V.

NSAL YCEL

TRK OKULUU

Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar

ii

Ycel nsal
Trk okuluu / nsal, Ycel; ed: Dursun Ayan.- Ankara: AYK
Atatrk Kltr Merkezi Bakanl, 1999.
XX, 600 s.; res: 21cm. (Atatrk Yksek Kurumu Atatrk Kltr
Merkezi yayn: 182)
ISBN 975-16-1124-5
1. OKULUK TRK 2. OKULAR, TRK BYOGRAF l.
Ayan, Dursun, ed II. K.a. III. Seri
799.32.0956014
Bu kitabn basm Trk Tantma Fonunun katklaryla gerekletirilmitir.

iii

ATATRK YKSEK KURUMU

ATATRK KLTR MERKEZ BAKANLII

NSAL YCEL

TRK OKULUU

iv

Atatrk Yksek Kurumu

Atatrk Kltr Merkezi Yayn: 182

nsal Ycel
Trk Okuluu
Atatrk Kltr Merkezi Bakanl,
1998 ISBN: 975-16-1124-5
LESAM: 97.06.Y.0143-175
Editr
Dursun Ayan

Kapak ve Sayfa Tasarm

D Atelyesi

Bask
Gn Ofset
Tel: 0 312 346 59 87

Atatrk Kltr Merkezi Bakanl

G.M.K Bulvar 133,06570 Maltepe-Ankara
Tel: 0 312 231 23 48-232 22 57
Belgegeer: 232 43 21

NSZ

Trk Okuluu hakknda geni ve ayrntl bilgi vermek zere hazrlanan

bu kitap, uzunca sren bir aratrmann sonucudur. ki kere, basma hazr
haldeyken tekrar ele alnm, yeni ilaveler yaplmtr. Aratrmaya 15 yl kadar
nce, Topkap Saray Mzesinde, Silah Seksiyonu efliim zamannda baladm.
Elimin altndaki zengin koleksiyon ve etd malzemesi ilgimi bu konuya ekti.
Oklar ve yaylar zerindeki incelemelerime, Avrupa koleksiyonlarnda yaptm
aratrmalar da ekledim. Bunu ariv ve kitaplklardaki, daha sonra
Okmeydanndaki almalar izledi; sonunda bugnk hacmine ulat. Grlecei
gibi, bu konuda, mze, koleksiyon, ariv ve kitaplklarda ok zengin belge ve
malzeme bulunmaktadr.
1971de, elimdeki belge ve malzemenin bir ksmndan doktora tezimi
yaptm ve yayna hazrladm. Sonra, almamn hepsini bir arada vermek
dncesiyle yayn erteledim. Kitab bu yeni biimi ile yaynlamak zere iken,
bu kere, bir tesadf sonucu, rahmetli Halim Baki Kuntere ait arivi incelemek
frsatn buldum. nemli baz ferman suretlerinin, Okmeydanna ait iki eski
haritann ve tek nsha Okular Sicillinin de bulunduu bu ariv, almamdaki
boluklar doldurmak bakmndan ok faydal oldu.
phesiz bu kitapta, Trk Okuluu ile ilgili btn bilgiler, eksiksiz olarak
derlenebilmi deildir. Hemen her blm iin daha ayrntl incelemelere ihtiya
vardr. imdiki mesleim gerei bu konuyu kapatmak, baka aratrmaclara
brakmak zorundaym. Bunun iin, imdi stanbul Fetih Cemiyetinde bulunan H.
Baki Kunter arivini dzenlemek ve bu konudaki kendi arivimi de oraya vermek
istiyorum. lgililer

vi

bu arivde, yalnz okuluk tarihimiz konusunda deil, dier Trk sporlarnn tarihi
konusunda da bir hayli dokman bulacaklardr.
almalarm boyunca pek ok bilim adamndan, yneticiden ve
merakldan ilgi ve yardm grdm. Bunlarn says sahifeler dolduracak kadar
oktur, hepsine teekkr borluyum. Birkan anmadan geemem. ncelikle,
tanmak frsat bulamadm, deerli aratrmaca Halim Baki Kunteri rahmetle
anyorum. Bana aratrma hevesi alayan Topkap Saray Mzesi eski mdr
kymetli Hayrullah rs ile ariv belgelerinden pek ounu uzun zaman ve emek
harcayarak okumak ltfunda bulunan Topkap Saray Mzesi eski ariv efi Nigar
Anafartaya minnet borcumu aklamak isterim. Trk Okuluunu aratran Paul
E. Klopsteg (Illinois), G. F. H. Glover (Manchester) ve J. R. Wiggins (Londra) ile
faydal grme ve yazmalar yaptm. Arkadam Svat Soucek (Michigan)
yabanc dillerdeki yaynlarn ounu salad. Hepsine teekkr ederim.
Son olarak H. B. Kunter arivinde serbeste almama izin veren stanbul
Fetih Cemiyetine minnet ve kranlarm sunarm

Ayaspaa, Austos 1979

Do. Dr. nsal YCEL

vii

NDEKLER

NSZ .................................................................................................................. v
NDEKLER .................................................................................................... vii
RESMLER LSTES ........................................................................................... xi
GR..................................................................................................................... 1
BRNC BLM
I. YENAA KADAR TRK OKULUU .................................................... 9
II-YENADA TRK OKULUU ............................................................ 22
A- SAVA VE AV OKULUU ................................................................... 23
1- Sava Okuluu ........................................................................................ 23
2- Av Okuluu ............................................................................................. 26
B- OKULUUN DN YN ..................................................................... 28
C- OKULUK LTERATR ....................................................................... 30
III- SPOR OKULUU ..................................................................................... 35
A- HEDEF OKULUU ................................................................................ 36
1- Kabak Atlar ........................................................................................... 37
2- Talimhaneler ............................................................................................. 43
3- Puta Atlar .............................................................................................. 45
B- OKULUK HNERLER VE GSTERLER ........................................ 52

viii

IV- MENZL OKULUU ................................................................................ 55

A- OKMEYDANLARI .................................................................................... 57
1- Edirne Okmeydan .................................................................................... 59
2- Gelibolu Okmeydan ................................................................................. 63
3- Bursa Okmeydan ..................................................................................... 65
B- STANBUL OKMEYDANI ....................................................................... 68
1- Vakfn Kuruluu, Snrlar ve Korunmas ................................................ 68
2- Okmeydanna Ait Bina ve Tesisler ......................................................... 78
3- Vakf Mahiyyeti ve Gelirleri .................................................................... 85
4- Meydann Ynetimi ve Sorumlular ......................................................... 88
5- Kabza Almak ............................................................................................ 99
6- Menzil Amak, Menzil Almak ve Ta Diktirmek .................................. 109
C- OK KOULARI ........................................................................................ 116
1- Kounun artlar ..................................................................................... 117
2- Yarmalar ve dller............................................................................. 119
V- OKMEYDANI MENZLLER .................................................................... 123
VI- MENZL SAHB KEMANKELER ........................................................ 158
KNC BLM
I- TRK YAYLARI VE OKLARI ................................................................... 240
A- TRK YAYLARI ..................................................................................... 242
1- Yaylarn Yapm ..................................................................................... 246
2- Yaylarla lgili nceleme ve Gzlemler ................................................... 252
2-a Yaylarn Uzunluu ........................................................................ 252
2- b Yaylarn Terkibi: ......................................................................... 255
2.c- Yaylarn Arl .......................................................................... 257
2.d- Yay Yapm ile lgili Tamalayc Bilgiler: .................................. 259
2.e- Yaylarn eitli Ksmlar zerinde ncelemeler: ....................... 260
2.f- Yaylara Sar ve Toz Tatbiki ....................................................... 266

ix

3- Yay Kirii (ile) ..................................................................................... 268

3.a- ile Yapm .................................................................................. 269
3.b- ile Boyu, Kalnl ve Arl .................................................. 272
B-TRK OKLARI ......................................................................................... 274
1- Oklarn Yapm ....................................................................................... 277
1.a- Ok Gvdesinin Yapm: ............................................................... 282
1.b- Gez Yerinin Hazrlanmas: .......................................................... 282
1.c- Oka Soya veya Temren Taklmas:.............................................. 284
1.d- Yelek Yapm ............................................................................... 286
2- Ok eitleri ............................................................................................. 288
2.a- Menzil Oklar ............................................................................... 288
2.b- Mek Oklar ................................................................................. 291
2.c- Puta (Hedef) Oklar ...................................................................... 293
2.d- dman Oklar ................................................................................ 295
2.e- Tirke (Sava) Oklar ................................................................... 297
3- Oklarn Arl ...................................................................................... 301
4- Oklarn Mizan (Dengesi) ....................................................................... 303
5- Oklarn Meremmeti (Onarm) ............................................................... 304
II- OKULUKTA KULLANILAN YARDIMCI ARALAR ........................ 306
A- KABZA SARGISI (MUAMBA) ............................................................ 306
1- Yapm ve zellikleri ............................................................................. 306
2- Kullanlmas ............................................................................................ 307
B- KEMEND .................................................................................................. 308
C- ZHGR (AST) ........................................................................................ 309
D- BLEK SPER.......................................................................................... 311
1- Yapm ve zellikleri............................................................................... 311
2- Kullanlmas ............................................................................................ 313
E- OK VE YAY ANTALARI ..................................................................... 314
III. TRK YAYCI VE OKU USTALARI ..................................................... 317
A- YAYCI VE OKU ESNAFININ TEKLATI ....................................... 317
1. Orducu Esnaf ......................................................................................... 319
2. Resmi malathaneler ............................................................................... 320

B- YAYCI USTALARI ................................................................................. 323

C- OKU USTALARI ................................................................................... 366
IV- OKULUK TERMLER VE DEYMLER ............................................. 389
V- OKULUK BBLYOGRAFYASI ............................................................. 431
1. KISALTMALAR ....................................................................................... 431
2- YAZMALAR ............................................................................................. 432
3. BASMA KTAB VE MAKALELER ........................................................ 433
DZN ................................................................................................................ 437
RESMLER ....................................................................................................... 447

xi

RESMLER LSTES

1. Ge-Paleolitik aa ait ok ular (.. 17000-15000), G. Clark, Piggott:

Prehistoric Societies, London 1965, flg. 21.
2. Neolitik aa ait ok ular (.. 2500-1800), V. G. Childe, The Dawn of
European Civilisation, London 1957, lig. 129/1.
3. Mesolitik aa ait yay (.. 6800-5000), G. Clark-S. Piggott, The Dawn of
European Civilisation, London 1957, fg. 43.
4-5. Neolitik aa ait bilek siperi ve ok yapmnda kullanlan trp (.. 25001800), V.G. Childe: The Dawn Europan, fg. 112-113.
6. Savaan okular, Paleolitik maara resmi, Morella la Vella, Castellon, spanya.
7. Okular, mesolitik a maara resmi, Cueva Remigia, Gasulla, spanya.
8. Ren Geyii avlayan okular, mesolitik a maara resmi, Los Caballos,
Volltorta, Castellon, spanya.
9. Yayna kiri takan skit okusu (.. 4.-3. Yzyl), B. Bergman: Archaeological
Re-searehes in Sinkiang, Stockholm 1939.
10. a-b-c. Domuz av sahnesinden oku figrleri, Tak- Bustan; d- Avlanan oku
svari, Kasr1-Hayr1-Garbideki freskodan detay (8. Yzyl), am Milli
Mzesi; e-Arkaya ok atan oku svari (7. Yzyl). Sasani; f-Uygur freskolarndan
iki oku figr.
11. Avlanan Sasani okusu (8.-9. Yzyl), Sasani taba, Ermitage Mzesi,
Leningrad.
12. Seluklu Atabei Bedreddin Lulu (1233-1259), Kitabii 7Agani(13. Yzyl ilk
yars, Musul), Fatih Millet Ktb. Feyzullal Efendi Ks. no. 1566, v.la.
13. Yaya oku, Uygur duvar resmi, (850-1250), Koo.
14. Seluklu oku svariler, Varka ve Glah (13. Yzyl ilkyars), TSM Ktb.
Hazine 841,V. 15a, 38b.

xii

15. Hcum eden Mool svarileri, Camit-Tevarih (14. Yzyl ba,), TSM Ktb.
Hazine 1653,v. 165b.
16. Dman kovalayan oku svariler (14. Yzyl ilk yars), M. . pirolu:
saray albm Wiesbaden 1964.
17. Yaya oku, Camit-Tevarih, (14. Yzyl ba), v. 384b.
18. Yaya oku, lhanl ahnamesi (14. Yzyl ilk yars), TSM Ktb. Hazine 1479,
v. 255b.
19. Sultan I. Muradn zrh giydirilmi kurdu cirit ile avlay, Hnername C. I,
TSM Ktb, Hazine 1523, v. 83b.3
20. a-b. Byk av partisi, Emir Hsrev Dhlevi: Het Behit (15. Yzyl sonu),
TSM Ktb. Hazine 676, v. lb-2a; c-Ayn minyatrden detay.
21. Sultan elebi Mehmedin Karaman Seferine giderken Kzlrmak kenarnda
avlan, Hnername C. I, v. 116a.
22. Seferde padiahn yannda yryen solaklar, ehinahname-i Murad Han,
TSM Ktb. Badad 200, v. 24b.
23. Sultan II. Bayezidin Filibe civarnda Uzunova da avlan,Hnername, C.I,v.
182.
24. Hedefe at yapan oku, Silindirik Asur mhr, Meissner: Assyrische
Jagden Der Alte Orient, 13.Jahr, 1911, s. 7, fg. 17.
25. Atn arkasna bal hedefe talim at yapan oku, Taberi: Kilabl-Vazih,
TSM Ktb. 4Revan 1933, v. 19a.
26. Sehpaya ok at, Taberi: Kitabl-Vazih, v. 12a.
27. Kabaa ok at, Taberi: Kitabl-Vazih, v. 22a.
28. Behram Gurun kabaa ok at, ahname, (16. Yzyl ilk yars), TSM Ktb.
Hazine 1565.
29. Tebrizde evghan Meydan, Matrak Nasuh: Beyan- Menazil-i Sefer-i
Irakeyn (1534), niversite Ktb. T.Y 5964.
30. Sultan II. Murad n Avrupal Eliler nnde kabaa ok at, Hnername, C.
I,v. 138a
31. Erzurum yaknnda kabak at gsterisi, Nusretname, (1584), TSM Ktb.
Hazine 1365.
32. Kabaa ok at gsterisi, Murakkaa (16. Yzyl ikinci yars), TSM Ktb.
Hazine 2165, v. 6a.
33. brahim Paa Saray nnde kabaa ok at, Zbdetl-Ear. ( 1582), TSM
Klb Revan 824, v. 10a.
33a. Drtnala giderken arkaya ok atan svari, Murakkaa. (16. Yzyl ikinci yars.
Kazvin), TSM Ktb. Hazine 2165, v. 42b.

xiii

34. At zerinden ok at ynleri, J. D. Latham: Notes on Mamluk Horse

Archers, Bulletin of the School Oriental and African Studies, C. XXXII, 2.
Fasikl, 1969, s. 266, fg. 1.
35. zerine oklar saplanm aa hedef, Askeri Mze, Env. No. 7568. 36. Mermer
ok hedefi, Askeri Mze, Env. No. 500.
37. Puta, S. Kani rtem: Trk Kemankeleri, stanbul 1939.
38. Okmeydan da Mezzin Sofasndan puta sepetine ok atlar (17. Yzyl
ortas), F. Taeschner: Alt-StambulerHofun Volksleben, Hannover 1925, levha 13.
39. Eli Hseyin Aa.nn hedefe ok at, ehinahnme-iMurad Han; TSM Ktb.
Badad 200, v. 150a.
40. Yavuz Sultan Selimin el putasna ok at,Hnername, C. I, v. 217a.
41. a-b. Sultan II. Selimin el putasna ok at Murakkaa, TSM Ktb. Hazine
2134/3.
42. At sehpas, TSM Silah Seksiyonu.
43. Hedef olarak kullanlm saban demiri, Askeri Mze, Env. No. 7532.
44. Barda delmi ok, Askeri Mze, env. No. 7561.
45. Sultan IV. Mehmedin Edirnede iken deldii ve Okmeydan Tekyesine
hediye ettii hedefe ait yaz levhas (1763), Askeri Mze, Env. No. 7584.
46. ngrakl yayla gsteri yapan kek, Murakkaa, TSM Ktb. Hazine 2165 v.
32b.
47. Deli Hseyin Paann kurduu ift kollu ran yay, TSM Env. No. 1/51. 48.
Esnaf geitinde yayc ustalar, III. Murad Surnamesi, TSM Ktb. Hazine 1344, v.
106a.
49. Esnaf geitinde oku ustalar, III. Murad Surnamesi, v. 146a.
50. Esnaf geitinde at gsterisi yapan kemanke, III. Murad Surnamesi, v. 363a.
51. Esnaf geitinde yayc ve okular, Vehbi Surnamesi (1720-1732), TSM Ktb.
III. Ahmed 3594, v. 18a.
52. Okmeydanna tecavz edilmemesine dair Sultan II. Bayezidin ferman.
53a-b. Okmeydann igal eden yayc ve oku esnafnn kartlmasna dair
Yenieri Aasnn arizas ve hatt- hmayun.
54. Okmeydan Tekyesine at balanmamasna dair arzuhal ve hatt- hmayun.
55. Okmeydan, haritas, (17. Yzy.l ikinci yar,s,), H. B. Kum er Arivi, stanbul
Fetih Cemiyeti.
56a-b. Okmeydan,na tecavz edilmemesine dair Sultan IV. Mehmed ,n hatt-
humayunu.
57. Okmeydan,na ait 1869 tarihli haritann kitabesi, H.B. Kunter Arivi, stanbul
Fetih Cemiyeti
58. Okmeydan Mescidi, Matrak Nasuh: Beyan- Menazil-i Sefer-i Irakeyn
(1534), stanbul ehri tasvirinden detay. niversite Ktb T.Y 5964

xiv

59. Aynalkavak Kasr nnden Okular tekyesinin ve minberin grn,

Gazneli Mahmud Albm (1685), niversitesi Ktb. 5461.
60. Okmeydan Tekyesi, Vehebi Surnanesi, (1720-1732), v. 12b.
61. Okmeydan Tekyesinin bir baka tasviri, Vehebi Srnamesi, v. 10b.
62. Kovac Ali Dedenin kabri (Bugn Galata Mevlevihanesinde).
63a-b. Okmeydan Namazgah (Fotoraflardan ilki 45, kincisi 5 yl nce
ekilmitir).
64a-b. Okmeydan Namazgahnin kitabesi.
65. Okmeydan Tekyesinin onarm hakknda Sultan III. Ahmedin fermam.
66. Okmeydan Mescidinin Minaresi (Bugn erefeden yukar ksm yoktur).
67. Okmeydan Tekyesi Hnkar Kk (Dr. Sheyl nver Arivinden).
68. Okmeydan Mescidi ve Meydan Odas, H.B. Kunter Arivi, stanbul Fetih
Cemiyeti.
69. 17. Yzyldan kalma haritada Tekyenin plan.
70. 1869 tarihli haritada Tekyenin plan.
71. Okmeydan Camii, Tekyesi ve mtemilatnn restitsyonu (H.B. Kunter).
72. Okmeydan Tekyesinin blmlerini gsterir kroki (H. B. Kunter).
73. Moltke nin Galata haritasndan Okmeydan ve evresini gsteren detay.
74. Okmeydannin 45 yl nceki genel grn.
75. Haskyden Okmeydanna kan yolda eski bir kpr.
76. Hnkar Kk altndaki su kuyusu.
77. a- Okmeydan nda Karlar emesi (eme-i Zenan).
77. b- Okmeydan emesi.
78. 17. Yzyla ait haritada Karlar emesi.
79. Aynalkavak Kasr yaknnda III. Ahmed emesi.
80. 17. Yzyla ait haritada Havuzba Mesiresi.
81. Tekyeye taamiyye balanmasna dair Sullan IV. Mehmedin bir ferman.
82. Tekyeye taamiyye balanmasna dair Sultan III, Ahmedin bir ferman.
83. Tekyeye taamiyye balanmasna dair Sultan III. Mustafa'nn birferman.
84. Tekyeye pirin ve ya tahsisi iin Sultan II. Mahmudun bir ferman.
85. Tekyeye ekmek tahshisi hakknda Sultan II. Mahmudun ferman.
86. Tekyeye et tahsisi hakknda Sultan III. Mahmudun ferman.
87. Okmeydanna eyh tayini hakknda telhisli arzuhal.
88. Mehmed Hafid Molla nn Meydan eyhlii berat.
89. Binyzc Hafz Efendinin mezar ta (Karacaahmedde).
90-93. Okmeydannda eitli menzillere ait ayak talar.

xv

94. Muhzir Abdi Baba nn menzil ta. 95a-b. Abdlkadir Aa nn menzil ta.
96. Kiler Kethdas Ahmed Ref Beyin menzil ta.
97. Kapdan Ali Bali nin menzil ta.
98a-b. Hac Beir Aa nn menzil ta.
99. Hac Beir Aa nn dier menzil ta.
100. Hac Beir Aann dier menzil ta.
101 a-b. Hac Beir Aann dier menzil ta.
102a-b. Hazine Vekili Bilal Aann menzil ta.
103a-b. Paazade Feyzi Beyin menzil ta.
104a-b. Katib Halil Aa nn menzil ta.
105a-b. eyh Hamdullah Efendinin menzil ta.
106a-b. Kahveci-ba Hsameddin Aann menzil ta.
107a-b. Kitabesinde Tozkoparan yazl menzil ta.
108a-b. zzet Beyin menzil ta.
109a-b. Sultan II. Mahmudun menzil ta,
110a-b-c. Sultan II. Mahmudun ayak ve menzil ta.
111a-b. Sultan II. Mahmudun dier menzil ta.
112a-b. Sultan II. Mahmudun dier menzil ta.
113a-b. Sultan II. Mahmudun dier menzil ta.
114. Hasll Mehmed Aann menzil ta.
115. Mehmed Ali Bey in menzil ta.
116a-b. Mehmed Arif Beyin ayak ve menzil ta.
117. Abad Mehmed Efendinin menzil ta.
118. Tacirzade Mehmed Emin Aann mezar ta (Karacaahmed de).
119a-b. Mehmed Hafd Molla nn menzil ta.
120a-b. Mercan Aann menzil ta.
121. Nazifi Mustafa Aa nn menzil ta.
122. Fethizhade Seyyd Mustafa Efendinn menzil ta.
123. Sultan III. Selimin kabza almasna dair medhiyye (H.B. Kunter Arv ndek
fotoraf).
124. Sultan .11. Selimin kabza almasna dair yaz, levhas, Askeri Mze, Env. No.
7586.
125a-b. Sultan III. Selimin menzil ta.
126a-b. Hac Sleymann ayak ve menzil ta.
127. ir Merdin ayak ta (Delikli Kaya).
128a-b. Tevfk Beyin menzil ta.
129. Katib Vassaf Efendinin menzil ta.

xvi

130. Yayn eitli ksmlar ve kesitleri.

131. Harap bir yayda sinir, aa ve boynuzun grn.
132a-b. Kpido (Grek) yay biimleri.
133. Sind Yay (J.R. Wiggins Koleksiyonu).
134. Kafkasyada bulunan bir ta kabartmada oku tasviri, (12. Yzyl), T.T. Rice.
An-cient Arts of Central Asia, Londra 1965, fg. 250.
135. Mool Okular, Camiat-Tevarih (14. Yzyl ba), TSM Ktb. Hazine 1653,
136a-b. Kabza ve ba boyal yay. TSM, Env. No. 1/9825.
137a. Arab yay, TSM Env. No. 1/9249;
137 b. Krm-Tatar yay, TSM Env. 1/1174.
138. Oku svari, ahname, (1370, iraz), TSM Ktb. Hazine 1511.
139. ran yay, TSM Env. No. 1 /9649.
140. Hint yay, Kendi koleksiyonumuz.
141. Arab yay, Kitabl-Bulhan, (Celayiri devri, Badad), Oxford, Bodleian
Library, Or. 133,v.44a.
142. Arab yaylarndan rnek, TSM Env. No. 1/9857, 1/9858, 1/9859
143. Arab yay kabzas, TSM Env. No. 1 /9859.
144. "Sultan Bayezid imzal bir yay ba, TSM Env. No. 1/1039.
145. Yay yapmnda kullanlan sinir (Nuri Akolu'ndan alnmtr).
146. Kabza parasnn kollara takl, ve yapacak yzeylere alan ta'in oyuklar
147. Yay Halkas, TSM Env. No. 1/10964
148. Yayn asa gezininde altrmas,(M.Kaniden).
149. Timarl yaylarda kollarn d yzeyine yaptrlan kayn aac kabuu (toz),
TSM Env. No. 1/8900, 1/9220
150. Tirke ve talimhane yaylar, TSM Env. No 1/9226, 1/9300.
151. Puta (hedef) yaylar, TSM Env. No. 1/1048, 1/2716
152. Pirev (menzil yaylar), TSM Env. No 1/2718, 1/9267.153 Yay ileleri
154. Ton dm (nden ve arkadan grn)
155. ilede meydanlk, dl ve gl ler.
156. Okun yaya uygunluu
157. Yay yapmnda kullanlan aletler: a. Yay trps b. Keser c. Boynuz tezgah
ve testeresi d. Boynuz kaznan tezgah e. Boynuz kazyacak bak f. Tain g.
Tencek h. Sinir kalemi i. Yat tezgah ve yay kollarna balanan tepelikler (M.
Kaniden)

xvii

158 a. ran yay, kabzas, TSM Env. No. 1/9649), b. ran kabzas tarznda Trk
yay, kabzas,, TSM Env. No. 1/9073.
159. Kabza eitleri: a. Yass kabza, TSM Env. No. 1/1050, b. Tok kabza, TSM
Env. No. 1/1145, c. Yuvarlak kabza, TSM Env. No. 1/9093.
160. ran yay kollarnda kullanlan boynuz eritler, TSM Env. No. 1/1194.
161. Klasik tipte, kemikli, kemiksiz ve sinir sargl yay balar, TSM Env. No.
1/1116,1/9143.
162. eitli yay ba tipleri: a. Yuvarlak tip, TSM Env. No. 1 /9229, b. Kertikli
tip, TSM Env. No. 1/4574, c. Kesik tip (ran tipi), TSM Env. No. 1/9073.
163. Kayn aac kabuu (toz) kapl yay kabzas, TSM Env. No. 1/8900.
164. Yay gcnn ve buna uygun ile arlnn tesbiti, Taberi: Kitabl vazih,
TSM Ktb. Revan 1933, v. 18a.
165. Okun ksmlar.
166. Deiik yapda kam oklar.
167. Deiik yapda kam oklarn ba ve ayak kesitleri.
168. Okluk kereste ve tylerin oku esnafndan gayrisi tarafndan alnp
satlmamasna dair Tirendazann Sultan IV. Mehmede sunduklar arzuhal.
169. Padiahn okluk kereste ve tylerin ticaretine dair arzuhal konusunu
incelemek zere Sadrazam Mustafa Paaya hatt- hmayunu.
170. Sadrazam emriyle kluk kereste ve tylerin ticaretine dair arzuhal konusunu
inceleyen Yenieri Aasnn yazs.
171. Sultan IV Mehmedin, okluk kereste ve tylerin yalnz oku esnafna
verilmesini buyuran ve fiyatlar tesbit eden ferman.
172. Ok aacnn dokusuna gre eitleri: a. Saz telli; b. briim telli; c. Kaba telli.
173a Ok yapmnda okun eitli ksmlarnn kalndn tesbitde kullanlan hadde,
b. Ok yapmnda kullanlan tezgah, M. Kani; Telhis-i Resailr Rumat (yazma
nsha),niversite Ktb. T.Y No. 6891.
174. eitli ok gezlerine ait kesitler; a. Adi gez; b. ok paral kam okta bakkam
gez; e.Tek paral kam okta bakkam gez; d. Aa okta bakkam gez; e. Kam
okta bapare gez; f. Aa okta bapare gez.
175a. Bapareli hava gezi, b. Fildii soyal avu oku, c. Zeytuni temreni, puta
oku aya.
176. Ok yapmnda kullanlan Boaz miyanei, M. Kani, Ayn Eser.
177. Ok yapmnda kullanlan "Beden samas, M. Kani, Ayn ser.
178. Ok yapmnda kullanlan ince miyane, M. Kani: Ayn Eser.

xviii

179. Ok yapmnda kullanlan eitli rendeler ve ok haddesi (H.B. Kunter

Arivindeki bu fotorafta grlen aletlerin bugn nerede bulunduu tesbit
edilemedi).
180. eitli cins oklara ait yelek biimleri.
181 Kuu tynden ve kattan yaplm pirev oku yelekler,
182. Bakkam ayakl pirev (menzil) oklar.
183. Bakkam ayakl pirev oklar (detay).
184. Aa pirev (menzil) oklar.
185. Deiik boylarda heki (mek) oklar.
186. Azmayi ve Aa Kou Azmayii oklar.
187. Deiik boyda puta (hedef) oklar.
188. Ucu topuzlu idman oku (detay)
189. Ucu deri topuzlu veya kt demir temrenli idman oklar.
190. Demir temrenli, yeleksiz torba gezi (idman) oklar.
191. Temrensiz hava gezi (idman) oku (detay).
192. bri oklar.
193. bri oku yelei.
194. Kam ve aa gvdeli, demir, flii ve kemik ulu avu (klavuz) oklar.
195. Fildii bal avu oku (detay).
196. Aa tirke (sava) oklarndan rnekler.
197. Aya erit sargl, yass temrenli tirke oklar (detay).
198 a. stn kaliteli tirke oklar (detay), b. Yangn oku (detay).
199. eitli biimde tirke oku temrenleri.
200. Dikenli tirke oku temrenleri.
201. eitli biimde tirke oku temrenleri.
202. Meremmet edilmi (onarlm) ok ve onarlmak zere hazrlanm paralar.
203. Kabza Sargs (Muamba), TSM Env. No. 1/2598.
204. Yay kurmakta kullanlan kemtod, TSM Env. No. 1/10410.
205. Zihgir (ast), TSM Silah Koleksiyonu.
206. Zihgirin sa el baparmana takl biimi.
207. Parmaa Uydurmak zere sarg sarlm zihgir, TSM Silah Koleksiyonu
208. Kymetli tatan yaplm zihgir.
209. Oluksuz bilek siperi TSM Env. No. 1/10171.
210. Bilek Siperi TSM Env. No. 2/442
211. Ok ve yay antalarnn takl biimleri, Murakkaa, TSM Ktb. Hazine 2153.

xix

212. Ok ve yay antalarnn takl biimleri, Camit-Tevarih, TSM Ktb. Hazine

1653.
213. Ok ve yay antalar (19. Yzyl), TSM. Env. No. 1/10078,1/10079.
214. Ok kuburlar, TSM Silah koleksiyonu.
215. Usta Abdullah ii yay kitabesi (TSM Env. no. 1/10944).
216. Sultan Bayezid imzal Usta Bayezid ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/1040).
217. Sultan Bayezid Veli imzal Usta Bayezid ii yay kitabesi (TSM Env. No.
1/1045).
218. Sultan Bayezid Sene 1002 yazl Usta Bayezid ii yay kitabesi (TSM Env.
No. 1/1048).
219. Sultan Bayezid imzal Usta Beyazid ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/2716).
220. Sultan Bayezid imzal Usta Bayezid ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/1046).
221. Usta Hasan ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/1129).
222. Usta Kk Hseyin ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/9291).
223. Usta brahim ii yay kitabesi TSM Env. No. 1/8940).
224. Usta brahim ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/1118).
225. Usta brahim ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/1111).
226. Usta Mehmed Hseyin ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/9215).
227. Usta Muhiddin ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/9267).
228. Usta Muhiddin ii yay kitabesi (TSM env. No. 1/2718).
229. Usta Mustafa Kavsi ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/8898).
230. Usta Osman ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/1095).
231. Usta Pervane ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/2712).
232. Usta Pervane ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/8978).
233. Usta Hseyin Pervane ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/1099).
234. Usta Salih ii yay kitabesi (TSM Env. No. 2/125).
235. Usta Sleyman ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/1131).
236. Usta Sleyman ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/1151).
237. Usta ahin ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/9093).
238. Usta ryanizade ii yay kitabesi (J.B. Bell of Corydon Koleksiyonu,
Londra).
239. Usta Yusuf ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/9218).
240. Usta Yusuf Rdvan ii yay kitabesi (TSM Env. No. 1/9234).

GR

Eski kaynaklarda, baz doulu toplumlar oku kavimler diye anlrlar.

Daha ok eski Batl tarihilerin barbar saydklar topluluklara verdikleri bu adn
snrlar, bugne kadar aka belirlenmi deildir. Hangi eit kavimlere, niin
bu ad verilmiti? skitler, Herodotun tanm ile oku kavimdiler. Bat ve YaknDou Hristiyan tarihileri Hunlar ve Avarlar, daha sonra Moollar, Trkleri ve
Tatarlar da zaman zaman byle anarlar.
Soy ayrlklarna ramen, sz geen topluluklar birletiren bu ortak
zellik neydi? Eski Dou dnyasnn deiik kesimlerinde yaayan bu kavimler,
ayn corafi blgeden kp yaylm topluluklard. Anayurtlar, Orta-Asyann
geni bozkrlar idi. Bozkr iklimi bu kavimlerin insanlarna kendi damgasn,
zelliine uygun bir sertlikte vurmutur. Yaanan evre ve iklimin bu biim
verme etkisi, soy farklarna ramen, topluluklar ortak bir tavr ve slupta
birletirebilecek gtedir. Bu sebeple, R. Grousset Bozkr mparatorluu, R.
Montagne l Medeniyeti sfatlarn, ortak bir hayat slubu tayan topluluklar
iin genel birer ad olarak kullanmakta saknca grmemilerdir.
Etraf denizlerle evrili bir lke insan, bir kta insanndan farkl
tabiattadr; hayat karsndaki tavrlar birbirinden ok ayrdr. Vcut yaplar ile
yetenekleri de birbirine uymaz. Vikingleri ve Anglo-Saksonlan, Cermenlerden
ayran budur. ngilizlerle Portekizlilere denizci uluslar diyoruz; ayr soydan
gelen bu iki insan topluluu denizci sfat altnda birleebiliyorlar. Avarlar,
Moollar, Tatarlar ve

Trkler de, aralarndaki btn farklara ramen, oku kavimler ad altnda

toplanabiliyorlar.
Oku kavimler, bozkr artlarnn yaratt kendine zg bir toplumsal
yaama biimi gsterirler: bunlar gebe idiler. Srekli yer deitirir; oradan
oraya ger; daha elverili ve verimli blgeler ararlard Bu yzden, tama arac
olarak at, kolay kurulup sklen barnak olarak adr hayatlarnda vazgeilmez
bir unsur olarak yer almtr. lk dnemlerinde avclkla geinirler, uygun av
blgeleri ararlard. Hayvanclk dnemine geince, bu defa verimli otlaklar
bulmak zorunluluu onlar belli bir yerde tutunup yerlemelerini nlemitir. Bu
arada at ve adr yannda, savunma ve geimlerini salayan bir baka aracn, ok
ve yayn nc bir hayati unsur olarak karmza ktn gryoruz.
At srtnda okla avlanan ve savaan bu gebe bozkr insanlar zamanla
daha byk siyasi topluluklar, hatta byk imparatorluklar kurdular. Bu artlar
altnda beliren hayat tavrlarn Yzyllar boyunca koruyup gelitirdiler. Bylece,
gebe kltrne dayanan hayat slubu, zamanla byk apta etkinlikler ve
yaratmalar sonucu yeni medeniyetler ortaya kartmtr.
Okuluun Trk toplumlarndaki hayati nemini, daha sonra da, gnmze
kadar kesintisiz srp gelen biimlerini ve izlerini anlayabilmek iin, bu konuyu
biraz daha amak gerekiyor.
E. Rothacker kltr, nsan topluluklarnn kendilerine zg yaama
tarzlarn biimlendirme sreci (prozess) diye tanmlar.1 Etimolojik anlamda
kltr, topra ileme demektir. Daha geni kapsamda, yapma farkllatrma,
btnleme, biimlendirme, slup verme, damgasn basma, gelitirme,
derinletirme anlamna gelir. Toplum yapsn ve kurumlar, byyp gelimekle
kalmaz, ayn zamanda farkllar, btnleir, biimlenir ve sonunda bir birlie
doru giden, her an biraz daha kapanan bir hayat formuna varlr.
Gemi kltrlerin belli dnemlerinde bugne kalabilen buluntular, eyalar
ve aletler, o kltrn kesimini aydnlatan birer belgedirler: Kltrn oluma
izgisini izlemekte bize tutamak olurlar. Aralar, insann snrl beden gcne, ek
fizik gler katmak gereinden domulardr. Bu bakmdan, onun mcadele
gcn arttran ve gelimeyi hzlandran nesneler olarak kltrn oluumunu
geni lde etkiler. Aralarn tr ve yaps, bal olduklar kltrn tr ve
yapsn yanstr.

1E.

Rothacker, Tarihte Gelime ve Krizler, stanbul 1955, s.52.

Daha nce iaret ettiimiz gibi, Orta-Asyann gebe bozkr insanlar iin hayati
aralar adr, at ve ok-yayd. Hareketli ve mcadeleli hayatlarn srdrmekte
bilhassa ata ve at srtnda kullandklar ok-yaya muhtatlar. Atlarnn ve oklarnn
yapsnda ve kullanlnda grlen farkllklar, iinde yaadklar evrenin ve
hayat artlarnn bir sonucuydu.
At ehliletirip binek hayvan olarak kullanmak, onlara yaadklar usuz
bucaksz bozkr bir anlamda snrlama, ona egemen olma imkan vermitir. Az
verimli bir blgeden, daha verimli bir blgeye kolayca gmesini salamtr. At
ve atl, bozkr kltrnde ayrlmaz iki varlktr. Gebe insan atn kendi yakalar,
onunla bouur, deneir ve anlar. Ona kendi sert tabiatna ve zorlu yaama
tarznn gereklerine uygun eitimi verir. Bunun sonucu, at ve binicisi ayn
kavray, sezgi, hatta ortak bir yaama igds iinde sanki tek bir varlk
olmulardr. Atn bir bozkr insan iin anlam, herhalde bugn bizim
anladmzdan ok daha farkl, ok daha derin olmaldr. Burada ksa bir
karlatrma yapalm: At ine, kuzey komular gebe halklar tantmlard.
Fakat bir tarm memleketi olan in, atn stn yanlarndan sonuna kadar
faydalanmay bilemedi; onu bir yk hayvan olarak kulland, yeteneklerini
kreltti. Bu ok tabiiydi, nk inin hayat slubunu belirleyen hayat artlarnda
atn yeri olmamt. O yzden inliler kendi dnyalarna yabanc olan bu yarat
anlayamadlar, gremediler.
nsanlar evrelerindeki nesneleri ilgi alanlarna girdikleri kadaryla
grrler. Hayat tavrlarn izen ve snrlayan artlar, realiteyi o bak asndan
grp yorumlamalarna yol aar. Hayat tarzna yabanc ve aykr hereye kar
ilgisiz, hatta krdrler. Nesne ilgi alannda ise, hele hayati bir nem tayorsa
bu defa ona btn benliiyle eilir, onu biimlendirip gereince kullanma abas
iinde kendi varln da yourup biimlendirirler.
Sosyologlarn bu konudaki tesbitleri ilgi ekicidir: Sz daarc 200-300'
gemeyen bir l kabilesinde yaplan incelemelerde yalnz gri rengin nanslarn
karlamak iin 10-15 kelime bulunduu grlmtr; oysaki yeil renk iin bir
tek kelimeleri vardr. ln grisi iinde bu rengin en ince nans farklarn
seebilme yetenei kazanan gzleri, yabancs olduklar evrelere ait renk
derecelerine kar duyarsz kalmtr.
Ayn durumu, gebe bozkr topluluklarnda da grrz. Ouz-Trkmen
etnografya ve etimolojisinin ana kaynaklar olan Divan- Lgati t-Trk ile Dede
Korkut Kitab'nda, atn deiik cinsleri, davranlar, yrme hzlar, eitimi ve

hastalklar, ayrca at koum takmlarnn deiik paralar iin ok zengin bir

terminoloji mevcuttur. Atl gebenin elindeki ok ve yay iin de ayn eyi
syleyebiliriz. Oku kavimler diye anlmalar, onlar iin baka sfat yerine oku
deyiminin kullanlmas sebepsiz deildir. Nitekim, okuluun da Trkede 200
kelimeyi bulan bir szl vardr. Trleri, yapm ve kullanm bir yana, sadece
bir yayn ksmlarn gsteren u terimler kullanlyordu: kabza, elik, kabza
boaz, tir geimi, sal, kasan gz, kasan, kasan ba, yay ba, ba sargs, ba
kemii ve ton kertii. Gebe ayrca yay ve okla kendi bedeni arasnda
benzerlikler kurmutur. Yazl kaynaklar, yay ve okun antropomorfizmi zerinde
srarla dururlar. Yay da insan gibi drt esas maddeden yaplmtr: aa iskeleti
insann kemii, boynuzu insann eti, siniri onun damarlar, tutkal ise kan
yerinedir. nsan gibi, yayn da karn ve srt vardr; insan arkaya ok bkersen
krlr, yay da yle.2 Okun ksmlarna verilen adlar da ayn benzetmeye dayanr;
srasyla yledir: ba, boaz, boyun, gs, gbek, baldr, ayak.
Bozkr insan atn seimi, eitimi, bakm ve kullanm iin gsterdii
titizlii, belki daha fazlasn ok ve yayn malzeme seimine, yapm kalitesine ve
at stnlne de gstermitir. Bu yaylarn yapm bir yl almakta, iyisi ikiyz
yl kullanlabilmekte idi. Bu konuda ustala ulamak bir mr alrd. Bu stn
kaliteli silaha, uzun ve yorucu idmanlarla edinilen at yetkinliini de eklersek
varlan gz kamatrc sonulara amamak gerekir.
Ok ve yaya verdii nem, onun inan dnyasn da etkilemitir. Pagan
dnemlerinden beri Trkler iin ok ve yay hakimiyet sembolyd. Hakan tahtnda
otururken elinde ok ve yay tutard; komutanlarn toplamak iin onlara anlam
belli, deiik oklar yollard; etirlerinde, damga ve sikkelerinde ok ve yay resmi
vard. Oku millet olan Moollarda ok ve yay kutsald; en deerli armaand; yay
elinden drmek yahut oka basmak balanmaz bir sutu.
slamiyetin kabulnden sonra ise, ok ve yay Allahn Cebrail eliyle
Ademe yollad bir silah, Peygamberin mmetine brakt kutsal bir emanet
saylmtr.
Grld zere, beslenmesini ve savunmasn salayan bir ara olarak ok
ve yayn, gebe insann hayatnda, belki attan bile daha nemli bir yeri vardr.
Hatta ekinmeden, bu kltr ynlendiren ana unsur olmutur diyebiliriz.
Okuluk deiik bakmlardan onun varlk karsndaki tavrn izmitir. At, onu
avna

2 Tayboga,

Bugyetl-Meram Gayetl-Garam, TSM Ktb. 1932, v. 19a

gtren, dmanna yaklatrp uzaklatran bir hareket unsuruydu; halbuki

bunlarla direkt temas ve kesin sonucu verecek hesaplamay salayan ana unsur
ok ve yaydr. Bu silah ile yener, kazanr, varln korur. Nian tam ortasndan
vurmak abas bakn keskinletirir; havada avna pike yapan bir kuu vururken
dikkati bilenir, frsatlar igdsel bir abuklukla yakalama gc kazanr; bir
menzili amaa alrken, kendini de amaa alr.
Btn bunlarn gereklemesi ise, uzun ve etin bir almay ve disiplini
gerektirir. Eitimin ok kk yalardan balamas ve idmann terkedilmemesi
bundandr. Sonunda, onun iin nian almak diye bir mesele, okun atl yn diye
bir problem kalmaz. Pratik olarak, at srtnda drt nala giderken nian almak
imkanszdr; hele bu durumda hareketli bir hedefe, diyelim uan bir kua,
kovalayan dmana nian almak sz konusu olamaz. O bunu, fiziksel kontroln
tesinde, kazanlm stn bir yetenekle baarmaktadr. Kendisini hzla takip eden
dmanna, ani bir arkaya dnle isabet kaydetmesi, bu yeteneinin ne lde
gelitiini gstermektedir. Eski bir Arap kaynanda yazld gibi: O (Trk),
hayvann hzla kotururken, ne arkaya, saa sola, yukarya aaya ok atar.
Hedefe atta okun boa gitmesi sz konusu deildir: Hcum annda onlardan
bin svari, bin dman atlsna ok atsalar, hepsini yere sererler. Gr
keskinletii kadar da genilemitir: Trkn ikisi yznde ikisi kafasnn
arkasnda drt gz vardr.3 Atnn, hele yaynn elden kmas onu daima
korkutur; yedek atn ve yedek yayn yanndan hi eksik etmez.
Gebe insan, hayat artlar insafsz bozkrn ortasnda, varln ancak
frsatlar annda yakalamakla srdrebilmitir. Geni bozkrda, av hayvanlar ve
dmanlar da ayn frsat kollama durumunda ve srekli hareket halindedirler. Ok
menzili uzakl ile snrl etki alanna bir anda girip karlar. Bu ksa an hemen
yakalayp deerlendirmek zorundadr. Bu durum onu, devaml kollama, kuku ve
tedirginlikten doan ar uyanklk ve gerginlik iinde tutar. Yorgunluk ve
dalgnlk sz konusu olamaz. Nitekim, Srekli yolculuktan bitkin dt, ok
yay ekmekten omuzlar yorulduu halde, konak yeri yaknnda bir yaban eei
veya geyik grd, nne bir tilki veya tavan kt zaman, Trkn o yorgun
insan deilmi gibi avlandn grrsn.4 Btn yetenekleri bu ynde

El-Cahiz, Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri (ev. R.een) Ankara 1967,

s. 66-67.
4

El-Cahiz, Ayn Eser, s.69.

gelimi, dayankllk ve eviklik kazanmtr. Kaslarn, grme ve iitme

organlarnn, sezgi gcnn her an formunda tutulmas lazmdr. nk, kaan
her frsat, onun bozkrn amansz sertlii karsnda gerilemesi, yenilgisi demektir.
Yaama artlarnn gerektirdii bu uyankl yitiren her canl, bir dierine yem
olur. Realite karsndaki baarsnn sim, duyu organlar, kaslar ve sezgisi
arasnda kurulan anlk uyumlardr.
Dank topluluklar halinde yaamalar, atlarnn srati ve eviklii, at
srtnda her yne isabetli ok atabilmeleri onlarn farkl bir sava taktii
edinmelerine yol amtr. Hafif svari birlikleri halinde, kl, mzrak ve ok-yayla
donatlmlard. Mecbur kalmadka kl ve mzraklarna el atmazlard. Sava
taktiklerinin esas, dmanla gs gse mcadeleden kanmaya, yanlardan
vurmaya, geriden kuatmaya ve zellikle ustalkl bir ekilme ile dmann
kendilerini kovalamasn salamak ve onlar bu sonsuz takipte yorup hrpalamaya
dayanyordu. Ar donatml, skk dzenle savaan, bu yzden hareket
imkanlar kstl olan Batl ordulara uyguladklar bu oynak taktikle, korku ve
aknlk yaratyor, hemen daima baarl sonular alyorlard. Dmanla gs
gse gelmeden etkili olabilmelerini ise, ustalkla kullandklar uzak mesafe
silah ok ve yaya borluydular. Seluklularn ilk Anadolu aknnda (1021). Van
Gl kenarndaki Urmia Vaspurakan Krall ordusuna, tek Trk askeri bile
yaralanmadan byk kayplar verdirii bu konudaki saysz rnekten biridir.5
Gebe topluluklar, besinlerini bir yandan yetitirdikleri hayvan
srlerinden, te yandan av etlerinden salyorlard. Bu yzden av okuluu bar
zamanlarnn balca megalesi idi. Av okuluuna ayn zamanda bir eit sava
talimi gzyle baklmaktayd. Nitekim sonralar bu gr gelitirilmi, askeri
manevralar andran byk av partileri dzenlenmee balanmtr. Zaten aslnda,
bozkr insan iin hayat, sert tabiat artlaryla ve dmanlaryla bitip tkenmez bir
sava durumundan baka neydik ki!
***

Kuruluundan 17. Yzyl bana kadar Osmanl ordularnda ok ve yay,

topla birlikte, en etkili uzak mesafe silah olarak nemini korumutur. 16.Yzyl

Methieu dEdesse, Chronique (Fr. ev, E. Dulaurirer), Paris1858, s.42

ortalarndan itibaren ateli silahlarn gelimesi, ok ve yayn giderek yerini tfee

brakmasna sebep olmutur Ne var ki bu, ok ve yayn, okuluun Trklerin
hayatndan bsbtn silindii anlamna gelmez. nemli bir spor dal olarak,
zellikle stanbulun fethinden sonra, moral deerleri ayakta tutan kurumlardan
biri olarak, varln ve etkinliini 19. Yzyl sonlarna kadar srdrmtr.
phesiz ki okuluk, balangta, yaanlan evre ve hayat artlarnn bir
gerei idi. Fakat zamanla Trk insannn kiiliini oluturan belli bal
unsurlardan biri haline geliyor, evre ve artlar tamamen deitii halde, u veya
bu ekilde devam ediyor, varln yitirmiyor. Bu durumu olsa olsa, Trklerin
okulukla olan ilgisinin kklerini tarihin derinliklerine uzanan, iten ballyla
aklayabiliriz. Dikkat eken bir nokta da, okuluun, Dou meneli uluslarn
hibirinde Trklerdeki kadar uzun bir sre benimsenmi ve onlar lsnde
baaryla devam ettirilmi olmamasdr. Nitekim, bir vakfa bal, rgtl ve
disiplinli bir okuluk sporuna teki Dou ve slam lkelerinde rastlamyoruz.
Buraya kadar aklamaya altmz bu gerei, eserin snrlarn biraz
aarak, yle bir sonuca balayabiliriz: Trk insannn kiiliini bylesine
youran, hayat tavrn izen bir unsur olarak okuluk, phesiz onun, kltr ve
sanat alanndaki dier baarlarnn anlalmasna da k tutabilecek, her zaman
dikkate alnmas gereken bir konudur.
Trk okuluu hakknda elden geldii kadar geni kapsaml ve ayrntl
bilgi vermee alan bu kitap, iki ana blme ayrlmtr. lk blmde, Trklerde
sava, av ve spor okuluunun kronolojik geliimi, ikinci blmde ise Trk yay
ve oklarnn eitleri, yapm ve teknik zellikleri zerinde durulmutur. Bu
aratrmaya byle bir teknik blmn eklenmesi zorunluydu. nk, yukarda da
iaret olunduu gibi, Trklerin okuluk alanndaki baars, sadece at
stnlne deil, bu stnl salayan aralarn, ok ve yayn zelliklerine ve
kalitesine de dayanyordu. Ne yazk ki, bu konu zerinde imdiye kadar hemen
hi durulmamtr. Okuluumuzun teknik yn zerinde, zengin malzemeye
dayandrlan, yeterli lde bilgi verebildiimizi sanyoruz.
Buna karlk birinci blmde okuyucu, daha ok Yeniaa ve zellikle bu
adaki spor okuluuna arlk tanndn grecektir. Bu, hakl bir tenkit konusu
olabilir alma alanmz, dolaysyla elimizdeki imkan ve malzeme ne yazk ki
ancak bu kadarn mmkn kld. Trk okuluk tarihinin en eski dnemi, Orta
Asya ve in kltr kaynaklaryla uraan uzmanlarn ilgisini bekliyor. Sava

okuluumuzu yeterince tanyabilmek iinse, Trk sava tarihini taktik ve teknik

ynden ele alan aratrmalara ihtiya vardr. Biz bu konularda imdilik genel bir
fikir vermekle yetindik.
Trk spor okuluu konusunda ise, elimizden saysz malzeme ve bilgi
gemi, bunlarn hemen tm bu kitapta deerlendirilmee allmtr. Ayrca
kitabn sonuna eklenen okuluk deyimleri ve terimleri ile ilgili szln, Trk dili
aratrmalarndaki bir boluu dolduracan umuyoruz.
* Sanat tarihisi olduu kadar Trk spor tarihine de emsalsiz katkda bulunan Do. Dr. nsal Ycel 1.7.1935de
Eskiehir (ankr ?)'da dodu. Adana Erkek Lisesi'ni (1955), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi
Blmn "Camilerde Son Cemaaat Yerinin Mimari nemi ve Gelimesi" adl teziyle (1960) bitirdi. Topkap
Saray Mzesi'nde stajyer asistan, asistan ve birinci snf uzman olarak 1963-1971 tarihleri arasnda ve silah, saat
ve kitabeler seksiyonlar efliini yapt. 1971'de stanbul niversite-si'nde "Kltr Tarihimizde Okuluk Sanat ve
Messeseleri" balkl teziyle doktora derecesi ald. 1971'de stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Arkeoloji ve
Sanat Tarihi Blm'nde akademisyenlie balad. Almanya, ngiltere, Fransa ve Irak'da almalar yapt. 1978'de
"20. Yzyl Bat Sanatnda Gereklik Kavray adl tezi ile doent oldu. Geni bilgisi, alma disiplini ve titiz
kiilii ile kendisini tanyanlar etkilemi bu ariv uzman 15.8.1986 tarihinde stanbul'da vefat etti. Verimli bir
dnemde aramzdan ayrlmtr. Evli ve bir ocuk babas olan nsal Ycel ansna Sanat Tarihinde Doudan
Batya adl bir Sempozyum dzenlenmi (1987) ve bu Sempozyumda sunulan bildiriler 1989'da yaynlanmtr.
nsal Ycel hakknda yapt yaynlanmam almasndan faydalanmamza izin veren Do. Dr. zbay Gven'e
teekkr ederiz. Do. Dr. nsal Ycel'in yaynlanm eserleri unlardr;
1- Ycel, nsal, "Trk Kl Ustalar", Trk Etnografya Dergisi, Say: VII-VIII, 1964-1965.
2- Ycel, nsal, "Sultan II. Mahmud Devrinde Okuluk", Trk Etnografya Dergisi, Say: 10, 1967, s. 89-102.
3- Ycel, nsal, "Thirteen Centuries oflslanics Arns", Apollo, July 1970.
4- Ycel, nsal, "Trkische Waffen Vom 16. Bis Zum 18. Jahrhunder", Das Wiener Burgerliche Zen-gerhans,
Wien, 1977.
5- Ycel, nsal, "20. Yzyl Fransz Resim Sanat", Uluslararas II. stanbul Festivali Tantm Kitab, stanbul,
1974.
6- Ycel, ., Raby, J., "Blue-and-White, Celadon and Whitewares: Iznik's Dept to China", Oriental Art, Vol.
XXIX, No: L Spring 1983.
7- Ycel, nsal, "Atatrk Dneminde Sanat Yaam", ada Dncenin Inda Atatrk, Dr. Nejat F.
Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 1983.
8- Chinese Ceramics In The Topkap Museum, stanbul, A. Complete Catalogue, I.Yuan and Ming Dynasty
Celadon Wares by Regina Kranl in Collabration With Nurdan Erbahar, Edited by John Ayers vvith historical
Studies by nsal Ycel and Julian Raby.
9- Ycel, nsal, Islam Kllar ve Kl Ustalar, Arapaya eviren: Tahsin mer Tahaolu, Es-Suyufu'llslamiyye ve Sunna' uha, Kuveyt, 1408 H./1988 M.
10- Ycel, nsal, slam Kllar ve Kl Ustalar, slam Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi yaynlar,
VI+145 s., 46 renkli ve 138 siyah-beyaz resim.
11- Ycel, nsal, Trk Okuluu, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Kltr Merkezi Yayn,
Say: 182, Ankara, 1999, XX+600 s., siyah-beyaz resim.
Kendileriyle 5-6 yl nce yaptmz grme ve yazlardan, Prof. Dr. Bahaeddin gelin
Balangcndan Fatih Devrine Kadar Trk Okuluu ve Prof. Dr. Halil nanckn Teknik Ynden Trk Sava
Tarihi konusunda incelemeler yaptklarn memnuniyetle renmitik. Bugn bu almalar hayli ilerlemi olsa
gerektir.
6

BRNC BLM

I. YENAA KADAR TRK OKULUU

Okuluun insanlk tarihinin en eski alarna kadar inen uzun bir gemii
vardr. Basit el baltalarndan sonra, ok ve yayla ilgili buluntular ilk defa GePaleolitik ada (M. . 35000-10000) yeni bir gelime olarak karmza
kmaktadr. akmak tandan yaplm en erken ok ular Dou-spanyada
(Parpello, Valencia) bulunmutur; Solutrean dneme (M. . 17000-15000)
aittirler.1 (Resim 1). Magdalenian dnemde (M. . 15000-8300) ve onu izleyen
Mesolitik ada (M. . 8300-25000) ise yontulup cilalanm akmak tandan ok
ularnn, kltr gelimelerini tesbite imkan verecek bollukta, btn eski dnyaya
yayldklarn gmlekteyiz.
Neolitik ada (M. . 2500-1800) ok ularnda yeni bir form ortaya kyor.
nceki rneklerde okun gvdesi temrenin gerisindeki kntya balanrken,
bunlarda knt kaldrlm, aa kertilerek oyuntuya reine ile yaptrlmtr.2
(Resim 2).
Bilinen en eski yay buluntusu ise Mesolitik aa, buzullar sonras
Maglemosian kltr (M. . 6800-5000) evresine girmektedir (Resim 3). 150 cm
boyunda, karaaatan yaplm ve kabza yeri inceltilmi olan bu yay C. 14
analizine gre M. . 5000 tarihlidir.3

G. Clark S. Piggott, Prehistoric Societes, London 1965, s. 84-85.

2 G.

Childe, The Dawn of European Civilisation, 6th edition, London 1957, s. 271. Fig. 129/1.

3 G.

Clark - S. Piggott, Ayn Eser, s. 146, fig. 43.

10

Ayrca, okulukla ilgili iki nemli buluntudan biri, Bohemyada bulunan M..
2500-1800 tarihli pimi toprak bilek siperi ile buna bal olduu tahmin edilen
altn kaplama levha, dieri Wiltshire (ngiltere) kazlarnda kan ve ok yapmnda
kullanlan ta trpdr.4 (Resim 4, 5)
Arkeolojik buluntularn yan sra, prehistorik dnemlerden kalma baz
maara resimleri de okuluun en eski tarihine k tutan belgelerdir. Paleolitik
aa ait, insan figrl en erken duvar resimlerinden birinde (Morella la Vella,
Castellon, spanya) savaan okular tasvir edilmitir (Resim 6). Maara devri
insan iin ok ve yay, hem sava, hem de yaamn salayan bir av arac idi.
Mesolitik aa ait Dou-spanyadaki iki maara resminden ilkinde (Cueva
Remigia, Gasulla) savaa yahut ava giden okular, kincisinde (Los Caballos,
Volltorta, Castellon) ren geyii avlayan okular grmekteyiz (Resim 7,8)

***

Asyada ok ve yayla ilgili en eski buluntular Kuzey-Douda ve Sibiryada

ele gemitir.5 Bunlar okuluk tarihinde nemli bir evrime iaret etmektedirler.
Avrupa ve Kuzey Afrikada prehistorik dnemden beri kullanlan yaylar, tek
para aatan yaplyordu. Oysa Asya yaylarnda kompozit bir yap ile
karlamaktayz. Aa yayn iskeletini tekil etmekte, kollarn i ve d yzleri
boynuz ve sinir gibi organik maddelerle kaplanmaktadr. Bylelikle yaylarn,
dolaysyla oklarn boylar ksalabilmekte, daha uzaa at saland gibi, at
srtnda da daha rahatlkla kullanlabilmektedir. Basit yaylar, aacn cinsi ne
olursa olsun, ksa bir sre sonra kurur, esnekliini yitirerek ie yaramaz olurlar.
Oysa kompozit yay ok daha uzun mrldr: stn kaliteli ve bakml bir Trk
yay ikiyz yl kullanlabiliyordu. Ayrca, yayn gc ve esneklii, boynuzla sinir
orann deitirerek istenildii gibi ayarlanabilmekteydi. Bu stnlkler ok ve
yayn Asya kavimlerinin Yzyllar boyunca ellerinden drmedikleri bir silah
olarak kalmasn salamtr.
4
5

V.G. Childe; Ayn Eser, s. 224-225, fig 112, 113

H. Balfour, On the Structure and Affinities of the Composite Bow Anthropological Institute Journal
of Ireland, C. 19, 1900, s 242

11

Eski in kaynaklarnda, Kuzey komularnn okuluktaki baarlar ve

katn (kompozit) dedikleri yaylarnn stnl sk sk anlmaktadr.6 Nitekim,
inlilerin at kltrn ve bu arada kompozit yay Kuzey komularndan
aldklarn biliyoruz.7
lk kompozit yaylarn yaplar hakknda yeterli bilgilere sahip deiliz.
Altayllarda, Aa-Volgada, Narn, Kuray, Tula, Orhon ve Pencikent
blgelerinde kemik (boynuz) kapl yay paralarna ve yaylarn kabza ile kol
ularna ait buluntulara rastlanmaktadr.8
Asya steplerinin atl topluluklar Turanllardan skitlere, Perslere,
Asurlulara, Partlar vastasyla Sasanilere geen ve Dou-slam dnyasna yaylan
kompozit yay, bu milletlerin baarlarnda nemli rol oynamtr.
Tarihte, geni topraklara sahip ilk nemli oku millet skitlerdir.
Baarlarn, snrsz bozkrda at kotururken, her yne isabetli ok atabilen
svarilerine borludurlar. Sava taktikleri ilgi ekicidir. Bu taktik, gl dman
birlikleri ile karlanca, gs gse savaa yanamamak, ustalkl bir ekilme
ile dmann kendilerini takibine yol amak ve onlar bu sonsuz takipte hrpalayp
eritmek esasna dayanyordu. ekilme srasnda zellikle arkaya doru etkili
atlar yapmakta ustaydlar. Grek vazo resimlerinde, skit okular ok ilenmi
bir konudur;9 bu arada M..5. Yzyla ait bir Kilikya sikkesinde, yayna kiri
takan ve okun endamn inceleyen, uzun salarndan ve sol gslerinden
Amazon olduu anlalan iki figr resmedilmitir.10 skit yay tayan bu kadn
savalar, mkemmel birer oku olarak byk n yapmlard; at srtnda arkaya
ok atabilmek iin sa gslerini dalattklar sylenir. Kul Obada bulunan,
M.. 4.-3. Yzyla ait bir plaka zerindeki, yayna kiri takan skit okusu
tasvirinden, onlarn da Trkler gibi yanlarnda yedek yay tadklarn
reniyoruz.11 (Resim 9).

6 W.

Eberhard, in Kaynaklarna Gre Trkler ve Komularnda Spor, lk, Mays 1940, s. 209-215;
W. Eberhard, in 'in imal Komular, Ankara 1942, s. 22,35-39,60-62,95.
7 W.

Eberhard, in Kaynaklarna gre Orta Asyadaki At Cinsleri ve Beygir Yetitirme Hakknda

Malumat, lk, I. Terin 1940, s. 161-172; II. Terin 1940, s. 207-210.
8 B.

gel, slamiyetten nceki Trk Tarihi, Ankara 1962, s. 49,103-105, 115,154,184.

9 T.

T. Rice, The Scythians, 2nd. edition, London 1958, s. 66-67,75).

10 E.

S. G. Robinson, The Archer of Soli in Cilicia Anatolian Studies, Menchester 1923, s. 355-357.

11 G.

Rausing, The Bow - Some Notes on its Origin and Development, Lund 1967, fig. 54.

12

Sakalar, skitler ve teki Asya kavimleri ile temasa gelen Medler ve Persler,
okuluu ksa zamanda benimsediler (Resim 1Oa-c). Tarm Havzasndan Hazar
Denizinin gney-dousuna gelip yerleen Partlar, iran ve Suriyeyi ele
geirmiler ve birlikte getirdikleri dou okuluunu bu blgelere yaymlardr.
Yakn Douda ok ve yay geni lde kullanan ilk devlet ise, Asurlular olsa
gerektir. Bugn New York Metropolitan Museum of Artda bulunan ve Msrda
18. Slaleye (M. . 1400) ait bir mezarda kan ileri teknikte iki kompozit yayn,
Asur meneli olduu tahmin ediliyor.12 Sasaniler de dou okuluunu iyi
biliyorlard. Sasani gm tabaklarndaki svari tasvirlerinden, kompozit yay
kullandklar ve at zerinden her yana ok atabildikleri anlalyor (Resim 10e, 11).
Yaylarn kabza ksm ieri doru girinti yapmakta, bu bakmdan skit yaylarn
andrmaktadr. Yay balarnn da kvrk oluu ise Do-Trkistan etkisine iaret
etmektedir.
Kompozit Asya yay, Bat dnyasna ilk defa Augustus zamannda (M. .
63 - M. S. 14) girmitir. Bunu, Ren ve Tuna kylarndaki Roma garnizonlarna
ait buluntular gsteriyor. Doudan gelen cretli askerler bu yay Partlardan alm
olmallar. Cermen kavimlerinde kompozit yay hibir zaman benimsenmemiti.
Cermenler ya yayn karmak yapm tekniini kavrayamam, ya da yaadklar
yerlerde elverili malzemeleri bulamamlard. Bu yay daha sonra Hunlarla ve
Avarlarla Orta-Avrupaya kadar tand halde yine layk olduu ilgiyi
grmemitir.13
***
Hunlardan ve Gktrklerden beri Altaylarda ve in-Trkistannn geni
bozkrlarnda dank kmeler halinde yaayan Trk boylar Dou okuluunun
en baarl uygulaycs olmulardr. in-Trkistannda, Kumturada, Kzlda
(Resim 1Of), Bezeklikde bulunan fresklerde oku tasvirlerine rastlarz.14
Yaylarnn kabzalar dz, balan uzun, dz ve keskin biimde da kvrktr. Dou

12H.

Balfour, The Archers Bow in the Homeric Poems, Royal Anthropological Institute of Great
Britain, London 1921, s. 300, fg. 8; G. Rausing,Ayn Eser, s. 70-71, fig. 33.
13A.

B. Hoffmeyer, Military Equipment in the Byzantine Manuscript of Scylitzes, Gladius, C. V,

Granada 1966, s. 68.
14A.

von le Coq, Die Buddhistische Spatentike in Mittelasier (V Neue Bildwerke) Berlin 1926, Taf. 9;
)VI. Neue Bikhverke II.) Berlin 1928, s. 86.; A. Grnwedel, Altbuddhistische Kultstatten in ChinesischTurkistan, Berlin 1912, Taf. 237,238.

13

Asya meneli bu tip kompozit yay, Batya doru yaylp Sasanilere gemiti. Daha
sonra, Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu Trkleri ile Moollar, Tatarlar ve
Osmanllar da, ayn tipi gelitirerek, baaryla kullanmlardr. Kompozit yay, 16.
Yzylda, Osmanl ordularyla bir kere daha Avrupa ortalarna kadar tanmtr.
Macarlar ve Polonyallar, Trk klc gibi Trk yaynn da stnln yakndan
tanm, benzerlerini yapmaya almlard. Krakow Naradowe Mzesindeki
17.Yzyla ait kompozit Polonya yay bu etkinin rndr. Fakat fotorafndan
da anlalaca zere, o devir Trk yay ile kyaslanamayacak kadar acemice ve
dk kalitelidir.15
Araplar, slamiyetin balangcnda tek aatan yaplm basit yaylar
kullanyorlard. Taberi, Peygamberin silahlarn anlatrken, erravha, avhat,
nebi aalarndan yaplma yay olduunu syler.16 Topkap Saray
Mzesinde bulunan ve Hz. Muhammede izafe edilen yay da, sert aatan bu tip
basit bir yaydr. Araplar kompozit yaylarla ilk defa 633-642de Sasanilerle
yaptklar savalarda tanm olmaldrlar. Ne zaman benimsediklerini
bilmiyorsak da, Halife Osman zamannda (644-656) Horasan Trkleri ile
giritikleri on yl akn savalarda bu yayn stnln kesin olarak
anladklarn, hatta kullandklarn tahmin ediyoruz. Nitekim, Emeviler devrine
ait, Kasr el-Hayr el-Garbide (Suriye) bulunan bir freskteki oku svari tasviri bu
yolda ipular vermektedir (Resim 1Od). Okunun balna ve beline balad
uuan kurdelalar Sasani etkisini gsteriyor (Resim 11); tuttuu yay ise DouTrkistan menelidir (Resim 10f) Bu iki etki, Asya okuluunun Araplara
Sasanilerle veya hemen sonra Trklerle gemi olduu yolundaki tahmini
kuvvetlendirmektedir.
Ok ve yay, Trklerde hakimiyet sembol idi. etirlerinde ve sikkelerinde
bu sembol kullanmalar, okulua tandklar neme iaret eder. Gktrklerde
ok, tabilik ve esareti, yay ise metbuluk ve stnl gsterirdi. Kaann,
idaresindeki boylara ok gndermesi, kuvvetlerini toplayp kendisine yardma
gelmeleri anlamn tayordu.17 Bu tre ve semboller, daha sonra Seluklularda da
devam eder. Byk Seluklular 1040da Dandanakan zaferini kazannca, komu
lkelere gnderdikleri fetih-namelerin banda eski Trk hakimiyet

15J.

Wemer, Lux w Rozvvoju Historycznym, Krakow 1969, s. 25, tab. h

16Taber,

Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, Cilt II, Ksm II, (ev., Z. K. Ugan - A.Temir) Ankara 1955,

s. 903-904.
17O.

Turan, Trklerde Hukuki Sembol Olarak Ok Belleten, Say 35, s.306-308.

14

sembol olan ok ve yay iaretleri bulunuyordu.18 Seluklularla Bizansllarn

arasnda yaplan bar antlamasnda, antlamann onay iin Turul Bey, erif
Nasr bakanlndaki bir heyeti, 1040da stanbula gndermi, orada bu
vesileyle onarlan eski Emevi Camiinin mihrabna hakimiyet sembol olan ok ve
yay iareti resmedilmiti.19 Turul Beyin, Halifenin kzyla evlenmesi srasnda,
dn hatras olarak 1053 ylnda Badadda bastrlan altn madalyonun iki
yznde Turul Beyin kabartma tasvirleri, portrelerin zerlerinde ise, Sultann
hakimiyet semboll olan ok ve yay iaretleri yer almaktadr.20 Seluklu sultan ve
atabeylerinin (Resim 12), hatta Osmanl sultanlarnn tasvirlerinde ellerinde ok ve
yay tutar vaziyette gsterilmeleri bu gelenein uzun sre devam ettiini aklar. 21
slami devirde ise, ok ve yaya dini bir nitelik eklenir. 14. Yzyldan bu
yana kaleme alnan okuluk risalelerinin pek ounda anlan ve Taberiye
atfolunan rivayete gre: Ekinlerini yiyen kular ldrsn diye Tanr, Ademe
Cebrail eliyle ok ve yay yollamtr. Bunlarn ne olduklarn soran Ademe Cebrail
yay gsterip Bu Allahn kuvvetidir, oku gsterip Bu da Allahn iddetidir
demi ve ona nasl atacan retmitir.22 Bu inanca gre, ok ve yay cennetten
kmtr; onlar Tanr yollamtr; dolaysyla kutsal nesnelerdir. Bu konuda bir
de ayet vardr: Attn zaman (okunu) sen atmadn, Allah atmtr.23 Ok ve yayn
kutsall yannda, okuluk da Tanr ve din yolunda yaplan savalardaki nemi
sebebiyle snnet, hatta farz- kifaye saylmtr.
***

Trklerde, okuluk slam dinini kabullerinden sonra, bu kutsal nitelii de

kazanarak devam ediyor. Atla, at stnde kullandklar ok ve yayla nasl sk bir
balant iinde olduklarn ve daha nce skitlerde grdmz sava taktiine
yatknlklarn Arap kaynaklarndan renebiliyoruz. El-Cahiz (766-869), geen
blmde andmz szlerine ilaveten, Araplarn 100-150 yldan beri tandklar

18-19 O.
20

Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Ankara 1965, s. 62,78.

. Artuk, Abbasiler Devrinde Sikke, Belleten, Say 43, s. 36 vd.

21Kitubl-Agani

(Musul 1218/19), Fatih Millet Ktb. Feyzullah Efendi Ksm, No. 1566, v.la.;
Hnername I., TSM. Ktb. Hazine 1523, v. 72a.
22Tayboga,
23Kur

Bugyetl-Meram, v. 3b.

'an, VIII, 17.

15

Trkleri yle anlatyor:

Trk, vahi hayvana, kua, havadaki hedefe, insana, meltilmi veya yere
konmu hayvandan hedeflere, avnn stne pike yapan kulara ok atar. O,
hayvann hzl srd halde, ne arkaya, saa ve sola, yukarya ve aaya ok
atar. Harici yayna bir ok koymadan, Trk on tane ok atar. Dadan inerken veya
bir vadinin iine girerken atn Haricinin dz yerde srdnden daha hzl srer.
Dmanla karlanca, balangta geri ekilirler. Bununla beraber ok defa geri
dnerler. Fakat bu, askeri tehlikeye maruz braktktan, dman hcuma tama
ettirdikten sonra vuku bulur. Trk geri dnd takdirde ldrc bir zehir,
insann iini bitiren bir lmdr. Zira arkasndaki insana nndeki insan gibi
okunu isabet ettirir.24
Ayn tarihi, bir baka risalesinde, Trk insann kendi azndan yle
konuturuyor:
Bizim kk yamzda evgan topu oynamak, atlar zerine srayarak
binmek... yere meltilmi canl hedeflere, avnn zerine pike yapan kulara ok
atmak... gibi sava iin temrin, hazrlk ve manevralarmz, dmana hcum etmek
ve geri ekildikten sonra tekrar saldrmak iin altrmalarmz vardr.25
Tarafsz bir Arap tarihisinin kaleminden kan bu tanmlar, Trk oku
svarilerinin onlar zerinde nasl korku ve hayranlk yarattklarn gstermesi
bakmndan da ilgi ekicidir. Bu tepki, geen blmde iaret ettiimiz tavr
ayrlklarndan gelmektedir. Sert tabiatl, mcadeleci ve hareketli bozkr
insannn, o Yzyllardaki btn cengaverliine ramen kiilii ln scak
ikliminde yumuam Arapdan daha stn bir sava olmas tabiidir. Nitekim,
Asyal kavimler Grek dnyasna, Avrupa ilerine ve Bizans zerine yaptklar
aknlarda da ayn rktc etkiyi uyandrmlardr.
11. Yzyln banda, Mavera n-Nehrden Semerkanda inen gebe
Ouzlar, uzun mcadeleler ve yer deitirmeler sonucunda Seluklu Devletini
kurdular. ar Bey, 1018 ylnda 3000 kiilik bir svari kuvveti ile Anadoluda
bir keif seferine kt. Yol boyunca, daha nce gelmi Trkmenleri de birliine
katarak Van dolaylarndaki Ermeni Krallna aknlar yaptlar. Bir Ermeni
vakanvisti bu olay anlatrken yle demektedir: O gne kadar asla Trk

24-25 El-Cahiz,

67,49.

Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, (ev. R. een), Ankara 1967, s.

16

svarisi grmeyen Ermeniler, onlarn garip manzaralarn hayretle mahade

ettiler: yaydan silahlar ve dalgalanan uzun salar vard.26 Kooda bulunan, ayn
devirde yaplm bir Uygur duvar resmi bu tasviri doruluyor (Resim 13).
Seluklular, Horasanda tutunabilmek iin, 1038 ylnda Gaznelilerle
savamak zorunda kaldlar. Seluklular ilk karlamada guruplar halinde Gazne
ordusunu hrpalayp hzla le doru ekiliyor, bylece kuvvet yetersizliini
gideriyorlard. Hafif svarileri, Gazne ordusu karsnda onlara, sk sk saldrma
ve geri ekilme imkan veriyordu... Sonunda btn Gazne ordusu dalm,
saysz esir ve ganimet Seluklularn eline gemiti.27
Bat ile Dou dnyasnn, sonulan bakmndan en nemli
karlamalarndan biri olan Malazgirt Meydan Savanda (1071) 40.000 kiilik
Trk svari kuvveti, bnyesinde Slav, Bulgar, Alman, Frank, Norman ve
skandinav birlikleri bulunan 200.000 kiilik Bizans ordusunu, ok-yay ve ayn
sava taktii ile yenmitir. Bu olay yetkili bir tarihimiz yle anlatmaktadr:
Alp Arslan, ovann evresindeki tepelerde pusu kurdurup, askerlerinden
bir ksmn buralarda gizlemiti. Trk ordusu, bir sre arptktan sonra, harp ede
ede ekilmee balyor, Bizans ordusu da onlar adm adm izliyordu. Trkler
saldrlarnda olduu kadar, ekilmelerinde de iddetle ok atyorlar, yaklaanlar
delik deik ediyorlard. Akama kadar bu ekilme devam etti. Bu srada sa
kanattaki Rumeli Ouzlar ile sol kanattaki Peenekler, Seluklu saflarna
getiler. Alp Arslan pusudaki birliklere hcum emri verdi. Bizans ordusu byk
bir kargaalk iinde dalmaa balad; gerek kar duranlar, gerekse kaanlar
ku gibi uan Trk svariler tarafndan takip olunarak telef veya esir edildiler.28
Bizansllar, daha Attilann 441 ylndaki istilasndan ve Sasanilerle
mcadelelerinden beri, ordularnda ok ve yayla donatlm hafif svari birliklerine
ihtiyalar olduunu bilmekteydiler. mparator Heraklios devrinde (611-641)
orduda bu ynde slahata giriildi: oku svari birlikleri tekil olunup, bunlara
Avarlarn ve teki Asya kavimlerinin sava taktikleri talim ettirildi. 900 tarihinde,
mparator Leo VI. tarafndan kaleme alman Tactica adl el kitabnda, okuluun

26Methieu

dEdesse, Chronique, (Fr. ev. E. Dulaurier), Paris 1858, s. 41; O. Turan, Seluklular Tarihi
ve Trk slam Medeniyeti, s. 48.
27O.

Turan, Ayn Eser, s. 55-56.

28M.

H. Ynan, Trkiye Tarihi-Seluklular Devri, I. (Anadolunun Fethi), stanbul 1944, s. 75-76.

17

gerei zerinde durulmakta, okuluk talimleri Bizansl gen asiller iin nde
gelen bir disiplin olarak tavsiye edilmektedir. Malazgirt yenilgisinden sonra,
konunun nemi yeniden anlald. Nitekim 1090da Alexius Comnenosun
birliklerine ok ve yayn yapm ve savalarda kullanl zerine dersler
verdirdiini gryoruz. 1143 ylnda Manuel Comnenos tahta kt zaman, oku
svari birlikleri Bizans ordusunun ana kuvveti halini almt. Fakat, Anadolunun
bu tarihte tamamen Trklerin eline getii dikkate alnrsa, bu konuda artk ok
ge kalnmt.29
Trklerle Batl ordularn karlamas, Hal Seferleri ile devam eder.
I.Hal Seferi (1097), 600.000 kiilik Avrupa kuvvetinin, 150.000 kiilik Trk
kuvvetleri ile mcadelesidir. znikten Antalyaya kadar, Sultan Kl Arslan
komutasndaki Seluklular, dmanla bir meydan muharebesine girimeksizin,
ekilirken savamak ve ypratmak, kltan ok ok ve yay kullanmak taktii ile
500.000 haly imha etmilerdir. Bu, Trk sava taktiinin ve silah olarak ok ve
yayn tarihte phesiz en baarl kullan rneidir.
II. Hal Seferinde (1147-1149), 75.000 kiilik Alman ordusu Konya
ovasnda ayn ekilde imha edilmi, cann kurtaran 5.000 kii glkle znike
ekilebilmitir. III. Hal Seferinde (1189-1192) Friedrich Barbarossann Trk
kuvvetleriyle karlamama abalarna ramen, Uluborluda Seluklu snrna
girmeleri ile sava balamt. Byk dman kuvvetleri karsnda ordusunu
tehlikeye atmak istemeyen II. Kl Arslan, Hal ordusunu frsat bulduka vurdu,
arlklarn yamalatt, zayiat verdirdi. Trk aknlar karsnda arp
bocalayan, Trk usul sava bilmeyen Hallar, Uluborludan Akehire ancak
bir ayda varabildiler.
Anadolu Seluklularnda, atllarn her ynde ok atabildiklerini ve
kullandklar yayn Dou Trkistan meneli olduunu, 13. Yzyl banda
Anadoluda yazld bilinen Varka ve Glaf mesnevisi minyatrlerinde aka
gryoruz.30 (Resim 14).
Bu arada, tarihin en sava uluslarndan biri olarak bilinen ve ordu gleri
zellikle ok ve yayla donatlm svari birliklerinden oluan ve Orta-Asya bozkr
kavimlerinin taktii ile vuruan Moollar anmak gerekiyor. Trklerin OrtaAsyada iken yaadklar hayat tarzlar ile Moollarnki birbirine ok benzer. Baz
blgelerde Trk ve Mool topluluklar ylesine i ie yayordu ki, tarihiler
29A.

B. Hoffmeyer, Ayn Eser, s. 67-70; Anne Comnene, Alexiade, (Fr. ev. B. Lieb), Paris 1943, C. II,
s. 121; J. Cinnamus, Epitome rerum ab Ioanne etAlexio Comnenis gestarum (ed. A. Meineke), Bonn 1836, s.
125.
30

Varka ve Glah, TSM Ktb. Hazine 841, v. 15a, 38b,

18

bunlarn hangisinin Trk, hangisinin Mool olduunu tesbitte glk ekmek

tedirler. Moollar da Trkler gibi, gebe asll, aknc ruhlu, step insandrlar
Rubruk, Mool askerlerinin savata kl ve mzrak kullandklarn, fakat
bunlarn ok ve yay kullananlara nisbette aznlkta kaldklarn kaydetmektedir. 31
Her okunun kendi okunu kendisinin yaptn, bunu ocuklukta rendiini ve
bu amala yannda daima bir ok ba tadn bilmekteyiz.32 Mool savann
okuluu bilmesi artt; gerek muharip snfna girebilmesi iin, okluk (ok
antas) tamak hakkn kazanmas gerekirdi.33 En deerli hediye ok ve yayd.34
Minyatrlerde, Moollarn hemen her eit savata ok ve yay kullandktan
grlmektedir. Geri ekilirken, yaylarn doldurup hazrlarlar, sonra birden
atlarn harmanlayp (ters-geri edip) hep birden dmana ok yadrrlard (Resim
15). Bu byk ustalk isteyen bir itir. Yine Cami t-Tevarih tasvirlerinden
birinde, ok hcumlarnda ne kadar sratli davrandklarn aka grmekteyiz
(Resim 16). Kullandklar yaylar Dou-Trkistan menelidir (Resim 17). Ayn
devre (14.Yzyln ilk yars) ait bir lhanl ehnamesi'nde35 biraz farkl bir form
ile karlayoruz (Resim 18): kabza ve kollar yine kaln ve kunttur, ama
balardaki da doru keskin kvrlma kaybolmutur. (Bu biimi ile yay, DouTrkistan meneli tipin gelitirilmi rnekleri olan II. Bayezid devri Osmanl
tirke yaylarn andrmaktadr.) Bir baka sava taktii de, yedeklerinde
getirdikleri bo atlar hcum srasnda rkterek dman saflarna srmek ve bu
aknlktan yararlanp ok yadrmakt. 36 En ok, atlarn besili olduu yaz ve gz
mevsimlerinde savamay tercih ederlerdi. 37
Moollarda, daha ok sava dnemlerinde, birliklerin esas
meguliyetlerinden biri de avlanmakt. Byk srek avlar (aba), askeri bir
tatbikat olduu' gibi yiyecek tedariki ile topluluk bilincinin gelitirilmesine de
yaryordu. leride aklanaca zere, aylarca nce tasarlanan bu eit avlarla ilgili
trenler Cengiz Yasasnda yer almaktadr. Plano-Capini: Moollarda bir
savayla bir avc

31 B.

Y. Viladimirtsov, Moollarn timai Tekilat, (ev. A. nan), Ankara 1944, s

32 Moollarn

Gizli Tarihi, (ev. A. Tenir), Ankara 1948, s. 30,52.

33 Ayn

eser.

34 Ayn

Eser, s. 33, 52-53,58, 148.

35 ahname,

TSM Ktb. hazine 1479, v. 255b.

36 Viladimirtsov,
37

ayn eser.

B. Y. Viladimirtsov, Ayn Eser, (dip notu, s. 223)

19

arasnda hibir fark grlmezdi diyor. in tarihisi Meng-ta Pei-lu ise:

Moollar atlaryla birlikte byyp yetiirler; bo vakitlerini ise savaa hazrlkla
geirirler. Bahardan ka hep avlanrlar. Hayatlar byledir. Yaya askerine pek
rastlanmaz, hepsi atl savadr demektedir. 38 Bu szler ile, yukarda andmz
El-Cahizn Trkler hakknda szleri arasndaki yakn benzerlik dikkat ekicidir.
***

Osmanl mparatorluunun ilk dneminde (1299-1453) orduda ve gnlk

hayatta okuluun yerini ve nemini belirtecek yeterli bilgiye sahip deiliz. Yine
de baz ip-ular, bu konuda tahminler yapmamza imkan vermektedir.
Bilindii gibi, Osmanl Devletini kuran Kay boyu, Seluklularn at
Anadolu kaplarndan ieriye akan Ouz boylarndan biridir. U-beylii olarak,
Karaca Hisar - Bilecik hattna yerletirilmilerdi. Anadolu Seluklu Devletinin
zayflamas zerine bamsz bir devlet kurdular. Hudut kontrol maksadyla
giriilen aknlar, daha sonra kale kuatmalarna ve illerin zaptna kadar varm,
snrlar geniletilmiti.
U-beyliklerinin askeri gcn Alp ya da Gazi denilen aknclar tekil
ediyordu. Bunlarda aranan dokuz arttan ikisi, iyi bir ata ve iyi bir yaya sahip
olmak idi.39 iyi ata binmek, at stnde isabetli ok atlar yapmak gibi, Asyadan
getirdikleri eski gelenekleri muhafaza etmekteydiler.
Feridun Bey Mneat'nda: 688 (1289) ylnda Konya Seluk Sultanndan
Osman Beye, Karaca Balaban avu eliyle, ellier okluk tirkeleriyle birlikte
2000 adet yay gnderildii kaytldr.40 Bu belgeden, ok ve yayn, u-beyliinde
geni lde kullanldn, fakat yay yapan ustalarn henz yeterli sayda
bulunmadn anlyoruz. Bu dnemde sava okuluunun, bar zamanndaki
askeri idmanlarla ve av sporu ile birlikte ele alnmas doru olacaktr. Trkmen
boylarnn etnolojisi hakknda deerli bir kaynak olan Dede Korkut Kitab'nda:
Trkmen genlerinin bo vakitlerini ok atmakla geirdikleri, kuvvetlilik
iddiasndaki yiitlerin ok yartrmak yolunu setikleri, evlenen bir yiitin bir ok

38 S.

Jagchid - C. R. Badwen, Notes on Hunting of Some Nomadic Peoples of Central Asia,

Asiatische Forschurger, Bd. 26, Wiesbaden 1968, s. 95.
39 F.

Kprl, Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 1959, s. 88.

40 Ferudun

Bey, Mneats-Selatin, stanbul 1274, C. I, s. 59.

20

atp, okun dt yere gerdek adrn kurduu ve dn elentileri srasnda

damat ile arkadalarnn ok attklar anlyor.41 Eskiye uzanan bu adetlerin,
Osmanllarn ilk dnemlerinde de devam ettiini sanyoruz. Daha nce, Orta Asya
kavimlerinde ve Moollarda pek yaygn olan askeri manevra niteliindeki av
partilerinin Osmanllarca da tertiplendiini bilmekteyiz. Nitekim, Orhan Gazinin
olu ve nl kumandan Sleyman Paa, Bolayrda tertiplenen byle bir avda
atndan derek lmtr.42
I. Murad devrinde orduda oku birliklerinin nemli sayda artm olduunu,
Sultann, 1373te Venediklilerle Macarlar arasndaki savata 5000 oku
gndererek Venediklilere yardm etmesinden anlyoruz.43 Ni kalesinin ok
hcumu ile ele geirildiini Neri yle anlatr: Yahi Bey kalenin evresini
dolap: Sultanm, devletinde ok eriir yerler vardr. Tir-i baran klma ile
middir ki feth oluna dedi. Pes, gaziler ok yadrp, yry edip, kaleyi feth
kldlar.44 I.Kosova Sava (1389) da okularn gayreti ile kazanlmt. Ordunun
sa ve sol kanadna Hamidolu ve Mustafa elebi komutasnda 1000er oku
yerletirilmiti. n saflardaki toplarn ateinden sonra Sultann emri zerine
okular ata baladlar. Dman saflar ok yamuru ile zld, ardndan dzenli
bir hcumla zafer saland.45
I. Murad ava meraklyd: Askerini istirahat ettirdii zaman kendisi av ile
vakit geirir, dinlenmek nedir bilmezdi.46 Hnername'de, Padiah kurt avnda
gsteren bir minyatr bulunmaktadr.47 Resmin ortasndaki ayakl heuerten
(puta),, avdan nce, hedefe ok atlar yapld anlalmaktadr (Resim 19).
Yldrm Bayezid zamannda da byk av partileri dzenlendiini
Hammerden reniyoruz. Ayn devirde Moollarda sk sk yaplan bylesi
avlarn, byk savalarn arifesine rastlamas, ordu birliklerinin katld ciddi ve
planl bir harp harekat nitelii tamas, bu avlara aslnda bir askeri tatbikat

41 Dedem Korkudun
42 .Tekinda,
43 .

Kitab (Haz., O. . Gkyay), stanbul 1973, s. 36-37,40, 50-51 vd.

Sleyman Paa maddesi, slam Ansiklopedisi, MEB yaym.

H. Uzunarl, Murat I maddesi, slam Ansiklopedisi, MEB yayn.

44Neri,

Neri Tarihi, Tarih-i Cihannma, (Haz., F. R. Unat - M. A. Kymen), Ankara 1949, C. I, s.

211.
45Ayn

Eser, s. 285, 295, 299; . H. Uzunarl, Osmanl Devlet Tekilatnda Kapkulu Ocaklar,
Ankara 1944, C. II, s. 260.
46 Neri

Tarihi, s. 269; Chalcondyle, Histoier des Turcs (ev. B. de V. Bourbonnois), Paris 1632, s. 30.

47 Hmername,

C. I, v.83b.

21

amac ile giriildiini gstermektedir. Niboluda tertiplenen avda 13.000 kii

grev alm, elde edilen av etleriyle muhteem bir ziyaret ekilmitir. Yldrm
Bayezidin Timurla karlamas ncesinde dzenlenen av da, ayn lde ve
nitelikte idi.48
Cengiz Yasasnda bu avlar hakknda ayrntl bilgi veriliyor: Askerler
barta av ile uramaldrlar. Bundan maksat askerin idmansz kalmamas, ok
atmak, at kullanmak ve eziyete dayanmak gibi alkanlklarn kaybetmemesidir.
Aylarca nce karar alnr, katlacak birliklerin says, ne kadar mesafeden, hangi
ynlerden kuatmaya balanaca tesbit olunur. Av blgesi olarak genellikle etraf
dalarla evrili, az geit veren bir alan seilir. Buras bir-iki aylk yoldan kuatlr
ve av yava yava tesbit edilen alana doru srlr. Daralan halkadan hibir
hayvann kamasna izin verilmez; bu balanmaz bir su saylr. ember
daraldka hayvanlar bunalr, garip seslerle barmaya balarlar. nce Han bir
sre avlanr, sonra komutanlar ve erler de ava katlrlar. Daha sonra btn avlar
bir araya toplanr ve saylr.49 Bunu topluca yenilen byk bir ziyafet izler.
Ayn gelenek Timur devrinde de devam etmitir. 1496 tarihli Herat
slubunda yaplm bir minyatrde, byle bir kuatma sonunda dar bir vadiye
kstrlan hayvanlarn avlan btn teferruatyla grlebilmektedir.50 (Resimde
20a-b-c).
Osmanllarda, elebi Mehmed devrinde de, sava ve avda okuluun
nemi devam etmitir. Neri, bir kale kuatmasn yle anlatr: Askerler durup,
silahlanp, metrisler kurup kaleye ylesine tir-i baran etdiler ki anlatlamaz... Kale
halk cenk etmek bir yana, ok korkusundan herbiri kirpi gibi bzp kaldlar. 51
Hnername'de, elebi Mehmedin, Karaman Seferinde Kzlrmak kysnda
avlann gsteren bir minyatr vardr. 52 (Resim 21).

48 Hammer

Tarihi, (ev., M. Ata), C. I, s. 288; C. II, s. 62.

49 F.

Kprl, Trk Edebiyatnn Menei, Milli Tetebbular Mecmuas, C. 2, Say 4, s. 36- 37

(Cveyni ve ibn-i Arabahdan naklen).
50 Emir

Hsrev Dhlevi, HetBehit, TSM Ktb. Hazine 676, v. lb-2a.

51 Neri

Tarihi, C. I, s.385.

52 Hnername,

C. I, v. 116a.

22

II-YENADA TRK OKULUU

stanbulun fethinden sonra, bakentte ve mparatorluun belli bal

illerinde Trk okuluunun yeni bir boyut kazandn gryoruz. nceki
blmde iaret edildii gibi, bu dneme kadar okuluk daha ok askerlii
ilgilendiren bir konu olmutu. mparatorluk snrlarnn geniletilmesinde ve
kazanlan yerlerin korunmasnda, ordu bnyesindeki atl ve yaya oku
birliklerinin nemli bir yeri vard. Bu nem Yeniada, ateli silahlarn orduda
resmen kabulne, hatta daha sonrasna kadar devam eder. Fetihten sonra, yeni bir
rgt olarak ortaya kan spor okuluu da, balangta askerlikle yakn bir iliki
iindeydi: nl okularn pek ou Yenieri Ocana mensuptu ve seferlere
katlrlard. Bunlara ok ve yay yapan sivil esnaf da, orducu esnaf olarak, bu
seferlere katlmakla ve ordu atlyelerinin yetersiz kalan imalatn desteklemekle
grevli idiler.
Yeniada Osmanl toplum dzeninde rgtlenmenin geniledii, yeni
kurumlarn ortaya kt grlr. Bir rgte bal spor okuluu da bu yeni
kurumlardan biri, kurulu ve zellii bakmndan bizce en ilgi ekici olandr.
Osmanl toplumu belirli ve birbirinden kesin olarak ayrlm snflardan ve
bu snflara bal kurumlardan meydana geliyordu. lmiye snf, asker snfndan,
esnaf ve tccar snf ncekilerden farkl yetki ve sorumlulua sahipti. enlik ve
sefer alaylarnda bu ayrma titizlikle uyulduu grlr. Bunlara ait kurumlardan
sadece o snfa giren kiiler yararlanabilirdi.Yalnz bir kurum bu kuraln dnda
kalmaktadr: Okuluk. Deiik snftan kiiler hi bir ayrcalk gzetilmeden, eit
artlarla bu kurumda bir araya gelebiliyordu. Bilindii zere, feodal toplum
dzenlerinde bu ok ender grlen bir eydir.
Sadece stanbul'da deil, mparatorluun teki nemli ehirlerinde de
geliip yaygnlk kazanacak olan ve almamzn arlk noktasn tekil eden
Trk spor ve okuluuna gemeden nce, Yenia'da bir ka yzyl daha devam
eden sava ve av okuluu zerinde ksaca durmak istiyoruz.

23

A- SAVA VE AV OKULUU

1- Sava Okuluu
Trk okuluu, sava okuluu olarak 17.Yzyln ortalarna kadar devam
eder. Bir silah olarak ok ve yayn Osmanl ordudan kesinlikle ne zaman
kaldrldm bilmiyoruz. Anlaldna gre, tfein uzak mesafe silah olarak
orduda tek bana yer al birdenbire olmam, daha bir sre ok ve yayla birlikte
kullanlmtr. Salankamen ve II. Viyana Kuatmas bozgunlarndan alnan,
Karlsruhe ve Viyana Mzelerindeki harp ganimetleri arasnda tfein yan sra ok
ve yaylar da bulunmaktadr.53
. H. Uzunarl, 16.Yzyl sonu- 17.Yzyl banda, tfekilerden
meydana gelen 92. Yenieri Ortasnn kuruluu ile orduda ok ve yayn bsbtn
kaldrldn ileri srmektedir.54 Bu bizce ok erken bir tarihtir. Tfek bu tarihte
Avrupada bile henz kullanl ve etkili bir silah deildi. Nitekim, Osmanl silah
koleksiyonlarndaki en erken rnekler 16. Yzyln ikinci yarsna ait fitilli
tfeklerdir.
1572 tarihli bir belgede, donanmadaki silah ihtiyacn karlamak zere,
400 tfek ve 30 sandk kurun yannda 500 yay ve 30 sandk ok hazrlanmas
yolunda Divan karan alnd grlyor.55 1585 ylnda Bursa kadsna gnderilen
bir hkmde ise, Erzuruma sefere kacak ordunun ihtiyalarn karlamak iin
yayc ustalar istenmektedir.56
Kanuni devrinde (1520-1566) tfein ordu bnyesindeki yerini, Busbecq
mektuplarnda yle anlatmaktadr: Padiahn da katld bir ran seferinde,
tfei henz tanmayan dmana etkili olur dncesi ile, tfekle silahlandrlm
200 kiilik bir svari mfrezesi tekil olundu. Fakat askerler bu silahtan hi
holanmyorlard. Bir sre yol alndktan sonra tfeklerin orasnn burasnn
krld ve dp kaybolduu grld. Bunlar tamir edecek pek az adam vard.
Sonunda Rstem Paaya bu ie yaramaz tfekleri gsterip, altklar ok ve yaya
dnlmesini rica ettiler. Paa durumu inceledi ve isteklerini kabul etti.57
53 E.

Petrasch, Die Tiirkenbeute, Karlsruhe 1956; W. Hummelberger, Die Trkenbeute im Historischen

Museum der Stadt Wien das 17. Jahrhundert, Vaabenhistoriske Aarboger, Kobenhavn 1969, C. XV.
54 .

H. Uzunarl, Osmanl Devlet Tekilatnda Kapkulu Ocaklar I. Ankara 1943, s. 159.

55 Divan
56 H.

Ahkam Defteri, Babakanlk Arivi, No. 67, v. 15.

T. Dalolu, XVI. Asrda Bursa, Bursa 1943, s. 42.

57 Busbecq,

Trk Mektuplar. (ev., H. C. Yaln) stanbul 1939, s. 161-162.

24

Busbecq durumu gzden geirip baz sonulara varyor: Askerler bu silah

arl ve pislii yznden sevmiyordu. Tfein patlamas onlar rktyordu.
Her eyden nemlisi de, at ok yava yaplabiliyordu. Busbecqin bu tesbitleri,
o devir tfekleri zerindeki incelemelerimize uymaktadr. Fitilli tfeklerin arl
ortalama 4-5 kg.dr; halbuki bir sava yaynn arl 500 gram gemez. Tfek
arl yznden atcnn hareket kabiliyetini kstlar ve onu ksa zamanda yorar.
Pisliine gelince, bu barutun tanma glnden domaktadr. Tfei
doldururken ve at yaparken kk bir sarsnt ile barut dklr, her tarafa salr.
Namlu paslanmasn diye srlen ya da dedii yeri kirletir. Tfein atta
kard grltnn ve geri tepme ile doan sarsntnn da asker zerinde rknt
yaratmas tabiidir.
Teknik bakmdan en nemli saknca tfekle atn ok yava
yaplabilmesidir. Bir fitilli tfein doldurulup ata hazrlanmas en abuk bir
dakikada olur dersek, bu srede usta bir oku en az 30 ok atabildiine gre,
aradaki fark byktr. Kald ki tfek at zerinde kullanldnda, bu sre daha ok
uzar. Atn kotururken tfeini gereince doldurabileceini, hele isabetli at
yapabileceini hi sanmyoruz.
17. Yzylda Osmanl ordusuna giren akmakl tfek, fitilli tfee nazaran
daha kullanl bir silaht. Yine de ok ve yayla karlatrnca, yukarda sz edilen
sakncalarn devam ettii grlr. 17.Yzyln sonunda ok ve yay artk ordudan
kalkmt. Eserini bu srada kaleme alan eyhl-Meydan Abdullah Efendi bu
konuda yle demektedir: slam mmetine silah, ok ve yay tayin olunmutur.
Oku yay terkedeli ne i grld? Halen Tatar taifesi ne topa ne tfee maliktir,
bir ok ile geinir ama daima mansur ve muzafferdir. zbek taifesi de yle. slamn
silah oktur; tfenk de olsun, ama oku terkin bir vehile manas yoktur 58
17. Yzyl sonunda teknik gelimeler, ateli silahlarn da daha hafif ve
kullanl hale gelmesini salam, sava teknik ve taktikleri de buna gre
dzenlenmiti. Osmanl ordusunda da ayn ynde bir slahat yapmak gerekmi,
ateli silahlar n plana alnmt. Bu sebeple Abdullah Efendinin, Devletin askeri
baarszlklarn sadece ok ve yayn terkedilmesine balamasn doru
bulmuyoruz.
Yenieri ocann genilemesi ile sabit bir ordu gc meydana gelmi,
topu, ar svari ve piyade kuvvetleri Trklerin eskiden beri uyguladklar ok
hareketli, oynak, hcuma olduu kadar ekilmee dayanan sava taktiinin de
byk lde
58 Katib

Abdullah Ef., Tezkiret r-Rumat, TSM Ktb. Y. Y. 36, v. 48a-49a.

25

terkini gerektirmitir.59 Ordu bnyesindeki hafif svari oku mfrezeleri artk

baka amalarla grevlendirilmiti. Dmann arkadan ve yanlardan
giriebilecei kuatmalara kar yanc ve ardc olarak kullanlyordu. Yryte,
ileri kartlan keif ve nc birlikleri de svari okulardan meydana geliyordu.
Seferde ve barta, Sultan korumakla grevli solak zmresinin, 18.
Yzyln ilk ereine kadar muhafaza edilmi olmas ilgi ekicidir. zel bir
dikkatle seilip yetitirilen, Kanuni devrinde saylan 400' bulan solaklar, en
baarl okulard. Padiahn sanda gidenler yay sa elleriyle tutup sol elleri ile
at yaptklar iin bu ad almlardr.60 (Resim 22).Ordudaki atl ve yaya okular,
Et Meydanndaki Yenieri Klalar civarnda talim grrlerdi. Onlara Aa
Blklerinden 54. Bln komutan olan Talimhaneci-ba nezaret ederdi. 1608
tarihli bir belgeden, burada yenieriler iin zel bir Okmeydan bulunduunu,
bilmeyenlere okuluk retildiini, bilenlere ise her sabah talim yaptrldn
reniyoruz. II. Bayezid zamannda, Yeni Odalarn ba tarafna be talimhane
ina edilmiti. Kn talimler burada yaptrlp okular sefere hazrlanrd.61
Ayrca yenierilerin Okmeydanna ve stanbulun eitli semtlerinde
bulunan cretli talimhanelere devam ettikleri de biliniyor. Okmeydan ile ilgili
kaytlarda pek ok silahdar, solak ve sipahi adna rastlyoruz. Nitekim en nl
kemankelerden Deve Kemal ile Tozkoparan skender de yenieri zmresinden
idiler.
Ordu iin gerekli olan ok ve yay, esas itibariyle resmi imalathanelerde
retiliyor, yetmedii takdirde piyasadan temin ediliyordu. Resmi
imalathanelerden en nemlisi, Sleymaniye semtindeki Aa Kapsnda bulunan
Aa Karhanesi idi. Burada 45 eit erbab- hiref, bu arada oku ve yayclar, ayr
blkler halinde

59

Osmanl Devletine tabi Krm ordusuna ateli silahlar ok daha sonra girmi, ordu Dou
kavimlerine has sava tekniini ve oku svarilerden mteekkil bnyesinin 18. Yzyl ortasna kadar
muhafaza etmitir. OsmanlIlar, Avrupaya kar seferlerinde bu birliklerden geni lde yararlandlar.
II. Viyana Kuatmas (1683) baarszlnn sebeplerinden birinin, Krm kuvvetlerinin bnyesine
uygun biimde kullanlmamas olduu ileri srlmektedir, Rzgar hznda at koturan Tatarlara,
dman gerilerden rahatsz etmek grevi verilmeliydi. nk Tatarlardan dzenli bir meydan savanda
dmanla yz yze dmek beklenemezdi. Aldklar tutsaklarn okluu ve ganimetlerin bolluu
yznden ykleri arlam, hareket yetenekleri kstlanmt. Dmanla savap direnmeleri
imkanszd Ahmed Aa, Viyana Kuatmas Gnl, (Haz. E. Nermi), stanbul 1970, s. 132.
60 .H

Uzunarl, Ayn Eser, s. 219.

61 .H

Uzunarl, Ayn Eser, s. 226-228.

26

alarak ordu ve sarayn ihtiyacn karlarlard. Bu sanatkar cemaatlerine,

gerektii zaman piyasadan devaml veya geici olarak almak zere sanatkar
alnd da olurdu. Aa Karhanesinde grevli sanatkarlarn adlarn, saylarn ve
alma srelerini, ayda bir aldklar cretle ilgili Ehl-i Hiref Defterlerinden
reniyoruz. cretlerinin saraydan karlanmas, aratrclar, bunlarn sadece
saray ihtiyalar iin alt kanaatine vardrmtr.62 Oysa bunlarn esas grevi
ordunun ihtiyacn karlamakt; bu arada sarayn ihtiyacn da karlarlard.
Orduya her eit silah ile ok ve yay temin eden resmi kuramlardan biri de
ebeci Oca malathanesidir. Burada silah imalinden ok, silah onarm ve
mbayaas ile megul olunduunu gryoruz.63
Ayrca, sefere kan ordunun baz ihtiyacn yerinde karlamak ve gerekli
onarmlar yapmak zere esnaf loncalarndan sanatkar istenebiliyordu. Orducu
Esnaf, adrlarn ve gerekli malzemeyi kendi lonca btesinden temin ederek,
ordugah yerinde zamannda bulunmak zorunda idi.64 16.Yzyln ikinci yarsnda
kaleme alnan Chalcondyle Zeyli 'nde, ordunun sava dzenini gsteren plan ve
resme nazaran, Orducu Esnafi, cephe gerisinde, padiah koruyan solaklardan
sonra yer almaktayd.65
2- Av Okuluu
Yeniada Osmanllarda av okuluu devam etmitir. Fakat daha nce
szn ettiimiz, sava tatbikatlarn andran byk av partilerinin 15.Yzyl
ortalarnda brakld, daha ok ahsi bir spor ve merak olarak srdrld
anlalmaktadr. Av iin elverili blgeler halk ihtimal ki avclk yapyor ve
geimlerini bir dereceye kadar bu yoldan salyorlard. Ama bunlarn okla avlanp
avlanmadklarn bilemiyoruz. 16.Yzyldan beriye av okuluu padiahlarn ve
saray mensuplarnn megul olduu bir spordur. Sultan I. Ahmede (1603-1617)
sunulan bir kitapta avclk, sultanlara layk soylu bir merak diye anlmaktadr.66

62 .

H. Uzunarl, Osnanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara 1945, s. 462 vd.

63 Ok

ve yay yapan resmi imalathaneler iin ilerde daha ayrntl bilgi vereceiz. Bkz. YAYCl VE OKU
ESNAFININ TEKLATI.
64 Orducu
65 .

Esnaf iin, Bkz. YAYCI VE OKU ESNAFININ TEKLATI.

H. Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, C. II, s. 262.

66 Tuhfetl-Mluk ve

s-Selatin, TSM Ktb. hazine 415, v. 105.

27

Avlanmak iin gerek stanbul civarnda, gerekse Trakyann eitli

yerlerinde av blgeleri ayrlmt. Padiahlara tahsis olunan av yerlerine
Saydgah- Selatin deniyordu. Halkn buralarda avlanmas yasakt. 1567 ylna ait
bir fermanda, Hasky yolunun sa yan ile Arnavutky balan korusu Padiaha
ait olduundan avlanlmamas, 1579 ylna ait bir dierinde de Halkal Saray
bahesinde halkn av yapmamas emredilmektedir.67
Avlarda ok ve yay kullanlsa da, eski nemini kaybetmiti. Srek avlar ve
srgnler daha ok av kular, av kpekleri ve tuzaklarla yaplyordu. Padiahlarn
katld bu eit avlar, zamanla saray tekilat iinde avla ilgili meslek
guruplarnn domasna yol amtr. ahinci ve doanclar, ikar Aalarnn
ynetiminde, av kularnn yetitirilip eitilmesi ile grevli idiler. Doan, ahin,
sungur, balaban, karaku, karagz, akr, zanos gibi alc kulara bunlar bakar,
avlara katlrlard. Zaarcba, Saksoncuba gibi ikar Aalar ise av
kpekleriyle uraan meslek guruplarna nezaret ederlerdi. Bu guruplarn daha
sonralar ordu bnyesine alndklarn ve baz birlikleri temsil ettikleri
grlmektedir.
Sarayn av eti ihtiyac, eitli blgelerden salanyordu, Ankara, ankr ve
Boludan, mevsime gre her eit av eti gnderilirdi.68 Istranca Dalarnda
grevli, bir oda yenieri avclar ise Saraya karaca ve geyik pastrmas
yollarlard.69 Eski geleneklerden biri de klkuyruk takdimi idi. Avclar, bahar
mevsimi banda, klkuyruk denilen yaban rdeklerini avlayp gnderir,
karlnda da 1001 ake bahi alrlard. Bunlardan baka, yaban kaz, turna,
sln, keklik, karatavuk, toy ve bldrcn da avland bilinmektedir.70
Osmanl sultanlarndan bazlar, zellikle ava merakl idi. Usta bir oku
olan II.Bayezid bunlardandr. Hnername minyatrlerinden birinde Sultann,
Filibe civarnda Uzunovada at zerinde okla geyik avlay tasvir edilmitir.71
Ava zaarc ve doanclarn da katldn, geyik, karaca ve tavan avladklarn
gryoruz (Resim 23). Eserin Kanuniye tahsis edilen ikinci cildinde, Padiah
okla avlanrken gsteren eitli minyatrlere rastlyoruz.72 Bunlarda Sultan, okla

67 A.

Refik, Onaltnc Asrda stanbul Hayat, stanbul 1935, s. 2, 6.

68 H.

B. Kunter, Eski Trk Sporlar, stanbul 1938, s. 68.

69 Evliya
70 H.

elebi, Seyahatname. C. 1, s. 485.

B. Kunter, Ayn Eser, s. 68.

71 Hnername.

C. 1, v. 182b.

72 Hnername,

C. II, TSM Ktb. Hazine 1524.

28

su sr avlarken (v. 53a), Filibede domuz avnda (v. 55b-56a), Eski Sarayda
da geyii avlarken (v. 87b-88a) resmedilmitir.
Sultan I. Ahmed srek avna merakl idi. Edirne Saraynda kald
zamanlar vaktini avla geirirdi. 1612 ylnda Edirne civarnda mlek Ky,
Fordukyas ve Deirmenlikde 4 srek av ile 17 av gsterisi tertip ettirmitir. IV.
Mehmedin de ava dkn olduu, bu yzden Avc lakab ile anld
bilinmektedir. Dokuz yanda iken Kathanede, Mirahor Kknde balayan
bu merak mr boyunca srmtr. Daha ok Edirne civarnda ve Istrancalarda
avlanrd. II. Mustafay da bu arada anmalyz. Genellikle orlu, Bergos ve Hafsa
blgelerinde ava kar ve buralarda uzun sre kalrd.73 18.Yzyldan bu yana,
avlarda, ok ve yayn yerini tfee braktn gryoruz.
B- OKULUUN DN YN
Yukarda belirttiimiz gibi, Trklerin hayatndaki nemli yeri dolaysyla,
ok ve yay bir sembol deeri kazanm, slamiyetin kabulnden sonra ise, buna bir
de dini anlam eklenmitir. Trklerin okuluk alanndaki srekli baarlarnda
okulua ve ok-yaya tannan bu kutsal anlamn byk pay vardr.
slam inancna gre, ok ve yayn Adem Peygambere, Tanr tarafndan
gnderildiine ve bu konuda: Attn zaman (okunu) sen atmadn, Allah
atmtr anlamnda ayet bulunduuna iaret etmitik. Enfal Suresindeki:
Cenkden evvel, dmannz kafirlere kar kuvvetinizi toplayp hazr edin
anlamndaki ayetin de okulukla ilgili olduu kabul ediliyor.74 Ukbe bin Amir
1-Cehdinin rivayetine gre, Hz. Muhammed bir hutbesinde bu ayeti aklarken,
burada geen kuvvetin, ok atmak kuvveti demek olduunu kere st ste
tekrarlamtr.75
Ok ve yayn dini nemi ile ok atmann fazilet ve sevabma dair 40 kadar
hadis vardr. Gerek bu hadislere ve aklamalarna, gerekse okuluun sevab ve
fazileti ile ilgili baka meselelere, okuluk risalelerinin hemen hepsinde geni yer
verildiini gryoruz. Hatta yalnz bu konudaki hadisleri bir araya toplayan
Hadis-i Erbain kitaplarna da rastlanyor.76 Hadislerden bazlar unlardr:
73 Musahibzade
74 Kur

Celal, Eski stanbul Yaay, stanbul 1946, s. 79-80.

'an, VIII, 60.

75 Tayboa,
76 Abdullah

Bugyetl-Meram, v. 3a.

b. Mehmed, Fezail-i Tir Keman (Hadis-i Erbain), TSM Ktb. E. H. 1418; Okuzade
Mehmed Efendi, Ayat- Erbain ve Hadis-i Erbain, stanbul 1311.

29

ocuklarnza Kuran okumay, ok atmay ve yzmeyi retiniz.

ocuklarnza ve kullarnza ok atmay ve ata binmeyi retin. Size derim ki, ok
atmak ata binmekten de hayrldr.
Bir ok sayesinde kii cennete girer: oku yapan, sunan ve atan.
Bir kii gaza niyyetine dmana ok atsa, dman vursa da vurmasa da
kendisine bir kul azad etmek sevab yazlr.
Ok atmak nafile ibadetden daha hayrldr.
Ok atlan yer ile okun dt yer arasndaki uzaklk kadar size cennetden
baheler vadedildi.
u mecliste melekler sizinle beraber olurlar: biri ok atmak, biri
pehlivanlk etmek ve biri helaliyle sevimek.
Ok atmay renen, sonra da zrsz terk eden bizden deildir.
Sknts olan kii ok ve yay edinse sknts zail olur.
Ok atmak ve at yartrmak dnda btn oyunlar kumardr ve
haramdr. Hz.Muhammed ashabyla giderlerken yol kenarnda ok atan kimseler
grr ama selam vermeden geer. Sebebini sorduklarnda: nk onlar imdi
ibadetdedirler cevabn verir.
Uhud Gazasnda, Hz.Muhammed, yannda ok atmakta olan Sad ibn ebu
Vakkasa ok verirken, baars karsnda heyecanlanp: At ya Sad, anam
babam sana feda olsun! demiti. O gn 1000den fazla isabetli ok atan Sad ibn
ebu Vakkas devrinin en usta okusu idi. Bu yzden kemankelerin piri saylm,
pirlik kuan kendisine bizzat Peygamberin kuattna inanlmtr.77
Bu hadis ve rivayetlere dayanlarak, ok atmak snnet saylmtr. Hz.
Muhammedin yukarda anlan ayet tefsirine baklarak farz- kifaye sayld
olmutur.78
Harp okuluu yannda, bir sava hazrl saylarak spor okuluuna da
ayn kutsal nemin tanndn grrz. Nitekim gerek menzil gerek kou
atlarnda oklar hep Ya Hak! nlemi ile gaza niyyetine atlrd. Sava
okuluu terk edildikten sonra, spor okuluunun ncelikle manevi bir disiplin
saylp, Yzyllar boyu srdrlmesinde bu dini inan nemli rol oynar. Yine bu
inanca dayanlarak

77 Evliya

elebi, Seyahatname, C. I, s. 581.

78 Tayboga,

Ayn Eser, v. 3a; Fethizade, Tuhfetl-Hasib Zeyli, TSM Ktb. Hazine 627, v.39b.

30

okmeydanlarna, cennetden bir ke diye baklm, snrna tecavz edilmesine,

sarho, abdestsiz ve pabula girilmesine izin verilmemi, yetkili kiisine eyh
denilmi, cihat, yamur ve afet dualarnda hep bu meydanlarda toplanlmtr.
C- OKULUK LTERATR
Okuluktan sz eden en eski kaynaklar, binicilik ve silahrlk
konusundaki furusiyye risaleleridir.79 Bunlarda kl, mzrak, kalkan gibi silahlar
yannda ok ve yayn kullanna dair bilgilere de rastlyoruz. Bilinen en erken
rnek, 12.Yzylda Salahaddin Eyyubi kitapl iin hazrlanan risaledir.80 Ali bin
Mardit-Tarsusinin kaleme ald, D Srasnda Korunma Usulleri Hakknda
stadlarn Aklamalar ve Dmana Kar kmaya Yarayacak Silah ve
Tehizatla lgili Bilgiler adl bu eserin ilk blm C. Cahen, okulukla ilgili ikinci
blm ise A. Boudot-Lamotte tarafndan yaynlanmtr.81
Yalnz okuluu konu alan en eski risale ise, nl Memluk silahoru
(lm.1394) Tayboga el-Erefi el-Beklemii el-Yunaninin Bugyetl-Meram
Gayettl-Garamdr.82 Bir kaside ile bu kasidenin erhini kapsayan eserde,
okuluun fazilet ve sevab, ok ve yay eitleri, at kaideleri anlatlmaktadr. Bu
kitap, 16. Yzylda Mahmud bin Mehmed bin Hasan tarafndan baz aklamalar
eklenerek Trkeye evrilmitir.83 Tek nsha olan tercmenin bizce en nemli
yan, o devrin Trke okuluk terimlerini ve deyimlerini veren bir kaynak
olmasdr.
N. A. Faris - R. P. Elmern Arab Archery adyla evirip yaynladklar,
l6.Yzyl balarna ait Arapa anonim okuluk risalesi, Taybogann eseriyle
yakn benzerlik gstermektedir.84

79 Bu

konuda bk. H. Ritter, La parurc des cavaliers und die Literatr uber die ritteriicben Knste, Der
slam, C. XVIII, 1929, s. 115-154; D. Ayalon, Furusiyya. Encyclopedie de ilslam.
80 Oxford,

Bodlein-Huntington Library, no: 264.

81 C.

Cahen, Un traitu darmurerie composu pour Saladin, Bullelin d'Etudes Orientales. C. XII, 19471948; A. Boudot-Lamottc, Contribution a IEtde de l'Archerie Musulmae. Damascus 1968.
82 Bu

kitabn eitli kitaplklarda pek ok nshas bulunmaktadr.

83 TSM
84

Ktb. Revan 1932.

N. A. Faris - R. P. Elmer, Arab Archery, Princeton University press 1945.

31

Okuluk konusunda elimizde ok sayda Trke kitap vardr. Silahorluk

risalelerinde okulua geni bir yer verildii gibi, Kavsname diye anlan ve yalnz
okuluktan bahseden kitaplarn says da hayli kabarktr.
zellikle Trk spor okuluunu eitli ynlerden ele alan bu eserlerden
belli ballarm ksaca tantmak istiyoruz:
Tesbit edebildiimiz en eski ve nemli Trke telif eser, Bahtiyarzade Hac
Hasan elebinin, Bahtiyarzade Risalesi diye tannan kitabdr.85 Yazar Hac
Hasan elebi, Fatih devrinin nl oku ustas ve stanbul Okmeydanndaki ilk
menzil sahibi olan Usta Bahtiyarn oludur. Edirnede domu, baba mesleini
semi ve 1505-1558 yllarnda, Saraya bal Tirgeran Cemaatinde
almtr.86 II. Bayezid ve Kanuni devirlerinin iki en nl kemankei
Tozkoparan skender ile Miralem Ahmed Aann zel okuluunu yapmtr.
Ordunun ok ihtiyacn karlamak iin orducu esnaf olarak, Yavuz Selimin
Tebriz (1514) ve Kemah (1515) seferlerine, Ridaniye meydan muharebesinde
(1517), 1532 ylnda Kanuninin Avrupa seferine katlmtr.87 Kendisi ayn
zamanda stanbul, Edirne, Sofya ve skb okmeydanlarnda rekorlar krp ta
diktirmi bir kemanketi. (Bkz. MENZL SAHBKEMANKELER).
htiyarlnda stanbul Okmeydamnn sz geen kiilerindendi.
Hac Hasan elebi, 1550lerde kaleme ald kitabnda, Fetihden o tarihe
kadar geen yz yl boyunca, mparatorluk snr iindeki ve zellikle stanbul
Okmeydanndaki okuluk olaylarn anlatr. Fatih devrine ait bilgileri babasndan
ve yal kemankelerden dinlemi, II. Bayezid ve Kanuni devri olaylarn ise
bizzat yaamtr. Bu bakmdan verdii bilgilerin doruluuna gvenebiliyoruz.
Nitekim, ariv belgeleri ile teki tarihsel kaynaklar yazarn verdii bilgilere
uymaktadr. Yazar eserinde yer yer okuluk ve yayalkla ilgili aklamalar da
yapmaktadr.
Risalenin, tesbit edebildiimiz ayr nshas da orijinal deildir ve
aralarnda bir hayli fark bulunmaktadr. Her nde de nemli atlamalar ve imla
yanllar vardr. Nisbeten itinal 1551 tarihli erken nshada son ksm eksiktir.
Trk okuluk tarihinin temel kayna saylan bu eserin tenkitli bir basmnn
hazrlanmas gerekmektedir.

86

Risale-i Bahtiyarzade, niv. Ktb. TY. 6923; Sleymaniye Ktb, H. Hsn Paa Ks. 846/ 1; Belediye
Ktb. M. Cevdet Ks. 0.122.
86

Defter-i inamat ve Tasaddukat ve... Belediye Ktb. M. Cevdet Ks. 0.71, s. 178, 257,
316,370,395,423,449,475; TSM Arivi, D. 9706/3, 9613/2, 9605, 9602, 9612, 9613/3.
87

Bahtiyarzade, niv. Ktb. v. 76b-77b, 82b-84a.

32

Mustafa Ali, Knh l-Ahbar'na okulukla ilgili bir blm eklemek iin
aratrma yaptnda, bu konuda en gvenilir kaynak olarak Bahtiyarzade
Risalesini bulduunu bildirmektedir.88 Alinin eserine ald blm, bu risalenin
bir zetidir. Verdii bilgiden, orijinal nshay grd anlalyor: elimizdeki
nshalarda bulunmayan, stanbul Okmeydanna kuruluu ve snrlar ile ilgili bir
giri blmnden sz etmektedir. Gelibolu Okmeydanna ait bilgiler ise daha
ayrntldr. Knhl-Ahbardaki sonradan ayr kitap halinde oaltlan,89 bu
blm, hem Hasan elebinin risalesini tamamlamak, hem de daha sonraki 45
yllk olaylar eklemek bakmndan nemlidir.
17.Yzylda yaayan Katib Abdullah Efendi (lm. 1691), Hasan elebiden
sonra, ikinci nemli okuluk yazardr. Kavaid r-Remi ve Tezkiret r-Rumat
adl iki kitap yazm, ayrca Okmeydannn ynetmelii saylan Atclar
Kanunnamesini kaleme almtr.90 Abdullah Efendi, Yeni Valide Camii katibi idi.
At srtnda okuluk gsterileri yapmakta ve hedef okuluunda ustayd. Ayrca
rekorlar krm, menzil ta diktirmi bir kemanketi (Bkz. MENZL SAHB
KEMANKELER). Devrinde okuluk ilmini en iyi bilen kii saylm, 16791691 yllarnda Okmeydan eyhliinde bulunmutur.
Kavaid r-Remide ok ve yayn zelliklerinden ve eitlerinden ve ok
atmann tekniinden sz eder; bu konuda yazlan ilk bilimsel kitaptr. Yerli ve
yabanc (Arapa ve Farsa) hemen btn kaynaklardan yararland grlyor.
Tezkiret r-Rumat'da ise Okmeydannn kuruluu ve snrlar anlatlm, o
zamana kadar atlan btn menziller zellikleri ve lleriyle verilmi ve sonuna
kendi devrindeki belli bal kemankelerin ksa biyografileri eklenmitir. Sultan
IV. Mehmed devrinde oku ve yayc esnafnca igal edilen, tekilat adamakll
bozulan Okmeydann kurtarmak iin yllarca uram, sonunda bunu baarm,
Kanunname adn verdii bir okuluk tz hazrlayarak bunu padiaha ve
meydann yetkili kuruluna onaylatmtr. Trk okuluunu vakitsiz bir kten
kurtard, hatta canlandrd iin, okuluk tarihimizde nemli bir yeri vardr.

88 Mustafa

Ali, Knhl-Ahbar, TSM Ktb. Revan 1124, v. 156a-16la.

89Nshalar,

TSM Ktb. Badad 248; Fatih Millet Ktb. Ali Emir Tarih Ks. 915; Gothe, Herzoglichen
Bibliothek, No. 10/3.
90 Kavaidr-Remi,

TSM Ktb. E. H. 1417; Fatih Millet Ktb. Ali Emir Tarih Ks. 914. Tezkiret rRumat, TSM Ktb. Y. Y. 36; niv. Ktb. TY. 334/1 i 6892/1 ve 2638. Atclar1 Kanunnamesi, Sleymaniye Ktb.
H. Hsn Paa Ks. 846/2, Hac Mahmud Efendi Ks. 4909.

33

18.Yuzylda bir ok risale kaleme alnmsa da, birka hari hepsi

okuluu daha ok dini ynden ileyen ve Abdullah Efendiden iktibaslarla
yetinen risalelerdir.
Katib Abdullah Efendinin akirdi kemanke ve oku ustas uhadar
Ahmedin rad'r-Rumat adl yarm kalm risalesi, orijinal bir telif olmas
bakmndan ilgi ekicidir.91 Ok ve yay yapmndan, okuluk idmanlarndan ve at
usullerinden bahseder.
Seyyid Halil Hasib Efendinin Tuhfetl-Hasib adl kitab, TezkiretrRumatn bir kopyasdr.92 Yalnz yazar btn menzilleri yeniden titizlikle lm
ve kontrol etmi, hatalar dzeltmitir. 18.Yzyln sonunda eyhl-Meydan
Fethizade Seyyid Mustafa Efendi, Tuhfet I-Hasib'e Zeyl yazmtr.93 Kendi
devrindeki olaylarla, balca kemankelerin ksa biyografilerini vermesi
bakmndan nemlidir.
18.Yzyl sonunda Prezrinli Kemanke Mustafann daha ok bir t
kitab olan Kavsname'si ile, 19.Yzyl banda Seyyid Mehmed Vahid Paann
telifi Minhacu r-Rumat ise bildiklerimize yeni birey katmamaktadr.
Trk menzil okuluu zerine yazlm son nemli eser, Sultan II.
Mahmudun Kahveci-bas Mustafa Kani Beyin Telhis-i Resailr-Rumat'dr.94
Okuluk Siciline kaytl bir kemanke olan Mustafa Kani Bey 1820de Masraf
Emini, 1824de Cizye Muhasebecisi, 1835de Esham Mukataacs, 1836da
Duhan Gmrks, ertesi yl Meclis-i Vala azas, 1842de Evkaf Nazr, 1845de
Ziraat Meclisi Reisi ve 1848de Defter Emini olup, Cemaziylevvel 1266
(1850)de vefat etmitir.95
Sultan II. Mahmudun 1835 ylnda Okmeydannda verdii emir zerine
almaya balayan yazar, daha nce yazlm btn kitaplar okuduunu,
gereksiz ayrntlar atarak, okulukla ilgili btn bilgileri toplayp
deerlendirdiini syler. Yazma nshann tarihinin, Telhisin 1838 ylnda
tamamlanp Padiaha sunulduu anlalmaktadr. Eser daha sonra, 1847de
stanbulda (Matbaa-i Amire) baslmtr.

91 TSM

Ktb. Hazine 626.

92 Nshalar,

TSM Ktb. Hazine 627; niv. Ktb. T. Y. 4308, 6654; st. Arkeoloji Ktb. Yazmalar 391,
392; Paris Bibliotheque Nationale, Supplement Turc 1110.
93 TSM

Ktb. Hazine 627, v. 34b. vd.

94 Yazma

nsha, niv. Ktb. T. Y. 6891.

95 Mehmed

Sreyya, Sicill-i Osmani, C. IV, stanbul 1308-1311, s. 74.

34

Kitabn dzeni hayli karktr. Yazar Abdullah Efendinin risalelerinden

geni iktibaslar yapm, Eybl Abdullah Efendinin Hadis-i Erbain (Fezail-i Tir
Keman) kitabn da olduu gibi almtr.96 Eserin bizce en nemli yan, ok ve yay
yapmyla ilgili ayrntl teknik bilgiler ve bu konudaki resimlerdir. Telhis,
yazarnn mahade gcn ve bilimsel yeteneini yanstmakla birlikte, zerinde
yeterince durulmadan geilen baz nemli hususlar, emir zoruyla yazld
izlenimini uyandrmaktadr. Kaynaklara inildiinde, yazarn Bahtiyarzade
Risalesi ile uhadar Ahmedin rad r-Rumat'n grmedii anlalyor. Yine de
eser, Trk okuluu zerine derli-toplu bilgi verdii iin nemlidir.
Telhis-i Resailr-Rumat zerinde uzun bir filolojik etd yaynlayan J.
Hein, teknik konulara yabanc olduu iin bir ok karanlk noktay
aklayamam, bazen de metni yanl evirmitir. 97 Trk okuluu ile uraan
Batl aratrclarn dayand tek kaynak Heinm bu etddr. Sz gelimi P.
Klopsteg sadece Heindan derleyip evirdii paralara dayanarak, Trk okuluu
hakknda bir kitap yaynlamtr. 98
Cumhuriyet devrinde de, Trk okuluunu canlandrma konusunda abalar
harcandn ve baz aratrmalar yaynlandn gryoruz. Bu konuda
alanlarn banda, Atclar Kanunnamesi'ni yeni harflerle yaynlayan ve
Okmeydan hakknda makaleleri bulunan Halim Baki Kunter gelmektedir. Trk
Kemankeleri adl kitabn yazan Sleyman Kani rtemi de burada anmak
gerekiyor. Birka yl nce, Vakflar Genel Mdrlnce yaynlanan ve smail
Fazl Ayonolunun brakt notlardan oluturulan Okmeydan ve Okuluk
Tarihi adl kitaba gelince, ehliyetsiz kiilere hazrlatld, batanbaa bask ve
tertip yanllar ile dolu olduu iin, yazk ki ne aratrclara ne de merakl
okuyucuya doyurucu bir cevap vermekten uzaktr.

96 Buna

ramen, Mustafa Kaninin Katib Abdullah Efendi ile Eybl Abdullah Efendiyi birbirine
kartrmas artcdr.
97 J.

Hein, Bogenhanwerk und Bogensport bei den Osmanen, Der slam, C. XIV (1925), s. 289-360;
C. XV (1926), s. 1-78,233-294.
98 P.

Klopsteg, Turkish Archery and the Composite Bow, Illinois 1947.

35

III- SPOR OKULUU

Sava ve av iin yaplan okuluk altrmalarn bir spor diye alrsak,
Trklerde spor okuluunun tarihi en eski dnemlerine kadar uzanr. Bugnk
anlamda sporun amac, bedeni eitmek ve moral ynden kiilii gelitirip,
pekitirmektir. Okuluun bu anlamda bir spor nitelii kazanmas Yeniada
mmkn olmutur. Geri daha nceleri Trkmen genleri aralarnda okuluk
yarmalar dzenliyor, hem elenip hem de vcutlarn gelitiriyorlard. Fakat bu,
modern anlamda bir spor saylamaz. Salam ve verimli sonular alnabilmesi iin,
sporun disiplinli bir kuruma ve belirli kaidelere balanmas arttr.
Yeniada okmeydanlarnn kuruluuyla dzenli bir rgte ve kesin
kaidelere balanan okuluk, atlar gaza niyetine yaplsa da, artk bugnk
anlamda spor* nitelii kazanmtr. lerde ayrntlar ile aklayacamz gibi,
okmeydanlar, bir vakfa bal oluu, seimle i bana gelen ynetici kadrolar, itz ve sicile kaytl ok sayda yesi ile modern birer spor kurumudurlar. Bu
bakmdan, dnya spor tarihinde ilk spor kurulular olarak karmza karlar.
lk bakta sadece bir elence ve merak gibi grnen atlarda, aslnda belli
tre ve prensiplere skca ballktan doan ciddi ve disiplinli bir hava hakimdir.
Bunda slami inanlarn da byk rol oynadna yukarda iaret etmitik.
Meydann mescid kadar kutsal saylmas, oraya abdestsiz veya ikili olarak
girilmemesi, rgt reisinin eyh diye anlmas, ok ve yaya kutsal birer eya diye
baklmas ve atlarn dua ile balatlp srdrlmesi bunu gstermektedir.
Kemankelerin yalnz iyi birer atc olmas yetmezdi; aralarnda her trl
rekabetin stnde, sayg ve sevgiye dayanan bir dostluk ve kardelik havasnn
esmesine de dikkat edilirdi. htiyarlara, kdemli atclara ve stada sayg
gstermek, szlerinden kmamak artt. Atta hileye sapanlara, yolsuzluk ve
serkelik edenlere fazla msamaha gsterilmez, Bizimle oturma! denilerek
rgtten kartlrd. Risalelerde, nl okularn biyografileri verilirken, yalnz
atclk gc deil, nasl bir kii olduu da belirtilir. ou iin salih, ehl-i
iman, ruhu pak ve tarafeyni mamur' gibi sfatlar kullanlmtr.
Meydan odasnda yaplan sohbet toplantlarnn, genlerin grg ve
bilgisini arttrmak, onlar saygl, disiplinli, yardm sever kiiler klmak gibi
eitimsel bir fonksiyonu vard. htiyar ve tecrbeli kemankeler okuluk anlarn
anlatrlar;

36

bunlardan ibret verici sonular ve tler kartlr, gelenek ve trelerin devam

salanrd.
Yemek ve sohbet toplantlarnda kdem srasna titizlikle uyulduu halde,
meydanda ve atlarda meslek ve rtbenin nemsenmedii bir eitlik ortam
buluyoruz. Atlara her meslekten insann sosyal durumu ne olursa olsun
katlabilmesi, zengin ve nfuzlu kiilere ayrcalk tannmamas bunu gsterir.
Sadrazam Kara Mustafa Paann Meydana her geliinde: Vezirliim orada
kald, imdi aranzdan herhangi bir kiiyim, bana yle muamele edin demesi
Meydann tresini bilen bir kemanke olmasndand. Okuluk risalelerinde
Buras er meydandr, burada ah geda birdir sz sk sk anlr. 18.19.Yzyllarda, Okmeydanna daha ok Saraya mensub kiilerin rabet etmesi
bu eitlik tresini zedelememitir. Toplumsal snflarn birbirinden kesinlikle
ayrld bir devlet ynetiminde, bu ayrca dikkat ekicidir.
Yeniadaki spor okuluu, sadece Okmeydanna bal bir menzil
okuluu deildi. Hedef okuluu ile ok koullar da ayr birer spor dalyd.
Geri Okmeydanda her trl okuluk sporu yaplabiliyordu, fakat okuluun
ksa zamanda Meydan snrn atn, ehrin drt yanna yaylarak, halkn gnlk
hayatna kartn gryoruz. Altrmalar iin ehirde ok sayda talimhane
almt. Mesire yerleri ayn zamanda okuluk alanlaryd. Genel enliklerde,
geit trenlerinde okuluk gsterilerine de yer verilirdi.
nemi dolaysyla, Okmeydanndan ve Menzil Okuluundan balamak
gerekiyorsa da, kitabn anlatm dzenini bozmamak iin, sonradan terkedilen
Hedef Okuluuna ncelik tanyacaz.
A- HEDEF OKULUU
Spor olarak hedef okuluu, dmana veya ava isabetli at hneri
kazandran talimlerden domutur. Gemii belki de tarih ncesi dnemlere kadar
uzanyordu. Asurlulardan kalma bir mhrde, hedefe at yapan bir oku figrne
rastlyoruz.99 (Resim 24).
Okulukta nemli olan, yalnz uzaa atmak deil, att hedefi
vurabilmektir. Dou insan, at srtnda her ynde uzaa ve isabetli ok atabilmesini,
srekli ve

99

B. Meissner, Assyrische Jagden, Der Alte Orient, 13. Jahr, Heft 2,1911, s. 7, fig. 17

37

yorucu talimlere borluydu. Cahizin-yukarda anlan- aklamalar, Trklerin

kk yatan okuluk talimine baladklarm, atlarn drtnala srerken her trl
hedefe ok atarak yetitiklerini gstermektedir.
Bu atlardan phesiz en g olan, at kotururken arkaya ok atmakt.
13.Yzylda yazlan Araba bir furusiye kitabnda bu konuyla ilgili bir talim
metoduna rastlanyor:100 Eerin arka tarafna bir kuakla, mhlet denilen ii
tala dolu deri veya kumatan bir torba balanr. Kuak iki karg boyu olmaldr.
At koarken havalanan torbaya at talimleri yaplr (Resim 25).
Ayn eserde, yksek bir direk tepesine yerletirilen hedefe (kabaa) ve
iinde tala dolu bir torba bulunan ayakl kutuya (ok sehpasna) ok atmak
konusunda da bilgi verilmektedir.101 Torbaya at, 19. Yzyln sonlarna kadar
uygulanan bir okuluk talimidir; hedefe kuvvetli ok atmak yetenei kazandnr.
Burada grlen sehpa resmi ile Mustafa Kaninin kendi devrinde kullanlan ok
sehpas tarifi aa yukar ayndr.102 (Resim 26). Ayna denilen elik hedeflerin
delinebilmesi, uzun sren torba idman sonunda mmkn olabilmekteydi.
dman, torba gezi denilen zel oklarla yaplrd.
Hedef atlarnda kabak ve aynadan baka kk ngraklar, eitli biimde
sabit veya seyyar niangahlar da kullanlyordu. Bunlarn deiik rneklerini
ilerde greceiz.
Hedef okuluunda ok kullanlan bir baka niangah eitli de putadr.
Puta, aada ayrntl olarak anlatlaca zere, bir yere aslan veya bir sra
tutturulan, ii pamuk ekirdei ve tala dolu, deriden yass bir torbadr. Puta
sepeti deyimi, bunun sepet biiminde de olabileceini gsteriyor. Puta at bir
eit okuluk yarmasdr; atlar puta oku ile yaplr.
1- Kabak Atlar
Kabak okuluu (remvl-kabak), slam lkelerinde ok rastlanan bir
okuluk sporudur. Uzun bir direk tepesine konulan bir hedefe, atla drtnala
giderken ok atmak esasna dayanr. lkin ne zaman, nerede ortaya kt
kesinlikte bilinmiyor.

100 Abdurrahman

bin Ahmed el-Taber, Kitabl-Vazh fi'r-Remi ve n Nuab, TSM Ktb. Revan 1933,

v. 12a.
101

Taberi, Ayn Eser, v. 12a, 22a.

102

Mustafa Kani, Telhis-i Resailr-Rumat, stanbul 1263, s. 208 vd.

38

At kotururken ok atmak sz konusu olduuna gre, gebe Asya kavimleri ile

yakn ilgisi bulunsa gerektir. Buradaki kabak sz dikkat ekicidir: bu Trke bir
szdr. Arapaya remv'l-kabak, meydan- kabak, farsaya kabak-bazi, kabak
endazi eklinde, olduu gibi aktarlmtr. Bu bakmdan, kabak okuluunun
Trkmen boylarndan karak yayld sylenebilir. Nitekim, Tayboga bu konuda
yle yazyor: Bu kabagi tabirini Trkler ve Tatarlar koymular; Arab dilinde
karl yoktur. Trk beleri direk dikerler, bana bir kabak geirirler ve
dnlerinde, elence zamanlarnda ona ok atarlar.103 Sonradan hedef olarak
baka nesneler kullanlsa da, bu ad muhafaza edilmitir. nemli yarmalarda
kabak yerine altn veya gm kupalar kullanlyordu. Herhalde bu yarmalara
katlan okular idmanlarn alelade kabaklara atarak yapyorlard.
Kabak okuluu konusunda en erken kaytlar, 13. Yzyla aittir. Kabak
atlar Memluklerde, I. Baybars, Kalaun ve El-Erefl Halil devirlerinde moda
idi. Sultanlarn ve emirlerin, doum ve snnet ehliklerinde kabak yarmalar
dzenlenirdi. Sultan 1. Baybars, 1267 ylnda bakentte bir hipodrom ina
ettirmiti; buraya Meydanl-Kabak deniliyordu.104
Ebu l-Mehasin, Sultan Melikl-Erefin saltanat zamanna rastlayan 1293
yl iin u bilgiyi veriyor Sultan, Kahire dndaki meydana uzun bir direk
diktirip, tepesine altn ve gmten bir kabak koydurdu. Kaban iinde canl bir
gvercin vard. Atl okular hzla giderken buna ok atyorlard. Kabak ve kuu
vurana, hem rtbesine gre hlat giydiriliyor, hem de kabak dl olarak
veriliyordu. bn Tagribirdide ayn konuda, Kaban kapan okla vurup
aarak, kuu serbest brakana... szleri gemektedir.105
Bu konudaki en eski tasvire, yine Taberinin risalesinde rastlyoruz.106
(Resim 27). lkel izimden, hedef olarak seilen eyin ne olduu iyi anlalmyor.
Kabak okuluunun Hindistana, 16.Yzyl banda Trkler tarafndan

103 Tayboga,
104 D.

Bugget 7 Meram, v. 70a

Ayalon, La Gurussiyya sous les Mamluks j Encyclopedie de Ilslam, C. II, s. 974-977.

105 J.

T. Reinaud, De 1Art Militaire chez les Arabes au Moyen Age, Journal Asiatique, C. IV, say
XII, 1848, s. 219-221; J. D. Latham, Notes on Mamluk Horse-Archers, Bulletin ofthe School of Oriental and
Africal Studies, C. XXXII, 2. Fasikl, 1969, s. 257-267.
106 Taberi,

Ayn Eser, v. 22a. Risalenin dier bir tasvirli nshas iin Bkz. M. Mustafa, An lllustrated
Manuscript on Chivalry from the Late Circassian Mamluk Period, Bulletin delInstitut dEgypte, C. Ll, 19691970 (aynbasm).

