Tarih 9 2014-2015 - Biryay

ORTARETM
ORTARETM
Behet NDER
Kitaplk Yaynclk San. ve Tic. Ltd. ti.

Atatrk Bulvar Gama Merkezi Nu.: 97/33
Kzlay/ANKARA
tel.: (0312) 419 60 15
EDTR
Yusuf GZEL
DL UZMANI
kran AKINCI
GRSEL TASARIMCI
Adile ZL
REHBERLK VE GELM UZMANI

Vedat AHN
LME VE DEERLENDRME UZMANI

Grhan KMRC
PROGRAM GELTRME UZMANI

Sleyman AYHAN
STKLL MARI
Korkma, snmez bu afaklarda yzen al sancak;
Snmeden yurdumun stnde tten en son ocak.
O benim milletimin yldzdr, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:

Dn altndaki binlerce kefensiz yatan.
Sen ehit olusun, incitme, yazktr, atan:
Verme, dnyalar alsan da bu cennet vatan.
atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kahraman rkma bir gl! Ne bu iddet, bu cell?
Sana olmaz dklen kanlarmz sonra hell.
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll.
Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?

heda fkracak topra sksan, heda!
Cn, cnn, btn varm alsn da Huda,
Etmesin tek vatanmdan beni dnyada cda.
Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Hangi lgn bana zincir vuracakm? aarm!
Kkremi sel gibiyim, bendimi iner, aarm.
Yrtarm dalar, enginlere smam, taarm.
Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:

Demesin mabedimin gsne nmahrem eli.
Bu ezanlar -ki ehadetleri dinin temeliEbed yurdumun stnde benim inlemeli.
Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,

Benim iman dolu gsm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasl byle bir iman boar,
Medeniyyet dediin tek dii kalm canavar?
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,

Her cerhamdan lh, boanp kanl yam,
Fkrr ruh- mcerret gibi yerden nam;
O zaman ykselerek ara deer belki bam.
Arkada, yurduma alaklar uratma sakn;

Siper et gvdeni, dursun bu hayszca akn.
Doacaktr sana vadettii gnler Hakkn;
Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn
Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!

Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell.
Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihll;
Hakkdr hr yaam bayramn hrriyyet;
Hakkdr Hakka tapan milletimin istikll!
Mehmet kif ERSOY

3
GENLE HTABE
Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk Cumhuriyetini, ilelebet
muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin en kymetli
hazinendir. stikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dhil ve
hric bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa mecburiyetine
dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin imkn ve eraitini
dnmeyeceksin! Bu imkn ve erait, ok namsait bir mahiyette tezahr edebilir.
stikll ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi
bir galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn kaleleri zapt
edilmi, btn tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her
kesi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak
zere, memleketin dhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet
iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs menfaatlerini, mstevllerin siyas
emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde harap ve btap dm
olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi vazifen, Trk
istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhta olduun kudret, damarlarndaki asil
kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal $7$7h5.
Mustafa Kemal ATATRK
ORGANZASYON EMASI
nitenin
nitenin ad
numaras
renilmesi
gereken kavramlarn verildii
blm
n bilgilerinizden yararlanarak
aratrmalar yapmanz, yorumlarda bulunmanz, gr ve
dncelerinizi aklamanz iin
dzenlenmi sorular.
Konu
bal
1. nite
Tarih Bilimi
1. NTE: TARH BLM
Temel Kavramlar
A. TARH BLMNE GR
l Ariv
l Belge (Kaynak)
l Nesnellik
l Olay
KONULAR
A.
B.
C.
.
D.
E.
F.
G.
.
l Olgu
TARH BLMNE GR
TARHTE ZAMAN VE TAKVM
TARH RENMENN AMA VE YARARLARI
TARH OLAYLARIN DEERLENDRLMES
TARH OLAY VE OLGULARA FARKLI BAKI
AILARI
YEN BLGLER IIINDA TARH BLGLERN
DEEBLR ZELL
TARH ARATIRMACILII VE TARH YAZICILII
TARH BLMNN DER BLMLERLE LKS
TARH OLMANIN GEREKTRD ARTLAR
l Tarih
l Tarihi
l Veri
Hazrlk almalar
1. Tarihte meydana gelen olaylar renmek istememizin nedenleri
neler olabilir?
2. Yanda verilen kavramlar size neleri artrmaktadr?
Cicero (iero) ve Geothe (Gte)den alntlarn bulunduu aadaki metni okuyarak sorular
cevaplaynz.
Ciceroya gre tarih Yzyllarn tan, gerein , yaamn efendisi ve gemiin habercisidir.(1)
Goethe 3000 yllk gemiinin hesabn yapamayan insan, gnbirlik yaayan insandr. diyordu. Biz
gerekten biliyor muyuz tarihimizi? Gelecek iin planlar yapyoruz. lerlemek, kendimizi gelitirmek, ailemize ve ocuklarmza iyi bir gelecek vermek iin, toplumumuz iin, lkemiz iin alyoruz. Ama gelecee
yn verebilmek iin gemii bilmek gerekmez mi? Aacn kkne su dkmeden meyve almak mmkn
deilse, tarihi bilmeden gelecee adm atmak da mmkn deildir. (2)
1. Cicero tarih iin yzyllarn tan... demektedir. Bu szden ne anladnz aklaynz.
2. Goethe 3000 yllk gemiinin hesabn yapamayan insan, gnbirlik yaayan insandr. szyle
ne anlatmak istiyor? Aklaynz.
1. TARH VE NSAN
Tarih, insan topluluklarnn gemiteki faaliyetlerini (din, siyasi, ticari, sosyal vb.), birbirleriyle olan ilikilerini sebep-sonu ilikisi iinde, yer ve zaman gstererek, belgelere dayal inceleyen bir bilim daldr. Sosyal
bir bilim olan tarihi meydana getiren en nemli ge insandr. nk insan birok olayn ve gelimenin yaanmasnda etkilidir. Bu nedenledir ki tarihi yapan insandr. Tarih genellikle insann zihninde gemie ait bir
kavram olarak yer alr. Bu da insann zaman kavram ve bilincinin farknda olduunun bir gstergesidir.
Bulunduumuz an, hem gemii hem de gelecei kapsayan bir zaman keifidir.
slam tarihisi ve sosyolou bni Haldunun Gemiler gelecee, suyun suya benzemesinden daha ok
benzer.(3) sz, gemi ve gelecek arasndaki ilikinin ne kadar nemli olduunu ortaya koymaktadr.
Gnmzdeki olaylar anlayp deerlendirebilmemiz iin gemiteki olaylar iyi irdelememiz gerekir. Tarih
Tenkidinin Unsurlar adl eseri ile tannan Leon Halkin (Leon Halkn) Gemii biz ancak bakasnn aracl
sayesinde tanmaktayz.(4) demitir. Tarih bu ynyle gemi ve gelecek arasnda bir kpr grevi stlenir.
Hepimiz, yaadmz toplumun bugne nasl geldiini doal olarak merak ederiz. Nereden gelip nereye gidiyoruz? sorusunu birok kez kendimize sorarak cevap bulmaya almzdr. Tarih bilimi bize bu sorularn
cevabn vermektedir.
Gemiler gelecee, suyun suya benzemesinden daha ok benzer. sznden hareketle tarihin insan yaamndaki yeri ve nemi hakknda neler sylenebilir?
_______________________
(1) Komisyon, Tarih Yazmnda Yeni Yaklamlar, s. 75.
(2) lber Ortayl, Tarihin zinde, s. 105.
(3) Necmettin ahinler, Tarihe Adanm Szler, s. 37.
(4) Leon Halkin, Tarih Tenkidinin Unsurlar, s. 24.
11
nitede yer alan

konu balklar
niteyi destekleyen
grsel
Sayfada numaralandrlarak verilen alntlarn kaynan gsteren

dipnotlar
12
leni srecini
yorumlamanz,
neden sonu
ilikisi kurmanz
ve karmlarda
bulunmanz iin
hazrlanm
soru
Konuya ilginizi ekmeye, merak

uyandrmaya ve n bilgilerinizi
harekete geirmeye ynelik olarak
konu banda verilmi
motivasyon blm.
ORGANZASYON EMASI
leniin pekitirilmesi
ve konunun daha iyi
anlalmas iin hazrlanm etkinlik
Konularn anlatld ileni metni
leni srecini desteklemek amacyla verilen;

altnda nite numaras,
nitedeki sras, tr ve
aklamas olan grsel
Farkl trde
hazrlanm
deerlendirme
sorularna ait
ynergeler
nite sonu
lme ve
deerlendirme sayfas
Uygarln Douu ve lk Uygarlklar
1. nite
nl tarihi Herodotos, Msr, Nil Nehrinin bir armaandr. demitir. Msr, yandaki fotorafta grlen Nil Nehrinin
ak ynne gre Aa (Kuzey) ve Yukar (Gney) Msr olmak
zere ikiye ayrlmtr. Msr Krall nom ad verilen kent devletlerinin birlemesiyle olumutur.
LME VE DEERLENDRME
A. Aadaki cmlelerde noktal yerlere stteki tabloda verilen kelime ve kelime gruplarndan
uygun olan yazarak cmleleri tamamlaynz.
Herodotosun, Msr, Nil Nehrinin bir armandr.

sznden neler anladnz syleyiniz.
Firavun ad verilen Msr Krallar tanrnn olu olarak
nitelendirilmekteydi ve yetkileri snrszd. Syledikleri her sz
tanr buyruu saylr, yasa olarak kabul edilirdi. Krallk babadan
2.6. Fotoraf: Nil Nehrinden bir grnm
oula geerdi.
lk ada Msrda brokrasi olduka gelimiti. Firavunlara devlet ynetiminde yardmc olan vezirler,
ktipler ve memurlar vard. Memurlar asillerden seilirdi. Msrda halk rahipler, askerler, katipler, tccarlar,
zanaatkrlar, iftiler, kleler olmak zere snflara ayrlrd. Bunlarn iinde firavunlar en st snf olutururdu. Kleler ise en alt snfta yer alrd. Hibir hakka ve hukuka sahip deillerdi.
Msr ekonomisinin temelini tarm oluturmutur. Tarm gelitirmek amacyla bataklklar kurutulmu,
sulama kanallar almtr. lkede hayvanclk, dokumaclk, maden ve seramik sanat da byk bir gelime
gstermitir. ok tanrl bir dine inanan Msrllarn en nemli tanrs Amon-Radr. Amon-Rann nemi yle
anlatlmtr: Gklerin ufuunda tan aartan ne kadar gzel ey canl Ra, ey hayatn klavuzu. Dnyay gnlne gre yarattn. Herkesi yerli yerine koydun. htiyac olan eyleri verdin herkese. Sen benim yreimdesin.
Gzlerin, gzelliin zerinde olduu srece insanlar senin saladn gle yaarlar. Ey Sen! Her zaman canl
ve mkemmel olan sen!(1) Msrllar hayatn lmden sonra devam edeceine inandklarndan cesedin rmemesi iin birtakm yntemler gelitirmilerdir. Bu yntemlerden en etkilisi llerin mumyalanmasdr.
Aada verilen Mumyalama Nasl Balamtr? adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
6. Etkinlik: MUMYALAMA NASIL BALAMITIR?

lm denilince ruhla bedenin birbirlerinden ayrlmas akla gelir. Ama Msrllar gmme srasnda rahiplerin ruhu ardklarna ve ruhun yeniden bedenle birletiine inanrlard. Byle bir birleme olduuna
gre lnn korunmas ve saklanmas gerekliydi. eitli ilalar ve metotlar kullanan Msrllar llerini
korumaya baladlar. Msrllar, llerini eve benzeyen mezarlara gmerlerdi. lnn sonsuza kadar yaamas iin gerekli yiyecek ve iecekleri de bu eve koyarlard.
Ivar Lssner (Ivar Lisner), Uygarln Douu, s. 58.
(zetlenmitir.)
1. Yukarda mumyalama ile ilgili bilgiler okudunuz. Bu bilgilere bakarak Msrda ahiret inancna ait neler syleyebilirsiniz?
2. Mumyalama anlay Msrda hangi bilimin ilerlemesine etki etmitir?
Msrllar, hiyeroglif ad verilen kendilerine zg bir yaz oluturmulardr. Bu yaz, anlatlmak istenen
nesnenin resmini izmekle balamtr. Bilim ve sanatta ileri olan Msrda astronomi, matematik, tp ve eczaclk olduka gelimitir. Matematikte ondalk sayy bularak ilk kez drt ilemi yapmlardr. Pi saysn bugnk deerine yakn olarak hesaplamalardr. Nilin ak ynne gre bir yl drder aylk blme (tamaekme-bime) ayrmlar ve bir yl 365 gn ve bir ay da 30 gn olarak hesaplamlardr. Bylece gne ylna
dayal takvimi icat etmilerdir.
M 800
Ganj Vadisinde ehir kltr
ykseldi. Yunanistanllar Fenike
Alfabesini kullanmaya balad.
M 700
Orta Asyada Tagar Kltr Dnemi
balad. skitler Orta Asyadan gelip Dou
Avrupaya yerleti.
M 650-600
Yunan ehirlerinde Tiranlar ortaya
kt. Anadoluda Lidyallar tarafndan
ilk maden para basld.
filoloji
epigrafya
yazl kaynaklar
dnemin koullar
hikyeci tarih
retici (faydac) tarih
Smerler
Msrllar
Asurlular
Babil
szl kaynaklar
Paleografya
1. Tarih eserleri dil asndan inceleyip yorumlayarak tarihe yardmc olan bilim dalna .........................
denir.
2. Ay ylna dayal ilk takvimi ........................................., gne ylna dayal ilk takvimi ise ................................
bulmutur.
3. Tarihsel olaylar deerlendirilirken olaylarn yaand ................................................... dikkate alnmaldr.
4. Fermanlar, antlama metinleri, kil tabletler, gazete ve dergiler ....................................... ierisinde yer alr.
5. Herodotos ....................................... yazclnn kurucusu olarak kabul edilmektedir.
6. Zor durumlarda toplumun kendine gvenini artrma amacyla yazlan tarih eidine ..............................
denir.
B. Aadaki cmlelerden doru olanlarn bana D, yanl olanlarn bana Y harfi yaznz.
(....) Bir tarihi, olaylar deerlendirirken nesnel (objektif ) olmak zorunda deildir.
(....) Tarih olaylarn birden fazla nedeni ve sonucu vardr.
(....) Tarih bir olay kendinden sonraki olayn nedeni, kendinden nceki olayn sonucu olabilir.
(....) Tarih aratrmalarnda kullanlacak belgelerin gvenilir olup olmadn ortaya karmak iin i ve d
tenkit yntemleri kullanlr.
(....) Tarihiler bir olay ve olgu hakknda kantlara ve verilere dayanarak farkl yorumlar yapabilir.
(....) Bir tarih olay dorudan yaayan, gren veya bu olaylarn meydana geldii dnemde yaam yazarlarn verdikleri bilgilere ikinci elden kaynak denir.
C. Aadaki bilim dallarnn numaralarn ait olduu bilgilerin yanndaki parantezin iine yazarak
bilimlerle bilgileri eletiriniz.
1. Antropoloji
( ) Eski paralarn incelenmesi
2. Nmizmatik
( ) Olaylarn tarih srasna konmas
3. Kronoloji
( ) Kitabelerin okunmas
4. Epigrafi
( ) Eski rklarn incelenmesi
5. Arkeoloji
( ) Toprak ve su altnda kalan eserlerin ortaya karlmas
( ) Eski dillerin incelenmesi
. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.
1.
A)
C)
E)
Aadakilerden hangisi tarih olaylarn aratrlmasnda bavurulan yollardan biri olamaz?

Kronoloji ve coraf yadan yararlanmak
B) Kaynak taramas yapmak
Buluntular incelemek
D) Deney yapmak
Olaylar arasnda iliki kurmak
_______________________
(1) Ivar Lisnner, Uygarlk Tarihi, s. 51. zetlenmitir.
62
49
Tarihsel sre ierisinde meydana gelen olaylar incelerken

ayn zamanda dnyann farkl blgelerinde gerekleen olaylar
gsteren e zamanl tarih eridi
Sayfa numaras
SEMBOLLER VE ANLAMLARI
Konu ile ilgili

yapacanz hazrlklar
gsteren sembol
Aratrma
yapacanz konuyu
gsteren sembol
Tartma
yapacanz konuyu
gsteren sembol
NDEKLER
ORGANZASYON EMASI ............................................................................................................. 6
1. NTE : TARH BLM .....................................................................................................11

A. TARH BLMNE GR .............................................................................................................................................. 12
1. TARH VE NSAN ................................................................................................................................................................... 12
2. TARHN KONUSU ................................................................................................................................................................ 13
3. TARHSEL OLAY, OLGU VE TARH LKS .......................................................................................................... 13
4. TARHTE NEDENSONU, YERZAMAN LKS ..................................................................................................... 14
5. TARH BLMNN YNTEM ............................................................................................................................................ 15
6. TARHN TASNF SINIFLANDIRILMASI ................................................................................................................... 18
B. TARHTE ZAMAN VE TAKVM .............................................................................................................................................. 20
1. TAKVMN ORTAYA IKII VE TANIMI ........................................................................................................................ 20
2. TRKLERN KULLANDII TAKVMLER ....................................................................................................................... 22
C. TARH RENMENN AMA VE YARARLARI ............................................................................................................... 24
1. TARH RENMENN AMALARI .................................................................................................................................. 24
2. ATATRK VE TARH ............................................................................................................................................................. 26
. TARH OLAYLARIN DEERLENDRLMES ................................................................................................................... 28
D. TARH OLAY VE OLGULARA FARKLI BAKI AILARI .............................................................................................. 30
E. YEN BLGLER IIINDA TARH BLGLERN DEEBLR ZELL ........................................................... 32
F. TARH ARATIRMACILII VE TARH YAZICILII ...................................................................................................... 34
1. GEMTEN GNMZE TARH YAZICILII ............................................................................................................ 34
2. TRKLERDE TARH YAZICILII ....................................................................................................................................... 36
G. TARH BLMNN DER BLMLERLE LKS .......................................................................................................... 39
. TARH OLMANIN GEREKTRD ARTLAR ............................................................................................................. 47
LME VE DEERLENDRME ................................................................................................................................................ 49
2. NTE : UYGARLIIN DOUU VE LK UYGARLIKLAR ............................................... 51

A. TARH NCES ALAR VE TARH ALARI ..................................................................................................... 52
1. YRYZNDE YAAMIN BALAMASI ......................................................................................................................... 52
2. TARH NCES ALAR ..................................................................................................................................................... 52
3. TARH ALARI .................................................................................................................................................................... 55
B. LK A UYGARLIKLARININ OLUUMU VE YAYILII ............................................................................................... 56
ORTAK MRASA DORU .................................................................................................................................................... 56
C. MEZOPOTAMYA, MISIR, RAN, HNT, N VE DOU AKDENZ UYGARLIKLARI ......................................... 58
1. MEZOPOTAMYA UYGARLII ........................................................................................................................................... 58
2. MISIR UYGARLII ................................................................................................................................................................. 61
3. RAN UYGARLII .................................................................................................................................................................. 63
4. HNT UYGARLII .................................................................................................................................................................. 64
5. N UYGARLII ..................................................................................................................................................................... 64
6. DOU AKDENZ UYGARLII ........................................................................................................................................... 65
7. ORTA ASYA KLTR BLGELER ................................................................................................................................... 66
. ANADOLU UYGARLIKLARI VE BU UYGARLIKLARIN EVRE KLTRLERLE LKLER
(HATTLER, HTTLER, YONLAR, URARTULAR, FRGLER, LDYALILAR) ............................................................... 67
1. HATTLER (M 2500-1700) .................................................................................................................................................. 67
2. HTTLER (M 1700-700) ..................................................................................................................................................... 68
3. YONYALILAR (M 1200-700) ............................................................................................................................................ 70
4. URARTULAR (M 900-600) ................................................................................................................................................. 71
5. FRGLER (M 800-676) .......................................................................................................................................................... 71
6. LDYALILAR (M 687-546) .................................................................................................................................................. 72
D. EGE VE ESK YUNAN UYGARLII ........................................................................................................................................ 73
1. GRT UYGARLII (M 3500-1200) .................................................................................................................................. 73
2. MKEN AKA UYGARLII (M 2000-1200) .................................................................................................................. 74
3. ESK YUNAN UYGARLII (M 1200-337) ...................................................................................................................... 74
4. SKENDER MPARATORLUU (M 336-323) ............................................................................................................... 75
E. ROMA UYGARLII ...................................................................................................................................................................... 76
BZANS DOU ROMA MPARATORLUU (M 395-1453) ......................................................................................... 78
LME VE DEERLENDRME ................................................................................................................................................ 79
PROJE GREV ............................................................................................................................................................................. 81
8
3. NTE : LK TRK DEVLETLER ..................................................................................... 82

A. TRK ADININ ANLAMI VE KKEN ................................................................................................................................... 83
B. ORTA ASYANIN CORAF ZELLKLER VE TRK GLER ............................................................................... 85
1. TRKLERN LK ANA YURDU ........................................................................................................................................... 85
2. ORTA ASYA TRK GLERNN SEBEPLER VE SONULARI ............................................................................. 86
C. LK TRK DEVLETLER ............................................................................................................................................................. 87
ASYA HUN BYK HUN DEVLET (M 220-MS 216) .................................................................................................... 87
. KAVMLER G ....................................................................................................................................................................... 96
D. AVRUPA HUN DEVLET ........................................................................................................................................................... 98
ATTLA DNEM .......................................................................................................................................................................... 99
E. KK TRKLER I VE II. KK TRK DEVLET .............................................................................................................. 101
1. I. KK TRK DEVLET (552-659) ..................................................................................................................................... 101
2. II. KK TRK DEVLET (682-744) ................................................................................................................................... 104
F. UYGUR DEVLET ....................................................................................................................................................................... 107
1. TRKN LKLER VE MAN DN ............................................................................................................................. 107
2. KANSU UYGUR DEVLET SARI UYGURLAR 8471226 ...................................................................................... 109
3. DOU TRKSTAN UYGUR DEVLET TURFAN UYGURLARI (856-1209) .................................................... 110
PERFORMANS GREV .......................................................................................................................................................... 110
G. ORTA ASYA VE AVRUPADA KURULAN DER TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI ................................... 111
1. AVARLAR ................................................................................................................................................................................. 111
2. BULGARLAR .......................................................................................................................................................................... 112
3. MACARLAR ............................................................................................................................................................................ 113
4. PEENEKLER ......................................................................................................................................................................... 113
5. KUMANLAR KIPAKLAR .............................................................................................................................................. 113
6. OUZLAR UZLAR ............................................................................................................................................................ 113
7. TRGLER ............................................................................................................................................................................ 114
8. HAZARLAR ............................................................................................................................................................................. 114
9. SBRLER SABRLER, SABARLAR ................................................................................................................................. 114
10. KMEKLER ............................................................................................................................................................................... 115
11. KARLUKLAR .......................................................................................................................................................................... 115
12. KIRGIZLAR ............................................................................................................................................................................. 115
LME VE DEERLENDRME ............................................................................................................................................. 116
4. NTE : SLAM TARH VE UYGARLII (13. YZYILA KADAR) ................................... 118

A. SLAMYETN DOUU SIRASINDA DNYANIN VE ARAP YARIMADASI'NIN GENEL DURUMU............ 119
1. SLAMYETN DOUU SIRASINDA DNYANIN GENEL DURUMU .............................................................. 119
2. SLAMYETTEN NCE ARAP YARIMADASI'NIN DURUMU ............................................................................... 121
B. SLAMYETN DOUU VE YAYILII ............................................................................................................................... 124
1. HZ. MUHAMMED'N PEYGAMBERLKTEN NCEK HAYATI ........................................................................... 124
2. HZ. MUHAMMED'N PEYGAMBERL ...................................................................................................................... 125
3. MSLMANLARA BASKI BALIYOR .......................................................................................................................... 125
4. HCRET VE MEDNE SLAM DEVLET ......................................................................................................................... 126
5. HZ. MUHAMMED DNEM SYAS OLAYLARI ....................................................................................................... 128
6. VEDA HACCI VE HZ. MUHAMMED'N VEFATI ........................................................................................................ 131
C. DRT HALFE DNEM (632-661) ...................................................................................................................................... 133
1. HZ. EBU BEKR DNEM 632634 ................................................................................................................................ 133
2. HZ. MER DNEM 634644 ......................................................................................................................................... 134
3. HZ. OSMAN DNEM 644656 ..................................................................................................................................... 136
4. HZ. AL DNEM 656661 ............................................................................................................................................... 137
. EMEVLER DNEM (661-750) ............................................................................................................................................. 138
1. HALFELK SORUNU ZMLENYOR ...................................................................................................................... 138
2. KERBELA OLAYI (10 EKM 680) ....................................................................................................................................... 139
3. MSLMANLAR AVRUPA'DA ......................................................................................................................................... 139
4. EMEVLER VE TRKLER ................................................................................................................................................... 140
5. EMEV DEVLET'NN YIKILMASI .................................................................................................................................. 140
6. EMEV DEVLET KLTR VE UYGARLII ................................................................................................................. 141
D. ENDLS EMEVLER DNEM (756-1031) ................................................................................................................... 142
ENDLS EMEV DEVLET'NN KURULUU ................................................................................................................... 142
E. ABBASLER DNEM (750-1258) ......................................................................................................................................... 144
ABBAS DEVLET'NN KURULUU ....................................................................................................................................... 144
9
F.
TRK-SLAM BLGNLER ..................................................................................................................................................... 147

SLAM DN VE BLM ANLAYII .......................................................................................................................................... 147
PERFORMANS GREV .......................................................................................................................................................... 150
5. NTE : TRK-SLAM DEVLETLER (10-13. YZYILLAR) ........................................... 153

A. TRKLERN SLAMYET KABUL .................................................................................................................................. 154
1. TRKLER NEDEN MSLMAN OLDU? ..................................................................................................................... 154
2. TRKLERN SLAM DNNE OLAN HZMETLER ................................................................................................... 156
3. MISIR'DA KURULAN LK TRK SLAM DEVLETLER ............................................................................................ 157
B. KARAHANLILAR (840-1212) ................................................................................................................................................. 159
1. KARAHANLI DEVLET'NN KURULUU ..................................................................................................................... 159
2. KARAHANLI DEVLET'NN YIKILMASI ...................................................................................................................... 160
3. KARAHANLI DEVLET'NN KLTR VE UYGARLII ........................................................................................... 160
C. GAZNELLER 9631183 ......................................................................................................................................................... 163
1. GAZNELLER DEVLET'NN KURULUU .................................................................................................................... 163
2. GAZNELLER DEVLET'NN YIKILMASI, KLTR VE UYGARLII .................................................................. 165
. BYK SELUKLU DEVLET 10401157 ...................................................................................................................... 166
OUZLAR ...................................................................................................................................................................................... 166
D. MALAZGRT SAVAI (1071) ................................................................................................................................................... 170
ALP ARSLAN DNEM 10631072 ...................................................................................................................................... 170
E. MALAZGRT SAVAI SONRASI BYK SELUKLU DEVLET (1072-1157) ...................................................... 174
1. MELKAH DNEM 10721092 ................................................................................................................................... 174
2. FETRET DEVR VE BYK SELUKLU DEVLET'NN YIKILMASI .................................................................... 176
F. BYK SELUKLU DEVLET'NN KLTR VE UYGARLII ................................................................................... 178
DEVLET TEKLATI ................................................................................................................................................................... 178
6. NTE : TRKYE TARH (11-13. YZYIL) .................................................................. 186

PROJE GREV ............................................................................................................................................................................ 187
A. MALAZGRT SAVAI SONRASI ANADOLUDA KURULAN TRK DEVLET VE BEYLKLER ................... 188
1. DANMENTLLER 10801178 ....................................................................................................................................... 189
2. SALTUKLULAR 10721202 .............................................................................................................................................. 190
3. MENGCEKLLER 10801228 ........................................................................................................................................ 190
4. ARTUKLULAR ....................................................................................................................................................................... 190
5. AKA BEYL VE TRK DENZCL ....................................................................................................................... 191
6. ANADOLU'DA KURULAN DER TRK BEYLKLER ............................................................................................ 191
B. TRKYE SELUKLU DEVLET'NN KURULUU ......................................................................................................... 192
1. KUTALMIOLU SLEYMAN AH DNEM 10751086 .................................................................................... 192
2. I. KILI ARSLAN DNEM 10921107 ........................................................................................................................ 193
3. I. MESUD DNEM 11161155 ....................................................................................................................................... 193
C. HALI SEFERLER ..................................................................................................................................................................... 194
1. HALI SEFERLERNN NEDENLER .............................................................................................................................. 194
2. HALI SEFERLERNN SONULARI ............................................................................................................................. 197
. TRKYE SELUKLU DEVLET'NN YKSELME DNEM, KLTR VE UYGARLII ................................. 199
1. TRKYE SELUKLU DEVLET'NN YKSELME DNEM .................................................................................. 199
2. TRKYE SELUKLU DEVLET'NN KLTR VE UYGARLII ........................................................................... 203
D. LHANLI DEVLETNN ANADOLU VE ORTA DOUYA ETKLER ..................................................................... 209
1. CENGZ HAN VE MOOL DEVLET 11961227 ...................................................................................................... 209
2. LHANLILAR 12561335 .................................................................................................................................................. 209
E. KSEDA SAVAI VE TRKYE SELUKLU DEVLET'NN YIKILMASI ............................................................. 211
1. BABA SHAK SYANI VE KSEDA SAVAI ............................................................................................................... 211
2. TRKYE SELUKLU DEVLET'NN YIKILMASI ...................................................................................................... 212
3. ULARDA YAAM VE KNC TRK BEYLKLER ................................................................................................... 212
LME VE DEERLENDRME ALIMALARI YANIT ANAHTARI ...................................................................... 216
KRONOLOJ .................................................................................................................................................................................. 218
SZLK .......................................................................................................................................................................................... 220
KAYNAKA .................................................................................................................................................................................. 225
TRKYE HARTASI ................................................................................................................................................................. 230
TRK DNYASI HARTASI ................................................................................................................................................... 231
10
1. nite
1. NTE: TARH BLM

KONULAR
A.
B.
C.
.
D.
E.
F.
G.
.
TARH BLMNE GR
TARHTE ZAMAN VE TAKVM
TARH RENMENN AMA VE YARARLARI
TARH OLAYLARIN DEERLENDRLMES
TARH OLAY VE OLGULARA FARKLI BAKI
AILARI
YEN BLGLER IIINDA TARH BLGLERN
DEEBLR ZELL
TARH ARATIRMACILII VE TARH YAZICILII
TARH BLMNN DER BLMLERLE LKS
TARH OLMANIN GEREKTRD ARTLAR
11
Tarih Bilimi
Temel Kavramlar
A. TARH BLMNE GR
l Ariv
l Belge (Kaynak)
l Nesnellik
l Olay
l Olgu
l Tarih
l Tarihi
l Veri
Hazrlk almalar
1. Tarihte meydana gelen olaylar renmek istememizin nedenleri
neler olabilir?
Cicero (iero) ve Geothe (Gte)den alntlarn bulunduu aadaki metni okuyarak sorular
cevaplaynz.
Ciceroya gre tarih Yzyllarn tan, gerein , yaamn efendisi ve gemiin habercisidir.(1)
Goethe 3000 yllk gemiinin hesabn yapamayan insan, gnbirlik yaayan insandr. diyordu. Biz
gerekten biliyor muyuz tarihimizi? Gelecek iin planlar yapyoruz. lerlemek, kendimizi gelitirmek, ailemize ve ocuklarmza iyi bir gelecek vermek iin, toplumumuz iin, lkemiz iin alyoruz. Ama gelecee
yn verebilmek iin gemii bilmek gerekmez mi? Aacn kkne su dkmeden meyve almak mmkn
deilse, tarihi bilmeden gelecee adm atmak da mmkn deildir. (2)
1. Cicero tarih iin yzyllarn tan... demektedir. Bu szden ne anladnz aklaynz.
2. Goethe 3000 yllk gemiinin hesabn yapamayan insan, gnbirlik yaayan insandr. szyle
ne anlatmak istiyor? Aklaynz.
1. TARH VE NSAN
Tarih, insan topluluklarnn gemiteki faaliyetlerini (din, siyasi, ticari, sosyal vb.), birbirleriyle olan ilikilerini sebep-sonu ilikisi iinde, yer ve zaman gstererek, belgelere dayal inceleyen bir bilim daldr. Sosyal
bir bilim olan tarihi meydana getiren en nemli ge insandr. nk insan birok olayn ve gelimenin yaanmasnda etkilidir. Bu nedenledir ki tarihi yapan insandr. Tarih genellikle insann zihninde gemie ait bir
kavram olarak yer alr. Bu da insann zaman kavram ve bilincinin farknda olduunun bir gstergesidir.
Bulunduumuz an, hem gemii hem de gelecei kapsayan bir zaman keifidir.
slam tarihisi ve sosyolou bni Haldunun Gemiler gelecee, suyun suya benzemesinden daha ok
benzer.(3) sz, gemi ve gelecek arasndaki ilikinin ne kadar nemli olduunu ortaya koymaktadr.
Gnmzdeki olaylar anlayp deerlendirebilmemiz iin gemiteki olaylar iyi irdelememiz gerekir. Tarih
Tenkidinin Unsurlar adl eseri ile tannan Leon Halkin (Leon Halkn) Gemii biz ancak bakasnn aracl
sayesinde tanmaktayz.(4) demitir. Tarih bu ynyle gemi ve gelecek arasnda bir kpr grevi stlenir.
Hepimiz, yaadmz toplumun bugne nasl geldiini doal olarak merak ederiz. Nereden gelip nereye gidiyoruz? sorusunu birok kez kendimize sorarak cevap bulmaya almzdr. Tarih bilimi bize bu sorularn
cevabn vermektedir.
Gemiler gelecee, suyun suya benzemesinden daha ok benzer. sznden hareketle tarihin insan yaamndaki yeri ve nemi hakknda neler sylenebilir?
_______________________
(1) Komisyon, Tarih Yazmnda Yeni Yaklamlar, s. 75.
(2) lber Ortayl, Tarihin zinde, s. 105.
(3) Necmettin ahinler, Tarihe Adanm Szler, s. 37.
(4) Leon Halkin, Tarih Tenkidinin Unsurlar, s. 24.
12
1. nite
2. TARHN KONUSU
1.1. Fotoraf: G
1.1. Resim: Kurtulu Sava

(www.tsk.mil.tr)
1.2. Fotoraf: Halkoyunu Gsterisi
Yukardaki grsellerden anlalaca gibi g, sava, kltr gibi insanlar ilgilendiren her trl faaliyet
tarihin konusunu ve inceleme alann oluturmaktadr. Tarihin inceledii konular ierisinde doal afetler de
bulunmaktadr. nk bu afetler insanlar eitli ekillerde etkilemektedir. rnein toprak kaymas corafyann konusudur. Ancak toprak kaymasnn yaand blgedeki insanlarn evlerinin yklmas, ekonomik skntlar ekmeye balamalar ve yaadklar blgeleri terk etmeleri tarihin ilgi alanna girmektedir.
3. TARHSEL OLAY, OLGU VE TARH LKS

Yaanm veya yaanmakta olan olaylar etki alan ve olu biimine gre ikiye ayrlr. Doal olay, insan
etkisi olmadan doadaki eitli fiziksel ve corafi etkiler sonucu ortaya kar. Tarihsel olay ise insan tarafndan
gerekletirilir. Bir toplumu, bir devleti veya dnyay etkileyen olay, tarihsel olaydr. rnein Yontma Ta
Devrinde atein bulunmas sadece bulunduu zaman ve yeri deil, btn dnyay etkileyen ve insanlk tarihine yn veren bir olaydr. Tarih olaylarn oluumunda ve sonularnda sabit kanunlar ve kurallar yoktur.
Tarih olaylar, belirli bir meknda ve belirli bir zaman diliminde gereklemektedir.
Tarihsel olgu, etkileri bakmndan sreklilik gsterir ve sonular uzun sre devam eder. Olaya gre daha
soyut ve geneldir. Olay olgudan ayran bir dier zellik ise olayn balang ve biti tarihinin belli olmasdr.
Tarihsel olgular, tarihinin onlar anlamlandrmaya balamasna kadar hibir anlam ifade etmez. ngiliz tarihi Carr (Kar), olguyu Tarihin omurgasn oluturan ve btn tarihiler iin deimez olan materyallerdir. (1)
eklinde tanmlamaktadr.
Olay
Olgu
Malazgirt Sava Anadolunun Trklemesi

Fransz htilali
Ulusal devletlerin kurulmas
Sanayi nklab
Smrgecilik faaliyetlerinin hzlanmas
Tarihi, yandaki tabloda rneini grdnz

gibi tarihsel olay ve olgular tarih biliminin yntemleri ile deerlendirdikten sonra dzenli bir bilgi hlinde
topluma sunan bilim insandr. ngiliz tarihi John
Tosh (Con To) Tarihin Peinde adl eserinde tarihinin grevini u szlerle ifade etmitir. nceleyecei
an insannn kimliine brnp dnyay onun gzlerinden grerek ve mmkn olduu kadar onun
standartlaryla deerlendirerek o insann neyi, niin
yaptn bulmaktr. (2)
Yukarda ifade edilen Tarihi, an insannn kimliine brnmelidir. sznden neler anladnz
syleyiniz.
_______________________
(1) smail zelik, Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, s. 6 .
(2) John Tosh, Tarihin Peinde, s. 16.
13
Tarih Bilimi
Aada verilen Tarihi ve Nesnellik adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
1. Etkinlik: TARH VE NESNELLK

Aslnda hibir tarihi, syledikleri iin tam olarak dorudur diyemez. nk tarihi ie yapboz olarak
balayacaktr. Aratrmaclar tarafndan bulunan her yeni malzeme, tarihinin resmin bir parasn daha
tamamlamas demek olacaktr. Aratrlan konu ne kadar eskiyse elde ettiimiz paralarn says o kadar
azalacak ve resmin ne olduunu anlamamz zorlaacaktr. rnein Trkiyede cumhuriyetin ilannn nasl
gerekletiini aratran bir tarihi, eski Msr aratran bir tarihiden daha ok bilgi bulabilir. nk
gnmzden 5000 yl nce kurulmu bir uygarlk olan Msra ait kaynaklar ounlukla ypranm hatta
yok olmu olabilir.
Tarihi, aratrd dnemde yaayamayaca iin resmin btnn gremeyecektir. Bir kimyac yapt deneyi laboratuvarda tekrar tekrar izleyebilir ama tarihinin inceledii olay bir kez olmutur, o olayn
tekrar etmesi mmkn deildir. rnein tarihinin, lm bir kral canlandrp sava meydannda nasl
kararlar verdiini sorma ans yoktur. Bu yzden de tarihi eksik kalan yerleri hep kendi hayal gcyle
tamamlamak zorunda kalacaktr. Her tarihinin hayal gc farkl olacandan resmin eksik blmleriyle
ilgili tahminleri de dierlerininkinden farkl olacaktr. Hi kimse resmin tamamn gremeyecei iin kendi
sylediinin yzde yz doru olduunu ispatlayamaz.
1. Anlatmda tarih biliminin hangi zellii vurgulanmtr?
2. Tarihi, tarih olaylar incelerken hangi durumlarda zorlanr?
3. Tarihilerin tarih olaylarla ilgili farkl grler ileri srmelerinin sebepleri neler olabilir?
4. TARHTE NEDEN-SONU, YER-ZAMAN LKS

Yaadnz ya da tank olduunuz nemli bir olay anlatrken neden yer-zaman, sebep-sonu ilikisi
kurarak anlatmak ihtiyac hissedersiniz? Aklaynz.
Olaylarn, sebep-sonu ilikisi iinde yer-zaman gsterilerek incelenmesi, tarih biliminin en nemli kouludur. nk tarihsel olaylar sreklilik gsterir. Ayrca her tarihsel olay, gerekletii yer ve zamann rndr. Olaylarn oluumu, iklim, bitki rts, yeryz ekilleri yannda toplumlarn yaam biimleri ve gelimilik dzeyleri ile de yakndan ilikilidir. Dier taraftan tarihsel olaylarn yer ve zamanlarnn belirtilmesi, tarihsel gerein ortaya karlarak bilimsel deerlendirmelerin yaplmasnda byk nem tar.
Tarihin deimeyen nemli unsurlar; yer-zaman, sebep-sonu ve insan unsurudur. Bunlardan herhangi
birinin bilinmedii bir olayn tarihi deeri olamaz. Bunu bir rnekle inceleyelim. Byk Seluklu hkmdar
Alp Arslan, Anadoluyu bir Trk yurdu hline getirmek iin 26 Austos 1071 tarihinde yaplan Malazgirt Savanda Bizans mparatorluuna kar byk bir zafer kazanmtr. Bu tarihsel olay unsurlarna ayracak olursak
zaman faktr 26 Austos 1071, olayn getii yer Malazgirt Ovas, olay meydana getirenler Bizans
mparatorluu ile Byk Seluklu Devleti, savan nedeni Byk Seluklu Devletinin Anadoluyu ele geirmek
istemesi, sonucu ise Bizans mparatorluunun ar bir yenilgi almas ve Anadolu kaplarnn Trkelere almas eklinde ifade edilebilir.
14
1. nite
Aada verilen Corafyann nemi adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
2. Etkinlik: CORAFYANIN NEM

Trkiyenin en yksek da 5137 metre ile Ar Dadr. Oysa burada bizim iin nemli olan Ar
Dann ykseklii deil bu dan evresinde yaayan insanlarla nasl bir etkileim iinde bulunduudur.
Ar Da evresinde yaayan insanlar bu durumdan nasl etkilenmektedir? Burada yaayan insanlar
neden genellikle hayvanclk yapp kk mezralarda yaamaktadr? Neden evlerini yamalarn gneye
bakan ynnde ta ve topraktan yapmaktadr? gibi sorular corafi zelliklerin tarihi olaylarla ilikisini
ortaya koyar.
1. Tarih bilimi iin corafya bilgisi neden nemlidir?
2. Corafyann, insan yaants zerinde ne gibi etkileri vardr? Aklaynz.
5. TARH BLMNN YNTEM

Her bilim dal kendine zg bir yntem takip eder. Bir sonuca ulamak iin bilim ve manta uygun
biimde yaplan aratrma ekline yntem denir. Doa bilimlerinin yntemi, deney ve gzleme dayaldr. Sosyal bilimler arasnda yer alan tarih ise olgu ve olaylar aklarken deney ve gzleme bavuramaz. nk tarihte meydana gelen olaylar bir kez gerekleir ve tekrarlanamaz. Doru tarih bilgisine, tarihin kendine zg
bilimsel yntemleriyle ulalr. Aratrc tarihilik (nedenci, naslc) ad verilen bu ynteme gre tarihsel olaylar, ilgili kaynaklara bavurularak renilebilir. Aratrlp bulunan belgeler snflandrlr (tasnif ), analiz (tahlil) edilir, eletirilir (tenkit) ve sentez (terkip) yaplr. imdi, tarihsel olay ve olgularn deerlendirilerek dzenli bir bilgi hline getirilmesi srasnda uygulanan bu yntemleri renelim:
a. Kaynak Arama (Belge Bulma)

Gemiten gnmze kadar tarihsel olay ve olgular konusunda bize bilgi veren, tanklk yapan szl,
yazl ve yazsz her trl belge ve malzemeye kaynak denir. Szl kaynaklar nesilden nesile aktarlarak gnmze kadar gelen efsane, destan, menkbe vb. anlatlardr. Yakn tarih aratrmalarnda olaylarn yaayan
tanklarnn anlattklar da szl tarih belgesi saylr.
Yazl kaynaklar arasnda kitaplar, fermanlar, antlama metinleri, kil tabletler, ecereler (soy ktkleri),
yllklar (anallar), takvimler, kitabeler (yaztlar), mahkeme kararlar, noter belgeleri, mhrler, seyahatnameler,
gazeteler, dergiler vb. yer alr.
Yazsz kaynaklar ise arkeolojik kazlar sonucunda bulunan toprak, ta, maden, kemikten yaplm eyalar,
giysiler vb.dir. Aratrlan dnemde yaplm plak, kaset, film gibi sesli ve grntl kaynaklar da tarihsel birer
belgedir. Tarihiler iin nemli olan bu kaynaklar arivlerde, mzelerde, ktphanelerde muhafaza edilmektedir.
Kaynaklar, verdikleri bilginin niteliine gre birinci elden kaynaklar ve ikinci elden kaynaklar olmak zere iki gruba ayrlr. Birinci elden kaynaklar dorudan doruya tarih olay gren, yaayan veya olayn yaand zamanda bulunan kiilerin yazm olduu eserlerdir. kinci elden kaynaklar ise bilgilerini birinci elden
kaynaklara dayandran almalardr.
15
Tarih Bilimi
Aada verilen Tarihte Kaynak adl etkinlikte yer alan grselleri inceleyerek altndaki sorular cevaplaynz.
3. Etkinlik: TARHTE KAYNAK
1.3. Fotoraf: www.kutuphane.uludag.edu.tr
1. Yukarda grselleri verilen eserlere tarih kaynak diyebilir miyiz? Neden?

2. Yukardaki eserlerden hangileri birinci elden hangileri ikinci elden kaynaktr? Neden?
Bir tarihi, aratraca konu iin her eyden nce

kaynak almas yapmak zorundadr. Kaynaklara ulamak iin de ktphanelere, arivlere, mzelere ve ren
yerlerine gitmelidir. rnein Hititlerle ilgili aratrma
yapan bir tarihiye kaynaklk yapacak arkeolojik buluntular (ss eyalar, kap kacak vb.) yanda fotoraf verilen
Anadolu Medeniyetleri Mzesinde, Hititlerle ilgili yazl
kaynaklar ise Ankaradaki Mill Ktphanede bulunmaktadr. Tarihi, mevcut kaynaklarla doru bilgiye ulaamad kukusunu duyarsa yeni kaynaklar aramal, yeni
bulgu ve belgelere bavurmaldr.
1.4. Fotoraf: Arkeolojik kazlar sonucunda elde edilen buluntularn sergilendii Anadolu Medeniyetleri
Mzesinden bir grnm (Ankara)
Sizce bir tarihinin farkl kaynaklar incelemesinin kendisine salayaca avantajlar nelerdir?
16
1. nite
Aada verilen Tarihte Belge adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
4. Etkinlik: TARHTE BELGE

Tarih, belgelere dayanarak yazlr. Gemile ilikimizin tek yolu ondan kalanlar incelemek, anlamak,
yorumlamaktr. Gemiin aydnlatlmas bizi gemie gtrecek belgeler yardmyla gerekleir. Kimi tarih
yazclar belgelerin konutuunu sylerler. Yazdklarndan ok tarih belgeler konuur, kendileri konumaz. Belgeler tarafszdr. Belgelere Konuun! denir ve belgeler konumaya balar. Onlara gre tarih, olup
bitenlerin arptrlmadan, doru anlayp doru konuturularak anlatld ve raporla dile getirildii bir gemitir. Kendinizden hibir ey katmadan, belgeyi belge olarak konuturduunuzda bilimsel tarih yazcln
baarm olursunuz. Ne, nerede, ne zaman, nasl, neden, kimler tarafndan gerekletirilmitir? olduu
gibi rapor ederseniz tarihi gerei ortaya karm olursunuz.
Ahmet nam, www.phil.metu.edu.tr
(zetlenmitir.)
Yukardaki metne gre tarih biliminde belgelerin nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?
b. Verileri Tasnif Etme (Snflandrma)

Tarihsel veriler ilk nce zamana, yere ve konuya gre blmlere ayrlarak snflandrlr. Bylece, yazlacak
olan tarih olayn blmleri oluturulur ve plan ortaya karlr. Kronolojik sra izlenerek, birinci ve ikinci elden
kaynaklar belirlenir. Tasnif ilemi tamamlandktan sonra kaynaklarn ne anlattklar, olaylara nasl tanklk yaptklar incelenerek zmlenmelidir.
c. Tahlil Etme (Analiz-zmleme)

Tahlil (zmleme), eldeki belgelerin kullanlabilir duruma getirilmesidir. Bir yandan zmleme ilemi
yaplrken bir yandan da eldeki belgelerin nesnellii gzden geirilir. Ayrca elde edilen bilgi ve verilerin kaynak deeri asndan yeterli olup olmadn aratrr. Bilginin nesnelliine, gvenilirliine ve kantlanabilirliine dikkat eder. Bylece konunun ana balklar ve iindekiler blm ana hatlaryla ortaya km olur.
. Tenkit Etme (Eletiri)

Tenkit, zmlenen kaynaklarn zelliklerinin belirlenmesi ve verdikleri bilgilerin doru olup olmadnn aratrlmasdr. Bu da d eletiri ve i eletiri olmak zere iki biimde yaplr. D eletiri; bir kaynan
ad, tr, zgn olup olmamas, yazarnn, yazld yer ve zamann belirlenmesi gibi kaynan d zelliklerine
ilikin yaplan eletiridir. eletiri ise kaynakta verilen bilgilerin deeri ve gvenilirliinin anlalmas iin
yaplan eletiridir. Verilen bilgilerin farkl kaynaklarda ne ekilde yer aldna baklr. Eletiri aamasnda rnein Kurtulu Savann balamas ile ilgili mater yaller nce d eletiriye gre deerlendirilir. Kullanlacak
eserlerin ad, yazm ve basm tarihi, belgelerin cinsi vb. zellikler asndan gvenilir olup olmad tespit edilir. eletiriyle de eser ya da belgelerdeki bilgilerin doruluu, o dneme ait bilgilerle karlatrlarak ve yazarn bilimsel kiilii dikkate alnarak incelenir.
17
Tarih Bilimi
d. Terkip Etme (Sentez)
Kaynaklarn ayrtrlarak snflandrlmas, zmlenmesi ve eletirilmesi aamalarndan sonra bir araya
getirilmesi ilemidir. Sentez bir sonuca ulama ve kitap yazma aamasdr. Tarihi, tarihsel olay ve olgulara ait
tm verileri tek tek ele alr ve birbirleri ile ilikileri erevesinde deerlendirerek bir yoruma ular. Tespitler
yaptktan sonra eksiklii duyulan bilgileri tamamlar, fazlalk tekil eden bilgileri karr. Tarihi, yazm srasnda akc, sade ve anlalabilir bir dil kullanmaldr. Bilgilerin sentezini yaparken tarafsz olmaya, kantlanabilir
ve nesnel olan bilgileri kullanmaya dikkat etmelidir.
Aratrmann en nemli aamas olan sentez yoldan yaplabilir. Bunlar zaman, mekn ve konu esas
alnarak yaplan birletirme ilemidir.
6. TARHN TASNF (SINIFLANDIRILMASI)

nsanlk tarihinin balangcndan bugne kadar yaanan sosyal, ekonomik ve siyasal olaylar konu alan
tarih, bir btndr. Tarih bilinci de bu btn kavrayp alglayarak bilimsel bir bak as kazanmakla oluur.
Ancak insanln tm gemiini bir anda inceleyip renmek olas deildir. Tarih renme ve retmeyi kolaylatrmak amacyla zamana, yere ve konuya snflandrlr.
a. Zamana Gre Snflandrma

Bu snflandrma yntemine gre tarih, birtakm kronolojik dilimlere blnr. ok uzun bir zaman dilimini ifade eden insanlk tarihi, lk a tarihi, Orta a tarihi vb. alara ya da XVIII, XIX, XX. yzyl tarihi
gibi blmlere ayrlr. rnein Osmanl tarihi de Fetret Devri, Lale Devri gibi blmlere ayrlarak zamana
gre snflandrma yaplabilir.
Tarih, tarih ncesi dnemler ve tarih dnemler olmak zere ikiye ayrlr. Her an kendine zg zellikleri vardr. Bu nedenle her tarih an kendi koullar ve zelliklerini gz nnde bulundurarak incelemek
gerekir. alarn balangc olarak seilen olaylar tarihilere gre deiiklik gstermektedir. rnein baz
tarihiler lk an sonu olarak Kavimler Gn, baz tarihiler ise Roma mparatorluunun ikiye ayrlmasn ya da Bat Roma mparatorluunun ykln kabul etmektedir. Tarihin alara ayrlmasnda evrensel
nitelikli olaylar gz nnde bulundurulmutur: Yaznn bulunmas, Fransz htilali, stanbulun Fethi vb.
b. Mekna Gre Snflandrma

Bir kentin, bir blgenin, bir lkenin, bir ktann ya da yer yznn tmnn birer konu olarak ele alnmas mekna gre snflandrmadr. Bu, corafi snflandrma olarak da adlandrlr. Avrupa
tarihi, Amasra tarihi, Dnya tarihi ve yandaki fotorafta kapak sayfas verilen Trkiye Tarihi gibi eserler mekna gre snflandrma
trnde eserlerdir.
Tarih olaylarn mekna gre snflandrlmaya tabi tutulmas tarih yazarlarna ne tr kolaylklar salar? Aklaynz.
1.5. Fotoraf: Trkiye Tarihi hakknda yazlm bir kitabn kapa

18
1. nite
Aadai verilen Uygarlklar ehri Mardinin Tarihteki Rol adl metni okuyarak altndaki soruyu
cevaplaynz.
5. Etkinlik: UYGARLIKLAR EHR MARDNN TARHTEK ROL

Mardinin ne zaman ve kimler tarafndan kurulduu tam olarak
bilinmiyorsa da kuruluu Subariler zamanna kadar dayanmaktadr.
Alman Arkeolou Baron Mervan Oppenheim (Mervon Opanhaym)
1911-1929 yllar arasnda yapt kazlardan elde ettii sonulara dayanarak Subarilerin Mezopotamyada (M 4500-3500) yaadklarn
belirtmitir.
Bizansllar, 640 ylnda Hz. merin kumandanlarndan lyas Bin
Ganemin fethine kadar Mardinde varlklarn srdrmlerdir. Mardin ve evresi daha sonra Mslmanlar tarafndan fethedilmitir.
1.6. Fotoraf: Gnmzdeki
Mardin, Alp Arslann Malazgirt Zaferinden sonra Trklerin eline
Mardin ehrinden bir grnm
gemitir. Alp Arslann komutanlarndan Artuk Bey burada bir beylik
kurmutur. Artuklular Beylii, Mardin ve evresinde varln uzun sre devam ettirmitir. Artuklular dneminde yaplan sanat eserleri gnmze kadar gelmitir. Blge daha sonra Memluklerin eline gemitir.
Mardin, Yavuz Sultan Selimin Msr Seferi sonucunda Memluklerden alnarak Osmanllara balanmtr.
Bu tarihten sonra da Osmanl Devletinin kalesi ve ticaret merkezi hline gelmitir. Mardin, Mill Mcadele
yllarnda Franszlar tarafndan igal edilse de Trk halk burada byk bir direni gstererek ehrin Franszlarn eline gemesini nlemitir.
Mardin, gnmzde byk semavi dine mensup insanlarn bir arada yaad ehirdir. ok nemli
tarih eserlere sahip olan Mardin, lkemizin tantm asndan nemli roller stlenmektedir.
www.mardinkulturturizm.gov.tr
(zetlenmitir.)
Uygarlklar ehri Mardinin Tarihteki Rol adl metinde verilen bilgi, tarihin snf landrlmasnn hangi trne rnek oluturur? Aklaynz.
c. Konuya Gre Snflandrma

Bu tr snflandrmada, insann tm gemii konu edilebilecei gibi bir ulusun ya da devletin siyasal ve
sosyal yaam, kltr ve uygarl da konu edilebilir. Dnya tarihi, uygarlk tarihi gibi insann tm gemiini
aratrp inceleyen tarih blmne genel tarih; Osmanl tarihi, Seluklu tarihi, in tarihi gibi bir ulusun ya da
devletin tarihini inceleyen tarih blmne de zel tarih denir. Tarihin tm bilim ve sanat dallaryla ilikisi
sonucu ortaya kan tarih yaptlar da bu snflandrma iindedir: felsefe tarihi, tp tarihi, bilim tarihi, dinler
tarihi, sanat tarihi, edebiyat tarihi...
Bilgi Hazinesi
Herhangi bir yzylda veya ada, dnyann her yerinde ayn siyasi, sosyal ve kltrel zelliklerin grlmesi beklenemez. rnein Mezopotamyada lk an yaand bir dnemde dnyann baka bir yerinde
Bakr ve Tun a yaanabilmekteydi. Zamana, mekna ve konuya gre snandrmalarn hibiri tarihsel btnl yanstma asndan yeterli deildir. Bu snandrmalarn tek yarar tarihin aratrlmasn,
renilmesini kolaylatrmaktr. Oysa yukarda da belirttiimiz gibi tarih bir btndr. Hibir ulusun tarihi
teki uluslarn tarihinden bamsz deildir. Ayn ekilde yzyllar da birbirinden kopuk deildir. Genellikle
yaanan olaylarn sonular, bir sonraki dnemde ortaya kan olaylarn nedenlerini oluturmaktadr.
19
Tarih Bilimi
Temel Kavramlar
B. TARHTE ZAMAN VE TAKVM
l a
l Deiim
l Hicret
l Milat
l Sreklilik
l Takvim
l Yzyl
l Zaman
Hazrlk almalar
1. nsanlarn, takvim oluturmasnn amalar nelerdir? Aratrnz.
2. Gnmzde kullanlan takvimlerde ne tr bilgilerin yer aldn aratrnz.
Aadaki fkray okuyarak altnda verilen soruyu cevaplaynz.

Hoca, ramazan gnlerini hesaplamak iin mlein iine her gn bir ta atar.
Olu bunu grr. Hoca yokken bir avu ta mlee atar. Bir zaman sonra ayn mahallede yaayanlar Hocam bugn ramazann ka? diye sorarlar.
Hoca da imdi eve gider renirim, hele sabredin. der. Eve gelir mlei boaltr, birka defa sayar.
Talarn yz yirmi be tane olduunu grr. akn bir hlde dner ve Arkadalar bugn ramazann krk
biri. der.
Hocann cevabna halk glr. lerinden biri Aman Hocam ramazan 30 gndr. Hi krk biri olur
mu? der.
Hoca, Ben yine insa davrandm. Benim mlek hesabna bakacak olursak bugn ramazann yz
yirmi bei ama yine de siz bilirsiniz. der.
nsanlarn Nasreddin Hocaya Bugn ramazann ka? diye sormalarnn nedeni ne olabilir?
Olaylarn zamannn bilinmesi nemli midir? Neden?
1. TAKVMN ORTAYA IKII VE TANIMI

nsanlar ok eski alardan beri zaman hesaplamak iin birok yntem ve
teknik kullanm, bunlar gelitirerek gnmze kadar gelmesini salamlardr.
Olay ve olgularn iinde getii, geecei ya da gemekte olduu sreye zaman
ad verilmektedir. Aristoya gre zaman, hareketin lsdr.(1) Kimi ada
dnrlere gre de sonsuz bir aktr. Zaman kavramnn anlalabilmesi iin
nce, sonra, imdi gibi szcklerin anlamlarnn bilinmesi ve bu szcklerin
cmlede doru yerde kullanlmas gerekir.
Aristonun Zaman hareketin lsdr. sznden ne anlyorsunuz?
1.7. Fotoraf: 17. yzyldan kalan ve Osmanllara
ait olan usturlap biimindeki asma duvar saati (Topkap Saray Mzesi, stanbul.)
Zaman bilimi olarak da adlandrlan kronoloji, olaylarn zaman iinde doru

sralanmasn salayarak tarihe yardmc olur. nsanlarn zaman bilme, olaylar
sralama, yaantlarn dzenleme, zamandan yararlanma gibi merak ve uralar
sonucunda takvim ortaya kmtr.
Tarih boyunca sreklilik ve deiim gsteren takvim; zaman gn, ay, yl gibi
dnemlere blme ve bu zaman dilimlerini bir dzen iinde sralama yntemidir.
_______________________
(1) Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, s. 224. Dzenlenmitir.
20
1. nite
Bilinen en eski takvimler Smerlere ve Msrllara aittir. Gnmzde baz
Arap lkeleri dnda dnyann hemen her yerinde kullanlan miladi takvimin (1.8 Fotoraf ) temeli, Msr takvimine dayanr. Msr takvimi gne
ylna, Smer takvimi ise ay ylna gre dzenlenmitir.
Msrllar, gne yln 365 gn olarak kabul etmi ve yl 12 aya blmlerdir. Dnyann Gne evresinde bir kez dnmesi gne yln oluturur. Smerler ise 360 gnden ibaret olan ay yln 30 gnlk 12 aya
blmlerdir. Ayn Dnya evresinde 12 kez dnmesi bir ay yln olutu-
1.8. Fotoraf: Miladi takvimden

bir yaprak
rur. Msrllar tarafndan gne yl esasna gre oluturulan takvim,

Roma mparatoru Julius Caesar (Jl Sezar) zamannda yeniden dzenlenmi ve Julien (Jlyen) takvimi adyla
kullanlmtr. Julien takvimi, Papa XIII. Gregorian (Gregor yen) tarafndan gelitirilerek Gregoryen takvimi
adn almtr. Zaman ierisinde yaygnlaan bu takvim bugn dnya genelinde kullanlmaktadr.
Toplumlar belli bir yl veya sosyal bir olay takvimlerine balang olarak esas almlardr. rnein Msrllar ve Babiller her saltanat dnemini, Yahudiler yaradl gnn (M 3760), Yunanlar ilk olimpiyatlar (M
776), Romallar Romann kuruluunu (M 753), Mslmanlar Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye hicretini (622) takvimlerine balang olarak almlardr.
Siz bir takvim olutursaydnz hangi gelimeyi balang olarak belirlerdiniz? Aklaynz.
nsanlar yaanlan olaylarn zelliklerine ve sreye dayal olarak zaman a, yzyl ve milat eklinde blmlere ayrmlardr. Kendine zg bir zellik tayan zaman dilimine a denir. Yaznn bulunuu ile balayan tarih
alar uzun bir dnemi kapsamaktadr. Tarihiler bu uzun gemi dnemi daha iyi inceleyebilmek iin tarihi, (lk
a, Orta a, Yeni a ve Yakn a) gibi zaman dilimlerine ayrma ihtiyac duymulardr. Yine tarihsel srete yaanan olaylar daha ayrntl ele almak ve incelemek iin zaman yzyllk dilimlere ayrmlardr. Arka
arkaya gelen yz senelik zaman dilimine yzyl veya asr denir. Tarih olaylarn zaman belirtilirken takvimlerin balangc esas alnr. Milad takvimde Hz. sann doumu 0 milat kabul edilir. Sfr ylndan nceki
dneme milattan nce (M), sonraki dneme ise milattan sonra (MS) denilir. Milattan nceki tarihler sfra
doru yaklatka klr, milattan sonraki tarihler de gnmze doru yaklatka byr. Buna gre milattan
nceki tarihlerde sayca byk olan bir tarih, sayca kk olan bir tarihten daha eski bir zaman gsterir.
Milattan sonraki tarihlerde ise kk sayl tarihler daha eski bir zaman, byk sayl tarihler daha yakn bir
zaman gsterir.
rnein M 1280 tarihi (Kade Antlamas), M 209 (Mete Hann tahta k) tarihinden sayca byktr ve daha eski bir zaman gsterir. MS 1453 tarihi (stanbulun Fethi), 1789 (Fransz htilali) tarihinden
sayca kktr ve daha eski bir zaman gsterir. Bu rnei tarih eridi zerinde gsterelim.
M 1280
Kade Antlamas
M 209
Mete Hann
Tahta k
Milat
MS 1453
stanbulun Fethi
MS 1789
Fransz htilali
21
Tarih Bilimi
M ve MS olarak verilen bir tarihin yzyln bulmak iin; verilen tarih tek veya ift rakaml olursa hibir
ilem yaplmaz, dorudan I. yzyl olarak ifade edilir. Verilen tarih rakaml olursa yzler basamana 1
eklenerek yzyl bulunur. rnein 622 ylnn yzler basamann ilk says 6dr. 6 + 1 = 7. yzyl olur. Verilen
tarih drt rakaml olursa binler ve yzler basamana 1 eklenerek yzyl bulunur. rnein 2013 ylnn yzler
ve binler basamana 20 + 1 = 21. yzyl olur.
Aadaki Yzyl Kavram adl etkinlikte verilen tarih gelimelerin yzyl olarak karln defterlerinize yaznz ve bunlar, oluturduunuz tarih eridi zerinde gseriniz.
6. Etkinlik: YZYIL KAVRAMI

stanbul 1453 ylnda fethedildi.
Yaz M 3200 yllarnda Smerler tarafndan icat edildi.
Kade Antlamas M 1280 ylnda imzaland.
Osmanl Devletinde matbaa, brahim Mteferrikann giriimiyle 1727 ylnda kuruldu.
Atatrk 1881-1938 yllar arasnda yaad.
2. TRKLERN KULLANDII TAKVMLER

Trkler tarih boyunca birok takvim kulland. Bunlar arasnda yer alan 12 Hayvanl Trk Takvimi, Trklerin
mill takvimidir. Trkler, slamiyetin kabulnden sonra hicri, celali, rumi ve miladi takvimleri kullandlar.
Aada yer alan 12 Hayvanl Trk Takvimi adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
7. Etkinlik: 12 HAYVANLI TRK TAKVM

Trklerin on iki farkl hayvan adn yllara vererek on iki yllk bir takvim oluturduunu, ocuklarnn yalarn, savalar ve dier olaylar bu ekilde tarihlendirdiini belirten Kgarl Mahmut, Divnl
Lugatit-Trkte bu takvimin ortaya kn yle anlatyor:
Trk kaanlarndan biri, kendi ynetiminden nceki dnemde yaplan bir sava hakknda bilgi edinmek ister. evresindekiler bu savan tarihi konusunda elikiye dnce kaan kurultay toplar ve halkna
danr.
Biz bu tarihte nasl yanlyorsak bizden sonrakiler de yanlacaklar. Yanlmamalar iin gn on iki
burcuna ve on iki ay saysna gre bir dzenleme yapalm, her yla bir ad verelim. Bylece bu yllar sayarak
zaman belirleyelim. Bu dzenleme, hepimiz iin bir belge olsun. der.
Kaan ava kar ve yaban hayvanlarn Ilsu Vadisindeki byk bir rmaa doru srmelerini buyurur.
Halk yaban hayvanlarn rkterek rmaa doru srer. Yalnzca on iki hayvan rma gemeyi baarr.
lk geen hayvan olan sgan (san)dan balayarak her geen hayvann ad birbirini izleyen yllara verilir.
Bylece takvim, sgan yl ile balar.
Bu takvimde her yl bir hayvan adyla anlr. Bir yl, 365 gn 5 saat olarak kabul edilir. 12 ylda bir
devir yapan 12 Hayvanl Trk Takviminde yllar say ile deil hayvan adyla gsterilir. Aylar ise say ile
belirtilir. Gne yln esas alan 12 Hayvanl Trk Takvimi, Kk Trkler, Uygurlar, Tuna ve til Bulgarlar
tarafndan kullanlmtr.
www.turkoloji.cu.edu.tr
(Dzenlenmitir.)
1. Trklerin takvim kullanmak istemesinin nedenleri nelerdir?

2. Trklerin kullandklar takvim ile yaaylar arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz.
22
1. nite
Trkler, hicri takvimi slamiyeti benimsedikten sonra kullanmlardr. Hicri takvim Hz. Muhammedin
622 ylnda Mekkeden Medineye hicret (g) etmesini balang olarak kabul etmitir. Ay ylna gre dzenlenen bu takvim Kamer (ay) takvimi olarak da bilinmektedir. Bu takvimde bir yl 354 gn olarak hesaplanmtr. Hz. mer dneminde dzenlenen hicri takvim, lkemizde 1926 tarihinde resm ilerde yrrlkten kaldrlmtr. Hicri takvim, gnmzde yalnzca dini gnlerin, aylarn ve din bayramlarn belirlenmesinde kullanlmaktadr.
Ramazan aynn her yl 11 gn erkene gelmesinin sebebini nasl aklayabilirsiniz?
Celali takvimi, Byk Seluklu Sultan Melikah dneminde mer Hayyam bakanlndaki bir kurul
tarafndan dzenlenmitir. Gne yl esasna dayanmaktadr. Bir yl, 365 gn 6 saattir. Balangc 1079 olan bu
takvim Byk Seluklu Devletinin yan sra Harzemahlar ve Babrler tarafndan da kullanlmtr.
Rumi takviminde yln ilk gn 1 Marttr. 1 yl, 365 gn 6 saat olarak kabul edilmitir. Osmanl Devletinde 1839 ylndan itibaren mali ilerde (vergi, maa vb.) grlen aksamann nne gemek amacyla dzenlenmitir. Rumi takvim ile miladi takvim arasnda 584 yllk zaman fark vardr.
Miladi takvimde bir yl, 365 gn 6 saat olarak kabul edilmitir. Gregor yen takvimi ad ile de bilinir. Hz.
sann doumu takvimin balangc kabul edildiinden bu takvime miladi takvim ad verilmitir. Miladi takvimde yln ilk gn 1 Ocaktr. lkemizde 1926 ylndan itibaren kullanlmaya balanmtr.
Aada verilen Yl Hesaplama balkl etkinlii yapnz.
8. Etkinlik: YIL HESAPLAMA
Miladi yl = Hicri yl + 622 =
hicri yl
Hicri yl = Miladi yl - 622 =
33
Miladi yl = Rumi yl + 584
miladi yl
33
Rumi yl = Miladi yl - 584
Yukardaki formlleri dikkata alarak aada verilen sorular cevaplaynz.

tIJDSJZMO NJMBEJZMBFWJSJOJ[
tSVNJZMO NJMBEJZMBFWJSJOJ[
tNJMBEJZMO IJDSJZMBFWJSJOJ[
tNJMBdi yln, rumi yla eviriniz.
23
Tarih Bilimi
C. TARH RENMENN AMA VE YARARLARI

Temel Kavramlar
l Tarih uuru
l Toplumsal Hafza
l Trk Tarih Kurumu
Hazrlk almalar
1. Toplumsal hafza ve tarih uuru kavramlarndan neler anlyorsunuz?
2. Atatrk, Trk tarihi ile ilgili almalar yaplmasn neden istemitir?
3. Yanda verilen kavramlar size neleri artmaldr?
Aada verilen zdeyileri okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.

Tarih daima zamanlarn , olaylarn hazinesi, hakikatn ahidi, iyi nasihatlarn ve tedbirin kayna, davrann ve adaletin kardeidir. Montesquieu (Monteskiy)
Tarih bize tarihten hibir ey renmediimizi retir. Bernard Shaw (Bernard ov)
Tarih tekerrrden ibarettir, derler. bret alnsayd hi tekerrr eder miydi? (Mehmet kif Ersoy)
Yukarda verilen zdeyilerden tarihin yararlar ile ilgili hangi yarglara ulaabiliriz?
1. TARH RENMENN AMALARI

Herhangi bir tarih olay ele alndnda, bu olayn geree uygun olup olmadn anlayabilmek iin belgelere dayal bir aratrmas yapmak gerekir. Bizim imdiye dein doru ulusal bir tarihe sahip olmaymzn
nedeni, tarihlerimizde gerek okuyucularn belgelere dayanmaktan ok birtakm meddahlarn ya da kendini
beenmilerin gerek ve mantktan uzak szlerinden baka kaynak bulamamak talihsizliidir.(1)
Trk ocuklarnn tarih bilinciyle yetitirilmelerine byk nem veren Atatrk, Trk kabiliyet ve kudretinin tarihteki baarlar meydana ktka btn Trk ocuklar kendileri iin lazm olan atlm kaynan o
tarihte bulabileceklerdir. Bu tarihte Trk ocuklar istikll fikrini kazanacaklar, o byk baarlar dnecekler,
harikalar yaratan adamlar renecekler, kendilerinin ayn kandan olduklarn dnecekler ve bu kabiliyetle
kimseye yk olmayacaklardr.(2)
Tarihin milletlerin hafzasn oluturduu, herkesin kabul ettii bir gerektir. Milleti millet yapan, benliini dokuyan unsurlarn banda tarih gelmektedir. Hafzasn ve kimliini kaybeden milletlerin varln
devam ettirmesi imknszdr. Tarih, hem bugn yaadmz dnya ile ilgilidir hem de gelecee hazrlanrken
bize yardmc olmaktadr.
Aada verilen Tarih ve Ezbercilik adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
9. Etkinlik: TARH VE EZBERCLK

Murat zyksel, lise yllarnda tarihle arasnn pek iyi olmadn sylyor, bunu da ezbercilik zerine kurulmu ortaretim anlayna balyor. Ayrca zyksel, genlerin tarihi sevebilmesi iin eitim
anlaymzda farkl bir yol izlememiz gerektiini vurguluyor. Lisede ok sevdiim bir hocam vard ama
derste anlattklarn anlamak ok zordu, her ey kopuk kopuktu. Neden-sonu ilikilerini hi kuramazdk.
Birdenbire skitleri anlatn. derdi, ne olduumuzu arrdk. Okullarda okutulan sava ve antlamalarn
_______________________
(1) Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, s. 271. (Dzenlenmitir.)
(2) Atatrklk, Atatrkn Gr ve Direktifleri, C 1, s. 359.
24
1. nite
2. ATATRK VE TARH
kopuk anlatld kitaplar vard. Oysa Maitland (Metland) adl nl tarihi Bir tarih kitab alk duygusu
yaratmal. zellikle de aratrma aln... diyor. Burada iki zt anlay karmza kyor. Birisi skitleri ezberlemek ve konuyu kapamak, br gemi zerinde neden-sonu ilikileri balamnda almak ve srekli
aratrma gereinin bilincinde olmak. Elbette ikincisi daha doru geliyor bana. Yani tarihi sadece savalarn, kahramanlklarn, antlamalarn tarihi olmaktan karmak gerekiyor. Toplumu dhil etmediimiz bir
tarih eitimi, hem akademik hem de pedagojik adan yetersiz oluyor.
Tarihle arasn dzeltemeden iktisat fakltesinde lisans eitimine balayan zyksel, mezuniyet zaman yaklatka blmnden uzaklamaya ve tarihe ilgi duymaya balar. Bir nceki toplantda Cemil
Koak, akademik anlamda bir kimlik bunalmndan bahsetmiti. Bu durum benim iin de geerli. Ben
klasik anlamda bir tarihi deilim. ktisat fakltesinin iletme-maliye blmn okudum. Orada tarihle
ilgili olarak sadece, Trk iktisat tarihi ve Avrupa iktisat tarihi derslerini grdm. Bu dersler bana ilk nce
lise eitiminin de etkisiyle fazla ekici gelmedi fakat biraz iine girince ok zevk aldm. Tarihe ilgi duymaya
biraz ge de olsa balam oldum. Fakat blmmde baka tarih dersi yoktu. Okulun son yllarnda meslek
seimi gibi dev bir sorun gndeme gelince iletmecilik yapmann bana ok uzak olduunu, bu okuma srecinin devam etmesi gerektiini dndm. Akademik sre iinde yer almak gibi bir hedef o zaman karma
kt ve unun farkna vardm: ktisat fakltesi mezunuydum ama iktisata da ok yakn deildim, kendimi
tarihe daha yakn hissediyordum.
www.tarihvak fi.org.tr
(zetlenmitir.)
1. Yukardaki metinde geen Bir tarih kitab alk duygusu yaratmal. sznden neler anlyorsunuz?
2. Size gre tarihin sevdirilmesi iin neler yaplabilir?
Aada yer alan Tarih uuru adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
10. Etkinlik: TARH UURU

Tarih olaylar millet hayatn nemli derecede etkilemi gelimelerdir. Bunlar, gemite yaanm olduklar hlde gnmz
toplumlarn ilgilendirmekte ve etkilemektedir. nk bugn gemiin rndr. Bir toplum bugn karlat problemlerin zm yollarn ancak tarihte bulabilir. rnein gnmzde Trkiyenin d siyasetinde bir Ermeni meselesi, Kbrs, Bat Trakya vb.
sorunlar vardr. Bu sorunlarn n plana karlmas, aratrlmas ve incelenmesi ile hem oradaki haklarmzn kaybedilmesinin
nne geilecek hem kamuoyuna yeterli bilgi salanacak hem de
bu konularda uyank olmamza yardmc olunacaktr. Mill ha1.9. Fotoraf: anakkale ehitliinden
fza canl tutulacak, millet ayn duygular etrafnda birleecektir.
bir
grnm
Bu da elbetteki tarih uuru ile olur. Milyarlar harcanarak elde
edilemeyecek olan bu g, tarih bilinci sayesinde elde edilmi olacaktr.
smail zelik, Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, s. 5-6.
(Dzenlenmitir.)
1. lkemizi ilgilendiren konularda neden bilgi sahibi olmalyz?

2. Mill hafza... olarak ifade edilmek istenen dnce sizce ne olabilir
3. Hafza bir toplumun aynasdr, yol gstericisidir. sznden neler anlyorsunuz?
25
Tarih Bilimi
Mustafa Kemal Atatrk tarih bilimine
byk nem vermi ve tarih konularyla ok
yakndan ilgilenmitir. Atatrk mill bilincin
olumas iin mill tarihin toplumu oluturan
bireylere, doru bir ekilde retilmesi gerektiine inanmtr.
Atatrk, Trk Tarihi Tetkik Cemiyetinin 15
Nisan 1931de almasna nclk etmitir.
Mirasnn bir blmn ad daha sonra Trk Tarih
Kurumu (1935) olan bu kuruma brakmtr. Trk
Tarih Kurumu, yeni bulgular ve bilimsel konular
tartmak amacyla sosyal bilimler alannda nl
1.10. Fotoraf: Atatrk, I. Trk Tarih Kurultayna katlanlarla
bilim insanlarnn katlmyla artk geleneksel hle
birlikte
gelen Trk Tarih Kongrelerini dzenlemektedir.
Yukarda verilen fotorafta grld gibi Atatrk, I. Trk Tarih Kurultayna (02-11 Temmz 1932) katlarak tarih
bilimine ne kadar nem verdiini gstermitir. Trk Tarih Kurumu 1937 ylndan itibaren adn Atatrkn koyduu
Belleten adl dergilerini de yaynlamaya balamtr.
Aada yer alan Atatrkten Tarih Dersi adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
11. Etkinlik: ATATRKTEN TARH DERS

Bir tarih dersine girdiinde tarihin ok
monoton, kitaba bal ve skc anlatldn gren Atatrk, Tarih dersinde mfredat
renmek yerine nce tarihimizi sevdirmek,
sonra da bu dersi niye okuduklarn, ileride
onlara ne zaman lazm olacan anlatmak
gerekir. der ve u ansn anlatr: Kurtulu
Sava balamt. Her Mehmetik, subay
ve komutan destanlar yaratyordu. Bir gn
dmann saldrya geecei haberi alnd.
Subaylar gen tepelerin en gerisindeki byk tepeye asker ve silah yna yapmlar-
1.2. Resim: Sakarya Savann temsil resmi (www.
d. Ovaya inecek dman buradan ate ya- tsk.mil.tr)

muruna tutup yok edeceklerini dnmler.
Aslnda grnt olarak bu ok doru bir hareketti ama ben hemen bu tepeyi boaltmalarn istedim. Kk
olduu hlde baka bir tepeyi tutmalarn syledim. Komutan ve subaylar armlard. Hazrlanan tepe yi
tm ile boaltmak istemediler. Kk bir birlik brakarak yeni tepeyi tuttular. Dman topusu amansz
bir ate yadrmaya balam, piyadeleri de ovaya yaylmt. Haf bir rzgr esiyordu. Dman braklan
tepeye saldrmt. Orada braklan kk birlik hi ate edemiyordu. Bir yandan gne, bir yandan sertleen rzgr oradaki Mehmetiklerin gzlerini grmez etmiti. Nian alp ate edemiyorlard. Hepsi ehit
olmutu. leden sonra Trk svarileri bu tepeyi alan dman tamamen yok etmiti. O gece komutanlar
26
1. nite
bana, bu tepenin savunma iin ok iyi bir tepe olarak grnmesine ramen, benim bu tepeyi isabetli bir kararla neden boalttm sordular. Onlara O tepe Sezar ordularn, skender ordularn en son da Yldrm
Bayezit ordularn aldatmtr. Bu tepeyi ovaya hkim sanan askerler karlarndaki dmana deil gnele balayan frtnaya yenilmilerdir. Tarih boyunca nice ordulara mezar olan bu yeri Trk askerine mezar
yapmak istemezdim. dedim. Tarih yalan sylemez. Tarihi bir masal olarak deil, ayn hatalar tekrarlamamak iin okumak gerekir.
lknur Gntrkn Kalp, Anmaktan Anlamaya Doru Atatrk, s. 101-102
1. Atatrkn Tarih dersinde mfredat retmek yerine nce tarihimizi sevdirmek sonra da bu
dersi niye okuduklarn, ileride onlara ne zaman, nasl lazm olacan anlatmak gerekir. sznde
kastettii dnce sizce ne olabilir?
2. Atatrke gre tarihi nasl okumak gereklidir? Neden?
Tarih; doru, yansz ve bilimsel olarak retilirse kiide tarihsel bilin oluur. Yani tarih gemi, bugn ve
gelecek izgisinde dnmemizi salar. Gemiini bilen bir toplum, nnde nasl bir gelecein uzanacan da
anlayabilir.
Eer tarihi bilimsellikten uzak, olaylar ve olgular
olduu gibi deil de gemii yerme ya da vme biiminde
retirsek bireyler ve toplum, iinde bulunduu koullarn
bilincine varamaz; ekonomik, siyasal, dinsel ve etnik kavgalarla gemite pek ok rnei grlen bir kargaa ortamna srklenir. Mill birlik ve beraberliin bozulmasna,
devletin gszleerek paralanmasna zemin hazrlanm
olur. Mustafa Kemal Atatrk (1.11. Fotoraf ), tarih olaylarn aslna uygun ekilde aktarlmasn ve tarihilere den
grevleri Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir.
1.11. Fotoraf: Atatrk alma odasnda
Yazan, yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat insanl artacak bir mahiyet alr.(1) szyle ifade etmitir.
Ayrca belirtmekte byk yarar var ki Atatrk, tarih birliini, Trk milletini millet yapan en nemli gelerden
biri olarak grm ve gstermitir. Tarihimizi renmek, mill kimliimizin pekimesi ve ulusal bilincimizin
gelimesi iin yaamsal bir gerekliliktir.
Ben gelip geici bir insanm, bir gn leceim. Byklne ve stn yeteneklerine inandm Trk
ulusunun gerek tarihinin yazlmasn salmda grmek istiyorum. Onun iin bu toplantlarda kendimden
geiyor, her eyi unutuyor, sizi yoruyorum. Beni affedin! (2)
Sizce Atatrk neden Trk milletinin gerek tarihinin yazlmasn istemektedir? Aklaynz.
_______________________
(1) Atatrklk, Atatrk ve Atatrkle likin Makaleler, C 2, s. 151.
(2) Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, s. 282.
27
Tarih Bilimi
. TARH OLAYLARIN DEERLENDRLMES

Temel Kavramlar
l Empati Kurmak
l Metodoloji
l Tarafszlk
Hazrlk almalar
1. Tarih olaylar neden bir btn olarak alglamak gerekir?
Aadaki alnt sz okuyarak altnda verilen sorular cevaplaynz.