39

gtrldn sanyoruz. Babr bu spora meraklyd: Kabak Meydanna bir

ucundan at koturarak girer, yayn eline alr, okunu niana isabet ettirirdi.
Kaba meydann br ucundan vururdu.107 Beveridge, Hindistanda kaban
iine bir rdek konulduunu yazyor.108
16.Yzyln ilk yarsnda, irazda yapld tahmin olunan bir ahname
minyatrnde, Behram Gur kabaa ok atarken grlyor.109 (Resim 28). Burada
hedef, altn yaldzl bir toptur. Kabak atlar ehrin byk bir meydannda veya
burada olduu gibi krlk bir alanda yaplyordu. 16. ve 17. Yzylda randa
kabak okuluunun rabet grd biliniyor. Matrak Nasuhun Tebriz ehri
minyatrnde, Saraca bitiik evgan Meydannn ortasnda, yksek bir kabak
direi bulunmaktadr.110 (Resim 29). Burada da hedefin cinsi iyi seilmiyor.
Evliya elebi yzyl kadar sonra, buray yle anlatr: (Hyaban- eh Saf/,),
Teferrcgah- Meydan- evgan: Bu mahallin ortasnda eflake ser ekmi iki
arar (ard) stun birbirine kayd olunup, ta zirve-i alasna bir sim tas vaz
olunmutur. Her Cuma, Hann adamlar atlarna svar olup, ol Meydan-
evganda lubdebazlk ederek mezkur tasa ok atarlar.111 Evliya elebinin
ada Huguenot ise, sfahanda seyrettii bir kabak atn yle tasvir eder:
Meydan- ahn ortasna bir gemi direi dikilmi, direin tepesine bir altn kupa
konulmutu. eh Safi, at zerinde drtnala gelip, direi getikten sonra arkaya
dnp ok atarak kupay vurmutu. Yazar, ahn, be attan nde kupay
vurup drdn gzleriyle grdn sylemektedir.112
Osmanllarda Kabak okuluu, sevilen bir spor olarak, bilhassa 15.-17.
Yzyllarda ok rabet grmtr. Hnermame Ide, Sultan II. Muradn, -Batl
eliler nnde- kabaa ok atn gsteren minyatr, bu konudaki tasvirlerin en
gzellerinden biridir (Resim 30). Sultan, bir vadide, drtnala at srerken tam
direin hizasmda ters dnm, adeta atn boynuna yatm halde, altn yaldzl bir
tasa ok atmaktadr.

107

Vakayi, Babrn Hatrat, (Haz. R. R. Arat), C. I, Ankara 1943, s. 18; C. II, Ankara 1946, s. 189.

108

H. Beveridge, Kabak-bazi maddesi, slam Ansiklopedisi.

109

ahname, TSM Ktb. Hazine 1565 (Kitapta sahife numaras yoktur).

110

Matraki, Beyan- Menazil-i Sefer-i Irakeyn, yk. ol. 944/1534), niv. Ktb. TY. 5964.

111

Evliya elebi, Seyahatname, C.II, s. 255.

112

J. D. Latman, Notes on Mamluk Horse-Archers, Ayn Eser, s. 258.

40

1584 tarihli Nusretname minyatrnde, ayn kompozisyon emas

kullanlmtr (Resim 31). Bu kere, ok sayda atlnn katld kabak at.
Erzurum yaknnda bir vadide, Serdar Lala Mustafa Paa huzurunda yaplyor. ki
oku kabaa, brleri deiik ynlere ok atyorlar. Minyatr sanki sa ve sol elle
her yne at gstermek amacyla tasarlanmtr. Her iki minyatr, olay gereki
bir anlatmla, olduu gibi veriyor. Kabaa ok atan iki figrle, Sultann tasviri
birlikte incelenirse, sinema filmi gibi, hareketin ardarda gelen grntleri aka
izlenebiliyor: Sultann at tam direin hizasndadr, vcut iyice bklmtr,
dier minyatrde ilerdeki figr direi bir an getii iin, vcut atn boynundan
ayrlyor; ndeki figr bir an daha ilerde, vcut biraz daha dorulmu.
Safavi etkisi tayan, 16. Yzyla ait bir Trk minyatrn de ise atllar her
iki ynden gelerek ya da direin evresinde dnerek, altn bezemeli bir kaseye ok
atmaktadrlar. (Resim 32). Burada atn teki deiik anlarn da izleyebiliyoruz.
Fakat at biim ve ynleri, atlarn diree uzaklna pek uygun dmyor; ayn
gereki anlatm burada bulamyoruz.
Celalzade Mustafa elebi, 1524de Makbul brahim Paann dnn
anlatan Tabakat l-Memalikfi Derecat l-Mesalik adl eserinde: Metris Ky
dolaylarnda dikilen bir srn zerine bir kabak konduunu, kaban iinde altn
ve gm toplar olduunu, okularn hedefe ayakta, diz st ve yatarak atlar
yaptn yazmaktadr.113 Demek ki, yaya olarak da kabak at yaplyordu. Bunun
daha kolay geldii iin pek tutulmad anlalyor.
Osmanllarda, krda ve mesirelerde olduu kadar, byk ehirlerdeki
geni meydanlarda da kabak atlar yaplrd. Nitekim, Edirne ve Trabzonda
zel kabak meydanlar vard. Evliya elebi, Edirne Kabak Meydannn
Selimiye Camii civarnda, vaktiyle Eski Sarayn bulunduu yerde olduunu
yazar. 114 Trabzon mesirelerini anarken de yle der: Zaanos Kaps ndan
tarada Kavak Meydan,115 vardr

113 Metin

And, XVI.yzylda Spor, Elence, Oyun, Hayat Tarih Mecmuas, Mart 1970, say 2, s. 5.
(Yazar burada, yabanc bir ressama ait bir kabak at tasviri veriyorsa da, geree aykr olduu iin dokman
deeri tamamaktadr).
114 Bkz.
115

. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara 1945, s. 10-11.

Kavak sznn bir istihsah hatas olduunu sanyoruz. Geri, mellif hattyla olduu sylenen
yazma nshada da kavak yazlmtr; fakat yerinde inceleme yapt bilinen O. Erol, Trabzon Sekileri Hakknda
bir Not adl yazsnda (Ank. niv. Dil ve Tarih-Co. Fak. Dergisi. C. X, 1952, say 1-2, s. 128) Kabak Meydan,
bugnk Ataparkn yerindeydi demektedir. Bkz. Evliya elebi; Seyahatname, C. 2, s. 93-94; yazma, TSM Ktb.
Badad 304, v. 253b.

41

ki, cmle paalar tatil gnleri askerleriyle ol mahal-li ferahfezaya kp cirit

oynarlar. Gayet vasi bir meydan olduundan, ortasnda kat gemi direklerini
birbirine bend edip dikmilerdir. Ta zirve-i alasnda bir altun yaldzl top vardr.
Cndiler at brakb ol topa hadenk endaht ederler; top, vuran pehlivana ihsan
olunur.
Baz belgelerden, stanbul Atmeydannda 16.ve 17.Yzyllarda kabak
atlar dzenlendiini reniyoruz. 1582 tarihli Zubdetu l-Ear minyatrnde,
brahim Paa Saray nndeki bir kabak at gsteriliyor.116 (Resim 33). 1623
ylnda stanbula gelen bir Fransz konsl, Atmeydann anlatrken yle diyor.
'Trkler ayn yerde, at zerinde ok da atarlar. Bu atlar ok kere nian alnmadan
yaplr. nk at, yaylarn arkalarnda tutarak yaparlar. Hedefleri, ok yksek
bir gemi direinin tepesine yerletirilmi bir bakr glledir.117
Hnernamedeki Topkap Saray tasvirinde, Seferli Koular ile deniz suru
arasndaki alanda bir kabak direi grlyor. Buras, 16. Yzylda Sarayn kabak
meydan olmalyd. 118
Tayboga. kabak okuluu hakknda ayrntl bilgiler verir. Kabak
meydannn uzunluu, 60 ila 130 kula arasnda olmaldr. En uygunu 120
admdr. Meydann dzlk olmas gerekir. Meyilli arazide at yaplacaksa,
aadan yukar doru at srmelidir. Meydann tam ortasna uzun bir direk dikilip
tepesine bir kupa, bir ku tasviri ya da madeni bir top yerletirilir.
Svari, meydann bandan girer, atn hzlandrp direi geerken arkasna
dnerek hedefe ok atar. Sonra hzn azaltr, meydann evresinden dolaarak eski
yerine gelir. Dikkat edilecek hususlar unlardr:
Atc, meydan ksma ayrarak dnmelidir. Atn nce rahvan srmeli,
okunu gezlemeli, ikinci ksma varnca drtnala geirmeli, diree yaklarken
yayn kaldrp hedefi gzlemeli, direi getii anda arkaya dnp atn boynu
zerine kayklarak okunu atmaldr. nc ksmn banda, atn hzn kesmeli
ve birinci atl meydann sonuna varmadan kinci atl meydana girmemelidir. Alan
dar olduu iin, hzn iyi ayarlanmas gerekir. Svari atnn huyunu iyi bilmeli ve
onu bu konuda atsz kou talimleriyle nceden eitmelidir.
Direin hemen bir arn dibinden yaplan at makbul saylr, ama diree
arpma tehlikesi vardr. Bunu nlemek amacyla, talim srasnda direkten iki

116 Zbdetl-E
117 Gedeyn

ar, TSM Ktb. Revan 824, v. 10a.

le Turc, Journal et Correspondance, Paris 1909, s. 126.

118 Hnername,

C. I, v. 232a. (Resim silik olduu iin verilemedi).

42

yana birer arn ip geerler. Atlarda direin etrafna daire izmek de faydaldr.
Svari, at balamadan atn eerini yoklamal, eri veya gevekse, dzeltip
sklamaldr. Atn zerinde doru, durmal, ayaklarn zengiye sk basmaldr.
Ban ok kaldrmasn diye ata gem taklr ve gemin yular bir ilmekle sol elin
sere parmana geirilir.119 16.Yzyla ait anonim bir silahorluk kitabnda,
atcya direi sana almas, sol ayan saknmas tlenir.120 Tayboga, direk
evresine daire izmekten, iki yana ip germekten sz ettiine gre, direin her iki
yanndan da at yaplabilmekteydi.
Busbecq, kabak okuluunu bir sava talimi sayyor: Trklerde, Partlara
uzanan eski bir usul var: At srtnda kaarken arkaya ok atmak diye
zetlenebilecek bu usul, etkili bir sava taktiidir. (Resim 33-a) Drtnala
giderken arkadaki dman vurabilmek hnerini u yolda kazanrlar: Pek uzun bir
direin tepesine pirin bir top koyarlar. Atlarn drtnala diree doru srer, direi
geince birdenbire arkaya dnerek topa bir ok atarlar.121
Latham, bu gre katlmyor: Arkaya dnerek de olsa, bir direin tepesine
ok atmann, savata bir faydas olamayacan sylyor. Ona gre, kabak okular
bir okuluk gsterisi ve hneridir. Belki daha nceleri, uan kular ve aa
tepesindeki ku yuvalarn vurmak iin yaplan bir temrindi. 122 Busbecqin,
Trklerin arkaya ok atmaktaki hnerini sadece bu idmana borlu olduu grne
biz de btnyle katlmyoruz. nk Trklerin at srtnda her yn ve ykseklikte
hedeflere ok atmakla ilgili baka oyun ve idmanlar da vard. Yine de, kale
kuatmalarnda surlar zerindeki dmana isabetli at yapabilme bakmndankabak okuluunun bir sava temrini saylabilecei fikrindeyiz.
Tayboga, at stnden ok atmay ikiye ayrr: Biri kabagi ki direk
tepesindeki kabaa atarlar ve biri kgaci ki yere nian koyub ana seirdirler.123
Bu iki oyunda da artlar ayndr, tek fark, birinde ok havaya, dierinde yere doru
atlr. Kga kelimesinin etimolojisi zerinde deiik tahminlerde bulunulmutur.

119

Tayboga, Bugyetl-Meram, v. 78b-80a.

120

Tuhfet l-Guzat, Belediye Ktb. M. Cevdet Ks., 0.50 (Matrak Nasuha ait sanlan bu kitab, esas
nsha ile (Sleymaniye Ktb. Esad Ef. Ks. 2206) karlatrlan H. Yurtaydn, bunun mellifi bilinmeyen ayr bir
risale olduunu tesbit etmitir (H. Yurtaydn, Matrak Nasuh, Ankara 1963, s. 4-7).
121

Busbecq, Trk Mektuplar, s. 174-175.

122

J. D. Latham, Notes on Mamluk Horse-Archers, s. 25,

123

Tayboga, Ayn Eser, v. 70a-b.

43

Baz nshalarda, kka, kayka diye geen bu szn, deiime uram Trke
bir kelime olduunu sanyoruz. Latham, yan, arka demek olan kya
kelimesinden geldii fikrindir.124 Fakat, Taybogadan anlald kadar kga,
yalnz yana ve arkaya deil, her yne ok atmaktr. Reinaud ise bu kelimenin, tpk
kabak sz gibi, bir hedef eidinin, belki ii kum ile dolu bir hasr sepetin ad
olabilecei ihtimali zerinde durmaktadr.125 Bizce bu kelime, ok saplama veya
ok saplanan ey anlamna kak veya kaka sznn deimi bir eklidir.
Tayboga, kgan onbe kadar eidi olduunu bildiriyorsa da, verdii
tarifler hayli kark ve tutarszdr. Hedefi geince dnp arkaya ok atmak ayptr,
diyor, fakat hemen arkasndan, hedefi on kula geince atmak gerektiim
szlerine ekliyor. Yine bu bulank ifadeden, yalnz yerdeki hedeflere deil, atlnn
omuzu hizasndaki hedeflere de kga atlar yapld anlalmaktadr.
Latham, bu onbe eit kga atn bir krokiyle tesbit etmee almtr.126
(Resim 34). Burada grld zere, sol yana geni at imkan olduu halde, sa
yanda l bir kesim vardr. Atc, bu sakncay solak atla gideriyor olmalyd.
Usta okularn, sol elle de rahata ok atabildiklerini biliyoruz.
Nusretname minyatrnde, sa alttaki oyuncularn, kga at yaptklar
anlalyor (Resim 31). Puta okuluu bahsinde de aklanaca gibi, bir srk
zerine insan boyu ykseklie aslm putalara da at zerinden kga atlar
yaplabilmekteydi.
Ayn zamanda bir sava idman saylan kga okuluunun 17.Yzyldan
itibaren rabetten dtn grmekteyiz.
2- Talimhaneler
Bugnk at poligonlarna talimhane deniliyordu. Askeri ve sivil olmak
zere iki trl talimhane vard.
Askeri talimhaneler, ordu bnyesindeki tirendazlarn idman yaptklar
resmi kurululard. Yenieri Ocanda, 54.Orta komutam olan talimhaneciba
ile emrindeki serblk ve odabalar, hem talimhanenin ynetiminden, hem de
askerin bu konudaki eitiminden sorumluydular.

124

Latham, Ayn Eser, s. 261-262.

125

M. Reiaud, Ayn Eser, s. 220-221.

126

Latham, Ayn Eser, s. 266, fg. 1.

44

Sultan II. Bayezid devrinde, Etmeydannnda be ayr talimhane vard.

Talimhaneciler, yeni gelenlere at retir, ayrca tecrbeli okular formunda
tutabilmek iin onlara her sabah idman yaptrrlard. Bir vekayinameden, 1608
ylnda talimhane binalar nnde bir de Okmeydan bulunduunu, iyi havalarda
idmanlarn burada yapldm reniyoruz.127
16. Yzylda, bu be talimhaneden biri tfek atlarna tahsis edilmi ve
burann ynetemi Avcbaya verilmitir. Ordudan ok ve yayn kaldrlmas
zerine btn talimhanler tfek talimhanesine evrilmitir. Okulua dkn
yenieri ve sipahiler bu yzden ehirdeki cretli talimhaneler gitmek zorunda
kalmlar, evkleri byk lde krlmt.128
stanbulun eidi semtlerinde bulunan sivil talimhaneler, hedef at
yaplan birer ticarethane idiler. stanbuldan baka Edirne, Bursa gibi byk
kentlerde de byle cretli talimhaneler vard.129 Talimhane iletenler esnaf
zmresindendiler ve lonca tekilatna balydlar. Evliya elebi, 17. Yzyl
stanbul'da 45 talimhane ve 50 talimhaneci bulunduunu bildiriyor.130 1655-1656
yllarnda stanbulu ziyaret eden Thevenot, ehirde az bir cret karlnda ok
atlar yaplan ok sayda zel talimhane bulunduuna iaret eder.131
Byk ahap barakalar olduunu tahmin ettiimiz talimhanelerden
gnmze bir iz kalmamtr. Talimhane binalarnn yap ekilleri, at artlan ve
ne kadar cret alnd hakknda da herhangi bir kayda rastlamyoruz. Anlalan,
talimhanelerin kapal bir yer olmas art deildi; ehrin elverili meydanlar da bu
maksatla kullanlabiliyordu. Nitekim Busbecq, stanbulun bir ok sokanda ve
drtyol azlarnda cretle at yaplan kk talim meydanlar olduunu
yazmaktadr.132
At yaplan tarafa toprak ylmt. Hedefler bu topraa saplanan srklar
aslyd. Hedefler eitliydi; aa ktkler (Resim 35), mermer levhalar (Resim
36), tun ziller veya ayna denilen kk elik levhalar kullanlyordu.133 Yine

127 Abdulkadir
128 .

Efendi, Vekayi-i Tarihiyye, Sleymaniye Ktb. Esad Ef. Ks. No. 2151, v.149b.

H. Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, C. I, s. 226-229.

129 T.

Gkbilgin, XV-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas, stanbul 1952, s. 21.

130 Evliya
131 Jean

elebi, Seyahatname, C. I, s. 580.

de Thevenot, Travels into the Levant, London 1687, s. 108-109.

132 Busbecq,

Trk Mektuplar, s. 172-173.

133 Bu aynalardan elde rnek yoktur. Bunlarn bazen bir aa gvdesinde tutturulduu da olurdu. Nitekim,

rivayete gre Aynalkavak Kasrnn ad buradan gelmektedir.

45

Busbecqten, ak talimhanelerde ayakl seyyar hedeflerin kullanldn

reniyoruz: Trkler 7-8 yalarnda ok atmaa balyorlar, 10-12 yl srekli
talim yapyorlar. Sonunda kollar ok kuvvetleniyor ve attklar hedefi ne kadar
kk olsa vuruyorlar. Talimhanelerde Trkler o kadar maharetle ok atyorlar ki,
kalkan zerindeki bir talerden daha kk beyaz noktann kenarlarna, 5-6 oku
birbirlerine demiyecek ekilde 30 kadem uzaktan isabet ettirebiliyorlar. Kalkan,
tahta ayakl bir sehpa zerine konuluyor.134
yle sanyoruz ki, bu arada gezici talimhaneler de vard. Bunlar ara ve
gerelerini bir mesire yerinden tekine tarlar, hedef kurup cret karl at
yaptrrlard. Sert hedefleri delmek zere at yapmaa zarb vurmak denilir. Zor
bir itir. Bu atlarda talimhane yay denilen kat yaylar kullanlrd.
Talimhanelerin, bir spor ve elence yeri olarak, halkn geni ilgisini
toplad anlalyor. Buralara yalnz ocuklar ve genler deil, yal kiiler de
toplanyorlard.135 stanbulda 45 kadar talimhane bulunmas ve talimhane
esnafnn buralardan aldklar cretle geimlerini salayabilmeleri, halkn
okulua kar ilgisinin ne kadar yaygn olduunu gstermektedir.
3- Puta Atlar
Okuluk dilinde puta sz eitli ok hedefleri iin kulanlr. Evliya
elebi, bu szn Hristiyan handan, yani putdan geldiini syler.136 Rivayete
gre, stanbulun fethinden hemen sonra Ayasofyadan kartlan oniki
mcevherli put Okmeydan evresine dizilmi, gaziler bunlar hedef alp gnlerce
ok atmlar. Bizce bu, Evliya elebi nin aslsz sylentilere dayanarak yapt bir
yaktrmadr. nk, fetihden nceye ait kaynaklarda da puta (buta) szne
rastlyoruz.137
Kelimenin asl, toprak kab, desti, hedef ve niangah anlamna Farsa
bute szdr. Trkeye puta ve buta olarak gemitir. Dilimizdeki pot
krmak deyimi de buradan gelir. Anlalan, bir vakitler hedef olarak dar azl
toprak kablarda kullanlyordu. Desti biimi bu toprak kablarla, kabak atnda
kullanlan su kaba arasndaki biim benzerlii dikkati ekmektedir. Daha

134 Busbecq,

Ayn Eser, s. 171.

135 Evliya

elebi, Seyahatname, C. I, s. 171.

136 Evliya

elebi, Seyahatname, C. I, s. 111-112.

137 Dedem

Korkudun Kitab, (Haz. O. . Gkyay), s. 19 (puta), s. 37 (buta).

46

sonralar deriden yaplan, ii pamuk ekirdei ve tala dolu putalarda bu form

muhafaza edilmitir (Resim 37). Deri putalarn daha 16. Yzyl ikinci yarsnda
kullanldn, omuz yksekliindeki bu hedeflere yalnz yerden deil, at
stnden de at yapldn, III. Murad zamanndaki snnet dnne katlan bir
ngiliz seyyahndan reniyoruz: Meydann iki bana, ayn ykseklik ve
uzaklkta drder akl yn yaplp, tepelerine aa sapl deri hedefler dikildi. 50
kadar oku sipahi bu iki bek hedef arasnda drtnala at srerek ve tam dn
srasnda geriye ok atarak putalan vurdular. Tirkelerinden ok karp gezleyip
atmalar o kadar abuk oluyordu ki, gzle takip hemen hemen imkanszd. At
bazen sa, bazen sol elleriyle yapyorlard.138
Latham ve Reinaud, ngilizcede toprak kab demek olan 'pot kelimesinden
baka, Farsa bute szne daha ok benzeyen ve hedef anlamna gelen butt
szn de anarak putay a butt made of wicker basket filled with sand diye
tanmlyorlar.139 Trklerde sepet (kfe) hedeflere de puta denildii dorudur.
Nitekim, Okmeydannda Minber Sofasndan at yaplan hedefin ad Puta Sepeti
idi.140 17. Yzyldan kalma bir tasvirde, bir tepecik zerine tesbit edilmi bu
hedefin byke bir sepet olduu aka grlmektedir.141 (Resim 38). Sepetin
iinde ne olduunu bilemiyoruz, fakat yerinden oynamasn diye iinde kum
doldurulmu olmas mmkndr.
Nian okuluunda deiik biimde ve cinste hedefler kullanlyordu.
Bunlar ok kere bir sra takl yuvarlak, oval veya armut biimi hedeflerdi; ya
yere saplanr, ya da elde tutulurlard. Hnermame'de Sultan I. Murad kurt
avlarken gsteren minyatrde sabit bir puta rnei gryoruz. (Resim 19). Bu,
insan boyunda bir sra tutturulmu yuvarlak bir hedeftir, deriden yaplma
benziyor. Yere yakn sabit hedefler ise, aa kt ya da buna bal bir tabla
olabiliyordu. Elimizde bu konuda, Eli Hseyin Aann Lori Kalesi yaknndaki
karargahta, oturduu yerden bu eit bir hedefe ok atn gsteren bir tasvir vardr
(Resim 39). At sefer srasnda yapldna gre, hedef herhalde bir kalkand.

138

Thomas Hacket, Most Rare and Straunge Discourses of Aumurathe the Turkish Emperor, Londra
(bask tarihi yok), v. 17b-18a.
139 J.

D. Latham, Ayn Eser, s. 261-262; J. T. Reinaud, Ayn Eser, s. 221.

140 Abdullah
141 F.

Efendi, Tezkiretr-Rumat, v. 28b; Kavaidr-Rem", v. 91a.

Taeschner, Alt-Stambuler Hof und Volksleben, Hannover 1925, resim 13.

47

Tanabilir putalar ise, uzunca sapl bir el aynasn andrrlar. Eldeki

tasvirlerden, seyyar putalara oturarak at yapld anlalyor. Hnernamedeki
bir tasvirde, Yavuz Sultan Selim bir revak altna oturmu, kaftannn sa kolunu
karm, hizmetkarn iki eliyle tuttuu oval bir el putasna ok atmaktadr (Resim
40). ki sahifelik bir baka tasvirde ise, Sultan II. Selimi puta atarken gryoruz.
(Resim 41a-b). Hizmetkar bu kere yuvarlak bir hedefi tek eliyle tutmaktadr.
Hedef belki bir el aynas idi Okulukta kk madeni hedeflere ayna deniyordu.
Bu terim, daha nceleri hedef olarak madeni el aynalar kullanlm olabilecei
ihtimalini akla getirmektedir.
18. ve 19.Yzylda, sadece tek tip sabit puta kullanlmtr. Bunlar, iki kat
deriden yass ve armut biimi olup, ileri pamuk ekirdei (iit) ve hzar tala
doludur (Resim 37). zerlerine renkli deriden iaretler dikilmi, etek ksmna
zincirlerle kk anlar aslmtr. Ok saplannca, anlar sarslp ses verirlerdi.
Ayrca, gsterilerde su barda, kk tun zil vs. gibi hedeflere de nian
at yaplrd (Bkz. OKULUK HNERLER VE GSTERLER).

***

Puta atlar, 250-400 gez (165-265 m.) kadar uzaa dikilmi hedeflere
yaplrd. Okmeydanndaki Puta Sepeti, atnn yapld Minber Sofasna 250
gez uzaklktayd.
Puta okuluu en az menzil okuluu kadar zordur; uzun ve yorucu bir
alma ister. Abdullah Efendi, gerek bir kemanke olabilmek iin, her iki
okuluu da iyi bilmek gerektiini sylyor. Puta okusu hem iyi nianc, hem de
zarbzen, yani kuvvetli vurucu, hedefi delici olmaldr. Bunun iin uzun zaman,
ara vermeden torba idman ve talimhane at yapmas gerekir.
dman torbas, ii pamuk ekirdei ve hzar tala dolu orta bir uvaldr.
Az skca balanarak bir tahta sandn iine yerletirilir. Sandn zeri ve n
dar yz aktr. Bir sehpaya veya duvara tesbit edilir. Ykseklii insan boyu
olmaldr. dman sehpalarnda sandk, aa-yukar hareket edebilsin diye
ayaklara mentee ile tutturulmutur (Resim 42). Acemiler, bir kaza kmamas
iin, dmana ucu deri topuzlu oklarla balayp, ucu soyasz ve temrensiz torba
gezi ile devam ederler. Zarb idman, demir temreni i zarb oku ile talimhanedeki
kerpi duvara atlarak yaplr; daha sonra talimhane yay ile tabla atlarna
geilir.

48

dmana bol yay ile balanr ve yayn gc zamanla arttrlr. O gn hangi

yayla balanm ise yine o yayla bitirmek doru olur. Yorgunken daha sert yaya
gemek kol adalelerini incitebilir. Daha sonra havada mnasip bir hedef seilerek
idmana devam edilir. Ata 100 gezden (66 m.) balanarak mesafe gittike
oaltlr.
Puta atlarnda oku havalandrmak hataldr. Yakn hedeflerde bu zaten sz
konusu deildir; ama uzak hedeflere atda okun havalanmas vuruu geersiz
klar; tesadfen vurulmu saylr.
Usta kemankeler nian atlarn bir ip altnda yaparlard. p altndan ok
atmak (remy-i sedad) yle olur; ki srk arasnda 2.5 zira- mimari (190 cm.)
ykseklie bir ip veya kemend gerilir. Atc, ipten 2.5 zira- mimari geride durarak
at yapar, Oku, ip altndan gemesi iin 30nin aasnda tutarak atmak
zorundadr. Bu durumda 300-400 gez mesafeye isabetli at ok zordur Yumuak
atlrsa ok hedefe varmadan yere saplanr, sert atlrsa ok ahlanr, hedefi aar.
ki veya daha fazla kii arasnda yaplan nian yarmalarna puta kousu
denilir. Yarma, iki kme halinde ya da tek yaplabilir. Ortaya mnasip dller
konur. Kaideye gre her yarmac 30 ok atar. Zaman ksa ise bu say azaltlabilir.
Atta kdem sras gzetilir puta kousu ancak puta oku ile yaplr. At srasnda
aya ve dizi hep ayn yere koymak arttr. At tek tek yaplacaksa, nce biri
tesbit edilen say kadar ok atar. Vuru adedi yazlr. Sonra teki ata balar. En
ok vuran kazanr. Yarmaclar birbiri arkasndan atacaksa bir izgi izilir bu
izgi zerine yan yana dizilirler sras gelen atar. Tekrar baa dnlr. Birinin oku
hedef varmadan teki atamaz, atarsa sras yanar. At mddetince meydana ve
hedef yaknna kimse braklmaz.
Atlan ok hedefe varmadan bireye, sz gelii bir kuu saplanrsa veya
arpp saparsa, o ok saylmaz; yeniden atlr. Kuu delip gemi ve hedefe isabet
etmise, saylr. Ok giderken havada krlr, fakat temreni gidip hedefe saplanrsa
at geerlidir; yoksa at tazelenir. Ok hedefe varmadan yere deip srasa veya
dedikten sonra krlp paras srasa ve hedefe saplansa makbul deildir. Atlan
ok putaya sapl bir baka okun gezine saplanrsa, dmemek artyla, isabet
saylr.
Atlar srasnda rzgarn yn deiirse, menzil kousunda olduu gibi
yaplan yarma yary gemise devam edilir, gememise yeni rzgara gre
batan balanr.

49

Dikkat edilecek bir baka husus, yarmann kumar halini almamasdr kili
yarmalarda, kumar saylmasn diye, araya nc bir kii katlr. Yarmay
nc kii, kazanrsa dl almaz; at tekrarlanr.
ki atc, sz gelii 20'er ok atmay, 5 oku hedefe isabet ettirenin dl
almasn art koabilirler. Bir atc br atcya: 10 ok at, yarmasndan fazlasn
vurursan sana u kadarn vurursam sana bir altn vereyim, eer vuramazsan sen
bana bir altn ver derse haramdr, kumar olur.
Hedefin ortasndaki bir iareti vuran veya en yakn atan kazanr diye bir art
konulabilir. Fakat baarlmas imkansz artlar koulamaz; mesela, hedefi st ste
yz kere vuran kazanr, denilemez. Her kii yz ok atsn, hangisi nian on kere
vurursa kou onda kalsn, denilse ve daha elli oka varmadan biri on okunu isabet
ettirse, yarma son bulur, dl o kii alr.142
17. Yzyn sonuna kadar, okuluk risalelerinde ve kaytlarda puta
koullarna ve nl puta okularna ait bir bilgiye rastlamyoruz. Fakat, baz
kemankelerin sefere katldklarndan ve pek ok dman askeri ldrldkten
sz edildiine gre, menzil alm atclarn ou, ayn zamanda usta puta okusu
idiler. Zaten bu devirde her iki eit okuluk da yalnz spor deil, sava hazrl
saylmaktayd. Uzaa atmak kadar, dman vurabilmek de ayn derecede
nemliydi. Eldeki kaytlarda, Okmeydanna ait bilgiler ar basmaktadr.
Anlalan puta atlar daha ok talimhanelerde ve ehirdeki teki meydanlarda
yaplmaktayd.
17. Yzyl sonunda, meydan eyhi Abdullah Efendinin o yllarda iyice
tavsam olan menzil okuluunu ihya etmee alrken puta okuluuna da
nem verdiini grmekteyiz. Kendisi hem birka menzil sahibi bir kemanke,
hem de o devrin en usta puta okusu idi. Edirnede yolsuz dikilmi bir menzil
tan skt iin Padiaha ikayet edildiinde, IV. Mehmedin huzurunda gerek
menzile, gerek ip altndan putaya ve at stnden hedefe baarl atlar yaparak
okuluktaki ehliyetini isabet etmi ve takdir kazanmt.143
Abdullah Efendi, Okmeydannn bozulan disiplin ve dzenini salamak,
unutulan at trenlerini canlandrmak maksadyla kaleme ald Atclar
Kanunnamesi'nde, puta okuluuna dair bir fasl ayrmtr.144 Burada, nceki

142 Abdullah

Efendi, Kavaidr-Remi, v. 89b-93b.

143 Abdullah

Efendi, Tezkiretr-Rumat,v. 52a.

144 Kanunname-i

Rumat (17. Fasl), s. 26.

50

bilgilerine ilave olarak, bir puta kousunun en az ok at ile yaplacan

sylemektedir. Bir baka eserinde, devrinin nl puta okularn anarken,
ounun kendi akirdi olduuna iaret eder ve bunlardan Souk Ky mam Ali
Efendi ile Akbyk Osman Aann vurduklar mnteha ve msanna hedeflerin
halen Tekye derunanda olduunu.145 Byle ok sapl hedeflerin, birer yadigar
olarak Tekye odasna aslp zerlerine kimlere ait olduunu yazlmas adetti. At
gnleri, toplantlarda bunlar da sohbet konusu edilirdi. Hedef ve levhalardan bir
ksm gnmze kadar gelmitir.
Askeri Mzede tehir olunmak zere Hazine-i Hmayuna verilen hedef
ve levhalar gsteren Cemalddin imzal ve 1316 tarihli listedeki 22 adet eya,
bugn de Askeri Mzede bulunmaktadr.146 Mze envanterlerinde, bunlarn 1927
ylnda Okular Tekyesinden gnderildii belirtildiine gre, ilk tehirden sonra
Tekyeye iade edildii anlalyor. Nitekim, son Okular eyhi Mustafa Muti
Efendinin, 27 Nisan 1326da kaleme ald ikinci bir listede, bunlarn yannda
baka eyalar da zikredilmektedir.147 lk listenin dnda kalan eyalarn nerede
olduunu, kimin elinde kaldn bilemiyoruz.
Padiahlarn kabza ve menzil almalaryla ilgili levhalardan ilerde
bahsedeceiz. Elde bulunan hedeflerden bazlar unlardr:
1) Bakr an delmi bir puta oku. Topkap Saray Mzesi, Env. No. 1/
10100 (Bir rnek de Askeri Mzededir).
2) zerine perinli kurun plakaya ok temreni sapl saban demiri. Askeri
Mze, Env. No. 7532 (Resim 43).
3) Dibine puta oku saplanm krk bir su barda. Askeri Mze, Env. No.
7561 (Resim 44).
4) Oyuk yzne ok sapl aa kt. Ktn kenarnda Saray- Atik,
sene 1094" yazldr. Askeri Mze, Env. No. 7568 (Resim 35).
5) Ortasna krk oklar sapl ktk. Etiketinde Nianc Mustafa Aa zarb"
yazldr. Askeri Mze, Env. No. 497.
6) Ortasnda temren sapl, bezemeli mermer levha. Kitabede 17
Cemaziylevvel 1154 zarb- Mustafa Aa Sertopu-yu Dergah-1 Ali hala
yazldr. Askeri Mz. Env. No. 500 (Resim 36).

145 Abdullah

Efendi, Tezkiretr-Rumat, v. 69a-b

146 stanbul

Hetif Cemiyeti, H. B. Kunter Arivi.

147 stanbul

Fetih Cemiyeti, H. B. Kunter Arivi.

51

Ayrca, Askeri Mze kolleksiyonunda Sultan III. Selim zarb ile ilgili
Abdullah imzal, tarihsiz bir sls yaz levhas bulunmaktadr. Ne eit bir zarp
olduu belirtilmiyor. Bir baka sls levhada ise Hdavendigar- esbak merhum
marifet nian cennet mekan- firdevs ayan Sultan Mahmet Han bin brahim
Han hazretlerinin eseri madrubudur yazs ile 1177 tarihi grlmektedir: Env.
No. 7584 (Resim 45). Abdullah Efendinin verdii bilgiye gre, Sultan IV.
Mehmed (1680 yllarnda) Okmeydann ziyaret etmi, Abdullah Efendinin
at Dirhem Menzili ziyafetinde bulunmu, hediyeler datm ve bundan
maada Edirnede urduklan darb- kerameti tekyemize koyup urut- meydana
riayet ve drt kimesne ehadetleriyle vaz itmidir 148 Mellif bu darbn nasl
birey olduunu ne yazk ki aklamyor. Sz konusu levha, sonradan bu darp iin
hazrlanm olsa gerektir.
Mustafa Muti Efendinin listesinde, yine hedeflerle ilgili, bugn elimizde
olmayan levhalar da anlmaktadr:
1) Tahta zerinde sls hatla, 1260 tarihli, eyhefendizade Mehmed
Efendinin oku hedefe isabetini mbeyyin levha;
2) ereveli talik ve Zeki hattyla, 1285 tarihinde Mehmed Kamil
Efendinin hedefe ok isabetim mbeyyin levha;
3) ereveli sls yazyla, 1253 tarihinde Oku Sleyman Aann zarbn
mbeyyin levha;
4) Hasan evki hattyla, okla ngrak zarbm mbeyyin 16 msra
medhiyye;
5) Yesarizade hattyla, keza mgraa ok zarbn mbeyyin talik levha;
6) Menzil sahibi Ali Beyin 1260 tarihinde hedefe ok zarbna dair talik
lavha;
7) II. Mahmud ve Abdlazizin yayc ustas Hac Mustafa Kavsinin
ngra vurduunu mbeyyid levha;
8) Tahta zerine talik hatta, 1284 tarihinde Mehmed Aann hedefe ok
isabetine dair levha... ve ilahire.
Bunlardan baka, Mustafa Kani Efendiden, 19. Yzyl banda Binyzc
Hafiz Ahmed Efendinin ve 1836 ylnda II. Mahmudun ip altndan baarl puta
atlar yaptklarn reniyoruz.149

148
149

Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 6a; Kanunname-i Rumat, s. 5.

Mustafa Kani, Telhis-i Resail'r-Rumat, s. 89-90.

52

B- OKULUK HNERLER VE GSTERLER

Hedefe olsun, menzile olsun ok atmak, takdir ve heyecan yaratan bir hner
ve gsteri idi. At gnlerinde, Okmeydannn kalabalk bir seyirci kitlesiyle
dolup tatn biliyoruz. Her eit okuluk yarmas geni ilgi gstermekteydi.
Okuluk, her snfta insann gndelik elence ve megalesi haline gelmiti.
Yarmalar dnda, kemankelerin kendi aralarnda baz hnerler gsterip
elendikleri de biliniyor. Burada zerinde duracamz konu bu deil, okuluun
para getiren bir meslek halini alan yandr. Mesire ve bayram yerlerinde, eitli
cambazlk ve oyunlar yannda, inanlmaz okuluk marifetlerine de rastlanrd.
Eski silahorluk risalelerinde sz edilen oyun ve marifetler, aslnda birer
sava taktii ve hazrl idi. At zerinde her eit silah maharetle kullanmak iin
yaplan birer idmand. Nitekim bunlarda sadece at srtnda her yne isabetli ok
atmann deil, kl, mzrak, topuz ve kalkan kullanmann ustalklar da
aklanmaktadr. Aklanan bu hnerlerin zaman zaman bir cambazlk lsne
vardrldn grmekteyiz: atn hzla kotururken eeri yerinden karp sa
elinde havada tutmak, sonra kar ynden gelmekte olan bir ata sramak gibi...
Risalelerde tarif edilen baz okuluk hnerleri unlard:150
1) Klc azna alp drtnala giderken, kalabala ok atmak;
2) Atn karn altndan eitli hedeflere isabetli ok atmak;
3) Srtdan ve ense kknden ok atmak;
4) Kabaa ok atmak: yle ki ok kaba delip gesin ve sonra havada dnp
yine kabaa saplansn;
5) Ok temrenine balanan bir kandili sndrmeden yksek bir tavana
saplamak;
6) stste konulan elik levhalara veya fil derisinden birka kalkan birden
okla delmek;
7) ki- yay birlikte tutulup ekmek;
8) Havaya bir nesne frlatp, yere dnceye kadar iki- ok saplamak;
9) Havaya atlan bir halkann iinden ok geirmek;

150

Matrak Nasuh, Tuhfetl-Guzat, Sleymaniye Ktb. Esad Efendi Ks. 2206; Tuhfetl Guzat
(Anonim), Belediye Ktb. M. Cevdet Ks. 0.50; Firdevsi-i Rumi, Risale-i Silahorname, TSM. Ktb. Hazine 625.

53

10) ple aa dalna aslm bir halkay dndrerek, iinden ok geirmek;

11) Hedefe saplanm okun gezine, bir ikinci, onun gezine de bir nc ok
isabet ettirmek;
12) Yay ile kk ta paralar atmak, bunlarla ku avlamak...
Hem ok ve yayla, hem dier silahlarla yaplan eitli hnerler, bazen ayr ayr,
bazen da dzenlenen bir sava oyunu iinde toplu halde seyirciye sunulurdu.
Silahorluk risalelerinde btn bu marifetler, cambazlk ve gz-baclk deil,
uzun ve sabrl almayla kazanlan savalk hnerleri olarak anlmaktadr.
Marifetli kiiler, bayram yerlerinde, mesire ve dnlerde cret karl
eitli okuluk hnerleri de gsterirlerdi. Bunlara padiahlarn da rabet ettikleri
biliniyor: 1587 ylnn bir Ramazan gn Kapolan Sleyman Aa, III.
Muradn huzurunda okuluk marifleri yapm, kendisine 100 filori ile seraset
dolama, hizmet eden iki kiiye de 50'er filori ihsan olunmutur.151
Saray elenceleri arasnda, ngrakl yaylarla oyunlar gsteren kekler
vard (Resim 46). Sarayda kuvvet gsterilerinin de ilgiyle izlediini, zaman
zaman Hindden, randan ve Msrdan gelen kemankelerin huzura kabul
olunarak gsteri yaptklarn, Osmanl okular ile yartklarn gryoruz.
Bugn Topkap Saray Mzesnde bulunan ift kollu bir ran yay, byle
bir ekimeye konu olmutur (Resim 47). Tarihi Naima, bu yayla ilgili olay
hikaye etmektedir.
Sultan IV. Murat devrinde, randan gelen bir eli, izhar- hner iin
kurulmu bir yay getirerek, Bu yayn kiriini kardup yine kurmaa kaadir bir
pehlvan Memalik-i Osmaniyyede bulunur mu? diye Saraya arz eder.
stanbulun namdar ve zor-aver pehlivanlar, deil yay bozup kurmak, kiriini
bile ekemezler. Yay, darussaade aasnn odasna konulur. Aann odasna
hizmet eden baltac Deli Hseyin, olaydan habersiz, bir gn ocaa odun getirdikde
yay eline alr; kepadevari ekib dururken aann geldiini iitdip brakp kaar.
Aa yaya kimin dokunduunu soruturdukda, Deli Hseyini yaka-paa getirilen.
Aa ek imdi greyim dedikde, yay alb kepade misal be-on kere eker.
Hseyini giydirip huzura karrlar. Huzur- Hmayuna varub keman- mezburu
ekb izhar- hner idb mazhar- tahsin olduktan sonra Acem elisi
muvacehesinde keman- mezburu kepadevari ekerek zor- bazu ile ikest idb

151 Filori

Defteri, TSM Arivi, D. 34, v. 108b.

54

paralarn Eli nnde vaz itdkde Padiah- Cihann meserretlerine Elinin

infial ve hacaletine sebeb olmutur.152
Bilindii gibi, Deli Hseyin daha sonra vezirlie kadar ykselmi, Abaza
syanna kart iin katlolunmutur.
Niana ok atmak, bazen byk bir gsteri halinde halka sunulurdu.
Kemanke Mustafa bu trl gsteriyi yle tarif ediyor:
nce, usta ii yaylar, ucuna iyi su verilmi oklar, tun ve demir aynalar
hazrlanr. dman tamamlanp, tedbirler alndktan sonra, kaddan izinname
kartlr. Temaa iin oturma yerleri ve sayebanlar yaptrlr. stadlara verilmek
zere mnasib hediyeler hazr edilir. Mnadilerle Falan gn, filan yerde at var
diye halka ilan olunur. Rabeti arttrmak iin, mehterhane getirilib, sekin
misafirlere sabah ve akam birer sofra taam kartlr. gn ziyafet ve enlikten
sonra, kemenke meydann ortasna bir direk diktirib, vuraca aynalar bir
cendereye, onu da diree skca tutturur. Sonra uzun bir dua ile ata balar;
hedefleri birer birer deler. Temrenin ucu, aynann arkasndan grnmelidir. At
sona erince, aynalar yerlerinden kartlp seyircilere datlr; elden ele
dolatrlarak takdir ve hayranlk uyandrlr.153
Bayramlarda, padiah ocuklarnn doum, snnet ve evlenme gnlerinde
ve baka vesilelerle tertiplenen enliklerde, okuluk gsterilerine de geni yer
veriliyordu.
Sultan III. Murad devrinde, 1582 ylnda Atmeydannda dzenlenen ve
geceli gndzl 57 gn sren snnet dn, bunlarn en nlsdr. Yayc ve
oku esnaf dahil btn esnaf loncalar enlie ve geit trenlerine itirak
etmitir.154 (Resim 48, 49). Ayn enlikte, 15. gn 50 atl okuluk hnerleri
gstermi, 26. gn at ve ok yarmalar tertiplenmitir. Esnaf geidine ara
verildike dzenlenen elenceler arasnda, tun ve demir aynalara ok saplama
gsterileri de yer almtr. (Resim 50).155

152 Naima

Tarihi, stanbul 1283, C. VI, s. 399-401.

153 Kemanke
154 III.
155 M.

Mustafa, Kavsname, TSM Ktb. Hazine 620, v. 44b-47b.

Murad Surnamesi, TSM Ktb. Hazine 1344, v. 106a ve 146a.

And, Krk Gn Krk Gece, stanbul 1959, s. 30-31; H. N. Lewenklaw, Etfiche Particular
Beschreibungen mercklicher und zur Trckischen Histori gehorigen Geschist (Neuwe Chronica Turchisher
Nation), Frankfurt am Main 1590, s. 477. 479. 482.485.486. 506, 508, 510.

55

Sultan III. Ahmedin drt olunun snneti dolaysyla, 1720 ylnda yaplan
dn iin Okmeydan tahsis olunmutur. Dnn 14. gn esnaf alaynn
gemesine izin kt. Geit alayna, Meydan kendilerinin olduu iin,
kemankeler, okular ve yayalarla baland (Resim 51). Padiaha, Usta brahim
yaps iki esiz yay ile iki destek ok sundular ve insanlar aldlar.156
Sultan IV. Murat devrindeki byk esnaf alayna ait ayrntl bilgi Evliya
elebide bulunmaktayd. Okulukla ilgili guruplar anarken, nce pirlerini, ka
dkkan ve ka kii olduklarn saymakta, sonra da geide nasl katldklarn
anlatmaktadr. Oku ve yayc esnaf, atlar zerine kurduklar kk dkkanlara
ok ve yaylarn dizerek, unsurlar ve ihtiyarlar atl, akirdler yaya olarak
gemilerdi. Tirendaz ve kemankelar ise, imir ktklere nian atarak, havaya
attklar oklar derken yakalayarak ve buna benzer baka hnerler gstererek
gemilerdi.157
Kmrcyan, 1657de Girid Seferi dolaysyla tertiplenen esnaf alaynda
kllardan sonra, nde ata binmi reisleri olmak zere oku ve yayc esnafnn
hnerler gstererek getiini yazmaktadr. Dier yabanc seyahatnamelerde de
esnaf geitlerine ve eitli okuluk gsterilerine dair bilgilere rastlyoruz. Bu
konuyu daha fazla uzatmak istemiyoruz. Hemen hepsinde, okulua gsterilen
ilgi iaret edilmekte, Tahtakalede, Kadrga Cndi Meydannda ve sair yerlerde
ahit olduklar hnerler anlatlmaktadr.158 Yine eserlerde, ak ve kapal
talimathanelerin de zaman zaman byle gsterilere sahne olduklarn reniyoruz.
IV- MENZL OKULUU
Trk okuluk tarihinde, menzil okuluunun ayr bir yeri ve nemi vardr.
Daha nce de belirtildii gibi, sadece bu maksatla tesis olunan okmeydanlarn
slam dnyasnda, yalnz Osmanl Devleti snrlar iinde rastlanmaktadr. Bu
meydanlarn titizlikle ynetilen birer vakf kurumu olmas ve gerek saray
mensublarnn, gerek her snftan halkn buralara rabet gstermesi menzil
okuluunun yzyllar boyu devamn ve gelimesi salanmtr.

156

Surname-i Vehbi, TSM Ktb. EL Ahmed 3593, v. 127a.

157

Evliya elebi, Seyahatname, C. I, s. 579-581.

158

Eremya elebi Kmrcyan, Ruzname, Kuds 1939, 3.245-250.

56

Menzil okuluunun en eski tarihi hakknda fazla bilgiye sahip deiliz.

htimal ki, eski Trk boylarnda, bir sava ve av idman olarak menzil okuluuna
da yer verilmekteydi. Yine de bu ilk devirde okuluun, daha ok kendini koruma
ve besinin temin vastas olduu dnlrse, hedef gzetmeksizin mmkn
olduu kadar uzaa ok atmann hayati bir nemi olmad sylenebilir. Aslolan
hem uzaa atmak, hem de oku hedefe isabet ettirmekti. u halde menzil okuluu
o devirde hedef okuluundan henz ayrlmamt. Her ikisi de, bir spordan ok
bir sava ve av idmanyd.
Uzaa ok atma yarmalaryla ilgili ilk bilgiye Dede Korkud Masallarnda
rastlyoruz. Trkmen genleri, aralarnda sk sk ok yarmalar tertiplemekte,
bunlara arada kzlar da katlmaktayd. Menzil okuluu ilk defa, kuvvet
gsterisine dayanan bir yarma ve spor olarak burada karmza kmaktadr.
Arab kaynaklarndan rendiimize gre, menzil okuluu, islamiyetin ilk
devirlerine kadar uzanmaktayd. Yukarda sz geen hadislerden de anlald
zere, Hz. Muhammedin gznde ok yardrmak, en makbl oyun, hatta bir eit
ibadetdi (Bkz. OKULUUN DN YN).
Tayboga eserinde menzil okuluuna da yer vermekte, kaidelerini tesbite
almaktadr.159 Verdii bilgilerden anlald kadaryla, 13.-14. Yzyllarda
Msr ve randa menzil okuluu hayli yaygnd. Fakat u noktaya tekrar dikkati
ekelim ki, belirli bir kurulua balanmad iin, ok yartrmak bu ekliyle
henz bir oyundu. Bal bana bir spor olarak menzil okuluuna ancak Osmanl
Devleti nin kuruluundan sonra geildiini gryoruz. Bu bakmdan Trk menzil
okuluunun douunu, gelimesini, ulat gz kamatrc baarlar izlerken,
konuyu, Yeniada okuluk sporunun bal olduu Okmeydan tesisleriyle,
bunlarn kurulular ve ileyile birlikte ele almak gerekmektedir.

159

Tayboga, Bugyetl-Meram, v. 54a vd.

57

A- OKMEYDANLARI
Bilindii zere, spor meydanlarnn tarihesi ilkaa, Eski Yunana kadar
uzanmaktadr. Ortaadan gnmze kalan en nl rneklerden biri, Bizans devri
stanbulunda araba yarlarna tahsis olunan Hipodrumdur. Hipodrum fetihten
sonra Atmeydan adn alm, spor ve gsteri mahalli olarak eski hviyetini
korumutur.
slam lkelerinde, spor meydanlarna evgan Meydan, Cndi
Meydan, Cirid Meydan, Kabak Meydan ve Gre Meydan gibi adlar
veriliyordu. avgan meydanlarna en ok ran ve Hindde rastlanyor. Osmanllar
bu oyuna rabet etmemilerdir. Kabak atlar ise, daha ok Msrda ilgi
grmtr.
Daha nce iaret edildii gibi, Osmanl da bir lde bu sporla
uramlardr. Dorudan doruya kabak okuluuna tahsis olunan meydanlara
oka rastlanmyor; bilinen tek rnek Trabzon Kabak Meydandr. Atlar ya
krlk bir alanda yaplyor, ya da geni bir meydan belli bir zaman bu ie tahsis
olunuyordu.
Sadece okulua ayrlan ve bir vakf kurumu olarak alan
okmeydanlanlarna ise yalnz Osmanl dnyasnda rastlanmaktadr. Bu
meydanlarda menzil atlar n plana gelir; bir lde de hedef atlar yaplrd.
Zaten meydandaki menzil atlar yznden baka sporlarn yaplmas imkanszd.
lk okmeydannn nerede ve ne zaman kurulduunu bilemiyoruz. H. B.
Kunter, ilk defa Bursada tesis olunduunu, Yldrm Bayezid klliyesi yaplrken
camiin alt ksmndaki (Cumhuriyet dneminde hipodrom olarak kullanlan) geni
alann ok atlarna ayrldn bildiriyorsa da, ne yazk ki bu bilgiyi nereden
aldn aklamyor.160 16. Yzyl banda Bursada bir Okmeydan bulunduu
ve buradaki menzil sahiplerinin adlar biliniyor; fakat daha nceye ait elde bir
kayt yoktur. Ayn yazar, yine kaynak gstermeksizin Amasya ve Gelibolu
okmeydanlarnn da fetihden nce tesis olunduunu bildirmektedir.
Eldeki kaytlara gre, bilinen en eski Okmeydan, 15. Yzyl balarnda
kurulduunu tahmin ettiimiz Edirne Meydandr. Bahtiyarzade Hasan elebi,
buradaki menzilleri anlatrken bazlarnn Sultan II. Murad devrinden kalm
olduu

160 H.

B. Kunter, Atclar Kanunnamesi, Tarih Vesikalar, C. II, Say 10 (1942), s. 253-274

58

iaret eder.161 Yazarn ifadesinden, Edirnede birden ok at alan bulunduuna

bunlarn henz dari bir kurulua ve kadroya balanm olmad, atlara ihtiyar
okularn nezaret ettikleri anlalyor Fetihten sonra, nl okulardan ou
stanbula g etmi, Edirnedeki menziller ihmale uramt. Abdullah Efendi
(17. Yzyl sonunda) Edirne menzillerinden ounun bozulmu, talardan bir
ksmnn devrilip dalm olduunu, hatta Tozkoparann nl menzil tan
glkle bulup yerine getirdiini yazmaktadr.162
stanbul Okmeydannn kuruluundan sonra, zellikle Sultan II. Bayezid
ve Kanuni devirlerinde menzil okuluuna ilgi giderek artm, mparatorluun
belli bal btn illerinde okmeydanlar tesis olunmutu. 1550ye kadar alan
meydan ve menzilleri Bahtiyarzadeden reniyoruz. Sonrakileri ise Mustafa Ali
ve Abdullah Efendi bildiriyorlar. Sadece Abdullah Efendinin eserine dayanan
Mustafa Kani, stanbul Okmeydan dndaki meydan ve menzillerin saysn
srayla tesbit etmektedir:163
Mekke, Cidde, skenderiye, Lazkiye, am, Mara, Amasya, Tokat, Ankara,
Ktahya, Tire, Akhisar, Gelibolu, Vardar Yenicesi, Avlonya ve stanbul
Kathanede birer menzil, Konya, Bergama, Balkesir, psala ve Usturumcada
ikier menzil, Halep, Ayazmend, Manisa, Sofya ve skpde er menzil,
Belgradda drt menzil, stanbulda skdar ve Eypde (dris Kknde) beer
menzil, Bursada alt menzil, Badad ve Msrda yedier menzil, Edirnede on
menzil ki, toplam 34 meydanda 90 menzil eder.
teki kaynaklardan faydalanmad iin, Mustafa Kaninin dkmnde
baz eksikler ve yanllar vardr. Daha nceki kaynaklar da gz nne alnrsa,
Kaninin dkmnden farkl olarak, Amasya, Ankara, Vardar Yenicesi, Avlonya
ve skpde ikier, Diyarbakrde bir menzil, Ayazmend ve Sofyada drder
menzil olduu, ayrca Elbasanda (Arnavutluk) ikier, Budin, Pete Kalesi ve
Ladikde (Samsun) ise birer menzilli meydanlar bulunduu anlalmaktadr.
Gelibolulu Alt Gelibolulu Okmeydann ayrca ele almakta, dokuz menzil ad
saymaktadr.164 Bu hesaba gre, 50 menzilli stanbul Okmeydan dnda. Osmanl
kentlerinde, 38 ayr meydanda 107 ok menzili bulunmaktayd.

161 Bahtiyarzade,
162 Abdullah

niv. Ktb. v. 59a, M. Cevdet, v. 41a.

Efendi, Tezkiret'r-Rumat, v. 49a-50b.

163 Mustafa

Kani, Telhis-i Resailr-Rumat, s. 222.

164 Mustafa

Ali, Knhl-Ahbar, v. 160b-161 a.

59

Yazk ki, ad geen illerdeki okmeydanlarndan pek ounun yerlerini,

snrlarn ve kurulu tarihlerini kesinlikle bilemiyoruz. Eldeki kaynaklardan bu
menzillerin sadece ynleri ile ta sahipleri anlmaktadr. Bu sebeple burada,
nisbeten fazla bilgi edinebildiimiz Edirne, Gelibolu ve Bursa okmeydanlar
zerinde durmakla yetineceiz. stanbul Okmeydann ise, ayr bir blm iinde
ayrntl olarak ele alacaz.
1- Edirne Okmeydan
Edirne Okmeydan, gerek menzil says gerek menzil uzunluklar
bakmndan, stanbul Okmeydanndan sonra gelir. Daha nce iaret olduu gibi,
Edirnede birden fazla menzil alan vard. Bahtiyarzade, Musalla Meydan ve
Saray n diye iki alandan sz ediyor: Ol zamanda Musalla Meydanndan
Saray nne Tunca suyu zerinden yol varr gelirdi. Saray n Meydanna
vardm. Grdm ol gn meydana kimesne gelmemi. Ben dahi kprden geip
Musalla Meydanna vardm.165 Anlald zere Musalla Meydan Tuncann
kar yakasndayd ve ayn zamanda topluca dua edilen bir yerdi. O. N. Peremeci,
kprnn Kanuni gnde yapldn yazyorsa da, yukarda geen szler Sultan II.
Bayezid zamanndaki bir atla ilgilidir.166 Bu iki okmeydanndan ayr olarak,
bunlarn batsnda, Tuncann iki yola ayrlp sonra yine birleerek oluturduu
adaca giderek yol kenarnda ve adaya geen kprnn yannda da birer ok
menzili vard. Daha sonralar (17. Yzylda) Edirnenin Demirta kynde de bir
ok menzili almtr.167 Meydanlarn yerleri aa yukar belli ise de, menzil
talarndan hibiri ve Musalla Meydanndaki namazgahtan herhangi bir kalnt
gnmze ulamamt. Ama bunlardan ou daha 16. Yzylda ihmale uram,
talar devrilip kaybolmutu. Nitekim, Abdullah Efendi hi olmazsa Tozkoparan
skenderin nl menzil tan bulup yerine diktirebilmek iin hayli uramt.168
Ahmed Badi Efendi, 1980de kaleme ald eserinde o tarihdeki durumu yle
zetliyor: Edirnede bu zikrolunan menzillerin yerleri bile bilinmekten kalmtr.
Sual olundukda bunlar meydann snr talardr diye cevap verirler. Yalnz

165 Bahtiyarzade,
166 O.

Sley. Ktb. v. 30a; niv. Ktb. v. 42b-43a.

N. Peremeci, Edirne Tarihi, stanbul 1940 (Bkz., ehir Plan).

167 Abdullah

Efendi, Tezkiretr-Rumat, v. 51b.

168 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 49a.

60

Yalnz Tozkoparann yeri ile Musallann sa tarafndaki zikri sebkeden

eski menzilin talar mermer olmakla malumdur.169 Edirne menzilleri srasyla
unlardr:
Adaya giden yolda LODOS MENZL: Menzili kimin at ve ilk be
tan sahipleri bilinemiyor. Bunlar Sultan II. Murad devrinde, belki de daha nce
dikilmi olmaldr. Altnc ta Fatih devri okularndan Mtevelli-kulu Sinan
Beyin yedinci ta Sadrazam Mahmut Paa kullarndan Zehkircinindir.
ki yann sel alp menzil talar devrildii iin, Sultan II. Bayezid
zamannda, Bahtiyarzadenin nclnde toplanan bir bilirkii heyeti talarn
yerlerini ve durumlarn tesbit etmi, menzili ayn yn ve llerle Musella
Meydanna naklettirmiti. Heyette u kimseler vard: Cebeciba, stad brahim
Ali, Bozdoanc Sofi, Arabac Mahmud, shak Bey, Tozkoparan skender, stad
Kemanger Ahmed, Acemi Tosun Haydar Bey, Bahtiyarzade Hac Hasan
elebi.170
Ada Kprs yannda ADA MENZL: Yldz havasyladr. Menzili
Mtevvelli-kulu Sinan Bey, Fatih zamannda amtr. Sultan II. Bayezid devri
okularndan Deve Kemal bu menzilde uzun zaman uram, sonunda Kble
havasyla tersine atp ta diktirmitir. Byle ters ynde atlan bir baka menzil
rneine rastlamyoruz.
Musalla Meydannda YILDIZ MENZL: Okuluk tarihimizin en nl
menzillerinden birisidir. Menzili Fatih devri okulanndan Kr Kemal amt:
kinci skfc Ahmed, nc stad Karaca, drdnc Yayc Sinan, beinci
Yanmazaa-olu Hoca Ali, altnc Daye-kulu Bali Bey, yedinci Deve Kemal,
sekizinci ise Tozkoparan skenderdi. Tozkoparan bu rekorunu uzun yllar sren
zorlu bir mcadele sonunda krabilmiti. Nice zamz dilden dile dolaan bu
rekorun hikayesi zetle yledir:
Deve Kemal, daha nce bu menzilde Yanmazaa-olu Hoca Aliden
ar atp ta diktirmiti. O zaman Edirnede, Bali Bey adl bir kemanke vard;
sipahi ocanda olup, Sultan II. Beyazidn dayesi (st annesi) kuluydu. Bir sre
sonra Bali Bey, Deve Kemal menzilini atp bozdu. Fakat ok az ar idi; ancak
dahi anlard. Deve Kemal itiraz etti, Bali Bey ise: Ben tam dikerim diye ayak
diretti. Mnakaa kavgaya vard. Durumu Padiaha arzettiler. Sultan Bayezid

169 Ahmed

Badi Efendi, Riyaz- Belde-i Edirne (Bkz. O. N. Peremeci, Edirne Tarihi, s. 314).

170 Bahtiyarzade,

niv. Ktb. v. 59a-b; M. Cevdet, v. 41a-b

61

ehli bu tarikin ehli olup, okuluktan iyi anlard. Padiah, Sadrazam Davud Paay,
vezir ve kazaskerlerini davann halli iin Edirneye yollad. Bunlar bir karara
varamayp dnp geldiklerinde, II. Bayezidin Bali Beye meyli olduunu
sezdiler. Durumu Deve Kemale anlatp ikna etmee altlar. nce direndi,
sonunda korku belas raz oldu. Trenle Bali Beyin ta dikildi.
Fakat bir zaman sonra Deve Kemal ar atp menzilini srd. Bu habere
Padiahn can sklm olmal ki, stanbulda ne zaman bir rekor krlp kendisine
arzedilse, kmser: Eer hnerleri var ise Edirnede Deve Kemalin yerini
atsnlar derdi.
Bu menzil stanbul okularna dert oldu. Yaz k idman eder, Edirneye
varp gelir, bir trl baaramazlard. Hazineden hepsine yllk ake ile yolluk
balanmtr. Bu mesele yllarca gnn konusu oldu. Vezirlere kadar herkes
kemankelerden birinin tarafn tutuyor, aralarnda tartyor, bahisler ve dller
koyuyorlard. Sonunda kemankeler: Kn burada idman edip, yazn oraya
gidince idmanmz bozuluyor diyerek Edirneye gtler. htiyar kemankeler,
meydan pirleri, yayc ve oku ustalar ile bir sr merakl onlarla birlikte gitti. O
yl (1509) Byk Zelzele yznden Padiah da Edirnede idi. K yaz altlar,
ama atamadlar.
Bu minval zre yl geti. nc yaz Kasma az kalmt. Herkes: Bu
yl da kald! derken, Tozkoparan skender, Bahtiyarzade Hasan elebi ii ok ve
koz Ahmed ii yayla, Deve Kemalin menzilini bozdu. Byk ziyafetle ta
dikilip stanbula dnld.
Olay btn teferruatyla anlatan Bahtiyarzade, ne yazk ki rekorun
lsn vermiyor.171 O zamanki byk rekorlar dnlrse, her halde bu da
onlar gibi 1270 gez (838 m.) civarnda idi.
Ariv kaytlarndan rendiimize gre, Tozkoparan skender bu rekorun
1511 de deil, 1510 ylnda krmtr. Bu vesile ile 11 Cemaziylevve l916da
kendisine 1500 ake ve bir kaftan, okusu Bahtiyarzade Hasan elebi ve yaycs
koz Ahmede ise 500er ake ihsan olunmutu. Ayrca bu almalar boyunca
Tozkoparana 26 Rebilahr 913 (1507)de 1500 ake, 3 Zilhicce 913 (1508)de
3000 ake, 5 Receb 915 (1509)de 3000 ake, 28 Rebilahr 916 (1510)da

171 Bahtiyarzade,

niv. Ktb. v. 43b-58b. (Sley, nshasnda bu ksm yoktur, M. Cevdet nshasnda ise
ba taraf eksiktir, v. 40a-b).

62

1500 ake, 25 Ramazan 917 (1511) de 2000 ake ile kadif eden bir aded cemei mirahuri inamat verilmitir.172
Musalla Meydannda Poyraz ile KUYU YER MENZL: Ta diken
Kemankeler srasyla: Papaz-olu Kulu, Kocaeli Beyi Kk Deve ve Sultan II.
Bayezid kullarndan Kefe Beyi Keyvan Beydir. Daha sonra Kanuni devrinde
Miralem Ahmed Aa 100 gez kadar arya atmsa da, salk olduundan ta
diktirmemitir. Edirneli okular ad anlsn diye -baka bir menzil saylmak
artyla- teberrken bu ta dikmilerdir.
Saray n Meydannda LODOS MENZL: Aa okla atlan menzili
Nalmc Karagz am, sonra srasyla Kasap Bali, Yorganc Sofi, Msr kads
Seyyid elebi danimendi Mevlana Osman Halife, Sultan II. Beyazidin
Hazinedar-bas Ali Aa kulu Ahmed, uhac Sinan elebi ve Miralem Ahmed
Aa atp ta diktirdiler. Miralem Ahmet Aa, daha sonra stanbulda Bursal
cann Lodos Menzilini bozunca: can Lodosu bana yeter! deyip tan
sktrd. Bu menzili daha sonra Lenduha Cafer atmsa da ta diktirip
diktirmedii bilinmiyor.
Namazgah Meydannda MEM ELEB MENZL: Yldz havasyla
atlmtr. Bu menzili Defterdarzade Memi elebi daha nce Musalla Meydanna
naklolunan Lodos Menzilindeki Zihgirci tan ayak ta kabul edip atarak
amtr. Bundan sonra, Mercan-olu diye anlan kemanke atp ta diktirmise
de, yalanc ahitlerle yolsuz olarak att anlaldndan ta sktrlmtr.
Namazgah Meyda nda POYRAZ MENZL: Menzili, Bahtiyarzade
Hasan elebi am, ardndan Ayasluk kads mer Halife atp ta diktirmitir.
Bu son iki menzilin bulunduu Namazgah Meydan olarak anlan yer Musalla
Meydandr.
YEKSVAR-IZERGERDAN MENZL: Bu menzilin yeri, havas, ilk
drt tan sahipleri belli deildir. Beinci ta mer Efendinin, altnc ta ise
stanbulda Uaki Menzilinde de rekoru bulunan Kayyumzade Efendinindir.
Tamam 950 gezdir.
Musalla Meydannda YAYCI HSEYN MENZL: Yldz
havasyladr. Menzili ap, srasyla ta dikenler: birinci Yayc Hseyin, ikinci

172

Defter-i Msveddat- namat ve Tasaddukat ve Terifat, Belediye Ktb. M. Cevdet Ks- 0.71, s.
219,231,264.353,355,393,395,486.

63

Samsoncu-ba Sleyman Aa, nc Hafaf Hac Mustafa, drdnc Muradiye

Camii katibi ibrahirri elebi, beinci Teberdar Topu Hseyin, altnc Valide
Sultan aas Lala Etmbekir Aa, yedinci Teberdar Ahmed Aa. Tamam 1016
gezdir.
Musalla Meydannda KIBLE MENZL: Yeksvar oku ile atlan bu
menzilde Ali Efendi, Ali Aa, Filibeli uhadar Ahmed, Torlac Tebardar Hac
Hseyin ta diktirmilerdir. Ba ta 960 gezdir.
Musalla Meydannda POYRAZ Menzili: Ayak ta Bursal Kapsnn
sa tarafndadr. Ana tan Samsoncu-ba Sleyman Aa dikmi, ondan ar
srasyla Lala Ebubekir Aa, atr-ba Salih Aa ve Musahib Adlkerim Aa
atmlardr. Tamam 932 gezdir.
KAHVEC YER MENZL: Gndorusu havasyla atlmtr. Ana ta
700 gezi ancak bulur. kinci ta Samsoncu-ba Sleyman Aanndr. Abdullah
Efendi: 70 dirhem yayla atld sylendii ve sahipleri ldkleri iin talar
sklmedi, yoksa buna menzil denilmez diye yazar.173
Bunlardan baka, Edirnenin Demirta kynde de bir menzil bulunuyordu.
Bu YEKSVAR MENZLnin kimin at ve ilk iki tan sahibleri bilinemiyor.
nc ta Batman Hac Mustafannd. Drdnc ta sahibi Hac Baki, hilebaz
biri olduu iin, bu menzile gvenilemeyeceini belirten Abdullah Efendi:
akbet haydutlar katleyledi. uruta muhalif ta dikenin muammer olduun
grmedik demektedir.174
2- Gelibolu Okmeydan
Gelibolu Okmeydan menzilleri ve meydan snr iinde bulunan
namazgah hakknda en ok bilgi veren Mustafa Alidir. Bahtiyarzade, sadece bir
menzilden sz eder.175 skender bin el-Hac Bea (Bee) eliyle, 810 (1407)de
Ladikli Ak ibn Sleyman adl ustaya tamamlattrlan Azebler Namazgah
gnmze kadar gelebilmitir.176 Fakat, meydan ve menzillerle ilgili bir ize
bugn artk

173 Abdullah

Efendi, Tezkiretr-Rumat, v. 51a-b.

174 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 51b.

175 Bahtiyarzade,
176 Namazgah

niv. Ktb. v. 68b-70a; M. Ali, Knh'l-Ahbar, v. 160b-161a.

konusunda bilgi iin Bkz. E. H. Ayverdi. Osmanl Mimarisinde elebi ve II. Sultan
Murad Devri, C. II, stanbul 1972, s. 166-168.

64

rastlanmamaktadr. Baz menzil sahipleri hakkndaki aklamalar, meydann

namazgahtan 60-70 yl kadar sonra kurulmu olabilecei gsterilmektedir.
GNDORUSU MENZL: Bu menzili, Fatih devri veziri Mahmud
Paann kullarndan Zehkirci amtr. kinci ta Ba Ahmedin, nc ta
Tozkoparan skenderindir. Tozkoparan bu rekoru nebaht Seferine giderken
(1499) krm. Kaptan Davud Paa seferden dnte btn ehir halkna byk bir
ziyafet ekerek tan diktirmiti. Daha sonra, Kanuni devrinde burada kaptanlk
yapan Miralem Ahmet Aa, Tozkoparandan ar atm ama kapzaya fazla kat
iin yerini dorultmaya alrken yay krlm, atmaktan vazgemiti,
Pehlivanlar sonradan ad anlsn diye bir nian dikmilerdi. Bahtiyarzade ve
Abdullah Efendi, Gelibolulu Aliden farkl olarak, bu menzilin poyraz ile
atldn ve ilk tan Ba Ahmede aid olduunu yazmaktadrlar.177
LODOS MENZL: Bu menzil ilk ta Emreye, ikinci Ustaoluna,
nc ise Miralem Ahmet Aaya aittir.
USTA-OLU MENZL: Hangi yne atld belirtilmiyor. lkta, adn
tesbit edemediimiz Usta-olunundur. lk tata 27 gez ar ikinci ta Usta-olu
akirdi Pehlivan Mehmede, bunu 9 kez geen nc ta Biga Beyi-olu Sipahi
Ahmede aiddir.
GNDORUSU MENZL: Bu menzili de Usta-olu am ve ana ta
diktir- mitir. kinci ta 33 gez ar atan Boyac-olu Ahmed Reisin, nc ta
Ahmed Reisin kardei Zenbereki-ba Sddk elebinindir. ikinci tatan 7 gez
ardr.
KIBLE MENZL: Bu menzili Sultan II. Beyazid devrinin nl
kemankei Havandelen Solak Bali amtr. kinci, Mahmud Paa kulu Zehkirci,
nc Ba Ahmed, drdnc Emir Ali, beiscs Zenbereki-ba Sddk
elebinindir.
BATI MENZL: lk ta hac Mustafann, ikinci Biga Beyiolu Sipahi
Ahmedin, 60 gez ar nc ta Zenbereki-ba Sddk elebinindir.
KARAYEL MENZL: Birinci ta Emreye, ikinci Usta-oluna, nc
Biga Beyi-olu Sipahi Ahmede aiddir.
POYRAZ MENZL: Birinci Biga Beyi-olu Sipahi Ahmed, ikinci 7 gez
ar Zembereki-ba Sddk elebi.
HAK MENZL: Yn belirtilmemi, lk ta ehremini Baba Halil-olu
brahim elebi dikmi, daha som'a Emir Ali bedel atm fakat okunu
aramamtr.
177 Bahtiyarzade,

Ayn Nsha v. 68b; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 54a.

65

3- Bursa Okmeydan
Yukarda iaret olunduu gibi, H. B. Kunter bu okmeydannn Yldrm
Bayezid devrinde kurulduunu ileri srm fakat mehaz gstermemitir. Yazl
kaynaklarda anlan en eski menziller 16. Yzyln balarna aittir. Baz yer
adlarna rastlanyorsa da, meydann bugn yerini kesinlikle tesbit edemiyoruz.
Bilinen 6 menzil srasyla unlardr:
POYRAZ MENZL: Menzili Yusuf adl biri at iin YUSUF YER
diye de anlr. kinci, Cem Sultan kulu oku ustas Katr Karagz, nc pek ok
kemankee kabza vermi pirlerden stad Kalb emsdir. Kam ok yapmakta
stne yoktu. Drdnc ta yine oku ustas stad Cemidindi. Her frsatta: Bu
laciverd kubbe altnda bir nazirim var olduun bilsem bu sanattan heman
geerim der durur, sabahtan oturtip sala vaktine kadar yonttuu ancak otuz tel
tala dkkan dkkan gezdirip Byle ince tala hangi adem yonabilir! diye
vnrd. Gerekten de ok yontmakta stne yoktu. Bunlar satmaktan ok
dostlarna armaan etmekten holanr, arada stanbul kemankelerine bir deste ok
gnderirdi. Bursal ca, stanbuldaki mehur Lodos menzilini onun okuyla
atmtr. Beinci ta Aktar Mehmed elebiye, altnc ta Seyis Mahmuda aittir.
Daha sonra Bursal ca ok atp, menzil dikdi.
Bir zaman sonra, Tozkoparan skender stanbuldaki Bursal can Yldz
menzilini atd hafta Bursaya gidip bu menzilini de bozmu, 70 gez ar ta
diktirmitir. Bahtiyarzade bu at ayrntl olarak hikaye eder: 178
Tozkoparan Bursaya gece varp, Katr Karagzn hanesinde konuk oldu.
Sabah gizlice meydana gitti, gn boyu atlar yapt. Ertesi gn, geldiini duyan
kemankeler Karagzn evinde bulutular. rendiler ki, bir gn nce gelip
caa bedel atmtr: Pehlivan safa geldiniz, kademinizle meydan merref
eylediniz. imdiye denlu stanbuldan ve gayriden 18 kez pehlivanlar gelip bu
yeri atamayp gitmilerdi. Nola siz de deneyin, ltfeyleyin birka okaz atn,
temaa edelim dediler, pehlivan dinlenmee brakmadlar. Tozkoparan
hatrlarn krmad, yaylarn kurup hava yerine adam gnderdiler. Ol gn
meydana hayli mbalaa adem cem olub iki canibde temaaya durdular, ikindi
namazn edadan

178

Bahtiyarzade, niv. Ktb. v. 64b-67a; M. Cevdet, v. 46a-47b.

66

sonra dua ve sena ile ata baland. Tozkoparan oradaki cmle kemankelerden
icazed ve himmet taleb etti: Safa nazarnz bizimle olsun dedi, bunlar dahi:
Kuvvet birle kad olsun dediler. Pehlivan: Niyyet-i gaza! Ya Hakk! deyip
atd. Bu minval zre yedi gn at eyledi. Btn Bursa halk hergn temaaya
geliyor, heyecanla atlar izliyordu. Tozkoparan hergn biraz daha ileri atyordu,
kimse belli etmiyordu fakat ilerinden hemehrileri ca gesin istemiyorlard.
Yedinci gn akam pehlivana bir halet geldi, yayn alup atmak kast eyledi,
cmle endamna lerze dt. Az kald ki ok yay elinden de.. Bir lahza durub,
gayret edb kendiye geldi. Ol gn bedel atd.
YILDIZ MENZL: Kam okla atlan bu menzil KEMHACI HAYREDDN YER diye de bilinir. Ana ta, adn tesbit edemediimiz
Makramacnn. ikinci, Fatih zamannda yetimi menzil sahiplerinden ve meydan
ulularndan Kr Kemal, nc yine Fatih devrinin nl oku ve yayc ustas
Karaca, drdnc Kemhac Hayreddin, beinci Bursal cadr. Son olarak
Tozkoparan, cadan ar atp ba tan diktirmitir.
Bahtiyarzade, bu menzile adn veren kemanke Hayreddinin rekoruyla
ilgili u ackl hikayeyi anlatr:179
Kemhac Hayreddin, hayli usta bir kemanketi. Bu menzilde ok alm,
fakat bir trl havasn bulamadndan atamamt. Bir tek olu, cierparesi
ld gn, kabre giderlerken birden bekledii yldz havasnn estiini farketti.
Ne yapacam armt. Utan ve yas iinde cemaate dnp: Sizler lutfunuzdan
kereminizden bizim meyyitimizi varub hakkna koyup defnediniz. Benim bugn
eylediim gnah af eyleyiniz, mazur grnz. Benim nice ok zamanlardan ber
alb, emekler ekb ele getiremediin muradmn havas esiyor. Benim canm
paresi bugne yetimedi, caizdir ki ben dahi yarma yetimeyeni, namurad olup
gidem. zninizle bugn havaya uyup meydana gideyim deyip alad. Bunlar dahi
alatlar, Var Allah muradna eridire dediler. Kimileri ise bu ie gltler.
Kemhac meydana gitti, cemaat olancn kabrine koyup ardnca gittiler. At
vakti Hayreddin eline ok ve yaym alp, ayak tana varp, dua ve sena birle durup
alad. inden: Bugn benim meydana niyyet-i gaza ok atmaa geldiime
niceleri gltler, cier guesini nasl brakr dediler, imdi Yarab hazretinden
dilerim ben kulunu cmle kullarn nnde mahub etme diye yakarp gzyalar

179 Bahtiyarzade,

niv. Ktb. v. 67b, M. Cevdet, v. 48a-b.

67

iinde att. Hak sphane ve taala inayetinden ana yardm yetiip menzili
bozdu, muradna eriti.
AKTAR ELEB MENZL: Gndorusu havasyla atlr. Menzili nl
kemankelerden irmerd am, daha sonra srasyla Sirkecizade, Attar Ahmed
elebi ve Bursal ca ar atarak ta diktirmitir. Tozkoparan skender uram,
fakat bir trl ca geememitir.
POYRAZ MENZL: Kam okla atlr. Ana ta Katr Karagzn, ikinci
Oku il Hamza, nc Nefti shakzadenindir.
LODOS MENZL: Aa ok menzilidir. Menzili Yayc Ali am, sonra
srasyla ulha ca ile Karamanl Kevser atarak ta diktirmilerdi. Hamamc*
Kevser ayn zamanda iyi puta atcs idi.
MAM HOCA MENZL: Kble havasyla ve aa okla atlan bu menzil
KFEK MENZL diye de anlr. Menzili aan, adn tesbit edemediimiz kii
Bursann Tahtakale Camii imam idi. Daha sonra Sipahi Kasm ve Kara Ahmed
ar atp ta diktiler.
Abdullah Efendi, Bahtiyarzadede anlan bu menzillere kendi
devrindekileri eklemediine gre, 17. Yzylda Bursa Okmeydan artk rabetten
dp, battal kalm olsa gerektir.
Halen Bursada iki menzil ta bulunmaktadr. Muradiye Camii
haziresindeki (buraya nereden ve ne zaman nakledildiini tesbit edemediimiz)
bu talardan, Mze envanterine 353 no. ile kaytl olann kitabesi silinmi, sadece:
... ta idi... Katib... szleri kalmtr. 346 no.lu silindirik tan kitabesi de
silinmitir; okunabilen son msrasnda: kinci menzile Osman Efendi ekti ta
dikdi. Sene 1153 (1740) yazldr. Sz geen Osman Efendi hakknda bir bilgi
edinemedik.180

* Hamamc Kevserin ismini yazar aynen kullanmtr. Kendisi hayatta olmad iin bu bilginin tashihi
ve aklanmas olana bulunmuyordu, (editr.)
180

Bu talar hakndaki bilgileri Bursa Trk-slam Eserleri Mzesi Mdrl ile mze asistan Bengi
oruma borluyum.

68

B- STANBUL OKMEYDANI*
stanbul Okmeydan, fetihten hemen sonra, Fatih Sultan Mehmedin emri
ile kurulmu ilk vakfdr. Bu konudaki fermanlarda kurulu gayesi, gazilerin ve
halkn ok atmas ve toplu halde dua etmesi iin... diye aklanmaktadr.181
ehirde Bizansdan kalma bir spor meydan (Hipodrom) bulunduu halde, ok
atlar iin ayr bir meydan tesisine lzum grlmesi, okulua verilen neme
iaret etmektedir. Ayn zamanda bir dua yeri olmas ise, okuluk sporunun dini
yanna dikkatimizi ekmektedir.
Akland zere, daha nce de Bursa ve Edirne gibi ilk Osmanl
merkezlerinde byle meydanlar bulunmaktayd. Fakat bunlarn birer vakf
kurumu olduklarna dair bir kayda rastlanmamaktadr. u halde, tahminimize
gre, Osmanllarda okuluk sporu ilk defa bir vakf tesisine bal olarak
stanbulda karmza kmaktadr.
1- Vakfn Kuruluu, Snrlar ve Korunmas
stanbul kuatmas srasnda, gemiler Kasmpaa srtlarnda Halie indirilirken,
harekat izleyen Fatihin orta bir mddet iin, sonradan Okular Tekkesiin
yapld yere kurulmutu. Fetihden hemen sonra, Sultan gazilerine burada gn
gece ziyafet ekmi, dller datlm. O gnlerde bu geni alandan nasl
faydalanabilecei de sz konusu oldu. Gaziler ve ulema bata Akemseddin ok
atlarna tahsisi, ayn zamanda bir dua mahalli olmas zerinde durdular. Fatih,
tekliflerini kabul ederek, gerekli emirleri verdi.182
Vezir Faik Paa ile ehir subas Midillili Davud Bey bu ile
grevlendirildi. Meydann ba, bahe olan yerleri sahiplerinin rzas ile satn
alnd. evresine snr talar diktirilerek vakf kaytlarna ilendi.183 Ayrca Atc
taifesinin ellerine

* Yazarn teslim ettii daktilo yazs metnin iindekiler ksmnda konu bal stanbul Okmehdan iken
Okmeydanlar olacak eklinde bir dzeltici not dlm ve el yazs ile Etyemez Okmeydan diye bir alt balk
dlmtr. Metin iinde bu blm yoktur.'Yazarn vefat nedeniyle bu ksm temin edilememitir. Bu nedenle
konu bal stanbul Okmeydan eklinde yazarn yazd gibi, yayn aamasnda dikkate alnmtr, (editrn
notu)
181 H.

Baki Kunter, Fatihin stanbulda ilk Eseri, lk, yeni seri, 1942, C. III, Say 25.

182 H.

B. Kunter, Atclar Kanunnamesi, Tarih Vesikalar, 1942, C. II, Say 10, s. 3.

183 Mustafa

Ali; Knhl- Ahbar, v. 157a.

69

Meydana bir kar tecavz edilememesi, yap, mezar, su yolu, ba ve bae

yaplmamas yolunda ferman verildi. Bu ferman gnmze kadar gelmemitir.
Daha sonra Meydana yaplan bir tecavz nlemek zere Sultan II. Bayezid
tarafndan verilen fermann giriinden, ncekinin mahiyetini renebiliyoruz.184
(Resim 52).
Evliya elebi, fetihten sonra, Ayasofyadan kartlan oniki adet
mcevherli putun Meydann drt bir yanna diktirildiini ve gazilerin bunlar
niangah yapp ok attklar, Meydandaki Puta Sepeti adnn da buradan geldiini
yazyor.185 Dr. Sheyl nver: stanbula sulhen girilmemitir. Bu putlara at bu
gnk telakki ile garib grmemelidir diyorsa da, biz Fatih devrinde bu trl bir
davrana izin verebileceini sanmyoruz.186 Bu, Evliya elebinin holand
yaktrmalardan biridir. Kald ki, yukarda iaret edildii gibi, hedef anlamna
puta kelimesi daha nce de kullanlmtr ve put (ha) ile bir ilgisi yoktur.
Sultan II. Bayezid devrinde, Meydan yeni istimlaklerle geniletilmi,
donanma ile bir yl toprak tanarak akll, ukurluk yerler dzeltilmi ve snrlar
detayl olarak yeniden tesbit olunmutur.187 Fotorafndan anlalaca gibi, II.
Bayezide ait fermann ancak batan dokuz satrlk ksm mevcuddur. (Resim 52)
Burada Meydan snrna tecavz edildii iin kendisine istida arz olunduu,
durumu incelemek zere bu ile eski Kean Kads Mevlana Mustafann
grevlendirildii yazldr. Aratrmamz srasnda, H. B. Kunterin evrak
arasnda, noksan ksm veren bir yazya rastladk. Bu ksmn Evkaf suret
kaytlarndan bulunup eklendii anlalyor. Tarihi olmayan bu suretle, yukardaki
bilgiye ilaveten, Meydan'n Fatih devrindeki snr verilmekte, tecavzler
gsterilmekte ve padiahn bu kere sulular balad fakat bir daha byle
eylere tevessl edilmemesi bildirilmektedir.
Fermanda Meydan snr yle tesbit edilmektedir: btidas Sivrikoz
arda yerinden imal tarafna doru Byk Brtlen ve andan ncirli Dzlk
(Bozluk)dan Karagz Aa ile Galata Kadsnn diktikleri talara varnca ve andan
Poyraz Menzili kurbnde Manol man kafidir ba kesine ve ondan

184 Okmeydan

ile ilgili ferman ve buluntulardan ounun fotoraf ve suretleri H. B. Kunter Arivinde

bulunmaktadr. Bunlardan faylalandmz burada belirtmek isteriz.
185 Seyahatname,
186 A.

C. I, s. 111-112.

S. nver, lim ve Sanat Bakmndan Fatih Devri Notlar, stanbul 1948. s 31.

187 Abdullah

Efendi, Tezkiretr-Rumat, v. 3a, 7a-b, 9a.

70

Byk Karlkdan akll Tepeye ve andan ark canibine doru Helvac Karla
ve andan kble tarafndan doru Mevlana Cafer Bahesi hendeine ve andan
Atclar Pnar ayana ve andan Atclar Tekyesi kurbnde burunda olan ncir
Aacna ve andan mezkur Sivrikoz arda karnda olan tarikl ama mntehi
bulunub...
Bu snr tarifine ufak tefek farklarla Knhl-ahbaf da da rastlyoruz.188
Mustafa Fli, bu bilgiyi Bahtiyarzade Risalesinden almtr. Ne yazk ki, sz
konusu risalenin eldeki nushalarnda bu ksm eksiktir. Fakat ferman sureti ile
Alinin tarifi arasndaki benzerlik, tarifin Bahtiyarzadede de ayn olduunu
gstermektedir.
Okmeydan snrna tecavz edilmemesi hususunda daha sonra Yavuz Sultan Selimin 919 (1513), Kanuninin 929 (1523), 934 (1527) ve 953 (1546) tarihli
fermanlarndan anlald zere, buraya mezarlar kazlmaa, nian talar
sklp yer srlmee, kiremitilerin kiremit topra almaa devam ettikleri
grlyor.189
Kanuninin, evail-i Cemaziylahir 929 (1523) tarihli ilk fermannda
gsterilen Meydan snrn. Bayezidin fermanndakinin ayndr. Sultan III. Murad
devrine aid 983 (1575) tarihli, Galata Kadsna yollanan bir hkm- hmayundan,
Okmeydannda vaktiyle alamet iin dikilen talar deitirilmi ve hududu tahrif
edilmi olduundan, Rumeli Kazaskeri ile Yenieri Aas Sinann Meydana
varp, yeni bir snr tesbiti yaptklarn reniyoruz. Snr talarnn tek tek
belirtildii bu tesbit yledir:
Hassa bahelerinden skender Paa Bahesi kesinde yol zerinde dikilen
tatan imal tarafndan bu bahe kurbnde Brtlen dibinde dikilen taa, sonra
geride Brtlen karsnda tarla iinde dikilen taa, oradan Yerli Kaya kurbnde
ncirli Bozluk denilen yerde dikilen taa, oradan Haskyden kan yol kurbnde
drt tarafna konan taa, oradan eski Anadolu Kazaskeri Mevlana Perviz Bahesi
kurbnde Manol Ba denmekle maruf yerin kesinde dikilen taa, oradan Byk
Karlkdan dere tarafna dikilen taa, ondan te tepe tarafna konulan taa, oradan
Ayazmaya, oradan Kathane Yolu zerinde sutta dikilen taa, yukarda akll
Tepeye dikilen taa, Ahi Piri denilen mevzie karib vaki olan taa, oradan kble
canibinde Ba Yerinde dikilen taa, daha sonra Helvac Karl yerinde dikilen

188 Mustafa
189

Ali, Knh'l-Ahbar, v. 157a.

Vakflar Genel Mdrl Arivi, 950 no.lu Nizama: Tafsili Defteri, s. 248-250. Bkz. Ayanolu,
Okmeydan ve Okuluk Tarihi, stanbul 1978, s. 37-38,40,42.

71

taa, oradan balar kurbnde dere kenarnda vaz olunan taa, dere iindeki incir
aacndan douya Nianc Bey Hendei yannda balar burnundaki taa, oradan
yine balar kurbnde srtta dikilen taa, oradan Atclar Pnar ayana, oradan
mceddeden bina olunan evlerden Ramazan ibn Kasm ve Kasab Muslihddin
Reis ve Ramazan ibnl-Nasuh ve Kubaz Mustafa evleri yannda dikilen taa,
sonra Atclar Tekyesinin alt yannda Kasmpaa Camiine giden yol stnde
dikilen taa, oradan Atclar Tekyesine, oradan Tersane-i Amire Bahesi
kesinde yol zerindeki mezar yannda dikilen taa mntehi olur...190
Sultan III. Mehmedin, evast- evval 1003 (1595) tarihli ferman babas
III. Muradn yukardaki fermannn tecdididir ve snr tesbiti burada aynen
tekrarlanmaktadr.191
1003-1090 (1595-1676) tarihleri arasnda tecavz konusunda herhangi bir
vesikaya rastlanmyor. Menzil kaytlarndan da anlald zere, bu tarihlerde
Okmeydanna ve okulua rabet hayli azalmtr. Sultan IV. Muradn okulua
merak ancak ksa sren bir canlanma salayabilmitir.
Bu arada Okmeydan, o zamana kadar grlmemi lde ciddi bir igal
olayna sahne olmutur. 1077 (1666) ylnda, Meydan eyhi Eskisaray mam
Mehmed Efendinin vefat zerine, bu zatn elinde bulunan emir, ferman ve
kaytlar oku ve yayc taifesinin eline gemi, bunlar Meydan bizimdir diye
Tekyeyi zabtetmilerdir. lerde aklayacamz gibi, oku ve yayc esnafnn
Okmeydan ynetiminde herhangi bir haklar yoktur. Silaldar Mustafa Paann
vakfettii bakr evaniyi deftere Vakf- Tekye- Okuyan ve Yaycyan diye
tahrir eylemi, duvarlara Oku ve Yayc Tekyesi yazm, Meydan arazisinden
30-40 bin kadar mezar yeri satp geliri aralarnda paylam, hatta Her kim
menzil atarsa ancak bizim hkmmz ile ta dikerler diye iddia etmilerdir.
Bu igalin yol at huzurzusluk yznden kemankelerin 15 yl Kadar
Meydana uramadklarn gryoruz. Nihayet, o zamanki Meydan eyhi Katip
Abdullah Efendinin gayreti ile, Yenieri aas Mustafa Aann duruma el
koymas salanm, tanzim edilen rapor Sultan IV. Mehmede arzedilerek, 1092
(1681) ylnda igal kaldrlmtr.192 (Resim 53 a-b)

190

Vakflar Genel Mdrl Arivi, Ayn Defter, s. 251. Bkz. F. Ayanolu, Ayn Eser, s. 42-43,
(Yanllkla U. Selime aid olduu yazl)
191 Vakflar

Genel Mdrl Arivi, Ayn Defter, s.,250. Bkz. F. Ayanolu, Ayn Eser, s. 41.

192 Abdullah

Efendi, Tezkiretr-Rumat, v. 3b-6a; tenbihname sureti, H.B. Kunter Arivi.

72

Bu yllara aid bir baka tecavz olay da, ordunun Okmeydannda

konaklamasyla ilgilidir. Vezir-i azam Kprlzade Ahmed Paa kumandasndaki
ordu 1087 (1676) ylnda burada konaklam, Musallaya adrlar kurulup,
abdeshaneler kazlmt. Katip Abdullah Efendi, bunun vebalinin ok olduunu,
gen vezirin bu hrmetsizlii sebebiyle daha hareketten nce hastalandn ve
Edirneye varmadan ldn yazmaktadr.193 Bu konudaki ikayetin sonradan
Padiaha, Tekyeye at baland yolunda aksettirildiini gryoruz. Sultan IV.
Mehmed durumu Mirahur-u Evvel Ali Aaya tahkik ettirmi, Vzera
Okmeydannda adrlar ile oldukta bir miktar at baladklar... anlaldndan,
Mezbur Tekyenin iine at balanmaya deyu emrimdir yolunda ferman
vermitir.194 (Resim 54).
Yine o yllarda Meydana yaptrlan iki mandra ile Hac ismail Menzilinde
alan karlk kaldrlm, buras mslmanlarn dua yeri olduu halde keferenin
yortu gnlerinden Meydanda hora tepmeleri ve arap imeleri Emr-i erif
alnarak nlenmitir.195
gal ve tecavzler yznden Meydan snrnn yeniden tesbiti gerekmi,
Abdullah Efendi arazi dere tepe olmakla her snr ta arasn birka kere dikkatle,
pirev gezi hesabyla196 llm, buna gre mcessem bir harita izdirilip
Tekye Odasna astrlmtr.197 Bugn H. B. Kunter arivinde bulunan eski bir
haritann sz konusu harita veya onun kopyas olmas kuvvele muhtemeldir
(Resim 55). Haritada binalarn boyutlu gsterilmi olmas da bu ihtimali
kuvvetlendirmektedir. Ayrca. Abdullah Efendinin Tezkiret/ - Rumatnda
verdii l ve tarifler haritadaki izimlere tamamen uymaktadr. nceliklere
nazaran daha ak ve teferruatl olan bu tarif yledir
btidas ahkulu tarafndan yoku yukarya Hnkar Bahesi kurbnde
olan servileri getikten sonra tahminen yz adm yukarya Tekyeye doru sra
serviler nnde hendein kblesinde Aa Dere mezaristan iinde kalan ksa
snr tadr. Ve ol snr tann nnde olan Aa Dereye doru ince yolun
solunda kalan sakz Aacna 95 gezdir. Bu tatan sofa nihayeti ki mukabelesinde
20 gez

193 Abdullah
194 H.

Efendi, Ayn Eser, v. 8a-b.

B. Kunter Arivi, Ferman suretleri dosyas.

195 Abdullah
196 Gez

Efendi, Ayn Eser, v. 7a.

66 cm, Pirev gezi tabirine yalnz burada rastlyoruz, pirev oku boyunda demek imali.

197 Abdullah

Efendi", Ayn Eseli v. 7a.

73

kble tarafnda Gdk Servi vardr, tamam 100 gez eder. Dere nihayetinden
yukarya sa tarafa meyilli giden Kulaksz Yolu ki iki seddir, sed banda olan
snr tana varnca 115 gezdir. Zikrolunan snr tandan merhum Sultan Murad
Menzilinin st tarafna bedel 60 gez ak mahal 100 gezdir. Kulaksz Yolunu
getikten sonra iki mezar eddi olub yanlarnda olan snr ta ki Tekyenin imal
kesine 60 gez mukabeledir, bu taa 115 gezdir. Sedlerde olan snr tandan
Sinan Paaya imale gider nce Yolda olan n mezaristan snr ta 110 gezdir.
Bu tadan dik aa Sinan Paa Kuyusundan te Byk nara 95 gezdir. Bu
nardan geen yol zerindeki Yenieri Ocandan Ahmed Efendi Bahesinin
kapma 100 gezdir. Mezkur kapdan hendek ve yol sra aa gider ufak evlerin
nnden Ders-i am Benli Efendi kapsnda olan snr tana 170 gezdir. Buradan
30 gez aa hendek sra sonra dnp 30 gez dahi kede vaz olunan yass snr
tana 60 gez eder. Buradan bazen duvar ve mahalle yolu ve bazen tahta avlu ve
yol boyu aa Piyale Paaya gider evlere karib hendek ardndan olan byk
kfeki snr tana 110 gezdir. Buradan yine aa Piyale Paaya gider fukara
evleri yoku bandaki drt yol azndan Piyale Paa Camii grnen orta kfeki
snr tana 140 gezdir. Bu snr tandan dik aa narlar nnde olan drt kap
fukara evleri nndeki byk nar aacna 100 gezdir. Byk nardan evler sra
Piyale Paa Camii yolundan ke ev ki ubuku Osman elebi evinde nihayet
bulup andan kbleye dner 50 gezdir. Buradan kbleye erice gider yol boyu
Piyale Paa Tekyesi grnen dere kesine varnca 200 gezdir. Ke bandan
mahalle sra gider Piyale Paa Camii ard kaps ta bandan mahalle sra gider
Piyale Paa Camii ard kaps ta nerdbandan geer Tekye kapsna varnca 140
gezdir. Kapdan Tekye ardndan drt yol az ncirli Bostan nam- dier Cafer
Efendi Bahesi kesine 150 gezdir. Buradan imale dner yol sra Onbir Serviler
iinden onbirinci Gdk Serviye 400 gezdir. Zikr olunan Gdk Serviden mezbur
bahe hendeinden ncirli Deresi nihayetine 100 gezdir. Zikr olunan dereden
imale yokua dik gider biraz saa yoku bama vaz olunan snr tana 110
gezdir. Burada kblesi tamam olur. Zikr olunan tandan garbe doru ncirli Tepesi
nam mevzide olan kk snr tana 120 gezdir. Bu kk tatan oban emesi
mukabelesinde olan tepe gibi snr tana 300 gezdir. Buradan yukarya gider snr
tana 150 gezdir. Zikr olunan tatan yukarya gider Diviti Menzilinin ayak ta
olan kk kfeki taa 100 gezdir. Buradan yukarya akll Tepe su yolu
kurbndeki Ali Bali ba tana mukabil olan snr tana 180 gezdir. Bu snr
tandan yukan durdukda yannda bir Slk Glceizi olan snr ta 200

74

gezdir. Zikr olunan snr tandan uzun sere gz siyah mermer Nakka Yeri ba
ta 300 gez eder. Ba tandan yolda mukabelesinde olan snr tana 40 gezdir
Buradan Slk Gl nihayetine 290 gezdir. Zikr olunan Slk Glnden dier
Slk Glne varnca 150 gezdir. Buradan Yahudi Mezar yannda dere
nihayetinde olan snr tana imal taraf tamam olup cenuba Yahudi Mezar
altndan hendek sra Ayazmaya gider. Dere nihayetindeki snr tana 240 gezdir.
Bu 240 gez snr tandan Yahudi Mezar altnda Nasara Ayazmas nnde bir
aa vardr 1150 gezdir. Ayazmadan aa kprye doru mekabir-i mslimin
servileri sra Kk Kpr nihayetine 300 gezdir. Bu kprden kaldrm yolunda
itli Bahe ile Byk Kpr arasnda mezarlk kurbnde olan byk snr tana
130 gezdir. Buradan mam Abdlbaki Efendi Bahesine yukarya dner. Zikr
olunan bahe duvarna 230 gezdir. Mezkur bahe duvar hendek sra Yusuf Paa
Bahesi denmekle maruf hakirin bahesi ki bizim bahe ve yoldan keden dner
duvar 120 gezdir. Bahe-mezburun Mandra Kuyusu ki nnde bir Byk
Karaaa vardr 180 gezdir. Kuyudan bahe-i mezbur nihayeti kesine 90 gezdir.
Bahe nihayeti duvar kesinden ak yola benzer bir arsa-i haliye vardr oraya
50 gezdir. Zikr olunan yol arsadan tahta duvara muttasl olup keye dner dier
duvardan 70 gezdir. Buradan yoku yukan Hasky Yoluna mntehi olup Musahib
Paa Hazretleri bahe kesinde taraf- garbisi tamam olup 80 gezdir. ptida cenup
taraf bahe-i mezkurun kknn altndan gelip kapda olan kk snr tana
120 gezdir. Kap snr tandan bahe nihayetindeki Gdk Serviye 100 gezdir.
Evler sra yoldan mukaddema hccet-i eriyye ile hedm olunan Mandra
mukabelesinde Sakz Aac ve Kuyu kurbnde uzun snr tana 180 gezdir. Uzun
snr tamdan Kapc Bahesi ki ol dahi mandra yapp hedm olunmutur, bahe
itmamnda olan Musalla mukabelesi snr tana 120 gezdir. Zikr olunan snr
tandan ard Beylik Tersane Bahesi Bostanc Menziline mukabil dier snr
tana 160 gezdir. Zikr olunan tatan sra selvilere gider dere an snr tana 200
gezdir. Oradan sra selviler nnde olan hendekten ahkulu Tekye yoluna geip
mezaristan iinde dere banda olan snr tana 160 gezdir. Daire-i meydan bunda
tamam olup, fakir birka kerre llp, taraf- kblesi ncir Bayrna dek 2560gez,
taraf- imalisi Yahudi Mezarndan olan snr tana 2070 gez, taraf- garbisi
Musahib Paa Bahesi kesine 2480 gez ve taraf- cenubisi Sra Serviler snr
tana 1041 gez olup ceman daire-i meydan, gez, yani orta adm, hesabmca 8150
gezdir.198

198Abdullah

Efendi, Tezkiret'r- Rumat, v. 9a-13b.

75

Yine ayn yllarda, alnan btn nlemlere ramen tecavzlerin devam

ettiini gryoruz. 1090 (1679) tarihli ve Okmeydan tirendazlar imzal bir
arzuhalde Kasmpaada oturan merhum Emir Efendinin olunun Meydandaki
emenin suyunu alp kendi yerine gtrmee kalkt, Okmeydan vakfna aid
emeyi iptal etmek zere olduu bildirilerek buna engel olunmas istenmektedir.
Arzuhalin st kesinde Sultan IV. Mehmet hattyla Min bad dahi olunmaya
ifadesi okunmaktadr.199 (Resim 56a-b)
H. B. Kunterin evrak arasnda, tecavzlerin tekrarlanmas konusunda,
1099 (1687), 1107 (1696) ve 1120 (1708) tarihli ayr ferman sureti daha vard.
nc suretle belirtilen snrn, daha nce sz edilen Sultan III. Muradn 983
(1575) tarihli fermannda geen snrlarn ayn olduu grlyor.200 I. Mahmud
zamanna aid 1143 (1730) tarihli bir baka fermandan anladmza gre, daha
nce 8150 gez olarak tesbit edilen Meydan snr, sonradan Sadaret-i uzma
kaymakam Mahmud Paa ve Sekbanba Hasan tarafndan gez hesabyla yeniden
kontrol edilmitir.201
Tecavzlerin nlenmesi konusunda bu tarihten Abdlmecid zamanna
kadar elde bir vesika yoktur. Ancak Abdlmecide aid 1266 (1849) tarihli
fermandan, bu arada 1151 (1738) ve 1219 (1804) yllarnda iki ferman tecdidi
bulunduu anlalyor.202 Yine 1266 ylnda, ncekinden bir ay sonra verilen
ikinci bir fermanda Sultan II. Mahmud devrindeki durum zetleniyor. Buna gre,
II. Mahmud 1234 (1819) ylnda 1219 tarihli ferman tecdid etmi, fakat ertesi yl
yeni tecavzler olduu bildirildiinden, Meydann snr er-i erif, mimar ve
mhendisler tarafindan kontrol edilip, daha nce izilen haritaya gre hazrlanan
yeni bir harita padiaha sunulmutur. Bu arada tesbit edilen snr tecavz,
tirendaz ve koruculardan 30 kiinin imzalad bir arzuhal zerine, bir fermanla
nlenmitir.203 1266 tarihli bir dier ferman yukardakinin ayndr.204

199-200

H. B. Kunter Arivi, Ferman suretleri dosyas.

201 Ahmet

Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat, (1100-1200), stanbul 1930,112-113.114-155

202 Ahmet

Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat, (1100-1200), stanbul 1930,112-113.114-115

203

Vakflar Genel Mdrl Arivi, Nizamat, Kavanin ve Mukarrerat Tafsili, 954 no.lu defter, s. 1-3
(F.Ayanolu, Ayn Eser, s. 34-35).
204 Ayn

Defter, s. 3-5 (F. Ayanolu, Ayn Eser, s. 35-36).

76

1266 tarihinde Sultan Abdlmecid tarafndan verilen ikinci fermanda sz

geen yeni Okmeydan haritas ne yazk ki bulunamamtr. Buna karlk,
elimizde 1286 (1869) tarihli bir baka yeni harita vardr. Sultan Abdlaziz
devrinde yaplan bu haritann sa st kesindeki kitabede unlar yazldr:
Okmeydannn mesahasyla suret-i muntazamada olarak bir kta
haritasnn tersim ve namna mensub olan Dergah- erifde zaz ve hfzna lzum
grnm olduu cihetle bu hususa Mhendishane-i Berri-i Hmayun
yzbalarndan Lutfu Efendi ba-irade-i aliyye memur buyrularak Meydan-
mezkuru bil meseha mceddeden tanzim ve tersim eyledii harita-i
mevziiyyesidir. Sene 1286.205 (Resim 57).
1266 ylndan sonraya aid, Okmeydan snrlar ve tecavzlerin nlenmesi
konusunda bir vesikaya sahip olmadmz iin, Abdlaziz devrinde bu yeni
haritann yaplmasna neden lzm grldn anlyamyoruz. Okmeydanna
rabetin iyice azald bir zamanda, tecavzlerin daha da artt, snrlarn
kaybolmaa yz tuttuu, dolaysyla okulua merakl Padiahn buna lzum
grd tahmin olunabilir. Ge bir devre aid de olsa, bir mhendis elinden kt
iin, ncekine nazaran ok daha mkemmel olan harita Okmeydan tarihi iin
nemli bir vesikadr.
Sultan Abdlaziz devrinden bu yana, Okmeydamnn gittike artan
tecavzlere uradn, zerindeki tesislerin yanp ykldn ve bugn artk eski
hviyetini tamamen kaybettiini gryoruz.
1321 tarihli bir arzuhalde, Okmeydannn -harab Tekyenin onarm
sebebiyle- birka yldr atlara ak olmad kaytldr.206 Merutiyetin ilanyla
onarm yarm kalyor. Balkan Muharebesinde, Manastr muhacirlerinden bir
ksm Okmeydanna yerleerek ev, ba ve bahe yapyorlar. Seferberliin ilan
zerine Meydan, Bahriye ve Harbiye Nezaretlerince tamamen igal edilerek
karargah ve talimgah olarak kullanlyor. I. Dnya Harbi srasnda tekke, cami,
meydan odas ve kasr- hmayun yanarak bir enkaz yn haline geliyor; yalnz
minare ayakta kalyor. Enkaz, 1335 tarihinde Beyolu Evkafi tarafndan ak
arttrmayla Sivasl Nuri Efendiye satlyor. 1339da, bu defa Aravud muhacirler
Meydan igal ederek yz hane kadar ev yapp, ba ve bostan ayorlar.207

205 Bu
* Bu

harita da bugn H. B. Kunter Arivinde bulunmaktadr.

resim yazarn salnda teslim edilmemitir, (editr notu)

206 H.

B. Kunter, Eski Fvrak Dosyas

207 Tahirl-Mevlevi,

Mehfel Mecmuas, Safer 1341, 65 ile H. B. Kunter in, 7.3 1942'de Vakkas Beyle
yapt konuma, H. B. Kunter Arivi.

77

1336-1339 yllarna aid eldeki baz resmi yazmalardan Evkaf, Maliye ve

Vilayete, Okmeydannn igalden kurtarlmas yolunda almalar yapldn
gryoruz, nce, igal edilen arazinin Hazinece satld veya icaraya verildii
anlaldndan, sz konusu yerlerin istimlaki dnlm, sonra Seferberlik
ilannda Meydann, daha sonra hi olmazsa, Namazgah civarndaki tekye ve eski
mahfel de dahil olduu halde, en ziyade asar- mezkurenin tekasf ettii
mahallerin ve nian talar ile hedeflerin mtemerkiz bulunduu tahminen elli ila
yz dnm miktarnda bir mahal terik ve bunun dahiline haride kalacak bilcmle
tarihi kymeti haiz talarn ithal ve etraf muhkem duvarlar ile ihata edilip tekye
eyhinin taht- muhafazasna tevdii mnasib grlm.. idi.
Bu konuda ayrca, Evkaf Nezaretinin Divan- Hmayun derkenarl ve 3.
Kanu-evvel 1337 tarihli tezkiresi zerine, uray Devletten bir karar kartld
grlyor. Kararda tezkireye ekli 1107 tarihli fermana dayanlarak, burann
Fatihden beri her trl tecavzden masum kalmasn titizlik gsterilen bir vakf
arazisi olmas sebebiyle igalcilerden tamamen temizlenmesi, bu hususun Evkaf
Nezaretine teblii ve Dahiliye ve Harbiye ve Bahriye Nezaretlerine bilgi
verilmesi sonucuna varlmtr.208
Ne. yazk ki bu karar uygulanamyor, yazmalar srdrlp gidiyor.
30.8.1937de Beyolu Halkevinde kurulan Okspor Kurumunun bu konudaki
gayretleri de bir sonu vermiyor. 1950 ylndan sonra Okmeydan, artk n hi
alnamayacak yeni bir muhacir aknna uruyor ve meydan tamamen gecekondular kaplyor. Okmeydannn ackl durumu ve tecavzleri biran nce nlenmesi
konusunda gazete ve dergilerde saysz yaz yaynlanmtr. Resmi makamlarda
btn bu ikazlar en kk bir kprt bile uyandrmamtr.
Bu konuda bildiimiz son resmi giriim, Beden Terbiyesi Genel
Mdrlnce Okmeydannda stad ve spor tesisleri almas yolundadr. stanbul
Belediyesi ile mutabk kalnarak Okmeydan hudutlar iinde 380 pafta, 1540 ada,
5 parsel sayl yerde stad ve spor tesisler yaplmas dnlmtr. Belediye
Bakanlnn 21.8.1963 tarih ve5313-10319 sayl yazma Gayrimenkul Eski
Eserler ve Antlar Yksek Kurulunun 7. il .1963 tarih ve 732-990 sayyla verdii
cevaba ek Kurul Kararna (Karar No. ve Tarihi: 125-18.10.1963) sz konusu
sahann, Vakflar Genel Mdrl ile Beden Terbiyesi Genel Mdrl
uzmanlarndan ve Kurul

208 H.

B. Kunter Arivi, Eski Evrak Dosyas (F. Ayanolu, Ayn Eser, s. 30-33).

78

yelerinden mteekkil bir heyete tesbiti sonuncuna varlm, komisyona

havale edilen pek ok i gibi, bu olumlu giriim de rafa kaldrlmtr.209
Son yllarda, Okmeydann kaplayan saysz gecekondunun yerini -drt
katl apartmanlara braktn grmekteyiz.
2- Okmeydanna Ait Bina ve Tesisler
Fatih devrinde Okmeydannda sadece, kemenkelerin barnd Sorkun
arda denilen bir ardak bulunuyordu. Okular Tekyesi ve mtemilat ile
Cami, Sultan II. Bayezid zamannda yaplmtr. Ayvansarayi, Okmeydan
Mescidinin banisi Fatih Sultan Mehmeddir diyorsa da, Bahtiyarzade ve
Mustafa Ali gibi gvenilir ve daha eski kaynaklar bunu dorulamyor. 210
Bahtiyarzade, Fatih devrinin Meydan pirlerinden olan babasndan bu konuda u
bilgiyi nakleder:
Vaktiyle Okmeydannda Sorkun (Sivrikoz) arda diye bilmen st
kapal bir yer vard. Bosna Valisi Vezir skender Paa, Okmeydanna bitiik
Sivrikoz Bahesini satn alm ve bir kk yaptrmt. Kemankelerin barnd
arda, kknn haremine bakyor diye yktrnca, atclar akta kaldlar, ama
ses etmediler. Bir ka adr kurup, orada barndlar.
Bir zaman sonra, Sultan II. Bayezidin Amasyada ehzade iken okuluk
hocas olan Usta Bayezidin olu randan konuk gelmiti. Babasnn selamlarn
ve hediyelerini Padiaha sundu; II. Bayezid de kemanmelerden misafirini
Okmeydannda arlamalarn, istedi. Okmeydanna adrlar kurularak ziyafet
dzenledi. Bahesinde oturan skender Paaya de sayg gerei iki sofra yemek
gnderdiler. Bu davran Paaya pek dokundu, arda yktrdna piman oldu
911 (1505) ylnda mescid ve tekyeyi yaptrarak vakfa balatt.211
Matrak Nasuh, stanbul ehri minyatrnde (1537) Okmeydan
mescidini gstermitir.212 (Resim 58). nmde bir son cemaat yeri olan, minareli
ve ahap atl mescidi bir avlu duvar kuatr. Mescide bitiik olmas gereken
Tekye

209 H.

B. Kunter Arivi, Eski Evrak Dosyas.

210

Bahtiyarzade, Sleyman Ktb. v. 14a-b; niv. Ktb. v. 21a-b; Knh'l-Ahbar,v.157a; HadikatlCevami, C. II, s. 19
211

Mescid ve tekyenin yapl tarihi iin Bkz, Tayyib Gkbilgin, XV.-XVI. Asrlarda ve Paa Livas,
stanbul 1952, s. 432.
212 Matrak

Nasuh, Menazil-i Sefer-i Irekeyn, niv. Ktb. T. Y. 5964.

79

binas grnmyor. Minare hayalir; nk minareyi ok daha sonra, 1770de

Kazasker Muhzr Hac Ebubekir Aann yaptrld kesinlikle biliyoruz.213
Nitekim gerek 1685 tarihli bir mecmuadaki, gerek 1730 tarihli Vehbi
Srnamesi'ndeki tasvirlerde minare yoktur.214 (Resim 59, 60, 61).
Tekyenin hemen bitiiinde, Fatih devri eyhlerinden ve meydan
pirlerinden Edirneli Kovac Ali Dedenin at bir su kuyusu ve kabri
bulunuyordu.215 (Resim 62).
Tekye yaknndaki Okmeydan Namazgahn (Minber Sofas) 1034 (1626)
ylnda Grc Mehmed Paa yaptrmtr (Resim 64a-b) unlar yazlyd:
Bu makam yapt n Grc Mehemmed Paa
Grdler an yerinde hayli tahsin ettiler
Bir namazgah oldu hakka imdi Okmeydanna
Bu feza-y bi-nazire necm-i hayr sadlar
Olmamdr bu araya bundan evvel hi nazir
Bu binay grdler candan dualar etdiler
Bu makam gricek Hatf dedi tarihini
Hay mahallinde aceb mihrab minber yaptlar.
Ayvansarayi, Minberin evvel banisi Grc Mehmed Paadr diyor ve
yle ekliyor: Ordu 1127de (1715) sefere karken meydan klak olmala eday cuma iin minber yaptrlmt, sonra Eybde kland.216 Bu hangi minberdir?
Bu konuda baka kaytlara da rastlyoruz: Yamur yamad senelerde rahmet
duasna klmakla mehur olan kargr sofa zerinde bir de demir minber bulunan
Ok meydan mesiresi daha mehur teferrcgahlardan saylrd.217 Bu acaba,
Ayvansaraynn szn ettii, bugne kalmayan

213 Ayvansarayi,
214 Gazneli

Hadikat'l-Cevami, C. II, s. 19; Tuhfet'l- Hasib, v. 34a.

Mahmud Mecmuas, niv. Ktb. 5461; Sumame-i Vehbi, TSM ktb. III. Ahmed Ks. 3593, v.

12b, 10b.
215

S. nver, mezar tann 858 (1454) tarihli olduunu yazar (lim ve Sanat Bakmndan Fatih Devri
Notlar, s. 29). 1953de Galata Mevlevihanesine nakledilen 1108(1696) tarihli ta, anlalan o zamanki bir
onarmda yenilenmitir.
216 Hadikatl-Cevami,
217 M.

II, s. 107.

G. II, s. 19.

Z. Pakaln, Eski stanbul Baheleri, Edebiyat- Umumiye Mecmuas, stanbul, 8 Eyll 1917. C.

80

namazgah m idi? Ayrca o civarda, 1116 (1706) tarihli bir baka namazgah 1956
ylna kadar, Hasky yolunda Aynal Kavak Kasrnn karsnda bulunuyordu.218
1639 ylnda, Sultan IV. Muradn emriyle, Silahdar Mustafa Paann
nezaretinde Tekye onarld ve geniletildi. 1232 okka arlnda bakr kabkacak
vakfedildi; Mescid ve odalara hasr dendi, Bakm iin tahsisat baland. Tamir
kitabesi tarih msras yleydi:219
Himmet abad- cedid oldu bina-i Tekyegah
Sene 1049 (1639-40)
Sultan IV. Mehmed devrinde (1648-1687), daha nce sz edilen igal
yznden, Tekyede harap olan yerlere, hnkar kk, meydan odas ve kk
odaya tamir konuldu, hasr demeler yenilendi. Padiah, Tekyeyi ziyaret ederek
onarm ii ile ilgilenmi, Edirnede vurduu bir hedefi okulara hediye etmi,
yevmi 40 aka taamiyye balatarak haftada iki gn yemek kartlmasn
salamtr.220
Sultan III. Ahmede aid 1127 (1715) tarihli bir ferman, bu tarihten nce
Tekyenin onarldn, daha sonra gerekecek tamirler iin stanbul Gmr
Mukataas malndan elli aka yllk balandn gstermektedir. (Resim 65)
1720de Okmeydannda yaplan snnet dnnde, Atclar Tekkesi hanm
seyircilere tahsis olunmutu.221 Bu vesile ile Tekyeye de ekidzen verilmi
olmaldr.
Daha sonra, Sultan II. Mahmud, 1234 (1818) ylnda Cami ve 1248 (1832)
ylnda Tekyeyi tecdid ve tevsi etdirmitir. Keecizade zzet Mollann Tekye
tecdidi dolaysyla dd tarih beyiti yledir.222
Babna nakeyledim tarihini
Tekye-i meydan- tir oldu cedid
Sene 1248 (1832)

218 S.

Eyice, stanbul maddesi, slam Ansiklopedisi, cz. 53b, s. 74.

219 Evliya
220 H.

elebi, Seyahatname, C. I, s. 421.

B. Kunter Arivi, Ferman suretleri dosyas.

221 Surname-i
222 Ali

Vehbi, v. 8a, 145a (Minyatrler, v. 10b, 12b).

Rza, stanbulda Tarik-i Aliyyenirt intiar, Milli Mecmua, stanbul, 7 Austos 1340, No. 19, s. 307.

81

Cami onarld zaman, minare de yeni slub zere onarld. Fakat ayn yl
7 Cemaziylevvel gn kan iddetli lodos Artmasnda minarenin erefeden
yukars yklm ve yeniden yaptrlmtr.223 (Resim 66). Bugn ancak erefeye
kadar ksm ayakta duran minarenin, fskiye biimindeki bronz alemi Trk
Mimari ve Sanat Eserleri Mzesinde (Env. No.' 381) bulunmaktadr.
Vehbi Surnamesindeki iki minyatr Okular Tekyesinin d grn
hakknda doruya yakn bir fikir vermektedir. Cebhenin sol kesinde, iki katl ve
kmal Hnkar Kk, bitiiinde iki kanatl ve sakfl ana kap, saa doru
devam eden duvarlarn arkasnda ise avluya bakan odalar bulunmaktayd.
Avlunun ortasnda iki katl mescid yer alyordu. Eldeki iki minyatr arasnda baz
kk farklar vardr: Hnkar Kk pencereleri birinde iki, tekinde tane,
Cami pencereleri ise birinde be, tekinde alt tane gsterilmitir. Cephenin sol
tarafna aid eski ve soluk bir fotorafta, Kkn pancurlu deil kanatl drt
penceresi olduunu, alt katta da pencereler bulunduunu ve kmann aa
desteklerinin yere kadar uzandn, ayrca Kkn kap zerinde de devam
ettiini gryoruz.224 (Resim 67). Kap geni mermer sveli, bitiiinden
balayan duvarlar yma tatandr. Bir baka eski fotoraftan da Mescidin yma
tatan olduunu, yalnz st katta kk cephe penceresi bulunduunu
reniyoruz (Resim 68).
Tekyedeki dier yaplar ve bunlarn avlu evresindeki dzenleri
konusunda, daha nce szn ettiimiz iki haritadan baz bilgiler edinebiliyoruz.
(Resim 69, 70). Anlaldna gre, Kk arkaya doru uzamakta ve yanndaki
yola bir knt yapmaktadr. Ana kapdan baka, arka duvarda ve sa yan duvarda
da birer kap vardr, n ve yan duvarlar boyunca, avluya bakan odalar
sralanmtr. Ortadaki yksek kapnn yars Cami, dier yars kemankelerin
topland Meydan Odasdr. Ge tarihli planda, Cami biraz eri olarak
yerletirilmitir.
Yukardaki bilgilere dayanarak H. B. Kunter bir rekonstrksiyon denemesi
yapmtr (Resim 71). Bunun doruya en yakn izim olduunu sanyoruz. Yalnz,
eski fotorafta grlen Kkn ana kaps zerindeki devam nedense
verilmemitir. Kkn alt katindaki pencereler de unutulmutur.

223
224

Ayvansarayi, Hadikatl-Cevami, C. II, s. 19.

S. nver bu fotoraf, Okmeydan iin tuttuu bir defter iinde H. B. Kuntere armaan etmitir (H.
B. Kunter Arivi).

82

Yine H. B. Kunter, bir baka izimde yaplar numaralayp, fonksiyonlarn

tesbite almtr.225 (Resim 72). Elimizdeki kaynaklar bu konuda bir bilgi
vermiyor. Anlalan bu tesbitten en ziyade, son devirde orada hizmetkarlk yapm
olan, Vakkas Okatann anlattklanndan faydalanmtr.
Okular Tekkesi iki defa afete uramtr. 1255 (1839) ylnda yangn
km, bu srada bir takm nemli evrakla birlikte Atclar Sicili'nin Fatihden bu
yana olan ilk cildi yanmtr.226 7 Muharrem 1312 (10 Temmuz 1894) gunku
byk zelzelede Okmeydan Tekyesi ve mtemilat geni lde hasar grd.227
Konulan tamir, ertesi yl kan Ermeni Vakas yznden yarm kalmtr. 1321
(1903) tarihli bir arzuhalden, tamirat dolaysyla Tekyenin uzun sre kapal
kaldn reniyoruz,
1918 ylnda Okmeydamn gezen Selim Sim Bey, Tekye duvarlarnn bir
ksmnn henz ayakta durduunu, Camiin atsnn tamamen kmemi
olduunu yazyor:228
Ne hava ve ne keman ve ne kemanke ancak
Erdiren menziline tiri nida-y Ya Hak.229
Okmeydan, Kasmpaa-Hasky ky eridinin Kuzey-Dousuna den
srtlarda, hayli arzal bir arazi zerinde yer alr. Yukarda sz geen iki eski
haritada (Resim 55, 57), ykseklikler ok uuk renklerde gsterildii iin,
arazinin durumu hakknda ak bir fikir edinemiyoruz. Hele verdiimiz siyahbeyaz fotoraflarndan hi bir ey anlalmyor. Sultan II. Mahmud devrinde
(1808-1839) stanbula gelen H. Von Moltkenin hazrlad taramal haritada
arazi durumu daha iyi belli oluyor.230 (Resim 73)

225 H.

B. Kunter, Trk Spor Mimarisine Dair, Gzel Sanatlar, Ankara 1944, C. V.

226 H.

B. Kunter, Atclar Kanunnamesi, Tarih Vesikalar, C. II, Say 10.

227 Tercman-

Hakikat Gazetesi, 7 Muharrem 1312.

228 Selim Srr,

Terbiye-i Bedeniyye Tarihi, stanbul 1928, s. 121.

229 Bu

beyit eyh Galibindir. Bkz. Divan, (matbu), s. 194.

230 Bu dip notla yazar, haritaya ilikin,

fotorafta verdiimiz harita orijinal deil, aslna dayanarak H. B.

Kunterin hazrlad bir kopyadr demektedir. Haritalar da kurumumuza gelen metinde resim numaralar iinde
sraya koymu, Arap ve latin harfleriyle 73 nou iki harita verilmitir. Ancak bir de ayr bir harita ile buna harita
numaras vermitir. Resimler ksmnda ayrca haritalar gstermedii veya bunu sonradan dzeltemedii iin
onlarn da resim numaralaryla verilmesi durumu ortaya kmtr. Sn. Do. Dr. nsal Ycel eserini kurumumuza
teslim ettikten sonra vefat ettii iin kendisi ile dzelti imkanmz olmadndan bu not dlm 73 nolu resimde
ayr ayr harita verilmitir., (editr.)

83

Harita Genel Mdrlnn stanbul paftalarna dayanarak izdiimiz

harita ykseklikleri ayrntl olarak grlmektedir.
Meydann Dou ve Batsnda iki byk dere yata vardr. Denizden
ortalama 50 m. olan ykseklii, Kuzey snrndaki akll Tepede 100 m.yi bulur.
Gney snrndaki Atclar Tekyesinin nnde uzanan blge, Meydannn en
dzgn yeridir (Resim 74). ok kere at yerinden okun dt yeri grmek
mmkn olmaz.
Menzilleri doru olarak tesbit etmeye alan Abdullah Efendi ile Halil
Hasib Efendi, arazinin inili-yokulu oluu yznden bazen defalarca lmek
zorunda kaldklarn yazarlar. Verdikleri ller arasndaki kk farklar
bundandr.
Kulakszdan kan ana yol Tekyenin kesinden geer; 500 m. kadar
tede Batda Haskye, Douda Havuzba zerinden Kanlar emesine ve
Piyale Paa Camiine giden kollar verir, Kuzeye doru ykselerek akll Tepe
eteklerine ikiye aynlr. Elimizdeki haritalardan, yol gzergahlarnn son yz
ylda baz deiikliklere uradn anlyoruz.
Meydan snrnn evresi genellikle ba-bahe ve mezarlktr. Belli bal
noktalar, Douda Piyale Paa ve Sinan Paa Camileri, Tekyenin alt banda
Okular Mezarl, Batda Tersane Bahesi, Kuzeye doru baheler ve sra evler,
bir kpr (Resim 75), Ayazma ve Yahudi maatl, kuzey snrnda iki kk gl
(Slk Gl) ve ncirli deresi bostanlardr. Snr tecavzleri daha ok, ba ve
bahe sahiplerinden gelmekteydi.
Meydanda, biri nl Helvac Karl olmak zere be karlk vard. Kar
satndan Tekyeye gelir salanrd. Helvac Karl adn, Kanuni devrinde
burada tezgah kuran, pamuk ekmei ve helvas kemankelerce ok sevilen bir
helvacdan alr.
Meydan snr iinde, Hnkar Kasr altnda bir kuyu ve drt tane eme
bulunuyordu. Kuyunun Fatih zamanmda Akemseddin tarafndan Kovac Ali
Dedeye atrld, suyunun ifal olduu rivayet edilir. 30-40 yl ncesine kadar
yerinde idi (Resim 76). Meydann Kuzey-Dou kesindeki oban emesi ile
Gney-Dousundaki Solak emesi, 17. Yzylda yaplm olmaldr.
Bugn de kullanlmakta olan Kanlar emesi (eme-i Zenan), Sultan II.
Mahmudun annesi Nakidil Sultann 1201 (1786) tarihli hayratdr (Resim 77ab). Vakf kaydnda emeyle ilgili u bilgiler veriliyor:

84

Sultan Mahmud Efendimizin valideleri olub yedinci kadnlk rtbesiyle

erefyab olan iffetlu Naki kadn hazretlerinin Okmeydan kurbnde yaptrd
Karlar emesi denmekle maruf olan emeye... yevmi 10 ake ile bir suyolcu
yevmi 5 ake ile korucu ve yevmi 5 ake ile hafz- ta tayin olunup her biri
hizmetlerini yaptktan sonra vakf haslatndan alalar..231
Gerek kitabesinden, gerek vakf kaydnda ihya edildii deil, yeni
yaptrld yazl ise de, emenin daha nce de var olduu biliniyor. Abdullah
Efendinin 1685-1686 yllarnda kaleme ald Tezkretr-Rumat da ayn yerde
ve ayn adla bir eme-anlmakta, yine bu yllarda hazrlandn tahmin ettiimiz
eski haritalarda da eme gsterilmektedir (Resim 78). Kitabesinde de belirtildii
gibi emenin geni ve dz olan st ksm namazgah olarak kullanlyordu.
Aynalkavak kasr civarnda ve Okmeydan snrlar iindeki eski emeyi
ise, 1116 ylnda Sultan III. Ahmed yeniden yaptrmtr (Resim 79). Bugn zor
okunan, Drriye aid kitabenin tarih beyiti yledir:232
Drri dua edb debi tarih-i salini
Ayn- hayat-eme-i Sultan Ahmedi
Sene 1116 (1704)
emenin keif ve masraf defterinde ise u bilgiler vardr:
Okmeydan kurbnde Tersane Bahe-i Hmayunu yannda mceddeden
ina ve ihyas ferman buyurulan emenin iktiza eden mesarifidir: Hassa su nazn
kullan marifiyle hare ve sarf olunacak 66920 aka, ehremini Efendi marifetiyle
hare ve sarf olunacak 2 yk ve 489 aka, ayrca 1700 kuru Haremeyn dolabndan
verilmitir. 6 Cemaziylevvel 1116.233
Ayrca Meydann ortalarnda ve ana yolun sanda Havuz Ba denilen bir
mesire yeri vard (Resim 80). Planda burada baz yaplar, kanal veya duvarlar
grnyorsa da, kaynaklarda bu konularda bir bilgi bulamyoruz.

231 Sultan

Abdlhamid-i Evvel Vakfnamesi, niv. ktb. TY 6233, v. 136a-b.

232 Kitabenin
233 TSM

metni iin Bkz., Ahmed Drri Divan, Sl. Ktb. Esad Ef. Ks. 3409.

Arivi, D.10139.

85

3- Vakf Mahiyyeti ve Gelirleri

Gerek okuluk risalelerinde, gerekse eitli vesileler ile verilen fermanlarn
bazlarnda Okmeydannn Fatih gnnde bir at alan ve dua mahalli olarak
mstakil vakf haline konulduu belirtiliyorsa da, bu konuda bir vakfnameye
rastlamyoruz. Anlalan, Meydana ait bir vakf defteri yoktu. Gerekli hallerde,
Yenieri Aas eliyle arzuhal sunulup ferman kartlyordu. nceleri bir tecavz
vukuunda ba vurulurken, daha sonralar padiahlar tahta ktka bir ncekinin
fermanlar hatrlatlarak bunlarn tecditi yoluna gidilmitir. Btn bu fermanlar
Tekyede zel bir sandkta saklanmaktayd.
Okmeydannn snr ve tecavzlerin nlenmesi konularnda Sultan II.
Bayezidden itibaren hemen her padiaha aid bir veya birka ferman
bulunmaktadr. Evkaf kaytlarna da ilenmilerdir. Fakat vakfn gelir kaynaklar
konusunda Sultan IV. Mehmed devrine kadar her hangi bir resmi belgeye
rastlamyoruz. II. Bayezid zamannda Cami ve Tekyeyi yaptran skender Paa
ile IV. Murad zamannda Tekyeyi byttrp, 1232 okka bakr kabkacak hediye
eden Silahdar Mustafa Paann ayrca taamiyye baladklar resmi kaytlarda
gemez. IV. Mehmed devrine kadar, meydan gnleri yaplan harcamalarn
nereden karlandn bilemiyoruz. Belirli bir kaynak olmas gerekir. Nitekim,
1003 (1595) tarihli bir fermanda Okmeydan Tekyesinin onarm iin, Yenieri
taifesinin hayrata sarf iin tayin eyledikleri sls mallarndan para alnmas
emrediliyor.234 Gndelik masraflarn ise daha ok, bol geliri meydan
mdavimlerinden karland anlalyor.
Bu tahminimizi Abdullah Efendinin baz aklamalar da doruluyor.
Okmeydannn yayc ve okularn igalinden kurtarln anlatrken, mallarla
birlikte Hamza Efendinin vakfettii 200 kuru ellerinden alnd, fakat 15 yllk
faizi 300 kuru alnamad diyor ve unlar ekliyor: Uakizade Hamza elebi,
Meydanmza ilk defa vakf balayan kiidir. Vakfettii 200 kuruun yars
okularn yemek ve ziyafetleri, dier yars Tekyenin bakm ve masraflar
iindir.235
Daha sonra, Darssaade Aas ve Haremeyn-i erifeyn Evkaf Nazr Yusuf
Aa, skdar Atik Valide Camii ve mareti vakfndan yevmi 20 ake ve Eminn
Yeni Valide Camii vakfndan yevmi 20 ake Okmeydanna taamiyye
234

Vakflar Genel Mdrl Arivi, Nizamat Tahsili Defteri, No. 950, s. 249 (F. Ayanolu, Okmeydan
ve Okuluk Tarihi, s. 39.
235

Abdullah Efendi, Tezkiretr-Rumat, v. 5b.

86

balatmtr.236 Yusuf Aa, sonradan Divana arz gnderip, mceddeden berat-

erif istemitir. Bu konudaki 16 evval 1093 (1682) tarihli iki fermanda zetle
unlar yazldr.237 (Resim 81):
...Yusuf Aa Divan- Hmayunuma arz gnderip Kasmpaa vaki
Okmeydan Tekyesinin bir aka irad ve masraf olmayb atc taifesi
Okmeydanna vardklarnda taamiyyeleri olmamakla klli zaruret ektikleri
ecilden Atc Taifesinden sahib-i menzil olanlarna ve mstehakk- menzil
olanlarna ve talib-i menzil olanlarna Tekye-i mezburede tamamiyle olmak
zere... skdarda vaki Atik Valide Camii erifi ve mareti evkafndan yevmi
yirmi ake taamiyye ihtidadan tayin olunub mceddeden berat- erifim
verilmek...
Bu iki ferman daha sonra 2 Muharrem 1099 (1687), 26 Ramazan 1102
(1691), 22 Cemaziylahr 1106 (1695), 10 Rebilahr 1115 (1703), (Resim 82)
ve 28 Sefer 1168 (1754) tarihlerinde istek zerine yenilenmitir. Bu tarihten sonra
kesildii anlalyor.
Sultan I. Mahmud devrinde (1730-1754) Tekyeye yeni bir taamiyye
balanyor: Darssaade Aas ve Haremeyn Evkaf Nazr Hac Beir Aa Divana
arz gnderip, Okmeydan Tekyesinde sakin olanlarn taamiyyeleri azald iin,
Eybdeki Dershane ve Medresenin evkaf mahsulnden Tekyede ok atarlara
mahsus olmak artyla yevmi 20 ake balanmasna izin ve ferman kartyor. 8
Rebilevvel 1150 (1737) tarihli bu ferman, 28 Safer 1168 (1754)de Sultan III.
Osman tarafndan yenileniyor.
Ayrca, tirendazlar Divan- Hmayuna arzuhal sunub Okmeydannda
vaki Atclar Tekyesinin taamiyyesi kalil olub ianete muhta olmala den
mahlulden takas artyla Filibe Nezaretinden almak zere yevmi bir inik pirin
verilmesine ferman kartyorlar. 19 Cemaziylahr 1153 tarihli bu fermana, yine
ayn tarihte, bu pirinci her yl Filibeye gidip almak zor olduundan, ocaklk
pirindi le birlikte getirtilerek Kiler-i Amirei den verilmesi yolunda bir ferman
eklenmitir.238 Bu

236

Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 6a.

237

Bu ve bundan sonraki fermanlarn suretleri iin Bkz. H. B. Kunter Arivi, Ferman Suretleri Dosyas.

238 Babakanlk

Arivi, Cevdet Tasnifi (Saray), No. 2864.

87

iki ferman da, 28 Safer 1168 (1754), Receb 1176 (1763), (Resim 83) ve 18
Rebilevvel 1219 (1804) tarihlerinde yenilenmitir.
Bunlarn bir ksm kesilirken, Zmre-i Rumat eyhi Seyyid Fethizade
Seyyid Elhac Mustafa, Edirne mukataas malndan mutasarrf olduu yevmi 20
akesi tamamen Hazinede kalm olub mukabelesinde takas artyla 20 aka daha
zam olunarak Duhan Gmrnden sade ya bahas iin 40 akeye ibla...
konusunda bir arzuhal sunarak Sefer 1198 (1787) tarihli bir ferman kartlyor.
Ayrca, bugn elimizde bulunmayan bir fermanla Sultan III. Selim, daha
nce at gnleri 7 sofya ve 7 eit yemek taamiyye balanm iken, bunu 10 sofra
ve 10 eit yemee kartm ve babas Sultan Mustafa Han vakf gelirlerinden
Okmeydanna 1000 kuru yllk balatmtr.239
Bunlardan ayr olarak, Sultan II. Mahmad devrinde taamiyye konusunda
yeni ferman verildiini gryoruz:
3 Receb 1233 (1818) tarihli birinci fermanda, Okmeydannda kain
Kemankein Tekyesinin ez seri nev ihyasyla... Tekye-i mezbureye Matbah-
Amirem tarafndan tayin edilmi olan senevi seksen kile pirincin zerine yirmi
kile dahi zam ve ilave ile yz kileye ibla ve beher meydan gnlerinde tabh mutad
olan taam lazimesiym ibtida-i ruz- Hzrdan ruz- Kasm duhulne kadar
ikiyzkrk kyye rugan- sadenin dahi Matbah- Amirem tarafndan tahsisi...
emrolunmaktadr. (Resim 84).
6 Receb 1233 (1818) tarihli ikinci ferman, Mceddeden ihya olunmu
bulunan Okmeydan Tekyesinde ruz- Hzrdan ruz- Kasma dein hasbl-mutad
Perembe ve Pazartesi gnlerinde tabh ve ihra olunan sofralar in beher at
gnlerinde Tersane-i Amirem Kalyonlar furunundan ita olunmak zere seksener
aded man- aziz tayin ve tahsisi... yolundadr. (Resim 85).
3 Receb 1233 (1818) tarihli nc ferman ise, Okmeydannda Kain
Kemankean Tekyesinin... tayinat olmadna binaen bu senelere gre kaide-i
remiyan zre vaki krk nbet at gnlerinde onbeer vakyye itibariyle ruz-
Hzrdan ruz- Kasma kadar Kassaban- hassam tarafndan... altyz vakyye
lahm- ganem tahsisi hakkndadr (Resim 86).
Bu tarihten sonra, Tekye hizmetlilerinin maalarn alamadklar
konusundaki iki arzuhal ve cevaplarndan baka resmi bir belgeye rastlamyoruz.
1327 tarihli,

239 Halil

Hasib Efendi, Tuhfetl-Hasib, (niv. Ktb. nshas), v. 39a-40a.