Tarih olaylar dar bir erevede incelemek, olaylar belirli bir kalp ierisine sokmak tarihinin en
byk hatas olur. Bunun yerine tarihi, olaylar geni grmeli ve eitli faktrleri bir arada deerlendirmelidir. (1)
1. Tarih olaylar dar bir erevede incelemek, olaylar belirli bir kalp iine sokmak sznden ne
anlyorsunuz? Aklaynz.
2. Sizce tarihiler olaylar neden geni bir adan ele almal ve eitli faktrleri gz nnde bulundurarak deerlendirmelidir?
3. Tarih olaylar sizce neden gnmz artlar ile aklanamaz? Tarihi byle hareket ederse ne gibi
hatalara debilir? Aklaynz.
Tarih olaylarn en belirgin zellii, tekrarlanmasnn mmkn olmamas ve bir anda olup bitmesidir.
Sosyal bir bilim dal olan tarih bilimi, olaylar bugnn koullarna gre deil, yaand gnn artlarna gre
deerlendirmeyi yntem olarak kabul eder. Tarih olaylar deerlendirilirken o dnemin siyasi, sosyal, kltrel,
ekonomik ve corafi zellikleri dikkate alnmaldr. rnein I. Dnya Savann kmasn bir tarihi sadece
siyasi nedenlerle aklayamaz. Bu savan kmasnda ekonomi, milliyetilik, smrgecilik gibi faktrlerin de
etkili olduu unutulmamaldr.
Tarihte meydana gelen olaylarn oluumuna, geliimine ve sonucuna etki eden corafi, siyasi, ekonomik,
sosyal ve kltrel etmenler vardr. rnein, deniz kysnda yaayan toplumlarn geim kaynaklarnn balkla dayanmas corafi zelliklerin insanlar zerindeki etkisinin bir sonucudur. Bozkrda yaayan toplumlarn
hayvancla ynelmesi, verimli arazilerde ise tarmnn n plana kmas corafi artlarn getirdii bir zorunluluktur. Toplumlarn ekonomik durumu bulunduu corafyann zellikleriyle yakndan ilgilidir. Yaad
blgede ekonomik ynden gelien toplumlar blgelerinde siyasi ynden gl devletler kurmular ve evrelerindeki toplumlara hakim olmulardr.
Tarihte byk ve gl devletin ortaya kmasnda corafi ve ekonomik koullarn etkisi ile
ilgili dncelerinizi syleyiniz.
Toplumlarn sosyal yaam ve kltrel yaps da yaanlan blgenin corafi zellikleriyle yakndan ilikilidir. Bu nedenle tarih olaylar deerlendirirken zerinde yaanlan corafyann koullar, ekonomik kaynaklar, sosyal ve kltrel durumu gz nnde bulundurulmaldr.
_______________________
(1) smail zelik, Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, s. 8. zetlenmitir.
28
1. nite
Corafi artlarn nsan Yaamna Etkileri ile ilgili grsellerinin yer ald Toplum ve Corafya adl
etkinlii inceleyerek ilgili sorular cevaplaynz.
12. Etkinlik: TOPLUM VE CORAFYA
Toplumlarn sosyal, kltrel ve ekonomik zellikleri yaadklar corafi koullarla yakndan ilikilidir.
Tarihin ilk dnemlerinden itibaren insanlar su kenarlarna yerleerek buralarda byk devletler kurmulardr.
1. Tarihte byk uygarlklarn su kenarlarnda kurulmasnn nedenleri neler olabilir?
2. Bozkr yaants toplumlar ekonomik ynden nasl etkiler? Aklaynz.
3. Trklerin Orta Asyadan dnyann eitli blgelerine g etmesinin temelinde yatan faktrler
neler olabilir?
4. Toplumlarn zerinde yaad corafyann, o toplum yaamndaki siyasi, sosyal, ekonomik
ve kltrel olaylarn meydana gelmesinde, geliiminde ve sonulanmasnda ne tr etkileri olabilir?
Tartnz.
29
Tarih Bilimi
Temel Kavramlar
l Bak As
D. TARH OLAY VE OLGULARA FARKLI BAKI

AILARI
l Bilimsellik
l Kant
Hazrlk almalar
1. Doru bilgiye ulamamzda farkl grlerin bize salayaca faydalar neler olabilir?
Aadaki alnt cmleyi okuyarak altnda verilen sorular cevaplaynz.

Yalnzca bir tarih, bir metot yoktur; metotlar, tarihler, merak konular ve gr alar vardr. Yarn
baka merak konular, baka gr alar olaca gibi.(1)
Tarih olay ve olgulara farkl adan bakmann nemi hakknda neler syleyebilirsiniz? Bu tutum
geree ulamada bize nasl yardmc olmaktadr? Arkadalarnzla tartnz.
Tarihi, bir fiziki ya da bir kimyac gibi inceledii olay grme imknna sahip deildir. Olaylar ancak
gzlemleyenlerin brakt belgelere dayanarak yorumlar. Gemi, herkese farkl bir ekilde yansr.
Tarih olaylar, gerekletii dnemin siyasal, sosyal, kltrel, din ve ekonomik zelliklerini yanstr. Bu
nedenle aratrmaclar, aratrdklar olayn meydana geldii dnemin artlarn dikkate almaldr. Bir olay
aratrmaya kalkan aratrmaclar bu olaya belli bir anlam vermeye almlardr. Genel kabul gren dorular oluturmak siyasal ve tarihsel olaylarda ok zordur. Tarihiler ayn belgeleri farkl anlayp yorumlayabilirler.
Tarihilerin ayn belgeleri, olay ve olgular farkl anlayarak yorumlamalar birbirlerine ve tarih bilimine hangi katklar salar?
Aada verilen Osmanlda Matbaann Serveni adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
13. Etkinlik: OSMANLIDA MATBAANIN SERVEN

Matbaacln XV. yzyl ortalarnda Avrupada yaylmasna ramen Osmanl Devletine 1727 ylna kadar gelememesinin en nemli
nedeni gerek stanbulda gerek tarada hattatlkla geinenlerin ok byk
bir sayya ulamasndan kaynaklanmaktadr. Yani sebep byk lde
ekonomiktir. Sorunun baz evrelerce iddia edildii gibi gericilikle, yobazlkla bir ilgisi yoktur. Osmanl asker kuruluunu Avrupaya tantan Kont
Marsigli kendisi stanbulda bulunduu zaman ehirde doksan bin hattatn olduunu syler. Yani doksan bin ailenin el yazsyla geinmesi sz
1.12. Fotoraf: brahim Mteferkonusudur. Padiahlar bu kadar insann isiz braklmasnn sosyal ve rikann kurduu matbaann modeli
ekonomik baz sorunlara yol amasndan ekindikleri iin yerli matba- (Basn Mzesi, stanbul)
_______________________
(1) Salih zbaran, Tarih, Tarihi ve Toplum, s. 10.
30
1. nite
alara izin vermemitir. Matbaacln birden kabul byle byk bir zmreyi isiz brakmak demekti. Bu
yzden ilk Trk matbaasnn almasna izin verilirken din eser basmamak art konulmutur. Zira Avrupada baslm Trke, Arapa ve Acemce eserlerin III. Murat devrinden itibaren padiah ferman ile Trk
piyasasna arz edilmesi de sorunun taassupla bir ilgisi olmadn aka gstermektedir.
Yukarda belirttiimiz ekonomik sebepten ayr olarak u iki endienin de Trk matbaaclnn gerilemesinde gerekli bir lde rol sahibi olduu ileri srlmtr:
1. Din kitaplarn bask srasnda gerekli saygy grmemesi endiesi,
2. Yazma kitaplarn sanat deeri ve estetik gzellii yannda, basl eserlerin rabet bulmama endiesi.
www.altuntop.org
(zetlenmitir.)
Yukardaki metinde matbaann Osmanl Devletine ge gelmesini farkl nedenlere dayandran

grler okudunuz. Bu grleri deerlendirdiinizde neler syleyebilirsiniz?
Tarih olay ve olgulara farkl bak asyla bakmak bilimsel adan ne kadar doru ise tarihinin olaylar
deerlendirirken olaya tarafsz yaklamas da o derece dorudur. Tarihi olaylara duygusal yaklaamaz. Ancak
inanlar, siyasal anlay, ald eitim vb. nedenlerle tarihinin duygusal yaklamas mmkndr.
Aada verilen Hukuki Adan Kapitlasyonlar adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
14. Etkinlik: HUKUK AIDAN KAPTLASYONLAR

Franszca bir szck olan ve bir yerin teslim edilmesi iin yaplan antlama anlamna gelen kapitlasyon terimi, daha sonralar bir devletin baka bir devletin uyruklarna tand hukuki, ekonomik, siyasi baz ayrcalklar da kapsayan bir anlam kazanmtr. Osmanl kitaplarnda kapitlasyonun karl olarak
ahidname, uhudu atika ve imtiyazat ecnebiye terimleri de kullanlmaktadr .
Kapitlasyonlarn ortaya kn slam dininin katlndan dolay yabanclarla ilgili farkl bir dzenleme getirme abasna balayan gr yanltr. Kapitlasyon, slamn Orta Douda yaylmasndan nce
de vard. Dahas ayn topluluklar arasnda da bu uygulamaya rastlanyordu. Kapitlasyonlarn temelinde
Avrupallarn Douda serbeste ticaret yapma amacnn yer ald ynndeki gr, belli bir doruluk pay
tamakla birlikte aklayc olmaktan uzaktr. Gerekte kapitlasyonlar, farkl bir toplumsal ve kltrel
yapya sahip Avrupal tccarlarn, Dou lkelerinde ticaret yaparken kendi inan ve greneklerini serbeste
yaayabilmelerine ynelik bir ayrcalk nitelii tayordu. Daha sonra Batl lkeler, din ve uygarlk farkllklarn ileri srerek bu ayrcalklar ticari karlarn korumak ve gelitirmek iin dayanak yapmay baardlar.
Osmanl kapitlasyonlar, yabanc devlet yurttalarnn tabi olacaklar hukuki staty bildiren, padiahlarn iradesiyle ortaya km tek yanl hukuki ilemler niteliindeydi. Her saltanat deiikliinde yinelenmesi gereken bu irade ancak 1740taki szlemeden sonra sreklilik ve balayclk kazand.
www.ackarsiv.ankara.edu.tr
(Dzenlenmitir.)
1. Kapitlasyonlarn verilme sebebi sizce ekonomik midir, yoksa siyasi midir? Aklaynz.
2. Kapitlasyonlar Osmanl Devleti iin olumsuz sonular dourmu mudur? Neleri kant olarak gsterebilirsiniz?
31
Tarih Bilimi
Temel Kavramlar
l Aratrma
E. YEN BLGLER IIINDA TARH BLGLERN

DEEBLR ZELL
l Belge
l Bulgu
Hazrlk almalar
l Yorum
1. Yeni bulgu ve belgelerin ortaya kmasnn tarih bilimi asndan

nemi nedir?
Aadaki alnt cmleyi okuyarak altnda verilen sorular cevaplaynz.

Tarih biliminin amac gemii doru ve anlalr klarak insanlarn bugnk durumlarn anlamalarna
yardmc olmaktr.(1)
1. Gemii doru ve anlalr klmak bugn anlamamza nasl bir katk salayacaktr?
2. Aratrmalar sonucunda ortaya kan yeni bulgu ve belgeler nda tarih bilginin ve yorumlarn
deitiini grmekteyiz. Dne kadar geerli olan grlerin yerini yeni dnce ve bilgiler almaktadr.
Bu bulgu ve belgeler nasl ortaya kmaktadr?
Tarih kesin bilgilerden olumaz. Aratrmalar sonucunda ortaya kan yeni belge ve kantlar tarihin yeniden
deerlendirilmesini gerektirir. Bu belge ve buluntular var olan bilgileri bazen glendirir bazen de deitirir.
Yakn bir zamana kadar Osmanl Devletinde ilk parann Orhan Bey dneminde basld biliniyordu.
Ancak daha sonra yaplan aratrmalar sonucunda Osman Bey dnemine ait bir para bulundu. Bu durum
Osmanl tarihi ile ilgili mevcut bilgilerin deimesine yol at. Bir baka rnek verecek olursak Alacahykte
bulunan ve M 2500 yllarna ait olan klcn dnyann en eski klc olduu kabul edilmekteydi. 1996 ylnda
Malatya yaknlarndaki Arslantepe kaz blgesinde bir prens veya ynetici mezarnn iinde M 3300-3000
yllarna ait, zerleri ilemeli kllar bulundu. Bylece Alacahykteki klcn en eski kl olma bilgisi geerliliini kaybetti.
Aada Osman Bey ve Orhan Bey dnemlerine ait paralarn fotoraflarn grmektesiniz.
1.13. Fotoraf: Osman

(www.kultur.gov.tr)
Bey
dnemine
ait
sikke
1.14.
Fotoraf: Orhan
Bey
dnemine
(www.kultur.gov.tr)
Ortaya kan yeni bulgu ve belgeler nda hangi tarih bilgiler deimitir? Aratrnz.
_______________________
(1) Ekrem Memi, Tarih Metodolojisi, s. 165.
32
ait
sikke
1. nite
Aada verilen Bilimsel Yenilik adl gazete haberini okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
15. Etkinlik: BLMSEL YENLK
01.09.2011 tarihli gazete haberi
1. Gazete haberinde sz edilen kaz almasnda hangi yeni bulgulara rastlanmtr?

2. Yeni bulunan kalntlar hangi tarihi bilgiyi deitirecektir?
3. Bu buluun tarih asndan nemi hakknda dnceleriniz nelerdir?
33
Tarih Bilimi
Temel Kavramlar
F. TARH ARATIRMACILII VE TARH YAZICILII
l Ekol
l ehnamecilik
l Tarih Felsefesi
l Vakanvis
Hazrlk almalar
1. Tarih aratrmaclndan ne anlyorsunuz? Tarihi aratrmak gerekli
midir?
2. Tarih olaylar gelecek nesillere aktarmann nemi nedir?
Aada verilen alnt szleri okuyarak altlarndaki sorular cevaplaynz.

Ben ne kraln hayatn, ne de saltanat yllarn yazmak niyetindeyim. stediim, insan zihninin tarihini yazmaktr.(1)
Voltaire (Volter) bu sz ile tarih yazclnn hangi ynn vurgulamaktadr?
nsanlarn yaptklarnn zamanla snp gitmemesi, Helenlerin olsun, Barbarlarn olsun, baardklar
byk, amaya deer ilerin adsz sansz yok olmamas, bilhassa neden birbirlerine kar savalar yaptklarn bildirmek iin sorup renebildiklerini yazmak.(2)
Herodotos (Heredot)un yukardaki szn dikkate aldnzda tarih yazclnn amalar nelerdir?
1.GEMTEN GNMZE TARH YAZICILII

Tarih boyunca varln srdrm birok devlet ve kii nemli grdkleri bilgi, deneyim ve olaylar gelecek nesillere aktarma ihtiyac duymulardr. Yaznn kullanmndan nce yaanm olaylar dilden dile aktarlm, yaznn bulunuu ile kaydedilmitir. Bu durum tarih yazcln ortaya karmtr.
Tarihsel sre iinde yazma ve aratrma tekniklerindeki gelimeler tarih yazcln da etkilemitir. lk
adan itibaren olaylarn basit bir anlatm eklindeki tarih yazcl anlayndan gnmz modern tarih
yazclna kadar geen srede deiiklikler yaanmtr. Hititlerdeki anallar (yllklar), Ruslardaki kronikler,
Kk Trk Devletinde Orhun Abideleri ve Osmanldaki vakayinameler bu durumun rnekleri arasndadr.
Yunan tarihi Herodotos (1.15 Fotoraf ), Tarih (Historia) adl kitabn
yazarken sadece dinlediklerini aynen anlatmam, onlar yorumlamtr.
Herodotos airlerden farkl olarak halk iinde dinledii her eye inanmam,
bunlarn doru olup olmadn kontrol etmeye almtr. Bu yzden
Herodotosa Tarihin Babas denmitir. Herodotostan sonra birok tarihi,
meydana gelen olaylar kitaplarnda yazmtr. Eski tarihilerin ou krallarn
yaptklar ileri anlatmakla grevli saray memurlardr. Bunlar kendi tarih
kitaplarn yazarken insanlarn kolay anlayabilecei bir yol kullanm, olaylar
hikye gibi anlatmlardr.
Gnmz tarihileri sadece olaylar anlatmaz, onlar deerlendirir, hangi
nedenlerden kaynaklandn aratrr ve sonularn belirler. Modern tarihi
Ne oldu? sorusu ile birlikte Nasl oldu? Hangi nedenlerden kaynakland?
sorularnn da cevabn bulmaya alr. Bu tr tarih anlaynda olaylar sadece
anlatlmayp ayn zamanda yorumlanmaktadr.
_______________________
(1) Voltaire, ev.: Salih zbaran, Tarih, Tarihi ve Toplum, s. 63.
(2) Voltaire, ev.: Salih zbaran, Tarih, Tarihi ve Toplum, s. 64.
34
1.15. Fotoraf : Herodotosun

bst
1. nite
slam tarih yazcl, VII. yzylda olaylarn hikyeci anlatm tarz ile nakledilmesi eklinde ortaya kmtr. IX. yzylda yaam Taberi, slam tarih yazcln hikyeci bir anlatmdan kurtarmtr. nl tarihi
ve sosyolog bn-i Haldun ise konularn tarih felsefesi erevesinde ele almtr. Kendi ekoln oluturup slam
dnyasnda derin izler brakarak birok slam tarihisini etkilemitir. bn-i Haldunun nl Mukaddimesi
tarih felsefesinin slam dnyasndaki geliiminde nemli bir rol oynamtr.
Orta a Avrupasnda tarih anlay tenkitten uzak bir kilise tarihi eklinde gelimitir. XVIII. yzyldan
itibaren Avrupada tarihiler kaynaklar aratrmaya balam, eitli gr ve felsefelerden etkilenmilerdir.
XVIII. yzylda yaam olan Voltaire, o zamana kadar din ve siyaseti konu alan tarih anlayn deitirmi,
uygarln genel tarihini yazmtr. Alman tarih okulunun almasyla da Avrupada byk gelime gsteren
tarih bilimi ile uraanlar oalmtr.
Tarih yazcl, dil zellikleri ve anlam bakmndan farkllk gsterir. Bu nedenle eitli tarih yazcl
anlaylar vardr. Balca tarih yazcl anlaylar ve zellikleri unlardr:
a. Hikyeci Tarih Yazcl
Hikyeci tarih yazcl lk ada ortaya kmtr. Bu anlaya gre olaylar hikye yoluyla anlatlm ve
daha ok efsanelere yer verilmitir. Yer ve zaman genel olarak belirtilmi ancak olaylarda olaanst varlklarn
olmasndan dolay neden-sonu ilikisi tam olarak kurulamamtr. M V. yzylda yaam olan Herodotos,
hikyeci yazmn ilk temsilcisidir. XVIII. yzyla kadar Avrupa ve slam dnyas tarihiliinde eserler bu anlayta yazlmtr.
b. retici (Faydac-Pragmatik) Tarih Yazcl
Okuyucuya tarih olaylardan ders karmak, mill ve ahlaki deerleri benimsetmek iin yaplan anlatm
tarzdr. Bu tarzn temsilciliini Thukydides (Tukidides) yapmtr. Thukydidese gre bizzat grlen ve insanlarn bandan geen olaylar doru yazlabilir. Bu anlayta baarszlklar birka cmle ile yazlm, baar ve
kahramanlklara byk yer verilmitir. retici tarih yazclna Avrupada ve lkemizde XIX. yzyla kadar
devam edilmitir.
c. Kronik Tarih Yazcl
Olaylar olu srasna gre inceleyen tarih yazcl trdr. Bu tarih yazclnda her yln olaylar, aralarnda herhangi bir balant gzetilmeden kronolojik olarak sralanr. Yoruma yer vermez, neden-sonu ilikisi incelenmez. Bu trn en gzel rnei Anadoluda yaam Hititlerin tanrlarna hesap vermek amacyla
hazrladklar anallar (yllklar)dr.
. Sosyal Tarih Yazcl
retici tarihin duygusal ynlerine yer vermeyen, t ve nasihat ama edinmeyen tarih yazcl trdr. Toplumun her trl faaliyetleri ayrtlara inilmeden, siyasi, sosyal ve kltrel adan ele alnarak incelenir
(Bu tr yazm eklinde olaylarn neden ve sonular somut esaslara dayandrlmaya allr.).
d. Aratrmac (Neden-Naslc) Tarih Yazcl
Olaylarn nedenleri ve sonular derinlemesine incelenir. Aratrmac tarih yazclnda tarih olaylarn
oluumunda etkili olan dnemin sosyal, din, ekonomik, kltrel ve siyasi yaps ayrntlaryla ele alnarak yaln
bir ekilde anlatlr. Tarih olaylar yer-zaman, neden-sonu ilikisi iinde verilir. Aratrmac tarih yazcl
XIX. yzylda domutur. Bu tarih yazclnda tarih olaylar kaynaklara dayal olarak aratrlr.
XX. yzyl balarnda tarih yazcl ile ilgili olarak Fransada ortaya kan Analles Ekolne gre tarih
yazcl yalnzca siyasi, diplomatik ve asker olaylardan ibaret deildir. Asl nemli olan olaylarn gerisindeki
kltrel, toplumsal ve ekonomik gelimelerdir. Bu anlayla aratrmac tarih yazcl ekoln benimseyen
tarihiler sosyoloji, psikoloji, antropoloji, siyaset ve ekonomi gibi bilimlerden yararlanmlardr. Bu ekoln
temsilcilerinden bazlar; Fernard Braudel (Fernand Brudel), Marc Bloch (Mark Bloh) ve Halil nalcktr.
Yukardaki sz edilen tarih yazclndan sizce hangisi objektiftir? Neden?
35
Tarih Bilimi
Aada Tarih Yazcl adl etkinlikte verilen metinleri okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
16. Etkinlik: TARH YAZICILII

nsanlk tarihinde en mutlu insann kim olduu hep sorulmutur. Bu sorunun cevabnn tartlp verildii bir hikye Heredotos Tarihinde anlatlr. Herodotos, Tarihin Babas diye adlandrlan bir tarihidir.
Herodotos Tarihinde geen hikye ok ilgintir. Bilindii gibi Bat Anadoluda kurulan devletlerden birisi de
Lidyadr. Lidya Kral Krezs (Krizus), gl ordusu ile komularna ba edirir. O sralarda Solon adl bir
bilgin Atinadan Lidyann Bakenti Sard ehrine gelir. Altn ileterek hazinesine dolduran Krezsa konuk
olur. drt gn sonra Solonu Krezsun hazinelerini grmeye gtrrler. Solon, grecei kadarn grr.
Krezs sorar:
Ey Atinal yabanc, soruyorum sana, grdn btn insanlar iinde en mutlusu kimdir?
Krezs, ordusunu ve hazinesini gsterdikten sonra Sensin! denileceini sanr. Solon hi dnmeksizin:
Atinal Tellus, der.
Krezs hem arr hem de kzar:
Bu Tellus ne bakmdan mutlu bir kiidir?
Yaad srada memleketi ileri idi. Gzel ve iyi oullar vard. Oullarnn ocuklarn grecek kadar da yaad, iyi bir hayat srp sonunda erei bir ekilde ld. nk Atinallarn komular Eleusis
(Elosis)lerle tututuu savata yurttalarnn yardmna kotu, dman yendi ve sava alannda kahramanca ld. Atinallar byk sayg gsterdiler ona, ld yerde bir tren dzenlediler, adn saygyla
andlar.
Herodotos Tarihi, s. 24-25.
(zetlenmitir.)
....................................................................
Osmanl padiahlarndan Yavuz Sultan Selim (1512-1520)in en byk amalarndan birisi de Trkslam dnyasnn siyasi ve din lideri olmakt. Yavuz Sultan Selim, ah smailin Anadoludaki taraftarlarna kar iddetli bir mcadeleye giriti. ah smaile kar aldranda kazand zaferden (1514) sonra
Tebrize kadar ilerledi. Daha sonra Memluklere kar harekete geti. Ateli silahlardaki stnl sayesinde kazand Mercidabk (1516) ve Ridaniye (1517) savalar, Osmanl Devletine Suriye, Msr ve Filistini
kazandrd. Hicaz, Osmanl egemenliine girdi. I. Selim slam dnyasnn liderliini ele geirerek halife
oldu. Bu unvan daha sonra gelen Osmanl padiahlar tarafndan da kullanld.
1. Yukardaki metinlerde hangi tarih yazclna ait rnekler bulunmaktadr?
2. Bu iki metin arasnda hangi farkllklar vardr? Aklaynz.
2. TRKLERDE TARH YAZICILII

Osmanl Devletinde tarih yazcl, devlet politikas dorultusunda hkmdarlarn hayatlar, siyasi ve asker baarlarnn vakayiname tarznda anlatlmasn iermektedir. Tarih olaylar kronolojik sra ile anlatan,
genellikle yazan kiinin subjektif (znel) gr ve deerlendirmelerini ieren eserlere vakayiname denir. Edeb,
tarih, corafi ve kltrel alardan vakayinameler byk nem tar. Batda bunlara kronik denilmektedir.
XVIII. yzyldan itibaren Osmanl Devleti dier alanlarda olduu gibi tarih felsefesi konusunda da Avrupadan
etkilenmitir.
Osmanllarda devlet tarafndan tarih olaylar yazmakla grevlendirilen kimselere ehnameci, bunlarn
yapt ilere ise ehnamecilik denilmitir. ehnamelerde nemli kiilerin hayat hikyeleri anlatlr. Zamanla
ehnameciliin yerini vakayinamecilik almtr. Bu eserler yllk zellii tamaktadr.
36
1. nite
Osmanl Devletinde tarih olaylar kaydetmekle grevlendirilen kiiye vakanvis denir. Osmanl Devletinin
ilk resm vakanvisi Naimadr. Naima Efendi olaylar sadece sralamam, toplumsal yorumlara da yer vermitir. Osmanl Devletinde Dursun Bey, Oru Bey, k Paazade, drisi Bitlisi, Gelibolulu Mustafa, brahim
Peevinin de bu ekildeki yazlm tarih eserleri vardr. Ahmet Cevdet Paa Klasik Osmanl tarihiliine yeni
bak as getirmitir. Eserlerini ariv belgelerine dayandrmtr. Ayrca olaylar sadece anlatmakla kalmam
olaylara neden olan sosyal, ekonomik etkenleri de yanstmtr. Bu anlay dorultusunda Tarih-i Cevdet
adyla bilinen eserini yazmtr.
Aada verilen Yavuz Sultan Selim adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
17. Etkinlik: YAVUZ SULTAN SELM

Bugnlerde padiah mutluluk iindeydi. nk ocuklarndan Sultan ehin ah, Karaman lkesinin hkimiydi, Sultan Ahmet de Amasya ilinde egemendi. nl hkmdar, adaletiyle tannm padiah zellikle kerem ss, ulu
yaratcnn ltufkr baklarna erimi bulunan Sultan Selim de koruyucu
ve kayrc glgesini Trabzon iline salub btn gnlerini, stn abalarn ol
diyarda Grclerle sava ve urata geirmekle atnn dizginlerini gaza yoluna salmt. Bu abalar kk byk herkese bilinmekteydi. Su gibi akan
klc, uyank Bat rnei gz ak ve tetikte beklemeyi ilke edinmi, knnda
bir an bile uyumay denememiti.
...
Adaletten yana tutumu ile Trabzon halk mutlu ve gamsz olup ynetimi
1.4. Resim: Yavuz Sultan
glgesinde meydana getirdii huzur ve gven anlatlmayacak ldeydi. y- Selimin temsil resmi (Douleki hrszlk yolu hrszn koparlan eli gibi kesilmi, soygunculuk alkanl tan Gnmze Byk slam
Tarihi, C 12, s. 577.)
onun yaratt gvence altnda boyunun lsn alp gitmiti.
Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevarih-4, s. 5, 6.
(zetlenmitir.)
Osmanl Devleti padiahlarndan Yavuz Sultan Selim ile ilgili verilen bu metin hangi tarih yazclna rnek olarak gsterilebilir?
Cumhuriyet Dneminde tarih yazcl Atatrk

tarafndan balatlmtr. Atatrk, ilm esaslara gre
Trk Tarihinin aratrlmas ve ortaya kan sonularn
retilmesi almalarn bizzat nderlik etmitir. Bu
almalarnda noktaya ynelmitir. Birincisi, Trk
ve dnya tarihini eski, yanl, ideolojik yaklamlardan
kurtarmak. kincisi, dnya medeniyetine Trk medeniyetinin yapm olduu katklar ortaya karmak.
ncs ise Trk tarihini ilm metotlarla modern,
orijinal bir tarih hline getirmektir.(1) Bu konularda ilm
1.16. Fotoraf: Atatrk I. Trk Tarih Kongresi yeleri
metotlarla aratrma yapmak, aratrmalar organize
onuruna Marmara Kknde verdii aydan sonra yeetmek iin Trk Tarih Kurumunu kurdurmutur.
lerle birlikte (8Temmuz 1932)
_______________________
(1) Azmi Ssl, Atatrk ve Tarih, Atatrk Dnce El Kitab, s. 253, 254.
37
Tarih Bilimi
Atatrk, tarih almalarnda geree sadk kalnmasn istemitir. Tarihilerden beklentisini u szyle
ifade etmitir. Tarih yazmak, tarih yapmak kadar nemlidir. Yazan yapana bal kalmazsa deimeyen gerek,
insanl artacak bir nitelik alr. (1) Trk Tarih Kurumu bilimsel konular tartmak zere, geleneksel duruma
gelen ve gnmze dek aralklarla toplanan Trk Tarih Kongreleri (1.16. Fotoraf ) dzenlemektedir. lk iki
kongre Atatrk'n bakanlnda yaplm, kongreleri bizzat kendisi izlemitir. Mustafa Kemal Atatrkn
talimatyla Trk Tarih Kurumu tarafndan Trk Tarihinin Ana Hatlar adl yeni bir tarih kitab yazlmtr.
Bu kitabn zeti Trk Tarihinin Ana Hatlarna Methal ad altnda baslarak okullara datlmtr.
Son yllarda lkemizde yerel tarih almalarna kar ilgi giderek artmaktadr.
Bu almalar arasnda aile tarihi (1.17. Fotoraf ) ve ecere (soy aac)lerin ortaya
karlmas nem kazanmaktadr. nsanlar nereden geldiklerini, ailelerinin ilk
temsilcilerinin nerede yaadn ve nasl bir hayat srdrdn merak etmektedir. Baz tannm aileler, Trk tarihinin akna ok byk etkide bulunmulardr.
Bu ailelerin nemi, yaplacak aile tarihi aratrmalar ile ortaya kacaktr. Osmanl
ailesinin zellikleri siyasi dnemler gz nnde bulundurularak yazlmtr. Bu
dnemler kurulu, ykselme ve gerileme dnemleridir. Kurulu ve ykselme
dneminde erkek-kadn, giyim-kuam, evlilik, ocuklar; ykselme dneminde
Osmanl toplumu, saray halk, saray d yaam, aile yaps ve kltr; gerileme
dneminde ise Osmanl ailesini etkileyen Bat kltr ve kadn hareketleri
incelenmitir.
1.17. Fotoraf: Aile Tarihi

ile ilgili bir kitabn kapa
Tarih srecinde kadnn yeri ve kimlii konusuna her toplum farkl bir ekilde yaklamtr. lk a toplumlarnn pek ou kadn dlamtr. Orta ada kadnn durumunda nemli bir gelime olmamtr.
Yeni ada ve Yakn ada kadnn toplum hayatndaki rolnn deimesinin bir sonucu olarak Trk toplumunda da kadnlar bu durumdan olumlu ynde etkilenmitir. Kadnlarmz tarih yazclna son yzylda balamtr. Kadn tarihilii aratrlrken almas gereken en nemli engel, gelenek sel tarih yazcldr. Bu engelin almas kadn tarihiliinin nn aacaktr. Son yllarda tarih romanlarda yer alan
Osmanl saray kadnlarnn hayat hikyeleri Trk toplumu tarafndan byk bir ilgi grmtr.
Trkiyede kadn tarihi alannda almalar yapan stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi Serpil akr (1.18. Fotoraf ) kadn tarihi ile ilgili olarak Trkiyede kadn tarihi yazmnda iki
amaz bulunmaktadr. Kendimizi hem erkeklerin, hem de Batl hemcinslerimizin yazd tarih iinde konumlandrmtk. Bir erkeklerin
yazd tarih iinde kadna bakyorduk, bir de Batl hemcinslerimizin
yazdklarna. Onlarn farkl koullar iinde ortaya kardklar deneylerin tarihi iinde konumlandrmaya altk kendimizi. Aslnda bizim iin
nemli bir amaz olan bu durum tarihe, kendi gemiimize bakmamz
geciktiren bir sonu dourdu. Bizim gibi gelimekte olan bir lke ya da
lkelerde kadn yaamlar nasld, tarihte neler yaptlar sorularn sormadk uzun sre. Bu anlamda, bir gelenein, kadn hareketi geleneinin
oluturulmas ok nemli. Bugnk hareketin devamlln salamak, o
gelenein halkalarn oluturmak, her bir halkay birbirine eklemek,
bylece bir kadn hareketi geleneini ortaya karmak gerekiyor. Bu aba
bugnk kadnlarn kendilerine gven duymalarn salayacak. Bu gelenein halkalarn birletirmeye almak, en bata bize, kadn tarihi
1.18. Fotoraf: Serpil akr (saratrmaclarna dyor. (2)
tanbul niv. Sosyal Bilgiler Fakl_______________________
(2) Bir dergi haberi, s. 68 ve 69. zetlenmitir.
38
tesi retim yesi)
1. nite
Temel Kavramlar
G. TARH BLMNN DER BLMLERLE LKS
l Arkeoloji
l Ekoloji
l Irk
l statistik
l Karbon 14 Metodu
l Kitabe
l Kltr
Hazrlk almalar
1. Tarih aratrmalarnda, tarih biliminin birok bilim dalndan yararlanmasnn sebepleri neler olabilir?
Aadaki alnt sz okuyarak altnda verilen soruyu cevaplaynz.

Tarih, ancak tarih tenkidi ve yardmc bilimler sayesinde ilimdir.(1)
Leon Halkinin yukardaki sznden neler anladnz? Aklaynz.
Birok bilim dal tarihsel olay ve olgularn aratrlp incelenmesinde tarihe yardmc olur. Hibir bilim tek
bana geliemez. Tarih bilimi de birok bilimle birlikte ve onlarn yardmyla meydana gelmitir. Tarihi hangi
bilim dallarnn tarih ile ilikili olduunu, bunun ne kadar ve ne olduunu bilmek zorundadr. Tarih aratrmas yapan birinin dier bilimlerden faydalanmas gerekmektedir. Aksi hlde tarihiliin teknisyenliini yapmaktan teye gidemeyecei gibi alannda da baarl eserler veremez.
Aada verilen X Gezegen adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
18. Etkinlik: X GEZEGEN

Hayal bir gezegen tasarlayalm ve ona X Gezegeni diyelim. Dnyamzdan ok uzaktaki bu gezegen,
gzlemevinden kontrol edilen dev teleskoplar sayesinde bilim insanlar tarafndan kefedilir ve insanlarn yaamasna uygun koullar olduu saptanr. Gezegenin zelliklerini renmek iin yzlerce bilim
insan gezegene gider. Bunlarn arasnda tarihiler de vardr. Amalar gezegenin tarihini yazmaktr.
e nce arkeologlar balar. Onlarn ii; gemite yaam insanlarn yapt ama bugn depremler, savalar, seller ya da toprak kaymalar sonucunda yer altnda kalm eserleri gn na karmaktr. Gezegenin eitli yerlerini kazarlar. Bir sr kalnt bulurlar. Kimyaclar karbon 14 yntemini kullanarak bu eserlerin ka yl nceden kaldn saptarlar. Paleograf ya uzmanlar ortaya
kan yaztlardan ve belgelerden gezegende eskiden yaam olanlarn kulland ve hi bilmediimiz bir alfabenin kurallarn zerler. Ancak dillerini bilmedikleri iin anlamazlar. Filologlar, gezegende hl yaamakta olan insanlar arasnda aratrmalar yaparak onlarn dilini renir ve yazlanlar tercme ederler. Epigraar, kitabelerde yazlanlar yorumlayp ne anlatlmak istendiini
zmeye alrlar. Nmizmatikiler, bulunan eski paralar inceleyip ne kadar deerli olduklarn aratrrlar. Diplomatik uzmanlar, bulunan belgeleri birbirleriyle karlatrarak sahte olanlar gerek
olanlardan ayrmaya alrlar. Kronoloji uzmanlar belgelerde ve kitabelerde yazlanlardan yola karak bulunan kalntlar yaratan eski uygarln tarihini bize yl yl gsterirler. Bu srada coraf yaclar
_______________________
(1) smail zelik, Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, s. 20.
39
Tarih Bilimi
blgenin yzey ekillerini, iklimini, yer alt kaynaklarn aratrarak dnemin yaam koullar hakknda
bize bilgiler verirler. Etnograar, ortaya kan giysileri, sslemeleri, resimleri inceleyerek hl yaamakta
olan insanlarn nasl bir kltre sahip olduunu; sosyologlar da eldeki verileri kullanarak bu eski toplumun toplumsal zelliklerini saptamaya alrlar: Kadnlarla erkekler arasndaki ilikiler nasld, nasl
bir ynetim ekli uygulanrd, aile kurumu nemli miydi, deil miydi?
Btn aratrmalar yapldktan sonra tarihi, ortaya kan malzemeyi ele alr ve bu eski gezegende
yaayan hi tanmadmz uygarln tarihini yazar, biz de okuruz.
www.tarih.5u.com
(Dzenlenmitir.)
Bu metinden yola karak tarih biliminin dier bilimlerden nasl yararlandn aklaynz.
Tarihe yardmc olan bilimler unlardr:

1. Corafya: Yeryznn herhangi bir yerinin fiziksel ve sosyal zelliklerini, insan topluluklarnn yeryz
ile olan ilikilerini ortaya koyarak bunlarn tarihsel olay ve olgular zerindeki etkilerini aklayp tarih bilimine
yardmc olur. Bir yerin corafi zelliklerini bilmeden olaylar deerlendirmek ve yorumlamak imknszdr.
Aada verilen Sarkam Harekt adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
19. Etkinlik: SARIKAMI HAREKTI

1914 ylnda bakomutan vekili olan Enver Paa,
Kaf kasyada Rusyaya kar salanacak asker bir stnlkle Turancl gerekletirebileceini dnyordu. O yllarda Alman cephesinde mcadele eden
Rusyann Kaf kaslarda ancak 100 bin piyade ve 15 bin
svarisi ile 250 topu bulunuyordu. Bunlarn dnda
Ermenilerden (4 bin kiilik) ve Grclerden (2 bin kiilik) oluan kuvvetleri de vard. 3. ordunun komutasn
da dorudan stlenen Enver Paa, Sarkam almak
iin komutasndaki orduyu eksi 25 derecede ve 1.5 metre kar altnda, 2-3 bin metre ykseklikteki dalk arazi1.19. Fotoraf: Sarkam ehitlii (Kars)
nin patika yollarndan geirip 19 Aralk 1914 tarihinde
saldr emrini verdi. 90 bin kiilik Trk ordusu Sarkam saldrsna balad. Yiyecek ve snma iin hibir
hazrlk yaplmam olan bu saldrda ou souk ve salgn hastalklardan olmak zere 60 bin Trk askeri
ehit oldu. Btn olanakszlklara ramen asker dayanakllk, itaat, direni ve mcadele azminin stnl bakmndan byk bir rnek gsterdi. Sarkamta yaanan bu gelime zerine harekete geen Ruslar,
Kaf kas cephesinde stnl ele geirerek Dou Anadolunun byk bir ksmn aldlar.
www.tsk.mil.tr
(Dzenlenmitir.)
1. Sarkam harektndaki baarszln temel nedenleri nelerdir? Aklaynz.