88

Beki Kamil ve Havac Ahmed Cemal mhrl arzuhalde, Okmeydan

Dergahnn tamirat yznden kapal olmas bahanesiyle 1306 ylndan beri 60 ve
40 kuru olan maalarn alamadklar bildiriliyor. Evkaf Nezareti durumu
inceletip, 17 ubat 1281 tarihinden beri Sultan II. Mahmud vakfndan Tekyenin
eyhine aylk 550 ve hademelerine 1020 kuru dendii anlalm, denmesinin
devamna karar vermitir. ikinci arzuhal yine bu konu ile ilgili bir itirazdr.240
H. B. Kunterin, Vakkas Beyle konumasndan yukardaki bilgilere ilave
olarak, son devirde meydan gnleri 11 sofra ve 7-8 eit yemek kartldn,
Ayazmann ve Havuz Ba mesiresinin eyh tarafndan icara verildiini,
Bayezidde Okular arsndaki 97 nolu dkkann icarn da eyhin aldn ve
Tekye hademesi aylklarnn 59 kuru olduunu reniyoruz.
4- Meydann Ynetimi ve Sorumlular
Snr tecavzlerinin nlenmesi, gerektiinde durumun Divana arz,
korucularn tayin ve kontrolleri grevi Meydan Nazr olan Yenieri Aasnnd.
Bu konudaki ihtilaflara ise, Galata Kads bakard. Tecavzlerin nlenmesiyle
ilgili fermanlarn birer suretinin Galata Kads ile Yenieri Aasna verildiini
biliyoruz.
Okmeydannn ynetiminden birinci derecede sorumlu olan en yetkili kii
ise meydan eyhidir. Geri Meydanda her zaman dini bir sayg ve inan
hakimdir, fakat buradaki eyh sz bir tekye post niini anlamna gelmez; reis
demektir. Nitekim bu maksadla, Reis-i Tarendazan nvan da kullanlyordu.
Tekye ve Dergah szleri iin de bu byledir. Buras aslnda kemenkelerin sohbet
ettikleri, yemek yedikleri bir spor kulbyd.
Bu makam iin deiik nvanlar kullanlrd: eyhl-Meydan, eyhrRamiyan, eyhT-Kemankean, eyh ve Reisti1-Tirendazan, Okular
eyhi, Atclar eyhi gibi. Meydan eyhini kemankeler kendi aralarnda
seerlerdi. Oku ve yayalarn bu makam zorla ele geirmeleri zerine, izn-i
hmayunla tayin edilir olmulardr. Bu sebeple Katib Abdullah Efendi Okular
Sicilli nde kendisi iin Reis-i Tirandazan- Rikab- Hmayun nvann kullanr.
lk defa meydan eyhlii yapan kiinin kim olduu bilinmiyor. Bir rivayete
gre, Okmeydannda kemankelere ilk olarak atclk dersi veren, Akemseddin

240 H.

B. Kunter Arivi, Eski Evrak Dosyas.

89

hademesinden eyh Alidir.241 Bir baka rivayete gre de, bizzat Akemseddin
bu fenn-i celilde dahi pir olmala ilk meydan eyhi odur.242
Sultan II. Beyazid devrinde Vezir skender Paa, Tekye ve Mescidi ina
ettirince, daha nce buraya topluca nezaret eden kemankelerin bir Zaviyedar
istemeleri zerine, eyh Sleyman Efendi, Mahmud Dede adl azizi yollamt. O
lnce, Kovac Ali Dede fukarasndan Hamza Dedeyi bu yere layk
grmlerdi.243 Bu iki zatn, kemanke olup olmadklarn bilmiyoruz.
Meydan eyhlerinin en nemlilerinden biri phesiz eyh Hamdullahtr.
Reisl-Hattatin de olan Hamdullah Efendi, ayn zamanda iyi bir kemanke ve ok
yapmndan ustayd. EL Beyazid devrinde Trk okuluunun en stn seviyeye
ulamasna, bu konuya merakl olan Padiah kadar, onun da byk rol olmutur.
Okmeydanna sk sk gelir, atlar ynetir ve Padiaha yaknl dolaysyla,
yaplan almalar, ulalan rekorlar kendisine bildirirdi. eyh Hamdullah, 911
(1505-6) ylnda Yldz havasyla atlan TOZKOPARAN (DELKL KAYA)
MENZLnde 1105.5 gezlik bir rekor krm ve ta diktirmitir. (Resim 105) Bu
baarsn yeterli grmedii, Yaz yazmak ile ok atmak birer ferace giymek
gibidir; yaz yazmaktan feraceyi tamam giydim, ok atmakta ise ancak feracenin
eteine yapabildim dedii rivayet olunur.244
25 Receb 922 (1516) tarihinde vefatna kadar bu grevini srdrmtr.
Meydan tresince, eyhten sonra pirler ve menzil sahibi kemankeler gelirdi.
Sohbet ve yemek srasnda bunlar eyhin sa yannda otururlard. Bu bakmdan
meydan eyhlerininin menzil sahibi yal kemenkeler arasnda seilmesi adetti.
Seimde elbette o kiinin ahsiyeti de dikkate alnrd. 19. Yzyl balarnda
menzil sahipleri azaldndan, bu art aranmaz olmu, sayg deer ve sz geer
bir kii olmas yeterli grlmtr. Burada, Okmeydan eyhlerinin mmkn
olduu kadar eksiksiz ve doru bir listesini vermee alacaz.245

241 Aazade
242 Geyveli

Ahmed-Nami, Okname, Fatih Millet Ktb. Ali Emiri, Tarih Ks. 917.

Hseyin bin Mehmed, Kevserl-Hayat Meclisr-Rumat, Fatih Millet Ktb. Ali Emiri, Tarih

Ks. 918.
243 Mustafa

Ali, Knhl-Ahbar, v. 157a-b.

244 Abdullah
245

Efendi, Tezkuretr-Rumat, v. 19b-20a.

F. Ayanolunun verdii liste hayli yanl ve eksiktir. Sz gelii, en nemli meydan eyhlerinden
Abdullah Efendiyi hi anmaz Okmeydan ve Okuluk Tarihi, s. 26.

90

UNCU UCA:
eyh Hamdullahdan sonra kimin meydan eyhi olduu bilinmiyor. Uncu
ca, 16. Yzylda bir sre meydan eyhlii yapm, menzil sahibi ve itibarl bir
kemanketi. Yenieri zmresinden iken sonradan sipahilie atanmtr.
Lodos Havas ile 983.5 geze ok atm ve kendi ad ile anlan UNCU CA
MENZLni aarak ana ta diktirmitir. Kendisinin ayrca Eybde DRS
KK MENZILnde 1048 gezlik bir rekoru vardr.246
HACI SLEYMAN:
Hac Sleyman, puta ve menzil okuluunda usta bir kemanketi.
Genliinden kapolan iken 12 Ramazan 995 (1587) tarihinde Sultan III. Murad
huzurunda baarl ok atlar yapm, kendisine 100 filori ile bir seraser dolama
ihsan olunmutur.247 Sultan I. Ahmed devrinde (1603-1617) avuba olmu,
daha sonra Duavi Nazrlna atanmtr.
Okmeydannda, Kble-Lodosu ile atlan ZHGRC YER (BE
TALAR) MENZLnde 1122 gezlik, Lodos ile atlan NAKKA MENZLnde
1075.5 gezlik iki rekor krm, ayrca 1003 (1594) ylnda Yldz havasyla 1030
geze ok atarak, kendi adyla anlan HACI SLEYMAN MENZLni ap ana
ta diktirmitir. (Resim 126b)
Yallnda meydan eyhliine getirilen Hac Sleyman, okulukta Sultan
IV. Murada stadlk etmitir. Sultan, 1070.5 geze ok atp menzil anca,
kendisine krk giydirip ihsanda bulunmutur.248
AL HOCA:
Rstem Paa evkafi cabii Ali Hoca, devrinin iyi bir kemenkei, ayn
zamanda ok ve zihgir yapmnda nl bir usta idi. 1080 geze kadar ok att ve
Eybde bir menzili olduu biliniyor. htiyarlnda meydan eyhi olmu, birka
talibe kabza vermitir.249

246 Abdullah
247 TSM

Efendi, Ayn Eser, v. 30a, 43a.

Arivi, Filori Defteri, D. 34, v. 108b.

248 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 3a, 4b-5a, 13b, 29a-33b.

249 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 3a, 4b-5a, 68a-b.

91

MAM MEHMED EFEND:

Eski Saray mam Mehmed Efendi, hem menzil am bir kemanke, hem
de usta bir oku ve hattatt. Tarz- Has eidi oklaryla zamannda n yapmt.
Yldz-Poyraz havasyla atlan UAK (HACI SMAL) MENZLnde
971 gezlik bir rekorun sahibidir. Yallnda, Ali Hocadan sonra meydan eyhi
seilen Mehmed Efendi, zamannda iyice azalan okuluk merakn canlandrmak
iin (usule aykr olduu halde) 743 geze att okla, Yldz-Poyraz havasyla
atlan MAM MENZLni am, ana ta diktirilmitir.1665de lmne kadar
meydan eyhlii yapmtr.250
Daha sonra meydan yayc ve oku esnaf tarafndan igal edilmi, yaycba
meydan eyhlii iddiasyla 15 yl kadar zorla bu makam elinde tutmutur. Bu
konuda yukarda bilgi vermitik.
KATB ABDULLAH EFEND:
Abdullah Efendi, Trk okuluuna byk hizmeti gemi bir zattr.
Eminn, Yeni Valide Camii katibi idi. Meydan yayc ve okularn elinden
kurtarmak iin ok alm ve bunu baarmtr. gal srasnda meydan eyhi
seilmiti. gal kaldrldktan sonra meydana eki-dzen vermek amacyla
Kanunname-i Rumat kaleme alarak Sultan IV. Mehmed ve II. Sleymana
sunmu, bylece eyhlii resmen onaylanmt. Bu arada yeni bir Okular Sicilli
defteri amtr. 1103 (1691) de lmne kadar eyhlik grevini yrrtmtr.
Puta ve menzil okuluundan zamannn en usta kemenkei idi, Lodos
havasyla 901 geze ok atarak, kendi ad ile de anlan ABDULLAH EFEND
(DRHEM) MENZLni am ve ana ta diktirmi, menzil ziyafetinde Sultan IV.
Mehmed de bulunmutu.251
RAHKL AL AA:
Ali Aa, geni kltrl, hat sanatnda ve ok yapmada usta bir kemenketi.
Okmeydannda, Lodos ile atlan AALAR MENZLnde 1056 gezlik, KbleKeileme ile atlan HAK MENZLnde 984.5 gezlik rekorlar krm, aryca

250 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 3a-b, 4b-5a, 36a, 37a, 39b, 40b; Halil Hasib Efendi, Tuhfet l-Hasib
(TSM nshas), v. 19a, 22a.
251 Okular

25a.

Sicilli, s. 1; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 42b, 51 b-52a; Halil Hasib Efendi, Ayn Eser, v.

92

Poyraz havasyla 1031 geze ok atarak AZMAY MENZLni amtr.

1103 (1691) tarihinden, 1129 (1716) ylnda lmne kadar meydan
eyhlii yapmtr.252
KADD BRAHM EFEND:
Hac Abdizade brahim Efendi, menzil alm bir kemanketi. Ayrca
Kaddi mahlasyla iirler yazard. Yldz-Poyraz ile atlan MAM
MENZLnde, 979.5 - 1024.5 gez arasnda bir rekor krmsa da ta sonradan
kayp olmutur. brahim Efendi, 1129 (1716) 1133 (1720) yllar arasnda meydan
eyhlii grevinde bulunmutur.253
KIRKEMEL MUSTAFA ELEB:
Mustafa elebi, devrinin nl bir oku ustasyd. Seilmedii halde, Kaddi
brahim Efendinin lmnden sonra 1134 (1721)de bir yl sreyle zorla meydan
eyhlii yapmtr.
1097 (1665-6) ylnda kabza alm, daha sonra Lodos ile atlan BYK
YEKSVAR MENZLnde 1065.5 gezlik rekor krmtr.254
KATB AHMED EFEND:
Eminn Yeni Cami Katibi Ahmed Efendi, 1127 (1715)de kabza alm
menzil sahibi bir kemanketi. Seilmedii halde MEYDAN eyhi olan
Krkemeli Mustafa elebiyi bu makamdan uzaklatrarak 1135 (1722) ylnda
ilk defa hatt- hmayunla meydan eyhi olmu, 1164 (1750)de lmne kadar bu
grevde kalmtr. Ahmed Efendi, Kble-Keileme havasyla atlan HAK
MENZLnde 1031.5 gezlik bir rekor krm, fakat o yl meydan eyhi olan
Krkemelinin ta diktirmesine engel olmas zerine, Galata Kadsna ba
vurarak tan diktirebilmitir. Ayrca, 1138 (1725) ylnda, kendisine dman
olan Krkemelinin eitli engellemelerine ramen, Lodos havasyla atlan
BYK YEKSVAR MENZLnde 1068 bir rekor krarak ta diktirmitir.255

252 Okuluk

Sicilli, s. 6; Abdullah Ef., Ayn Eser. v. 42a-b; Hasib Ef., Ayn Eser, v. 21b, 23& M.
Sreyya, Sicill-i Osmani, C. III, s. 529.
253 Okular

Sicilli, s. 6; Abdullah Ef., Ayn Eser, v. 40a-b; Hasib Ef., Ayn Eser, v. 22b; M' Kani, Telhisi Resail r-Rumat, s. 244,258.
254 Okular

Sicilli, s. 13; Hasib Efendi, Ayn Eser, 27a.

255 Okular

Sicilli, s. 22; Hasib Efendi, Ayn Eser, v. 23b-24b 27a-b' M. Kani, Ayn Esen * 224,241,244.

93

SMAL ELEB:
Yayc-ba Usta Sleymann Kk olu olan smail elebi, kendisi de bir
kemanke olan eyhl-slam Veliyddin Efendinin kethdas idi. Bir sre
skdar Kadl da yapmtr. 1164-1191 (1750-1777) yllarnda meydan
eyhlii grevinde bulunmutur.
smail elebi, 1136 (1723)da kabza alm, Lodos ile atlan KK
YEKSV AR (SALA) MENZLnde 1152.5 geze ok atarak ta diktirmitir.256
FETHZADE SEYYD MUSTAFA EFEND:
Bezirgan Seyyid Fetullah Efendinin olu olan Mustafa Efendi, okuluu
kadar tfek atcl ile de nldr. Ayrca, celi hat yazmakta usta idi. Kaparasnda olan celi hatlar onundur.
Yldz-Poyraz ile atlan DVT MENZLnde 1158 (1745) ylnda 1097
geze ok atarak ta diktirmitir. (Resim ...)*1160 (1747)de hacca gitmi, 10
Muharrem 1191 (1777)de Meydan eyhliine getirilmi, 1204 (1789-90)de
lmne kadar bu grevde kalmtr.257
HALL EFEND:
Etibbadan Halil Efendi, daha nce Meydan eyhlii yapan smail
elebinin kathdaln yapmtr. Fethizadenin lm zerine, Sultan III.
Selimin aadaki hatt- hmayunlu berat ile 10 Zilkade 1204 (1790) tarihinde
meydan eyhi olmutur.258

...Okmeydannda eyh ve reis-i tirendazan olan Seyyid Hac Mustafa bnsSeyyid Fethullah fevt olman zmre-i mezbureden sahibl-menzil ve cmleden
atik ve muhtarlar olmak hasebi ile buyurdum ki Halil varub Okmeydannda
tirendazan taifesinin zerine mteveffa-y mezburun yerine reis ve eyh olub
rsum ve adet-i kadime-yi meriyyeleri icra ede.

256 Okular

Sicilli, s. 23; Hasib Efendi, Ayn Eser, v. 28b, 29b; Sultan mahmud-u Sani Zamanndaki

Kemankeler, v. 24a.

* Resim numaras yazar tarafndan bo braklmtr, (editrn notu)

257

Okular Sicilli, s. 3 8; Hasib Efendi, Ayn Eser, v. 18b; Sultan Mahmud-u Sani Zamanndaki
Kemankeler, v. 19a; M. Kani, Ayn Eser, s. 2S9.

94

Halil Efendi, bu hizmeti tahminen 1211 (1796) ylna kadar srdrmtr.

Kendisi, Gnbats-Lodosu ile atlan MEM EFEND MENZLnde 985,5
gezlik bir rekorun sahibidir.259
NAZF MUSTAFA AA:
Mustafa Aa, Nazifi diye n kazanm iekiba Tophaneli Hafizn
oludur. Sultan III. Mustafa devrinde (1757-1774) Enderunda grevli olan
Mustafa Aa, daha sonra tara kp zeamet ihsan olunup silahorlua atanmtr.
1166 (1752-53)de kabza alm, 1178 (1764-65)de Lodos havas ile atlan
KK YEKSVAR (SALA) MENZLnde 1072 gezlik bir ta diktirmitir
(Resim 121)
Eldeki bir belgenin, aada zetini verdiimiz derkenarndan da anlald
gibi, 1213(1798) ylnda izn-i hmayunla meydan eyhi olmutur.260 (Resim87):
Silahor-u ehriyari Nazifi Mustafa arzuhal sunub cmlenin seimiyle
eyh ve reis-i tirendezan olmak mutad olub imdiye kadar eyh olan Halil fevt
olduundan ve riyaset ve meihat sras kendisine geldiini bildirmi ve hatt-
hmayun ile Nazifi Mustafann Okmeydanna reis ve eyh olmasna ferman
verilmitir...
Mustafa Aa, bu grevde iken Bosnaya memuriyetle gnderilmi, yerine
vakit brakarak gitmi ve orada vefat etmitir.261
BZEBAN AL AA:
Hnkar dilsizlerinden Krml Enderuni Ali Aa, Sultan I. Abdlhamid
zamannda (1774-1789) Badilsizlie atanm, daha sonra zeamet ihsan
olunmutur.
Ali Aa, 1178(1764-65) ylnda, Gnbats-Lodosu ile atlan MEM
EFEND MENZLnde 988.5 geze ok atp ta diktirmitir.
Yukarda fotorafn sunduumuz belgenin arzuhal ksmndan anlald
zere,

258 TSM

Arivi, E. 571.

259 Okular
260 H.

Sicili, s 44; Hasib Efendi, Ayn Eser, v. 30a

B. Kunter Arivi, Eski Evrak Dosyas.

261 Okular

Sicilli, s. 29,35,47, Hasib Efendi, Ayn Eser, v. 29a.

95

1211 (1796) ylnda Halil Efendinin vefat ile boalan meydan eyhlii
grevine meihat nbeti kendisine gelen Bizeban Ali Aa getirilmek istenmi, o
da cemaati idareye muktedir olmadndan vekalet ile idare etmek artyla
eyhlii kabul etmiti. Fakat vekil nasb etmedii ve kendisi de megul olmad
iin, Tekye ve Vakf bakmsz kalmt. Bunun zerine kemenkeler Padiaha
arzuhal sunup, Bizeban hayatta kald srece, vakftan hissesini almak artyla,
eyhlie eski Anadolu Kazaskeri Hafid Efendinin tayinini istemilerdi.
Arzuhal, Kuyud-u lazimesi derkenar olunmak zere muhasebe kalemine
havale olunmu, tetkik sonucu, Halil Efendinin vefat zerine bu greve daha
nce arzuhal sunan Nazifi Mustafa Aann tayin edildii anlalm ve derkenar
verilmiti (Resim 87).
Bylece grevden alnan Bizeban Ali Aa, Nazifi Mustafa Aann
memuriyetle Bosnaya gnderilmesi zerine, zaten vakf hissesini almakta olduu
eyhlik makamna vekaleten tekrar oturmutur. Fakat idaresizlik yznden ayn
aksaklklar yeniden balam, bu defa nceki arzuhal dikkate alnarak eyhlie
Hafid Efendi tayin olunmutur.262
MEHMED HAFD EFEND:
Mehmed Hafid Molla, kendisi de kabza alm kemanke olan Mderris
Mustafa Air Efendinin oludur. Anadolu Kazaskerlii grevinde bulunmutur.
1224 (1809) ylnda emr-i hmayunla meydan eyhliine atanmtr.264 (Resim
88). 1226 (1811) tarihine kadar eyhlik yapmtr.
Poyraz havasyla atlan ve kendi adyla da anlan BER AA (HAFD
MOLLA) MENZLnde, 1193 (1779) tarihinde 951.5 gezlik rekor krm ve ta
diktirmitir.264 (Resim 119 a-b).
AKR AA:
Harem Aalarndan akir Aa, Sultan III. Selimin musahib ve mabeyncisi
dir Sk sk Okmeydanna urar, at yapard. Kk Hseyin Paa ile birlikte
zeametle taraya knca Meydana urayamaz oldu, Paann lmnden sonra
da okuluu tamamen brakt.

262 Okular
263 H.

Sicilli, s. 35,50; Hasib Efendi, Ayn Eser. v. 30a-b.

B. Kunter Arivi, Eski Evrak Dosyas.

264 Okular

Sicilli, s. 39,51; M. Kani, Ayn Eser. s. 264.

96

1203 (1789) ylnda, Sultani III. Selimin trenle kabza ald gn,
Gndorusu ile atlan CAFER BEY MENZLnde 975 geze ok atp ta
diktirmitir. akir Aa, 1226-1232 (1811-1816) tarihleri arasnda Binyzc Hafz
Ahmed Efendiye vekaleten meydan eyhliinde bulunmutur.265
BNYZNC HAFIZ AHMED EFEND:
skdarl Hafz Ahmed Efendi, menzil sahibi olmamakla beraber 1100
gezin zerinde ok atabilen nl bir kemanketi. II. Mahmudun kemankelikte
stad idi. Sultanla birlikte pek ok ok kousuna katlm ve baarl atlar
yapmtr.266
1226 (181 l)de meydan eyhliine atanm, 1232 (1816) ylndan sonra
fiilen bu grevi yrtm ve bu makamda 1237 (182 l)de karasevdaya tutulup
intihar edinceye kadar kalmtr. Karacaahmeddeki mezannn tarih beyitinde
yle yazldr. (Resim 89):
Menkudla yazdm ann tarihini Rfat oku
Hafz Efendi menzil-i alay meva eyledi
SHAK EFEND:
Sicill-i Osmani de, shak Efendi adl bir zatn kemankeler eyhi olup, 1229
(1813)te vefat ettii ve Okmeydan kabristanna defnedildii kaytldr. 267
Risaleler de ve Okular Sicillinde bu ada rastlanmad gibi, mezar da
bulunamamtr.
SKDARLI MUSTAFA AA:
skdar erafndan Mustafa Aa hakknda, 1198 (1783-17844) tarihinde
kabza aldndan ve 1237(1821-1822) ylnda meydan eyhi olduundan baka
bir bilgiye sahip deiliz.268

265 Okular

Sicilli, s. 43,52; Hasib Efendi, Ayn Eser, v. 31 b-32a.

266

Bu konuda daha fazla bilgi iin Bkz. nsal Ycel, Sultan Mahmud II. Devrinde Okuluk" Trk
Etnografya Dergisi, 1967, Say 10, s. 95 vd.
267 M.

Sreyya, Sicill-i Osmani, C. I, s. 328.

268 Okular

Sicilli, 8.41,57.

97

CABZADE BULHAN BRAHM EFEND:

brahim Efendi, 1255 (1839) ylndan 1272 (1855)de lmne kadar
meydan eyhlii yapmtr. 1263 (1846-1847) tarihli bir kasidede, brahim
Efendinin Sultan Abdlmecide usulu dairesinde kabza verdii yazldr.269 C. S.
Revnakolu, mezarnn Kasmpaada dris Sofasnda bulunduunu tesbit
etmiti; kitabesi yledir.270
Halen Okmeydan eyhi iken
Veda- alem-i fani eden...
Buldani Cabizade brahim
Efendi...
Sene 1272 (1855)
BRAHM NAD AA:
Kiler-i Hassa Cndilerinden brahim Naid Aa, 1233 (1817-1818) ylnda
kabza alm, 1272-1282 (1855-1865) tarihleri arasnda meydan eyhlii yapmtr.271 Hakknda baka bir bilgi bulunamad.
AHMED ABDRRAUF BEY:
Sultan II. Mahmudun Kahveci-bas Mustafa Kani Beyin oludur. 1263
(1845-1846) ylnda, II. Mahmudun verdii bir ziyafet gn kabza alm, 14
evval 1282 (1865) tarihinden 1322 (1904)e kadar meydan eyhliinde
bulunmutur.272
MUSTAFA MUT EFEND:
Mustafa Kani Beyin torunu, Ahmed Abdrrauf Beyin olu olan Mustafa
Muti Efendi, Okmeydannn son eyhidir. 16 Rebilevvel 1284 (1867)de
babasndan kabza alm, babasnn lmnden sonra 17 Rebilahr 1322 (1904)
gn meydan eyhi olmutur. Okular Sicillinde onun eyhlii zamanna aid
hibir kayda rastlanmyor. O tarihlerde kabza alan olmad anlalyor. Muti

269 TSM
270 C.

Ktb. G. Y. 915 C. I.

S. Revnakolu Arivi (Okuluk Dosyas), Divan Edebiyat Mzesi.

271 Okular

Sicilli, s. 54,65.

272 Okular

Sicilli, s. 63,66.

98

Efendi 1328 (Hicri 1333/1912)de lmne kadar bu grevde kalm ve Tekyede

eyh dairesinde oturmutur.273
Muti Efendiden sonra, izn-i hmayun kmadndan eylik makam bo
kalmt. Olu Sleyman Celaleddin Bey, Tekye tamamen yklncaya kadar beki
odasndan kmamtr.274

***

Tekye ve meydan, eyhin bakanlnda bir heyet tarafndan ynetilirdi.

eyhin sanda eskilik srasna gre, sadan birinci eyhl - Menazil fiI Meydan (Menziller eyhi), sadan ikinci, eyh-i Mtevelli-i Aka-y Vakf-
Nukud denilen vakfn mtevellisi, onun altnda Menzil Sahihleri ile VacibrRiaye-i Meydan denilen ihtiyarlar otururdu. eyh bunlardan seilirdi. Kabza alan
kemankeler -yani talib-i menziller- kdem sras ile solda otururlar, menzil
alnca, sada dmene geerlerdi.
Meydann dier grevlileri unlardr:
Meydan kads diye de anlan naib, hukuki anlamazlklar konusunda sz
sahibi ve Galata Kadsnm vekilidir.
Tekye-niin, devaml Tekyede kalr; bina ve eyalann muhafazasndan
sorumludur. eyhin ve mtevellinin yardmcsdr.
Meydan nakibi (vekilhar) ve yazc, eyhin yardmclardr.
Meydan imam ve hatibi, toplu ibadetleri ve atlar srasndaki dualan
ynetir. Meydan duaclar onun emrindedirler.
Yenieri Aasna bal olan ve onun tarafndan atanan korucular,
meydann gvenlik ilerinden sorumludurlar.
Havaclar, ahitlerle birlikte, at srasnda hava yerinde durarak okun
dt yeri ve rekorlar haber verirler.
Ayrca Meydan kadrosunda birka ah ve hizmetkar vard.275

273 Okular
274

Sicilli, s. 66-69.

Vakkas Beyle Mlakat (H. B. Kunter Arivi, Eski Evrak Dosyas).

275 Okular

Sicilli, s. 41,62,64; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 4a-5b, 6a, 17b, 59b,

99

5- Kabza Almak
Okuluk dilinde Ahz- Kabza, en az 900 geze pirev ve 800 geze azmayi
oku atarak, staddan icazet almak ve defterli yani Okular Sicilli'ne kaytl
kemanke olmak demektir.
Kabza talibinin nce kendisine bir stad edinmesi, onun nezaretinde gerekli
eitimi grmesi, at usullerini kaidelere uygun olarak renmesi ve idmana ara
vermemesi gerekirdi. Talib ayrca kendisine, tecrbeli taliblerden veya kabza
sahibi kemankelerden birini yol kardei olarak seer, ondan Tekye ve Meydan
trelerini renirdi.
Bir kemankein gerekli at gcne ve disiplinine ulaabilmesi, bunu
baarl atlarla srdrebilmesi iin idmana nem vermesi ve mr boyunca
idman terk etmemesi zorunlu idi. Okuluk risalelerinde, yeni balayanlara,
muhakkak iyi bir staddan ders almalar tlenmektedir. Okuluun pratik yn
kitabtan renilemez, balangta edinilmi yanl alkanlklar, bir daha okunun
yakasn brakmaz, bu yzden gcne ve almasna deer sonular alamazd.
Yalnz uzaa veya hedefin tam ortasna ok atmas yetmezdi; usulne uygun ve
hatasz at yapmas da istenirdi.
dmana kepadekelik ile balanr. Talib, kepade (kepaze) denilen
yumuak bir yay alr, iki aya zerine salam basarak ve ban sola evirerek,
kirii dzenli aralklarla ekip brakr. Kepade ile ok atlmaz; eki alkanl
edinmek ve kaslar gelitirmek iindir. Sa elin parmaklarn yaradan ve nasrdan
korumak iin, kiriin tutulan yerine pamuk veya bez sarmak doru olur.
Gnde 50 ekiden balayp yava yava arttrarak 500 ekie kadar klr.
Acele etmemek ve vcudu zorlamamak gerekir. Kepade idman tamam olunca,
yine stad nezaretinde at idmanna geilir. Yazn hava gezi ile, kn kapal bir
yerde torba gezi tabir olunan oklarla atlar yaplr. Kabzaya doru yapmak, oku
doru gezlemek, i kabzaya kadar doru ekip brakmak, bunlar yaparken
vcuda gereken ekli vermek gibi hususlara titizlik gsterilir.
Hava idman, temrensiz ve yeleksiz, kalnca bir ok olan hava gezi ile
yaplr. Maksad uzaa atmaktan ok, doru at yapmaktr; Zaten hava gezi uzaa
gitmez. 30 gn, sabah 150, akam 150 olmak zere 300 defa at yaplr. Talib bu
alma srasnda menzil atyla ilgili btn konular grp, uygulamay
renmelidir.

100

Torba gezi ise yeleksiz fakat temrenli bir eit oktur. Hedef olarak, ii
pamuk ekirdei ve tala dolu bir torba kullanlr. Bu torba, n ak bir sanda
yerletirilir (Resim 42). Sandk ayakszsa ba hizasnda duvara aslr. Kapal
yerlerde yaplabilecei iin, bu idman k aylarna rastlatmak doru olur. Bu
idman srasnda daha ok puta (hedef) atlar ile ilgili hususlar renilir. Bir
kazaya yol amamak iin, bu idmanda ucunda kk deri topuz bulunan oklar
kullanlr. Gnlk at says, vcudun durumuna gre arttrlr. Dikkat edilecek
nokta, idmana birka gn ara verilirse, kald saydan deil daha azndan
balamaktr.
dmana stad yeterli buluncaya kadar devam edilir. Sonra yine onun
nezaretetin, Meydann elverili yerlerinde at denemelerine balanr.
Kanunnameye gre, Meydan- mezburda haftada iki gn dahil-i defter olmayan
kimesneler Tepebandan ve Hnkar Ayandan ve Parpoldan ve Rum
Yusufdan ve Haki Ayandan taraf durmayalar, Ali Bali tarafndan duralar.276
Zira Pazartesi, Perembe gnleri, kabza ve menzil sahibi kemankelerin at
yaptklar ve halkn seyir iin geldikleri meydan gnleridir.
Talibin eline hemen sert menzil yay verilmez; yumuak yaylar ile balanp
zamanla yayn kuvveti arttrlr. Daha sonra, okunun mr boyunca bkmadan
srdrecei idman devresi balar. Vcudunu atta hazr tutabilmek iin, hergn
bir miktar idman yapmas gereklidir. Hi olmazsa her sabah, teberrken 66 defa
kepade ekmelidir. Bu konuda okular arasnda bir atasz ok tekrarlanrd: Sen
oku bir gn brakrsan, o seni on gn brakr.277
Kabza talibi, Meydanda, aralarnda 900 gez (594 m.) uzaklk bulunan iki
nian ta seer, arkadalaryla bu mesafeye ok atmaa alrd. Parpoldan
Hasan Tana onbe gez ar azmayi okun atar ise sekizyz gez olur ve Hasan
Ayakyerinden durub pirev ile Yalnz Kovaya (?) atar ise dokuzyz gez olub...
kabza almaa hak kazanr. Kadir ise biraz taam ide, deil ise bir koyun piirb
ihtiyarlar ve pehlvanlar huzurlarna hizmet idb, stad var ise ho, deil ise
murad eyledii staddan byk kabza alub, cmlesinin alameratibihim ellerin
pb dua olunup deftere dahil ve ardndan biri dahi gelinceye makam- hizmetde

276 Kanunname-i
277 uhadar

Rumat, s. 16.

Ahmed, Iradr-Rumat (Mek ve idman Beyanndadr), v. 26a-33a; Kemanke Mustafa,

Kavsname (idman Faidesin Beyan Eder), v. 32a-34b; M. Kani, Telhis-i Resailr- Rumat (Der zikr-i dman), s.
92-95; (Der Tahsil-i ,eki), s. 95-97, (Der Tarif-i Mek-i Torba), s. 97-100.

101

ola, kadimdir.278 Talib, tesadfen oldu denilmesin diye, bu iki at ahitler

nnde tekrarlar.
Okmeydanndaki btn trenler gibi, kabza alma treni de belli usullere
gre yaplrd. Kdeme, meratib silsilesine ok dikkat edilir, her eyin yolunca
olmasna allrd. Herkes yerini alr, vekilhar kabza taliblerini eyhin yaknna
konulan bir yayg zerine ura ile oturturdu. Talibler arasndan ilk ayaa duran,
yani en nce 900 geze ok atan baa alrd.
Trene meydan eyhinin duas ile balanrd. Duada Peygamberden ve
okularn piri Sad ibn ebi Vakkasdan bu yana gelip gemi stadlar, Meydana
hayr yapm kiiler anlp, Fatiha okunurdu.
Bundan sonra vekilhar, talibleri sra ile kaldrarak eyhin nne
gtrrd. eyh: Sen kabza talibi misin? diye sorar, talib konumadan bayla
cevab verirdi. Ayaa durdum, mahallinden ar ok atdm diye dava edersin.
ahidlerin var m? sorusu zerine vekilhar: Ayak ahidleri! diye seslenir; iki
ahit ortaya gelirdi. eyhin: Bu talib ayak yerinde admn doru basd m?
sorusuna, basd: Destar bozduunu grdnz m?, grdk derler; Byle
ahid misiniz? sorusuna ahidiz cevabn verirlerdi. Bunun zerine vekilhar:
Hava ahidleri! diye seslenir; bu defa iki havac eyhin nne gelirdi. eyh ayn
sorular onlara tekrarlar ve ahidiz cevabn alrd.
Talib dner, ortada, kirii yerde kabzas havada duran yayn nnde diz
ker, sa eli ile kabzann altnda nazike tutup kaldrarak per ve saygyla yerine
brakrd. Sonra kalkar, eyhin elini per; eyh ise: Gtrn stadna kabza
versin derdi.
Bunun zerine vekilhar onu stadnn nne gtrrd. Talib diz ker,
elini perdi. stad sol eliyle kabza altndan yay ve sa eliyle akirdin sa elini
tutar, dua eder ve Bu kabzay bana stadm verdi, ben dahi emaneti sana teslim
etdim. Fi sebilullah niyyet-i gaza ile ok at. Sen dahi talib olan kabza ana bu
minval zere hayr dua ile teslim et diyerek kabzay akirdin sol eline brakr,
kulana kemankelik srrn fsldard. Daha sonra talib tekrar stadnn ve orada
hazr bulunan ihtiyarlarn ellerini per, dnp yerine otururdu. 279

278 Kanunname-i
279 Kemanke

Rumat, s. 18-19.

Mustafa, Kavsname, v. 61a-64b; M. Kan. Telhis-i Resail r-Rumat, s. 114-116

102

Okuluk risalelerinde, olur olmaz kiinin diline der diye, kemankelik srr
aklanmaz. Bu sr, bir ariv dosyasnda tesadfen elimize gedi; yledir: Yayn
kabzasna abdestsiz yapmaya, onu naehle, serkee ve ingeneye teslim ve talim
etmeye ve eti yenmez kua ve sair hayvana bila zr atmaya, gz grmedii
mahalle atmaya, ata Besmele ve Salat Selam ile balana.280
16. Yzyln sonlarna kadar, kabza trenlerinde, stad talibin sol koluna
ireti yen veya kolak takard.281 Kemanke Mustafann Ftvvet- name'lerden
kitabna aktard zere bu adet Hz. Hseyinden kalmadr; ok atarken koluna
arpard; bunu gren Ebu Vakkas, Bir yen olsa iyi olur dedi; bunu yaptrd, hem
ona hem kendi koluna takd. Yazara gre, stad akirdine yen giydirirken u
duay okumal, bilmiyorsa bir bilene okutmaldr:
Bismillahir-rahmanir-rahim. Allahmme salli ala seyyidina ve
Nebiyyina Muhammedl Mustafa... ve cmle bu tarikden gelen geen ehl-i kabza
pirleri ve ihtiyarlar ruhiy in ve yaayanlarn selametleriyn, cmle ehid ve
gaziler ruhiy in... Fatiha ve ruh- pak Resle salavat...282
17. Yzylda unutulan bu eski adeti, eyh Abdullah Efendi yeniden
canlandrmaa almtr. Eserinde, akirdi uhadar Ahmedden sz ederken
bunu aklar ve mam Hseyinin kabza alan atclara kolak giydirmek, Ebu
Vakkasn ise Ebu Haiml-Maverdiye ve ondan sonrakilere ed kuatmak
snnetlerini ihya iin uhadar Ahmede kabza verirken byle yaptn syler.
Yine o gn Meydan ileri gelenleri ile bu eski adetin devam etdirilmesine karar
verilir.283 Nitekim ayn risalede, bu yolda kolak ve yen giymi baka
kemankeler de yeri geldike anlmaktadr.
Pir tutmak, yen (kolak) giymek ve ed kuanmak gibi adetler, eski
ftvvet inancnn Okmeydan trenlerinde devam etdiini gstermektedir.
Genlerden kurulan ve tarihi 12. Yzyldan daha nceye uzanan Ftvvet yolu
ve tekilat Ahilik ad ile 14. ve 15.Yzyllarda Anadoluda devam etmitir.
14. Yzylda Anadoluyu gezen bn-i Batuta, birok illerde rastlad bu tekilat
uzun boylu anlatr. Ayrca, Osmanl Devletinin kuruluunda bu tekilatn rol
olduu, Sultan

280 TSM
281 M.

Arivi, E. 2333/2.

Kani, Ayn Eser, s. 50-51

282 Kemanke
283 Abdullah

Mustafa, Ayn Eser, v. 63a-64a.

Efendi, Tezkiret'r-Rumat, v. 61b-62a

103

I.Osmann ve Ankaray Ahilerden teslim alan (1361) Sultan I. Muradn

bu tekilata girdikleri bilinmektedir.
Bir ahlak ve dayanma yolu olan Ftvvefye girebilmek iin, talibin
eyhl- fiitvveden ed kuanmas ve kendi meslei ile ilgili sembolik bir
nesneyi alp pmesi gerekirdi. Bunun iin dzenlenen trenin, kabza alma treni
ile yakn benzerlikler tad grlmektedir. Dualar hemen hemen ayndr.
Vekilhar grevindeki nakib, talibe burada da refakat etmekte, eyh talibin
meslei ile ilgili nesneyi verirken ve nasihat ederken ayn sembolik davranlarda
bulunmaktadr.
Talibin yol kardei tutma, ondan edeb ve erkan renme tresi de
benzerlik gsteriyor. Okmeydannda dzenlenen trenlerde, titizlikle
uygulanmaya allan yerlemi ve katlam baz davranlar dikkati
ekmektedir. Bizce bunlarn kklerini, ar formalist Ftvvet inanlarnda
aramak gerekiyor.
Ftvvet, iine kapal ve yan gizli bir tekilatd. Taliblere aktarlan baz
tlerin, tekilat d kiilerce duyulmas ve bilinmesi istenmezdi. Kabza alma
treninde, stadn talibin kulana fsldad kemankelik srr da bu eit
tlerden olsa gerektir. Daha nce belirttiimiz gibi, Okmeydannda meslei ve
rtbesi ne olursa olsun herkese ayn muamele yaplrd. Meydanda ah geda
birdir sznde dile gelen bu eitlik inancnda, yine, sultanlarn ve emirlerin ye
olduu fakat kendilerine hi bir ayrcalk tannmayan Ftvvetin etkileri
grlmektedir.284
***
Sicil kaytlarnn incelenmesinden, bir trende birden fazla talibe kabza
vermek usulnn benimsendii anlalyor. Bu, talibe fazla masraf yklememek
iindir. Kabza alan talibin ziyafet ekmesi, hi olmazsa bir koyun piirtip
datmas gerekirdi. Bu yzden kabza treni, yksek rtbeli veya zengin bir
kiinin verdii ziyafete rastlatlrd. Ayrca, Sultanlarn, vezirlerin veya saray
erkannn kabza

284

Bu konuda daha fazla bilgi iin Bkz. F. Taeschner, slam Orta anda Ftvvet Tekilat, st.
niv.ktisat Fak. Mecmuas, C. 15, Ekim 1953-Temmuz 1954, No. 1-4, s. 3-32; O. Ergin, Atecelle-i Umur-u
Belediyye, C. I stanbul 1922, s. 479-768; A. Glpnarl, slam ve Trk illerinde Ftvvet Tekilat ve
Kaynaklar, st. niv. ktisat Fak. Mecmuas, C. II, Ekim 1949- Temmuz 1950, No. 1-4, s. 3-354.

104

alma, yahut ta diktirme ziyafetlerinde, birok talibin kabza aldn gryoruz

Bu say bazen 50yi bulmaktr.
Sultanlarn ve vezirlerin kabza trenlerinde daha geni ve biraz farkl bir
seremoni uygulanrd. Padiah Okmeydanna gelirse, Hnkar Kasrnda kalrd.
Vezirler yemekte eyh yerine oturur, eyh sa yanna geerdi. Kabza talibi iseler,
onlar da stad seerler, idmana ayn ekilde devam ederler, Meydanda 900
gezden ar atmaa alrlard.
Bata Sultan II. Bayezid olmak zere, birok padiah okulua merakl
idiler. Frsat dtke Okmeydann terif ederler, ziyafet verir, ihsan datrlard.
Hatta bazlar, kabza alm ve menzil ta dikmi birer kemanketi.
Sultan Gen Osman, 1031 (1621-22) ylnda ordu ile Edirnede iken,
Bayrbahe Kasr karsndaki Hac Doan Tepesinde, Poyraz havasyla ok
atm, 900 gezden ar olan yere ta dikilmiti.285
Sultan IV. Murad, meydan eyhi Hac Sleymandan okuluk renerek
Hsamzade Abdurrahman Efendiden kabza alm bir kemanketi. Daha sonra,
Okmeydannda Yldz havasyla 1070.5 geze ok atarak, kendi adyla anlan
menzili am ve ta diktirmitir.286 Hedef okuluunda da ustayd: Bir gn,
Bayezid Cami minaresinin aleminde bir ku grm, okuyla kuu vurmutu.287
Sultan IV. Mehmed, daha nce iaret olunduu gibi, hedef atlarnda
ustayd. Sultan III. Ahmed ise, 18Muharrem 1116 (1704) gn, Okmeydannda
dzenlenen bir yarmada 900 gezle birinci gelerek ziyafet ekmi, hediyeler
datmt.288
Sultan III. Selim, tahta kt 1203 (1789) ylnn Zilhicce aynda byk
bir ziyafetle kabza almtr.289 Daha nce baz hazrlklar yapld biliniyor.
evval aynda, Okmeydannda vaki Zat- Hmayuna mahsus Kasra 15 aded telli
atma yastk, 3 aded ibriim saakl uka makad, 3 aded yn memlu minder ve 3
aded hasse te fer olunmutur. Zilkade aynda ise, Okmeydan Mescidinin
demesi yenileniyor: 4 aded telli ustufe yasdk, 2 aded telli kadife sedir, 2 aded
makad, 2 aded hasse ilte, 2 aded yn minder deniyor, 6.5 arn telli kadife,
2 top hasse, top penbe bezi harcanyor ve hallac- stadiyye olarak 5 kuru
deniyor.290
285 R.

Osman, Edirne Saray, Ankara 1957, s. 104.

286 Okuluk
287 S.

Sicilli, s. 6; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 3a, 34a-b, 43b.

Selek, Eski Devirlerde Mehur Okular, kdam, 7 Mart 1954.

288 Silahdar

Fndkll Mehmed Aa, Nusretname, (Haz. 1. Parmakszolu), CII. stanbul 1966, s, 213.

289 Okular

Sicilli, s. 43-44.

290 Hmayun

Defteri, TSM Arivi, D. 2434/10, v. 7a; D. 2434/11, v. 6a.

105

Kabza ald gn, Silahdar Aas eliyle, Tarih arz eden imama 30, Tarih
arzeden eyhe 60 ve Seferlide smail Efendiye 40 kuru ihsanda bulunmu,
ayrca trende u hediyeleri vermitir.291
48,5 arn Frane ukas
7 top Hindi ubuklu muhtarhani
7 top dz muhtarhani
3 top Halebi telli iekli
1/4 top Hindi telli iekli
14 top Halebi dz gezi
1 top hindi dz gezi
4 top halebi erbab
7 aded iekli donluk al
1 aded Rzai donlk al
3 top hindi telli iek
5 top hindi telli sade
4 top Halebi telli iekli
1 top Hindi sade beldar
1 top Hindi telli berdar
1 top Hindi sade bende rumi
20 top Hindi itari
5 top Hindi itari gezi
25 top Evrengi-i ahi
2 adet telli diba donluk
1 adet telli Hatayi donluk
Sarf olunan: 149 dirhem d
33 dirhem amber
Bu vesile ile hazrlanan iki medhiyyeden, Rakm efendi hatt ile kaleme
alnan levhada tari beyiti yledir.292 (Resim 124):

291 Ceyb-i

Hmayn Defteri, TSM Arivi, D. 2434/12, v. 2b, 3b

292 Askeri

Mze, Env. No 7586

106

Oldu tarih Padiahm bir dokuz yz atarak

Kabza ald yek atda izzile Sultan Selim
Sene 1203 (1789)

Sultan Abdlmecid, 5 Cemaziylevvel 1262 (1847) gn, meydan eyhi

Cabizade Buldanl brahim Efendiden usul dairesinde kabza almtr. Bu
vesile ile byk bir ziyafet dzenlenmi, ayn gn 18 kiiye daha kabza
verilmitir. 293 Daha nce hazrlanan programdan, bu maksatla Tekyenin
tamirine, hasrlarnn tecdidine, Saraydan yemek takm, yiyecek iecek,
hizmetkar ve ah gnderilmesine, kabza treni bittikten sonra ok koular
tertiplenmesine ve hediye datlmasna karar alndn reniyoruz.294 Yine ayn
belgede, Sultan isterse kabza treninin Sarayda yaplabilecei kaytldr:
evketlu kerametlu Efendimiz Hazretleri ne mahalde murad- ahaneleri
buyurulur ise mani olmayub ve ziyafet-i mlukaneleri gnne dahi hacet
olmayub yevm-i Meydann madasnda Meydanda ve Kasr- Hmayun-u
Yldzda ve mahall-i sairede kang gn iras murad- hmayunlan olur ise bir gn
mukaddem eyhl-Meydan kullarn izhar ve irtesi gn irade buyurulan mahalle
birka havac ve drt kemanke ve vekilharc- meydan gelrler. ki kemanke Zat ahanelerinin mahall-i tir kadnda bulunub ayak ahididirler ikisi de hava
yerinde bulunub hava ahididirler. aded tir-i ahaneleri tamamnda evketlu
Efendimiz esb svar mevcud bendegan piyade tirin konduu mahalle varulub
takarrb olundukda eyh kullan ve air mevcudin tekbir getrerek tir-i
mlukanelerin konduu yerden eyh kullan eker. Mukarriban-
mlukanelerinden dahi kabza alacak kullan bu vechile icra olunub yevm-i
ziyafetde ayak ve hava ahidleri ehadetiyle isbat olunur.
Padiahn, hava yerine at zerinde gidip gitmediini bilmiyoruz. Belki,
Meydana saygszlk saym ve yaya gitmitir. Bilinen, teklif edildii halde, usule
aykr davranmad ve Sarayda deil Okmeydannda kabza alddr. Padiah
yemei Hnkar Kasrnda yemi, Meydan Odasndaki ziyafette ise, ba kede
Sadrazam, onun sanda eyhlislam ve meratib srasyle Paalar yer alm,
Meydan eyhi bu kere Sadrazamn soluna oturmutur.295

293 Okular
294 TSM

Sicilli, s. 63. Ayrca Bkz. Yaz levhas, TSM Ktb. GY. 915.

Arivi, E. 2280.

295 Ziyafet

masraf iin Bkz. Babakanlk Arivi (Cevdet/Saray) 3797

107

Sultan Abdlaziz de okulua meraklyd. 1290 (1873) tarihli bir kaytta,

Sultan Abdlaziz iin inad olunan ok tarihinden sz edilmektedir.296 Bugn
elimizde bulunmayan bu levha, belki Padiahn kabza almas ile ilgiliydi. Fakat
Okular Sicilli nde bu konuda bir kayda rastlanmyor; belki kabza alm deildi.
Bu konuda daha ayrntl bilgi vermek iin, Sultan II. Mahmudun ok
gsterili geen Kabza treninden de sz etmek istiyoruz.
Sultan II. Mahmud, okulukla 1232 (1817) ylnda ilgilenmeye balamtr.
O yln Zilkade aynda tebdilen Okmeydanna giderek, Meydan eyhi Hafiz
Efendiye, koruculara, havaclara bahi datmt.297 ok gemeden kendisi de
ok atmaya ve kabza almaya karar verdi. O srada 34 yandayd. 1233 (1817) yl
Muharreminden balayarak, alt ay kadar, dikkatle at talimleri yapmtr. Bu
sre, ciddi ve dzenli allrsa yeterlidir. Nitekim, lyas Efendi, Padiahn
Hakkyla kemankelik tahsil, usul ve fruunu tekmil rendiini
yazmaktadr.298 Mustafa Kani ise, Padiahn okuluk idmanlar yapt alt ay
iinde, hava ve durum elverili olduka, 10-12 kere Okmeydan na gelerek atlar
yaptn ve atlan oklardan 40 tanesinin 900 ila 963 gezlik mesafelere dtn
bildirmektedir.299 Sultann okuluk derslerini hangi staddan aldn
bilemiyoruz.
Sultan II. Mahmud, 6 Receb 1233 (1818) gn kabza almtr. 300 Ziyafet
iin, Matbah Emini Gmrk Osman Aa grevlendirilmiti. Hazrlklarn
tamamland Silahdar Aa tarafndan Padiaha bildirilmi; Sultan ve okulua
merakl Saray erkan birka gn sonra alayla Okmeydanna gelerek, meydan
eyhi ve kemankeler tarafndan karlanmlardr.
nce ziyafet verildi. lyas Efendi, ziyafetin pek ihtiaml olduunu
yazmaktadr. Sultan, usule uygun olarak, yemeini Hnkar Kasrna getirtti;
misafirler ve kemankeler de Meydan Odasnda karnlarn doyurdular.
Ziyafetten sonra Gmrk Osman Aa huzura arlp, grd hizmetin
mkafat olarak, Padiah tarafndan beline yzbin kuru deerinde murassa bir
haner taklmtr.
Arkasndan, Okmeydan eyhi Binyzc skdarl Hafz Ahmed Efendi
huzur-u hmayuna davet olundu. lyas Efendinin bu ifadesinden, Padiahn

296 Ceyb-i

Hmayun ve Harc- Hassa Defteri, TSM Arivi, D. 362, v. 2a.

297 Ceyb-i

Hmayun Defteri, TSM Arivi, D. 121, v. 39b.

298 lyas
299 M.

Efendi, Letaif-i Enderun, stanbul 1276, s. 152.

Kani, Telhis-i Resailr-Rumat, s. 119.

300 Okular

Sicilli, s. 53.

108

kabzay Hnkar Kasrnda ald anlalmaktadr. lyas Efendi ve Mustafa Kani

trenin bu ksmndan sz etmiyorlar. Bunun sebebi, herhalde Kasra herkesin
alnmam olmasdr. Adet olduu zere, kabza treninden sonra meydan eyhine,
vekilharca, kemankelere, havac ve koruculara, oku ve yayc ustalarna bahi
datlmtr. Datlan ihsanlar konusundaki baka bir kaytta ise u adlar
gemektedir:
Sorgu-u Hmayun takdim eyledikde Lalasna 3000, Okmeydan eyhi
Hafiz Efendiye 5000, Musahib Said Aaya ikinci Hazinedar ve iki nefer
cariyelere verilmek zere 2000, Aann kendisine 1000, Musahib brahim
Aaya 1000, Musahib Abdullah Aaya 1000, Musahib Kamil Aaya 1000,
Musahib lyas Aaya 1000, Musahib Abbas Aaya 1000, Keecizade zzet
Molla Efendi Dailerine 2750, Silahdar Osman Efendiye 1000, Kara Mollaya
500, Kemanke Dedeye 500 kuru ve hak-i pay-i Hmayuna ayna zerinde ok
resmi mzeyyen levha takdim eden Serveri Efendi kullarna 1500 kuru ihsan
buyurulmutur.301
Ayn gn, Sultan II. Mahmudun maiyetinde bulunan, okulukla uram
ve 900 geze ok atm kabza taliplerinden, Hazineli Lezki Mehmed Aa, Hazineli
Hasan Aa, Hazineli Melezade zzet Bey, Glen Nuri Bey, Kzl Emin Aa,
Kilari Cndi Sar Naid Aa, Cndi Haydar Aa, Cndi Tahir Aa, Seferlili
Mustafa Aa, Cndi Hseyin Efendi, emsi Mehmed Aa, Hazineli Cndi Akar
Aa, Cndi Halil Efendi, Katib Tayyar Efendi, Tfenki yama Ata Bey,
musahiblerden Paa- ra Abdullah Aa, Musahib Elmas Aa, Baukadar
Mabeynci Bekir Efendi, Kahveciba Mustafa Kani Beyefendi, Hazine Kethdas
lyas Efendi ve Berberba Ali Aa olmak zere 24 kiiye de merasimle kabza
verilmitir.302
Okular Sicillinde, aralarnda yukardaki kimselerin de bulunduu 113
kiiye kabza verildii kaytldr.303 Bu bilgiye veren mellif lyas Efendinin o gn
orada bulunduu, hatta kendisinin de kabza ald dnlrse bu tutarszl
anlamak mmkn olmuyor. Yalnz, bir baka kayttan, bundan ay sonra evval
aynda, yine Padiah huzurunda ikinci bir kabza ziyafeti dzenlendiini
reniyoruz.304 Bunlardan ou Saraya mensub kiiler olmalyd. Tahminimize

301 Ceyb-i
302 lyas

Hmayun Defteri, TSM Arivi, D. 121, v. 51a.

Efendi, Ayn Eser, s. 152.

303 Okular
304 Ceyb-i

Sicilli, s. 53-55.

Hmayun Defteri, TSM Arivi, D. 121, v. 57a.

109

gre, birbirini izleyen bu iki trende kabza alan kemankeler, sonradan kark
olarak topluca Okular Sicilline kayt olunmulardr.
Yine o gn akam zeri, Tota Bedeli denen ayak yerine gidilerek, toplu
halde ok atlar yapld. Bu yarmada II. Mahmud, 11 ok atm ve bunlardan 5
tanesini 900, 930, 940, 951 gez mesafelere ulatrmtr. Bu sonular, yeni Kabza
alan bir kemanke iin baarl grlm, hayranlk ve takdir uyandrmtr. 305

6- Menzil Amak, Menzil Almak ve Ta Diktirmek

Kabza alan kemanke Talib-i Menzil veya Mstahakk- Menzil diye
anlrd. Yeni bir menzil amak, bir menzilde rekor krmak ve ta diktirmek belirli
usul ve kaidelere balyd. Bunlara uymayan, hile yapan kemankelerin atklar
menzil batl saylr, diktirdikleri ta sktrlr ve Meydan toplantsnda eyh:
Bizimle oturma! diyerek, o kimseyi Tekyeden ve Meydandan uzaklatrrd.
Yeni menzil aabilmek iin, meydan eyhinin ve ihtiyarlarn izni artt. Her
900 gez atann menzil aaca ve sonunda Meydann menzilden geilemeyecei
dnlerek, buna sk sk izin verilmezdi. Mevcut menzillerde atmalar, ucuza
komanmalar tlenirdi. 16. Yzyla kadar Okmeydannda menzil says 1012yi gemiyordu. Ancak, rekor krmak gittike gletii ve okulua rabet
azald iin, 17. Yzylda yeni menziller alamas uygun grlmtr. Son iki
yzylda ise, bu konuda fazla titiz davranlmadna, hatrl kimselelerin menzil
amasna ses karlmadna ahit oluyoruz. Bylece, 19. Yzyl sonunda
Okmeydan menzillerinin says 50ye ulamtr.
18. Yzylda, 900 geze atan okularn bile ok azald grlerek, 800 gezle
menzil amaa izin verilmiti.
Yldz-Poyraz havasyla atlan YUSUF AA MENZL byledir. Ama
bunlar pek makbul saylmazd. Sultan II. Mahmud zamanndaki son canlanmada,
bu trl menzillerde at yaplmadn gryoruz.
Bu konuda bir istisna da udur: Okulua ve Okmeydanna mr boyunca
hizmet etmi, ya 80e geldii halde bir trl menzil alamam olan Halil
Paazade Mehmed Arif Bey, Sultan II. Mahmuda ricada bulunarak, ne kadara ok
atarsa ta diktirmek zere izin almtr. Meydan eyhi ve ihtiyarlar, gerek
Padiahn,

305 M.

Kani, Ayn Eser, s. 119.

110

gerekse Arif Beyin hatr iin ses kartmadlar; Arif Bey, 1235 (1837) Poyraz
havasyla 400 geze ok atmtr. Menzil, kendi ad ile anld gibi, ihtiyari ok
yartrmas iin kullanlan AAI KOU diye de adlandrlr.
Bir kemankein menzil amak isteine, eitli hususlar incelendikten sonra
izin verilirdi. stek sahibinin kabza alm olmas ilk artt. Atlmak istenen ynde
yeni bir menzile gerek olup olmadna baklrd. Bazen, sz gelii Yldz havas
ile atlan mevcut menzillerde, mesafe ulalamayacak kadar uzaa varm
olabilirdi. Eer byle bir durum varsa ve menzil alrsa, bu menzilin ilerdeki
gelimesi Meydann topografyasna uygun mudur? Baka menzillerle karrm?
Balang noktas, uzun bir at yaplrsa, Meydan snrn amayacak kadar geride
midir? Bu hususlar aratrlr, sonra karar istekliye bildirilirdi.
Btn titizlie ramen, 19. Yzylda Meydandaki menzil says 50yi,
nian ta says 300' bulmu, menziller kolayca ayrd edilemeyecek kadar iie
girmiti. Onun iin, 17. Yzyldan sonra kaleme alnan risalelerde, menzillere ait
at cetvelleri verilirken, menzil ad ve yn, talarn mesafeleri ile yetinilmedii,
ayak, ana ve ba talarnn cinsinin, renginin, yksekliinin ve belli noktalardan
uzaklnn da anld grlmektedir. Baz defa bir menzilin ayak ta, bir
bakasnn ana ta olabiliyordu.
Menzil amak iznini alan kemanke, nce, at yapaca yere bir ayak ta
diktirirdi. Nian talar ile karmasn diye bu talar ekseriya birka kar
ykseklikte olurdu. Bu yeni yerden at yapmak hakk, yalnz istek sahibinindi.
Devaml olarak alr, elverili rzgar estike oradan at yapar, 900 gezden ar
atarsa, ziyafetle ana ta diktirirdi. zin aldktan sonra bir trl atamaz, sure
mazeretsiz olarak ok uzarsa, uyarlr, kendisine ksa bir zaman daha tannr,
baaramazsa, izin alan bir baka kemanke atp ta diktirirdi.
Yukarda belirtildii gibi, Kabza almak iin 900 geze pirev ve 800 geze
azmayi oku atmak artt. Azmayi ve yeksvar eidi oklar, pirevden daha ar
ve demir temrenli olduklar iin, 800 gez yeterli saylmtr. Eer at bu oklarla
yaplmsa, menzil bu adla anlr, ata bu mesafeden balanrd.
Ana ta, menzilin esas ynn belirledii iin, nemli bir tatr. Bundan
byle, ok at daima ana ta dorultusunda yaplacaktr.
Yeni alan menzil, bir sre atclarn ilgisini zerine eker. nk burada
rekor krmak, henz dier menzillere bakarak daha kolaydr. Her kemanke, ne
yapp yapp Meydanda adnn anlmasn salayacak bir nian brakmay arzu
ederdi.

111

Menzil talarndan daha ksa olan ayak talar, deiik biimlerde yaplrd
(Resim 90-93). Bazen, tan atlacak yne bakan yzne kitabe yazlrd (Resim
90). Kimi zaman, Topta Ayakyerinde olduu gibi, ok deiik bir biim
seilirdi (Resim 91).
***
Daha nce dikilmi bir nian tandan ar atarak rekor krmaya menzil
atmak veya menzil almak denilirdi, menzil bozmak tabiri de kullanlmtr.
Bunun iin, menzil talibinin eyh ile ihtiyarlardan izin alp, mstahak-k menzil
saylmas gerekirdi. Ayn yer iin daha nce izin alan kemankelere katlr, btn
dikkatini o ynde toplard. Rzgar elverili estike, kimi tek bana kimi toplu
halde, sz konusu menzilin ayak yerine gidilirdi, nce bir sre idman ve kol
kzdrma atlar yaparlar, ok ve yaylarnn durumunu kontrol ederlerdi. Bu arada
rzgarn durumu da incelenirdi. Rzgar dnerek esiyorsa, veya 10-15m. yukarda
baz ters esintiler varsa, bu durumlar ibri oku306 veya havaya bir para dl307
braklarak anlalr, attan vaz geilirdi.
At yaplacak Meydan Gn, ilgililere ve halka nceden bildirilirdi.
Atlar, havann biraz serinledii, rzgarn durulduu akam stne alnrd.
Tekke yetkilileri, kemankeler ve seyirciler: Buyurun kouya! davetiyle
menzile giderler, ayak ta evresinde bada kurup otururlard. Havaclar, okun
decei hava yerine gnderilir, isteyenler de ahit olmak zere oraya
giderlerdi.
Duac ortaya kar, gerekli dualan okur, oradakiler: amin derlerdi. Sonra
menzil taliblerinden en kdemlisi kalkp ayak yerine gelir: zniniz olursa gaza
niyyetine ok atp menzil almak dilerim der; kendisine: Nola, koluna kuvvet
pehlivan diye cevap verilince atlar balard. Her kemanke, srasyla,
kararlatrlan sayda ok atard. Bu saynn 3.5.7,9 veya 11 olmas gerekirdi, nce
klavuz oku ile altrma at yaplr, bu okla krlacak bir rekor makbul saylrd.
Daha nce menzil kam okla atlm ise, yine kaml atlmak, bu kere aa
okla atlacaksa izin almak gerekirdi. Kemanke, at bittikten sonra yerine
oturur, teri soumasn diye, srtna havlu konulurdu. teki kemankeler de sra ile
ayn ekilde at yaparlard. Menzil alan olmazsa, ikinci tura geilirdi.

306 bri

(Ebruve) oku, Helezon yelekli, hava esintilerine kar hassas bir eit klavuz oku.

307 Dl,

Yayn ilesine (kiri), dalmasn diye, yer yer sarlan iplik paras.

112

Kemanke her atta: Ya Hak! diye barr, bu sesi duyan ve dikkat

kesilen havaclardan haber beklenirdi. Ok en ilerdeki nian tana (ki ba ta
denilir) yakn dmse, havaclar, ucuna ta bal bir tlbendi havaya atp
tlbend ederlerdi. Menzil alnm ise, sarklarn zp havaya atarlar, yani
destar bozarlar, iki havac gelip mjdeyi verirlerdi. Kalklp hep birlikte hava
yerine gidilir, ok bulunurdu. Havaclar ve orada duran kemankeler ahit olarak
dinlenir kanaat getirilirse: Pehlivan, sz yok, atmsn denilirdi. Bu arada okun
salkya dp dmediine de baklrd. Atlan ok, ana tandan saa veya sola
doru ok sapmsa salk att denilir. Bu sapma her iki yandan en fazla 30 gez
(17.Yzyldan sonra 40 gez) olabilirdi, fazla ise saylmazd. Makbul olan, az
salk, hatta ana tan vurasya atmakt.
Durum iyice belli olmadan ok yerinden kartlmazd. Acelecilik yznden,
ok erken kartld iin, ka kere nemli rekorlar geersiz saylmtr. Bu srada
da ksa bir tren yaplrd. eyh veya ihtiyarlardan biri salavat getirir, bir Fatiha
hlas okur, pirlerin ve gemilerin ruhlarna gnderirdi. Sonra, hep bir azdan
tekbir getirerek, sa elleri ile oka dokunurlard. Kemankein stad orada ise o,
deilse itibarl bir kemanke oku Besmele ile yerinden ekerek: Mbarek ola!
diye sahibine verirdi. Kemanke, edebli bir tarzda okunu siler, yayn yasar (kirii
karr); tebrikleri tevazu ile kabul ederdi. Yarmaclar arasndaki laf atmalar,
kinaye szler, kurum satmalar ho karlanmaizd.
Okun sapland yer, biraz eilip, akl ta doldurularak iaretlenir, ta
dikilinceye kadar yle bekletilirdi.
Ta dikme ii, zrsz olarak 6 aydan fazla gecikirse, ayn yerde bir bakas
menzil atp ta diktirebilir, nceki atan hakkn kaybederdi.
Ta dikemeden len, savaa veya bir memuriyetle stanbul dna
gnderilen kemankelerin ta, arkadalar tarafndan diktirilirdi. Bu kemankeler
arasnda bir bor saylrd.

***
Bundan sonra, menzil alan kemanke, bir yandan taya menzil tan
yaptrrken, dier yandan ziyafet hazrlklaryla urard. Ziyafetle ta diktirmek
adetti. Menzil ta diktirecek kimse eyhi, ihtiyarlar, stad ve itibarl
kemankeleri kendi davet eder, dierlerini havaclara ve dmendeki iki talibe
davet ettirirdi.

113

Ziyafet, rekor sahibinin maddi imkanlar lsnde tutulurdu. Masraf,

Yzyl banda 1000 akeyi buluyordu. Bazen okulua merakl bir padiah, vezir
veya paa masraf zerine alrd. O zaman ziyafete, kabza trenleri ve ok koular
da eklenir, byk bir enlik havas verilirdi. Ziyafet ekmee gc yetmeyen
kemankelerin masrafn arkadalar aralarnda blr, mahzun etmezlerdi.
Ziyafette herkes yerli yerince oturur, sonunda meydan eyhine, stada,
vekilharca, yayc ve okuya, havaclara ve ahitlik yapacak kiilere hediyeler
datlrd. Sonra birlikte menzil yerine gidilir; kemankeler epeevre, sada .
menzil sahibleri solda talibler otururlar; eyhin sorgusuyla ta diktirme
merasimine balanr.
Padiahlarn menzil ta diktirdiklerinde, ziyafet sonunda datlan
hediyelerin cinsi ve miktar iin bilgi vermek zere, bir rnek sunuyoruz. Bu
belge, Sultan III. Selimin 1207 (1792) ylnda, Yldz-Poyraz ile 1012 geze ok
atarak menzile aittir.308
1207 senesi mah- Rebilevvelinde evketlu Efendimiz Hazretleri
Okmeydannda menzil ta nasb eyledikde (orada hazr bulunan) sahib-i menzil
Kaptan- Derya Hseyin Paa ve Bosna Valisi Hsameddin Paa kullarna ihsan ahane buyurulan
2 Adet Ala telli stfe donluk
2 Adet Rzai ubuklu donluk al
2top Hindi telli beldar
2 top Hindi telli iekli
4 top Hindi ubuklu itari
4 top Hindi dz gezi
2 Adet destar
Sahib-i Menzil 6 nefer kullanna ihsan- ahane buyurulan
1 top Hindi telli beldar
2 top Hindi sade beldar
6 top Hindi telli iekli
3top Hindi sade iekli

308 TSM

Arivi, Ceyb-i Hmayun Defteri, No. 2438/3, v. 3a-b.

114

6 top Hindi ubuklu itari

6 top Hindi gezi
6 adet destar
Defa 7 nefer ayak ahidlerine ihsan- ahane buyurulan 9 top Hindi
ubuklu
7 top Hindi gezi
1 top Hindi telli beldar
7 adet destar
Defa 6 nefer ahidlere ihsan- ahane buyurulan
6 top Hindi ubuklu
6 top Hindi dz gezi
6 adet destar
evketlu Efendimiz Hazretlerinin 3 nefer kendi yayc ve okubalanna
ihsan- ahane buyurulan
3 top skaki stfe donluk
3 top Hindi ubuklu
3 top Hindi dz 9 top ali uka donluk
3 adet destar
evketlu Efendimiz Hazretlerine hizmet eden 5 nefer oku kullarna ihsan mlukane buyurulan
2 top Hindi ubuklu
2 top Hindi ubuklu itari 1 top ami itari
5 top Hindi dz gezi
5 adet destar
Defa 4 adet koulara ihsan- ahane buyurulan
2 adet Iskaki telli
44 top stufe donluk

115

Defa 23 nefer kabza alan kullarna kou olmak zere ihsan- ahane
buyurulan
92 top Frane ukas
30 top sandal
30 adet dirkem yevm-i mezburda sarf olunan d
Okmeydan ziyafetinde ikest olman masraf kaydolunan
6 adet Mercanlca sapl taam ka.
Bu masrafn, Padiahn menzil ald gn ile ilgili olduu anlalyor.
Meydan eyhine ve ihtiyarlara niin ihsanda bulunulmad bilinmiyor. Onlarn
hediyeleri, Safer 1208 (1793)de menzil ta diktirildii srada verilmi olabilir: 309
Okmeydannda Menzil-i Hmayunun tarihi ve ayak ta vaz mesarifi
olmak zere teslim olunan 479.5 kuru 15 ake
Okun dt daha nce iaret edilen yerde toplandktan sonra, eyh: Bu
menzili sen mi attn? diye sorar, kemanke: Allahn izniyle ben attm derdi.
Bunun zerine nceki menzilin sahibi veya oradaki birka kemanke usulen (eer
bir hata varsa gerekten) itiraz ederlerdi. O zaman, arlan iki ayak ve iki hava
ahidi dinlenirdi. Ayak ahidleri: Oku yolunca att, sark bozulduunu grdk,
hava ahidleri ise: Oku buraya dt, konduunu grdk derlerdi. tirazclar bu
defa bu ahidler iin ehadet isterlerdi. Orada hazr bulunanlar, drt ahidin de
szlerinin doruluuna ve garazsz kiiler olduuna ahidlik ederlerdi. Sonra
dualar okunur, bir ihtiyar kalkp okun dt akl yl yer evresine bir daire
izer, buras kazlr, tekbirlerle ta diktirilir ve bir Fatiha ile tren son bulurdu.
Menzil talar, ok defa mermerden bir stn eklinde yaptrlr; at ynne
bakan kitabesine kemankein ad, meslei, at mesafesi ve tarihi yazdrlrd.
Sultanlara, vezirlere ve hatrl kiilere aid nian talar, devrinin slubunu yanstan

309 TSM

Arivi, Ceyb-i Hmayun Defteri, No. 2439/14, v. lb.

116

birer abide grnmn tar, kitabeleri usta bir aire ve hatta hazrlatlan uzun
bir medhiyye halinde taa iletilirdi.
C- OK KOULARI
Okuluk dilinde kou sz, yarma anlamna gelir. Okmeydannda,
menzil bozup rekor krmak zere yaplan atlara da kimi zaman menzil kousu
deniliyordu. Ama bu tabir daha ok, herhangi bir meydanda okularn birbirine
gemek iin toplanp yarmalar anlamnda kullanlrd. Burada maksat mevcut
bir rekoru krmak ve ta diktirmek deil, o gnk yarmada en uzaa ok atarak,
konulan dl almaktr. Bu arada, adet olmasa da, bir kouya katlp kazanan
sultanlar iin okun dt yere hala ehrin baz semtlerinde rastladmz nian
talar diktirilebiliyordu.
Ok koular Okmeydannda yaplabilecei gibi, elverili bir alanda, bir
kk bahesinde veya mesire yerinde de dzenlenebilirdi. Ayrca stanbulda,
eitli spor yarmalar, cirit oyunlar, cndilik gsterileri ve ok koularna
ayrlm, meydanlar vard. Bunlarn en eskisi, Erikap dna den Otak
Meydan idi.310 Kadrga semtinde, Kumkap ile atladkap arasndaki alana
Cndi Meydan deniyordu. Halk arasnda "Cinci Meydan diye de anlan bu
alanda Cuma gnleri cirit oynanr, ok koular yaplrd.''311 Vakf kaytlarnda
Aksaraydaki Etmeydan Meydan- Tir diye de gemektedir. Ayn belgelerin
Galata Mevlevihanesi yaknnda bir Okmeydanndan sz edilmektedir. Ayrca
Eybde (idris Kk), Davud Paada ve skdarda byle meydanlar
bulunmaktayd.312
Ok koular, dzenlemek, eski Arab ve Trk dnyasnda yaygn bir adetti.
slam inancna gre, ok yartrmak haram saylmayan birka oyundan biriydi:
Okulua hem bir ibadet hem de sava hazrl gzyle baklrd. Menzil
okuluu gibi, kou okuluu da snneti; ata gaza, niyyetine balanrd.313
Yukarda iaret ettiimiz gibi, ok koular Trkmen genleri arasnda da rabette
idi: Bo vakitlerinini

310 A.

S. lgen, Fatih Devrinde stanbul Ankara 1939.

311 Eremya

elebi Kmrcyan, stanbul Tarihi (17. Asrda stanbul), stanbul 1952 s. 4,98.99

312 .L.

Barkan - E. H. Ayverdi, stanbul Vakflar Tahrir Defteri, stanbul 1970, s. 222 Abdullah Efendi
Tezkiretr-Rumat, v. 43a, 62b, 71a.
313 Seyyid

Mehmed Vahid, Minhacr-Rumat, v. 22a

117

ok atmakla geirirler, kuvvetlilik iddiasndaki yiitler ok yartrrlar, dn

elenceleri srasnda damat ve arkadalar ok kousu dzenlerlerdi.314
Ok kousu, Yenia boyunca da halkn holand bir spor olmakta devam
etmitir. Koular, ok defa mesire yerlerinde dzenlendii iin, oralara hoa
vakit geirmek iin giden halknda ilgisini ekiyordu.
Bu sporla zaman zaman padiahlar da ilgilenmi, bu maksatla bini
dzenlemilerdir. Bilhassa Sultan III. Mustafa, I. Abdlhamid ve III. Selim ok
kousu seyrinden ok holanrlard. Sultan II. Mahmud, Okmeydan ile eitli
mesire yerlerinde ve bahelerde dzenlettii koulara kendisi de katlrd.
1- Kounun artlar
Ok koularna katlabilmek iin, nce defterli kemanke, yani 900 geze ok
atp kabza alm oku olmak arttr. Anlalan bu art, kounun sradan bir elence
haline gelip yozlamasn nlemek zere konulmutur. Yarmaclar arasnda
dengeyi salamak iin, okular at derecelerine gre drt guruba ayrlrd:
Dokuzyzcler, Binciler, Binyzcler ve htiyarlar. Her gurup ayr atr,
birinci gelenlere nceden kararlatrlan dller verilirdi.
Dokuzyzc bir kemanke, 1000 geze ok atarsa, gurubunu deitirir ve
artk binciler ile kouya katlrd. Bincilie veya binyzcle ykselen bir oku
iin tekrar derece dmesi sz konusu deildi. ihtiyarlar kousuna, sala veya aa
kou da denirdi. At gleri azaldndan, bu kouya bir mesafe snr
konmamt; 900 gezden az da atsalar, en ok atan dl alrd.
Binyzc kousuna ba kou deniliyordu. Kouya nce onlar balarlar; her
kemanke kararlatrlan sayda ok atard, nceden bir say kararlatrlmamsa,
herbirinin 11 er ok atmas adetti. Binyzclerin pirev oku atmas gerekiyordu.
Bu kounun sonu alnnca, binci kousuna geilirdi. Bunlar 9ar tane haki
oku atarlard. Kouda Padiah bulunuyorsa, bincilerin de pirev atmas
gerekirdi.315 Dokuzyzcler, 7'er haki oku; ihtiyarlar ise 5er sala azmayii
atarlard.

314 Dedem
315

Korkudun Kitab, (Haz. O. . Gkyay), stanbul, s. 36,40, 50.

Kanunname-i Rumat, S. 25-26.

118

Her gurup iin tayin olunan bu saylarn dini bir anlam vardr: Her ok bir
slam bynn ruhuna adanmtr. Okuluk risalelerinde bu konuda geni
aklama ve yorumlara rastlanmaktadr.316
Aa Kouda yarmaclar ayn yay ve okla yarrlar. Kouya katlan
ihtiyarlardan ekii en az olann kullanabilecei sertlikte bir yay seilir. Hepsinin
oklar ayn boy ve arlkta olmaldr. Dier guruplarda bu art aranmaz, her biri
kendi yay ve oku ile atar. Ama o gurup iin gerekli cinste ok atmak zorundadr.
sterlerse, bunlar da, ayn yayla atmak artn batan koyabilirler.
Koular bir sermdr ynetir. Sermdr, meydan eyhini temsil eder;
okularn, kounun usul ve artlarna uymalarn salar.
Koularda at sras, kdeme gredir: kabzas eski olan nce atar. O at
yaparken, ayn anda bir baka yarmac at yapamaz. Her yarmac ancak kendi
gurubunda atabilir. Yalnz, sz gelii, Dokuzyzc bir kemanke o gnk kouda
1000 geze atm ise, Bincilerle de ata durmak hakkn kazanr. Daha sonra
dzenlenen koularda artk Bincilerle ata katlr. Meru bir mazeret sebebiyle
uzun zaman at yapmam ve idmansz kalm bir kemanke, eyhden yahut
sermdrden izin almak artyla, bir sre aa kademedeki atlara katlabilir,
fakat eski formunu bulur bulmaz yine nceki derecesine geerdi. Bir kaide olarak,
bincinin dokuzyzclerle yarmaya sokulmamas, onlara dl almak imkan
vermeyecei iindi.
Kou atlar, hileyi nlemek iin, sabit bir ayak yerinden yaplrd. At
yn kararlatnldktan sonra ileriye 80 gez aralkla iki bayrak dikilirdi. Ok bu
araln dna derse salk olur, geersiz saylrd. Menzil atlar gibi, koular
da rzgar ynnden yaplr, o gnk havaya baklarak atn dorultusu
belirlenirdi. Kou srasnda rzgarn yn deiirse, at yarya gemise devam
edilir, gememise, yeni yne gre ata batan balanrd. Koulara havac
getirilebilirdi, ama art deildi. Oklarn zerinde sahiblerinin ad veya imzas
yazl olduundan, kou bittikten sonra hep birlikte hava yerine gidilir, yarmay,
okuluk diliyle havay kimin kazand bu yazdan anlalrd.

316 Seyyid

Mehmed Vahid, Ayn Eser, v. 7a-9a; M. Kani, Ayn Eser. s. 59-60.

119

2- Yarmalar ve dller
Her gurup kouda havaya kalana dl vermek adetti. Yarmada padiah
veya yksek rtbeli bir devlet adam hazr bulunuyorsa dl koymak ona derdi.
Byle hallerde, birinci gelenin derecesine ok yaklaan, yani bedele kalan
koucuya da, mahzun kalmasn diye mnasip bir dl verilirdi. dl, para
olabilecei gibi, kuma, giysi, ko, at, ksrak vs. de olabilirdi. Okular kendi
aralarnda yarrlarken, ok kere kk bir dl, sz gelii birka ok, bir zehkir
veya tarak koyarlard. Burada en ok dikkat edilecek nokta, kounun bir kumar
haline gelmemesi idi. dl konulmas sadece bu sporu tevik etmek, biraz da
heyecan katmak iindi.
Kendi aralarnda yaran iki kiiden herbiri dl koyabilir, koyan kazanrsa
dl kendisine kalr, dieri kazanrsa dl alrd. kili bir kouda, varsa araya
nc bir ahs katlrd; o dl koymaz, kazanrsa her iki dl de alrd. dl
koyanlarn biri kazanrsa tekinin dln alr, kendi dl kendine kalrd.
Gurup koularnda da bu yol izlenirdi. Ayrca, kouya balanmadan nce, dln
aka tesbiti artt.
Eldeki kaytlardan, baz padiahlarn gre, cirit, tomak gibi sporlarn yan
sra, ok kousu seyrine de merakl olduklann reniyoruz. Bu konuda rnekler
veriyoruz.
Sultan III. Ahmed, daha ok Okmeydan ve imirlikde koular ve puta
atlar dzenletir, kazananlara 5-20 kuru arasnda deien dller verirdi. stisna
olarak, 1126 (1714) ylndaki bir kouda zamann nl kemankelerinden Rahikili
Ali Aaya 10 altn; 29 Receb 1131 (1719) gnk kouda ise havaya kalan
Hazineli Mustafa Aazade brahime 2 altn ihsanda bulunmutur.317
Sultan III. Mustafa, gre ve ok kousu seyrinden holanrd. dl
konusunda eli akt; kou alanlara 10ar adet zer-i mahbub datrd.318 En ok
Bahariyeye, Taksime ve Okmeydanna bini yaptrr, kou Okmeydannda
dzenlenmise meydan eyhine, korucu ve havaclara, yayc ve oku ustalarna da
ihsanda bulunurdu.319

317 Cetb-i
318 Zer-i
319 H

Hmayun Defteri, TSM Arivi, D. 1196, D. 2184.

mahbub, 25 kuru deerinde Osmanl altndr (Redhouse).

Ceyb-i Hmayun Defteri, TSM Arivi, D. 1107, D. 115, D. 2410/1.

120

Sultan I. Abdlhamidin 1191-1201 (1777-1787) yllarnda, Dolmabahe

Bahariye ve Okmeydannda ok koular dzenlediini biliyoruz. Hep ayn
miktarda dl koyar, htiyarlara 15, Binyzclere 25, Bincilere 20,
Dokuzyzclere kuru verdirirdi. Bedelde kalanlar varsa, onlar da kademelerine
gre o kadar alrlard. eyhe 50, havac ve koruculara 20'er kuru bahi
datlrd.320
Sultan III. Selim, bilindii gibi ok atlarnda olduu kadar, tfenk
atlarnda da ustayd. Ihlamurda yapt baarl tfenk atlarn belgeleyen
nian talar bugne gelebilmilerdir. Okular Tekyesine armaan ettii puta
nianna ait bir yaz levhas, kendisinin hedef okuluunda da sz sahibi olduunu
gsteriyor.321 1012 geze ok atp menzil diktiine gre, Binci bir kemanketi.
Tahta getii 1203 (1789) ylndan, 1217 (1802) ylna kadar stanbulun
eitli yerlerinde pek ok ok kousu yaptrmtr. Bu yerler unlardr: Okmeydan,
Bahariye, Kathane, Ihlamur Deresi, Rami iftlii, Fenerbahesi, Havuzba
Kasr, Levend iftlii, Kavak Saray, Mirahur Kasr, Sultaniye, Dolmabahe,
Hnkar skelesi, Balta Liman, Davud Paa, Taksim, Ali Bey Ky, Yahya Efendi
Mesiresi, Mehmed Paa Kasn, stinye ve Gksu.
Kaytlarda, Padiahn da koullara katld yolunda bir bilgiye
rastlanmyor. Anlalan, yarmaclarn ekintisi yznden kou aksamasn diye,
kendi ok atlarn kou harici yapmaktayd.
Padiahn bu konudaki ar merak ve cmertlii sebebiyle, Okmeydan
dnda dzenlenen koulara da meydan eyhinin, vekilharcn, havac ve
korucularn, ok sayda kemanke ile yayc ve oku ustasnn katldn
gryoruz. Koulardan sonra, Silahdar Aa veya ukadar Aa eliyele, ortalama
bir hesapla, Binyzclere 15, Bincilere 15, dokuzyzclere ve ihtiyarlara 10 kuru
dl verilir, meydan eyhi 50, vekilhar 20 kuru bahi alrd. Kemankelere,
korucu, havac ve taliblere ise, kii bana 5-10 kuru decek ekilde toplu deme
yaplrd. Sultann iltifatna mazhar olan kiilere, hava yerinde duran iki ukadara,
Mansur Bizebana, iman Paa diye anlan Kad Mustafa Efendi ile Binyzc
Hafiz Ahmed Efendiye bahi konusunda daha eli ak davrandrd.322

320 Ceyb-i

Hmayun Defteri, TSM Arivi, D. 60, D. 119.

321 Askeri

Mze, Env. No. 7585.

322 Ceyb-i

Hmayun Defteri, TSM Arivi, D. 116, D. 120, D. 117.

121

Okuluk tarihimizin en byk kemankelerinden biri olan Sultan II.

Mahmudun da burada anmak gerekiyor. Okulukla ilgilenmeye balad 1233
(1818) ylndan itibaren, menzil atlar yannda ok koular da dzenletmi,
bunlara kendi de katlmtr. Elimizde bu konuda ayrntl bir belge bulunuyor.
1236 Zilkade ayndan 1237 Muharrem ayna kadar yaplan koular gn gnne,
lleri ile gsteren bu at cetvellerinin tamamn vermek ok yer alaca iin,
birinci, ikinci ve nleri anmakla yetineceiz:323
8 Zilkade 1236 (1821) gn, Niantadaki Sakzaacndan Tfenk
Talarna doru, haki yay ile yaplan kouyu, 930 gezle Sultan Mahmud
kazanm, Aas324 900, Buldanl brahim Aa 890 geze atmlardr.
15 Zilkade gn, Yldz yaknnda Babanda haki yay ile iki kou
dzenlenmi, ilkini 810 gezle Sultan Mahmud, kincisini 825 gezle Cndi Tahir
Aa kazanmlardr.
16 Zilkade gn, Okmeydannda Toptandan haki yay ile yaplan
atlarda, Sultan Mahmud 930 geze, Meydan eyhi Hafz Ahmed Efendi 880 geze,
Aa 840 geze ok atmlardr.
20 Zilkade gn, Yldzda Babandan yaplan atlarda u dereceler
alnmtr: Sultan Mahmud 860 gezle birinci, Aas 815 gezle ikinci, Buldanl
brahim Aa 760 gezle nc.
22 Zilkade gn, Niantandaki Yeni Ayaktan Sakzaacna doru,
Selim Usta yay ile yaplan kouda, Sultan Mahmud 885 geze, Aa 835 geze ve
Ahmed adl kemanke 820 geze ok atmlardr.
23 Zilkade gn, iki ayr kou dzenlenmitir: 1) Yldzda Babandan
haki yay ile, birinci Sultan Mahmud 900 gez, ikinci Hasan Bey 865 gez, nc
Aa 850 gez; 2) Yldzda Kahve nnden haki yay ile, birinci Sultan Mahmud
710 gez, ikinci Aa 680 gez, nc Kilerli Sar Nait Aa 660 gez.

323

TSM Arivi, E. 3702/1-17, E. 960 (E. 3702/18e nakil). Kk katlara kurun kalemle alnm bu
notlarn, Mustafa Kaniye ait olduunu sanyoruz. S. K. Ertem, 1938de, o zamanki Okspor Kurumu Genel
sekreteri Safi Tokszde Mustafa Kaninin el yazs ile bir mevsim iin iin tutulmu bir okuluk ruznamesi
grdn bildirmektedir (Trk Kemankeleri, stanbul 1938, s. 7). Elimizdeki notlar bu ruznamenin msveddeleri
olabilir.
324 Notlarda

sadece Aa diye geen, Yenieri Aas Hseyin Paadr. O devirde byle anlrd.

122

24 Zilkade gn, Yldzda Babandan haki ile atlan kouda, Sultan

Mahmud 900 gezle birinci, Aa 825 gezle ikinci, Nazif Aa 815 gezle nc
gelmilerdir.
25 Zilkade gn Niantanda bir kou dzenlenmi, Selim Usta ii yayla
Yeni Ayaktan yaplan atlarda, Sultan Mahmud 840, Buldanl brahim Aa 825,
Kemanke Ahmed 750 gez tutturmulardr.
27 Zilkade gn, Niantanda Ihlamurlukda yaplan ayr kouda Sultan Mahmud 660,720 ve 740 gezle hep birinci gelmitir.
27 Zilhicce gn, Niantanda dzenlenen kouda Poyraz havas ile
atlar yaplmtr. Sultan Mahmud 900 gez, Sar Nait Aa 840 gez, Aa 830
gez atarak ilk dereceyi almlardr.325
7 Muharrem 1237 gn, Okmeydannda ARABACI (AL BAL)
MENZL ayak tandan Lodos havas ile drt gurup halinde ok koular
dzenlenmitir. 1) Binyzcler kousunda Sultan Mahmud ve Meydan eyhi
Hafiz Ahmed Efendi 916 gezle berabere kald; 2) Biniciler kousunda 950 gezle
-aas Beki Kara Molla birinci, 850 gezle Buldanl brahim Aa ikinci, 830
gezle Ali Aa nc oldu; 3) Dokuzyzcler kousunda Berber-ba Ali Aa ile
Musahib brahim Aa 840 gezde berabere kald, Sar Nait Aa 835 geze att; 4)
Aa kouda ise Hac Hseyin Efendi 550 gezle birinci geldi.
14 Muharrem gn, Okmeydannda UAK (HACI SMAL) MENZL
ayak tandan, Poyraz havasyla yaplan drt gurup halindeki yarmalarda: 1)
Binyzclerde Sultan Mahmud 947 geze, Hafz Ahmed Efendi 933 geze; 2)
Bincilerde Ali Aa 925, Buldanl brahim Aa 865, Kara Molla 840 geze; 3)
Dokuzyzclerde Berber-ba Ali Aa ile Sar Nait Aa 905 ve Hasan Bey 895
geze atarak ilk dereceye girdiler. 4) Aa kouyu 500 gezle Mustafa Efendi
ald.
Bunlarn arasnda bulunan tarihsiz bir at cetveli de 1237 Muharrem ayna
ait olmaldr. Okmeydannda yapld anlalan bu kouda: Binyuzde Sultan
Mahmud 880, Hafz Efendi 870; Binde Kara Molla 860, Berber-ba Ali Aa ile

325

Btn koularda Sultan Mahmudun birinci gelmesi, okuyucuda, Padiaha iltimas yapld kukusu
yaratabilir. Ama Sultann bu konuda ok hassas davrandn, bir keresinde bu sebepten btn Okmeydan
havaclarna yol verip, yenilerini atadn biliyoruz. Zaten, daha sonra 1228 geze kadar ok atp, menzil alan Sultan
Mahmud iin bu lleri tutturmak mesele deildi.

123

Behet Bey ona bedel; Dokuzyzde ryanizade Aziz Molla 830,

Minkalizade Ali Bey 825 geze ok attlar. Aa kou yaplmad.
Koularda datlan dl ve bahiler hakknda ise u belge bir bilgi
verebilir :
24 Zilkade 1238 (1823) gn binile Yldz Kasrna gidilerinde:
Bincilerde hava alan Behet Bey kullarna 50 Kuru, bedele kalan Kara Molla
kullarna 50 kuru, Dokuzyzclerde hava alan Tahir Aa kullarna 50 kuru
havac ukadar Aa kullarna 60 kuru ve alt nefer havaclar kullarna ceman
60 kuru verilmitir.326
1242 (1827) Zilkade ayndan sonra kou kaytlarnn seyreldii, Padiahn
daha ok menzil atlaryla urat grlmektedir. Yalnz burada, 1247 (1831)
ylnda Ayazaada dzenlenen bir kouyu anmadan geemiyeceiz. O gn Sultan
Mahmud, Binyzc kousunu 1184.5 gez gibi nemli bir atla kazand iin
adna, bugn de ayakta duran nian ta diktirmitir.327 unu hatrlatalm ki, kou
alanlarn ta diktirmesi adet deildi; bu ancak padiahlara tannan bir ayrcalkt.
V- OKMEYDANI MENZLLER
Kuruluundan, 19.Yzyl ortalarna kadar drt yzyl boyunca stanbul
Okmeydannda 50 adet menzil alm, 300e yakn menzil ta dikilmitir. Geri
baz talar daha 16.-17. yzyllarda kayp olmutu; ama yine de, Meydann henz
byk lde igale ve tahribe uramad 19. Yzyl ortalarnda, evresinin bir
ta orman haline geldiini tahmin edebiliriz. Atlar daha ok, Yldz/Poyraz ve
Lodos havalar ile yapldndan, talar en ok Meydann Gney Bat ve KuzeyDou kenarlarnda toplanmt. Bu ar birikmeler yznden, menziller i-ie
gemi, ayak ve menzil talar birbirine karmt. Kitabesiz talarn kime ve
hangi menzile ait olduklarn tesbiti ok gt. Bunu dikkate alan Katib Abdullah
Efendi, menzillerin yerini, ynn, talarn sahip ve llerini cetveller halinde
tesbit etmitir.
Bahtiyarzade Hasan elebi, Kanuni devrinde risalesini kaleme ald srada
menzil says 10-12 kadard. Bu yzden, menzillerin ynn ve ta sahiblerinin

326 Ceyb-i
327 Bu

Hmayun Defteri, TSM Arivi, D. 121, v. 132b.

tan kitabesi ve fotoraf iin Bkz. ermin Atamdede, stanbul'da Niantalar, stanbul 1971, s.
37-38 (Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi Blm, Yaynlanmam Lisans Tezi).

124

adlarn anmakla yetinmi, talarn llerini vermemitir. nemli rekorlar

anlatrken, bazen bir rekorun nceki baka bir rekordan ka adm fazla olduunu
sylese de, ncekinin miktarn bilmediimiz iin kesin bir fikir edinemeyiz.
Okulukta mesafe ls olan geze Bahriyarzade Risalesinde
rastlamyoruz. Belki daha ok adm kullanlyordu. Elli yl kadar sonra Mustafa
Ali, bu konuda yle yazyor: Tirendaz taifesinin itibarlarnda her be ayak yere
iki adm denir. Nitekim gez boyu deseler 5 adm murad olunur.328 Bu tarife
dayanarak, bir aya 27-28cm sayarsak, bir adm 70cm civarnda eder. Bu hesapa
gez 117cm olacaktr. Arada bazen ok boyu tabiri de kullanld ve menzil
oklarnn 60-70cm geldii dnlrse, adm iin verilen l akla yakndr.
Ama gez iin verilen 117cm bizce fazladr. Konuya yabanc olan mellifin veya
mstenihin bir hata yaptn sanyoruz. Nitekim, baz kyaslar sonunda, Abdullah
Efendinin kaytlarnda kullanlan gezin 70cm kadar olduu grlyor. yle ki:
Halil Hasib Efendi, Abdullah Efendiden yz yl sonra, menzilleri tekrar lm,
mesafeleri asrnn gezi ile yeniden hesaplamt.
18. Yzylda kullanlan gez, eski gezden % 5 nisbetinde ksayd. u halde,
bu yeni gez 66cm kadardr.
Aada verdiimiz at cetvellerinde, biz de Hasib Efendinin ve daha
sonra Mustafa Kaninin kulland bu yeni gezi kullanacaz. Bylece, Abdullah
Efendi vaktindeki ve sonraki kaytlar arasndaki farklarn karklk yaratmas
nlenmi, l birlii salanm olacaktr. At cetvelleri hazrlanrken, bu konuda
en salam kaynaklar olan Abdullah Efendinin (Tezkire), Halil Hasib Efendinin
(Tuhfe) ve Mustafa Kaninin (Telhis) risaleleri esas alnd. Zaten, teki
risalelerdeki kaytlar bunlarn kopyasdr.
nceleri menzillere atld rzgarn ad verilirdi (POYRAZ MENZL,
LODOS MENZL gibi). Ayn rzgarla daha baka menziller alnca, menzil
aan kiinin ad ile anlmaa balanmtr. Ama bu kaide deildir. Menzil almaz
bir rekorla kapanmsa, en son ta (ba ta) sahibinin adn da alrd. (LENDUHA
MENZL, TOZKOPARAN MENZL). Menzil uzun bir sre atlmadan
kalmsa, ilk ad yannda, kald ta sahibinin adm ald olurdu (UAKHACI SMAL, BER AA-HAFD MOLLA MENZL). Bazen de, ana tann
yerine (TEKYE MENZL), ekline (BE TALAR MENZL) veya atld

328 Mustafa

Ali, Knh'l-Ahbar, v. 157b.

125

okun trne (BUYUK YEKSVAR MENZL, HEK MENZL) gre anlrd.

Bir menzilin, o menzildeki zel at art (DRHEM MENZL) veya talarn
durumu sebebiyle (ERKEKL-DL MENZL, ARKURI MENZL)
adlandrld da grlmektedir.
Kaytlarda, her menzil tann ana tana gre sapma miktar verilmitir.
Sapma ana tann solundaysa (yayn kabzas sol elle kavrandndan) kabzaya,
sandaysa (zihgir yani ast sa elin baparmana takldndan) asta salkdr
denirdi. Sapmann snr, 16. Yzylda her iki yandan 30ar gezdi, 17. Yzyldan
itibaren 40 ar geze kartlmtr.329 Fakat bu kaideye her zaman ayn titizlikle
uyulmadn gryoruz. ARKURI MENZLnde sapmalar hep ayn ynde
olduu iin menzile bu ad verilmitir. Ama bu menzilde sapma, Bursal cann
atnda 143 gezi, Tozkoparann atnda 154 gezi bulduu halde ta dikmelerine
nasl izin verildiini anlamak gtr. Buna karlk, TOZKOPARAN (DELKL
KAYA) MENZLnde Tozkoparann 80 gez aykr atnda tartma km,
tan dorultmaa yanamad iin, ancak yeni bir menzilin ana ta saylmak
artyla ta dikmesine izin verilmitir.
Rekorlarn krl tarihleri, tesbit olunduu kadaryla, verilmi
olunamayanlarn hangi padiah devrine veya yzyla rastlad iaret edilmitir.
Menzil talarnn Okmeydanndaki yerlerinin kesin olarak tebiti ve bir
harita zerinde gsterilmesi konusuna gelince; bugnmzde artk imkanszdr.
1950 ylndaki son byk igalden nce bu belki bir lde mmknd. Bugn
Meydanda 300 menzil tandan sadece 15-20 kadar kalmtr. B konuyla 35-40
yl nce uramaya balayan Halim Baki Kunterin byle bir tesbit yapmam
olmas byk kayptr. Yine bir o kadar zamandr konuyla ilgilenen . F.
Ayanolu? fotoraflarla tesbit ettii 125 adet menzil tan bir kadastro haritasn
iaret etmekle yetinmitir.330 Bize bir ok ipucu verebilecek bu haritann, ince bir
kontrol sonunda, stnkr hazrland ve gvenilir bir dayanak olamayaca
anlalmtr. O halde, bugn iin yaplabilecek pek bir ey kalmyor. Biz burada,
at cetvellerinin sonunda verilen, ayak, ana ve ba talarnn yerleriyle ilgili eski
tarifleri anmakla yetinmek zorundayz.

329 Mustafa
330 .F.

Ali, Ayn Eser, 157b, Kanunname-i Runat, s 25

Ayanolu, Okmeydan ve Okuluk Tarihi, stanbul 1974 (Kitabn sonundaki harita)

126

1- TOZKOPARAN (DELKL KAYA) MENZL (YILDIZ LE)*

Ta Gez /Adet
1070
1
37,5
1105,5
2
14
1119,5
3
57,5
1177
4
33,5
1210,5
5
17,5
1228
6
11,5
1239,5
7
12
1251,5
8
28
9

1279,5

sim
ir Merd

Sapma

Rekor Tarihi

ana ta 1478'den nce

eyh Hamdullah

35 K.

Sinan Suba

Benli Karagz

11 .

Sinan Suba

63 K.

Deva Kemal

8,5

Havadelen Solak Bali

54

Bursal Sca

8,5 .

Tozkoparan skender

80 .

II. Bayezid
devri

II. Bayezid
devri

Ayak ta, MRALEM AHMED AA MENZLndeki, ir Merdin

Delikli Kaya diye anlan menzil tadr. Ana ta, Minber Sofas nnde, 10 gez
kadar ilerdeki tatr.
Sinan Suba, daha sonra Benli Karagzden ar atp tan srmtr.
Havandelen Solak Bali, Deve Kemalden ar atm fakat Meydan pirlerinden
Bekar Sinan yanlp oku vaktinden nce yerinden kartt iin tartma
bym, alt ay kadar yle kalm, sonunda randan konuk gelen Usta
Bayezid-olunun rica ve hakemliiyle tan diktirebilmitir. Tozkoparann
yl uraarak att
*Tablolar iin nemli aklama: Yukardaki tabloyu rnek alrsak: ir Nerd 1070 gez mesafeye ok atp
ana ta diktirmi, daha sonra eyh Hamdullah 35.5 gez fazla uzaa (ar) atp 1105.5 geze ulam ve ta
diktirmitir. Bu atnda 35 gez oku sola (kabzaya) kam. Dier rnek; Deve Kemal, Sinan Subadan 17.5 gez
fazla atp 1228 geze ulaarak ta diktirmitir. Yapt atta oku 8.5 gez asta (saa) karmtr. Atlar, Yldz
rzgar ile yapld iin (Yldz ile) diye belirtilmitir, (editr notu)

127

bu menzil iin, ca' taraftarlar ar salkdr diye itirazda bulunmular, uzun

ekimelerden sonra Sultan Bayezid ve eyh Hamdullahn aracl ile Tozkoparann ta diktirmesine fakat ayr bir menzil saylmasna, can menzilinden
ar atann rekor krm olacana karar verilmitir. (Tezkire, v. 19b-25a; Tuhfe
TSM, v. 7a-10a; Telhis, s. 248-251)
2- TEKYE MENZL (YILDIZ LE)
Ta
1
2
3
4
5
6
7
8

Gez /Adet
985 1009
1025
40
1045
20
1075
30
1108 1060,5
33
51,5
1128 1078
20
17,5
1161 1108
33
30
1188 1164
27
56

sim
Kemanger Ahmed

Rekor Tarihi
15. Yzyl Sonu

Silahdar shak Bey

II. Bayezid devri

Arabzade Yayc brahim

Yayc Kosta Hseyin

Yavuz Sultan
devri

Kemhac Divane Kasm

Haydar Bey
Hsrev Bey
Lendha Cafer

Ayak ta, ir Merdin Delikli Kaya diye bilinen menzil tann yaknnda
Topta denen ksa tatr. Ana ta, Tekye kapsna 40 gez uzaktaki mezarlk iinde
bulunan uzun mermerdir. Menzil Tekyenin yapmndan nce ald, talardan
bazs Tekye iinde kald iin bu ad verilmitir. lk drt rekor haki, tekiler
pirev oku ile krlmtr.
Tozkoparan skender, ayak ta diktirip menzili amak zere iken AH
(PARPOL) MENZLnde rekor krd iin, o srada bu menzilde atan Kemanger Ahmede izin verilmi, menzili o amtr. kinci ta Tekye duvar altnda
kaldndan, sonraki ta ise daha 17. Yzylda kaybolduundan ller
kesinlikle tesbit edilememitir. lk srada verilen Abdullah Efendinin tesbitlerini
hatal bulan

128

Hasib Efendi, ikinci, nc ve drdnc talar, baka menzil talaryla

kartrldn bildiriyor. kinci sradaki ller onun tesbitleridir. (Tezkire, v,
26b- 28a; Tuhfe TSM, v. 11b-12b; Telhis, s. 252-253)
3- TOP YER (HASAN TAI) MENZL (YILDIZ LE)
Ta Gez /Adet
sim
Sapma Rekor Tarihi
15. Yzyl
1
1004
Bahtiyarzade Hasan elebi
ana ta
sonu
1087
2
Rum Yusuf
47 K.
1525-1530
83
1167
3
Kuburcu Hsrev
70 K.
80
1195,5
4
Lenduha Cafer
65 K.
1561-1565
28,5
1213,5
5
Hasodal Ali Aa
1703-1730
18
1221
Sultan II. Mahmud
1835
7,5
6
1228
Sultan II. Mahmud
1836
7
Ayak yeri, Kathane yoluna beyaz kk mermer olup AH (PARPOL)
MENZLnin ana tadr. Tekye Tepesinden Mezzinler Sofasna doru atlr.
Hasodal Ali Aa, ana tandan birka gez asta aykr atmken, menzilin
teki talar hep kabzaya salk olduundan, menzilin talar karmasn diye, Sultan III. Ahmedin de rzasyla ta Lenduha Cafer tann hizasna dikilmitir.
Uzun bir zaman anlamam, Sultan II. Mahmud burada bir rekor krp ta
dikmiken, 1836da kendi menzilini ar atm ve tan srmtr. (Tezkire, v.
29a-b; Tuhfe TSM, v. 13b-14a; Telhis, s. 244-245)
4- HACI SLEYMAN MENZL (YILDIZ LE)
Ta Gez /Adet
sim
Sapma Rekor Tarihi
1030
1
Berber Murad
ana ta kanuni devri
3
1033
2
Ferudun Reis
39,5 K
30

129

3
4
5
6
7
8

1063
11
1074
21
1094
51
1146
7
1153
35
1188

avuzade Mehmet Efendi

1,5 K

Cebeci Deli Hasan

37 .

Yahya Aa

9,5 .

Talimhaneci Kk Ali

16,5 K.

Hac Sleyman

6 .

1594-1595

Hosodal Ali

24 .

1703,1730

Ayak yeri, Miralem Ahmed Aa tandan yukar dzde, ba ta Puta

Deresinde, Eski Karlkdan beride, Kulaksz yoluna yakndr. Hasodal Ali Aa,
tan srerek bu yere gelmiti. {Tezkire,v. 32b-34a; Tuhfe TSM, v. 16a-17a;
Telhis, s. 253-255)
5- SULTAN IV. MURAD MENZL (YILDIZ LE)
Ta Gez /Adet
1
1070,5

sim
Sultan IV. Murad

Sapma Rekor Tarihi

ana ta

Ana ta, Puta Tepesinde Hnkar Aya diye bilinen ta olup, ba ta

Tekye ardnda, Kk Sofa zerindedir. Padiaha ait olduu iin, zerine menzil
atlmamtr. (Tezkire, v. 34a-b; Tuhfe TSM v. 17a; Telhis, s. 248)
6- SLAHDAR MEHMED PAA MENZL (YILDIZ LE)
Ta Gez /Adet
1087,5
1
5
2

1092,5

sim

Sapma Rekor Tarihi

Silahdar Mehmet Paa

ana ta

1724-1725

Mehmet Ali Bey

1832

Ayak yeri, BOSTANCI MENZL ayak ta ile UNCU CA MENZL

ayak ta arasnda kk mermer tatr. Ba ta, Tersane Bahesi ynnde,
Meydan snr dndadr.

130

Mehmed Paa silahdarl vaktinde bu menzili am, ta dikmee

kalmadan Anadolu Eyaleti vezirliine tayin olunmutu. Tan daha sonra diktirdi.
Bu menzili Sultan III. Ahmedin emriyle atmtr. zn-i Hmayun olmadka
bakas atamaz art konmutur. Daha sonra Mehmed Ali Bey, Sultan II.
Mahmudun izniyle atm ve ta diktirmitir (Tuhfe TSM, v. 29b-30a, niv. v.
39a-40b; Telhis s. 259)
7- AH (PARPOL) MENZL (YILDIZ-POYRAZ LE)
Ta Gez /Adet
sim
Sapma Rekor Tarihi
Ahi
ilk ana ta
15.
1
986,5
Top skender
ana ta
Yzylsonu
1097,5
2
Avcba Kara Mustafa
24 K.
1515 yllar
111
1143,5
3
Bali elebi
4.5 .
46
1157
4
Karga Mustafa
18 .
13,5
1161,5
5
Yayc Mustafa
1 .
4,5
16.Yzyl
1182
6
Silahdar shak Bey
64 K.
ikinci
20,5
yars
1191
7
Arabzade Yayc brahim
72,5 K
9
1207,5
16.Yzyl
8
Parpol Hseyin
73.5 K.
16,5
sonu
Ayak yeri, Kathane tarafnda akll Tepede Ali Bali ta ile
YEKSVAR MENZL arasndadr. (BYK veya KK YEKSVAR
MENZLLE- Rnden hangisi olduu belirtilmiyor,) Ana ta, A/ALAR
MENZL ile beraber beyaz kk mermerdir.
Menzili, Fatih devrinde Ahi diye anlan kemanke am fakat ksa
zamanda ta kaybolmu, bu yzden Top skenderin menzil ta ana ta
saylmtr, kanuni zamannda Miralem Ahmed Aa, Arabzade Yayc
brahimden ar atmsa da, rekoru azmsam, Lodos Menzili bana yeter!
deyip ta diktirmemitir.

131

Abdullah Efendiye gre, menzilin ba ta, kendi zamannn lsyle

1139 gezdir. Aradaki nisbet % 4' geiyor; verdii l yanl olsa gerektir.
(Tezkire, -.. 24b-25b; Tuhfe TSM, v. 10b-la; Teihis, s. 251 -252)
8- CERAH MENZL (YILDIZ-POYRAZ LE)
Ta Gez /Adet
sim
Sapma
ilk ana
Solak Mehmed Bey
ta
943
1
Kepeneki Reis
ana ta
73
1016
2
Solak Hamza
36 .
18,5
1034,5
3
Solak Mehmet Bey
42 .
11,5
1046
4
Defterzade Mehmet Bey
2 K.
27
1073
5
Solak sa
25,5 .
3
1076
6
Defterzade Mehmet Bey
0,5 K.
43
1119
7
Solak Kara Hasan
14 .
6,5
1125,5
8
Cerrah Ali Bey
8,5 .
3
1128,5
9
Biga Beyi Osman Bey
14,5
1143
10
Abad Mehmet Efendi
3
1146
11
Kilerci Hasan Aa
38,5
12
1184,5
Sultan II. Mahmud
-

Rekor Tarihi
Kanuni devri

1729-1730
1732-1733
1763-1794
1835

Ayak ta, ARKURI MENZL ayak yeri ile ZHGRC YER (BE
TALAR) MENZL arasndadr. Ba ta, Sinan Paa Camiinin kaps
yaknndadr.

132

Menzili, Solak Mehmed Bey ana ta diktirmise de, bir zaman sonra Solak
Hamzadan ar atarak tan srm, bylece Kepeneki Reis diye anlan
kemankein ta ana ta saylmtr. Cerrah Ali Beyden sonra bir sre atlmadan
kald iin bu ad verilmitir.
Parpol Hseyin Efendi, bir meydan gn Biga Beyi Osman Beyden hayli
ar atm, fakat atta havaclardan baka ahit bulunmad iin ta dikmekten
vazgemitir. Sultan II. Mahmud, bu menzilde 1829-1835 yllarnda bir ok at
yapm, tan defa srerek bu yere gelmitir. (Tezkire, v. 30b-31a; Tuhfe TSM,
v. 14b-15a; Telhis, s. 247-248)
9- DVT MENZL (YILD1Z-POYRAZ LE)
Ta Gez /Adet
938
1
28,5
966,5
2
10
976,5
3
29
1005,5
4
80
1085,5
5
5,5
109
6
6
1097
7
9
8
1106

sim

Sapma Rekor Tarihi

Birinci Ta

ana ta

kinci Ta

26 .

nc Ta

19,5

Drdnc Ta

39,5

Benci Ta

21,5 .

Seyid Halil Hasib Efendi

Fathizade Seyyid Mustafa

Hac Beir Aa

1722-1723
1745

1745

Ayak yeri, oban emesinden yukar Glck banda kk kfeki

tadr. Ba ta, Piyale Paa Camii yaknnda, bayrn eteindedir. nceleri haki,
sonra pirev oku ile atlan bu menzilde ilk be tan sahipleri daha 17.Yzylda
bilinmiyordu. {Tezkire, v. 35a-b,Tu!tfe TSM, y. 18a-b; Telhis, s. 258-259)

133

10-

BOSTANCI MENZL (YILDIZ-POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
861,5
1
47
908,5
2
34,5
943
3
21
964
4
11,5
975,5
5
33,5
1009
6
17,5
1026,5
7
11,5
1038
8
15,5
9
1053,5

sim

Sapma Rekor Tarihi

Cin Hac Hseyin Efendi

ana ta

Klc Yusuf

1.5 K.

Kandilli Usta Piyale

6 .

brahim Aa

9,5 .

Beinci Ta

28 K.

Fehad Aa

13 .

Tekyeni Hseyin elebi

45 K.

Bostanc Mustafa Bey

57 K.

Vecahetli Aa

5,5 K.

Ayak yeri, Puta Deresi banda, UNCU CA MENZL ayak yerinden

biraz ilerde ksa mermer tatr. Ba ta, Tersane Behesinin st yanndadr.
Menziller nce haki, daha sonra pirev ile atlmtr. Beinci tan sahibi daha
l7.Yzylda bilinmiyordu. (Tezkire, v. 37-38a; Tuhfe TSM, v. 20a-b; Telhis, s.
259-260)
11- EK (ERKEKLI-DL) MENZL (YILDIZ-POYRAZ LE)
Ta Gez /Adet
884
1
18,5
903,5
2
156,5

sim

Sapma Rekor Tarihi

Birinci ta

ana ta

kinci ta

21 K.

134

3
4
5
6
7
8
9
10
11
12

1060
42,5
1102,5
9
1111,5
10
1121,5
6
1127,5
27,5
1155
22
1177
13,5
1190,5
6
1196,5
23
1219,5

nc ta

3 .

Drdnc ta

28,5 K.

Pekir aas sleyman aa

20 .

Kk hsan aa

Cebehaneci Seyyid Osman Aa

18 .

Suada Bey

Sertahtrevani Hasan Aa

Tacirzade Mehmet Aa

Sultan II. Mahmud

1832

Sultan II. Mahmud

1835

1737

Ayak yeri, SEKBANKULU MENZLnin ana tadr. Haskye doru

atlr. Bu menzilin ana ta da yine SEKBANKULU MENZLne ayak yeri
olduundan, her iki menzil ERKEKL-DL diye anlr.
lk drt menzilin sahipleri daha 17.Yzylda bilinmiyordu. Sultan II.
Mahmud, 1832de 6 gezle krd rekoru yetersiz bulmu ve yl sonra 23 gez
daha ar atarak tan srmtr. (Tezkire, v. 35a; Thfe TSM, v. 18a; Telhis, s.
246- 247)
12-

MAM MENZL (YILDIZ-POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
743
1
110

sim
mam Mehmed Efendi

Sapma Rekor Tarihi

ana
17. Yzyl ba
ta

135

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14

853
10,5
863
44,5
908
12
920
3,5
923,5
16,5
940
39,5
979,5
45
1024,5
52,5
1077
17
1094
2
1096
53
1149
13,5
1162,5

Abdlbaki Bee

20 .

Hasan Bey

39,5 .

Mirahur Yusuf Bee

32 .

Berber Kadri Bey

41 .

Hasku

38 .

Katib Ahmed Efendi

Hasanzade Ali Bey

ana
ta
20,5 .
10,5
K.

Kethda Yusuf Aa

27 K.

Kuu Mustafa elebi

27 .

Abaza Osman Aa

60 .

Teberdar Ahmed Aa

47 .

Tomar Ahmed

40 .

Seyyid Berbad Mustafa

47 .

17. Yzyl
sonu

Ayak ta, Kathane ynnde NAKKA MENZL ba tana yakn

yerdedir. Haskye doru atlr.
Ata rabet azald iin 743 geze menzil almasna karar verilmi, daha sonra
bu aksakl nlemek zere, Katib Ahmed Efendinin 940 gezlik ta ana ta
saylmtr. Nakib Mustafa diye bilinen kemanke, Haskudan ar atp menzil
almsa da ta daha 17.Yzylda kayp olmutu. Kaddi brahim Efendinin
Hanzade Ali Beyden, Feridunzade Mustafa Aann ise Yusuf Aadan sonra
diktirdikleri talar da kayptr. Menzilin, HAYDAR. (MEM ELEB)

136

MENZL'ne karmamas iin, 11 .tatan sonraki atlarn kabza ynnde

80 gezden fazla sapma yapmamasna karar verilmiti. (Tezkire, v. 39b-41a; TuhJ'e
TSM v. 22a-23a; Telhis, s. 257-258)
13-

UAK (HACI SMAL) MENZL (YILDIZ-POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
917
1
19
936
2
1,5
937,5
3
33,5
971
4
34
1005
5
27,5
1032,5
6
2
1034,5
7
42,5
1077
8
47
1124
9
5
1129
10
2
1131
11
2
1133
12
43,5
1176,5
13
1
14
1177,5

sim
Uakizade Hamza elebi
Oku Selanikli Musa
Hammami Ahmed Aa

Sapma Rekor Tarihi

ana
17. Yzyl
ta
16,5
K.
35,5
K.

mam Mehmed Efendi

7 .

dris Bey

28,5
K.
12,5
K.

Lalizade Ahmed Efendi

Mevkfati Mehmed Efendi

34 K.

Kayyumzade Ahmet Efendi

29 K.

Katip Solak Ahmet Efendi

46,5
K.

Bey Mustafas

3,5 K.

Hac smail

4 K.

Tomar Ahmet

29 K.

1698-1699

Seyyif Berbat Mustafa

59 K.

1707

Hasadolu Halil Aa

25 K.

1708

137

Ayak ta, ARKURI MENZL ayak yeri ile HACI SMAL (CAFER) MENZL
ba ta arasnda ksa beyaz mermerdir. Ba ta, Tekye kesine yakndr.
(Tezkire, v. 35b-37a; Tuhfe TSM, v. 18b-20a; Telhis, s. 255-257)
14-

YUSUF AA MENZL (YILDIZ-POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
840
1
88
2

928

sim
Yusuf Aa
Hac Beir Aa

Sapma Rekor Tarihi

ana
ta
34 .

1760-1761

Ayak yeri AH (PARPOL) MENZL ile Cafer Aya arasnda kk

mermer tatr. Ba ta BOSTANCI MENZLne dorudur. Kzlar Aas Yusuf
Aa itibarl bir kii olduu ve Tekyeye taamiyye balatt iin 840 geze menzil
amasna izin verilmiti. Bu menzilde yalnz Darsaade Aalarnn atmas art
konulmutu. (Tuhfe TSM, v. 27b-28a; Telhis, s .262)
15- ERBETZADE (HSAM PAA) MENZL (YILDIZPOYRAZ LE)
Ta Gez /Adet
938
1
13
951
2
40
991
3
41
1032
34
4
1066
6
1072

sim

Sapma Rekor Tarihi

erbetizade Mehmet Emin E.

ana ta

1781

Mftizade brahim Selim Molla

36 K.

1788

Kahveciba Hsameddin Aa

18 K.

1789

Rza Bey

Rza Bey

Rza Bey

1835-1836

138

Ayak yeri, Karlar emesi stnde, MEM EFEND (MERCAN AA)

MENZL ana tann batsnda kk mermerdir. Ana ta CERRAH MENZL
ana ta ile Pusta Sepetine yakn tatr.
Ahmed Muhtar Efendi, bu menzili amak zere ayak ta diktirmi, yal
olduundan bir trl atamamt. Baka taliblere izin vermedii iin, ancak
lmnden sonra alabilmitir.
Rza Bey, ayn yl iinde iki defa tan srerek bu yere gelmitir. (Tuhfe
TSM, v. 33a; TelhU, s. 260-261)
16-

SULTAN III. SELM MENZL (YILDIZ-POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
1
1012

sim
Sultan III. Selim

Sapma Rekor Tarihi

ana ta
1792

Ayak yeri, Hnkar Aya diye bilinen tatr. Ba ta, Meydan snrndan
an, Tersane Bahesi yaknnda bulunan kprnn yanndadr. Padiah menzili
olduundan, burada baka at yaplmamtr. {Tuhfe niv. v. 39a-40a; Telhis, s.
248)
17-

ZMEC (ULLU) MENZL (POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
1155
1
7,5
1162,5
2
11,5
1174
3
13
1187
4
2,5
1189,5
5
8,5

sim

Sapma Rekor Tarihi

Yayc Davud

ana ta

izmeci Davud

71,5 K.

Arabzade Yayc brahim

57 K.

Karga Mustafa

53 K.

Breki Mehmed

37 K.

16. Yzyl

139

6
7
8

1198
3
1201
22,5
1223,5

Bozdaanc Mustafa elebi

44,5 K.

Lenduha Cafer

44 K.

1550 yllar

ullu Ferruh

19 K.

1554'ten nce

Ayak yeri, HACI SMAL (CAFER) MENZL LE ARABACI (AL

BALI) MENZL arasnda mermer tatr. Ba ta, Bahtiyar (Puta) Deresindedir.
(Tezkire, v. 24a-b; Tuhfe TSM, v. lOa-b; Telhis, s. 262-263)
18-

AZMAY MENZL (POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
1
1031

sim
Rahikili Ali Aa

Sapma Rekor Tarihi

ana ta 18. Yzyl ba

Ayak ta, TEKYE MENZLnin ayak yeri olan Top Tadr. Ba ta

ARKUR MENZLnden ar, Haskye yakndr. Menzil, demir temrenli
azmayi oku ile almtr. (T/?/e TM, v. 28a; Telhisr, s. 264)
19-

SELM AA (KADR AA) MENZL (POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
1012
1
15
1027
2
53
1080
3
25
4

1105

sim
Enderunlu Selim Aa

Sapma Rekor Tarihi

III. Ahmed
ana ta
devri

Katib Halil Aa

1735-1736

Paazade Fevzi Bey

40,5 .

1762-1763

Abdlkadir Aa

1763-1764

Ayak yeri, AH (PARPOL) MENZL ile HACI SMAL (CAFER)

MENZL ayak talar arasndadr. Ba ta Cin Deresi solundaki evlerin
kesindeki uzunca mermerdir. (Tuhfe TSM, v. 29a-b; Telhis, s. 263)

140

20-

BER AA (HAFD MOLLA 7 MENZL) POYRAZ LE

Ta Gez /Adet
909,5
1
7
916,5
2
35
651,5
3
60
1011,5
4,5
4
1016
24
1040
14
5
1054

sim

Sapma Rekor Tarihi

Hac Beir Aa

ana ta

1763-1764

Kaftani Ahmet Aa

1779

Mehmed Hafid Molla

1779

uhadar Kk Hseyin Aa

1788-1789

uhadar Kk Hseyin Aa

Mehmet Ali Bey

4 K.

Mehmet Ali Bey

1834-1835

Ayak yeri, TEKYE MENZLnin ayak yeri Top Tana yakn, Kathane
yolu zerinde, ksa ehane mermer tadr. Ana ta ARKURI MENZL nden
tede Yusuf Deresi yannda yamaca doru, dz yerdeki burmal uzunca musanna
tatr.
uhadar Kk Hseyin Aa, Kaptan- Derya olduktan sonra, tan
srmtr. Mehmet Ali Bey de ta srerek bu yere gelmitir. (Tuhfe TSM, v. 31ab; Telhis, s. 263-264)
21Ta
1

BE DREK MENZL(POYRAZ LE)

Gez /Adet
940,5
10
955,5
15
970,5

sim

Sapma

Rekor Tarihi

Hac Beir Aa

ana ta

1763-1764

zzet Bey

zzet Bey

1835

141

Ayak yeri, Kanlar emesi tesinde, MRALEM AHMED AA MENZL

ile LODOS LENDUHASI MENZL ba talar arasnda ksa mermerdir. Ana
ta, ARKURI MENZL ana ta ile EMN MENZL ayak ta arasndai
Kathane yolu yaknnda uzunca be direk musanna mermerdir.
Yalnz Darssaade Aalarnn atmas art koulan bu menzilde zzet Bey
kendi yerini ar atarak ta srmtr. (Tuhfe TSM, v. 31a-; Telhis, s. 264-265)
22-

ABDLBAK EFEND MENZL (POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
1
892,5

sim
Arslanzade Abdlbaki Efendi

Sapma Rekor Tarihi

ana ta
1777

Ayak yeri, BER AA (HAFD MOLLA) MENZL ana ta ile

MRALEM AHMED AA MENZL arasnda, orta boyda ince dz mermerdir.
Ana ta Hasky ynnde, Solak emesi yaknndaki Aa Karlndan ar, dere
kysnda bulunan kuyunun gneyindedir. Yeksvar oku ile atld iin bu mesafe
yeterlidir. Telhisde anlmyor; belki 19.Yzylda kayp olmutu. (Tuhfe TSM, v.
32a-b)
23Gez /Adet
954

BLAL AA MENZL (POYRAZ LE)

sim
Hazine Vekili Bilal Aa

Sapma
ana ta

Rekor Tarihi
1787

Ayak ta, HACI SMAL (CAFER) MENZLnin ayak yeri yaknnda

ksa mermerdir. Hasky tarafndaki Kzl Minareye (Cinli Baheye) doru atlr.
erbetizade Seyyid Mehmed Emin Efendi, bu menzili amak iin ayak ta
diktirmi, fakat atmay baaramam, bir zaman sonra Bilal Aa atarak amtr
(Tuhfe niv. v. 45a; Telhis, s. 266-267)

142

24-

HASILLI MEHMED AA MENZL (POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
1
901

sim
Hasll Mehmet Aa

Sapma Rekor Tarihi

ana ta
1792-1793

Ana ta, NAKKA MENZL ile MAM MENZL arasnda, orta boy
mermerdir. Yahudi Mezarlna doru atlr. (Tuh/e niv. v. 46a; Telhis, s. 267)
25-

MEM EFEND (MERCAN AA) MENZL (POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
850
110
960
1
27
2
987

sim

Sapma Rekor Tarihi

Srre-Eminzade Memi Efendi

ana ta

Muhzr Abdi Baba

ana ta

1793-1794

Mercan Aa

1796-1797

Ayak ta, BYK YEKSVAR MENZL ile NAKKA MENZL

arasndadr. mam Deresine doru atlr.
Meydan mdavimlerinden Memi Efendi, btn gayretlerine ramen rekor
kramad iin, ad unutulmasn diye, pirliinde att 850 gezle menzil amasna
izin verilmitir. Ayn yerde 900 gez atann tekrar ana ta diktirmesi art
koulmutu. Fakat sonradan usule aykrdr diye tan sktrdler. Muhzr Abdi
Babann ana ta da haksz olarak sktrlmtr. Sultan II. Mahmud bu
hakszln giderilmesi iin, henz hayatta olan olu Molla Mehmed kr
Aaya emir vermi, o da 1835 ylnda babasnn tan yeniden diktirmitir.
(Tuhfe TSM, v. 33b, niv. v. 45b; Telhis, s. 265-266)
26-

MAN PAA MENZL

Ta Gez /Adet
907
1
26

sim

(POYRAZ LE)
Sapma Rekor Tarihi

iman Paa (Kad Mustafa Ef.) ana ta

1796

143

933
32
965

2
3

Hatta Namk brahim Efendi

2 .

1800

Katib Vassaf Efendi

1834

Ayak yeri, Delikli Kaya ile A/ALAR MENZL talar arasnda ince
mermer stundur. Ba ta, Aa Karlndan 150 gez uzaklkta, Meydann
snrndadr. {Tuhfe niv. v. 43b-44a; Telhis, s. 266)
27-

TEVFK BEY MENZL (POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
1
966

sim
Tevfik Bey

Sapma Rekor Tarihi

ana ta
1835

Ayak yeri, Delikli Kayann tesindeki tekneli tatr. Ana ta, Gre
Meydanna doru, Tekye hizasndadr.
Tevfk Beyin babas Silahdar Aa, ayak ta diktirip ok alt halde
menzili aamadan lmt. Sultan II. Mahmud oluna ayn yerden at yapmasna
izin vermi, o da 966 geze atarak ana ta diktirmitir (Telhis,s. 266);
28- MEHMED ARF BEY (AAI KOU) MENZL (POYRAZI
LE)
Ta Gez /Adet
1
400

sim
Mehmet Arif Bey

Sapma Rekor Tarihi

ana ta
1837

Ayak ve ana talarnn yeri tesbit olunamad. 1781 de kabza alan Mehmed
Arif Bey, 80 yanda iken Meydana bir menzil dikmek iin Sultan II.
Mahmuddan ka geze atarsa atsn menzil amak zeri izin alp, HACI
EBUBEKR AA MENZLne doru atarak 400 geze ta diktirmitir. (Telhis,
s. 267)

144

29-

ARKURI MENZL (POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
1037
1
72
1109
2
52
1161
3
40
1201
4
31
1232
5
7
1239
6
32,5
1271,5
7
10
8
1281,5

sim

Sapma Rekor Tarihi

Gazzaz Ahmed

ana ta

Fatih devri

Oku Sinan

53,5 .

Fatih devri

Benli Karagz

102,5
.

Seyis Mahmud

40,5 .

Sinan Suba

113,5
.

Havandelen Solak Bali

74 .

Bursal Sca

143 .

Tozkoparan skender

154 .

II. Beyazid
devri

Ayak ta, Kanlar emesi gneyindeki tepenin bandan douya 130 gez
gerideki tatr. Ba ta Musahib Mustafa Paa Kkne (Kanl Kk) 250 gez
uzaklktadr. Btn rekorlar ast ynne aykr olduu iin menzile bu ad
verilmitir.
Tozkoparan skenderin 1281.5 gezlik (846 m) bu at Trk ve dnya
okuluk tarihinde bugne kadar alamam en byk rekordur. Tan
diktirebilmek iin Bursal ca ile aralannda uzun tartmalar gemiti. (Tezkire,
v. 16b-19a; TUhfe TSM, v. 5a-7a; Telhis, ps. 223-224)
30-

CAFER BEY MENZL (POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
925
1
3,5
928,5
2
12,5

sim

Sapma Rekor Tarihi

Cafer Sadk Bey

ana ta

1771-1772

Seyyid Ali Efendi

1774

145

941
34
975

3
4

Hac Mehmed Emin Aa

11.5 .

1775

akie Aa

32 .

1789

Ayak yeri, Kathane yolu zerinde, EK (ERKEKL-DL) MENZL

bitiiinde ksa mermer tatr. Ba ta, Yahudi Mezarl yanndaki Ayazmann
altnda dz yerde bulunan mermerdir {Tuhfe TSM, v. 31b-32a; Telhis, s. 225)
31- HACI EBUBEKR AA (AAI KOU) MENZL (POYRAZ
LE)
Ta Gez /Adet
700
1
30
2
730

sim

Sapma

Rekor Tarihi

Hac Ebubekir Aa

ana ta

1788-1789

Mehmed Teceddin Molla

1835

Ayak yeri, HACI SLEYMAN MENZL ile BE DREK MENZL

sanda, tepelikli kk tatr. Ana ta ZMEC (ULLU) MENZLnin
sanda, Kathane yoluna yakn uzunca mermer stundur. Azmayi oku ile
atlmtr. Bu okta atlsa da, mesafe art koulandan ksa olduu iin, bu menzilde
ta dikenlerin Meydan eyhi olmamas ve sofrada menzil sahiplerinin en sonuna
oturmas art konulmutur. (Tuhfe TSM, v. 34a; Telhis, s. 225)
32-

SULTAN II. MAHMUD MENZL (POYRAZ LE)

Ta Gez /Adet
1215,5
1
10
2
1225,5

sim

Sapma Rekor Tarihi

Sultan II. Mahmud

ana ta

1833-1834

Sultan II. Mahmud

ana ta

1834-1835

Ayak yeri, Karlar emesinden tede, fskiye biimindeki tatr. Sultan

II. Mahmud, bir yl ara ile tan srmtr. Ba ta Minber Sofasna 80 gez
kadar uzaktadr. (Telhis, s. 222-223).

146

33-

HAK MENZL (KIBLE-KELEME LE)

Ta Gez /Adet
841,5
1
11
852,5
2
15
867,5
3
1
868,5
4
24,5
893
5
5
898
6
4,5
902,5
7
16
918,5
8
43
961,5
9
23
984,5
10
47
11
1031,5

sim

Sapma Rekor Tarihi

Nakka Paazade Mahmut Bey

ana ta

Recep Aa

25 .

Msahib Bilal Aa

5,5 K.

Teberdar Hac Abdlbaki

2 K.

Hammamizade Mehmet Aa

8,5 .

Odaba Oku ahin

11 .

Hazinedar brahim Aa

20 .

Ginayi Ahmed elebi

2 K.

Teberdar Ahmed Aa

4 .

Rahikili Ali Aa

22 .

Katib Ahmed Efendi

16 .

1687'den nce

Ayak yeri, Tekye nndeki mezarlk yannda beyaz mermer tatr. Ba ta

HAYDAR (MEM ELEB) MENZLnin solundadr. Bilal Aa menzil
aldktan az sonra lm, ta sonradan diktirilmitir. Katib Ahmed Efendi, usulne
uygun olarak att halde, eyh Krkemeli Mustafa elebi izin vermedii iin
Galata Kads marifetiyle ta diktirebilmitir. (Tuhfe TSM; v. 23a-b; Telhis, s.
243-244)

147

34-

HAYDAR (MEM ELEB) MENZL (KIBLE LE)

Ta Gez /Adet
956
1
32
988
2
76,5
1064,5
3
47
1111,5
4
5
1117,5
5
24,5
1141
6
9,5
7
1150,5

sim
Bahtiyarzade Hasan elebi

Ana ta

Defterzade Musli elebi

28,5 K.

Defterzade Memi elebi

10 K.

Kemahc Divane Kasm

27,5 .

Haydar Bey

44 .

Ali Bali Kapdan

27,5 .

1565-1566

ullu Ferruh

60 .

1566-1570

36-

MRALEM AHMED AA MENZL (LODOS LE)

sim
Usta Bahtiya

2
3
4

1525-1530

35-

Ta Gez /Adet

Sapma Rekor Tarihi

1024
9,5
1033,5
121
1154,5
50,5
1205
38,5

Sapma
ilk ana
ta

Kenamgreci Arab

ana ta

iir Merd

48 K.

Benli Karagz

1 K.

Deve Kemal

9,5 .

Rekor Tarihi
Fatih devri

1470-1478

1480-1491

* 35 numaraya denk gelen menzile ait bilgiler yazarn teslim ettii daktilo metinde yoktur, (editr notu)

148

5
6

1243,5
27,5
1271

Bursal Sca

20,5 .

Miralem Ahmed Aa

11 .

II. Beyazid
devri
Kanuni devri

Okmeydannn en eski menzilidir. Ayak yeri, Tekye yeri, Tekye nndeki

mezarln banda, krk mermer tatr. Fatih devrinin nl oku ustas Bahtiyar,
kendi adyla anlan dereye doru atp ana tan dikmise de ksa zamanda
kaybolduu iin, ondan sonra atan Kemangureci Arabn Yass Kaya diye bilinen
menzil ta ana ta saylmtr. Bu ta Bahtiyar Deresinin yukarsndaki
dzlktedir.
Tozkoparan skender, Bursal can rekorunu 10 yl urat halde
kramamtr. Son szlerinin, Ah can Lodos Menzili! olduu rivayet edilir.
Daha sonra, Kanuni devrinin en byk kemankei Miralem Ahmed Aa ar
atarak 1271 gez (839 m) gibi almaz bir rekor krmtr. (Tezkire, v. 13b-16b;
Tuhfe TSM, v. 3a-4b; Telhis, s. 232-234)
37-

LODOS LENDUHASI MENZL (LODOS LE)

Ta Gez /Adet
1
1016
1061
2
45
1071
3
10
1080,5
4
9,5
1142,5
5
62
1209,5
6
67

sim
Birinci ta

Sapma Rekor Tarihi

ana ta

kinci ta

5,5 K.

nc ta

100 .

Drdnc ta

14,5 K.

Kemhac Divane Kasm

29. .

Lenduha Cafer

1,5 K.

Ayak yeri, Tekye Tepesiindeki ksa kfeki tatr. Ba ta, Karlar emesi
yaknndaki dereden ar yerdedir. lk drt menzilin sahibleri bilinmiyor. nc
ta sel yuvarlam, geliigzel bir yere dikmiler; ar salk oluu bundandr.
{Tezkire, v. 34b-35a; Tuhfe TSM, v. 18 b; Telhis, s. 234)

149

38-

ARABACI (AL BALI) MENZL (LODOS LE)

Ta Gez /Adet
1
2
3
4

972,5
68,5
1041
36,5
1077,5
53,5
1131

sim
Arabac Mahmud Aa

Sapma Rekor Tarihi

ana ta 1522'den nce

Zaarc Kasm

ana ta

Yayc Kosta Hseyin

8,5 .

Nakka Mehmed elebi

34 .

Ali Bali Kaptan

63,5 .

Ayak yeri, AH (PARPOL) MENZL ile HAYDAR (MEM ELEB)

MENZL arasnda kalnca ksa mermerdir. Ba ta, Kathane tarafndaki akll
Tepede ZMEC (ULLU) MENZL ayak tana yakndr. Kuburcu Hsrev,
Yayc Kosta Hseyinden ar atp ta dikmi, fakat zamanla bu ta kaybolmutur.
lk ana ta da daha 16. Yzylda kaybolmutu. (Tezkire, v. 26a- b; Tuhfe TSM,
v. lla-b; Telhis, s. 237).
39-

NC CA MENZL (LODOS LE)

Ta Gez /Adet
983,5
1
24,5
1008
2
75
1083
3
3
4
1086
5
-

sim

Sapma

Rekor Tarihi

Uncu ca

ana ta

16. Yzyl

Cerrahzade Mehmed elebi

24 K.

Uncu Mustafa

0,5 .

Solak Kara Hasan

Cerrah Ali Bey

61,5 .
-

16. Yzyl

Ayak yeri, HAK MENZL ana ta bitiiinde ksa kaln mermerdir. Ba

ta Kathane yolunun sanda, A/ALAR MENZL nndedir. Cerrah Ali
Beyin menzil ta, 17.Yzyl banda kaybolmutu. Abdullah Efendi, Solak Kara
Hasan ta hizasna, kabzaya bir ta dikerek, bsbtn unutulmaktan kurtarmtr.
(Jezkire, v. 30a-b; Tuhfe TSM, v. 14b; Telhis, s. 241-242)

150

40-

NAKKA MENZL (LODOS

Ta Gez /Adet
896,5
1
84
980,5
2
10,5
991
3
28
1019
4
56,5
1075,5
5
19,5
1095
6
7,5
7
1102,5

LE)

sim

Sapma

Rekor Tarihi

Timurcuklu Cafer

ana ta

Kanuni devri

Sekbankulu Alibey

2 K.

Nakka Mehmed elebi

33,5 .

Drdnc ta

4 .

Hac Sleyman

10,5 .

Tacirzade Mehmed Emin Aa

39,5 K.

Sultan II. Mahmud

IV. Murad
devri

1834

Ayak yeri, AALAR MENZL solunda olan tatr. Kathane bayrna,

MAM MENZL ayak tann sana doru atlmtr. Drdnc tan sahibi
bilinmiyor. Talimhaneciba Kk Ali, Hac Sleymandan ar atmsa da,
Hac Sleyman asta fazla kamtr diye ta dikmesine engel olmutu. (Tezkire,
v. 31b-32b; Tuhfe TSM, v. 15b-16a; Telhis, s. 230-231)
41-

SEKBANKULU (ERKEKL-DL) MENZL (LODOS LE)

Ta Gez /Adet
884
1
68
952
2
68
1020
3
32
1052
4
73,5
5
1125,5

sim

Sapma

Sekbankulu

ana ta

kinci ta

55 K.

nc ta

91,5 K.

Dndnc ta

84 K.

Beinci ta

103,5 K.

Rekor Tarihi

151

Bu menzilin ayak ta, EK (ERKEKL-DL) MENZLnin anata, ba ta

tekinin ayak ta olduundan bu adla anlr. Kitabeleri olmadndan son drt
tan sahipleri ve rekor tarihleri bilinmemektedir. (Tezkire, v. 35a; Tuhfe TSM, v.
17b-18a; Telhis, s. 238).
42-

KK YEKSVAR (SALA) MENZL (LODOS LE)

Ta Gez /Adet
961
1
39
1000
2
7
1007
3
34
1034
4
11,5
1052,5
5
14,5
1067
6
2
1069
7
3
8
1072

sim

Sapma

Seyyid Mustafa Efendi

ana ta

Kesedar Fehmi Mehmed Efendi

uhadar Uzun Mehmed

Veznedar Mehmed Aa

smail elebi

Uzun brahim Bey

18 .

iebaz smail avu

Nazifi Mustafa Aa

Rekor Tarihi

III.Ahmed
Devri

1764-1765

Ayak yeri, CERRAH MENZL ile HACI SMAL (CAFER) MENZL

arasndadr. Ba ta, EMN MENZL ile ARKURI MENZL ayak ta arasnda
bulunmaktadr.
Halil Hasib Efendi, kitabnn niv. Ktb. nshasnda, Kesedar Fehmi
Mehmed Efendi ile uhadar Uzun Mehmedin menzillerinin yolsuz olduuna
iaret ediyorsada, sebebini aklamamaktadr. Sultan II. Mahmud hu menzilde
103 gez ar atm, fakat Nazifi Mustafa Aann olu Osman Bey henz hayatta
ve hatrl kemankelerden olmakla, Eseri pederini sana bahetdim: diye latife
etmi, 1200 gezden ar birka menzili olduu iin ta diktirmemitir {Tuhfe
TSM, v. 28b, niv, v. 38b-39a; Telhis, s. 231-232).

152

43-

BYK YEKSVAR MENZL (LODOS LE)

Ta Gez /Adet
863,5
1
48
911,5
2
74
985,5
3
7
992,5
4
19
1011,5
5
31
1042,5
6
23
1065,5
7
2,5
8
9

1080,5
14
1095

sim

Sapma

Asirci Ali Bee

ana ta

Mezzin Ahmed Aa

Katib mer Efendi

29 .

Baltac Mehmed Aa

48 .

Hacibzade Mehmed Aa

43,5

Abaza Mustafas

37 .

Kremeli Mustafa elebi

14 .

Katib Ahmed Efendi

30 .

Taimhaneci Mustafa Aa

39 .

Katib Ahmed Efendi

Rekor Tarihi

17.Yzyl

1704-1706

1725

Ayak yeri, HACI SMAL (CAFER) MENZL ayak tana yakn olup, ba
ta NAKKA MENZL talar ile AH (PARPOL) MENZL ayak ta
arasndadr.
Ayak tan stanbul Kaymakam Mahmud Paa 1698 ylnda dikmi fakat
menzil aamam, daha sonra Esirci Ali Bee yeksvar oku ile atarak ana ta
diktirmitir. Katib Ahmed Efendi, Talimhaneci Mustafa Aadan ar atp ta
dikmiken, Krkemeli Mustafa elebi garaz yznden tan sktrm, daha
sonra tekrar daha fazla atp ta diktirmitir. (Tuhfe TSM, v. 26b-27b; Telhis, s.
240-241).

153

44-

AALAR MENZL (LODOS LE

Ta Gez /Adet
827,5
24
1
851,5
27
878,5
2
41,5
920
3
5,5
925,5
4
2
927,5
5
9,5
937
6
17,5
954,5
7
28
982,5
8
10,5
993
9
7
1000
10
40
1040
11
16
1056
12
37,5
1093,5
13
45,5
14
1139

sim

Sapma

Reyhan Aa

ana ta

Reyhan Aa

11.5 K.

Hazinedar Ali Aa

29,5 K.

Msahib Bilal Aa

15,5 .

Evliya Efendi

47 K.

Dervi elebi

1,5 .

Teberdar Hac Abdlbaki

33,5 K.

Batman Hac Mustafa

2,5 K.

Ferudunzade Mustafa Aa

11 .

Arnavud Hseyin Bey

27,5 .

Teberdar Ahmed Aa

34 K.

1687'den nce

erkez Mehmed Aa

33,5 K.

1687'den sonra

Rahikili Aa

16,5 K.

1691'den nce

Kk Hac Mehmed

12 K.

1700'den nce

Hasodal Ali Aa

19,5 K.

Rekor Tarihi
17.Yzyl ilk
yars

Ayak ta Hasky tarafndaki Karlk yannda, ba ta Kathane yolu

zerindedir. Reyhan Aa menzil ap ta dikmi, bir zaman sonra ar atarak

154

ana tan yeni yerine srmtr. Menzil sahiblerinin ou aa olduu iin bu ad

verilmitir. (Tezkire, v. 38a-39b; Tuhfe TSM, v. 20b-21b; Telhis, s. 235-237)
45-

ABDULLAH EFEND (DRHEM) MENZL (LODOS LE)

Ta Gez /Adet
901
10
911
1
4,5
915,5
2
12
927,5
3
45
972,5
4
7,5
980
5
43,5
1023,5
6
7
1030,5
7
13
1043,5
8
22,5
1066
9
27
1093
10
18
11
1111

sim

Sapma

Rekor Tarihi

Katib Abdullah Efendi

ana ta

17. Yzyl

Msahib Kk Mehmed Aa

ana ta

Katib Abdullah Efendi

18,5 .

Yayc Hac Mustafa

39,5 .

Sayc Hseyin Aa

44 .

Havac Ali Dede

35 .
Ana ta

Eybzade Mehmed Efendi

70 .

Hac atr Mustafa

82 .

Kelleci mer Bey

53 .

Hasodal Aa

18,5 .

Tacirzade Mehmed Emin Aa

25 .

Sultan II. Mahmud

1834

Ayak yeri, TOP YER (HASAN TAI) MENZL ile Kzlar Aas tann
arasndaki tatr. Abdullah Efendi Aya diye anlr. Bata, Kanlar
emesinden arcadr.

155

Abdullah Efendi bu menzili 84 dirhem yay ile am ve bundan sonraki her atta
ikier dirhem fazla yay kullanlmas artn koymutur. Abdullah Efendi, tan
srnce ikinci ta ana ta saylmtr. Menzilde kontrol salamak iin Havac
Ali Dedenin ta sonraki atlarda ana ta kabul edilmitir. Tacirzade Mehmed
Emin Aa, menzilini dirhem artna uymadan atmsa da, o gn Meydanda
bulunan Kapdan Kk Hseyin Paann hatr iin ta dikmesine izin verilmitir.
(Tezkire, v. 42b; Tuhfe TSM, v. 25&-b;Telhis, s. 227-229).
46- HACI SMAL (CAFER) MENZL (GNBATISI-LODOS
LE)
Ta Gez /Adet
948,5
1
1
949,5
2
56,5
1006
3
25
1031
4
8
1039
5
25
1064
6
28,5
1092,5
7
2,5
8
1095

sim

Sapma

Birinci tai

ana ta

kinci ta

3 K.

nc ta

60 K.

Drdnc ta

25 K.

Beinci ta

8,5

Altnc ta

23 K

Hac smail

69

Kk Hac Mehmed

68,5

Rekor Tarihi

1720-1721

Ayak yeri, AH (PARPOL) MENZLne yakn erice tatr. Bata,

oban emesinin st yanndaki Karlktan tededir. Kitabeleri olmad iin ilk
alt tan sahibleri bilinmiyor. (Tezkire, v. 35b; Tuhfe TSM, v. 18b; Telhis, s. 239240).

156

47-

MEM EFEND MENZL (GNBATISI-LODOS LE)

Ta Gez /Adet
913
1
58
971
2
14,5
985,5
3
3
988,5
4
22,5
5
1011

sim

Sapma

Rekor Tarihi

Kethda Memi Efendi

ana ta

1742 (1733)

Hac Beir Aa

49 .

Halil Efendi

23 K.

Endurunlu Bizeban Ali Aa

22 K.

1764-1765

Hac Ebubekir Aa

1769-1770

Ayak yeri, HAYDAR (MEM ELEB) MENZL nndeki Yass

Kayaya yakn, orta boyda beyaz mermer tatr. Ba ta oban esmesi
Deresindedir. (Tuhfe TSM, v. 30a-b; Telhis, s. 242-243).
48-

EMN MENZL (GNBATISI-LODOS LE)

Ta Gez /Adet
913,5
1
45,5
958
2
7
965,5
3
9
974,5
4
7,5
982
5
16
998
6
30
1028
7
16

sim

Sapma

Rekor Tarihi

Solaklar Emini Ali Aa

ana ta

17.Yzyl

Hazinedar brahim Bey

5 .

Attarzade Mustafa Aa

8 .

Sylemezzade Anmed elebi

28 K.

Aazade Mehmed Aa

29,5 K.

Seyyid brahim elebi

34,5 .

Masraf Mustafa Efendi

11,5 .

157

8
9
10
11
12
13
14

1044
29
1089,5
37
1089,5
37
1126,5
33,5
1160
39
1199
2,5
1201,5

erkes Mehmed Paa

23 .

Msrl Mehmed Efendi

45,5 .

Abaza Osman Aa

8 K.

Kk Hac Mehmed

8 K.

Tecirzade Mehmed Emin Aa

8 K.

1796-1797

Sultan II. Mahmud

1831

Sultan II. Mahmud

1836

Ayak yeri, HACI SLEYMAN MENZLnin ana tadr. Ba ta, Piyale

Paa Deresinden ar, ncirli Baheye yakndr.
erke Mehmed Paa bu menzili aldnda, yannda yaycs brahim ve
kemanke Abaza Osman Aadan baka kimse olmad iin, ahit says
azlndan ta diktirememi, daha sonra bu lden ar atabildii grlnce,
evvelki yeri msbitdir diye ta diktirmesine izin verilmitir. Sultan II. Mahmud,
be yl arayla menzilini srmtr. (Tuhfe TSM, v. 26a-b; Telhis, s. 225-227).
49-

HALL AA MENZL (GNBATISI-LODOS LE)

Ta Gez /Adet
1
1060

sim
Musahib Halil Aa

Sapma
ana ta

Rekor Tarihi
1795-1796

Ayak yeri, HACI SLEYMAN MENZLnin st yannda, Deve Boynu

denilen yerdeki ksa tatr. Ana ta, EMN MENZL ana tann 150 gez solunda
ncirli Bahe ynndeki derede bulunan uzunca tatr. (Tuhfe nv. v. 46b-47a;
Telhis, s. 242)

158

50-

KLER KEDHDASI MENZL (GNBATISI-LODOS LE)

Ta Gez /Adet
923
1
36
2
959

sim

Sapma

Kiler Kethdas Ahmed Refi B. ana ta

hadar Kara Hasan Aa

Rekor Tarihi
1762
1879

Ayak yeri, Eski Hnkar Aya (Sultan IV. Muradn kendi menzilinde
diktirdii ayak ta olmal) ile TRENDAZ MENZL (?) arasnda ksa mermer
tatr. Ana ta, CERRAH MENZL ba ta ile HEK MENZL ayak ta
arasndaki uzun mermerdir. (Tuhfe TSM, v. 30b; Telhis, s. 261-262)

VI- MENZL SAHB KEMANKELER

Trklerde okulua gsterilen rabet sonucu, ok sayda nl kemanke
yetimitir. Osmanl ordusunda ok ve yay kullanld devirlerde, askerlerden
ou iyi yetimi, usta birer kemanketiler. Nitekim, 15.-16.Yzyllarda menzil
sahibi kemankelerden pek ounun ordu mensubu olduunu grmekteyiz.
Okular Sicillinin ilk cildi elimizde olmad iin, 17. Yzyl sonlarna
kadar ka kiinin kabza aldn bilemiyoruz. 1093 (1682) yl Zilhicce ayndan,
17 Rebilahr 1322 (1905) tarihine kadar gelen ikinci ciltte 3375 kemanke
kaytldr, ncekileri de aa yukar bir o kadar sayar ve stanbul dndaki
kemankeleri buna eklersek hayli kabark bir say ile karlarz.
Burada, 900 geze ok atp kabza alan kemankelerin hepsini anmak bize hem
imkansz, hem gereksiz grnyor. nk nemli olan, kabza almak deil, menzil
sahibi olmaktr. Kabza almak sadece bir balangtr. Okulua heves eden, bir
sre sk alan salkl her kii bunu baarabilirdi. Asl bundan sonras,
okulukta rekor krp menzil alabilecek seviyeye ulamak nemliydi. Nitekim
kabza alm kemanke says ok dktr. Bu say gittike azalyor. 18.
Yzyldan itibaren, hemen her kabza ziyafetinde 40-50 kiinin kabza aldn,
buna karlk yzlercesinden ancak birkann menzil alabildiini grmekteyiz.
Yine de, menzil sahibi olmak, kemankelikte baarnn tek ls saylmaz
binci, hatta binyuzc kemankelie kadar ykseldii halde menzil alamam pek
ok usta oku vard. Bunlar hakknda kaytlarda yeterli bilgi olmad iin biz
burada, sadece menzil sahibi kemankeleri anmak zorundayz.

159

Aada, alfabetik srayla menzil sahibi kemankelerin biyografileri

verilmi, aldklar menziller lleriyle belirtilmi ve elde edilebildii kadar ile
bugn pek ou kayp olan menzil talarnn fotoraflar eklenmitir. Buradaki
fotoraf saysnn .F.Ayanolunun kitabnda verilenden az olduu
grlecektir.331 Aslnda sz konusu kitabn, yazarn lmnden sonra alelacele
hazrland, bu arada birok resmin baslamadan kendisinde kald dikkate
alnrsa bu farkn daha fazla olduu anlalacaktr.
ABAZA MUSTAFASI (18.Yzyl ba)
Okular arasnda Abaza Mustafas diye anlan, kimliini tesbit
edemediimiz bu kemenkein, Lodos havasyla atlan BYK YEKSVAR
MENZLnde 1042.5 gezlik bir rekoru vardr. Ayrca Edirnede 1020 gez
mesafeye bir azmayi menzili diktirmitir.
(Tuhfe TSM, v. 27a; Telhis, s. 241; SMZK, v. 23b)
ABD BABA, Muhzr (18.Yzyl sonu)
Anadolu Kazaskerlii Ba-muhzn Abdi Baba, 1208 (1793) ylnda, Poyraz
havasyla atlan MEM EFEND (MERCAN AA) MENZLnde 960 geze ok
atp menzil almsa da garaz yznden ta sktrlm, lmnden sonra Sultan
II. Mahmudun emri ile 19 Cemaziylahr 1251 (1835) tarihinde olu Telhisi
Molla Mehmed kr Aa tarafndan ziyafetle yerine bir ta diktirilmitir (Resim
94). Kitabesinde u msralar okunabiliyor:
Devr-i esbakda kemanke Abdi Baba-y ehr
Tam dokuzyzaltm adm atd dikmiken nian
Baz erbab- fesad takliben ol hengamda
Menzil-i merhumu cebren eylediler bi-nian
Vasl- sem-i Hmayunu olunca kaziyyesi
Emr ferman eyleyib bu menzi etdi ayan

331 .

F. Ayanolu, Ayn Eser

160

Menzil-i Abdiyi dikdirdi eh-i Dnya nian

Sene 1251 (1835)
(Tuhfe riv. v. 45b; Sicil, S. 41; Telhis, s. 265-266; SMZK, v. 30b)

ABDULLAH EFEND, Katib (17.Yzyl ikinci yars)

Eminn Yeni Valide Camii Katibi Abdullah Efendi, Lodos havasyla
atlan ve kendi adyla anlan ABDULLAH EFEND (DRHEM) MENZLnin
901 gezle am, ana ta diktirmitir. Daha sonra tan 915.5 geze srd iin,
ikinci sradaki Musahib Kk Mehmed Aa ta, ana ta saylmtr. Abdullah
Efendi, bu menzili 84 dirhem yayla atm, daha sonraki her menzilin ikier dirhem
fazla yay ile atlmasn art komutur. Abdullah Efendinin rekoru dolaysyla
Sultan IV. Mehmed ziyaret etmi, byk bir ziyafet verdirmi, tan dikilmesinde
hazr bulunarak, kendisine Bir padiah menzil nasbna gelmedi, ben seninkine
geldim diye iltifat etmitir.
Abdullah Efendi, ayn zamanda cndilikte ve puta okuuunda devrin en
usta kiisiydi. p altndan 210 gez uzaklktaki aynay vurabilirdi. Bir kere
Edirnede Sultan IV. Mehmedin huzurunda nce pertab ve puta okuyla ip
altndan at yapm, sonra at zerinde 24 eit at hneri gstermitir.
1679-1691 yllar arasnda Okmeydan eyhlii yapan Abdullah Efendi,
Meydana el koyan oku ve yayc esnafnn buradan kartlmas iin byk aba
harcam, Meydan eski dzenine kavuturmu, bu maksatla Kanunname-i
Rumat kaleme almtr. Ayrca, okuluk zerine Kavaid r-Remi ve Tezkiret
r-Rumat adl kitaplar vardr.
1103 (1691) ylnda len Abdullah Efendinin kabri, Eybde Veli Efendi
Bahesine giden yolun sa tarafndadr.
(Sicil, s. 1; Kanunname, s. 4-5; Tezkire, v. 42b, 51b-52a; Tuhfe TSM, v. 25a;
Telhis, s. 227-228; SMZK, v. 22b)
ABDULBAK, Teberdar Hac (17.Yzyl ikinci yars)
Eski Saray Teberdarlarndan Hac Abdlbaki iki ayr menzilin sahibidir: 1)
Lodos havasyla atlan AALAR MENZLnde 937 geze ta diktirmi, fakat
yanl yere dikildii anlaldndan lmnden sonra asl yerine tanmtr- 2)
Kble-Keileme havasyla atlan HEKI MENZLnde 868.5 gezlik bir rekoru
vardr.

161

(Tezkire, v. 38b-39b, 41b-42a; Tuhfe TSM, v. 21a, 23a; Telhis, s. 235-243;

SMZK, v. 21a, 22a)
ABDLBAK BEE (17.Yzyl kinci yars)
Yenieri Ocandan Abdlbaki Bee, Yldz-Poyraz ile atlan MAM
MENZLnde, tan birka kere srerek, 853 gezlik bir menzil diktirmitir,
Pirev okuyla atld halde, okulua rabeti arttrmak zere, dikilmesine izin
verilen bu taa sonradan itibar olunmamtr. (Tezkire, v. 39b, 40b; Tuhfe TSM, v.
22a; Telhis, s. 257; SMZK, v. 21b)
ABDLBAK EFEND; Arslanzade (18.Yzyl ikinci yars)
Abdlbaki Efendi, kabza alm kemankelerden Arslanzade Mustafa
Efendinin oludur. Mderris iken, 1198 (1783) Muharreminde Galata
Kadlna atanmtr.
1191 (1777) yl aban aynda, Poyraz havas ile atlan ve kendi adyla
anlan ABDLBAK EFEND MENZLni 892.5 gezle aarak ana ta
diktirmitir. Yeksvar okuyla atld iin bu l yeterlidir. Okulua byk
merak vard; yaknlarn tevik etmi, birouna kabza aldrtmtr.
(Sicil, s. 38; Tuhfe TSM, v. 32a-b. Telhisde ad gemediine gre, ta daha
l9.Yzylda kaybolmu olmalyd.)
ABDLKADR AA (18.Yzyl kinci yars)
Grc asll Abdlkadir Aa, Okmeydannn nl kemankelerinden
Darssaade Aas Beir Aann (Bkz.)* kilercisi idi. Beir Aann okuluk
merak ona da gemitir. Aas hayatta iken Kozbekiliine atanm, lmnden
sonra Baltaclar Ocana alnarak Haseki-ba olmutu. Fakat grevindeki
geveklii sebebiyli ocaktan kartlm, birka yl bota kalm, daha sonra
zeamet ihsan olunmu, yl gemeden lmtr. 1165 (1751) ylnda kabza alan
Abdlkadir Aa, 1177 (1763) tarihinde Poyraz havasyla atlan ve kendi ad ile de
bilinen SELM AA (KADR AA) MENZLnde 1105 gezlik bir rekorun
sahibidir. Menzil ta kitabesinde unlar yazldr (Resim 95 a-b)
Bi haza l-menzil l-vafir
Enne ismihu Abdlkadir Sene 1177 (1763)
(Sicil, s. 28,34; 71hfe TSM, v. 29b; Telhis, s. 263; SZMK, v. 286)

162

AH (15.Yzyl kinci yars)

Kaytlarda sadece Ahi diye anlan, adn tesbit edemediimiz bu pehlivan
Okmeydannn en eski kemankelerindendir. Bir sebeple katlolunmutur.
Meydanda kabri vard.
Yldz-Poyraz ile atlan ve kendi adyla anlan AH (PARPOL)
MENZLni am, fakat ta daha 16.Yzylda kaybolmutu. Bu yzden ikinci
olarak atan Top skenderin (Bkz.) ta esas alnmtr.
(Tezkire, v. 24b; Tuhfe TSM, v. 10b; Telhis, s. 251; SMZK, v. 12b)
AHMED, Gazzaz (15.Yzyl ikinci yars)
Dramal Gazzaz Ahmed, Fatih devrinin nl kemankelerindendir.
Gndorusu havasyla atlan ARKURI MENZLni 1037 gezle aarak anata
diktirmitir. Ayrca, Belgradda Lodos ile atlan bir menzilde rekoru vard.
Kendisi ayn zamanda usta bir puta okusu idi.
(TSM Arivi, D.9602, D.9605; Bahtiyarzade Sl. v. la, niv. v. 16b, 72b,
M.Cevdet, v. 15b; Tezkire, v. 17a,55a; Tuhfe TSM, v. 5a-b; SMZK, v. la)
AHMED, uhadar Tomar (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ilk yars)
Yayc Tomar Ahmed (Bkz. YAYCI USTALARI), Yaycba Kk (Bodur)
Hseyinin (Bkz. YAYCI USTALARI) akirdi idi. Ayn zamanda devrinin usta
kemankelerinden olduu iin, uhadarla kadar ykselmitir. Tophaneli olan ve
1097 (1685) tarihinde kabza alan uhadar Ahmedin iki rekoru vardr: 1) 1110
(1698) ylnda Yldz-Poyraz ile atlan UAK (HACI SMAL) MENZLnde
1133 geze, 2) Yldz-Poyraz ile atlan MAM MENZLnde 1149 geze ok atp
ta diktirmitir. Her iki menzilini de ustasnn yay ile atmtr. uhadar Ahmed,
ayrca radr-Rumat adl bir okuluk risalesi kaleme almtr.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 19b, 22b; Telhis, s. 256,258; SMZK, v. 20a, 21b)
AHMED, Kemanger (16.Yzyl ilk yars)
Kemanger Ahmed (Bkz. YAYCI USTALARI), Kap Aas-kulu nl yayc
Arabzade brahimin (Bkz. YAYCI USTALARI), akirdi idi. Top skender (Bkz.)
ayak ta diktirip Yldz havasyla bir menzil amaa alrken, AH (EARPOL)
MENZLndeki yerini atnca bundan vazgemi, Kemanger Ahmed ayn ayak

163

tanda durup 1009 geze atarak TEKYE MENZLni amtr, l baz

kaytlarda 985 olarak gemektedir. Kendisinin Trhalada da bir menzili vard.
1536 ylnda, Kanuninin ran Seferinden dnte Kara Hisarda lm ve
orada gmlmtr.
(Bahtiyarzade niv. v. 70b; Tezkire, v. 26b-27b; 54b, Tuhfe TSM, v. 11b12a; SMZK, v. 13b)
AHMED AA, Hammami (17.Yzyl)
Hammami Ahmed Aann, Yldz-Poyraz ile atlan UAK (HACI
SMAL) MENZLnde 937.5 gezlik bir rekoru vardr. Tirendaz iken ordudan
ayrlmtr. Olu Hammamizade Mehmed Aa da (Bkz.) menzil alm bir
kemenketi.
(Tezkire, v. 36a, 37a; Tuhfe TSM, v. 19a; Telhis, s. 255; SMZK, v. 20a)
AHMED AA, Kaftani (18.Yzyl ikinci yars)
Reisl-kttab Tavukubazade Abdrrezzak Efendinin Kap uhadan
Kaftani (Bonak) Ahmed Aa, 1193 (1779) ylnda Poyraz ile atlan BER AA
(HAFD MOLLA) MENZLnde 916 gezlik rekor krp ta diktirmitir.
(Sicil, s. 39; Tuhfe TSM, v. 31b; Telhis, s. 264; SMZK, v. 27b)
AHMED AA, Miralem Kaptan (16.Yzyl-Kanuni devri)
Miralem Ahmed Aa, en byk Trk kemankeinden birisi idi.
Kanuni Manisada ehzade iken onunla birlikte olan Ahmed Aa, okulua
merakl, gl kuvvetli bir genti. Kuvveti hakknda bir ok rivayet vardr: ocuk
denecek yata, odun ykl bir-eei srtna alr veya iki koyunu iki sere
parmana geirip yzlnceye kadar havada tutard. Rodos fethinde (1522) birer
kantarlk glleleri kaleden ieri frlatmt. htiyar iken, Okular arsna at ile
urad bir gn Pehlivan kocadnz! diye taklmalar zerine, bir kemer
demirine yapm, ayaklar ile atn karnn skp yukar kaldrmt. Ata binerken
hayvan ne kadar yksek olursa olsun zengiye basmadan stne srayabilirdi.
Tozkoparan skender yallnda Ahmed Aay grnce kuvvet ve kabiliyetini
hemen anlam, Benim menzillerimi atarsa bu atar! demiti.
stanbula gelince Hasodaya alnm, sonra aniirbala atanmt.
Daha sonra Miralemlikle Saraydan km, Tozkoparann Lodos rekorunu anca,
Gelibolu Kapdanl ihsan olunmutur.

164

Ahmed Aa, daha Enderunda iken, ilk defa Edirnede Lodos ile atlan
SARAY N AA OK MENZLnde rekor krp ta diktirmitir. stanbul'daki
nl rekorlarn krnca bu tan sktrmt. Bir gn Kanuni, yerde yatan ta
grp soruturmu ve yeniden diktirmiti. Ahmed Aa, tekrar sktrlsn diye
Bahtiyarzade Hac Hasan elebiye (Bkz.) haber yollam, fakat elebi onu
dinlememitir.Yine Edirnede, Poyraz havasyla atlan MUSALLA MEYDANI
KUYU YER MENZLnde 100 gez ar bir rekor krm, fakat ar salk
bularak ta diktirmemiti. Edirneli kemankeler, ad unutulmasn diye, baka
menzil saylmak zere bu ta diktirmilerdir.
Ahmed Aa, stanbul Okmeydan,ndaki ilk rekorunu, Saraydan kt
srada, Yldz Poyraz ile atlan AH (PARPOL) MENZLnde Arabzade Yayc
brahimden (Bkz.) arya atp krmtr. Daha sonra, Bursal can (Bkz.) nl
Lodos menzilini atnca, Bu bana yeter! deyip tan sktrmtr.
Okmeydann ziyaret ettii bir gn Kanuniye, sohbet srasnda, Bursal
can Lodosdaki menzilinin 10 yldan beri atlamad sylendiinde, Padiah
Ahmed Aay Saraydan artm, bu menzil iin almasn, bozarsa kendisine
Gelibolu Kapdanl ihsan edeceini bildirmi ve o gn Ahmed Aay Miralera
atamt. Masraflar Saraydan karlanan Ahmed Aa, bu menzilde 7 yl
uramtr.
Kendi yapt bir okla krlan bu rekoru Bahtiyarzade yle anlatr: Ahmed
Aa bu menzilde defalarca Benli Karagzden (Bkz.) ar ok atmt, nnde
yalnz Deve Kemal (Bkz.) ile Bursal cann yerleri kalmt. Vaktiyle
Tozkoparan skender de bu menzilde ok uram ama Benli Karagzden teye
gidememiti. Bir gn Ahmed Aa, iki kere stste Deve Kemali ar att. lerde
olan asta salk idi; berikine bir kk nian koydu. Bu arada havaya gre dier
menzillerde de alyor, idmann kaybetmiyordu. Bir ara Tozkoparann nl
Yldz menzilini bozmasna ramak kalmt.
Nihayet son iki gn geldi. Elinde, Edirneden davet edilen Usta Alinin
(Bkz. YAYCI USTALARI) yaylar vard. Bunlardan 110 dirhem bolca bir timarl
yayla ata balad. O gn Bat rzgar esiyordu, yani erice idi. Rekoru krd ama
ast ynne biraz salk dt. Rakibleri itiraz ettiler. Ahmed Aa ertesi gn btn
kemankeleri, oku ve yayclar Okmeydanna davet etti. Byk bir kalabalk
toplanmt; yars ayak, yars hava yerinde idi. Birka hazrlk atndan sonra,
sz konusu yay ve Bahtiyarzade ii aa pirev okla, Bursal cadan 27.5 gez

165

ar 1271 gezlik rekorunu krd. Byk ziyafetle ta dikildi. Okusuna, yaycsna

dller, kendisine vaad edilen Gelibolu Kapdanl ihsan olundu.
Ahmed Aa daha sonra, Lodos ile atlan ARABACI (AL BAL)
MENZLnde Yayc Kosta Hseyinin (Bkz. YAYCI USTALARI) 1040 gezlik
yerini arm ise de, bu rekoru azmsayp ta diktirmemitir. Rodos fethine
giderken, Ktahyadaki SNAN MENZLnde bir rekor krmtr. Ayrca
Ankarada SNAN BEY MENZLnde de bir yeri vard. Kapdanla atandktan
sonra, Geliboluda Poyraz havasyla atlan menzilde Tozkoparann rekorunu
krmsa da, salk diye ta diktirmedi; lmnden sonra kemankeler hatras iin
dikmilerdir.
Ayn zamanda iyi bir puta okusu olan Ahmed Aa, Bonak asll idi.
Geliboluda firengiden ld rivayet olunur.
(BaJctiyarzade Sl. v. 3a-4a, 5a-10b, niv. v. 3a-4a, 5b-16a, 60a-61a, 69b,
70a, 75b, M.Cevdet, v. 4a-5a, 6b-15b, 42a; Tezkire, v. 15a-16a, 25b-26a, 49b,
54a-b, 56b; Tuhfe TSM, v. 4a-b, la; Telhis, s. 233-234,252; SMZK, v. 10b, 13a)
AHMED AA, Mezzin (17.Yzyl ikinci yars)
Sadrazam Amcazade Hseyin Paann adamlarndan olan Mezzin Ahmed Aa,
Lodos ile atlan BYK YEKSVAR MENZLnde 911.5 gezlik bir rekorun
sahibidir.
(Tuhfe TMS, v. 26b; Telhis, s. 240; SMZK, v. 23b)
AHMED AA, Teberdar (17.Yzyl ikinci yars)
Eski Saray teberdarlarndan Gelibolulu Ahmed Aa, Darssaade Aas
Yusuf Aann hizmetkardr. Gayet kuvvetli idi; at naln bkp iki para ettii
ok grlmt. stanbul Okmeydannda rekor krmtr: 1) Lodos ile atlan
AALAR MENZLnde 1000 geze, 2) Kble-Keileme ile atlan HEK
MENZLnde 961.5 geze, 3) Yldz-Poyraz ile atlan MAM MENZLnde
1096 geze ok atarak ta diktirmitir.
Ayrca Edirnede Musalla Meydannda, Yldz havasyla atlan YAYCI
HSEYN MENZLnde 1016 gezlik rekoru vardr; ba tadr. Darssaade
Aas Kabakulak Mustafa Aa ile Hacca gitmi, dnte Msrda bir menzil
dikmi ve orada vefat etmitir.
(Sicil, s. 7; Tezkire 39a-b, 40b-41a, 50b; Tuhfe TSM, v. 20b, 21b, 22b, 23b;
Telhis, s. 236,244,258; SMZK, v. 21a, 21b, 22a)

166

AHMED AA, Vecahetli (18.Yzyl ilk yars)

Hasoda aalarndan Vecahetli Ahmed Aa, Yldz-Poyraz ile atlan
BOSTANCI MENZLnde 1053.5 gezlik bir rekor krmtr. Menzilin ba tadr.
(Tuhfe TSM, v. 20b; Telhis, s. 260; SMZK, v. 20b)
AHMED ELEB, Gnayi (17.Yzyl ikinci yars)
Gnayi mahlasyla iirler yazan Ahmed elebi, Siyavu Paann
mhrdar idi. Sipahi zmresinden gelmedir. Ayn zamanda iyi kam ok yapard
(Bkz. OKU USTALARI).
1094 (1682-3) ylnda kabza alm, daha sonra Kble-Keileme ile atlan HEK
MENZLnde 918.5 gezlik bir rekor krarak menzil ta diktirmitir. Bu rekorunu
kendi oku ve Ayasofyal Usta Hasan (Bkz. YAYCI USTALARI) ii yayla atmt.
1105 (1694) tarihinde Siyavu Paazade Mehmed Bey ile Hacca gitmi,
dnte yolda vefat etmitir.
{Sicil, s. 8,11; Tezkire, v. 42a-b; Tuhfe TSM, v. 23b; Telhis, s. 244; SMZK,
v. 22a)
AHMED ELEB, Sylemezzade (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ba)
Kemankeler arasnda Kk Tacir diye de anlan Sylemezzade Ahmed
elebi Kayserilidir. 1097 (1685) ylnda kabza alm, daha sonra Gnbats-Lodos
havas ile atlan EMN MENZLnde 974.5 geze menzil ta diktirmitir.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 26a; Telhis, s. 226; SMZK, v. 23a)
AHMED EFEND, Katib (17.Yzyl ikinci yars)
Ayn zamanda, Tersane Katibi ve Okmeydan Tekyesi mtevellii olan
Ahmed Efendi, Yldz-Poyraz havas ile atlan MAM MENZLnde 940 gezlik
bir rekor krm, ta diktirmitir. Daha sonra ta, menzilin ana ta saylm ve bu
deiiklik Atclar Kanunnamesine de not edilmitir.
(Tezkire, v. 40a-b; Kanunname, s. 27; Tuhfe TSM, v. 22a; Telhis, s. 257;
SMZK, v. 21b;

167

AHMED EFEND, Katib (18.Yzyl ilk yars)

Eminn Yeni Cami Katibi Ahmed Efendi, 1127 (1715) ylnda kabza
alm, 8 Zilhicce 1133 (1721) tarihinde Solak Ahmed (Bkz. YAYCI USTALARI)
ii yay ve Bahtiyarzade Hac Hasan elebi (Bkz. OKU USTALARI) ii okla
Kble- Keileme havasyla atlan HEK MENZLnde 1031.5 gezlik bir rekor
krmtr. At usulne uygun olduu, ahitler ifade verdii halde, oku ve yayc
taifesine dayanarak zorla eyhl-Meydan olan Krkemeli Mustafa elebi
(Bkz.), kendi okuyla atmad diye fkelenerek ta diktirmesine engel olmutur.
Ahmed Efendi sz dinletememi, sonunda Galata Kads Seyyid Faiz Efendiye
ba vurarak kanun zoruyla tan diktirebilmitir. Ahmed Efendi ayrca, Lodos
havas ile atlan BYK YEKSVAR MENZLnde 1068 gezlik bir menzile
sahibdi. Daha sonra Talimhaneci Mustafa Aa (Bkz.) kendisinden ar atp ta
dikince, urap yeniden ar atarak 1093 geze tan srmtr. Kendisine
dman olan Krkemeli Mustafa elebi, Talimhaneci Mustafa Aay tahrik
ederek atn usulsz olduu yolunda kandrm, tartma uzam, mesele
Sadrazam Kethdasna kadar aksettirilerek ta sktrlmtr. Ahmed Efendi,
1138(1725) ylnda ayn menzilde yeniden 1095 geze atm ve sklen tan
diktirmitir.
Ahmed Efendi, Krkemeli Mustafa elebiden sonra 1135 (1722) ylnda,
Meydan tresine aykr olarak hatt- hmayunla eyhl Meydan atanm, 1164
(1750-51) de lmnde kadar bu vazifede kalmtr.
(Sicil, s. 22; Tuhfe TSM, v. 23b-24b, 27a-b; Telhis, s. 224,241,244; SMZK,
v. 22a,23b)
AHMED EFEND, Katib, Solak (17.Yzyl ikinci yars)
Bayezid Camii Katibi Bosnal Solak Ahmed Efendi, Yldz-Poyraz ile
atlan UAK (HACI SMAL) MENZLnde, Usta Receb (Bkz. YAYCI
USTALARI) ii 95 dirhem yayla 1124 geze ta diktirmitir. Kendisinin ayrca,
Eyb de Poyraz ile atlan DRS KK MENZLnde 1070 gezlik bir rekoru
vardr.
(Tezkire, v. 36-b-37a, 42b; Tuhfe TSM, v. 19b; Tuhfe Zeyli, v. 37a; Telhis,
s. 256; SMZK, v. 20a)

168

AHMED EFEND, Kayyumzade (17.Yzyl)

Kayyumzade Ahmed Efendi Edirnelidir, nce Edirnede 950 gezlik bir
rekor krm, daha sonra stanbul Okmeydannda Yldz-Poyraz ile atlan
UAK (HACI SMAL) MENZLnde 1077 geze ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 36b, 37a, 50b; Tuhfe TSM, v. 19b; Telhis, s. 256; SMZK, v.20a)
AHMED EFEND, Lalizade (17.Yzyl ikinci yars)
Lalizade Ahmed Efendi, Sadrazam Kprlzade Fazl Ahmed Paa
mektubusu idi. Giridde iken Paaya okuluk talim ettirmi ve kabza vermiti.
Kollar ksa olduu iin, dar (ksa) yaylar yaptrmtr. Byle dar yaylara
Lalizade boyu denilmitir. Kendisi ayn zamanda air ve nktedan bir kii idi.
Yldz-Poyraz ile atlan UAK (HACI SMAL) MENZLnde 1032.5
gezlik bir rekor krm, ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 36b-37a, 66b; Sicil, s. 9; Tuhfe TSM, v. 19a; Telhis, s. 255;
SMZK, v. 20a)
AHMED REF BEY, Kiler Kethdas (18.Yzyl ikinci yars)
Kiler-i Hassa Kethdas Ahmed Refi Bey, Valide Kethdas Osman
Efendinin oludur. Srasyla uhadar- ehriyari, Kapcba ve 1176 (17621763) ile 1187 (1773-1774)de iki defa Silahdar Aas olmutur.
2Zilkade 1175 (1762) tarihinde, Yldz-Karayeli ile atlan
KLERKETHDASI MENZLni 923 gezle am ve ana ta diktirmitir.
Menzil tann yer yer harab olan talik kitabesinde ancak u msra
okunabiliyor (Resim 96):

Sarf- himmet eyleyib izzetle Okmeydanna

Menzil-i nev etdi ta dikdi zeh-i ziba
Kethda Osman Efendi zade Mir Ahmed Refi
(Sicil, s. 33; Tuhfe TSM, v.. 30b; S. O., C. I., s. 159; Telhis, s. 261; SMZK,
v. 27a)

169

AL, Talimhaneci Kk (16.Yzyl sonu-17. Yzyl ba)

Glkesri nahiyesinin Zilegu kynde doan Talimhaneci Kk Ali,
katld seferler srasnda att menzillerle n kazanmtr: Belgradda iki ayr
LODOS MENZL ile KARAYEL ve GNDORUSU MENZLLERnde
rekorlar krm, Yank Seferinden (1594) dnte Budindeki LODOS
MENZLnde ta diktirmitir. Pete Kalesinde Poyraz ile Tuna ar atlan
menzilin ba ta da onundur. stanbul Okmeydannda Yldz havasyla atlan
HACI SLEYMAN MENZLnde 1146 gezlik rekorun sahibidir. Ayrca Lodos
ile atlan NAKKA MENZLnde Hac Sleymandan (Bkz.) ar atmsa da
fazlaca asta salk olduundan, Hac Sleyman ta dikmesine izin vermemi,
tekrar atmaa alm fakat gittii bir seferde ehit olmutur. Ayrca kendi
kynde, Lodos havasyla atlan bir menzile 1000 gezden ar ta diktirmiti.
(Bahtiyarzade niv. v. 72b-73a; Tezkire, v. 32a-b, 33b, 55a-b; Tuhfe TSM,
v. 16a, 17a; Telhis, s. 230, 254; SMZK, v. 17a)
AL AA, Enderunlu Bizeban (18. Yzyl ikinci yars- 19 Yzyl ba)
Hnkar dilsizlerinden Enderuni Ali Aa, Sultan I.Abdlhamid zamannda
Badilsizlie atanm, daha sonra zeamet ihsan olunmutur. 1223(1808)de bir yl
eyhl-Meydanlk grevinde bulundu.
Gnbats-Lodosu ile atlan MEM EFEND MENZLnde, 1178 (17645) ylnda 988.5 gezlik bir rekor krmtr. htiyarlnda keskin Binyzcler
arasna katlm, 1070 geze kadar ok karabilmise de baka menzil almak ksmet
olmamtr.
(Sicil, s. 35, 50; Tuhfe TSM, v. 30a-b; Telhis, s. 243; SMZK, v. 26a)
AL AA, Hasodah (18.Yzyl ilk yars)
Sultan III. Ahmedin Enderun Aalarndan Hasodah Ali Aa, srasyla Sofa
Bostancl, Teberdarlk ve uhadarlk hizmetlerinde bulunmutur. Kemankeler
arasnda Bostanc Gen Ali diye anlrd. Okulua ok merakl olduundan
Sarayn Tirendazlar Zmresine alnmt. Padiahdan izin alarak kar,
Okmeydan yanndaki mer Efendi bahesinde gece gndz idman ve at
yapard. yi yay ekerdi, dayankl idi, 60-70 kere pirev attktan sonra menzil
bozduu grlmtr. Gen yanda lm, kendi menzil tann hemen yanna
gmlmtr.

170

Ali Aa, Okmeydannda en ok menzil ta olan kemankelerdendir. Be

ayr menzilde rekoru vardr:
1) Lodos ile atlan ABDULLAH EFEND (DRHEM) MENZL rekoru
1066 gezdir. 2) Lodos ile atlan AALAR MENZLnde 1139 gezlik rekor krd.
Menzilin ba tadr. 3) Yldz ile atlan TOP YER (HASAN TAI)
MENZLnde 1213,5 gezle en uzun rekorunu krd. Att yer ana tann birka
gez astnda iken, dier btn talar kabzaya salk olduundan itiraza yol am
ve Padiahn emri ile ta ayn miktar kabza tarafna dikilmitir. Bu rekoru Kk
Hseyin (Bkz. YAYCI USTALARI) ii yay ve Krkemeli Mustafa elebi (Bkz.
OKU USTALARI) ii okla krmtr. 4) Yldz havasyla atlan HACI
SLEYMAN MENZLndeki rekorunu da ayn ustalarn yay ve okuyla krd ve
1188 geze ba ta diktirdi. 5) Yldz-Poyraz ile atlan UAKI (HACI SMAL)
MENZLndeki 1177.5 gezlik ba ta da onundur. 1120 (1708) ylnda krd
bu rekoru Kk Hseyin yay ve Bahtiyarzade Hac Hasan elebi (Bkz. OKU
USTALARI) oku ile atmtr.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, 14a, 17a, 20a-21b; Telhis, s.:228,237,245,2545,256-7; SMZK, v. 17a, 20a, 21a, 22b)
AL AA, Hazinedar (17.Yzyl ikinci yars-18.Yzyl ba)
Hazinedar Ali Aa, 1099 (1687-8)de Darssaade Aas olmu, ayn yl
grevinden alnarak Msra gnderilmi, 25 yl sonra 1125 (17l3)de orada vefat
etmitir.
Lodos ile atlan AALAR MENZLnde Usta Receb (Bkz. YAYCI USTALARI)
ii yayla 878.5 gezlik bir rekor krmtr.
(Tezkire, v. 38a-b; Tuhfe TSM, v. 21a; Telhis, s. 235; SMZK, v. 21a)
AL AA, Rahikili (17.Yzyl son eyrei-18.Yzyl ba)
Sicilde kayd, Macunizade Ali Aa tabi-i Rahikili diye geen Ali Aa,
Mahmud Paa arsndaki byk macuncu dkkannn sahibi idi. Kendisi geni
kltrl, iyi hat yazar, ok yapmakta usta (Bkz. OKU USTALARI), nl bir
kemanketi. Uzun zaman Meydan eyhlii grevinde bulunmu ve 1129 (1716)
tarihinde vefat etmitir.
Okmeydannnda menzili vardr: 1) Lodos ile atlan AALAR
MENZLnde 1056 geze ok atp ta diktirdi. 2) Kble-Keileme ile atlan HEK

171

MENZLnde 984.5 gezlik rekor krd. 3) Poyraz havasyla ve demir temrenli

azmayi okuyla 1031 geze atarak AZMAY MENZLni at ve ana ta
diktirdi.
(Sicil, s. 6; Tuhfe TSM, v. 21b, 23b, 28a; S. O., C.III, s. 529; Telhis, s. 236237,244-264; SMZK, v.21: , 22a, 25a)
AL AA, Solaklar Emini (17.Yzyl ikinci yars)
Solaklar Emini Ali Aa hakknda, menzil kaydndan baka bir bilgiye
rastlayamadk. Gnbats-Lodos havasyla atlan ve kendi ad ile anlan EMN
MENZLni 913 geze atarak am ve ana ta diktirmitir.
(Sicil, s. 8; Tuhfe TSM, v. 26a; Telhis, s. 225; SMZK, v. 26a)
AL BAL, Kapdan (16.Yzyl ikinci yars)
Sonradan kapdan olan, Vardiyanba Ali Bali, Kapdan- Derya Kl Ali
Paann avularndandr. Vezir Ferhad Paann himmet ve tevikiyle, Kble
havas ile atlan HAYDAR (MEM ELEB) MENZLnde 973 (1565-1566)
ylnda 1141 geze atp rekor krmtr. Menzilin kitabesinde unlar yazldr
(Resim 97):
Kemankeler dilaverler
Dediler pehlivan erler
Bu Kble Menzilin atd
Ali Be pehlivan tarih
Sene 973 (1565-1566)
Ali Balinin ayrca, Lodos ile atlan ve kendi adyla da anlan ARABACI
(AL BALi) MENZLnde 1130 gezlik bir rekoru vardr.
(Tezkire, v. 28a; Tuhfe TSM, v. 11b, 13a; Telhis, s. 235, 237; SMZK, v. 13a,
14a)
AL BEE, Esirci (16.Yzyl son eyrei-17.Yzyl ba)
Esirci Ali Bee, 1097(1685-1686) ylnda kabza alm, daha sonra, Lodos
Ovasyla ve kemik soyal yeksvar okuyla 863.5 gezlik bir at yaparak, BYK
YEKSVAR MENZLni am, ana ta diktirmitir.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 26b; Telhis, s. 240; SMZK, v. 23b)

172

AL BEY, Cerrah (16.Yzyl son eyrei-17.Yzyl ba)

Harem-i Hmayun cerrahlarndan Ali Bey, Lodos ile atlan UNCU CA
MENZLnde 1086 gezden ar atp ta diktirmise de, bu ta daha 17.Yzyl
ortalarnda kaybolduundan ls kesin olarak bilinemiyor. Ali Beyin ayrca
Yldz-Poyraz ile atlan ve kendi ad ile anlan CERRAH MENZLnde 1125.5
gezlik bir rekoru vardr.
(Tezkire, v. 30a-b, 31a; Tuhfe TSM, v. 14b-15a; Telhis, s. 242,248; SMZK,
v. 16a)
AL BEY, Defterdarzade (17.Yzyl ilk yars)
Kendisi hakknda fazla bilgi edinemediimiz, Defterdarzade Ali Bey,
Yldz- Poyraz havasyla atlan CERRAH MENZLnde 1046 gezlik bir rekor
krm ve ta diktinnitir.
(Tezkire, v. 30b-31a; Tuhfe TSM, v. 15a; Telhis, s. 247; SMZK, v. 16a)
AL BEY, Hanzade (17.Yzyl ikinci yars)
brahim Hanzade Ali Bey, Yldz-Poyraz havas ile atlan MAM
MENZLnde 979.5 geze ok atarak menzil ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 40a-b; Tuhfe TSM, v. 22b; Telhis, s. 257; SMZK, v. 21b)
AL BEY, Lokumcu (16.Yzyl ikinci yars)
Solak taifesinden Lokumcu Ali Bey, Kble-Lodosu havasyla atlan
ZHGRC YER (BE TALAR) MENZLnde 1093.5 gezlik bir rekorun
sahibidir.
(Tezkire, v. 29a; Tuhfe TSM, v. 13a; Telhis, s. 239; SMZK, v. 14b)
AL BEY, Sekbankulu (16.Yzyl)
Sekban-kulu Ali Bey, zamanndaki birok sefere katlm, Kzlba
Seferinde ehid olmutur (Bunun hangi ran Seferi olduu bilinmiyor). Lodos
havasyla atlan NAKKA MENZLnde 980.5 gezlik rekoru vardr. Ayrca,
Lodos ile atlan ve kendi ad ile anlan SEKBANKULU (ERKEKL-DL)
MENZLni 44 gezle o amtr. Bu l ile menzil amasna nasl izin verildii
anlalamyor.
(Tezkire, v. 32a-b; Tuhfe TSM, v. 16b-17a; Telhis, s. 230, 238; SMZK, v.6b)

173

AL DEDE, Havac (17.Yzyl ikinci yars)

Ali Dede, Meydan havaclarndan olup, ayn zamanda mtevelli heyet
yesiydi. Daha sonra vekilharlk yapmtr. Kemanke Katib Ahmed Efendi
(Bkz.), 8 Zilhicce 1133 (1721) tarihinde HEK MENZL rekorunu krdnda
havac olarak bulunmutu. 1097 (1685) ylnda kabza alm, daha sonra, Lodos ile
atlan ABDULLAH EFEND (DRHEM) MENZLnde 980 gezlik bir rekor
krmtr. 1143 (1730) tarihinde Hacca gitmi, dnnden ksa sre sonra vefat
etmitir.
(Sicil, s.13; Tuhfe TSM, v. 24b-25b, 35b; Telhis, s. 228; SMZK, v. 22b)
AL EFEND, Seyyid (17.Yzyl ikinci yars)
Kemankeler arasnda Hac Titrek diye anlan, Divan Katiblerinden
Seyyid Ali Efendi, 1188 (1774) ylnda, Gndorusu havasyla atlan CAFER
BEY MENZLnde 928.5 gezlik rekor krmtr.
(Sicil, s. 37; Tuhfe TSM, v. 31b; Telhis, s. 225; SMZK, v. 28a)
ARAB, Kemangureci (15.Yzyl ikinci yars)
Adn tesbit edemediimiz Kemagureci Arab, Fatihin musahibi ve hner
sahibi bir kiiydi. Kemaguresi ile havaya bir ta atar, baka bir tala havada vurur,
bunu on taa kadar srdrebilirmi.
Lodos ile atlan MRALEM AHMED AA MENZLnde 1024 geze ok
atp ta diktirmi, bu menzili aan Usta Bahtiyarn ta kaybolduundan, onun
Yass Kaya diye anlan ta ana ta saylmtr.
(Bahtiyarzade Sl. v. 2a, M. Cevdet, v. 2b; Tezkire, v. 14a-b; Tuhfe TSM, v.
3b-4a; Telhis, s. 232; SMZK, v. 10b)
BAHTYAR, Usta (15.Yzyl ikinci yars)
Edirneli Usta Bahtiyar, Sultan II. Bayezid Amasyada vali iken defterdar
olan Piri Beyin gulamdr. Kam ok yapmakta zamannn en nl ustasyd (Bkz.
OKU USTALARI). Olu, Bahtiyarzade Hac Hasan elebinin yazdna gre,
Okmeydanndaki ilk menzili o amtr. Lodos havas ile Tekye yanndan kendi
ad ile anlan Bahtiyar Deresine ok atp ana ta diktirmise de, ta daha 16.
Yzylda dereye srklenip kaybolduundan, kendinden sonra atan Kemangureci
Arabn (Bkz.) ta ana ta saylmtr.

174

(Bahtiyarzade niv. v. lb, Sl. v. lb-2a, M.Cevdet, v. 2a-b; Tezkire, v. 13b;

Tuhfe TSM; v. 3a-b; Telhis, s. 232)
BAL, Havandelen Solak (15.Yzyl sonu-16. Yzyl ba)
Havandelen Solak Bali, Sultan II. Bayezid devrinin en nl
kemankelerindendir. Solak zmresinden olduu halde brk giymezdi, kendisine
ayrcalk tannmt. Yaya olarak Edirneden stanbula bir gnde geldii rivayet
olunur. mrn seferlerde geirmi, Yavuz Sultan Selim ile Msr Seferine
giderken 922 (1516) yl Receb aynda amda vefat etmi ve Muhiddin Arabi
trbesi yanna gmlmtr.
Okmeydanndaki iki nemli rekorun sahibidir: 1) Gndorusu ile atlan
ARKURI MENZLnde 1239 geze ok atarak ta diktirdi. 2) Yldz havas ile
atlan TOZKOPARAN (DELKL KAYA) MENZLnde 1239.5 gezlik byk
bir rekor krm, fakat hava yerinde bulunan meydan pirlerinden Bekar Sinan hata
edip oku vaktinden evvel yerinden kartt iin ta dikmesine izin verilmemiti.
Tartma uzad, alt ay kadar yle kald. Sonunda, randan konuk gelen Usta
Bayezidolunun ricas ve hakemlii ile ta diktirildi. Havandelen Solak Bali, bu
rekorunu Usta Bahtiyarn (Bkz. OKU USTALARI) kendisine klavuz etmesi iin
verdii yontulmam kam okla krm, dl olarak ortaya konulan Bursal
Kalb emseddinin (Bkz. OKU USTALARI) okunu kazanmt.
(Bahtiyarzade niv. v. 17b-18a, Sl. v. llb-12a; Tezkire, v. 17b-18a, 20b21a; Tuhfe TSM, v. 5b, 8a-b; Telhis, s. 224,250; SMZK, lla-b)
BAL ELEB (16.Yzyl)
Sancak Beyliinde bulunmu olan Bali elebi, nl okulardan ir Merdin
(Bkz.) oludur. Yldz-Poyraz havasyla atlan AH (PARPOL) MENZLnde
1143.5 gezlik bir rekoru vardr.
(Tezkire, v. 25a-b, Tuhfe TSM, v. 10b, Telhis, s. 251, SMZK, v. 12b)
BER AA, Hac (18.Yzyl)
Aye Sultan Ba-aas Hac Beir Aa, Sultan III. Mustafa devrinin nl
kemankelerindendir. 1171 (1757-1758) ylnda Darssaade Aas olmu, daha
sonra izin alp ikinci defa Hacca gitmi, Medinede mcavir kalm, 1182 (17681769)da orada vefat etmitir.

175

Hac Beir Aann, stanbul Okmeydannda be ayr menzilde rekoru

vardr:
1) Gnbats-Lodosu ile atlan MEM EFEND MENZLnde 971 gezlik
rekor krm ve ta diktirmitir.
2) 1170 (1756-1757) ylnda, Yldz-Poyraz ile atlan DVT
MENZLnde 1106 gezlik bir rekor krmtr. Byk ziyafetle diktirdii tann
kitabesinde unlar yazldr (Resim 98a-b):
Binci menzilgah iken bu Devati Menzili
Dest-i himmetle hezaran aferin bozd heman
Dd bir tarih-i cevherden tir atub Necib
Dikdi binyz gezde Hac Beir Aa da nian
Sene 1170 (1756-7) Ketebehu el-Hac Ahmed
3) 1174 (1760-1761) tarihinde, Yldz-Poyraz ile atlan YUSUF AA
MENZLnde 928 geze atp ta diktirmitir. Bugn kayb olan tan kitabesi,
eldeki fotorafndan iyi okunamyor (Resim 99).
4) 1177 (1763-1764) ylnda, Poyraz havasyla 945.5 geze atarak BE
DREK MENZLni am ve ana ta diktirmitir. Bugn ayakta duran, be
stunlu kaide zerine silindirik gvdeli mermer tan kitabesinde u msralar
okunabilmektedir (Resim 100):
Mstakil menzile vaz- kademin grd rumat
Aa aya Aa menzili etdi telkib
Atd Poyraz ile tevfik bulub eyyam
Cevherin harfle tarih dedim ey Sermed
Ad bu Menzil-i aliyi ol Aa-y necib
Sene 1177 (1763-4)
5) 177 (1763-1764) ylnda, Poyraz havasyla 909.5 geze atarak kendi ad
ile de anlan BER AA (HAFD MOLLA) MENZLni am ve ana ta
diktirmitir. Burmal stuna dayanan mermer tan kitabesinde unlar yazldr
(Resim 1Ola-b).

176

Basb Topuba ayana pa gezleyb tirin

Atb Poyraz ile bir yeksvar berk-seyran
Dokuz yz hem dokuz gez baidedib derhal
Mcevher harfile byle vukun dedim ey Sermed
Aa zor ile ad Menzili hem ald Meydan
Sene 1177 (1763-4)
(Sicil, s. 30,34; Tuhfe TSM, v. 18a, 27b, 30a, 31a; Telhis, s. 242,259,262;
SMZK, v. 19a, 24b, 26a, 27b, 29b)
BEY MUSTAFASI (17.Yzyl ikinci yars)
Baz risalelerde Mezbur Bey bir pir tirendaz olub tarifiyle Mustafas dahi bu
menzile nail olmu deniliyorsa da ne bu Beyin, ne de Mustafasnn kimlii
hakknda bir bilgiye rastlanmamtr. Yldz-Poyraz ile atlan UAK (HACI
SMAL) MENZLnde 1129 gezlik bir rekoru vardr.
(Tezkire, v. 36b-37a; Tuhfe TSM, v. 19b; Telhis, s. 256; SMZK, v. 20a)
BLAL AA, Hazine Vekili (18.Yzyl ikinci yars)
Bilal Aa, Sultan III. Mustafa zamannda, vaz Paazade Halil Paa tarafndan Aalar zmresine alnm, daha sonra Sultan III. Selimin mabeyincisi ve
hazine vekili olmu, 1222 (1807) ylnda vefat etmitir. Okmeydannn hatr
saylr kiilerindendi.
27 Muharrem 1202 (1787) gn, daha nce, erbetizade Seyyid Mehmed
Emin Efendinin (Bkz.) izin alp diktirdii fakat atamad ayak tandan Poyraz
havas ile 954 geze ok atarak ana ta diktirmitir.
Yivli drt ke kaideli, burma gvdeli ve drt ke balkl tan kitabesinde
unlar yazildir (Resim 102 a-b):
Musahib-i ehriyari
Halil Paal
Hazine Vekili
Bilal Aann
Ana tadr
Sene 1202 (1787)
Sicil, s.42 Telhis. S. 266-7; v. 29a

177

BLAL AA, Musahib (17.Yzyl ikinci yars)

Musahib Bilal Aa, Okmeydannda iki menzilin sahibidir. Sultan IV.
Mehmed zamanndaki ayaklanmada katlolunmutur. 1) Lodos ile atlan
AALAR MENZLnde, Usta Receb (Bkz. YAYCI USTALARI) ii yayla 920
geze ta diktirmitir. 2) Kble-Keileme ile atlan HEK MENZLnde 867.5
gezlik bir rekor krm, tan diktiremeden ld iin, sonradan kemankeler
diktirmilerdir.
(Tezkire, v. 41b-42a; Tuhfe TSM,\. 23a; Telhis, s. 236, 243; SMZK, v. 21a,
22a)
CAFER, Lenduha (15.Yzyl sonu-16.Yzyl lk yars)
Vezir Semiz Ali Paann kullarndan Lenduha Cafer, zamannn en nl
kemankelerdinden biriydi. Okmeydannda, 1200 gezden ar drt menzili
vard: 1) Lodos ile atlan ve kendi adyla da anlan LODOS LENDUHASI
MENZLnde 1209.5 gezlik bir rekor krmtr, ba tadr. 2) Yldz ile atlan
TEKYE MENZLnde 1204 gez kam pirev atarak ta diktirmitir; ba tadr.
3 ) Poyraz ile atlan ZMEC (ULLU) MENZLnde 1201 gez aa pirev atp
ta diktirmitir. 4) Yldz ile atlan TOP YER (HASAN TAI) MENZLnde
1195.5 geze ok atm, tan dikmeye kalmadan ld iin daha sonra arkadalar
dikmilerdir. Lenduha Cafer ayrca, Kble ile HAYDAR (MEM ELEB)
MENZLnde ve Kble-Lodosu ile ZHGRC YER (BE TALAR)
MENZLnde 1100 gezin stnde rekorlar krmsa da kmsedii iin ta
diktirmemiti.
(Tezkire, v. 24a-b, 27b-28b, 29a-b, 34b; Tuhfe TSM, v. 10b, 12b, 13b-14a,
17b; Telhis, s. 234,245,253,263; SMZK, v. 12a, 13b, 15a, 17b)
CAFER, Timurcukulu (16.Yzyl)
Hakknda daha fazla bilgi edinemediimiz, Kanuni devri kemankelerinden
Timurcukulu Cafer, Lodos ile atlan NAKKA MENZLni 896 gezle am ve
ana ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 31b, 32b; Tuhfe TSM, v. 15b; Telhis, s. 230; SMZK, v. 16b)
CAFER SADIK BEY (18.Yzyl ikinci yars)
ehla Ahmed Paann olu Cafer Sadk Bey, 1185 (1771-1772) ylnda
Gndorusu ile 925 geze atarak, kendi ad ile anlan CAFER BEY MENZLni
am ve ana ta diktirmitir. Silindirik mermer tan kitabesinde yle yazldr:

178

Sadr- esbak el-Hac

Ahmed Paa zade Cafer
el-Sadk Bey Menzilinin
ana tadr Sene 1185
(Sicil, s. 36; Tuhfe TSM, v. 3 lb; Telhis, s. 224-5; SMZK, v. 28a; Ayanolu,
Res.97)
DAVUD, izmeci (16.Yzyl ilk yars)
Usta Davud, zamannn nl izmecilerindendi. Ariv belgelerinden, 15301540 yllarnda Saraya sk sk izme, pabu, edik, bamak ve mest sunduunu, bir
keresinde bunlara karlk bir kaftan ve 3000 ake inam aldn gryoruz.
Kendisi ayn zamanda usta bir kemanke ve Meydann itibarl
kiilerindendi. Poyraz havas ile atlan ve kendi ad ile de anlan ZMEC
(ULLU) MENZLnde 1162 gezlik bir rekor krmtr.
(Bahtiyarzade niv. v. 7b, Sl. v. 6a; M. Cevdet, v. 8a; Tezkire, v. 24a, 24b;
Tuhfe TSM, v. 10a; Telhis, s. 263; SMZK, v. 12a; TSM Arivi, D.6503, D.9602,
D.9605)
DAVUD, Yayc (15.Yzyl sonu-16.YzyI ilk yars)
Yayc Davud (Bkz. YAYCI USTALARI), Poyraz ile 1155 geze atp
ZMEC (ULLU) MENZLni am, ta daha 16. Yzylda kaybolduu iin
menzil izmeci Davudun (Bkz.) adyla anlmtr.
(Tezkire, v. 24a, 24b; Tuhfe TSM, v. 10a; Telhis, s. 262; SMZK, v. 12a)
DERV ELEB (18.Yzyl)
Adn tesbit edemediimiz Dervi elebi, Rstem Paa Camiinin vakf-
cabii idi. Lodos havasyla atlan AALAR MENZLnde 927.5 gezlik bir rekor
krm ve ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 38b, 39b; Tuhfe TSM, v. 21a; Telhis, s. 236; SMZK, v. 21a)
EBUBEKR AA, Hac (18.Yzyl ikinci yars)
Bab- Kazaskeri Rumeli Muhziri Hac Ebubekir Aa, Gnbats-Lodosu ile
atlan MEM EFEND MENZLnde 1011 geze ok atm ve ta diktirmitir;
menzilin ba tadr. Bu menzili att 1183 (1769-1770) ylnda Okmeydan

179

Mescidine minare yaptrd. Bu tarihe kadar mescidin minaresi yoktu. Tekye

nndeki tulumbal kuyu da onun hayratdr. Hac Ebubekir Aa, Meydann
hatrl kiilerindendi. ihtiyarlnda bir menzil amay arzu etmi, 1203 (1788-9)
ylnda azmayi okuyla ve Gndorusu havasyla att 700 gezlik yere ana ta
diktirmesine izin verilmitir. Azmayi okuyla da olsa, 700 geze ta diktirmek
usule aykr olduundan, HACI EBUBEKR AA (AAI KOU)
MENZLnde ok atanlarn Meydan eyhi olmamas ve sofrada menzil
sahiblerinin en sonuna oturmas art konulmutur.
(Sicil, s. 35; Hadikat c-Cevami, cilt II, s. 18-21; Tuhfe TSM, v. 30b, 34a;
Telhis, s. 225,243; SMZK, v. 26a, 31b)
EVLYA EFEND, Duac (17.Yzyl ikinci yars)
Evliya Efendi, Okmeydan duaclarndand. Okular Sicilinde Meydan
dzenini salamak zere tanzim edilen temesskde imzas olduu kaytldr.
Lodos havasyla atlan AALAR MENZLnde 925.5 geze ok atm ve ta
diktirmitir.
ok sonralar, Sultan II. Mahmud devrinde kaleme alnan Sultan Mahmudu Sani Zamanndaki Kemankeler adl anonim risalede Evliya elebi diye
anlmas, baz aratrclarn kendisini Seyahatname sahibi Evliya elebi
sanmalarna yol amtr.
(Sicil, s. 2, Tezkire, v. 38b-39a; Tuhfe TSM, v. 21a; Telhis, s. 236; SMZK,
v. 21a; R.E.Kou: Evliya elebi Seyahatnamesi, cilt I, stanbul (tarihsiz), s. 4; P.
Arbak: Fatih Sultan Mehmed Devrinden Sultan Mahmud II. Devrine Kadar
Menzil Alm Okularn Ksa Hal Tercmeleri, stanbul 1955, s. 29)
FEHM MEHMED EFEND, Kesedar (18. Yzyl ilk yars)
Cizye Kalemi Kesedar Fehmi Efendi, Lodos ile atlan KK.
YEKSVAR (SALA) MENZLnde 1000 gezlik bir rekor krarak ta
diktirmitir.
(Tuhfe TSM, v. 28b; Telhis, s. 231; SMZK, v. 24a)
FERHAD AA (17.Yzyl ilk yars)
Sultan IV. Murad devrinin nl kemankelerinden, Sadrazam Arnavud
Kara Mustafa Paann stad Ferhad Aa, Yldz-Poyraz havasyla atlan
BOSTANCI MENZLnde 1009 geze ok atp ta diktirmitir. Pirliinde

180

Meydann sayg deer kiilerindendi. Kendisinden sonra bu menzilde rekor

kranlara menzil ddr diye itiraz etmi, itirazlar kabul edilmemitir.
(Tuhfe TSM, v. 20b; Tezkire, v. 37b-38a; Telhis, s. 260; SMZK, v. 20b)
FERDUN RES (16.Yzy ikinci yars)
Kimliini tesbit edemediimiz Feridun Reis, Yldz havasyla atlan HACI
SLEYMAN MENZLnde 1033 gezlik bir rekor sahibidir.
(Tezkire, v. 32b, 34a-b; Tuhfe TSM, v. 16b; Telhis, S; 254; SMZK, v. 17a)
FERRUH, ullu (16.Yzyl)
Kanuni devrinin nl kemankelerinden ullu Ferruh, Rstem Paann
962 (1554-1555) ylnda katledilen kardei Serdar- Ekrem Ahmed Paann
kuludur. Okmeydannda iki menzil ta vardr:
1) Poyraz havasyla atlan ve kendi ad ile de anlan ZMEC (ULLU)
MENZLnde aa pirev ile Lenduha Caferden (Bkz.) 22.5 gez ar atp,
1223.5 gezlik nemli bir rekor krmtr. Kendisini geen olmad iin menzilde
ba ta olarak kalm ve menzile onun da ad verilmitir. 2) Kble havasyla atlan
HAYDAR (MEM ELEB) MENZLnde 1150.5 gezlik bir rekor krmtr. Bu
da menzilin ba tadr. Bu menzillerden ilkini 1554den nce, kincisini 15661570 tarihleri arasnda atmtr.
(Tezkire, v. 24a-b, 28a-b; Tuhfe TSM, v. 10b, 13a; Telhis, s. 235, 263;
SMZK, v. 12a, 14a)
FEYZ BEY, Paazade (18.Yzyl ikinci yars)
Gl Ahmed Paa zade Feyzi Bey, Enderunda uhadar iken Kapcbala,
1181 (1767-1768)desipahi aalna, 1183 (1769-17770) ylnda mrahor-
sanilie ykseltilmi, ertesi yl vefat etmitir. Mezar skdardadr.
Feyzi Bey, uhadar iken 1165 (1751-1752) ylnda kabza alm, daha sonra
1176 (1762-1763)de Poyraz ile atlan SELM AA (KADR AA) MENZLnde 1080 gezlik bir rekor krmtr. Burmal mermer tan beyitlik
kitabesi yledir (Resim 103 a-b):

181

Feyzi Be Efendi bu pesendide eserle

Yarab gele ta hare dein hayrile yade
Bu kuvvet-i kudsiyye deildir de nedir ya
Ayine-i bahtn ide Allah kade
Tarih-i dilaras de geldi Emina
Bu arsada ta dikdi Gl Ahmet Paa-zade
Sene 1176 (1762-3)
(Sicil, s. 28, 34; Tuhfe TSM, v. 29b; Telhis, s. 263; SMZK, v. 28b; S. O., cilt
4, s. 41; Ayanolu, s. 72, Res. 5a-b)
HALL AA, Katib (18.Yzyl)
nce divan katiblii, daha sonra Yerky ve Silistre nazrl yapan Halil
Aa, Kemenolunun damaddr. Sultan III. Mustafa zamannda, 1768 Rus
Seferinde bir kaza sonucu vefat etmitir.
HalilAa, 1146 (1733-1734) ylnda kabza alm, 1148 (1735-1736)da
Poyraz havasyla atlan SELM AA (KADR AA) MENZLnde 1027 geze
ok atp, byk bir ziyafetle ta diktirmitir. Silindirik mermer tan iki beyitlik
kitabesinde unlar yazldr (Resim 104 a-b):
Katib-i Divan- Ali navek endaz- hner
Tir atub cay-i Selim Aadan ol merd-i asil
Yazdlar tahsin idb lafzan ann tarihini
Dikdi binyzkrksekizde bu ta ehdi Halil
Ketebehu Aliyl-Katibi
(Sicil, s. 26-27; Tuhfe TSM, v. 29a-b; SMZK, v. 28b)

HALL AA, Musahib (18.Yzyl ikinci yars-19.Yzyl ba)

Sultan III. Selimin clus ylnda (1789) musahib olarak Saraya giren Halil
Aa, devrinin nl binyzc kemankelerinden biri idi. 1218 (1803-1804) ylnda
vefat etmitir.
Halil Aa, 20 yl devaml olarak binyzclkte kalm, sonra hastalanp
bincilie inmi, o srada 1210 (1795-1796) ylnda Gnbats-Lodos ile 1060 geze
ok atp kendi ad ile anlan HALL AA MENZLni aarak ana ta diktirmitir.
devaml idmanla ihtiyarlnda tekrar binyzcle ykselmi, Gnbats-Lodos

182

havasyla EMN MENZLnde 1160 gezden arya atmsa da havaclarn

beceriksizlii yznden okun dt yer isbat olunamayp rekoru saylmamtr.
(Sicil, s. 36, 46; Tuhfe niv. v. 46b-47a; Telhis, s. 242; SMZK, v. 30a)
HALL EFEND (18.Yzyl ikinci yars)
Etibbadan Halil Efendi, mderris ve eyhl-meydan smail elebinin
kethdas idi. Fethizade Seyyid Mustafa Efendinin vefat zerine, 10 Zilkade
1204 (1790) tarihinde Sultan III. Selimin hatt- hmayunu ile eyhl-Meydan
olmutur.
Halil Efendi Gnbats-Lodos ile atlan MEM EFEND MENZLnde
985.5 gezlik bir rekorun sahibidir.
(Sicil, s. 44; TSM Arivi, E.571; Tuhfe TSM, v. 30a; Telhis, s. 243; SMZK,
v. 26a).
HALL HASB EFEND, el-Hac Seyyid (18.Yzyl)
El-Hac Seyyid Halil Hasib Efendi, Okmeydannn hatr saylan
kiilerinden biridir. Okuluk tarihimiz iin belli bal kaynak eserlerden biri olan
Tuhfet l- Hasib adl bir risale kaleme almtr. Abdullah Efendiden (Bkz.) sonra
deien gez lsn dikkate alarak, menzillerin mesafelerini yeniden tayin
etmesi bu konuda kksenemeyecek bir hizmettir.
Halil Hasib Efendi, Yldz-Poyraz havasyla atlan DVT
MENZLnde, 1135(1722-1723) tarihinde 1091 geze ok atarak ta diktirmitir.
(Tuhfe TSM, v. 18b; Telhis, s. 259; SMZK, v. 19a)
HAMDULLAH EFEND, eyh (15.Yzyl 2. yars-16.Yzyl ba)
nl hattatlarmzdan eyh Hamdullah Efendi, ayn zamanda usta bir oku
(Bkz. OKU USTALARI), menzil sahibi bir kemanketi. Sultan II. Bayezid
devrinde eyhl-Meydanlk hizmetinde bulunmu ve Tozkoparan skendere
atclk retmitir. 25 Receb 922 (1516) tarihinde vefatna kadar bu grevi
srdrmtr.
Hamdullah Efendi, 911 (1505-1506) ylnda, Yldz havasyla atlan
TOZKOPARAN (DELKL KAYA) MENZLnde 1105.5 gezlik bir rekor
krm ve ta diktirmitir. Bu baarsn andklarnda, Yaz yazmak ile ok atmak
birer fecare giymek gibidir, yaz yazmakda fecareyi tamam giydim, ok atmak ise

183

ancak feracenin eteine yapabildim dermi. Bugne kadar ayakta kalan en eski
menzil ta ona aittir. Ksa silindirik mermer tan kitabesi yledir (Resim 105
a-b):
Sahibl-Menzil Hamdullah ibn-eyh
Reisl-Hattatin eyhr-Ramiyan
Sene 911(1505-6)
(Tezkire, v. 19b-20a; Tuhfe TSM, v. 7a-b; Telhis, s. 224, 249; SMZK, v.11b)
HAMZA, Solak (17.Yzyl)
Solak Hamza, Yldz-Poyraz ile atlan CERRAH MENZLnde 1016
gezlik bir rekor krp ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 30b-31a; Tuhfe TSM, v. 15a; Telhis, s. 247; SMZK, v. 16a)
HAMZA ELEB, Uakizade (17.YzyI)
Uakizade Hamza elebi, Uzunardaki Uaki dkkannn sahibi idi.
Okmeydanna ilk vakf tayin eden kii olarak, meydan dualarnda hayrla anlrd.
Ylda 200 kuru olan vakfn yars Tekye masraflar, dier yars atclara yemek
ve ekilecek ziyafetler iindi. Hamza elebi, Yldz-Poyraz ile 917 geze ok
atarak, kendi ad ile de anlan UAKI (HACI SMAL) MENZLni am ve
ana ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 36a, 37a; Tuhfe TSM, v. 19a; Telhis, s. 255; SMZK, v. 20a)
HASAN, Cebeci Deli (16.Yzyl ikinci yars-17.Yzyl ba)
Cebeci Deli Hasan, Budin Seferi srasndaki yararlklar sebebiyle cebeciler
kethdas olmu, daha sonra, Pete Kalesinin dmesi ile (1602) orada esir
kalm, kabzadalarnn toplad fidye akesiyle serbest braklmtr. Yay
ekerken elleri titrer, grenler ikili sanrlard. Pete Ovasnda birka menzil
almt. Ayrca, Okmeydannda Yldz ile atlan HACI SLEYMAN
MENZLnde 1074 gezlik bir rekor krm ve ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 33a; Tuhfe TSM, v. 16b; Telhis, . 254; SMZK, v. 17a)

184

HASAN, Solak Kara (17.Yzyl)

Yenieri ocandan Solak Kara Hasann iki menzilde rekoru vardr: 1)
Lodos havas ile atlan UNCU CA MENZLnde 1086 geze, 2) Yldz-Poyraz
ile atlan CERRAH MENZLnde 1119 geze ok atp menzil talar diktirmitir.
CTezkire, v. 30a-b, 31a; Tuhfe TSM, v. 14b, 15a; Telhis, s. 242, 247-8;
SMZK, v. 15b, 16a)
HASAN AA, uhadar Kara (18.Yzyl ikinci yars)
uhadar Kara Hasan Aa, Paa Kaps cndilerindendi. Sultan I.
Abdlhamid kendisini Enderun Hazinesi uhadar Aalna aldrm, fakat ok
gemeden, bir oyunda cirit isabetiyle lmtr.
Hasan Aa, 1175 (1761-1762) ylnda kabza almt. Sultan III. Selimin
kabza ziyafeti verdii 5 Zilhicce 1203 (1789) gn Yldz-Karayeli ile atlan
KLER KETHDASI MENZLnde 959 gezlik bir rekor krp ta diktirmitir.
Silindirik mermer tan satrlk kitabesi yledir:
Hazine-i Hmayun aalarndan
ukadar-i Hazret-i ehriyari
Hasan Aann menzilidir.
Sene 1203 (1789)
(Sicil, s. 33,43; Tuhfe TSM, v. 30b; Telhis, s. 261-2^ Ayanolu, s. 97,
Res.28a)
HASAN AA, Kilerci (18.YzyI ikinci yars)
Kilerci Hasan Aa, daha sonra srayla Enderun aas, Sultan III. Selimin
ehzadeliinde (1789dan nce) Ba-uhadar, Sultan I. Abdlhamid devrinde
(1774-1789) ise sertahtrevani olmutur.
Hasan Aa, Yldz-Poyraz ile atlan CERRAH MENZLnde 1146 geze
ok atp menzil ta diktirmitir. Menzilin dikili tarihi, Tuhfe TSM de 1175 (17611762), Sicilde 1177 (1763-1764) olarak kaytldr. Silindirik mermer tan iki
beyitlik kitabesi ise, 1178 (1764-1765) tarihini tamaktadr.
ukadar- daver-i Kilari Hasan Aa kim
Kahraman kavsi ile itd meftuh mkilin

185

zzeta dedi zeban- hame tarihin zehi

Rstemane dikdi sengin bozub abad menzilin
Sene 1178 (1964-5)
(Sicil, s. 34; Tuhfe TSM, v. 15a-b; Telhis, s. 248; SMZK, v. 16a)
HASAN AA, Kk (18.Yzyl ilk yars)
Hakknda bilgi edinemediimiz Kk Hasan Aa, Yldz-Poyraz ile atlan
EK (ERKEKL-DL) MENZLnde 1121.5 gezlik bir rekor krm ve ta
diktirmitir.
(Tuhfe TSM, v. 18a; Telhis, s. 246; SMZK, v. 18b)
HASAN AA, Sertahtrevani (18.Yzyl ilk yars)
Sertahtrevani Hasan Aa, Yldz-Poyrazyla atlan EK (ERKEKLDL) MENZLnde 1177 gezlik bir rekor krmtr. Tan harab kitabesinde
u msralar okunabiliyor:
Hasan nam bir dilir has glman- eh-i Dnya
Gelib bu Eki Menzilgaha sehm atd bi-perva
Yirmibir buuk gez ar old hava efza
Hulus ile arub ya Hak okun atb yayn yasd
Bu Eki Menzilinde senk vazitd merdane Hasan Hakka
(Tuhfe TSM, v. 18a; Telhis, s. 246; SMZK, v. 18b; Ayanolu, s. 158, Res.
114-114a)
HASAN BEY (17.Yzyl)
Hakknda bilgi edinemediimiz Derya Beylerinden (?) Hasan Bey,
Yldz-poyraz ile atlan MAM MENZLnde 863.5 gezlik bir rekor krmtr.
Okmeydanna rabet azald iin 743 gezle alan bu menzilde bu l de bir
rekor saylmt.
(Tezkire, v. 39b; Tuhfe TSM, v. 22a; Telhis, s. 257; SMZK, v. 21b)

186

HASAN ELEB, Bahtiyarzade Hac (16.Yzyl)

Devrinin nl oku ustas (Bkz. OKU USTALARI) olan ve okuluk
zerine bir risale kaleme alan Hac Hasan elebi, yine nl oku ustalarndan
Bahtiyarn (Bkz. OKU USTALARI) oludur. Kendisi ayn zamanda birok
menzil sahibi bir kemanketi: 1) Kble Lodosu ile atlan ZHGRC YER (BE
TALAR) MENZLnde 993.5 gezlik bir rekor krmtr. 2) 1525-1530
yllarnda Kble havasyla 956 geze atarak, sonradan HAYDAR (MEM ELEB)
MENZL diye anlan menzili am ve ana ta diktirmitir. 3) Yldz havas ile
1004 geze ok atp, kendi adyla da anlan TOP YER (HASAN TAI)
MENZLni am, ana ta diktirmitir. 4) Karayel ile ok atp bir menzil am,
menzil ziyafetinde helva ikram ettii iin menzile HELVA YER denmise de
kendisinden sonra bu menzilde atan olmam ve battal kalmtr. HACI SMAL
(CAFER) MENZL talaryla karyor diye Hasan elebi tann skld
rivayet olunur. 5) Vardar-Yenicesinde Lodos ve Poyraz havalar ile karlkl
atlan bir menzilde rekor krmtr. 6) Sofyada Gnbats havasyla atp HASAN
ELEB YER diye anlan bir menzil am, ana ta diktirmitir. 7) skbde
Poyraz havasyla menzil ap ana ta diktirmitir. 8) Edirnede, Namazgahda
Poyraz havasyla atlan aa pirev menzilini am ve ana ta diktirmitir.
(Bahtiyarzade tiv. v. 63a, 70a, 72b; Tezkire, v. 28a-29b, 31a-b, 50a, 54b,
55a; Tuhfe TSM, v. 12b-13b,15b; Telhis, s. 235,238,244; SMZK, v. 14a, 15a)
HASKU (17.Yzyl)
Hasku (Hasko) diye tannan kemanke, Yldz-Poyraz ile atlan MAM
MENZLnde 923.5 geze ok atp rekor krmtr.
(Tezkire, v. 39b; Tuhfe TSM, v. 22a; Telhis, s. 257; SMZK, v. 21b)
HAYDAR BEY, Acemi Tosun (16.Yzyl ilk yars)
Kemankeler arasnda Acemi Tosun diye anlan Haydar Bey, sipahilikle
Saraydan km ve Hadm Sleyman Paann hizmetinde bulunmutur. Devrinin
tannm kemankelerindendir. 1506-1509 yllar arasnda Edirnede Deve
Kemalin (Bkz.) menzilini bozmak zere yaplan almalara Haydar Bey de
katlmt. Kendisini o srada Hazinedarba Ali Aa koruyordu. Yayc koz
Ahmed (Bkz. YACI USTALARI) ve Oku Satlm (Bkz. OKU USTALARI)

187

onun hizmetindeydiler. Haydar Bey bu arada Saraydan 13 Muharrem 913 (1507)

tarihinde 3000 ake, 29 Cemaziylahr 915(1509)da 3000 ake, 14 Muharrem
916 (1510)da 3000 ake gibi nemli ihsanlar almtr.
Haydar Beyin stanbul Okmeydannda iki rekoru vard: 1) Yldz havas
ile atlan TEKYE MENZLnde aa pirev oku ile 1128 (veya 1078) geze atp
ta diktirmitir. Aslnda ok Tekyenin damna dmt; hatrn saydklar iin
tan Tekyenin iine diktiler. 2) Kble havasyla atlan ve kendi ad ile de anlan
HAYDAR (MEM ELEB) MENZLnde 1117.5 gezlik bir rekora sahibdi.
Ayrca, Ankaradaki SHAK BEY MENZLnde rekor krp ta diktirmitir.
(Defter-i n amat ve Tasaddukat..., Belediye Ktb, M.Cevdet Ks. No.0.71,
s. 219,353,382; Bahtiyarzade niv. v. 46a, 47a, 56b, 5w7. 31b-32a; Tezkire, v.
27b-28a, 56b; Tuhfe TSM, v. 12b-13a; Telhis, s. 235,253; SMZK, v. 13b, 14a)
HSAMEDDN AA, Kahveciba (18.Yzyl sonu-19.Yzyl ba)
Sultan III. Selimin kahvecibas Hsameddin Aa, daha sonra vezaretle
Bosna valiliine ve Hotin muhafzlna tayin olunmu ve orada vefat etmitir.
Hsameddin Aa, Sultan III. Selimin kabza alp ziyafet verdii 5 Zilhicce
1203 (1789) gn, Yldz-Poyraz ile atlan ERBETZADE (HSAM PAA)
MENZLnde 991 gezlik bir rekor krm ta diktirmitir. Yivli drt ke tan
kitabesi yledir (Resim 106 a-b):
0l Hsamddin Aadr pehlivan- kamran
aryar imdad idb lhami tarihin dedi
de bu Meydan- aliye gzel dikdi nian
fi sene selase mieteyn ve elf
(Sicil, s. 43; Tuhfe niv. v. 44b; Telhis, s. 126,261; SMZK, v. 25b)
HSEYN, Oku (15.Yzyl sonu-16.Yzyl ilk eyrei)
Yenieri Ocandan Oku Hseyin (Bkz. OKU USTALARI), KbleLodosu ile atlan ZHGRC (BE TALAR) MENZLnde 1043.5 gezlik bir
rekor krmsa da tan dikemeden sefere katlm, I. Viyana Kuatmasnda
(1529) ehit dm, daha sonra kemankeler teberrken tan dikmilerdir.
Oku

188

Hseyin, ayrca Avlonyada Yldz havasyla atlan bir menzilde rekor krp ta
diktirmiti.
(Tezkire, v. 29b-29a, 55b; Tuhfe TSM, v. 13a; Telhis, s. 238; SMZK, v.14b)
HSEYN, Yayc Kosta (16.Yzyl)
Yayc Kosta Hseyin (Bkz. YAYCI USTALARI), iki menzilde rekor krm
bir kemanketir: 1) Lodos ile atlan ARABACI (AL BAL) MENZLnde 1041
gezlik bir rekoru vardr. 2) Yldz havasyla atlan TEKYE MENZLnde, Yavuz
Sultan Selim Msr Seferinde iken, 1075 geze heki oku atp ta diktirmitir. Bu ta
17.Yzylda kayp olduundan, verilen l kesin deildir.
(Tezkire, v. 26a-b, 27a-b; Tuhfe TSM, v. 11b, 12b; Telhis, s. 237, 253;
SMZK, v. 13a-b)
HSEYN AA (PAA), uhadar Kk (18.Yzyl ikinci yars)
Kk Hseyin Aa, Sultan III. Selimin clusu srasnda mabeyn uhadan
idi. Daha sonra srasyla bauhadar ve kapdan- derya olmutur. Tersane-i
Amireliler kendisini sanca uurlu vezir diye anarlard. 1803 ylnda vefat
etmitir.
Hseyin Aa, 1203 (1789) ylnda, Poyraz ile atlan BER AA (HAFD
MOLLA) MENZLnde 1011.5 gezlik bir rekor krm, ta diktirmiti. Kapdan-
deryala atandnda, ayn yerden 4.5 gez ar atarak 1016 geze tan srmtr.
(Sicil, s. 43; Tuhfe TSM, v. 31b; Telhis, s. 127, 264; SMZK, v. 27b)
HSEYN AA, Sayc (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ba)
Tersane-i Hmayun baveznedar Hseyin Aa, 1097 (1685-1686)da
kabza alm, daha sonra Lodos ile atlan ABDULLAH EFEND (DRHEM)
MENZLnde 82 dirhem yayla atarak 972.5 gezlik rekor krmtr.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 25b; Telhis, s. 228; SMZK, v. 22b)
HSEYN BEY, Arnavud (17.Yzyl)
Aravud Hseyin Bey, Sultan IV. Mehmed devrinde elinden kimsenin
ndl alamad binci bir kemanketi. Yenieri iken, Sultann Okmeydannda
bulunduu bir gn, Abdullah Efendinin, kendisini vmesi zerine 20 ake ile

189

sipahilie ykseltildi. Ayn zamanda iyi bir puta okusuydu. Sultan II. Mustafa
devrinde, bir sefer dn kaza ile vurularak ehit olmutur.
Hseyin Bey, Lodos havasyla atlan AALAR MENZLnde Usta Receb
(Bkz. YAYCI USTALARI) ii yayla 993 gezlik bir rekor krmtr. Abdullah
Efendi, ast tarafna salk olmakla hasm ta dikmeye rza vermeyib dorultmaa
kalmtr diyor ise de, daha sonraki kaytlarda bu tatan sz edildiine gre,
sonradan dorultulmu veya eski yerine dikilmi olmaldr.
(Sicil, s. 6; Tezkire, v. 39a-b; Tuhfe TSM, v. 21a-b; Telhis, s. 236; SMZK, v.
21a)
HSEYN ELEB, Tekyeniin (17.Yzyl)
Okmeydannda tekyeniin olan Hseyin elebi, Yldz-Poyraz ile atlan
BOSTANCI MENZLnde 1026.6 geze ok atp ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 37b-38a; Tuhfe TSM, v. 20b; Telhis, s. 260; SMZK, v. 20b)
HSEYN EFEND, Cin Hac (17.Yzyl)
Balkhane katibi Cin Hac Hseyin Efendi, Yldz-Poyraz ile ve heki
okuyla 861.5 geze ok atarak, sonradan BOSTANCI MENZL diye anlan menzili
am ve ana ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 37b-38a; Tuhfe TSM, v. 20a; Telhis, s. 260; SMZK, v. 20b)
HSEYN EFEND, Parpol (16.Yzyl ikinci yars)
Ulemadan Parpol Hseyin Efendi, Yldz-Poyraz ile atlan AH (PARPOL)
MENZLnde kam okla 1207.5 geze atp ta dikmitir. Menzilin ba tadr.
Ayrca menzilde daha rekor krd halde ta diktirmemitir: 1) Yldz-Poyraz
ile atlan CERRAH MENZLnde, Biga Beyi Osman Beyin (Bkz.) 1128.5 gezlik
yerinden hayli ar atm, fakat havaclar bulunduu halde, ayak yerinde ahitler
bulunmadndan, gvenilir kii olmasna ramen ta diktirmek istememitir. 2)
Kble havasyla atlan HAYDAR (MEM ELEB) MENZLnde bir rekor
krm, mesafeyi az bularak ta diktirmemitir. 3) Kble-Lodosu ile atlan
ZHGRC YER (BE TALAR) MENZLnde krd, Uncu Mustafann
(Bkz.) 1112.5 gezlik rekorunu da kmsedii iin ta dikmeden brakmtr.
(Tezkire, v. 25b, 28b-29a, 31a; Tuhfe TSM, v. la, 13b, 15a; Telhis, s. 248,
252; SMZK, v. 12b)

190

HSREV, Kuburcu (16.Yzyl)

Kuburcu Hsrev, Lodos ile atlan ARABACI (AL BAL) MENZLnde
Yayc Kosta Hseyinin (Bkz.) 1041 gezlik tandan ar atp ta dikmise de, bu
ta daha 17.Yzylda kayp olmakla ls tesbit edilememitir. Kuburcu Hsrev
ayrca, Yldz havasyla atlan TOP YER (HASAN TAI) MENZLnde 1167
gezlik bir rekor krmtr. Bu tan srmek iin ok alt fakat baaramad.
(Tezkire, v. 26a, 29b; Tuhfe TSM, v. 11b, 13b-14a; Telhis, s. 237, 245;
SMZK, v. 15a)
HSREV BEY (l6.Yzyl)
Hakknda bilgi edinemediimiz Hsrev Bey, Yldz havas ile atlan
TEKYE MENZLnde aa pirev okuyla 1161 gezlik rekor krarak ta
diktirmitir. Ta Tekyenin iinde bulunuyordu.
(Tuhfe TSM, v. 12b; Telhis, s. 253; SMZK, v. 13b)
BRAHM, Arabzade Yayc (16.Yzyl ilk yars)
Arabzade Yayc brahim (Bkz. YAYCI USTALARI), Fatih devri
kemankelerinden Kemangureci Arabn (Bkz.) oludur, ayr menzilde rekoru
vard: 1) Yldz-Poyraz ile atlan AH (PARPOL) MENZLndeki yeri 1191
gezdir. 2) Poyraz ile atlan ZMEC (ULLU) MENZLnde 1174 geze
atmtr. 3) Yldz ile atlan TEKYE MENZLnde heki oku ile atmas
gerekirken, hile yapp pirev okuna heki yelei takm ve 1045 gezlik bir rekor
krmtr. Bu sebeple n lekelenmi, hileli ta ise zamanla kaybolmutur.
(Tezkire, v. 24b, 25b, 27a-b; Tuhfe TSM, v. 10a, la, 12a; Telhis, s. 252-3,
262; SMZK, v. 12a-b, 13b)
BRAHM AA (17.Yzyl)
Kimlii hakknda bilgi edinemediimiz brahim Aa, Yldz-Poyraz
havasyla atlan BOSTANCI MENZLnde 964 gezlik bir rekora sahibtir.
(Tezkire, v. 37b-38a; Tuhfe TSM, v. 20a-b; Telhis, s. 260; SMZK, v. 20b)
BRAHM AA, Hazinedar (17.Yzyl)
Kalyonlar Nazr Kemanke Mustafa Efendinin hazinedar olan brahim

191

Aa Grc asll idi. Binci bir kemanke olduu kadar, iyi puta atcsyd. KbleKeileme havasyla HEK MENZLnde 902.5 geze ok atm ve ta diktirmitir.
(Sicil, s. 8; Tezkire, v. 42a-b; Tuhfe TSM, v. 23b; Telhis, s. 243; SMZK,
v.22a)
BRAHM BEY, Hazinedar (17.Yzyl)
Yenicami Katibi Abdullah Efendinin (Bkz.) hazinedar, Grc asll
brahim Bey, Gnbats-Lodos ile EMN MENZLnde 985.5 gezlik bir rekor
krm ve ta diktirmitir.
(Sicil, s. 8; Tuhfe TSM, v. 26a; Telhis, s. 225-226; SMZK, v. 23a)
BRAHM BEY, Uzun (18.Yzyl)
Sadrazam brahim Paann aalarndan ve gedikli zuamadan olan Uzun
brahim Bey, daha sonra Rahtvan Aas, Sultan I.Mahmud devrinde ise Sadrazam
Kethdalna ykseltilmitir. Lodos havasyla KK YEKSVAR (SALA)
MENZLnde 1067 geze ok atp rekor krmtr.
(Tuhfe TSM, v. 28b-29a; Telhis, s. 231; SMZK, v. 24a)
BRAHM ELEB, Seyyid (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ilk yars)
Kemankeler arasnda Byk Tacir diye anlan Seyyid brahim elebi,
15 aban 1099 (1688) tarihinde kabza alm, daha sonra, Gnbats-Lodos
havasyla EMN MENZLnde 998 geze ok atp ta diktirmitir.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 26a; Telhis, s. 226; SMZK, v. 23a)
BRAHM EFEND, Kaddi (17.Yzyl ikinci yars-18.Yzyl ba)
Kaddi mahlasyla iirler yazan Hac Abdizade brahim Efendi, YldzPoyraz ile atlan MAM MENZLnde, Hanzade Ali Beyin (Bkz.) 979.5 gezlik
tandan ar atm ve yerini birka kere srm ise de, ta 18. Yzylda kayp
olduu iin ls tesbit edilememitir.
Kaddi brahim Efendi, Rahikili Ali Aann (Bkz.) 1129 (1715-6) ylnda
lm zerine eyhl meydan olmu, 1133 (1720-l)de lmne kadar bu
grevde kalmtr.
(Sicil, s. 6; Tezkire, v. 40a-b; Tuhfe TSM, v. 22b; Telhis, s. 244, 258)

192

BRAHM SELM MOLLA, Mftizade(18.Yzyl ikinci yars)

eyhlislam Mftizadenin olu olan brahim Selim Molla, 15 Receb 1202
(1787)de kabza alm, ertesi yl 26 Muharrem 1203 (1788) gn Yldz-Poyraz
ile ERBETZADE (HSAM PAA) MENZLnde 951 geze ok atarak ta
diktirmitir.
{Sicil, s. 43; Tuhfe TSM, v. 33a)
DRS BEY (17.Yzyl)
Eski Saray Kapclarndan dris Bey, Yldz-Poyraz ile atlan UAKI
(HACI SMAL) MENZLnde 1005 gezlik bir rekor krmtr.
(Tezldre, v. 36a, 37a; Tuhfe TSM, v. 19a; Telhis, s. 255; SMZK, v. 20a)
SA, Solak (17.Yzyl ikinci yars-18.Yzyl ba)
Yenieri Ocandan Solak sa, Yldz-Poyraz havasyla CERRAH
MENZLnde 1073 gezlik bir rekor krp ta diktirmitir.
{Tezkire, v. 30a-31b; Tuhfe TSM, v. 15a; Telhis, s. 248; SMZK, v. 16a)
SHAK BEY, Silahdar (16.Yzyl ilk yars)
Devrin nl kemankelerinden olan Silahdar shak Bey, Edirnede Deve
Kemal Menzilini bozmak iin yaplan almalara katlmt. ki rekoru vardr: 1)
Yldz-Poyraz ile AH (PARPOL) MENZLnde 1182 geze ta diktirmitir. 2)
Yldz havasyla TEKYE MENZLnde 1025 geze atp ta diktirmi, fakat Tekye
bina olunurken ta duvarn altnda gml kalmtr.
{Bahtiyarzade niv. v. 46b, Sl. v. 32a; Tezldre, v. 25a-b, 27a-b; Tuhfe
TSMi v. la, 12a; Telhis, s. 252; SMZK, v. 12b, 13b)
SKENDER, Top (l6.Yzyl ikinci yars-16.Yzyl ba)
Sultan II. Bayezid devri kemankelerinden Top skender, Yldz Poyraz ile
AH (PARPOL) MENZLnde 986.5 geze ok atp rekor krm, kendisinden nce
bu menzili aan AHnin ta kaybolmakla skenderin menzil ta saylmtr.
{Tezkire, v. 25a-b; Tuhfe TSM, v. 10b; Telhis, s. 251; SMZK, v. 12b)

193

SKENDER, Tozkoparan (15.Yzyl sonu-16.Yzyl ilk erei)

Tozkoparan skender, okuluk tarihimizdeki en byk kemanketen biri,
hatta ilkidir. Onun devrinde Trk Okuluu altn an yaamtr.
skender, devirme olan idi. Ekmekiler Blnde alrken okulua
heves "etmi, Fatih devri kemankelerinden Molla Hsrevin kulu, Kadkulu
Hsamdan ders grp kabza almtr. Ayrca, eyh Hamdullah Efendiden bir
sre okuluk mek etmitir. Bu alandaki baarlar sebebiyle Yenieri Ocana
alnmtr.
Bir gn Meydanda, tuttuu yeni bir yayn kabzasn evkle skm, kabzay
kaplayan toz (Bkz.) parmaklarna yapp kopmutu. Hazr bulunan Meydan
pirlerinden Yldrml Baba, hayranlkla, Bu pehlivan toz koparan! demi,
lakab oradan kalmt. Bir baka rivayete gre, eyh Hamdullah, skenderi
Sultan II. Bayezide gtrd gn, pehlivan yay ektikde tozunu koparm,
bunu gren Padiah Bu adam toz koparan ancak! dedii iin byle anlmtr.
Tozkoparann kuvveti konusunda yle bir rivayet nakledilir: Sultan II.
Bayezid devrinde, randan nl bir kemanke gelmi, huzurda kullab ekme
gsterileri yapmt. Bu kiinin kendisi ile yaracak birini istemesi zerine,
Padiah, eyh Hamdullahla grm, o da Tozkoparan alrsa galib gelir
demiti. Masraflar Saraydan karlanp bir sre alan Tozkoparan, ranlnn
kullabna bir de yay ekleyerek ikisini birlikte ekmi, Padiah bu baars zerine
kendisine byk ikramda bulunmutu.
Tozkoparan, yalnz eriilmez rekorlar krm bir kemanke deil, ayn
zamanda, katld savalarda byk yararlklar gstermi bir tirendazd.
Kendisini yakndan tanyan ve bir sre okuluunu yapan Bahtiyarzade bu
konuda da u rnei vermektedir:
Kk Davud Paa kumandasndaki donanma ile Modon ve nebaht
Seferine (1499) katlan Tozkoparan, Paann batardasn koruyan 10 seme
tirendazdan biriydi. atma srasnda, bir dman askerinin batarda kna
trmanp sanca kaparak suya atlamas zerine, Tozkoparan nce bir okla adam
vurmu, sonra ardndan yetiip kafasn kesmi, sancakla birlikte Paaya teslim
etmiti. Bu baardan tr Tozkoparan, yayalktan sipahilie ykseltilmitir.
Tozkoparan skender, en uzun rekorlarn sahibi olmas yannda, en ok
menzil alan kemanke olarak da bata gelir. mparatorluun eitli illerinde 10
rekor

194

krm, ta diktirmiti. Bunlarn hibiri daha sonra alamamtr. Atl srasna

gre rekorlan yledir:
1) Modon ve nebaht Seferine klrken Gelibolu Okmeydanndaki
GNDORUSU MENZLnde bir rekor krmt. Seferden dnte, gsterdii
yararlklardan memnun kalan Kk Davud Paa, btn ehir halknn katld
byk bir ziyafet ekerek Tozkoprann tan diktirmi; dller datmtr.
Miralem Ahmed Aa (Bkz.) Gelibolu Kapdanl srasnda bu menzili
geebilmek iin uzun zaman uram fakat baaramamtr. Menzilin lsn
bilemiyoruz.
2) stanbul Okmeydannda, Yldz havasyla atlan TOZKOPARAN
(DELKL KAYA) MENZLnde, Bursal cadan (Bkz.) ar, 1279.5 geze ok
atarak en byk rekorlardan birini krmt. Bursal ca, Tozkoparann en zorlu
rakibi idi. Bu menzili alp ta diktirmesi uzun tartmalara yol amtr. yle ki:
Bursal ca, daha nce bu menzilde 1251.5 gezlik rekorunu krd gn,
Tozkoparan, usule aykr olarak ata devam etmi, o da cann bozduu
Havandelen Solak Bali (Bkz.) menzilini bozmutu. Taraftarlarnn basks ile,
usule baklmayp onun yeri de lldkte cadan bir yay boyu ksa olduu
anlald. Bunun zerine Tozkoparan bu menzilde yl urat, sonunda 40 gn
aralksz esen Yldz havasndan faydalanarak cadan 28 gez ar 1279.5 geze
atmay baard. Ama okun dt yer, ana tann 80 gez astnda idi. Ar
salkdr diye ca taraftarlar itiraz ettiler; nitekim yleydi. Tartma uzad, Sultan
II. Bayezidin kulana kadar vard. Padiah meselenin zmn eyhlMeydan Hamdullah Efendiye havale etti.
eyhin araclyla, cadan ar atan olursa ta dikmesine,
Tozkoparann tann ayr bir menzil saylmasna karar verilerek tartma
kapatld. Tozkoparan bu rekorunu Mezzinzade Zihgirci Sinan (Bkz. OKU
USTALARI) ii ok ve koz Ahmed (Bkz. YAYCI USTALARI) ii yay ile krmt.
3) Tozkoparan, DELKL KAYA MENZLni bozduu gnn haftasnda
Bursaya hareket etmi ve Bursa Okmeydannda Poyraz havasyla atlan YUSUF
YERndeki Bursal can tandan 70 gez ar atarak rekor krmt
(Bahtiyarzadenin bu rekorun krlyla ilgili hikayesi iin Bkz. MENZL
OKULUU, Bursa Okmeydan)
4) stanbul Okmeydannda, Gndorusu havasyla atlan ARKURI
MENZLnde, yine Bursal cadan ar, 1281.5 gezlik bir rekor krmtr. Bu,

195

yalnz bizde deil, dnya okuluk tarihinde de bugne kadar alamam en byk
rekordur (846 m.). Bu menzil zerinde de ca ile aralarnda uzun bir ekime
olmutur: Bursal ca bu menzilde bir rekor krmt, ama asta ar salkyd.
Ta diktirmee kalknca Tozkoparan itiraz etti; nk o da vaktiyle bu menzilde
rekor krm, kabzaya ar salk olduundan ta diktirememiti.
ca ta dikerse ben de dikerim diye dayatt, diktiremedi. Yine tartma
uzad; sonunda ca 1271.5 gezlik yeni bir rekor krp yerini dorultarak meseleyi
kapatt. Daha sonra Tozkoparan bu yeri 10 gez aarak 1281.5 gezlik nl rekorunu
krmtr.
5) Tozkoparan, Edirne Musalla Meydan YILDIZ MENZLnde bulunan
Deve Kemal in rekorunu, stanbul okularn yllarca uratran zorlu bir
mcadele sonunda, 1510 ylnda krm ve ta diktirmitir. ls bilinmemekle
beraber, Tozkoparann o yllarda okusu olan ve at gn orada bulunan
Bahtiyarzadenin ifadesine gre, nceki rekorlar ayarnda, yani 1280 gez
civarnda olmaldr. (Bahtiyarzadenin bu rekorla ilgili hikayesi iin Bkz.
MENZL OKULUU, Edirne Okmeydan)
6) Bursa Okmeydannda, Yldz havas ile atlan KEMHACI
HAYREDDN YERndeki Bursal ca menzilinden ar atm ve ta
diktirmitir. Menzilin ba tadr.
7) Bir sefer srasnda, skbde Poyraz havas ile atlan bir menzilde rekor
krp ta diktirmitir. Menzilin ba tadr.
8) Amasyada, ehir dnda bulunan KIBLE MENZLnde Bursal
can tandan ar atp rekor krmtr. Tozkoparan, Yavuzun Tebriz Seferine
katlmtr. Sefer dn ordu Amasyada klam, k boyu idman terketmeyen
Tozkoparan, Kemah Seferine hareketlerinden hemen nce, 1515 baharnda bu
menzili atmt. Ta dikmee vakit kalmad iin, bu ii Amasyal
kemankelerden Baba shaka smarlamt. Menzilin atl srasnda hava
yerinde hazr bulunan Bahtiyarzade, yllar sonra, Alaman Seferinden (1532)
dnte Amasyaya gitmi, tan dikilmediini ve dostu Baba shakn ldn
grm, ilgililerle konuarak tan dikilmesini salamtr.
9) Tozkoparan, katld Msr Seferinde (1517), Kahiredeki bir Memluk
menzilinden rekor krp ta diktirmitir. Bu da, ba ta olarak atlamadan
kalmtr.
* Bu son menzilin atl tarihlerini bilemiyoruz. Gelibolu menzilinden sonra ve Edirne menzilinden
nce atldklar dikkate alnrsa 1499-1510 yllar arasnda olmalar gerekir.

196

10) Msr Seferi dn amda kaldklar drt ay iinde, Rum Yusuf

(Bkz.) ile Tozkoparan arasnda zorlu bir mcadele gemitir. O devrin sayl
kemankelerinden biri olan Rum Yusuf, oradaki bir menzilde nemli bir rekor
krmt. Tozkoparan amdan ayrlmadan bu menzili bozabilmek iin youn bir
aba harcayarak Rum Yusufun tan gemeyi baard. Yavuz, bu baarsndan
tr ulufesine 5 ake terakki ihsan etti. 1518 ylnda ald am menzili,
Tozkoparann son rekorudur.
Grld gibi, Tozkoparan, okuluk tarihimizin altn anda en az 20 yl,
Bursal ca, Deve Kemal, Haydar Bey, Havandelen Solak Bali, Rum Yusuf gibi
byk kemankelere kar yenilmezliini srdrm bir pehlivandr. Belki tek
rakibi Bursal ca idi; onu adm adm izlemi, iki yer dnda, btn menzillerini
bozmutur. Bunlardan biri, Bursada Gndousu ile atlan AKTAR ELEB
YER, dieri stanbul Okmeydannda Lodos ile atlan MRALEM AHMED
AA MENZLndeki 1243.5 gezlik rekorudur. lkine rabet gstermedii
sylenirse de, kincisini atabilmek iin yllar yl tm gc ile uram fakat nasib
olmamtr. Son nefesinde, Ah can Lodos menzili diye inledii rivayet
edilir.
Tozkoparan skenderin lm tarihini kesin olarak bilemiyoruz. Bahiiyarzade Risalesi'nde u satrlara rastlyoruz: Sultan Selim Han devrinden sonra
Sultan Sleyman devri gelecek, Sleyman Paa anda (Msrda) Paa iken ve
Tozkoparan anda fevt olub gittikde.. (nv.nshas, v. 80b). Bu szlerden,
Tozkoparann Hadm Sleyman Paann Msr valilii srasnda (1524-1538),
Msrda ld anlalmaktadr.
Tozkoparann menzil talarndan hibiri gnmze kalmamtr. Bugn
btn aratrmalarmza ramen bulamadmz bir menzil tann, 30-40 yl nce
tesbit edilmi fotorafnda Tozkoparan ad gemektedir. Kitabesi yledir (Resim
107a-b):
Sene 957
Sahibl-Menz fil-Meydan
Ellezi ismuhu Tozkoparan
Tan aka okunan tarihinin 957 (1550) oluu, Tozkoparana aidiyetini
pheli klmaktadr. lm yln kesinlikle bilmesek de, Tozkoparann bu tarihe
kadar yaamadn biliyoruz. Burada eitli ihtimaller ileri srlebilir. Belki,
Tozkoparann kayp olmu menzil talarndan birisi yerine sonradan dikilmi bir

197

tatr. Belki de sadece hatras iin dikilmi tat. Daha kuvvetli bir ihtimal de
bizce udur:
Tozkoparan ksa zamanda efsanelemi, her devirde nl kemankeler
Tozkoparan- zaman diye vlmt. Kanuni devri kemankelerinden Miralem
Ahmed Aaya, Tozkoparan Ahmed Aa da denildiini biliyoruz. Ta, onun
Lodos havas ile Bursal cadan 27.5 gez ar 1271 gezlik rekoruna ait menzil
ta olabilir. Nitekim bu rekor aa yukar kitabedeki tarihte atlmt. Ayrca
yukarda iaret edildii gibi, Tozkoparan Bursal can sadece bu yerini
atamamt. Bunu Miralem Ahmed Aa gerekletirdii iin, menzil tana byle
yazlm olabilir.
(Defter-i Inamat ve Tasaddukat... belediye Ktb, M. Cevdet Ks. No.71, s.
231,264,355,393,394,395,486; Bahtiyarzade niv. z. 3a, 18a-19b, 44b- 58b, 64b66a, 67a-b, 69b-70a, 72b, 76b-77b, 80b-81a, 82a-b, Sl. v. 2a, 3a, 12a- 13a, 31a35b, M. Cevdet, v. 2a,4a, 16a-17a, 46a-47a, 48a; TesMre, v. 18a-b, 19a-b, 22b24a, 45b-49a, 52b-53b, 54a-b, 55a, 57b-58a; Tuhfe TSM, v. 6b, 7a-b, 8a, 9a-10b;
Telhis; s. 224,250-51; SMZK, v. lla-b)
SMAL; Hac (17.Yzyl ikinci yars-18.Yzyl ba)
Hac smail, stanbul Okmeydannda, 1) Yldz-Poyraz havas ile atlan
UAKi (HACI SMAL) MENZLnde 1131 gezlik, 2) Gnbats-Lodos
havasyla atlan HACI SMAL (CAFER) MENZLnde ise 1092.5 gezlik iki
rekor krm ta diktirmitir. Ayrca, Eybde idris Kknde Poyraz havasyla
atlan bir menzil de 1047 gezlik bir rekoru vardr; drdnc ta olup ba tadr.
(Tezkire, v. 35b, 37a, 43a; Tuhfe TSM, v. 18b, 19b; Telhis, s. 240, 256;
SMZK, 19b, 20a)
SMAL AVU, iebaz (18.Yzyl ilk yars)
Sadrazam avuu iebaz smail, 1138 (1725-1726)da kabza alm sonra,
Lodos ile atlan KK YEKSVAR (SALA) MENZLnde ok atp 1069 geze
ta diktirmitir. Mermer tan kitabesinde tarih yoktur:
Endern-u Sadr- ali
smail avu
(Sicil, s. 23; Tuhfe TSM, v. 29a; Telhis, s. 231; SMZK, v. 24a; Ayanolu, s>
118, Res. 55)

198

SMAL ELEB (18.Yzyl)

Yayc-ba Usta Sleymann (Bkz. YAYCI USTALARI) olu smail elebi
kendisi de kemanke olan eyhl-slam Veliyddin Efendinin kethdas idi Bir
sre skdar Kadl yapmtr. 1164-1191 (1750-1777) yllarnda eyhlmeydanlk grevinde de bulunmutur.
smail elebi, 1136 (1723-1724) ylnda kabza alm, daha sonra, Lodos havasyla
atlan KK YEKSVAR (SALA) MENZLnde 1152.5 gezlik bir rekor krp
ta diktirmitir.
(Sicil, s. 23; Tuhfe TSM, v. 28b, 29b; Telhis, s. 231; SMZK, v. 24a)
ZZET BEY (19. Yzyl)
Sultan II. Mahmudun musahibi olan ve Zaptiye Mirliinde de bulunan
zzet Bey, 1251 (1835)de Padiah huzurunda ziyafetle kabza almtr. 1
Cemaziylahr 1251 gn, Poyraz havas ile atlan BE DREK MENZLnde
Hac Beir Aadan (Bkz.) an 955.5 geze ok atp byk bir ziyafetle ta
diktirmi, yine o yln ayn aynn 29. gn, kendi yerinden 15 gez daha ar
atarak 970.5 geze tan srdrmtr.
Bugn ayakta duran silindirik gvdeli, fener biimi yaprak bezeme tepelikli
mermer tan kitabesi 1252 (1836) tarihlidir. Ta rekordan bir yl sonra dikilmi
olmaldr (Resim 108 a-b):
Hikmet-i ehinah ile eyledi sebkat ana
Yani yirmidrt buuk gez geti bozdu menzilini
Aferinle bendesi Hayri dedi tarihi tam
Gedi yzbe derken gezle zzet Bey seza
(Sicil, s. 60; Telhis, s. 127-128,265; SMZK\ v. 29b)
KADR BEY, Berber (17. Yzyl)
Eski saray baltacllarndan Berber Kadri Bey, Yldz-Poyraz ile atlan
MAM MENZLnde 920 geze ok atp menzil almtr.
(Tezkire, v. 39b,40b; Tuhfe TSM, v. 22a; Telhis, s. 257, SMZK, v. 21b)

199

KARAGZ, Benli (15. Yzyl ikinci yars -16. Yzyl ba)

Yenieri ocandan Benli Karagz, devrinin en nl kemankelerinden
biriydi. Okuluktaki baars sebebiyle Sipahilie ykseltilmitir. Fatih devrinde
ayr menzilde rekor krm ihtiyarlnda 70 yanda iken her rekorundan
ar atarak yerlerini ileri srmtr. Kemankeler onu rnek gstererek: Shhati vcud ile laykl meki terk etmeyen evvel attndan pek geride kalmayacana
delildir derlerdi. Yavuz Selimle Tebriz Seferinden dnerken (1514)
Amasyada vefat etmitir.
1) Lodos havasyla atlan MRALEM AHMED AA MENZLnde
1154.5 geze, 2) Gndousu havasyla atlan ARKURI MENZLnde 1161 geze,
3) Yldz havasyla atlan TOZKOPARAN /DELKL KAYA) MENZLnde
1177 geze ok atp ta diktirmitir.
(Bahtiarzade niv. s. 2a, 16b-17a; Sl. v. 2b,la; M. Cevdet, v. 2b-3a;
Tezkire, v. 14a-b, 17a; Tuhfe TSM, v. 3a-b,5a,7b; Telhis, s. 223,233,249; SMZK,
v.lOb, la, 11b)
KASIM, Kemhac Divane (16.Yzyl ilk yars)
Defterdar skender elebi kullarndan Kemhac Divane Kasm devrinin
nl kemankelerindendi, kazara adam ldrd ve kederinden akli dengesi
bozulduu iin bu lakabla anlrd. ayr menzilde rekoru vardr!
1) Yldz havasyla atlan TEKYE MENZLnde BR KA KERE TAINI
SREREK 1108 (1060.5) gezlik, 2) Kble havasyla atlan HAYDAR (MEM
ELEB) MENZLnde 1111.5 gezlik, 3) Lodos havasyla atlan LODOS
LENDUHASI MENZLnde 1142.5 gezlik rekorlar krm ta diktirmitir.
{Tezkire, v. 27a-b; Tuhfe TSM, v. 12a-b, 17b; Telhis, s. 234, 235, 253;
SMZK, v. 13b, 14a, 17b)
KASIM, Zaarc (16.YzyI ilk yars)
Yenieri Ocanda zaarclkla greve balayan Filibeli Kasm, srasyla
Arabaclar Blkbalna ve sipahilie ykselmi, katld Rodos Fethinde
(1522) ehit dmtr. Baz risalelerde, istinsah hatas yznden Sofrac veya
Src diye anlr.

200

Zaarc Kasmn iki menzilde rekoru vardr: 1) Lodos havas ile atlan
ARABACI (AL BAL) MENZLnde 972.5 geze atp menzilde ikinci ta
dikmi, fakat menzili aan Arabac Mahmud Aann (Bkz.) ana ta zamanla
kaybolduundan bu ta ana ta saylmt. 2) Kble-Lodosu ile atlan ZHGRC
YER (BE TALAR) MENZLnde 1074 gezlik bir rekor krp ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 26a-b, 28b-29a; Tuhfe TSM, v. la, 13a; Telhis, s. 237,238- 239;
SMZK, v. 13a, 14b)
KEMAL, Deve (15.Yzyl ikinci yars)
Sultan II. Bayezid devrinin en nl kemankelerinden biri olan Deve
Kemal, Kemangureci Arabn (Bkz.) kuluydu. Arab onu Fatihe vermi, bylece
Harem- i Hmayuna dahil olmutu; daha sonra Sipahilik ile taraya kmtr.
ayr menzilde, 1200 gezin stnde rekoru vardr. Bunlardan baka Gndorusu
ile atlan ARKURI MENZLnde kam okla 1161 gezlik bir rekor krmsa da,
ayn rekoru aa okla krmak isteyerek ta diktirmemi, bir daha atmak ksmet
olmamtr.
1- Lodos havasyla atlan MRALEM AHMED AA MENZLnde 1205
gezlik bir rekor krp ta diktirmitir. 2- Yldz ile atlan TOZKOPARAN
(DELKL KAYA) MENZLnde Sinan Subadan (Bkz.) ar 1228 geze ok
atm, ta diktirmitir. Bu rekor Sinan Suba ile aralarnda birka kere el
deitirmi, sonunda Deve Kemalde kalmtr. 3- Edirnede Musalla Meydan
YILDIZ MENZLnde Daye-kulu Bali Beyden ar atp, Sultan II. Bayezidin
de katld uzun tartmalara yol aan bir ta diktirmitir. Bu menzilin atlmas
sonradan stanbul okularn yllarca uratrmtr. (Bu konuda bilgi iin Bkz.
MENZL OKULUU, Edirne Okmeydan) Sultan II. Bayezid, Deve Kemali bir
sefer srasnda psalada astrmtr. Edirne menzili ile ilgili olaylar yznden
olmaldr.
(Bahtiyarzade niv. v. 2a-3a, 17a, 43b, 44b, 56a, 59b, Sl. v. 2b-3a, Ha,
30a-b, 33a, M. Cevdet,3a.-b, 41b-42a; Tezkire v.l4b, 20b, 45a, 49b; Tuhfe TSM
3a-4a, 5a, 7b-fca; Telhis, s. 233,249; SMZK, v. 10b)
KEPENEK RES (17.Yzyl)
Adn tesbit edemediimiz, okular arasnda Kepeneki Reis veya
Ferhad Paa Reisi diye tannan bu kemanke, Yldz-Poyraz ile atlan
CERRAH MENZLnde 943 gezlik bir rekor krm ve ta diktirmi, daha sonra,
Solak Mehmed Beyin (Bkz.) ana ta kayp olduunda bu ta ana ta saylmtr.
(Tezkire, v. 30b; Tuhfe TSM, v. 14b; Telhis, s. 247; SMZK, v. 16a)

201

MAHMUD, Seyis (15.Yzyl ikinci yars-16.Yzyl ba)

Yenieri zmresinden olan ve bir sre Okmeydannda nakiblik yapan
Seyis Mahmud, Fatih devrinin tannm kemankelerindendir. Gndorusu ile
atlan ARKURI MENZLnde 1201 gezlik bir menzil alp ta diktirmitir. Bu
menzili att, fakat henz ta diktirmedii bir srada, rekorunu krd Benli
Karagz (Bkz.) 1232 geze atp onun tan diktirmemee ve kendi tan srmee
kalkm ise de, okuluk kaidelerine aykr olduu iin izin verilmemitir.
Seyis Mahmudun ayrca, Konyada ERTA KAPISI MENZLnde, Halepte
Gnbats ile atlan KOCA TAI MENZLnde ve Bursada Poyraz ile atlan
YUSUF YER MENZLnde birer rekoru vard.
Seyis Mahmud, 1519 ylndaki Celali syannda ehid olmutur.
(Bahtiyarzade niv. v. 17a-b, 64a-b, 73b, 87a, Sl. v. lla-b; Tezkire, v. 17b,
52b, 56a, 58a; Tuhfe TSM, v. 5a-b; Telhis, s. 223-4; SMZK, v. la)
SULTAN II. MAHMUD (1784-1839); Saltanat: 1808-1839)
Sultan II. Mahmud, okuluk sporu ile yakndan ilgilenmi bir padiah, ayn
zamanda nemli rekorlar krm bir kemanketi. Bu sayede, saltanat devrinde
Trk okuluu son parlak dnemini yaamtr.332
Sultan, 1232 (1817) ylnda okulukla ilgilenmee balamt. 1233 (1817)
yl Muharreminde kabza almaa karar verdi ve alt aylk bir renimden sonra 6
Receb 1233 (1818) gn byk bir ziyafet ve trenle eyhl-meydan binyzc
skdarl Hafz Ahmed Efendiden kabza ald (Bu konuda Bkz. MENZL
OKULUU, Kabza almak). Sultan, bu tarihten itibaren sk sk Okmeydanna
gelmi, ksa zamanda binyzc kemankelie ykselmi, menzil atlarna
katlarak nemli rekorlar krmtr. Ayrca her frsatta, gerek Okmeydannda,
gerek eitli mesire yerlerinde kendisinin de katld ok koular dzenletmitir
(Bu konuda Bkz. MENZL OKULUU, OK KOULARI). Sultan II.
Mahmudun, at yeni menzillere veya mevcut menzillerde krd rekorlara ait
ayak, ana ve ba talarndan herbiri byk birer abide grnmndeydi.
Bunlardan bazlar-belki bykl sebebiyle yok edilemedii iin!- gnmze
kadar gelebilmitir. Bu menziller tarih srasyla yledir:

332 Bu konuda daha fazla bilgi iin Bkz. . Ycel, Sultan Mahmud Devrinde Okuluk,

Say 10, s. 89-102.

Trk Etnografya Dergisi

202

1) Yldz-Poyraz ile atlan CERRAH MENZLnde 18 Rebilevvel 1245

(1829) gn 11.5 gez ar atp ta dikmi, ayn yerde 1248 (1832-1833) ylnda
14.5 gez ve 29 Cemaziylahr 1251 (1835) gn 12.5 gez daha ar atarak tan
srmtr. Girland motifli bir tepelii bulunan, uzun dikdrtgen stnn
kitabesinde sadece ilk iki atn tarihi verilmitir (Resim 109 a-b):
Bu demde bozdu mjde Menzil-i Cerrah Mahmud Han
kinci defa onbe gez dahi sebk eyleyb ol ah
Yekunu vard bin yetmiiki buua elan
Seza Pertev niangahnda tarih olsa cevherdar
Yine bu menzile onbe gez ok aldrd Mahmud Han
Sene 1245 -1248
2) Gnbats-Lodos ile atlan EMN MENZLnde 12 Cemaziylahr 1247
(1831) gn 39 gez ar rekor krp ta diktirmi ve daha sonra 1252 (1836) yl
Receb aynda 2.5 gez ileriye atarak 1201.5 geze tan srmtr. Barok sslemeli,
vazo biimi tepelii olan uzun dikdrtgen stnn be beyitlik kitabesinde son
msralar yledir:
Bir atda onsekiz gez eyleyb tir-i gzar
Bozdu Tacirzade menzilgahm ol sahib kran
Yazd Pertev tla- rana iki tarihi tam
Bozdu ok gezle Eminin Menzilin Mahmud Han
1247
Dikdi ala merkeze ah- Zaman ziba nian
1247
3) Sultan II. Mahmud, 1247 (1831-2) ylnda Ayazaada tertiplenen bir ok
kousunda, 1184.5 geze atarak rekor krm ve nian ta diktirmitir. Ayazaa
Kasr na giderken ana yola yakn bo bir alanda bulunan mermer stn, kademeli
bir kaide zerine drtkeli olup, perde saaklar ile ssl bir tepelii vardr.
Kitabesinde u msralar okunmaktadr:

203

Gedi binyz dahi seksendrt buuk adm yeri

Bu niam ol zaman rekzetdi Hakan- Cihan
Bendesi Rfat yazar cevherle tarih-i metin
Atd ok ald mualla menzili Mahmud Han
Sene 1247
Dier bir kitabede, tan 1330 ve 1332 yllarnda Kk Zabit Mektebi
tarafndan tamir ettirildii kaytldr.
4) Yldz-Poyraz ile atlan EK (ERKEKL-DL) MENZLnde, 1248
(1832-1833) yl bir meydan gn 6 gez ar 1196.5 gezlik bir rekor krm ve ta
diktirmi, sonra, 14 Cemaziylevvel 1251 (1835) gn 23 gez daha ileri atarak
tan srmtr. Drtke gvdeli ve kademeli tepelikli stnn bir yznde,
Padiahn turas ve Yesarizade Mustafa zzet hatt ile 14 msralk kitabe
bulunmaktadr. (Resim: 111 a-b):
Bu Eki Menzilin be gezle an Padiah bozdu
Esah binyz doksanbe buuk gez gedi eh Mahmud
Sene 1248
Grld zere, kitabedeki l menzil kaytlarndan bir gez eksik olduu
gibi, ikinci rekor da taa ilenmemitir.
5) Sultan II. Mahmud, yeni bir menzil amak istemi, fiskyeli havuz
biiminde bir ayak ta diktirmitir (Resim 110a). Kaytlara gre, 1249 (18331834) yl bir meydan gn, bu ayak yerinde durarak Gndorusu havas ile
1215.5 gezlik bir at yapm ve ana tan diktirmitir. Daha sonra 1250 (18341835) yl bir meydan gn kendi yerinden 10 gez ar 1225,5 geze atarak tan
srmtr. Drtke gvdeli ve tepesi barok slupda mealelerle ssl uzun
stnn bir yznden Padiahn turas ile 14 msralk bir kitabe bulunmaktadr
(Resim 110 b-c):
Kemalat- Cihann merkezi Sultan Mahmud Han

204

Ayak ad yeniden vadi-i himmetde ahane

Ok atd menzile bin ikiyz onbe buuk hatve

Elinde heki yay var idi kavs-i kuzah manend
Hava Gndorusuydu atd ok berk idi guya

Lisanm gere kasir syledim Pertev iki tarih

Stn zre yazlsa gsterr her msran bala
Bu yerden atd ok Sultan- Kevn eslafi hep gedi
1247
Hner meydanna ah- Cihan ta dikdi zib efza 1247 (1831-1832)
Grld gibi, kitabedeki tarih ile kaytlarda verilen tarih arasnda 2 yl
fark bulunmaktadr ve daha sonraki rekor kitabeye ilenmemitir.
6) Lodos havasyla atlan NAKKA MENZLnde, 20 Cemaziylevvel
1250 (1834) gn, 7.5 gez ar atarak rekor krm ve 1102.5 geze menzil ta
diktirmitir. Bu ta gnmze gelmemitir.
7) Lodos havasyla atlan ABDULLAH EFEND (DRHEM)
MENZLnde, 10 Receb 1250 (1834) gn, menzilin at artna uygun olarak
80 dirhem yay ile 18 gez ar atarak rekor krm, 1111 geze ta diktirmitir.
Drtke gvdeli, tepelii kozalak sslemeli mermer stnn bir yznde,
Mehmed Sadullah hatt ile 14 msralk kitabesi vardr (Resim 112 a-b):
Kemankelikde yekta Hazret-i Sultan Mahmud Han
Bu meydan- hnerde ta dikdi ok nian bozdu
Biri bu menzil-i mehur idi bin doksan hatve
Bunu ta onsekiz gez gedi ol ah- Cihan bozdu
Bu tarihe gelince kimse kadir olmam Pertev
Bu Abdullah Efendi Menzilin Mahmud Han bozdu
Sene 1250

205

Sultan Mahmud bu arada, 1250 (1834-1835) yl bir meydan gn Lodos

ile atlan KK YEKSVAR (SALA) MENZLnde, Nazif Mustafa Aann
1072 gezlik yerinden 103 gez ar 1175 geze ok atarak rekor krmsa da, Mustafa
Aann devlete byk hizmetleri olup vazife banda lmesi sebebiyle, hrmeten
tan diktirmemi, orada hazr bulunan merhumun yal olu Binci Osman Beye:
Eseri pederini sana bahettim! diye iltifat etmitir.
8) Yldz havasyla atlan TOP YER (HASAN TAI) MENZLnde, 21
Camaziylevvel 1251 (1835) gn, 7.5 gez ar atp 1221 geze ta diktirmi, bir
yl sonra 13 Receb 1252 (1836) gn ayn yerde 7 gez daha ar atarak 1228 geze
tan srmtr. Drtke kaideli uzun mermer stnn Yesarizade Mustafa zzet
hattyla 24 msralk kitabesinin tarih beyiti yledir (Resim 113 a-b):
Kuvvet-i evket ile alub kemann kabzaya
Atd tirin bin ikiyz yirmibir gez Padiah
Sene 1251
Grld gibi, ikinci at menzil tana ilenmemitir. Kaytlardan
anlaldna gre, Sultan II. Mahmud, 1252 (1836) ylndaki bu rekorundan sonra
menzil atlaryla ve ok koularyla ilgilenmemitir. Menzil atlar
incelendiinde, bihassa iki nokta dikkatimizi ekmektedir:
a- Rekor krp ta diktirdii yedi menzilden drdnde mesafeler 1200 gezin
zerindedir. Bu l, yalnz okulua rabetin hemen hemen yok olduu 19.
Yzyl iin deil, 17. ve 18. Yzyl iin de varlamam bir ldr. Burada
Padiaha iltimas yaplm olabilecei gibi bir ihtimal sz konusu deildir; nk,
kendisinin bu konuda son derece titiz olduunu, havaclarla yetinmeyip hava
yerine en gvenilir adamlarn yolladn biliyoruz.
b- Yine bu yedi menzilden beinde Sultan II. Mahmudun kendi tan bir
veya birka kere srdn gryoruz. Ta srmek, baka deyile kendi kendini
amak, ancak byk kemankelerde rastlanan bir baardr. Bu, o kiinin okuluk
sporunu ciddiye aldn ve ona ayn zamanda bir moral disiplin gzyle baktn
gsterir.
(Telhis,s. 122-126,223,227,229,231,246-247,248; SMZK, v. 4a-8a, 15a,
16a, 16b, 18b, 22b, 23a)

206

MAHMUD AA, Arabac (15.Yzyl sonu-16.Yzyl ilk eyrei)

Sultan II. Bayezid zamannda Arabaclar Blkbas olan Mahmud Aa,
daha sonra sipahi zmresine alnm ve katld Rodos Seferinde (1522) dman
kurunuyla ehit olmutur.
Mahmud Aa, Lodos havas ile (952.5 gez tahmin olunan mesafeye) ok
atarak ARABACI (AL BAL) MENZLni am, ana ta diktirmise de, ta
ksa zamanda yok olduu iin, kendisinden sonra atan Zaarc Kasmn (Bkz.)
menzil ta ana ta saylmtr.
{Tezkire, v. 26a-b; Tuhfe TSM, v. la; Telhis, s. 237; SMZK, v. 13a)
MEHMED, Breki (16.Yzyl)
Baz kaytlarda Brk diye de geen Mehmed, nl kemanke Deve
Kemalin oludur. Poyraz havas ile atlan ZMEC (ULLU) MENZLnde
1189.5 gezlik bir rekor krm ve ta diktirmitir.
{Tezkire, v. 24a-b; Tuhfe TSM, v. 10a; Telhis, s. 262; SMZK, v. 12a)
MEHMED, uhadar Uzun (18.Yzyl ilk yars)
Bosnal Uzun Mehmed, Sadrazam kethdas Mehmed Kethdann bauhadarl grevinde bulunmu, menzilini attktan bir zaman sonra Biga
Kapdanlna atanmtr. Lodos havasyla atlan KK YEKSVAR (SALA)
MENZLnde 1007 gezlik bir rekor krmt.
{Tuhfe TSM, v. 28b; Telhis, s. 231; SMZK, v. 24a)
MEHMED, Kk Hac (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ilk eyrei)
Kemankeler arasnda Kk Hac olarak anlan Hzr Aazade Mehmed,
1700 yllarnda kabza alm, daha sonra Lodos havas ile atlan AALAR
MENZLnde 1093.5 gezlik bir rekor krmtr. Ayrca, Gnbats-Lodos ile
atlan HACI SMAL (CAFER) MENZLnde 1133 (1720-1721) ylnda Usta
Sleyman (Bkz. YAYCI USTALARI) ii yayla krd 1095 gezlik ve yine
Gnbats-Lodos havas ile atlan EMN MENZLnde krd 1126.5 gezlik iki
rekorun daha sahibi idi.
{Sicil, s. 13; Tuhfe TSM. v. 18b, 21b, 26b; Telhis, s. 227,237,240; SMZK, v.
19b, 21a, 23a)

207

MEHMED AA, Aazade (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ilk erei)

Badad Aas-zade Mehmed Aai, 1097 (1685-6) ylnda Abdullah
Efendiden kabza alm, daha sonra, Gnbats-Lodosu ile atarak EMN
MENZLnde 982 gezlik bir rekor krm ve ta diktirmitir.
(Sicil, s. 8,12; Tuhfe TSM, v. 26a; Telhis, s. 226; SMZK, v. 23a)
MEHMED AA, Hacibzade (18.YzyI ilk yars)
Enderunda Hazine Kethdas olan Hacibzade Mehmed Aa, Lodos ile
atlan BYK YEKSVAR MENZLnde 1011.5 gezlik rekor krm ve ta
diktirmitir.
(Tuhfe TSM, v. 27a; Telhis, v. 241; SMZK, v. 23b)
MEHMED AA, Hammamzade (17.Yzyl ikinci yars)
Hammamizade Mehmed Aa, menzil alm kemankelerden Sleymaniye
hamamcs Hammami Ahmed Aann oludur. Kble-keileme havasyla atlan
HEK MENZLnde 893 gezlik bir rekor krm, ta diktirmitir. Aslnda
devrenin binci kemankelerindendi; ok vesveseli bir kii olduundan daha iyi bir
rekor kramamtr.
(Sicil, s.6; Tezkire, v.41b-42a; Tuhfe TSM, v.23a; Telhis, s.243; SMZK, 22a)
MEHMED AA, Hasll (18. Yzyl sonu - 19. Yzyi ilk eyrei)
Kemankeler arasnda Hasll Abdest diye anlan Mehmet Aa, Poyraz
havasyla 901 geze ok atp kendi ad ile bilinen HASILLI HEHMED AA
MENZLni am ve ana ta diktrimitir. Tan beyitlik kitabesinde unlar
yazldr. (Resim 114)
Ya Hu
Harem Aalarndan Mehmed Aa
Hasll bula eltaf- vafidi
Niann vaz, idb zor-u hnerle
Aceb nakm ald zat- binaziri
Bu tarih ile akird vasfn idb
Hmave kondu bal ad yed-i tiri
Sene 1207 (1792-1793)
(Sicil, v. 44; Telhis, s. 267; SMZK, 31a)

208

MEHMED AA, Musahib Kk (17.Yzyl ikinci yars)

Harem Karaaalarnda Musahib Kk Mehmed Aa, sonradan izin alp
Msra gitmi, orada vefat etmitir. Lodos havasyla atlan ABDULLAH
EFEND (DRHEM) MENZLnde 911 geze atp ta diktirmi, kendisinden
nceki Abdullah Efendi ana ta kaybolduu iin menzilin ana ta saylmtr.
Sicil, v- 8; Tuhfe TSM, v. 25a; Telhis, s. 228; SMZK, v. 22b)
MEHMED AA, Veznedar (18.Yzyl ilk yars)
Veznedar ra Mehmed Aa, brahim Paa uhardarlarndand. Lodos
havasyla atlan KK YEKSVAR (SALA) MENZLinde 1041 geze ok
atp ta diktirmitir.
(Tuhfe TSM, v. 28b; Telhis, s. 231; SMZK, v. 24a)
MEHMED AL BEY (19.Yzyl)
Mabeyn-i Hmayundan Musahib Mehmed Ali Bey, 1247 (1831-2) ylnda
Sultan II. Mahmudun Okmeydannda verdii bir Ziyafette kabza almtr. ki
ayr menzilde ta diktirmitir.
1) Poyraz havasyla atlan BER AA (HAFD MOLLA) MENZLnde,
1250 (1834-1835) yl bir meydan gn, 1040 geze ok atm ve ta diktirmi, ayn
yl 14 gez daha ar atarak 1054 geze tan srmtr. Ta gnmze
kalmamakla beraber kitabesini biliyoruz:333
Seramed-i Pehlivandr cenab- Han Mahmud
Kemankelikde ta ki batanba dikdi
O Sultan- Cihann Ali Bey abd-i has
Ok atd bozdu menzil hnerde ta dikdi
Bir okdur atd Pertev nian oldu bu tarih
Bin ellidrt admda Ali Bey ta dikdi
Sene 1250

333 Pertev

Paa Divan, stanbul 1256, s. 48-49.

209

2) kinci rekoru, Yldz ile atlan SLAHDAR MEHMED PAA

MENZLndedir. Mehmed Paa bu menzili, Sultan III. Ahmedin izniyle atm
ve zn-i Hmayun olmadka bakas atamaz art konmutu. Mehmed Ali Bey
bu arta uyarak, Sultan II. Mahmuddan izin alm ve 25 Cemaziylevvel 1251
(1835) gn, 5 gez ar 1092.5 gezlik bir rekorla ta diktirmitir. Tepelii
drtke tablal burmal stnn beyitlik kitabesi yledir (Resim 115):
ehineh-i yegane kahraman Sultan Mahmudun
Her ne eylerse hasm tir-i kahn dmeni terhib
Bendeganmdan Mehmed Ali Bey akeri imdi
Eder bin doksaniki gez mahalle tirini tertib
O ahn akeri Ziver dedi tarih-i cevherdar
Silahdar Menzilin kld Ali Bey sehmile tahrib
Sene 125IV
(Sicil, s. 59; Telhis, s. 127,259,264; SMZK,\. 26b, 27b)
MEHMED ARF BEY (18.Yzyl son eyrei-19.Yzyl ilk yars)
Sadrazam Halil Hamid Paann (sadareti: 1782-1785) olu olan Mehmed
Arif Bey, iki kere Rumeli Kazaskerliinde bulunmutur. Okulua hevesli idi,
1196 (1781-1782) ylnda kabza almtr. Menzil alamadndan, ya seksene
eritiinde Sultan Mahmuddan meydanda bir eseri olmasn rica etmi, Padiah
da atabildii mesafeye ta diktirmesine izin vermitir.
Mehmed Arif Bey, ayak tan (Resim 116 a) koydurmu, 1 Receb 1253
(1857) gn, Yldz havas ile 400 gez atp MEHMED ARF BEY (AAI
KOU) MENZLni aarak, byk bir ziyafetle ana ta diktirmitir. Tepelii
lots iei motifiyle ssl olan bu silindirik mermer stn gnmze
kalmamtr. Elimizdeki fotorafndan Arabzade Mehmed Sadullah hatt ile 12
satrlk kitabenin u kadar okunabilmektedir (Resim 116 b):
...Sultan Mahmud Han- Adli
Efendimiz Hazretlerinin eyyam-
saltanatlarnda Reisl-Ulema
bulunan sabka Sadr- Rumeli
Halil Paazade Mehmed Arif

210

Beyin aa kou oku ile

Rekz olunan menzil tadr
Sene 1 Receb 1253
(Sicil, s. 61; Telhis, s. 267)
MEHMED BEY, Defterdarzade (17.Yzyl ilk yars)
Defterdarzade Mehmed Bey, daha nce ayn menzilde rekoru olan
Defterdarzade Ali Beyin (Bkz.) aabeyidir. Yldz-Poyraz havas ile atlan
CERRAH MENZLnde 1076 geze ok atp ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 30b-31a; Tuhfe TSM, v. 15a; Telhis, s. 247; SMZK,v. 16a)
MEHMED BEY, Nakka Paazade (17.Yzyl)
akrc-ba, Nakka Paazade Mehmed Bey, zamannn nl puta
okulanndand. Kble-Keileme havas ve heki oku ile 841.5 geze atp HEK
MENZLni am, ana ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 41b-42a; Tuhfe TSM, v. 23a; Telhis, s. 243; SMZK, v. 22a)
MEHMED BEY, Solak (17.Yzyl ilk yars)
Solak Mehmed Bey, Yldz-poyraz ile atlan CERRAH MENZLnde
rekor krp ta dirktirmi, daha sonra tekrar atarak yerini 1034.5 geze srmtr.
(Tezkire, v. 30b-31a; Tuhfe TSM, v. 14b-15a; Telhis, s. 247; SMZK, 16a)
MEHMED ELEB, Cerrahzade (16.Yzyl)
Yenieri Oca tirendazlarndan Cerrahzade Mehmed elebi, Lodos ile
atlan UNCU CA MENZLnde 1008 gezlik rekor krm ve ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 30a; Tuhfe TSM, v. 14b; Telhis, s. 241; SMZK, v. 15b)
MEHMED ELEB, Nakka (16.Yzyl)
Srasyla solak, sipahi ve talimhaneciba olan Mehmed elebi, daha sonra
Nakkaan Cemaati Odabal grevinde bulunmutur. Zayf yapl bir kimse
olmasna ramen ayr menzilde rekor krmt: 1) Lodos ile atlan ve kendi ad
ile de anlan NAKKA MENZLnde 991 gezlik, 2) Lodos ile atlan ARABACI
(AL BAL) MENZLnde 1077.5 gezlik, 3) Eybde dris Kkndeki

211

Gndorusu-Poyraz havasyle atlan ve kendi adyla anlan MEHMED ELEB

MENZLnde 900 gezlik atlar yapm ve menzil talar diktirmitir.
(Tezkire, v. 26a-b, 32a-b, 43a; Tuhfe TSM, 11b, 16a; Telhis, s. 230,237;
SMZK, v. 13a, 16b)
MEHMED EFEND, Abad (18.Yzyl)
Kemankeler arasnda Berbad diye tannan Mehmed Efendi, Hekimolu
Ali Paann adamlarndand. Ali Paa Sadrazam olduu yl (1145) Mehmed
Efendi Yldz-Poyraz ile atlan CERRAH MENZLnde 1143 gezlik bir rekor
krm, Paa menzil tana Berbad yazlmasn uygun grmeyerek abad
yazlmasn istemi, bundan byle lakab abad olmutur.
Bugn ancak, yandan ekilmi bir fotoraf kalan tan kitabesi
okunamamtr (Resim 117).
(Tuhfe TSM, v. 15a; Telhis, s. 248; SMZK, v. 16a)
MEHMED EFEND, avuzade (16.Yzyl ikinci yars)
Ayn zamanda air olan avuzade Mehmed Efendi, Yldz havas ile atlan
HACI SLEYMAN MENZLnde 1063 gezlik bir rekor krp, ta diktirmi,
hemen sonra sancak beyliine atanmtr.
(Tezkire, v. 33a, 34a; Tuhfe TMS. v. 16a; Telhis, s. 254; SMZK, v. 17a)
MEHMED EFEND, Eybzade (17.Yzyl ikinci yars)
Ayn zamanda hattat olan mderris Mehmed Efendi, ilim tahsil etmek iin
Avrupaya da gitmitir. Devrinin binci kemankelerinden olup, Lodos havasyla
atlan ABDULLAH EFEND (DRHEM) MENZLnde 1023.5 gezlik bir rekor
krm, ta diktirmitir.
(Sicil, s. 6; Tezkire, v. 59b; Tuhfe TSM, v. 25b; s. 228; SMZK, v. 22b)
MEHMED EFEND, mam (17.YzyI)
Eski Saray mam Mehmed Efendi, ayn zamanda hattat ve tarz- has
oklaryla tannm bir ustayd (Bkz. OKU USTALARI). 1665de lmene kadar
bir sre eyhl-meydanlk grevinde de bulunmutur. Yldz havasyla atlan
UAK (HACI SMAL) MENZLnde 971 geze ok atp ta diktirmitir.
Ayrca, eyhlii srasnda Yldz-Poyraz ile 743 geze ok atarak MAM

212

MENZLni amtr. 900 gezden az olmasna ramen, okuluk merakn

arttrmak, heveslilleri tevik etmek maksadyla yeni bir menzil almas uygun
grlmtr.
(Tezkire, v. 3a-b, 4a-b, 36a, 39b,40b; Tuhfe TSM, v. 19a,22a;Te/Aw, s. 255,
257; SMZK, v. 20a, 21b)
MEHMED EFEND, Mevkufati (17.Yzyl)
Abdullah Efendinin, iyi yay eker, bilgili ve kalem ehli diye tantt
Mevkufati Mehmed Efendi, Yldz-Poyraz ile atlan UAKI (HACI SMAL)
MENZLnde 1034.5 geze ok atp ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 36b-37a; Tuhfe TSM, 19a-b; Telhis, s. 255-6; SMZK, v. 20a)
MEHMED EFEND, Msrl (17.Yzyl ikinci yars)
Yayc Ustas Msrl Mehmed Efendi (Bkz. YAYCI USTALARI) 1650
yllarnda kabza alm, daha sonra, Gnbats-Lodosu ile atlan EMN
MENZLnde 1073 gezlik bir rekor krm, ta diktirmitir.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 26b; SMZK, v. 23a)
MEHMED EMN AA, Hac (18.Yzyl ikinci yars)
Hac Mehmed Emin Aa, Korucu Kethdas idi. skdarldr. Selim Paa
ile Selanikden gelirken gemileri batm, bu kazada lmtr. 1189 ylnda,
Gndorusu ile atlan CAFER BEY MENZLnde 941 geze ok atarak ta
diktirmitir.
(Sicil, s. 37; Tuhfe TSM, v. 31b; Telhis, s. 225; SMZK, v. 28a)
MEHMED EMN AA, Tacirzade (18.Yzyl sonu-19.Yzyl ba)
Tacirzade Mehmed Emin Aa, kendisi de menzil sahibi kemanke olan
Kk Hseyin Paann (Bkz. Kk Hseyin Aa) tebaasndan idi. Menzil
ziyafetlerini Paas verdii ve bu zengin ziyafetlerde Okmeydannda bir bayram
havas estii iin, meydann sevilen kiilerindendi.
Mehmed Emin Aa, 1195 (1780-81) ylnda kabza alm, daha sonra drt
ayr menzilde rekor krp ta diktirmitir. Bunlardan nn atl tarihi
konusunda kaytlar birbirini tutmamaktadr. Bu yzden atl srasn kesin olarak
tesbit edemiyoruz.