2. Tarih olaylarn anlalmas asndan corafya bilimi sizce neden nemlidir? Syleyiniz.
40
1. nite
2. Arkeoloji: Kaz bilimi demektir. Toprak ve su altnda kalm tarihsel kalntlarn bulunmas ve ortaya karlmas yoluyla
tarih bilimine yardmc olmaktadr. Arkeoloji, zellikle tarih
ncesi devirlerin aydnlatlmasnda son derece nemli bir yer
tutmaktadr. lkemizde bugn su alt arkeolojisi metoduna
uygun almalar yaplmaktadr. Yaplan almalar sonucunda
karlan buluntular yandaki fotorafta grlen Bodrum Su Alt
Arkeolojisi Mzesinde sergilenmektedir.
1.20. Fotoraf: Bodrum Su Alt Mzesi
Aada verilen Kaz Bilimi adl gazete haberini okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
20. Etkinlik: KAZI BLM
Gazete haberinde sz edilen kaz almas sonucunda bulunan kalntlarn Trk tarihi asndan nemi neler olabilir?
3. Antropoloji: nsan rklarn inceleyen bilimdir. Fiziki ve sosyal antropoloji olarak ikiye ayrlr. Fiziki
antropoloji insan rklarnn fiziksel ve biyolojik yaplarn, geliimlerini inceleyerek insanlk tarihinin en eski
dnemlerinin aydnlatlmasn salar. Toplumlarn kltrlerinin balangtan gnmze kadar gelimesini
inceleyen sosyal antropoloji de farkl kltrler arasndaki ilikileri aydnlatarak tarih bilimine yardmc olur.
41
Tarih Bilimi
4. Etnografya: Gelenek, grenek ve treleri inceleyerek gemite yaam toplumlarn kltrel yaamlarnn renilmesini salar. Bylece olaylarn kltrel nedenlerinin anlalmasnda tarih bilimine katk sunar.
Aada verilen Trklerde Hdrellez Bayram adl metni okuduktan sonra altndaki soruyu cevaplaynz.
21. Etkinlik: TRKLERDE HIDRELLEZ BAYRAMI

Hzr ve lyas Peygamberlerin yln belli bir gnnde bir araya geldikleri rivayet edilir. Bununla ilgili
inanlar slam milletlerinin geleneklerinde ylesine yer etmitir ki Trklerdeki Hdrellez Bayram zamanla
Hzr ve lyasn birletiine inanlan gn olarak kabul edilir ve zel kutlamalar yaplr. lkemizde Hdrellez
Bayram yaklatnda birok evde birtakm hazrlklar yaplr.
5 Mays 6 Maysa balayan gece Hzrn yeryznde gezindii, dokunduu yerlere bolluk ve bereket
getirdii inanc ok yaygndr. Bu nedenle evlerdeki yiyecek, iecek, para, mal ne varsa bunlarn bereketlenip
oalmas iin baz yntemlere bavurulur. rnein yiyecek ve iecek kaplarnn, erzak dolaplarnn, para
kesesi ve czdanlarn azlar ak braklr. Ky kadnlar, Hdrellez sabah balarna yeil yemeni rttkleri takdirde o yl bol yamur yaacana ve bol rn elde edileceine inanlr. Hdrellez gn piknie gidilerek
eitli yemekler yaplr ve bu yemekler fakirlere ikram edilir. Bir aile fakirlere ne kadar ok yemek verirse
evine o kadar ok bereket yaacana inanlr.
Ekrem Memi, Trk Kltr Tarihi, s. 166-169 .
(Dzenlenmitir.)
Hdrellez Bayramnn toplumsal dayanmaya katklar nelerdir?
5. Hukuk: Toplumsal yaamn zorunlu bir sonucudur. Toplum hayatnn devamll dzen ve disiplin
sayesinde mmkndr. Hukuk, meydana gelen olaylar ynlendiren kurallar konu edinir. Hukukun genel
amac toplum hayatnda adaleti gerekletirmek, fertler ve toplum arasnda hak ve borlar dengesini kurmak,
koyduu kurallarla kii ve toplumun yararn salamaktr. rnein Orta Asya Trk devletlerinde uygulanan ve
hukuk kurallarn ieren treye herkes uymak zorundayd. Trelerin yaptrm gc fazlayd. Adalet, doruluk,
insanlk, trelerin deimez ilkeleriydi.
Aada verilen Osmanl Devletinde Hukuk adl metni okuduktan sonra altndaki soruyu cevaplaynz.
22. Etkinlik: OSMANLI DEVLETNDE HUKUK

Osmanl Devletinin hukuk kurallarndan bazlar unlardr:
tLJLJJLBWHBFEJQCJSCJSMFSJOJOTBLBMOZPMBSMBSTBJLJTJEFLOBOS;FOHJOEFO GBLJSEFOBLF
alnr. Eer birbirlerinin yakalarn yrtarlarsa her ikisi de cezalandrlr.
t#JSZFSEFLBMBOLJJOJONBMBMOSTBIST[PSBEBLJMFSCVMNBMES&FSCVMBNB[MBSTBPLJJOJO[BSBrn karlamak zorundadrlar.
tLFODFWFIFSUSMF[JZFULFTJOMJLMFZBTBLUS
t)FSLFTEJOWFWJDEBO[HSMOFTBIJQUJS
www.dergiler.ankara.edu.tr
(Dzenlenmitir.)
Osmanl Devletinin hukuk anlay ile ilgili verilen bilgiler gznne alndnda tarihi, hukuk
kurallarndan nasl faydalanr? Aklaynz.
6. Kronoloji: Zaman bilimi demektir. Tarihsel olaylarn zamannn bilinmesi nemlidir. Olaylarn meydana geldii tarihin bilinmesi olaylar arasnda neden-sonu ilikisi kurulmasna yardmc olur.
42
1. nite
Aada verilen Bat Cephesi Savalar adl kronolojiyi inceleyerek altndaki soruyu cevaplaynz.
23. Etkinlik: BATI CEPHES SAVALARI
I. nn
Sava
(6-10 Ocak 1921)
II. nn
Sava
(26 Mart-1 Nisan 1921)
Eskiehir-Ktahya
Sakarya
Bakomutanlk
Savalar
Meydan Muharebesi
Meydan Sava
(10-24 Temmuz 1921) (23 Austos-13 Eyll 1921) (26-30 Austos 1922)
Yukarda, Kurtulu Savanda Bat Cephesinde Trk ordusu ile Yunanlar arasnda yaplan savalarn
kronolojisi verilmitir.
Tarih eridinde gsterilen, Yunanlarla yaplan savalarn kronolojisini bilmek tarihiye hangi
ynde yardmc olmaktadr?
7. Edebiyat: Tarihle i ie olan edebiyat, duygu ve dnceleri sz ve yaz ile anlatma sanatdr. iir,
roman, hikye, destan vb. konular edebiyat ierisinde yer alr. Tarih romanlar, dil aratrmalar ve bu eserlerin
zmlenmesiyle gemite yaam insanlar hakknda bilgi ediniriz. Trk tarihini Trk edebiyatndan ayr
incelemek olduka zordur.
Aada verilen Plevne Mar adl iiri okuduktan sonra altndaki soruyu cevaplaynz.
24. Etkinlik: PLEVNE MARI

Tuna nehri akmam, diyor.
Etrafm ykmam, diyor.
an byk Osman Paa
Plevneden kmam, diyor.
Dman Tunay atlad.

Karakollar yoklad.
Osman Paann kolundan
Be bin top birden patlad.
Klncm vurdum taa.

Ta yarld batan baa.
an byk Osman Paa
Askerinle binler yaa.
www.niksarhseyingazi.com
Plevne Mar adl iirden yola karak, Plevne Sava ile ilgili hangi bilgelere ulaabiliriz?
8. Felsefe: Akl ve mantk ilkelerine uygun dnmeyi esas alan bir bilimdir. Eski Yunan kltrnden domutur. Uygarlk tarihinde nemli bir yer tutar. Felsefe, ilm dnce eklinin ve bilimin yolunu am, tarih
bilimine yardmc olmutur. Tarih olaylarn doru deerlendirilip yorumlanabilmesi ancak o devrin felsefesinin
bilinmesiyle mmkndr. rnein Orta ada slam dnyas ile Avrupa dnyasn karlatrdmzda bilim,
kltr ve felsefe alannda slam dnyasnn ne kadar ileri seviyede olduunu grrz.
9. Paleografya: Tarih boyunca kullanlan alfabeleri zerek bu alfabelerle yazlan belgelerin okunmasn
salar. Bylece tarihsel olaylarn aydnlatlmasn kolaylatrr. rnein bir tarihi, Msr tarihini incelerken o
dnemde kullanlan hiyeroglif yazsn; Orta Asya tarihini incelerken Uygur, Orhun ve in alfabelerini bilmek
43
Tarih Bilimi
zorundadr. Ayrca yazlan metinler, fermanlar, anallar vb.nin okunmas ve anlalmas iin yine paleograf yadan faydalanlr. Paleografya, filoloji ile birlikte alr. rnein Trk edebiyatnn ilk yazl rnei kabul edilen yandaki fotorafta
gsterilen Orhun Kitabeleri bize Trk devletlerinin siyasi, sosyal ve kltrel
yaps hakknda bilgiler verir.
10. Epigrafya: Kitabeler bilimi demektir. Ant ve kitabelerdeki yazlarn
okunmasn, zmlenmesini ve yorumlanmasn salayarak tarih bilimine katkda bulunur. rnein Kk Trk Devletinin Orhun, Uygurlarn Karabalgasun
veya Krgzlarn Yenisey Yaztlarnn okunup incelenmesi epigrafya biliminin ilgi
alanna girmektedir.
11. Sosyoloji: Toplum bilimi anlamna gelir. Toplumsal olaylarn bal olduu kurallar, toplumlarn kurduu kurum ve kurulularn insan ve toplum zerindeki etkisini inceleyerek tarih bilimine yardmc olur. Toplumlarn yaay,
1.21. Fotoraf: Orhun
Yaztlar,
Tonyukuk Ant
yaps tarih bilimi iin nemlidir. rnein Trk tarihini incelerken eski Trklerde
(Moolistan)
aile ve evlilik anlayn, kadnn toplumsal yaamdaki yerini ve nemini bilmek
gerekir.
Aada verilen Eski Trklerde Aile ve Evlilik Anlay adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
25. Etkinlik: ESK TRKLERDE ALE VE EVLLK ANLAYII

Eski Trklerde genellikle tek evlilik geerliydi. Sadece baz zaruri hllerde ok evlilie rastlanrd. Ama
Trk destanlarna ve deiik kaynaklara bakldnda Trklerde ideal evlilik tipi olarak tek eli evlilik grlr. Aileye gelin olarak gelen kadn iin belki de onun ana baba hakk karlnda belli bir bedelin erkek
tarafndan denmesi zorunlu idi. Olu yetitirmek babann, kz eitmek ise annenin greviydi. Namuslarna son derece dkn olan Trk kzlarnn yanna yaklamak bile imknszd. Babadan sonra kadn
evin direidir. zellikle sava zamanlarnda baba evden uzaklanca ailenin btn yk kadnn zerine
biniyordu. Eski Trklerde kullanlan Kang (baba) ve g (anne) kelimeleri IX. yzyldan sonra ata ve
ana olarak deimitir.
Sadettin Gme, Trk Kltrnn Ana Hatlar, s. 27.
(Dzenlenmitir.)
Trk toplum yapsnn, sosyal ve kltrel zelliklerini bilmek tarih bilimine hangi ynde yardmc olmaktadr?
12. Filoloji: Diller arasndaki akrabalklar, szck alveriini aratrarak toplumlarn birbirine yaknlk
derecelerinin ve g hareketlerinin aklanmasnda tarih bilimine katk sunar. rnein Atatrk zamannda
Hititlerin Trk rkna mensup olduklar tezi savunulmutur. Hititlerden kalan yazl belgeler zerinde yaplan
filolojik tetkikler neticesinde Hititlerin Trklerle yakndan uzaktan hibir ilgisinin olmad, aksine Hititlerin
de dier Avrupa milletleri gibi Hint-Avrupa kkenli kavimlerden olduu anlalmtr. Yine ayn ekilde Mezopotamya medeniyetini yaratan Smerlerin de tpk Trke gibi Ural-Altay dil grubuna mensup bir dil konutuklar filolojik tetkikler sayesinde ortaya kmtr. (1)
13. Diplomatik: Ferman, antlama metinleri, eriye sicilleri, berat vb. belgeleri ekil ve ierik bakmndan
inceleyen bilime diplomatik denir. Diplomatik bilimi belgelerin sahte olup olmad, bu belgeler zerinde yer
alan iaret ve ekillerin ne anlama geldii, devlet politikas ve anlay konularnda tarih bilimine katk salar.
_______________________
(1) Ekrem Memi, Tarih Metodolojisi, s. 41.
44
1. nite
Aada verilen Fatihin Bosnal Din Adamlarna Gnderdii Ferman adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
26. Etkinlik: FATHN BOSNALI DN ADAMLARINA GNDERD FERMAN

Ben Fatih Sultan Han, btn dnyaya ilan ediyorum ki; kendilerine bu padiah ferman verilen Bosnal Fransiskenler himayem altndadr ve emrediyorum:
Hi kimse ne bu ad geen insanlar ne de onlarn kiliselerini rahatsz etmesin
ve zarar vermesin. mparatorluumda huzur ierisinde yaasnlar ve bu gmen
durumuna den insanlar zgr ve gvenlik ierisinde yaasnlar. Devletimdeki
tm memleketlere dnp korkusuzca kendi manastrlarna yerlesinler.
Ne padiahlk erandan, ne vezirlerden veya memurlardan, ne hizmetkrlarmdan, ne de llkemin vatandalarndan hi kimse bu insanlarn onurunu krmayacak ve onlara zarar vermeyecektir.
Hi kimse bu insanlarn hnayatlarna, mallara ve kiliselerine saldrmasn, hor grmesin veya tehlikeye atmasn. Hatta bu insanlar baka lkelerden
devletime birisini getirirse onlar da ayn haklara sahiptir.
Emrime uyarak bana sadk kaldklar srece tebaamdan hi kimse bu fermanda yazlanlarn aksini yapmayacaktr.
1.22. Fotoraf: Fatih Sultan Mehmetin Ferman
www.turkislamtarihi.nl
(zetlenmitir.)
Yukardaki fermanda hangi tarih bilgilere ulalabilir?

14. Nmizmatik: Eski paralar zerinde bulunan yaz ve tasvirler ile bu
paralarn ait olduklar uygarlklar hakknda bilgi edinilmesi yoluyla tarih bilimine yardmc olmaktadr.
Tarihte ilk para Lidyallar tarafndan kullanlmtr. Yandaki fotorafta
bir rnei gsterilen paralarda kullanlan madenler (bakr, gm, altn) o
lkenin sosyoekonomik yaps hakknda bize bilgiler vermektedir. Trk-slam
devletlerinde hkmdarlarn kendi adna bastrd paralar bamszlk sembolleri arasnda yer almaktadr.
15. statistik: Elde edilen verileri analiz etmek ve yorumlamak demektir.
statistik; devletlerin kurulmas ile birlikte snr belirleme, vergi toplama, toprak dalm, nfus bykl gibi konularda tarih bilimine katk sunmaktadr. statistik bilimi, elde ettii verileri toplama, tablo ve grafiklerle zetleme
ve sonular yorumlama bakmndan nemlidir.
1.23. Fotoraf: Lidyallara

ait para
Aada Sakarya Meydan Muharebesinde Trk ve Yunan Kuvvetlerine Ait statistik adl etkinlii
inceleyerek altndaki soruyu cevaplaynz.
27. Etkinlik: SAKARYA MEYDAN MUHAREBESNDE TRK VE YUNAN KUVVETLERNE AT STATSTK

Subay
Er
Makineli
Tfek
Tfek
Kl
Top
Uak
Trk Kuvvetleri
5401
96.326
825
54.572
1309
196
Yunan Kuvvetleri
3780
120.000
2768
57.000
1350
386
18
www.tsk.tr
Yukardaki tabloda verilen istatistiki bilgilerden yararlanarak Sakarya Meydan Muharebesi

ile ilgili hangi sonulara ulalabilir?
45
Tarih Bilimi
16. Onomatoloji: lke, blge, kent, da, rmak vb. adlarnn nereden geldiini ve anlamlarn ortaya kararak uygarlklarn geliiminin ve birbirleri ile ilikilerinin aydnlatlmasnda tarih bilimine katk salar.
Aada verilen Trklerde Ad Verme Gelenei adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
28. Etkinlik: TRKLERDE AD VERME GELENE

Trklerde yeni doan ocua babasnn veya len kardeinin adnn verilmesi gelenei gibi yerleim yerinin deimesiyle yeni yurt edinilen yerde genellikle eski adlarn tekrarland bilinen bir gerektir. Bu trden
ad vermeler sadece ehir veya kasabaya topluluun adn verme eklinde deildir. Ky ve kasabadan ehre
gelindiinde gelinen yerin adnn mahalle ve semte verilmesi eklinde de grlmektedir. rnein stanbulda
Aksaray, Maka, Karaman gibi semtlerle sur dnda Yeni Bosna bunlar arasndadr. Bir baka ad verme
ekli de Osmanl Devletinin toprak kaybna uramasyla gelen gmenlerin yerletirilmesinde grlr. Sultan II. Abdlhamit devrinde gmenlerin yerletirilmesi iin kurulan kylerin birouna Hamidiye ad
verilmitir.
smail zelik, Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, s. 37.
Yukardaki metinden yola klarak Trklerin ad verme gelenei ile ilgili hangi bilgilere ulalabilir?
17. Heraldik: Armalar inceleyen bilim daldr. rnein yanda fotoraf grlen Osmanl Devletinin
armas zerinde 30 kadar ekil yer almaktadr. Heraldik bilimi armalar
zerindeki bu ekillerin ne anlama geldiini aklayarak tarih bilimine
yardmc olmaktadr.
18. Sanat Tarihi: Resim, heykel, mimarlk ve ssleme sanatlar
sanat tarihinin konusuna girer. Toplumlarn kltr seviyelerini ve
medeniyete olan katklarn aratrarak tarih bilimine yardmc olur.
rnein Anadoluda birok medeniyete ait nemli tarih eserler vardr.
Bu eserlerin zelliklerini, eserleri yapan uygarlklarn gelimilik dzeyini, sanat anlayn ve hangi sanat dallarnda baarl olduklarn sanat
tarihi bilimi sayesinde renmekteyiz.
19. Kimya: Kimya bilimi, tarih bulgularn hangi dneme ait oldu-
1.24. Fotoraf: Osmanl armas
unun belirlenmesinde tarih bilimine yardmc olur. Kimya biliminde kullanlan Karbon 14 Metodu arkeolojik kazlar sonucu elde edilen ve karbon ieren organik buluntu ve kalntlar (aa paralar, odun kmr,
kurumu bitkiler, tahl taneleri, dokuma paralar, deri, hayvan kabuklar, kemik, yemek atklar vb.)n radyokarbon yntemiyle tarihlendirilmesidir. Bu yntemle bulgular incelenir, deerlendirilir ve sonuca ulalr.
rnein yazl bir belgenin gerek olup olmad, kullanlan kdn cinsi, mrekkep ve boyalarn hangi zellikte olduu ancak kimyasal analiz sonucunda renilebilir.
20. Sicilografi: Mhr bilimi demektir. Herhangi bir tarih belgede kullanlan yaz eidi, hkmdar ismi,
mhr ve o belgenin yazld dnem hakknda bize bilgi verir.
21. Arkeometri: Arkeolojik buluntularn tarihlenmesinde, kronolojik aratrmalarn dzenlenmesinde
tarih bilimine katk salar.
46
1. nite
Temel Kavramlar
. TARH OLMANIN GEREKTRD ARTLAR
l Bilimsel alma
l Objektiflik
l Tarihi
l Tarih Eitimi
Hazrlk almalar
1. Objektif bir tarihide bulunmas gereken zellikler nelerdir?
Aadaki metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.

Tarihi, sempati ve antipatilere yol aacak her trl meseleyi elinin tersiyle bir kenara itmeli, belgelerin nda bir yarg gibi vicdannn sesini dinleyerek yargsn vermelidir. Tarihi, almasyla sadece
gerei bulmay ama edinmelidir. Onun grevi insanlar vmek ve yermek deil olaylarn ieriini korkusuzca gn na karmaktr.
Mehmed Niyazi, Trk Tarih Felsefesi, s. 32-33 .
(zetlenmitir.)
Yukardaki anlatmdan hareketle tarihi ve yarg arasnda nasl bir ba kurulabilir?

Yaamnn byk bir blmn tarih bilimine adayan ve tm dnyaca tannan nl tarihimizin hayat
hikyesi ve tarih bilimi ile ilgili grlerinin yer ald aadaki etkinlii okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
29. Etkinlik: TARHLERN KUTBU: PROF. DR. HALL NALCIK (1916 - ...)
Dnyaca nl tarihimiz Halil nalck, 26 Mays 1916da stanbulda
dnyaya geldi. 1924 ylnda ailesiyle birlikte Ankaraya yerleti. 1935te
retmen okulundan mezun olduktan sonra Dil ve Tarih-Coraf ya Fakltesine balad. nalck, niversite eitimi srasnda dnemin nl profesrlerinden ders ald.
nalck, 1940 ylnda mezun olduu Dil ve Tarih-Coraf ya Fakltesinde kald ve Yakn a Tarihi Blmnde asistan oldu. Tanzimat ve
Bulgar Meselesi balkl doktora tezi yurt dnda da yank uyandrd.
1.25. Fotoraf: Halil nalck
nalckn stanbul ariv belgelerinden derleyerek hazrlad bu almas,
Trk Tarih Kurumu tarafndan yaymland. Belgelere dayanarak hazrlanm bu tez byk ilgi uyandrd.
Ben, eer hretli bir tarihi olmusam bunu Trk arivlerine borluyum. Bu arivler ok mhim ve
ok zengindir. Sosyal bilimlerle uraan Trk bilim insanlar bu arivler sayesinde nemli almalar yapabilirler.
nalck, Trk tarihilerine u tlerde bulunuyor:
Trk tarihilerine bir neride bulunmak gerekirse diyebilirim ki daima belgelere sadk kaln. Eer
hakikati ortaya karrsanz bu daima bizim lehimize olur. Bugne dein tarihimiz hakknda yazlanlarn
ou ya yalandr ya da arptmadr. Eer mbalaa yaparsanz kendinizi kabul ettiremezsiniz, sizi ciddiye
almazlar.
Halil nalckn iyi bir tarihi olmasndaki en nemli nedenlerden biri de bildii yabanc dillerdir phesiz. ngilizce, Almanca ve Franszcay ok iyi bilen nalck, Arapa ve Farsay da kullanabiliyor ve bir
szlk yardmyla okuyabildii diller arasna talyancay da katabiliyor. Bu, kaynaklar aratrmalar iin
kullanmasna ve yabanc dillerde yayn yapmasna olanak salyor. nalck, saylar yzleri geen makale ve
kitaplaryla dnya tarihiliinde sekin bir yer edinmitir.
nalck, iyi bir aratrmac olmasnn yannda yetitirdii rencilerle de Trk tarihiliine deerli katklarda bulunmutur.
47
Tarih Bilimi
Trk tarihilii geliiyor. Gemite iki byk stad vard: Fuad Kprl, mer Ltf Barkan. Bu iki
usta, Trk tarihiliine yn vermilerdir. Bugn tarihimizi onlarn yolunda iyi inceleyebilmek iin Osmanlcaya hkim olmak, bunun yannda Bat tarihiliini iyi izlemek gerekir. Bana Siz btn kariyeriniz boyunca ne yaptnz? diye sorarsanz unu syleyebilirim: Btn abalarm Trk tarihiliini modern tarihilik
dzeyine karmaktr. Benim tarih anlaym devletlerin tarihini ortaya karmaktan ziyade halkn tarihini, halkn gemite nasl yaadn, sosyal hayatn, ekonomisini, gndelik yaantsn ve bunlar belirleyen
artlar ortaya karmaktr. Bizim tarihiliimiz ise bu konulara yeni yeni ilgi duyuyor.
Halil nalckn drt uzmanla birlikte hazrlad eseri An Economic and Social History of the Ottoman
Empire (Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi) bugn dnya niversitelerinde el kitab
hline gelmitir. nalck, bu eserle Osmanl-Trk tarihinin medeni yzn dnyaya tantmakla vnyor.
(Dzenlenmitir.)
1. yi bir tarihi hangi zelliklere sahip olmaldr?

2. Halil nalck neden tarihilerden belgelere sadk kalnmasn istemektedir?
3. Bat tarihiliini izlemek sizce neden nemlidir? Aklaynz.
4. Halil nalck baarl bir tarihi olmak iin neler yapmtr?
Sonu olarak baarl bir tarihi olmak isteyenler tarih, corafya, sosyoloji ve felsefeye ilgi duymal; geni
bir kltre, inceleme ve aratrma merakna sahip olmal; sabrl ve dikkatli olmal, okumaktan bkmamal,
bulgular objektif olarak deerlendirmelidir, diyebiliriz.
Aada verilen Atatrkn Tarih ve Tarih Yazclyla lgili Szleri adl metni okuyarak altndaki
soruyu cevaplaynz.
30. Etkinlik: ATATRKN TARH VE TARH YAZICILIIYLA LGL SZLER

Trkiyede modern tarihiliin gelimesini almalar,
tevikleri ve kurduu messeseler ile salayan Mustafa Kemal
Atatrk, bu dorultuda 1935 ylnda Ankara niversitesi Dil
ve Tarih-Corafya Fakltesini kurdurmutur. Trk milletini
aydnlk bir yola kartrken kendisi de belirli tarih temellere
dayanan grlere sahipti.
Sonradan uydurma bir eser meydana getirerek ertesi gn
piman olmaktansa hibir eser meydana getirememek beceriksizliini itiraf etmek daha iyidir. (1)
Tarih hayal mahsul olamaz. Tarih yazarken gerek olaylar bulmaya almalyz. Eer bunlar bulamazsak mechuliyeti ve bu noktadan cehlimizi itiraf etmeden ekinmeyelim.(2)
1.26. Fotoraf: Ankara niversitesi Dil ve
Tarih ne gzel aynadr. nsanlar, zellikle ahlakta gelimemi kavimler, en byk kutsal kavramlar karsnda bile ha- Tarih-Corafya Fakltesinden bir grnm
sis duygulara tbi olmaktan neslerini men edemiyor. Tarihin (Ankara)
sinesine geen byk hadiselerde, bu hadiseler iinde amil ve
fail olanlarn hl, hareket ve muameleleri onlarn ahlak seviyelerini ne ak gsterir.(3)
Atatrkn Tarih ne gzel aynadr. sznden neler anlyorsunuz?
_______________________
(2) Atatrklk, Atatrk ve Atatrkle likin Makaleler, s. 163.
48
1. nite
LME VE DEERLENDRME
A. Aadaki cmlelerde noktal yerlere stteki tabloda verilen kelime ve kelime gruplarndan
uygun olan yazarak cmleleri tamamlaynz.
filoloji
epigrafya
yazl kaynaklar
szl kaynaklar
dnemin koullar
hikyeci tarih
retici (faydac) tarih
Smerler
Msrllar
Asurlular
Babil
Paleografya
1. Tarih eserleri dil asndan inceleyip yorumlayarak tarihe yardmc olan bilim dalna .........................
denir.
2. Ay ylna dayal ilk takvimi ........................................., gne ylna dayal ilk takvimi ise ................................
bulmutur.
3. Tarihsel olaylar deerlendirilirken olaylarn yaand ................................................... dikkate alnmaldr.
4. Fermanlar, antlama metinleri, kil tabletler, gazete ve dergiler ....................................... ierisinde yer alr.
5. Herodotos ....................................... yazclnn kurucusu olarak kabul edilmektedir.
6. Zor durumlarda toplumun kendine gvenini artrma amacyla yazlan tarih eidine ..............................
denir.
(....) Bir tarihi, olaylar deerlendirirken nesnel (objektif ) olmak zorunda deildir.
(....) Tarih olaylarn birden fazla nedeni ve sonucu vardr.
(....) Tarih bir olay kendinden sonraki olayn nedeni, kendinden nceki olayn sonucu olabilir.
(....) Tarih aratrmalarnda kullanlacak belgelerin gvenilir olup olmadn ortaya karmak iin i ve d
tenkit yntemleri kullanlr.
(....) Tarihiler bir olay ve olgu hakknda kantlara ve verilere dayanarak farkl yorumlar yapabilir.
(....) Bir tarih olay dorudan yaayan, gren veya bu olaylarn meydana geldii dnemde yaam yazarlarn verdikleri bilgilere ikinci elden kaynak denir.
C. Aadaki bilim dallarnn numaralarn ait olduu bilgilerin yanndaki parantezin iine yazarak
bilimlerle bilgileri eletiriniz.
1. Antropoloji
( ) Eski paralarn incelenmesi
2. Nmizmatik
( ) Olaylarn tarih srasna konmas
3. Kronoloji
( ) Kitabelerin okunmas
4. Epigrafi
( ) Eski rklarn incelenmesi
5. Arkeoloji
( ) Toprak ve su altnda kalan eserlerin ortaya karlmas
( ) Eski dillerin incelenmesi
1.
A)
C)
E)
Aadakilerden hangisi tarih olaylarn aratrlmasnda bavurulan yollardan biri olamaz?

Kronoloji ve coraf yadan yararlanmak
B) Kaynak taramas yapmak
Buluntular incelemek
D) Deney yapmak
Olaylar arasnda iliki kurmak
49
Tarih Bilimi
2. Atatrk Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan, yapana sadk kalmazsa deimeyen
hakikat insan artacak bir durum alr. szleriyle bir tarihide ncelikle hangi zelliin bulunmas
gerektiini vurgular?
A) Aratrmaclk
B) Tarafszlk
C) Cesaret
D) Kararllk
E) Millete ve vatana ballk
3. Yunanlar ilk olimpiyat oyunlarnn yapld tarihi, Hristiyanlar Hz. sann doumunu, Mslmanlar da
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye gn takvimlerinin balangc kabul etmilerdir.
Bu bilgilere gre;
I. Btn takvimler Gne yl esasna gre dzenlenmitir.
II. Milletler kendileri iin nemli grdkleri olaylar takvimlerine balang olarak almlardr.
III. Takvimlerin olumasnda ekonomik uralar etkili olmutur.
yarglarndan hangisine veya hangilerine ulalabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
4.
A)
C)
E)
Tarih biliminin inceledii konular arasnda aadakilerden hangisi yer almaz?

Kltrel gelimeler
B) Ekonomik ilikiler
lkeler aras siyasi gelimeler
D) Tabiat olaylar
Dinsel inanlar
5. I. Arkeoloji
II. Paleograf ya
III. Epigraf ya
Tarih ncesi devirlerin aydnlatlmasnda, yukardaki bilimlerin hangisinden veya hangilerinden
yararlanlamaz?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) II ve III
E) I ve III
6. Tarih biliminin incelenmesini, renilmesini ve retilmesini kolaylatrmak amacyla tarih zamana,
mekna ve konulara gre snflandrlmtr.
Aadakilerden hangisi mekna gre snflandrmaya rnektir?
A) Orta a Tarihi
B) Kltr Tarihi
C) Anadolu Tarihi
D) Sanat Tarihi
E) Dinler Tarihi
7.
A)
C)
E)
Objektif bir tarihinin zellikleri arasnda aadakilerden hangisi yer almaz?

Olaylar arasnda neden-sonu ilikisi kurar.
B) Yer-zaman unsuruna nem verir.
Deiik kaynaklar aratrr.
D) Olaylar dnemin artlarna gre aklar.
Sadece yazl belgelerden faydalanr.
D. Aadaki almalar defterinize yapnz.

1. Tarih biliminin zelliklerini gz nnde bulundurarak okulunuzun tarihesini hazrlaynz.
2. Tarih biliminin ama ve yararlarn aklaynz.
3. Tarih olaylarn deerlendirilmesinde dikkat edilecek hususlar nelerdir?
4. Takvimler nasl ortaya kmtr? Trklerin kulland takvimleri yaznz.
50
2. nite
2. NTE: UYGARLIIN
DOUU VE
LK UYGARLIKLAR
KONULAR
A. TARH NCES ALAR VE TARH ALARI
B. LK A UYGARLIKLARININ OLUUMU VE
YAYILII
C. MEZOPOTAMYA, MISIR, RAN, HNT, N VE
DOU AKDENZ UYGARLIKLARI
. ANADOLU UYGARLIKLARI VE BU
UYGARLIKLARIN EVRE KLTRLERLE
LKLER (HATTLER, HTTLER, YONLAR,
URARTULAR, FRGLER, LDYALILAR)
D. EGE VE ESK YUNAN UYGARLIKLARI
E. ROMA UYGARLII
51

Temel Kavramlar
A. TARH NCES ALAR VE TARH ALARI
l Hyk
l Kalkolitik
l Neolitik
l Mezolitik
l Paleolitik
l Tun
l Yaz
Hazrlk almalar
1. Tarihe ynelik aratrmalar yaplrken tarihi, alara ayrma nedenleri neler olabilir? Aratrnz.
2. Tarihin bir blmne tarih ncesi alar denilmesinin nedeni nedir? Tartnz.
Aadaki grselleri inceleyerek altnda verilen sorular cevaplaynz.
2.1. Resim: nsanlarn ilk yerleim yerleri

(Orta Ta a) (www.homapage.uludag.edu.tr)
2.2. Resim: nsanlarn geim faaliyetleri

(Yeni Ta a) (www.homapage.uludag.edu.tr)
1. nsanlarn nasl bir yerde barnacana ve hangi ekonomik faaliyetlerde bulunacana karar vermesinde etkili olan faktrler nelerdir?
2. nsanlarn geim faaliyetleri arasnda neler yer almaktadr?
1. YERYZNDE YAAMIN BALAMASI

Dnebilme ve dndn aktarabilme zelliine sahip olan insanlarda ayrca bir merak duygusu da vardr. nsanlar merak duygusunu gidermek, hayatlarn kolaylatrmak ve dzene sokmak iin
birtakm faaliyetlerde bulunurlar. Atein kullanlmas, gebelikten yerleik hayata geilmesi, yaznn
icad vb. bu faaliyetlerden bazlardr. Uzun bir zaman dilimini kapsayan tarihi incelemek isteyen tarihiler, insanlk iin byk nem tayan tarihsel olaylar blmlere ayrma gerei duymulardr. Bu blmlerin her birine a (dnem) adn veren tarihiler, yaznn bulunuuna kadar geen dnemi Tarih ncesi alar, yaznn bulunuundan sonraki dnemi ise Tarih alar olarak adlandrmlardr.
TARH ALARI
TARH NCES ALAR

TA AI
(M 60.000-5500)
1. Eski Ta Ca
(M 60.000-10.000)
2. Orta Ta a
(M 10.000-5500)
3. Yeni Ta a
(M 8000-5500)
MADEN AI
(M 5500-1200)
1. Bakr a
2. Tun a
3. Demir a
(Yaz Bakr
ann ortalarnda
bulunmu ve tarih
alar
balamtr.)
LK A
(M 3200-MS 375)
Yaznn
icadndan
Kavimler
Gne
kadar
olan dnemi
kapsar.
ORTA A
(375-1453)
Kavimler
Gnden
stanbulun
Fethine
kadar
olan dnemi
kapsar.
YEN A
(1453-1789)
stanbulun
Fethinden
Fransz htilline
kadar
olan dnemi
kapsar.
YAKIN A
(1789-...)
Fransz
htillinden
gnmze
kadar
olan dnemi
kapsar.
2. TARH NCES ALAR

Prehistorya da denilen bu aa ait bilgiler, o dnem insanlarndan kalan buluntulara dayanr. Tarih bilimi yazl kaynak ve belgelerin olmad tarih ncesi alar hakkndaki bilgiler iin tarihin yardmc bilimlerinden olan arkeolojiden faydalanmaktadr. Yaplan almalar sonucunda ortaya karlan buluntular bu
52
2. nite
dnemi aydnlatmas bakmndan nemli bir yer tutar. Tarih ncesi alar, Ta a ve Maden a olarak
ikiye ayrlr.
Bilgi Hazinesi
Tarih ncesi devirlerin Ta ve Maden a olarak ikiye ayrlmasnda o dnem insanlarnn kullandklar ara gerelerin nitelii esas alnmtr.
a. Ta a (M 600.000-5500)
Eski Ta (Paleolitik) a
(M 600.000-10.000)
nsanlk tarihinin en uzun dnemidir. Bu
devrin balarnda insanlar beslenme gereksinimlerini doada hazr bulduklar meyveleri,
bitkileri, bitki kklerini toplayarak ve evredeki hay vanlar avlayarak salamlardr. Bu
dnemde insanlar maaralarda ve kaya snaklarnda yaam kemik, akmak ta ve
dier sert talar ileyerek alet yapm ve doaya egemen olmaya balamlardr.
2.1. Harita: Anadolunun tarih ncesi yerleim merkezleri (Tarih

Atlas 1, s. 5.)
lkemizin deiik blgelerinde tarih ncesi dnemi aydnlatan nemli yerleim merkezlerini gsteren
yukardaki haritay inceleyiniz. Buralarn neden yerleim yeri olarak seildiini arkadalarnzla tartnz.
Eski Ta ana ait ilk izlere spanyadaki Altmaria ve
Fransadaki Lascaux (Lask) maaralarnda rastlanmtr. Bu an
sonlarna doru insanlar maara duvarlarna yandaki resimde
grld gibi hayvan ve avlanma resimleri yapmlardr.
lk insanlarn maara duvarlarna resimler yapmasnn nedenleri sizce neler olabilir?
2.3. Resim: Gnmzden yaklak 15.000
yl nce yaplm hayvan resimlerine bir rnek (Lascaux Maaras, Fransa)
Anadoluda bu dneme ait yerleim yerleri arasnda Antalya

yaknlarnda bulunan Beldibi, Belba, Karain maaralar ile yandaki fotorafta grlen stanbuldaki Yarmburgaz Maaras nemli
yer tutar. stanbulun 20 km uzandaki Kkekmece Glnn
kuzeyinde bulunan Yarmburgaz Maaras yurdumuzda Ta
Devrine ait en eski yerleim yeridir.
M 10.000-9.000
Anadoluda Beldibi ve Karain
maaralarnda insanlarn toplu olarak
yaadna dair ilk bulgular ortaya kt.
2.1. Fotoraf: stanbuldaki Yarmburgaz

Maarasnda yaplan kaz almas
M 9.000-8.000
Orta Anadolu ve Gney Mezopotamyada
rmak kenarlarnda ilk kulbeler
ortaya kt.
M 8.000-7.000
Orta Douda buday ve arpa
tarm balad.
53

Orta Ta (Mezolotik) a (M 10.000-8000)
Maara ve aa kovuklarnda yaamlarn srdren bu dnem insanlarnn geim kaynaklar arasnda
avclk ve toplayclk yer alr. nsanlar talar yontup basit savunma arac olarak kullanrlar. Dnemin sonlarna doru buzullar erimeye balar. Bu dnemin en nemli zellii atein kullanlp kontrol altna alnmasdr.
Atein bulunup kontrol altna alnmas insanlara ne gibi faydalar salam olabilir?
Orta Ta ana ait en nemli yerleim merkezi Gney Tacikistanda Kuldara (Ceyhun Nehrinin yukar
ksm) blgesidir. Trkiyede bu dnemi aydnlatan merkezler arasnda Antalya Beldibi, Gller Yresi Baradiz,
Ankara Macunky, Samsun Tekkeky bulunmaktadr.
Yeni Ta (Neolitik) a (M 8000-5500)
Ta ann en gelimi dnemi olan Neolitik dnemde insanlar havalarn snmasyla ovalarda, su kenarlarnda yaamaya ve topra ileyerek tarmsal retim yapmaya baladlar. Kyler kurarak yerleik hayata
getiler. Doadaki yabani hayvanlar evcilletirerek bunlardan faydalandlar. Bitki liflerinden giyecek, topraktan ve kilden anak mlek yaptlar.
Yeni Ta ana ilk nce n Asya (Mezopotamya, Anadolu, ran, Suriye)da girilmitir. Trkiyede bu
dneme ait buluntular Konya atalhyk, Gaziantep Sakagz ve Diyarbakr aynnde yaplan kazlarda
ortaya karlmtr. ayn ve atalhyk yerleim merkezlerinin nemli zellikleri unlardr:
ayn: Diyarbakrn Ergani ilesindedir. ayn, Anadolu ve Gneydou Avrupada bulunan en eski
neolitik ky yeridir. Arkeolojik kazlar sonucunda Anadolunun ilk iftilerinin burada yaad anlalmtr.
aynnde yaplan kazlarda, tahl saplarn kesmek ve tahl un hline getirmek iin akmak tandan ve
volkanik camdan yaplm orak ve baklar ile tme talar bulunmutur.
atalhyk : Konya ilinin umra ilesindedir. Burada ana tanra heykelcikleri, penceresiz ve girileri
atdan kerpi evlerde dnyann en eski duvar resimleri ve Anadolunun en eski anak mlekleri bulunmutur. atalhyk, bugne kadar elde edilen bulgulara dayanlarak dnyann ilk kent yerleim yeri olarak kabul
edilmektedir.
Aadaki atalhyk Yerleim Merkezi adl etkinlikte verilen temsil resimler Konya-atalhyk
yerleim yerinin zellikleri gz nnde bulundurularak izilmitir. Bu resimlere bakarak altndaki sorular
cevaplaynz.
1. Etkinlik: ATALHYK YERLEM MERKEZ
2.4. Resim: atalhykn temsil resmi (www.homapage.uludag.edu.tr)
1. Bu yerleim yerinde yaayanlarn geim kaynaklar neler olabilir?