213

1) Lodos havasyla atlan ABDULLAH EFEND (DRHEM)

MENZLnde, nce 1072 gezlik bir rekor krp ta dikmi, daha sonra, 21 gez
ar atp yerini srmtr. Atarken, bu menzil iin art koulan dirhemde yay
kullanmad halde, Kk Hseyin Paann hatrna ta dikmesine ses
karlmamtr
2) Lodos havasyla atlan NAKKA MENZLnde 1095 gezlik bir rekor
krm ve ziyafetle ta diktirmitir. Sicil'de kaytl 1209 (1794) tarihli rekor bu
olabilir.
3) Yldz-Poyraz ile atlan EK (ERKEKL-DL) MENZLnde,
1190.5 gez gibi nemli bir rekor krp ta diktirmitir. Bu srada donanmayla
Akdenizde bulunan Kk Hseyin Paaya haber iletilmi, ziyafet masraflarn
yine Paa karlamtr.
4) Gnbats-Lodos ile atlan EMN MENZLnde, 1211 (1796-7) ylnda,
1160 gezlik rekor krm ta diktirmitir.334
Rekorlarndan da anlalaca gibi, Tacirzade Mehmed Emin Aa devrinin
en byk kemankeidir. Nitekim talar Sultan II. Mahmud zamanna kadar ba
ta olarak, atlamadan kalmtr. Bu drt menzili de daha sonra ancak Sultan II.
Mahmud gibi bir kemanke bozabilmiti. Tacirzadenin 1231 (1815-1716)
tarihinde ldn, Karacaahmedde bulunan mezar tandan reniyoruz
(Resim 118).
(Sicil, s. 39,45,46; Tuhfe TSM, v. 16a, 18a, 25b, 26b; Telhis, s. 227,229231,247; SMZK, v. 16b, 18b, 22b, 23a)
MEHMED EMN EFEND, erbetizade (18.Yzyl ikinci yars)
erbetizade damad Seyyid Mehmed Emin Efendi, Ba Muhasebe
halifelerindendir. Kabza aldktan sonra, Poyraz havas ile yeni bir menzil amak
iin izin karm, fakat atamamt. Daha sonra, Bilal Aa (Bkz.) bu ayak
yerinden atarak kendi adna menzil amtr. Mehmed Emin Efendi ise, daha nce,
Yldz-Poyraz ile atlmak zere dikilen fakat atlamadan kalan Ahmed Muhtar
Efendi ayak tandan 1196 (1781) yl aban aynda 938 gez atarak,

334 . F. Ayanolu, bugn kayp olan bu tan fotoraf ve kitabesini veriyorsa da, fotoraf iyi ekilmemi,

kitabe kopyas dizgi hatalar ile dolu olduundan bir fikir edinilemiyor (Okmeydan ve Okuluk Tarihi, s. 117-118,
Res. 54).

214

kendi adyla da anlan ERBETZADE (HSAM PAA) MENZLni am

ve ana ta diktirmitir.
(Sicil, s. 40; Tuhfe TSM, v. 32b; Telhis, s. s. 261; SMZK, v. 25b)
MEHMED HAFD MOLLA (18.Yzyl ikinci yars-19.Yzyl ba)
Mehmed Hafid Molla Efendi, kendisi de kabza alm bir kemanke olan
Mderris Mustafa Air Efendinin oludur. Anadolu Kazaskerlii grevinde
bulunmutur. 1224 (1809) ylnda eyhl-Meydan tayin olunmu,
1226(1811)ya kadar bu grevi yrtmtr. Mehmed Hafid Molla, Poyraz
havasyla atlan BERAA (HAFD MOLLA) MENZLnde 1193 (1779)
ylnda 951.5 gezlik rekor krm ve ta diktirmitir. Bugn yere devrilmi halde
duran mermer stnn balk ksmnda epeevre unlar yazldr (Resim 119 ab):
Sahibl-Menzil Mehmed Hafid
El-Mderris ibnl-Mevla
Mustafa air Efendi
Sellemhma Allah Taala
Sene 1193
(Sicil, s. 39, 51; Telhis, s. 264; SMZK, v. 27b)

MEHMED PAA, Baltac (1660-1712)

Kastamonunun Osmanck kasabasmda doan Mehmed Paa, Sarayda
Teberdar Ocana girmi ve sesi gzel olduu iin Gzelce Mezzin diye
tannmtr. Daha sonra, Mirahur (1115/1703-4), vezaret rtbesiyle Kapdan-
Derya (1116/1704) olmu, ayn yl Sadrazamla getirilmi, 1118 (1706)da
azledilmi, drt yl sonra yine Sadrazam olmu ve Serdar-i Ekrem olarak katld
Purut Seferinde baar gsteremedii iin 9 evval 1123 (1711) tarihinde azl
olunarak Limniye srgn edilmi, orada lmtr.
Okulua merakl olan Baltac Mehmed Paa, 1097 (1685-6) ylnda kabza
alm, Mirahur iken, lodos ile atlan BYK YEKSVAR MENZLnde rekor
krp ta dikmitir. Menzilini bozduu Katib mer Efendi (Bkz.), tekrar ondan
ileri atp ta dikmi, Mehmed Paa bu menzili de sadrazamlnda tekrar bozarak
992.5 geze atm ve ta diktirmitir. Bugn kayp olan tan kitabesi yle idi.335
335 Divan-

Ahmed Drri, Sleymaniye Ktb. Ks. No. 3409, v. 22-b

215

Yeksvar okla alub menzili ol tirendaz

Oldu bu arsa gehe yeksvar- vzera
Sabka dikmi idi geri bu meydana ta
Yine bir taze eser eyledi imdi icra
Yoiken meki hele astna maallah
Vaka ancak olur cevheri zat hakka
Dedi tahsin ederek Drri-i dai tarih
Pehlivandr yine ta dikdi Mehmed Paa
Sene 1117
Baltac Mehmed Paa, ayn yl Kathanedeki bir kouda en ok atp nian
ta diktirmiti. Tan kitabesi yleydi:336
Pirev okuyla alub menzili ol tirendaz

Pehlivanlar grb asann tahsin eyledi

Fahr idb emr-i ehinah ile ta dikse nola
Syledi gayet ima ile Drri tarih
Dikdi ta menzil-i maksuda Mehemmed Paa
Sene1117
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 26b, Telhis, s. 240-41; SMZK, v. 23b)
MEHMED PAA, erke (Sadareti; 1624-1625, lm 1625)
erkes Mehmed Paa iin Okular Sicillinde u bilgi veriliyor: Mehmed
Paa Hane-i Hassada iken Sultan IV. Mehmedin huzurunda 900 gez atm, sonra
Sultan II. Sleyman zamannda (1687-1691) kapclar kethdalna, Sultan II.
Mustafa zamannda (1695-1703) mirahor-u evvellie ykseltilmi, mirahorluu
vaktinde Edirnede menzil atm, stanbula gelip iki menzil dahi atp azim
ziyafet eylemitir. Sultan II. Mustafa ve Vezirazam Hseyin Paa huzurunda azim
koular almtr. Sonra, Haleb Paal ihsan olunup tu ile kmtr.
Halebde, Sivasda ve Vanda da 1100 geze yakn menzilleri vard.

336 Divan-

Ahmed Drri, v. 26a.

216

stanbul dndaki menzilleri hakknda bir bilgiye rastlayamadk. stanbul

Okmeydannda krd rekorlar unlardr:
1) Lodos havas ile atlan AALAR MENZLnde 1040 gezlik rekor
krm ve ta diktirmitir.
2) Gnbats-Lodos havasyla atlan EMN MENZLnde 1044 gezlik
rekor krmsa da, ayak yerinde sadece yaycs Usta brahim (Bkz. YAYCI
USTALARI) ile silahoru Abaza Osman Aa bulunduu ve bunlar da ahit
saylamayaca iin ta diktirmesine izin verilmemitir. Daha sonra, nceki
yerinden ar atm, bu defa oku asta kam, bu rekoru da saylmam, yalnz
Evvelki atd ok bu at ile muteberdir denilerek eski att 1044 gezlik yere
ta diktirmesine izin vermilerdir.
(Sicil, s. 8, 13; Tuhfe TSM, v. 21b, 26a; Telhis, s. 236, 266; SMZK,)
MEHMED PAA, Silahdar (Sadareti: 1730, lm. 1737)
Silahdar Mehmed Paa, Sarayda kiler hizmetine alnm, sonra srasyla
kiler kethdas, silahdar (1135/1723) olmu, 1143 (1730) ylnda ay
Sadrazamlk yapm, daha sonra Haleb, Sayda, Badad valiliklerinde bulunmu,
1150 (1737)de Badadda vefat etmitir.
Mehmed Paa silahdarl srasnda 1137 (1724-5) ylnda, Yldz havas ile
1087.5 geze ok atarak adyla anlan SLAHDAR MEHMED PAA MENZLni
am ve ana ta diktirmitir. Bu menzili Sultan III. Ahmedin emriyle atm ve
menzile, izn-i hmayun olmadka bakas atamaz art konulmutur.
Bugn kayp olan tan Ahmed Drri tarafndan kaleme alnd bilinen
kitabesi tesbit olunamamtr.
(Tuhfe TSM, v. 29b-30a; Telhis, s. 259; SMZK, v. 26b)
MEHMED TACEDDN MOLLA (19.Yzyl ilk yars)
Air Efendizade Mehmed Taceddin Molla, 1225 (1810) tarihinde kabza
alm, 1 Cemaziylahr 1251 (1835) gn Gndorusu ile atlan HACI
EBUBEKR AA (AAI KOU) MENZLnde 730 geze ok atarak ziyafetle
ta diktirmitir.
(Sicil, s. 51, 60; SMZK, v. 31b)

217

MEM ELEB, Defterdarzade (16.Yzyl ilk yars)

Defterdarzade Memi elebi, yine menzil sahibi olan Defterdarzade Musli
elebinin (Bkz.) kardeidir. Kble havas ile atlan HAYDAR (MEM ELEB)
MENZLnde 1064.5 gezlik bir rekor krarak ta diktirmitir. Bu menzil
kendisinden sonra uzun zaman atlmad iin kendi ad ile de anlmtr.
Memi elebi ayrca, Sultan Sleymann ehzadelii srasnda (1520den
nce), Edirnede, daha nce Musalla Meydanna naklolan LODOS
MENZLndeki Zihgirci tan ayak ta kabul ederek Yldz havas ile atp kendi
ad ile anlan MEM ELEB MENZLni am ve ana ta diktirmitir.
(Bahtiyarzade niv. v. 61b, 62b-63a, M. Cevdet, v. 43b-44a; Tezkire, v.
28b; Tuhfe TSM, v. 12b; Telhis, s. 235; SMZK, v. 14a)
MEM EFEND, Kethda (18.YzyI)
Memi Efendi, saray imam iken eyhlislamla atanan Pirizade ekib
Mehmed Efendinin kethdasdr. 1155 (1742) ylnda Gnbats-Lodos havas ile
913 geze ok atarak, kendi ad ile anlan MEM EFEND MENZLni am ve
ana ta diktirmitir. Baz kaynaklarda menzilin tarihi 1146 (1733-1734) olarak
gsterilmektedir.
Silindirik mermer stunun drt satirlik kitabesi yledir:
Aya kyl Tozkoparan Pehlivand
Ki est dest ile kamil biridir
mam- ehriyann Kethdas
Yemden ad menzil yeridir
(Tuhfe TSM, v. 30a; Telhis, s. 242; SMZK, v. 26a)
MEM EFEND, Srre Eminizade (18.Yzy)
Srre Eminizade Memi Efendi, 1154 (1741) tarihinde kabza alm, btn
gayretlerine ramen rekor kramad iin, ad unutulmasn diye, ihtiyarlnda
Poyraz havasyla att 850 gezlik yere ana ta dikip MEM EFEND
(MERCAN AA) MENZLni amasna izin verilmitir. Baz risalelerde bu
usule aykrdr diye sonradan sktrld kaytldr.
(Tuhfe TSM, v. 33b; Tuhfe niv. v. 45b; Telhis, s. 265)

218

MERCAN AA (18.Yzyl ikinci yars-19.Yzyl ba)

Sultan III. Selimin Validesinin Lalas, harem aalarndan Mercan Aa
daha sonra deiik grevlerde bulunmu, 1223 (1808) ylnda ldrlmtr.
Mercan Aa, Poyraz ile atlan MEM EFEND (MERCAN AA) MENZLnde 987 geze ok atp ta diktirmitir. Baz risalelerde l 966 gez olarak
gsterilmektedir. Ba tadr. Tan kitabe alnlnda unlar yazldr (Resim 120
a-b):
Ya Hu Devletlu Valide Sultan
Efendimizin Ba Aas
Mercan Aa Hazretlerinin
Menzil tadr
Sene 11 Rebilevvel 1211
(Sicil, s. 46; Tuhfe niv. v. 45b; Telhis, s. 265; SMZK, v. 30b)
MURAD, Berber (16.Yzyl ikinci yars)
Yenieri Ocandan Berber Murad, ehl-Kuran ve ehl-i ilim bir kii olup,
Yenieri Aasnn berberbas idi. Yank Kalesi fethinden (1594) dnte vefat
etmitir. Berber Murad, Yldz havas ile 1030 geze ok atp, sonradan HACI
SLEYMAN MENZL diye tannan menzili am ve ana ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 32b, 33b; Tuhfe TSM. v. 16a; Telhis, s. 254; SMZK, v. 17a)
SULTAN IV. MURAD (1612-1640; Saltanat: 1623-1640)
Sultan IV. Murad, baarl bir nian ve menzil okusu idi. Bir gn, Bayezid
Camii minaresinin aleminde duran bir kuu ok atp vurmu, kuun dt yere
bir kitabe kazlmt. air evri elebinin bu vesile ile kaleme ald
medhiyyenin son beyiti oyledir:337
Sdk ile Cevri dua edb dedi tarihini
Kuvvet-i bazu-yu Sultan kla Mevla fuzun

337 Sami

elek Eski Devirlerin Mehur Okular, kdam-Gece Postas, 7 Mart 1954.

219

Du Loir ise kitabnda, skdar Saraynda misafir edildikleri odada

kendilerine Sultan IV. Muradn ok ve mzrakla deldii yarm parmak kalnlnda
demir levhalar (aynalar) gsterildiini hayranlkla anlatmaktadr.338 Sultan IV.
Murad, avuba Hac Sleymandan okuluk renmi, Hsamzade
Abdurrahman Efendiden kabza alm, daha sonra Yldz havasyla 1070.5 geze
ok atp kendi adyla anlan menzili am, ta diktirmitir. Menzil ziyafetinde
kemankelere, yayc ve okulara bahi datm, stad Hac Sleymana bir krk
ile 10 kese altn ihsan etmitir.
30 yl kadar nce, Kulaksz Mezarlnda devrilmi halde duran ve bugn
kayp olan bu tan kitabesinde unlar yazlyd:
Hazret-i Murad kim mr
Ol daman- rzgara traz
Her hnerde seramed illa kim
Cmlesinden ok atmada mmtaz
Grd n zor desti bazusun
Ok atarken o ah- bendenvaz
Tir dd bin sekiz gez ardnca
Cstcuda ok eyledi tek--taz
Bulmayub tirini dedi tarih
Aferin ey Hidiv-vi Tirendaz
Sene 1035 (1625-1626)
Sultan IV. Muradn ayrca, skdarda Karayel havas ile bir menzili
olduundan sz edilirse de, yeri ve tarihi tesbit olunamamtr.
(Sicil, s. 6; Tezkire, v. 3a, 34a-b, 43b; Tuhfe TSM, v. 17a; Telhis, s. 248)
MUSA, Oku Selaniki (17.Yzyl)
Selanikli Oku Musa (Bkz. OKU USTALARI), Yldz-Poyraz ile atlan
UAK (HACI SMAL) MENZLnde 936 gezlik bir rekor krm ve ta
diktirmitir.
(Tezkire, v. 36a, 37b; Tuhfe TSM, v. 19a; Telhis, s. 255; SMZK, v. 20a)

338 Les

Voyages du Sieur du Loir, Paris 1654, s. 69-70.

220

MUSL ELEB, Defterdarzade (16.Yzyl ilk yars)

Defterdarzade Musli elebi, Kble ile atlan HAYDAR (MEM-ELEB)
MENZLnde 988 geze ok atp ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 28a-b; Tuhfe TSM, v. 12b; Telhis, s. 235; SMZK, v. 14a)
MUSTAFA, Avcba Kara (15.Yzyl sonu-16.Yzyl ilk yars)
Yenieri zmresinden Kara Mustafa, Sultan I.Selimin avcbas idi.
Kemah Kalesi fethinde (1515) kaleye ilk kan o olduu iin, 45.000 ake zeamet
ihsan olunmutur. Gl bir kemanketi; ne kadar sert yay olursa olsun, iki ban
ellerine alp, iki dizine dayayp, sa elinin ba parma ile srp kiriini takard.
Yldz-Poyraz havas ile atlan AH (PARPOL) MENZLnde yerini
birka defa srp, Top skenderden (Bkz.) 111 gez arya 1097.5 geze ok atm,
ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 25a-b; Tuhfe TSM, v. 10b; Telhis, s. 251; SMZK, v. 12b)
MUSTAFA, Batman Hac (17.Yzyl)
Eski Saray teberdarlarndan Batman Hac Mustafa, Lodos havas ile atlan
AALAR MENZLnde 954.5 geze atp ta diktirmitir.
{Tezkire, v. 38b, 39b; Tuhfe TSM, v. 21a; Telhis, s. 236; SMZK, v. 21a)
MUSTAFA, Hac atr (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ilk erei)
Kemankeler arasnda Hac atr diye anlan Mustafa, 1097 (1685-1686)
ylnda kabza alm, daha sonra, Lodos havas ile atlan ABDULLAH EFEND
(DRHEM) MENZLnde, 85 dirhem yayla 1030.5 geze ok atp rekor krm ve
ta diktirmitir.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 25b; Telhis, s. 228; SMZK, v. 22b)
MUSTAFA, Karga (16.Yzyl)
Karga Mustafa zayf yapl bir kii idi; risalelerde Kollar soyulmu koyun
paasn andrrd denilmektedir. Buna ramen iki menzilde rekor krm nlu bir
kemanketi.
1) Yldz-Poyraz ile atlan AH (PARPOL) MENZLnde 1157 geze,
2) Poyraz ile atlan ZMEC (ULLU) MENZLnde 1187 geze ok atm
ve menzil talar diktirmitir.
(Tezkire, v. 24a-b; Tuhfe TSM, v. lOa-b; Telhis, s. 251,262; SMZK, 12a-b)

221

MUSTAFA, Uncu (16.Yzyl)

Uncu Mustafa, iki menzilde ta olan bir kemanketir. 1) Lodos ile atlan
UNCU CA MENZLnde 1083 gezlik, 2) Kble-Lodosu ile atlan ZHGRC
YER (BE TALAR) MENZLnde 1112.2 gezlik rekorlar krm ve ta |
diktirmitir.
(Tezkire, v. 29a, 30a-b; Tuhfe TSM, v. f13a-b, 14b; Telhis, s. 239,241-242;
SMZK, v. 15b)
MUSTAFA, Yayc Hac (l6.Yzyl sonu-17.Yzyl ilk yars)
Sinoplu Yayc Hac Mustafa (Bkz. YAYCI USTALARI), iki menzilde ta
diktirmi bir kemanketir. 1) Yldz-Poyraz havas ile atlan AH (PARPOL)
MENZLnde 1161.5 geze, 2) Lodos ile atlan ABDULLAH EFEND
(DRHEM) MENZLnde 927.5 geze ok atp rekor krmtr.
(Sicil, s. 8; Tezkire, v. 25a; Tuhfe TSM, v. la, 25a; Telhis, s: 228, 251- |
252; SMZK, v. 12b, 22b)
MUSTAFA AA, Attarzade (17.Yzyl sonu-18.YzyI ilk yars)
1725 ylnda Sarayda silahor olan Attarzade Mustafa Aa, GnbatsLodos ile atlan EMN MENZLnde 965.5 geze ok atm ve ta diktirmitir.
(Tuhfe TSM, v. 26a; Telhis, .s. 226; SMZK, v. 23a)
MUSTAFA AA, Feridunzade (17.Yzyl ikinci yars)
Eski Saray helvac kalfalarndan Feridunzade Mustafa Aa, Lodos
havasyla atlan AALAR MENZLnde 982.5 gezlik bir rekorun sahibidir. Bu
menzili, Okmeydan oku ve yayc esnafnn igalinde iken atm, muhalefet
etmeleri zerine stanbul Efendisinden naib alnarak eri hkmle tan
diktirmitir.
Rekor ls dk olmakla beraber, zamannda 1000 gezin zerinde pek
ok at yapm bir kemanketi.
(Sicil, s. 6; Tezkire, v. 4a-b, 38b-39b; Tuhfe TSM, v. 21a-b; Telhis, s. 236;
SMZK, v. 21a)
MUSTAFA AA, Nazifi (18.Yzyl ikinci yars)
Mustafa Aa, Nazifi diye tannan iekiba Tophaneli Hafzn
oludur. Sultan III. Mustafa devrinde (1757-1774) Enderunda grevli iken
zeametle

222

tara kp silahrle ykseltilmitir. 1213 (1798) ylnda izn-i hmayunla

eyhl-meydan olmu, ok gemeden Bosnaya memuriyetle gnderilmi ve
orada vefat etmitir.
Nazifi Mustafa Aa, 1166 (1752-1753) ylnda kabza alm, 1178 (17641765) ylnda Lodos havas ile atlan KK YEKSVAR (SALA)
MENZLnde 1072 gezlik bir rekor krarak ta diktirmitir. Bugn mevcut olan
tan 6 msralk kitabesi yledir (Resim 121):
ukadar- Hazret-i ehineh-i afak iken
Hane-i Sad- Seferlide Nazifi Mustafa
Kld bu seng-i nazifi ziynet Okmeydanna
Himmet ile bir eser vaz etdi ala mnteha
Ok gibi kondursa tarihin seza Dani-i kalem
Yeksvara ta dikdi savn- Hakla Mustafa
Sene 1178
(Sicil, s. 29, 35, 47; Tuhfe TSM, v. 29a; Telhis, s. 232; SMZK, v. 24a)
MUSTAFA AA, Talimhaneci (18.Yzyl ilk yars)
Talimhane orbacs iken daha sonra talimhanebala ykseltilen
Erzurumlu Mustafa Aa, Grc aslldr. Erzurumlu bir aile yannda yetitii iin
byle anlrd. Muharebelerde yararlklar gstermi gl bir kiiydi. Lodos ile
atlan BYK YEKSVAR MENZLnde 1080.5 gezlik bir rekor krm ve ta
diktirmitir.
(Sicil, s. 14; Tuhfe TSM, v. 24b, 27a-b; Telhis, s. 241; SMZK, v. 23b)
MUSTAFA BEY, Bostanc (16.Yzyl sonu-17.Yzyl ilk eyrei)
Bostanc Mustafa Bey, birok muharebelere katlm, Hotin Seferinde
(1621) ehit olmutur. Yldz-Poyraz ile atlan BOSTANCI MENZLnde 1038
gezlik rekor krm ve ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 37b-38a; Tuhfe TSM, v. 20b; Telhis, s. 260; SMZK, v. 20b)
MUSTAFA ELEB, Bozdoanc (16.Yzyl)
Bozdoanc Kemalin olu Mustafa elebi devrinin nlu
kemankelerindendir. Edirnede Deve Kemal menzili iin yaplan mcadeleye
nc yl (1509) o da katlm, Ali Bali tan geip Deve Kemal yerini bozmaa

223

ramak kalmken bir kriz geirmi, bir sre ok atamamtr. Baz risalelerde Deve
Kemalin olu diye anlmaktadr.
Poyraz havas ile atlan ZMEC (ULLU) MENZLnde 1198 geze ok
atp, ta diktirmitir. Ayrca, Sultan Yavuz Selim zamannda, Sultan Ahmedin
lm ylnda (1513), Ankarada SHAK BEY MENZLnde de bir rekor krmt.
940 (1553-1554) ylnda, bayram dolaysyla Saraya sunduu, kendi yaps
bozdoanlara karlk 3000 ake ve bir kaftan inam almtr. namn miktarndan
tannm bir sanatkar olduu grlr.
(TSMArivi, D.9602,D.9605; Bahtiyarzade niv. v. 46a, 50a-b, 75a, Sl. v.
32a, 33a; Tezkire, v. 56b; Tuhfe TSM, v. lOa-b; Telhis, s. 263; SMZK, v. 12a)
MUSTAFA ELEB, Krkemeli (17.Yzyl son eyrei - 18.Yzyl
ilk yars)
Krkemeli Mustafa elebi, devrinin nl oku ustalarndand (Bkz.
OKU USTALARI). Seilmedii halde, 1134 (1721) ylnda zorla eyhlmeydan olmu, kemankelere ta diktirmemi, eitli huzursuzluklar karmtr.
Mustafa elebi, 1097 (1665-6) ylnda kabza alm, daha sonra, Lodos
havasyla atlan BYK YEKSVAR MENZLnde 1065.5 geze ok atp ta
diktirmi bir kemanketi.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 27a; Telhis, s. 241; SMZK, v. 23b)
MUSTAFA ELEB, Kuu (17.Yzyl ikinci yars)
Samsoncuba Grc Sleyman Aann hazinedar Kuu Mustafa elebi, II.
Viyana Kuatmasnda (1683) gen yata ehit olmutur. Yldz-Poyraz ile atlan
MAM MENZLnde 1077 gezlik bir rekor krm ve ta diktirmiti.
(Sicil, S; 7; Tezkire, v. 40-41a; Tuhfe TSM, v. 22b; Telhis, s. 258; SMZK, v.
21b)
MUSTAFA ELEB, Nakib Mustafas (17.Yzyl ikinci yars)
Kemankeler arasnda Nakib Mustafas diye tannan Mustafa elebi,
ayn zamanda iyi oku idi (Bkz. OKU USTALARI). Yldz-Poyraz ile atlan
MAM MENZLnde Haskudan (Bkz.) ileriye ok atp rekor krmsa da ta
daha 18.Yzyl banda kaybolduu iin ls tesbit edilememitir.
(Tezkire, v. 39b-40b; Tuhfe TSM, v. 22a; Telhis, s. 257)

224

MUSTAFA ELEB, Seyyid Berbad (18.Yzyl ilk yars)

Okular arasnda Berbad lakabyla anlan Seyyid Mustafa elebi
srmake iken daha sonra Sadrazam orlulu Ali Paaya (1706-1,710) uhadar
olmu, gen yata lmtr.
Mustafa elebi, 1117(1705) ylnda kabza alm, daha sonra iki ayr
menzilde rekor krmtr: 1) Yldz-Poyraz ile atlan UAK (HACI SMAL)
MENZLnde 1119 (1707) ylnda 1176.5 geze ok atp ta diktirmitir. 2) YldzPoyraz ile atlan MAM MENZLnde 1162.5 geze ok atp ta diktirmitir.
Menzilin ba tadr. Her iki menzilin ls de devrine gre ok baarldr.
Zamannn birka binyzc kemankeinden biri idi; risalelerde, girdii koularda
onu basacak kimse bulunmad kaytldr.
(Sicil, s. 14; Tuhfe TSM, v. 20a,23a; Telhis, s. 256, 258; SMZK, v. 20a,21b)
MUSTAFA EFEND, Fethizade Seyyid (18.Yzyl ikinci yars)
Bezirgan Seyyid Fethullah Efendinin olu olan Mustafa Efendi, ayn
zamanda tfenk atnda ve celi hatta usta bir kiiydi. 1191(1777) ylnda eyhlmeydan olmu, 1204 (1789-90)da lmne kadar bu grevde kalmtr. Son
yllarnda kaleme ald Tuhfet l-Hasib Zeyli adl risale, okuluk tarihimiz
bakmndan nemli bir kaynaktr.
Mustafa Efendi, 1151 (1738) ylnda kabza alm ksa zamanda binci olmu
ve Yldz-Poyraz ile atlan DVT MENZLnde 1158 (1745)de 1097 gezlik
bir rekor krm, ta diktimitir. Bugne kadar gelememi olan tan elimizdeki
fotorafnda kitabe tam olarak okunamamaktadr (Resim 122).
(TSM Arivi, E. 571; Sicil, s. 38; Tuhfe TSM, v. 18b; Tuhfe Zeyli, v. 34b;
Telhis, s. 259; SMZK, v. 19a)
MUSTAFA EFEND, Kad MAN PAA (18.Yzyl 2. yars)
Kemankeler arasnda iman Paa diye tannan Kad Mustafa Efendi,
ok iman olduu iin 5-10 admda bir oturup dinlenirdi. Okmeydanna sk sk
gider mek ve at yapard. 1211 (1796-1797) ylnda Poyraz havasyla 907 geze
ok atarak, kendi adyla anlan MAN PAA MENZLni am ve ana ta
diktirmitir. Menzili atnda 50 yanda idi. Tacirzade Mehmed Emin Aa
(Bkz)

225

ile ayn gn ta diktirdiler; ziyafet masrafn Kapdan- Derya Kk Hseyin Paa

karlad.
(Sicil, s. 46; Tuhfe niv. v. 43b-44a; Telhis;'s. 266; SMZK, v. 32a)
MUSTAFA EFEND, Masraf (17.Yzyl)
Kemankeler arasnda Masraf lakabyla anlan Mehmed Efendi,
Gnbats- Lodos havas ile atlan EMN MENZLnde 1028 gezlik rekor krm
ve ta diktirmi bir kemanketir.
(Tuhfe TSM, v. 26a; Telhis,i 226; SMZK, v. 23a)
MUSTAFA EFEND, Seyyid (18.Yzyl ilk yars)
Seyyid Mustafa Efendi, kendisi de menzil alm bir kemanke olan Katib
Ahmed Efendinin (Bkz.) kardeidir. 21 Rebilahr 1127 (1715) tarihinde kabza
alm, daha sonra, yeksvar oku ile 961 geze Lodos ynnde atarak KK
YEKSVAR (SALA) MENZLni am ve ana ta diktirmitir.
'(Sicil s. 22; Tuhfe TSM, v. 28b; Telhis, s. 231; SMZK,v. 24a)
NAMIK BRAHM EFEND, Hattat (18.Yzyl sonu-19.Yzyl ba)
Silahor ve hattat Namk brahim Efendi, Poyraz havasyla atlan MAN
PAA MENZLnde, 1215 (1800-1) Ylnda 933 gezlik bir rekor krm ve ta
diktirmitir.
(Sicd, s. 47; Tuhfe niv. v. 44a; Telhis, s. 266; SMZK, v. 32a)
OSMAN AA, Abaza (17.YzyI)
Abaza Osman Aa, erke Mehmed Paann silahora, daha sonra Siyavu
Paann hazinedar olmu, II. Viyana Kuatmasnda (1683) byk yararlklar
gsterdii iin zeamet ihsan olunmutur. Devrin nl binci kemankei ve puta
okusu idi.
Osman Aann iki ayr menzilde rekoru vardr: 1) Gnbats-Lodos
havasyla atlan EMN MENZLnde 1089.5 gezlik, 2) Yldz-Poyraz havasyla
atlan MAM MENZLnde 1094 gezlik atlar yaparak menzil talar
diktirmitir.
(Sicil, s. 7; Tezkire,v. 40b-41a; Tuhfe TSMv. 22b, 26a; Telhis, 226-227,258;
SMZK, v. 21b, 23a)

226

OSMAN AA, Cebehaneci Seyyid (18.Yzyl)

Seyyid Osman Aa, Maktul brahim Paann olu Gen Mehmed Paann
cebehanecisi idi. Daha sonra Saraya alnp bauhadarlk verilmi, Sultan I.
Mahmud zamannda (1730-54) silahor olmutur. Yldz-Poyraz ile atlan EK
(ERKEKL-DL) MENZLnde 1127,5 gezlik bir rekor krm ve ta
diktirmitir.
(Tuhfe TSM, v. 18a; Telhis, s. 246; SMZK, v. 18b)
OSMAN BEY, Biga Beyi (18.Yzyl ilk yars)
Biga Beyi Osman Bey, Yldz-Poyraz ile atlan CERRAH MENZLnde,
1142 (1729-30) ylnda, Usta Mehmed (Bkz. YAYCI USTALARI) ii yay ve
Sofizade (Bkz. OKU USTALARI) ii okla 1128,5 gezlik bir rekor krm ve ta
diktirmitir. Baz risalelerde tan 19.Yzylda kayp olduu yazl ise de,
Ayanolunun verdii fotoraftan 30-40 yl nceye kadar ayakta durduu
anlalyor. air Rahminin kaleme ald 7 beyitlik kitabenin birka msras
yledir.
Cmleden mmtaz olub amma ki Osman bendesi

Ok atub bin yz yirmiden sekiz gez ar

Eyledi vaz- nian bu menzil-i mstebide
Sene 1142
(Tezkire, 31a; Tuhfe TSM, 15a; Telhis, s. 248; SMZK, v. 16a; Ayanolu, s.
156 ,Res. 111)
MER BEY, Kelleci (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ilk yars)
skdarl Kelleci mer Bey, 1097 (1685-6) ylnda kabza alm, daha
sonra, Lodos havas ile ABDULLAH EFEND (DRHEM) MENZLnde, 84
dirhem yayla 1043.5 geze atp ta diktirmitir.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, .v. 26b; Telhis, s. 228; SMZK, v. 22b)
MER EFEND, Katib (17.Yzyl ikinci yars)
Darphane Katibi mer Efendi daha sonra Tophane Nazrl ve ehremini
Bakatiblii de yapmtr. 1097 (1685-6) ylnda kabza alm, sonra, Lodos

227

havasyla atlan BYK YEKSVAR MENZLnde 985.5 gezlik bir rekor

krarak ta diktirmitir.
(Sicil, s. 13; Tezkire, v. 59b-60a; Tuhfe TSM, v. 26b; Telhis, s. 241; SMZK,
v.23b)
PYALE, Kandili Usta (17.Yzyl)
Kendisi hakknda daha fazla bilgi edinemediimiz Kandili Usta Piyale,
Yldz- Poyraz havas ile atlan BOSTANCI MENZLnde 943 gezlik bir rekor
krp ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 37b-38a; Tuhfe TSM, v. 26a; Telhis, s. 260; SMZK, v. 20b)
RECEB AA (17.Yzyl)
Tersane Bahesi ustas Receb Aa, ihtiyarlnda Okmeydannn ileri
gelenlerindendi. Abdullah Efendinin eyhl-meydanl srasnda menziller
eyhi (eyhl-menazil fil-meydan) olup, yemekte sa kolda ilk olarak otururdu.
Kanunname'yi imzalayan heyette bulunmutur. Okular Sicillinin banda da
imzas vardr.
Receb Aa, Kble-Keileme havas ile atlan HEK MENZLnde 852.5
geze ok atp ta diktirmitir.
(Sicil, s. 2; Kanunname, s. 7; Tezkire, v. 41b-42a; Tuhfe TSM v.23a; Telhis
s. 243; SMZK, v. 22a)
REYHAN AA (17.Yzyl ilk yars)
Harem Aalarndan Reyhan Aa, Lodos havas ile atlan ALAR
MENZLni 827.5 geze ok atarak am, daha sonra 25 gez ar 851.5 geze atm
ve ana tan srmtr. Her iki at da, Usta Receb (Bkz.) ii yayla yapmtr.
(Tezkire, 38a, 39a, Tuhfe TSM, v. 20b-21a; Telhis, s. 235; SMZK, 21a)
RIZA BEY (19.Yzyl)
Sultan III. Selimin mabeyncisi ve kahvecibas olan Rza Bey, daha sonra
akrcbala getirilmi, birka ay sonra da tu ihsan olunarak Bosna
Valiliine atanmtr.

228

Rza Bey, Ydz-Poyraz ile atlan ERBETZADE (HSAM PAA)

MENZLnde, 14 Cemaziylevvel 1251 (1835) gn 1032 geze ok atp ziyafetle
ta diktirmitir. Hemen arkasndan 34 gez ar 1066 geze, 29 Cemaziylahr 1251
gn tekrar 6 gez ar 1072 geze atm ve iki defa menzilini srmtr.
(Sicil, s. 60; Telhis, s. 127,261; SMZK, v. 25b)
SEKBAN KULU (17.Yzyl)
Ad tesbit edilemiyen, kemankeler arasnda Sekban Kulu diye tannan
bu kemanke, Lodos havas ile 884 geze ok atm, kendi ad ile anlan
SEKBANKULU (ERKEKL-DL) MENZLni amtr.
(Tezkire, v. 35a; Tuhfe TSM, v. 17b; Telhis, s. 238; SMZK, v. 18a)
SULTAN III. SELM (1761-1807, Saltanat: 1789-1807)
Sultan III. Selim, okulua merakl bir padiah ve menzil sahibi bir
kemanketir. Tahta kt 1203 (1789) yl Zilhicce aynda byk bir ziyafetle
kabza almtr (Bu konuda Bkz. MENZL OKULUU, Kabza Almak). Bu vesile
ile hazrlanan iki medhiyyeden, Rakm Efendi hatt ile kaleme alnan levhada
tarihi beyiti yledir.339 (Resim 123-124):
Oldu tarih padiahm bir dokuz yz atarak
Kabza ald yek atda izzile Sultan Selim
Sene 1203
Sultan III. Selim, kabza aldktan sonra, 1207 (1792) yl Rebilevvel
aynda, Yldz-Poyraz ile 1012 geze ok atarak SULTAN III. SELM MENZLni
am ve byk bir ziyafetle tan diktirmitir (Bu konuda Bkz. MENZL
OKULUU Menzil Amak, Menzil Almak ve Ta Diktirmek). Yivli silindirik
gvdeli ve dilimli balkl stnn 11 beyittik kitabesinin son drt msras yledir
(Resim 25a-b):
Yazd bir msra Mnif-i akeri
Kazd mermer zre n nak- nigin
Geldi ba ilham tarihin dedi
eh Selim ta dikdi bin gez aferin
Sene 1207
339 Askeri

Mze, Env. No. 7586.

229

Sultan III. Selimin puta okuluu ile de ilgilendiini, bir vakitler Okular
Tekyesinde asl duran hedefinden, anlyoruz. Hedef bugn mevcut deilse de,
buna ait sonradan yazlm bir levha elimizde bulunmaktadr. Askeri Mzedeki
levhann metni yledir.340
Cennet mekan mekan- mafiret nian-
frdevs aiyan ehid Sultan Selim Han
ibn Mustafa Han Hazretlerinin eseri
madrubudur
Ketebehu eyhr-Ramiyan Ahmed
Abd-Rauf bin Mustafa Kani Mir
Sene 1302
(Sicile s. 43,44; Tuhfe TSM, v. 39a-40a; Telhis, s. 248; SMZK, v. 10a)
SELM AA, Enderunlu (18.Yzyl ilk yars)
Hasoda Aas ve Enderun Silahoru Selim Aa, 1117 (1705) yl civarnda
kabza alm, daha sonra, Poyraz havas ile 1012 geze ok atarak kendi adyla da
anlan SELM AA (KADR AA) MENZLni am ve ana ta diktirmitir.
Ayn yerde daha nce 1000 gezden az atm, binci kemanke olduu iin ta
diktirmesine izin kmam, sonra birka kere yerini srerek bu lye ulamtr.
(Sicil, s. 14; Tuhfe TSM, v. 29a; Telhis, s. 263; SMZK, v. 28b)
SNAN, Oku (15.Yzyl ikinci yars)
Fatihin musuhiblerinden ve zamannn nl ustalarndan Oku Sinan
(Bkz.) Gndorusu havasyla atlan ARKURI MENZLnde 1109 gezlik bir
rekor krarak ta diktirmitir.
(Bahtiyarzade niv. v. 166, Su?/, v. la; Tezkire, v. 17a; Tuhfe TSM, v. 5a;
Telhis, s. 223; SMZK, v. 11a)
SNAN SUBAI, Solak (15.Yzyl ikinci yars)
Solak Sinan Suba, Fatih devrinin en byk kemankelerinden biridir.
Okmeydannda 1200 gezin zerinde iki rekoru vardr:

340 Askeri

Mze, Env. No. 7585.

230

1) Yldz havasyla atlan TOZKOPARAN (DELKL KAYA)

MENZLnde-1119.5 gezlik bir rekor krp ta diktirmiti. Sinan Suba, Silifke
Kalesi dizdar iken, Karamanolu kaleyi zabtedince Fatih katli iin ferman etmi,
fakat o ara bu rekoru krd diye Padiah kendisini affederek, risalelerde sylendii
zere kann menziline ndl buyurmutur. Sinan Suba, ok gemeden Usta
Bahtiyar (Bkz. OKU USTALARI) ii bir okla, menzilini bozan Benli
Karagzden (Bkz.) ar atarak 1210 geze srmeyi baarmtr.
2) Daha sonra, Sultan II. Bayezid devrinde, Gndorusu havasyla atlan
ARKURI MENZLnde Benli Karagzden ar atm, fakat ta dikmekte
gecikmi, bu srada yine Benli Karagzden ar atan Seyis Mahmuda (Bkz.) ta
dikme izni verilmitir. Sinan Suba ok gemeden Seyis Mahmudun da
menzilini bozup 1232 geze ta dikti.
Kendisi ayrca, Tirede Lodos havasyla atarak bir menzil am ve ta
diktirmitir.
(Bahtiyarzade niv. v. 17a-b, Sl. v. 2b,lla-b; Tezkire, v. 17b, 20b, 56b;
Tuhfe TSM, v. 5a-b, 7b; Telhis, s. 223-224, 249; SMZK, v. lla-b)
SUADA BEY (18.Yzyl)
Sultan III. Ahmedin kz Hatice Sultann oulluu Suada Bey, YldzPoyraz ile atlan EK (ERKEKL-DL) MENZLnde 1150 (1737) ylnda
1155 geze ok atp ta diktirmitir. Onbe yl nceye kadar mevcut olan tan
kitabesinde unlar okunabiliyordu:
Barek Allah Suada Bey kim
Hatice Sultan- aliann ol
Oldu oulluu ile kambin
Himmetiyle onyedi yanda hem
Ald meydan ol hnermend-i gzin
Bin yz ellibe buuk gez tir atub
Menzil-i maksuduna oldu karin
Lali tarihin sena ile dedi
Koluna kuvvet Suada aferin
Sene 1150

231

(Tuhfe TSM, v. 18a; Telhis, s. 246; SMZK, v. 18b; Ayanolu, s. 157,

Res.113)
SLEYMAN, Hac (16.Yzyl son eyrei-17.Yzyl ilk yars)
Hac Sleyman, menzil ve puta okuluunda zamannn en usta
kemankelerinden biriydi. Genliinde kapolan iken 12 Ramazan 995 (1587)
tarihinde Sultan III. Muradn huzurunda baarl atlar yapm, kendisine 100
filori ve bir seraser dolama ihsan olunmutu. Sultan I.Ahmed devrinde (16031617) avuba olmu, daha sonra duavi nazrlna ykseltilmitir.
Kaytlarda, okuluk fennini ok iyi bilen bir kemanke olarak anlr: Yay
saz etmekte (yaya dzen vermekte) ve ile balamakta ei yoktu. Saz ettii yay
150 gez uzaa atar, balad ile ile 100 gez fazla at yaplrd.
Yallnda eyhl-meydanla getirilen Hac Sleyman, okulukta
Sultan IV. Murada stadlk etmitir. Sultan, 1075.5 geze ok atp
Okmeydanndaki menzilini anca, kendisine krk giydirip ihsanda bulunmutur.
Okmeydannda iki ayr menzilde rekoru vard: 1) Kble-Lodosu havas ile
atlan ZHGRC YER (BE TALAR) MENZLnde 1122 gezlik rekor krm
ta diktirmitir. 2) Lodos havasyla atlan NAKKA MENZLnde 1075.5 gezlik
bir rekorla ta diktirmitir.
Ayrca 1003 (1594) ylnda Yldz havas ile 1030 geze ok atarak, kendi
adyla anlan HACI SLEYMAN MENZLni am ve ana ta diktirmitir.
Bugn kayp olan ayak ve ana talarnn kitabeleri aynyd (Resim 126a-b). Ana
tann fotorafndaki kitabe daha okunakldr:
Bu Menzil ss sahibl-meydan
Dikdi zerrin Hac Sleyman
Hac Sleyman, iki defa Hacca gitmi, birinci gidiinde Msrda kam okla
atlan bir menzilde aa okla rekor krmtr.
(Tezkire, v. 3a, 4b-5a, 29a, 32a-b; Tuhfe TSM, v. 13b, 16a, 17a; Telhis, s.
230,239,254; SMZK, v. 14b, 16a, 17a)
SLEYMAN AA, Pekir Aas (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ba)
Enderunda pekir aas olan Sleyman Aa, 1151 (1738-1739) tarihinde

232

vefat etmi, Karacaahmede defnolunmutur. Yldz-Poyraz ile atlan EK

(ERKEKL-DL) MENZLnde 1111.5 gezlik bir rekor krm ve ta
diktirmitir. Tezkirede kayd bulunmad iin bu menzili 1690 ylndan sonra
atm olmaldr.
(Tuhfe TSM, v. 18a; Telhis, s. 246; SMZK, v. 18b)
AHN, Odaba Oku (17.YiizyI ikinci yars)
Okular arsnda dkkan olan, ayn zamanda Aa Karhanesinde
Okular Blnn odabaln yapan Oku ahin (Bkz; OKU USTALARI),
Kible- Keileme ile atlan HEK MENZLnde 898 geze ok atp ta diktirmi bir
kemanketir.
(Sicil, s. 7; Tezkire, v. 41b-42b; Tuhfe TSM, v. 23a; Telhis, s. 243; SMZK,
v. 22a)
AKR AA (18.Yzyl son eyrei-19.Yzyl ilk yars)
Harem Aalarndan akir Aa, Sultan III. Selimin musahibi ve mabeyncisi
idi. Okulua merak vard; her frsatta Okmeydanna urar, atlar yapard.
Yakn dostu Kk Hseyin Paa ile beraber zeametle tara knca okuluu
brakmt. Fakat yall zamannda yeniden ilgilenmi olmal ki, akir Aann
1226-1232 (1811-1816) yllar arasnda, binyzc Hafz Ahmed Efendiye
vekaleten eyhl-meydanlk yaptn grmekteyiz.
akir Aa, 1203 (1789) ylnda, Sultan III. Selimin trenle kabza ald
gn, Gndorusu havas ile atlan CAFER BEY MENZLnde 975 gezlik bir
rekor krm ve ta diktirmitir. Silindirik mermer stnn kitabesinde unlar
yazlyd:
Musahib-i Hazret-i ehriyari
akir Aann
Menzilidir
Sene 1203
(Sicil, v. 43, 52; Tuhfe TSM, v. 31b-32a; Telhis\ s. 255; SMZK, v. 28a;
Ayarolu, Res. 98)

233

R MERD (l5.Yzyl ikinci yars-16.Yzyl ilk eyrei)

Acemi (ranl) ir Merd, Fatih devrinin en baarl kemankeleridendir.
Menzil sahibi Bali elebinin (Bkz.) babasdr.
ir Merd, Fatihin olu Karaman Valisi Mustafa elebinin kulu idi.
Kemankei bir grevle babasna yolladnda kuvveti herkesin dikkatini ekmiti.
Fatih, kendisini denemek zere, hazinede duran kurulmas ve ekilmesi imkansz
bir yay gettirtti; ir Merd yay kurarak atlar yapt. Bunun zerine Padiah
kendisini yannda alkoydu ve mteferrikadan almakta olduu 40 ake ulufeye 40
ake terakki balatt. ir Merd, daha sonra Subala kadar ykselmitir.
Eldeki kaytlarda, vefat tarihi konusunda ayrlklar vardr: Bahtiyarzade
Hasan elebi, Kanuninin ilk zamanlarnda (1520-1525) sa olduunu, pirlik
vaktine yetitiini sylemektedir. Abdullah Efendi ve daha sonraki mellifler ise,
Fatihin 883 (1478) ylndaki Aravud Seferine katldn ve orada ehit
dtn yazyorlar. Bahtiyarzade nin verdii bilgi, grg tan olmas
bakmndan, bizce daha dorudur. Nitekim, eserinin bir baka yerinde bu bilgiye
ek olarak, yallnda Edirnenin Hzr Aa Kyne ekildiini ve orada vefat
ettiini bildirmektedir.
ir Merdin Okmeydannda iki yerde menzili vard: 1) Lodos ile atlan ve
sonradan MIRALEM AHMED AA MENZL diye tannan yerde 1033.5 gezlik
bir rekor krm ve ta diktirmitir. 2) Yldz havas ile 1070 geze atarak, nce
kendi ad ile, sonra TOZKOPARAN (DELKL KAYA) MENZL diye bilinen
menzili am ve ana ta diktirmitir. Ayak tann zerinde bir oyuk bulunduu
iin, menzil DELKL KAYA diye de anlrd (Resim 127).
ir Merd ayrca, Bursada Gndorusu havas ile atarak, daha sonra
AKTAR ELEB YER diye anlan menzili am ve ana ta diktirmitir.
(Bahtiyarzade Sl. v. 2a, Univ. v. 67b, 71a-72b, M. Cevdet, v. 2b, 48a;
Tezkire, v. 14a, 19b, 25a, 53b; Tuhfe TSM, v. 3b, 7a, 10b; Telhis, s. 233,248- 249;
SMZK, v. 10b, 11b)
CA, Bursal (15.Yzyl ikinci yars-16.Yzyl ba)
Takyecikulu Bursal ca, Trk okuluunun altn a olan Sultan II.
Bayezid zamannn en byk kemankelerinden birisidir. Saray Bosnada doan,
ocukluk ve ilk genlii Bursada geen pehlivan sarn ve uzun boylu bir kimse
'di. Okuluu, uhac Sinan elebiden renmi, kabzay ondan alm ve ilk

234

rekorlarn Bursa Okmeydannda krmt. Sonra nl bir kemanke olarak

stanbula gelmi ve baarlar ile herkesi akma evirmitir.
Bahtiyarzade Hasan elebi, Bursal ca hakknda u bilgiyi vermektedir:
Kemanke, Sultan II. Bayezidin iki olu Mahmudun (Kastamonu valisi) ve
Ahmedin (Manisa valisi) analar Valide Sultann Cebecibas idi. Valide Sultan, bazen Mahmudun, bazen Ahmedin yannda kalrd. Bursal ca,
Amasyada olduklar srada, ehir dnda Kble havasyla atlan bir menzilde
rekor krp ta diktirmi, ehzade Ahmed bu vesileyle kemankee hlat giydirerek
ihsanda bulunmutu. ehzade Ahmed, Yavuz Selime ba kaldrd zaman, ca
onun emrinde idi. ehzade Ahmedin takibi srasnda, Yavuz tarafndan
ldrtlen 40 yiit arasnda ca da vard.
u halde Bursal ca 1513 ylnda ldrlm olmaldr. Bu bilgi ayrca,
kemankein stanbuldaki menzillerini ksa bir srede ardarda attn,
Anadoluda bulunduu iin, Edirnedeki Deve Kemal menzilini bozmak zere
giriilen mcadelelere katlamadn aklamaktadr.
Bursal ca, stanbula gelmeden nce Bursa Okmeydannda ayr
menzilde rekor krmt: 1) Gndorusu havasyla atlan AKTAR ELEB
MENZLnde rekor krp ta diktirmitir. Menzilin ba tadr. Tozkoparan
skender (Bkz.) bu menzili amaa alm, fakat baaramamt. 2) Kam okla
ve Yldz havasyla atlan KEMHACI HAYREDDN YERnde drdnc tatan
hayli ar atp menzil almtr. Daha sonra, Tozkoparan skender bu menzili
bozmutu. 3) Poyraz havasyla atlan YUSUF YERnde altnc tatan ar atarak
rekor krm ve ta diktirmitir. Mesafesi bilinmemekle beraber, cann
Bursadaki en byk rekoruydu. 18 kemanke bu menzili atmak iin uram,
baaramamtr. Daha sonra Tozkoparan skender bu menzili de bozmutur
(Tozkoparann rekoru iin Bkz. OKMEYDANLARI, Bursa Okmeydan).
Bursal cann stanbul Okmeydannda krd nemli rekor ise
unlardr
1) Yldz havasyla atlan TOZKOPARAN (DELKL KAYA)
MENZLnde, Havandelen Solak Baliden (Bkz.) 12 gez ar 1251.5 geze atp
ta diktirmitir. Tozkoparan skender bu menzili yl uraarak bozmu, ar
salk olduu iin tartma km ve ancak baka bir menzil saylmak artyla ta
diktirebilmiti. ca bu menzilini Cebeciba Usta brahim (Bkz. YAYCI
USTALARI) ii yay ile atmtr.

235

2) Gndorusu havasyla atlan ARKURI MENZLnde Havandelen Solak

Baliden 32.5 gez ar 1271.5 geze atp ta diktirmitir. Daha nce atm fakat
ar salk olduu iin ta dikmesine izin verilmemiti. Tozkoparan da ar salk
atp ta dikmee kalknca tartma kt. Sonunda ca bu rekoru krarak yerini
dorultmu ve tartma son bulmutur. Daha sonra Tozkoparan 1281.5 gezlik bir
atla can bu menzilini de bozmutur.
3) Lodos havasyla atlan MRALEM AHMED AA MENZLnde Deve
Kemalden (Bkz.) 38.5 gez ar 1243.5 geze ok atarak ta diktirmitir.
Tozkoparan skender, bu menzili bozmak iin on yl uram fakat
baaramamtr. Son nefesini Ah can Lodos Menzili diye verdii rivayet
olunur. can bu menzilini, her iki kemankein lmnden sonra Miralem
Ahmed Aa 1271 gezle bozmutur.
(Bahtiyarzade niv. v. 2b-3a, 18a-19b, 60b, 64a-b, 67a-b, 75b-76b Sl. v.
12a-13a; M. Cevdet, v. 3b-4a, 12a-13b, 42b-43a, 45b-46a, 48a; Tezkire, v. 14.15a, 18a-b, 21b-22a, 52b-53b, 65b; Tuhfe TSM, v. 4a, 5b-6a, 8b-9a, Telhis, s.
223,224,250; SMZK, v. 10b, 1 la, 1 lb)
CA, Uncu (16.Yzyl ikinci yars)
Uncu ca, bir sre eyhl-meydanlk yapm, menzil sahibi ve itibarl bir
kemanketi. Yenieri zmresinde iken daha sonra sipahilie ykseltilmitir.
Lodos havas ile 983.5 geze ok atm ve kendi ad ile anlan UNCU CA
MENZLni aarak ana ta diktirmitir. Ayrca Eybde DRS KK
MENZLnde 1048 gezlik bir rekoru vardr. Menzilde ikinci ta olup ana tadr.
(Bahtiyarzade Sl. v. 26a-27a, M.Cevdet, v. 37b-38a; Tezkire, v. 30a, 43a;
Tuhfe TSM, v. 14b; Telhis, s. 241; SMZK, v. 15b)
TEVFK BEY (19.Yzyl ilk yars)
Sultan II. Mahmudun baberberi ve silahdar Ali Aann olu olan Tevfik
Bey, 1233 (1817-8) ylnda ziyafetle kabza alm bir kemanketir. Vaktiyle babas
Ali Aa, Poyraz ile bir menzil amak zere ayak ta diktirmi, 900 gez atmakla
beraber, binci kemanke olduu iin, daha fazla atmak zere ana ta diktirmek
istememi, bir daha da atamamt. Sultan II. Mahmudun emri ile, olu Tevfik
Bey, i Cemaziylahr 1251 gn bu ayak yerinden Poyraz ile 966 geze ok atarak

236

kendi adyla anlan TEVFK BEY MENZLni am ve ana ta diktirmitir

Kendisinden sonra atan olmamtr.
Aya yaprak sslemeli, tepelii alev biimli olan bu mermer stn,
gnmze kalabilmi birka menzil tandan biridir. Bir ara, bir gecekondunun
iinde kalm, daha sonra ev yklnca ortaya kmtr (Resim 128 a-b). Kitabenin
tarih beyiti yledir:
Sermeda evkinden ina eyledi tarihini
Menzile malik olub Tevfk Bey yz aferin
(Sicil, s. 55, 59; Telhis, s. 266; SMZK, v. 32b)
TOZKOPARAN (Bkz. SKENDER, Tozkoparan)
VASSAF EFEND Katib (19.Yzyl ilk yars)
Mabeyn-i Hmayun katiblerinden Numan Beyin olu olan Vassaf Efendi,
Pertev Paann damaddr. Ahmed Fevzi Paann katibi iken, daha sonra mabeyn
ba-katibi olmu, Varnada geirdii bir kazada lmtr. Vassaf Efendi, Sultan
II. Mahmudun Okmeydannda verdii bir ziyafet gn, 1248 (1832- 1833)
ylnda kabza alm, 1250 (1834-1835)de Poyraz havas ile atlan MAN
PAA MENZLnde 965 geze atarak rekor krm ve ta diktirmitir.
Gnmze sadece fotoraf kalan menzil tann kitabesi yledir.341
(Resim 129):
Nigah- Hazret-i Sultan Mahmud Han- devrann
beydi kemteri Vassaf Efendi mahz- ltfundan
Kemankelikde sahib-i menzili oldu bu meydann
Bozub iman Paa Menzilin seng-i nian dikdi
Dokuzyz ile yetmibe gezinde tir-i brrann
Terekkyab ola menzil be menzil kullar Pertev
Nazargah- inayatndan ol ah- cihan-bann
Nehafetle nvit cevher-i tarihe ayandr
Bozan Vassaf Beydir menzilin iman Paann
Sene 1250

341 Pertev

Paa Divan, stanbul 1256 (matbu), s. 49.

237

Kitabede menzil ls 975 gez olarak verilmitir; at cetvellerinde ise 965

gez olarak kaytldr.
(Sicil, s. 59; Telhis, s. 128, 266; SMZK, v. 32a)
YAHYA AA (16.Yzyl ikinci yars)
Yenieri Ocanda yetien Yahya Aa, usta bir tirendaz idi. Bilhassa ata
binmekte ve at zerinden ok atmakta ei yoktu. Halil Hasib Efendi kendisinden
yle bahsetmektedir:
Yahya Aa bahisden hari kimesne idi. lla stad cndil-hayldir ki naziri
yok. (Miralem) Ahmed Aa ve Lenduha (Cafer) akran adem ejderhas olub her
bir kolu ah nara benzerdi. Parpol (Hseyin Efendi) zamannda kolun arudub
okluk pirev atmaz olmu idi. Acem Seferinde gazalar eyleyb iki sene
zenbereki-ba olub Polya Kalas fethinde (1593) bulunub merhum (Koca) Sinan
Paa zaarc-balk verb ol seferden dnb Kala-y Budinde nbeti kaldlar.
toni-Belgrad zerine kafir gelb asker-i slam oniki bin kadar olub kffar ise
seksen bin kadar olub azim cenk olundukda merhum Yahya Aa dokuz
Yayabas ile derya misali kffar iinde tir keman ile cenk ve bir okun yabana
atmayub demir giyimli kffara oku atd zaman yeleine dek gmlb ahir oklar
tkendikden sonra kln ve gaddareye yapub dahi azim cenk edb kffar alay
btn zerine hcum edb bir kolun drb ahir ehid eylediler.
Yahya Aa, Yldz havas ile atlan HACI SLEYMAN MENZLnde,
1094 geze ok atp rekor krm ve ta diktirmitir. Ayrca, Belgradda Lodos
havas ile atlan KATB MENZLnde bir rekor krp ta diktirmiti.
(Tezkire, v. 33a-34a, 55a; Tuhfe TSM, v. 16b-17a; Telhis. s. 254; SMZK, v.
17a)
YUSUF, Kl (17.Yzyl)
Kendisi hakknda bakaca bilgi edinemediimiz Kl Yusuf, YldzPoyraz ile atlan BOSTANCI MENZLnde 908.5 gezlik bir rekor krm ve ta
diktirmitir.
(Tezkire, v. 37b-38a; Tuhfe TSM, v. 20a; Telhis, s. 260; SMZK, v. 20b)

238

YUSUF, Rum (16.Yzyl ilk yars)

Neccar akirdi Rum Yusuf, devrinin sayl kemankelerindendi. Att
menzilleri beenmez, ok kere ta diktirmezdi. Birok sefere katlm, bu
vesileyle gittii yerlerde menzil alp ta diktirmitir. stanbul Okmeydannda,
Yldz havas ile atlan TOP YER (HASAN TAI) MENZLnde 1087 geze ok
atp rekor krmt. Sefere gidip tan diktirememi ve ehit olmutu. Daha sonra,
arkadalar teberrken tan diktirdiler.
1513 tarihinde Ankarada SHAK BEY MENZLnde bir rekor krmtr.
Yavuz Selim ile Msr Seferine katlm, ordu Msrdan dnte amda
klarken oradaki bir menzilde, Bahtiyarzade Hasan elebi (Bkz. OKU
USTALARI) ve koz Ahmet (Bkz. YAYCI USTALARI) ii yayla bir rekor krmt.
Bu menzil konusunda Tozkoparan skender (Bkz.) ile aralarnda anlamazlk
kt iin ta diktirmekten vazgemi, Bahtiyarzade sonradan bu ta
diktirmitir.
Kanuni ile 1521 Belgrad Seferine giderken, Sofyada Gnbats havasyla
atlan HASAN ELEB YERnde nemli bir rekor krm, bu baarsna mkafat
olarak Sipahilie ykseltilmitir.
Rum Yusufun ayrca, Halebde ve Tokatda menzilleri vard.
(Bahtiyarzade niv. v. 39a, 70a, 75b, 81b-82a, Sl. 26a; Tezkire, 29b, 54b,
56b, 57b-58a; Tuhfe TSM, v. 13b; Telhis, s. 244-245; SMZK, v. 15a)
YUSUF AA (17.Yzyl ikinci yars)
Yusuf Aa, Sultan IV. Murad devrinde Darssaade aas olmu ve 1098
(1686-1687)de azline kadar bu grevde kalmtr. 1099 (1687-1688) ylnda
Kahireye gitmi, ayn yl Kapc-Ba Musa Aa vastasyla mallar msadere
edilmitir. 1102 (1690-1691) ylnda Medinede eyhl-Haremeyn olmu,
lmne kadar orada kalmtr. Hayrsever bir kiiydi; Okular Tekyesine
taamiyye balamt.
Yusuf Aa, Yldz-Poyraz ile 840 geze ok atarak kendi adyla anlan
YUSUF AA MENZLni am, Tekyeye taamiyye balatt iin, bu
mesafeye ana ta diktirmesine izin verilmitir. Menzilde yalnz Darssaade
aalarnn atmas artn koymutur.
(Tuhfe TSM, v. 27b; Telhis, v. 262; SMZK, v. 24b; S. O. IV, s. 658)

239

YUSUF AA, Kethda (17.Yzyl ikinci yars)

Menzil sahibi bir kemanke olan Darssaade Aas Yusuf Aann (Bkz.)
Kethdas Yusuf Aa, smail Voyvodas iken II. Viyana Kuatmasnda (1683)
yararlklar gstermi, bir ara yenieri-aas olmu, daha sonra vezaretle Bender
Muhafzlna atanmtr. Bu grevde dirayetle alm, Moskov Seferi srasnda
(1695) azil olunup Anadoluya yollanm, fakat yolun kasavetinden cann
vermitir.
Voyvodal srasnda, stanbul Okmeydannda, Yldz-Poyraz ile atlan
MAM MENZLnde 1024.5 geze ok atarak rekor krm ve ta diktirmitir.
(Sicil, s. 7; Tezkire, v. 40a-b, 41a; Tuhfe TSM, v. 22b; Telhis, 258; SMZK,
21b)
YUSUF BEE, Mirahur (17.Yzyl)
Yenieri zmresinden olup, daha sonra Mirahurlua ykseltilen Yusuf
Bee, Yldz-Poyraz ile atlan MAM MENZLnde 908 gezlik bir rekor krarak
ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 39b-40a; Tuhfe TSM, v. 22a; Telhis, s. 257; SMZK, v. 21b)

240

KNC BLM

I- TRK YAYLARI VE OKLARI

Trklerin okuluk alanndaki baarlar, srekli idmana, ileri at disiplinine

olduu kadar, kullanlan yay ve oklarn zelliine ve stn kalitesine de
dayanyordu. Bu yzden aratrmamzda yay ve okla ilgili bilgileri ayr bir
blmde ele almay gerekli gryoruz.
zellikle iki Trk silah, kl ile ok-yay, tedenberi milletleraras bir ne
sahiptir. Bu n nereden geliyor? ncelediimiz kadaryla, Trk kllarnn elii,
spanyol, Alman ve Japon kllarnn elikleri lsnde kaliteli deildir. Hatta,
16. Yzyl ran kllarnda kullanlan stn kaliteli am eliine ancak Osmanl
padiahlarna ait baz kllarda rastlayabiliyoruz. Konuya eilen aratrmaclarn
da belirttikleri gibi, Trk klcnn stnl daha ok onun zel formundan ve
ustaca kullanmndan kaynaklanr.1
Trk yay ve oklarna gelince, bunlarda hem biim mkemmelliini, hem
malzeme kalitesini ve yapm stnln birarada buluyoruz. Yay ve oklarn
yapmnda, gerek kullanl amacna en uygun forma gerek kalite
mkemmelliine ulaabilmek iin, yzyllar sren yorucu bir deneme ve
aratrma abas harcanmtr. Elde edilmesi g, maliyeti yksek de olsa, daima
en uygun ve kaliteli malzeme tercih edilmitir. Yayc ustalarnn, yapmda gerekli
zaman retimi arttrmak iin

1 Hazrlamakta

olduumuz, 15. Yzyl slam Kllar adl kitapta bu konuda ayrntl bilgi vereceiz. Bu
alma nsal Ycel, slam Kllar ve Kl Ustalar, slam Tarih, Sanat ve Kltr Aratrma Vakf Yaynlan,
stanbul, Arapa evirisi, Es-Suyuful-slmiyye ve Sunnauha, Kuveyt 01408 M./1988 H. (editr notu)

241

ksaltmalarna msaade edilmemitir. Yaylarn ba tarafna usta ad ve yapm

tarihi yazlrd; bu, yaycnn kalite stnl konusunda hem iddia, hem de
sorumluluk sahibi olduunu gstermektedir.
Okuluk risalelerinde yayn ve okun eitleri, yapm ve zellikleri hakknda
hayli bilgiye rastlyoruz.2 Arada birbirini tutmayan, kulaktan duyma aklamalar
bulunsa bile, titiz bir inceleme ile bunlar ayklamak mmkn olabiliyor. Bu kitabi
bilgileri, eldeki zengin rneklere ve etd malzemesine dayanarak yoklamaya ve
deerlendirmee altk. Topkap Saray Mzesinde, 15.Yzyldan 19.Yzyl
sonuna kadar devam eden geliimi kesintisiz verebilecek eitte, sayda ve
kalitede rnek bulunmaktadr. Hepsini tek tek inceledik.

***

Osmanl esnaf tekilat iinde, oku ve yayclar ayr loncalar halinde

toplanmlard.3 slami gelenekte, yayclarn piri brahim Peygamberdir. Ayrca,
Hz. Muhammedin yaycs olan Muhammed b. Ebubekir de pir saylmtr.
Okularn piri ise Halife merdi.4 Evliya elebi, okuluk risalelerindeki bu
bilgiden farkl olarak, Muhammed b.mer b.Kavvas okularn piri diye anar.5
Oku dkkanlar, Bayezid Camii yanndaki Okularba Yolu zerinde,
yayc dkkanlar, Veznecilerde Kuyucu Murad Paa Trbesi bitiiinde idi.6
Sultan II. Mahmud, tural ve 6 Zilhicce 1230 (1815) tarihli bir emirnameden
rendiimize gre, Bayezid Camii kurbnde Fatih zamanndan beri yars yayc,
yars oku esnafna ait 27 dkkan vard. Bu gediklerden 6 tanesi Daye Hatun, 21
tanesi Ayasofya-i Kebir vakfna balyd. Gediklerin baka esanafa devri yasakt.7

zellikle, Mustafa Kaninin Telhis-i Resailr-Rumat ile ukadar Ahmedin Iradr- Rumat bu
konuda iki nemli kaynaktr.
3

Esnaf Loncalar hakknda ayrntl bilgi iin Bkz. Osman Ergin, Mcelle-i Umur-u Belediyye, C. I;
Robert Mantran, stanbul dans la seconde moitie dit XVIle siecle, Paris 1962.
4 Seyyid

Mehmed Vahid, Minhac r-Rumat, v. 30b (hami).

5 Seyahatname,

C. I, s. 579-580.

6 Ayn Eser,

C. I, s. 580; Msahibzade Celal, Eski stanbul Yaay, stanbul 1946, s. 153. Oku ve yayc
arlarnn Edirnede de ayr ayr olduu, 891 (1486) tarihli bir mukaraa kaydndan ulalmaktadr (Tayyib
Gkbilgin, XV.-XVI. Asrda Edirne ve Paa Livas, stanbul 1942, s. 120)
7 H.

B. Kunter Arivi, Ferman suretleri dosyas.

242

Gerek kullanlan maddelerin teminindeki glk, gerek ok emek ve vakit

isteyen yapm ileri yznden, stn kalitede yay ve oklar pahal idi. 1600 tarihli
bir narh defterinde Sultanlara layk evsafta yaylar 600-1000 ake, sava veya
menzil okunun alas 20-40 ake olarak kaytldr.8 1640 tarihli dier bir narh
defterinde ise, yay fiyatlar 400-700 ake, menzil oklar 30-35 akedir.9
Oku ve yayc esnaf, her zaman iliki halinde bulunduklar kiilere sat
yaptklar ve dk kalite hibir ekilde ho karlanmad iin titiz almak, iyi
i kartmak zorundaydlar. Atlar srasnda oku ve yayclar da hazr
bulunduundan, kusurlar hemen yzlerine vurulurdu. Konulan narh stnde,
yksek fiyatla yay ve ok sipari eden kemankeler de vard. Eski oku
ustalarndan kalan oklara bir altna kadar dendii olurdu. Byk kemankelerin
zel yayc ve okular bulunurdu; bunlar bakas iin ok ve yay yapamazlard.
Hizmetinde altklar kemankein vcut lsn, at slubunu dikkate alarak
ok ve yay yaparlar, atlar srasnda timarn yapp hazr ederlerdi. Rekorlarda
kemankee dl verildii gibi, yayc ve oku ustasna da mnasip bir armaan
verilirdi.
A- TRK YAYLARI
Trk yaylar refleks yaylardr. Kirii takl deilken kollar tersine doru
kvrktr. Bu yzden kurulmas ayr hner ister. Yayn her ksmnn ad vardr.
Ortasndaki, yayn kavrand ikin yere kabza denilir. Kabza boaz ile kollara
geilir. At srasnda okun dayand st kabza boaz tir geimi diye anlr.
Buradan yasslarak devam eden ksma sal denilir; atta yayn en ok alan
yeridir. Bunun devamnda ii hafif kabark, d balk srt gibi kntl olan kasan
boaz ile geilir. Kasan, adndan da anlalaca gibi, yayn kollarn ters ynde
kasar ve onlar kuvvetlendirir. Kasan ile yay ba arasndaki yere kasan ba
denilir. Balarn d yzlerinde, kiri ilmeklerinin takld oyuklara ton kertii,
kertiin i kenarnn anmamas iin sarlan sargya ton sargs ad verilir.
Kabzann tam ortasnda, boynuzlarn birletii i ksmda elik (ibrancak) denilen
kk bir kemik veya fildii paras vardr (Resim 130).

8 Esar

Defteri, Belediye Ktb. M. Cevdet, No. B. 9, v. 52b-53a.

9 Esar

Defteri, TSM Ktb. Revan 1934, v. 88a-b.

243

Kompozit (mrekkeb) Trk yaylarnn yapmnda drt eit organik madde

kullanlmtr: aa, boynuz, sinir ve tutkal (Resin 131). nce bu maddeler belli
yerlerden temin veya ithal edilir ve hazrlanrd. Uzun tecrbelerden sonra, bu
maddelerin en iyisinin nereden getirtilecei ve nasl anlalaca tesbit olunmutu.
Ham maddeler lonca kanalyla, mnhasran onlar iin temin olunur ve herbir
ustaya eit miktarda datlrd.
Trk yaylarnn menei zerinde, kitabmzn birinci blmnn banda
yeterince durmu, en eski rneklerin Kuzey-Dou Asyada bulunduunu
belirtmitik. Yaylarn yapmna ve eitlerine gemeden nce, Trk yaylarnn,
akraba olduklar Orta ve Yakn-Dou yaylarndan ayrlan zellikleri zerinde
burada ksaca durmak istiyoruz. nk aratrmaclar bunlar birbirine
kartrmaktadrlar.
Kul Oba kazlarnda bulunan, M.. 4.-5. Yzyla ait skit vazosu resminde,
okunun kiri takt yayn balarnn da kvrk, kabza ksmnn ie doru kk
olduu grlyor (Resim 9). Aiskhilos (M. . 525-456) ile Sophoklesin (M. .
495-406) tragedyalarnda refleks skit yaylar diye anlan bu tip yaylara, Yunan
vazolarndaki Amazon tasvirlerinde de rastlanyor. Bu kompozit yaylarn,
Kpido yaylar adyla Greklere getii biliniyor.10 (Resim 132). Eldeki bir Sind
yay, bu tipin 18.Yzyla ait ge bir rneidir (Resim 133).
Tak- Bustan daki domuz av sahnesinde, iki ayr tip yay gryoruz.
Birinci tip, ksa boyu ve ieri kk kabzas ile skit yaylarn andryor (Resim
10b). kinci tipte ise, kollar uzun, kabza dz, balar uzun ve a yapacak tarzda
da kvrktr (Resim 1Oa-c). Sasani yaylarnn formu, bu iki tipin birlemesi
sonucunda orataya kmtr (Resim 10e, 11).
Kuzey-Dou Asya blgesinde doan ve gneyde ine, batda Trkistan
zerinden Suriyeye, Anadoluya ve Krma kadar yaylan bu ikinci tip, Asya
yaylar arasnda en yaygn olandr. Uygur duvar resimlerinde yalnz bu tipe
rastlanyor (Resim 1Of, 13). Araplarn, Sasaniler ve Trklerle yaptklar
savalarda

10

H. Balfour, The Archers Bow in the Homeric Poems, Royal Anthropological Insttule of Great
Britain, London 1921, s. 302-305.

244

bu yayla tantklar biliniyor (Resim 1Od). Daha sonra Seluklular ve Mogollar

da ayn tip yay kullanmlard (Resim 14-17). Kafkasyada bulunan 12.Yzyla
ait bir ta kabartma, bu tipin Kafkasya yoluyla Krma getiine iaret etmektedir
(Resim 134). Seluklu ve Mool yaylarndan elde rnek yoktur. Minyatrlerde,
bu yaylarn kabza kenarlar ile kasan balarnn hemen daima deiik renkte
boyand grlyor (Resim 135). Topkap Saray Mzesinde rastladmz, ayn
tarzda boyal bir rnek (Env. No/1.9825) bunun Seluklu veya Mool meneli
olabilecei ihtimalini akla getiriyor (Resim 136 a-b). Bu tip hakknda ancak,
eldeki bol sayda Krm-Tatar yayndan fikir edinebiliyoruz (Resim 137b).
Bu arada, 14.Yzyln ilk yarsndan kalma lhanl ehname'sine ait bir
minyatrde, o zamana kadar grlmeyen, yeni bir tip yay ile karlayoruz. 11
(Resim 18). Kabza snrlar ile kasanlar yine deiik renkte boyaldr; fakat yayn
balar a yapacak biimde da kvrk deildir. 14.Yzyln bana ait Cami tTevarih minyatr ile karlatrrsak bu fark aka beliriyor (Resim 17). 1370
tarihinde irazda yaplan bir ehname minyatrnde de ayn tip yay
grlmektedir.12 (Resim 138). Bunlarn, 16. Yzyl ran (Safav) yaylarnn erken
rnekleri olmas kuvvetle muhtemeldir (Resim 139).
Ayr bir gurup oluturan Hind yaylarna gelince, bunlar ba ve kabza
biimleri bakmndan Safavi yaylarna, kasan ve sal biimleri ynnden Osmanl
yaylarna benzerler (Resim 140).
Burada unu da belirtelim ki, Asya meneli yay tiplerinin formlar
arasndaki farklar yannda, malzeme ve yapm teknikleri arasnda da baz farklar
bulunmaktadr. Her tipe ait elde yeterince rnek olmad, stelik aratrmamzn
snrn aaca iin, teknik konulara girmek istemiyoruz.
Osmanl-Trk yaylar da, kompozit Asya yaylar ailesine girmekle beraber,
gerek biim gerekse malzeme ve yapm teknii bakmndan balbana bir gurup
tekil ederler. lk bakta dikkatimizi eken farklar, boyca ksa oluu ve yay
balarnn geriye doru keskin bir kvrlma yapmamasdr.
16. Yzyl ilk eyreinde karakteristik formunu bulan Osmanl yaynn en
yakn benzerine, 1218-1219 tarihli Kitab'l-Agani'de Atabeg Bedreddin Luluyu
ait tasvirde rastlyoruz.13 (Resim 12). Musulda yapld bilinen bu tasvire

11 TSM

Ktb. Hazine 1479, v. 255b.

12 TSM

Ktb. Mazine 1653, v. 384b.

13 Fatih

Millet Ktb. Feyzllah Ef. No. 1566, v. la.

245

dayanarak, Osmanl-Trk yaynn meneini bu blgeye balayabilir miyiz? Elde

baka rnek olmad iin, kesin birey syleyemiyoruz. 13.Yzyl ortalarnda
yine Musulda hazrlanan Kitabt-Tiryak minyatrndeki yaylarn Mool tipinde
oluu, sz geen yay formunun o blgede bile yaygn olmadn gstermektedir.14 Nitekim, yine 13.Yzyln ilk yarsnda Konyada yapld tesbit edilen
Varka ve Glah mesnevisindeki yay tasvirleri de Seluklu-Mool formundadr.15
(Resim 14).
Bu konuda baz tahminlerde bulunmadan nce, yine bu evrelerde ortaya
kan deiik bir yay tipi zerinde durmak gerekiyor. 14.Yzyl ikinci yarsnda,
Celayiri hakimiyetindeki Badadda hazrlanan Kitabl-Bulhanda ok farkl bir
yayla karlayoruz.16 (Resim 141). Topkap Saray Mzesinde, ayn zellikte
fakat daha ge devre ait yay bulunmaktadr (Resim 142). Kabzalar kaln
sargl (Resim 143), ince ve uzun kollarnn d tarafnda kntlar olan bu
kompozit yaylarn Arab meneli olduklar anlalyor.
13.-14. Yzyllarda Irak ve Anadoluda ayr yay tipinin kullanl,
Osmanl yaylarnn menei problemini zmemizi gletirmektedir. Bilinen tek
ey, Seluklu-Mool yay formunun daha yaygn olduudur. Osmanl yay bu
formdan gelitirilmi olamaz m? Eldeki Sultan Bayezid imzal en erken
rneklerde yay balarnn uzun, dz ve arkaya kvrk oluu, yani Seluklu-Mool
yaylarndan baz izler tamas bu ihtimali kuvvetlendiriyor (Resim 144). Yine
Bayezid imzal kimi rneklerde yay balar, Osmanl formuna yaklaacak biimde
kk ve geriye daha az kvrktr. u halde bunlarn bir gei dnemine iaret
ettiklerini, Osmanl-Trk yay formunun 15.Yzyln sonunda teekkl ettiini
syleyebiliriz. Nitekim, II. Bayezid zamannn nl yayc ustalarndan
Muhiddinin yaylarnda da ayn gei devri slubuna rastlyoruz.
Bahtiyarzade Hasan elebi, yayc ustas Sinann akirdi Usta Karacadan
bahsederken, o vakite kadar kullanlan Arab yayn bildiimiz Trk yay biimine
onun soktuunu sylemektedir.17 895 (1489-1490) ylna ait bir muhasebe tahrir
defterinde ad geen Kemanger Karacann Sultan II. Bayezid devri yayc ustas
olduu, sz konusu deimede onun da pay bulunduu anlalmaktadr.18 Burada

14 Viyana,
15 TSM

Staatbibliothek, A. F. 10, v. la.

Ktb. Hazine 841, v. 15a, 38b

16 Oxsford,

Bodleian Library, Or. 133, v. 44a.

17 Bahtiyarzade,
18 T.

Sley. Ktb. v. 28b-29a, Univ. Ktb. v. 41a.

Gkbilgin, XV.-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas, s. 100.

246

geen Arab sznn o vakitler Irak da iine ald dnlrse, Bedreddin

Lulunun tuttuu yayla Osmanl yaylar arasnda bir iliki kurulabilir. Akla gelen
bir baka ihtimal de, Memluk yay formunun Osmanl yay biimini etkilemi
olmasdr. Bu devrin en nl ustalarndan Muhiddinin Memluk olduunu ve
Yavuz Selimin Msr fethinde stanbula geldiini biliyoruz.19 Ayrca, Trk kl
formunun teekklnde, Memluk kllarnn hayli etkili olduu da bilinmektedir.
Ne yazk ki, Memluk yaylar hakknda ayn lde bilgiye sahip deiliz ve bu
noktaya sadece iaret etmekle yetiniyoruz.
1- Yaylarn Yapm
nce yay yapmakta kullanlan aa, boynuz, sinir ve tutkal temin edilir,
temizlenip ilenerek saklanrd.
Trk yaylarnn iskeletini meydana getiren aacn cinsi konusunda, uzun
denemelerden sonra akaaada karar klnmtr. Akaaacn sinirsek ve nem
eken bir dokusu vardr; tutkal iyi emer. lenmesi g bir aatr. Glgelik ve
sulak yerlerde yetieni makbld. Anadolunun eitli blgelerinde rastlanmakla
beraber, zellikle Gerede havalisinde yetienler tercih edilirdi. Yayclar aa
dikimine ve kesimine ekseriya kendileri giderlerdi.
nce akaaacn gvdesi dibe yakn kesilir, kkten kan yeni srgnler iki
bilek kalnln bulunca, yerden yarm arn yukardan bir yay boyu uzunlukta
paralar alnrd. Paralarn budaksz ve sk dokulu olmas gerektir. Kesim,
aalarn suyunun ekildii sonbahar mevsiminde yaplr.
Alnan aalarn kabuklar soyulur ve uzunlamasna ikiye blnr, her
paradan bir yay kar. Sonra bu paralar ortadan iki ksma ayrlr, bunlar yayn
kollar iindir. Ayrca, kabza ksm iin 30-35cm.lik paralar kartlr.
Sonra atlyede her para yontulup kabaca hazrlanr. Kabzalk aacn ortas
yuvarlatlr, boazlar oyulur, iki ucu sivriltilir. Yay kollar gerekli biimde
yassltlr, kabzaya balanacak yerlerine yarklar alarak, kabza ular buralara
uydurulur. Sonra kol paralar, saf su dolu bir kaba konularak, yumuayncaya
kadar kaynatlr. Alnp yay tezgahnda istenilen biim verilir. Daha sonra btn
paralar scak ve rutubetsiz bir yere konularak, bir sene kadar tabii halde
kurumaya braklr.20

19 Abdullah
20 M.

Efendi, Kavaidr-Remi, v. 4b.

Kani, Telhis-i Resailr-Rumat, s. 159-160.

247

Trk yaylarnda kz boynuzu kullanlrd, zellikle Aydn ve Menemen

civarnda yetien gen ve uzun boynuzlu kzlerden alnan makbuld. Boynuzu
seerken, kayganl ve ku dilli olmayan tercih edilirdi. Kayganl, boynuzun
sathndan pul pul paralar kalkan cinsidir; ku dillide ise sivri sivri paralar
kalkar.
Bir boynuzdan iki para kar; d tarafndan alnan paraya kapak, iten
alnana karn denilir. Bir yayn kollarna ya iki kapak, ya iki karn konulur. Karn
ksm yumuaktr, gevek yaylar iin kullanlr. Bir yayda kullanlacak boynuzlar
ayn hayvana ait olmaldr. Alnan paralar trp ile uygun biimde dzeltilir. Saf
su dolu bir kapta yumuayncaya kadar kaynatldktan sonra kartlp dumansz
tala alevinde stlr. zel kalplara sktrlp istenilen biim verilir. Sonra
kurutulur, ikier ikier e edilip balanarak saklanr.21
Yaylarn d yzlerine denen sinire gelince: kzn ayak bileinden diz
kapana kadar olan yerinden kartlr. Bunlar nce gnete veya scak bir yerde
iyice kurutulur (Resim 145). Sonra bir mermer tezgah zerinde, imir tokmakla
kuru kuruya iyice dlr. Ezilip tel tel olunca, zerindeki kir ve prtkler bakla
kaznp demir dili sinir tara ile pskl pskl oluncaya kadar taranr. Elle
didiklenerek, boy boy ayrlp, kullanlmak zere saklanr.22
Yay yaparken, aa, boynuz ve sinirleri birbirine yaptrmak iin
kullanlan tutkal ok nemlidir. Hazrlanmas byk dikkat ve titizlik ister. ega
tutkal ve balk tutkal olmak zere iki eittir. ega tutkal, daha nce dvlen
kz sinirlerinden artan ularla yaplr. Bunlar nce scak su ile ykanr, sonra bir
sre kaynatlp, kirli ve yal suyu atlr. Saf su dolu bir kaba konularak, ar atete
birka gn srekli kaynatlp kartrlr. Pelte kvamnda koyulanca yayvan bir
kaba dklr. Rutubeti uuncaya kadar beklenir. Sonra para para kesilip, bir ipe
dizilir, glgede kurumaa braklr. Gelibolunun ega Kynde iyisi yapld
iin bu ad verilmitir. Usta yayclar hazr tutkal kullanmazd.23
Daha makbul olan balk tutkal ise ithal ediliyordu. Kompozit Asya
yaylarnda bu eit tutkal kullanldn biliyoruz. Divan- Lgati t-Trk'de
yaruk yelim diye gemektedir.24 Tuna, Dinyeper ve Volga nehirlerinin denize
dkld
21 M.

Kani, Ayn Eser, s. 160-161.

22 M.

Kani, Ayn Eser, s. 161-162.

23 M.

Kani, Ayn Eser, s. 163; Abdullah Efendi, Kavadur-Remi, v. 7a.

24 Kagarl Mahmud, Divan- Lgati't-Trk, C. III, s. 20; 8.-15.yzyllarda, Tuna'dan Volgaya kadar olan

yerlerden ihra edilen ticaret eyas arasnda balk tutkal da bulunmaktayd. Bkz. Yakubovsky, Altn Ordu ve
nhitat, (ev. H. Eren), stanbul 1955, s. 8.

248

yerlerde yaayan mersin morinasnn damak derisinden yaplrd. Morinann

damak derisi, ucu sivri bir bakla kenarlarndan kesilip kartlr, kenarlar ste
katlanp kurutularak stanbula gnderilirdi.
Yayclar bu derileri nce 24 saat kadar saf suda bekletirler. Yumuayan
kirleri temizlenir, sonra kurutulur. yice kuruyan deriler, mermer tezgah zerine
iki- tanesi stste konularak imir tokmakla dlr. ncelen paralar, bakla
kk kk kesilerek saklanr.25
***
Bu hazrlklar tamamlandktan sonra yay yapmna geilir. nce, kabza
parasnn sivri uzantlar ile yay kollarnn buralara uydurulan atallar
tutkallanp, iie geirilerek bir iple balanr. Bu ileme atk denilir. atknn
dzgn yaplmas gerekir, yoksa daha sonra dzeltmek mmkn olmaz.
Kuruduktan sonra bakla taknlklar kaznr.26
Yayn kollar rende ve trpyle dzeltilir. Konulacak boynuz paralar da
kaln ve ince dili trplerle yerlerine altrlr. Sonra boynuzlarn ve yay
kollarnn yapacak yzeylerine tain ekilir. Tain, uzunca sapl, ksa ve sivri
dili bir elik taraktr. Boydan boya ekilerek dzgn yivler alr (Resim 146).
Aa ve boynuzun karlkl gelecek yivleri ayn ynde ve derinlikte olmal, iie
gemelidir. Yivler almas, yapacak yzeylerin arttrlmas ve daha kuvvetli bir
yapma salanmas iindir. Yivlenmi yzeylere balk tutkal srlp, kurumas
beklenir. Sonra tekrar bol tutkal srlerek dumansz atee tutulur. Boynuzlar
yerine oturtulup, skca balanr. Yivleri iyi oturtmak, arada tutkal birikintisi
brakmamak, sk sarmak ve sararken kaydrmamak gerekir. Bu yay yapmnn en
g, en ok titizlik isteyen safhasdr. At srasnda yayn boynuz brakmas
byk kusur saylr. Bu safhada yayclar imece ile alr, teki ustalardan yardm
isterlerdi.27
Tutkal kuruyunca ipler zlr, bak ve trp ile taknlk ve przler
giderilir. ki bandan bir iple gerdirilerek yay asksna aslr, iyice kurumas
beklenir.28

25 M.

Kani, Ayn Eser, s. 213-124.

26 uhadar

Ahmed, rad'r-Rumat, v. 8a.

27 uhadar

Ahmed, Ayn Eser. v. 8a.

28 M.

Kani, Ayn Eser, s. 164-165

249

Sra sinirin denmesine gelmitir. Daha nce demetler halinde balanp

saklanan sinirlerden gerei kadar alnr, scak ve sulu tutkal iine atlarak
outurulur. Sinir ve tutkaln ayn cins olmas iin, bu safhada ega tutkal
kullanlr. Bu defa, yay kollarnn sinir denecek yzne boydan boya tain
ekilerek yivler alr. Birka kere tutkallanp kurutulur. Sonra yeniden
tutkallanarak, scak tutkal iinde yumuatlm sinirle tain oluklarna denir.
Bir kat tamamlannca ikinci kat denir. Bu ii yaparken, sivri ulu pirinten sinir
kalemi kullanlr. Sinir deme ilemi tamamlannca, yay bir iple, bu defa daha
dar bir halka halinde balanr, duvara aslarak kurumas beklenir.29 Kuruyunca
alnp, kahve cezvesinde stlan sulu tutkal halkaya yava yava dklr ve
iirilir. Buna, yaya su vermek denilir. Sonra halka daha ok daraltlp, balar
stste getirilerek kabzayla birlikte balanr (Resim 147). Yay halkas en az bir
yl, kurumak zere bekletilmelidir.30 Yaya konulan aa, boynuz, sinir ve tutkal
miktarlar hesapldr. Toplam ortalama 120-130 dirhem gelir; 100-110 dirhem
gelinceye kadar kurumas gerekir.
Halka amak, yay yapmnn ikinci safhasdr. Yeterince kuruduuna
kanaat getirilince, halkann ipleri zlr. Biraz nemi kalmsa gnete braklr
veya atee tutulur. Halkay birden amak zararldr, asa gezi denilen zel bir aletle,
altra altra alr (Resim 148). nce yay dikkatle kurulur, yayn kabzas asa
gezinin oyuk bana oturtulur, kiri ortasndan hafife ekilerek aletin ilk kertiine
taklr. Sonra yava yava st kertiklere kartlr. Her seferinde yay biraz stmak
gerekir. Sonra tepe kertiinden ayn ekilde alt kertiklere inilerek yay aletten
kartlr. Gerekirse, bu ilem birka kere tekrarlanr.
Daha sonra, yay balarnn ilenmesine geilir. Kabaca braklm olan
balara keser ve trp ile biim verilir. Kiri ilmeklerinin (tonlarn) girecei
ton kertikleri alr, buralara deri paralar yerletirilir. Gerekli hallerde,
kertiklerin i kenarlarna ton sargs sarlr. Sargda sinir lifi kullanlr.
Yayn sinir kapl yzeyi rutubete kar hassas olduundan bu ksmlar ya
kayn aac kabuu veya atn sar derisiyle kaplanr. lkine tozlu veya timarl
yay, tekine sarl yay denir..31 Kayn aac kabuu, rutubete kar koruyucu
hassas sebebiyle, Asya yaylarnda eskiden beri kullanlan bir maddedir. Balk
tutkal gibi, bu da deerli bir ticaret meta idi.32 15.Yzyl kaynaklarnda yay
29 uhadar

Ahmed, Ayn Eser, v. 8b.

30 M.

Kani, Ayn Eser, s. 165 vd.

31 M.

Kani, Ayn Eser, s. 165-172.

32 Yakubovsky,

Altn Ordu ve nhitat, s. 8.

250

tozu olarak anlmakta, Dede Korkut Kitab'nda ise sk sk a tozlu kat yay
eklinde gemektedir.33 Tayboga, yaya kayn kabuu yaptrmaya, toz yakmak
demektedir. Deerli bir madde olduunu ve toplar halinde saklandn, 10 aban
910 (1504) tarihli bir Enderun Hazinesi Defterinden reniyoruz.35
Yay naklarla bezendikten sonra, zerine yine koruyucu bir vernik olan
sandaloz revgan srlr, bazen da arusekli olsun diye iine ltl bcek kabuu
tozlar kartrlrd.36 Kayn kabuunun dekoratif bir grn olduundan, baz
kere tozlu yaya nak yaplmaz, sadece verniklemekle yetinilirdi (Resim 149).
Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi, yayn yapm uzun bir
zaman alrd. Gerekli malzemenin belirli mevsimlerde temini ve hazrlanmas bir
yana, yayn yapm safhalar belli mevsimlere blnmt. Tayboga bu konuda
yle yazyor:37
Sabr gerek. Zira kim yay dzmek ve kemale eridirmek drt faslda
myesser olur. Evvel aacn yonmak ve birin birine mnasib etmek ve el yerini
yonmak ve boynuzu mnasib yonmak gz vaktinde gerek. Zira kim aacn ve
boynuzun karar bulduu vaktidir. Ve birin birine peyvend etmek ve ol aalar
birin birine yapdrmak kda yerekdir. Ve sinir urmak ve yilme iirmek yaz
faslnda gerek. Ve toz yakmak ve kirilemek yay (ilkbahar) gnnde olur.
Timarl yaylar menzil atlar iindir. Bunlar zaman zaman yay sandna
koyup timar etmek, yani nemini gidermek lazmdr. Yay sand, dzgn
yaplm, kapakl, ii kee kapl bir sandktr; iine yay aslacak yerler yaplmtr.
Sandk bir ekmeki frnn st katna, scak zemine oturtulur. Bazen da attan
nce yay gnete tutularak, gne timar verilirdi..38 At bitince yay muhakkak
kiriinden boaltmak, okularn tabiri ile yasmak gerektir; kurulu kalrsa
esnekliini kaybeder.
Yay rutubetten koruyup, gevemesini nlemek zere iyi cins zeytinya ile
yalamak da tavsiye olunmutur.39 Yaylar kullanlmad kadar, yay kesesi
denilen uha klflarda saklanrd.

33 Dedem

Korkudun Kitab, (Hz. O. . Gkyay), s. 32, 33,50, 89, 121.

34 Tayboga,
35 TSM
36 M.

Arivi, D. 10026, v. 8a.

Kani, Ayn Eser, s. 211-121.

37 Tayboga,
38 M.

Bugyetl-Meram, v. 20a.

Ayn Eser, v. 19b-20a.

Kani, Ayn Eser, s. 140.

39 Tuhfetl-Mluk ves-Selatin,

TSM Ktb. Hazine 415, v. 195a.

251

Yaylar, yaplarna gre timarl ve sarl diye ikiye ayrld gibi, kullanl
maksadna gre de tirke veya harb yay, menzil yay, puta veya talimhane
yay, mek veya kepade yay diye eitlere ayrlyordu. Ayrca, menzil yaylarnn
att okun cinsine gre, pirev yay, azmayi yay, heki yay eitleri vard.
Menzil yaylar ekseriya timarl yaylardr; tirke ve puta yaylar ise sarl olurdu.
Yaylarn, cinslerine gre biimleri, boylar ve arlklar deiiktir. Kurulu
halde, kabzadan balayarak kasan bana kadar gittike kvrlan biimine kabza
kuram, kabzadan itibaren dz gidip kasan bandan kvrlmaya balayan biimine
tekne kuram, bu ikisi arasnda ki biime ise hilal kuram deniliyordu. Kabza
kuram, mek yaylar iindi. Tirke ve puta yaylarna tekne kuram, menzil yaylar
iin hilal kuram daha uygundu.40
Yaylarn boyu tutam ve parmak, arlklar dirhem ile hesaplanrd.
Gnmz lsyle, tirke talimhane yaylar ortalama 500-600 gr. ve 135-140
cm., menzil yaylar ortalama 300-350 gr. ve 110-120 cm.dir. Puta yaylarnn
lleri, tirke yaylarndan daha az, menzil yaylarndan daha fazladr (Resim
150,151,152).

***

Trk yaylarnda kullanlan kirie, ile denilir (Resim 153). Bir ok kat
ibriimden yapld iin bu ad verilmitir. ki bana ayr paralar halinde
ilmekler, ton dm denilen zel bir dmle balanmtr (Resim 154). ile
halindeki ibriimin dolamamas iin, orta ksma enli, aralara dar olmak zere
skca ibriim sarlmtr. Ortadakine meydanlk, aradaki sarglara ise gl
denilirdi (Resim 155). Boyann iplii zayflatmas endiesiyle, ileler ham
ipekten yaplrd.41

40 M.
41

Kani, Ayn Eser, s. 155.

M. Kani, Ayn Eser s. 147-151 , uhadar Ahmed, Ayn Eser, v. 14b. (Eski Trklerde kiri. Kurt
sinirinden veya deriden yaplrd.

252

2- Yaylarla lgili nceleme ve Gzlemler

2-a Yaylarn Uzunluu
Trk yay, kompozit Asya yaylar iinde en ksa boylu olandr. Arab, ran
Krm-Tatar, Hind ve Sind, Kore ve in yaylarna ait rnekler arasnda 110-120
cm. gelenine hi rastlanmad halde, bu l Trk yaylar iin standart ldr
incelediimiz 50 tane ran yaynn boylar 134-156 cm arasnda deimekte
bunlarn ou 145-150 cm gelmektedir. 40 kadar Krm-Tatar yaynda ise, 155 cm
ortalama boydur. Topkap Saray Mzesinde bulunan Arab yayndan biri 148
cmdir, teki ikisi 136 cm ve 132 cm geliyorsa da ba taraflar krk ve noksandr.
Anonim bir risalede Arab yaylar iin verilen l 150 cmnin de stndedir. 42
Hind ve Sind yaylarnda ortalama uzunluk 130 cm, Kore ve in yaylarnda ise
140 cmdir.43
Boyunun ksa oluu, Trk yaylarna stnlk salayan nemli bir zelliktir.
Bylece oklar da ksa ve hafif olmakta, daha uzak mesafeye gidebilmekteydi.
Hedef oklarndaki delici g ise, okun kitlesinden ok hzna balyd. Ksa ve
hafif okun tek mahzuru havada sapmasdr; ama bu mahzur at ustalyla
nlenebiliyordu.
Okuluk risalelerinde yaylarn eitlerine gre deiik ller
verilmektedir. Yaylar iin kullanlan uzunluk lleri tutam ve parmaktr.
Yalnz bu birimleri metrik sisteme evirmekte glkle karlayoruz. nk
bunlarn miktar konusundaki bilgiler birbirini pek tutmuyor. Bu yzden nce
eldeki yaylarn istatistik dkmne dayanarak, bu l birimlerini tesbite
alacaz.
Abdullah Efendi, menzil yaylarnn boyunu, atcnn vcut yapsna ve kol
uzunluuna gre kategoriye ayrmaktadr:
Birinci boy: 9 tutam -10 tutam 1 parmak
kinci boy: 10 tutam 2 parmak
nc boy: 10 tutam 2.5 veya 3 parmak

42 N.

A. Faris - R. P. Elmer, Arab Archery, Princeton 1945, s. 159-160.

43 Ayn

Eser, s. 159-160; H. S. Hamlin, A. Study of Composite Bows Archery, April 1948, May 1948,
June 1948, July 1948, Agust 1948.

253

Yayn biraz bol (uzun) olmasnda fayda grld iin, kendi vaktinde 10
tutam 2 parmak, yani ikinci boy yaylara rabet edildiini bildiriyor.44 Mustafa
Kani ise, bu ayrm Birinci, Orta ve ikinci boy diye yapmakta, ayn lleri
vererek, kendi zamannda 10 tutam 1 parmak yaylarn tercih edildiini
yazmaktadr.45 Mustafa Kani, parmak lsn zira- mimari parma olarak
alyor. O devirde bir zira 75.8 cm. olduuna gre, bir zira- mimari parmak
75.8/24=3.158 cm ve bir tutam 3.158x4 = 12.632 cm eder. Bu l uygun deildir.
nk, en ksa boy yay 9 tutamdr ve ok az kullanld bildirilmektedir. Zira-
mimari ile 9 tutam 113.7 cm eder ki, bu boyda elimizde pek ok rnek
bulunmaktadr. Klopsteg, bir kaynak gstermeden, tutam 3 3/4 inch (9.5 cm),
Faris - Elmer ise 4 inch (10.2 cm) kabul ediyorlar.46
Abdullah Efendi ise, bu konuda Tutam orta tutamdr, parmak dediimiz
zra- mimari olmayp, birbiri ard sradr diye bir aklama yapyor. 47 Biz bu
aklamaya dayanarak, tutamn tesbitinde yle bir yol tuttuk: Abdullah Efendi,
kendi zamannda, 10 tutam 1 parmak, 10 tutam 2 parmak ve 10 tutam 3 parmak
olmak zere boy menzil yay kullanldn ve tecrbeler sonunda 10 tutam 2
parmakta karar klndn bildiriyor. Kendisinin yaklak olarak 1050-1100
(1640- 1689) yllarnda okulukla uratn biliyoruz. Bu yllar arasnda
yaplm 122 adet menzil yaynn istatistik dkm bize, 115-120 cm uzunlukta
olanlarn % 83' tekil ettiini gsteriyor. O halde sz geen boyu 115-120
cm arasnda aramak doru olacaktr. Birim olarak parmak 2.8 cm, tutam ise
11.2 cm kabul edersek, metrik sistemle 10 tutam 1 parmak 114.8 cm, 10 tutam 2
parmak 117.6 cm. 10 tutam 3 parmak 120,4 cmyi karlar. Kesirleri tam sayya
katarsak 115,118 ve 120 cm elde olunur ki bu boylar istatistii yaplan yaylarn
byk ounluuna uymaktadr. 118 cm gelen yaylarn ise, dier iki guruptan
ok daha fazla oluu, karl olan 10 tutam 2 parmak yaylarn o devirde rabet
bulduu fikrine uymaktadr.
Orta byklkteki bir elin tutamnn 11.2cmyi bulmayaca ileri
srlebilirsede bu tarife daha uygun birim olarak 10cmyi aldmzda sz geen
boy 102.5cm 105cm ve 107.5 cm etmektedir ki, bu boylardaki yaylarn tm,
eldeki

Efendi, Kavaidr-Remi, v. 6a.

Kani, Telhis-iResalu'r-Rumat, s. 154.
46 N. A. Faris - R. P. Elmer, Ayn Eser, s. 169; P. Klopsteg, Turkish Archery, s.
47 Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 5a.
44 Abdullah
45 M.

254

mevcudun ancak % lini karlamaktadr. Tutam 10.5 olarak alndkta yine %8

gibi dk bir oran ortaya kmaktadr. Teklif ettiimiz 11,2cmlik birime gre
Trk yaylarnn boy standartlan metrik ifade ile yledir:
9 Tutam
10 Tutam 1 Parmak
10 Tutam 2 Parmak
10 Tutam 3 Parmak
11 Tutam
12 Tutam
13 Tutam

100,8cm
114,8cm
117,6cm
120,4cm
123,2cm
134,4cm
145,6cm

Tesbit edebildiimiz en uzun Trk yay, 138cm boyunda bir sava yaydr
(TSM1/9623). En ksa yay ise, 84cmlik bir menzil yaydr (TSM 2/456). Sultan
II. Mahmud devrinde menzil yay boylarnn ksald grlyor. Zamann nl
yayc ustalarndan Salihe ait iki yay 99cm ve 100cm (TSM 2/105,2/460), Hac
Kavsiye ait yay 92cm, 96cm ve 101cmdir (TSM 2/459,1/9233, .1/10900).
Bunlardan sonuncusu Sultan II. Mahmudun yaydr. Bu hususu dikkate alrsak,
Mustafa Kaninin yay boylar ile ilgili aklamalarna gvenmemek gerektii bir
kere daha ortaya kar.
Abdullah Efendiye gre, cinslerine gre yay boylar yledir: Zarb ve
talimhane yaylar 13-14 tutam uzunluunda idi ve bunlarla elik ve tun hedeflere
at yaplrd. Yukarda belirtildii gibi, bu uzunlukta bir Trk yayna
rastlayamadk. Tirke yani sava yaylar iki ayr boy idi: atllar iin 10 tutam 2
parmak, yayalar iin 12 tutam. Daha sonra ise, 10 tutam 2 parmak ila 11 tutam
atl iin, 10-12 tutam yaya iin mnasiptir, demektedir. At zerinde hareket
kolayl salamak iin, svari yaylarnn piyade yaylarndan daha ksa olduu
biliniyorsa da, yukardaki ifadelerden bu farkn kesinlikle ne kadar olaca
anlalamyor. Puta yaylarn ise, 10 tutam 2 parmak, 10 tutam 3 parmak, 11 ve
12 tutam olmak zere drt kategoriye ayrmaktadr.
Abdullah Efendi, boya ayrd menzil yaylar iin de yle diyor: Gerek
timarl pirev, gerekse sarl haki ve karabatak yaylar birinci ve ikinci boyda
yaplr. nc boy ise, azmayi yaylar iindir.48

48 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, V. 5a-b.

255

Grld gibi, yayn cinsi ile boyu arasnda tam bir balant yoktur. 10
tutam 2 parmak bir yay, hem tirke, hem puta, hem de pirev yay olabiliyordu.
Nitekim, Abdullah Efendi, Usta Muhiddinden sz ederken, 9dan 12 tutama
kadar yay yapmtr, menzil iin olduu kadar atllara da iyidir, diyor. Kemanke
Ahmed ise bu konuda: Yayn boyunda dikkat-i kesire vardr ve stadlar
meyannda birinci ikinci nc namyla mertebe itibar olunub birinci boy at
yayna ikinci boy puta yayna nc boy tirke yayna mahsusdur demekle
yetiniyor.49 Anlalan bu ller daha ziyade atcnn vcuduna ve kol boyuna
gre belirlenecek olan baz ortalama uzunluklardr. Her atc, koluna uygun yay
boyunu ve yayna uygun ok boyunu kendisi tesbit edecektir. Bu uygunluklar
pratikte yle bulunur: Ok kirite takl iken, okun ucu ile tir geimi arasndaki
mesafe, tir geimi ile ton kertii arasndaki uzunlua eitse, o ok o yaya uygun
demektir. Bir izimle gsterirsek, BB=BC olmaldr (Resim 156). Ok ikabzaya kadar ekildikte (yani AB=AB iken) oku tutan parmak ular sa
kulak memesi hizasna geliyorsa, o yay atcnn koluna uygun demektir.
lde, kola byk gelen yaya bol yay, kk gelene dar yay denirdi.
Yay bol olursa, ok ekilemeyip, oka kuvvet verilemiyecei iin uzaa atmaz; dar
olursa, ar gerilecei iin okun yaydan karken sarslmasna, havada
oynamasna sebep olur. Usta kemankeler bu yzden biraz bolca yay tercih
ederler, Bol yayn oku dahi bol olur derlerdi.50
2- b Yaylarn Terkibi:
Yayn terkibindeki aa, boynuz, sinir ve tutkaln miktarlar lldr.
Sinir ve tutkal birlikte saylmak zere her birinin 43er dirhem olmas mnasiptir.
Toplam, yaklak olarak 130 dirhem (417gr) eder. Yapm tamamlanp halkaya
ekildikten sonra, kuruyup 100-110 dirheme (320-350gr) kadar hafiflemesi
beklenir.51 Yayn cinsine gre, kullanlan maddeler azaltlp oaltlabilir. Yalnz,
aa nisbetini azaltmak doru deildir, nk yayn iskeleti zayflar ve krlma
tehlikesi artar; ayrca, abucak deforme olur. Tirke ve puta yaylarnda aa
miktar 10 dirhem fazla olmak iyidir; rutubete dayanr, kolayca bozulup
gevemez.

49 uhadar
50 Ayn
51 M.

Ahmed, irad r-Rumat, v. 9a.

Eser, v. 9a; M. Kani, Ayn Eser, s. 154.

Kani, Ayn Eser, s. 158-159.

256

Timarl menzil yaylarnda aa normal, boynuz ve tutkal biraz noksan ve sinir

fazlaca olursa, iyi halka olur, uzaa atar. Buna sinirsek yay denilir. Yalnz
kullanm zordur, ileden kolay kurtulur.52
ncelediimiz yaylarn terkibindeki aa, boynuz ve sinir miktarlarn
arlk olarak lmemiz imkanszd. Ancak baz harp yaylarn sklm
ksmlarndaki kalnlklarn tesbitle yetindik. Yayn aac kabza, kasan ve ba
ksmnda kaln olmakta, salda yasslp incelmektedir. Boynuz, kabzada ensiz fakat
kaln, salda enli ve kaln olup, kasanda kasan bana kadar gittike incelmektedir.
Yayn d yzn bir kertikten tekine kadar kaplayan sinir ise, hemen hemen
ayn kalnlktadr. Yalnz, sallarn orta ksmnda yanlardan daha incedir (Resim
156a). Topkap Saray Mzesinde inceleyebildiimiz 10 timarl menzil yaynda
bu ller yledir. Yayn alan en nemli ksm olmak bakmndan sadece
saldaki kalnlklar verilmitir:

Env.No
1/9906
1/9308
1/9924
1/10036
1/9920
1/9038
1/9914
1/9638
1/9894
1/9632

Usta
Durmu
Recep
Ali
Abdullah
Kk Hseyin
Kk Hseyin
-

Tarihi
1076
1085
1135
-

Aa
5,5mm
4,5mm
4,0mm
5,0mm
5,5mm
5,5mm
6,0mm
3,5mm
4,0mm
4,5mm

Boynuz
7,0mm
4,5mm
6,0mm
4,7mm
6,0mm
5,5mm
6,0mm
7,0mm
7,0mm
6,5mm

Sinir
2,5mm
2,0mm
2,0mm
3,5mm
2,5mm
2,5mm
2,5mm
3,0mm
2,5mm
2,0mm

rnekler az olduu iin, bu dkmden salam bir sonu kmas

beklenemez. u kadar anlalyor ki, sal ksmnda boynuz kalnl ya aa
kalnlna eit ya da bir misline varacak kadar daha kaln olabilmektedir. Bu da,
menzil yaylarnda boynuzun esneklii salayan en nemli unsur olduunu
gstermektedir.

52 M.

Kan, Ayn Eser, s. 154; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 7a.

257

2.c- Yaylarn Arl

Yayn arl, boyundan ok terkibindeki aa ve boynuz miktarna
baldr. Nitekim, bir yayn kendisinden daha uzun bir yaydan daha ar ektii
ok grlmektedir. Daha nce de belirtildii gibi, hazrlanp halka halinde
balanan yay, kuruyunca 20-25 dirhem kadar hafifler. Topkap Saray
Mzesindeki 26 yay halkasndan bazlar zerinde terkibin toplam arl
yazldr:
Env.No
1/8985
1/8988
1/9536
1/8984
1/10967

Ustas
Abdullah
-

Tarihi
1191

Tertib
141 dirhem
130 dirhem
128 dirhem
125 dirhem
115 dirhem

imdiki Arl
450gr (141 dirhem)
400gr (126 dirhem)
370gr (116 dirhem)
330gr (104 dirhem)
360gr (113 dirhem)

Yay halkalarnn arlnda bir miktar azalma grlyorsa da, bu azalma

verilen nisbetin hayli altndadr. Bunun sebebini bugn halkalarn sakland
deponun rutubetli bir yer oluunda aramak gerekiyor.
Topkap Saray Mzesi koleksiyonundaki en ar ve en hafif yay
unlardr. Kepade ve ocuk yaylar bu hesabn dndadr.
Env.No
1/1048
1/1040
1/1087
2/459
1/9233
2/455

Ustas
Sultan Beyazid
Sultan Beyazid
Abdlbaki
Hac Kavsi
Hac Kavsi
Osman

Tarihi
1002
874
1078
1250
1253
1226

Arl
635gr (198 dirhem)
550gr (174 dirhem)
510gr (162 dirhem)
140gr (43,5 dirhem)
160gr (50 dirhem)
170gr (53 dirhem)

Not: Sultan Bayezid imzal yaylardan bazlar sonradan onarlrken, tarihleri zerinde oynanmtr. lk
rnekteki tarihin 1002 oluu bundandr.

258

M. Kaniye gre, yaylarn 110 dirhemden (350gr) fazlas ve 95 dirhemden

(304.5gr) az yrek olmaz.53 Bu miktarlar 19. Yzylda kullanlan menzil yaylar
iin geerlidir. Bu yzyla ait yaylarn boy ve arlklarnda nemli bir azalma
grlmektedir. Nitekim, 15.-17.Yzyllarn en nl yayc ustalarndan Bayezidin
yaylarnda arlklar 350-635gr, Pervane yaylarnda 325-450gr, Yusuf Rdvan
yaylarnda 350-440gr arasnda deiiyor iken, Sultan II. Mahmud ve Abdlaziz
devrinin nl yayclarndan Hac Kavside 350-440gra kadar inmitir. M. Kani
devrindeki bu durumu dikkate alarak, asrmzda atcnn kol kuvveti hesaba
katlarak nisbet azaltlmak istenirse, her bir maddeden 30ar dirhem alndkta yay
halkasnn 70 dirheme (224.5gr), 35 er dirhem alndkta 80 dirheme (256.5gr)
kadar hafiflemesi gerekir, demektedir..54 Bu azalmann 17. Yzylda baladn
Abdullah Efendiden reniyoruz: 120-130 dirhem yay ekenedir. Yayn ol
kadarn ekib at eder adem asrmzda grmedik. Selef ekmidir.55
Bahtiyarzade ise, kendi zamannda (16. Yzyl) menzil yaylarnn 110-140
dirhem (350-445gr) arasnda yapldn bildirir ki, bu ller elimizdeki o
zamana ait rneklere uymaktadr.56
Topkap Saray Mzesinde bulunan 373 adet salam yayn istatistik
dkmnde arlklarn % nisbeti yledir:
94 dirhemin (300gr) altnda
94 dirhem ile 110 dirhem (350gr) aras
110 dirhem ile 140 dirhem (445gr) aras
140 dirhemin stnde

% 7.3
%39
%51
%2.7

Yayn arl, baary salayan esas faktr deildi. Dzgn, isabetli ve

uzaa atmada, yayn atcnn vcuduna uygunluu, kalitesi, terkibi, timarn
yeterince alp almad, hava durumu gibi hususlar daha nemliydi. Baz atclar
yaylarnn arl ile nrlerse de, usta kemankeler: Yay dirheme gelmez
veya Yay teraziye smaz derlerdi.57 Tozkoparan skender rekorlarn 135-

53 M.

Kani; Ayn Eser, s. 158.

54 M.

Kani, Ayn eser, s. 158

55 Abdullah

Efendi, Ayn eser, v. 22b.

56 Bahtiyarzade
57Ayn

Risalesi, niv. Ktb. nshas, v. 41a.

Eser, v. 41b; uhadar Ahmed, Ayn Eser, v. 10b.

259

140 dirhem yaylarla krmt. Buna karlk Bursal ca stanbuldaki nl menzilini 117 dirhem yayla att. Miralem Ahmed Aa ise, Bursal cann bir
menzilini yine 117 dirhem yayla bozdu. Zaten ustalk az yaydan ok ekmede ve
atmadadr.58
Yine de, timarl menzil yaylarnn arl ile at mesafesi arasnda bir iliki
aranm, yayn her dirhemi 10 geze bedel saylmtr. Bu hesapa, 100 dirhem
yayla 1000 gez atlr. Daha fazlas atcnn ustalna baldr. Kemanke Mustafa
ise bu konuda yle diyor: 110 dirhem yay eken Mustafa avu, 88 dirhem Usta
Rdvan yay ile, 120 dirhemle atlan menzili suhuletle bozdu. Dirhemde az,
ekide ok.
2.d- Yay Yapm ile lgili Tamalayc Bilgiler:
Harap yaylar zerindeki incelemelerde dikkati eken bir husus ile yay
yapmnda kullanlan aletlere de bu arada deinmek istiyoruz.
Okuluk risalelerinde, aa ve boynuzun biribirine yaptrlacak
yzlerinde alan tain oyuklarnn iyice i-ie gemesi gereinden sz ediliyorsa
da, eldeki rneklerde bu oyuklarn hayli sk ve s olduklar, dolaysyla byle bir
kenetlenmenin salanamad grlmektedir (Resim 146). Anlalan, tain
oyuklar, yapacak yzeylerin geniletilmesi amacyla almaktayd.
Yay yapmnda kullanlan aletlere gelince, bunlardan ancak birini grp
inceleyebildik. M.Kani, risalesinin matbu nshalarnn sonuna bu aletleri gsteren
baz izimler eklemitir. Bunlar daha ak seik hale getirerek buraya alacaz.
Yayn aa ksmlarnn hazrlanmasnda kullanlan trpye yayclar yay
trps, okular boaz trps derler. Ucu sivri, biri ince, teki kaln dili olan
iki yz balk srt biiminde kabarktr (Resim 157a). Aac yontup taslamakta
kullanlan keser ise, ince sapl, dar ve uzun azldr (Resiml57 b). Boynuzdan
alnacak kapak ve karn ksmlarn kesmek zere zel bir tezgah ve ince dili aa
testeresi kullanlr (Resim 157c). Kesilen bu ksmlar ayr bir tezgahta (Resim
157d), zel bir bakla (Resim 157e) kaznp dzeltilir. Yapacak yzeylere
oyuklar amaya yarayan tain, uzunca sapl, ksa ve sivri dili elik bir taraktr
(Resim 157 f). Boynuzlar yaptrrken ipi sk sarmak

58 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 22b

59 Kemanke

Mustafa, Kavsname, TSM Ktb. Hazine 620, v. 56a-b

260

iin tencek denilen alet kullanlr. M.Kaninin bu alete ait iziminden birey
anlalamyor. Burada, 15 yl kadar nce, yay yapmay deneyen Nuri Akolunda
grdmz bir rnein izimini vereceiz (Resim 157g). Davul tokmana
benzeyen bu imir aletin bana, ipin geecei erice bir oluk almtr. p nce
yaya balanr, sonra oluktan geirilip birka kere aletin sapna dolanr. Ban
yaya dayayp evirirken, avu iindeki ipi yava yava salvererek istenilen
sklkta sarmaya devam olunur. Tokmakla dvlen siniri liflerine ayrmak iin,
bir tahtaya dikine tutturulmu ince, sivri ve kvrk ulu sinir tara kullanlr.
Yaya sinir derken faydalanlan sinir kalemi ise, ince uzun sapl, ksa dili elik
bir taraktr (Resim 157h). Sap ucunun eri ve sivri yaplma sebebini bilemiyoruz.
Halka amakta kullanlan asa gezi, yukarda tarif edilmiti (Resim 148). Halka
aldktan sonra, yayn kollarnda meydana gelen erilikler tepelik denilen aletle
giderilir. Tepelik, 30cm boyunda, ileri oyuk bir ift imir tahtadr. Yayn boynuz
kapl ksmlar stlr ve bunlar iki balarndan yay kollarnn i yzeylerine
balanr (Resim 157i). Yaylara kurulu iken verilmek istenen ayr biimden
(kabza kuram, tekne kuram veya hilal kuramdan) biri, bu safhada ve bu alet
yardmyla salanr. Yine bu safhada, yayda grlen erilikleri dzeltmede,
zerinde oyuk ve kertikler bulunan bir yay tezgahndan faydalanlr (Resim 157i).
Ayrca, yapm safhasnda yaylarn zerine konularak kurutulduu mertek denilen
bir askdan sz ediliyorsa da resmi verilmemitir. 1292 (1875) tarihli bir ariv
belgesinde Hazine-i Hmayuna aded yay mertei idhal olunduu kaytl ise
de, bunlara Saray koleksiyonunda rastlayamadk.60 Bu konudaki bir tarifte:
Mertek, yaylarn konulmasna mahsus bir alettir. Beer santim enindeki tahtalar
biribirine aklarak, 70 x 70 ebadnda bir kafes yaplr ve drt kesinden zincirle
tavana aslarak, yaylar bu kafesin zerine stste konulurdu denmektedir.61

2.e- Yaylarn eitli Ksmlar zerinde ncelemeler:

Yaylarn biimi ve yaps, gerek btnyle, gerek ayr ayr ksmlar
bakmndan, kullanl amacna, yapld devre, yapan ustaya gre baz
farkllklar

60 dhal
61 M.

Defteri, No. 44, s. 5, TSM Ayniyat Arivi.

Z. Pekaln, Osmanl Tarih deyimleri ve Terimleri Szl, Mertek maddesi.

261

gstermektedir. Trk yaylarnn en stn form ve kaliteye ulat dnemde bile,

yayclar yeni denemeler yapmaktan geri durmamlardr. Bu bakmdan, yaylarn
eitli ksmlaryla ilgili zellikler zerinde ksaca duracaz.
Kabza: Yayn eitli ksmlar arasnda kabzann ayrca dini bir anlam ve
nemi vardr. cazet verilirken kabza treni yaplmas ve kabza alrken talibin
yayn kabzasn nazike tutup pmesi bundandr. Muhiddin Arabi ve dier
mutasavvflar bu neme iaret etmilerdir. Yayn kollarna denen boynuzlarn
iki ucu kabza ortasnda birleir. Arada kab denilen 2-4mmlik bir aklk braklr
ve buraya elik ad verilen bir kemik veya fildii paras yerletirilir. Yayn st
kolu ulvilii, alt kolu ise sflilii temsil eder. Bu ikilik elikte birletii iin elik
vahdet semboldr. Kutsall sebebiyle, kemankeler attan nce ve sonra da
yaylarnn kabzasn perlerdi.
eliin, dini anlam yannda, teknik bir nemi de olmak gerekir. Bir
ihtimalle bu para, yay at iin gerildiinde boynuz ularnn biribirini itip
zorlamasn bir lde nlemek amacyla konulmutur. W. F. Paterson bu gre
katlyor.62 R. P. Elmer ise, yay boald anda meydana gelecek sarsnty
gidermee yarad grndedir.63
Yaylarn cinsine ve byklne gre, kabza boylar 9-14cm arasnda
deiiyor. Tirke ve talimhane yaylarnda ortalama boy 13cm.dir. Menzil
yaylannda bu l 11 cme iniyor ki, normal byklkteki bir elin genilii de bu
kadardr. Kabzann uzun oluu bir fayda salamaz; fazla ksa olmas, kabzay
kavrarken parmaklar skaca iin atcya zorluk verir. Kabza yuvarlaktan iyice
yassya kadar eitli biimlerde olabiliyor. En yaygn biim, avucu dolduracak
kalnlkta, elin ayasna dayanan i ksm yuvarlaka, parmaklarn sard d ksm
balk srt biiminde hafif sivri olandr. Yassca yaplmas, yayn elde dnmesini
nlemesi bakmndan faydal ise de, baz rneklerde grld gibi fazla derin ve
yass olursa elin ayas ve parmak boumlar kabza yanlarn skca kavrayamaz.
Kabza srt ile i kabza arasndaki uzunluk 2.1-4,2cm arasnda deiiyor. En ok
kullanlan l ise 3-3.5cmdir.
Baz rneklerde, da gelen balk srt ksmn kesiti daire paras eklinde
deil, parmaklarn oturmas iin dalgal olarak yaplmtr. Bazlarnda ise, ran

62

W. F. Paterson, The Archers of slam, Journal of the Economic and Social History of the Orient
C.IX/1-11, 1966, s. 76.
63 N.

A. Faris - R. P. Elmer, Arab Archery, s. 162.

262

yaylarnn kabzalarnda grld gibi, kabza ortas yanlarda ikinlik

yapmaktadr (Resim 158). 16.Yzyl yay kabzalar derin ve yass iken,
19.Yzyla kadar gittike klm, incelmi ve yuvarlaklamtr (Resim 159).
nce kabzal yay ele oturtabilmek iin kabza sargs kullanmak gerekir.
Kabza Boaz (Tir Geimi): Kabzann, yayn sallarna bitiik olan
ksmlardr. Bu ksmn yuvarlak ve tok olmas iyidir. Zira oku yayn kabza ve
belleri atar.64 ste gelen kabza boaz, okun yrd yer olduu iin, tir
geimi diye anlr. Bu yer yayn st kolunda olduuna gre, st kol nasl
belirlenir? Baz okuluk kitaplarnda, yay kollarnn farkl uzunlukta olmas
gerektii, kiminde uzun kolun yukar, kiminde aa gelecei yazldr. Halbuki,
yaptmz incelemeler, Trk yaylarnda her iki kolun ayn uzunlukta olduunu
gstermektedir. Kompozit dou yaylar arasnda, sadece Arab yaylar bu
zelliktedir (Resim 137a, 142). Trke okuluk kitaplarnda, bu konudaki Arapa
risalelerden yararlanldn biliyoruz; bu bilgi oradan aktarlm olmaldr.
uhadar Ahmed, yle bir aklama yapyor: Kabzann st dibi zamanla
kerse ok atmaz olur; ayak ynndeki kabza dibi kmesi fazla bir mahzur
dourmaz;65 fakat yayn ba ve ayak ynnn nasl tayin edileceini belirtmiyor.
Anlalan, Trk yaylarnda st-alt fark yoktu, iki trl de tutulabiliyordu. Kollar
arasnda bir kuvvet fark bulunuyorsa, atc bunu sezgisiyle anlayp yayn ona
gre tutuyor olmalyd. Nitekim, baz yaylarda bir taraftaki kabza boaz
boyasnn ok srtnmesi ile and, bazlarnda ise her iki yann ayn lde
and grlyor ki, bu da byle kesin bir ayrm olmad fikrimizi
desteklemektedir. Baz yaylarn bir banda grlen kk iaret kertiklerinin bu
maksatla aldn sanyoruz.
Tir geimi yukarda kald iin, ince bir hesapla, st ve alt kollar arasnda
bir uzunluk ve kuvvet fark meydana geliyor, ksa kalan st kol daha sert alyor
demektir. Kol boylarnn farkl olmas grnde, herhalde bu husus dikkate
alnmaktayd. Her hususu dikkate alan yayc ustalarnn bu konuda hibir
denemeye girimemi olmalar ilgi ekicidir. Herhalde bandan beri, kol
uzunluklarnn farkl olmasnn daha karmak sorunlar yarataca, ayrca yayn
tek ynl kullanlmas sebebiyle daha ksa zamanda elden kaca hesaplanm,
sz konusu mahzurun giderilmesi at ustalna braklmt.

64 uhadar

Ahmed, Ayn Eser, y, I I a-b. I

65 uhadar

Ahmed, Ayn Eser, v. 1 la.

263

Sal: Yayn kollar iki ksma ayrlr: sal ve kasan. Kabza boazndan
balayan ksma sal denilir: Oku salan, atan anlamndadr. izimde de
grlecei gibi, kesiti, bir daire paras biimindedir, da gelen sinir kapl yzeyi,
dz veya hafif ukur, boynuz deli i yzeyi yuvarlaktr, (Resim 156 A). Sal
yaya esnekliini veren en hareketli ksmdr. Bu esnekliin ls, gerek saln
boyuna ve incelik kalnlk derecesine, gerekse kullanlan aa, sinir ve boynuzun
nisbetine baldr. Trk yaylarnda sal eni ortalama 3cm olmakta, boylar 1730cm arasnda deimektedir. Sal boylar arasnda byle geni bir fark bulunmas,
yayn esneklik ve at gcnn daha ok bu ksmda toplandn ve ayarlandn
gstermektedir. Saldaki aa, boynuz ve sinir nisbeti zerinde yukarda verilen
aklamadan da anlalaca gibi, boynuz gerek kalnlk gerek arlk bakmndan
daha fazladr. O halde bir yayn, okuluk dili ile gelili veya ekili yani hep ayn
kararda ekilir olmas ve at gc byk lde, salda kullanlan boynuzun
cinsine, miktarna ve kalitesine dayanmaktayd.
Topkap Saray Mzesi koleksiyonunda, sal ksmlarna boydan boya yivler
alm yaylara rastlanyor. Yivler ounlukla boynuz yzeyini kaplamaktadr
(Env.No. 1/1085,1/8853,1/8864,1/9330; iki timarl yayda ise sinir kapl yzeyler
olukludur (1/1082,1/1086). Ariv kaytlarnda bunlar ehane yay diye geiyor.
Bu yivlerin ata bir faydas olmadn, sslemek iin yapldn sanyoruz.
ran yaylarnda sallar iyice enli (7cmyi buluyor) ve yassdr (l.l-1.5cm).
Bylesine enli ve yass boynuz bulunamad iin, kollara ince eritler halinde
kesilmi boynuzlardan 8-10 tane yan yana denmekteydi (Resim 160). Bu ince
eritlerin yekpare boynuz kadar kuvvetli ve uzun mrl olamayaca aktr.
Bunlar yumuak ekili yaylardr, Trklerce makbl saylmazlar. Trk yaylarnda
boynuz ksm aktadr; ran yaylarnda kollara ister istemez eninine sinir sarlmak
gerekmitir. Bu da yayn ksa zamanda sklp dalmasna yol aar. Yayc
ustalan ran kabza biimini zaman zaman denedikleri halde, paral boynuz
tekniine sz konusu sakncalar sebebiyle rabet etmemilerdir.
19. Yzyl sarl Trk yaylarnda sallarn eni iyice azalm, i yz kadar,
sinir kapl d yz de yuvarlaklk kazanmtr. Eninin azalmasndan doan
kuvvet kayb, bu suretle karlanmtr.
Kasan: Sal bitimi ile yay ba arasndaki ksmlardr. Kasan veya-baz
risalelerde yazld zere- ksan, Trke kasmak, ksmak dillerinden
geliyor. Bu ksmlarn grevi, adndan anlald gibi yayn kollarn kasmak ve

264

ulara doru kollarda bir kar diren yaratmaktr. Saldan kasana geilen yere
kasan ba veya kasan gz denilir. Saln eni bu noktaya doru hafif
daralmtr; d yznde balk srt kntnn belirmesi ile kasana geilir. 15.18.Yzyl yaylarnda kntnn balang yeri aka belirlidir; 19.Yzylda
knt hafifliyor, kasan bann tesbiti gleiyor.
st kolda olanna ba kasan, alt koldakine ayak kasan deniliyordu.
Kesiti, i yzde yuvarlak, d yzde balk srt biiminde kntldr (Resim 156
a). Aa nisbeti bu biimi verecek tarzda arttrlmtr. Sinir nisbeti sabit
tutulurken, boynuz yava yava incelerek yayn banda son bulur. Kasanda
aacn rol n plana geiyor; boynuz burada esneklik vermekten ok zorlanan
kasan ba noktasn kuvvetlendirip, krlmaktan koruyor. Kasanda esneklik ok
azalmtr; bu yzden yay kurulu iken basit yay gibi bir ember paras biimini
almaz; sallardaki dairevi erilik kasanda yumuak bir dnle geriye kvrlr.
Kasann uzun veya ksa oluu, balk srt kntnn azl veya okluu
kaslmay, dolaysyla yayn sertliini arttrr veya azaltr. Kasan boylar 11.519cm arasnda deiiyor; ortalama l menzil yaylarnda 16-17cmdir. Abdullah
Efendi: Menzil yaylar kasan bir parmak uzunca olsa eyidir diyor. 66 uhadar
Ahmed ise bu konuda yle yazyor: Yay kasanlca olmak gerek. Ayak kasannn
zamanla geriye doru kendini brakp direncini yitirmesi mahzurludur, ata halel
getirir. Ba kasannda olan dorulma pek zarar etmez.67 u halde byle
durumlarda yayn ayak ksmn yukar evirerek kullanmak, hi olmazsa bir sre
iin, mmkndr. Bu da zamanla yayn ba ve ayann deiebileceini
gsteriyor.
Kasan Sonu: Kasann yay ba ile bititii yerdir. Bu noktada boynuz son
bulmu, aa ve sinir kalmtr. Yay ba, kasanla 120-150lik a yapacak
ekilde bir kvrlma yapar. Bu ller yay kasl ikendir, yay kuruldukta esneme
sebebiyle a artarak at srasnda 180ye yaklar. Bu erilik yay balarna
diren kazandrr. Boynuzun incelip son bulduu yer dzeltilmi, yay kurulu iken
buraya oturacak olan ton dmnn kolayca hareket etmesi salanmtr.
Sarl yaylarda buraya kk bir deri paras, tozlu yaylarda bir toz paras
yaptrlmtr. Ton dmnn srtnme ve ypranmasn en aza indirmek iin,
baz tirke yaylarnda kasan sonunun bu d yzne oluklu bir kemik veya fildii

66 Abdullah
67 uhadar

Efendi, Ayn eser, v. 7b.

Ahmed, Ayn Eser, V, la.

265

paras konulmutur. Yalnz byle rnekler ok azdr. Oysa Mool, in ve KrmTatar yaylarnn hepsinde bu paray grmekteyiz. Bunlarda yay ba kasana dar
bir a ile balanr ve yay kurulu iken kasan sonu bir dirsek meydana getirir.
Kiriin buradan kaymasn nlemek iin bu para gereklidir. Trk yaylarnda
kasan sonu byle bir dirsek yapmaz, dolaysyla kiriin kaymas sz konusu
deildir.
Yay Ba: Yayn iki ucundaki aa uzantlardr. D kenara ton ilmei
takmak zere bir kertik almtr. Buna gez yahut ton kertii denir. lmek
tiftiklenip anmasn diye, kertiin iine, yanlarna taacak ekilde za denilen
kk bir deri paras yaptrlr. Yaylarn ounda, kertiin atlamasn nlemek
iin, i kenarna sinir sarldn gryoruz. Yine birok rnekte, ban d
kenarna, kertikle u arasna kemik veya fildii bir para konulduu grlyor.
Bunlarn yay ban zedelenmekten korumaya yaradklar anlalyor.
Yay balarnn boylar 6.5-12.5cmler arasnda deiiyor. % 80inde
ortalama l 8.5-9cmdir. Abdullah Efendi, menzil yaylar iin 3 parmak ba
boyunun mnasip olduunu sylyor.68 Hesabmza gre, parma 2.8cm alrsak,
eldeki rnekler bu lye uymaktadr. M.Kani de ayn ly vererek, boynuz ve
sinir bulunmadna gre, sadece aa ksmn uzun olmasnn ata ne faydas var?
diye sormaktadr.69 Bu gre katlmyoruz. nk yay balar,
kmsenmeyecek lde diren salayan ksmlardr. Yayn gcne ve
byklne gre, balarn da uzun ve dolgun olmas gerekir. Nitekim, Bayezid
imzal byk puta ve menzil yaylarnda ba boylar 10cmnin zerindedir (Resim
144).
Yay balar, yaylarn biim bakmndan en fazla eitlilik gsteren
ksmlardr. Yapld devire ve yapan ustaya gre deiik biimler alabilmesi,
kitabesi silinmi rneklerin devrini tesbitde veya ayn ad tayan farkl yayc
ustalarn bulmakta yardmc olmaktadr. Yay balarn, biim ynnden bellibal birka gurupta toplayabiliyoruz. Balarn biimi derken, kertik ile u
arasndaki ksm anlalmaldr; nk, ton kertiinden kasan sonuna kadar
uzanan ksm hepsinde aa yukar ayndr.
Bayezid tipi: Daha ok 16. Yzyl bana ait rneklerde grlen bu tipte
balar byk ve yass olup, ular dz kesilmi, kenarlar hafife yuvarlatlmtr.
Ariv kaytlarnda bu tr yaylara, bann biiminden tr Bayezid bal yay

68 Abdullah
69 M.

Efendi, Ayn Eser, v. 6b.

Kani, Ayn Eser, s. 156.

266

denilmektedir. Bunlarda kertik dibi sinir sargs ve kenar kemii kullanlmamtr.

(Resim 144).
Klasik tip: En yaygn olan tiptir. Uzun veya ksa, sivri yahut kt ulu olsun,
bu tipte ban kertikli d kenar her zaman dz ve kaln, i kenar eri ve
keskincedir. ounda kertik dibi sinir sargs ve kenar kemii bulunmaktadr
(Resim 161).
Yuvarlak tip: Bu tipte u ksm yuvarlak ve ksadr. Kertik dibi sarg
bulunsa da, ksa oluu sebebiyle, ba kemii kullanlmamaktadr (Resim 162a).
Kesik tip (ran tipi): ran yaylarnn balarnda grld gibi, u ksm
ieriye doru eik kesilmitir. D kenar kaln, i kenar incedir. Hepsinde kertik
dibi sinir sarg bulunmasna karlk, hibirinde ba kemii yoktur (Resim 162c).
Ayrca, bu esas tiplerin eitli karmlarna veya tek rneklere de
rastlanyor. Bir rnekte, u ksma bir kertik ve bir oyuntu alarak deiik bir
dekoratif grn salanmtr (TSM, Env. No. 1/9574), (Resim 162b). Az sayda
baz rneklerde, kertik dibine sinir sarg yerine, Krm-Tatar yaylarnda
rastland gibi, deriden erit yaptrld, ba kemii yerine ise sert bir aa,
mesela bir abanoz paras kullanld grlmektedir.
Bu arada, yay balarnn ayr bir para halinde kemik yahut fildiinden
yapld birka rnee rastlyoruz: 1/8907 (Bayezid tipi), 1/8966 ve 1/1088
(Yuvarlak tip). Bu rnekte kasan sonuna derin bir yark alm, kemiin bir
ucu inceltilerek bu yara yerletirilmitir. Balarn bylece daha salam olaca
hesaplanm ise de, bu kere balant yerleri zayflamaktadr. ran ve Krm-Tatar
yaylarnda balar kuvvetlendirmek iin baka bir yola bavuruluyor: Ba
uzunlamasna ortadan ikiye ayrlarak, araya 2mm kalnlnda bir kemik levha
yerletiriliyor. Kemik levha sadece ba ksmnda bulunmakta, kasana
girmemektedir. paradan oluan yay ba, kertik dibine sarg sarlmasna
ramen, kolayca dalabilir. Nitekim, Trk yaylarnda bu yapm hi
denenmemitir.
2.f- Yaylara Sar ve Toz Tatbiki
Yayn en byk dman nemdir. Nem alan yay gever, esnekliini yitirir
ve atmaz olur. Bunu nlemek zere yayn sinir kapl d yzne atn sar derisi
yahut kayn aac kabuu (toz) denirdi. Bylece yaylar sarl ve tozlu
(timarl) olmak zere balca iki eide ayrlyordu.
Tirke ve puta yaylar sarl yaylardr. Atn nisbeten ince olan sar
ksmndan

267

alnan deri iyice tabaklanr, tekbir para halinde yayn d yzne itina ile
kaplanrd. Deri ortada geniler ve kabzay epevre sarard. Kenarlar 2-3mm
kadar fazla braklr, boynuz zerine yatrlrd. Sar demek byk ustalk
isterdi. Eldeki rneklerden ou son derece itinal yaplmtr. Acemilik, gerek
kullanlan derinin kalitesinde, gerek yapmda hemen kendini belli ediyor.
Nitekim, Hamburglu Mebertin yapp gergedan avnda baar ile kullandn
syledii Trk tipi sarl yaylarda gzmze ilk arpan kusur buradayd ve
kendisi ok urat halde daha iyisini beceremediini itiraf etmiti. 17. Yzyl
Polonya yaps Trk tipi sarl tirke yaylarnda da ayn acemilik hemen dikkati
ekmektedir.
Sar, toza nisbetle daha dayankl ve koruyucudur; dolaysyla sarl
yaylara sk sk timar vermek gerekmez. Bu bakmdan tirke yaylar, sava artlar
dikkate alnarak, sarl yaplyordu. Derinin yumuak kalmas, atlamamas iin
zerine sk sk sandalos ya srlrd. Yayclar, hile kartrlmasndan
korkarak, bu ya kendileri hazrlarlard. M.Kani, yan nasl yaplacan
kitabnda aynntl olarak tarif ediyor.70
Menzil yaylar ise, tozlu yaylardr. Kayn kabuunun nemden koruma
zellii Trklerce eskiden beri bilinmekte ve eitli yerlerde kullanlmaktayd. Bu
amala kl knlarnn da kimi zaman tozla kaplandn gryoruz. Kaba
durmasn diye genellikle tek kat denen toz, stanbul gibi rutubetli kentlerde,
menzil yaylarn ancak bir lde koruyabiliyor ve sk sk timar verilmesini
gerekli klyordu. Bu yzden tozlu yaylara timarl yay da deniliyordu. Yaylar
attan nce bir sre yay,sandna yahut gnee konularak timarlanr, nemi
giderilirdi.
zerine cila veya vernik srlp naklarla bezendii iin, tozlu yay olup
olmad ilk bakta belli olmaz. Toz g bulunan, deerli bir maddeydi;
bulunamad hallerde sinir yzne vernik srlmekle yetinilirdi. Kayn kabuu
zerindeki koyu kahverengi izgilerle dekoratif bir grnm tad iin, kimi
zaman ayrca nak yaplmaz, renksiz cila srlerek ylece braklrd (Resim
149). Yay kollarnda boynuz, aa ve sinirin birletii kenar ksmlar en ok nem
alan yerler olduu iin, buralara boydan boya ince deri eritler yaptrlrd.
Eldeki btn rneklerde, tozun yay kollarna yanyana bititirilmi iki erit
halinde dendiini ve ek yerlerinin hep apraz kesildiini grmekteyiz. Toz
neden tek paral olarak denmiyordu, bunu anlayamyoruz. Kollardan gelen
uzantlar
70 M.

Kani, Ayn Eser, s. 211-212.

268

kabzada birlemekte, i kabzaya ise, iki ayr para, elik grnebilecek ekilde
yaptrlmakta idi (Resim 163). Birleme yerleri daima yanyana getirilmi
birbirine bindirilmemitir.
3- Yay Kirii (ile)
Osmanl yaylarnda kullanlan kiri, ok katl ibriim ile yapldndan, ile
diye adlandrlr. Daha nceki dnemlerde Trkler, sinir (rivayete gre, kurt siniri)
liflerinden yaplma kiri kullanrlard. nsan bomaya da yarad iin, boma
kiri diye anld olurdu.71 Bu tr kiri sonradan ran yaylarnda kullanlmaa
devam etmitir. Liflerin dalp dolamasn nlemek iin, zerine batanbaa
veya yer yer iplik sarlrd.
Kirite aranan iki zellik, salam olmas, scakta uzayp soukta
ksalmamasdr. Araplar scakta uzad gerekesiyle ibriim ile kullanmaz, deri
(srm) kirii tercih ederlerdi. yisi deve derisinden olurdu. Abdullah Efendi,
Osmanl tirke yaylarnda deve derisi kiriin de kullanldn sylerse de, elde
hibir rnek yoktur. Ayn yazar, yapmn yle aklyor: Deri taze iken alnp,
tuzlanmadan, bir k boyu akta, kar, yamur ve ayazda braklr. Yeteri kadar
yumuamam ise, bu kere, tatl sulu bir gle veya havuza atlr. Yumuaynca
alnp, keskin ulu bir bakla boyuna olarak eritler halinde kesilir. Ortasna,
okun taklaca yere drt parmak ibriim sarmak gerekir.72
16.Yzyl banda kaleme alnan Arapa okuluk risalesinde, kiri yapm
konusunda daha geni bilgi buluyoruz: Bahara doru, ktan zayflam kan
develerin derisi alnr. Gen develerin derisi makbuldr. Souk suya atlr. Tuz
kullanlmaz. yice yumuaynca, yanlar ve srt olmak zere paraya ayrlr. Srt
paras, kenarndan bir tahtaya ivilenerek aslr. Serbest kenarndan tutulup
gerdirilerek, keskin azl bir bakla et ve ya kalntlar kaznp temizlenir.
Parann ortasndan boydan boya iki erit kesilip alnr. Derinin ince yerine
rastlanrsa erit biraz enli, kaln yerine rastlanrsa biraz ensiz kesilir. Bkldkte
her yeri bir karar olur. Derinin iki yan parasndan alnacaksa, bu ksmlar daha
ince olduundan, eritler biraz daha enli kesilmelidir.

71 Dedem

Korkudun Kitab, (Haz. O, . Gkyay), . 50.

72 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 12a-b.

269

Kesilen eritler, hava cereyan olmayan gnesiz bir odada, duvara

tutturulmu bir tahtaya birer ularndan aklr. Sarkan serbest ulara birer yark
alarak, ksa kk birer aa geirilir. Bir elle aa yava yava dndrlrken,
teki elde bulunan kaygan bir ta eride boydan boya srlerek kvrmlarn
birbirine oturmas salanr. Yeterince kvrldktan sonra, aa karlr ve buraya
bir arlk balanr. Arlk kirii adamakll gerdirip uzatacak kadar olmaldr.
Bylece kuruyuncaya kadar bekletilir. Sonra, yazn kullanlacaksa Arap zamk,
kn kullanlacaksa tilki ya ve sar balmumu karm srlr. Bu maddeler
kirii kuru yaz scandan ve kn souk neminden korur.
Araplar, kiri yapmnda ayrca, yaban eei yahut kei derisi, barsak, sinir,
hibiri yoksa kendir de kullanrlard.73
Arap yay kirilerinin deriden tek paral olmasna karlk Osmanl yay
kirileri ok katl ibriimden paral olarak yaplrd. Gvdeyi meydana getiren
ipek ilesi karmasn diye, ok gezinin oturaca orta ksma enlice meydanlk, iki
yana aralkl olarak ensiz gller sarlrd (Resim 155). Bu sarglar renkli
ibriimden olurdu. Daha sonra, ilenin iki bana, ayr ayr hazrlanan ve zel bir
dmle balanan ilmekler (tonlar) geirilirdi (Resim 154).
3.a- ile Yapm
ile yapmnda, ile tezgah denilen zel bir alet kullanlr. 115 x 10cm
ebadnda cilal bir tahta alnr. Tahtann iki bana, birbirine yakn, artma er
delik alr. Bu deliklere skca girecek kalnlkta ve birer kar uzunlukta
imirden iki ivi hazrlanr. ivilerin balar birer miktar yarlr.
ile yaplacak kat bkml ham ibriim, nce ivilerden birinin bana
drt be kere dolanr ve ucu yara sktnlr. Sonra ile yapar gibi, ividen iviye
sarlr. stenilen kalnl bulunca, ibriimin ucu bu kere teki iviye sarlp bir
kar kadar fazla braklr. Daha sonra, bir veya iki boy deiik renkte gevek
bkml ibriim alnarak, balarda uzunca braklm ibriimlerle hepsi birlikte
ile ular balanr. Araya katlan farkl renkte ibriime klavuz denilir; ilenin
dolak olup olmadn anlamaa yarar. Dolak ile, ara yerde gevek ipler
kalacandan salam olmaz. iviler sklp ile karlr.

73 N.

A. Faris - R. P. Elmer, Arab Archery, s. 94-97.

270

Ton denilen ilmeklerin yapmna gelince: Tek katl, ham ve temiz ipek
alnr Bir tahtaya salamca tutturulmu iki aa ivi arasna ile tarznda sarlr.
Her telin ayn gerginlikte olmasna dikkat edilir. ile mnasip kalnl bulunca,
buradan karlp, ton tezgahna taklr. Tezgahn iki bandaki karlkl
deliklerden geirilen ulara birer kk denek sokulur. Bu durumda ile fazla
sarkmamaldr.
te yanda, geni azl bir kab iinde, 5 dirhem balmumu, 10 dirhem sakz
ve 20 dirhem balk tutkal, yeteri kadar saf su ile kaynatlr. Soumadan, kab ile
altndan geirilir; svnn ile katlarna iyice ilemesi salanr. Tezgahn iki
banda birer kii durur. nce biri, bir eliyle ileyi kabn stne bastrrken br
eliyle kendi tarafndaki denei saa doru kvrr. Sonra teki bata duran kii
ayn ilemi tekrarlar. ile yeteri kadar bklnce, bu halde, cereyansz ve
gnesiz bir yerde iyice kuruyuncaya kadar bekletilir. Kuruyunca tezgahtan alnp
kangal edilip saklanr. ile ve ton yapmnda kullanlan saf ipein alas Uzak
Doudan getirtildii iin, htayi diye anlrd. Gerek yay, gerekse ton ilesinde
boyal ipek pek kullanlmazd; zellikle krmz boya maddesi ipei rtrd.
Burada dikkat edilecek en nemli husus, yapmda kullanlan svnn
kvamnda hazrlanmasdr. Sulu olursa teller birbirine iyi yapmaz, ton ksa
zamanda tiftiklenir; koyu olursa bkme iyice nfuz etmez, ayn sakncay
dourur. M. Kani, kvam iyi derse, sadece balk tutkal ile de yaplabilir,
demektedir.74 Ton, ilk bakta, kenevir veya sinirden yaplm izlenimi
uyandrmaktadr. Emin olabilmek iin bir para alp suda kaynattk. Bir sre sonra
yapkan maddelerini tamamen att ve sedef rengi parlak ipek tel tel zlp
ayrld.
Ton halkalar ile balarna, ton dm denilen zel bir dmle
balanr. Ton akl kararnda olmaldr. Tayboga akln parmak (iaret,
orta ve yzk parma) girebilecek kadar olmasn sylyorsa da, eldeki
rneklerden bu lnn kullanlan yaya gre 4.5-7cm arasnda deitii
grlyor. Ton akl, yay bandaki ton kertii ile kasan sonu uzunluu kadar
olmal, ton dm yay kurulu iken kasan sonu zerinde durmaldr. Aklk
fazla olursa toncun kiriten kurtulmas, az braklrsa rahat hareket etmemesi gibi
sakncalar dourur.
Ton dm ustalk ister, resimde grld gibi balanr (Resim 154)Dm ok sklanmadan, ile yaya taklr. briim katlar tek tek dm dibinden
tutulup ekilerek gevek olanlar gerdirilir. Sonra uzunca braklan ibriim ular
74 M.

Kani, Ayn Eser.

271

dm zerine sarlp dmlenir. Toncun kesilen dm ularna biraz tutkal

srlr. Maa ile ceviz byklnde bir kor alnr, flenir ve bu ulara
bastrlarak dalanr. Dalama sonunda ular sert bir ba meydana geririr ve
dmn geveyip zlmesini nler.
Sra, meydanlk, dgl ve glleri sarmaya gelmitir. Meydanlk ve gller
ilenin dalp dolamasn nlerler, dgl ise okun iledeki gez yerini belirlemek
iindir (Resim 155). Yeteri kadar boyda, kat bkml ibriim alnr. Dekoratif
bir grn vermesi iin renklisi tercih edilir. be kere boydan boya balmumu
srlerek, parmak kalnlnda bir denee sarlr. Usta melir, dizlerini yay ile
ile arasna sokup iki yana aarak, ilenin gergin durmasn salar. Meydanlk
sarlacak orta ksm akta kalr. Hazrlanan ibriimin ucunu, meydanln
balayaca noktadan ortaya doru yatrr, bir eli ile meydanln ban tutar, br
eli ile sopaya sarl ibriimi ortaya doru gc yettii kadar sk ve stste
bindirmeden sarmaa balar. ki parmak kadar sardktan sonra, ibriimin sarg
altnda kalan ucunu skca ekip dar alarak sarmaa devam eder. Ortay biraz
geince, meydanln bitimini hesaplayp ibriimi bu kere o noktadan geriye
doru yatrr. Bir eli ile o utan tutarken sarmaa devam eder. Bitim noktasna
varnca darda kalan ucu ekerek bu ba da sklar. Artan ular kesip alr.
Bylece meydanln iki ba pot yapmayacak ekilde salamca dmlenmi
olur. Daha sonra, ilenin iki yannda kalan ksmlarna, ayn ekilde ve muntazam
aralklarla, birer tanesi ton dm dibinde olmak zere, yarmar parmak
eninde drder gl sarlr.75
Gez yerini belirlemek iin, meydanlk zerine ve biraz bir kenara doru
sarlan ikinci kat sargya dgl denir. Belli olmas iin, deiik renk ibriim
kullanlr. ki gl eninde olduundan bu ad verilmitir. Dgln kaln olmamas
gerekir; yoksa okun rahat kmasn nler, gez dudaklarnn apmasna, yani
iki yana ayrlmasma sebep olur. ile yaya taklymasna dik tutuldukta, dgl
ortadan yukarda, sarg yn ise daima sadan sola doru olmaldr. 76 Eldeki
ilelerin hepsinde dgl sargsna rastlanmyor. uhadar Ahmed: Usta atclar
ileye dgl sarmaz demektedir.
Yayn ilesi, atta sonucu etkileyen nemli bir unsurdur. Kaliteli malzeme
kullanlmas, yapmna byk titizlik gsterilmesi ve llerinin uygun olmas

75 M.

Kani, Ayn Eser, s. 149-151,

76 uhadar

Ahmed, Ayn Eser, v. 14b.

272

gereklidir. skdarl Binyzc Hafz Efendi, atclarn dikkatini sk sk bu

noktaya ekerek: ileye dgl sarmakda dahi sr vardr derdi.77 Hac Sleyman
bu konuda stad saylr: Onun balad ileyle atlan ok, herhangi bir ileyle
yaplan at 50 gez aar, denilirdi.78
3.b- ile Boyu, Kalnl ve Arl
ile boyunun tesbiti konusunda deiik grlerle karlayoruz.
Muhakkak ki, yay boyu ile ile boyu arasnda uygunluk olmaldr: ile uzun
olursa, ok sonuna kadar ekilse de yay tamamen dolmaz, yakna atar; ksa
olursa, oku dolduraym derken hem atc hem yay zorlanr, atlan ok havada
oynar. ilenin yaya uygunluunu belirlemede nerilen ilk usul udur:
ekilip brakldkta uzayp ksalmyacak cinsten bir sicim alnr. Bir ucu
yayn ton kertiine tutulur ve kenarndan ksa ksa devrederek dier ton
kertiine gelindiinde ip kesilir. Bu l ipi 12ye katlanarak bir paras kesilip
atlr. Kalan yine 12ye katlanr ve bir paras atlr. Elde edilen ip boyu bu yaya
ait ile boyunu verir. Bu hesaba gre, yayn ton kertikleri aras 110cm ise, ile
boyu 92.5cm olacaktr. Bu l, tirke ve puta yaylar iindir. p ikinci defa 12ye
deil, 6ya katlanr ve bir paras atlrsa, menzil yaylarna mnasip ile boyu
bulunur. O halde, 110cm gelen menzil yayna 84cm ile gerekir.79
kinci usul daha pratiktir: Yay kuruluyken ile ortas ile kabza ortas (elik)
arasndaki uzunluk llr. Bu l ortalama 7 zira- mimari parma (22cm)
olmaldr. Bundan 2.5 parmak azna veya ouna kadar da kullanlabilir. Tayboga
da bu usul benimsiyor ve ile ile kabza aklnn, ilenin 1/4i kadar olmas
gerektiini, 1-1.5 parmak uzun da olabileceini sylyor.80
ile boyu normalden biraz ksa olursa devirmeli uzunca olursa dekli
diye anlrd. Eski ustalar dekli ileyi tercih eder, byle ilenin oku azlkl
olur, yani uzaa gider derlerdi.81 Topkap Saray Mzesi koleksiyonunda,
ilesiyle beraber saklanm yaylarda ile boylar yledir.

77 M.

Kani, Ayn Eser, s. 177.

78 M.

Kani, Ayn Eser, s. 145-146.

79 M.

Kani, Ayn Eser, s. 144-145.

80 Tayboga,

Bugyetl-Meram, v. 25b.

81 Tayboga,

Ayn Eser, 12a.

273

Env.No
1/8869
1/2712
1/8842
1/8845
1/9136
1/9113
1/9376

Yay Boyu
126cm
114cm
112cm
111cm
110cm
108cm
106cm

ile Boyu
99cm
88cm
88cm
88cm
87cm
88cm
85cm

Bu rneklerden de anlalaca gibi, atclar ile boyunun tayininde,

nerilen usullere uymaktan ok kendi denemelerine dayanyorlard. Eldeki
ilelerin boylar 82-99cm arasnda deimektedir. Ortalama boy 87cmdir.
Meydanlk sargs uzunluklar 8.8-13.3 cm, gl boylar ise 0.8-2.1cmdir. Bazen,
ile boyunu biraz ksaltmak iin, bir veya birka yerine dm atld
grlmektedir. Bu arada dikkatimize arpan bir nokta da udur: Okuluk
risalelerinde, ile yapmnda boyanmam ham ipek kullanld, boyann
(zellikle krmz boyann) ibriimi rtt belirtiliyorsa da, eldeki 28 rnekten
21i renkli, 5 tanesi ise krmz boyaldr.
ile kalnl, kullanld yayn sertliine gre ayarlanr. Tirke yaylarna
kaln ile iyidir; oku hzl ve dz atar; isabet ihtimalini arttrr. Menzil yaylarnn
ilesi ise ince olmaldr, iyi azlk verir, uzaa atar. Ama at temiz olmaldr,
yoksa oku havada oynatr. Yay kurulu iken, ileyi 10cm kadar ekip braktkta
kan ses pes ise ile fazla kaln, tiz ise fazla ince demektir. kisi aras tatl bir ses
verirse, normal kalnlktadr.82
ilenin kalnl ibriim saysna gre anlalr gibi grnyorsa da, ibriim
kalnl hepsinde ayn olmad iin bu bir l olamaz. Kullanlan ibriimi,
kaln, orta ve ince diye e ayrrsak, kaln ibriimli rneklerde kat says 20-34,
orta kalnlkta 42-60 ve incede 46-64 arasnda deimektedir.
ilenin kalnl daha ok arlndan anlalr. Eldeki otuz kadar rnekte
arlklar 11-6.5 gr olup, ou 7-8 gr gelmektedir. ilenin boyu gibi arl da
kullanld yaya gre hesaplanr. Yay boyu ile ile arl arasnda yle bir
ilikiden sz edilmektedir: 10 tutam (112 cm) yaya toncuyla beraber 3 dirhem (9,6
gr), 12 tutam (134.4 cm) yaya 4 dirhem (12.8 gr) ve 14 tutam (156.8 cm)

82 M.

Kani, Ayn Eser, s. 146; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 13b.

274

yaya 5-6 dirhem (16-19.2 gr) ile gereklidir. Pirev yaylarna, bu lnn biraz
dna klarak, 2.5 dirhem (8 gr) dirhem ile kullanmak doru olur,
denilmektedir.
ile arl ile yay arl arasnda da bir iliki vardr: ile, yayn
1/10inin 1/3 i kadar olmaldr. Bu hesaba gre, 120 dirhem (385gr) yaya 4
dirhem (12.8 gr) ile gerektir.83 Eldeki rneklerin yay ve ile oranlar bu lleri
tutmaktadr.
Araplar, yay kuvveti ile ile arl arasnda da bir bant kurmulard:
Yay kiriinden bir diree asar, kabzasna aradaki mesafe bir ok boyunu
buluncaya kadar arlk balarlard (Resim 164). Arlk batman olarak yayn
gcn, yani eki iin gerekli kol kuvvetini verirdi. Buna gre, ile arl,
yayn ektii arln 1/1000inin 1/3i kadar olmaldr. Bir yay 30 am batman
(18.000 dirhem) ekiyorsa, bunun 1/1000i 18 dirhem, bunun da 1/3i 6 dirhem
(19.2 gr) olacak demektir. Kaynaklarda aklandna gre, Osmanllar, sarl
tirke ve puta yaylar iin bu usul de kullanmlardr.84
B-TRK OKLARI
Eskiler, baarl bir at iin ncelikle u eyi gerekli grmlerdir: Usta
atc, iyi yay, iyi ok. Atcnn ustal ve yayn kalitesi zerinde durduk. Bu
baarda okun rol nedir? Abdullah Efendi, bu soruya konunun geniliini
dnerek u ksa cevab veriyor: Ok yapmakda esrar okdur, malum ola.85
Sefaret Katibi Mahmud Efendi, 9 Temmuz 1794 gn, Londrann Bedford
Meydannda, Okuluk Dernei (Toxophilite Society) yeleri nnde, ilkin
rzgara kar 415 yardaya (380 m), sonra rzgar ynnde 482 yardaya (446 m)
iki at yapt. Bunlar, ngiliz okular iin rekor saylacak artc llerdi.
Kendisinden, bir rekortmen deil sadece merakl olduunu, bu llerin lkesinde
kemanke saylmaya bile yetmiyeceini ve Sultan III. Selimin stanbulda
bunlardan ikibuuk kat fazla rekoru bulunduunu renince daha ok ardlar.
Baarnn srrn anlamak iin, Mahmud Efendinin hediye ettii yay ve oklar
incelediler. Yay ksa olduu gibi, oklar da ksa, ince ve hafifti. Yayn eki gc
160 libre (72.5 kg) oklarn boyu 25 1/2 inch (65 cm) geliyordu. Baary daha ok
oklarn
83 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 13a.

84 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 13a. Dier kaynak okunamamtr. (editr notu)

85 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 18a.

275

ksalna ve hafifliine yorarak, Trk oklarnn yalnz menzil atlarna elverili

olduu, hedef (puta) atlarna yaramayaca sonucuna vardlar.86
ngiliz okular, atlan mesafe ile okun boyu arasnda balant kurmakta bir
bakma haklydlar. Trk yaylar dier btn yaylardan daha ksadr. Yay ile okun
boyu arasndaki belli oran sebebiyle, Trk oklar da bilinen en ksa oklardr. Hatta,
bilek siperi yardmyla, ok kabza gerisine 4-5 cm ekildiinde yaya gre daha da
ksalyor demektir. Havada uzun sre kalmasn salayan hafiflii, srtnmeyi en
aza indiren incelik ve ksal elbette uzaa gitmesinde nemli rol oynar. Fakat
ayn zellikler, okun yaydan karken savrulmasna, havada oynamasna yahut
yere deince kolayca krlmasna da sebep olabilir. Ama olmuyor. Kald ki bu
oklarla, ngilizlerin sand gibi, yalnz uzaa deil, elik hedeflere de isabetli ve
etkili atlar yaplabiliyordu.
O halde, baar sebebini sadece okun boyuna balamak yetersizdir. Nitekim
ngiliz okular da bu olaydan hemen sonra Trk okuluuna daha yakndan
eilmiler ve aratrmalarn ok ynl olarak bugne kadar srdrmlerdir.
Trkler, 15.Yzylda ve daha nce, kayn aacndan yaplm oklar
kullanrlard.87 15. Yzyl ortasnda, kam ok kullanlmaya balanyor. 16.Yzyl
banda, her ikisi beraber kullanlyor, fakat aa ok yapmnda kayn yerine am
aac tercih ediliyordu. Eski ustalar, kam okun her bakmdan daha stn
olduunda birleiyorlar: Kam ok hem daha hafiftir, hem de darbeye kar daha
esnek bir yapya sahiptir. Yalnz, her eit kamtan iyi ok yaplamyor,
Hindistandan getirilen ii dolu, boum aralar geni, dokusu sk ve saf, zel bir
kam kullanlyordu. stanbul Okmeydannda alan ilk menziller hep kam
okla atlmtr. Zamanla ihtiya artm, yeterince okluk kam bulunamad iin,
birka bir altna satlr olmutu. Kemanke Mustafa'nn: Ok atan altn atar sz
bu gerei dile getirir.88 Bu yzden, kam okun 16. Yzyl sonunda bsbtn
terkedildiini gryoruz.
17. Yzyl sonunda, okuluk sporuna yeni bir canllk getirmeye alan
Abdullah Efendi, kam ok konusunu da ele alr. Bir kitabnda, Oku Ustas

86 Gerek

bu olay vaktinde, gerekse bundan sonra ngiltere ve br Avrupa lkelerinde balatlan Trk
Okuluu aratrmalar iin Bkz. P. E. Klopsteg, Turkish Archery and the Composite Bow, s. 1-30.
87 Dedem

Korkudun Kitab, (Haz. 0.1. Gkyay), s.29,100,108.

88 Kemanke

Mustafa, Kavsname, v. 21a.

276

Abdlalim elebiye kam ok yaptrdn, Oku Gnayi elebi ile Oku

Yusufun da kam ok yapp iyi sonu aldklarn, Hindistana giden tacirlere okluk
kam smarladn, bunlar gelirse kam okun yeniden rabet bulacan
umduunu yazmaktadr.89 Bu abalarn bir sonu vermedii anlalyor.
Okun ksmlarna, insan vcuduna benzetilerek deiik adlar verilir (Resim
165) Okun boyu 24 eit ksma blnmtr. ileye taklan gez kertiinden
itibaren ilk 4 ksma ba, ban bitimine boaz, 10,5-11 ksm gelen yerine gbek,
boazla gbek arasna gs, gbekten 17. ksma kadar baldr, baldrdan uca
yani 17.-24. ksm arasna ayak denilir. Ucuna taklan sivri para madeni ise
temren, kemik ise soya adn alr. Havada dzgn umasna ve hep aya zerine
dmesine yarayan paral tye yelek, bazen da sakal denir. Gezi, kemik veya
fildiinden ayr para halinde olursa bapare diye anlr.
Oklar, yapldklar malzeme bakmndan, kam ve aa diye ikiye ayrld
gibi, kullanldklar amaca gre de, tirke oku, talimhane oku, puta oku, menzil
oku, idman ve mek oku gibi trlere ayrlrd. Bu trlerin de kendi iinde eitleri
vard.
Menzil oklar ayrca, gvde biimlerine gre e ayrlrd: Kiri endam,
tarz- has, em endam. Kiri endamda, okun gvdesi gezden itibaren boaz,
gbek ve baldrda hep ayn kalnlkta devam eder, ayakta uca kadar incelir. Kam
oklar en ok bu endamda yaparlard. Tarz- hasda, boaz yeri az ince, gvde
kalncadr, ayak ok incelmeden uca kadar gider. em endamda, boaz ksm
incedir, gbee kadar kalnlar ve baldrdan itibaren fare kuyruu gibi gittike
incelerek son bulur.
Okun, yaydan karken boaz, topraa veya hedefe arpnca aya fazla
tazyik grr ve en ok bu iki yerden krlr. Bunun iin, bu ksmlar nisbeten kaln
olan kiri endam tavsiye olunmutur. Ama, soyadan gbee kadar yeri ince
olmakla ve hava srtnmesini en aza indirmekle, em endam en fazla uu
stnlne sahiptir. Usta kemankeler bunu bilir, biraz yumuak yay kullanarak,
bu endamda ok atmay tercih ederlerdi.

89 Abdullah

Efendi, Kavaidr-Remi, v. 17b-18a.

277

1- Oklarn Yapm
Kam oklar, ya tek para kamtan yaplr veya kam, boyuna ince eritler
halinde kesilip, bir araya yaptrlarak hazrlanrd. Her iki halde de boum aralar
bir ok boyu olan kam tercih edilirdi. Yoklukta ksa boumlu kam kullanld
olmutur. Bunlarda boum yerlerinin iyice dzeltilse bile bir potluk yapt
grlr. Ayrca yekpare kam oklara istenilen endam vermek imkanszdr.
Kamn en sert yeri yzeyidir, ii dolu da olsa, inceltmek iin yontulduunda o
ksm hemen zayflar.
Ar temrenli tirke oklarnda boum potluunun ve endamn byk
mahzuru yoksa da, byk titizlik isteyen menzil oklarnda bunlar kulak ard
edilemez. Nitekim, ister boumlu, ister boumsuz olsun, tek paral kam
rneklere sadece tirke oklarnda rastlyoruz. Menzil atlarnda kullanlan ve ii
bo anlamna mcevvef denilen ok paral kam oklarda btn bu mahzurlar
giderilmitir.
Mcevvef ok yapmnda boum aralar bir ok boyu olan kam kullanlr.
nce kam, kalnlna gre, 8,10,12,16 veya 20 paraya blnr. Yaplacak ok
iin 6, 12, 18 tanesi ayrlr. Bu paralar bak ve ee ile dzeltilir, i taraflarndaki
yumuak doku kaznr. Paralara, ba ve ayak ksmlar dar, ortalar geni bir
biim verilerek, yan yana getirildiinde istenilen endam almas salanr.
Hazrlanan paralar tutkallanp bir tel etrafnda yan yana yaptrlr ve iple
sarlr. Kuruyunca ip sklr, sama denilen ince yuvarlak azl rende ile ek
yerlerindeki kntlar ve tutkal taknlklar giderilir. Daha sonra, kou otu ile
okun zeri cilalanr, iindeki tel ekilip karlarak, temreni veya soyas ile gezi
veya baparesi taklr. Yelek yaptrlr.
Mcevvef ok, atta yayn zarbna ve topraa dedii zaman darbeye, aa
oktan daha fazla dayanan bir salamla sahiptir. Ayrca, hafif olduu iin, aa
oktan en az 100 gez daha uzaa gider. Yalnz, mcevvef okun bir mahzuru vardr:
Yekpare kam veya aa oktan farkl olarak, yapldktan uzunca bir zaman sonra
kullanlmaz olur. Paralar birletiren tutkaln geveyip, at srasnda bu kazaya
sebep olmasndan korkulur.
Topkap Saray Mzesi koleksiyonunda, yap bakmndan farkl drt eit
kam oka rastlanmaktadr:

90 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 17b, M. Kani, Ayn Eser s.173.

278

1- Yekpare boumlu: Bunlar, ii dolu kamtan yaplm 5 adet tirke

okudur. Ortalarna birer boum isabet ediyor. Kamn kk ynne doru
kalnlaan ucu, okun ayak tarafna getirilmitir. Temren inesi tutkallanp ayaa
akldktan sonra, dibine, kabarklk yapmyacak kadar bir sarg sarlmtr.
Boyun yeri ayr bir para halinde ve sert bir aatan yaplarak, inceltilmi ucu
kama aklmtr. Gez dudaklar ise, daha yumuak bir aatan, bakkam gez
tekniiyle yaplmtr (Resim 166, 167a).
2- Yekpare boumsuz: Eldeki tek rnek yine ii dolu kamtan yaplm
bir tirke okudur. ki boum arasndan kartlm, boyunu uzatmak zere ba
ksmna yine aatan ek yaplm olup, gez yeri fildii baparelidir (Resim 167
b).
3- ok paral mcevvef: Bu trden elimizde 3 tirke ve 2 menzil oku
vardr. Birinin paralar dalm olan tirke oklar 12 veya 6 paraldr (Resim
166). Ayak deliklerine aa paralar sokulmu, temrenler bunlara aklmtr.
Gez yeri bapare olanlarda, bir ucu kamn boyun ksmna, dier ucu bapareye
giren aa kamalar kullanlmtr (Resim 167 c). Bakkam ayakl bir pirev ile
zeytuni demir temrenli zergerdan oku ise 12 paraldr.91
4- ok paral ii dolu: Elimizde bu trden 4 tirke oku vardr. Yazl
kaynaklarda sz gemeyen bu oklar, bir aa ubuk zerine 6 veya 12 para
kam kaplanarak yaplmtr. Bunlar, iindeki aa ubuk yznden, en ar
kam oklardr. ok paral kamla kaplanmalarnn faydas anlalmyor.
Trklerin 15.Yzyldan nce kullandklar, kayn aacndan oklar
gnmze kalmamtr. Yapmlar ve zellikleri konusunda da bir bilgiye
rastlamyoruz.
Aa oklar her eit am aacndan yaplrsa da, okular Bayrami
kazasnn Avclar ve avular kylerinden getirtilen amlar tercih ederlerdi. Baz
titiz okular, kendileri gider, istedikleri aalar yerinde seip kestirirlerdi.
Bayrami yaknndaki Kaz Dann, gney rzgar alan, yksek yamalarnda
yetien amlar ok makbuld. Glgelik yerde yetien amdan iyi ok olmazd.
Hatta, kimi okular daha da titiz davranr, aacn poyraza bakan yznden yaplan
oklar poyraz havasyla, gneye bakan yznden yaplanlar lodos havasyla
yaplan atlar iin kullanmay tavsiye ederlerdi. Aacn o yznn o rzgara
uygun ve alk olduu yolundaki bu inancn ne derece fayda salayacam
bilemiyoruz.

91 Bakkam

gez, bakkam ok gibi tabirleri ve yapmla ilgili ayrntlar daha sonra aklayacaz.

279

Aacn kemalini bulmu olanlar seilirdi. M.Kaniye gre, am 10 yanda

kemaline ular. Vaktinden nce kesilen aacn dokusu gevektir, gekin aa
gvdeleri ise ancak ktk yapmaa yarar. Aalarn suyunun ekildii gz
sonlarnda kesim yaplr. Yerden bir arn yukardan, 1,5 arn boyunda budaksz
yeri alnr, altta kalan ksm burgak dokulu, stteki ksm ise gevek dokulu
olduundan, ok yapmna gelmez. Alnan gvdelerin kabuklar temizlenir ve 2-3
parmak kalnlnda drtke paralar halinde kesilir. Keresteciler bunlara
samanl derlerdi. Sonra desteler halinde balanp stanbula yollanr.92 uhadar
Ahmed kendi zamannda (18.Yzyl ba), Bayramiin ocaklk olan
kynden stanbula her yl 70.000 okluk ubuk gnderilip oku esnafna
datldn bildiriyor.93 Oku ustalar, zellikle okun aa ve yeleinde kaliteli
malzeme kullanmaya titizlik gsterdikleri iin, okluk ubuk ile tylerin baka
esnaf zmresine verilmemesi yolunda emirname kartmlard. Elimizde bu
konuda baz belgeler bulunmaktadr:
Tirendazlar, Sultan IV. Mehmede arzuhal sunup, okluk kereste ve tylerin
usule aykr olarak bakalar tarafndan tedarik olunup fazla bahaya satlmakla, ok
fiyatlarnn ok arttndan ikayet etmeleri zerine (Resim 168) Sultan,
Sadrazam Mustafa Paay bu konuyu aratrmakla grevlendiriyor (Resim 169).
Sadrazamn emriyle, Yenieri Aas Mustafa Aa ilgililerle grp durumu
inceliyor. 8 Cemaziylevvel 1092 (1681) tarihli yazsndan, ok yapmnda
kullanlan ubuklarn bigane kimselerce alnp fazla fiyata satldn, Sorguu
esnafnn da okulara gerekli dirsek ynn pahal verdiklerini, bu yzden,
pirev okunun 60 akeye, heki okunun 25 akeye, azmayi okunun 20 akeye,
puta okunun 10 akeye ykseldiini, bundan tirendaz taifesinin zarar grdn
reniyoruz (Resim 170). Sultan IV. Mehmedin bu konuda ayn yln Receb ay
sonunda verdii fermanda ise yle denilmektedir:
stanbul Kads(na)... malum ola ki bey olunmak iin bezirgan taifesinin
getirdikleri ok ubuklarn bigane kimesne alb ziyade baha ile okulara
vermeleriyle oklar ziyade bahaya kb tirendazlara gadr olunduun ilam
etmeleriyle ok ubuklar geldikde pirevlik ve hekilik ve azmayilik ubuklarn
okuba olanlar ifraz ve vechi makul zere bahasn kat ve kanad geldikde

92 M.

Kani, Ayn Eser, s. 173-174.

93 uhadar

Ahmed, Ayn eser, v. 4a.

280

Sorguuba olanlar dirsek tabir olunan yn kanatdan ifraz ve iftin drder ve

beer akeye oku stadlarna verib ahara verilmeyib ihtikar olunmamak zere
pirev okun otuz akeye heki onbe akeye ve azmayi onar akeye ve puta be
akeye ve pirev aya ubuundan krldkta be akeye ve bakkam olundukda
akeye ve pirev yn btn alt akeye, heki yn akeye, azmayi yn
iki akeye olmak zere... kar ve amellerine nizam verilib... yenierilerin aas olan
Mustafa Paa tarafndan nezareti hasebiyle mhrl temessk verilmein
mucibince amel olunmak emrim olmudur...94 (Resim 171).
Sultan II. Mahmudun, 20 Zilhicce 1235 (1820) tarihli fermanndan da bu
konuda unlar reniyoruz: Bayrami kazasna bal avular Kynden 20
nefer ve Avclar Kynden 18 nefer, her yl 20.000 kta okluk vermek zere,
1109 (1697) ylnda Osman Paa tahririne ocaklk kaydolunmu iken, 1130 (1717)
ylnda ocakla gerek yoktur diye kaytlar silinmi, g durumda kalan oku
esnafnn arzuhali zerine 1147 (1734) tarihinde bu kere 25.000 aded okluk
verilmesi ferman olunmutu. Elimizdeki 1235 tarihli ferman, zamanla zayi olan
bu ferman yerine verilmitir.95
stanbula gnderilip oku esnafna datlan ubuklar, iki ay kadar ylece
braklr. Sonra, normal scaklktaki frnda tamamen sararncaya kadar, birka
saat tutulur: Bylece aa btn yan ve rasn atar, hafifler. Buna oka timar
vermek denir. Frnda ok tutulursa kavrulur, oku dayanksz olur; az tutulursa
ral kalr, oku yrek olmaz..96 ubuklar kzgn kum iine gmlerek de
tavlanrd.97 Tavlanan ubuklar kuru hava cereyanl bir yerde 10 gn kadar tutulur.
Daha sonra, rutubetsiz bir depoya konularak 3-5 yl tabii halde kurumaya
terkedilir. Abdullah Efendi, 20,50, hatta 100 yl dursa daha da iyidir, diyor.98 Bu
kadar ok bekletilmesi yalnz iyi kurumas iin olmasa gerek. Bilindii gibi,
aacn dokusu, kesildikten sonra, cinsine gre bir sre hayatiyetini korur.
Marangozlukta buna, aacn almas deniliyor. Bu sre iinde aata esneme
ve yamulmalar olur. Anlalan bunu nlemek iin uzun sre bekletilmesi tavsiye
olunuyor.
Okluk am, dokusuna gre deiik adlar alr: Saz telli de, lifler ince ve sk,
dalgalar az, dokusu skdr. Kaba telli de, lifler kaln ve seyrek, dalgalar iridir;
94 H.

B. Kunter Arivi, Ferman Suretleri Dosyas.

95 H.

B. Kunter Arivi, Ferman Suretleri Dosyas.

96 M.

Kani, Ayn eser, s. 174.

97 Bu

bilgiyi Okuluk Federasyonu Bakan Fazl zoka borluyuz.

98 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 18a.

281

iyisi makbuldr ama az bulunur. Lifleri saz telli kadar ince ve kaba telli kadar
seyrek olmayan cinsine ise ibriim telli denilir (Resim 172). Ayrca u eitleri
vardr:
Pelenk: Lifleri, saz telli gibi ince ve sktr, fakat esmer renklidir. Cilal iken,
dalgalar ince ve pul pul grnr. Bazen sar veya beyazna da rastlanr.99 uhadar
Ahmed ise, benekli grnn amn yaps ile ilgili olmadn belirterek, ubuk
kesildikten sonra rutubet alrsa alacal bir renge dnr; bu yzden pelenk
(kaplan) diye anlr; okular bu eit aatan yaplan okun Lodos havada iyi
utuuna inanrlar, demektedir.100
z: Aacn znden alnan ubua denir. Kzlmtrak bir rengi vardr.
rasz olmasna dikkat edilmelidir.101
Koaz: Hadde ile okun kalnl llp, sz gelii 5 dirhem gelmesi
beklenen ok tartldkta 4-4,5 dirhem gelirse, yani zgl arl dier cins
amlardan daha hafif olursa, bu cins ama koaz am denilir. At kusursuz
yaplrsa, koaz aml ok teki cins oklar bir hayli geer.102
Nimten: Aacn zne bitiik yerinden alnan okluk ubua bu ad verilir.
Boyuna olarak yars krmz, yars beyaz renklidir. Makbuldr, yalnz z tarafi
az, aa taraf fazla olmak gerekir, z taraf ok olursa, ok zamanla o tarafa erilir.
Kalp: Okularn rabet etmedikleri bu tr ok ubuklarnda liflerden bazs
yahut birka tanesi krmzdr; raya benzer. abuk krlr; krlmasa bile uzaa
gitmez.103
Dokusu ve rengi ne trl olursa olsun, okluk aacn alas kat, salam, hafif
ve budaksz olmasndan ve tabii halinde cilal gibi grnmesinden anlalr.
Kemanke Ahmedin tarifine gre, ala ok ubuu sk ve telleri doru olub tel
tarafnda baz siyah siyah elfler ve baz budak nian gibi haletler olmak ve tahta
canibinde cevher olub uledar olmak gibi zellikler tar.104

99 M.

Kani, Ayn Eser, s. 175.

100 uhadar
101 Ayn
102 M.

Ahmed, Ayn Eser, v. 4b.

Eser, v. 4b; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 18a.

Kani, Ayn Eser, s. 174-175; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 21b.

103 uhadar
104 Ayt

Ahmed, Ayn Eser, v. 5a.

Eser, v. 4b.

282

1.a- Ok Gvdesinin Yapm:

Uzun sre depoda saklanan okluk ubuklar alnr. Ka tane ok karsa,
boyuna olarak, o kadar paraya kesilir. Dokularna gre, bunlara elverili trden
ok yaplmak zere, guruplara ayrlr. Pirev, dier eit oklar ve hava gezi iin
kullanlan aa dokular farkldr. Liflerin kark olan yeri okun boazna
getirilmelidir. Asl dikkat edilecek husus, ok ubuunun daha sk ve sk olan kke
yakn tarafnn, okun ayak ksmna alnmasdr. Bu konuda bir pheye dlrse,
ubuklar durgun suya braklr: fazlaca batan ucu kk tarafdr. Bu yle de
anlalr: ubuun tam ortas bulunur ve buradan tutulup yukarya kaldrlr; kk
taraf ar basar.105
Oka biim vermede zel bir tezgah kullanlr (Resim 173). Uzun ve enlice
bir tahtann bir bana 25 cm kadar ykseklikte, st ie doru eri kesilmi,
hlamur aacndan bir ktk yerletirilmitir. Ktn st ksmnda, parmak
kalnlnda imir veya kzlcktan bir ivi sapldr. 90 cm uzunluunda drt ke
bir ubuun bir ba delinerek, iviye taklmtr. Buna pitahta denilir. Oku
ustas, tezgahn teki ucuna bir yastk koyup zerine oturur; pitahtann serbest
olan ucunu sa koltuk altnda bel hizasna alr. Okluk ubuu pitahta zerine
koyar ve sol eliyle ubuun bandan tutar. Sa elinde bulunan ve miyane denilen
ba oluklu rende ile rendelerken, sol eliyle ubuu devaml evirir. ubuk ok
biimini bulunca, daha ince rende ile dzeltmee devam eder. Ayak ve boaz yeri
soya ve gez taklrken ilenmek zere biraz kalnca braklr.
1.b- Gez Yerinin Hazrlanmas:
Okun ba tarafndaki, ileye taklacak kertie gez ad verilir. Biimi
laleyi andrr, adi gez, bapare, bakkam gez olmak zere eittir. Adi
gezde okun ucu kertilerek gez biimi verilmitir (Resim 174 a). Bu tipe, daha ok
seri halde imal edilen tirke oklarnda rastlyoruz. Dudaklar kolaylkla app
ayrld iin makbul deildir.

105 N.

A. Faris - R. P. Elmer, Arab Archery, s. 107.

283

Bapare: Tek paral, kemikten veya fildiinden yaplan geze denilir. En

iyisi yaban keisi boynuzunun ucundan yaplandr. Genel olarak incik kemii
kullanlrd. Kemik parann bir tarafna, kalnca bir matkapla, 1 cm derinliinde
bir oyuk alr ve okun ba ksm, bu oyua girecek biimde inceltilip dzeltilir.
Yapacak yerleri tutkallanr, kuruyunca yine tutkal srlp birbirine geirilir,
iyice kuruduktan sonra, avu iinde dndrlerek kza ba ile istenen biim
verilir. Soya yapmnda da kullanlan bu bak, eski bir usturaya sabit bir sap
taklarak yaplr. Oku ustas, ba sol elinin ba ve iaret parmaklar arasna
alr, az yukar gelecek ekilde avucuna oturtur. Oku sa dizine yatrp, bapareyi
ayn parmaklar arasnda ban azna dayar. Sonra, sa eliyle, dizinde duran
oku oklava gibi evirerek, krktan ekercesine bapareyi yuvarlatr. Daha sonra,
ince dili testere ve boaz eesi denilen bak biimi ee ile gez kertii alr
(Resim 174 e, f, 175 a).
Bakkam gez: Yapmnda, bakkam aac (Caesalpinia Sappan)
kullanld iin bu ad verilmitir. nce bir para bakkam gez biiminde yaplp,
boyuna ikiye blnr. Okun ucu iki taraftan meyilli kesilir. Bakkam ularna da
ayn meyil verilir. Balk tutkal ile, bakkam paralar meyilli yzeylere
yaptrlarak, iple skca sarlr. Kuruyunca ip zlr, ee ile przler giderilip
istenilen yuvarlaklk verilir. Daha sonra, yayclarn da kulland tel tel edilmi
sinir liflerinden birka ince ve temiz para seilip, scak balk tutkalnda
yumuatlr ve gez dibinden gez dudaklarnn ortasna kadar gelen yere iki kat
sarlr; parmaklarla burularak sklanr. Kuruyunca, taknlk ve przler giderilir.
nce dili testere ile gez kertii alr, gez eesi ile kertie gerekli genilik verilir.
Yapm tamamlannca, bir kl fra ile okun bana birka kat balk tutkal
srlerek, cilal gibi grnmesi salanr.106 (Resim 174 b, c, d).
Bakkam gezli kam oklara ok az rastlanyor. Elimizdeki iki rnekten ilki,
tpk aa ok gibi bakkamlanm bir pirev okudur. Zergerdan trndeki ikinci
rnekte, okun bana bakkam gezli bir aa okun ba kesilip inceltilerek
zvanalanmtr.
Gez kertiinin dzgn, gerekli genilik ve derinlikte olmasna titizlik
gsterilir, kertiin dibinden okun aac grnmelidir, yoksa ilenin kuvvetiyle
bakkamlar zorlanr, dudaklarn atlayp krlmasna yol alr. Bundan baka,
yapmda kullanlan bakkamn dokusu sk, rengi saf, lifleri dzgn olmal,
kullanlmadan

106 M-

Kani, Ayn Eser, s. 271.

284

nce frnlanmaldr. Aksi halde, ksa srede gezin dudaklar apr, yani ieri veya
dar doru kvrlr. eri kvrlrsa, okun gezi ileden rahatlkla kurtulamaz, at
kt olur; dar kvrlrsa, eki veya at srasnda gez ileden frlayarak bir
kazaya sebep olabilir.107
1.c- Oka Soya veya Temren Taklmas:
Menzil oklarnn ucuna, taknlk yapmyacak byklkte, sivri bir kemik
paras geirilir; buna soya denir. Yapmda kemik yerine balk dii, boynuz
ularndaki sert ksm veya fildii de kullanlr. Her neden yaplacaksa, nce,
kabaca soya biimi verilir. nce matkap ile arkasndan delinir. Okun ucu da delie
gre inceltilir. Bu ksmlara tutkal srlr, kuruyunca tekrar tutkallanr ve soya
oka skca geirilir. Kuruduktan sonra, kvlcml kle soya gmlecek kadar
sokulup kavrulmayacak kadar bekletilir. Daha scakken, birka kere yukardan
dikine braklarak aklr. Bu ilem yaplmazsa, soya ksa zamanda yerinden
kar.108
Daha sonra, kza ba yardmyla ve bapare yapmndaki usulle, soyaya
gerekli biim verilir. Btn bu iler yaplrken, soyann iyi yapmas ve okun
kirlenmemesi iin, usta ve raklarn elleri kirli, terli ve yal olmamaldr.109
Tirke, talimhane, puta ve baz menzil oklarnn ucuna, kullanl yerine
gre deiik biimde temren geirilir. ounlukla elikten yaplr; arada pirin
temrenli oklara da rastlyoruz. Temren taklacak ise, daha deiik bir ilem
uygulanr. Bir kere, temren soyann aksine okun ucuna girer; kincisi, oka
taklmadan nce son eklini almtr, suyu verildikten sonra ee ilemez.
Oka saplanan ksmna temren inesi veya ivisi denilir. Okun ucu, temren
inesinden biraz dar ve ksa olarak matkapla delinir. ne bolca tutkallanp yerine
skca geirilir. ne girecek deliin dzgn almas arttr; yoksa temren eri
durur. Biraz kuruduktan sonra, okun ucu temren gmlecek kadar kvlcml kle
batrlr. Henz scakken, ok dzgn bir tahtaya bir kar yksekten braklr. Buna
akma denir; bu ilem, temren yerine iyice oturuncaya kadar be kere
tekrarlanr110 Temreni oturtmak iin zel bir alet de kullanlrd: bu temren
biiminde oyulmu bir demirdi. Temrene geirilip ekile hafif hafif buna
vurularak
107 Ayn
108 M.

Eser, s. 175.

Kani, Ayn Eser, s. 191.

109 Ayn

Eser, s. 271.

110 Ayn

Eser, s. 191; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 20b.

285

yerlemesi salanrd.110 Temren inesi biraz uzun olmal, yerine dzgn ve sk

zvanalanmaldr. Dayankll arttrmak iin, ine giren ksmn zerine birka
kat sinir sarmak iyi olur. Baz temrenli oklarda temren dibine eitli maddelerden,
deiik sayda rondele geirildiini gryoruz. Bunlar oka dekoratif bir grnm
katmaktadr. Ama bu rondeleleri sadece sslemek amacyla kullanmadklarn
sanyoruz. Bu konu, okuluk risalelerinde aklanmad gibi, aratrclarn da
dikkatini ekmemitir. Bizce, stste konan deiik sertlikteki bu rondeleler, ok
hedefe deince meydana gelen darbe etkisini azaltan, yaylanarak oku krlmaktan
koruyan bir eit amortisr vazifesi gryorlard.
Soya ve gez yapm tamamlandktan sonra, boaz miyanesi, beden
samas ve ince miyane denilen rendelerle, oka istenilen endam verilir, (Resim
176-179). Boaz, gbek ve dier ksmlarnn kalnl ok mastar ile llerek
salanr (Resim 173,179). Rendenin ba ok az grnmeli, kan tala hi
denecek kadar az olmaldr. Ok istenilen endam bulunca, kou otu ve yelek
yaplan tylerin krpntsyla skca ovularak perdahtlanr.
Daha sonra oka saf balmumu srlr, alt kat astar bezi ile iyice snncaya
kadar sk sk silinir. Cilal gibi parlayncaya kadar, be on kere mum srerek
ilem tekrarlanr.
Yelek taklmadan nce, okun a, yani dzgnl kontrol edilir. Sol elin
ba ve orta parmak trnaklar karlkl u-uca getirilir. Okun boaz trnaklar
zerine konur. Soyas sa elin ayasnda olmak zere, sa elin ba ve orta
parmaklar yardmyla ok i evirir gibi dndrlp braklr. Ne kadar hzl ve
uzun dnerse, ok o kadar dzgn ve a yerinde demektir.112 Abdullah Efendiye
gre, bir Fatiha okunacak kadar dnmesi gerekir.113 Kemanke Ahmede baka bir
metod neriyor: Ok gayet dzgn ve yuvarlak olmaldr; yle ki, okun gvdesi
sa elin avu iine alnr, dier elle gezinden tutularak evrilir. Taklmadan ve
salntsz ne kadar uzun dnerse o kadar iyidir.114
Okun dzgn olup olmad ayrca, iki parmakla tutulup, bir bandan tek
gzle baklarak da kontrol edilirdi.115

111 N.

A. Faris - R. P. Elmer, Ayn Eser. s. 109.

112 M.

Kani, Ayn Eser, s. 175.

113 Abdullah
114 uhadar
115

Efendi, Ayn Eser, v. 18a.

Ahmcd, Ayn Eser, v. 6b.

Bunun ok eski usul olduunu, M. . V. yzyla aid, Kilikya sikkesindeki bir oku tasvirinden
anlyoruz (E. S. G. Robinson, The Archer of Soli in Cilicia, Anatolian Studies, 1923 resim XI V/l).

286

1.d- Yelek Yapm

Oku havada dmenlemek ve aya zerine dmesini salamak iin, boyun
ksmna yaptrlan tylere yelek deniyor. Ayrca peylek, sakal ve yn
denildii de grlmektedir.116 (Resim 180).
Yelek genellikle kuunun kanat tynden yaplyordu, alas, kuunun
vcudu kk, boynu ksa olan sultani cinsinden alnan tylerden olurdu.
Bilhassa, bu kuunun kanat ularndaki elenk denilen tyler makbuld. Yelek
yapmnda, ok cinsine gre kartal, akbaba, karabatak ve karaku ty de
kullanlrd. Abdullah Efendi, ayrca, randan gelen ve shr denilen bir kuun
boz renkli tynn her eit ok iin ala olduunu, oku dier eit yeleklerden 100
gez ar gtrdn yazmaktadr.117 Bahtiyarzadede ise u bilgiye rastlyoruz:
Sultan II. Bayezid devrinde, randan gelen Hoca Kemaleddin adl tacir 200 okluk
yelek getirmi, bunun yarsn okulara hediye etmi, yarsn satmt.
Bahtiyarzadenin payna alt okluk yelek dm, bunlarla yelekledii oklarla
nemli rekorlar krlmt.118 Yazar, ne cins ku ty olduunu aklamyor; belki
bunlar da shr kanad idi.
Elde yeleklik ty kalmamsa, baka eylerle de yaplyordu. Canfes veya
ince patiska sulu balk tutkalna batrlr, kuruyunca zerine sandalos ya srlr,
o da kuruyunca yelek biiminde kesilip ok yaptrlrd. Abdullah Efendi, bunu
tecrbe ettiini, iyi sonu aldn, yalnz dayanksz olduunu, yazyor.119 Ayrca,
yelek yapmnda, yine ayn ilemler uygulanarak, dayankl bir cins kat
kullanld da olmutur.120 Patiska yelekli oka rastlamadk; kat yelekli rnekler
ise ok azdr.
Oka ka ty koymak gerektii konusunda okular eitli denemeler yapm,
sonunda yelekte karar klmlardr. uzun ksa, alt yelekli veya drt uzun
yelekli oklar yaplp denenmi, gez dudaklarnn iki yanna birer yelek, bunlardan
parmak ileri veya okun ayana erkek denilen nc bir yelek konulduu
bile olmutu.121 Drt yelekli baz tirke oklarna rastlanyorsa da, bunlar

116 Tuhfetl-Guzat,
117 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 23a; M. Kani, Ayn Eser, s. 188.

118 Bahtiyarzade,
119 Abdullah
120 N.

Belediye Ktb, M. Cevdet Ksm, No. 0.50.

niv. nshas, v. 53a-b.

Efendi, Ayn Eser, v. 23a.

A. Faris - R. P. Elmer, Ayn Eser, s. 110.

121 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 24a.

287

eldeki binlerce ok arasnda 15-20yi gemiyor. Aya yelekli veya alt yelekli
oklara ise hi rastlanmyor. Oklarn eidine gre, yelein cinsi, biimi ve ls
deiiyor. Bunlar ok eitlerini incelerken vereceiz.
Ok yapmnda son ilem, yelein hazrlanmas ve yerine yaptrlmasdr.
nce bir ty alnr; sivri ulu bir bakla tyn sapa bitiik yeri her iki taraftan
izilir. Sonra usta yere oturup, tyn sapn iki ayann ba parma arasna
sktrarak, tepesinden tutar ve iki yana eker. Bylelikle tyler ince bir zar da
beraberine alarak saptan ayrlrlar. izimde itina gstermeli, zar dzgn
ayrlmaldr.122 Kanat tynn bir yan enli bir yan ensiz olur. Enli yan gevek
ve yumuaktr, abuk bozulur. Dar tarafn, ne kat ne yumuak olan orta
ksmndan yaplan makbuldr. Bir kuun sa ve sol kanat tylerini ayn okta
kullanmak iyi sonu vermez. Bu yzden, bir ok iin kuun sa veya sol yelei
gereklidir; yani kuun elenk tylerinden ancak iki okluk yelek kar. Kalnl,
diklii uygun olsun denirse fire verir; 20-30 ift elenkten 5-10 okluk yelek ancak
elde edilir.123 Bu eit yelekli oklar pahalya malolur. Tyn orta yeri ile sap
arasndaki ksmdan da bir para alnr. kinci yelek denilen bu paralar kvrk
olduu iin o kadar makbul saylmaz. Baz eit oklarda kuyruk ty de
kullanlabilir.
Puta oklarna sa kanat ty daha uygundur; dz gider, isabet fazla olur.
Menzil oklar iin sol kanat ty tercih olunur; daha ufaraktr, oku uzaa
uurur.124
Okun cinsine gre, makasla gerekli biimde kesilen paralarn zar ksmnda
kalnlk ve prtkler kalmsa, ty sol el ba ve iaret parmayla avu iinde
tutularak, bir bakla kaznp temizlenir. Sonra okun ba ve boyun ksmndaki
mum ve kirler temizlenir ve yelekler balk tutkal ile yerlerine dzgn ve eit
aralkta yaptrlr. Kuruyunca, tutkal taknlklar kaznr ve makasla gerekli
dzeltmeler yaplr. Sra yeleklerin tlenmesine gelmitir. Bunun iin dalak
demiri denilen, ucu yass ve parlak bir alet kullanlr. Ucu yelei yakmayacak
kadar stlp, iten da doru tlenir. Dalak demiri yerine, boaz rendesinin
ince t da kullanlabilir.125

122 Bu

bilgiyi Nuri Akoluna borluyuz

123 uhadar

Ahmed, Ayn Eser, v. 6a.

124 M.

Kani, Ayn Eser, s. 187.

125 M.

Kani, Ayn Eser, s. 183, 188.

288

2- Ok eitleri
Trk oklar, kullanl yerine ve amacna gre, belli bal be eittir:
Menzil oklar, puta (hedef) oklar, tirke (sava) oklar, mek oklar, idman oklar.
Bunlar da kendi ilerinde trlere ayrlr. Cins ve trlerine gre, arlk, uzunluk
ve endamlar farkldr. Yelek, gez, soya ve temrenleri de yapm ve biim
bakmndan farkllklar gstermektedir.
Burada her eidi ayr ayr ele alarak, yazl belgelerdeki bilgilere, rnekler
zerindeki gzlemlerimizi de ekliyerek tantmaa alacaz. Topkap Saray
Mzesinde, eitli trde 3000 kadar ok bulunmaktadr. Bunlarn yars tirke
okudur. Dier yandaki deiik ve zengin rneklerden, zellikle, farklar
risalelerde yeterince belirtilmeyen ok eitlerini tesbit ve incelemek imkan
bulunabilmitir.
Yaylarda izlediimiz devir ve yapm farklarn oklarda izleyemiyoruz.
zerlerine usta adn ve yapm yln yazmak adet olmad iin, bilhassa
tezyinatsz oklar tarihilendirmek hemen hemen imkanszdr. Genellikle ok
koularnda, karkl nlemek zere, okun boynuna musabkn ad veya iareti
konulurdu. Ama bu usuln daha ok 19. Yzylda uygulandn ve ekseriya bizce
anlalmayan bir harf veya iaretle yetinildiini gryoruz. Bu son dnemde, yay
boylar gibi ok boylar da ksalm olmal. Nitekim, imzal veya iaretli oklar
ounlukla dierlerinden daha ksadr.
2.a- Menzil Oklar
Pirev oku: En ok kullanlan menzil okudur. Bazen de btn menzil
oklarna genel olarak bu ad verilirdi. Pirev oku, soyal ve bakkam gezlidir. Yelei
ksa ve yksek, M. Kaninin tarifiyle topuz biim kelebek kanad
resmindedir.126 (Resim 181). Bapare gezli veya adi gezli rneklerine
rastlanyorsa da, bunlar ok nadirdir. Yeleklerinde ounlukla beyaz kuu kanad
kullanlm ve gzel grnsn diye bazen krmz veya sarya boyanmtr.
Topkap Saray koleksiyonunda 100' akn pirev oku vardr. Hepsi
gzden geirilmi, bir tane bakkam ayakl kam, 10 tane bakkam ayakl aa
pirev tesbit olunabilmi, ayrca 50 tane iyi durumda aa pirev seilerek
llm ve dkm yaplmtr.

126 M.

Kani,Ayn Eser, s. 183.

289

ster kam, ister aa olsun, pirev oklarnda ayak ksm bakkam aacndan
yaplmsa, bunlar bakkam ayakl pirev diye anlrlar. Elimizde bakkam
ayaksz kam pirev bulunmamaktadr. Umulur ki, kam pirev daima bakkam
ayakl yaplyordu. Bunun iki sebebi vardr: Kam okun en byk mahzuru,
krlnca tamir edilememesidir. Okun bu en zayf yerini bakkamdan yapmak,
abuk krlmasn nlyor, krlrsa, aya yenilemek mmkn oluyordu. kinci
faydas, soya takmaya elverili olmasdr. Mcevvef bir kam oka temren kolayca
ve skca taklabilir; nk temren inesi oka girmekte ve zerine bir miktar sinir
satlabilmektedir. Halbuki soyal oklarda, ayak soyaya girer; soya dibine sarg da
sarlamaz. O halde, soyann 1,5mm apndaki kk deliine 12lik bir kam
demetini sokmak ve bundan salam bir sonu beklemek imkanszdr. Bakkam
ayaa taklan soya ise, en az aa oktaki kadar salam olur.
Bakkam ayakl kam pirev oktan elimizde tek rnek vardr.
Koleksiyondaki en eski oklardan biri bu olmaldr. Yelei dkld iin, bu
konuda bir fikir edinemiyoruz. 10 cm boyundaki bakkam ubuun yarsndan
berisi bakla yontularak inceltilip yasstlm, kam paralar da buna gre
dzeltilerek, alts bir yana, alts br yana itina ile yaptrlmtr. lleri ise
yledir: Boy 61 cm, gbek ap 6.2 mm, boyun ap 4.3 mm, ayak ap 2.4 mm
ve arlk 9.5 gr. Biimi, em endamdr. Ayn endamda dier btn aa pirev
oklaryla karlatrdkta, kalnlk ve arlk bakmndan hepsinden daha ince ve
hafif olduunu grmekteyiz. Bu tek rnek bile, kam pirevin aa pireve
hafiflik ve incelik bakmndan stnln gstermeye yetmektedir.
Bakkam ayakl aa pirev oklarda ise, bakkam paras ayn ekilde
yontularak hazrlanm, aa buna uygun biimde yarlp oyulmu, paralar
tutkallanm ve birbirine geirilmitir, (Resim 182-183). Elimizdeki rneklerde,
yarn tam ortadan ald ve her iki parann birbirine tamamen uydurulduu
grlmektedir. M.Kaniye gre, vaktiyle btn menzil oklar bakkam ayakl
yaplrd; okun aya iki aka ayrlp bakkam zerine ileri doru uzand iin
pirev ad verilmitir.127 Belki de bu ad, kelimenin nden giden, anlamna
Uyanlarak, en uzaa uan ok olduunu anlatmak iin konulmutur.
Bakkam ayakl 10 pirev okundan ikisi em endam, dier sekizi tarz-
hasdr. lk ikisinde ller: boy 62.3-62.9 cm, gbek ap 7.1-7.4 mm, ayak ap
2.5-2.6mm arlk 14.8 gr. Tarz- haslarda ise: boy 62.5-62.8 cm (ikisinde 64.4
cm)

127 M.

Kani, Ayn Eser. s. 182.

290

gbek 7-8.3 mm, ayak 3.3-4.7 mm, arlk 14.4-17.3 gr arasnda deimektedir
Bakkam ayakl olduklar halde, ounun neden tarz- has biiminde, yani kaln
ayakl yapldn anlayamyoruz. Bakkam ama oranla daha ar bir aa olduu
iin, oku arlatracaktr. Nitekim bu eit oklar bakkam ayaksz oklardan daha
ardr. Ayrca bu arlk ayak yerinde topland iin okun mizann (terazisini)
bozmaktadr. M. Kani, pirev oklarnda bakkam ayan kullanlmaz olmasn bu
sebebe balamaktadr.128 Kald ki, bakkaml pirev oklar da krlabiliyordu; bunu,
iki tanesinin baldr ksmndan tamirli (meremmetli) oluundan anlyoruz. Dikkati
eken bir nokta da, yedi tanesinin adi gezli oluudur. Usta ellerden kt ilk
bakta belli olan bu oklarda, neden daha ileri olan bakkam gezin tercih edilmedii
de anlalamyor.
Aa pirev oklara gelince (Resim 184) incelediimiz 50 kadar rnekte
ller yledir: boy 61-63 cm (sekizinde 54.6-56.1 cm), gbek ap 6.5-7.9 mm,
ayak ap 2.6-4 mm. Topuz biiminde kuu kanatl yeleklerinin boylar 26.4-35
mm, ykseklikleri 6-10.5 mm arasnda deimektedir. Yeleklerin kvrm yn,
yapldklar kanada gre, saa veya sola doru olabiliyor.
M. Kani, ortalama pirev oku boyunun 20 zira- mimari parma (63cm)
olduunu bildiriyor. Bu l, elimizdeki pirev boylarna aa yukar
uymaktadr; rneklerden % 80i 62-63cm geliyor. Abdullah Efendi ise, yay boyu
iin kullanlan tutam ls yerine kabza ls kullanarak, 7 kabza mnasibdir
demektedir.129 Tutam ile kabza arasnda fark olmak gerek; nk tutam iin
bulduumuz 11.2 cmi ok boyuna uygularsak, 78.4 cm gibi ar bir lyle
karlayoruz. u halde 1 kabza boyu, eldeki rneklerden hareketle, 63x7=9 cm
kadar olmaldr.
Bu arada, normal pirev boyundan 6-7 cm ksa olan bir hayli pirev okuna
rastlanyor. 19. Yzylda yay boylarnda grlen ksalma sebebiyle, ok boylarnn
da bu lye indirildii anlalmaktadr. Daha nce de ksa ok yapldn
biliyoruz: 17. Yzyl kemankelerinden Lalizade Ahmed Efendi, kollar ksa
olduundan kendisi iin ksa yay ve oklar yaptrmt.130 Byle yay ve oklara daha
sonra Lalizade boyu denilmitir. Atclar Sicilli'ne dlen bir nottan, normal
pirev boyunun 20 zira-i neccari (63 cm) olmasna karlk, Lalizade boyunun 17
parmak (53.6 cm) olduunu reniyoruz.131 Bu l, eldeki ksa oklara uyuyor.
128 M.

Kani, Ayn Eser, s. 182.

129 M.

Kani, Ayn Eser, s. 182; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 16a.

130 Abdullah
131 Atclar

Efendi, Tezkiretr-Rumat, v. 36b.

Sicilli, s. 9.

291

ncelediimiz rneklerin byk ounluu ince ayakl, yani em endam

trndedir. Aya kolaylkla krlabilen bu trl oklarn tercih edilii hafif
oluundandr. Ok deerli bir eydir; krld diye bir tarafa atlmyor, onarlyordu.
Onarm ilemine, okular arasnda meremmet denilirdi. Oku ustalarnn bir ii
de buydu. Byk hner isterdi; yle ki, baz nl oku ustalar anlrken,
onardklar oklarn aslndan daha salam olduu belirtilmektedir. Meremmet
konusu zerinde ayrca duracaz.
Yeksvar oku: Tek para kamtan yaplan, soyal ve topuz biimi
kelebek kanad yelekli menzil okudur. Aatan ve bakkam ayaksz yaplmaa
balannca, pirev okundan bir fark kalmamtr. Yeksvarn gezi bakkamsz,
yani adi gezdi; bakkam gez yaygnlk kazandka aradaki bu fark da ortadan
kalkmtr.132
ncelenen ok sayda menzil oku arasnda ancak bir tek yeksvar okuna
rastlanabildi. Yelei dklmtr, ama kalan izlerden pirev yelei gibi ksa
boylu, topuz biimli olduu anlalmaktadr. lleri yledir: boy 64.2 cm,
gbek ap 7 mm, ayak ap 4.4mm, arlk 12.4 gr. Kaln ayakl, yani tarz- has
biimli oluuyla, bakkam ayakl aa pirevleri andrmaktadr.
Zergerdan oku: Boaz ksmna ustasnn nian olarak altn tel sarld
iin bu ad verilen menzil okudur. Zeytuni (zeytin ekirdei biimi) demir
temrenlidir. Temren arl, okun mizann bozduundan sonradan terkedilmitir.
Temreni dnda yeksvar okunun ayndr. Nitekim, boaz altn telli yeksvar
oklar zergerdan yeksvar diye de anlyordu. Bundan da elimizde bir tek rnek
vardr. 6 para kamtan mcevvef olarak yaplm, boyun ksmna aatan,
bakkam gezli bir ba geirilmitir. lleri: boy 64.6cm, gbek 7.2 mm, ayak 4.5
mm, arlk 14gr.
2.b- Mek Oklar
Heki oku: Menzil atlarna hazrlk iin veya okular arasnda tertiblenen
gndelik yarmalarda kullanlan bir tr oktur. Gvdesi pirevin hemen ayndr;
tek fark yeleinin topuz eklinde deil, ince ve uzun oluundadr. Yelei, gez
dibinden 4.5-7 mm yksekten balar, gittike alalp 40.5-64.5 mm ilerde sfr

132 M.

Kani, Ayn Eser, s. 182, 231, 240; Abdullah Efendi, Kavaid'r-Remi, v. 16b.

292

olur. Yelein uzunluu sebebiyle, okun boaz da uzunca yaplmtr (Resim 185)
ncelediimiz iyi durumdaki 35 heki oku, uzunluk bakmndan guruba
ayrlyor. Orta boy hekiler 62-62.7 cm, yani aa yukar normal pirev
uzunluunda, ekseriya em endam formunda ve ortalama 13.5 gr arlktadr.
Uzun boy hekilerde, boylar ortalama 65cm, arlklar 15.5 gr, ayak yerleri kaln
(tarz- has), ular toka soyaldr.133 Daha az sayda rnee rastlanan ksa
hekilerde ise, uzunluklar yaklak Lalizade boyu pirevler kadardr.
Pirev ile heki arasnda, uu bakmndan, ne gibi bir fark vardr?
Okmeydannda ayr bir Heki Menzili bulunduu ve burada yalnz heki okuyla
atld biliniyor. Menzil kaytlarnda, okularn kimi zaman hileye kaarak,
pireve heki veya hekiye pirev yelei taktrp ata durduklar balanmaz bir
su olarak anlmaktadr. u halde arada, yelek biimlerinden doan bu ince fark
neydi? Bu sorunun aratrlmas uzmanlk alanmzn dnda kalyor ve bir
aerodinamik uzmannn ilgisini bekliyor.
Karabatak oku: Kemik soyal ve bakkam gezli bir mek okudur. Yelei,
heki yelei biiminde ve boyunda olup, hekiden tek fark, yeleinin kuu ty
yerine karabatak tynden yaplm olmasdr. Bu kuun ty daha kaln ve serttir.
Elimizde bulunan iyi durumda 10 tane karabatak okunun boylar 60.7-65.6
cm arasnda deiiyor. Ortalama boy 62.7 cmdir ve bu l Abdullah Efendinin
byle oklar iin verdii 7 kabza (63cm) boyuna yaklamaktadr.134 Gbek aplar
6-7.5 mm, ayak kalnlklar 3-3.5mm ve hepsi de ern endam biimindedir. Yelek
boylar (44-54 mm) ve ykseklikleri (3.8-5 mm) heki yeleinden daha azdr.
Bu cins oklarn uu zellikleri, karabatak yelei kullanlmasnn sebebi
hakknda da bir bilgiye sahip deiliz.
Azmayi oku: ki eittir (Resim 186). Birisi mek okudur, daha ziyade ok
koularnda kullanlr. Yelei, heki ve karabatak oku yelei gibidir; fakat, ucu
demir temrenli, boyu onlardan daha uzundur: 21 zira- mimari parmak (66.15 cm)
kadar olmas mnasibtir.135

133 M.

Kani, Ayn Eser. s. 176.

134 Abdullah
135 M.

Efendi, Ayn Eser, v. 16a.

Kani, Ayn Eser, s. 184.

293

teki trne sala azmayii veya ihtiyar kousu azmayii denilir; yal
kemankelerin kulland menzil okudur. Dier eit menzil oklarndan daha
hafif, ince ve ksadr. Yelei, heki yelei biiminde ve boyunda ama daha
ensizdir, kuu veya karabatak kanadndan yaplr. Soya kklnde, zeytuni
demir temrenlidir. Yapmnda, ok kullanlm ve uuuna halel gelmi oklardan
faydalandrd: byle iki pirev oku e edilir, ayaklar kesilip birbirine eklenirdi.
Dier oklardan daha ince olduu iin, yeni ubuktan yaplan her zaman o kadar
salam olmazd. M. Kani, yeni ubuktan salam yaplsa elbet de daha ala olur,
diyor.133 ok kere adi gezli yaplrd, ama bakkam gezlisi makbuld.
ncelenen 10 azmayi okunda boylar 64.3-65.8 cm, arlklar 11.6-17.6
grdr. Temren inesini salamca takabilmek iin, daha ok tarz- has biiminde,
kalnca ayakl yaplmlardr.
Bulabildiimiz 5 sala azmayiinde ise, boylar 55.4-55.8 cm, gbek aplar
7-7.7 mm, ayak aplar 3-4 mm, arlklar 9.8-13 gr arasnda deiiyor. Azmayi
oklarnda kemik soya yerine ayn biim ve byklkte demir temren
kullanlmasnn sebebini bilemiyoruz. Sala azmayilerine, ince ve hafif
olduundan havada ahlanmasn, dzgn usun diye konulmu olabilir.
2.c- Puta (Hedef) Oklar
Eskiden, pot veya pota denilen toprak kablar hedef olarak dikilip at
yapld iin bu ad verilmitir, (Resim 187). 15.Yzylda puta oklar da kamtan
yaplrd. M. Kani, kendi zamanna kadar arasra kam puta yaplp kullanldn
sylyorsa da, bunlar gnmze kalmamtr. Ularna konulan demir veya pirin
temrenler, zeytin ekirdei gibi olduundan, zeytuni diye anlrd (Resim 175)
Puta oku yapmnda, am ubuunun ok beklemi olan, sk dokulu yeri
tercih edilirdi. Yelei, heki yelei eklinde fakat daha uzun ve yksek yaplr,
kuu veya kartal kanad kullanlrd.
Abdullah Efendi, puta oklarnn 7-7.5 kabza boyu olduunu bildiriyor.137
Yukarda hesapland zere, bir kabza boyunu 9cm kabul edersek, bu ller 6367.5 cm karldr. M. Kani ise, puta oklarn ikiye ayrarak, normal putann

136 M.

Kani, Ayn Eser, s. 176.

137 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v, 16a.

294

heki veya azmayi boyunda yani 20-21 zira- mimari parmak (63-66.15 cm)
geldiini, gerekirse savata kullanlmak zere biraz daha uzun yaplabildiini
dier eidinin ise normalden ksa olup bu tre hadde putas denildiini
yazmaktadr.138
Elimizdeki salam durumda 50 kadar puta okunun tasnifinde, bu oklar
M.Kaninin sylediinden daha ayrntl bir guruplandrmaya gitmek gerekmitir.
yle ki: Normal boy puta oku uzunluklar 65.3-65.8 cmdir. Uzun putalar 68.268.7 cm ve 70.9 cm olmak zere iki boya ayrlyor. Hadde putalar da boylarna
gre, ksa (56.9-58.7 cm) ve ok ksa (51.9-52.1 cm) olmak zere kendi arasnda
iki guruba ayrlmaktadr. Uzunluklarna gre, bu be gurup okun yelek boyu ve
ykseklii ile arl da deiiktir. Arlklar, normal putada ortalama 18gr, uzun
putalarda 21 ile 26 gr, iki ayr boy hadde putasnda ise 10 ve 12.5 grdr.
Puta oklar adi gezli yaplrd; istisna olarak arada bir tane bakkam gezli ve
iki tane kemik bapareli rnek bulunmaktadr. Ayrca 7 tane uzun putann temreni
pirinten yaplmtr. Puta oklarnn, kolay krlmasn diye, boaz, gbek ve baldr
ayn kalnlkta yani kiri endam biiminde olmas tavsiye edilmekte ise de, bu
endamda bir rnee rastlamyoruz. Eldekilerin hepsi, kalnca ayakl yani tarz-
has biimlidir.
Talimhane oku: Bugnk at poligonlarna benzeyen kapal mekanlarda,
talimhane yay denilen iri ve kat yaylarla atlan hedef okudur. Hedef olarak,
demir ve tuntan yaplan ve ayna ad verilen kk plakalar kullanlrd. Bu tr
oklar hakknda yeterli bilgi verilmemitir. Talimhane yaylar, uzun yaylar
olduuna gre, oklar da uzun olmalyd. Nitekim, Abdullah Efendi talimhane
oklarnn 11 kabza boyu (99 cm) olduunu yazyor.139 Bu l hayli
mbalaaldr; nk, eldeki 3000 kadar okun hibiri 78cmden daha uzun
deildir. Madeni hedeflere atldna gre, temrenleri zeytuni biimli demir
temrenli olmalyd ve herhalde, bu maksatla uzun boylu puta oklar
kullanlmaktayd.

138 M.

Kani, Ayn Eser. s. 184-185.

139 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 16a.

295

2.d- dman Oklar

Ata yeni balayanlar, idmanda bir kazaya yol amamak iin ucu topuzlu
zel bir idman oku kullanrlard (Resim 188). Bu maksatla, kaln gvdeli eski bir
tirke oku alnr, ucuna ii pamuk veya yn dolu deri bir torback taklrd. Eldeki
deiik bir rnekte ise, yelekten ayaa doru gittike kalnlaan bir okun ucuna
dz bir demir temren yerletirildii grlyor (Resim 189).
Ayrca, kepade idman srasnda, temrensiz, yeleksiz ve gezsiz bir ok
ubuu alnr, ba ksmna yandan bir delik delinerek ile buraya geirilir. Yay
at yapar gibi ekilip braklr. Ok ileye takl olduu iin yay terketmez. Yalnz,
ok salverildiinde talibin eline veya yzne arpmasn diye bu idman bir usta
nezaretinde yaplmaldr.
Torba gezi: Hedef atlar iin idman okudur (Resim 190) Kn kapal
yerde, yakn mesafeden, ii pamuk ekirdei (iit) dolu torbalalara atlr. Boyu,
endam ve zeytuni demir temreni ile puta oklarna benzerse de, bapare gezli ve
yeleksiz oluuyla onlardan ayrlr. Hedefe yakndan atld iin yelek
konulmamtr. Ayrca, btn dier oklardan fark, am yerine grgen aacndan
yaplm olmasdr. M.Kani, am aacnn lifleri sk ve sk olanndan ayrlp,
biilip, taslanp tabii halde birka sene veya daha fazla kurutulursa ala torba gezi
olur, diyorsa da, bu eit bir rnee rastlamyoruz.140
ncelediimiz 10 rnekte uzunluklar 65.2-66.2 cm, yani normal puta oklar
kadardr. Arlklar, grgen aacndan yapldklar iin, normal putadan ortalama
5-6 gr daha fazladr. Dayankl olmalar iin kiri endam yaplmalar tavsiye
ediliyorsa da, grdmz btn torba gezleri tarz- has biimindedir.
Hava gezi: Menzil atlar iin idman okudur. Temreni veya soyas yoktur;
yeleksizdir. Gezi bapare olup, kemik yerine daha ok boynuzdan yaplmtr.
Hava gezinin ayr bir andam vardr: boazdan ayak ucuna kadar ayn kalnlkta
gelir, sonra kalem ucu gibi kt bir sivrilik alr, (Resim 191). M. Kani kitabnn bir
yerinde, ne kadar iyi cins amdan yaplrsa o kadar ala olur, derken, daha sonra,
amn ikinci kalite olanndan yapldn sylemektedir.141 Eldeki rnekler
ounlukla seyrek dokulu ve ikinci kalite amdan yaplmtr. Uzunluklar 65.2-

140 M.

Kani, Ayn Eser, s. 172.

141 M.

Kani, Ayn Eser, s. 186, 154

296

66.2 cm olup, kaynaklarda hava gezi iin verilen 21 parmak (66.15 cm)
ortalama lye yakndr. Boaz ve ayak aplar 6,7-7,7nmm, gbek aplar 8.59.3 mmdir gbek apnn 2mm kadar kaln oluu plak gzle pek farkedilmiyor.
Arlklar ise, 19-25 gr arasnda deimektedir.
M. Kani, bir idman oku olan hava gezinin bazen menzil oklar kadar iyi
utuundan sz aarak: Beher meydana smadndan pek meke gelmezse dahi
aralkta birer dane kad verilmesi nazarlar mtehayyir eder demektedir.142
Kaln endaml, stelik yeleksiz bir okun, menzil oku kadar dzgn uabileceini
sanmyoruz. Ayak ksm hafif olduu iin, ataldktan bir sre sonra havada
oynamas, yan gitmesi beklenir. Nitekim, bu mahzuru bir lde gidermek iin,
ok ubuunun ral ksm ayak yerine getirilir. Bu mmkn olmazsa, ucun
ortasndan temren delii aar gibi delinip, buraya bir para kurun aklr ve
deliin az ayn cins aala kapatlp, belli olmayacak ekilde dzeltilir. 143 Bu
aklama zerine, eldeki btn hava gezleri dikkatle incelenmi, ama byle bir
kurunlu rnee rastlanmamtr. Ayrca, eldeki rneklerde, ral ksmn ayak
yerine getirilmesi tavsiyesine de her zaman titizlikle uyulmad grlmektedir.
Hava gezinin 30 tanesine bir deste denilir ve byle satlrd. Destedeki
oklarn hepsi bir biim, kalite ve lde olmak gerekirdi; aksi halde, idmanda bir
aksaklk olursa, kusurun okta m, atcda m olduu anlalmazd.144
bri Oku: Kaynaklarda abr, ebru, ebruve diye de anlan bir idman ve
mek okudur, (Resim 192). Yapmnda eskimi puta, azmayi veya heki oklarnn
gvdesi kullanlrd. Dier oklardan tek fark yeleindedir: Tek para ty okun
boyun ksmna helezoni olarak yaptrlmtr (Resim 193). M.Kani yelein
boyuna syrlm kam riinden yapldn bildiriyorsa da, elimizdeki rnekler
ku tyndendir.145 Hepsi de eski puta okundan yaplmtr.
Havada yava utuu iin, okunun at srasnda yapt hatalar belli eder;
ayrca, uzaa gitmedii iin, dar meydanlarda menzil idman yapmaya yarar.
avu oku: Klavuz okudur.146 Menzil gnleri, ata balamadan nce,
seilen menzilin o gn esen yele uyup uymadn anlamakta kullanlr, (Resim
194).

142 M.

Kani, Ayt Eser, s. 178-179.

143 M.

Kani, Ayn Eser. s. 178.

144 M.

Kani, Ayn Eser, s. 186.

145 M.

Kani, Ayn Eser, s. 104, 138, 185.

146 M.

Kani, Ayn Eser, s. 186.

297

Islk alarak gittii iin, havada kolaylkla izlenir. Dier oklardan fark
soyasndadr: Mermi ekirdei biimli kemik veya fildii soyann uca yakn
yerinden ieri apraz bir delik almtr; bu sebeple, uarken slk sesi verir
(Resim 195).
avu okunun tarihi hayli nceye uzanyor. Hun Trkleri bu oku, harpte
haber veya saldrya geme iareti olarak kullanrlard.147 Dede Korkut Kitab'nda
tkn ok diye anlmakta,148 16.Yzyla ait bir belgede ise argan ok diye
adlandrlmaktadr. Mustafa ali: Cmleden evvel atlan bu tire klauz tabir
ederler ve haylice makbul dutarlar demektedir.150 avu okunun Mogollarda ve
Uzak Dou lkelerinde de kullanldn biliyoruz.151
Yapmnda daha ok puta oku gvdesi veya hava gezi kullanlrd. Nitekim,
bulabildiimiz 12 avu okundan alts hava gezinden, adi gezli putadan, ikisi
bakkam gezli putadan, biri de ok boumlu kam tirke okundan yaplmtr.
Ayrca, pirin veya demir u kullanld ve birden fazla delik ald da
grlmektedir. Madeni ulularda, sesi arttrmak zere, ban ii bo braklmtr.
2.e- Tirke (Sava) Oklar
Askerler oklarn, boyunlarna astklar tirke denilen deri antalarda
tadklar iin, her eit sava oklar bu adla anlrd. Tirke oklarnn boy ve
arlklar menzil oklarndan fazla, yelekleri daha uzundur; ular deiik biim
ve byklkte elik temrenlidir. Savata ok sayda ok harcand iin, vakit alan
ve pahalya malolan bakkam gez kullanlmam, adi gezle yetinilmitir. Elimizde,
bakkam gezli, bapareli, zengin bezemeli baz rnekler varsa da, bunlar zel
olarak hazrlanm nadir rneklerdir.
Trklerin 15.Yzyla kadar kayn aacndan ok kullandklarna, bu tarihten
sonra gerek tirke gerek menzil oku yapmnda kama geildiine ve 16. Yzyl
dan itibaren ise her trl okun am aacndan yapldna yukarda

147 O.

Turan, Trklerde Hukuki" Sembol Olarak Ok, Belleten, C. IX, Temmuz 1945, Say 35- s. 315.

148 Dedem
149 TSM

Korkd Kitab, (Haz. O. . Gkyay), s. 89, 120, 122.

Arivi, E. 179.

150 Mustafa
151 E.

Ali, Khnl-Ahbar, TSM Ktb. Revan 1124, v. 157b.

D. Phillips, The Mongols, London 1969, fig. 6; J. R. Wiggins ile grmenizde, iri
bal Japon avu oklar hakknda hayli bilgi edinmitik.

298

iaret etmitik. Kayn aacndan yaplan oklar gnmze kalmad iin, yapm
zellikleri ve lleri hakknda birey bilmiyoruz.
Tesbit edebildiimiz en erken sava oku rnekleri ise ancak 14 tane kam
tirke okudur. Bunlarn hepsi de, iilik ynnden baarl, zel bir itina ile
hazrlanm rneklerdir. eitli yapm farklar gsteren bu zel rnekler yannda,
savalarda kullanlan sradan rneklere de rastlanmay, kam tirke oklarnn
standardn tesbite imkan vermiyor. Bu konuda yazl kaynaklarda da bir
aklamaya rastlayamyoruz. Okuluk risalelerinde, sadece kam menzil
oklarndan bahsedilii, Osmanl ordusunda kam tirke okunun ya ok ksa bir
sre veya hi kullanlmam olduu ihtimalini akla getirmektedir. Hatta, yine bir
ihtimalle eldeki az sayda rnekler de sava deil, hedef veya av oku idiler. Bunlar
yap bakmndan guruba ayrlmaktadr:
ok paral, mcevvef kam oklar: Eldeki rnek de 6 para kamtan
ve fildii baparelidir. Temren inesinin akld 3-5cmlik yere bir aa paras
yerletirilmi, temren dibine nce enli bir pirin, sonra ensiz bir kemik rondele
geirilmitir. Kam demetinin bakkam geze getii ksma da, dalmasn diye
kk bir aa paras aklmtr (Resim 167 b). Temreni dm iki rnein
boyu 67.7 cm, arl 19.5 ve 20.7 gr, salam durumda olann boyu 70.2 cm,
arl 24.7 grdr. Hepsi de tarz- has formunda olup, gbek aplar 8-8.3 mm,
boyun aplar 6.2-6.3 mm ve ayak aplar 5.3-5.8 mm arasnda deimektedir.
Yelekleri dklmtr; kalan izlerden, 17 cm boyunda olduklar anlalyor.
ok paral, ii aa gvdeli kam oklar: Biri harap durumda be rnek
de yine 6 paral ve fildii baparelidir. Paralar, boydan boya uzanan bir am
ubuk zerine yaptrlmtr. Bylece, kam ve aa karm bir tr elde edilmi
oluyor (Resim 167 c). Salamlk endiesi ile byle yapldklar anlalan bu tr
oklar, bizce birka bakmdan sakncaldr. nce, mcevvef oklardan daha
ardrlar. Sonra, esas yapy aa tekil ettiinden ve darbeyi daha ok bu ksm
karladndan, kamn balca meziyeti olan esneklik burada ikinci planda
kalmaktadr. Ayrca aacn ve kamn esneklik farklar da, at srasnda ve darbe
annda uyumsuzluk yaratabilir. Nitekim, daha salam olmas gerekirken, gvdeye
yer yer sarld grlen iplikler, byle bir uyumsuzluun varlna iaret etmekte,
kam kaplamann kolaylkla daldn gstermektedir. Arlklar mcevvef
kam tirke oklarndan fazla, uzunluk, kalnlk ve andamlar aa yukar ayndr.

299

Tek paral, aa takviyeli kam oklar: Eldeki alt rnekten biri

boumsuz, dierleri tek boumludur. Boumlar okun gbek ksmna rastlyor.
ncelenen harap rnekte grld zere, ayak ksmna mcevvef oklardaki gibi
aa paras konulmam, temren dorudan doruya kama aklm, araya bu
kere bir ince pirin ve bir kaln kemik rondele yerletirilmitir. Ba ve boyun
ksmnn yaps da ncekilerden farkldr: Boyun yerine sert aatan bir para
eklenmi, bana bakkam gez teknii ile am aacndan dudaklar yaptnlmtr.
Daha nce, gs ksmnn iine 6.5cm uzunluunda bir am ubuk aklm,
sonra 11cm boyunda sert aacn 4cm kadar inceltilip bunun zerine geirilmitir
(Resim 167 a). Boumsuz kamtan olan rnek de ayn yapda; fakat baparelidir;
temren dibine rondele konulmam, sinir sarlmtr. Gvdelerin ayn kalnlkta,
yani kiri endam biiminde yapld ve kamn kke bakan ynnn okun boyun
ksmna getirildii grlmektedir. Bu gurup oklarda boylar 68.6-68.8 cm,
arlklar 17.2-22.1 grdr; yelek boylar 14.2-15.2 cm, ykseklikleri 5.8-7.8 mm
arasnda deiiyor.
Aa tirke oklar: Topkap Saray koleksiyonunda 1500' akn aa
sava oku vardr. Bunlardan 25-30 kadar zel bir itina ile hazrlanm yksek
kalitede rnekler olup, dierleri temren biimllerine gre ayrlp destelenmi
sradan oklardr (Resim 196).
zel olarak hazrlanm tirke oklarnn dierlerinden fark, iyi kalite am
aacndan bapareli olarak yaplmas, bapare ve temren dibine rondele
konulmas, ayak ve boyun yerlerinin zengin naklarla bezenmi olmalardr.
Bapare dibinde en fazla rondele bulunmasna karlk, temren dibinde bu say
12ye kadar kmakta, genellikle sra ile pirin ve kemik rondele kullanlmakta,
bazen de araya fildii, sedef, baa, gm rondeleler katlmaktadr. Rondele says
ounlukla 3-5 taneyi gemiyor, dekoratif grnm salamak amacyla saynn
artrlmas, temrenin okla balantsn zayflatacandan, mahzurludur.
Bazlarnda, ayak, gs ve boyuna yer yer renkli ibriim, gm veya altn tel
sarlm, aralarndaki boluklar iek motifleriyle bezenmitir.
Seri halinde yaplan btn tirke oklar adi gezlidir; temren dibine ve gez
zerine bir miktar sinir sarlmtr; kalnca ayakl, yani tarz- has biimlidir. Pek
ogunda, ayak yerine helezoni ince bir deri erit sarldn veya bu tarzda
boyandn gryoruz. erit veya boya aya tamamen rtmediine gre
koruyucu zellik tamadklar, sadece ss olduklar anlalyor (Resim 197)

300

Tirke oku boylar 65.5-78 cm arasnda deimektedir; fakat temren dibine

kadar ekilebildiinden, okun gerek uzunluu temrensiz olarak dnlmelidir.
O zaman ok boylar 63.5-73.5 cmye inmektedir. Temren, okun arln ve
mizann da byk lde etkiler: Nitekim, 35-40 gr tirke oklarnda arlklar
bazen 16-17 gr bulan temrenler kullanld grlmektedir.
Tirke oklarnn kullanl amacn da, ncelikle temrenin biimi belirler.
Bu oklarda gvde, yelek ve gezler yap ve l bakmndan aa yukar ayn
olduu halde, temrenlerin byklk ve biimleri zengin bir eitlilik gsteriyor.
Temrenler, atlacak hedefin cinsine gre deiiyordu. Okuluk kitaplarnda,
temrenler, ke, drt ke, yuvarlak ve yass olmak zere drde, ayrca herbiri
uzun ve ksa diye ikiye ayrlmaktadr.152 Topkap Saray koleksiyonunda, oklar
zerindeki rnekler dnda, deiik biim ve boyda torbalar dolusu
kullanlmam temren bulunmaktadr. Bunlar dikkate alrsak, yukarda geen drt
tipe, keli yldz, drt keli yldz, ok keli yldz, oval, baklava ve atal
kesitli tipleri de katmak gerekir (Resim 199, 201). Ayrca, ucu ke arkas
yuvarlak, ucu drt ke arkas yass gibi birleik trlere de rastlyoruz. Drdnc
guruptaki yass temrenler de, yalnz byklk bakmndan deil, ince mzrak ucu
biiminden enli yaprak biimlerine kadar deien bir form eitlilii gsteriyorlar
(Resim 197, 201). Bu arada, ular yass ve oval, uzun boyun ksmlar bir iftten
on ifte kadar dikenli, deiik bir temren tipine rastlyoruz (Resim 200).
ke, drt ke, yuvarlak ve yldz kesitli uzun ve ksa temrenler cebe
(zrh gmlek), ceven (zrh yelek) ve gs srt elik plakal zrh giyim, tolga
(mifer) ve serpenah, aa, deri ve demir kalkan iindir; yaprak biimli yass
temrenler ise, zrhsz dmana ve vahi hayvana kar kullanlr.153
Temren yapm dikat ve tecrbe ister. Orduda ok ve yay kullanld devirde
temrenci ustas oku ustasndan ayryd. Temrenin geili ve Kayar olmas iin,
yzeyi przss, ucu sivri ve kenarlar keskin, eliinin suyu kararnda olmaldr;
suyu az verilirde abuk eilir ve krelir, ok kaarsa kolay krlr. Abdullah
Efendi, Rivayetdir ki eek bevli (sidii) ile suvarlsa urulan adem iflah
bulunmaz demektedir.154 Tirke oklarnn temreni sk sk bakm ister; ucu ve

152 N.

A. Faris - R. P. Elmer, Arab Archery, s. 107-109; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 19b-20b

153 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 19b-20a.

154 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 20b.

301

kenarlar iyi bilenmeli ve pastan korumak iin yalanmaldr; pasl temren geici
ve kayar olmaz. Delicilik ve kesicilik konusunda yalnz kalitesi deil biimi de
nemli rol oynar: utan itibaren tatl bir eim verilmesi, sivri tiplerde kntdan,
yasslardan kalnlktan kanmal, dibindeki zvanas okun ayak apndan geni
yaplmaldr. Demrem ok gvdesinden ziyade ola ki demren girdii yere ok
zahmetsiz gire denmidir.155
Yangn oku: Deniz muharebelerinde yangn kartmak iin kullanlan bir
eit sava okunur. Temren ucunda mafsall iki ine vardr; yelken bezine
saplannca geri kmaz. Ayrca, yelkeni delip gemesini nlemek zere, gerisinde,
ne kvrk iki kanca vardr (Resim 198b). Temrenin bitiminde bulunan konik
biimli barut haznesinin fitili atelenir ve atlr; ok hedefe varlnda ate hazneye
ular, byyen alev yelken bezini tututurur. Gvde ve yelei tirke oklarndaki
gibidir. ileden kma tehlikesine kar, gez kertii derince oyulmutur.
Erken tarihli risalelerde iki ayr eit tirke okundan sz ediliyorsa da,
bunlardan gnmze rnek kalmamtr. Gezsiz ok: Dman, atlan oku
kullanamasn diye, gez yeri almamtr. ki trl atlr: Ya ilenin gez girecek
yerine yksk biiminde bir halka taklr ve ok buna geirilerek atlr, veya halka
sa elini sere parmann bir iple balanr, ok yaydan knca halka elde kalr.
Keskin gezli ok: Okun gez kertii dibine farkedilmeyecek ekilde kk bir bak
yerletirilmitir. Halka ile atlr. Dman hileyi sezmezse, oku geri atmak iin
gezlediinden bak girii keser; hem yayn elden kmasna, hem de
yaralanmalara sebep olur.156
3- Oklarn Arl
Yukarda iaret edildii gibi, eitlerine gre oklarn boy ve arlklar
birbirinden farkldr. Ayrca, bir yay ile o yaya uygun ok arasnda bulunmas
gerekiyordu. Abdullah Efendi, pirev yay ve oklar iin u oranlar vermektedir:
75 dirhem yay iin
80 dirhem yay iin
90-95 dirhem yay iin

4-4 1/2 dirhem ok

4 2/3 dirhem ok
5-5 1/3 dirhem ok

155 Tayboga,

Buyetl-Meram, v. 28b-29a; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 20b.

156 Tayboga,

Ayn Eser, v. 91a-b.

302

100 dirhem yay iin

100 dirhem den ok yaya

5 - 2/3-5 1/2 dirhem ok

6 dirhem ok

Ayn yazar, ayrca, kam pirev iin 4-5 dirhem, aa pirev iin 4.5-6
dirhem ortalama ldr demektedir.157 Kemanke Ahmede gre, pirev oku 6
dirheme kadar mnasibdir; okular arasnda, 100 dirhem yaya 6 dirhem ok gerek
denilmitir.158 M. Kani ise, pirev ve dier menzil oklar iin u oranlar veriyor:159
70 dirhem timarl yaya
80 dirhem timarl yaya
90 dirhem timarl yaya
100 dirhem timarl yaya

3 2/3-3 1/2 dirhem ok

4 - 4 2/3 dirhem ok
4 1/2-5 dirhem ok
5 1/2 -6 dirhem ok

Elimizdeki pirev ve menzil iin mek oklarnn arlklar 7.2 -17.6 gr. (2.3
-5.4 dirhem) arasnda deimektedir. Normal boyda pirev oklar 10.6-14.8 gr.
(3.3 - 4.7 dirhem), bunlarn da byk ounluu 4 dirhem gelmektedir. Halbuki,
bu arlkta yaylar en hafif menzil yaylardr ve nadiren kullanlmaktadr.
Nitekim, eldeki 373 yaydan ancak % 6s bu arlktadr. Bu bakmda, verilen
llerle incelenen rnekler arasnda tam bir uyuma kuramyoruz.
Ne var ki, ad geen yazarlar bu lleri verirken, te yandan bunlarn kesin
olmadn, atcnn gcne, hnerine ve hava durumuna gre ok arlnn
deiebileceini de belirtiyorlar.
Rzgar sakinse hafif okla atlabilir, iddetli esiyorsa salkl at iin ok
biraz ar olmaldr. uhadar Ahmed bu konuda yle diyor: Okun kaln ve ince
ve dirheminin ihtilaf atcya nazarladr. Kemankein ekiine gre ok ar ve
kaln olur. Dirhemsiz ve ince oku ar ve kaln okun gemeyecei malumdur,
lakin yayn zarb edid olduka dayanamayp paralanr veya havada oynar.
Annn ok kerre yrk oklar parelenir. Ok dayanrla dayanmaz babeyni olmal
dedikleri bu manadadr. Lakin yay ok ve at zarbl olan mnteha pehlivanlara
bizzarun hadisesi kaln ve dirhemi ar ok lazmdr.160 M. Kani ise, bu satrlarn
yazar

157 Abdullah
158 uhadar
159 M.

Efendi, Ayn Eser, v. 19b.

Ahmed, rad r-Rumat, v. 7a-b.

Kani, Ayn Eser, s. 179.

160 uhadar

Ahmed, Ayn Eser, v. 7a.

303

olan uhadar (Tomar) Ahmedi anarken unlar yazmaktadr: Mmtaz kemanke

olmala Rkab-t Hmayun ukadarlna ilhak olunmu ok yay eker pehlivan
tirendazlkda faik1-akran 100 dirhem yay ile 4 dirhem tir atb hava alr tirendaz
imi.161
Abdullah Efendi, puta oklarnn vaktiyle 10-16 dirhem aras yapldn,
kendi zamannda ise 5.5 - 6 dirhem arlnda koaz am puta oklarnn makbul
tutulduunu bildirmektedir.162 Elde bulunan normal boy puta oklar 16.2 - 20 gr.
(5.1 - 6.3 dirhem) gelmekte ve yukardaki llere aa yukar uymaktadr.
Tirke oklarnn arl ise, byk lde temrenine baldr. Temren
arl bazen 5 dirheme kadar kmakta ve ok arlnn 1/3ine yaklamaktadr.
Abdullah Efendiye gre, temrenin byklne de bal olarak tirke oku
arlklar 8-20 dirhem (25.5-64 gr.) arasnda deiir. Ayrca tirke yay boyu ile
tirke oku arl arasnda yle bir oran bulunmaldr:163
11 tutam (123.5cm) yaya
12 tutam (134.5cm) yaya
14 tutam (157cm) yaya

7-9 dirhem (22.5-29gr) ok

8-12dirhem(22.5-38.5gr) ok
16 dirhem (51.5gr) ok

ncelediimiz 55 adet eitli aa tirke okunda arlklar 6-12.8 dirhem

(19.2 - 40.5 gr) arasnda deiiyor. Bu l yukarda 11 ve 12 tutam yay iin
verilen ok arlklarna uymaktadr. Alt sradaki ller Trk yaylar iin olmasa
gerekir, nk elimizde 12 tutamdan uzun yay ve 12.8 dirhemde ar ok
bulunmaktadr.
4- Oklarn Mizan (Dengesi)
Okun yaydan dzgn konmasn salayan nemli bir etken de dengesinin
tam olmasdr. Okun dengesi yle kontrol edilir: Bir kar boyunda bir ip alnr,
iki ucu bir edilip, ba ve iaret parmaklar arasnda tutulur. Meydana gelen ilmee
oku asarak terazi kolu gibi dz durmas salanr. Bu durumda iken, ba ve ayaktan
ipe kadar olan uzunluklarn oran incelenir.

161 M.

Kani, Ayn Eser, s. 256.

162 Adullah

Efendi, Ayn Eser, v. 21b.

163 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 21b-22a.

304

Pirev, heki, yeksvar ve azmayi oklar soya ve yelei taklmadan, torba

gezi temren ve baparesi ile, puta ve tirke oklar yelekli fakat temrensiz olarak
kontrol edilir. Okun endamna gre, denge noktas tam ortadadr; tarz- hasda
ilmein geze doru bir parmak, emendamda ise ayn ynde iki parmak kadar
kaymas gerekir. Hava gezi, baparesi ile lldnde ayak ksm iki parmak
ar basmaldr. Biimi kiri endam ise, ayak yerini arlatrmak iin, aacn
ra taraf oraya alnr veya ayak ucuna bir miktar kurun yerletirilir.164
Eldeki oklar temren, soya ve yeleksiz incelemek mmkn olmadndan,
oklarn mizan konusunda yukardaki ksa aklamaya daha fazla birey
ekleyemiyoruz.
5- Oklarn Meremmeti (Onarm)
Okun, yaydan karken boyun ksm, yere arpnca aya fazla tazyik grr
ve en ok bu iki yerinden krlr. Boyun ksmndan krlan okun artk
kullanlmadn elde bu ksm onarlm rnek bulunmayndan anlyoruz.
Aya krlan ok ise hemen her zaman iki , hatta drt kere onarlrd. tecrbe ve
titizlik isteyen bu ileme ok ayaklamak denilirdi.
Krk okun boyuna dorudan, uzun olmas sakncal deildir, M. Kani
Bir kar dahi olabilir demektedir.165 Katibi burunlu kalemtraa benzer keskin
azl bir bakla, krlan yer meyilli olarak yontulup dzeltilir. Sonra eldeki
harap oklardan buraya eklenecek para seilir. Bu parann cinsi, rengi, dokusu
ve zgl arl onarlacak okun aacna uygun olmaldr. Seilen para, okun
dzeltilen yeri ile yan yana konulup eiklii kalemle iaretlenir ve buna gre
yontulur. Az aza getirilir; uyumazlk varsa, ince dili firengi ee ile
giderilir. Ular kabarklk yapmayacak kadar inceltilmi olmaldr. Tekrar az
aza tutulup iaretlenir ve meyilli i yzeylerde hizasna karlkl ikier emtik
alr (Resim 202). entikler ayn incelik ve derinlikte olmaldr. Sonra
yapacak yzlere ve ularn krmadan entik ilerine tutkal srlr. Kuruyunca
tekrar tutkallanarak, entikler birbirine dzgn geirilip salam bir iple sarlr.
Kuruyunca ip zlr; ok rendeleri ile

Efendi, Ayn Eser, v. 19a; M. Kani, Ayn Eser, s. 177-178.

Kani, Ayn Eser, s. 190.

164 Abdullah
165 M.

305

ayaa istenilen biim verilir; soya veya temreni taklr.166 Daha sonra kou otu
ile silinir; saf balmumu srlr, atete bir sre stlr ve kalnca astar bezi ile sk
skya silinerek cila verilir. yi onarlan bir okun yenisinden farkl olmaz ve tekrar
ayn yerden krlmazd.167
Yaptmz incelemede, bazs ile ilk bakda farkedilmeyen ok sayda
meremmetli okla karlatk. Ayak yerleri daha ince ve zayf olduundan, tamirli
menzil oku says dierlerinden fazladr. Krlan ksm uzunsa er kertik
almakta, krklk nceki tamire kadar uzanyorsa stste onarmdan
kanlmamaktadr. entiklerin yn, eklenen parada uca, gvdede ise geze
dorudur. Yalnz, istenilen cins ve kalitede aa her zaman bulunamad iin,
eklenen parann nitelii gvdeden farkl olabilmektedir. Eldeki eitli
rneklerde, tamirli ok oran ve tamir says yledir:
Ok Cinsi

Adedi

Aa Pirev
Heki
Azmayi
Karabatak
Puta
Torba Gezi
Hava Gezi
Aa Tirke

55
35
10
10
50
10
50
50

166 uhadar

Tamir
Adedi
30
25
4
8
12
1
2

Bir
Tamirli
15
15
4
5
12
1
2

ki
Tamirli
8
7
2
-

Tamirli
6
1
1
-

Ahmed, Ayn Eser, v. 7a; M. Kani, Ayn Eser, s. 190-191.

Sleymaniye, v. 32b, niversite, v. 48a.

167 Bahtiyarzade,

Drt
Tamirli
2
-

306

II- OKULUKTA KULLANILAN YARDIMCI ARALAR

A- KABZA SARGISI (MUAMBA)
Yayn kabzas atcnn eline gre ince ise, iyi kavrayamayaca iin, yay
avucunda oynar veya dnebilir. Bu mahzuru nlemek zere kabzaya gereken
kalnlkta sarlr (Resim 203). Sarg muambadan yapld iin bu adla da
anlrd.
nceleri, yay kabzalar kaln ve yass yapldndan, kullanlmyordu.
Gerekiyorsa kabzaya drt parmak eninde yalnkat bir mesin yaptrlr veya
dikilirdi. Topkap Saray Mzesinde Yusuf Usta ii ve 1975 (1664/1665) tarihli
byle bir rnek bulunmaktadr (Env. No. 1/9170). Burada, kabzaya 15 cm. eninde
ve 1 mm. kalnlnda bir deri kaplanarak, d kabza zerinde, potluk yapmayacak
ekilde uuca dikilmitir. Tayboga, bu meinin souk havada avucu scak
tutmaa, scakta terlemesini nlemee yaradn bildirmektedir.168 Elde baka
rnek bulunmamas, kabza meininin oka kullanlmad veya kullanlrken
sarldn akla getiriyor.
18. Yzyldan itibaren yay kabzalarnda grlen, 19. Yzylda aka
beliren inceleme ve yuvarlaklama sarg kullanmay zorunlu klmtr.
1- Yapm ve zellikleri
Sarg yapmnda, o vakitler mumcularda satlan, mumlu muamba
kullanlrd. Yalnz, iyi cins az bulunduu, soukta sertleip eli actt iin,
yayclar muambay ekseriye kendileri yapard. nce bir patiska alnr; bir u br
ucun misli eninde olmak zere, erit halinde kesilir. Atcnn eline uyan,
eskimi bir sargy skp, patiskay o patrona gre bimek en dorusudur. Para,
bir kapta kaynamakta olan muma atlr ve mumu iyice emsin diye kaynatmaya
devam edilir. Heminde kan halis sar balmumu veya kafuru denilen mum
tercih olunur. Mum temiz de olsa, bir kere ykamakta fayda vardr: Eritilip, souk
saf suyu aktlr; su dklr, kar ve kiri varsa altnda toplanr, bu ksm bak
ile kazlp temizlenir. Sarg soukta sertlemesin diye, kullanlan mumun her 10
dirhemine 1 dirhem sakz terementisi katlr.169 Kemenke Ahmed, bu arada

168 Tayboga,
169 M.

Ayn Eser, 22a-b; M. Kani, Ayn Eser, s. 68.

Kani, Ayn Eser, s. 207-208.

307

muma birka damla zeytin ya katlmasn tavsiye ediyor, sargnn daha yumuak
ve ala olacan sylyor.170
Patiska erit mum iinde yeterli kadar kaynadktan sonra bir masa ile
ucundan kaldrlp mumu szdrlr ve rzgarl bir yere aslr. Tamamen
soumadan alnp kenar kenara dikilerek kaak yapar gibi ii dna devirilir.
Diki yerinin sargnn ortasna gelmesine ve dzgn olmasna dikkat edilmelidir.
Yapm tamamlannca, kalnca bir bez atete stlr, sarg zerine katlanarak
be kere skca ekilip iyice yassltlr.171
M. Kaniden aldmz bu son satrlardan, kendisinin bu konuda duyduklar
ile yetindii, elindeki sarglar incelemedii anlalyor. nk grdmz bir
hayli rnekten hibiri iki katl deildir. Ya ift kat muamba uuca dikilmekte
veya nce drt kat edilip sonra uuca birletirilmektedir. Bu durumda kat says
4-8 olmakta, devirilemeyecei iin ular gizli dikile tutturulmaktadr. Eldeki 20
kadar kabza sargsnda ller yledir: Sarg boylar 93-136 cm, alt u enleri 2.5
- 3.3 cm, st u enleri 1-1.4 cm, arasnda deiiyor. Kalnlklar alt uta ortalama
2.5 mm, st uta 1.5 mmdir.
2- Kullanlmas
Kabza sargsnn yapm ve kalitesi kadar, sarlp kullanlmas da bilgi ve
dikkat ister. Enli ucu pot yapmasn diye bakla inceltilir ve kabzann sol alt
yanna konularak soldan saa yukar doru sarlr. Kabzay kavrayan parmaklarla
ve tutula ayn ynde sarlmas kolay zlmesin diyedir. Abdullah Efendi, el
ayasna gre apraz sarlmasn tavsiye ediliyor.172 Sargnn kaln olmas istenirse,
katlar birbirine fazlaca bindirilir. ok sk sarlmal, yle ki ilk bakta yayn
kabzas gibi grnmelidir. Bazlar, skca sarlduktan sonra katlan birbirine
dikerler. Acemiler, kavuk gibi ok ve ikin sararlar, ok geecek yer kalmaz,
skca tutmak imkanszlar.173
M. Kaniye gre sarg, kabzann avu iine gelen sol yanna alak (ince),
parmak ularna gelen sa yanna ise yksek (kaln) sarlmal ki, kabza avu

170 uhadar
171 M.

Ahmed, Ayn Eser, v. 14a.

Kani, Ayn Eser, s. 207-208.

172 Abdullah
173 uhadar

Efendi, Ayn Eser, v. 40a.

Ahmed, Ayn Eser. v. 14a

308

iine rahat otursun ve parmaklar kabzay iyi kavrasn. Bir baka tavsiyesi de,
muambann kabzann orta yerine elik grnecek kadar ince ve seyrek
sarlmasdr.174 Bu tavsiye ve tarifler bize hayli kark grnyor.
Kabzay sk ve rahat kavramak iin elverili sarg lsn ve sarma
tarzn bulmak atcnn tecrbesine kalmtr. Usta bir atc, el yapsnda bulunan
veya tutu alkanlndan doan baz aksaklklar, sargy istedii gibi ayarlyarak
giderilebilir. Buna karlk, sarma iinde acemilik, okun yolundan sapmas veya
kabzaya arpmas, yayn elde oynamas veya dnmesi, ele ac vermesi ve avuta
nasr yapmas gibi nemli mahsurlara yol aabilir.175
B- KEMEND

Kemend, yay kurmaya yani ilesini takmaya yarayan bir eit kay veya
zg kemerdir. Yay kemedle veya kemendsiz kurulabilir, bunun 120 kadar yolu
vardr.176 Tayboa, yay kurmay bilmenin okulukta art olduunu, bir yay
tanmadan kurmaa kalkmamak gerektiini, krlrsa treye gre krana
detileceini yazmaktadr.177 Yay kurarken krmamaya, biimini bozmamaya,
yay ban veya ileyi elden karmamaya dikkat etmelidir. Bu bakmdan,
zellikle menzil yaylarn kurarken kemend kullanmak doru olur.
Tayboaya gre kemend, parmak eninde ve iki ar boyunda bir kay
olup, ular kulakldr.178 M. Kani daha ayrntl bilgi veriyor: Eni parmaktan
dar, uzunluu kuran kiiye gredir. Tokmak kay veya rgl eritten yaplr.
ki ba ilmeklidir. Yay bana takldkta burkulmasn diye, ilmeklere yekpare
demirden birer halka, onlara da ikinci birer halka taklr.179
Kemendle yay yle kurulur: Yayn kuracak kii yere oturur, ayaklarn
hafife uzatr. Kemendi belinden dolatrp halkalar yayn iki bana geirilir.
Ayaklarn kabzann iki yanna dayar ve topuklarn yerden kaldrmadan ileri
doru ar ar uzatr. Elleriyle yayn kasanlarn tutup oynamamasn salar.

174 M.

Kani, Ayn Eser, s. 69-70.

175 M.

Kani, Ayn Eser, s. 69-70.

176 Abdullah

Efendi, Ayn Eser, v. 28a.

177 Tayboga,

Ayn Eser, v. 50a-b.

178 Tayboga,

Ayn Eser, v. 53a.

179 M.

Kani, Ayn Eser, s. 142.

309

ile taklacak raddeye gelince, yayn durumunu sarsmadan, ile tonlarndan nce
birini sonra tekini kertiklere oturtur. Sonra kemendi kartr. Tonlar, ton
kertiklerine iyice oturtmaldr; nk ile kurtulursa, byk bir ihtimalle yay
krlr. Yay kurduktan sonra dikkatle gzden geirilir; eilikler varsa, el ayasyla
srterek stp, az gelirse biraz atee tutup dzeltir, gerekiyorsa trpler. Atmadan
nce birka kere kepade yay gibi ile ekilip braklrd; buna okuluk dilinde
kullablama denilirdi.180
Topkap Saray kolleksiyonunda ancak bir tek kemend rneine rastladk
(Resim 204). arpana tekniinde ve renkli ibriimle dokunmu olup, 4 cm. eninde
ve 255 cm. boyutundadr.
Ular nde apraz tutulacak biimde kullanld takdirde bu boyun uygun
olaca denememizden anlalmtr. Yalnz, yukarda verilen tariflerden farkl
olarak, her iki uta deil bir ucunda ilmek vardr ve bu da M. Kaninin syledii
gibi bir kar deil sadece 2.5 cm.dir. Dier ucunda rg, 36 cm. boyunda bir ip
halini alyor. Anlaldna gre, nce ilmek geiriliyor, sonra dier u kemend
boyu ayarlanarak yayn br bana sarlp dmleniyordu. Fakat, o srada yayn'
gerili olduu ve dnmesin diye kasandan tutulduu dnlrse, tek elle sarmak
ve dmlemek tehlikesi yaratabilirdi. Belki de, kemendin bu ucu, kullanlmadan
nce istenilen boyda bir ilmek halinde hazrlanmaktadr.
C- ZHGR (AST)
Zihgir, at srasnda sa elin ba parmana taklan ve parmak boumunun
yaralanmaktan koruyan bir eit yzktr (Resim 205-206). ranllar, yksk
anlamnda engtvane, Arablar ktiban derlerdi. Osmanlcada zihgir veya ast
deniliyordu. ast, farsada 60 demekti ve adn bu saydan alm olmalyd.
Zihgirle atta, iaret parma ilk boumu ba parmak trna zerine konulur;
Parmaklarn bu ekli eski Arab parmak hesabnda 60 saysnn karldr.181
Oku gezledikten sonra, ileyi ba parmak boumuna yerletirerek iaret
Parman ba parmak trna zerine kapatmaya okuluk dilinde mandal denilir.
Gerek mandalda, gerek eki ve at srasnda ilenin kontrol, zihgirsiz olarak

180 Tayboga,
181 N.

Ayn Eser, v. 52a; M. Kani, Ayn Eser. s. 142.

A. Faris - R. P. Elmer, Arab Archery, s. 20-21, 44.

310

ok daha hassas yaplr. Ama srekli zihgirsiz atmak, ba parmak boumunda

yarlma ve nasrlanmaya yol aar.
Zihgir, nceleri halka eklinde kesilmi kseleden yaplrd. Daha sonralar,
bakr ve gmten, kymetli tatan, fildii ve boynuzdan yaplr olmu ve zel bir
biim kazanmtr (Resim 208). ir-i mahi denilen baln diinden, gergadan ve
geyik boynuzundan yaplan Zihgirler, iyi cila ald ve zamanla sararmad iin
daha makbld
Maden ve ta olanlar dnda, her neden yaplacak ise nce keser ve tpr
ile biim verilir, kaln matkapla delinir, sonra ince dili ee ile tavsiye edilir.
Damak veya ka ad verilen uzun kenarnn, kiriin zerinden kayaca d yz
yuvarlatlp cilalanr, i taraf parmak memesi oturacak ekilde hafif oyulur.
Oyuun genilik ve derinlii, parmaktan mhr mumu ile alnan kalba gre
yaplr. Sonra, daman ii bir miktar daha oyularak, buraya balk tutkal ile bir
sahtiyan paras yaptrlr ve dier ucu daman zerine doru yatrlr, buna
kulak denilir.
Atcnn parmana uygun zihgir yapmak ustalk ister. Deliin genilii,
parmaa rahata girecek kadar olmaldr. Dar olursa parma boar, bol olursa
kiri parmak bouma ile eik arasna skk denilir, kiri bak srt kalnlndaki
bu eiin zerine oturmaldr. Damak boyu ve ykseklii ile deliin kar kenar
kalnl da parmaa uygun olmaldr.182 Her atcya uygun biim ve ly
bulmak zihgirci ustasnn iidir. Bu iin ayr bir uzmanlk konusu olduunu
gryoyuz. Nitekim zihgirciler, oku ve yayc esnafnn dnda, kendi pirleri ve
gedikleri olan, bamsz bir esnaf loncas idiler.183
ncelediimiz 20 kadar zihgirin, gm ve yeimden drt rnek dnda,
hepsi fildiinden yaplmtr. Delik ap ortalama 2 cm.dir. Bir fildii rnekte,
delii daraltmak iin, ince kenarna bir miktar iplik sarld grlyor (Resim
207). Kulak derisi, stte daman ortasna kadar uzanyor; bu durumda, at
srasnda ile daha ok deri zerinden kayacak demektir.

182 Tayboga,

Ayn Eser, v. 33a-b; Abdullah Efendi, Ayn Eser, v. 29a; uhadar Ahmed, Ayn Eser, v.
12a-b; M. Kani, Ayn Eser, s. 128.
183 Zihgircilerin

piri, M. Kaniye gre Ali b. Ebu Talib. (Ayn Eser, s. 50), Evliya elebi ye gre aghal
B. Said Kaidir (Seyahatname, C. 1, s. 582).

311

D- BLEK SPER
Bilek siperi, kabza tutan sol el bileine balanan, hem oku i kabzaya kadar
ekmee, hem de yumruu oktan korumaa yarayan bir alettir. 17. Yzylda
kullanlmaa balanyor. Daha nce, ok arpmasndan korunmak zere, bilee
yen denilen enlice bir deri paras sarlmaktayd. uhadar Ahmed bu konuda
unlar yazyor: Siper alat- cedideden olup karibl-ahirde zuhur etmitir.
Evvela ok yumruu incidmesin deyu oluksuz siper tablas istimal etmiler, sonra
ok bir tarafa hata etmesin deyu tablann zerine meinden bir yumru peyda
eyleyib ismine ibik demiler ve nice mddet sonra ol ibii kemik pareye tebdil
eyleyib ve oku zerinden atmlar. Badehu Kremeli merhumun himmeti ile
hala istimal olunan oluk icadolunub gittike tavil eylemiler. Hakikatl hal bir
ok ki oluun iine ziyade ekilen ve bir tarafa isabet etmeden kurtulan ziyade
menzil alb az yay ok hkmne girmi olur.184
Bilei korumaa yarayan yen ile, stadn talibe kabza verirken edle
birlikte balad yen ayn ey olmaldr. Elde rnek bulunmamakla beraber,
zorlayc ilerde bilei incitmekten korumak iin kullanlan tokal mein bilek
bana benzediini tahmin ediyoruz. Elimizdeki en eski rnek, uhadar
Ahmedin olumsuz siper tablas dedii trden bir siperdi (Resim 209). Baadab
yaplm, zerine kendinden kabartma bir oluk almtr. D yz, dolaysyla
oluk hafif bombelidir. Gei safhas saylan ibikli siper rneine de
rastlayamadk. Sz edilen rnek dnda, incelediimiz 10 kadar bilek siperinin
hepsi, Krkekeli Mustafa elebi tarafndan gelitirilen uzun oluklu trdendir
(Resim 210).
1- Yapm ve zellikleri
Bilek siperi drt ksmdr: Oluk, eit, tabla ve tasma, Yapma oluktan
balanr; bu ksm okun zerinden kayaca yeridir. Baa, balk dii, fildii, kz
veya manda boynuzu, hlamur veya akaaa gibi maddelerden yaplr. Aatan
yaplp zerine sahtiyan kapland da olur. Abla bulunabilirse manda boynuzu
tercih edilir. nce, boynuzun temiz ve sk yerinden 15 cm. kadar bir para alnr;

184 uhadar

Ahmed, Ayn Eser. v. 12b.

312

bir az dz, teki az hilal eklinde keserle gereken biim verilir ve yarm
yuvarlak stanbuli trp ile tesviyesi yaplr. Trp izleri ince azl ee ile
giderilip, d ve ii yuvarlak burunlu bakla kaznp, okularn kullanld kou
otu (ven) ile ovulur. Sonra, tebeir tozuna biraz sahtiyan tersi kazyp, bir miktar
zeytin ya katp elde edilen karm bir bezle skca srerek cila verilir. Oluk
parasna gereken biimi vermede ve varsa eiriliklerini dzeltmede kalb tabir
olunan aletten de faydalanlr. Kalb, kzlck veya imir iki para tahtadan birer
balar mentee ile tutturulmu, br balar sap eklinde yontulmu bir alettir.
Biri oluklu teki ona uygun biimde kabark olup, arada siper oluu sacak kadar
aklk braklmtr. Aletin st kapa dz braklp, ara yerde yuvarlak bir imir
abuk da kullanlabilir.
Keser ve trp ile biim verilen boynuz paras, nce saf suda yumuayncaya kadar kaynatlr, sonra dumansz am tala alevine tutularak kalba
yerletirilir; sktrlr ve iki sap bir iple skca balanr. Boynuz yeterince
yumuamamsa, zorlamayp, yeniden kaynatlmaldr. Souyunca karlp,
tesviye edilerek cilalanr. Balk dii, fildii ve baa oluklara da ayn ilem
uygulanr. Oluu gsterili olsun diye eitli renklerde boyarlar.
Eik, oluu siper tablasna ve tasmaya balayan aa parasdr. st taraf
oyulup, oluun n tarafna balk tutkal ile yaptrlr. Eiin dzgn yontulan alt
yzne ise siper tablas tutturulur. Yumruu ok arpmasndan koruyan, oluk
boyunda ve oval biimli tabla da baa, fildii, ksele ve keler gibi maddelerden
yaplr. M. Kani, tablann eie yaptrlacan sylyorsa da, eldeki rneklerden
ounda eiinin iki yannda oyuklar bulunduunu, tablann n tarafnn kesilerek
bu oyuklara yerletirildiini ve istendiinde tablann karlabileceini
grmekteyiz. Tabla, kullanlan malzemeye uygun olarak boyanp sslenir,
etrafna ir ze geirilir.
Siper ba parmak dibine ve bilee balayan ucu tokal kay veya rg
eride tasma denilir. Tasmay deriden yapmak, bilee oturacak biimde
kesebilmek bakmndan, daha dorudur.185
Siper yapm, dikkat ve tecrbe isteyen ayr bir uzmanlk konusudur.
Rabet artnca, ayr bir siperci esnaf ortaya kmt. Yeni bir sanat olduundan,
Zihgircilerin piri Ali b. Ebu Talibi onlar da teberrken pirleri saydlar.

185 M.

Kani, Ayn Eser, s. 131-137.

313

2- Kullanlmas
Bilek siperinin oluk boyu ve genilii, eik ykseklii, tasmann yapl ve
balan ekli, kullanlacak kiinin yumruk yapsna, eki gcne ve at tarzna
gre deiir. Siper yapmnda btn bu noktalara dikkat etmek ve zaman zaman
prova yapmak gerekir.
Oluk boyu ekie gredir, ekgii kadardan iki parmak miktar ziyade olsa
kafidir ve oku siper bandan atp bir kar siper takmak abesdir.186 Oluun fazla
dar ve derin olmas mahzurludur; ok kenarlarna srtnp sola savrulabilir veya
kabzaya arpabilir. Oluun ba ve ayap aras kavislidir; kavsin tepe noktasna
at yeri denir; okun temreni at yerinden en ok bir arpa boyu gerisine kadar
ekilmelidir. Sipersiz atta bu nokta, krs denilen, yumrukla bilein birletii
yerdir. Okulukta, at yerine kadar ekebilen irici, ekemeyene eksik denir.
Daha geriye ekmek mahzurludur; ok ya olua saplanr krlr veya olua fazlaca
srtnp sarslarak kar. Oluun ban sipere alak veya yksek tatturmak da
sakncaldr; her iki halde tir siperi boylama denilen, okun olua boydan boya
srtnmesi gibi nemli bir mahzur doar. Ok olukta yalnz at yerine hafife
srtnerek kmaldr.
Ok ekildikte, hem yanaa hem kabzaya ok yakn olmaldr; buna yakn
kesdirme denir. Atta ok kabzaya dedi deecek kadar yakn gemelidir; bunun
iin gerekirse oluk sipere biraz eri yerletirilir. Bu hususun iyi hesaplanmas yani
ak kesdirme saknca yaratr; ok ya iyice saa kaar veya kabzaya arpp krlr.
Ayrca, eiin fazla yksek veya alak olmas, tasmann yumrua ve bilee
iyi oturmamas gibi hususlar da yukarda saylan mahzurlara yol aabilir.
Bilek siperinin faydas yannda mahzuru da vardr. Bu sebeple hadar
Ahmed, mmknse hi kullanmamal, bir kere alnca insan artk onsuz atamaz
olur, diyor. Nitekim Abdullah Efendi de, okuluk teknii konusundaki kitabinda
siperden pek fazla sz etmiyor.187
imdi unutmamal ki, Trk okuluunun altn anda, yani 15.-16.
Yzyllar boyunca bilek siperi kullanlmam, o byk rekorlar sipersiz atlarla
krlmt. Bu bakmdan siperi, bir gelimeden ok gerilemenin belirtisi saymak
mmkndr.

186 uhadar

Ahmed, Ayn Eser, v. 13b.

187 Abdullah

Efendi, Ayn 'Eser, v. 50b-51a; uhadar Ahmed, Ayn Eser, v. 13a-b, 17b-18b;

314

E- OK VE YAY ANTALARI
Yayn uzun zaman kullanlmayacaksa, yay kesesi iinde saklandna daha
nce iaret etmitik. Tayboga, yay ar souktan ve nemden korumak iin k
gnlerinde ve yamurlu havalarda keseye koyup, yatarken koynuna almay
tavsiye eder.188 Topkap Saray kolleksiyonundaki yaylar da, 50 yl nceye kadar,
az ukurlu krmz uha keselerden saklanyordu. Kullanlmayan oklarn da,
adr bezinden az boumlu ok torbas iinde saklandn gryoruz.
Ok ve yay tamaa yarayan antalara eitli adlar verilmekteydi. Yalnz,
eski kaytlarda rastlanan bu konudaki bilgiler bir hayli eliiktir. Sz gelii tirke,
adna gre ok klf olmak gerekirken, bazen yay, bazen de hem ok hem yay klf
olarak anlmaktadr. Sadak ve gedele iin de ayn ey sz konusudur.
Sasani ve Uygur tasvirlerinde okular yay antas tamazlar; sadece, sa
taraflarna kemer kayna asl uzunca ok antalar vardr (Resim 10d, 11). 13.
Yzyln ilk eyreinden itibaren, av ve sava tasvirlerinde, ok antalar yannda
yay antalar da yer almaa balyor.189 Yalnz, gerek bu en erken rneklerde,
gerekse 14. Yzyl Camil-Tevarih ve ahname minyatrlerinde ok antasna
muhakkak rastland halde, yay antasna her zaman rastlamyoruz (Resim 14,
17, 18). Bu arada, 14. Yzyl bana ait bir dizi Camit Tevarih tasvirlerinde ise,
okukarn yine yalnz ok antas tad ve bu antalarn eski Sasani biimini
devam ettirdii dikkatimizi ekiyor.190 15. Yzyldan itibaren, ok ve yay antalar
klasik formunu alr. Ok antas sa yana aslr ve bazsnn zerine yine ok
koymak iin bir cep vardr; yay antas ise sol yana, klcn biraz gerisine aslr
(Resim 211,212). Her iki anta da bu klasik biimini 19. Yzyl ortalarna kadar
muhafaza etmitir (Resim 213).
Ok ve yay antalarna verilen adlardaki karkl gidermek zere,
etimolojileri zerinde ksaca duracaz. Eski Trk kitabelerinde ok kabna kes
deniliyor. Yay kab kullanldna dairise resimli belgeler gibi burada da bir
bilgiye rastlanmyor.191 Kes szn, G. Clauson ke diye okuyor fakat Farsa

188 Tayboga,
189 Bkz.

Ayn Eser, v. 54a.

Varka ve Glah, TSM Ktb. Hazine 841; Kitab- Tiryak, Viyana Nationalbibliotlck. A. F. 10.

190 Cami't-Tavarih,
191 H.

yapraklar, Berlin, Preussischer Kulturbesitz, Diez A. Fol. 71.

N. Orkun, Eski Tiirk Yaztlar, C. III, stanbul 1941, s. 163.

315

tirke kelisindeki ke ekiyle bunun bir ilgisi olmayacan savunuyor.192 Kes

daha sonra Divan- Lgatit-Trkde, ki diye gemekte ve Ok ki ire l tl
kld, Okun kide lratd gibi rnek cmlelerden, ok antas olduu aka
anlamaktadr.193 Bu eserde geen, ki kurugluk, k kurman szlerindeki
kurugluk ve kurman ise, yay kab demektir.194 Kagarl Mahmud kurman
sznn, beline kua bala anlamndaki kurmandan geldiini aklad
halde, G. Clauson, her iki kelimenin kur kknden kurulu eyin (yayn)
konulduu kab demek olduunu ileri sryor. Ayrca Divan'da yerde, okluk
ve yask szyle karlayoruz.195
Dede Korkud Kitab nda, bu konuda, deiik iki kelimeye rastlyoruz:
belik ve sadak. G. Clauson, ikinci kelimenin Moolca sa dadaktan geldiini ve
ok antas olduunu yazyor ve bu, Dede Korkutdaki Sadakndan doksan okun
yere dkt ifadesini tutuyorsa da, baka hikayede rastlanan Sadaknda okun
kiin deler sz bu anlam bulundurmaktadr.196 Bilk, bilik, belek eklinde de
geen belik szne gelince; Beliinde doksan okun.., Beliinden bir tutam ok
kard, Hemen yay biliinden karrd gibi ifadelerden belikte ne tand
aka anlalmaktadr.197
16. Yzyl kaynaklarnda da, ayn eliik aklamalarla karlayoruz:
Tuhfets-Seniyyede Sadak ki iine yay korlar denilirken,198 Camil-Frs adl
szlkte Sadak ki iine ok koyarlar denilmektedir.199 Ayn Yzyla ait dier
szlklerde u aklamalarla karlalyor: Belein yay konulan yanna krban
derler (Dekayk l-Hakayk), Krban ve kemandar manasna ki yay zarfdr
(Lugat-i ehname), Tirdan yani belikde ok koyacak taraf ve kabur (Lugat-i
Nimetullah).200

192 G.

Clauson, Some Old Turkish Word Connected with Hunting, Die Jagd bei den Altaischen
Vlkern. Asiatische Forschungen, Band 26, Weisbaden 1968, s.14.
193 Divan-

Lgatit-Trk Tercmesi, (B. Atalay), C.I, s. 393, 457, C. II, s. 333; C. III, s. 281.

194 Ayn

Eser, C. I, s. 504, 444.

195 Ayn

Eser, C. I, s. 100; C. III, s. 16, 55.

196 Dedem
197 Ayn

Korkudun Kitab (Haz. O. . Gkyay), s. 96, 121.

Eser, s. 18, 110, 116, 117.

198 Tanklaryla

Tarama Szl (T. D. K.), C. III, s. 584.

199 Ayn

Eser, C. IV, s. 648.

200 Ayn

Eser, C. III, s. 448, C. IV, s. 512, 91.

316

Bu deiik tanmlardan anlald kadaryla, nceleri ok konulan kaba ki,

yay kabna kurman deniliyor ve ikisi birlikte ki kurmam diye anlyordu. lk
defa Dede Korkut Kitabnda rastlanan belik ise, iki gzl bir antann deil,
birine yay tekine ok konulan iki ayr antann ortak ad idi. Belik yerine,
yanllkla tirke veya sadak denildii grlrse de, aslnda, sadak yay kab tirke
ok kabudur. Vaktiyle bunlarn savalarda kullanld dnlrse, sava oklarna
tirke oku da denilmesi yerindenir; fakat sava yaylarna tirke yay denilmesi, bu
yanl adlandrmann sonucudur ve 19. Yzyl ortalarna kadar byle denil
gelmitir.
Daha seyrek rastlanan gedele sz, kaynaklarda genellikle ok kab, bazen
de hem ok hem yay kab olarak anlyor. emseddin Sami gedelei, Yivli byk
ok kuburu diye tanmlyorsa da, buradaki yivli szyle ne kasdettiini
anlyamyoruz.201
16. Yzyldan beri, meinden yaplm silindirik ok kablarna kubur
denilirdi, kubur, yukarda sz edilen Sasani ve Uygur ok antalarna benzer,
belki onlarn bir devamdr. Mukavva veya servi aacndan yaplp zeri deri
kapland da olur.202 Eskiden kapakszd; sava okuluu son bulunca kapakl
yaplm, kandil ile birlikte menzil ve puta oklar iin kullanlmtr (Resim 214).
Ok kandili veya sadece kandil, ok kuburunun tahtadan olandr. ekline
gre arke kandil, yapld aaca gre Abonoz kandil, Ceviz kandil,
nar kandil, Ihlamur kandil diye adlandrlr.203 Kuburdan balca fark,
iinde, aza yakn yerlerinde delikli bir tahta bulunmasdr. Oklar, dzgn aralkl
deliklere sokulur; bylelikle yeleklerinin birbirine srtnp bozulmas nlenir.
Menteeli kapa vardr.
Ayrca kaynaklarda, Farsa tirke szne benzetilerek, yay kablarna
yayke denildii de grlmektedir.204

201 .

Sami, Kamus- Trki, stanbul 1317 basks.

202 TSM

Arivi, E. 1382.

203 TSM

Arivi, E. 1382.

204 TSM

Arivi, D. 9077.

317

III. TRK YAYCI VE OKU USTALARI

A- YAYCI VE OKU ESNAFININ TEKLATI
Osmanl esnaf tekilat iinde, yayc ve okularn ayr ayr loncalar halinde
ve kendilerine ait arlarda toplandklarna daha nce iaret etmi, tutunduklar
pirlerini ve stanbuldaki yerlerini bildirmitik. Dier esnaf zmreleri gibi, yayc
ve okular da kanun ve trenlere skca bal, ayr birer lonca, yine belirli sayda
dkkan vardr. Yayc ve oku dkkanlar hem imalat, hem sat yeri idi. Bu
dkkanlarn yeri ve iletme hakk (gedik) snrlandrlm olduundan, her isteyen
kii, diledii yerde dkkan aamazlard. Her lonca, mensublarnn kendi
aralarndan setii bir heyet tarafndan ynetilirdi. u halde her esnaf loncas,
kendi iini kendisi yrten ve denetleyen bamsz birer kuruludu.
Esnaf ve zenaatkar zmresi, Osmanl dzeninde, salam ve kkl bir
tekilat olan gl bir snftr. Gerek kuruluunda, gerekse gl ve disiplinli bir
tekilat haline geliinde Ftvve tarikinin ve bunun Anadoludaki devam olan
Ahiliin nemli bir rol vardr.205 Bu rol, tekilatn kurulu ve ynetim
biiminde, nvanlarda olduu kadar, inan ve treye ballk, mesleki doruluk,
alma disiplini, karlkl sayg, maddi ve manevi dayanma gibi konularda da
aka grmekteyiz.206
Osmanl esnaf tekilat, zerinde uzun boylu durmay gerektiren geni ve
nemli bir konudur. Biz burada, aratrmann snrn amamak iin, sadece yayc
ve oku zmresi zerinde duracak ve bu konuda ksa bir bilgi vermekle
yetineceiz.
Ok ve yay, sadece bir spor aleti deil, ordunun balca silah olduundan,
hem zel hem de resmi imalathanelerde retiliyordu. Evliya elebiye gre, 17.
Yzyl ortalarnda stanbulda zel 200 yayc ve 200 oku dkkan bulunuyordu
ve bu dkkanlarda 300 oku ve 500 yayc alyordu. 207 Ordu ihtiyacnn resmi
imalathanelerden karland, ayrca okuluk sporuna rabetin bu devirde bir
hayli azald dikkate alnrsa, verilen dkkan ve esnaf adedi mbalaaldr. Kald

205

Bu konuda Bkz. F. Taeschner, slam Ortaanda Futuvva Tekilat, . . ktisad Fakltesi

Mecmuas, C. 15(1953-1954), Say 1 -4; A. Glpnarl, slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar,
.. ktisat Fakltesi Mecmuas, C. II (1949-1950), Say 1-4.
206 Osman

Ergin, Mecelle-i Umur-u Belediyye. C. I, (Tarih-i Tekilat- Belediyve), stanbul 1338.

207 Evliya

elebi, Seyahatnamesi, C. I, s. 580.

318

ki, Vezneciler semtinde yayclar, Bayezid semtinde okular iin ayrlan ar bu

kadar dkkan alacak genilikte deildi.
Oku ve yayc esnafnn balca mterisi kemankeler olduundan, onlarla
sk iliki iinde bulunurlar, meydan gnlerinde Okmeydanna giderek, sattklar
yaylara ve oklara gereken dzen ve timar verir, kk tamirleri yaparlard. Ok ve
Yay sat da ounlukla bu srada olurdu. Baz oku ve yayc ustalar, tannm
bir kemankein hizmetine girer, yalnzca onun iin ok ve yay yapar, idman ve
atlarnda hep yannda bulunurlard. Tozkoparan skender, Bursal ca,
Miralem Ahmed Aa, Haydar Bey gibi nl kemankelerin zel oku ve
yayalarnn olduunu, atlarda onlarn uyarlarna kulak verdiklerini biliyoruz.
Rekor krldnda, oku ve yaycya da dl verilirdi. Bir rnek: Tozkoparan
skender, Edirnedeki Deve Kemal menzilinden ar atp rekor krd iin, Sultan
II. Bayezid 11 Cemaziylevvel 916 (1510) tarihinde Tozkoparana bir came
benek ve 3000 ake, yaycs ikoz Ahmede ve okusu Bahtiyarzade Hac Hasan
elebiye 500er ake ihsan etmiti.208
nl oku ve yayc ustalarna, zaman zaman Saraydan sipari verildii olur,
bu arada ustalar eitli vesilelerle Sultana ve Saray ileri gelenlerine ok ve yay
sunarak, nemli bahiler koparrlard. rnekler: 1128 (1716) yl Receb aynda
Saraydan sipari edilen yaylar iin. Silahdar Aa, Rahikizade eliyle, iki yay
karl Usta brahime 12 kuru 10 para, drt yay karl Kk Hseyine 16
kuru 14 para, yay karl Usta Sleymana 9 kuru, bir yay karl Kara
Hseyine ise 3 kuru demiti.209 11 Cemaziylahr 1027 (1618) gnl, Yayc
Usta brahim Saadetlu Padiaha mnakka bir yay sundukda Silahdar Aa 2000
ake taleb edb Gmba yedinden kendye teslim olunmutu.210
Oku ve yayc esnafnn, askeri imalathaneler ve orduya da baz ilikileri
vard. Ordu ithiyacn karlayan silah imalathanelerine zaman zaman, sivil
esnaftan geici veya srekli olarak sanat birle oku ve yayc ustalar alnr ve
ayda bir maa denirdi. Bir rnek: Bahtiyarzade Hac Hasan elebi, oku
ustas olarak 1505 ylnda Tirgeran Blne girmi, burada Sertirger Nibolulu
Hayreddin ve aabeyi Sertirger Bahtiyarzade Aladdinin emrinde 1558 ylna
kadar almtr.211
208 Defter-i

Miisveddat- n amat ve Tasaddukat ve Terifat ve Irsaliyyat..., Belediyyc Ktb, M. Cevdet,

No. 0.71, s. 395.

209 Ceyb-i

Hmayun Defteri, TSM Arivi, D. 2359.

210 Ceyb-i

Hmayun Defteri, TSM Arivi, D. 73.

211

9613/3.

Defter-i n'amat..., s. 178, 257, 316, 370, 423; TSM Arivi, D. 9706/3, 9613/2, 9605, 9602,9612,

319

1. Orducu Esnaf
Kanun gereince, bir ksm esnaf kurulular, bu arada oku ve yayc
loncalar, sefer srasnda orducu esnaf vermek zorundaydlar. Orducular sefere
katlarak, ordu ihtiyalarnn karlanmasnda yardmc olurlard. Eldeki
kaynaklara gre, esnafla ordu arasndaki bu iliik 16. Yzyl ortalarnda, ordunun
bymesi ve ihtiyalarn alabildiine artmas sonucu kurulmutur.
Orducu toplama ilemi yle yrtlyordu: Sefer karar kesinleince,
nce, hangi esnaftan ka kiiye ihtiya olduu ve bunlarn nerede ne zaman hazr
bulunaca Divan- Hmayunca kararlatrlr, sonra, bu ile bir ordu aas
grevlendirilerek eline stanbul, Edirne ve Bursa kadlarna hitaben bu konuda
fermanlar ve nianl bir mevkufat defteri verilirdi. Fermanlarda, bu kentten
toplanacak esnafn hangi mesleklerden, ka kii ve ka adr olaca belirtilmitir.
Ordu Aas, bu kentlerin kadlaryla ayr ayr grr ve fermanlar verir. lgili
esnaf loncalarnn yetkilileri arlr; kendilerine ferman gsterilerek istekler
bildirilir. Loncann kethda ve yiitbalar bu istei kendi ynetim kurullarna
gtrrler. Orducuya ayrlacak kiiler tesbit olunarak, adlar Ordu Aas
tarafndan Kadnn huzurunda deftere geirilir. Orducu Esnafnn beraberinde
gtrecei adr ve dier levazmat, her esnafn kendi loncas tarafndan temin
olunur. Ayrca esnaf, orducu ayrlan arkadalarna yamak olmak, yani aralarnda
para toplayarak hem kendisinin yol ve yiyecek masraflarn, hem de ardnda
brakt ailesinin geim giderlerini karlamak zorundadrlar. Vakti gelince,
orducular ordu aas nezaretinde geciktirilmeden sefere balanacak ilk konak
yerine nakledilirler. Sefere kan ordunun Padiah nnde yapt geit alayna
orducu esnaf da katlr.212
Mhimme Defterleri ve bu vilayete ait Kadlk Sicillerinden bu
konuda hayli bilgi edinebiliyoruz. Sadece ihtiya duyulan esnaf loncalarndan
istekde bulunduu iin, kaytlarda her zaman yayc ve oku isteine rastlanmyor.
Biz burada, yayc esnafyla ilgili birka rnek vermekle yetineceiz:
Bursa Kadsna hitaben yazlm 28 Safer 988 (1580) tarihli bir fermanda,
orducu karmak zere gnderilen Saray Aalarndan Veli cmle ehl-i hiref
yazub yayc ve nalnc ve kllar mmanaat idb elimizde emr-i erif vardr

212 Osman

Ergin, Ayn Eser, C. I, s. 627-636

320

deyu inad itdkleri ilam olunman... bu esnafn da orducu karlmas

buyrulmaktadr.213
Yine Bursa Kadsna gnderilen, 22 Rebilahr 933 (1585) tarihli fermanda
ise, sefere kan Vezir-i Azamn k bastrmakla hale Kastomonuda klad,
baharda Erzurum tarafna yrnecei, bu kere tekrar orducu alnmak gerektii
bildirilerek, tayin olunan miktar ehl-i hirefn (bu arada bir de yayc isteniyor)
yarar stadlarndan sanatlarna mteallik lazm olan mkemmel alat ve esvaflarn
tadarik itdrb olagelen adet ve kanun zere yazub defter idb Vezir-i Azamin
yanna gnderesn ki varub Ordu-yu Hmayunun hizmetine olalar...
buyrulmaktadr.214
1182-1183 (1768-1769) Rus Seferinde ikinci defa orducu tolanmas iin,
Defterdarn Sadrazama yollad arizade, stanbuldan 28 hrfetden 85 hayme,
Edirneden 25 hrfetden 49 hayme ile Bursadan 24 hrfetten 39 haymeye ihtiya
bulunduu bildirilmektedir.215 Burada, toplanacak esnaf adedi, beraberinde
getirecei hayme (adr) adedi olarak gsterilmitir. Bu arada, stanbul ve
Edirneden ikier, Bursadan bir yayc ustas da istemektedir.
Yine eitli kaytlardan, orducu toplama iinin zamanla gevedii, esnafn
ordu aasna kar karak veya rvet yedirerek bu grevden katklar
grlmektedir.216 Buna karlk, daha 17. Yzylda, elinden i gelmeyen ok
sayda babo insan, esnaflk iddiasyla ordunun peine taklyordu. 217 Orducu
esnaf toplamak adeti yenieriliin kaldrlmasna kadar devam etmitir. Dikkati
eken bir nokta, 12 Muharrem 1225 (1810) tarihli stanbul Kadl Sicillinde, bu
tarihte bile 2 aded yayc esnaf istenmitir.218
2. Resmi malathaneler
stanbulda, tfenk yapm iin Tfenkhane-i Amire olmasna karlk,
balbana ok ve yay yapan resmi bir imalathane yoktu. Kapkulu Ocaklar iin
gerekli ara ve gere, bu arada ok ve yay, Sleymaniye semtindeki Aa

213 H.

T. Dalolu, On Altnc Asrda Bursa, Bursa 1940 (1943), s. 99

214 H.

T. Dalolu, Ayn Esen s. 119-120.

215 Babakanlk

Arivi, Cevdet tasnifi, Askeri vesikalar, No. 20.