2. Bu evlerde neden pencere ve at kullanlmamtr?
M 7000
Avrupada Yontma
Ta Devrinin sonu
54
M 5700
Anadoluda Burdur
Haclar blgesinde
yerleim sreci balad.
M 5500
Anadoluda Yozgat
Aliar blgesinde
ilk kltr evresi olutu.
M 5000
Anadoludan
g edenler
Msra yerleti.
2. nite
b. Maden a (M 5500-1200)
Bakr (Kalkolitik) a
Ta andan Maden ana gei dnemidir. Bu dnemde insanlar ilk kez madeni kullanmaya balamlardr. Ergime ss dk, karl kolay olduu iin ilk kullanlan maden bakrdr. Bu dnemde tarm,
avcla gre daha ok nem kazanm, yerleme alanlarnn evresi surlarla evrilmitir. Trkiyede bu dneme ait merkezler arasnda orumda Alacahyk, Denizlide Beycesultan, anakkalede Kumtepe ve Truva,
Samsunda kiztepe yer alr.
Tun a
nsanlar, kalay bakrla birlikte eriterek yeni bir alam olan tuncu
elde etmitir. Tuncun sert oluu byk oranda silah retimine ve aletlerin
bu madenden yaplmasna yol amtr. Bu ada ilk ehir devletleri olan
siteler kurulmu, Mezopotamyada Smer ve Akad, Anadoluda Hititler
gibi devletler ortaya kmtr. Trkiyede bu dnemi aydnlatan merkezler
arasnda Ankarada Ahlatlbel ile yandaki fotorafta grlen Kayseri
Kltepe yer almaktadr. Anadoluda ilk yazl belgeler Kayseri Kltepede
2.2. Fotoraf: Kltepe
bulunmutur.
Demir a
Demirin bulunmasyla birlikte ekonomik ve toplumsal yaamda
byk deiiklikler olmutur. Ara gere ve silahlar tuntan daha sert olan
demirden yaplmaya balanmtr. Bu dnemde yaplan savalarda demirden yaplm silahlara sahip olan toplumlar tuntan yaplm silahlara
sahip toplumlara egemen olmutur. Demir anda retim gelimi,
byk devletler kurulmutur. Bu an sonunda yaznn bulunmasyla
2.3. Fotoraf: Alacahyk
tarih alar balamtr. Demir anda Anadoluda bulunan nemli yerleim merkezleri unlardr:
Aliar: Yozgat ilimizin snrlar iindedir. Burada yaplan kazlarda
kerpi duvarl ve drt ke daml evler, byk kpler, aa ve ta sandklar, altn ve gmten eyalar bulunmutur.
Alacahyk: Yukardaki fotorafta grlen bu yerleim merkezi
orum ilinin Alaca ilesi snrlar iindedir. Atatrkn istei ile 1935
ylnda yaplan kazlar sonucunda burada drt ana kltr kat ortaya karlmtr.
2.4. Fotoraf: Troia
Troia (Truva, Troya): Homerosun lliada (lyada) destannda anlatt nl kenttir. anakkalenin 30 km gneybatsndaki Hisarlk Tepesinde
bulunan yandaki fotorafta grlen Troia, st ste kurulmu dokuz kent
kalntsndan oluur. lk be katmandaki kentler Bakr ana, sonraki
katmanlarda bulunan kentler ise Tun ana aittir.
Haclar: Burdur yaknlarndadr. Burada yaplan kazlarda mermerden kaplar, orak, bak, el baltas, ta boncuk ve bilyeler, kemikten deliciler ortaya karlmtr. Yandaki fotorafta grlen Haclar hynn
etraf duvarlarla evrilidir. Bu duvar, dman saldrsna kar yaplan sur2.5. Fotoraf: Haclar Hy
larn ilk rneklerindendir.
3. TARH ALARI
1. nitede Tarihin Snflandrlmas konusunda tarih biliminin alannn geni olmasndan dolay tarihi,
alara ayrarak incelemenin gerekliliinden sz etmitik. Tarih ncesi alarda olduu gibi tarih alar da
blmlere ayrlm, bu blmlere lk a, Orta a, Yeni a ve Yakn a adlar verilmitir. Tarihi, alara
ayrrken evrensel olaylar da gz nnde bulundurulmutur. Bu olaylarn etkileri sadece meydana geldikleri
zamanda deil daha sonraki dnemlerde de devam etmitir (Kavimler G, stanbulun Fethi, Fransz htilali
vb.).
55

Temel Kavramlar
l Cora Faktr
B. LK A UYGARLIKLARININ OLUUMU VE
YAYILII
l Kltr
l Ticaret
l Uygarlk
l Ortak Miras
Hazrlk almalar
1. lk a uygarlklarnn gl veya rmaklarn evresinde kurulmasnn
nedenleri nelerdir?
2. Uygarlklarn birbiriyle etkileim kurmasnda ne gibi faktrler etkilidir?
Atatrkn aadaki szlerini okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.

Uygar olmayan kimseler uygar olanlarn ayaklar altnda kalmakla kar karyadrlar. Uygarlk
(medeniyet) yle gl bir atetir ki ona uzak kalanlar yok eder.(1)
Atatrkn uygarlk konusunda syledii bu szlerden neler anlyorsunuz?
ORTAK MRASA DORU

nsanln ortak miras olan uygarlk farkl toplumlarn uzun sre iinde edindikleri evrensel bilgi, dnce
ve birikimlerin paylalmas olarak tanmlanabilir. Bu nedenle uygarlk dnya toplumlarnn genel maldr. rnein
lk a uygarlklarndan olan Yunanlar ve Romallar Fenike alfabesini gelitirerek gnmz Latin alfabesinin
temelini atmlardr. ngilizler iek hastalna kar ay 18. yzylda renerek gelitirmi ve bunu btn dnya
uygarlnn mal hline getirmilerdir.
Kltr ve uygarlk kavramlar uzun sre birlikte anlmtr. Kltr genellikle toplumlarn rf, det, gelenek ve
greneklerini ifade eden maddi ve manevi deerlerdir. nl sosyolog Ziya Gkalpe gre uygarlk evrensel, kltr
ise yerel, yresel, etnik ve milldir. Ancak zamanla kltrel deerler birtakm yollarla farkl blgelere tanm,
deiik kltrlerle etkileime girerek dnyann ortak deerleri olmutur. Kltrlerin kaynamasyla birok yeni
uygarlk ortaya kmtr.
lk alardan itibaren dnyann deiik blgelerinde ortaya kan uygarlklarn oluumunda siyasi, sosyal,
corafi ve ekonomik faktrler etkili olmutur. Corafi artlarn sunduu avantajlar uygarln douuna olumlu katk salamtr. Bunun yan sra lkeler arasnda yaplan ticari faaliyetler, kltrleraras etkileimlerin
meydana gelmesine neden olmutur. Buna paralel olarak insanlarn sosyal dzeylerinin artmas ve uygarlklarn ilerlemesine etki etmitir. Btn bu etkenlerin olabilmesi iin gl bir siyasi birliin olmas gerekmektedir. rnein Smerler M 4 bin ylnda Gney Mezopotamyaya geldikleri zaman blge bataklklarla kaplym. Onlar, ilk olarak Dicle ve Frat nehirlerinin yol at batakl kurutmular. Msrllar da Smerler gibi Nil
deltasndaki bataklklar kurutmu, sulama kanallar aarak tarmsal faaliyetleri balatmlardr.
_______________________
(1) smet Parmakszolu, Dnceleriyle Atatrk, s. 288, 289.
56
2. nite
Dalk bir konuma sahip olan Yunanistan, tarm yapmaya elverili olmad iin burada bulunan kavimler
deniz ticaretine ynelmitir. Deniz ticareti onlara sadece zenginlik ve refah getirmemi, birok kltrle etkileime girmelerinde de etkili olmutur. rnein Dou Akdenizde Fenikelilerle yaptklar ticaret sayesinde
Fenike alfabesini tanm ve etkilenmilerdir. Bu alfabeye sesli harfler ekleyerek gelitirmi ve kendilerine zg
alfabeyi oluturmulardr. Asurlular, Anadolu halk ile ticaret yaptktan sonra buralarda koloniler kurmular,
Anadoluda yaayanlar da Asurlulardan yazy renerek tarih devirlere girmilerdir.
Bilgi Hazinesi
Hibir uygarlk homojen (trde) deildir. Bir uygarlk, baka uygarlk ya da uygarlklarla mutlaka iliki iindedir. lk ada Asurlular, Babil uygarlndan etkilenmilerdir. Roma uygarl da aslnda Yunan
uygarlnn bir devamdr. Hal seferlerinde de yalnzca ordular savamam, slam uygarl ile Hristiyan
uygarl birbirini etkilemi ve birbirinden etkilenmitir.
Aada lk Uygarlklar balkl etkinlikte verilen haritay inceleyerek altndaki sorular cevaplaynz.
2. Etkinlik: LK UYGARLIKLAR
2.2. Harita: M 3000li yllardaki uygarlklar (Tarih Atlas 1, s. 20.)
1. lk uygarlklar kurulu yeri olarak neden bu blgeleri tercih etmi olabilirler?

2. Uygarlklarn birbiriyle etkileimini salayan unsurlar neler olabilir?
57

Temel Kavramlar
l
l
l
l
Alfabe
ivi Yazs
Firavun
Hammurabi
Kanunlar
l Kast
l Mumyalama
l Ziggurat
C. MEZOPOTAMYA, MISIR, RAN, HNT, N VE

DOU AKDENZ UYGARLIKLARI
Hazrlk almalar
1. lk a uygarlklarnn dnya medeniyetine katklarn aratrnz.
2. Yaz ve alfabenin insanlarn yaamndaki etkileri nelerdir?
Aadaki szleri okuyarak altnda verilen sorular cevaplaynz.

ada uygarl anlayabilmek, kavrayabilmek dnya zerindeki eski uygarlklar, btn insanln ilk
uygarlklarn doru tanyabilmekle mmkndr. (1)
Atatrkn yukardaki ada uygarlk tanmndan neler anladnz arkadalarnzla tartnz.
Dou uygarl olmasayd bugnk durumumuza gelemezdik. nk bu uygarlk bizlere nemli bir
kltr miras brakmtr. lk alfabeyi, ilk yazy, ilk takvimi bu uygarlk sayesinde rendik. Dou uygarlklar kt ve matbaay kullanm, medeniyetin gelimesinde etkili olmulardr.(2)
Yukarda verilen Dou uygarl kavramndan neler anlyorsunuz?
1. MEZOPOTAMYA UYGARLII
Aadaki etkinlikte verilen haritay inceleyerek altndaki soruyu cevaplaynz.
3. Etkinlik
2.3. Harita: Mezopotamya ve Msr Uygarl (Tarih Atlas 1, s. 20.)
Yukardaki haritaya gre Mezopotamya blgesinde birok uygarln kurulmasnda neler etkili olmu olabilir?
_______________________
(1) www.add.org.tr
58
2. nite
Mezopotamya, Yunanca bir kelime olup Frat ve Dicle nehirleri arasnda kalan blgeye verilen addr.
Frat ve Dicle nehirleri arasnda kalan blgenin nemli g ve ticaret yollar zerinde bulunmas, verimli topraklara sahip olmas ve su kaynaklarnn bol olmas buraya birok topluluun gelip yerlemesinde etkili olmutur. Nehirlerin ak ynne gre Mezopotamya, aa ve yukar Mezopotamya olmak zere ikiye ayrlmtr.
Smerler, Akadlar, Asurlular, Babiller ve Elamllar Mezopotamyada kurulan nemli uygarlklardr.
a. Smerler (M 4000-2350)
Mezopotamya uygarlnn en eski kavmi olan Smerlerin Orta Asya kkenli olduklar ileri srlmektedir. Aa Mezopotamyaya gelen Smerler site denilen ehir devletleri kurmulardr. Ur, Uruk, Ki, Laga,
bu ehir devletlerinin en nemlileri arasndadr. Krallkla ynetilen Smer kent devletlerinin banda rahip
kral denilen kiiler bulunurdu. Bu kiilere patesi veya ensi denirdi. Smerlerin en nemli zelliklerinden biri
yazy icat etmeleridir. Yaz, kltr ve bilginin geni alana yaylmasnda etkili olmutur.
Aada verilen Yaznn Bulunuu adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
4. Etkinlik: YAZININ BULUNUU

Tarih alar ne zaman balamtr? Bu alarn balamasnda etkili olan gelime nedir? sorularnn
cevaplarn bulmak tarihilerin nemli amalar arasndadr. nsanlar yaz icat edilmeden nce genellikle
bilgi ve dncelerini szle birbirlerine aktarrlard. lk yazy, Smerler M 3200 yllarnda icat
etmilerdir. Smer rahipleri mal, eya ve rnn tapnaklara kimler tarafndan getirildiini tespit etmek
amacyla iaret ve resimler kullanmlardr. Zamanla bu iaret ve resimler yazya dnmtr. Kam ve
kalemle yass kil levhalara (tablet) yazlan iaretler iviye benzediinden bu yazya ivi yazs denilmitir.
Fenikeliler ise M 2000 yllarnda alfabeyi icat etmilerdir. nsanlar birikimlerini, dncelerini, yaadklar olaylar yaz yoluyla gelecek nesillere aktarmlardr. Bugn yaz ve alfabenin kullanld alanlar
saymakla bitiremeyiz. Yaz ve alfabe birok devletin katklaryla gelierek gnmze kadar gelmitir.
1. Yaznn icad insanlk tarihinde nasl bir deiim salamtr?
2. ivi yazs ile gnmzde kullanlan yaz arasnda nasl bir farkllk vardr? nsanlar bu deiime neden gereksinim duymulardr?
Smerlerde kral ve rahipler en st snf olutururdu. Halk ise hrler ve kleler olarak ikiye ayrlrd.
Dnya tarihinde ilk defa kanun yapan ve bunu yazya geiren Smerler olmutur. Smerler ticaret, evlenme,
boanma, miras gibi konular kanunlarla dzenlemilerdir. Laga Kral Urukagina M 2375 ylnda toplum
iinde gszleri korumak ve zel mlkiyeti gvence altna almak iin kanunlar karmtr.
Smerlerde toprak tanrnn mal kabul edilmi ve rahiplerin gzetimi altnda ekilmitir. Smerler, topraklarn verimliliini artrmak iin bataklklar kurutmu, sulama kanallar amlardr.
Smerlerde ahiret inanc yoktu. ok tanrl bir dini anlay
benimsemilerdi. Yanda temsil resmi grlen ziggurat denilen
tapnaklar yaptlar. Zigguratlar tahl ambar, souk hava deposu,
gzlemevi gibi ilevlerinin yannda ilk dnemlerde okul olarak
da kullanld. Bilim, sanat ve edebiyat alannda ilerleme gsteren
Smerler mimaride stun, kubbe ve kemer tarzn kullandlar.
Ay 30, yl 360 gn olarak hesaplayp ay yln esas alan takvimi
oluturdular. Yzey ve hacim lmenin formln bularak
daireyi 360 dereceye bldler. Matematik ve astronomi gibi
2.5. Resim: Temsil Ziggurat resmi (Bir dergi,
bilimlerde nemli gelimeler gsterdiler.
ubat, 2003.)
M 4000
Yakn Dou ve Afrikada Tun a, Orta Asyada
Anav Kltr Dnemi, Girit Adas ve Yunanistanda
Cilal Ta Devri balad.
M 3200
Msrda Firavunlar
Devri balad.
M 3000
Orta Asyada Afanesyevo Kltr Dnemi,
inde Be mparatorluklar Dnemi, Msrda
yaz kullanlmaya balad.
59

Smerlerin edebi trde meydana getirdii eserlerin banda destanlar yer alr. Bunlar iinde en nls,
Glgam Destandr. Tufan ve Yaradl, Smerlere ait dier destanlar arasnda yer alr.
b. Akadlar (M 2350-2100)
Akadlar, M 4000de Arabistandan gelerek Smerlerin kuzeyinde Frat Nehri boyunca yerleip bin yla
yakn bir zaman Smerlerle beraber yaadlar. Akadlar M 2350de Sargonun nderliinde bakenti Agade
olan bir devlet kurdular. Akad Krall, Mezopotamyada kurulan ilk imparatorluktu. Akad Krall Elam, Anadolu, Suriye ve Yukar Dicle blgelerinin doal zenginliklerini ele geirdi. Smer kltrnden etkilenen
Akadlar onlar gibi ok tanrl bir dine inandlar. Kurduklar gl ordular ile Smer kltrn n Asyaya
tadlar. Akadlar, M 2100 yllarnda Smer ehir devletlerinden nc Ur Slalesi tarafndan ortadan kaldrlmlardr
c. Elamllar (M 3000-640)
rann gneybatsnda Sus kenti merkez olmak zere kurulmutur (M 3000). lk dnemlerde ehir devletleri eklinde rgtlenmi daha sonra bir krallk hline gelmilerdir. Madencilik, mlek yapm ve seramik
sanatnda ileri olan Elamllara Asurlular son vermitir.
. Babilliler (Amurrular) (M 2100-539)

Babil Devleti Sami rkndan gelen Amurrular tarafndan M 2100 yllarnda kurulmutur. Devletin merkezi olan Babil kenti, asma baheleri ile tannmtr. Babilliler, I ve II. Babil Devleti olmak zere iki kez devlet
kurmulardr. I. Babil Devletine Hititler, II. Babil Devletine ise Persler son vermitir. Babil Devletinin en
tannm hkmdar Hammurabidir. Bu devlet en parlak ve gl dnemini Kral Nabukadnezar devrinde
yaamtr.
Babil Kral Hammurabi, rahiplerin egemenliini snrlayan ve toplumsal yaay dzenleyen reformlar
yaparak teokratik devlet yapsn deitirmitir. Ayn zamanda M 2500 ylnda Smer ve Akad kanunlarn
zamann ihtiyalarna gre dzenleyerek aile, ekonomi, kii haklar, ticaret ve miras gibi konular kapsayan ilk
Anayasa olarak kabul edilen Hammurabi Kanunlarn yapmtr.
Aada verilen Hammurabi Kanunlar adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
5. Etkinlik: HAMMURAB KANUNLARI

59. Bahe sahibinin izni olmakszn herhangi bir adam bir aac kesip baheye devirirse yarm mina
para der.
122. Eer bir kii bakasna saklamas iin gm, altn ya da baka bir ey verirse verdii her eyi birka ahide gsterilmelidir, bir szleme hazrlanmaldr ve ondan sonra saklamas iin teslim edilmelidir.
149. Eer bir kadn kocasnn evinde kalmak istemezse babasnn evinden getirdii eyizi tazmin edilir
ve kadn gidebilir.
195. Eer bir oul babasna vurursa onun elleri balta ile kesilir.
196. Eer bir adam baka bir adamn gzn karrsa onun gz de karlr.
215. Bir doktor operatr ba ile derin bir yark aarsa ve onu tedavi ederse ya da bir operatr ba ile (gzn stnde) bir tmr aarsa ve gz kurtarrsa on ikel alr. (1)
1. Baz maddeleri verilen Hammurabi Kanunular hakknda karmlarnz neler olur?
2. Hammurabi Kanunlarndaki cezalarn ok sert olmasnn nedeni sizce neler olabilir?
M 2500
Tarihin ilk yazl destan olan Glgam
Destan yazld. Orta Asyada at
evcilletirildi. Keops Piramidi Msrda
ina edildi.
M 2000
Fenikeliler Lbnana yerleti.
Avrupada Bakr a balad.
Hititler Anadoluya gelmeye balad.
talikler talyaya yerleti.
_______________________
(1) Haklar ve zgrlkler Antolojisi, s. 42, 44, 46, 51 ve 52.
60
M 1700
Msrl matematikiler basit kesirleri
gelitirdi. Orta Asya gleri balad.
Girit Medeniyeti
en parlak dnemini yaad.
2. nite
Dnyann yedi harikasndan biri olan Babilin Asma
Baheleri ile yedi katl ve doksan metre yksekliinde olan
yanda temsil resmi grlen Babil Kulesi Babillilerin en
nl sanat eserleri arasndadr.
d. Asurlular (M 2000-609)
Sami kavimlerinden olan Asurlular, Yukar Mezopotamyann Asur kentinde yaadlar. M 2000 yllarnda
bakenti Ninova olan bir krallk kurdular. Elam, Suriye,
Filistin ve Msr iine alan byk bir imparatorluk hline
geldiler. Asurlular en gl dnemlerini Asurbanipal zama2.6. Resim: Babil Kulesinin temsil resmi (www.
nnda yaadlar. Babillilerin Medlerle birleerek saldrmala- mail.baskent.edu.tr)
r sonucu M 609da Asurlular Devleti ykld.
Asurlular, kuzeybat taraflarnda bulunan Anadolu halk ile ticaret yaptlar. zellikle Kayseri yaknlarnda
bulunan Kltepe (Karum-Kani) onlarn nemli bir ticaret kolonisi oldu. Bu ticari ilikiler sonucunda Anadoluda yaayanlar ilk kez yazyla tantlar.
Asurlular, nem verdikleri ticareti korumak iin kanunlar kardlar. Kltepede bulunan Asur tabletlerinden birinde yle bir ifade bulunur: Kaak mallar yakaland. Kaaklar hapse attk. Btn lkeye kaaklar
hakknda bilgiler verildi. Her tarafa askerler gnderildi. Dikkat, kaaklk yapmayn!.(1)
Asurlular lkede yazlm tm eserleri toplatp byk bir ktphane oluturarak insanlk tarihine nemli
bir hizmette bulundular. Bu dnemde Ninovay hem kltr hem de ticaret merkezi hline getirdiler.
Bugn Adyaman ilimiz snrlar ierisinde bulunan Nemrut heykellerinin Mezopotamya uygarlna
ait hangi krallk zamannda ne amala yapldn aratrnz. Elde ettiiniz bilgileri grsellerle destekleyerek snfta sununuz.
Bilgi Hazinesi
Mezopotamya uygarl, tarih dnemlere en erken giren uygarlktr. Bu uygarlk, Anadoluyu sanat, hukuk, yaz ve ekonomik alanda etkilemi, bylece iki uygarlk arasnda hzl bir kltr alverii yaanmtr.
Mezopotamya uygarlna ait ok az sayda sanat eserinin gnmze kadar gelmesinin nedeni kullanlan
malzemenin zelliinden kaynaklanmaktadr. Blgede ta az olduundan eserler tula ve kerpiten yaplmtr. Yaanan saldr ve istilalar sonucu bu eserler tahrip olmutur.
2. MISIR UYGARLII
Msr, Afrika ktasnn kuzey dousunda yer alan, gneyi ve bats llerle kapl bir corafi yapya sahiptir. Msr medeniyeti, bu corafi blgede Nil Deltasnda ve evresinde doup gelimitir. lk yerleim dnemi
M 4000 yllarna kadar uzanan Msr tarihi; eski, orta ve yeni uygarlk olmak zere ksma ayrlr. Eski
mparatorluk dneminde Msrn sembol olan piramitler yaplmtr. Orta mparatorluk dneminde imar ve
sulama ilerine nem verilmitir. Yeni mparatorluk dneminde Suriye ve Filistini ele geirmek isteyen
Firavun II. Ramses Hititlerle Kade Savan yapmtr. stenilen sonucun alnamamas zerine tarihte bilinen
ilk yazl antlama olan Kade Antlamas imzalanmtr.
M 1200 ylnda Ege gleri sonucunda zayflayan Msr mparatorluu, nce Asurlular ve Persler tarafndan igal edilmitir. Daha sonra Makedonya kral Byk skenderin egemenliine giren imparatorluk,
M 30 ylnda Romallarn Msr ele geirmesiyle sona ermitir.
Msr medeniyeti, kendine zgdr. Dier medeniyetlerden fazla etkilenmez ama kendisi birok medeniyeti etkiler. Msr medeniyetinin ok fazla istila ve saldrlara uramamasnn en nemli sebebi, bulunduu
corafi konum olarak dardan gelecek saldrlara ak olmasdr.
M 1200
Anadoluda Demir a, Orta Asyada
Karasuk Kltr Dnemi balad.
Yemende Himyeri Devleti kuruldu.
_______________________
(1) www.dergiler.ankara.edu.tr zetlenmitir.
M 1000
talyada Demir a,
randa Tun a balad. Fenikeliler
Akdenizde yaylmaya balad.
M 900
Fenike Alfabesi kullanlmaya balad.
lyada ve Odesa Destanlar Homeros
tarafndan yazl hle getirildi.
61

nl tarihi Herodotos, Msr, Nil Nehrinin bir armaandr. demitir. Msr, yandaki fotorafta grlen Nil Nehrinin
ak ynne gre Aa (Kuzey) ve Yukar (Gney) Msr olmak
zere ikiye ayrlmtr. Msr Krall nom ad verilen kent devletlerinin birlemesiyle olumutur.
Herodotosun, Msr, Nil Nehrinin bir armandr.
sznden neler anladnz syleyiniz.
Firavun ad verilen Msr Krallar tanrnn olu olarak
nitelendirilmekteydi ve yetkileri snrszd. Syledikleri her sz
tanr buyruu saylr, yasa olarak kabul edilirdi. Krallk babadan
2.6. Fotoraf: Nil Nehrinden bir grnm
oula geerdi.
lk ada Msrda brokrasi olduka gelimiti. Firavunlara devlet ynetiminde yardmc olan vezirler,
ktipler ve memurlar vard. Memurlar asillerden seilirdi. Msrda halk rahipler, askerler, katipler, tccarlar,
zanaatkrlar, iftiler, kleler olmak zere snflara ayrlrd. Bunlarn iinde firavunlar en st snf olutururdu. Kleler ise en alt snfta yer alrd. Hibir hakka ve hukuka sahip deillerdi.
Msr ekonomisinin temelini tarm oluturmutur. Tarm gelitirmek amacyla bataklklar kurutulmu,
sulama kanallar almtr. lkede hayvanclk, dokumaclk, maden ve seramik sanat da byk bir gelime
gstermitir. ok tanrl bir dine inanan Msrllarn en nemli tanrs Amon-Radr. Amon-Rann nemi yle
anlatlmtr: Gklerin ufuunda tan aartan ne kadar gzel ey canl Ra, ey hayatn klavuzu. Dnyay gnlne gre yarattn. Herkesi yerli yerine koydun. htiyac olan eyleri verdin herkese. Sen benim yreimdesin.
Gzlerin, gzelliin zerinde olduu srece insanlar senin saladn gle yaarlar. Ey Sen! Her zaman canl
ve mkemmel olan sen!(1) Msrllar hayatn lmden sonra devam edeceine inandklarndan cesedin rmemesi iin birtakm yntemler gelitirmilerdir. Bu yntemlerden en etkilisi llerin mumyalanmasdr.
Aada verilen Mumyalama Nasl Balamtr? adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
6. Etkinlik: MUMYALAMA NASIL BALAMITIR?

lm denilince ruhla bedenin birbirlerinden ayrlmas akla gelir. Ama Msrllar gmme srasnda rahiplerin ruhu ardklarna ve ruhun yeniden bedenle birletiine inanrlard. Byle bir birleme olduuna
gre lnn korunmas ve saklanmas gerekliydi. eitli ilalar ve metotlar kullanan Msrllar llerini
korumaya baladlar. Msrllar, llerini eve benzeyen mezarlara gmerlerdi. lnn sonsuza kadar yaamas iin gerekli yiyecek ve iecekleri de bu eve koyarlard.
Ivar Lssner (Ivar Lisner), Uygarln Douu, s. 58.
(zetlenmitir.)
1. Yukarda mumyalama ile ilgili bilgiler okudunuz. Bu bilgilere bakarak Msrda ahiret inancna ait neler syleyebilirsiniz?
2. Mumyalama anlay Msrda hangi bilimin ilerlemesine etki etmitir?
Msrllar, hiyeroglif ad verilen kendilerine zg bir yaz oluturmulardr. Bu yaz, anlatlmak istenen
nesnenin resmini izmekle balamtr. Bilim ve sanatta ileri olan Msrda astronomi, matematik, tp ve eczaclk olduka gelimitir. Matematikte ondalk sayy bularak ilk kez drt ilemi yapmlardr. Pi saysn bugnk deerine yakn olarak hesaplamalardr. Nilin ak ynne gre bir yl drder aylk blme (tamaekme-bime) ayrmlar ve bir yl 365 gn ve bir ay da 30 gn olarak hesaplamlardr. Bylece gne ylna
dayal takvimi icat etmilerdir.
M 800
Ganj Vadisinde ehir kltr
ykseldi. Yunanistanllar Fenike
Alfabesini kullanmaya balad.
M 700
Orta Asyada Tagar Kltr Dnemi
balad. skitler Orta Asyadan gelip Dou
Avrupaya yerleti.
_______________________
62
M 650-600
Yunan ehirlerinde Tiranlar ortaya
kt. Anadoluda Lidyallar tarafndan
ilk maden para basld.
2. nite
Eski imparatorluk dneminde kral mezarlar olarak ina edilen ve
inanlarna gre lmden sonraki hayatn ihtiyalarn grecek ekilde
dzenlenen yandaki fotorafta grlen piramitler ve tapnaklarn yapmnda mimarlk alanndaki yeteneklerini gstermilerdir. Bu dnemde
yaplm Keops Piramidi dnyann yedi harikasndan gnmze ulaan
tek eserdir. Tapnak yaplarnn balca rnekleri ise Karnak ve Luksor
tapnaklar olmutur.
Msrllarn piramitleri nasl yaptklar ile ilgili aratrma yapnz. Aratrma sonularn snfta arkadalarnza sununuz.
2.7. Fotoraf: Msr piramitlerinden

bir grnm
3. RAN UYGARLII
Asurlulardan gnmze ulaan belgelerde randaki Hint-Ari kkenli iki byk topluluktan sz edilmektedir. Bunlar, Medler ve Perslerdir. M 7. yzyln ortalarnda randa bir devlet kuran Medler, Anadoluda
Kzlrmak kylarna kadar olan yerlere egemen oldular. Med Krallnn genilemesi Persler tarafndan durduruldu. Persler, II. Kirosun ynetiminde Med Krallna son verdiler (M 550). Pers mparatorluu, n Asya
ticaretinin denetimini ele geirerek ekonomik adan hzla glendi. Anadolunun tamamna sahip olan Persler
ksa srede Balkanlara kadar ilerledi. Pers mparatorluuna M 330 ylnda Byk skender son verdi.
Yandaki haritay inceleyerek Pers uygarlnn

snrlarnn nerelere kadar
genilediini belirleyiniz.
Bu snrlara ulalmas
Perslerin hangi uygarlklarla iliki kurmasna neden olmutur? Aklaynz.
2.4. Harita: Pers mparatorluu, M 486 (Tarih Atlas 1, s. 12.)
Pers mparatorluu mutlakiyetle ynetilirdi. Pers hkmdarlarnn yetkileri snrsz olup emir ve talimatlar kanun nitelii tard. Anadolu, Pers mparatoru I. Darius zamannda imparatorluun ynetim biimine
uygun olarak satraplk ad verilen eyaletlere ayrlmt. Satraplkta hkmdarn mlk olarak grlen topraktan onu ileyen topluluklar yararlanrd. Bunlarn banda kraln atad valiler bulunurdu.
Eyaletleri srekli denetleyen yksek rtbeli kiiler kraln gzyd. Bu kiilere bugnk karl mfettilik olan ah gz veya ah kula denirdi. Satraplarn maalarn ve eyaletlerin ynetim giderlerini karlayan halk, ayn zamanda krala da hara denilen bir vergi verirdi.
Pers krallarnn, ynetimde satraplk sistemini uygulamalarnn amalar neler olabilir?
M 551-450
Zerdtlk randa resmi din oldu.
Orta Amerikada hiyeroglif yaz
gelitirildi. inde ilk kronolojik tarih
yazld. Perslerde parmen kullanld.
M 400-301
Byk skender Makedonyada II. Phillipin
yerine geti. Pers mparatorluu Byk
skender karsnda yenilgiye urad.
skenderiye ehri kuruldu.
M 300-201
Roma ile Kartaca arasnda Pn
Savalar yapld. Rodos Heykelinin
inas tamamland. Bergamada
Parmen yapmna baland.
63

Persler ok dzenli ve gelimi bir orduya sahiptiler. Ordu, atl ve yayalardan oluurdu. Savalarda askerler demir pullardan yaplan zrhlar giyerdi.
Persler, Anadoluya yeni yollar yaparak ticari neme sahip Kral Yolunu gelitirdiler. Ayrca dzenli bir
haberleme yani posta rgt kurdular. Nehirleri, boazlar ve geitleri amak iin salam kprler yaptlar.
Perslerin ok gzel evleri ve grkemli saraylar vard. Sus ve Persepoliste yaplan saraylar Pers mimarisinin en
gzel eserleridir. Anadoluda Persler dneminde yaplan sanat eserleri arasnda Bodrumdaki Mausoleum
(Mozole-Kral Mezar) ve Manyas Gl kysndaki Daskilyon (Ergili) bulunmaktadr.
Persler, Zerdtn retilerinden ortaya kan zerdtlk dinini benimsemilerdir. Bir bilgin olan
Zerdtn retileri ve dnceleri daha sonra bir inan ve din hline gelmitir. Bu dinde temel anlay iyilikle ktln mcadelesidir. yilii Ahura Mazda, karanl ve ktl ise Ehrimen temsil etmitir. ok
tanrl Zerdt dininin tapnaklarna Ategede denilmitir.
Pers hkmdarlar, Smer krallar ve Msr firavunlarnn yetkileri arasndaki benzerlikler ve farkllklar nelerdir? Snfta tartnz.
4. HNT UYGARLII
Hindistan, Asya Ktasnn gneyine Hint Okyanusuna doru uzanan byk bir yarmadadr. Bu yarmada birok nehir ve da ktleleriyle birbirinden ayrlan corafi blgelerden olumutur. Verimli topraklara sahip olan blgenin en nemli akarsular nds ve yandaki fotorafta
grlen Ganj nehirleridir. Bu iki nehir Hintliler tarafndan kutsal kabul
edilmitir. Zengin bir lke olan Hindistan, tarih boyunca birok kavim
tarafndan istilaya uramtr. nceleri kk devletler hlinde ynetilen Hindistanda, M 1500 yllarnda Hint-Avrupa topluluu olarak da
bilinen Arilerin Kast Sistemine dayal bir devlet kurmasyla siyasi ve
kltrel adan byk bir deiim ortaya kmtr. Buna ramen
2.8. Fotoraf: Ganj Nehrinde dua eden
Hindistanda gl bir devlet oluturulamamtr. Hindistan kk
Hintliler
prensliklere ayrlarak racalar tarafndan ynetilmitir.
Kast Sistemi ve zellikleri
Kast sistemi, babadan oula geen bir meslek gruplamasdr. Bu sistem tarih boyunca Hint halknn
kaynamasn ve Hint milletinin olumasn engellemitir. Mill birlik ve beraberlik salanamad iin lke sk
sk istila ve saldrlara uram, uzun sre smrge altnda kalmtr. Kastlar arasnda evlilikler ve geiler
yasaklanmtr. Her kastn kendine zg zellikleri vardr. Kastn kurallarna uymayanlar kasttan karlmtr.
Kast sistemi brahman (din adam), katriya (asker ve asiller), vaysiya (tccar ve ifti), sdra (zanaatkr ve ii)
denilen snflardan olumutur. Bu sistemin dnda kalanlara parya (kle) denilmitir.
Hindistan Yarmadasnda ok sayda toplum ve rk olduundan birok dil, din ve kltr bir arada yaamtr. Hindistanda en eski din, tabiat ve tabiat kuvvetlerine tapma esasna dayanan Veda dinidir. Bu din
Brahmanizm ve Hinduizm olarak da anlmaktadr. Budizm dini, kast sistemine tepki olarak domutur.
Budizmin kurucusu Buda adl dnrdr. Budizm din olmaktan ok, felsefi bir dncedir. Ancak Budizm
Hindistanda fazla yaylma imkn bulamamtr.
Hint toplum yapsn lk a toplum yapsndan ayran en nemli zellik nedir? Bu durumun Hint toplumuna olumsuz etkileri neler olmutur?
5. N UYGARLII
in uygarl dnyann en eski uygarlklarndan biridir. in, Asya ktasnn gneydousunda yer alr ve
geni topraklara sahiptir. inin tarihi M 2500 yllarna kadar uzanr. Birok uygarlkla kltr alveriinde
bulunan in uygarlnn meydana gelmesinde Trk, Mool ve Tibet kltrlerinin de etkisi olmutur. in
lkesi genellikle hanedanlar tarafndan ynetilmitir. Tanrnn Olu unvann tayan imparatorlar kutsal
kabul edilmitir. Ordu, yaya ve atl askerlerden olumutur. inliler atl askerler konusunda Trklerden etkilenmilerdir. in uygarlnda snf farkll ve bu snflarn ayr hukuklar olmutur.
64
2. nite
Verimli topraklar ve su kaynaklar (Gk ve Sar Irmak) ok olan
inlilerin en nemli geim kaynaklar arasnda tarm ve ipek ticareti yer
almtr. inli tccarlar pek Yolu araclyla inden Romaya kadar
olan blgede ticari faaliyetlerde bulunmulardr.
inliler yazy Sang hanedan zamannda kullanmaya balamlardr.
Bu yaz inlilerin resim yazs olup gnmze kadar deimeden gelmitir. in uygarlnn fikir hayatnda Konfiys ve Lao Tse (Lao-e)nin
byk bir yeri vardr. Daha sonra bu kiilerin dnceleri din ve inan
hline gelmitir. Lao Tse, indeki Taoculuk felsefesinin kurucusudur.
in mimarisinde ok katl kuleler, tapnaklar ve saraylar nemli bir
yer
tutar.
Yandaki fotorafta grlen in Seddi bu mimari eserler ie2.9. Fotoraf: in Seddi
risinde en bata gelir. Yaz, edebiyat ve sanat alannda da nemli gelimeler gsteren inliler kt retiminde, ipekilikte ve inicilikte ileri bir seviyedeydi.
Rasathane (gzlemevi) kuran inliler, gk cisimlerinin hareketlerini izlemilerdir. Kt, matbaa, pusula
ve barutu bulan inliler medeniyetin ilerlemesine katkda bulunmulardr. Mslman Trkler tarafndan da
kullanlan bu teknik gelimeler, Hal Seferlerinden sonra Avrupaya tanmtr. Barutun top, tfek gibi ateli
silahlarda kullanlmas Orta a Avrupasnda egemen olan feodalite rejiminin yklp merkezi krallklarn
kurulmasna yol amtr. Pusula, corafi keiflerin yaplmasnda, kt ve matbaa ise Rnesans ve Reform
hareketlerinin yaanmasnda etkili olmutur.
6. DOU AKDENZ UYGARLII

a. Fenikeliler
Fenikeliler, Lbnan kylarndaki yerli halk ile Samilerin karmasndan oluan bir kavimdir. Lbnan Dalar ile Dou Akdeniz kylar arasndaki blgede
yaamlardr. Tarma ve hayvancla elverili olmayan bu dalk blgede deniz
ticaretine nem vermek zorunda kalmlardr. Zamanla Akdeniz ticaretine egemen olan Fenikeliler bu kylarda Trablus, Sidon ve Sayda kentlerini kurmulardr. En nemli smrgeleri ise Kartaca (Tunus) olmutur.
Dnya birok yenilii Fenikelilerle tanmtr. lk cam onlar yapmtr. Bugnk modern alfabenin temelini yandaki fotorafta grlen alfabeyle Fenikeliler
2.10. Fotoraf: Fenike alfaatmtr. Denizde yldzlara bakarak ynlerini tayin etmi ve yeni lkelere yelken
besi
amlardr.
Fenikeliler ticaret yaparken bir yandan da lkeler arasnda kltr alveriini salamlardr. Resim yazs
Msrdan Fenikeye, Fenikeden de Yunanistana geerken deiiklie uram, harflere dnmtr. Harfler ve
rakamlar Fenikeliler iin ok nemli olmutur. Her Fenike gemisinde not alan, hesap tutan, okuryazar bir adam
mutlaka bulunmutur. Fenike alfabesi, tccarlar araclyla Akdenizin her yerine yaylmtr. Fenike alfabesinde
22 sessiz harf vardr ve sadan sola doru yazlmtr.
Fenikeliler iin ticaret her zaman kolay olmam, tehlikelerle karlamlardr. Yandaki temsil resimde de grld gibi denizar lkelerle
ticaret yapan denizciler zaman zaman gittikleri blgede halkn saldrsna
uramlardr. Fenikeli denizciler bu saldrlar nlemek iin bilmedikleri
kylara yaklatklarnda buraya nce keifiler gndermilerdir.
Dzenli bir ordular olmayan ve ordusunun byk bir ksm cretli
askerlerden oluan Fenikeliler ksa srede gcn kaybetmi, M VI. yzylda Pers istilasna uramtr. Byk skender tarafndan yenilgiye uratlan
2.7. Resim: Fenikelilerin ticari hayatn yanstan temsil resim
Fenikeliler M 65 ylnda Romann Suriye eyaletine balanmlardr.
(Bir dergi, Mart, 2001.)
Fenikelilerin ticari amala yaptklar denizcilik faaliyetlerinin kltrel sonular olmu mudur? Nasl?
65

b. braniler
brani kelimesi rma aan anlamna gelir. braniler,
Filistine yerlemeleri ve brani Devletini kurmalar ile ilgili bilgileri kutsal kitaplar Tevrata dayandrr. lk brani Devleti M
1025te Hz. Davut tarafndan kuruldu. Devletin bakenti
Kudstr. Hz. Musay peygamber olarak tandklar iin
branilere Musevi de denir. brani Devleti, Kral Sleymann
lmnden sonra bakenti Samiriye olan srail Devleti ve bakenti Kuds olan Yahudi Devleti olmak zere ikiye ayrld. srail Devleti M 722de Asurlularca, Yahudi Devleti de M
586da Babil Devletince ykld. Babil Kral Nabukadnezar,
Yahudileri Babile tutsak olarak gtrd. Yahudiler orada elli yl
tutsak kaldktan sonra Persler tarafndan kurtarlarak yurtlarna geri dnebildiler. Perslerden sonra skender ve Roma imparatorluklarnn egemenliine girdiler. Roma mparatorluuna
2.11. Fotoraf: Mescid-i Aksa, (Kuds).
kar ayaklanan Yahudiler, Romallar tarafndan dnyann
eitli yerlerine srldler. Tek tanrl dine ilk inanan topluluk
olan branilerin en nemli sanat eserleri yukardaki fotorafta da gsterilen Kudsteki Mescid-i Aksadr.
Kuds, hangi semavi dinler iin kutsaldr? Neden? Arkadalarnzla bilgi alveriinde bulununuz.
7. ORTA ASYA KLTR BLGELER

Trklerin ana yurdu olan Orta Asyada yaplan arkeolojik kazlar sonucunda paleolitik dneme kadar
uzanan kltr katmanlar tespit edilmitir. Kurgan ad verilen mezarlardan tespit edilen buluntular sayesinde
M 4000 ylndan itibaren Orta Asyada yaayan kltrleri renmek mmkn olmutur. Anav, Afanasyevo,
Andronava, Karasuk ve Tagar nemli kltr merkezleri arasnda yer almtr.
Anav kltr, Bat Trkistanda Akabad yaknlarnda yaplan kazlarda ortaya karlm en eski kltrdr. Trkler Anav kltr dneminde hayvanclkla ve tarmla uram, kerpi evlerde oturmulardr. AltaySayan Dalarnn kuzeybatsnda yaayan Afanasyevo kltr dneminde avc ve sava olan Trkler at ve
deve gibi hayvanlar evcilletirmi, bakrdan sava aralar ve ss eyalar yapmlardr. Andronava kltr
Altaylardan Ural Dalarna ve Hazar Denizinin kuzeydousuna kadar etkili olmutur. Trkler, bu dnemde
tun ve altn madenlerini ilemeyi renmilerdir. Karasuk kltr, Yenisey Irmann kolu olan Karasuk
Nehri civarnda, Tagar kltr ise Abakan blgesinde kurulmutur.
skitler (Sakalar)
Orta Asyada Altay Dalarnn dousunda gebe olarak yaayan skitler, M 7. yzylda deiik nedenlerden dolay batya g
ederek Hazar Denizinin kuzeyindeki blgeye, daha sonra da Karadenizin kuzeyinden Tuna Nehrine kadar uzanan alana yerlemilerdir. Gk Tanr ve amanizm inanlarn benimsemilerdir. Ahiret
inancna sahip olan skitler, llerini deerli eyalaryla birlikte gmmlerdir. Eyalarnda hayvan slubu sanatn kullanmlardr. Bu
zelliklerinden dolay ilk Trk topluluu olarak bilinirler. skitlerin
en nemli kahraman Alp Er Tungadr. Onun mcadelesi birok
sagu ve destana konu olmutur. Alp Er Tunga ve u, skitlerin nemli destanlar arasnda yer almtr. skitler, altn ve gm iiliinde
2.8. Resim: Temsil skit askerleri (www.
olduka ileri bir seviyeye ulamlar ve bozkrlarn kuyumcular olamnsu.edu.tr)
rak da tannmlardr.
66
2. nite
Temel Kavramlar
l Anal
. ANADOLU UYGARLIKLARI VE
BU UYGARLIKLARIN EVRE KLTRLERLE
LKLER (HATTLER, HTTLER, YONLAR,
URARTULAR, FRGLER, LDYALILAR)
l Demokrasi
l Kibele
l Kral Yolu
l Panku
Hazrlk almalar
1. Anadoluya neden medeniyetin beii denilmektedir?
2. Anadoluda birok uygarln kurulmasnn nedenleri nelerdir?
Aratrnz.
Aadaki metni okuyarak altnda verilen soruyu cevaplaynz.

Anadolu ou kez byk bir ak hava mzesi olarak tanmlanr. nk insanolu bu bereketli topraklarda yz binlerce yldr yaamaktadr. Maara ve kaya snaklar gibi barnaklardan ky ve kent
byklndeki yerleimlere gei sreleri kesintisiz bu corafyada yaanmtr. Krallklara ve imparatorluklara yurt olmu byk devlet ve uygarlklar bu topraklar zerinde kurulmutur. Anadolu topraklar
bugn iin deta bir arkeoloji laboratuvardr.
Anadolu ad, Greke gnein doduu yer anlamndaki Anatoliadan gelmektedir. Anadolunun Trkiye adyla anlmaya balamas 1176 ylnda Trklerin Bizansa kar kazand Mir yokefalon Savandan
sonradr.
Anadolu, tarih boyunca pek ok uygarla yurt olmutur. Anadolu uygarlklar adyla anlan bu uygarlklarn dnya uygarlk tarihinde nemli bir yeri vardr. Anadolu, Asya ile Avrupa ktalar arasnda uzanm
bir kpr durumundadr. klimin yaamaya elverili, topraklarnn verimli, su kaynaklarnn bol olmas ile
nemli g ve ticaret yollar zerinde bulunmas Anadoluyu her zaman nemli klmtr.
Daha nceleri gebe bir hayat tarz olan Trklerin Anadoluya geldikten sonra yerleik hayata
gemelerinin nedenleri sizce nelerdir? Aklaynz.
1. HATTLER (M 2500-1700)
Hattiler, Anadolunun ilk yerli halkdr. Gler sonucunda
Anadoluya geldikleri tahmin edilmektedir. M 3000 ortalarndan
itibaren kk krallklar ve beylikler hlinde yaamlardr. Hatti
kltrne ait en nemli eserler orum ili snrlar iindeki
Alacahykte bulunmutur. Kazlar sonucunda altn ta, kemer
tokalar, kolye, bilezik gibi yandaki fotorafta gsterilen ss eyalar
ile eitle kaplar ortaya karlmtr. Yine Alacahykte Hattilerin
din inanlarn gsteren geyik ve boa heykelcikleri de bulunmutur. Yaplan aratrmalar sonucunda Hititlerin kltr ve inan konusunda Hattilerden etkilendikleri ortaya kmtr.
2.12. Fotoraf: Hattilerden gnmze

kadar gelen baz sanat eserleri
67

2. HTTLER (M 1700-700)
Son yaplan Hititoloji aratrmalarna gre Anadoluya M 2000li yllarn balarnda doudan geldikleri
saptanan Hititler, Orta Anadoluda Kzlrmak evresine yerlemilerdir. Burada blgenin yerli halk Hattilerle
kaynamlar ve Hitit uygarln kurmulardr.
Hititler nceleri bamsz, kk krallklar hlinde yaam, daha sonra bu krallklar birletirmi ve M
1700lerde Anadoluda ilk siyasal birlii kurmulardr. Hitit Devletinin kurucusu Kral Labarnadr. Labarna,
Hattua (Boazky) devletin bakenti yapmtr.
Aadaki haritay inceleyerek Hititlerin snrlarn nerelere kadar genilettiklerini syleyiniz.
2.5. Harita: Hitit Devleti, M 1700-1200 (Tarih Atlas1, s. 9.)
Hititlerin siyasi tarihindeki en nemli olay Kuzey Suriye blgesi iin

Msrllarla yaptklar savalar sonucunda M 1280 ylnda imzalanan
Kade Antlamasdr. Yandaki fotorafta bir tablet rnei gsterilen bu
antlama dnyann bilinen ilk yazl antlamas olmas bakmndan
nemlidir.
Hititlerle Msrllar arasnda yaplan Kade Antlamasnn yazl
olmasnn nemi nedir?
2.13. Fotoraf : Kade Antlamasna
ait ivi yazl bir tablet rnei
Hitit Devleti, M 1200lerde batdan gelen Ege gleri sonunda

yklmtr. Ancak Hititler, yine kk kent devletleri kurarak varlklarn
srdrmeyi baarmlardr. Bu dneme Ge Hitit Kent Devletleri a denir. Bu devletler M 700 ylnda
Asurlular tarafndan yklm ve Hititler daha sonra Perslerin hkimiyetine girmilerdir.
Hititlerde kral, hem bakomutan hem barahip hem de bayarg grevini yrtrd. Kraldan sonra en
yetkili kii kralie (Tavananna)ydi. Tavananna din trenlere bakanlk eder, kral bir sefere ve savaa gittiinde
yerine bakard. Hititlerin ilk dneminde kraln yetkileri soylulardan oluan Panku meclisi tarafndan snrlan68
2. nite
drld. Daha sonra glenen kral, bu meclisin yetkilerini azaltt. Hititlerde halk; asiller, rahipler, sanatlar,
askerler, memurlar ve kleler gibi snflara ayrlrd. Hititlerde topran mlkiyeti krala aitti. Kral, topraklar
kendisine hizmet edenlere, ynetici ve halka iletmeleri amacyla verirdi. Tarm, ticaret ve hayvanclk halkn
balca geim kaynaklar arasnda yer alrd.
Hititlerde eli silah tutan btn erkekler askerlik yapmak zorundayd. Sava arabalarnda biri src, ikisi
oku sava bulunurdu. Askerler savata kama, ok, mzrak, kalkan, balta, topuz gibi aletler kullanrlard.
Hititlerde hukuk zellikle aile hukuku nemli bir gelime gstermitir. Klelere mlkiyet hakk tannmas
asndan Mezopotamya hukukundan daha ileri bir seviyedeydi.
Aada verilen Hititlerde nsan Haklar adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
7. Etkinlik: HTTLERDE NSAN HAKLARI

Hititler, insan yaamna ve kiilik haklarna byk nem verirdi. Onur krc cezalar, Asur kanunlarnda grlen acmasz yarglamalar Hititlerde grlmezdi. Krallk topraklarnda herkes dininde ve dilinde
serbestti. Aalayc ve acmasz cezalar uygulamazlard. kence tasvirlerine hi rastlanmamtr. lm
cezalar, by yapanlarla krala kar gelenlere verilirdi. Kraln lm cezasn kaldrma yetkisi vard. Klelerin bile haklar vard. zgr bir kadnla evlenebilirlerdi. Klelerle evlenen kadnlar zgrlklerini kaybetmezdi. Kralienin yetkileri de krala yaknd. Aile resm szleme ile kurulurdu. Tek ele evlilik yaygnd.
Kadn haklarna nem veren Hititler boanma ve miras hakkn kadnlara da tanmlardr. M 1280 ylnda imzalanan Kade Antlamas metninde hem kraln hem de kralienin imzasna rastlanmtr.
Ekrem Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi, s. 115, 116.
(Dzenlenmitir.)
Dnemin artlar gznne alndnda Hititlere ileri bir hukuk devleti diyebilir miyiz? Neden?
ok tanrl dini benimseyen Hititlerin yazdklar tabletlerde uzun tanr listelerine rastlanr. Bin tanrl lke
olarak da anlan Hititler igal ettikleri lkelerin tanrlarna da inanrlard. Hititler
tanrlar adna enlikler dzenleyerek kurban keserlerdi. Ayrca llerini gmdkten sonra kestikleri kurban etinden yemek yaparak yerler, kurban olarak kestikleri
hayvann kemiklerini mezarn stne sralarlard.
2.14. Fotoraf: Gne

kursu
Yanda fotorafta grlen gne kursunu Msrllardan alarak yeni bir anlam yklemilerdir. Gne kursu
Ben Majeste Kral anlamna geliyordu.(1) Hititlerde adalet gnele sembollemitir. Gne tanras ayn zamanda hak ve adaletin koruyucusudur. Hititlerde yandaki
fotorafta bir rnei gsterilen mimarlk ve heykelcilik
olduka gelimitir. Hitit sanatndan gnmze kadar
gelen eserler arasnda Alacahykdeki Sfenksli Kap,
2.15. Fotoraf: Hititlerin
Gne Kursu, Yazlkaya ve vriz kabartmalar bulunmakAna Tanras
tadr.
Bilgi Hazinesi
Hititler, Asurlulardan aldklar ivi yazsyla beraber kendi icatlar olan hiyeroglif yazsn da kullanmlardr.
lk objektif tarih yazcl Hititlerde balamtr. Anallar denilen yllklar dzenleyen Hitit krallar bu
yllklara zaferlerinin yannda yenilgilerini ve gnlk olaylar da yazmlardr. nk Hititler ldkten sonra Tanrya hesap vereceklerini dnmlerdir. Hititler, Mezopotamyadan aldklar kanunlara eklemeler ve
dzeltmeler yapm, Anadoluda ilk yazl kanunlar oluturmulardr.
_______________________
(1) Ekrem Akurgal, Anadolu Kltr Tarihi, s. 23. zetlenmitir.
69

3. YONYALILAR (M 1200-700)
zmire ve Byk Menderes Nehrinin Ege Denizine dkld blgeye yonya, burada yaayanlara ise
yonyallar denir. Moray istila eden Dorlarn nnden kaan Akadlar tarafndan kurulmutur. Eski a Anadolu uygarlklar iinde sosyal yaam dzeyi en yksek ve en gelimi toplum yonyallardr. Verimli topraklar,
uygun iklim koullar, deniz ticaretinin gelimi olmas, dnce zgrlne verilen nem gibi etmenler
yonyallarn gelimesinde etkili olmutur. Demokratik rejim ve hukuk devleti niteliklerini tayan ilk ehir devletleri burada ortaya kmtr. lk an Rnesans Dnemi olarak adlandrlan yonya kltr, Avrupa kltrnn de zn oluturmutur. Thales (Tales), Herodotos, Hipokrates (Hipokrat), Hythagoras (Pisagor) gibi
bilim insanlar felsefe, tp, tarih, astronomi, matematik vb. alanlarda nemli bilimsel almalar yapmlardr.
yonyallar daha ok deniz ticareti ile uramlar, Akdeniz ve Karadeniz kylarnda ticaret kolonileri kurmulardr. yon Dzeni denilen bir mimarlk teknii gelitirmiler; Efes, Milet, Foa, zmir (Smyrna) gibi byk
kentleri saraylar, tapnaklar, heykeller, tiyatro binalar ile gzelletirmilerdir. Fenikelilerden alfabeyi alan yonyallar, bunu yeniden dzenleyerek yon alfabesi durumuna getirmilerdir. Bu alfabe, baz deiikliklerle
Yunanistanllara gemi, daha sonra Romallar tarafndan yeniden dzenlenip gelitirilmi, bylece bugn
bizim de kullandmz Latin alfabesi ortaya kmtr.
yonyallara sizce neden lk an Rnesanslar denilmektedir?
zgr dnce ile bilimsel gelimeler arasnda nasl bir iliki vardr? Arkardalarnzla tartnz.
Aada yer alan yonyada Bilim balkl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
8. Etkinlik: YONYADA BLM

yonyallarn dnya tarihindeki nemleri, zgr dnce ve zgr bilimsel aratrmalarn ilk nce onlarn kurduklar kentlerde domu olmasndan ileri gelmektedir.
zellikle Asyann Akdenize alan bir ticaret kaps ve o an en
byk sanayi merkezlerinden biri olan Miletos kenti bata Thlaes olmak zere Anaksimandros, Anaksimenes ve Herakleitos gibi
dnr ve bilim insanlarna ev sahiplii yapmtr. Bu dnr
ve bilim insanlar Msr ve Mezopotamyadan rendikleri bilgilere
dayanarak felsefe, matematik, geometri ve astronomi gibi msbet
ilimlerin temellerini atmlardr.
Thales, Msra ve Mezopotamyaya gitmi, Msrllardan geo2.16. Fotoraf: Celcus Ktphanesinden
metriyi Babillilerden ise astronomiyi renmi ve bu bilgileri Yubir grnm (Efes, zmir)
nan dnyasna kazandrmtr. Glgelerden hareketle yaplarn
yksekliini lmtr. Anaksimandros da Thales gibi dnya tarihinde ilk kez doay, metazik, mistik ya
da mitolojik dncelere sapmadan, aklc ve objektif bir yntemle aratrmtr. Anaksimenes zik, astronomi ve jeoloji ile ilgili kuramlar gelitirmitir.
Recep Yldrm, Uygarlk Tarihine Giri, lka Tarihi ve Uygarlklar, s. 148, 149.
(zetlenmitir.)
1. yonyada bilimin gelimesinde rol oynayan etkenler nelerdir?

2. yonyal bilim insanlar sizce neden Mezopotamya ve Msr uygarlklarndan etkilenmi olabilir?
3. yonyal bilim insanlarnn yapm olduklar almalarda doay aklc ve objektif bir ekilde
deerlendirmelerinin nedenleri sizce neler olabilir?
70
2. nite
4. URARTULAR (M 900600)
Bakenti Tupa (Van) olan Urartu Devleti, M 900lerde Asya
kkenli Hurriler tarafndan Van Gl ve evresinde kurulmutur.
Urartular, zellikle Asurlularn istila ve saldrlarna ska maruz
kalmtr. Bu durum blgenin byk tahribatlara uramasna yol
amtr.
Geni yetkileri olan Urartu krallar da lkeyi tanr Haldi adna
ynetmilerdir. lkeyi tanr adna ynetmek zere tanr tarafndan
grevlendirildii kabul edilen, kendisinde gler olduuna inan2. 17. Fotoraf: Urartulardan gnmze
lan bu krallara tanr kral ad verilmitir. Urartular Anadoluda ilk
kalan
Van Kalesinden bir grnm
defa federal anlayta bir devlet kurmulardr.
Urartular, madencilik ve maden iletmeciliinde ok baarl olmulardr. Tarma nem veren Urartular
bu amala baraj ve sulama kanallar yapmlardr.
ok tanrl bir inana sahip olan Urartularn en byk tanrs, Haldi (sava tanrs)dir. Urartular, ldkten sonra yaamn devam ettiine inanmlar, llerini yakarak ya da yakmadan oda eklindeki mezarlara
gmmlerdir.
Urartulardan gnmze kalan pek ok tarihi eser bulunmaktadr. Van ili snrlar iinde bulunan yukardaki fotorafta gsterilen Van Kalesi ve avutepe Kalesi ile Erzincan ilinde bulunan Altntepe Kalesi bu
eserlerin balcalardr.
Yandaki haritay inceleyerek Frigya, Lidya

ve Urartu Devletlerinin
kurulduklar yerlerde bugn hangi ehirlerimizin
bulunduunu aklaynz.
2.6. Harita: Frigya, Lidya ve Urartu Devletleri, M 1200-546 (Tarih Atlas 1, s. 10.)
5. FRGLER (M 800676)
M VIII. yzylda Anadoluya gelen Frigler, Bat Anadoludan Kzlrmaka kadar
uzanan blgede bakent Gordion (Ankara-Polatl) olmak zere devlet kurdular. Krallar Midas dneminde btn Orta ve Gneydou Anadoluya egemen oldular. Frigyallarn Anadoludaki egemenlii Kafkaslar zerinden gelen Kimmerlerin saldrsyla
sona erdi (M 676).
Krallkla ynetilen Friglerde kraln yannda aristokrat (soylu) snf da devlet ynetiminde etkiliydi.
Frigyallar din ve inanlarnda Hititlerin etkisinde kaldlar. Yandaki fotorafta
gsterilen Doa ve Bereket Tanras Kybele (Kibele), Frigyallarn en nemli tanrlar
2.18. Fotoraf: Doa
arasnda yer alrd. Tarihi Herodotos, Frigleri Anadolunun en zengin halk olarak
ve bereket Tanras Kibetantr. Frig krallar, tarm ve hayvancln gelimesine nem verdiler, bunlar koruyan bele
yasalar kardlar. rnein Friglerde saban kran veya kz ldren kiilere lm cezas verilirdi. Dokumaclk alannda da ilerleme kaydetmi olan Frigler hal ve kilimleriy71

le tannrd. Maden ilemeciliinde ileri bir seviyeye ulaan Frigler, Anadolunun ilk kuyumcular olarak bilinirdi.
Frig sanatnn ve mimarisinin en nemlileri Ankarann Polatl ilesi yaknlarnda bulunan Gordion ve Midas
ehirlerindeki kayalar iine oyulmu snaklardr.
6. LDYALILAR (M 687546)
Lidya, bugnk Gediz ve Kk Menderes rmaklar arasnda kalan blgeye lk ada verilen addr. Bu topraklarda oturanlara Lidyallar denilmitir. Kimmerlerin Frigya Devletini ykmasndan sonra Lidyallar, krallar
Gigesin liderliinde bu blgede bakenti Sardes (Sard) olan bir devlet kurmulardr (M 687). Krezsn kral
olduu yllarda Lidyallar en parlak dnemini yaamtr. Bu dnemde Bat Anadolunun tamam Lidyallarn
eline gemi, Sardes bilim kltr merkezi hline gelmitir. Lidya Krallna M 546 ylnda Pers Hkmdar
Kyros (Kiros) tarafndan son verilmitir.
Tccar bir toplum olan Lidyallar ticaret sayesinde zenginlemi, rahat ve bolluk iinde yaamlardr. lk
an her adan en zengin devleti Lidya olmutur. Lidyallar dei toku esasna dayanan ticareti kaldrarak
tarihte ilk kez maden paray kullanmlardr. Altn ve gm karmndan yaplan bu paraya elektron adn vermilerdir. Efesten balayp Sardesten geerek Mezopotamyaya ulaan Kral Yolunu yapan Lidyallar Msr,
Mezopotamya ve Yunan kent devletleriyle youn ticari ilikiler kurmulardr.
Lidyallarn paray icat etmelerinin dnya uygarlna ne gibi katks olmutur?
Lidyallar paral askerlerden oluan ordular kurmulardr. Srekli olmayan ve gerektiinde oluturulan bu
ordunun askerleri de vatan sevgisiyle deil para iin savatklarndan Lidyallar savalarda stnlk salayamamlardr. Bu yzden Lidyallar ksa srede zayflam ve yklmlardr.
Aada verilen Kanatl At Uup Giderken adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
9. Etkinlik: KANATLI AT UUP GDERKEN

Karun Hazinesi uzun sren uralar sonucunda Trk hkmeti tarafndan
Metropolitan Mzesinden alnarak Trkiyeye getirilmitir. Bu hazine son derece mkemmel iilikli altn taklar, gm ss eyas ile kap kacan bulunduu
363 paradan olumaktadr. Bu eserler bir yl sre ile Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilendikten sonra Uak Mzesine getirilmitir. Bata kanatl At Hipokampos olmak zere halk arasnda Karun Hazinesi olarak bilinen Lidya dnemine ait bu eserler, Uak yaknlarnda Harta, Aktepe, kiztepe ve Toptepedeki
tmlslerde yaplan kazlar sonucunda bulunmutur.
www.akademikpersonel.kocaeli.edu.tr
(Dzenlenmitir.)
Lidya uygarlnn ekonomi ve sanat anlay ile ilgili neler sylenebilir?
Bilgi Hazinesi
Parann cad
Lidyann Eski a insann en etkileyen yn altn zenginliidir. Varl VII. yzyln balarna doru fark edilen bu zenginlik Sard kentinin iinden akp Gediz Irmana karan Kk Paktolos aynn
alvyonlarndan salanr. Efsanelere gre Paktolos bu zelliini, dokunduu her ey altn olan Frig Kral
Midastan alr. Tanrlarn ltfu olarak bu zellie kavuan Midas sonuta elini att ekmein bile altna
dntn grerek alktan lmemek iin tanrlara yakarr. Bu zellikten kurtulmak ister. Dilei kabul
edilen krala Sardesteki Paktolos ayna gitmesi ve bu suyun kaynanda ykanmas sylenir. Midas da
sylenenlere aynen uyar ve altndan arnr. Ancak bu zellik de Paktolosa geer. Daha sonra Lidyallar ayn
kenarnda bir atlye kurarak paray icat eder.(1)
_______________________
(1) Veli Sevin, Anadolu Arkeolojisi, s. 274. zetlenmitir.
72
2. nite
Temel Kavramlar
l
l
l
l
l
l
l
l
Aristokrat
Dragon
Hellenistik a
Klistenes
Knossos
Olimpiyat
Peloponnes
Solon
D. EGE VE ESK YUNAN UYGARLII
Hazrlk almalar
1. Eski Yunan uygarlnda demokrasinin ilk uygulamalarna rnek
olarak neler gsterilmektedir? Aratrnz.
Ege ve Yunan uygarlklarn gsteren aadaki haritay inceleyiniz. Haritann altndaki soruyu
cevaplaynz.
2.7. Harita: Ege ve Yunan Uygarl Haritas (Tarih Atlas 2, s. 10.)
Haritaya gre bu uygarlklarn gelimesinde corafi konumun ne gibi etkileri olabilir? Aklaynz.
Ege ve Yunan uygarl bugnk Ege Denizi, Bat Anadolu Blgesi, Mora Yarmadas, Yunanistan ve Girit
evresinde kurulmutur. Ege ve Eski Yunan uygarlklar Girit, Miken ve Yunan uygarl olmak zere dnemde ele alnmaktadr.
1. GRT UYGARLII (M 3500-1200)

Ege medeniyetlerinin en eskisi olan bu uygarlk Girit
Adasnda kurulmutur. Girit uygarl en parlak dnemini
M 2400-1400 tarihleri arasnda yaamtr. Yandaki resimde
gsterilen Knossos en nemli yerleim yeridir. Bu uygarla
M 1200 yllarnda Dorlar son vermitir. Giritliler corafi
konum zelliinden dolay deniz ticaretine nem vermi,
Yunanistan, Msr ve Anadolu uygarlklaryla kltr alveriinde bulunmu ve ticari ilikileri gelitirmilerdir.
2.9. Resim: Knossos Saray (www.baskent.

edu.tr)
73

2. MKEN (AKA) UYGARLII (M 2000-1200)
Akalar M 2000 yllarnda, Peleponnes (Mora) Yarmadasna gelerek Miken ehrini kurup daha sonra
Morann tamamna sahip oldular. anakkale Boazna hkim olmak iin Truvallarla savalar yaptlar.
Gsterili kalelerde yaayan krallarn yannda soylulardan oluan bir meclisleri vard. Miken atosunda yer
alan altn maskeler, ss eyalar ve silahlarn bulunduu kuyu mezarlar Mikende sanatn ileri dzeyde olduunu gsterir. Dorlar, M 1200 yllarnda Akalarn egemenliine son verdi.
3. ESK YUNAN UYGARLII (M 1200-337)

Dorlar, Akalarn egemenliine son verip Yunanistan ve Ege adalarn ele geirerek polis ad verilen ehir
devletleri kurdular. Bu devletler Perslerle uzun sren savalar yaparak Pers tehlikesini geitirdiler. Atina,
Isparta, Korint ve Tebai en nemli ehir devletleridir. Kent devletlerinin banda nceleri krallar bulunurdu.
Zamanla glenen soylular, krallar devirerek ynetimi ele geirdi. Bylece Yunan ehir devletlerinde soylu
ynetimine dayal aristokratik ynetimler kuruldu. Kolonicilik faaliyetleri ile zenginleen tccar ve zanaatkrlar
soylulardan baz haklar talep ettiler. Bu kiilere kyller ve yoksul halk da katld. ehirlerde halk meclisleri
kuruldu. Isparta ve Atina ehir devletleri birbirleri ile savatlar. Peloponnes Savalar olarak bilinen bu savalarda Ispartallar stn kt. Bu durum skenderin Yunanistan ele geirmesine kadar devam etti.
Aada verilen Dnyada lk Demokrasi Hareketleri adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
10. Etkinlik: DNYADA LK DEMOKRAS HAREKETLER

Yunanistanda halk; soylular, tccarlar, kyller ve kleler olmak zere snflara ayrlmtr. Kalabalk
bir snf oluturan klelerin hibir hakk yoktur. Yunanistanda kanunlar soylularn haklarn korumak ve
gelitirmek iin hazrlanmtr. Snflar aras mcadeleden dolay sosyal yaama ynelik birtakm hukuki
dzenleme yaplmtr. Dragon, Solon ve Kleistenes (Klistenes) kanunlar getirmi ve arhon (ynetici) seilen
Dragon, soylularn keyf ynetimini orta snf lehine dzenlemitir. Solon, kylnn borlarn ortadan kaldrm, borlarn deyemedikleri iin kleletirilenleri hrriyetlerine kavuturmutur. Drtyzler ve halk
meclisi adnda iki meclis kurmutur. Kleistenes ise seim sistemi ve idari yap zerinde yenilikler yapm,
halk meclisinin nemli bir kurum hline gelmesini salayarak snf farkn ortadan kaldrmtr.
1. Yunanistanda snflar arasndaki mcadelelere son vermek amacyla neler yaplmtr?
2. Bu dzenlemelerin demokrasiye katklar neler olabilir?
Yunanistanda tarma elverili topraklarn azl, halk koloni hareketine yneltmitir. Koloni, ana yurdun
dnda yerleim yeri kurmak ve ticaret yapmak amacyla oluturulan merkezler anlamna gelmektedir. Bunlar
ana yurda bal olmayp, siyasal ve ekonomik ynden bamszdlar. Yunanlar, kolonilerini ikinci yurtlar saymlardr. ok tanrl dine inanan Yunanlar, tanrlarn insan biiminde dnm ancak lmsz olduklarna
inanmlardr. Tanrlarn sevgisini kazanmak ya da fkelerinden korunmak iin spor, mzik ve iir yarmalar dzenlemilerdir. Gnmzde de sren olimpiyatlarn ilki M 776da tanr Zeus adna yaplmtr. Drt
ylda bir yaplan olimpiyatlar, Yunanistanda siyasi ve kltrel birliin salanmasnda etkili olmutur.
Yunan uygarlnda tarih, edebiyat, tp, geometri, felsefe ve astronomi gibi bilimler gelimitir. Bu dnemde yaayan bilim insanlar arasnda Sokrates (Sokrat), Platon (Eflatun), Herodotos, Thukydides, Homeros,
Aristoteles (Aristo) yer almtr. Eski Yunan uygarlnn manevi birliinin kurulmasnda ve asrlar boyu yaatlmasnda Homerosun yazd lyada ve Odeisse destannn byk etkisi olmutur. Mimari alanda nemli
eserler veren Eski Yunan uygarl, Fenike alfabesini kullanm ve gelitirmitir.
74
2. nite
4. SKENDER MPARATORLUU (M 336-323)
Makedonya kral II. Philip, Balkanlarn byk bir ksm ile Yunanistan egemenlii altna alarak Helen Birliini kurdu. Amac Asyay fethetmekti. M 336
ylnda lnce yerine yandaki fotorafta heykeli gsterilen olu Byk skender
geti. Filozof Aristonun rencisi olan Byk skenderin en byk amac bir dnya devleti kurmak, Dou ile Bat medeniyetini bir potada eritmekti. skender bu
amala Byk Asya Seferine kt. Persleri Granikos (anakkale-Biga), Issos
(Hatay-Drtyol) ve Gavgamela (Suriye) savalarnda yenerek bu devletin varlna
son verdi. Anadolu ve ran ele geiren skender daha sonra Hindistana yneldi.
Ancak ordusunun yorulmas zerine geri dnd. skenderin M 323te Babilde
lmyle imparatorluk komutanlar arasnda paylald. Msrda Ptomler krall,
Anadoluda Selevkos Krall, Makedonyada Antigonitler Krall kuruldu.
2.19. Fotoraf : Byk
Anadoluda Selevkos Krallnn kurucusu general Selevkosun lmnden sonra skenderin bst
krallk dald ve Anadoluda yeni krallklar kuruldu. Bunlar Pontus, Bergama,
Kapadokya ve Bitinya Kralldr. Byk skenderin balatt, Eski Yunan uygarl ile Dou uygarlnn
karmasyla ortaya kan ve 300 yl sren (M 330-30) uygarla Helenistik Dnem Uygarl ad verilmitir.
Helenistik Dnemde skenderiye, Antakya ve Bergama gibi nemli kltr ve sanat merkezleri ortaya kmtr. skenderiyede bir akademi kurulmu; matematik, tp, doa, gk bilimi, edebiyat ve ktphanecilik
alanlarnda nemli gelimeler yaanmtr. Bu Dnemde, Eski Yunan ve Dou uygarlklarnn sentezinden oluan bir sanat anlay gelimitir. Helenistik a Sanat denilen bu sanat anlaynn balca rnekleri dnyann
yedi harikasndan olan Msrdaki skenderiye Feneri, gne tanrs adna dikilen Rodos Heykeli ve Zeus
Heykelidir. Sinoplu Diyojen ve Arimet bu dnemde yetien nemli bilim insanlarndandr.
Byk skenderin lmnden sonra Anadoluda kurulan
Bergama Krall zamannda, parmen denilen kat icat edilmitir.
Bergama kral Eumenes, 200 bin ciltlik kitaptan oluan bir ktphane kurmutur. Bergamada kurulan yanda temsil resmi gsterilen
Asklepion Salk Merkezi, o dnemde dnyann en nde gelen sa2.10. Resim: Asklepion Salk Merkezinin
lk merkezleri arasnda yer almtr.
temsil resmi
Aada verilen Parmenin Hikyesi adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
11. Etkinlik: PARMENN HKYES

Yaygn bir efsaneye gre Msr Kral, Bergama Ktphanesindeki kitap saysnn skenderiye Ktphanesindeki kitap saysn gememesi iin Anadoluya papirs ihracn yasaklamtr. Ktsz kalan Bergamann
Kral yeni bir kt icat edecek olana byk dller vereceini aklamtr. O zamanki ktphane mdr
olak derilerini ileyerek yazlabilecek hle getirmi ve bunu krala sunmutur. Parmen M II. yzyldan
balayarak Bergamadan btn dnyaya yaylmtr. Parmenin, gerektii gibi ilendiinde her iki yzne
de yazlabilmesi, yrtlmamas, yanmamas, olaanst dayankll, hat ve tezhip sanatna uygunluu,
stndeki yazlarn okunmasnn gz yormamas, hayvanlarn yaad her yerde retilebilmesi gibi birok zellii vardr.
Parmenin papirsten farkl olarak ok ince olmas ve kuruduu zaman kvrlmas sebebiyle kenarlarna tahta aklm, bylece codex (kodeks) denilen ilk kitabn olumas salanmtr.
www.bergama.bel.tr
(zetlenmitir.)
1. Anadoluya Papirs ihracnn yasaklanmas ne gibi sonular ortaya karmtr?

2. Parmenin toplumsal gelimeye ve bilginin yaylmasna ne gibi etkileri olmutur? Aklaynz.
75

Temel Kavramlar
l
l
l
l
l
l
l
l
Ayasofya
Kuria
Lejyon
Milano Ferman
Patriciler
Plepler
Senato
12 Levha Kanunlar
E. ROMA UYGARLII
Hazrlk almalar
1. Roma uygarlnn, insanln ortak mirasna yapm olduu katklar hakknda aratrma yapnz.
Aadaki haritay inceleyerek altnda verilen sorular cevaplaynz.
2.8. Harita: Bat ve Dou Roma mparatorluu, MS 395 (Tarih Atlas 1, s. 6.)
1. Roma uygarlnn corafi konumu hakknda neler syleyebilirsiniz?