216 Osman

Ergin, Ayn Eser, C. I, s. 632.

217 Evliya

elebi, Seyahatname. C. I, s. 527.

218 Osman

Ergin, Ayn Eser, C. 1, s. 635-636.

321

kapsnda bulunan Aa Karhanesinde imal ediliyordu. Burada, ayr odalarda 45

ayr meslekten usta ve akird gruplar alrd. Silah yapmyla uraan guruplar
unlard: emirgeran (kllar), niyamgeran (knclar), tirgeran (okular),
kemangeran (yayclar) ve siperduzan (kalkanclar).
Bunlarn herbiri bir Aa Bl idi. Kalabalk olanlarna birden fazla oda
verilirdi. Her bln banda bir Serblk vardr; ayrca her odada birer seroda,
kethda, vekilhar, ba eski ve bayraktar bulunur. Bunlar is dari iler yannda,
usta ve akirdler gibi yapm iiyle de urarlar. Ba eski, usta badr (sertirger,
serkemanger gibi) ve yapm kalitesinden sorumludur.
Aa Blkleri, Yenieri Ocana bal olmakla beraber, baz bakmlardan
Yenieri ortalarndan ayrlrlar. 932 (1525) tarihli Ehl-i Hiref Defterlerinde bu
konuda ayrntl bilgi buluyoruz.219
Aa Blklerinde yalnz askeri ara ve gereler retilmiyordu. Ehl-i hiref
arasnda, nakkalar, cildciler, aynaclar, tesbihiler, kaftanclar, terlikiler,
sorguular, cerrahlar vs. de bulunmaktayd.
Cemaate alnta, Yenieri Ocanda olduu gibi, sadece Acemi Olan
sistemi uygulanmazd. Devirme olanlardan baka, azad edilmi veya ake ile
alnm kullar, pike verilenler, esir ve srgn edilmi genlerde akird olabildii
gibi, savalarda zabtedilen ehirlerden toplanp stanbula yollanan sanatkarlar ile
mteferrikadan cihet olunmu veya piyasadaki sanat erbabndan seilmi kiiler
de sanat birle (usta olarak) alnabilmekteydi.
Bunlar, Kapkulu Askerleri gibi Hazineden ulufyerine,
hazinedarbann amiri olduu Hilat Hazinesi de denen Tara Hazinesinden
mevacib alrlard. Ehl-i hirefe yaplan demeleri Hazinedarba karlad iin,
herhangi mesleklerden ne kadar kii altn, bunlara ne miktar deme
yapldn her ayda bir kontrol, tesbit ve kayt etmekten o sorumluydu.220
zerinde durduumuz bu defterde kaytl yayc adedi 18 usta, 5 akird,
oku adedi 11 usta, 4 akirddir. Bu say, lm, ayrlma, emeklilik, yerlerine
yenilerini alma gibi sebeplerle srekli olarak deimektedir. 16. Yzyln ikinci
yarsnda, yayc says 23 usta, 24 akird ve oku says 23 usta 9 akirde kadar
ykseliyor.221 17. Yzyl boyunca, her iki meslekde usta ve akird adedi ortalama

219 TSM
220 .

Arivi, D. 9706/3.

H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara 1945, s. 316.

221 TSM

Arivi, D. 9613/3, D. 2924.

322

10dur.222 Hicri 1100 tarihinden sonraki defterlerde akirdlerin kaydolunmadn,

1150den itibaren ise, herhalde okular da dahil edilerek, yalnz Karhane-i
Yayc bal altnda 35-40 kiilik listeler verildiini gryoruz.223
Ehl-i Hiref defterlerinde dikkati eken bir baka nokta da, usta ve
akirdler belirtildii halde, kalfaya yer verilmemesidir. Bu, ehl-i hiref tekilatnn,
esnaf loncalarndan farkl bir bnyeye sahib olduunu gsterir. Ne yazk ki, sz
konusu kaytlarda bu tekilatn nasl altn aklayan bir bilgiye
rastlayamyoruz.
aret edilmesi gereken ikinci bir husus da udur: Ehl-i hirefn Saray
ihtiyalarn da karlamas ve kendilerine Hazine-i Hmayundan Hazinedarba
eliyle mevacib denmesi gibi sebeplere dayanlarak, baz kimselerde, Enderunda
alan sanatkar guruplar, hatta imalathaneler bulunduu ileri srmtr. Biz bu
gre katlmyoruz. Sarayda bunlar barndracak yer olmad gibi elde bu
iddiay dorulayacak bir belge de yoktur. Bu konuda verilen tek rnek, Yavuz
Sultan Selimin Tebrizden getirdii nakkalarn Bab- Hmayunun st katna
yerletirildiidir Bu rivayet doru da olsa, sadece bir istisnadr. Eldeki ok sayda
belgeden, Saray ihtiyalarnn aa blklerinden, eitli vesilelerle sunulan
hediyelerden, ehir esnafna verilen sipari ve yaplan mbayaalardan karland
aka anlalmaktadr.
Ok ve yayn, bir silah olarak kullanld dnemde, Cebeci Oca malathanesinde de yapldn sanyoruz. Bu imalathane, Ayasofyann karsnda,
yanan Adliye binasnn olduu yerde idi. 917 (1511) tarihli bir Cebe Muhasebesi
Defterinden, Cebehaneye lazm olan 780.000 adet okun imaliyesi olarak
Hazineden stanbul okularna 100.000, Edirne okularna 30.000 ake
dendiini reniyoruz.224 Ayn belgede oku ustalarnn adlar da gemektedir,
fakat Me- remmet kerden-i yarakha ve gayrihu ibaresi bunlarn daha ok tamir
ve bakm ileriyle uratklarn gsteriyor.
Aadaki iki blmde, tesbit edilebildii kadaryla, Trk yayc ve oku
ustalar tantlmaa alld. Burada nce, okuluk risalelerinde ve dier
kaynaklarda ad geen yayc ustalar ile elimizde yaylar bulunan ustalar alfabetik
srayla sunulmu, ardndan, Ordu ve Saray iin alan yayc ustalar, belgelerinin

222 TSM

Arivi, D. 9613/6 ve 12, D. 487, D. 9613/4.

223

TSM Arivi, D. 9613/7; Babakanlk Arivi, K. Kepeci tasnifi, No. 7224/1, 7225/1, 7230, 17131,
17219, 17420,19521, 17589.
224 .

H. Uzunarl, Osmanl Devlet Tekilatndan Kapkulu Ocaklar, C. II, Ankara 1944, s. 14.

323

Yzyllara gre ayrlan dkmyle kronolojik olarak verilmitir. Oku ustalar

iin de ayn yol izlendi.
Eski veya karanlk olabilecek baz noktalar unlardr: Okuluk kitaplarnda,
yayc ve oku ustalarna, nl de olsalar, kemankeler kadar yer verilmez, ancak
sz srasnda yle bir anlrlar. altklar sreler kesinlikle bilinemez. Yaylarn
kitabelerinde ise, brahim, Hseyin, Abdullah, Mustafa gibi yaygn adlar, ok kere
lakab belirtilmeden berilmitir. Ayrca, ayn imzay tayan yaylar, uzun ksa
aralarla bazen yz yllk bir sreye yaylmaktadr. Bu yzden, kaytlarda geen
ustalaryla eldeki yaylar arasnda her zaman bant kurulamyor. Byle
durumlardan biz, ayn ad tayan yaylar malzeme, yapm ve form zelliklerine
gre gruplara ayrarak, bunlar ayr ayr ustalarn ii diye kabul ettik ve her grubun
tarih sresini dikkate alarak, o tarihte yaad bilinen ustann eseri saydk.
Ordu ve Saray iin alan oku ve yayclarla ilgili, elde ok sayda Ehl-i
Hiref Defteri bulunmakla birlikte, drt yzyllk srede bazen 30-40 yla varan
boluklara rastlanyor. Arada baz belgeler, hemen bir nceki ve sonraki ile
anlalmaz tutarszlklar gsteriyor. Btn bunlar, kronolojik dkmde salkl
sonulara varlmasn bir lde de olsa engellemitir.
Oku ve yayclar ayn zamanda bir kemenke olabildii gibi, sivil ve resmi
sanatkarlar arasnda da devaml bir iliik vard. Bunlar ayr ayr tasnif etmekten
doacak kopukluu ise, sras geldike gnderme yaparak gidermeye altk.
B- YAYCI USTALARI
ABDULLAH (17.Yzyl ikinci yars)
Hakknda bir kayda rastlayamadmz usta Abdullaha ait elimizde, 1085
(1674-1675) ve 1089 (1678-1679) tarihli iki timarl menzil yay bulunmaktadr,
TSMEnv. No. 1/9573, 1/9920.
ABDULLAH (18.Yzyl)
Ayn zamanda 1146 (1733) ylnda kabza alm bir kemanke olan usta
Abdullaha ait elimizde, 1153-1168 (1740-1755) yllar arasnda yaplm 5 sarl
hedef yay bulunmaktadr.
TSM Env. No. 1/8934,1/9269,1/9280,1/9397,9614. (Sicil, s. 27)

324

ABDULLAH (18.Yzyl sonu- 19. Yzyl ba)

Usta Abdullah, ayn zamanda 1197 (1792-1793) tarihinde kalfa iken kabza
alm bir kemenketi. Elimizde, 1195-1218 (1780-1804) tarihleri arasnda yapm
olduu 9 aded timarl ve sarl yay vardr. 1195 (1780-1781) tarihli yayn (TSM
Env. No. 1/1053) kitabesinde Sultan Abdlazizin ad gemekte, padiahn
sonradan bu yay kulland anlalkaktadr (Resim 215).
TSM Env. No. 1/1053,1/1153,1/9317,1/9331,1/9392,1/9404,1/9473,1/10944; Jack
Flinton Kol. Scarborough, Yorkshire. (Sicil, s. 41)

ABDLBAK (17. Yzyl ikinci yars)

Hakknda bir bilgiye rastlayamadmz usta Abdlbakiden gnmze
1078 (1667-1668) tarihli bir tirke yay kalmtr.
TSM Env. No. 1/1087.
ABDLHAMD, Sultan I. (1725-1789, saltanat: 1774-1789)
Sultan I. Abdlhamidin yay ve ok yapm ile urat konusunda yerli
kaynaklarda bir bilgiye rastlanmyor. nemli bir yabanc kaynak olan
Dohssonda, padiahn ok ve yay yapmaktan zevk ald ve bu alanda alacak
kadar mkemmel rnekler verdii bildirilmektedir. Yazar o devirde stanbulda
bulunduuna gre, bu bilgide gerek pay olabilir (Bkz. OKU USTALARI).
(M.de Dohsson: Tableau General de Lempire Ottoman, C. 4. kk bask,
Paris 1791, s. 320)
AHMED (18. Yzyl ilk yars)
Usta Ahmedden elimizde sadece, 1133 (1720-1721) tarihili, timarl bir
menzil yay bulunmaktadr. Bu ustann, ayn yllarda yayclk yapan usta Solak
Ahmed (Bkz.) olabilecei akla gelebilirse de, bu yay ile Solak Ahmed ii yaylar
arasndaki nemli biim ve yapm ayrlklar bu ihtimali ortadan kaldrmaktadr.
TSM Env. No. 1/9570.
AHMED (18. Yzyl ikinci yars)
Usta Ahmede aid, 1180-1181 (1766-1768) tarihlerinde yaplm, birinin
tarihi silinmi, 4 yay bulunmaktadr. Hepsi de iyi kalitede puta yaydr.
TSM. Env. No. 1/1142,1/8936,1/9011,1/9583.

325

AHMED, Aa-kulu (16. Yzyl ilk yars).

Kemanger Ahmed, Sultan II. Bayezid ile Amasyadan gelen kap Aas
Hseyin Aann kulu idi. Devrin nl yayc ustas Cebeciba brahimin (Bkz.)
yanna akird girdi, daha sonra saray iin alan yayclar cemaatine katlmtr.
Kaytlara gre 1525de bu grevde idi. Ayn zamanda rekor krp ta diktirmi bir
kemanketi. Menzil kaytlarnda Kemenger Ahmed diye gemektedir (Bkz,
KEMANKELER).
(TSM. Arivi, D. 9706/3, Bahtiyarzade Sl. v. 21b, 23b, niv. v. 3 lb, 34b,
70a-b; Tezkire, v. 26a-27a,54b; Tuhfe TSM. v. llb-12a; Telhis, s. 252)
AHMED, Bodur (18. Yzyl ikinci yars).
Usta Bodur Ahmede aid sadece 1151 (1738-1739) tarihli, timarl bir yay
bulunabilmitir.
TSM. Env. No. 1/9389.
AHMED, koz (15. Yzyl sonu-16.Yzyl ilk yars).
koz Ahmed, nce Acemi Tosun Haydar Beyin (Bkz. KEMANKELER),
daha sonra Tozkoparan skenderin (Bkz. KEMENKELER) yayaln yapm
nl bir ustadr. 1503-1511 yllarnda Saraydan en ok bahi alan yaycdr;
devrinde hak ettii ilgiyi grd anlalyor. Tozkoparan, stanbuldaki nl
Yldz menzilini koz Ahmedin 125 dirhem arlndaki yay ile atm, bu
baar dolaysyla usta 11 Cemaziylevvel 916 (1510)da Hazineden 500 ake
inam almtr.
Tozkoparan iin yapt bir yay Rum Yusufa (Bkz. KEMANKELER) 100
Osmanl altnna satm, o da Halebdeki rekorunu bu yayla krmt. Bu yzden
Tozkoparanla aralar almtr.
AHMED, Seyyid (18. Yzyl sonu-19.Yzyl ba)
Yaycla Usta merin (Bkz.) yanna rak olarak balayan Seyyid
Ahmedden gnmze 1218 (1803-1804) tarihli, sarl bir yay kalmtr.
Kendisi ayn zamanda, 1190 (1776) ylnda kabza alm bir kemanketi.
TSM. Env. No. 1/10464. (Sicil, s. 40)
AHMED, Solak (18. Yzyl ilk yars)
Solak Ahmedden elimizde, 1135-1155 (1722-1743) yllar arasnda yapt

326

bir yay halkas, 2 sarl, 4 tozlu yay kalmtr. Solak Ahmed, yayc Kara
Hseyinin (Bkz.) ustas idi.
Katib ahmed Efendi (Bkz. KEMANKELER) rekorunu bu ustann yay ile
krmt.
TSM. Env. No.1/8952, 1/9221, 1/9319, 1/9383, 1/9386, 1/9514, 1/9538
(halka). (Sicil, s. 13)
AHMED, Tomar (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ilk yars)
Yayc Tomar Ahmed, Yaycba Kk (Bodur) Hseyinin (Bkz.) akirdi
idi. Ayn zamanda, menzil sahibi baarl bir kemanke olduu iin uhadarla
kadar ykselmitir (Bkz. KEMANKELER)
uhadar Tomar Ahmed, ayrca radr- Rumat adl bir okuluk risalesi
kaleme almtr.
(Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 19b, 22b; Tekhis, s. 256,258)
AHMED MER (17. Yzyl)
Hakknda bilgi edinemediimiz usta Ahmed mere aid elimizde sadece
1057 (1647) tarihli bir puta yay bulunmaktadr.
TSM. Env. No. 1/8921.
AL (18. Yzyl)
Ali Ustaya aid elimizde, 1145-1181 (1732-1768) tarihleri arasnda
yaplm, orta kaliteli 2 sarl puta ve 2 tozlu menzil yay bulunmaktadr.
TSM. Env. No. 1/8879,1/9287,1/9495,1/9562.
AL, Hac (18. Yzyl ilk yars)
Hac Aliye aid elimizde, 1142-1160 (1729-1768) tarihleri arasnda
yaplm, deiik yapda 4 sarl puta ve bir tozlu menzil yay bulunmaktadr.
TSM. Env. No. 1/8860,1/9251,1/9284, 1/9332,1/9587.
AL, Kara (18. Yzyl)
Kara Aliye aid 1179 (1765-1766) ve 1184 (1770-1771) tarihlerinde
yaplm, biri sarl, dieri tozlu iki yay bulunmaktadr.
TSM. Env. No. 1/8925,1/9089.

327

AL, Sofrac (18. Yzyl)

Sofrac Alinin elimizde sadece, 1147 (1734-1735) tarihli, harab bir sarl
puta yay bulunmaktadr.
TSM. Env. No. 1/9887.
AL, Usta (16. Yzyl)
Edirneli Usta Ali, Kanuni devrinde en nl yayc ustalarndan biriydi. Sultan II. Bayezidin sadrazam Davud Paann Cebecibas olmutur. Fatih
zamannda nl yaycs Usta Sinann (Bkz.) yannda bu meslee balanm,
sanatn ondan renmitir. Bahtiyarzade, kemenke Parmaksz Nasuhun kendisi
iin: Kimde Usta Ali yay varsa alt yerden muhkem bezle sarlp saklasn,
dnyaya bir daha onun misali yayc gelmez dediini yazmaktadr.
Deve Kemal, Tozkoparan skender ve Miralem Ahmed Aa, Edirne ve
stanbuldaki en baarl menzillerini onun yay ile atmlard (Bkz. KEMANKELER).
Usta Ali ayn zamanda menzil alm ve kemanketi, Bursa
Okmeydanndaki Lodos Menzilinin ana ta ona aittir.
(Bahtiyarzade Sl. 7b-8a, 29a, 30a-b, 33b, nv v. v. 10a-1 lb, 41b, 42b43a, 52a, 59b, 67b-70a, 80a; Tezkire, v. 44b-45a)
AL ELEB (17. Yzyl ikinci yars)
Ali elebiye aid elimizde kaliteli 6 timarl Menzil yay vardr.
TSM. Env. No. 1/1108,1/1109,1/8862,1/9264,1/9348,1/10036.
AL MUSTAFA (17. Yzyl sonu-18. Yzyl ilk yars)
Ali Mustafaya aid elimizde tarihi dklm harap bir menzil yay
bulunmaktadr. zelliklerinden 18. Yzyl banda yapld anlalyor. Bu yay
yapan ustann, 1698-1734 tarihlerinde saray ve ordu hesabna alan Ali Mustafa
adl kii olmas muhtemeldir.
TSM. Env. No. 1/9636.
(Babakanlk Arivi, Cevdet tasnifi, Maliye, No.3733/1-3,2144,2330,3728,
3735,4697,19635)

328

AL OSMAN
Usta Ali Osmana ait gnmze sadece, Salankamen Bozgununda dman
eline getiini bilgiimiz, 1087 (1685-1686) tarihli, sarl bir tirke yay
kalmtr.
Basdisches Landesmuseum, Karlsuhe Ebv. No. Vorlafige 1.
BAYEZD USTA (SULTAN II. BAYEZD)
Elimizde, aa yukar ayn biimde ve kalitede 19 tane Sultan Bayezid
imzal hedef ve menzil yay bulunmaktadr. Bu yaylar kimin yapt konusu
zerinde durmamz gerekiyor.
Yaylarn kitabelerdeki Amel-i Sultan Bayezid ifadesine dayanlarak,
bunlarn Padiah tarafndan yapld ileri srlmtr.225 (Resim 216-220).
Sultan II. Bayezidin okulua byk ilgi duyduunu, hatta kendisinin de usta bir
kemanke olduunu biliyoruz. O devre yetien Bahtiyarzade Hac Hasan elebi,
bu konuda yle yazyor: Sultan Bayezid Hazretleri kendileri daha atc idi.
slublar hub olub, kemankelikleri dahi olub, bir mnteha yay ekip, diyar-
Arab ki Msrdr anda gnderib, hi kimse an ekemeyib kalmd. Kendileri dahi
ok attklar yay deme kii istimal edemezlerdi.226 Gerekten, elimizdeki
rnekler ekilmesi son derece g, byk ve kat yaylardr.
Hazine tadat kaytlarndan, o zamandan beri Sarayda itina ile sakland
anlalan bu yaylarn, II. Bayezide ait olduklar phesizdir; fakat Padiah
tarafndan yapldklarn gsteren bir kayda rastlayamyoruz.
Evliya elebi, Sultan Bayezidin yayc ustas olduunu bildirirse de, bunun
yanl bir rivayete dayandn gryoruz.227 Nitekim, abdullah Efendi bu
rivayetin doru olmadn her iki kitabnda de belirtmitir. 228 M. Kani de,
zerinde durduu bu konuyu yle zetliyor: Usta Bayezid yaylarna nas Sultan
Bayezid merhumundur derler, hilaftr. Sultan Bayezid merhum yaylarn Usta
Bayezide imal etdirmekle zatna azv olunmutur.229

225

T. z, Topkap Saray Mzesi Rehberi, stanbul 1933, s. 53; . H. Konyal. Mzelerimizde mehur
oklar ve yaylar, Yedign Mecmuas, No. 219, s. 14-17; A. U. Bikkul, Topkap Saray Silah Mzesindeki Eserler,
Trk Etnografya Dergisi, Say 2, Ankara 1957; N. Kseolu, Okmeydanna dair fermanlar ve dikili talar, T.
T. O.K. Belleteni, Say 132, stanbul 1953.
226 Bahtiyarzade
227 Evliya

Sl. v. 17a-b, n iv. v. 26b.

elebi, Seyahatname, C. 1, s. 421, 580.

228 Abdullah

Efendi, Tezkiret r-Rumat, v. 2b; Kavaidii r-Remi, v. 5a.

329

Bu rivayet bir isim benzerliinden domutur. Sultan Bayezid, ehzadelii

srasnda Manisada vali iken Bayezid adl bi yayc ustas ve kemankele tanm,
okuluu ondan renmiti.230 Yaylar bu ustann yapmdr. Elimizdeki
rneklerin stn kalitesinden, gelmi gemi yayclarn en nllerinden biri
olduu anlalyor. Sultanla birlikte stanbula gelmi olabilir. Hakknda daha
fazla bir bilgi edinemiyoruz. Zamannda nl bir kii olduunu, yllar sonra
randan konuk gelen oluna padiah ve kemenkeler tarafndan gsterilen byk
saygdan anlyoruz.231
Sultan Bayezidin bu kalite yaylar yapabilmesi iin, bu meslekte uzun
zaman almas gerekirdi ve bu almada hi olmazsa Bahtiyarzadenin
dikkatinden kamazd. Tersine, yazar Sultann yaylarn yayc ustasna tamir
ettirildii bildiriliyor.232
Burada, aklanamayan tek nokta kitabelerinde neden Amel-i Sultan
Bayezid yazl olduudur. Belki, bir sre yay yapm ile de ilgilenmi olan Sultana
iltifat iindir. Bu arada unu da belirtelim ki, bu yaylarn ounun nak ve
kitabesi sonradan yenilenmitir. Bazlarnda 832 (1428-1429) veya 1002 (15931594) gibi, padiahn doumundan nceye veya lmnden sonraya aid tarihlere
rastlanmas, kitabeler zerinde deiiklik yapldn gstermektedir (Resim
218). Yinede, hi deilse birka rnekte (Env. No. 1/1039,1/1040) nak ve
kitabeler olduu gibi kalmtr; bu yzden, aklayamadmz noktay, sadece
daha sonraki onarm ve deitirmelere balamak doru olmaz.
Elimizdeki, tarihi bilinen en eski rnekler olan Bayezid yaylar, biimi ve
l bakmndan daha sonraki yaylardan farkldr. Gerek kollarnn uzun ve kaln,
gerek balarn iri ve arkaya kvrk oluu, daha ok Sasani, Orta Asya ve Mool
yaylarn hatrlatmaktadr. Bu yaylarn Osmanl-Trk yaynn kayna konusunda
baz ip ular tad grlmektedir.
TSM.Env.No.1/1038,1/1038,1/1040,1/1041,1/1042,1/1043,1/1044,1/1045,
1/1046,1/1047,1/1047,1/1048,1/1049,1/1134,1/2716,1/8864,1/8907,1/9094,1/95
67,1/9917.

229 M.

Kani, Telhis-i Resailr-Rumat, s. 157.

230

Baltiyarzade Sl. v. 14b, niv. v. 21a-b.

231

Ayn Eser, ayn sahifeler.

330

DAVUD (15. Yzyl son erei-16. Yzyl ilk yars)

Yayc Davud, II. Bayezid ve Kanuni devirlerinde yaam bir ustadr. Ayn
zamanda menzil sahibi bir kemanketi.
(Bahtiyarzade Sl.v. 18b-19a, n iv. v. 27b, Tezkire,v. 24a)
DURMU (17. Yzyl ikinci yars)
Durmu Ustaya aid elimizde sadece harap bir yay bulunmaktadr.
zelliklerinden, 17.Yzyl ikinci yarsnda yapld anlalyor.
TSM. Env. No. 1/9906.
FERHAD, Hac (Deli) 16. Yzyl
Ariv kaytlarndan, Arnavud Hac Ferhadn 1525-1557 yllar arasnda
usta ve serkemanger olarak Saray hesabna altn reniyoruz. Devrin nl
yayclarndan olmal ki, Kanuni devrinde bir bayramda, esnafn padiaha sunduu
hediyeler arasnda bu ustann yapt iki nakl yay da bulunmaktayd.
Evliya elebi, 1048 (1638) yllarndaki esnaf geidinde, yayc esnafnn
seyyar dkkanlarnda Deli Ferhad yaylarn sergiliyerek getiklerini kaybeder.
Deli Ferhadn yukarda ad geen Hac Ferhad olduunu tahmin ediyoruz.
(TSM. Arivi, D.9706 /3, 9613/3, 9612, 9613/2, 9602, 8844, 6503,4014,
239; Evliya elebi, C.l, s. 580)
HALL (18. Yzyl)
Halil Ustaya aid, 1143-1176 (1730-1763) tarihleri arasnda yaplm,
timarl ve tozlu 5 menzil yay tesbit ediyoruz.
TSM. Env. No. 1/8924,1/9001,1/9049,1/9123; Sivas Mzesi.
HASAN (18. Yzyl ilk yars)
Hasan Ustadan gnmze, 1135-1139 (1722-1727) tarihleri arasnda
yaplm 3 tane sarl puta yay kalmtr (Resim 221).
TSM. Env. No. 1/1129,1/9292,1/9566.
HASAN, Arnavud Kara (17. Yzyl ilk yars)
Arnavud Kara Hasan, Sultan IV. Muradn yaycs Usta Recebin yayalkta
stad olarak n yapmtr. Yaylarndan gnmze rnek kalmamtr.
(Kavaid,v. 7b, Kavsname, v. 97b)

331

HASAN, Uzun (18. Yzyl)

Uzun Hasana ait elimizde, 1180 (1766-1767) tarihli, sarl bir puta yay
bulunmaktadr.
TSM. Env. No. 1/9410.
HASAN HSEYN (17. Yzyl)
Hasan Hseyin, 1649-1700 yllar arasnda Saray hesabna alm bir
yayc ustasdr. Arkadalar arasnda Ayasofyal Hasan diye de anlrd. Bu
ustaya aid elimizde 1095 (1683-1684) ve 1097 (1685-1686) tarihlerinde yaplm
3 timarl menzil yay bulunmaktadr.
Gnayi Ahmed elebi (Bkz. KEMANKELER) rekorunu Ayasofyal Hasann yay ile krmt.
TSM. Env. No. 1/8962,1/8965,1/9330.
(TSM. Arivi, D.487,488,3410,9613/10,486,9613/11,9613/4,9613/14,
9618/8, 9618/9, 9613/7, 1692; Babakanlk Arivi, Cevdet tasnifi, Maliye,
No.3738/1-3, 3733/1-3; Tuhfe TSM, v. 23b; SMZK, v. 22a)
HSEYN (Bkz. MEHMED HESEYN)
HSEYN (18. Yzyl ilk yars)
Usta hseyine ait elimizde sadece, 1141 (1728-1729) tarihli sarl bir puta
yay bulunmaktadr.
TSM. Env. No. 1/9577.
HSEYN, Kara (17. Yzyl sonu-18. Yzyl ilk yars)
Kara Hseyin, yaycla Usta Solak Ahmedin (Bkz.) yannda rak olarak
balamt. Bu ustaya ait elimizde timarl bir menzil yay bulunmaktadr. Tarihi
dklm olmakla beraber, bu yayn 1128 (1716) yl Receb aynda, Saray iin 3
kurua satn alndn bir ariv kaydndan reniyoruz.
Kara Hseyin, ayn zamanda, 1115(1703) ylnda kabza alm bir
kemanketi.
TSM. Env. No. 1/9523
(TSM. Arivi, Ceyb-i Hmayun Defteri, No.2359; Sicil, s. 13)

332

HSEYN, Kosta (16.Yzyl)

Yayc Kosta Hseyin, devrinde daha ok menzil sahibi baarl bir
kemanke olarak n yapmtr (Bkz. KEMANKELER). Yaylarndan gnmze
rnek kalmamtr.
(.Bahtiyarzade Sl. v. 21a-22b, 23b, niv. v. 31a-32a, 33a, 34b; Tezkire, v.
26a, 27a)
HSEYN; Kk (Bodur) (17. Yzyl sonu-18. Yzyl ilk yars)
Arkadalar arasnda Bodur diye anlan Kk Hseyin, zamannn
tannm yayc ustalarndand. Bu ustaya ait elimizde, 1113-1137 (1701-1725)
tarihleri arasnda yapt 11 timarl ve sarl yay bulunmaktadr (Resim 222).
Hasodal Ali Aa (Bkz. KEMANKELER) Menzilini Kk Hseyin ii bir
yayla atmt.
Kk Hseyin, ayn zamanda, kabza alm bir kemanketi.
TSM. Env. No. 1/1128,1/1130,1/8910, 1/8943,1/9038, 1/9073, 1/9291,
1/9574, 1/9597, 1/9914; Manisa Mzesi, Env. No.343. {rad, v. 35b; Tuhfe TSM.
v. 14a, 20a; Sicil, s. 13)
HSEYN, Topal (17. Yzyl ilk yars)
Topal Hseyine ait elimizde, 1020 (1611-1612) ve 1049 (1639-1640)
tarihli iki tmarl menzil yay bulunmaktadr.
TSM. Env. No. 1/8946,1/8979.
HSEYN AL (17. Yzyl sonu-18. Yzyl ba)
Hseyin Aliden gnmze sadece, 1114(1702-1703) tarihli bir tirke yay
kalmtr.
TSM. Env. No. 1/9572.
HSEYN PERVANE (Bkz. PERVANE)
BRAHM (16.Yzyl sonu-17. Yzyl ilk yars)
Usta brahim, erke Mehmed Paa (Bkz. KEMANKELER) mirahur iken
onun yaycs idi. Kendisine aid elimizde, 1003 (1594-1595) tarihli sarl bir yay
bulunmaktadr. S. K. rtemin 1938 ylnda stanbul Okspor Kurumunda

333

grndn bildirdii, imdiki yerini tesbit edemediimiz 1013 (1604-1605)

tarihli brahim imzal yay da bu ustaya ait olabilir.
Usta brahim, devrinin nl yayalarndan idi. 11 Cemazylahr 1027
(1618) ve 26 Zilhicce 1027 (1618) tarihlerinde Padiaha sunduu yaylara karlk,
her defasnda kendisine 2000 ake ihsanda bulunulmutur. Ayrca, 24 Muharrem
(1618) ve 29 Zilkade 1028 (1619) gnleri Tersane Bahesi ve Davudpaada
tertiplenen ok koullarnda padiahdan 1000 ve 4000 ake inam almtr.
TSM Env. No. 1/1092.
(Tuffe TSM. v. 26a; S. K. rtem; Trk Kemankeleri, s. 50; TSM Arivi,
Ceyb-i Hmayun Defteri, D.73)
BRAHM (17.Yzyl)
Usta brahime ait elimizde, 1070-1080 (1659-1670) yllar arasnda
yaplm iki tozlu menzil yay ve bir sarl tirke yay bulunmaktadr.
TSM Env. No. 1/8944,1/9275,1/9568.
BRAHM (17. Yzyl ikinci yars-18. Yzyl ilk erei)
Usta brahim, 18. Yzyl balarnda n kazanm nl bir yaycdr. Bu
ustaya ait elimizde, 1082-1127 (1671 -1715) tarihleri arasnda yaplm 15 timarl
menzil ve 30 sarl puta yay vardr (Resim 223-225). uhadar Ahmed, ustann
1127 (1715) ylnda ldn yazmaktadr. Ariv kaytlarndan, baba adnn
Mmurtaza olduunu 1670 de usta olarak Saray hesabna alan yayclar
cemaatine yazldn, 1690da Serblkle atandn, 1713e kadar bu grevde
kaldn reniyoruz.
Usta brahimin 1113 (1701-1702) tarihli bir yay (TSM Env. No. 1/1050)
zerinde: Niyyet-i gaza, evketlu mebabetlu Efendimizin pehlivan olduu
kemandr. Gazi Sultan Ahmed Han- Salis yazs bulunmaktadr. Sultann bu
ustann yay ile at yapmay tercih ettii anlalyor.
1128(1716) tarihli bir Ceyb-i Hmayun Defteri'nde, piyasadan satn alnan
Usta brahim ii iki yayn herbirine 6 kuru 5 para dendii kaytldr. Yine o
devrin tannm yayalar olan usta Kk Hseyinin (Bkz.) bir yay 3,5 para, Usta
Sleymann (Bkz.) yay 3 kuru 30 para ettiine gre, Usta brahim bunlardan
daha iyi bir yayc olmaldr.
III. Ahmed Surnamesi'nde, 1132 (1719) tarihli snnet dn dolaysyla
yayc esnafnn Padiaha iki mnakka yay sunduu, bu konudaki bir art
kaydndan ise, bu yaylarn Usta brahim ve Usta (Kk) Hseyin ii olduklar

334

yazldr. Padiah insanlar arasnda Usta brahimin yaylarna da rastlanyor

Sultan III. Mustafa, 1180 (1766-1767) ylnda Darssaade Aasna hazineden
Usta brahim ii 5 yay ihsan etmitir.
TSM.Env.No.1/1050,1/1068,1/1069,1/1070,1/1072,1/1093,1/1111,l/1118,
1/1119,1/1120,1/1122,1/1123,171124,1/1125,1/1135,1/1136,1/2714,1/8407,1/88
431/8876,1/8896,1/8914,1/8918,1/8920,1/8932,1/8940,1/8951,1/8969,1/8972,1/
89761/9100,1/9196,1/9254,1/9288,1/9318,1/9325,1/9336,1/9406,2/457;Kastamo
nu Mzesi, Env. No.(?); Manisa Mzesi, Env. No.393; Edirne Mzesi, Env.
No.286; Metropolitan Museum of Art, New York, Env. No.35.113.2; Manchester
University Museum, Env. No. 0.7636.35; stanbul, Askeri Mze, Env. No.25719.
(rad, v. 35b; Babakanlk Arivi, Cevdet tasnifi, Maliye, No.2308/14,2308/ 1-4,3738/1-3,3733/1-3,2114; TSM Arivi, D.9613/7, D.6505, D.2359,
D.9561, Harc- Hassa Defteri No.2411/3; Sumame, III. Ahmed No.3593,v. 127a).
BRAHM (18. Yzyl ilk yars)
Usta brahime ait elimizde, 1132-1152 (1719-1740) yllar arasnda
yaplm 6 tane timarl menzil yay bulunmaktadr.
TSM Env. No. 1/1127,1/8874,1/9357; Manisa Mzesi,'Env. No.395;
Edirne Mzesi, Env. No.288; Metropolitan Museum of Art. Env. No.35.113.1.
BRAHM (18. Yzyl ikinci yars)
Usta brahime ait, 1165-1199 (1751-1785) yllarnda yaplm, bir timarl
menzil yay, sarl puta yay ve bir timarl ocuk yay tesbit edebildik.
TSM Env. 1/1057, 1/1145, 1/8899, 1/10935; Manchester University Museum, Catalogue No.2.
BRAHM; Arabzade (16. Yzyl ilk yars)
Usta brahim, Fatih devri okularndan Kemangureci Arabn oludur,
yaycl Tosyada renmi, 25 Muharrem 927 (1520)de sanat birle, Saray
hesabna alan yayclar cemaatine yazlm ve 1529 ylna kadar bu grevde
kalmtr. Kendisi ayn zamanda stanbul Okmeydanndaki ayrca menzilde
rekoru olan nl bir kemanketi (Bkz. KEMANKELER).
(Bahtiyarzade niv. v. 28a-b, 30a, 32a, 34b, 59b, St. v. 19a, 20a-b, 21a,
23b; Tezkire, v. 25b, 27b; TSM Arivi, D.9706/3)

335

BRAHM; Cebeciba (15. Yzyl ikinci yars-16. Yzyl ba)

Cebecibala kadar ykselen Usta brahim devrinde en nl
yayclarndandr. Sanatn kalfas skender Piragutdan renmi, bir sre Bursal
caa (Bkz. KEMANKELER) yayclk yapm, pirliinde yayc esnafnn eyhi
olmutur. Bursal ca, stanbul Okmeydanndaki nl Yldz Menzili rekorunu
onun yay ile krmtr.
Cebeciba brahim, baarlarndan tr 1507 ve 1511 yllarnda 3000er
ake ve birer hlatle taltif olunmutur.
(Bahtiyarzade niv. v. 9b, 18a-b, 21b-22a, Sl. v. 7a, 12a, 14b-15a;
Tezkire, v. 22a; Defter-i namat ve Tasaddukat... s. 209, 424)
BRAHM; Kk (18. Yzyl ikinci yars-19. Yzyl ba)
Kk brahim, elimizde 1181-1219 (1767-1805) yllarna aid orta kalitede
2 timarl menzil ve 5 sarl yay bulunan bir ustadr. S. K. rtemin vaktiyle
stanbul Okspor Kurumuunda grdn bildirdii 1219 (1804-1805) bir yay,
bugn yeri tesbit olunamadndan incelenememitir.
TSM Env. No. 1/8871,1/8877,1/8884,1/8939,1/8959,1/9202,1/9413. (S. K.
rtem: Trk Kemankeler, s. 51)
BRAHM; Seyid (18. Yzyl ikinci yars)
Usta Seyyid brahime ait sadece, tarihi silinmi, sarl bir puta yay tesbit
edebildik. Kendisi ayn zamanda 1210 (1795) ylnda kabza alm bir kemanketi.
TSM Env. No. 1/9618. (Sicil, s. 46)
BRAHM, Uzun (18. Yzyl ilk yars)
Usta Uzun brahime ait elimizde sadece, 1127 (1715) tarihli sarl bir puta
yay bulunmaktadr.
TSM Env. No. 1/1126.
BRAHM AHMED (18. Yzyl ikinci yars)
Usta brahim Ahmede ait, 1197 (1782-1783) ve 1199 (1784-1785) tarihli
iki sarl yay tesbit edebildik. 1199 tarihli yayn kitabesinde; Yaptrd bunu
Sultan Selim gaza niyyetine heman yazldr. Sultan III. Selim (1789-1807) bu
yay ehzadelii zamannda yaptrm ve kullanm olmaldr. Elimizde 11651199

336

tarihleri arasnda yaplm be yay bulunan Usta brahim (Bkz.) ile brahim
Ahmedin ayn sanatkar olmas mmkndr.
TSM Env. No. 1/1051; zel Kol. (Paul E. Klopsteg, Illinois).
BRAHM ELEB (17. Yzyl yars-18. Yzyl ba)
Yayc brahin elebi hakknda, sadece Okular Sicillindeki kk bir
nottan bilgi edinebiliyoruz. brahim elebi, yayc Tomar Ahmedin kardei idi 26
Rebilahr 1117 (1705)te kabza alp Sicille kayt olunmutu.
(Sicil, s. 14)
SKENDER, Hac (16. Yzyl ilk yars)
Sinoplu Hac skender, 1503-1545 yllar arasnda Sarayn yayclar
cemaatinde alm bir ustadr. 1525de Serkemanger, 1545de Serblk olmu,
ayn yl Hacca gitmitir. 1503-1510 yllarndan Padiaha sunduu yaylara kark
500- 1500 ake arasnda inamat alnmtr.
Kendisi ayn zamanda kemanketi; Msrda Bat havas ile atlan iki ayr
menzilde rekor krm ve ta diktirmitir.
(Bahtiyarzade niv. v. 81b; Tezkire, v. 57b; Defter-i namat ve
Tasaddukat... s. 45,177,209,257,317,369; TSM Arivi, D.9706/3, D.9613/2,
D.9605,D.9613/3)
SMAL (18. Yzyl ikinci yars)
Usta smaile ait elimizde, 1160-1172 (1747-1759) yllar arasnda yaplm
iki timarl menzil, iki sarl puta, bir kepade ve bir tamamlanmam yay bulunmaktadr.
Kendisi ayn zamanda. 1167 (1753-1754) ylnda kabza alm bir
kemanketi.
TSM Env. No. 1/8904,1/8917,1/8926,1/9268,1/9625,2/456. (Sicil, s. 29)
VAZ (AYVAZ) 16.Yzyl-17.Yzyl.
Elimizde, birbirinden hayli farkl tarihlerde yaplm ve her birinde usta ad
farkl yazlm drt yay bulunmaktadr: 1- 1012(1603-1604) 2-1015 (1606-1607).
3- 1087(1676-1677) 4-1128 (1715-1716 (Burada, kitapdaki baz numaralar
silinmi yazamadm.)
Kitabelerin orijinal oluu, yaylarn biim ve yapmlarndaki yakn
benzerlik, bu usta veya ustalar konusunda kesin bir karara varmamza imkan
vermemektedir.

337

Elimizdeki 1102 (1690-1691) tarihli ve yine farkl yazlla ahin imzal bir dier
yay, vaz Ustann, 17. Yzyl ikinci yarsnda yaam ahin Ustann (Bkz.) Olu
olduunu gstermektedir.
TSM Env. No.1/1071,1/1085,1/1097,1/1117,1/9207.
KARACA (15. Yzyl ikinci yars-16. Yzyl ba)
Usta Karaca, zamannn byk yayc ustalarndan biridir. Fatih devrinin
nl yaycs Usta Sinana (Bkz.) akird olmu, sanatn ondan renmitir.
Bahtiyarzade Hasan elebi, ustann yayclk tarihindeki nemini yle belirtir:
Ustal dnya lsndedir, o vakte kadar kullanlan Arap yayn bildiimiz Trk
yay biimine ilk defa o sokmutur. Yayn boyunu 12 tutamdan 9 tutama kadar
yapp denemi sonunda 10 tutam 2 parmak boyda karar klmtr. Daha sonra
gelen ustalar da bu ly benimsemilerdir.
Kendisi kam ok yapmnda da usta idi (Bkz. OKU USTALARI).
895 (1489/1490) tarihli bir muhasebe tahrir defterinde ad gemektedir.
Edirne doumludur. Bu tarihte orada yayordu. stanbulda bulunup
bulunmadn bilemiyoruz.
Usta Karaca ayn zamanda kemenketi; Bursada Yldz havasyla atlan
menzilde bir, Edirne Musalla Menzilinde iki rekor krm ve ta diktirmitir.
(Bahtiyarzade niv. v. 34d, 41a, 67a, Sl. v. 23a, 28b-29a; Tezkire, v. 43b.
53b; T. Gkbilgin; XV. -XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas, stanbul 1952, s.
100).
KURD (17. Yzyl ikinci yars)
Kurd Ustaya aid elimizde sadece, 1083 (1672-1673) tarihli, timarl bir
menzil yay bulunmaktadr.
TSM Env. No. 1/9223.
MEHMED (17. Yzyl sonu-18. Yzyl ba)
Mehmed ustaya ait, 1094-1130 (1682-1718) yllar arasnda yaplm bir
sarl puta ve 8 timarl menzil yay bulunmaktadr. Bir yay Mehmed Mehmed
imzaldr. Bu, kendisinin Usta Mehmed elebinin olu olabilecei ihtimalini
akla getirmektedir.
Biga Beyi Osman Bey, stanbul Okmeydan ndaki menzilini bu ustann
yay ile atmtr.

338

TSM. Env. No. 1/8980, 1/9027, 1/9054, 1/9255, 1/9262, 1/9459, 1/9585;
Manisa Mzesi, Env. No.394; stanbul, Askeri Mze, Env. No.25718.
MEHMED (18. Yzyl ikinci yars)
Bu ustaya ait elimizde sadece 1212 (1797-1798) tarihili, sarl bir puta yay
bulunmaktadr.
TSM. Env. No. 1/9285.
MEHMED; Arab (16. Yzyl ikinci yars)
Yayc Arab Mehmed, 1003 (1594-1595) tarihine kadar Msrda iyi kalitede
yaylar yapm nl bir ustadr. Abdullah Efendi, yapldktan aa yukar yz yl
sonra bu yaylardan bulup at yaptn yazmaktadr. M. Kani ise, Arab Mehmed
ii yaylarn, dzenini yitirmeden ikiyz yl kullanlabildiine iaret etmektedir.
Kendisi ayn zamanda baarl bir kemanketi; Msrda Yldz havasyla
atlan bir menzilde rekor krp ta diktirmitir.
(Bahtiyarzade niv. v. 8 la-b; Tezkire, v. 57b; Kavaid, v. 5a-b; Telhis, s.
158)
MEHMED, Cebeci (16. Yzyl)
Cebeci Usta Mehmed, nl yayc ustas Piyaleye (Bkz.) akird olmu ve
sanatn ondan renmitir. Devrinin tannm yayclarndand.
(Bahtiyarzade Sl.v. 28a; Tezkire, v. 31a; Kavsname, v. 97b; Tuhfe TSM, v.
15a)
MEHMED ELEB (MEHMED RECEB) (17. Yzyl)
Baz yaylarn Mehmed Receb diye imzalayan Usta Mehmed elebi, Sultan
IV. Muradn nl yaycs Recep Ustann (Bkz.) oludur. Bu ustaya ait elimizde,
1053-1083 (1643-73) tarihleri arasnda yapt bir sarl tirke ve 18 timarl
menzil yay vardr.
1050 (1640) tarihli bir narh defterinde Yaycba Usta Mehmed diye anlan
kii bu usta olsa gerektir.
TSM.Env.No.1/1064,1/8950,1/9066,1/9161,1/9164,1/9205,1/9270,1/9276,
1/9333,1/9343,1/9387,1/9402,1/9453,1/9458,1/9460,1/9461,1/9575,1/9630;
Badisches Landesmuseum, Karlsruhe, Vorlaufge 3, (Es'ar Defterleri, TSM Ktb.
Revan 1934, v. 88a)

339

MEHMED EFEND, Msrl (17. Yzyl ikinci yars)

Msrl Mehmed Efendi devrinin tannm yayclarndand. Kendisi ayn
zamanda, stanbul Okmeydannda rekor krm ve ta diktirmi bir kemanketir
(Bkz. KEMANKELER).
(Sicil, s. 37; Tuhfe TSM, v. 31b; Telhis, s. 226)
MEHMED HSEYN (17. Yzyl ikinci yars)
1062-1100 (1651-1689) tarihleri arasnda yaplm, Hseyin ve Mehmed
Hseyin imzal sarl tirke ve 11 timarl menzil yay gerek biim, gerek
iilik bakmndan birbirinin ayndr (Resim 226). Bu bakmdan Hseyin ile
Mehmed Hseyinin baba oul olduklarn ve ayn atlyede altklarn tahmin
ediyoruz. II. Viyana (1683) ve Salankamen (1691) bozguncularndan ganimet
olarak alnan ve bugn Karsruhe ve Viyana mzelerinde bulunan sarl tirke
yay, bu ustalarn yalnz menzil yay yapmayp, ordu iin de altklarn
gstermektedir.
TSM.Env.No.1/1101,1/1106,1/1106,1/8856,1/9215,1/9273,1/9344,1/9346,
1/9393,1/9398,1/9438,1/9490; Badisches Landesmuseum, Karlsruhe, Env. No. 90
(e), D.90 (f); Waffensammlung des Kunsthistorischen Museum, Viyana, Env.
No.C.154.
MEHMED OSMAN (17. Yzyl ikinci yars)
Mehmed Osman, 1690da usta olarak, Saray hesabna alan yayclar
cemaatine yazlm, 19 evval 1147 (1734)de lmne kadar bu grevde
kalmtr.
Usta Mehmed Osmana aid elimizde, 1085-1099 (1674-1688) tarihleri arasnda yaplm be timarl menzil yay bulunmaktadr.
TSM, Env. No.1/1113,1/9237, 1/9351,1/9361,1/9483.(Babakanlk Arivi,
Cevdettasnifi,Maliye,No.3738/1-3,3733/1-3,2114, 2330,4696,3728,3735,19635).
MEHMED RECEB (Bkz. MEHMED ELEB)
MEHMED SELM (19. Yzyl ilk yars)
Mehmed Selim Usta, Sultan II. Mahmudun yaycbasdr.
Okmeydanndaki mezar tandan 1255 (1839) ylnda ld anlalyor. 22 ve
25 Zilkade 1236 (1821) gnleri Sultan II. Mahmudun da katld Nianta
semtindeki ok koullarnda bu ustann yay ile atlar yapldn M. Kani
bildirmektedir.

340

Mehmed Selime ait elimizde, 1233-1237 (1817-1822) tarihleri arasnda

yaplm stn kaliteli bir yay ve iki halkas bulunmaktadr.
TSM. Env. No. 1/1037,1/1067,1/1293.
(M. Kani: At Ruzramesi, TSM Arivi, No.3702/10,3702/12)
MEHMED AHN (17. Yzyl ikinci yars)
Mehmed ahin, o devrin nl yayclarndan ahin Ustann (Bkz.) oludur.
Elimizdeki 1075 (1664-1665) tarihli iki yay babasnn yaylarnn ok
benzemektedir; ayn atlyede altklar anlalyor.
TSM Env. No. 1/1065,1/9535.
MUHDDN (15. Yzyl)
Usta Muhiddin, Trk yayc ustalarndan en nllerinden biridir. Bahtiyarzadede nedense bu ustann adna rastlyamyoruz. Abdllah Efendiye gre,
Usta Muhiddin 800 (1397-1398) tarihinden sonra Msrda yay yapmaya
balam, Yavuzun Msr fethinden sonra stanbula gelmi ve 900 (1494-1495)
tarihine kadar burada almtr. Bu ifade hayli karanlktr. Ustann yzyl
alamayaca bir yana, Msr 900 tarihinden ok sonra, 923 (1517)de
fetholunmutur.
Usta Muhiddine ait elimizde 917-1015 (1511-1607) tarihlerini tayan 8
yay bulunmaktadr (Resim 227-228) Buna gre ustann 16.Yzylda ve yine yz
yl akn bir sre yaam olmas gerekiyor. Yaylarn naklar sonraki devirlerde,
bazen birka kere yenilenmitir. Bu arada tarihleri ile de oynanm olduu
anlalyor.
Abdullah Efendi, Muhiddin in 9 tutam (100.8 cm.) ile 12 tutam (134.4
cm.) aras boylarda yaylar yaptn yazmaktadr. Elimizdeki yaylar ise 9 tutam 2
parmak (107 cm.) ile 11 tutam (123 cm.) aras boylardandr. kisi sarl puta,
dierleri timarl menzil yaylardr. Malzeme ve iilik stn kalitededir. Yaylar
arasndaki biim ve iilik benzerlikleri bakmndan bu ustann, Usta Bayezid
(Bkz.) ile ayn devirde, yani 15. Yzyl ikinci yarsnda yaadn tahmin
ediyoruz.
S. K. rtem, vaktiyle stanbul Okspor Kurumunda Muhiddin Ustaya ait
904 (1498-1499) ve (1509-1510) tarihli iki yay grdn yazyorsa da, bugn
bu yaylarn nereden olduunu tesbit edip incelemek mmkn olamamtr.
TSM. Env. No. 1/2717, 1/2718,1/2719,1/8966,1/118967 1/9296,1/9505,
1/9615.
(Kavaid, v. 4b-5a; S. K. rtem: Trk Kemankeleri, s. 25, 50)

341

MUSL (17. Yzyl ikinci yars)

Usta Musliye ait elimizde, 1080 (1669-1670) ve 1082 (1671 -1672) tarihli,
timarl iki menzil yay bulunmaktadr.
TSM Env. No. 1/9305,1/9485.
MUSTAFA (17. Yzyl ikinci yars)
Usta Mustafaya ait, 1078-1088 (1667-1678) tarihlerinde yaplm tane
timarl menzil tesbit olunabilmitir.
TSM Env. 1/8906,1/9020,1/9591.
MUSTAFA (18. Yzyl son erei - 19. Yzyl ilk erei)
Elimizdeki 1190 (1776-1777) ve 1242 (1826-1827) tarihli iki yayn,
aralarnda uzunca bir zaman fark olmakla beraber, biim ve iilik bakmndan
birbirinin yakn benzeri olmas sebebiyle ayn ustaya ait olduunu tahmin
ediyoruz.
TSM Env. No. 1/9338,1/10945.
MUSTAFA; Sinoplu Hac (16. Yzyl)
16.Yzyla aid bir kayttan, Sinoplu Hac Mustafann bir sre Saray
hesabna yayclar cemaatininde altn reniyoruz. Kendisi ayn zamanda,
stanbul Okmeydannda rekor krp ta diktirmi nl bir kemanketi (Bkz.
KEMANKELER).
(Bahtiyarzade niv. v. 29b, Sl. v. 20a; Tezkire, v. 25; TSM Arivi,
D.6503)
MUSTAFA AA (19. Yzyl ikinci yars)
Mustafa Aa, yaycla Mustafa Kavsinin (Bkz.) yannda rak olarak
balam, sanatn ondan renmiti. Manchester niversitesi kolleksiyonundaki
1282 (1865-1866) tarihli ve kk Mustafa imzal sarl yayn bu ustaya ait
olduunu tahmin ediyoruz.
Kendisi ayn zamanda, 1273 (1856-1857) ylnda kabza alm bir
kemanketi,
Manchester University Museum, Env. No.0.7627.43. (Sicil,s. 64)
MUSTAFA ELEB (18. Yzyl ilk yars)
Mustafa elebi, yaycla Usta Kk (Bodur) Hseyinin (Bkz.) akirdi
olarak balam ve mesleini ondan renmitir. Bu ustaya ait elimizde, 1138-

342

1146 (1725- 1734) yllar arasnda yapt bir timarl menzil ve sarl puta yay
bulunmaktadr.
Kendisi ayn zamanda, 1135 (1721 -1722) ylnda kabza alm bir
kemanketi.
TSM. Env. No.1/8916,1/9364, 1/9518,1/9621. (Sicil, s. 22)
MUSTAFA KAVS, Hac (19. Yzyl)
Hac Mustafa Kavsi, geen yzyln en nl yayc ustasdr.
Okmeydanndaki mezar tandan 1279 (1862-63) ylnda ld anlalyor. Bu
ustaya ait elimizde 1238-1282 aras tarihlerde yaplm iki tane timarl menzil
yay, 9 sarl puta yay ve tane kepade yay bulunmaktadr (Resim 229). 1238
(1822-1823) tarihli kepade yay, kitabesinden anlaldna gre Sultan II.
Mahmuda aittir. 1273 (1856-1857) tarihli menzil yay zerinde: ehinah-
Zaman Sultan Abdlaziz Han yazs bulunmaktadr. Sultan Abdlaziz (1861 1876), bu tarihte henz tahta kmamt; yle anlalyor ki ustann bu yay
zerine sonradan yukardaki ibare yazlmtr. Tarihi silinmi dier menzil
yaynda da yaz grlyor. 1282 (1865-1866) tarihli yay, ustann lm ylndan
sonray gstermektedir, kitabesi zerinde oynandn tahmin ediyoruz.
Okular Tekyesinden gnmze kalabilmi bir kaytda, Tekye duvarnda,
Hac Mustafa Kavsinin ngra vurduuna dair bir yaz levhas asl olduuna
iaret olunmaktadr. Bu kayttan ustann ayn zamanda bir puta okusu olduunu
reniyoruz.
TSM.Env.No.1/1055,1/1152,1/1156,1/1159,1/1162,1/8898,1/8911,1/9149,
1/9233,1/10900,1/10901,2/469; stanbul, Askeri Mze, Env. No.25712; Dr. C.E.
Grayson Col. Califomia.
(Halim Baki Kunter Arivi, Esk Evrak Dosyas)
ORU (17. Yzyl)
Oru Ustaya ait sadece, 1072 (1661-1662) tarihli, iyi kalitede sarl bir
puta yay tesbit edebildik. Ariv kaytlarnda ad geen, 1638de usta, 1649da
Serblk, 1654de Kethda ve 1671 de Serkemanger olarak Saray hesabna
alan Oru Ustann bu yay yapan sanatkar olduunu sanyoruz. Adnn yannda
grlen Tiri kelimesi ayn zamanda oku ustas olduunu gstermektedir. 1050
(1640) tarihli bir narh defterinde ad, iyi ve pahal yaylar yapan bir usta olarak
anlmaktadr.

343

TSM Env. No. 1 /8964

(TSM Arivi, D.9613/6, D.9613/5, D.1435, D.487, D.488, D.3410,
D.9613/10, i p.486, D.9613/11, D.9613/4, D.9613/14, D.9618/8,D.9618/9;
Babakanlk Arivi, evdet Tasnifi, Maliye, 2308/1-4; Es'ar defteri, TSM Ktb.
Revan 1934, v. 88a)
OSMAN (17. Yzyl ilk yars)
Osman Ustaya ait elimizde, hepsi 1012 (1603-1604) ylnda yaplm
tane timarl menzil yay bulunmaktadr.
TSM Env. No. 1/1098,1/8842,1/8848.
OSMAN (18. Yzyl sonu-19. Yzyl ba)
Osman Ustaya aid elimizde, 1219 (1804-1805) ve 1226 (1811-1826)
tarihlerinde yapt iki kepade veya zayf menzil yay bulunmaktadr.
Kendisi ayn zamanda, 1207 (1798) ylnda kabza alm bir kemanketir.
TSM Env. No.2/106, 2/455. (Sicil, s. 45)
OSMAN, Hac (17. Yzyl ikinci yars-18. Yzyl ba)
Abdullah Efendiden, Usta Hac Osmann devrin tannm yayclarndan
olduunu reniyoruz. Kuyumcu Murad Paa Trbesi yannda dkkan bulunduunu reniyoruz. Bu ustaya aid elimizde, 1078-1117 (1667-1706) tarihleri
arasnda yaplm bir sarl puta ve tane de timarl menzil yay bulunmaktadr
(Resim 230).
Kendisi 1000 geze ok atabilen bir kemenketi. Edirnede, Heki Menzilinde
bir rekor krm, fakat daha nce bu menzilin ana ta usulsz olarak 750 geze
dikildiinde rekoru geersiz saylmtr.
TSM Env. No. 1/1095,1/8850,1/8970,1/9266.
(Tezkire, v. 51b-52a, 59a; Esar Defteri, TSM Ktb. Revan 1934, v. 88a)
OSMAN AL (17. Yzyl ikinci yars)
Osman Aliye ait, 1097 (1685-1686) ve 1099 (1687-1688) tarihli iki timarl
yay tesbit edebildik. Yaptklar yaylarn yakn benzerlii sebebiyle, Usta Osman
Alinin, ayn yllarda eser vermi Usta Ali elebinin (Bkz.) olu olduunu ve
ayn atlyede altklarn tahmin ediyoruz.
TSM Env. No. 1/9259; Badisches Landesmuseum, Karlsruhe, Vorlaufge
NO.3.

344

MER (17. Yzyl ikinci yars)

Usta mere ait sadece, 1080 (1669-1670) tarihli bir menzil yay tesbit
edebildik.
TSM Env. No. 1/9467.
MER (18. Yzyl sonerei-19. Yzyl ba)
mer Ustaya aid yerli ve yabanc koleksiyonlarda 1191-1219 (1778-1805)
yllar arasnda yaplm be timarl menzil ve sarl puta yay bulunmaktadr.
S. K. rtem, vaktiyle stanbul Okspor Kurumuunda bu ustaya ait 1225 (1810)
tarihli bir menzil yay grdn bildiriyorsa da, bugn nerede olduu bulunup
incelenemedi. Eldeki, tarihi silinmi mer brahim imzal bir menzil yaynn da
yakn benzerlikleri sebebiyle bu ustaya ait olduunu tahmin ediyoruz.
Yayc Seyyid Ahmed (Bkz.) sanatn bu ustadan renmitir.
TSM Env. No.1/1154,1/8909,1/9321,1/9355,1/9417; Manchester University Museum, Env. No.0.7625.41; D. G. Quick Kol. Portsmouth, Yorkshire; J. R.
Wiggins Kol. London.
MER ABDULLAH (17. Yzyl)
Usta mer Abdullah, devrinin tannm yayclarndan. 1649 ylnda usta
olarak, Saray hesabna alan yayclar cemaatine girmi, 1670de Serblk,
1688de serkemanger olmutur. Tatar yay yapmndan da usta idi. Elimizde onun
imzasn tayan, tarihsiz bir tatar yay bulunmaktadr.
TSM Env. No. 1/1178.
(Kavaid, v. 8b; rad, v. 35b; TSM Arivi, D.487, D.488, D.3410,
D.9613/10, d.486, D.9613/11, D9613/4, D.9613/14, D.9618/8, D.9618/9, D.9604,
D.9613/7)
PERVANE (HSEYN PERVANE) (18.-17. Yzyl)
Usta Pervane ve olu Hseyin Pervane, devirlerinin en tannm yayclar
idiler. Abdullah Efendiye gre, Usta Pervane paa gulamdr, Msrda yaam
ve 1003 (1594-1595) ylna kadar mesleini srdrmtr. Olu Hseyin
Pervanenin sonradan stanbula geldiini tahmin ediyoruz.
Elimizde usta Pervaneye ait, 909-1075(1503-1675) aras tarihler tayan 7
sarl puta 11 timarl menzil yay, olu Hseyin Pervaneye ait ise, 1002-1105
(1593-1694) arasnda tarihler tayan iki sarl puta ve 4 timarl menzil yay
bulunmaktadr. (Resim 231-233) Grld gibi sreler ilkinde iki yzyla

345

yaklamakta. kincisinde ise yz yl amaktadr. Yakn benzerlikleri, malzeme ve

iiliklerinin stnlkleri bakmndan yaylarn bu ustalara ait olmas mmkse
de, kitabeleri zerinde oynandndan altklar dnem ve hangi yaylarn
babaya, hangilerinin oula ait olduu kesinlikle tespit edilemiyor.
Kitabeler zerinde yaptmz incelemeler dayanarak bu iki ustann aa
yukar 998-1075 (1589-1675) yllar arasnda eser verdiklerini syleyebiliriz.
Usta Pervane ayn zamanda kemanketi; Msrda Poyraz havas ile atlan
bir menzilde rekor krp ta diktirmitir.
Pervane:TSM.Env.No.1/1094,1/1096,1/2718,1/8963,1/8973,1/8978,1/917
1,1/9217,1/9236,1/9240,1/9245,1/9250,1/9252,1/9277,1/9384; stanbul Asleri
Mze Env. No. 25716; Edirne Mzesi Env. No. 294;
Hseyin.Pervane:TSMEnv.No.1/1099,1/1294,1/8855,1/9219,1/9311;Man
chester.University Museum, Catalogue No. 3.
PYALE (16 Yzyl)
Lenduha Cafer (Bkz.) stanbul Okmeydanndaki bir rekorunu Usta Piyale
ii yayla krmt. Kendisi de kemanketi; stanbul Okmeydanndaki Cerrah
Menzilinde ok uramsa da rekor krakamtr.
(Bahtiyarzade niv. v. 34b-35a, Sl. v. 27b-28d; kavsname, v. 97b; TSM
Arivi, D. 9613/3, D.4104, D.9612)
RAMAZAN (17. Yzyl)
Usta Ramazan, 1625 tarihinde usta alarak, Saray hesabna alan yayclar
cemaatine katlm, 1638de Seroda, 1649da Kethda, 1650de Serkemanger
olmu ve 1655 e kadar bu grevde kalmtr. Adnn yanndaki Tiri
kelimesinden, ayn zamanda oku ustas olduu anlalyor.
Usta Ramazan, 1050 (1640) tarihli bir narh defterinde o devrin nemli
ustalar arasnda gsterilmektedir. Yaylar gnmze kalmamtr.
(TSM Arivi, D. 1550, D.9613/12, D.9613/6, D.487, D.488, D.34I0,
D.9613/10, D.486, D.9613/11, D.9613/4, D.9613/14; Esar Defteri, TSM Ktb.
Revan 1934, v. 88a)
RECEB (14. Yzyl)
Usta Receb, Sultan IV. Muradn yaycbas idi. Sanatn Arnavud Kara
Hasandan (Bkz.) renmitir. Yay yapmakta olduu kadar, yay atcnn koluna

346

saz etmekte de ustayd. 1050 (1640) tarihli narh defterinde ad en tannm ustalar
arasnda anlmaktadr.
17.Yzyln nl kemankelerinden Reyhan Aann, Arnavud Hseyin
Beyin, Hazinedar Ali Aann (Bkz. KEMANKELER) yaycln yapmtr.
stanbul Okmeydan Aalar Menzilindeki btn rekorlar Usta Recebin 80
dirhemlik yay ile krlmtr. Katib Ahmed Efendi de (Bkz. KEMANKELER),
Heki Menzilindeki rekorunu onun yay ile atmtr.
Usta Receb, olu Mehmed elebiyi de (Bkz.) usta bir yayc olarak
yetitirmitir.
Elimizde, Usta Receb imzal, 1080-1185 (1669-1772) aras tarihlerde
yaplm, iki timarl menzil ve iki sarl puta yay bulunmaktadr. Hem uzun bir
sreyi kaplamalar, hem de ge bir tarihe girmeleri sebebiyle, bu yaylarn ad
geen ustaya ait olduklarn kesinlikle syleyemiyoruz. Yaylarn kitabeleri
orijinal, iilik kaliteleri yksektir.
TSM. Env. No. 1/1150,1/8931,1/8933,1/9924.
(Kavaid, v. 7b; Tezkire, v. 26b, 38a-b; Kavsname, v. 35b; Tuh/e TSM, v.
19b, 20b-21a; Esar Defteri, TSM Ktb. Revan 1934, v. 88a)
RIDVAN (17. Yzyl)
17. Yzyl ikinci yarsnn tannm yaclarndan Yusuf Rdvann (Bkz.)
babas olan Usta Rdvan hakknda, Kemanke Mustafann Kavsname'sindeki ksa
bir nottan baka bilgi bulunamad.
Rdvan Ustaya ait elimizde, tarihleri silinmi, iki menzil yay vardr.
TSM Env. No. 1/1078, 1/9545. (Kavsname, v. 56a)
SALH (18. Yzyl ikinci yars)
Usta Salih, zamannn en tannm kemankelerinden biridir. uhadar
Ahmed, bu usta hakknda yle yazyor: Usta Salih ki at yaynda ve nizamnda
mahireti olduu gibi puta yaynda ve Tatar yaynda da asrnn vahidi olub Usta
brahimi getikten sonra bundan ala yayc bu aleme gelmemitir. Ariv
kaytlarndan Usta Salihin am doumlu olduunu ve 1763-1788 yllarnda
yayclar cemaatinde usta olarak altn reniyoruz. Okmeydanndaki mezar
tanda lm tarihi yazl deildir.

347

Usta Salihe ait, 1056-1208 (1743-1794) tarihleri arasnda yaplm 19

sarl puta yay, 9 timarl ve tozlu menzil yay, 2 kepade, 2 Tatar yay, bir ocuk
yay ve bir yay halkas tesbit edilmitir (Resim 234). Ayrca, S. K. rtem vaktiyle
stanbul Okspor Kurumunda bu ustaya ait 1191 (1777) ve 1197 (1782-1783)
tarihli iki yay grdn bildiriyorsa da, bunlarn imdiki yerini bulup
inceleyemedik.
TSM.Env.No.1/1052,1/1066,1/1177,1/1110,1/1140,1/1144,1/1146,1/2713,
1/8853,1/8873,1/8875,1/8895,1/8900,1/8902,1/8913,1/8930,1/8942,1/9041,1/91
07,1/9117,1/9242,1/9286,1/9401,1/10949,2/105,2/125,2/460,(Tatar
yaylan;
1/1177,1/9831); Necmeddin Okyay Kol.; Machester University Museum, Env.
No.0.7624.23,0.7631.32; British Museum, Dept. of Oriental Antiquities; stanbul
Askeri Mze, Env. No.25717.
(rad, v. 35b-36a; Babakanlk Arivi, K. Kepeci tasnifi, No.7226/3,7227/
1-2,7228/1-3,7229/1-3,7230,7231,7232,7233,7234)
SNAN, Kse Hac (15. Yzyl ikinci yars-16. Yzyl ba)
stanbul doumlu Kse Hac Sinan, Cebeciba brahimle (Bkz.) birlikte
devirlerinin en nl yayclar idiler. Yayc esnaf eyhliinde bulunmu, pek ok
usta yetitirmitir. Mesleindeki baars sebebiyle, 1503-1511 yllar arasnda
Hezineden kendisine 800-1500 ake arasnda deien inamat denmitir.
(Bahtiyarzade niv. v. 9b, 18a-b, Sl. 7a, 12a; Defter-i n amat ve Tasaddukat... s. 45,210, 257,316, 423)
SNAN, Usta (15. Yzyl ikinci yars)
Usta Sinan, Fatih devrinde Edirnede alm nl bir yaycdr. O zamanlar
stanbulda, Msrda ve randa Edirne Yay diye bilenen ve aranan yaylarn
yapcs idi. Bu yaylar, dier Trk yaylarndan ayran zellikleri bilemiyoruz.
Bahtiyarzade bu konuda sadece, Sinirlerinin ok iyi denmi olduunu, nice
boynuz eskittii halde bozulmadn yazmaktadr.
895 (1489-90) tarihli bir Edirne muhasebe tahrir kaydnda ustann adna
rastlyoruz.
(Bahtiyarzade niv. v. 9b-10a, Sl. v. 7b; Tezkire, v. 43b; T. Gkbilgin:
XV,-XVI. Asrlarda Edirne ve Paa Livas, stanbul 1952, s. 99)

348

SNAN, Yenieri (15. Yzyl ikinci yars)

Yayc Yenieri Sinan, daha sonra sipahilie ykseltilmitir. Yaycl
hakknda bilgi edinemedik. Kendisi ayn zamanda kemanke idi; Edirne Musalla
Menzilinde rekor krp ta diktirmiti.
(Bahtiyarzade niv. v. 41b, Sl. v. 29a; Tezkire, v. 43b-44a, 49a)
SOF, Bozdoanc (16. Yzyl)
Bozdoanc Sofi, zamannda Edirnenin tannm yayclanndan biri idi.
Yaycl hakknda bir bilgi edinemedik. Ayn zamanda kemanke olan usta,
Edirnede Saray Ovas Lodos Menzilinde bir rekor krp ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 49b)
SLEYMAN (18. Yzyl ilk yars)
Yaycba Usta Sleyman, devrinin tannm yayclarndand. M.Kani onu
Usta Muhiddin (Bkz.) ile ayn ayarda sayyor. Ariv kaytlarndan, aml
olduunu ve 1724-1734 yllar arasnda Saraya bal yayclar cemaatinde
Serkemankelik ettiini reniyoruz. Ayn zamanda iyi ok atard. Olu smail
elebi de (Bkz. KEMANKELER) nl bir kemanketi.
Usta Sleymana ait elimizde, 1115-55 (1703-1743) yllar arasnda yaplm 15
sarl puta yay ve 6 timarl tozlu menzil yay bulunmaktadr. (Resim 235- 236).
stanbul Belediye Mzesiinde bulunan 1190 (1776-1777) tarihli yayn biraz gee
kaymas, bu ustaya ait olmasn pheli klmaktadr.
TSM Env. No.1/1037,1/1704,1/1075,1/1086,1/1131,1/1132,1/1151,1/8893
,1/8937,1/8938,1/8953,1/8960,1/9057,1/9103,1/9224,1/9261,1/9293,1/9335,1/93
52,1/9359,9412;stanbul Belediye Mzesi, Env. No. 1319/1015A.
(Telhis, s. 157; Babakanlk Arivi, Cevdet tasnifi, Maliye, No.4697,3728,
3735)
ABAN (17. Yzyl)
1050 (1640) tarihli bir narh defterinde, o zamann en nl yayalar arasnda
Usta abann ad geiyorsa da, imzasn tayan bir yaya ve bakaca bir bilgye
rastlanamad. Ariv kaytlanndaki, 1649-1655 yllar arasnda Saraya bal
yayclar cematinde usta olarak alan aban Abdullah, bu usta olabilir.
(Es'ar Defteri, TSM Ktb. Revan 1934, v. 88a; TSM Arivi, D.487, D.488,
D.3410.D.9613/10,486,9613/11,9613/4)

349

AHN (17. Yzyl ikinci yars)

Hakknda herhangi bir bilgiye rastlanmamakla birlikte, gnmze kalan
yaylarn stn kalitesine baklrsa, Usta ahin, devrinin nl bir yaycs olmaldr.
Bu ustaya ait, 11 tane timarl menzil ve bir tane sarl puta yay tesbit ettik.
(Resim 237). vaz ahin imzal bir yay, Usta vazn (Bkz.) babas olduunu
gsteriyor.
TSM.Env.No.1/1114,1/8870,1/8929,1/8981,1/8982,1/9033,1/9093,1/9188,
1/9189,1/9209,1/9260,1/9353,1/9602 (vaz ahin: 1/1117).
CA (16. Yzyl ilk yars)
Msrda yaam nl ustalardan ca, bir ara stanbula gelmi ve Saraya
takdim ettii yaylara karlk Hazineden 2000 ake inam almtr.
Ayn zamanda kemanketi; Msrda Yldz havasyla atlan bir menzilde
rekor krp ta diktirmiti.
(Bahtiyarzade niv. v. 81a-b; Defter-i inamat ve Tasaddukat, s. 423)
TACEDDN (15. Yzyl ikinci yars-16. Yzyl ilk erei)
Usta Taceddin, Sultan II. Bayezid devrinin en nl yayclarndandr.
Risalelerde hakknda bir rnek bulunmuyor ise de, bu devir ariv kaytlarnda ad
sk sk gemektedir. 1503-1511 yllarnda Saraya bal yayclar cemaatinde
Serkemanger olarak alm, pek ok usta yetitirmitir. Baarlarndan dolay,
her yl, bazen ylda iki kere ake ve kaftan ihsan olunduunu grmekteyiz. Ayrca
nemli bir sanatkar olduu, o zamanlar bir sanat erbabna Sarayca denen en
yksek paray (3000 ake) almas da gstermektedir.
(Defter-i n amat ve Tasaddukat, s. 42, 257, 318, 369, 392,446,453)
RYANZADE (19. Yzyl ilk yars)
Usta ryanzade, orta kalitede yaylar yapm bir ustadr. Bu ustaya ait,
1235-1254 (1819-1839) yllar arasnda yaplm sarl yay tesbit edebildik
(Resim 238).
TSM Env. No. 1/1157,1/8885; j. B. Bell of Corydon Col. London.
VEL (18. Yzyl ikinci yars)
Veli Ustaya ait, 1180 (1766-1767) ve 1197 (1782-1783) tarihli iki sarl
yay tesbit edilebilmitir. yi kalitede yaylardr.

350

TSM Env. No. 1/8927; Metropolitan Museum of Art, New York, Env. No
36.25. 2528.
YAHYA (16. Yzyl ikinci yars)
Usta Yahya, Msrda yaam, 1003 (1595-1596) ylna kadar stn
kalitede yay yapm nl bir yaycdr. Yaylar bozulmadan 200 yl
kullanlabilirdi. Abdullah Efendi, bu yaylardan bulup denediini ve ok
beendiini yazmaktadr. Bu ustaya ait, sadece, 999 (1590-1591) tarihli, yksek
evsafta bir menzil yay bulunabilmitir.
stanbul, Askeri Mze, Env. No.25715.
(.Kavaid, v. 5a-b; rad, v. 35b)
YAHYA (17. Yzyl ilk yars)
Usta Yahyaya ait elimizde, biri 1042 (1632-1633), dieri tarihi silinmi iki
yay bulunmaktadr. Malzeme ve iilikleri iyi kalitede yaylardr.
TSM Env. No. 1/1105,1/8866.
YUSUF (KEMAN YUSUF) (17. Yzyl ikinci yars)
Baz yaylarn Keman Yusuf diye imzalayan Usta Yusufa ait elimizde,
1075-1101 (1664-1690) yllar arasnda yaplm, hepsi de iyi kalitede 16 timarl
menzil yay bulunmaktadr (Resim 239).
TSM.Env.No.1/1083,1/1103,1/1149,1/9025,1/9116,1/9170,1/9210,1/9218,
1/9290,1/9312,1/9323,1/9324,1/9334,1/9345,1/9347,1/9350.
YUSUF MEHMED (17. Yzyl ikinci yars)
Usta Yusuf Mehmede ait, 1084-1101 (1673-1690) tarihleri arasnda
yaplm, biri sarl, dierleri timarl 9 yay bulunmaktadr. Yaylarn biim ve
iilii arasndaki yakn benzerlik, bu usta ile Keman Yusufun ayn sanatkar
olabilecei ihtimalini akla getirmektedir.
stn kalitede yaylar yapan bu sanatkarlarn (veya sanatkarn) okuluk
risalelerinde anlmamasnn sebebini anlayamyoruz.
TSMEnv.No. 1/1295,1/8852,1/9211,1/9214,1/9257,1/9272,1/9450,1/9450,
1/9492; Badisches Landesmuseum, Karlsruhe, Env. No. Vorlaufge 2

351

YUSUF RIDVAN (17. Yzyl ikinci yars)

Yusuf Rdvan, 17. Yzyln nl yayclarndan Usta Rdvann (Bkz.)
oludur. Babas gibi, stn kalitede yaylar yapm olan Yusuf Rdvana ait
elimizde, 130701071-97 (1660-1686) aras tarihlerde yaplm, biri sarl
dierleri timarl 15 yay bulunmaktadr (Resim 240). Bu yayc hakknda da hibir
kayda rastlayamyoruz.
TSMEnv.No.1/1082,1/1100,1/1112,1/1147,1/8845,1/8849,1/8851,1/9216,
1/9234,1/9238,1/9239,1/9294,1/9634,1/9922,2/458.
YUSUF YUSUF (17. Yzyl ikinci yars)
Usta Yusuf Yusuf, yukarda ad geen Keman Yusuf, Yusuf Mehmed veya
Yusuf Rdvann olu olabilir. Yaylarn biim, iilik ve kalitesi bu ustalarn
yaylarna ok benzemektedir. Yusuf Yusufa ait, biri 1097 (1685-1686) tarihli,
dierleri tarihsiz yay bulunmaktadr. Hepsi de timarl menzil yaydr.
TSMEnv.No. 1/1102,1/9414,1/9601.
15. VE 16. YZYIL YAYCI USTALARI233
MEHMED
YUSUF
KASIM
TACEDDN

1478-1479 Turgut Beyin ynetimindeki

Silahdaran Cemaatinden.
1478-1479 Turgut Beyin ynetimindeki
Silahdaran Cemaatinden.
1478-1479 Turgut Beyin ynetimindeki
Silahdaran Cemaatinden.
1503-1511 Serkemanger

Ayn Eser, Sl. v 17b, niv. v 26b.

Babakanlk Arivi, Mevacib Defteri, Sene 883 (1478-9), Bkz. Ahmet Refik, Fatih Devrine Ait
Vesikalar, Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, say 49, 62, 1335-1337; Defter-i namat ve Tasaddukat ve
Terifat..., Bayezid Belediye Ktb. M. Cevdet Kitablar, No. 0.71; TSM. Arivi, Ehl-iHiref Defterleri, D. 9706/3,
D. 9706/4, D. 9613/3, D. 4104, D. 9612, D. 9613/2, D. 9605, D. 9602, D. 8244, D. 6503. Ayrca Bkz. TSM Arivi,
Rum Defteri, No. 239 (Serkemanger Hac ferhadn terakkisi iin, Sene 990); TSM Arivi, D. 8244, Kanuni Devri
(Bayram dolaysyla padiaha hediye sunan yayc ustalar, HACI FERHAD, MEHMED B. HACI SNAN,
MUSTAFA, AL B- YUSUF, HSEYN, HASAN B. FERHAD, HIZIR B. HASAN, BAL (EDRNE),
SARMAIK MUSTAFA).
232

233

352

SKENDER
YAHYA
HACI HASAN
LYAS
YUSUF
HSEYNb. LYAS
HACI SNAN
stanbul
AHMED
SKENDER
MEHMED B. HACI SNAN
MUSA
HACI LYAS KSEC
CAFER
MUSTAFA (NBOLULU)
HAMZA
AHMED KOZ
AL
HACI SKENDER SNOB
AHMED
MAHMUD
MURAD (MHALI)
LYAS (CEBE)
AL
DAVUD
HAMZA

1503-1511 akird-i TACEDDN

1503-1511 Usta
1503-1511 Usta
1503-1511 Usta
1503-1511 akird-i LYAS
1503-1507 Usta, lyasn olu ve akirddi.
1503-1511 Usta. Yenieri Cemaatinden gelme
olan.
1503-1507 akird-i HACI SNAN
1503 akird-i HACI SNAN
1503 ten nce sanat birle cemaate katld.
Usta HACI SNANn olu 1545e kadar usta.
1503-1510 Usta.
1503-1509 Usta.
1503-1511 Usta.
1503-1511 Usta.
1503 Usta. akird-i MUSTAFA (NBOLU)
1503-1511Usta. Tozkoparan skenderin zel
yaycs (Bkz. YAYCI USTALARI).
1503 akird-i AHMED KOZ.
1503-1510
Usta-1525
Serkemanger-1545
Serblk; ayn yl hac oldu.
1503 akird-i AL (1505-1511 tarihlerinde ad
geen Usta Alinin akirdi).
1503-1509 akird-i BRAHM (1507-1511
tarihlerinde ad geen Usta BRAHMin akirdi).
1504 Devirme olarak gelip cemaate girdi.
1529a kadar usta.
1505-1509 Usta
1505-1511 Usta.
1505-1507
akird-i
LYAS
(1503-1511
tarihlerinde ad geen Usta LYASm akirdi).
1505-1511 Usta.

353

MAHMUD
HAMZA (OHR)
LYAS (NBOLU)
SKENDER
HOKADEM
HASAN
YUSUF
LYAS (OHR)
MUSA
MAHMUD
LYAS
AL
KASIM
AL (DER)
BRAHM
AL B. YUSUF
YUSUF
MUSA
MUSA B. AL
HASAN B. LYAS
KASIM B. AL
HIZIR
MUSTAFA
AL(CEBE)
DAVUD
SKENDER
MUSA
HIZIR
LYAZ
MEHMED
HAMZA YEKEM
ETM (?)
HSEYN
SNAN

1505-1511 Usta.
1505-1506 Usta.
1505-1511 Usta.
1505-1510 Usta.
1505-1507 Usta.
1505-1511 akird-i BRAHM (1507-1511
tarihlerinde ad geen Usta BRAHMin akirdi).
1505-1511 Usta
1505-1511 Usta.
1505 Usta.
1505-1509 Usta.
1505-1510 Usta.
1505-1510 Usta.
1505-1510 Usta.
1505-1510 Usta.
1507-1511 Usta.
1505 akird-i YUSUF (1505-151 1 tarihlerinde
ad geen Usta YUSUFun olu ve akirdi).
1505-1511 Usta.
1507
akird-i
TACEDDN(1503-1511
tarihlerinde ad geen Serkemanger TACEDDN
Ustann akirdi).
1507-1509 Usta.
15507-1511
Usta.
1507-1509 Usta.
1507-1511
akird-i
LYAS
(1505-1510
tarihlerinde ad geen Usta LASn akirdi).
1507-1511 Usta.
1507
Usta.
1508-1511 Usta.
1508-1511 akird-i BRAHM (1507-1511
tarihlerinde ad geen Usta BRAHMin akirdi).
1508-1511 akird-i BRAHM (Ayn Usta
BRAHMin akirdi)
1508-1511 akird-i BRAHM (Ayn Usta
BRAHMin akirdi).
1508
akird-i
BRAHM
(Ayn
Usta
BRAHMin akirdi).
1508
Usta.
1508-1510 Usta.
1508-1511 Usta.
1508-1509 Usta.
1508 Usta ehzade Mustafa'nn yaycs idi

354

AHMED SYAH
HSEYN (AMASYEV)
SNAN (DER)
AHMED
MUSTAFA
MUSTAFA
HSEYN B. HACI SNAN
MURAD
CAFER
DURMU

YUNUS

MUSTAFA
MUSTAFA (SNOB)
MUSA
HAMZA
KARAGZ
FERHAD
BRAHM (EDRNEV)
HIZIR
MUSTAFA
AHMED
AD(ZAM)
MUSTAFA SYAH
AL B. LYAS
CA
MUSAB. MUSTAFA
FERHAD

1508-1509 Usta.
1508-1510 Usta.
1509
Usta.
1509
Usta.
1509 akird (Hangi ustann akirdi olduu
anlalmyor).
1509 akird-i MUSA (Ad geen MUSA
Ustadan hangisinin akirdi olduu anlalmyor).
1509-1511 Usta (1503-1511 tarihlerinde ad
geen Usta HACI SNANn olu).
1509 akird-i BRAHM (1507-1511 tarihlerinde
ad geen Usta BRAHMin akirdi).
1509
akird-i
BRAHM
(Ayn
Usta
BRAHMin akirdi).
1509-1510 akird-i LYAS (Ad geen LYAS
ustalardan
hangisinin
akirdi
olduu
anlalmyor).
1509-1511 akird-i LYAS (Ad geen LYAS
Ustalardan
hangisinin
akirdi
olduu
anlalmyor).
1509 akird-i LYAS (Hangi LYAS Ustann
akirdi olduu anlalmyor).
1509-1511 Usta. 12 aban 917 (1511) tarihinde
Hacca gitti.
1509 akird-i YUSUF (1505-1511 tarihlerinde
ad geen Usta YUSUFun akirdi).
1509 akird-i AL (Ad geen Usta ALlerden
hangisinin akirdi olduu anlalmyor).
1509
Usta.
1509
Usta.
1510
Usta.
1510
Usta.
1510
Usta.
1510
Usta.
1510
Usta.
1511
Usta.
1511
Usta.
1511
Usta.
1511
Usta.
1511 akird-i BRAHM (1507-1511 tarihlerinde
ad geen Usta BRAHMin akirdi).

355

LYAS

MUSTAFA

MUSA (ARIBOZ)
SKENDER (SKENDERYYE)
YUSUF(AVLONYA)

AL B. YUSUF
HACI MUSLHDDN
MAHMUD (ARNAVUD)
HIZIR MUSTAFA
YUSUF(EFRENC)
YUNUS (RUS')
BRAHM B. ARAB
HSEYN(RUS)

HAMZA B. EHABETTN
HSEYN (BOSNA)
SKENDER (ARIBOZ)
AHMED (ARIBOZ)

1511 akird-i HACI

SNAN (1503* 1511
tarihlerinde ad geen Usta HACI SNANn
akirdi).
1511 akird-i HASAN (Ad geen Usta HACI
HASAN ve Usta HASAN B. LYASdan
hangisinin akirdi olduu anlalmyor).
1511 Usta
1511 Usta.
1512 den nce devirme kul olarak Yenieri
Cemaatine kaydolunub, daha sonra sanat birle
cemaate katld.1525-1529 Usta.
1512den nce sanat birle cemaate girdi. Babas
Hassa izmecisi. 1525-1544 Usta.
1512den nce devirme olarak gelib cemaate
akird verildi. 1525-1545 Usta.
1518(16 Rebilahr 924) de sanat birle cemaate
katld. 1529a kadar usta.
1520den nce Mustafa Paa sonundan beylik
oldu ve cemaate katld. 1525-1545 Usta.
1520den nce penik olarak geldi ve cemaate
katld. 1525-1548 Usta.
1520den nce pike olarak geldi ve cemaate
katld. 1525-1529 Usta.
1520 (25 Muharrem 927)'de sanat birle cemaate
yazld. 1529'a kadar usta
1520den nce pike olarak geldi ve ,Usta Murad
(MHALI) akirdi olarak cemaate katld.
1545'te usta
1520 (14 Rebilevvel 927)de sanat birle
cemaate yazld.1558 e kadar usta.
1521 (3 Zilhicce 927)'de penik olanyken
akird olarak cemaate yazld 1541 ylnda Usta
1521 (4 Rebilevvel 928)'de sanat birle cemaate
yazld 1529'a kadar usta.
1525'den nce Arboz'dan penik kul olarak
gelib cemaate akird yazld 1525-1529 usta.

356

1525 (6 Receb 931 )de sanat birle cemaate

katld. Edirnelidir. 1529 tarihine kadar usta.
AHMED (GULAM)
1525-1529 Usta. Hseyin Aann kulu. Aa
lnce sanat birle cemaate yazld.
HACI FERHAD (ARNAVUD) 1525de usta. 1545de Hacca gitti. 1556-1582
Serkemanger.
YUSUF (RUS)
1525-1529 yllar arasnda usta HAMZA B.
EHABEDDNin akirdi idi.
HAMZA (PRLEPE)
1529 (22 Ramazan 935)de devirme olarak
gelip cemaate akird yazld.
SNAN VELED-
1542-1543 Usta. ehzade Mehmedin
ABDULLAH
kap halkndan olub, yayc ustas idi.
HASAN B. FERHAD
1545-1558 Usta. (Usta HACI FERHADn
oludur).
HAMZA (TIRHALA)
1545-1558 usta.
AL (BOSNA)
1545-1558 usta.
BAYRAM (FRENK)
1545-1558 usta.
NURULLAHB. MAHMUD 1545-1558 usta.
HAMZA B. KARAGZ
1545-1558 Usta (1509 ylnda ad geen Usta
KARAGZn oludur)
PYALE (GULAM)
1545-1558 Usta. (Abdsselam adl kiinin
kuludur).
KURT B. LYAS
1545-1558 usta.
BRAHM B. SKENDER
1545 de Serblk
YUSUF (MORA)
1545-1558 usta.
KASIM (RUS)
1545-1558 usta.
HASAN B. HSEYN
1545de usta.
YUSUF B. ABDULLAH
1545de usta.
MEHMED (AVLONYA)
1545-1558 usta.
BRAHM (NEME)
1545de Serblk (Daha nce bir sre Usta
HACI SKENDER SNOBye akirdlik
etmitir).
RSTEM
1545deusta.
AHMED (FRENK)
1545de usta (Daha nce bir sre Usta
MEHMED B. HACI SNANa akirdlik
etmitir).
SLEYMAN (BOSNA)
1545-1556 yllar arasnda Usta YUSUF un
akirdi (Hangi Usta YUSUF olduu
anlalmyor). 1556da ld.
MAHMUD B. AHMED
1545de Usta AL B. YUSUFun akirdi idi.
YUSUF (NEME)
1545deUsta HSEYN (RUS)un akirdi idi.
HIZIR B. HASAN

357

FERHAD (NEME)

1545de Usta HACI SKENDER SNOBnin

akirdi idi. 1557-1558 usta.
MURAD (NEME)
1545de akird.
CAFER (FRENK)
1545de Usta MEHMED (AVLONYA)nn
akirdi idi. 1557-1558 usta
HDAVERD YUSUF (NEME) 1545de Usta HSEYN (RUS)un akirdi idi.
DAVUD (NEME)
1545de Usta PYALEnin akirdi idi.
HAYDAR (NEME) 1545de Usta AHMED (FRENK)in akirdi idi.
CAFER (GULAM)
1557 (17 Muharrem 965)de akird olarak
cemaate yazld.
SEFER (ARNAVUD) 1557-1558 akird.
MEHMED B. BAL
1557-1558 akird.
BAL (EDRNE)
1557-1558 usta.
17. YZYIL YAYCI USTALARI234
HIZIR ABDULLAH
1601 -1606 Serblk.
HASAN ABDULLAH
1601 -1606 Kethda
MEHMED FERHAD
1601deusta. 1624-1625 Serblk.
MEHMED ABDURRAHMAN 1601-1602 Usta.
HASAN (MHALI)
1601-1606 Usta
MUSTAFA HASAN
1601-1606 Usta.
MUSTAFAKURT
1601deUsta. 1624-1625 Kethda.
TAYYB(TR)
1601-1602 Usta.
SA MUSTAFA
1601 -1606 Usta.
HSEYN ABDULLAH
1601-1606 Usta.
MURAD ABDULLAH
1601 de usta. 1624 Serblk. 1625te ld.
LYAS HIZIR
1601-1602 Usta.
HSREV ABDULLAH
1601-1606 Usta.
MEHMED (TR)
1601-1602 Usta.
SEVNDK MUSTAFA 1601-1602 Usta.

234 TSM

Arivi, Ehl-i HirefDefterleri, D. 2924, D. 7253, D. 9613/5, D. 10010, D. 2993, D. 489, D. 550,
D. 9613/6, D. 9613/12, D. 9613/15, D.1435, D. 487, D. 488, D. 3410, D. 9613/10, D.486, D. 13/11, D 9613/4, D.
9613/14, D. 9618/8, D. 9618/9, D. 9604, D. 9613/7, D. 6505; Babakanlk arivi, Cevdet tasnifi, Maliye, Ehl-i
Hiref Defterleri, No. 2308/1-4,3738/1-3,3733/1-3.

358

MUSTAFA ABDULLAH
ALI ABDULLAH
BRAHM MUSTAFA
MUSTAFA CAFER
MRAN MU STAFA
BRAHM (?)
YUSUF MEHMED
ABAN ABDULLAH
MUSTAFA ABDULLAH
HSEYN HASAN
MEHMED AHMED
BRAHM CAFER
AHMED HSEYN
MEHMED MSLM-NEV
ZNNUN (?) TR
MUSTAFA SA
HASAN AL
VEL BAYRAM
MEHMED MUSTAFA
MER(?)
SA YUSUF
MUSTAFA AKR
HSEYN VEL
SEFER (TEKE)
CAFER ABDULLAH
KEYVAN ABDULLAH
GAZANFER ABDULLAH
VEL (TRAN)
MUSTAFA SLEYMAN
MEHMED RSTEM
HIZIR ABDULLAH
MUSTAFA MEHMED
MUSL ABDULLAH
HASB ABDULLAH
MAHMUD (?)
AL MUSTAFA
HSEYN AVU
EMRULLAH MUSTAFA
BEHRAM ABDULLAH
SLEYMANYUSUF
BAL ABDULLAH

1601-1624 Usta.
1601-1606 Usta.
1601-1624 Usta.
1601-1602 Usta.
1601 -1602 Usta.
1601-1606 akird.
1601-1638 akird.
1601 -1606 akird.
1601-1606 akird.
1601-1618 akird.
1601-1624 akird.
1601 -1602 akird.
1601-1638 akird.
1601-1602 akird. 1617-1618 Usta.
1601-1602 akird.
1601 -1606 akird.
1601 de akird. 1617deusta. 1625de ld.
1601-1602 akird.
1601-1618 akird.
1601 de akird. 1606daUsta.
1601de akird. 1617-1638 Usta.
1601 -1607 akW.
1601 -1606 akM
1601-1602 akird
160 lde akird. 1624-1625 Usta.
1601-1602 akird.
1605-1606 Usta.
1605-1606 akird.
1605-1606 akird.
1605-1606 akird.
1605-1606 akird.
1606da akird. 1624de Usta. 1638de kethda.
1617-1618 Serblk.
1617-1618 Usta.
1617-1618 Usta.
1617-1618 Usta.
1617de Usta. 1624de seroda.
1617-1618 Usta.
1617-1625 Usta.
1617-1618 Usta.
1617-1618 Usta.

359

NASUH HIZIR
YUSUF AHMED
MEHMED NASB
BRAHM HSREV
YUSUF ABDULLAH
OSMAN ABDULLAH
HSEYN YUSUF
MEHMED MUSLH
HALL ABDULLAH
MEHMED HIZIR
MEHMED DANYAL

1617-1624 Usta
1617-1618 Usta
1617-1618 akird.
1617-1655 akird.
1617de akird 1624-1649 Usta 1649da ld.
1617de akird 1649-1670 Usta.
1617de akird 1624de Usta
1617-1624 akird.
1617-1618 akird.
1624de usta 1625de seroda ayn yl ld
1624de usta 1638-1650 Serkemanger. 1650
ylnda ld
AL HSEYN
1624-1638 Usta 1638de IV. Muradla Badat
seferine katld
MEHMED BEHLL
1624de Usta
MER DANYAL
1624de Usta
MEHMED KASIM (ATALCA) 1624-1638 Usta
FERHAD ABDULLAH
1624-1638 Usta.
MUSTAFA (TR)
1624de Usta
AL BRAHM (AMASYA) 1624-1638 Usta
HASAN HIZIR
1624de Usta
MEHMED MRAN
1624de akird
RAMAZAN NEBAV
1624de akird
ABDULZZ MAHMUD
1624de akird. 1638de Usta Ayn yl Sultan
Murat ileBadat seferine katld. 1649da seroda.
1654-1655 Serblk
RAMAZAN ABDULLAH
1624-1655 Serblk
DAVUD (AM)
1624de akird 1625de Usta
RAMAZAN (TR)
1625de Usta 1638de Seroda. 1649da kethda.
1650de Usta MEHMED DANYAL yerine
serkemanger oldu. 1655e kadar serkemanger.
MEHMED AL
1624de Usta
ORU (TR)
1638de Usta 1649da serblk 1654de Kethda
1670-1671 Serkemanger
SA MURTAZA
1638de Usta 1654-1655 Seroda
RIDVAN ABDULLAH 1638de akird
DURMU MEHMED 1635de akird
MEHMED ABAZA
1638de akird
MUSA NEB
1649-1655 Usta.

360

MER ABDULLAH
HASAN HSEYN
YAKUB HSEYN
DURMUMER
BRAHM ABDULLAH
SA ABDULLAH
YUSUF MEHMED
ABAN ABDULLAH
ABAN ABDULLAH
AHMED HSEYN
SLEYMAN HSEYN
AL ABDULLAH
MUSTAFA MEHMED
MUSTAFA ABDULLAH
MUSTAFA BAL
AHMED MEHMED
SA B. FAZLI
DAVUD MEHMED
MEHMED MSTEDAN
HASAN OSMAN
BRAHM MURTAZA (STANBUL)
DAVUD AHMED
AL HASAN
SLEYMAN ABAN
MEHMED MUSTAFA
AHMED HALL
MEHMED MER
SLEYMAN ABDULLAH
SLEYMAN MER
HASAN ABDULLAH
BRAHM AHMED
MUSTAFA AHMED
MEHMED BRAHM
DLAVER ABDULLAH
MEHMED ABDULLAH

1649da Usta. 1670de serblk. 1638de

serkemanger.
1649-1713 Usta (Bkz. 18. YZYIL YAYCI
USTALARI).
1649-1690 Usta.
1649da Usta. 1670de seroda.
1649-1655 Usta. 1649da len Usta YUSUF
ABDULLAH yerine sanat birle alnd.
1649-1655 Usta.
1649-1655 Usta.
1649-1655 Usta.
1649-1655 akird.
1649-1654 akird.
1649da akird.
1649-1670 akird.
1649-1655 akird.
1649-1671 akird.
1654deUsta.
1654deUsta.
1670de kethda.
1670de Usta.
1670de Usta.
1670de Usta.
1670de Usta. 1690-171 3 Serblk (Bkz.75.
YZYIL YAYCI USTALARI).
1670de Usta.
1670de Usta.
1670de Usta.
1670de Usta.
1670de Usta.
1670de Usta.
1670-1671 Usta. Mteferrikadan gelme.
1670-1671 Usta. Mteferrikadan gelme.
1688-1724 Seroda (Bkz. 18. YZYIL YAYCI
USTALARI)
1688-1690 Usta.
1688-1716Usta (Bkz. 18. YZYIL YAYCI
USTALARI).
1688-1690 Usta.
1688-1716 Usta (Bkz. 18. YZYIL YAYCI
USTALARI)
1690-1691 Serkemanger.

361

MEHMED OSMAN
HSEYN (AM)
AL MUSTAFA
MEHMED AHMED

1690-1734 Usta (Bkz.

USTALARI).
1698-1713 Usta (Bkz.
USTALARI).
1698-1734Usta (Bkz.
USTALARI).
1698-1700 Usta (Bkz.
USTALARI).

18. YZYIL YAYCI

18. YZYIL YAYCI
18.

YZYIL

YAYCI

18. YZYIL YAYCI

18. YZYIL YAYCI USTALARI235

HASAN HSEYN

1649-1713 Usta. 1916dan nce serkemanger

1716 (25 Zilhice 1129)da ld
BRAHM MURTAZA (STANBUL) 1670deUsta. 1690-1713 Serblk.
HASAN ABDULLAH
1688-1724 Seroda.
MUSTAFA AHMED
1688-1716 Usta.
DLAVERABDULLAH
1688-1716 Usta.
MEHMEDOSMAN
1690-1734 Usta. 1734 (19 evval 1147)de ld.
HSEYN (AM)
1698-1713 Usta. 1713 (6 Zilhicce 1 126)da ld.
AL MUSTAFA
1698-1734 Usta.
MEHMED AHMED
1698-1700 Usta.
AL MEHMED
1713-1734 Usta. 1713de len HSEYN
(AM)n yerine cemaate alnd.
AHMED MUSTAFA
1713-1734 Usta.
HSEYN ABDULLAH
1716dan nce Mteferrikadan geldi. 1716da
len Usta HASAN HSEYNin yerine
serkemanger oldu. 1724(7 aban 1137)de ld.
OSMAN VELED-HSEYN 1724den
nce
Mteferrikadan
geldi.
1724delen Usta HSEYN ABDULLAHn
yerine serkemanger oldu. 1727-1734de Usta
BRAHM VELED- AHMED 1724-1727 Usta.
SLEYMAN (AM)
1724-1734 Serkemanger.
MEHMED HASAN
1727-1734 Usta.
BEKR(?) VELED- AL
1733-1734 Usta.

235Babakanlk

Arivi, Cevdet tasnifi, Maliye, No. 3733/3,2114,2330,4697,3728,19635,

5735,K.Kepecitasfini No. 7224/1-2,7225/1-3,7226/1-3,7227/1-2,7228/1-3,7229/1-3,7230, 7231,7232, 7234,
7235; TSM Arivi, Ehl-i Hiref Defterleri, D. 1406, D.9613/17.

362

MUSTAFA VELED- MEHMED 1734-1775 Usta. 1734de len Usta MEHMED

OSMAN
yerine
Mteerrikadan
alnd.
1755deld.
AHMED MUSTAFA
1755-1763
Serkemanger.
1763
(15
Cemaziylevve 1178)de serkemangerlikden
alnd.
AL MUSTAFA
1755-1772 Usta. Serkemanger AHMED
MUSTAFAnn olu.
AL VELED- HSEYN
1755-1760 Usta. 1760da ld.
BRAHM MEHMED
1755-1757 Usta. 1757(21 aban 1171)de ld.
BRAHM VELED- SLEYMAN 1755-1768 Usta.
BRAHM B. OSMAN
1755-1761 Usta. 1761 de ld.
HAS AN BRAHM
1755de Usta. 1769-1788 Serkemanger.
MEHMEDBRAHM
1757-1765Usta. 1757delen Usta BRAHM
MEHMED yerine alnd. Usta HASAN
BRAHMin olu.
AHMED MEHMED
1757de Usta. 1763de, len Serkemanger
AHMED MUSTAFAnn yerine serkemanger
oldu.1771(2
Muharrem
1185)de
serkemangerlikden alnd.
SMAL MEHMED
1760-1790 Usta
ZYAEDDN BRAHM
1760da Usta.
MEHMED SADIK BRAHM 1761deUsta.l791-1796 Serkemanger.
SALH (AM)
1763-1788 Usta.
AL MEHMED
1768deUsta.
BRAHM VELED- MEHMED 1768-1786 Usta.
SLEYMAN VELED- MEHMED 1768-1776 Usta. Mteferrikadan gelme. 1776
tarihinde ld
ABDULLAH MEHMED
1770-1796 Usta. Mteferrikadan gelme.
MEHMED ARF VELED- MUSTAFA 1775-1796 Usta. 1775de len Usta
MUSTAFA VELED- MEHMEDin yerine sanat
birle alnd.
MEHMED B. HASAN
1776-1796 Usta. 1776da len Usta
SLEYMAN VELED- MEHMEDin yerine
sanat birle alnd.
ABDULLAH BN BRAHM 1787-1796 Usta.
BRAHM MUSTAFA
1791-1796 Usta.
OSMAN MEHMED
1793den nce Usta. 1793de ld.
ABD VELED- SEYYD MEHMED 1793-1796 Usta. 1793de len Usta
OSMAN MEHMEDin yerine Mteferrikadan
alnd.

363

18. YZYIL YAYCI USTALARI EK236

KARHANE- YAYCI
ABDULLAH AHMED
OSMAN HSEYN
BRAHM MEHMED
BRAHM AL
AHMED ABDULLAH
MEHMED TELL
MEHMED ABD
HASAN AL
AHMED AL
HALL AL
AHMED MEHMED
SMAL OSMAN
OSMAN HASAN
SLEYMAN AL
AL MEHMED
MUSTAFA HSEYN
PR ABDULLAH
AL MEHMED
MUSTAFAAL
AL HSEYN
AHMED MEHMED
AL MUSTAFA
MUSTAFA HASAN
AL MEHMED

236

1737-1738 Cemaat 67. Aann yayas. 1738de

tekad
1737-1792
1737-1750
1737-1792
1737-1738
1737-1738
1737-1738
1737-1738
1737-1750
1737-1792
1737-1738
1737-1738
1737-1750
1737-1738
1737-1776
1737-1750
1737-1738
1737-1738
1737-1739 Silahor. 1739datekad
1737-1738
1737-1776
1737-1776
1737-1792
1737-1738

18.yzyla ait baz Mevacib Defterleri nde, ayn tarihli Ehl-i Hiref Defterleri de kaytl olanlardan
ayr yayc ustalarnn alt bir imalathane ile karlayoruz. Yenieri Ocana bal olan bu imalathanenin,
ordudan ok ve yayn tamamen kalkt bir dnemde ne maksatla yay yapt anlalmyor. Defterlerde oku ustalar
gemiyor; belki bu ustalardan bazlar oku idiler. Defterlerin ana bal yledir, Defter-i Yenieriyan-
Karhaneha-y Bab- Dergah- Ali ki Karhaneha-y Bab- Hazret-i Aa ma Kullukuyan- Hazret-i Efendi ma
Kullukuyan- Fodla ". Bkz. Babakanlk Arivi, M. Cevdet tasnifi, Maliye, No. 17131, 17163, 17219, 17420,
17476, l7489, 17521, 17589.

364

HSEYN ABDULLAH
ABDULLAH MEHMED
YUSUF AHMED
AL MEHMED
AHMED MEHMED
MUSTAFA HSEYN
AHMED HSN
AL MU STAFA
MEHMED AHMED
MUSTAFA MEHMED
AHMED HSEYN
ALMEHMED
AftMED MUSTAFA
Ati MEHMED
HALLBRAHM
AHMED HSEYN
HALL OSMAN
ABDULLAH HASAN
SMAL AL
HASAN TOPAL
HSEYN HASAN
HASAN MEHMED
YAKUB HASAN
MUSTAFA HSEYN
HALLBRAHM
AL MEHMED
MER SMAL
MUSTAFA HASAN
OSMAN AHMED
AHMED ABVAN
MEHMED HALL
AL HASAN
AL HSEYN
AL MEHMED
SMAL HASAN
EL-HAC AHMED
MUSTAFA OSMAN
SLEYMAN HASAN
AL ABDULLAH
OSMAN MUSTAFA
MERSMAL
MEHMED OSMAN

1737-1792
1737-1792
1737-1972 (EDRNEL)
1737-1792
1737-1792
1737-1792
1737-1792
1737-1792
1737-1792
1737-1738
1737-1738
1737-1781
1737-1792
1737-1776
1737-1738
1737-1738
1737-1776
1737-1738
1737-1738
1737-1738
1737-1792
1737-1738
1737-1738
1737-1738
1738 Cedidkayd.
1739 evval 1151. Cedid kayd.
1775-1792
1739 evval 1151. Cedid kayd.
1739 evval 1151. Cedid kayd.
1739 evval 1151. Cedid kayd.
1739 evval 1151. Cedid kayd.
1739-176 evval 1151. Cedid kayd.
1739 evval 1151. Cedid kayd.
1739 evval 1151. Cedid kayd.
1739 evval 1151. Cedid kayd.
1739 evval 1151. Cedid kayd.
1750
1750-1776
1750-1776
1775-1792
1775-1792
1775-1792

365

HSEYN BRAHM
SLEYMAN OSMAN
HASAN OSMAN
MER OSMAN
AHMED MER
SLEYMAN MUSTAFA
BEKR ABDULLAH
AL AHMED
BEKR MUSTAFA
HMMET (GEYVE)
MER MEHMED
MEHMED MU STAFA
ESE BRAHM
BEKRHASDAN
SLEYMAN ABDULLAH
HASAN BRAHM
MEHMED HALL
MEHMED VEL

1775-1776
1775-1776
1775-1792
1775-1776
1780-1792
1780-1792
1780-1792
1780-1792
1780-1792
1780-1792
1780-1792
1780-1792
1780-1792
1780-1792
1780-1781
1780-1792
1792
1792

366

C- OKU USTALARI
ABDULLAH ELEB (17.Yzyl ikinci yars)
Abdullah elebi, devrinin tannm bir oku ustas, ayn zamanda, rekor
kramam olmakla beraber, baarl bir kemanketi.
{Tezkire, v. 65b)
ABDURRAHMAN, Hac (18.Yzyl)
Hac Abdurahman, Eybl Usta Hasan Aann (Bkz.) akirdlerindendir.
Seyyid Mustafa Efendi (Bkz. KEMANKELER) stanbul Okmeydanndaki
menzilini bu ustann oku ile atmt.
Kendisi ayn zamanda binci kemanketi; 1157 (1744)den itibaren birka
yl ok baarl atlar yapmsa da rekor kramamtr.
(rad, v. 6b; Tuhfe Zeyli, v. 35a)
ABDLALM ELEB, (17.Yzyl ikinci yars)
Krkemeli Abdlalim elebi, devrinin tannm bir oku ustasdr. Uzun
zamandr terkedilmi olan kam ok yapmn balatan kii diye n kazanmt.
Okuluk ve atclk konusunda derin bilgisi vard.
Ayn zamanda, 1095 (1683-1684) ylnda kabza alm bir kemanke olup,
rekor kramamakla beraber, bir ok baarl at yapt bilinmektedir.
(Sicil, s. 12; Kanunname, s. 9; Tezkire, v. 61a-b, 66a)
ABDLHAMD, Sultan I. (1725-1789, saltanat: 1774-1789)
Yerli kaynaklarda Sultan I.Abdlhamidin ok yapm ile urat hakknda
bir bilgiye rastlanmyor. Yalnz, bilhassa bu devir iin nemli bir kaynak olan
Dohssonda, Padiahn ok ve yay yapmndan zevk ald ve bu alanda alacak
mkemmellikte eserler verdii bildirilmektedir. Yazar o yllarda stanbulda
olduuna gre, bu bilgi doru olabilir (Bkz. OKU USTALARI).
(M.de Dohsson: Tableau General de Lempire Ottoman, C.4, kk bask,
Paris 1791, s. 320)

367

AHMED, Oku (16.Yzyl ilk yars)

Oku Ahmed, sanat hakknda bilgi edinemediimiz, ad ktye km bir
ustadr. Tozkoparan skenderin (Bkz. KEMANKELER) Msrdaki menzilini,
yalanc ahidler tutarak getiini iddia ederek ta diktirmitir. Msr Valisi
Sleyman Paa (1525-1535) ihbar zerine durumu inceletip ta sktrd ve Oku
Ahmedin idamn emretti. Oku Ahmed ok arandysa da bulunamad.
(Bahtiyarzade >niv. v. 80b-81a; Tezkire, v. 57a)
AHMED ELEB (17.Yzyl ikinci yars)
Ahmed elebi, devrinde usta bir oku, okuluu iyi bilen ve rekor
kramamakla beraber baarl atlar yapm bir kemanke olarak n yapm bir
kiidir.
(Tezkire, v. 70b)
AHMED ELEB, Gmayi (17.Yzyl ikinci yars)
Gnayi mahlasyla iirler yazan Ahmed elebi, Siyavu Paann
mhrdar olup, Sipahi Ocandan gelmedir. Devrin tannm oku
ustalarndand; bilhassa kam oklar nlyd.
Kendisi ayn zamanda menzil sahibi bir kemanketir (Bkz.
KEMANKELER).
(Sicil, s. 8, 11; Tezkire, v. 43a; Tuhfe TSM, v. 23b; Selim Efendi: uara
Tezkiresi, stanbul 1315, s. 493-494)
AL, Kk (19.Yzyl ilk yars)
Arif Aa-zade Kk Alinin sanat hakknda birey bilmiyoruz. Kendisi
ayn zamanda, 1235 (1819-1820) ylnda kabza alm bir kemanketi.
(Sicil, s. 56)
AL AA, Rahikili (17.Yzyl son erei-18.Yzyl ba)
Mahmud Paa arsndaki byk macuncu dkkannn sahibi olan
Rahikili Ali Aa, geni kltrl, iyi yaz yazan, iyi kalitede zihgir, aa ve kam
ok yapan bir kii idi. 1129 (1716) tarihinde lmne kadar uzunca bir zaman
Meydan eyhlii yapt.

368

Kendisi ayn zamanda, stanbul Okmeydannda ayr menzilde rekoru

olan nl bir kemanketi. (Bkz. KEMANKELER).
(.Sicil, s. 6; Tuhfe TSM, v. 21b, 23b; 28b; S. O., C.III, s. 529; Babinger:
Geshichtsschreibers der Osmanen und ihre Werke, Leipzig 1927, s. 241-42. Bu
referanstan, Ali Aann Vaka-i Sultan Mustafa der Edirne adl bir risalesi
olduunu reniyoruz)
AL BEE (18.Yzyl sonu-19.Yzyl ba)
Yenieri zmresinden gelme Oku Ali Beenin sanat hakknda bilgi
edinemedik. Kendisi ayn zamanda, 1220 (1805) ylnda kabza alm bir
kemanketi.
(Sicil, s. 44)
AL HOCA (17.Yzyl ikinci yars-18.Yzyl ba)
Rstem Paa evkaf cabii Ali Hoca, zihgir ve ok yapmnda devrinin nl
ustalarndandr. Ayn zamanda, Eybde 1080 gezlik bir menzili olan bir
kemanketi. htiyarlnda ok sayg grm, pek ok talibe kemankelik retip
kabza vermitir.
(Tezkire, v. 68a-b)
BAHTYAR, Usta (15.Yzyl ikinci yars)
Edirneli Usta Bahtiyar, Sultan II. Bayezid Amasyada vali iken defterdar
olan Piri Beyin gulamdr. Kam ok yapmnda zamannn en nl ustas idi.
Yapt oklar yllar boyu hayranlkla anlm, bir kemankein ok kuburunda
bunlardan bulunmas uur saylmtr.
Yine nl bir oku ustas olan Bahtiyarzade Hac Hasan elebi (Bkz.) bu
ustann olu ve radr. Dier oullar Ali, Aladdin ve Hseyinde oku ustas
idiler.
Deve Kemal, nl Edirne Menzilini, Yanmazaaolu Hoca Ali Edirne ve
skp menzillerini, Havandelen Solak Bali ve Solak Sinan Suba stanbul
Okmeydanndaki menzillerini Usta Bahtiyarn oklar ile atmlardr.
Usta Bahtiyar ayn zamanda, stanbul Okmeydannda ilk menzili aan
kemanke diye de nldr (Bkz. KEMANKELER).
(Bahtiyarzade niv. v. 2a, 16a, 20a-b, 35a, 48b-49a, 71a, Sl. v. lb-2a, 10b,
13b-14a, 23b, 32b;Tezkire, v. 13b-14a, 20b-21b)

369

BEHRAM (16.Yzyl ilk yars)

Oku Behram, Rus asll olup 1520de Kanuni ile Manisadan gelerek,
Saray hesabna alan okular cemaatine akird yazlm, 1525de usta olmu ve
bir sre bu grevde kalmtr. Lenduha Cafer, Okmeydannda Top Yeri (Hasan
Ta) Menzilendeki rekorunu bu ustann oku ile krmt.
(TSM Arivi, D.9706/3; Kavsname, v. 98a; Telhis, s. 245)
CEMD (16.Yzyl ilk yars)
Bursada yaam nl bir oku ustasdr. Risalelerde vngen ve ok
konuan bir kii olarak anlr. Ok yaparken yonttuu ince tala alp dkkan
dkkan dolaarak: Bu laciverd kubbe altnda ok yapmada emsalim olduun
bilsem bu sanatdan vazgeerdim; byle ipek gibi ince tala karacak kim var!
dermi.
Bursal ca (Bkz.) stanbul Okmeydan Lodos Menzilindeki nl
rekorunu Usta Cemidin oku ile atmtr.
Kendisi de kemanketi; Bursada Poyraz havas ile atlan Yusuf Yeri
Menziliinde rekor krm ve ta diktirmiti.
(Bahtiyarzade niv. v. 64a; Tezkire, v. 52b)
DLAVER, Oku (16.Yzyl)
Kanuni devrine (1520-1566) ait, bayramda Padiaha esnaf tarafndan
verilen hediyeleri gsterir bir kaytda, Oku Dilaverin 30 kese ok sunduu
grlyor. Saray hesabna alan sanatkarlara ait defterlerde ad gemediine
gre, ehrin oku esnafndan olmalyd.
(TSM Arivi, D.8244)
HAMDULLAH EFEND, eyh (lm. 1562)
nl hattatlarmzdan eyh Hamdullah Efendi, ayn zamanda iyi bir oku
ustas idi. Atclar, onun yapt kam oklardan edinmee alr, atmaa
kyamayarak teberrken kuburlarnda bulundururlard. Ayn zamanda menzil
sahibi bir kemanke olan Hamdullah Efendi (Bkz. KEMANKELER), uzun zaman
Meydan eyhlii de yapmtr.
(Bahtiyarzade niv. v. 19b, Sl. v. 13a-b; Mustafa Ali: Menakib-i
Hnerveran, stanbul 1926, s. 24-25; Tezkire, v. 19b-20a)

370

HAMZA, il (16.Yzyl ilk yars)

il Hamza, Bursada yaam bir oku ustasdr. iyi kam ok ilerdi. Usta
ems (eddin)in (Bkz.) akirdi olarak okulua balam, sanatn ondan
renmitir.
Kendisi ayn zamanda kemanketi; Bursada Poyraz havas ile atlan Dar
Burnu Menzilinde rekor krp ta diktirmitir.
(Bahtiyarzade niv. v. 67b, M.Cevdet, v. 48a)
HASAN AA, Eybl (17.Yzyl ikinci yars-18.Yzyl ba)
Eybl Hasan Aa, Enderundan kmadr. Zamannn en tannm oku
ustalarndand. ok iyi pirev oku yapt iin, Pirevi lakab ile anlrd. Pek ok
akird, bu arada olu brahim b. Hasan (Bkz.), Hac Abdurahman (Bkz.) Hac
brahim (Bkz.) ve Oku Mehmed Aa (Bkz.) gibi nl ustalar yetitirmitir. Ayn
zamanda, menzil alamam fakat baarl atlar yapm bir kemanketi.
(rad, v. 6b; Tuhfe Zeyli, v. 35a)
HASAN ELEB, Bahtiyarzade Hac (16.Yzyl ilk yars)
Usta Bahtiyarn (Bkz.) olu ve ra olan Hac Hasan elebi devrinin en
nl oku ustalarndan biridir. Hayatnn sonuna kadar srdrd sanatn nce
babasndan, sonra Amasyal Dervi Bali, Edirneli Bekar Sinan ve Gelibolulu
Ramazan ustalardan renmi ve her birinden icazet almtr.
Ariv kaytlarna gre, 1505 ylndan nce usta olarak, Saray hesabna i
yapan okular cemaatine girmi, burada Sertirger Nigbolulu Hayreddin ve
aabeyi Serblk Aladdin b. Bahtiyarn emrinde alm ve 1558e kadar bu
grevde kalmtr.
1505-1511 yllar arasnda, eitli vesilelerle Saraya sunduu oklara
karlk 300-1500 ake arasnda ihsanlar almtr. Kanuni devrinde bir bayramda
Padiaha sunulan hediyeler arasnda, okular cemaati adna Hasan elebi ii 20
tane kesme ok da bulunuyordu. Bu kayt devrin okular arasndaki yerini
gstermek bakmndan nemlidir. 1511 ylnda Hacca gitmitir.
Hasan elebi, orducu esnaf olarak, Yavuz Selimin 1514 Tebriz, 1515
Kemah seferlerine, 1517 Ridaniye Muharebesine ve Kanuninin 1532 Alman
Seferine katlarak ordunun ok ihtiyacn karlamaa almtr.
Okuluk tarihimizin en nemli iki rekoru, Tozkoparan skenderin (Bkz.)
Edirnede Deve Kemalden (Bkz.) ar menzili ve Miralem Ahmed Aann

371

(Bkz-) stanbulda Bursal cadan (Bkz.) ar yeri Hasan elebinin oklar ile
atlmtr. Oklar 200 yl sonra bile rabet gryordu.
Hasodal Ali Aa ile Katib Ahmed Efendi (Bkz. KEMANKELER) stanbul
Okmeydanndaki rekorlarn onun oklar ile krmlardr.
Hasan elebinin bir baka nemli hizmeti de, sonradan okuluk
literatrmzn ana kayna saylan Bahtiyarzade Risalesi'ni kaleme alm
olmasdr. Okuluk tarihimizin en parlak devirleri hakknda ancak bu tek
kaynaktan bilgi edinebiliyoruz.
Hasan elebi, ayn zamanda 8 ayr menzilde rekor krm ve ta diktirmi
nl bir kemanketi (Bkz. KEMANKELER.)
(Defter-i n amat ve Tasaddukat... s. 178, 257, 316, 370, 395, 423, 449,
475; TSM Arivi, D.9706/3, D. 9613/2, D. 9605, D. 9602, D.9612, D. 9613/3, D.
8244; Bahtiyarzade niv. v. 14a-b, 21a, 25a, 35a-b, 76b-77b, 82b-84a, 84b- 85b,
Sl. v. 9b, 14a, 16b, 23a-24a; Tuhfe TSM, v. 20a, 24b; Telhis, s. 244)
HSEYN, Oku (15.Yzyl sonu-16.Yzyl ilk erei)
Usta Hseyin, Yenieri ocana bal bir oku idi. Katld I.Viyana
Kuatmasnda gen yada ehid olmutur. Ariv kaytlarndan, 1505-1510
yllarnda Saraya sunduu oklar iin 400-1000 ake arasnda inamat aldn
reniyoruz. Ayn zamanda, stanbul Okmeydannda menzili olan bir
kemanketi. (Bkz. KEMANKELER).
(Defter-i namat ve Tasaddukat... s. 177, 257, 370; Bahtiyarzde niv. v.
37b-38a, Sl. v. 25b; Tuhfe TSM, v. 13a)
HSEYN SAFA, Bahtiyarzade (16.Yzyl ilk yars)
Oku Hseyin Safa, Usta Bahtiyarn (Bkz.) olu, Hasan elebinin (Bkz.)
kardeidir. Sanat hakknda birey bilmiyoruz. Kendisi ayn zamanda kemanketi;
Edirnede Musalla Meydanndaki Lodos Menzilini am ve ana ta
diktirmitir.
(Bahtiyarzade Univ. v. 63-b; M. Cevdet, v. 44b-45a)
BRAHM B. HASAN (18.Yzyl)
Usta brahim, Eybl Hasan Aann oludur. (Bkz.) Sanatn babasndan
renmi 1755de usta olarak Saray hesabna alan babasndan renmi,
1755de usta olarak Saray hesabna alan okular cemaatine katlm ve 1774
ylna kadar bu grevde kalmtr.

372

Usta brahim ayn zamanda binyzc kemanketi; menzil alamamakla

beraber baarl atlar yapmtr.
(Babakanlk Arivi, K.Kepeci tasnifi, No.7224/1-2,2,72225/1-3,7226/1-3,
7227/1-2, 7228/1-3; 7229/2-3; rad, v. 6b; Tuh/e TSM, v. 36a)
BRAHM, Hac (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ilk yars)
Usta Hac brahim, Eybl Hasan Aann akirdi olmu, sanatn ondan
renmi, pirev oku yapmnda usta bir oku idi.
(rad, v. 6b)
SHAK EFEND, Mehmedolu (18.Yzyl ikinci yars)
Mehmedolu shak Efendi, devrinin tannm oku ustalarndand. 1768
ylnda, Saray hesabna alan okular cemaatine usta olarak yazlm, 1796
ylna kadar buradaki grevini srdrmtr.
shak Efendi ayn zamanda, 1188 (1774) ylnda kabza alm bir
kemanketi.
(Babakanlk Arivi, K.Kepeci tasnifi, No.7228/1-3,7229/1-3,7230-7235;
TSM Arivi, D.1406, 9613/17; Sicil, s. 37; Telhis, s. 181)
KARACA (15.Yzyl ikinci yars-16.Yzyl ba)
Usta Karaca, devrinin en nl yayclarndandr (Bkz. YAYCI USTALARI).
Ayn zamanda kemanke olan usta, kendisi ve dostlar iin yksek kalitede kam
ok da yapard.
(Bahtiyarzade niv. v. 34b, 41a-b, Sl. v. 23a, 28b-29a; Tezkire, v. 43b)
KARAGZ, Katr (15.Yzyl sonu-16.Yzyl ilk yars)
Kam ok yapmnda tannm bir usta olan Katr Karagz, Cem Sultann
kulu idi. Onunla birlikte Avrupaya gitmitir.
Kendisi ayn zamanda kemanketi; Bursada, Yusuf Yeri Menzilinde ve
Dar Burnu Menzilinde iki rekor krm ve ta diktirmitir.
(Baftiyarzde niv. v. 64a, 67a)
KASIM (16.Yzyl ilk yars)
Arbozlu Oku Kasm, devirme kul olarak 11 Cemaziylevvel 924
(1518)de Saray hesabna alan okular cemaatine yazlm, 1525 de usta olmu
ve 1558e kadar burada kalmtr.

373

Kendisi ayn zamanda menzil sahibi bir kemankedi; Belgradda Karayel

ile atlan bir menzilde rekor krp ta diktirmitir.
(Bahtiyarzade niv. v. 73a; Tezkire, v. 55a; TSM Arivi, No. D.9706/3,
D.9613/3, D.9612, D.9613/2)
KEYVAN BEY (15.Yzyl ikinci yars-16. Yzyl ba)
Keyvan Bey, Sultan II. Bayezidin kuludur; sonradan Kefe Beyi olmutur.
Elinden eitli iler gelen, bu arada iyi bir oku ustas olan Keyvan Bey, nl
okulardan Mezzinzade Zihgirci Sinann (Bkz.) ustasdr.
Kendisi ayn zamanda menzil sahibi bir kemanketi; Edirnede Poyraz
havas ile atlan Bursa Kaps Yerinde menzil alm, ta diktirmitir.
(Bahtiyarzade niv. v. 60a, M. Cevdet, v. 42a)
MEHMED AA (17.Yzyl ikinci yars-18.Yzyl ba)
Oku Mehmed Aa, Eybl Hasan Aann (Bkz.) yanna akird girmi,
mesleini ondan renmiti. Oklar, zamannda byk rabet grmtr. Kuyucu
Murad Paa Trbesi yanndaki dkkan kemankelerin ura idi. Kendisi ayn
zamanda kemanke olup, menzil alamamakla birlikte, baarl atlar yapmtr.
(Tezkire, v. 61a; rad, v. 6b; Tuhfe Zeyli, v. 35a-b)
MEHMED AA (19.Yzyl)
Oku Mehmed Aa, geen yzyln nl yayc ustas Hac Mustafa
Kavsinin (Bkz. YAYCI USTALARI) oludur. Kendisi hakknda, Okular
Sicillindeki bu ksa nottan baka bir bilgi bulamadk.
(Sicil, s. 66)
MEHMED BEE, uhadar (17.YzyI ikinci yars)
Yenieri ocandan Filibeli uhadar Mehmed Bee, devrinin tannm oku
ustalarndandr.
Ayn zamanda kemanke olan Mehmed Bee, Edirnede Yeksvar Menzili
nde bir rekor krm ve ta diktirmitir.
(Tezkire, v. 51a, 60b)

374

MEHMED BEY, Kse (17.Yzyl ikinci yars)

Oku ustas Kse Mehmed Bey hakknda, 1094 (1682-1683) ylnda kabza
alm bir kemanke olduunu gsteren bir kayttan baka bilgi edinemedik.
{Sicil, s. 11)
MEHMED ELEB (17.Yzyl sonu-18.Yzyl ba)
Oku ustas Mehmed elebi hakknda, Meydan eyhi Katib Abdullah
Efendinin (Bkz. KEMANKELER) tabii ve 1117 (1704-1705) ylnda kabza
alm bir kemanke olduu dnda bir bilgi bulunamamtr.
(Sicil, s. 13)
MEHMED EFEND, mam (17.Yzyl)
Eski Saray mam Mehmed Efendi, devrinde tarz- has oku yapm ile
tannm bir ustadr.
Ayn zamanda kemanke olan Mehmed Efendi, stanbul Okmeydannda
bir menzil am ve bir menzilde rekor krp ta diktirmitir (Bkz.
KEMANKELER).
(Tezkire, v. 36a. 39b; Tuhfe TSM, v. 19a)
MEM, Oku (15.Yzyl sonu-16.Yzyl ilk yars)
Amasyada yaam nl bir oku ustasdr. Sanatn eyh Hamdullah
Efendiden (Bkz.) rendii tahmin olunmaktadr. 1532de hayatta idi.
(Bahtiyarzade niv. v. 77b)
MUSA, Oku (18.Yzyl ikinci yars)
Oku Musa hakknda, 1204 (1789-1790) ylnda kabza alm bir kemanke
olduunu gsteren ksa kayttan baka bilgi bulunamamtr.
(Sicil, s. 44)
MUSA, Oku Selaniki (17.Yzyl)
Oku Selanikli Musa, 17.Yzyln oku ustalarndadr. Galatada Oku
Musa Camiini yaptrmtr. Baz aratrmalarda bu camiin Fatih devrine ait
olduu, Oku Musann Fatih zamannda yaad ileri srlrse de, T. zn de
belittii gibi bu doru deildir. O devirde yaam Oku Musa adl bir ustaya,
kaytlarda rastlamyoruz.

375

Oku Musa ayn zamanda menzil sahibi bir kemanketi, stanbul

Okmeydannda bir menzilde rekor krp ta diktirmiti (Bkz. KEMANKELER).
(Tezkire, v. 36a; Tuhfe TSM, v. 19a; Hac Mustafa: Haza Tomar- Sahib-i
Menzilan- Meydar- Tirendazi, s. 21a; T.z: stanbul Camileri, C.II, Ankara
1965, s. 50)
MUSTAFA, iroz (16.Yzyl)
Zamannn tannm okularndan iroz Mustafa, bir sipahinin oludur.
928 (1522) ylnda, Saray hesabna alan okular cemaatine girmi ve burada
963 (1556-1557) ylna kadar kalmtr.
(Kavsname, v. 98a; TSM Arivi, D.9706/3, D.9613/3, D.4104, D.9612)
MUSTAFA ELEB, Krkemeli (17.Yzyl son erei-18.Yzyl ilk
yars)
Krkemeli Mustafa elebi, zamannn en nl oku ustalarndand.
Mkemmel Pirev oku yapard. 1724 ylnda, Saray hesabna alan okular
cemaatine girmi ve 1760a kadar bu grevde kalmtr. Hasodal Ali Aa ve
Kk Hac Mehmed (Bkz. KEMANKELER) rekorlarn onun oklar ile
krmlardr.
uhadar Ahmed, Mustafa elebiyi bilek siperinin mucidi diye anar. Yayc
ve okularn Okmeydann igali srasnda zorla Meydan eyhi olmutur. Gerek
bu makama hakszlkla gelmesi, gerekse rekor kranlara kskanlkla ta
diktirmemesi honutsuzluk uyandrmtr. Halil Hasib Efendi, ahlaksz ve kskan
bir adam olduunu yazar. Daha sonra pimanlk getirip uslanm olmal ki,
Mehmed Vahid Paa kendisinden: Silah- salah ile areste ve mmtazdr. yi bir
aileye mensubdur. Atcla hevesi olanlar tevik ve onlara imkan nisbetinde ok
hediye ederdi diye bahseder.
Mustafa elebi ayn zamanda kemanketi; stanbul Okmeydannda bir
menzilde rekor krp ta diktirmitir. (Bkz. KEMANKELER).
{Sicil, s. 13; Tuhfe TSM, v. 14a, 17a, 18b, 23b-24b, 27a-b; rad, v. 6b;
Mnhac, v. 54b-56a; Babakanlk Arivi, Cevdet tasnifi, Maliye, No.4697,3728,
19635,3735, K.Kepeci tasnifi, No.7224/1-2,7225/1-3)

376

MUSTAFA ELEB, Nakib Mustafas (17.Yzyl ikinci yars)

Kemankeler arasnda Nakib Mustafas diye tannan Mustafa elebi,
zamannn tannm okularndand.
Kendisi ayn zamanda kemanke olup, stanbul Okmeydan mam
Menzilinde bir rekor krmsa da ta ksa zamanda kayp olmutur.
(Tezkire, v. 39b-4 .1; Telhis, s. 257)
MUSTAFA EFEND, Kad (17.Yzyl ikinci yars)
Okmeydannda Kad Naibi olan Mustafa Efendi, usta bir oku olmakla
beraber, yalnz kendisi ve yakn dostlar ii ok yapar, bunlar satmazd.
Kendisi ayn zamanda, menzil alamam fakat baarl atlar yapm bir
kemanketi.
(Tezkire, v. 59b, 65b; Kavsname, v. 98b)
OSMAN, Molla Kse (18.Yzyl)
Okmeydannda Havacba olan Molla Kse Osman, sonradan okulua
heves etmi ve kaliteli oklar yapmtr.
Kendisi ayn zamanda dokuzyzc kemanke ve baarl bir puta atcs idi.
{Tuhfe Zeyli, v. 36b)
SATILMI (15.Yzyl son erei-16.Yzyl yars)
Devrinin tannm okularndan olan Satlm, Edirneli Bekar Sinann
(Bkz.) akirdi iken ustasyla bozumu, Mezzinzade Zihgirci Sinann (Bkz.)
yanna akird girmi, sanatn ondan renmitir. nl kemankelerden Haydar
Beyin (Bkz. KEMANKELER) bir sre okuluunu yapm, 1508-1510
yllarnda eitli vesileler ile Saraya sunduu oklara karlk 700-1500 ake
arasnda inamat almtr.
(Bahtiyarzade niv. 47a, Sl, v. 32a; Defter~i n amat ve Tasaddukat... s.
258)
SNAN, Edirneli Bekar (15.Yzyl sonu-16.Yzyl ilk yars)
Usta Bekar Sinan, Edirnede yaam nl bir oku ustasdr. Bahtiyarzade
Hac elebi (Bkz.) ve Satlm (Bkz.) gibi deerli ustalar yetitirmitir. stanbul
a geldiinde Okmeydannda byk sayg grrd.

377

(Bahtiyarzade niv. v. 25b, 35a, 47a, Sl. v. 16b-17a, 23b,32a; Tezkire, v.

21a)
SNAN, Kse Hac (15.Yzyl ikinci yars-16. Yzyl ba)
Kse Hac Sinan, Fatihin yannda bulunmu, sohbetine katlm nl bir
oku ustasdr. Kaytlardan, Sultan II. Bayezid devrinde Sarayn okular
cemaatinde alt anlalyor. 1503-1511 yllarnda Saraya sunduu oklara
karlk 700-2000 ake arasnda ihsanlar almtr. Kendisi ayn zamanda
kemanketi, stanbul Okmeydannda bir rekor krm ve ta diktirmitir
(Bkz. KEMANKELER).
(Bahtiyarzade niv. v. 16b, 19a, Sl. v. la, 13a , Tezkire, v. 17a; Tuhfe
TSM, v. 5a; Minhac, v. 36a; Defter-i namat ve Tasaddukat... v. 177, 370, 423)
SNAN, Mezzinzade Zihgirci (15.Yyl sonu-16.Yzyl ilk yars)
Mezzinzade Zihgirci Sinan, devrinin en tannm oku ustalarndandr. Bir
yayabann olu idi. Sanatn Sultan II. Bayezid devrinin ustalarndan Keyvan
Beyden (Bkz.) renmi, zamannn byk kemankeleri hizmetinde almtr.
Tozkoparan skender (Bkz. KEMANKELER) stanbuldaki Yldz Menzili ile
Nursadaki Bursal cadan ar rekorunu onun oku ile atmtr. Edirnede, Deve
Kemal Menzili atlarnda hem Tozkoparan skenderin, hem Bozdoanc
Mustafa elebinin (Bkz. KEMANKELER) yaycs idi. Bu menzilde Tozkoparan
rekorunu onun oku ile deil, Bahtiyarzade Hac Hasan elebinin oku ile atnca,
fitne karp esnaf birbirine drmtr. Bahtiyarzade, kendisinin, gz doymaz
bir byk usta diye anar.
Bir sebeble, Sultan Yavuz Selim Hazinedarba ile Zihgirci Sinan birlikte
astrm, sonradan ikisinin de susuz olduklar anlalmtr.
Zihgirci Sinan ayn zamanda menzil sahibi bir kemanketi; stanbul
Okmeydannda rekor krp ta diktirmi, fakat ta daha 16. Yzyl ortalarnda
kayp olmutu.
(Bahtiyarzade niv. v. 18b-b, 27-b, 46a-b, 48a-b, 56a-b, 60a, Sl. 13300 v.
l2a, 18b, 32a-b, 35a-b; Tezkire, v. 18b, 23a, 46b; Tuhfe TSM, v. 6s, 9b)

378

SOFUZADE (17.Yzyl ikinci yars)

Adn tesbit edemediimiz Sofuzade, zamannn tannm oku
ustalarndandr. Biga Beyi Osman Bey, stanbul Okmeydanndaki rekorunu onun
oku ile atmtr.
(Bahtiyarzade Sl. v. 28a. niversite Ktb. nshasnda bulunmayan bu bilgi,
istinsah srasnda eklenmi olmaldr. Tezkire, v. 3 la; Tuhfe TSM, v. 15a)
AHN, Odaba (17.Yzyl ikinci yars)
Yenieri ocandan ahin, Odabalktan kma, Grc asll bir oku
ustasdr. Bayezidde Okular arsnda dkkan vardr.
Kendisi ayn zamanda kemanketi, stanbul Okmeydannda bir menzilde
rekor krp ta diktirmitir (Bkz. KEMANKELER).
(Tezkire, v. 41b-42a; Tuhfe TSM, v. 23 a)
AKR (17.Yzyl)
Usta akir, Bursada doup yaam bir okudur. Kendisi ayn zamanda
kemanketi. Bursada Poyraz havas ile atlan bir menzilde rekor krp ta
diktirmitir.
(Tezkire, v. 53 b)
EMS (EDDN), Kalb (l6. Yzyl ilk yars)
Kalb ems (eddin), Bursada yaam ok nl bir oku ustasdr.
Bilhassa kam ok yapmnda ok usta idi. Ara sra, ok yarmalarna dl konmak
zere stanbula ok yollard. Havandelen Solak Bali (Bkz. KEMANKELER)
stanbul Okmeydanndaki Arkuru Menzili rekorunu krnca, o gn dl konan
Usta emsin okunu da kazanmtr. Elinden her i gelir, yay ve yzk de
yaparm. Abdullah Efendi, kendi zamannda Sultan Yavuz Selim Trbesinde
bulunan musanna ecza sandnn onun eseri olduunu yazar.
Usta ems, ayn zamanda kemanketi; Bursada Yusuf Yeri Menzilinde bir
rekor krm ve ta diktirmiti.
(Bahtiyarzade niv. v. 17b-18a, 64a, Sl. v. 11b; Tezkire, v. 18a, 52a-b,
53b; Tuhfe TSM, v. 5b)

379

YUSUF BEY, Seyyid (17.Yzyl ikinci yars)

Hazinedar Seyyid Yusuf Bey, l7.Yzyl sonlarnda, kam okun yeniden
rabet kazanmas zerine, ok iyi kam oklar yapm bir ustadr.
Abdullah Efendi, onun oklarndan bahsederken: Fakir atdmda aa
oklar 40-50 gez bast beynr-rumat sabitdir demektedir.
Yusuf Bey ayn zamanda, 1096 (1684-1685) ylnda kabza alm, Binci bir
kemanketi.
(Sicil, s. 12; Tezkire, v. 61b; Tuhfe Zeyli, v. 36a)
ZARF, Karga (18.Yzyl ilk yars)
Oku Karga Zarif, Yaycba Usta Sleymann (Bkz. YAYCI USTALARI)
olu ve menzil sahibi bir kemanke olan smail elebinin (Bkz.
KEMANKELER) kardei idi. Sanat hakknda bir bilgi edinemedik.
Kendisi ayn zamanda, 1150 (1737-1738) ylnda kabza alm bir
kemanketi.
(Sicil, s. 16)

15. VE 16 YZYIL OKU USTALARI237

BOZBABA
YUSUF
HAYREDDN(NBOLU)

237

1479 Usta. Mteferrikadan gelme.

1479 Usta. Usta Sina Beyin kulu
1503ten nce kul iken cemaate katld.
1505 te kethda. 1529sertirger. eitli
vesilelerle saraya sunduu oklar sebebiyle, 15031511 yllarnda 700-2000 ake arasnda deien
bahiler ve bir benekli kaftan almtr.

Babakanlk Arivi, Mevacib Defleri, Sene 883 (1478-9, Bkz. Ahmed Refik, Fatih Devrine Aid
Vesikalar, TOEM, Say 49:62, 1335-37; Defter-i n amat ve Tasaddukat ve Terifat..., Bayezid belediye Ktb. M.
Cevdet Kitaplar, No. 0.71; TSM Arivi, D. 9706/3, D. 9706/4, D. 9613/3, D. 9612, 9613/2, D. 9605, D. 9602, D.
6503, D. 4104. Ayrca Bkz. TSM Arivi, D. 8244, Kanuni Devri bayram dolaysyla padiaha hediye sunan oku
ustalar, AHN B. HSEYN, NASUH TACEDDN, HASAN B. BAHTYAR).