2. Roma uygarlnn snrlarnn hangi ktalar kapsadn syleyiniz.
M 3000 yllarnn sonlarna doru talyaya, Avrupadan eitli kavimler gelmitir. talyaya ilk g eden
kavmin talikler olduu tahmin edilmektedir. Daha sonra M 1000 yllarnda deniz yoluyla talyaya gelen
Etrksler blgenin bat kylarna yerlemilerdir. Etrskler, talyaya ehir kltrn getirmilerdir.
Uygarla adn veren Roma ehri M 753 ylnda Romulus tarafndan kurulmutur. M 1. yzylda
Roma mparotorluunun snrlar batda Atlas Okyanusu kylarna, douda Frat Irmana kadar genilemitir.
Romann siyasi tarihi krallk, cumhuriyet ve imparatorluk dnemi olarak blme ayrlr.
Roma, nceleri krallkla ynetilmekteydi. Krallar, halk meclisi tarafndan seilirdi. Halk meclisi (kuria)
kanunlarn hazrland, nemli ilerin grld bir meclisti. Halk meclisinde oylar, fert olarak deil topluluk oyu olarak verilirdi. Ayrca danma meclisi olarak ihtiyarlar meclisi (senatus) vard. Kral, senatoya kar
sorumlu idi. Cumhuriyet dneminde ynetim yetkileri, bir yllna seilen konsllere verildi. Konsller birbirlerine ve senato ad verilen meclise kar sorumlu idiler.
M 200-100
Orta Amerikada Maya kltr ortaya
kt. Roma mp. Akdenize kadar
geniledi. Romada ilk kez su saati
kullanld.
76
MS 1-100
Romallar Yahudileri Filistinden srd.
Romada Dnyann en byk antik an tiyatrosu olan Collosseumun yapm tamamland.
101-200
inde kat yapm balad.
2. nite
M 44 ylnda Sezarn ldrlmesi ile lkede i karklklar balad. Oktavianus (Aktavnus)un iktidar
ele geirmesi ile cumhuriyet dnemi sona erdi, imparatorluk dnemi balad. Roma mparatorluunda halk
patriciler ve plepler diye ikiye ayrlrd. Patriciler snfn oluturan kiiler tam vatanda statsne sahipti.
Bunlarn ticaret, mlkiyet ve oy kullanma haklar vard. Kk iftilerle zanaatkr ve tccarlardan meydana
gelen pleplerin siyasi haklar yoktu. Romada en kalabalk snf kleler olutururdu. Bu kiiler en ar ilerde
altrlrd. Romallarn en eski kanunlar, Plep-Patrici mcadeleleri sonucunda oluturulan bir komisyon
tarafndan hazrlanan 12 Levha kanunlardr. Miras, bor, aile ve ceza gibi konular kapsayan bu kanunlarla
Plepler birtakm haklar (memur ve asker olabilme vb.) kazandlar. 12 Levha kanunlar Roma hukukunun temelini oluturmutur. Roma hukuku daha sonra btn Avrupa hukukunu da etkilemitir.
Akdeniz havzasnn tamamna sahip olan Romallar ok dzenli bir
kara ordusu ve donanma kurmulard. Roma ordusunda yandaki fotorafta
gsterilen lejyon denilen paral askerler de bulunurdu. Deniz ticareti ile
uraan Romallar nemli koloniler kurmulard. Fenikelilerle Kartaca
(Tunus) blgesi iin Pn Savalarn yapm ve sonuta Kartacay ele geirerek kolonileri hline getirmilerdi. Anadoluya da hkim olan Romallar,
Anadoluyu bir tahl ambar olarak grm, her trl ihtiyalarn buradan
karlamlard. Ayrca Romallar ticareti gelitirmek iin Anadoluda
nemli yollar da yapmlard.
nceleri ok tanrl bir din anlayna sahip olan Romallar, 313 Milano
Fermanyla Hristiyanlk dinini kabul etmilerdi. Roma sanat, byk lde
Yunan ve Helenistlik sanatnn etkisiyle balam ve gelimiti. Romallar en
ok mimari sanatnda gelimiler; tapnak, sunak, hamam, tiyatro, saray ve
su kemerleri yapmlardr. Roma mimarisinde kemer ve kubbe nemli bir
yer tutar. Romallar dneminde Bergama, Efes, Antakya, Perge, Aspendos
ve skenderiye nemli kltr merkezleri hline gelmiti.
2.20. Fotoraf: Roma askerlerini yanstan bir grsel
Hunlarn yol at Kavimler G (375) srasnda Roma mparatorluu kendi snrlarn koruyacak
durumda deildir. mparatorluk, 395 ylnda Bat ve Dou Roma olmak zere ikiye ayrlmtr. Bat Romann
bakenti Roma, Dou Romann bakenti ise Bizans olmutur. Bat Roma mparatorluu, 476 ylnda Kavimler
G sonucunda yklmtr. Dou Roma mparatorluu ise Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethetmesiyle
sona ermitir (1453).
Aada verilen Roma ve Bizans Kltr adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
12. Etkinlik: ROMA VE BZANS KLTR

Romallar, bata mimarlk olmak zere gzel
sanatlarn her dalnda gelime gstermilerdir.
Mimarlk, heykel ve resim alannda Yunanlar kendilerine rnek alm, onlardan daha byk ve gsterili
saraylar, tapnaklar ve antlar yapmlardr. Tiyatro
yaplar Roma mimarisinin en nemli yaptlar arasnda yer alr. Bu tiyatrolar, Yunan tiyatrolar gibi
sahne binas, yarm daire eklinde meydan ve oturma
kademelerinden olumaktayd. Ama sahne binas ok
2.21. Fotoraf: Aspendos Tiyatrosu (Antalya)
gelimi olup oturma basamaklar ile birletirilerek
mimari bir btnlk salanmtr. Bu tiyatrolarn en
iyi rnei, Antalya yaknlarndaki Aspendos Tiyatrosudur.
77
Roma mimarisinin en nemli yap tiplerinden biri de hamamlardr. Bu hamamlarda

baz blmler alttan ve duvardan stlarak
scak mekanlar elde edilmiti. Soyunma yerleri,
souk, lk ve scak meknlar hamamn en
nemli blmlerini oluturuyordu. Hamamlar;
imparatorluk dneminde kitaplklar, konferans
salonlar, havuzlar, spor salonlar ile birletirilerek grkemli yaplar hline getirilmitir.
Anadoluda Miletos, Ankarada Ephesos ve
2.22. Fotoraf: Roma Hamamndan bir grnm (Ankara)
Pergedeki hamamlar Roma hamam mimarisinin en nemli rneklerdir. ehirlere ve hamamlara su, kaynaktan su kprleri ile salanrd. Antalyadaki
Aspendos su kemerleri gnmze kalan en iyi rneklerdir. mparator Valens zamannda yaplm olan
stanbuldaki Bozdoan Kemeri de bu tip yaplarn ge rneklerinden biridir.
Roma mimarisi hakknda en iyi fikir veren evler, Pompei ve Herkulaneumdakilerdir. Bu evlerin esasn atrium denilen zeri rtl, tavannn ortasnda bir delik ve tam altnda havuz bulunan bir mekn
oluturmaktadr. Bunun evresinde ise dkknlar, yemek ve yatak odalar ile bahe yer almaktayd. Bu tip
evlerin yan sra stunlu avlulu Yunan tipi evler ile apartman tipinde ok katl evler de yaplmtr. Evlerden
baka, zengin kiilerin villalar ve imparator saraylar da Roma uygarlnn zenginliini ve grkemini gsteren yaplardr. Roma kentinin en nemli gelerinden biri de her iki yannda dkknlar bulunan direkli
caddelerdir. Bu caddeleri ya da meydanlar ssleyen taklar ise heykel tayc olup zeri tonoz kemerle
rtl bir ya da gzl geitlere sahiptir.
www.stanbul.edu.tr
(Dzenlenmitir.)
Ekinlikteki grselleri ve metni dikkate aldnzda Roma ve Bizans imparatorluunun sanat ve
estetik anlay hakknda neler syleyebilirsiniz?
BZANS (DOU ROMA) MPARATORLUU (3951453)

Dou Roma mparatorluu, bakentinin Bizans olmas nedeniyle Bizans mparatorluu adyla anlr. Bu imparatorluun topraklar zerinde yaayanlar, Latin kltrnden ok eski olan Yunan ve Helenizm kltryle yorulmu ve Hristiyanln Ortodoks mezhebini kabul etmilerdir. On iki kral soyunun egemen olduu Bizans, en
parlak dnemini Justinianos (Jstinyen) zamannda yaamtr (522565). XI. yzyla kadar gelimesini srdren
Bizans, 1071 ylnda Byk Seluklu Devleti ile Malazgirt Savan, Anadolu Seluklu Devleti ile Miryokefalon
Savan yapmtr. Bizansllar her iki savata da yenilince Anadolunun hkimiyetini Trklere brakmak zorunda
kalmlardr. Zamanla zayayan Dou Roma mparatorluuna 1453 ylnda stanbulu fetheden Fatih Sultan
Mehmet son vermitir.
stanbul, Bizans dneminde dnyann en nemli kltr ve sanat merkezlerinden biri hline gelmitir. Bizansllar stanbulda ok sayda eser yapmtr. Ayasofya Bizansllar dneminde yaplm en nemli eserlerden biridir.
Aya rini ve Hora Kiliseleri, Yerebatan Sarnc, Binbir Direk Sarnc, stanbul Surlar ve Su Kemerleri dier sanat
eserleri arasndadr.
78
2. nite
LME VE DEERLENDRME
A. Aadaki cmlelerde noktal yerlere tabloda verilen kelime ve kelime gruplarndan uygun olan
yazarak cmleleri tamamlaynz.
Yeni Ta
takas
Smerler
Helenizm
Mezopotamya
Yeni Ta
satraplk
Kade
Polis
Lidyallar
Roma
Urartu
koloni
Fenikeliler
Msr
1. nsanlar ............................... devrinde yerleik hayata geerek tarmla uramaya baladlar.

2. Frat ve Dicle arasnda kalan blgeye tarihte .......................................................denir.
3. Msrllar ile Hititler arasnda M 1280 ylnda ........................................................ antlamas imzaland.
4. Bir devletin siyasi, asker ve sosyoekonomik nedenlerin etkisiyle snrlar dnda ele geirip ynettii
topraklara ............................... denir.
5. 12 Levha Kanunlar .............................................................. mparatorluu dneminde karld.
6. Paray icat eden ve kullanan ilk uygarlk ................................. dr. Bylece ticarette ....................................
usul sona erdi.
7. Byk skenderin Asya Seferi sonucunda Bat ve Dou uygarlklarnn sentezinden ortaya kan uygarla ......................................... denir.
8. Persler Anadoluyu ......................................... denilen eyaletlere ayrarak ynetmilerdir.
9. lk alfabeyi ..........................................., ilk yazy ........................................ bulmutur.
(....) Anadoluda ilk tarmsal faaliyetler aynnde, ilk ehir yerlemesi atalhykte balamtr.
(....) Uygarlklarn oluumunda corafi, siyasi ve ekonomik faktrler etkilidir.
(....) Hint Uygarl ierisinde yer alan Persler, Zerdtlk dinini benimsemilerdir.
(....) Romallar balangta kar ktklar Hristiyanlk dinini M 313te Milano Ferman ile kabul etmilerdir.
(....) Msr medeniyeti corafi zellikleri nedeniyle istila ve g hareketlerinden ok fazla etkilenmemitir.
(....) yonyallarda gl bir merkeziyeti ynetim vard.
(....) Ahiret inancna sahip olan Urartular mezarlarn ev ve oda eklinde yapmlardr.
(....) Friglerde kraln yetkileri panku denilen meclis tarafndan kstlanmtr.
(....) Urartular, anal denilen tarih yllklarn tutarak olaylar objektif bir ekilde yazmlardr.
C. Aadaki ehirlerin numaralarn ait olduu devletlerin adnn yanndaki parantezin iine yazarak ehirlerle devletleri eletiriniz.
1. Tupa
( ) Hititler
2. Sard
( ) Urartular
3. Ninova
( ) Frigler
4. Milet
( ) yonyallar
5. Hattua
( ) Lidyallar
6. Gordion
( ) Asurlular
( ) Romallar
79

I. Tanrlara hesap verme dncesiyle yllklarn hazrlanmas
II. Kraln yetkilerini kstlayan panku meclisinin almas
III. Klelerin bedel deyerek zgrlklerine kavumas
Yukardaki gelimelerden hangisi ya da hangileri Hitit Uygarlnda yaanmtr?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve III
D) II ve III
E) I, II ve III
1.
2. lk a uygarlklarnda
I. Kolonicilik hareketlerinin balamas
II. Zigguratlarn yaplmas
III. llerin mumyalanmas
gelimelerinden hangisi ya da hangileri dinsel inanlarn insan faaliyetlerini etkilediini gsterir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) II ve III
E) I ve II
3. lk a uygarlklarndan Msrn Nil Nehri ve evresinde, Mezopotamyann Dicle ve Frat nehirleri arasnda, Hint medeniyetinin ise Ganj ve nds nehirleri evresinde kurulmasnn en nemli nedeni aadakilerden hangisiyle aklanabilir?
A) Nehirlerin belli blgelerde toplanmas
B) Nehirlerin tamaclk faaliyetlerini kolaylatrmas
C) Nehir alanlarnn yerleik yaama ve tarmsal uralara uygun olmas
D) Nehirlerin rejimlerinin dzenli olmas
E) Nehirlerin kutsal olarak kabul edilmesi
4. Ankaradaki Augustus Tapna ile Antalyadaki Aspendos antik tiyatrosu, aadaki uygarlklardan hangisi tarafndan yaplmtr?
A) Roma
B) Msr
C) Yunan
D) yon
E) Pers
5. Neolitik (Yeni Ta) Devrinin zellikleri arasnda aadakilerden hangisi yer almaz?
A) nsanlar yerleik hayata gemitir.
B) Gebe yaam tamamen sona ermitir.
C) Yabani hayvanlar evcilletirilmitir.
D) Tarmsal faaliyetler balamtr.
E) Dokumaclk ve seramik sanat gelimitir.
1. Anadoluya birok uygarln gelip yerlemesinin sebebi neler olabilir?
2. Lidyallar ticareti gelitirmek iin ne gibi faaliyetler yapmlardr?
3. Msr uygarlnn istila ve saldrlara kar korunakl olmasnn sebepleri arasnda neler yer almaktadr?
4. Yunan uygarlnda demokrasi hareketleri nasl balamtr? Aklaynz.
5. Kltr ve uygarln tanmn yaparak aralarndaki ilikiyi aklaynz.
6. Mezopotamya uygarl ierisinde yer alan medeniyetler hangileridir? Bu medeniyetlerin nemli zelliklerini yaznz.
80
2. nite
PROJE GREV
Kltr ve medeniyetin ilerlemesinde etkili olan lk a uygarlklarna ait bilimsel gelimeler (yaz, alfabe, hukuk,
para, kt, barut, pusula) hakknda aratrma yapnz. Elde ettiiniz bilgileri grselle destekleyerek bir albm hazrlayp snfa sununuz.
Grup almas yaparak aada verilen admlar izlemelisiniz.
1. Arkadalarnzla i blm yapnz.
2. alma plann hazrlaynz.
3. Konu hakknda kaynak aratrmas yapnz.
4. Aratrma sonucunda elde ettiiniz bilgileri snflandrp bilimsel gelimeleri ayr ayr inceleyerek bu gelimelerin nemini grsellerle destekleyiniz.
Yapacanz Proje Grevi aadaki tabloda verilen ltlere gre deerlendirilecektir.
DERECEL PUANLAMA ANAHTARI

ok iyi
yi
Orta
Zayf
ok zayf
DEERLENDRME LTLER
I. PROJE HAZIRLAMA SREC
blm yapld.
Projeye uygun alma plan hazrland.
Kaynak aratrmas yapld.
Proje plana gre gerekletirildi.
TOPLAM
II. PROJENN ER
Trke doru ve etkili kullanld.
Bilgilerin doruluuna dikkat edildi.
Toplanan bilgiler snflandrld.
TOPLAM
III. RESM ALBM HAZIRLAMA
Albm eksiksiz olarak hazrland.
Kaynak gsterildi.
TOPLAM
IV. SRE
dev zamannda teslim edildi.
TOPLAM
GENEL TOPLAM
Not: Proje Grevi grup (5 kii) almas hlinde bir aylk sre iinde yaplacaktr.
Bu lekten alabileceiniz en yksek puan 50, en dk puan 10dur. Bu puan 5lik not sistemine aadaki
ekilde evirebilirsiniz. rnein bu lekten 40 puan alm olduunuzu varsayalm;
50
40
100
x
x = 100 x 40 = 4000 : 50 = 80 puandr. 80 puann 5lik not sisteminde karl 4tr.
Bu almada baarl saylmanz iin 70 veya daha fazla puan almanz gerekmektedir.
81
lk Trk Devletleri
3. NTE: LK TRK
DEVLETLER
KONULAR
A. TRK ADININ ANLAMI VE KKEN
B. ORTA ASYANIN CORAF ZELLKLER VE
TRK GLER
C. LK TRK DEVLETLER
. KAVMLER G
D. AVRUPA HUN DEVLET
E. KK TRKLER (I VE II. KK TRK DEVLET)
F. UYGUR DEVLET
G. ORTA ASYA VE AVRUPADA KURULAN DER
TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI
82
3. nite
Temel Kavramlar
A. TRK ADININ ANLAMI VE KKEN
l Anav
l Trk
l Trkhia
l Trkistan
Hazrlk almalar
1. nsann mensubu olduu kltr yaatmas nemli midir? Neden?
Aadaki sz okuyarak altnda verilen soruyu cevaplaynz.

Byk devletler kuran ecdadmz, byk ve umll medeniyetlere de sahip olmutur. Bunu aramak,
tetkik etmek, Trkle ve cihana bildirmek bizler iin bir bortur. Trk ocuu ecdadn tandka daha
byk iler yapmak iin kendinde kuvvet bulacaktr.(1)
Atatrk bu szleriyle bize neler anlatmak istemitir? Aklaynz.
Yandaki resimlerde gsterilen izimler M
V-IV. yzylda Altay ve Tanr Dalarnda yaam
olan Trklere ait kalntlarn izimleridir. Yaplan
arkeolojik kazlar sonunda ortaya kartlan bu
buluntulara ait izimlerden anlalyor ki Trkler
6500 yl ncesinde gelimi bir medeniyet kurmulardr. ok uzun bir tarih gemie sahip olan Trk
adnn anlam konusunda tarihilerin farkl yorumlar getirdikleri grlmektedir. Bu yorumlar iinde
en ok kabul edilen, tarihi Wambery (Vamberi)ye
ve Uygur kaynaklarna ait olanlardr. Wamberyye
gre Trk ad trmek (tremek) fiilinden kmtr. Anlam; yaratlmak, dnyaya gelmek, oalmak
demektir. Kagarl Mahmut, Divan- Lugatit Trk
adl eserinde Trk adnn olgunluk a, G. Doerfer
(Dorfer) ise devlete bal halk anlamnda olduunu sylemitir. Ziya Gkalp, Trk adn trkeli
(treli); kanun, nizam sahibi anlamnda kullanmtr. Trk edebiyatnn ilk yazl eseri olan Orhun
Antlarnda, Trk ad Trk eklinde gemektedir.
Szck, zamanla deiiklie urayarak Trk adn
3.1. Resim: Byk Hun Devletinden nce Altay ve Tanr
Dalarnda
yaayan Trklere ait eyalarn izimleri (2)
almtr. Trk szc g, kuvvet, olgunluk anlamna gelmektedir. Trk ad bugnk ekliyle ilk kez
M 318 ylnda inlilerle yaplan antlamada yer almtr. Siyasal anlamda ise (devlet ad olarak) ilk kez
Kk Trk Devleti tarafndan kullanlmtr.
_______________________
(1) Atatrklk, Atatrk ve Atatrkle likin Makaleler, C 2, s. 162.
(2) Bahaeddin el, Trk Kltr Tarihi, s. 12, 36, 40.
83
lk Trk Devletleri
Corafi olarak ilk kez Trkiye ad Trkhia eklinde Bizans kaynaklarnda Orta Asya iin kullanlmtr.
IX ve X. yzyllarda da Bizansllar Asyann batsndan Orta Avrupaya kadar olan blgeye Trkiye adn vermilerdir. Avrupallar da XII. yzyldan sonra Anadolu iin Trkiye adn kullanmlardr. nl talyan seyyah
Marco Polo, Anadoluya Kk Trkiye, Orta Asyaya Byk Trkiye demitir.
Trk ad ile ilgili bu kadar ok gr ve dncenin olmasnn sebepleri neler olabilir?
Aada verilen Atatrk ve Trk Milleti adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
1. Etkinlik: ATATRK VE TRK MLLET

Giritiimiz byk ilerde milletimizin yksek yetenek ve yksek saduyusu balca rehberimiz ve baar kaynamz olmutur. Bilerek veya bilmeyerek, isteyerek veya istemeyerek kendisine zarar verenlere
kar krgnl derin olan milletimizin, kendi urunda esasl ve hayrl alma gsterenlere kar da sonsuz
ball ve deerbilirlii sz gtrmez. Bu byk millet, arzu ve yeteneinin yneldii dorultular grmeye
alan ve grebilen evladn daima takdir etmi ve korumutur.
Kendinize ait bir buluun bakalar tarafndan kullanlmasndan ve mutlu sonularn adnza deil,
bal olduunuz topluma ve millete mal edilmesinden endieniz olmasn, millet bunun kadrini bilir. Millet
sevgisi kadar byk dl yoktur. Bamszlk Savanda benim de milletime ettiim birtakm hizmetler
olmutur, zannederim. Fakat bunlardan hibirini kendime mal etmedim, yaplann hepsi milletin eseridir,
dedim. Aranacak olursa dorusu da budur.
Gemite saysz uygarlk kurmu bir rkn ve milletin ocuklar olduumuzu kantlamak iin yapmamz gereken eylerin hepsini yaptmz ileri sremeyiz, bugn ve yarna braklm daha birok byk ilerimiz vardr. Bilimsel almalar da bunlar arasndadr. Beni seven arkadalarma tavsiyem udur: Kendimiz iin deil fakat bal olduumuz millet iin el birlii ile alalm, almalarn en yksei budur!
Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, s. 324.
1. Atatrke gre Trk milletinin zellikleri arasnda neler yer almaktadr?

2. Atatrk, neden mill menfaatleri kiisel menfaatlerden stn tutmutur?
3. Atatrkn yukardaki szlerini dikkate aldnzda Trk milletine vermek istedii mesaj nedir?
Yanda fotoraf grlen Atatrk Trklerin ilk ana yurdu hakknda

unlar ifade etmitir:
Trk milleti, Asyann batsnda ve Avrupann dousunda olmak
zere kara ve deniz snrlaryla ayrt edilmi dnyaca tannm byk bir
yurtta yaar. Onun adna Trk Eli derler. Trk yurdu daha ok bykt.
Yakn ve uzak zamanlar dnlrse Trke yurtluk etmemi bir kta yoktur. Btn dnyada Asya, Avrupa, Afrika Trk atalarna yurt olmutur. Bu
gerekler eski ve zellikle yeni tarih belgelerinde yer almaktadr. Bugnk
Trk milleti, varl iin bugnk yurdundan memnundur.(1)
_______________________
(1) Atatrklk, Atatrkn Grleri ve Direktifleri, s. 55.
84
3.1. Fotoraf: Mustafa Kemal Atatrk
3. nite
Temel Kavramlar
l Bozkr
B. ORTA ASYANIN CORAF ZELLKLER VE

TRK GLER
l G
l Konarger
Hazrlk almalar
1. Dalk yeryz ekillerine ve sert iklime sahip olan Orta Asyann
cora yaps Trklerin yaamlarn nasl etkilemitir?
2. Toplumlarn g etmelerinde ne gibi faktrler etkilidir?
3. Ana yurt kavramndan neler anlyorsunuz?
Trkler on be yzyl nce Asyann gbeinde ok byk devletler kurmu, insanln her trl
kabiliyetlerine belirti olmu birer unsurdur. Elilerini ine gnderen ve Bizansn elilerini kabul eden bir
Trk devleti, ecdadmz olan Trk milletinin kurduu bir devlet idi.(1)
Atatrkn sz ettii Trk devletleri hangileri olabilir?
1. TRKLERN LK ANA YURDU

Trklerin ana yurdu olan Orta Asya, Asya ktasnn ortasnda yer alr. Kuzeyde Sibirya, gneyde Himalaya
Dalar, douda Kingan Dalar, batda Hazar Denizi ile evrilidir.
Yaplan son aratrmalar Trklerin ilk ana yurtlarnn yandaki haritada

grlen Orta Asyadaki
Altay Sayan Dalarnn
kuzeybats, Tanr Dalarnn kuzeyi, Aral Glnn
evresi ve Hazar Denizinin
dousu olduunu gstermektir.
3.1. Harita: Trklerin ilk ana yurdu (Tarih Atlas 3, s. 7.)
Trklerin gl ve rmaklarn bulunduu blgelerde yaamasnn nedenleri nelerdir?

Orta Asya, farkl yzey ekillerine sahip olan geni bir alandr. Bu blge yksek dzlklere ve dalara
[Tian Shan(Tiyan an)], geni llere (Karakum, Kzlkum, Taklamakan) ve zellikle aasz steplere sahiptir.
Orta Asyann geni stepleri Dou Avrupa stepleriyle ayn zellii gsterdiinden buralar Asya-Avrupa stepleri olarak bilinir. Asya ktasnn byk ounluu kuraktr ve tarma uygun deildir.
_______________________
85
lk Trk Devletleri
Blgenin ana akarsular Amu Der ya (Ceyhun Nehri) ve Siri Der ya
(Seyhun Nehri)dr. Ana su kaynaklar Aral Gl, Balka Gl ve Hazar
Denizidir. Bu sular blgedeki tarm arazilerinin sulanmasnda byk
bir neme sahiptir. Su, kurak Asya iin uluslararas sorunlara yol aacak kadar deerli bir kaynaktr.
Corafi artlar, ekonomik faaliyetleri ve sosyal yapy belirleyen
nemli unsurlardr. Trklerin byk ksm inin kuzey snrnda yaar3.2. Fotoraf: Orhun Nehrinden bir
d. Blgenin corafi yaps ve iklim zellikleri ekonomik faaliyetleri
snrlamaktayd. Trkler konarger bir hayat srdrmekteydi. Bu grnm
nedenle Trklerin en nemli geim kayna hayvanclkt.
Bilgi Hazinesi
Trklerin at evcilletirmeleri ve atl arabalar kullanmalar onlarn uzak yerlere g etmelerinde kolaylk salamtr. Trk gleri belli bir liderin denetimi ve nclnde yaplmtr. lk Trk gleri belli
bir hedef ve ama dorultusunda gereklemitir. Trklerin bu kadar geni cora blgelere yaylmalar bir
btn olarak Trk tarihinin incelenmesini zorlatrmtr.
2. ORTA ASYA TRK GLERNN SEBEPLER VE SONULARI

Trkler ana yurtlar Orta Asyadan M 2000li yllardan balayarak M XI. yzyla kadar Asya, Avrupa
ve Afrika ktasnn eitli blgelerine g ettiler. Trklerin g etme nedenlerini u ekilde sralayabiliriz:
Ekonomik Faktrler
klim Deiiklii ve
Corafi Faktrler
t)BZWBOIBTUBMLMBS
t"STDBLWFTPVLMBS
t "S OGVT BSUOB CBM PMBSBL t,VSBLML HMMFSJOLVSVNBT
mevcut topraklarn yeterli olma- t0UMBLWFNFSBMBSOB[BMNBT
mas ve topraklarn miras yoluyla
giderek azalmaya balamas
Sosyal ve Siyasi Faktrler

t JO ,JUBO WF .PPMMBSO CBTLlar
t5SLCPZWFIBOMLMBSBSBTOEBLJ
siyasi mcadeleler
t5SLMFSJOCBNT[MLMBSOBEkn olmalar
t:FOJZVSUMBSFMEFFUNFEODFTJ
Yaplan gler sonucunda Orta Asya sszlat. Trkler gittikleri blgelerde yaayan insanlara at evcilletirmeyi ve demir madenini ilemeyi rettiler. Gler sonunda Trk medeniyeti ve kltr geni bir alana
yaylm oldu. Trkler, Orta a Avrupa sanat ve daha sonra da slam uygarl zerinde etkili oldular. Trk
boylar arasnda da din, kltrel, ekonomik, sosyal ve siyasal farkllklar meydana geldi. G ettikleri yerlerde
deiik adlarla devletler kurdular. Yabanc toplumlar kltr, devlet ynetimi, asker tekilat, ticari ve ekonomi
alanlarnda etkilediler.
Aada verilen Bozkrda Yaam adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
2. Etkinlik: BOZKIRDA YAAM

Denizden uzak ve yksek dalarla evrili Trklerin yurdunda iklim ok sertti. Karasal iklimin btn
acmaszl ile hkm srd bu corafyada s kn sfrn altnda 17 ile 51 dereceye kadar derken
yazn 25 ile 50 dereceye kadar ykseliyordu. Yaz aylarnda bozkr, zellikle kurak yerlerde le dnyordu. inli bir yazar, Gobi l kenarlarndaki bozkrda yaayan boylarn durumunu yle anlatyor: Yerde
aa bitmez. Biten tek ey yabani otlardr. Tanr burada dalar deil, tepecikler yaratmtr. Ekin yetimez.
Stle beslenirler, deriden dikilmi kumalar giyerler, kee adrlarda yaarlar. Bozkrda hayat idame ettirmek de olduka gtr, Hayvan trleri koyun, sr ve at ile snrldr. Bu nedenle bozkrda tabiatn insana
sunduu kaynaklar sabittir.
Orta Asya-Anadolu G Corafyas Tanr Dalarndan Malazgirte, s11-12.
Orta Asyann corafi zelliklerinin insanlarn yaamna etkisi hakknda neler syleyebilirsiniz?
86
3. nite
Temel Kavramlar
C. LK TRK DEVLETLER
l in Seddi
l pek Yolu
l Onlu Sistem
l Ordu - Millet
l Turan Taktii
l Yaylak ve Klak
Hazrlk almalar
1. Trklerin Orta Asyada birok devlet kurmalarnn nedenleri neler
olabilir?
2. Trklerin bamszlklarna nem vermesinin nedenleri nelerdir?

Mete Han, Yeilerin isteklerine u cevab verir: Benden ne istedinizse verdim, nk onlar benim malmd.
Ama bu toprak benim deil, milletimindir. O topra korumak iin savar, canm bile veririm.(1)
Mete Hann vatan toprana bu kadar nem vermesinin sebepleri nelerdir? Aklaynz.
ASYA HUN (BYK HUN) DEVLET (M 220-MS 216)

Orta Asyadan yaplan gler srasnda baz Trk boylar g
etmeyerek ana yurtta kalmlardr. Bunlar genellikle ana yurdun
dou ve gneydousuna yaylm, Orhun ve Selenga rmaklar evresinde toplanm ve buralarda boylar hlinde yaamlardr. Bu
Trk boylar zamanla glenip Orta Asya topraklarnda byk devletler kurarak nemli kltr ve uygarlklar meydana getirmilerdir.
Orta Asyada bilinen ilk Trk devletini Avrupallarn Hunlar,
inlilerin Hiung-nu adn verdikleri Trkler kurmutur. Yanda
3.2. Resim: Asya Hun mparatorluu armas ve
resimde armas gsterilen Hunlarla ilgili in kaynaklarndaki bilgiler, M 1000 yllarnn balarna kadar uzanmaktadr. lk tarihsel temsil Teoman resmi
belge M 318 ylna aittir. Bu, Hunlarla inlilerin yaptklar bir
antlamadr. Bu belgeye dayanlarak Hunlarn M 4. yzyldan ok nceleri gl bir devlet kurduklar kansna varlmaktadr. Ancak Hunlarn bilinen tarihleri M 3. yzylda balamtr M 220 ylnda kurulan Asya Hun Devletinin
bilinen ilk hkmdar Teoman (Tuman)dr.
Asya Hun Devleti hakkndaki ilk bilgileri neden in kaynaklarndan renmekteyiz?
Teoman, Orhun ve Selenga rmaklar ile tken evresi ve Karakurum blgelerinde dank durumda
yaayan Hun boylarn bir ynetim altnda toplam, tkeni merkez yapmtr. inin i karklklar iinde
bulunmasndan yararlanarak bu lkeye aknlar dzenlemi, bu aknlar sonucunda in topraklarnn bir ksmn ele geirmitir.
224
randa Sasani Devleti
kuruldu.
271
inde manyetik pusula
kullanlmaya baland.
285
Konfysculuk Japonyaya
yaylmaya balad.
300
Asya Hun Devleti in
mparatorluunun
egemenliine girdi.
_______________________
(1) Erol Gngr, Tarihte Trkler, s. 17.
87
lk Trk Devletleri
3.2. Harita: Asya Hun, Avrupa Hun ve Ak Hun Devleti (Tarih Atlas 1, s. 16.)
Yukardaki haritada Asya Hun Devletinin snrlar gsterilmitir. in Seddinin Hun snrna yaplmasnn nedenleri neler olabilir?
Bilgi Hazinesi
in Seddi, inin dousundaki Sar Deniz kylarnda balayp Orta Asya ilerine kadar dou-bat istikametinde 2400 km boyunca uzanan duvardr. Ana duvar ou yerde 9 metre, kuleler ise 12 metre yksekliindedir. in Seddi M 214 ylnda tamamlanmtr. Birok gzetleme kulesi vardr. Gzetleme kuleleri
sayesinde hem buralar korunmu hem de gndz duman, gece atele iaret verilerek bakentle iletiim salanmtr.
Sava arabalarna alk olmayan, uzun elbiseleri iinde serbest hareket edemeyen inliler, bir rzgr
gibi kendilerine arpan ve yine byle ortadan kaybolan atl birliklere kar balangta ne yapacaklarn
bilememilerdir. Fakat ok gemeden kendilerini toparlam ve bu dman ancak kendi sava aralar ve
sava usulleriyle yenebileceklerini anlamlardr. Kuzey blgelerinin elden kmasndan korkan in imparatorlar doudan batya doru snr boyunca muazzam bir duvar rdrm ve bunu birbirinden belirli
uzaklkta hisarlarla ve nbeti kuleleriyle glendirmilerdir. inli bir tarihi in Seddinin snr boyunca
on bin mil uzunluunda dolandn ve inasnn binlerce esir ve srgnn hayatna mal olduunu ifade
etmitir.
inliler, in Seddini yaparak Trk aknlarn durdurmada ne kadar baarl olmu olabilirler?
Teomann lmnden sonra tahta kan Mete Han (M 209-174) dneminde Orta Asyada Hunlarn
dnda byk g vard. Bunlar inliler, Mool kkenli Tunguzlar ve Yeilerdi. Mete Han, devletin snrlarn geniletirken bu gle mcadele etti. nce Tunguzlar yenerek dou snrlarnn gvenliini salad.
313
Milano Fermanyla Hristiyanlk
yasal dinlerden biri olarak
tanmlanmaya balad.
88
330
Bizans, Dou Roma
mparatorluunun bakenti
ilan edildi.
375
Orta Asyadan gelen
Bat Hunlar Macaristana gelerek
Ostragotlar yendi.
3. nite
Sonra Tanr Dalar civarnda yaayan Yeileri egemenlii altna ald. in zerine seferler dzenleyerek
kuzey blgelerini tamamen ele geirdi. inin istei zerine M 200 ylnda yaplan antlamaya gre in
imparatoru bozkr blgelerini Asya Hun Devletine brakarak yiyecek, ipek ve yllk vergi demeyi kabul etti.
Mete Han, ini etkisiz hle getirmesine ramen in topraklarna yerlemek istemedi. Bu durumun Trklerin
gelecei asndan sakncalar douracan dnd.
Mete Han, in imparatoruna yazd bir mektupta Orta Asyada eli silah tutan btn kavimleri birletirdiinden ve bar iinde yaadklarndan sz etti. Mete Han dneminde byk ekonomik neme sahip olan
pek Yolu hkimiyeti de Hunlarn eline geti.
Mete Han, Asya Hun Devletini en gl seviyeye ykseltti. lkenin snrlarn douda Koreye, kuzeyde
Baykal Glne ve Obir Irmana, batda Aral Glne, gneyde Wei (Vu) Irma ile Tibet Yaylasna kadar
geniletti.
Mete Han, Trk kavmine millet olma uurunu kazandrd, ldnde kendisinden sonra gelenlere byk
ve tekilatl bir devleti miras brakt.
Mete Hann in lkesini etkisiz hle getirmesine ramen buraya yerlememesinin nedenleri neler olabilir?
a. in Entrikalar ve pek Yolu Hkimiyeti

Meteden sonra yerine olu Ki-ok geti (M 174160). Ki-ok, inli bir prensesle evlendi. Bunun sonucunda inlilerle siyasal yaknlama artt. in, bu durumdan kendi kar iin yararlanmak istedi. in grevlileri, Hunlara bal kavimler arasnda Hun Devleti aleyhinde gizlice propaganda yapmaya baladlar. inliler
bir yandan ticaret yoluyla Trklerle yaknlk kurarken bir yandan da onlar ipek ve eitli eyalarla lks yaantya zendiriyorlard. Bu yolla Asya Hun Devletini iten ykmaya alyorlard. Ki-ok ldkten sonra yerine
olu Kn in (M 160-126) geti. Onun zamannda Asya Hun Devleti eski gcn yitirdi. Hunlar, pek
Yoluna egemen olmak iin inlilerle mcadele edemez oldular.
inden balayarak Orta Asyadan geen ve Avrupaya ulaan pek Yolu, getii btn lkeler iin ekonomik neme sahipti. pek Yolunu ele geiren devletin byk bir ekonomik gce sahip olmas, dier topluluklar egemenliine almas, baka devletlerle ittifak kurmas kolaylayordu. Mete zamannda Hunlarn denetimine giren pek Yolunun in iin nemi daha bykt. nk ipein retim merkezi indi ve retilen ipein
Bat pazarlarna ulatrlmas gerekiyordu. Bu yzden Trklerle inliler arasnda pek Yolu hakimiyeti nedeniyle uzun sren mcadeleler olmutur. inliler eitli entrikalarla Hunlar zayflatp pek Yoluna egemen
olmulardr (M 60).
b. Karde Kavgalar Balyor

in entrikalar sonunda Hun lkesinde ayaklanmalar ortaya kt.. Ho-han-yeh, in imparatorunun yardmyla hkmdar oldu. Kardei i-i, onun hkmdarln tanmad. sava balad (M 58). Savata
yenilen Ho-han-yeh, gneye ekilerek in imparatorunun korumasna girdi. Hunlar MS 48de Kuzey ve
Gney Hunlar olmak zere ikiye ayrldlar. Kuzey Hunlar Sibir ya ve ungar ya blgelerine, Gney Hunlar ise
inin batsna egemen oldular. Kuzey Hun Devleti, inlilerle i birlii yapan Siyenpiler tarafndan ykld (MS
150). Kuzey Hunlarnn bir blm Aral Gl evresine yerletiler. Bunlar daha sonra Bat Hunlarna katldlar. Gney Hunlar ise MS 3. yzyla kadar inin egemenliinde varlklarn srdrdler. in, MS 216 ylnda
Gney Hun Devletine son verdi. Asya Hun Devletinin yklmas ve baz Trk boylarnn batya g etmesinden sonra in, Asyann en gl devleti hline geldi. Asya Hunlarnn bir kolu olan Tabgalar, indeki karklklardan yararlanarak bir araya gelmeyi baard.
inliler, Trklere kar nasl bir politika izlemitir? Neden?
89
lk Trk Devletleri
Aada verilen Bamsz Devlet Anlay adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
3. Etkinlik: BAIMSIZ DEVLET ANLAYII

in mparatorunun yardmyla tahta geen Ho-han-yehin in egemenlii altna girme tekli , toplanan Kurultayda ok gln ve utan verici olarak grlm ve bu gre iddetle kar klmtr.
Ho-han-yeh ve taraftarlarnn bu anlay madden ve manen km insanlarn durumunu yanstmaktadr. Milletlerin ya da bireylerin hayatndaki maddi k, manevi k de beraberinde getirmektedir. Bu hli yaayan insanlarn hem kendilerine hem de milletlerine gveni yoktur. i-i ve taraftarlar ise
kurtuluu baka bir devletin desteinde ve himayesinde deil kendi glerinde grmekteydiler. Bu, Trklerin
bamszla verdikleri deeri gstermesi bakmndan nemlidir. i-i bu durumu, Bakalarna balanmak ve onlara hizmet etmek bir alaklktr. nmzn btn dnyaya yaylmasnn nedeni bu tutumumuz
ve anlaymzdr.
Trkler Ansiklopedisi, C 1, s. 704.
(Dzenlenmitir.)
1. i-i Han, neden in egemenlii altna girmek istememitir?

2. Kurultayda, Ho-han-yehin davrannn gln ve utan verici olarak deerlendirilmesinin
nedenleri neler olabilir?
c. Bozkrn Askerlerinden Modern Trk Ordusuna

Trklerin en nemli zelliklerinden biri de iyi birer asker olmalardr. lk Trk devletlerinden gnmze
kadar Trk milletinin temeli dzenli bir asker tekilata dayanmaktadr. Askerlik Trklerde ilk nce bir meslek,
sonra da mill bir grev olmutur. Trkler, mkemmel asker kurulular ve deerli komutanlar sayesinde varlklarn ve btnlklerini dnyaya tantmlardr. Trk askeri cesur, feragat sahibi, disiplinli ve saygldr.
Trklerde tarih boyunca ordu-millet kaynamas ve dayanmas sz konusudur. Trk milleti vatan sevgisi ve bamszlk anlay ile tarihte byk zaferler elde etmi, Anadolunun gelecei asndan nemli olan
Kurtulu Savan da bu inanla kazanmtr. lk Trk devletlerinde ordunun temelini atl askerler oluturmu,
ayrca kadn, erkek ve eli silah tutabilen herkes asker saylmtr.
Trklerde ilk ordu rgt, Hun hkmdar Mete Han tarafndan
kurulmutur. Bu rgtlenmenin temeli 10lu sisteme dayandrlmtr.
Buna gre on bin kiiden oluan kuvvetlere tmen denilmitir.
Tmenler binlere; binler, yzlere; yzler de onlara ayrlmtr. Bu birliklerin banda tmenba, binba, yzba ve onba denilen komutanlar bulunmutur. Trk ordu rgtlenmesi in, Roma, Bizans,
Rusya ve Mool devletleri tarafndan rnek alnmtr. Orduya hakan
komuta etmitir. Hakan savaa gitmedii zaman onun yerine yabgular, tigin ad verilen ocuklar veya kardeleri komutan olmutur. Trk
ordularnn en nemli zelliklerinden biri de disiplinli olmalardr. Bu
zelliklerini tarih boyunca hibir ey yitirmeden gnmze kadar
srdrmlerdir. Trk askerlerinin balca sava aralar mzrak, yay
ve ok, sng, karg, kl ve kalkan olmutur.
Trk ordusunun sava taktiklerinden en nemlisi yandaki resimde temsil izimleri gsterilen turan taktii (ember taktii, hilal
taktii adlar da verilir.) denilen sahte geri ekilme sistemi idi. Buna
gre merkezdeki kuvvetler kayor grnerek geri ekilir ve onlar
izleyen dman dier kuvvetler tarafndan ember iine alnarak yok
edilirdi.
3.3. Resim: Temsil turan taktii

(Trkler Ansiklopedisi, C 2, s. 450.)
Askerliin bir vatan hizmeti veya vatan borcu olmas sznden neler anlyorsunuz?
90
3. nite
Atatrk, Ordumuz, Trk birliinin, Trk kudret ve kabiliyetinin, Trk vatanseverliinin eliklemi bir
ifadesidir. Ordumuz; Trk topraklarn ve Trkiye idealini gerekletirmek iin yapmakta olduumuz sistemli
almalarn yenilmesi imknsz garantisidir.(1) demitir. Trk ordusunu devletin bamszlnn, millet ve
memleket hayatnn tek koruyucusu olarak gren Atatrk Trk askeri iin: Dnyann hibir ordusunda yrei seninkinden daha temiz daha salam bir askere rastgelinmemitir. Her zaferin mayas sendedir. Her zaferin
en byk pay senindir. Kanaatinle, imannla, itaatinle hibir korkunun yldrmad demir gibi pak kalbinde
dman nihayet alt eden byk gayretin iin minnet ve kranm sylemeyi nefsime en aziz bir bor
bildim.(2) demitir. Anayasamzn 72. maddesinde Vatan hizmeti her Trkn hakk ve devidir. Bu hizmetin
silahl kuvvetlerde veya kamu kesiminde ne ekilde yerine getirilecei veya getirilmi saylaca kanunla
dzenlenir. denilmektedir. Trk Ordusu gnmzde gelierek modern bir ordu hline gelmi; aadaki fotoraarda gsterilen hava, deniz, kara kuvvetleri olarak eitli blmlere ayrlmtr.
3.5. Fotoraf: Tren yry yapan

3.3. Fotoraf: Gsteri uuu yapan
3.4. Fotoraf: Seyir hlindeki Trk
Trk subaylar
Trk sava uaklar
sava gemisi
Aada yer alan Trk Kara Kuvvetleri Brvesi balkl etkinlikte sembollerin ne anlama geldiklerini
aratrarak bo braklan yerlere yaznz.
4. Etkinlik: TRK KARA KUVVETLER BRVES
Drt adet byk yldz .............................................................................