380

AHN B. HSEYN

AHMED
yazld.
YUSUF
MEHMED
KASIM
yazld.
YUSUF
YUSUF

KARAGZ

HACI SNAN KSEC

HAMZA B. SNAN
YUNUS (MENKUP)
DERV BAL(AMASYAV)
SKENDER (YENER)
HSEYN
MAHMUD
HASAN B.BAHTYAR

HASAN
MUSTAFA

1503ten nce sanat birle cemaate yazld.

Babas Yenieri Ocanda penik kulu
idi.1503 ylnda Saraya sunduu oklar iin
1500 ake inam almtr. 1558e kadar
usta.
1503-1509 Usta. 1503ten nce cemaate
1503-1509 Usta. AHMEDinakirdi.
1503-1510 Usta.
1503-1511 Usta. 1503ten nce cemaate
1503-1511 Usta. KASIMn akirdi.
1503-1511 Usta. 1508 de bir sre hapis
kalmtr. 1511(12 aban 911 de)
Motugan Mirlivalna atanarak 12 zira
Bursa kuma ve bir kaftan ihsan
olunmutur.
1503-1511 Usta. 1508 (17 Zilhicce 913)te
kemankelerle Edirneye gittiinde 1000
ake yolluk almtr. (KATIR KARAGZ.
Bkz. OKU USTALARI).
1503-1511 Usta. 1530ten nce cemaate
yazld. (OKU SNAN. Bkz. OKU
USTALARI).
1504-1511 Usta. Usta HACI SNAN
KSECin olu ve akirdi.
1504-1529 Usta.1504ten nce ake ile
alnma kul iken kayd olundu.
1505teUsta.
1505-1509 Usta.
1505-1529 Usta. 1529da katld Viyana
Kuatmasnda ehit oldu. (OKU
HSEYN. Bkz. OKU USTALARI).
1505-1509 Usta.
1505-1558 Usta. Sanat birle cemaate girdi.
Babas
Usta
BAHTYAR,
Sultan
Bayezidle Amasyadan gelme hassa stad
idi. (HACI BAHTYAR. Bkz. OKU
USTALARI). Usta HASAN, 1505- 1511
yllar arasnda saraya sunduu oklar iin
300-1500 ake inamat almtr. 1511 de
Hacca gitti (BAHTYARZADE HASAN
ELEB. Bkz. OKUU USTALARI).
1505-1508 Usta.
1505-1510 Usta.

381

HSEYN B. AHN MEKEK

SKENDER
HIZIR
MURAD B. CARLUS HAMZA
HAMZA (DER)
SATILMI

SNAN
HACI MAHMUD
KASIM (BOSNA)
AL
SINA
YAHYA B. AHN
HAMZA
YUSUF (BEKAR)
KASIM (ARIBOZ)

SKENDER (ERKE)
BEHRAM(RUS)
MEHMED
YUNUS (HIRVAT)
AL B. BAHTYAR

1507-1511 Usta. AHN B. HSEYNin

akirdi.
1507de Usta. AHN B. HSEYNin
akirdi.
1507-1509 Usta.
1507de Usta.
1507'de Usta
1507de Usta.15081510 Usta.
Saraya sunduu oklar iin 700-1500 ake
in amat almtr. (SATILMI. Bkz.
OKU USTALARI).
1508de Usta. ehzade Mustafann
azadls.
1508-1511 Usta
1509da Usta. Saraya sunduu oklara
karlk 2000 ake ve bir kaftan inam
almtr.
1510 Usta. HACI SNAN KSECin
akirdi.
1510da Usta
1510da Usta
1511. Usta. HAYREDDN
(NBOLU)nun akirdi.
1511de Usta
1525-1558 Usta. 1518(11 Cemazrylevvel
924)de akird olarak cemaate katld.
Devirme kul (KASIM, Bkz. OKU
USTALARI).
1519 (5 Safer 925)de pike glman iken
cemaate katld. 1529a kadar Usta
HASAN B.BAHTYARm akirdi.
1525-1529 Usta. Kanuni ile Manisadan
geldi. (BEHRAM Bkz. OKU
USTALARI).
(14 Rebilahr927)de sanat birle cemaate
yazld. 1529a kadar Usta. HAYREDDN
(NBOLU)naakirdlik etmitir.
1525-1529 Usta. 1521 (4 Rebilevvel
928)de sanat birle cemaate yazld. Daha
nce Arabaclar cemaatinde kaytl idi.
(29 evval 923)de sanat birle cemaate
kayd olundu. Daha nce Istabl- Amirede
almtr. Usta BAHTYARn olu,
Usta HASAN B. BAHTYARn
kardeidir.

382

MUSTAFA ROZ

BRAHM (BOSNA)

KASIM (RUS)
FERRUH (ERKE)
HASAN VELED- ABDULLAH
ALADDIN B. BAHTYAR
HSEYN B. ABDULLAH
MEHMED B. NASUH
HAMZA NURKOP
MUSA (FRENK)
AHMED (BOSNA)
MESH (BOSNA)
MUSTAFA B. NASUH
BEHRAM ABDULLAH
YUSUF
YAHYA (BOSNA)
AHMED (BOSNA)
HASAN (BOSNA)
NASUH (BOSNA)
MAHMUD (BOSNA)
CAFER (BOSNA)
MEHMED B. FERAH
MEHMED (FRENK)
HSEYN (ARNAVUD)
BEHRAM (BOSNA)
LUTFU (BOSNA)

1525-1556 Usta. 1522de sanat birle

cemaate yazld. Babas sipahi olandr.
(ROZ MUSTAFA. Bkz. OKU
USTALARI).
1524(14 Safer 93 l)de cemaate katld.
Ferfad
Paa gulam iken, Paa lnce beylik
olmutur. 1529a kadar akird.
1525-1529 Usta. 1523den nce Kanuni ile
Manisadan gelmitir.
1525-1529 akird. 1529-1545 Usta.
1525den nce Kanuni ile Manisadan
gelmitir.
1542de ehzade Mehmedin kap
halkndan oku ustas idi.
1545de Serblk. Usta BAHTYARn
olu ve Usta HASAN B. BAHTYARn
aabeyi.
1545-1558 Usta.
1545-1558 Usta.
1545-1558 Usta.
1545-1558 Usta.
1545-1558 Usta.
1545-1558 Usta.
1545te Usta.
1545de Usta.
1545de akird. Usta NASUHunakirdi
olduu yazl ise de kaydlarda bu usta
gemiyor.
1545-1558 akird.
1545-1558 akird. Usta HASAN B.
BAHTYARn akirdi idi.
1545de akird.
1545-1558 akird. Usta AHN B.
HSEYNin akirdi idi.
1545-1558 akird. Usta MUSTAFA
ROZun akirdi idi.
1545-1558 akird. Usta NURKOPunakir
idi.
1545de akird.
1545de
Usta
ALADDN
B.
BAHTYARn akirdi idi.
1555-1556 Usta.
1557(17 Muharrem 965)de cemaate girdi.
Cafer Aa gulamdr. 1558e kadar akird.
1557 (17 Muharrem 965)de cemaate girdi
Cafer Aa galamdr. 1558e kadar akird.

383

1557 (17 Muharrem 965)de cemaate

yazld. Cafer Aa gulamdr. 1558e kadar
akird.

HURREM (BOSNA)

17. YZYIL OKU USTALARI238

MEHMED ABDULLAH
MEHMED AHMED
CAFERHSEYN
YUSUF (BOSNA)
BALDAVUD
BEHRAM HALFE
ALDRS
AHMED HAYDAR
CAFER ABDULLAH
BRAHM HAYDAR
RIDVAN ABDULLAH
HSEYN KASIM
HAYDAR ABDULLAH
HASAN ABDULLAH
MUSTAFA ABAN
AHMEDAL
FERHAD ABDULLAH
SERV ABDULLAH
HASAN HSEYN
MUSTAFA HIZIR
BRAHM MEHMED
BAYRAM ABDULLAH
MEHMED MAHMUD
MUSTAFA YUSUF

1601-1606
Kethda.
1606da
kethdalkdan alnd. 1606-1607 Usta.
1601-1624 Serblk. 1624deSeroda.
1601deUsta.
1601-1606 Usta.
1601deUsta.
160 lde Usta.
1601 -1625 Usta. 1625 de ld.
1601-1606 Usta.
1601-1606 Usta.
1601deUsta.
1601 -1638 Usta. Sultan Muradn Badad
Seferine katld.
1601-1606 Usta.
1601-1606 Usta.
1601-1624 Usta.
1601 -1624 Usta. 1624de Kethda.
1601-1618 Usta.
1601-1607 Usta.
1601-1624. 1624de Ser blk
1601-1624 Usta. 1624de ld.
160ldeUsta.
1601-1606 Usta.
1601-1606 Usta.
1601 -1624 Usta. 1624de Seroda.
160 lde akird.

238 TSM Arivi, D. 2924, D. 7253, D. 9613/5, D. 10010, D. 2993, D. 489, D. 1550, D. 9613/ 6, D.

9613/12,
D. 8613/15, D. 1435, D. 487, D. 488, D. 3410, D. 9613/10, D. 486, D. 9613/11, D. 9613/4, 9613/14, 9618/8, D.
9618/9, D. 9604, D. 9613/7, D. 9505; Babakanlk Arivi, Cevdet tasnifi, Maliye, No. 2308/1-4, 3738/1-3,3733/13.

384

1601-1606 akird.
1601de akird.
1601 -1606 akird. 1624de Usta.
1601 -1606 akird. 1624de Usta.
1601de akird.
1605-1631 Serblk.
1605-1618 Kethda. 1624de Serblk.
1605-1606 Usta.
1605-1618 Usta. 1654de Serblk. Ayn
yl cemaatten ayrld.
ABBAS HIZIR
1605-1606 akird.
MEHMEDEVRENOS
1606da akird. 1624deUsta.
KALENDER MEHMED
1624de Usta. 1638-1654 Sertirger.
1654de Sertirger iken ld.
HASAN BEHRAM
1624de Usta. 1638-1649 Kethda.
1654de
Sertirger. 1655de Serblk. 1638de
Sultan Muradn Badad Seferine katld.
MEHMED MUSTAFA
1624de akird. Ayn yl usta oldu.
1638de
Sultan Muradn Badad Seferine katld.
SEFER AYDIN (ZMM)
1624-1649 Usta. 1649datemrenci ustas
idi.
HACI AHMED BRAHM
1624deUsta. 1655de Serblk.
SEFER HSEYN
1624-1655 Usta. 1638de Sultan Muradn
Badad Seferine katld.
1649dan sonra temrenci ustas idi.
AL VEYS
1624de Usta.
MUSTAFA (AMASYA)
1624de akird. Ayn yl usta oldu.
MUSTAFA ABAN
1624de akird.
HAYDAR YUSUF (BOSNA)
1624de akird.
ABD MEHMED
1624de akird.
MAHMUD MUSA
1624de akird.
KAYTAS ABDULLAH
1624de akird. 1671de usta.
MUSTAFA MEHMED
1624-1638 Usta.
SMAL OSMAN (ZMM)
1624-1655 Usta. 1638de Sultan Muradn
Badad Seferine katld. 1649dan sonra
temrenci ustas idi.
HSEYN AVU
1624de len Usta HASAN HSEYNin
yerine usta oldu.
AYDIN BRAHM (ZMM)
1625-1638 akird.
HALL BRAHM
1625-1654 akird.
MUSTAFA SLEYMAN
1638-1649 Serblk. 1649 (17 Zilhicce
1059) tarihinde Serblk iken ld.
MEHMED (?) (ZMM)
1638de Usta. Ayn yl Sultan Muradn
Badad Seferine katld.
AL HASAN
HASAN ABDULLAH
HSEYN MEHMED
BRAHM HALL
AYAS CAFER
MUSTAFA HSEYN
HALL ABDULLAH
AHMED CELAL
HSEYN HASAN

385

ABDULLAH ABD

1638de Usta. 1649da Serblk, 16541655 Kethda. 1638de Sultan Muradn

Badad Seferine katld.
AL MEHMED
1638-1671 Usta.
BRAHM MUSTAFA
1638-1670 akird. 1638de Sultan
Muradn Badad Seferine katld.
MEHMED MEHMED
1638-1670 akird. 1649dan sonra
temrenci. akirdi idi.
AHMED MEHMED
1638de temrenci akirdi olarak Sultan
Muradn Badad Seferine katld.
HSEYN ABDURRAHMAN
1638de akird.
BRAHM MUSA
1638-1649 Usta.
ABDURRAHMAN KALANDER 1649da Usta. Ayn yl Seferblk oldu.
1655teUsta.
HSEYN AHMED
1649da usta.
MER HALL
1649-1655 akird.
HSEYN HASAN
1649da akird.
VEL RIDVAN
1649da Usta.
ABDLBAK AHMED
1649da Usta
OSMAN YUSUF
1655 Usta. 1670de Serblk.
AHMED BRAHM
1654 akird (Bkz. 18. YZYIL OKU
USTALARI).
MUSTAFA HSAM
1654de akird. 1655deusta. 1670de
Kethda. 1688-1692 Sertirger.
MEHMED RAMAZAN
1654 akird (Bkz. 18. YZYIL OKU
USTALARI).
MEHMED BRAHM
1655-1670 akird.
MEHMED HSEYN
1655de akird.
RAMAZAN ABDULLAH
1670-1671 Usta.
SMAL AHMED (STANBUL)
1670de usta olarak Mteferrikadan geldi.
MER BRAHM
1670-1671 Usta.
MUSA MUSTAFA
1670de Usta.
ABDULLAH MISR
1670de Usta.
SYAVU ABDULLAH (ERKES) 1670-1692 Usta.
MEHMED AHMED
1670-1690 Usta. 1690 (19 Zilkade
1102)de cemaatden ayrld.
SLEYMAN ABDULLAH
1670 Usta (Bkz. 18. YZYIL OKU
USTALARI).
AL AHMED
1670de Mteferrikadan cemaate alnd
(Bkz. 18. YZYIL OKU USTALARI).
AL ABDULLAH*
1688 Usta (Bkz. 18. YZYIL OKU
USTALARI).
* Yazar bu ismin yanna bak diye bir iaret koymutur, (editr notu)

386

ABDULLAH AHMED**
AL MUSTAFA
SLEYMAN AHMED
MUSTAFA ABDULLAH

MUSTAFA AHMED***
HALL ABDULLAH ****

1688 Usta. (Bkz. 18. YZYIL, OKU

USTALARI).
1688-1690 Usta.
1688de Mteferrika zmresine kaydl
Usta.
1690-1698 Usta. 1690 (19. Zilkade
1102)de cemaatden ayrlan MEHMED
AHMEDin yerine sanat birle alnd.
1698 Usta (Bkz. 18. YZYIL OKU
USTALARI).
1698 Usta (Bkz. 18. YZYIL OKU
USTALARI).

18. YZYIL OKU USTALARI239

AHMED BRAHM
MEHMED RAMAZAN
SLEMAN ABDULLAH
AL MEHMED
AL ABDULLAH

ABDULLAH AHMED
MUSTAFA AHMED
HALL ABDULLAH
HALL OSMAN
MUSTAFA ABDULLAH
SMAL MEHMED
MEHMED VELED- MEHMED

1654 akird. 1670den nce usta. 1670de

Sertirger. 1688-1700 Serblk.
1654de akird. 1655de usta. 1670de
seroda. 1688-1700 Kethda.
1670-1700 Usta.
1671 -1724 Usta. 1724-1734 Sertirger.
1670de Mteferrikadan cemaate alnd.
1688de usta. 1690-1717 Sertirger.
1717(18 Cemaziylahr 1129)de Sertirger
iken ld.
1688-1716 Usta.
1698-1716 Usta.
1698-1700 Usta.
1713deUsta.
1713-1714 Usta.
1713-1734 Usta.
1713 de Usta. 1765-1768 Sertirger.

** Metinde yazarn 1716 yln dndren bir notu var.

*** Metinde yazarn 1716 yln dndren bir notu var.
**** Metinde yazarn 1700 yln dndren bir notu var. (editt notu)
239 Babakanlk Arivi, Cevdet tasnifi, Maliye, No 3733/3,2114,2330,4697,3728,1 3735, K. Kepeci
tasnifi, No. 7224/1-2,7225/1-3,7226/1-3,7227/1-2,7228/1-3, 7229/1-3,723 , 7231, 7232, 7233, 7234, 7235, TSM
Arivi. D. 1406, D. 9613/17.

387

MEHMED S LEYMAN

1717(18 Cemaziylahr 1129) da len

Sertirger AL ABDULLAHn yerine
Mteferrikadan alnarak Sertirger atand.
1724de Sertirgerlikden alnd. 1756da
yeniden Sertirger. 1757de Sertirgerlikden
alnd.
MUSTAFA (KIRKEME)
1724-1760 Usta. (K1RKEMEL
MUSTAFA ELEB. Bkz. OKU
USTALARI).
HASAN ABDULLAH
1724-1734 Usta.
SLEYMAN MEHMED
1724de Usta.
LUTFULLAH MEHMED
1727-1755 Usta. 1755 de cemaatden
ayrld.
MAHMUD
1755-1756 Sertirger. 1756da
Sertirgerlikden ayrld.
SLEYMAN
1755de Usta. MEHMED 1755-1758
Usta.
ABDSSALH AHMED
1755deusta. 1769-1783 Sertirger.
1783de Sertirger iken ld.
ABDULLAH HASAN
1755deUsta.
BRAHM HASAN
1755-1774 Usta. (BRAHM B. HASAN
Bkz. OKU USTALARI).
OSMAN VELED- BRAHM
1755-1762 Usta.
KAYTAS VELED- BRAHM
1755 de Usta.
MUSTAFA VELED- BRAHM
1756-1796 Usta. 1756(1 Cemaziylevvel
1170)de, bir yl nce cemaatten ayrlan
Usta LUTFULLAH MEHMEDin yerine
alnd.
MUSTAFA HSEYN
1756da Usta.
MEHMED MUSTAFA (STANBUL) 1756da Usta. Usta MUSTAFA
(KIRKEME)nin oludur.
MUSTAFA HASAN
1756daUsta.
AYN VELED- AKR
1756daUsta.
MEHMED SMAL (STANBUL) 1756-1764 Sertirger. 1764de Sertirger
iken ld.
SMAL HASAN
1757-1758 Usta.
OSMAN VELED- MEHMED
1757de Usta.
MEHMED VELED- MAHMUD
1757de Usta.
AL VELED- SLEYMAN
1758-1772 Usta.
MEHMED VELED- SMAL
1758-1762 Usta.
BRAHM BAHR (AM)
1762de Usta. 1785-1796 Sertirger.
SLEYMAN VELED- BRAHM 1762de Usta. Sertirger BRAHM
BAHRin oludur.
AL VELED- MUSTAFA
1764-1777 Usta. 1764de Usta MEHMED
SMALin lm ile alan yere sanat
birle alnd.

388

OSMAN VELED- AHMED

MUSTAFA MEHMED
SHAKVELED-MEHMED

MUSTAFA
SALHB. MUSTAFA
BRAHM B. SMAL
MEHMED HSEYN
MEHMED VELED- RESUL

SALH VELED- HSEYN

MUSTAFA VELED- MUSTAFA

MUSA B. BRAHM

ABDURRAHMANB. SMAL

1764-1777 Usta.
1768-1769 Sertirger. 1769da
Sertirgerlikden alnd. 1769-1793 Usta.
1768-1796 Usta. (MEHMED-OLU
SHAK EFEND (Bkz. OKU
USTALARI).
1769da Usta. 1768de Mteferrikadan
geldi.
1773-1791 Usta. 1791deld.
1773-1791 Usta. 1791deld.
1776-1796 Usta.
1777-1796 Usta. 1777de Usta OSMAN
VELED AHMED yerine Mteferrikadan
sanat birle alnd.
1783-1796 Usta.
1783-1796 Usta. 1783 de len
ABDSSALH AHMEDden alan yere
Mteferrikadan sanat birle alnd.
1791-1793 Usta. 179 lde len BRAHM
B. SMALden alan yere sanat birle
alnd. 1793de ld.
1796daUsta.

389

IV- OKULUK TERMLER VE

DEYMLER

390

391

A
abr oku: bri oku.
ak kestirme: At srasnda i kabzaya kadar ekilen okun, iyi
hesaplanmamak yznden ar sola kamas veya kabzaya arparak krlmas,
yakn kestirme.
adm: Okulukta 16.Yzyl sonuna kadar kullanlan uzunluk ls.
Tahminen 70 cm. kadard. Ksrl hesaplarda ok boyu, bazen da yay boyu
kullanlrd, ok boyu, yay boyu, gez.
admn doru basmak: Menzil, kou ve hedef okuluunda uyulmas gereken
bir at kaidesi. At srasnda, ilerdeki sol ayan konulan iareti veya ayak tan
amamas gerekirdi. Krlan bir rekorun tesbiti srasnda ayak ahitlerine,
Ayan doru bast m? diye de sorulurdu.
aa ok: am aacndan yaplan her eit idman, mek, hedef ve menzil
oku. 16.Yzyla kadar her eit ok kamtan yaplrd. kam ok. Yeterince
kamlk ok bulunamamas, ok pahalya mal olmas yznden sonralar sadece
aa ok kullanlmtr.
aa ok menzili: Aa ok kullanlmaa balannca, atlan menziller kam
ok menzili, aa ok menzili diye ikiye ayrlmtr, kam ok menzili.
aa pirev oku: Aa ok kullanlmaa baland dnemde, menzilin ne
eit okla atldn belirtmek amacyla, menzil oklar kam pirev ve aa pirev
diye ikiye ayrlmt, kam pirev oku.
aa tirke oku: Aa ok kullanlmaa baland dnemde, harb okunun
aatan yaplanlar byle anlrd, kam tirke oku.
azla (azlkl) yay: Sonuna kadar bir kararda, dzgn olarak ekilebilen
yay.Yayn bu trls makbuld. ekili yay.
azl (azlkt) ile: Biraz bolca ve ekii mlayim olan ile. Bkz. dekli
ile.
ahz- kabza: kabza almak.
alak menzil: 1. At mesafesi ksa olan menzil. 2. Hava yeri alakta olan,
ayak yerinden grnmeyen menzil.

392

alaktan atma: Oku, daha uzaa gitmesi, hedefe daha kuvvetli arpmas
iin havalandrmadan atmak. Makbul saylan bu eit ata, menzil okuluunda
suya atma, hedef okuluunda ip altndan atma da denilirdi. suya atma, ip altndan
atma.
ali menzil: 1. At mesafesi fazla olan menzil. 2. Hava yeri daha yksek
olan ve hava yerinden grnebilen menzil, ama: Bkz. puta, hedef, nian.
ana ta: Bir menzilde dikilen ilk ta. 900 gezden ar olmas artt. At
ynn belirtmesi ve daha sonra krlan rekorlarn aykr (salk) olup olmadn
tayin etmesi bakmndan nemli bir tatr.
ana ta diktirme: Yeni bir menzil amak ve ilk ta diktirmek.
ana ta saylmak: Bir menzilde herhangi bir sebeple ana ta kaybolursa,
menzildeki ikinci ta ana ta saylrd.
apmak: gez duda apmak.
arab yay: Bir eit mrekkeb yay. Arab yaylar nceleri yekpare aatan
yaplrd. Mrekkeb Arab yayna Hicaz yay da deniliyordu.
asa gezi: Yay yapmnda, yay halkasn altra altra amakta kullanlan
zel bir alet.
aa kou: 900 gezden fazla atamayan ihtiyar kemankeler iin
dzenlenen ok kousu. Kouda azmayi oku kullanld azmayi kousu veya
ihtiyar kousu da denilirdi. azmayi kousu, ihtiyar kousu, sala kousu.
aa kou azmayii: htiyar koularnda kullanlan ksa ve hafif, zeytuni
demir temrenli bir eit azmayi oku. sala azmayii.
aa kou menzili: ok urat halde rekor kramam olan, meydann
hatrl ihtiyar kemankelerine bazen 900 gezden az atsa da yeni bir menzil amak
izni verilir, byle menzillere aa kou menzili denilirdi.
ar atmak: Bir menzilde btn talardan daha ileriye atp rekor krmak.
ar salk: Menzil atnda, rekor kran okun ana tana gre gerektiinden
ok saa veya sola kamas. Byle hallerde rekor geersiz saylrd.
ate oku: yangn oku.
atclar kanunnamesi (kanunname-i rumat): Okulukla ilgili usul ve
kaideleri gsteren nizamname. 17. yzyl sonuna kadar yazl bir nizamname
yoktu. At kaidelerine eskisi kadar titizlik gsterilmesi ve stanbul Okmeydan
dzenin byk lde bozulmas zerine, Meydan eyhi Abdullah Efendi

393

okuluun usul ve kaidelerini biraraya toplayan bir kanunname kaleme

alm ve bunu meydan ileri gelenleri ile Padiaha onaylatmtr.
atclar sicilli: okular sicilli.
atclar eyhi (eyhr-rumat): Okmeydan eyhine verilen eitli
nvanlardan biri. Meydan eyhi.
atclar tekyesi: Okular Tekyesi.
atlmadan kalmak: Bir menzilde herhangi bir sebeble at yaplmaz veya
yaplamaz olmak.
at bozulmak: 1. Bir menzilde rekor krlmas zerine ata son vermek.
2. Usul ve adaba aykr bir davran yznden msabakaya son vermek.
at gn: Okmeydannda toplanlp eitli msabakalarn yapld
pazartesi ve perembe gneri. meydan gn, yevm-i meydan.
at idman: At gnleri dnda meydanda kabza veya menzil almak
amacyla yaplan idman.
at oku: Menzil, kou veya mek oku.
at vakti: Okmeydannda atlarn balad ikindi namaz sonras.
at yay: Menzil, kou veya mek yay.
at yeri: 1. Ok koularnn yapld aklk alan. 2. Menzil atlarnda
okularn durup at yapt yer, ayak yeri. 3. Bilek siperinde, siper kuyruunda,
ok ucunun duraca yer. bilek siperi, siper kuyruu.
atmadan kalmak: dmanszlk, hastalk veya yallk sebebiyle at gcn
kaybetmek.
ayaa durmak: 1. Menzil at yapmak iin ayak yerinde durmak. 2.
Menzil atn seyretmek zere ayak yerinde bulunmak.
ayaa varmak: Atlara balamak zere topluca ayak yerine gitmek.
ayak: 1. Yayn aaya bakan ucu. 2. Okun temren veya soya taklan u
ksm.
ayak kasan: Yayn ayak tarafna gelen kasan, kasan
ayak oku: Ayak yay ile atlan temrenli, ksa harb oku, arh oku, mecra
oku, tatar oku.
ayak ahidi: At srasnda ayak yerinde bulunan ve rekor kran
kemankein slnce at yapp yapamad konusunda ahidliine bavurulan
gvenilir kii. Rekorun geerli saylmas iin en az iki ayak ahidi gerekli idi,
ahid.
ayak ta: Bir menzilde kemankelerin at yapacaklar noktaya gsteren
ta.

394

ayak ta diktirmek: Menzil amak iin izin aldktan sonra atn

yaplaca yeri belirleyen ta diktirmek.
ayak yay: arh, zemberek.
ayak yeri: Menzil atnn yapld, ayak tann bulunduu yer.
aykr atmak: Okunu fazla saa veya sola doru karmak. salk atmak.
ayna: hedef olarak kullanlan kk elik levha.
azdan ekip ok atmak: Yay sonuna kadar doldurmad halde uzaa ok
atabilmek.
azmayi kousu: aa kou, ihtiyar kousu, sala kousu.
azmayi menzili: aa kou menzili.
azmayi oku: ki eittir. 1. Ok koularnda ve azmayi menzillerinde
kullanlan, zeytuni demir temrenli at oku. 2. Aa kouda kullanlan ksa ve
hafif, zeytuni demir temrenli at oku, aa kou azmayii, sala azmayii.
az ok: Uzaa gitmeyen kusurlu veya kalitesiz ok.

B
bar: Yay kollarnn i orta ksmlar.
bakkam ayak: Bakkam aacndan yaplan ok aya.
akkam ayakl pirev: Aya bakkam aal olan kam veya aa pirev
oku, pirev oku.
bakkam gez: Dudaklar bakkam aacndan yaplan ok gezi, gez.
bakkam gezli ok: Gezi bakkam aacndan yaplan ok.
baldr: Okun gbek ile ayak arasnda kalan ksm. Bu ksma alvar da
denilir, alvar.
balk dii: Ok soyas yapmnda kullanlan bir eit balk dii.
balk tutkal: Mersin morinasnn damak derisinden yaplan, yay ve ok
yapmnda kullanllan bir eit tutkal, yaruk yelim.
basit yay: Tek para aatan yaplan yay, yekpare yay.
ba: 1. Okun gez kertii bulunan arka ucu. 2. Yayn yukar gelen ucu.
baak: Ok temreni, temren, sinan.
ba kasan: Yayn ba tarafnda bulunan kasan, kasan.

395

bapare: Ayr bir para halinde boynuz, kemik veya fildiinden yaplan ok
gezi, gez.
ba ta: Bir menzilin en ilerde bulunan ta. Rekor krlp dikilen her ta
yeni rekor krlncaya kadar o menzilin ba ta saylr,
bedel atmak: 1. Ok kousunda rakibi kadar yere atmak. 2. Menzil atnda
bir nceki rekor kadar atmak.
bedele kalmak: Menzil atnda daha nceki rekora ulamak, fakat bir tl
geememek.
belik: Ok antas. Bilk, bilik, belek de denir.
beratl havac: inin ehli ve gvenilen kii olduu grlerek eline belge
verilen havac, havac.
berk yay: Sert ve salam yay, kat yay.
be tlbend atp hava eylemek: Hava eylemek, tlbend atmak.
bilek siperi: Okun i kabzaya kadar ekilmesini, dzgn atlmasn ve kola
arpmasn nlemek iin sol ele balanan alet, siper.
binci kemanke: Bin gez mesafeye ok atabilen kemanke.
binci kousu: Binci kemankelerin katld ok kousu, binci kemanke.
binyzc kemanke: Binyz gez mesafeye ok atabilen kemanke.
Snflamada en yksek derece.
birinci boy yay: Yaylarn boylarna gre tasnifinde ksa boylu guruba giren
yay, yay boyu, dar yay.
boaz: Okun yelek taklan, ba ve boynu arasndaki ksm.
boaz haddesi: Okun boaz kalnln tesbitde kullanlan masdar, ok
haddesi.
boaz samas: Ok boaznn ince tesviyesinde kullanlan oyuk tl
rende.
boaz trps: Ok boazn oymakta ve kaba tesviyesini yapmakta
kullanlan ince dili, sivri ulu, balk srt trp.
boumlu kam ok: Boum aralar yakn kamtan yaplan, bu yzden biriki yerinde boumu bulunan ok.
boumsuz kam ok: Boum aralklar bir ok boyu seyrek kamtan
yapld iin boumu olmayan ok.
bol ile: Gereken boydan biraz uzun tutulan ile. Baz kemankeler
mlayim at salad iin bol ileyi tercih ederlerdi, dekli ile.
bol yay: Yumuak ekili, bol ileli yay.

396

boynuz: Yay yapmnda kullanlan su sr veya kz boynuzu. Her

boynuzdan kapak ve karn denilen iki para alnrd, kapak, karn. Boynuzun,
sathndan pul pul veya sivri sivri paralar kalkan cinsleri makbul deildi, kayganl
boynuz, ku dilli boynuz. Yayda kullanlan boynuza yay kemii de denilir, yay
kemii.
boynuz vurmak: Yay kollarna hazrlanan boynuz paralarn yaptrmak.
boynuz yay: Sadece boynuzdan yaplm yay. Byle bir rnee Topkap
Saray koleksiyonunda rastlyoruz.
buyurun kouya: Meydan eyhinin veya meydan ihtiyarlarndan birinin
kemankeleri msabakaya davet etmesi. Bu sz hem menzil atlar iin, hem de
ok ve puta koular iin kullanlrd, kou, ok kousu, puta kousu.

abuk at: yamur oku.

argan ok: avu oku, tkn ok.
arh: Ayak yardmyla kurulan, kollar elikten yaplm harb yay, arbalet.
Gvdesi tfenk biimdedir. Kirii ekilerek tetik engeline taklr, ok kundak
zerinde bulunan olua (mecra) yerletirilir. Tetik ekilince kiri kurtulup oku
atar, ayak yay, zemberek.
arh oku: Sert aatan yaplan, ksa boylu, demir temrenli, ayak yay ile
atlan harb oku, ayak oku, mecra oku, Tatar oku.
atk: Yay yapmnda, kol paralarnn kabza parasna geirilip
yaptrlmas.
avmak: Okun hedefe meyilli arparak sekip sramas.
avu oku: Uarken slk alan klavuz oku. Ses vermesi iin soyasna
meyilli bir delik almtr. Islk almas ve yava umas sebebiyle kolayca
izlenir. Ata balarken rzgar durumunu kontrol iin kullanlr, argan ok,
tgn ok.
ega tutkal: kzn bacak sinirinden yaplan ve yay yapmnda kullanlan
bir eit tutkal.
ekili yay: Sonuna kadar ayn yumuaklkta ekilebilen mlayim yay,
gelili yay.

397

ekiten kalmak: 1. Bir sebeple okuluktan uzak kalmak. 2. dmanszlk,

hastalk ve yallk yznden yay ekemez olmak.
elik yay: Yay kabzasnda boynuzlarn birletii arala yerletirilen kk
kemik paras. eki srasnda boynuz ularnn skp zorlanmasn nler,
ibrancak.
ile: ok katl ham ibrimden yaplan yay kirii. Hatayi/(Hyati) cinsi
ibriimden yaplan makbuld.
ile atmak: Bir hata yznden ilenin yaydan kurtulup kmas.
ile daraltmak: Uzunca gelen ileyi birka dm atp ksaltmak.
ile kurtulmak: ile atmak.
ile tezgah: ile yapmnda kullanlan tezgah.
ileye ok balamak: Okun gezini ileye geirerek, ba, iaret ve orta
parmakla skca tutmak.
ok ekip azdan atmak: ok yay ektii halde oku uzaa atamamak.
ok ok: Uzaa giden ok, yrk ok.

D
dalak demiri: Okun yeleini tlemekte kullanlan zel alet.
dahil-i defter: defterli kemanke, sicilli kemanke.
damak: Zihgirin ba parmak zerine binen uzunca ksm, Zihgir. Bu ksma
ka da denir, ka.
dar ile: Gereken boydan biraz ksa tutulan ile.
dar yay: Sert ekili, dar ileli, ksa yay.
defterli kemanke: Kabza alm ve Okular Sicilline kayt olunmu
kemanke. Bkz. sicilli kemanke.
defterli pehlivan: Bkz. defterli kemanke.
destar bozmak: Menzilde rekor krldn bildirmek iin, havaclarn sark
zp havaya frlatmalar, sark bozmak.
deste: Ok destesi. Yarmalarda kullanlan puta oklarnn ayn cins ve
lde olmalar gerektiinden desteler halinde satlrd.
d kabza: Kabzann d tarafa bakan yz.

398

dik atmak: Oku havalandrarak atmak. Uzaa atlamayaca iin bu trl

at makbul saylmazd, haval at.
dokuzyz gez pirev atmak: Kabza alp sicilli kemanke olabilmek iin,
en az dokuzyz geze ok atmak.
dokuzyzc kemanke: Dokuzyz gezin zerinde ok atanlar snfna giren
kemanke.
dokuzyzc kousu: Dokuzyzc kemankeler arasnda dzenlenen ok
kousu. kou, ok kousu,
dekli ile: Biraz bolca tutulan, at mlayim ile. Daha rahat ve kusursuz
at yaplabildii iin dekli ile tercih edilirdi.
dua birle atmak: Okuluk tresi gereince ata balarken salavat
getirmek, Fatiha okuyup gelmi gemi kabza ehline gndermek.
duac-y meydan: Meydan Duacs.
dgl: ile zerinde ok gezinin taklaca yere sarlan renkli ibriim sarg.
dlbend atmak (eylemek): Menzil atlarnda okun ana tan getiini
bildirmek iin, havaclarn havaya tlbent frlatmas. Menzildeki ka ta ar
atlmsa o sayda tlbent atlrd, hava etmek (eylemek).
dmende olmak: Kdem srasna gre en aada bulunmak.
dmende oturmak: Meydan toplantlarnda ve yemekte kdem srasna
gre en aada oturmak.
dmenlemek: Atta oka yn vermek.
dz hava ile atmak: Dzgn, bir kararda esen rzgarla ok atmak.

E
ebruve oku: Bkz. ibri oku.
eri atmak: Oku ba tana gre fazlaca saa veya sola atmak. Bkz. salk
atmak, aykr atmak.
eri havayla atmak: At yaplan menzile tam uygun esmeyen rzgarla
atmak.
ehl-i kabza: Bkz. kabza ehli.
eksik atmak: Gcne ve at tecrbesine uygun lde ok atamamak.
eksik kou: Bkz. aa kou, sala kousu.

399

eksik kouya kalmak: Herhangi bir sebeple kendi snfnn lsnde ok

atamaz olup, bir aa snfa inmek.
eksiki: Oku i kabzaya kadar ekmeyen veya ekemeyen kemanke.
engtvane: zihgir.
erkek yelek: Okta gez yarnn dibine yaptrlan ve atta ste gelen
yelek, yelek.
eik: Bilek siperinde oluu tablaya balayan ksm, bilek siperi.

F
ferace atmak: dlbend atmak, hava etmek.
feth-i menzil: Rekor krp menzil almak, menzil almak.

G
gaza niyyetine: Ok atlrken sylenir. Btn ok atlar gaza niyetine
atlrd.
gaza oku: tirke oku, harb oku.
gaza yay: tirke yay, harb yay.
geili ok: Dzgn uan, uzaa giden ok.
gedele: Ok ve yay antas.
gelili yay: Sonuna kadar bir kararda ekilebilen mlayim yay, ekili yay.
gevek yay: bol yay, kepade.
gez: 1 Okulukta kullanlan (66cm. lik) uzunluk ls. 2 Havaya veya
torbaya atlan yeleksiz ok. Bkz. hava gezi, torba gezi. 3 Okun ileye taklan
kertikli yeri. 4 Yayn iki bandaki ile toncu taklan kertikler. Ton kertii.
gez duda apmak: Okun gez dudaklarnn bozularak ie veya da
kvrlmas.
gez sargs: 1 Okta gez dudaklar dibine sarlan ince sarg. 2 Yayda ton
kertiinin i kenarna sarlan sinir sarg.
gez yeri: ilede ok gezinin takld yer.
gezlemek: Okun gezini iledeki yerine takarak, ba, iaret ve orta parmakla
skca tutmak, ileye ok balamak.

400

gezsiz ok: Dmann bulup geri atmasn nlemek iin zel olarak
hazrlanan bir eit harb oku. ileye taklan madeni halka veya ykskle atlrd.
gs: Okun gbekle boyun arasnda kalan yeri.
gsl (gslkt) ok: Gs ksm kalnca olan ok.
gl: ilede ipliklerin dalp karmasn nlemek iin dzgn aralklarla
sarlan renkli ibriim sarg.
gne timar: Attan nce yayn nemini almak iin yay bir sre gnete
brakmak.

H
hadenk: Tirke oku, harb oku.
halka: Yayn, yapm bittikten sonra, iki ucu stste balanarak kurumaa
braklan ekli.
halka amak: Yay halkas yeterince kuruduktan sonra, balar zlp,
altra altra almas ilemi.
ham ok: Yapm yeni bitmi, yeterince cila almam ok.
ham yay: Yapm yeni tamamlanm, henz ileklik kazanmam yay.
ham alnm ok: Bir sre mek ve idmanda kullanarak cilalanm ok.
ham alnm yay: Bir sre mek atnda altrlarak ileklik kazanm
yay.
harb oku: tirke oku.
harb yay: tirke yay.
hava alt: hava yeri, ok alt.
hava etmek (eylemek): Menzil atlarnda havaclarn okun ana tandan
ne kadar leri dtn bildirmek zere havaya tlbent atmalar, dlbend atmak
(eylemek).
hava.... da kalmak: Ok kousunda bir okunun en uzaa atarak konulan
dl almas.
hava gezi: Mek atlarnda kullanlan yeleksiz ve soyasz bir eit ok.
hava idman: Menzil veya kou atna hazrlk iin yaplan idman.
hava kollamak: Menzil veya kou at iin elverili olan rzgar
beklemek.
hava kousu: Ok kousu. Puta kousundan ayrmak iin kullanlr.

401

hava ahidi: At srasnda hava yerinde duran ve rekor kran okun

bulunduu yere gerekten konup konmad konusunda ahidliine bavurulan
gvenilir kii. Rekorun geerli saylmas iin en az iki hava ahidi bulunmas
gerekirdi, ahid.
hava yeri: Bir menzilde okun atlaca yer. Seyircilerden isteyenler atlar
hava yerinde izlerlerdi. hava alt, ok alt.
havac: Atlarda hava yerinde durup okun dt yeri ayak yerinde
duranlara bildiren meydan grevlisi.
havacba: Meydan havaclarnn en kdemlisi.
havac-y meydan: Meydan Havacs, havac.
havaclar kp kulak tutmak: Okun atldn gren havaclar yere
ker, kulaklarn topraa dayar, okun geliini yle izlerlerdi.
haval at: Oku havalandrarak atmak. Ok uzaa gitmeyecei iin haval
at makbul deildi.
havas artk menzil: At mesafesi uzun menzil, ali menzil.
havasn almak: Yarmada rakibinden ar ok atmak, baarl atlm bir
oku bastrmak.
.... havasyla atmak: O menzile uygun rzgarla atmak. Lodos havasyla
atmak., gibi.
havaya durmak: At srasnda hava yerinde durmak; hava ahidlii iin
hava yerinde olmak.
havaya varmak: Atlar oradan izlemek iin hava yerine gitmek.
havay yoklamak: Rzgarn dzgn esip esmediini, ata elverili olup
olmadn kontrol etmek. Bunun iin ibri oku atlr, civardaki bacalarn
dumanna baklr, havaya dgl (ibriim paras) braklp uuu izlenirdi.
hedef: Nian atmak iin kullanlan nesne. Deriden yaplp bir sra
taklanna puta, ii kum dolu sepet biiminde olanna puta sepeti, elde tananna
el putas denirdi. Uzun bir direk tepesine yerletirilip at srtndan atlan madeni
kablara kabak, yere konup at zerinden atlan hedeflere ise kga ad verilirdi.
Zarb atlar iin ayna denilen kk elik levhalar kullanlrd. Elimizdeki
rneklerden, pirin ana, kte, su bardana, saban demirine de hedef atlar
yapldn gryoruz, nian, ama, puta, ayna, kabak, kga.
hedef at: Her eit niana yaplan ok at.
hedef oku: puta oku.

402

hedef yay: puta yay, talimhane yay.

heki at: Heki okuyla yaplan menzil veya kou at.
heki menzili: Heki okuyla menzil atlmazd. stisna olarak stanbul
Okmeydannda bir heki menzili vard.
heki (haki) oku: Mek ve kouda kullanlan bir ok eidi. Pirev okundan
tek fark yeleinin ensiz ve uzun olmasdr.
heki yay: Heki oku atlan mek veya kou yay. Kaytlarda rastladmz
bu eit yayn pirev yayndan ne fark olduunu bilemiyoruz. Heki okunun pirev
okundan daha ksa bir eidi bulunduu dikkate alnrsa, bunlar atmak iin birinci
boy at yay kullanld, bu boy yaylara heki yay da denildii sylenebilir.
hemkiri: Okuluk arkada
htayi ile: Uzak Doudan (Htay) getirtilen saf ipekten yaplm yksek
kaliteli yay ilesi.
hilal kuram:
yayn kuram.
hnkar kasr: Okmeydan Tekyesinin st katnda padiahlara ayrlan
blme, Buras Hnkar Kk veya Kasr- Hmayun diye de anlrd.

ibik: Bilek siperlerinde oluk kullanlmad devirde, okun dayanmas iin

tabla zerine yaptrlan kk deri knt.
ibrancak: elik.
ibri oku: Yelei helezoni klavuz oku. Yava utuu iin, hava durumunu
kontrol amacyla kullanlrd. Abr veya Ebruve de denirdi.
ibriim telli: Ok yapmnda kullanlan makbul bir am aac cinsi.
icazetlli kemanke: 900 gez ok atm ve stadndan kabza alm kemanke,
defterli kemanke, sicilli kemanke.
i kabza: Yay kabzasnn i tarafa bakan yz.
i kabzadan atmak: Okun ucunu i kabzaya kadar ekip atmak. Bylelikle
okun daha uzaa gitmesi salanrd. Yalnz bu eit at byk ustalk isteyen
tehlikeli bir att. Bilek siperi kullanlmad devirde ancak en usta kemankeler
i kabzadan atabilirlerdi.

403

idman oku: Hava ve puta at idmannda kullanlan ok, hava gezi, torba
gezi.
idman yay: idman iin kullanlan yumuak yay, kepade.
idmana ara vermemek: Hergn muntazaman idman yapmak. ekiten ve
attan kalmamak iin, yaz k, sabah akam idman yapmak gerekti. Kemankeler,
dman bir gn terk edeni ok bir ay terk eder derlerdi.
ireti yen: stadn, kabza alan talibin koluna balad mein ba, kolak.
Bu tre zamanla unutulmuken 17.Yzyl sonlarnda Abdullah Efendi tarafndan
yeniden canlandrlmtr, staddan byk kabza almak.
ihtiyar kousu: sala kousu.
ihtiyaran- meydan: meydan ihtiyarlar.
iki ekme bir srme: Bir at tarz. Oku iki kademede ekip sonra biraz
ileriye srerek atmak.
ikinci boy yay: Yaylarn boylarna gre tasnifinde en uzun guruba giren
yay. Tirke ve talimhane yaylar bu boyda olurdu.
ikinci yelek: elenk denilen kuu tynn ortas ile sap arasndaki
ksmndan yaplan ikinci kalitede ok yelei, yelek.
ip altndan atma: 2.5 zira ykseklie bir ip gerip, ipten 2.5 zira geride
durarak 300-400 gez uzaktaki hedefi vurmak. Bu, oku havalandrmadan atmay
gerektiren, ancak ok usta kemankelerin baarabildii bir hedef atdr. Bkz.
remy-i sedad.
ran yay: Safaviler devrinden itibaren randa kullanlan bir eit
mrekkeb yay. Trk kemankeleri bu yay beenmez, Nakndan gayr nesi
var? diye kmserlerdi.
irici (ayrc, ayrtlayc): Oku i kabzaya kadar ekebilen, i kabzadan at
yapabilen kemanke, i kabzadan atmak.
stit yay: skit okularnn kulland bir eit mrekkeb yay. Kpido yay.

404

K
kab: Kabza ortasnda buluan boynuz ularnn arasnda bulunan boluk.
Bu bolua elikdenilen ufak bir kemik veya fildii paras yerletirilirdi, elik.
kaba telli: Ok yapmnda kullanlan, lifleri seyrek bir am aac cinsi.
kabak: Hedef olarak yksek bir direk zerine yerletirilen su kaba. Bu
ekilde kullanlan toprak veya maden kablara da kabak ad veriliyordu.
kabak at: Direk tepesindeki kabaa at srtndan ok atmak, remylkabak.
kabak meydan: Kabak atlarnn yapld geni alan. meydanl-kabak.
kabza: 1 Yayn sol elle kavranan orta ksm. 2 Ok boyunu lmekte
kullanlan, yaklak 9cmlik uzunluk ls. 3 Atcya gre sol taraf, kabza canibi.
kabza almak: 800 gez azmayi, 900 gez pirev oku atp staddan
kemankelik icazeti almak; kabza sahibi kii olmak. ahz- kabza.
kabza a: Okulua dkn kimse; kemanke.
kabza boaz: Yayda kabza ile sallar arasnda kalan ksmlar. st tarafta
olanna tir geimi, alt taraftakine kabza dibi denilir, tir geimi, kabza dibi,
kabza canibi: Atcya gre, menzilin solunda kalan taraf.
kabza dibi: kabza boaz.
kabza duas: Kabza merasimi srasnda edilen dua ve niyaz.
kabza ehli: Kabza sahipleri; kemankeler. ehl-i kabza.
kabza kuram: yayn
kuram.
kabza merasimi: Kabza almaya hak kazanm kimseye stad tarafndan
kabza verildii gn dzenlenen tren.
kabza meini: Kabzay kavrayan elin terlemesini ve kaymasn nlemek
iin kabzaya yaptrlp dikilen tek kat mein.
kabza sahibi: Kabza alm, icazetli kemanke. sahib-i kabza.
kabza sargs: Kabzay ele uydurmak, daha sk kavramak iin kabzaya
sarlan mumlu bez erit, muamba.
kabza talibi: Okulua heves edip kabza almaa alan kimse, talib-i
kabza.
kabza tutmak: Kabzay usulnce kavramak, kabz- kabza,
kabza tutunmak: staddan kabza almak.
kabza ziyafeti: Kabza alan kimsenin, kabza merasiminde verdii ziyafet.
Bu ziyafeti varlkl ve itibarl bir kii de ekebilirdi.

405

kabzadan gemek: Okuluun glklerini yenip usta bir kemanke

olmak.
kabzada: Ayn gnde kabza alm kemankeler.
kabzaya atmak: Menzil atlarnda oku ana tann sol tarafna drmek.
kabzaya bak!: Atlan okun kabza tarafna gittiini belitmek iin sylenirdi.
kabzaya salk atmak: Oku gereken lden fazla kabza tarafna karmak.
Bu durumda, krlan rekor saylmazd, salk atmak.
kabzay.... dan grmek: Okuluu bir staddan renip, kabzay onun
elinden almak. Kemankeler stadlarna byk sayg gsterir ve baarlarnda
kendilerinden ok stadlaryla nrlerdi.
kabz- kabza: kabza
tutmak.
kalb: Yay kollarna yapacak boynuzlara ve bilek siperi oluuna gerekli
yuvarlakl vermek iin kullanlan zel bir alet.
kam: At annda kabzay kavrayan sol yumruu ileri itmek. Bu hareketle
ok daha fazla hz kazanrd, oka kam vermek, yumruk kams.
kam ok: Kamtan yaplan ok. Kullanlan kamn cinsine gre gvdesi
boumlu veya boumsuz olurdu, boumlu kam ok, boumsuz kam ok. nce
kam eritler yanyana yaptrlarak yaplan kam oka mcevvef ok denilirdi.
Okluk kam Hindistandan getirtildii ve pahalya malolduu iin daha sonralar
her eit ok am aacndan yaplmaa balanmtr.
kam ok menzili: Kam ok ile atlan menzil.
kam pirev oku: Kamtan yaplan menzil oku.
kam tirke oku: Kamtan yaplan harb oku.
kandil: Menzil oklarnn tand tahta kutu, okluk, tirdan, kubur.
Kanunname-i Rumat: Atclar Kanunnamesi.
kapak: Yayda kullanlmak zere, kz boynuzunun da bakan yznden
alnan para.
karabatak oku: Yelei karabatak tynden yaplan, kemik soyal ve
bakkam gezli mek oku.
karn: Yayda kullanlmak zere, kz boynuzunun ie gelen yznden
alnan para.
kasan: Yayn kollarnda sal ile yay ba arasnda kalan ksmlar.
kasan ba: Yayn kollarnda saln kasana bititii yer. Buraya kasan
gzde denir, kasan gz.
kasan gz: kasan ba.

406

kasan sonu: Yayn kollarnda kasann yay bana bititii yer.

kasanl yay: Kasanlar iri ve tok olan sert yay. berk yay, kat yay.
Kasr- Hmayun: Hnkar Kasr.
ka: Zihgirin ba parmak zerine oturan uzunca ksm. Bu ksma damak
da denir, damak.
kat yay: Sert ekili, salam ve kuvvetli yay, berk yay.
kat barl yay: Boynuz oran fazla olan sert ekili yay.
katn yay: mrekkeb yay.
kavs: yay, keman.
kavsname: Okuluk risalesi. risale-i rumat, okname.
kayar ok: yi uan, uzaa giden, hedefini delen ok, ok ok, yrk ok,
ukun ok.
kayganl boynuz: D yznden pul pul paralar kalkan, yayclarca
makbul saylmayan bir boynuz cinsi, boynuz.
keman: yay, kavs.
keman furuan: Yay yapp satan esnaf.
kemanger: Yayc ustas.
kemanke: Oku, ok atc, tirendaz.
kemanke pehlivan: yi ok atan, gl kuvvetli oku, tirendaz pehlivan.
Kemanke Dergah: Okular Tekyesi, Tekye-i Tirendazan, Tekye-i
Kemankean.
Kemankean Tekyesi: Okular Tekyesi, Okmeydan Tekyesi, Tekye-i
Kemankean.
kemankelik srr: Kabza verirken stadn talibin kulana fsldad
nasihat sz.
kemend: Yay kurmakta kullanlan deri veya rg kuak.
kemendsiz yay kurmak: Kemend kullanmadan yayn kiriini takmak. Her
kemankein baaramayaca g ve tehlikeli bir itir.
kepade: Okulua yeni balayanlarn idmanda kullandklar bol ve gevek
yay. Bu yaylarla ok atlmaz, sadece kol altrmak zere ekilip braklrd.
Kemankeler fazla gevek bulduklar yaylara, bu kelimeden bozarak kepaze
derlerdi, kepaze.
kepade talimi: Kepade yay ile yaplan idman.
kepadeke: Henz kepade idman devresinde bulunan acemi oku.

407

keidegirlik etmek: Ko1 idman iin yay ekmek; attan nce kol
kzdrmak iin bir sre yay ekmek, kullablama.
kga at: At srtnda drtnala giderken yerdeki cansz hedeflere ot atmak.
klavuz: ile ipliklerinin dolamasn nlemek iin, aralarna katlan birka
kat renkli ibriim.
klavuz atmak: Menzil ve kou atlarndan nce hava durumunu anlamak
iin klavuz oku atmak.
klavuz oku: Hava durumunu anlamak iin atlan avu ve ibri oku, avu
oku, ibri oku.
kza ba: Okun soyasn ve baparesini tesviye etmekte kullanlan
keskin azl bak.
kilitleme: Okun gezini ileye yerletirip, ba iaret ve orta parmakla skca
kavramak, mandallama.
kiri: Yay ilesi. Genellikle srm veya sinirden yaplanna kiri denirdi,
kiri atmak: ilenin herhangi bir sebeple yayn bandan kurtulup
frlamas.Yay doldurulmu iken kiri atarsa tehlikeli olurdu, kiri brakmak.
kiri brakmak: kiri atmak.
kiri endam: okun endam.
kiri indirmek: Attan sonra yayn ilesini karmak, yay boaltmak, yay
yasmak.
kirilemek: Okun gezini iledeki yerine takmak.
koaz am: Ok yapmnda kullanlan makbul bir am aac cinsi.
kol kzdrmak: Attan nce kol kaslarn stmak iin, bir sre yumuak
yayla at yapmak.
kolak: Kabza verirken stadn talibin sol bileine takt mein ba. Bilek
siperinin kullanlmad dnemde, sol bilei ok arpmasndan korumak iin
kolak kullanlrd. Kolak takmak, kkleri ahilie ve ftvvet inancna kadar
giden eski bir tredir. ireti yen.
koluna kuvvet pehlivan: Atta hazr bulunanlarn kemankelere
syledikleri baar dilei.
kompozit yay: mrekkeb yay, katn yay.
korucu: Okmeydann her trl tecavzden korumakla grevli kiiler.
Bunlar yaz k hergn meydanda bulunur, meydan vakfndan para alrlard.
Amirleri yenieri aas idi.

408

korucu ba: Meydann gvenliinden birinci derecede sorumlu kdemli

korucu.
kou: Elverili bir alanda dzenlenen ok yarmas. Kemankeler
derecelerine gre blk blk ayrlp yarrlar, her blkten kazanan kemankee
dl verilirdi, dokuzyzc kousu, binci kousu, aa kou, azmayi kousu,
ihtiyar kousu, sala kousu. Risalelerde, menzil at iin de bazen menzil kousu
dendii grlmektedir, menzil kousu.
kouya kalmak: Kouda, kendi snfnda, en uzaa ok atp dl almak.
kouya varmak: Ok kousuna balamak.
kubur: Ok konulup tanan, yuvarlak, kapakl deri anta, okluk, tirdan.
kulak tutmak: Atlan oku izlemek zere havaclarn kp kulaklarn yere
dayamalar, havaclar kp kulak tutmak.
kulak urub dikilmek: Atlan oku izlemek iin yere kulak tutan havaclarn
okun dt yeri anlamak zere dorulmalar.
kulaa ekmek: Ok tutan sa el parmaklarn sa kulak memesi altna
kadar ekmek.
kullablama: dman iin yayn ilesini bir sre ekip brakmak, kepade
talimi.
kura: Ok koularnda ayn cins ok ve yay kullanlrd. Hakszlk olmamas
iin, ayn eit oklar bir araya toplanr, yarmac saysna gre eit beklere
ayrlrd. Kouya katlmayan bir kii, yarmaclarn zihgirlerini toplar, bunlar
geliigzel ok bekleri zerine brakrd. Zihgir sahibleri kendi ksmetlerine den
bei alrlard. Buna kura denirdi.
ku dilli boynuz: D yznden sivri sivri paralar kalkan, yayclarca
makbul saylmayan bir boynuz cinsi, boynuz.
kad vermek: Ok atmak.
kad- dergah: Okmeydan Tekyesi her yl Hdrellez gn alr, bu
mnasebetle ziyafet verilir, sohbet edilir, akam zeri eitli ok ve puta koular
yaplrd. Tekye ve meydan kasm bana kadar ak kalrd. kad- meydan, Ruz Hzr.
kad- meydan: Okmeydannn Hdrellezde ata almas. kad-
dergah. Ruz- Hzr.
krs: Kabzay kavrayan sol yumruun st gerisindeki ikince yer.
ekite okun ucu buraya getirilirdi. oku krsye bindirmek.
kpido yay: Greklerin skitlerden renip yaptklar bir eit mrekkeb
yay.
ktiban: zihgir, ast, engtvane.

409

L
Lalizade boyu ok: Kollar ksa bir kii olan kemanke Lalizade Ahmed
Efendinin zel olarak yaptrd ksa yaylarla atlan ok. Sonradan ksa menzil
oklarna bu ad verilmitir. Lalizade boyu yay.
Lalizade boyu yay: Kemanke Lalizade Ahmed Efendinin kendi koluna
gre yaptrd ksa yay. Ksa at yaylar sonradan byle anlmtr.

M
mahal-li hava: hava yeri.
makrama hava etmek: Havaclar bazen tlbent yerine makrama atarak
iaret verirlerdi. 4 dlbend etmek ( eylemek).
mandallama:
kilitleme.
mecra oku: arh yay ile atlan, demir temrenli ksa ok. Yaydaki olua
yerletirilerek atld iin bu ad verilmitir, ayak yay, arh, zemberek.
menzil: Okmeydanlarnda, belli bir rzgarla 900 gezden ar ok atlp
alan ve rekor krldka ta dikilen sabit at yeri.
menzil amak: Meydan yetkililerinden izin alp, ana ta diktirip, buradan
en az 900 gez ok atarak ba ta diktirmek. Bu artlar tamamlannca yeni bir
menzil alm olurdu, menzil bnyad etmek.
menzil almak: Menzilde rekor krarak ta diktirmek. feth-i menzil.
menzil atlmadan kalmak: Menzilde herhangi bir sebeple ok atlmaz veya
atlamaz olmak, atlmadan kalmak.
menzil atmak: Menzilde rekor krarak ta diktirmek, menzil almak.
menzil atmann vakti: Menzil atlarnn yapld ikindi vakti, at vakti.
menzil at: Menzilde rekor krmak zere yaplan ok at.
menzil armak: Bir menzilde btn talar geerek rekor krmak.
menzil bozmak: Menzil atp, o menzildeki son rekoru geersiz klmak.
menzil bnyad etmek: menzil amak.
menzil dikmek: menzil ta diktirmek.

410

menzil kousu: kou.

menzil nian: Rekor krlan yere, ta dikilinceye kadar kaybolmamas iin
dklen akl yn, nian koymak (etmek).
menzil okuluu: Menzil atlaryla ilgili okuluk.
menzil oku: Menzil atnda kullanlan ok; pirev oku. Baz zel
menzillerde heki ve azmayi oku da atlrd.
menzil sahibi: Bir menzilde rekor krp menzil ta diktirmi kemanke,
sahib-i menzil.
menzil srmek: Daha nce kendi krd rekordan daha ar atarak, nceki
tan yeni yerine naklettirmek, tan srmek, yerini srmek.
menzil talibi: Bir menzilde rekor krmak zere almalar yapan kemanke,
talib-i menzil.
menzil ta: Bir menzilde krlan rekoru belirtmek iin diktirilen iaret ta.
ounun zerinde rekor sahibinin ad, meslei, rekor ls ve tarihi yazl bir
kitabe bulunurdu, seng-i menzil.
menzil ta diktirmek: Hazrlatt menzil tan, daha nce nian konulan
yere diktirmek.
menzil zerine durmak: Rekor krmay amalad menzilde atlar
yapmak.
menzil yay: Menzil atlarnda kullanlan pirev yay, pirev yay.
menzil ziyafeti: Rekor kran kemankein, imkan lsnde vermesi adet
olan yemek.
menzilde sual eden ihtiyar: Krlan bir rekorun geerli olup olmadn
aratran, ahidleri sorguya eken meydan ihtiyarlarndan biri.
menzile bnyad urmak: Uzun zaman atlamam bir menzilde rekor
krmak.
menzili boza yazmak: Rekor krmaa ramak kalmak.
menzil-i hmayun: Padiahn atp rekor krd menzil. Saygszlk
olmasn diye bu menzilde at yaplmazd.
menzili yakn atmak: Okunu menzilin ba tana yakn bir mesafeye
eritirmek; rekor krmaa az kalmak.
menziller eyhi: Kanunname-i Rumatda geen bu nvanda grevlinin
Meydan eyhinden ayr olduunu, bu kiinin sadece menzil atlaryla
ilgilendiini sanyoruz. Bu nvan Kanunnamede eyhl-Menazil fl-Meydan
diye geiyor.

411

meremmetli ok: Aya krlp onarlm ok. Aya krlan ok hemen elden
karlmaz, birka kere onarlp kullanlrd. ok ayaklamak.
meremmetli yay: Boynuzu yenilenmi yay. Yaylar zamanla boynuz
brakabilir, bu ksm deitirilebilirdi. Yayda meydana gelen dier bozulmalar
tamir kabul etmezdi.
mertek: zerine yay konulan zgaral aa ask, yay asks.
meska (mesekka): 1. Ok ve yay yapmnda bir yaptrma usul. Boynuz
veya aacn yapacak yzlerine nce bir kat tutkal srlp kurumaa braklr,
sonra ikinci kat tutkal srlerek yaptrlrd. Bazen da, ilk kat tutkal tkrkle
slatlarak yaptrlrd. 2. i bakla kaznarak inceltilmi skdar meini. Bilek
siperinde oluk iine yaptrlr veya kabza meini yaplrd, kabza meini.
mek: Toplu olarak yaplan yarma d ok atlar.
mek oku: Mek atlarnda kullanlan ok. Heki, karabatak ve azmayi oku.
mek yay: Mek atlar yaplan yay. Heki yay.
meydan: Okmeydan.
meydan adab: Okmeydannda titizlikle uyulmas gereken usul, tre ve
davranlar. Yolsuzluk ve saygszlk yapan kimseler, Bizimle oturma!
denilerek azarlanr ve piman olup zr dileyinceye kadar meydana alnmazlard.
meydan amiri: Yenieri Aas ayn zamanda Okmeydannn en yksek
inzibat amiri idi. Divana Meydan eyhi tarafndan sunulan, tecavzlere ilikin
arzuhaller, icabnca amel oluna kaytl bir fermanla ona iletilirdi. Gereinde
Galata Kads da yollad bir naible duruma el koyabilirdi. Meydan Kads, Naib.
meydan ehli: Meydan toplantlarnda ve atlarda bulunmaa hak
kazanm kiiler; meydan grevlileri, ihtiyarlar, kemankeler, yayc ve oku
ustalar, meydan mdavimleri.
Meydan gn: Okmeydan nda atlarn yapld pazartesi ve perembe
gnleri, at gn, yevm-i meydan. Ancak idman ve mek atlar yaplan, haftann
dier gnlerine yevm-i maada denilirdi -yevm-i maada.
Meydan haritas: Okmeydannn snrlarn gsteren, Meydan Odasnda
asl harita. Bir tecavz durumunda bavurmak zere, ilk defa 17.Yzylda
Abdullah Efendi tarafndan yaptrlm, daha sonra birka kere yenilenmitir.

412

meydan hatibi: Okmeydan Mescidinin hatibi.

meydan ihtiyarlar: Okulukla ilgisini srdren yal ve saygdeer
kemankeler. Meydan adabn korumak konusunda sz sahibiydiler. htiya an-
Meydan, Vacibr-Riaye-i Meydan,
meydan imam: Okmeydan Mescidinin imam.
meydan kads: Okmeydan ile ilgili hukuki meseleleri zmek zere
Galata Kads tarafndan grevlendirilen naib -naib.
meydan mdavimi: Meydana sk sk gelen okulua merakl kimse.
meydan nakibi: Meydan eyhinin yardmcs. Vekilhar.
meydan Nazr: meydan amiri.
meydan odas: Okmeydan Tekyesinde Mescide bitiik toplant salonu.
Burada birlikte yemek yenir ve sohbet edilirdi. Duvarlarnda, zarb okuyla
delinmi eitli hedefler ve yaz levhalar asl idi.
meydan piri: Okmeydannn en yal kiisi. meydann Pir-i Pikademi.
meydan snr: Okmeydannn snr talar ile belirlenmi hududu. Baz
risale ve fermanlarda ayrntl olarak gsterilen meydan snr, 17. Yzylda ayrca
bir harita ile de tesbit olunmutur. Meydann hemen her devirde eitli tecavzlere
uradn, bu konuda kartlan ok sayda fermandan reniyoruz.
meydan eyhi: Okmeydannn ynetimiyle grevli kii. Meydan
toplantlarnda ve ok atlarnda dini trelere geni yer verilerek bunlara titizlikle
uyulduu halde, Okmeydan Tekyesi bir tarikat tekyesi olmad gibi, Okmeydan
eyhi de bir tekye eyhi, post-niin deildi. Okmeydan tekilat, bugnk okuluk
federasyonu, meydan eyhi de federasyon bakan idi. nceleri menzil sahibi
kemankeler arasndan seimle i bana gelen Meydan eyhleri daha sonra hatt-
hmayunla greve atanmlardr. Meydan eyhine eitli nvanlar verilmitir. eyhl-meydan, eyhr-rumat, atclar eyhi, eyhr- ramiyan, okular eyhi,
eyh-i tirendazan, eyh ve reis-i tirendazan, reis-i tirendazan, reis-i tirendazan-
rikab- hmayun.
Meydan Ulular: Meydan htiyarlar.
meydana tecavz: Okmeydan snrlar iine ba ve bahe amak, mezar
kazmak, meydan emesi suyunu bostanlara evirmek, hayvan otlatmak,
Tekyeye at balamak gibi yolsuz davranlar.

413

meydan- tir: Okmeydan.

meydan- tirendazan: Okmeydan.
meydann pir-i pikademi: meydan piri.
meydanlk: Yay ilesinin orta ksmna enlice sarlan renkli ibriim sarg.
mhlet: At srtndan arkaya ok atma idmannda kullanlan, eere iple bal
nian torbas.
Minber Sofas: Okmeydan tekyesi yaknnda, etraf ta duvarl, ykseke
dua ve at yeri. Buradan puta sepetine at yaplrd.
Mool yay: Balar uzun ve arkaya kvrk bir eit mrekkeb yay.
muamba: Kabza sargs.
mcevvef ok: Uzunluuna kesilmi ince kam eritlerin birbirine
yaptrlarak yapld ii bo ok. -kam ok.
Mdr- Mrebbi-i Tirendazan: Acemi atclara okuluk kaidelerini
reten kemankelere nezaret eden grevli. Bu nvana yalnz M. Kaninin
kitabnda rastlandna gre, 19. Yzylda konulmu bir grev olmaldr.
mlayim yay: Yumuak ekili yay, bol yay.
mrekkeb yay: Aa, boynuz ve sinirden yaplan kompozit yay. Bu yaylar
eitli bakmlardan tek para aatan yaplan yekpare yaylardan stndr, katn
yay.
mstakil menzil: Sadece o menzili aan kemankein at yapabilecei
menzil. Bu ayrcalk yalnzca menzil aan padiahlara tannmt. Aslnda burada
da isteyen at yapabilirdi; fakat padiaha saygszlk etmemek iin, buna kimse
kalkmazd. menzil-i hmayun.
mstehik-ki menzil: Kabza alm, bir menzilde rekor krp ta diktirmek
hakkn kazanm kemanke. menzil talibi.
Mtevelli: Okmeydan vakfnn nakit gelirinden, menkul ve gayrimenkul
mallarnn korunmasndan sorumlu kimse. Kanunname-i Rumatda bu konuda u
nvan kullanlmtr: eyh-i Mtevelli-i Ake-i Vakf- Nukud. Burada Mtevelli
eyhi sznden bir anlam karamyoruz.
Mtevelli-i Meydan: mtevelli.

414

N
naib: meydan kads.
navek: ok. Bu kelimeye okuluk literatrnden ok, tarih ve edebiyat
metinlerinde rastlanmaktadr.
navekendaz: Oku, tirendaz.
nazar: Puta okuluunda nian gzlemek.
neft oku: Ucuna bez sarlp, nefte batrlarak atelenen bir eit yangn oku.
Ate oku da denirdi. ate oku, yangn oku.
nian: 1. Ok atlan her eit sabit hedef; puta, ama. 2. Rekor kran okun
dt yeri gsteren iaret.
nian dikmek: Rekor krd yere bir iaret ta dikmek.
nian koymak (etmek): Menzilde rekorun krld yere, ta dikilinceye
kadar kaybolmamas iin bir miktar akl ymak, menzil nian.
nian oku: Hedef atlarnda kullanlan her eit ok. - puta oku, talimhane
oku, zarb oku.
nian ta: Ok koularnda krlan nemli bir rekorun unutulmamas iin
dikilen ta. Bunu menzil ta ile kartrmamak gerekir. Sadece padiahlarn
krd tfek veya ok rekorlar iin nian ta dikildiini gryoruz.
nian ta diktirmek: Kouda krlan bir rekor iin ta diktirmek.
nian(a) atmak: Hedef at yapmak.
nian canevinden vurmak: Oku niann tam ortasna isabet ettirmek.
niyyet-i gaza!: gaza niyyetine!

O
ok: Tir, sehm, navek, pertav.
ok alt: Menzilde okun atlaca yer. hava yeri, hava alt.
ok altna durmak: Menzil atnda hava yerinde bulunmak. -havaya
durmak.
ok armak: 1. Menzilde ba tandan ar atp rekor krmak. 2. Kouda
rakibinden daha ileriye ok atmak. - okunu basmak.

415

ok atm: Bir uzunluk ls. Mikdar konusunda eitli tahminler ileri

srlmtr. Okuluk literatrnde bu l kullanlmaz. Daha ok tarihi
metinlerde geen bu lnn, isabetli bir ok at 300-400 gez olduuna gre, 200250m geldii sylenebilir.
ok atmak: Mek veya kou at yapmak. - ok yarmak.
ok ayaklamak: Okun krlan ayan onarmak - meremmetli ok, okun
meremmetli.
ok boyu: 65-70 cm arasnda bir uzunluk ls. Daha ok gz karar
lmelerde kullanrlard.
ok bulanmak: eitli sebeplerle, okun atta veya havada sarslp yn
deitirmesi, ok oynamak, ok havada oynamak.
ok karmak: 1. Rekor kran oku; ahidler nnde usulyle yerden ekip,
silip sahibine vermek, oku geri ekmek. 2. Okunu gittike daha ileri atmak, ok
srmek.
ok ubuu: Ok yapmnda kullanlmak zere ubuklar halinde kesilip
hazrlanm kereste.
ok dokunmak: Kaza ile bir tarafna ok arpmak.
ok dzmek: 1. Okun ince tesviyesini yapmak, yelek ve soyasn takmak,
oka saz vermek. 2. Attan nce okun bakmn yapmak, silip cilalamak, yelek
kvrmlarn dzeltmek.
ok gezlemek: 1. Oka gez kertii amak. 2. Okun gezini iledeki yerine
takmak, gezlemek, ileye ok balamak.
ok haddesi: Ok yapmnda kullanlan, okun eitli ksmlarnn kalnln
tesbite yarayan delikli l tahtas, ok masdar.
ok havada oynamak: Hatal at veya hava artlar yznden okun havada
sarsak gitmesi, ynn deitirmesi. ok bulanmak, ok oynamak.
ok karmak: 1. Umulandan daha ileriye ok atmak. 2. Okun nereye
dtn bulamamak.
ok kondurmak: Okunu att yere saplamak. Den okun yere saplanmas
gerekirdi.
ok kousu: kou.
ok kuburu: kubur.
ok masdar: ok haddesi.
ok menzili: menzil.

416

ok oynamak: ok havada oynamak, ok bulanmak.

ok sanmak: Bir yerine ok saplanmak, ok dokunmak.
ok sehpas: Zarb idman yapmakta kullanlan pamuk ekirdei dolu
torbann konulduu ayarl sehpa.
ok serpmek: Dmana ok yadrmak, yamur oku, tir-i baran.
ok sunmak: At yapan kemankee ok vermek, Bir hadise gre, ok
sunmann, ok yapmak ve ok atmak kadar kadar sevab vardr.
ok srmek: Okunu gittike daha uzaa atmak, ok karmak, ok yrtmek.
ok ahlanmak: Hatal at yznden, okun yaydan karken yukar
frlamas.
ok tezgah: Ok yapmnda kullanlan tezgah.
ok tmar: Oka tav verip nemini almak, mumlu bezle skca silip cilalamak,
yeleklerini tleyip dzeltmek gibi bakm ileri.
ok torbas: Uzun zaman saklanacak oklarn konulduu, az ukurlu bez
veya deri torba.
ok tra etmek: Okun ince tesviyesini yapmak.
ok yarmak: (yartrmak): Mek veya kou dzenleyip ok atmak, ok
atmak.
ok yeleklemek: Oka yelek takmak; bozulan bir yelei deitirmek, yelek
urmak.
ok yonmak: Okluk ubua eitli rendeler ve trpler ile ok biimi
vermek; okun kaba tesviyesini yapmak.
ok yrtmek: Okunu gittike daha uzaa atmak, ok karmak, ok srmek.
ok zarbl dokunmak: Okun niana iddetle vurmas, hedefi delmesi, zarb
urmak.
oka kam vermek: Ok atarken kabza tutan sol yumruunu ileriye doru
itmek. kam, yumruk kams.
oka saz vermek: 1. Okun ince tesviyesini yapmak, yeleini ve soyasn
takmak. 2. Attan nce okun bakmn yapmak, silip cilalamak, yeleini
dzeltmek, ok dzmek, ok timar.
oka sama vermek: Sama denilen rendelerle okun ince tesviyesini
yapmak.
oka tav vermek: Scak kuma sokarak okun rutubetini almak, ok tmar.
oka yelek urmak: Oka yelek yaptrmak, ok yeleklemek, yelek urmak.
oku: Ok yapan ve satan kii, oku ustas, tirger. 2. Kemanke, tiendaz.
okuba: Padiahn hizmetindeki kemanke.

417

okular dergah: Okmeydan Tekyesi.

Okular Sicilli: Kabza alm kemankelerin kayt edildii defter. 17
Yzyln sonuna kadarki ksm bir yangnda yok olmutur, Atclar Sicilli.
okular eyhi: Meydan eyhi.
okular tekyesi: Okmeydan Tekyesi.
okluk: Ok konulan anta veya kutu, kubur, tirke, tirdan.
Okmeydan: Ok atlarna zellikle menzil okuluuna ayrlm geni alan.
zeri menzil talaryla kapl olduundan sadece ok atlar yaplr ve bu bakmdan
evgan meydan, cirit meydan, cnd meydan gibi bo spor alanlarndan
ayrlrd. mparatorluk snrlar iindeki bir ok ilde Okmeydan vard. Bunlardan
en by ve bir vakfa bal olan stanbul Okmeydan idi.
Okmeydan namazgah: Ayn zamanda bir dua meydan olan stanbul
Okmeydanndaki minberli namazgah.
Okmeydan tekyesi: stanbul Okmeydannda evresi ta duvarla evrili,
mescid, toplant ve yemek salonu, hnkar kasr, eyh odas, hizmetkar odalar,
mutfak gibi blmlerden meydana gelen yap topluluu. Buraya tekye veya
dergah denilmesi bizi yanltmamaldr; buras ayin yaplan bir tarikat tekyesi
deil, bugnk anlamda bir spor kulb, okuluk federasyonu idi, okular tekyesi,
tirendazlar tekyesi, tekye-i tirendazan, okular dergah, tekye-i kemankean.
oku dzenlemek: At srasnda oka istenilen yn vermek. -dmenlemek.
oku geri ekmek: Rekor kran oku sapland yerden ekip almak, ok
karmak.
oku krsye bindirmek: At srasnda okun ucuna sol yumruk zerindeki
krs yerine kadar ekmek, krs.
okun a: Okun salaml; aacnn kalitesinden ve yapl ustalndan
gelen dayankll.
okun dirhemi: Okun arl. Oklar eitlerine gre deiik arlkta
yaplrd, okun vezni.
okun endam: Okun gvde biimi. Oklar ayr endamda yaplrd. 1.
Kiri endam: Gvdesi batan baldra kadar bir kararda devam eden, aya uca
kadar hafif incelen ok. 2. Tarz- has: Boaz ve aya az ince, orta ksm kalnca
ok. 3. emendam: Boaz ince, Gvdesi gbee kadar kalnlap baldrdan uca
kadar fare kuyruu gibi incelen ok.

418

okun meremmeti: Aya krlan okun onarlmas, meremmetli ok, ok

ayaklamak.
okun mizan: Okun dengesi. Bu denge, okun orta yerine bir ip geirilerek
kontrol edilirdi.
okun vezi: Okun arl, okun dirhemi.
okunu basmak: Rakibinin okunu gemek. -ok armak.
okunu ierden ayrtlayp atmak: Oku i kabzaya kadar ekip atmak. -i
kabzadan atmak.
oluklu yay: Boylarna gre tasnifte, birinci ile ikinci boy arasndaki guruba
giren yay.
Osmal (Trk) yay: Asya ve Yakn Dou yaylar grubuna giren, fakat
hepsinden daha fazla gelitirilmi bir mrekkeb yay eidi.

c: hedef, nian, ama, puta, ayna.

dl (ndl): Koularda en uzaa ok atana veya hedefi en ok vurana
verilmek zere ortaya konulan mkafat.
dl (ndl) almak: Kouyu kazanp ortaya konulan mkafat almak.
dl (ndl) koymak: Kouyu alana verilmek zere, nceden ortaya bir
mkafat koymak. Kounun kumar saylmamas iin dl koymak baz kaidelere
balanmt.
rence oku: idman oku.
tkn ok: avu oku, arkan ok.

P
pada: Okuluk arkada, kabzada, hemkiri.
pehlivan: kemanke, tirendaz.
pehlivana havadar olmak: Menzil at yapan kemankein hava yerinde
durmak; ona hava ahidi olmak.

419

pelenk: Ok yapmnda kullanlan makbul bir am aac cinsi.

pertav (pertev, pertab) oku: Harb oku, tirke oku. Bazen menzil oku iin
de bu kavram kullanlhr.
pertav (pertev, pertab) yay: Harb yay, tirke yay. Bazen menzil yay
iin de bu kavram kullanlr.
peykan: ok temreni, baak, sinan, temren.
peylek: Ok yelei, yelek, yk, sakal.
pirev gezi: Az kullanlan bir uzunluk ls. Ortalama pirev oku boyu
62 cm olduuna gre, gez lsnden (66 cm) daha ksadr, gez.
pirev kousu: Pirev yay ve oku ile yaplan kou. Bazen menzil atlarna
da byle denilirdi, kou, menzil kousu.
pirev menzili: Pirev okuyla atlan menzil. Aslnda menziller pirev
okuyla atlr, sadece kam pirev menzili ve aa pirev menzili diye bir ayrm
yaplrd. Sonradan, heki ve azmayi okuyla da menziller alnca aradaki fark
bylece belirtilmitir, heki menzili, azmayi menzili, aa kou menzili.
pirev oku: Menzil atlarnda ve koularda kullanlan ok. Yapllarna
gre, kam pirev, aa pirev, bakkam ayakl pirev gibi eitleri vard.
pirev yay: Pirev oku atlan timarl ve tozlu menzil yay, menzil yay,
tozlu yay, tmarl yay.
puta: Deriden yaplm, ii pamuk ekirdei ve tala dolu, armut
biimindeki ok hedefi. Bir diree yerletirilir, vurularda ses vermesi iin etrafna
kk anlar aslrd.
puta at: Putaya yaplan ok at, hedef at.
puta kousu: Hedef olarak puta kullanlan nian kousu, puta oku: Ucu
zeytuni demir temrenli nian oku.
puta sepeti: Hedef olarak kullanlan, ii muhtemelen kum dolu byk sepet
veya kfe. stanbul Okmeydannda, Sala Minberiden at yaplan byle bir puta
bulunmaktayd.
puta yay: Her eit hedef atlarnda kullanlan sarl yay, sarl yay,
hedef yay.
Puta zihgiri: Hedef atlarnda kullanlan Zihgir, sast. Menzil kou ve mek
atlarnda kullanlanna at zihgiri denilirdi. Kaytlarda ok kere sadece
zihgir denilmekte, aralarndaki fark anlalamamaktadr, zihgir, ast.

420

R
rami: Oku, kemanke, tirendaz.
refleks yay: Kurulu deilken iyice tersine kvrk duran yay. Hemen btn
mrekkeb dou yaylar refleks yaylardr. Bu zelliini yitirmesin diye at bitince
kirii karlr, yaslrd.
reis-i tirendazan: Meydan eyhi.
reis-i tirendazan- rikab- hmayun: Meydan eyhleri hatt- hmayunla
atanmaya balannca, padiahn hizmetinde olunduunu belirtmek zere bu
nvann da kullanldn grmekteyiz, meydan eyhi.
remi (remy): Ok atma.
remy-i sedad: ip altndan atma.
remyl-kabak: kabak at.
rikab- hmayun atcbas: Padiah hizmetinde olan okularn ba,
okuba. Meydann itibarl kiilerindendi, vacibr- riaye-i meydan.
rumat: Okuular, kemankean, tirendazan.
ruz- hzr: Her yl Okmeydan tekyesinin ata ald 6 Mays gn.
Hzr lyas, Hdrellez. kad- dergah, kad- meydan, ruz- kasm: Her yl
Okmeydan tekyesinin ata kapand 8 Kasm gn.

S
sadak: Ok ve yay antas, tirke, gedele.
sarl yay: Kollar ve kabzas, atn sar derisi ile kaplanm hedef ve
harb yay, puta yay, talimhane yay, tirke yay, sahib-i kabza: kabza sahibi.
sahib-i menzil: menzil sahibi.
sakal: Ok yelei, yelek, peylek, yk.
sal: Yayn kollarnda kabza ile kasan arasnda kalan yassca ksmlar.
sala azmayii: Aa kou atlarnda kullanlan azmayi okundan biraz
daha ksa, zeytuni demir temrenli ok, aa kou azmayii.

421

sala kousu: aa kou, ihtiya kousu.

salk(ya) atmak: Menzil atnda okunu ana tandan fazlaca saa veya
sola atmak, aykr atmak.
sall yay: Sallar uzunca, mlayim ekili yay.
sandaloz revgan: Yaylar cilalamakta kullanlan bir eit ya.
sark bozmak: Menzilde rekor krldn haber vermek iin, havaclarn
sark zp havaya frlatmas, destar bozmak.
sarsak at: Ayan yere sk basmamak, kabzay veya oku sk
tutmamak gibi sebeblerle dzgn yaplamayan at.
saz etmek: Okun ince tesviyesini yapp, soya ve yeleini takmak; attan
nce okun bakmn yapmak, oka saz vermek. 2. Attan nce yayn bakmn
yapmak, tmar vermek, yay ve kiriin atcnn koluna uygunluunu kontrol
etmek. yay koluna saz etmek.
saz telli: Ok yapmnda kullanlan, makbul bir am aac cinsi.
sekizyz gez azmayi atmak: Kabza almann artlarndan biri. Kabza
alabilmek iin talibin en az 800 geze azmayi ve 900 gez pirev atmas
gerekiyordu, kabza almak.
seng nasb etmek: Menzil veya nian ta dikmek, menzil dikmek, menzil
ta diktirmek, nian ta diktirmek.
seng-i menzil: Menzil ta, menzil ta.
sama: Deiik cinsleri olan ok rendesi, boaz samas.
snr ta: Okmeydannn snrn belirlemek iin dikilen ta, meydan
snr.
srm kiri: Daha ok Arab yaylarnda kullanlan, deriden yaplma kiri.
sicilli kemanke: Gereken artlar yerine getirip, stadndan kabza ve
icazet alm, Okular Sicilline kayd olunmu kemanke, icazetli kemanke,
sinan: Ok temreni. temren, baak.
sineke: Oku gsne doru ekip atan kemanke.
sinir demek: Yay yapmnda kollarn d yzne alan tain
oluklarna tutkala batrlm sinir liflerini yayp yaptrmak.
sinir kalemi: Yaya sinir demekte kullanlan elik ulu alet.
sinir kiri: Hayvan sinirinden yaplan yay kirii. Eski Trklerin kurt siniri
kullandklar rivayet olunur.
sinir tara: Yay denen sinirleri liflerine ayrmakta kullanlan elik
dili tarak.
sinirsek yay: Sinir oran fazlaca tutulmu, mlayim ekili yay.

422

siper: bilek siperi.

siper ba: Bilek siperinde oluun n taraf.
siper kuyruu: Bilek siperinde oluun arka ucu.
siper oluu: Bilek siperinde okun yerletirildii oluklu ksm.
siper tablas: Bilek siperinde ele ok arpmasn nlemek iin konulan
oval biimli tabla. tabla.
Sivrikoz arda: Fatih devrinde Okmeydan Tekyesi henz yokken,
kemankelerin dinlendii ardak. Baz kaytlarda Sivriceviz arda, Sorkun
arda diye de gemektedir.
Sorkun arda: Sivrikoz arda.
soya: Menzil, kou ve mek oklarnn ucuna taklan kemik, fildii veya
balk dii temren. Boynuz ucundaki sert ksmdan da yaplrd. Temrenin aksine,
okun aya soyaya girerdi.
sultana layk yay: Esar (narh) defterlerinde, en yksek kaliteli yaylar
iin bu ifade kullanlmaktadr.

ahid: Menzil atlarnda, rekorun geerli saylp saylmayaca konusunda

ifadesine bavurulan grg tan. Menzil ta dikilebilmesi iin, ayak ve hava
yerinde bulunan ikier ahidin, atn usulune uygun yapld yolunda ifade
vermesi gerekirdi. Ayak ahidi, hava ahidi.
ahid-i zur ile ta dikmek: Yalanc ahidler tutup hile ile ta diktirmek.
Yolsuzluk anlalrsa, ta sktrlr, hile yapan kemanke bir daha meydana
alnmazd.
akird: 1. Yayc ve oku ustasnn yardmcs, ra. 2. Okulua yeni
balayan hevesli.
artl menzil: Atlabilmesi iin, genel artlar yannda baz zel artlarda
konulmu menzil. Sz gelii, stanbul Okmeydanndaki DRHEM
MENZLnde at yapabilmek iin daha nceki rekorda kullanlan yaydan 2
dirhem fazla yay kullanmak artt. BE DREK MENZLnde sadece
Darssaade Aalar ok atp ta dikebilirdi.

423

ast: 1. Zihgir. 2. Atcya gre menzilin sa taraf. Okuluk literarrnde

sa ve sol szleri kullanlmaz, yay kabzas sol elle tutulduu iin sol tarafa kabza,
ast sa el ba parmana takld iin sa tarafa ast denilirdi.
ast ve kabzadan gemek: Okulukta san solunu renmek; bu
meslein skntlarn ekip usta kemanke olmak.
asta atmak: Menzil atnda okunu ana tann sa tarafna drmek,
asta bak: Atlan okun sa tarafa gittiini belirtmek iin sylenirdi.
asta salk atmak: Menzil atnda oku gereken lden fazla sa tarafa
karmak. Bu durumda krlan rekor geersiz saylrd.
emendam: okun endam.
ehane yay: veya d yz uzunlamasna yivlerle sslenmi yay.
eyh ve reis-i tirendazan: meydan eyhi.
eyh-i mtevelli-i ake-i vakf- nukud: mtevelli, mtevelli-i meydan.
eyh-i tirendazan: meydan eyhi.
eyhl-kemankean: meydan eyhi.
eyh-l-menazil fil Meydan: menziller eyhi.
eyhl-meydan: meydan eyhi.
eyhr-ramiyan: meydan eyhi.
eyhr rumat: meydan eyhi.

T
tabla: 1. Hedef levhas. 2. Bilek siperinde eli koruyan oval siperlik, bilek
siperi.
takviyeli yay: Boynuz ilavesiyle kuvvetlendirilmi basit, yekpare aa yay.
talib-i kabza: Kabza talibi.
talib-i menzil: menzil, talibi.
talim oku: Menzil ve hedef idmannda kullanlan yeleksiz ok, hava gezi,
torba gezi, rence oku.
talimhane: Hedef atlar yaplan resmi veya cretli zel poligon,
talimhane oku: Talimhane yaylar ile atlan hedef oku.
talimhane yay: Byk boyda, sert ekili hedef yay.
tarz- has: okun endam.

424

tasma: Bilek siperini tutturmaa yarayan tokal kay, bilek siperi.

ta dikmek (diktirmek): menzil ta diktirmek, menzil dikmek, nian ta
diktirmek.
ta dikmeden kalmak: Rekor krd halde, eitli sebeplerle menzil tan
diktirmemek veya diktirememek. Kemankeler bazen rekoru kmseyerek, daha
fazla atmak umuduyla diktirmez, yerini sremezse zaman amna urayp
dikilmeden kalrd. Tan diktiremeden len veya ehid denlerin tan ekseriya
arkadalar teberrken diktirirlerdi. teberrken tan diktirmek.
tan dorultmak: Yerini dorultmak anlamnda yanl kullanlan bir
ifade. nk salk bir rekora zaten ta diktirilemezdi, yerini dorultmak.
tan sktrmek: 1. Ta diktirdii halde, daha sonra bu rekorunu
kmseyip tan karmak. 2. Yalanc ahidlerle diktirildii anlalan yolsuz ta
kartp atmak. ahid-i zur ile ta dikmek.
tan srmek: Rekor krd menzilde, bir sre sonra yeni bir rekor krarak
tan oraya aldrmak. yerini srmek, menzil srmek.
tain: Yay yapmnda, yaptrlacak yzeylere yiv amakta kullanlan
elik dili alet.
tain ekmek: Yayn yaptrlacak yzeylerine tainle yivler amak,
tain.
Tatar hanna layk yay: Esar (narh) kaytlarnda, yksek kaliteli yaylar
iin bu ifade kullanlmaktadr, sultana layk yay.
tatar oku: Ayak yay ile atlan demir temrenli ksa sava oku, mecra oku,
arh oku.
tatar yay: 1. Ayak yay, arh, zemberek, arbalet. 2. Mool yay tipine
giren bir cins mrekkeb yay. Mool yay.
teberrken tan diktirmek: Rekor krm iken len, savata esir veya
ehid den kimsenin tan diktirmek. Bu bir meydan tresi ve kemankelik
borcu idi.
tekne kuram: yayn kuram.
tekye-i kemankean: Okmeydan tekyesi.
tekye-i tirendazan: Okmeydan tekyesi.
temren: Harb oklarna taklan, eitli biimlerde, keskin ve sivri elik u.
Hedef atnda kullanlan oklarn temrenine, zeytuni demir temren denilirdi,
baak, sinan, peykan.

425

temren dibi sargs: Krlmay nlemek iin temrenin dibine sarlan iplik
veya sinir sarg.
temren inesi: Temrenin oka aklan sivri ksm.
tepelik: Boynuz yaptrrken yayn kollarna balanan bir ift imir kalb.
timar: 1. Yayn ve okun bakm, ok tmar, yaya tmar vermek. 2. Attan
nce yayn nemini almak, bu amala yay yay sandna veya gnee brakmak,
yay sand, gne tmar.
timar sand: yay sand.
timarl yay: Sinir deli d yz ve kabzas kayn aac kabuu kaplanm,
kullanlmadan nce timar verilmesi gereken menzil ve kou yay, pirev yay, toz,
tozlu yay.
tir: Ok, sehm, navek, pertav.
tir geimi: Yayn st kabza boaz. kabza boaz.
tir siperi boylama: Bilek siperini hatal kullanmak yznden, okun siper
oluuna fazlaca srtnerek kmas.
tirdan: Ok konulan anta veya kutu, okluk, kubur, tirke.
tirendaz: Oku, kemanke: atl veya yaya sava okusu.
tirendaz pehlivan: yi ok atan, gl kuvvetli oku, kemanke pehlivan.
tirger: Oku ustas.
tir-i baran: yamur oku, ok serpmek.
tirke: Ok veya yay antas, sadak, gedele.
tirke oku: Tirke yay ile atlan, demir temrenli harb oku, harb oku.
tirke yay: Uzun, kat ve kuvvetli harb yay, harb yay, sarl yay.
tok kabza: Yanlar ikince, iri yay kabzas.
tomar oku: Puta oku. Puta oklar deste halinde satld iin bu adla da
anlrd.
ton: Yay ilesinin iki ucundaki, yay balarna geirilen ilmekler.
ton ilesi: Ham ipekten, ton halkas yapmak zere hazrlanan ile.
ton dm: Ton halkasn yay ilesine balayan krdm.
ton kertii: Yayn her iki banda ile tonlarnn geirildii gez kertii,
gez.
ton kertii sargs: Ton kertikten kolayca kurtulmasn diye, kertiin i
kenarna sarlan sarg.
ton tezgah: Ton yapmnda, tutkallanm ileyi skca burmaya yarayan
zel tezgah.

426

ton yeri: Ton dmnn yaya srtnd yer. Mool ve Tatar

yaylarnda, srtnmeyi nlemek zere yayn bu ksmlarna oluklu birer kemik
paras yerletirilirdi. Trk yaylarnda balar geriye fazla kvrlma yapmad iin
byle bir saknca yoktu.
torba: Hedef idmannda kullanlan ii pamuk ekirdei ve tala dolu torba.
Ayakl bir sandk iine yerletirilirdi, ok sehpas.
torba gezi: Torbaya atlan, zeytuni demir temrenli, yeleksiz idman oku.
torba idman: Torbaya, torba gezi atlarak yaplan hedef ve zarb at
idman.
toz: Menzil yaylarnn d yzlerine ve kabzalarna kaplanan kayn aac
kabuu.
toz yakmak: Yaya kayn aac kabuu kaplamak.
tozlu yay: Kollar ve kabzas toz kapl timarl menzil ve kou yay: pirev
yay.
tutam: Yay boyunu belirlemek iin kullanlan, yaklak 11 cmlik uzunluk
ls.

U--V
ukun ok: yi uan, uzaa giden ok, yrk ok, kayar ok, ok ok.
urasya atmak: Menzilde, oku ana tan vuracak kadar dzgn, saa sola
karmadan atmak.
stad edinmek: Bir stad raz edip ondan okuluu renmek ve onun
elinden kabza almak.
stad tutunmak: stad edinmek.
staddan byk kabza almak: Eski trelere uygun biimde, staddan ed
ve kolak kuanp, kabza ve icazet almak.
staddan icazet almak: Kabza alp sicilli kemanke olmak. Kabza alan
kiiye ayrca icazetname verilmez. Okular Sicilline kaydolunmas icazetl
olduunu gstermee yeterdi.
vacibr riaye-i meydan: Okmeydannda sz dinlenmesi, saygda kusur
edilmemesi gereken kiiler. Btn meydan ihtiyarlar ve stadlar bu nvanla
anlrlard. Rikab- Hmayun Atcba ile okuba da byle kimselerdendi.

427

Y
ya hak: Kemankeler at annda byle seslenirlerdi.
yabana atmak: 1. Hedef atnda karavana atmak. 2. Menzil atnda oku
ar salkya atmak.
yamur oku: Hcum srasnda dmana yamur gibi ok yadrmak.
Hertirendaz dakikada ortalama 30 ok atabiliyordu. Tarihi kaytlarda, byle hzl
ve toplu atlar yamur oku veya tir-i baran diye gemektedir, tir-i baran, ok
serpmek.
yakc ok: yangn oku, ate oku, neft oku.
yakn atmak: Menzil atnda okunu ba tacnn yaknna ulatrmak;
menzili bozmaya bir ta kalmak.
yangn oku: Daha ok deniz savalarnda kullanlan, sapland yelken
bezini tututuran ok, Temren dibindeki barut haznesi fitili atelenip atlr,
kancalar ile yelken bezine taklp kalr barut alev alnca yelkeni tututururdu.
Ayrca, ucuna bez sarlp neft yana batrlarak atelenen eitleri de vard, ate
oku, yakc ok, neft oku.
yasmak: At bittikten sonra yayn kiriini veya ilesini kartmak. Yaylar,
esneklikleri azalmasn diye kurulu olarak braklmazlard, yay yasmak, yay
boaltmak, kiri indirmek. Bu sz, at brakmak anlamna da kullanlrd, yayn
yasmak.
yass kabza: Yanlar bask, d yz balk srt biiminde yay kabzas.
yay: Kavs, keman.
yay aac: Yayn yapmnda kullanlan akaaa. Makbul cinsi Gerede
havalisinde yetiir, bu cinsine kurt yemez denilirdi.
yay asks: mertek.
yay aya: Yayn aa gelen ucu, ayak.
yay ba: Yayn yukar gelen ucu. ayak.
yay boynuzu (kemii): Yay yapmnda kullanlan su sr veya kz
boynuzu, boynuz. Bazen, yay kemii de denilirdi.
yay boyu: 1. Gz karar, yay boyu kadar uzunluk. 2. Yaylar uzunluklarna
gre ve tutam ls ile birinci boy, orta boy ve ikinci boy diye tasnif edilirdi.
yay ilelemek: Yay kurmak, ilesini takmak, yay kurmak.

428

yay dirheme smaz: Menzil yaylarnn at gc arlna da baldr. Bu

sz, verilen ller, teorik bilgiler yannda tecrbe ve ustaln da yeri olduunu,
usta bir atcnn hafif yayla da uzaa atp rekor krabileceini belirtmek iin
kullanlrd.
yay doldurmak: Oku kirileyip yay sonuna kadar ekmek.
yay dzmek: Yay yapmak.
yay halkas: halka, halka amak.
yay kesesi: Uzun sre saklanacak yaylarn konulduu uha kese.
yay kirilemek: Kiriini takp yay kurmak, yay ilelemek, yay kurmak.
yay kurmak: ilesini veya kiriini takp, yay ata hazr duruma getirmek.
yay ilelemek, yay kirilemek.
yay sand: Dzgn yaplm, kapakl, ii kee kapl sandk. Ekmeki
frnnn st katnda scak zemine yerletirilir, iindeki kuaklara yaylar aslarak
tmar verilirdi, tmar sand.
yay siniri: Yay yapmnda kullanlan, kzn bacak siniri. Bunlar
temizlenip kurutulduktan sonra dvlerek lifler haline getirilir, lifler scak
tutkalda yumuatlp yayn kollarna denirdi, sinir demek.
yay tezgah: Yay yapmnda, yaya istenilen biimi vermekte kullanlan
zel tezgah.
yay tozu: toz, toz yakmak.
yaya boynuz vurmak: Daha nce hazrlanan boynuz paralarn yayn i
tarafna yaptrmak.
yaya sinir demek: sinir demek.
yaya su vermek: Yapm tamamlanan yaya, halkaya ekmeden nce, sulu
tutkal iirmek.
yaya tmar vermek: Nem alarak geveyen yay bir sre yay sandnda
veya gnete tutmak, yay sand, timar sand, gne timar.
yaya toz yakmak: toz, toz yakmak,
yayc: Yay yapp satan sanatkar. kemanger.
yayke: Tirke szne benzetilerek uydurulmu bir ad, yay antas, sadak,
tirke.
yay koluna saz etmek: saz etmek.
yay saz etmek: saz etmek.
yay taslamak: Yay yapmnda, aa ksmna kabaca biim vermek, atk.
yay yasmak: yasmak.

429

yayn bar: bar.

yayn beli: Yayn kabza ile kasan arasnda kalan yerleri, sallar, sal.
yayn kuram: Yaylar kurulu iken aldklar biime gre e ayrlyorlard.
1. Kabzadan balayarak kasan bana kadar ayn kararda kvrlan biime kabza
kuram, 2. Sal boyunca dz gidip, kasan banda kvrlan biime tekne kuram,
3. Bu iki biim aras olana da hilal kuram deniliyordu.
yayn srt: yayda kasanlarn d taraflar.
yayn zarh: yayn srt.
yayn yasmak: Attan ekildiini veya havaclar iaret vermee
kalmadan rekor krdn gstermek zere, yaynn ilesini kartmak, yasmak.
yazc-y meydan: Okmeydan yazcs, katibi.
yekpare yay: Tek para aatan yaplm, basit yay.
yeksavr menzili: Yeksvar oku ile alan ve atlan menzil, artl menzil,
yeksvar oku.
yeksvar oku: Tek para kumatan yaplan, soyal ve bakkam ayakl
menzil oku. Menzil oklar aatan ve bakam ayaksz yaplmaa balannca pirev
okundan bir fark kalmamtr.
yelek: Okun havada dzgn umasn ve aya zerine konmasn salayan
tyleri. peylek, sakal, yk.
yelek urmak: Okun boaz ksmna para ku ty yaptnnak: bozulan
ty deitirmek, ok yeleklemek.
yen: ireti yen.
yere kulak vurmak: havaclar kp kulak tutmak, kulak urup dikilmek.
yerini atmak: Kendi rekorundan ar atp, yeni rekor krmak, yerini
srmek, menzil srmek, tan srmek.
yerini azmsamak: Krd rekoru beenmeyip ta diktirmemek veya
diktirdii tan sktrmek.
yerini dorultmak: tan dorultmak.
yerini srmek: tan srmek, menzil srmek.
yevm-i maada: Haftann, meydan gnleri dndaki be gn, meydan
gn, yevm-i meydan.
yevm-i meydan: meydan gn.
yol kardei: Okulua yeni balayan gencin, okuluk ve meydan tresini
renmek zere setii tecrbeli, kdemli arkada.

430

yollu yolunca oturmak: Meydan toplantlarnda kdem ve protokol srasn

gzeterek oturmak.
yumruk kams: kam, oka kam vermek.
yrk ok: Dzgn uan, uzaa giden ok, ok ok, ukun ok, kayar ok.
yk: Ok yelei, yelek, peylek, sakal.

Z
za: Yay balarnda, ilenin geecei kertiklerin iine yerletirilen deri
paras.
zarb at: Dikilen hedefi delmek iin yaplan nian at.
zarb idman: elik hedefleri delebilecek ustala erimek zere
talimhanelerde zarb yay ile yaplan idman.
zarb oku: Zarb yaylar ile atlan zeytunu demir temrenli hedef oku.
zarb urmak: Att hedefi vurmak ve delmek.
zarb yay: Uzun, sert ve sert kuvvetli talimhane yay, talimhane yay.
zarbzen: yi zarb vuran ve att hedefi delen kuvvetli kemanke.
zemberek: Ayakla kurulan, kollan elikten sava yay, ayak yay, arh,
arbalet.
zergerdan oku: Zeytuni demir temrenli bir cins menzil oku. Boaz
ksmna, ustasnn iareti olarak altn tel sarld iin bu ad verilmiti.
zergerdan yeksvar: Boaz altn telli yeksvar oku, yeksvar oku.
zeytuni demir temren: Puta, azmayi ve zarb oklarnda kullanlan, mermi
ekirdei biiminde demir temren. Printen olanna da nadiren rastlanmaktadr.
zihgir: Sa el ba parmana taklan at yz. Yayn kiriine taklarak,
kiriin kolay ekilmesi ve parmak dibini yaralamamas salanrd. Parmak zerine
binen uzunca yerine damak veya ka, i tarafna yaptrlan deri parasna kulak,
kiri taklan i kenarna ise eik denilirdi. Baz okular uur sayp hi
karmazlard, ast, ktiban, engtvane, puta zihgiri.

431

V- OKULUK BBLYOGRAFYASI

Bu bibliyografyada, yalnz okuluk ile ilgili yazma ve basma kitaplarla bilimsel

makalelere yer verilmitir. Aratmada faydalanlan dier yaynlarla ariv
belgeleri, dip notlarnda ayrntl olarak gsterilmitir.

1. KISALTMALAR

ok sk geen ana kaynaklar iin kullandmz ksaltmalarn karlklar yledir:

Ayanolu: smail Fazl Ayanolu, Okmeydan ve Okuluk Tarihi, stanbul 1974.
Bahtiyarzade M. Cevdet: Bahtiyarzade Hasan elebi, Risale-i Bahtiyarzade,
stanbul Belediye Ktb. M. Cevdet Ks. 0.122.
Bahtiyarzade Sl.: Bahtiyarzade Hasan elebi, Risale-i Bahtiyarzade,
Sleymaniye Ktb., H. Hsn Paa Ks. 846/1.
Bahtiyarzade niv.: Bahtiyarzade Hasan elebi, Risale-i Bahtiyazade, stanbul
niversite Ktb., T.Y. 6923.
rad: uhadar Ahmed, radr-Rumat, Topkap Saray Mzesi Ktb., Hazine
626.
Kanunname: (Katib Abdullah Efendi) Kanunname-i Rumat, Vakkas Okatan
Koleksiyonu, (Bkz. Halim Baki Kunter: Atclar Kanunnamesi, Tarih
Vesikalar, C. II, 1942, say 10, s. 253-274. Metin ve aklamalar).
Kavaid: Katib Abdullah Efendi, Kavaid r-Remi, Topkap Saray Mzesi Ktb:
Emanet Hazinesi 1417.
Kavsname: Kemanke Mustafa, Kavsname, Topkap Saray Mzesi Ktb., Hazine
620.

432

Minhac: Seyyid Mehmed Vahid Paa, Minhacr-Rumat, stanbul niversite

Ktb. T.Y. 1655.
Sicil: Okular Sicilli, stanbul Fetih Cemiyeti Koleksiyonu.
SMZK: (Anonim) Sultan Mahmud-u Sani Zamanndaki Kemankeler, stanbul
niversite Ktb. T.Y. 2694.
S.O.: Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmani, stanbul 1308-1311.
Telhis: Mustafa Kani, Telhis-iResailur-Rumat, stanbul (Matbaa-i Amire) 1263.

2- YAZMALAR

(ANONM), Tuhfetl-Guzat, stanbul Belediye Ktb. M. Cevdet Ks. 50.

(ANONM), Umdetl-Mtenasilin (Kitab- Kavsname), Sleymaniye Ktb.
Hsrev Paa Ks. 816 (Nshalar: stanbul niversitesi Ktb. T.Y. 6924; Nuri
Arlasez Koleksiyonu).
BAHTYARZADE, Hac Haan elebi, Risale-i Bahtiyarzade, stanbul
niversitesi Ktb, T.Y. 6923; Sleymaniye Ktb. H. Hsn Paa Ks. 846/1;
stanbul Belediye Ktb. M. Cevdet Ks. 0.122. nemli nsha farklar sebebiyle her
nsha da kullanld. (Nsha: Bibliothek Dresden 39).
FRDEVS- RUM, Risale-i Silahorname, Topkap Saray Mzesi Ktb. Hazine
625.
HALL HASB, Seyyid, Tuhfetl-Hasib, Topkap Saray Mzesi Ktb. Hazine
627, stanbul niversitesi Ktb. T.Y. 6308. nemli nsha farklar sebebiyle bu iki
nsha da kullanld. (Nshalar: stanbul niversitesi Ktb. T.Y. 6654; stanbul
Arkeoloji Mzesi Ktb. Yazmalar 391,392; Bibliotheque Nationale, Supplement
Turc1110).
HSEYN B. MEHMED, Geyveli, Kevserl-Hayat Meclistir-Rumat, Fatih
Millet Ktb. Ali Emiri, Tarih Ks. 918.
MATRAKI NASUH, Tuhfetl-Guzat, Sleymaniye Ktb. Esad Efendi Ks.
2206. MEHMED EFEND, Hatib, Kavsname, Sleymaniye Ktb. M. Hafid Efendi
Ks. 255.
MEHMED VAHD PAA, Seyyid, Minhacr-Rumat, stanbul niversitesi Ktb.
T.Y. 1655. (Nshalar: Topkap Saray Mzesi Ktb. Hazine 623; stanbul

433

niversitesi Ktb. T.Y. 746, T.Y. 2731, T.Y. 3647, T.Y. 4325; Ktahya,
Vahid Paa Ktb.Y. 823)
MUSTAFA, Elhac, Haza Tomar- Sahib-i Menazil-i Meydan-i Tirendazi,
Sleymaniye Ktb. Esad Efendi Ks. 1879.
MUSTAFA, Kemanke, Kavsname, Topkap Saray Mzesi Ktb. Hazine
620. (Nshalar: Topkap Saray Mzesi Ktb. Hazine 628, Emanet Hazinesi 1408;
Sleymaniye Ktb. M. Hafid Efendi Ks. 254/1; Fatih Millet Ktb. Ali Emin, Tarih
Ks. 913; stanbul niversite Ktb. T.Y. 334, T.Y: 6685, T.Y. 6892/2; Nuri Arlasez
Koleksiyonu; Bibliotheque Nationale, SupplementTurc 225). 381
MUSTAFA AL, Gelibolulu, Kavsname, Topkap Saray Mzesi Ktb.
Badad 248. (Yazarn Knh 1-Ahbar adl tarihine yazd okuluk konusundaki
blmden kopya edilmitir. Bkz. Knh 1-Ahbar, Topkap Saray Mzesi Ktb.
Revan 1124, v. 156a-161a). Nshalar: Risale-i Kavsiyye der Beyan- Tirendazan,
Fatih Millet Ktb. Ali Emiri, Tarih Ks. 915; Tirendazan- Namveran,
Herzoglichen Bibliothek, Gotha 10/3.
MUSTAFA EFEND, Fethizade Seyyid Elhac, Tuhfetl-Hasib Zeyli,
Topkap Saray Mzesi Ktb. Hazine 627. (Seyyid Halil Hasibin Tuhfet'I Hasib
adl risalesinin Topcap Saray Mzesi nshasnn sonuna eklenmitir. Bkz. v.
34b-46a).
MUSTAFA KAN B. MEHMED, Telhis-i Resailr-Rumat, stanbul
niversitesi, T.Y. 6891 (almamzda basl nshasndan faydalanlmtr. Bkz.)
TAYBOGA EL-EREF EL-YUNAN, Kavsname (Bugyetl-Meram),
(Araba eserin Mahmud b. Mehmed tarafndan aklamal tercmesidir) Topkap
Saray Mzesi Ktb. Revan 1932.

3. BASMA KTAB VE MAKALELER

(ANONM), Okuluk Hakknda Hlasa (Haz. N. Rt Bngl), Konya 1944.

ARBAK, Perihan, Fatih Sultan Mehmed Devrinden Sultan II. Mahmud Devrine
Kadar, stanbulda Ok Atlarna Devam Etmi ve Menzil Alm Okularn Ksa
Hal Tercmeleri, stanbul 1955. (stanbul niversitesi,

434

Edebiyat Fakltesi, baslmam lisans tezi, 2473).

ARBAK, Perihan, Fatih Devrinde stanbuldaki Okmeydannn Kuruluu
ve ilk Atlar, Bilgi, C. XI, Mays 1957, say 122, s. 31-32.
ARBAK, Perihan, Ok ve Okuluk Hakknda Bibliyografya, Trk
Kltr, Austos 1965, say 22, s. 134-136.
ATAMDEDE, ermin, stanbulda Niantalar, stanbul 1971, (stanbul
niversitesi, Edebiyat Fakltesi, baslmam lisans tezi).
AYANOLU, smail Fazl, Okmeydan ve Okuluk Tarihi, stanbul 1974.
BABA, Nzhet, The Ancient Sport of Archery, La Turquie Kemaliste,
1941, say 44, s. 17-23.
BALFOUR, Henry, On the Structure and Affnities of the Composite
Bow, Anthropological Institute Journal of Ireland, 1890, XIX, s. 220-250.
BALFOUR, Henry, The Archers Bow in the Homeric Poems, Royal
Anthropological Institute of Great Britain Journal, London 1921, Vol. LI, s. 289309.
BOUDOT-LAMOTTE, Antoine, Contribution a lEtude de 1 Archerie
Musulmane, Damas 1968.
BURKE, Edrnund, The History of Archery, London 1957.
COOMARASWAMY, K. Ananda, The Symbolism of Archery, Ars
Islamica, 1943, Vol. X, s. 105-118.
CRESWELL, K.A.C., A Bibliography of the Architecture, Arts and Crafts
of slam to IstJan. 1960, The American University at Cairo Press 1961. (Bows
and Arrovvs, s. 573).
FARIS, Nabih Amin - ELMER, Robert Potter, Arab Archery (An Arabic
Manuscript of About AD 1500), Princeton University Press 1945.
GANNON, R., The Complete Book of Archery, Nevv York 1964.
HAMLN, H.S. Jr., A Study of Composite Bow, Archery, April, May,
June, July, September 1948, Palm Desert, Califomia.
HAMMER-PURGSTALL, ber Bogen und Pfeil, Denkschrift der K.
Akademie der Wissenchaften, philos. - his t classe, Wien 1853, s. 1-34.
HANSARD, G.A., The Book of Archery, London 1840.
HEIN, Joachim: Bogenhandwerk und Bogensport bei den Osmanen, Der
slam, XIV, 1925, s. 289-360, XV, 1926, s. 1-78,233-294.
RTEM, Sleyman Kai, Trk Kemankeleri, stanbul 1939.

435

KAEGI, Walter Emil, The Contribution of Archery to the Turkish Conquest

of Anatolia, Speculum, 1964, No. 39, s. 96-108.
KLOPSTEG, Paul E., Turkish Archery and the Composite Bow, Evanston,
Illinois 1947, (2ndEd.).
KSEOGLU, NEET, Fatih Sultan Mehmed ve Okmeydan, Trkiye
Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, stanbul 1953, say 131.
KUNTER, Halim Baki, Eski Trk Sporlar zerine Aratrmalar, stanbul
1938.
KUNTER, Halim Baki, Atclar Kanunnamesi, Tarih Vesikalar, C.II,
1942, say 10, s. 253-274. (Risalenin metni ve aklamalar).
KUNTER, Halim Baki, Fatihin stanbulda ilk Eseri, lk, (Yeni Seri)
C. III, 1942, say 25.
KUNTER, Halim Baki, Okmeydannn Eski Tekilat, lk, (Yeni Seri)
C. III, 1942, say 29.
KUNTER, Halim Baki, Okmeydanndaki Eski ve Yeni almalar,
lk, (Yeni Seri) C. III, 193, say 31.
KUNTER, Halim Baki, Trk Spor Mimarisine Dair, Gzel Sanatlar,
1944, say V, s. 148-159.
LATHAM, J.D., Notes on Mamluk Horse-Archers, Bulletin of the School
of Oriental and African Studies, Vol. XXXII, Part 2, 1969, s. 257-267.
MEHMED EFEND, Okuzade, Ayat- Erbain ve Hadis-i Erbain, stanbul
1311. (Okuluk hakknda 40 hadis).
MUSTAFA KAN, Telhis-i Reshailr-Rumat, stanbul(Matbaa-iAmire)
1263 ( 1847).
Z, Tahsin, Topkap Saray Mzesi Rehberi, stanbul 1933. (Trk
Okuluu Hakknda, s. 40-58).
PATERSON, W.F., Persian Archery of the Fourteenth Century, Journal
of the Society ofArcher-Antiquaries, Vol. 5, 1962, s.23-24, Vol. 6,1963, s. 20-22.
PETERSON, W.F., The Archers of slam, Journal of the Economic and
Social History of the Orient, Vol.lX, Part MI, Leiden 1966, s. 69-87.
PAYNE-GALLWEY, Sir Ralph, A Treatise on The Construction, Power
and Management of Turkish and Other Oriental Bows of Medieval and Later
Times, London 1907.

436

POPE, S.T., Bows and Arrows, University of Califomia Press 1963.

RAUSIGN, Gad: The Bow - Some Notes on its Origin and Development,
Lund 1967.
REVNAKOGLU, Cemaleddin Server, Fatihin Kurduu Okmeydan ve
Okular Tekkesi, Tarih Konuuyor, ubat-Mart-Nisan 1966, say 25, 26, 27, s.
2067-71,2169-72,2227-30.
RITTER, H., Ata Binmek, Ok Atmak, Trkiyat Mecmuas, C. IV, 1934,
s. 45-47.
NVER, Sheyl A., lim ve Sanat Bakmndan Fatih Devri Notlar,
stanbul 1948. (Fatih Devrinde Okmeydan ve Okuluk Hakknda, s. 28-38).
WERNER, Jerzy, Luk W Rozwoju Historycznym, Krakow 1969.
YCEL, nsal, Sultan II. Mahmud Devrinde Okuluk, Trk Etnografya
Dergisi, say 10, 1968, s. 89-102.
YCEL, nsal, Kltr Tarihimizde Okuluk Sanat ve Messeseleri,
stanbul 1971. (stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, baslmam doktora
tezi).

437

DZN

Abdlhamid, 84, 94, 117, 120, 169,

184, 324, 366.
Abdullah Efendi, 24, 32, 33, 34, 46, 47,
49, 50, 51, 58, 59, 63, 64,
67, 69, 71, 72, 74,
83, 84,
85, 86, 88, 89, 90, 91,
98, 102, 104, 116, 123, 124,
128, 131, 149, 154, 155, 160,
182, 189, 191, 204, 207, 208,
212, 227, 233, 246, 247, 252,
253, 254, 255, 256, 258, 259,
264, 265, 268, 273, 274, 276,
277, 280, 281, 284, 285, 286,
290, 291, 292, 293, 294, 300,
301, 302, 303, 304, 307, 308,
310, 313, 328, 338, 340, 343,
344, 350, 374, 378, 379, 393,
403, 411, 431.
abn, 296, 391, 430.
Acemi Olan, 321.
ak kestirme, 391.
Aa Bl, 321.
Aa Kaps, 25.
Aa Karhanesi, 25, 26, 232, 321.
aa yay, 10, 423.
Adem, 4, 14, 28.

ARIBOZ, 355, 356, 381.

Ahilik, 102.
akaaa, 246, 312, 427.
Akhisar, 58.
Alexius Comnenos, 17.
Alib. Ebu Talib, 310, 313.
Alman, 16, 17, 240, 370.
Alp Arslan, 16.
Altayllar, 11.
Amasya, 57, 58, 78, 173, 195,
199, 234, 325, 368, 370, 374, 380.
Amazon, 11, 243.
Anglo-Saksonlar, 1.
Ankara, 5, 11, 13, 14, 15, 18, 19,
20, 23, 26, 27, 39, 40, 42,
58, 82, 103, 104, 116, 165,
187, 223, 238, 321, 322, 328, 375.
Antalya, 17.
Arap zamk, 269.
Araplar, 13, 14, 244, 268, 269,
274. ARNAVUD,355, 356, 357,
382. Amavud, 76, 153, 179, 188,
233,
330, 346. arusekli,250. asa gezi,
249, 260, 392.
Askeri Mze, 51, 105, 120, 228,
229. Asurlular, 11, 12, 36.

* Dizine okulara, ok ve yay ustalarna, menzil isimlerine, eser iinde alfabetik ekilde yer
verildii iin eklenmemitir, (editr notu)

438

Asya, 1, 3, 7, 10, 11, 12, 13, 15,

16, 17, 19, 20, 38, 243, 244, 247,
249, 252, 329, 418.
Aa-Volga, 11.
Attila, 16.
Avarlar, 1, 12, 16.
Avclar Ky, 280.
Avlonya, 58, 188.
Avrupa, 10, 12, 13, 15, 17, 23,
25, 31, 211, 275, 372.
Ayazmend, 58.
Aydn, 247.
Aynalkavak, 44, 84.
B
B. Bell of Corydon, 349.
ba eski, 321.
Bab- Hmayun, 322.
Babinger, 368.
Badad, 14, 32, 40, 58, 207, 216,
245, 359, 383, 384, 385, 433.
Badisches Landesmuseum, 339,
344, 351.
Bahtiyarzade Risalesi, 31, 32, 34,
70, 196, 258, 371.
bakkam aac, 283, 289, 394.
bakkam ayakl pirev, 289, 394,
419.
Balkesir, 58.
barbar, 1, 17.
basit yay, 10, 13, 264, 395, 429.
Bayezid, 18, 20, 21, 25, 31, 44,
57, 62, 65, 69, 70, 78, 88, 167,
173, 174, 182, 192, 193,
194, 200, 206, 218, 230,
233, 265, 266, 325, 327, 328,
329, 330, 340, 349, 368,
373, 378.
Bayezid bal yay, 266.
bayraktar, 321.
Bayrami, 278, 279, 280.
Bedford Meydan, 274.

Bedreddin Lulu, 244, 246.

Belgrad,58, 162, 169, 237, 238 371
belik, 315, 316, 395.

Bergama, 58.
Bezeklik, 12.
Biga, 64, 131, 132, 189, 206, 226
338, 378.
binci, 117, 120, 158, 175, 188,
19l, 207,
211, 224, 225, 229
366, 379, 395, 408.
binyzc,51, 96, 107, 117, 120,
122, 123, 158, 169, 181, 182,
201, 224, 232, 272, 372, 395.
Bizans, 14, 15, 16, 17, 57, 68.
Bizans ordusu, 16, 17.
Bonak, 163, 165.
boaz trps, 259, 395.
boma kiri, 268.
Bohemya, 10.
Bosna, 78, 94, 95, 113, 167, 187,
222, 227, 233.
Bozkr mparatorluu, 1.
Britisl Museum, 347.
Budin, 58, 169, 183, 237.
Bulgar, 16.
Bursa, 23, 44, 57, 58, 59, 62, 63,
66, 67, 68, 125, 126, 144, 148, 164,
165, 174, 194, 195, 196, 197,
201, 233, 234, 259, 318, 319,
320, 327, 335, 337, 370, 371,
372, 373, 377, 380.
Bursa Okmeydan, 65, 67, 194, 195,
234, 327.
Busbecq, 23, 24, 42, 44, 45.
C-
Caesalpinia Sappan, 283.
Camiii I-Fiirs, 315.
Camii' t-Tevarih, 18,244.
Castellon, 10.

439

avular Ky, 280.

Cebeci Oca, 322.
Cebehane, 134, 226, 322.
Cebrail, 4, 14.
Cengiz Yasas, 18, 21.
Cemren, 1, 12. cerrahlar, 172, 321.
Cidde, 58.
cildciler, 321.
anBey, 15.
akmakl tfek, 24.
ega Ky, 247.
ega tutkal, 247.
ega tutkal, 249, 396.
elebi Mehmed, 21.
elik, 4, 37, 44, 52, 240, 242,
248, 260, 261, 268, 272, 275,
297, 300, 308, 394, 396, 397,
401, 402, 404, 421, 424, 430.
ERKE, 381, 382, 385.
erke, 153, 157, 215, 225.
evgan, 15, 39,57,417.
evgan topu, 15.
ile tezgah, 269, 397.
in, 3, 7, 11, 12, 19, 243, 252, 265.
in-Trkistan, 12.
l Medeniyeti, 1.
Cueva Remigia, 10.
D
Dalak demiri, 287, 288, 397.
damak, 32, 248, 269, 316, 317, 402,
405, 413, 430.
Dandanakan, 13.
Darssaade Aas, 85, 86, 165,
Dan Burnu Menzili, 370, 372.
Davud Paa, 61, 64, 116, 120, 193
194, 327.
Dede Korkut, 315.

Dede Korkut Kitab, 3, 19, 250, 297,

315,316.
Dekayhii'l-Hakayk, 315.
Demirta ky, 59, 63.
deste, 22, 55, 65, 81, 262, 279,
296, 299, 398, 425.
devirme, 193, 272, 321, 352, 355,
356, 372, 381.
Deve Kemal, 25, 60, 61, 126, 147,
164, 192, 222, 223, 234, 327, 368,
377.
Dinyeper, 248.
Divan- Lgati t-Trk, 3, 247, 315,
Dohsson, 324, 366.
Dou-spanya, 9, 10.
92.Yenieri Ortas, 23.
dokuzyzc, 118, 120, 376, 398,
408. dl, 111, 271.
dmenlemek, 286, 398, 417.
E
ebru, 296.
Ebubekir, 63, 79, 145, 178.
Edirne, 28, 31, 40, 44, 49, 51, 57,
58, 59, 60, 61, 62, 63, 68, 72, 78, 79,
80, 87, 104, 159, 160, 164, 165, 168,
173, 174, 186, 192, 195, 200, 215,
217, 222, 233, 234, 241, 245, 318,
319, 320, 322, 327, 334, 337,
343, 345, 347, 348, 356, 368,
370, 371, 373, 376, 377, 380.
Edime Mzesi, 334, 345.
Edime Yay, 347.
Ehl-i HirefDefterleri, 26, 321, 322,
351, 357, 361, 363. eksiki, 399.
El-Cahiz, 5, 14, 15, 19.
Emevi Camii, 14.
Emeviler, 13.
Enderun, 139, 156, 229.

440

engtvane, 309, 399, 408, 430.

erbab- hiref,25.
Ermeni Krall, 15.
erravha, 13.
Erzurum, 23, 40, 222, 320.
eek bevli (sidii), 301.
eik, 310, 312, 313, 399, 430.
Et Meydan, 25.
Evliya elebi, 27, 29, 39, 40, 44,
45, 55, 69, 80, 179, 310, 317,
320, 328, 330.
Eyp, 58.
F
farz- kifaye, 14, 29.
Fatih, 14, 31, 32, 60, 64, 66, 68,
69, 77, 78, 79, 82, 83, 85,
89, 101, 102, 112, 115, 116, 130,
144, 147, 173, 179, 193, 199,
200, 201, 229, 230, 233, 241,
244, 285, 327, 334, 337, 347,
351, 374, 377, 379, 422,
433, 434, 435, 436.
Filibe, 27, 28, 63, 86, 199, 373.
firengi ee, 304.
Ftvvet, 102, 103, 317, 407.
G
Galata, 69, 70, 79, 88, 92, 98,
116, 146, 161, 167, 374, 411,
412. Gasulla, 10.
Gazne, 16, 79.
Ge-Paleolitik, 9.
gedele, 314, 316, 399, 420, 425.
gedik, 317.
Gelibolu, 32, 57, 58, 59, 63, 64,
165, 194, 195, 247, 370, 433.
Gerede, 246, 427.
Gktrkler, 12, 13.
Grayson, 342.
Grek, 11, 15, 243, 408.

Grek vazo resimleri, 11.

gl, 180, 181, 251, 271, 273, 400.
gne timan; 250, 400, 428.
Grc,79, 161, 191, 222, 223,
378.
H
H. B. Kunter, 27, 50, 57, 65, 68,
69, 71, 72, 75, 76, 77, 78, 80,
81, 82, 86, 88, 94, 95, 98,
280.
Hal Seferi, 17.
Halife Osman, 13.
Hammer,20, 21.
Harc- Hassa Defteri, 334.
Havacba, 376. hayme, 320.
Hazar Denizi, 12.
Hazinedarba, 322.
hazinedarba, 321. hilal kuram,
251, 260, 402, 429.
Hilat Hazinesi, 321.
Hind, 244, 252.
Horasan Trkleri, 13.
Hnemame, 14, 20, 21, 27, 39,
41, 46, 47.
Hunlar, 1, 12. hrfet, 320.
htayi,270, 402.
Hz. Muhammed, 13, 28, 29, 56,
241.
I-
Bayezid, 25, 31, 44, 59, 62, 69,
70, 78, 173, 174,
192, 193, 194, 200,
230, 233, 234, 325,
327, 328, 330, 349, 368,
373, 377.
ibik, 311, 402.
bn-i Batuta, 102.
Hazine, 321.

441

kozAhmed,61, 186, 194 325

inci, 313, 403.
lhanh ehnamesi, 18.
mparator Heraklios, 16.
mparator Leo VI., 16.
ngiliz okular, 274, 275.
ngilizler, 1, 275.
ran, 12, 23, 39, 53, 56, 57, 78,
126, 163, 172, 174, 193233
244, 252, 262, 263, 266,
268, 286, 309, 329, 347,
403
skandinav, 16.
skenderiye, 58.
psala, 58, 200.
skit, 1, 11, 12, 14, 243, 403, 408.
skitler, 11, 12, 14, 408.
spanya, 9, 10.
stanbul Fetih Cemiyeti, 50, 432.
stanbul Okspor Kurumu, 333,
335, 340, 344, 347.
znik, 17.
J
JackFlinton,324.
Japon avu oklar, 297.
K
kaba telli, 281, 404.
Kabza kuram, 251.
kabza kuram, 251, 260, 404, 429.
Kad Naibi, 376.
kaftanclar, 321.
kalkanclar, 321.
Kalp, 281.
Kanuni,23, 25, 27, 31, 58, 62, 64,
70, 83, 123, 128, 131, 148, 150,
163, 164, 177, 180, 197,
233, 238, 327, 330, 351,
369, 370, 379, 381, 382.
Kapkulu Ocaklar, 20, 23, 26,
44, 321, 322.

karabatak, 254, 286, 292 293 iac

405, 411.
Karlsruhe, 23, 339, 344, 351
Karlk, 70, 129, 153, 155.
Karlar emesi, 83, 84, 138, 141
144, 145, 148, 154.
Kasrel-Hayrel-Garbi, 13.
Kasmpaa, 68, 71, 75, 82, 86, 97
ka, 310, 397, 406, 430.
Kayseri, 166.
Kaz Da, 278. ke, 315.
Kemah, 31, 220, 370.
kemangeran,321. kes, 315.
Kesik tip, 266.
KETHDA, 184.
Kethda, 135, 156, 158, 342, 345,
357, 359, 383, 384, 385, 386.
kethda, 183, 319, 358, 359, 360,
383. ki, 315, 316.
Kiler-i Amire, 87.
Kilikya sikkesi, 11, 285.
Kitabl-Agani, 14, 244.
Kitabl-Bulhah, 245.
Kitabt-Tryak, 245.
Klasik tip, 266.
KLOPSTEG,435.
Klopsteg, 34, 253, 275, 336.
Koo, 16.
Koaz,281. koaz,281, 303, 407.
kou otu, 277, 285, 305, 312.
kompozit, 10, 11, 12, 13, 243,
244, 245,247, 252, 262,407, 413.
kompozit yay, 10, 11, 12, 13,
407, 413.
Konya, 17, 19, 58, 201, 245, 328,
433.
Kore, 252.
Krakow Naradowe Mzesi, 13.
ktiban, 309.

442

Kuu, 135, 223.

kuu, 288, 290, 292, 293, 403.
Kul Oba, 11, 243.
Kulak, 311.
kulak, 255, 277, 310, 318, 401,
408, 429, 430.
Kulaksz, 73, 83, 129, 219.
kullablama, 309, 407, 408.
Kumtura, 12.
Knhiil-Ahbar,32, 58, 63, 70, 78,
89.
Knhl-ahbar, 70.
Kuray, 11. kurman, 315, 316.
kurugluk,315.
Ktahya, 58, 165, 433.
Kuzey Afrika, 10.
Klavuz, 297.
klavuz, 111, 174, 269, 396, 402,
407.
Kl, 133. kl, 320. kllar,
55, 321. krclar, 19, 321.
Krm, 25, 94, 243, 244, 252, 265,
266.
Kzl, 12, 21, 108, 141, 172, 281.
L
Ladik, 58.
Lalizade boyu, 168, 291, 292, 409.
Lazkiye, 58.
Londra, 46, 274.
LosCaballos, 10.
Ligct-i ehname, 316.
Lgat-i Nimetullah, 316.
M
Macar, 13, 20.
Magdalenian, 9.

Maglemosian kltr, 9.
Malazgirt, 16, 17.
Manchester University Museum,
334 341, 344, 345.
manda boynuzu, 312. mandal,
310, 407, 409.
Manisa, 58, 163, 234, 329, 332,
334, 369, 381, 382.
Manisa Mzesi, 332, 334, 338.
Manuel Comnenos, 17.
Mara, 58.
Mavera n-Nehr, 15.
Medler, 12.
Mekke, 58.
Memluk, 30, 38, 195, 246.
Menemen, 247.
meremmet, 290, 291, 304, 305,
322, 422, 426, 429. mertek, 260,
411, 427.
Mesolitik, 9, 10.
mevacib, 321, 322, 351, 363, 379.
meydanlk, 169, 182, 198, 211,
232, 235, 251, 269, 271, 273,
413.
miyane,282, 285.
MORA, 356.
Morella la Vella, 10.
mcevvef, 277, 278, 289, 291,
298, 299, 405, 413.
Msr, 12, 53, 56, 57, 58, 62, 157,
170, 174, 188, 195, 196,
208, 212, 231, 238, 246,
328, 336, 338, 339, 340,
344, 345, 347, 349, 350.
367.
N
N. A. Faris, 30, 252, 253, 261,
269, 282, 285, 286, 300, 309.
nakkalar, 321, 322. nalnc, 62,
320.
narn, 6, 11, 29, 50, 59, 71, 94,
265, 268. 272, 310, 399. 430.

443

Neri, 20, 21.

nebi, 13.
Necmeddin Okyay, 347.
NEME, 356, 357.
Neolitik, 9.
New York Metropolitan Museum
of Art
12.
Ni kalesi, 20.
Nibolu, 21, 319.
Nimten, 281. niyamgeran, 321.
Norrnan, 16.
Nusretname,40, 43, 104.

Pardar, 11, 12, 42.

Pete, 58, 169, 183.
Peenekler, 16.
pelenk,281, 418.
Pencikent, 11.
Persler, 11, 12.
pitahta, 282.
Polonya, 13, 267.
Polonya yaps, 267.
Polonya yay, 13.
Portekizliler, I. pota, 293.
PRLEPE,356.
Q

O
Ouz-Trkmen, 3.
OHR.353.
ok kandili, 316.
oka timar vermek, 280.
oku kavimler, 1, 2, 4.
Okular ars, 88, 163, 232, 378.
kz boynuzu, 247, 396, 405, 427.
mer, 62, 152, 154, 169, 214, 226,
325, 326, 344. ordu aas, 319, 320.
Ordu-yu Hmayun, 320.
orducu esnaf, 22, 26, 31, 319, 320,
370.
Orhon, 11.
Oriental Antiquities, 347.
Osmanl, 6, 13, 14, 18, 19, 20, 21,
22, 23, 24, 25, 26, 27, 39,
40, 53, 55, 56, 57, 58, 63,
68, 103, 119, 158, 240, 241, 244,
245, 246, 260, 268, 269, 274, 298,
309, 317, 321, 322, 325, 329.
Osmanl-Trk yaylar, 244.
P
Paleolitik, 9, 10.
Parpello, 9.

Quick,344.
R
R. Grousset, 1.
R. Montagne, 1.
R. P. Elmer, 30, 252, 253, 261,
269, 282, 285, 286, 300, 309.
Ren, 12, 285.
Ridaniye,370.
Roma, 12.
Rothacker, 2. rvet, 320.
Rubnk, 18.
Rumeli Ouzlan, 16.
RUS, 355, 356, 357, 381, 382.
Rus Seferi, 181.
Rstem Paa, 23, 90, 178, 180,
368. S
sadak, 314, 315, 316, 420, 425,
428.
sarl yay, 249, 264, 267, 324,
332, 335, 336, 341, 349, 350,
419, 420, 425.
Sakalar, 12.

444

Salankamen, 23, 328, 339. sandaloz

revgan, 250, 421. san balmumu,
269, 306.
Sasaniler, 11.
saz telli, 281, 421.
Seluklular, 6, 13, 14, 16, 17, 19,
244.
Semerkand, 15.
Serblk, 43, 321, 333, 336, 342,
344, 352, 356, 357, 358, 359,
361, 370, 382, 383, 384, 385,
386.
Seroda,321, 345, 358, 359, 360,
383, 384, 386.
Sibirya, 10.
Sicill-i Osnani, 92, 96, 432.
Sind yay, 243.
sinir kalemi, 249, 260, 421.
sinir tara, 247, 260, 421. sinirsek,
246, 256, 421.
Sinop,221, 336, 341.
siperduzan, 321.
Slav, 16.
Sofya, 31, 58, 186, 238.
Solutrean, 9.
Sorguu esnaf, 279.
sorguular, 321.
soya, 276, 282, 283, 284, 285,
288, 289, 293, 304, 305, 393,
421, 422.
shr, 286.
Sleymaniye,25, 31, 32, 42, 44, 52,
214, 321, 431, 432, 433.
Sultan Abdlaziz, 76, 324, 342.
Sultan Ahmed Han- Salis, 333.
Sultan Bayezid, 328, 329.
Sultan II. Mahmud, 33, 75, 80, 82,
83, 88, 97, 107, 108, 109,
117, 121, 128, 130, 131, 132,
134, 142, 143, 145, 150, 151,
154, 157, 159, 179, 198, 201,
202, 203, 205, 208, 209, 213,

235, 236, 241, 254, 258, 280,

340, 342, 433, 436.
Sultanili.Mustafa, 174, 176, 334.
Sultan III. Selim, 104, 113, 138,
177,
189, 192, 223, 240, 284, 346.
Sultan Kl Arslan, 17.
Sultan Yavuz Selim, 223, 377,
378. snnet, 14, 29, 38, 46, 54,
55, 80, 102, 116, 334.
Suriye, 12, 13, 243.

aghal B. Said Kai, 310.

am, 58, 114, 174, 196, 238, 240,
274, 347, 348.
am elii, 240.
avhat, 13.
ehname, 18, 244, 316.
ehzade Mustafa, 381.
emirgeran, 321.
erif Nasr, 14.
eyhI-Meydan, 24.
iraz, 244.
ehaneyay,263, 423.
T
Tabakatl-Memalik fi
Derecatl- Mesalik, 40.
Taberi, 13, 14, 37, 38.
Tactica, 16.
Tak- Bustan, 243.
talimhane yay, 47, 254.
Tarm Havzas, 12.
tain, 248, 249, 259, 421, 424.
Tara Hazinesi, 321.
Tatarlar, 1, 13, 25, 38.
Tayboga, 4, 14, 29, 30, 38, 41,
42, 56, 250, 270, 272, 301,
306, 308, 309, 310, 314.

445

Tebriz, 31, 39, 195, 199, 322 370

tekne kuram, 251, 260, 424 429
temren inesi, 278, 284, 285 298,
425.
tencek, 260.
tepecik, 46.
tepelik, 145, 198, 203, 260 42s
terlikiler, 321.
Tersane Bahesi, 74, 83, 333
tesbihiler, 321.
Tezkiretr-Rumat, 72.
Tezkiret r-Rumat, 49, 71 84 85
290.
Thevenot, 44.
Trhala, 163.
TRAN, 358.
tilki ya, 269.
timarlyay, 164, 249, 250, 251, 263,
302, 343, 425.
Tire, 55, 58, 230.
tirgeran, 321.
Tokat, 58, 238.
ton, 242, 249, 251, 255, 264, 265,
269, 270, 272, 309, 399, 425, 426.
ton dm, 251, 264, 270, 271,
425, 426. .
ton kertii, 4, 242, 255, 265, 270,
272, 399, 425.
ton sargs, 249.
Topkap Saray Mzesi, 13, 241,
244, 252, 256, 257, 258, 263,
272, 278, 288, 306, 328, 431,
432, 433, 435.
Tosya, 334.
Toxophilite Society, 274.
Tozkoparan skender, 25, 31,
61, 64, 65, 67, 126, 27 144,
148, 163, 164, 193, 234,
238, 259, 318, 327, 37 .
tozlu yay, 250, 264, 267, 326,
425, 426.
Trabzon, 40, 57.

Turul Bey, 14.

Tfek, 23.
tfek,23, 24, 44, 93, 414.
Tfenkhane-i Amire, 321.
Tuhfetl-Hasib.33, 87. 91, 182,
224.
Tuhfets-Seniyye, 315.
tula, 2, 9, 10, 11, 12, 49, 65, 69,
102, 248, 250, 262, 284,
287, 289, 309, 311, 312, 396,
397, 398.
Tuna, 12, 169, 248.
Turanllar, 11.
Trkler, 1, 2, 4, 5, 7, 11, 13, 14,
15, 16, 17, 18, 19, 24, 28, 35, 37,
38, 41, 42, 45, 46, 158, 240, 244,
251, 263, 267, 275, 297, 298,
421.
U-
Ukbe bin Amirl-Cehdi, 28.
ulufe, 196, 233.
Urmia Vaspurakan Krall, 6.
Usturumca, 58.
Uygur duvar resmi, 16.
Uzunarl,20, 23, 25, 26, 40, 44,
322.
skdar, 58, 85, 86, 93, 96, 107,
116, 180, 198, 201, 212, 219,
226, 272, 411.
skp, 58, 368.
V
Valencia, 9.
Van, 15, 216.
Van Gl, 6.
Vardar Yenicesi, 58.
Varka ve Glah, 17, 245, 314.
Vehbi Smamesi, 79.
vekilhar, 98, 101, 103, 173, 321,
412.

446

Vezir-i azam, 72.

Vezir-i Azam, 320.
Vezneciler, 241, 318,
Vkingler, 1.
Viyana Kuatmas, 23, 25, 187, 223,
239, 371.
Volga, 11, 247, 248.
Volltorta, 10.
W
W. F. Paterson, 261.
Waffensammlung des
Kunsthistorischen Museum,339.
Wiggins, 297, 344.
Wiltshire, 10.
Y
yakn kestirme, 391.
yamak, 319.
yapm kalitesi, 4, 321.
yaruk yelim, 247, 394.
Yavuz Sultan Selim, 47, 70, 174,
188, 322.
yay asks, 249, 411, 427.
yay halkas, 249, 257, 258, 326, 347,
392, 400, 428.
yay kesesi, 250, 314, 428.
yay sand, 250, 267, 425, 428. yay
trps, 259. yayke, 317, 428.
Yekpare boumlu, 278.
Yekpare boumsuz, 278.
yen, 102, 106, 314, 406, 411, 430.
Yenieri Oca, 22, 43, 73, 161, 187,
192, 193, 199, 210, 218, 237, 321,
363, 380.
Yenieri oca, 24, 184, 199, 371,
373, 378.
yiitba, 319.
Yorkshire, 324, 344.
Yuvarlak tip, 266.

Z
zarboku,47, 412, 414, 430.
zarbzen,47, 430.
zergerdan oku, 278, 430.
zergerdan yeksvar, 430.
zeytuni,278, 291, 293, 295, 392,
419, 420, 424, 426, 430.
zira- mimari,48, 253, 272, 290,
293 294.

447

RESMLER

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

80

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130

131

132

133