...........................................................................................................................
Defne yapraklar .......................................................................................
...........................................................................................................................
Bordo zemin zerine ay yldz ...................................................................
...........................................................................................................................
16 adet kk yldz ...................................................................................
...........................................................................................................................
M 209 rakam ........................................................................................
3.6. Fotoraf: Gnmz Trk
........................................................................................................................... Kara Kuvvetleri Brvesi
_______________________
91
lk Trk Devletleri
. Asya Hun Devleti ve Dier lk Trk Devletlerinde Devlet Yaps
lk Trk devletlerinde siyasi tekilatlanmann en st basaman il ya da el denilen devlet olutururdu.
Devletin egemenlik alan olan lkeye yurt denirdi. Devletin bamszl kutsal saylr, bamszlk kavram da
idi-okszlk olarak ifade edilirdi.
Trklerde ilk devlet tekilat, Asya Hun Devleti zamannda Mete Han tarafndan oluturuldu. Bu tekilatta lke dou, bat (sol, sa) eklinde iki idari blgeye ayrlarak ynetilirdi. Bu ynetim anlay, Trklerin Gk
Tanr inancndan kaynaklanyordu. Gk tanr inancna gre gnein doduu taraf kutsal saylrd. Dou,
batya gre stn kabul edildiinden devletin dou kanad kaan, bat kanad da yabgu unvanyla kaann kardei tarafndan ynetilirdi. Ayrca hkmdarn tekin (tigin) ad verilen erkek ocuklar da devlet ynetiminde
tecrbe kazanmalar iin boy ve oymaklarn bana ynetici olarak atanrd.
lk Trk devletlerinde devletin banda bulunan hkmdarn eitli unvanlar vard. Han, hakan, kaan,
tanhu, ilteber, idikut, any bu unvanlardan bazlardr. Devleti ynetme yetkisinin hakana Tanr tarafndan
verildii kabul edilirdi. Bu yetkiye kut denirdi. Kutun, kan ba ile hkmdardan sonra oullarna getiine
inanlrd. Bu nedenle hkmdar ailesinden olan btn erkeklerin hkmdar olma haklar vard. Taht kavgalarna yol aan bu durum, eski Trk devletlerinin uzun mrl olamamasnda en nemli etkenlerden biridir.
lke, Trk hkmdarlar tarafndan trelere, gelenek ve greneklere gre ynetilirdi. Buna gre adaletli
olmak, halkn huzur ve refahn, lkenin bayndrln ve gvenliini salamak hkmdarn balca grevleri
arasnda yer alrd. Kut hakknn geri alnd kabul edilen hkmdar tahttan indirilirdi. Tahttan indirilen ya
da len hkmdarn yerine yeni hkmdar, kurultay tarafndan seilirdi. Yeni hkmdar dier kardeler
kabul etmeyebilir ve tahtta hak iddia edebilirlerdi.
Eski Trklerde hakanlk belirtisi olarak ota (kaan adr)n nne dokuz tu dikilirdi. Ayrca yeni hakan
davullar alnarak halka duyurulurdu.
Eski Trklerde siyasal yap dine dayal deildi. Hkmdarn dinsel bakanlk grevi yoktu. Hakana devlet
ilerinde yardmc olan ylda bir ya da iki kez toplanan toy ya da kurultay ad verilen bir meclis vard. Kurultaya
hakana bal asker-sivil tm yneticiler, boy beyleri, bal devletlerin temsilcileri katlrd. Kurultaya katlanlara
toygun ad verilirdi. Kurultaya hakan, hakann bulunmad zaman ise ayguc denilen bavezir bakanlk ederdi.
Kurultayn yetkileri geniti. Burada tm lkeyi ilgilendiren sorunlar grlrd. Bazen hakann istei dnda
da kararlar alnrd. rnein Kk Trk Hakan Bilge Kaan, kentlerin surlarla evrilmesi, Budizm ve Taoizmin
tantlmas konularn kurultaya getirmi ancak bu grler reddedilmiti. Eski Trklerde hakann ei katun
(hatun) da devlet ilerinin grlmesinde kaana yardmc olur, kurultaya katlr, lkeye gelen elileri kabul
ederdi. Hatunun ayr saray ve askerleri vard. Buyruklarna hakann buyruu gibi uyulmasna zen gsterilirdi.
Hakann lmnden sonra yerine geecek olann da hatunun olu olmas koulu vard.
Kurultayn zellikleri dikkate alndnda ilk Trk devletlerinin demokratik bir anlaya sahip olduu
sylenebilir mi? Dncelerinizi arkadalarnzla paylanz.
d. Trklerde Ekonomik, Sosyal ve Din Yaam

lk Trk Devletlerinde toplumsal ilikiler, szl hukuk kurallar olan trelere gre dzenlenmiti. Trelerin
yaptrm gc olduka fazlayd. Herkes trelere uymak zorundayd. Hapis cezas on gn gemezdi. Bunun sebebi gebe bir hayatn varlyd. Halk arasnda snf fark grlmezdi. Kan bana dayal bir soyluluk ve din snf
hkimiyeti de yoktu. Trk toplumunda kadn erkek eit kabul edilirdi.
lk Trk devletlerinde sn toplum yapsnn grlmemesinin sebepleri neler olabilir?
92
3. nite
Trklerin konarger bir yaam tarz vard. Bu gebe
yaam obanla dayal ilkel gebelikten farklyd, bozkr
kltrnn temeli olan atl gebelikti. Bu dnemde Trkler
at srtnda, hayvan srlerinin peinde, bozkrda srekli yer
deitirirlerdi. klim artlaryla balantl olarak yaayan gebe Trkler klk denilen yerlerde nisan ay ortalarna kadar
kalrlard. K geirmek iin ormanlk veya rzgrdan korunan bir vadiyi seerlerdi. Yazn ise yaylak denilen sulak ve ak
otlaklara doru g ederek gl ve rmak kenarlarna adrlarn kurarlard. Atl gebelik Trklere eviklik, atlganlk,
3.7. Fotoraf: Gnmzde gebe yaamndan
abukluk gibi zellikler kazandrm, zgrle tutkun olma- bir grnm (Krgzistan)
larn salamt. Trkler, bu dnemde yanda verilen fotoraftaki gibi keeden yaplan adrlarda yaarlard. Yer deitirme durumunda adrlar toplar ve hayvanlarn
ektii arabalarn zerinde yeni yerleim yerine gtrrlerdi. Temel gda maddeleri hayvan rnleriydi ve en
ok at ve koyun eti yerlerdi. Ayrca kmz ad verilen ve ksrak stnden yaplan iecekleri vard. Yn, deri ve
krk gibi hayvan rnlerinden yaplan giysiler giyerlerdi. lk Trk devletlerinin geim kaynaklar arasnda
hayvanclk dnda ticaret nemli bir yer tutard. Bu nedenle Trkler, pek ve Krk Yoluna hkim olmak iin
byk mcadeleler vermilerdi.
Bilgi Hazinesi
lk Trklerde Atn nemi
At, Trklerle deta zdelemitir. Trkler at erken devirlerde tanm, ok iyi kullanabilmeleri sayesinde baka milletlere stnlk salam ve baka alanlarda hayatlarn srdrme imknn elde etmilerdir.
Sava alanlarnda, her an her yerde hareketli, hzl, yorulmaz atlar ustalkla kullanmlardr. Kk boylu, salam, dayankl, sahibi tarafndan ok sevilen atlar Trk boylar iin bir insan kadar deerliydi. Trkler at stnde yer, ier, alveri yapar, sohbet eder ve uyurlard.
3.4. Resim: Bir Trk askeri grseli
(Trkler Ansiklopedisi, C 2, s. 455.)
Eski Trk toplumunda sosyal yaamn en nemli gesi aile idi. Tek ele evlilik gelenei vard ve kadn
erkek eit haklara sahipti. Kadnlarn byk bir serbestlii vard. zel bir grev stlendiklerinde erkeklerin
yapt her ii yapabilirlerdi. Ata binebilir, avlanabilir, dvebilir ve din ayinler dzenleyebilirlerdi. Kadnlarn
devlet ynetiminde nemli greve geldikleri dnemler grlrd. Trk toplumu ou (aile birlii), urug (slale), budun (millet) unsurlarnn birlemesi ile meydana gelirdi. Halk, dzeni bozulmadka lkeyi yneten
kaana sk skya balyd.
Eski Trk inannda lm atalara sayg gstermek nemli
bir yer tutard. Trkler lmden sonraki yaama ve ruhun
lmezliine inanrlard. Bu nedenle llerini yandaki fotorafta
grld gibi, silahlar ve kymetli eyalaryla birlikte gmerlerdi. ly atyla birlikte gmme de ok yaygn olan bir
detti. nk atn da sahibi gibi dirileceine ve sahibinin bu ata
binerek rahata yolculuk yapacana inanlrd. Kk Trklerde
l, trenle adra konulur ve adrn etrafnda at yarlar yaplrd. l, btn ser veti ve atyla birlikte yaklrd. Kl ve
3.8. Fotoraf: Esik kurganndan bir grnm

(Kazakistan)
93
lk Trk Devletleri
kemikleri bir yl sonra yaplan bir trenle mezara konulur, tekrar at yarlar yaplrd. Mezarn stne ldrd dman says kadar tatan yaplm insan heykeli (balbal) dikilirdi. l gmldkten sonra verilen
yemee l a denilirdi.
Trklerin kurganlara lnn ahsi eyalarn koymalarnn ve zerine balbal denilen heykelleri dikmelerinin nedenleri neler olabilir?
Bilgi Hazinesi
Trklerde Yu Treni
Trklerde len kii iin yaplan trenlerin tmne birden yu ad verilmektedir. ok eski alardan
gelen yu detleri daha ok din zellikler tamaktadr. Orta Asya kitabelerinin yan sra in kaynaklar da
yu hakknda aydnlatc bilgiler vermektedir. Bu kaynaklar, yuu u ekilde anlatmaktadr:
Bir insan lnce cesedini adra koyarlar, akrabalar birer hayvan getirerek kurban ederler. Daha
sonra adrn etrafnda feryatlar kopararak at zerinde yedi defa dnerler.
Ekrem Memi, Trk Kltr Tarihi, s. 65.
(zetlenmitir.)
Eski Trk kavimlerinin dinsel inanlarna gre Gk Tanr tek yaratcdr. Bu inana gre yldz, ay ve
gne nemli dinsel sembollerdir. Hkmdar en byk tanr saylan Gk Tanr tarafndan grevlendirilir,
dnyay idare eder ve halkn refah iin alrd.
Trkler, mezarlarna yaplan saygszl da iddetle cezalandrrd. rnein Attilann ikinci Balkan Seferi
(447)nin bir nedeni de Hun mezarlarnn soyulmas
olarak gsterilmektedir.
lk Trk devletlerinde grlen gebe yaam tarz, sanatlarn da etkilemitir. Trkler, gebe yaama
uygun kk ve kolay tanabilir eyalar yaparak Trk
sanatnn zelliklerini bu eyalar zerinde uygulamlardr. Yerleik kltrlere zg saray, tapnak gibi
mimari eserlere Uygurlar dnemi dnda az rastlanmaktadr. lk Trk devletleri dneminde gelien sanat
dallarnn balcalarn dokumaclk, resim, heykel,
mimari ve mzik ile maden ilemecilii oluturmaktadr. Hayvanclkla uraan Trkler hal ve
kilimler yapmlardr. Yandaki fotorafta grlen
Pazrk Kurganndan karlan hal, dnyann en eski
hals olmas bakmndan olduka nemlidir.
Trkler, demir ileme sanat yannda altn ve
3.9. Fotoraf: Pazrk Kurgannda bulunan dnyann en
gm ilemede de baarl olmulardr. Madenden
eski hals
yaptklar balca eyalar arasnda kl, kalkan, haner
vb. yer almaktadr. Bu madenlerin stn kymetli talarla sslemilerdir.
Trklerdeki altn ileme sanatnn en gelimi dzeyini gsteren eserler, 1970 ylnda bugnk Kazakistann Almat kentine 50 km uzaklktaki Isk Glnn Esik ay kysnda bulunan kurganlardan karlmtr.
M V ve IV. yzyllara ait bu eserler arasnda ok sayda altn eya, seramik kpler, tahta kak, tabakalar, iki
gm kupa, bir gm anak yer almaktadr. Esikteki kurgandan kk altn levhalardan oluan zrh iinde
94
3. nite
bir Trk prensinin cesedi de karlmtr. Yandaki fotorafta grlen silahlar da
altnla kapl olan bu buluntuya Altn Elbiseli Adam ad verilmitir. eitli eyalarn zerlerinin altnla kaplanmasna Asya Hunlarndan sonra Kk Trklerde de
devam edilmitir.
Eski Trklerin sosyal yaamnda, elenmenin nemli bir yeri vard. Bu
amala festival ve lenler dzenlenirdi. Bahar mevsiminin balamasyla Nevruz
kutlamalar yaplrd. Nevruz, Trklerin inan ve elencelerini tarihten gnmze kadar getiren, bunlarn gzeliklerini ve farkllklarn yanstan nemli bir bayramdr. Hunlar dneminde balayan Kk Trkler dneminde de devam eden bu
geleneksel zellikler, millleme ve milletleme srecinin temel talarnn nasl
olutuunu gsterir.
Nevruz Bayram Uygurlarda da kutlanrd. Uygur Trkleri arasnda Nevruz
eski yla veda edip yeni yl karlamak, yeni yln ve baharn tanrdan bolluk ve
bereket getirmesini dilemek iin kutlanrd. Ayrca bu gnlerde iirler okunur,
oyunlar oynanrd. Bu kutlamalarda at yarlar, cirit, gre ve ok atma gibi spor
yarmalar, yln belli dnemlerinde ise srek av dzenlenirdi. Av, savan yerini
3.10. Fotoraf: Altn Elbitutan bir etkinlik olarak grlrd. Trklerde sava ve av hemen hemen e seli Adam (Esik kurgan, Kaanlamlyd. Varlkl ya da yoksul, kadn ya da erkek ayrm yaplmadan bir arada zakistan)
yemek yenir, mzik eliinde dans edilir ve arklar sylenirdi.
Aada verilen Trklerde Bayram Etkinlikleri adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
5. Etkinlik: TRKLERDE BAYRAM ETKNLKLER

Btn toplumlarda olduu gibi Trklerde de belirli gn ve olaylarn erei ve uurlu olduklarna inanlarak veya o gnleri anmak iin hep bir arada sevin iinde kutlanan gnler vardr. Bu gnler bayram
olarak adlandrlmaktadr.
Kagarl Mahmut bayram kavramn elenme, glme ve sevinme gn olarak tanmlamtr. Bayramlar 11. yzyl Trk toplumunda, bayram yeri ad verilen bir meydanda kutlanmaktayd. Bayram
yeri, zellikle ieklerle sslenmekte, gece de ra veya mealelerle aydnlatlmaktayd. Hunlarn beinci
ayda, yani ilkbaharda dzenledikleri bayramda hem inanla ilgili detler yerine getirilmekte hem de trl
msabakalar dzenlenmekteydi. Din det olarak evrenin yaratcs Gk Tanr ve kutsal saylan yer
iin at kurban edilmekteydi Bundan sonra bayramn msabaka ve elence ksmna geiliyordu. Bu ksmda
ok sevdikleri bir spor tr olan at yarlar yaplyordu. Hunlarnkine benzer bayram ve festivallere Kk
Trklerde de rastlanmaktadr. Kk Trkler her yl belirli bir zamanda ecdat maarasnda atalarna kurban kesiyorlard. Onlar ayn ekilde bayram kutlamalarna da Gk Tanr ve kutsal yer ve su iin kurban kesmekle balyorlard. Kurbandan sonra topluca elenceye geilmekteydi. zellikle kzlar, ayak topu
(tepk=futbol) oynamaktayd. Herkes kmz ier ve arklar sylerdi.
www.akmb.gov.tr
(Dzenlenmitir.)
1. Bayram kutlamalar ve elencelerde Eski Trk Devletleri arasnda etkileimden sz edebilir
miyiz? Neden?
2. Bayram kutlamalar ve elenceleri deiim ve sreklilik asndan deerlendirdiinizde neler
syleyebilirsiniz?
95
lk Trk Devletleri
Temel Kavramlar
. KAVMLER G
l Barbar
l Etnik yap
l Feodalizm
Hazrlk almalar
l Gotlar
1. Byk bir g hareketinin yaanmas ne gibi gelimelere yol

aar? Tahmin ediniz.
l Kavim
l Skolastik
Kavimler Gn gsteren aadaki haritay inceleyerek bu gten etkilenen kavimlerin hangileri

olduunu tespit ediniz.
3.3. Harita: Kavimler G (Tarih Atlas 1, s. 15.)
Orta Asyada siyasal varlklarn yitiren Hunlar, batya doru yayldlar. zellikle Kuzey Hun Devletinin
yklndan sonra baz Trk boylar Seyhun Irmann batsna, Kafkaslarn kuzeyine, Dinyeper Irma boylarna gelerek yerletiler. Hunlarn bir blm IV. yzylda, Aral Gl ile Hazar Denizi arasndaki blgeyi, Alanlarla savaarak ele geirdiler. Burada kalmayp Karadenizin kuzeyinden Avrupaya doru ilerleyilerini srdrdler. Bu srada Karadenizin kuzeyinde bir Germen (Cermen) kavmi olan Gotlar bulunuyordu. Bunlarn Don
ile Dinyeper rmaklar arasnda yaayanlarna Dou Gotlar (Ostrogotlar), batda yaayanlarna da Bat Gotlar
(Vizigotlar) denilmekteydi. Ayn yllarda bugnk Macaristanda Vandallar bulunuyordu. Gney Rusya topraklarnda yaylmaya balayan Hunlar, Balamir komutasnda ilerleyerek Dou Gotlara saldrp onlar bozguna
urattlar (375). Bunun sonucunda Gotlar batya doru g ettiler. Tuna boylarna doru ilerleyerek Vizigotlarn Roma mparatorluuna snmalarna neden oldular. Romallar, Vizigotlar Romanyaya yerletirdiler.
Hunlar ilerleyilerini srdrdler ve Karpat Dalarn aarak Macaristana girdiler. Buraya yerleen Hunlar,
ksa srede Slavlar egemenlikleri altna aldlar.
Hunlarn ynetimi altna girmek istemeyen kavimler (Vandallar, Burgontlar, Vizigotlar, Ostrogotlar) g
etmek zorunda kaldlar. Bu kavimler, nlerindeki kavimlerin de batya doru g etmelerine neden oldular.
Bylece Hunlar Avrupann sosyal ve siyasal yapsn byk lde etkileyen ve yz yl kadar sren Kavimler
Gn balattlar (375).
96
3. nite
Batya g eden kavimler, Avrupann siyasal ve sosyal yapsn bozdu. Avrupa uzun yllar glerle alkaland. Kavimler G ile merkez otorite zayflad ve derebeylikler ortaya kt. Bylece Avrupada Orta a
boyunca srecek olan feodalitenin oluumu da balad. Tm barbar kavimler ve Germenler, Hristiyanl kabul
ederek bu dini Orta a Avrupasna egemen kldlar. Avrupada skolastik dnce etkili olmaya balad. Katolik
Kilisesi tarafndan ortaya atlan, eletiri ve gzleme dayanmayan skolastik dnce bilimsel gelimelerin yaanmamasnda etkili oldu. Derebeylik sisteminde retim azald, ar vergilerle halkn sefaleti artt. Ar borlar,
ekonomik sknt ve vergi memurlarnn basksndan kamak isteyen halk, byk arazi sahibi kiilerin himayesine girmek zorunda kald.
Hunlar sayesinde Trk kltr pek ok bakmdan Avrupal kavimleri etkiledi. zellikle orduda atn kullanlmas, onlu sistemin yaylmas, ceket ve pantolonun kullanlmas bu etkiler arasnda yer alr. Kavimler
G ile bugnk Avrupa devletlerinin temelleri atld. Roma mparatorluu, Cermen aknlar karsnda birliini koruyamaynca Bat ve Dou Roma mparatorluu olarak ikiye ayrld (395). Bir sre sonra da Bat Roma
mparatorluu ykld (476). Tarihilerin bir blm Roma mparatorluunun ikiye ayrlmasn, bir blm de
Bat Roma mparatorluunun yklmasn lk an sonu, Orta an balangc olarak kabul ettiler.
1. Tarihilerin lk a ve Orta an balangc olarak farkl olaylar esas almalarnn nedenleri neler
olabilir?
2. Bugnk Avrupann siyasi ve kltrel yapsnn ekillenmesinde Kavimler Gnn ne gibi etkisi olmutur?
Aada verilen Feodalite (Derebeylik) balkl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
6. Etkinlik: FEODALTE (DEREBEYLK)

Feodalite (Derebeylik): Kavimler Gnden sonra Bat Roma mparatorluu topraklar zerinde kurulan krallklar arasnda anlamazlklar balad. Bu durum Avrupada
feodalite rejiminin domasna neden oldu. zellikle Kavimler Gnn
meydana getirdii karklklar sonucunda halk ve byk toprak sahipleri kendilerini gvende grmedikleri iin gl kiilerin korumas
altna girme ihtiyac duydular. Himaye edenlere senyr (koruyan),
himaye edilenlere de vassal (korunan) denirdi. Sonuta senyrler ve
vassallar arasnda bir hiyerari geliti. Senyrler byk toprak sahibi
oldular. Vassallar ise toprak zerinde alan kirac durumuna dtler. Bylece topraa dayal feodalite rejimi ortaya kt. Senyrler, ato
ve kaleler yaparak burada yaamaya baladlar. Para karlnda 3.11. Fotoraf: Orta adan kalma
bir ato (ngiltere)
valye denilen askerlerle gvenliklerini saladlar. Orta a Avrupasnda insanlar eitli snara ayrlmt. Bunlar; dk, kont, baron denilen
asillerin yansra din adamlar, ticaretle uraan burjuvalar ve kyllerdir. Kyller kendi aralarnda ikiye
ayrlmt. Topraa bal kyller, hibir haklar olmayan toprakla birlikte alnp satlan serer (kleler) ile
belli bir cret karlnda derebeylerin topraklarnda alan serbest kyllerdir.
Orta a boyunca feodalite (derebeylik) Avrupada egemen oldu. XV. yzylda barutun ateli silahlarda
kullanlmas sonucunda feodalite rejimi yklarak merkez krallklar kuruldu.
1. Feodalite ile birlikte Ortaa Avrupasnda sosyal ve kltrel adan ne gibi sonular ortaya
km olabilir?
2. Barutun ateli silahlarda ve toplarda kullanlmasnn Feodalite Rejiminin yklmasnda ne
gibi etkileri olmutur?
97
lk Trk Devletleri
Temel Kavramlar
D. AVRUPA HUN DEVLET
l Anatolyos
l Attila
Hazrlk almalar
l Galya
1. Trklerin Avrupada devlet kurmalarnda hangi gelimeler etkili

olmutur?
l Margos
l Uldz

Atlarn stnde frtna gibi uarlar. Haykrmalar arslanlarn kkremesini andrr. Ordularyla bir tufan gibi topladklar btn arz (yeryz) zerinde dehet uyandrmlardr. Silahlarna kar gelebilecek kimse mevcut deildir.
Trkler Ansiklopedisi, C 1, s. 888-889.
(Ksaltlarak dzenlenmitir.)
Avrupa Hun Devleti askerleri hakkndaki karmlarnz nelerdir?

Aadaki etkinlikte verilen Avrupa Hun Devleti haritasn inceleyerek altndaki sorular cevaplaynz.
7. Etkinlik:
3.4. Harita: Avrupa Hun Devleti (Tarih Atlas 3, s. 10.)
1. Avrupa Hun Devletinin hkm srd yerlerde gnmzde hangi devletler vardr?
2. Avrupa Hun Devleti hangi imparatorluklarla iliki kurmutur?
Hunlar, Kavimler Gnden sonra V. yzyl balarnda, Orta Avrupa merkez olmak zere Tuna Irmandan Hazar Denizine kadar uzanan blgede Avrupa Hun Devleti olarak adlandrlan bir devlet kurdular.
Balamir dneminde Hunlar, Karadenizin kuzeyinden Tuna Irmana kadar snrlarn genilettiler. Bu
durum Ostrogot ve Vizigotlarn topraklarn terk etmelerine yol at. Balamirden sonra Hunlarn bana Uldz
geti. Tunay geerek Bizans tehdit eden Uldz, kendisi ile bar grmeleri yapmak iin gnderilen Bizansn
Trakya valisine Ben gnein doduu yerden batt yere kadar her taraf fethederim.(1) demitir.
_______________________
(1) Trkler Ansiklopedisi, C 1, s. 904. zetlenmitir.
98
3. nite
Uldz dneminde iki koldan Dou Roma mparatorluu zerine saldrya geen Hunlarn bir kolu Kafkasyay geerek Anadoluya girdi. Bylece Trkler Anadoluya gelmi oldular. Uldzn belirledii Hun d siyasetine gre Dou Roma (Bizans) bask altnda tutulacak, Bat Roma ile iyi ilikiler kurulacakt. Uldzdan sonra
Hunlarn bana birok hkmdar (Karaton, Rua, Attila ...) geti.
Avrupa Hunlarnn d politikas ile ilgili olarak neler syleyebilirsiniz?
ATTLA DNEM
Hunlarn en gl olduu dnem Attila devridir. Byk bir imparatorluk kurma amacn tayan Attila,
Dou ve Bat Roma mparatorluklarn kendisine balamak iin mcadeleler iine girdi. Dou Roma zerine
yrd, I ve II. Balkan seferinde baarl oldu. Bizansllarla Margos (434) ve Anatolios Antlamalarn (447)
imzalad. Attila bu antlamalar sonucunda Bizans mparatorluu zerinde ekonomik ve siyasi stnlk elde
etmeyi baard.
Aada verilen Anatolios Antlamas adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
8. Etkinlik: ANATOLOS ANTLAMASI

Bizans mparatorluunun Margos Bar Antlamas (434) koullarna uymamas ve yllk vergisini
demek istememesi zerine, Attila II. Balkan Seferine kt. Attila Byk ekmece nlerine gelince zor durumda kalan imparator antlama istedi. mzalanan antlamaya gre;
a) Bizans, Hunlara dedii vergiyi katna karacak,
b) Bizans, Hunlara sava tazminat demeyi kabul edecek,
c) Tunann gneyinde be gnlk mesafedeki yerler Bizans askerlerinden arndrlacak,
) Bizans, Hun lkesinden kendi tarafna kaanlar bir daha kabul etmeyecektir.
(Dzenlenmitir.)
1. Attilann isteklerini Bizans mparatoruna kabul ettirmesi, Hun Devletinin gc hakknda

sizlerde hangi dnceyi uyandryor?
2. Antlama maddelerine gre Hun Devleti hangi alanlarda Bizansa stnlk salamtr?
Bizans iin yerine getirilmesi en zor koul, yllk verginin denmesiydi. Bizans bundan kurtulmak iin Attilaya suikast dzenlendi ancak nceden haber
alnd iin suikast baarszlkla sonuland.
Yandaki fotorafta gsterilen Attila, Bat Roma mparatorluu ile nceleri
iyi iliki iindeydi ve imparatorun kz kardei ile nianlanmt. Attila, nian olayn bahane ederek imparatorluun yarsn istedi. Bu istei kabul edilmeyince
Bat Romaya iki sefer [Galya (Fransa) ve talya] dzenledi. Galya Seferinde Bat
Roma ordusuyla karlat (451). Byk bir meydan sava oldu. Her iki taraf da
3.12. Fotoraf: Avrupa Hun ok ar kayplar verdi. Ama kesin sonu alnamad ve iki ordu da geri ekildi.
Devleti Hkmdar Attilay Attila, bir yl sonra talya zerine yrd (452). Romallar Attilann bu beklenbetimleyen bir madalyon
medik saldrs karsnda telalandlar. Papa I. Leo bakanlnda Attilaya bir
heyet gnderdiler. Papa, imparator ve btn Hristiyan dnyas adna ondan
Romay esirgemesini rica etti. Attila, papann ricasna uyarak ordusunu geri
404
ncilin Latinceye evrilmesi
tamamland.
476
Ostragotlar stanbulu
kuatt.
477
Budizm inde devletin resm dini
hline geldi.
99
lk Trk Devletleri
ekti ve Macaristandaki merkezine dnd. Attila Romay igal edebilecek asker gce sahipti ancak Romann
Hristiyan dnyas iin kutsal bir merkez olmas, Bat Romann gcnn zayfladna inanmas ve Sasani
Devleti zerine sefere kmas onun geri dnmesinde etkili oldu.
Aada verilen Attila ve Papa adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
9. Etkinlik: ATTLA VE PAPA

Papa I. Leo Attilay Roma ehrinin giriinde karlayarak kendisinden Roma ehrinin tahrip edilmemesini rica etmitir. Papa ve Attila arasnda u konumalar gemitir:
Papa
Ey yoksullarn koruyucusu! Ey zalimlerin korkusu! Ey byk Attila! te ben, btn Hristiyanlarn
temsilcisi Papa I. Leo, nnzde diz kerek yalvaryorum. Romaya girmeyiniz. Dnya Hristiyanlar adna
sesleniyorum, bize acynz.
Attila
Kalknz Papa Hazretleri! Bir din bynn nmzde diz kmesine gnlmz elvermez. Ltfen
kalknz! Romay ve sizleri balyorum. Bar ve kardelik ierisinde yaamnzn sreceini, benden size
zarar gelmeyeceini biliniz. mparatorunuz, Romallar adalet zere ynettii srece ben uzaklardaym.
Aksi takdirde ok yaknnzdaym!
(Dzenlenmitir.)
Okuduunuz bu bilgilere gre Attilann kiilii hakknda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?

Attilann lmnden (453) sonra Avrupa Hun Devleti zayflad. Karde kavgalar ve beyler arasndaki
ekimeler nedeniyle bir sre sonra dald. mparatorluu yeniden kurmak iin abalayan Dengizik, Bizansla
yapt bir savata tutsak dt ve ldrld (468). Hunlar, Bulgar ve Avarlara kararak tarih sahnesinden
ekildi.
Hunlar, Avrupada pek ok kavmi ynetimleri altna alarak bu kavimler arasnda bir kltr alverii salamlardr. Hunlarn, zellikle Cermenler zerinde byk etkileri olmutur. Avrupa Hun Devletinin gl ve
adil ynetimi sayesinde gney-kuzey ve dou-bat arasndaki ticaret kolaylam, kltrel ilikiler younlamtr. Hunlar, yaantlar ve ynetimleriyle Avrupallar zerinde yzyllardr unutamadklar izler brakmlardr. Dou ve Bat Romay kendine balayan Attila btn gcne ve kudretine ramen gayet sade hayat
yaayan bir Trk hkmdardr. Misafirlerine altn tabaklarda yemek ikram ederken kendisi tahta tabaklarda
yemek yemitir. Attilay ziyaret eden Romal tarihi Priscus (Piriskus) unlar ifade etmitir: O, tm dnyann
ondan rkmesi iin domu ve tm kavimleri sarsmtr. Herkes onun hakknda duyaca dehet verici bir
haberin kendisine ulaaca korkusu ile yaamtr. Misafirleri altn ve gm kadehten, o ahap bardaktan
imektedir. (1) Avrupallar Attilaya Tanrnn krbac adn vermiler, onu Tanr tarafndan kendilerini cezalandrmak iin gnderilen bir kii olarak grmlerdir. Attilann yapt faaliyetler, Almanlarn nl destan
Nibelungen (Nibelungen)e konu olmutur. Fransada anlatlan efsanelere gre Attila savamaktan holanan,
buna karlk ok adaletli ve iyiliksever biridir. Bugne kadar Attilann mezarnn nerede olduu tespit edilememi, bu konuda eitli grler ortaya atlmtr.
_______________________
(1) www.turkishstudies.net Dzenlenmitir.
100
3. nite
Temel Kavramlar
E. KK TRKLER (I VE II. KK TRK DEVLET)
l Bamszlk
l Destan
l Hatun
l lteri
l ttifak
l Orhun Antlar
l tken
Hazrlk almalar
1. Orhun Yaztlarnn nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?
2. Trkler Ergenekondan k neden bayram olarak kutlamaktadrlar?
3. Kk Trk Devletini konu alan destanlarn hangileri olduunu aratrnz.
Aadaki metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.

ERGENEKON DESTANI
Dmanlar bakt ki Kk Trkleri savata yenmeye imkn yok, bunlar hile ile yok edelim, dediler.
Sonuta dmanlar bu hilelerinde baarl oldular. Halkn ounu kltan geirdiler, geri kalann esir olarak
yanlarnda gtrdler. Esir alnan l Kaann olu Kay ile yeeni Tokuz Ouz daha sonra bu esaretten kurtulmay baararak Trk yurduna dndler. Burada eitli hayvanlar buldular. Bu hayvanlar alp geldikleri
yoldan baka bir k olmayan bir dadan geerek uygun grdkleri bir yere gelip yerletiler. Geldikleri yere
Ergenekon adn verdiler.
Zaman ierisinde Kaynn ve Tokuz Ouzun birok ocuu oldu. Birka yzyl burada yaadlar. Artk
Ergenekona samaz hle geldiler. Byk dedelerinden Ergenekon dnda pek gzel lkeler bulunduunu
duymulard. Ergenekondan kma karar aldlar. Ancak buradan kmak iin bir yol bulamadlar. Aralarnda
bir demirci vard. u dada bir maden var, demiri eritirsek belki da bize geit verir. dedi. Trkler dan iki
tarafn odun ve kmr ile doldurup krkle atelediler. Da eridi ve geit verdi. Gk yeleli bir kurt ortaya
kt ve Trklere rehberlik etti. Trkler Ergenekondan kmay baardlar.
Trkler Ergenekondan ktklar gn kutsal kurtulu gn ilan ettiler. Her yln o gnnde byk
merasim yaptlar. Kaan bir demiri kzdrp rse koyarak ekile dver, onun ardndan btn Trk beyleri
demir dverek kurtulularn anarlard.
Erol Gngr, Tarihte Trkler, s. 36, 37, 38.
(zetlenmitir.)
1. Destanda anlatlanlara gre Trklerin yaaylar hakknda neler syleyebilirsiniz?

2. Ergenekondan k Kk Trkler iin ne anlama gelmektedir?
1. I. KK TRK DEVLET (552-659)

Asya Hun Devletinin yklmasndan sonra Altay Dalarnn evresinde demircilikle uraan ve Avar Devletine bal yaamaya balayan Kk Trkler 552 ylnda Bumin Kaan nclnde ayaklanarak tarihte ilk kez
Trk adyla bir devlet kurdular ve tkeni kendilerine bakent yaptlar. Trkler tkene Toprak Ana ismini
verdiler ve buray kutsal kabul ettiler. Bumin Kaan daha sonra Tlesleri hkimiyeti altna ald. Kk Trklerin
denetimi altna girmek istemeyen Avarlar ise Batya doru g etmek zorunda kaldlar.
527
Justinyan Dou Roma
mparatoru oldu.
537
stanbulda
Ayasofya kilisesi
ibadete ald.
538
Japonyada Budizm
yaylmaya balad.
101
lk Trk Devletleri
Aadaki haritay inceleyerek Kk Trk Devletinin hangi devletlerle iliki iinde olduunu syleyiniz?
3.5. Harita: Kk Trk Devleti (Tarih Atlas 1, s. 17.)
Bumin Kaan, Trklerdeki ikili devlet rgt geleneine uyarak

devletin dou kanadn ynetti. Devletin bat kanadnn ynetimini ise
kardei stemi Yabguya verdi. Bumin Kaan, devleti kurduktan sonra
fazla yaamad ve ayn yl iinde ld (552). Yerine geen olu
Ko-lo, Avarlar ortadan kaldrd. Onun 553te lmnden sonra da
kardei Mu-kan kaan oldu (553572).
En parlak dnemlerini Mu-kan Kaan zamannda yaayan ve
3.5. Resim: Kk Trk Devleti armas ve
yandaki resimde armas grlen Kk Trk Devletinin snrlar douda
Manur yaya, batda Hazar Denizine, gneyde Tibete ve kuzeyde temsil Bilge Kaan resmi
Sibir yaya kadar uzand.
Bilgi Hazinesi
Byk Trk hkmdarlar cihanmul bir devlet meydana getirmeyi ve btn cihana hkmetmeyi
kendilerine balca gaye edinmilerdir. Baka bir ifade ile sylemek gerekirse cihan hakimiyeti fikri onlarn
siyasetinin ruhunu oluturuyordu. Kk Trk yaztlarnda Mu-kan yle anlatlr. stte gk, altta yaz
yer klndkta ikisinin arasnda kiiolu klnm. Kiiolunun zerine atam Bumin Kaan, stemi Kaan
oturmu. Oturarak Trk milletinin devletini tresini tutuvermi, dzenleyivermi. Drt taraf hep dman
imi. Ordu sevk ederek drt taraftaki milleti hep alm, hep tbi klm. Balya ba edirmi, dizliye diz
ktrm. Douda Kadrgan Ormanna kadar, batda Demir Kapya kadar kondurmu.
www.turkiyat.selcuk.edu.tr
Mu-kan Kaann gerekletirdii faaliyetlerin Kk Trkler asndan sonular neler olmutur?
571
Hz. Muhammed
Mekkede dodu.
102
582
Kk Trk Devleti Dou ve Bat Kk
Trk Devleti olarak ikiye ayrld.
590
Avarlar Romanyada
devlet kurdu.
595
Hindistanda ondalk
sistem icat edildi.
3. nite
Kk Trkler kurulduu zaman Bat Trkistanda Ak Hunlar, randa Sasaniler, Anadoluda ise Bizans
mparatorluu hkm srmekteydi. Bu devletler arasnda zellikle pek Yolu ticareti hkimiyeti iin srekli
mcadeleler yaanmaktayd.
Orta Asya ekonomisinin can damar olan pek Yolu ticareti byk lde Ak Hunlarn elinde idi. Kk
Trk Devletinin bat kanadn yneten Bumin Kaann kardei stemi Yabgu, pek Yolunun denetimini ele
geirmek iin Ak Hunlara kar Sasaniler ile i birlii yapt. Bu iki devletin saldrlar sonucu Ak Hun Devleti
ykld (557). Ak Hun Devletinin topraklar Kk Trkler ve Sasaniler arasnda paylald. Sasanilerin ipek ticaretini tekellerine almak istemeleri Kk Trklerle Bizansllarn anlamalarna yol at. Bizans imparatoru, stemi Yabguya bir eli gndererek Kk Trklerin yannda olduunu bildirdi (569). Kk Trklerle anlaan Bizansllar, Sasanilere saldrd. pek Yolu yeniden ald. pek Yolu ticaretinde etkinlikleri artan Kk Trkler, Asyann
en gl devleti hline geldi. Sasani-Bizans atmalar sonucunda Sasaniler zayflad, daha sonra da Mslman
Araplar tarafndan ykld.
Kk Trk Devleti ile Bizans mparatorluu arasnda ittifak kurulmasnn nedenleri nelerdir?
Aada verilen pek Yolu haritasn inceleyerek altndaki sorular cevaplaynz.
10. Etkinlik: PEK YOLU
3.6. Harita: pek Yolu (Tarih Atlas 1, s. 22.)
1. pek Yolu hangi lkelerden gemektedir?

2. pek Yolunun getii gzergahta birok Trk ehirleri bulunmaktayd. Bu durumun Trk ehirlerine katklar ile ilgili olarak neler sylenebilir?
3. pek Yolunun getii yerlerde bugn hangi lkeler bulunmaktadr?
Kk Trk kaanlar, evlilik yoluyla zellikle in ile akrabalk ba kurarak devletin geleceini gvence
altna almak istediler. Mu-kan Kaann kznn in imparatoru ile evlendirilmesi bu politikann bir rneidir.
Kk Trk kaanlar da inli prenseslerle evlendiler. in, bu yolla Kk Trkleri etkisi altna alarak lke ierisinde karlklarn kmasn salad.
stemi Yabgunun lmnden (576) sonra Bat Kk Trklerin bana olu Tardu geti (576-603). Tardu,
devletin dou kanad ile anlaamaynca Kk Trk Devleti ynetiminde taht kavgas balad. in, bu durum609
Persler stanbulu kuatt.
610
Hz. Muhammede ilk vahiy indi.
Perslerin stanbulu kuatmas sona erdi.
619
Avarlar Sasanilerle birlikte
stanbulu kuatt.
103
lk Trk Devletleri
dan yararlanmak iin Kk Trkler arasndaki anlamazl krkledi. kan atmalar sonucunda Kk Trk
Devleti 582 ylnda Dou ve Bat Kk Trkler olarak ikiye ayrld. Dou Kk Trk Devleti Trk beyleri arasndaki anlamazlklar, inlilerle sren mcadeleler, yaanan byk ktlk ve veba salgn sonucu zayflad.
Dou Kk Trkler 630 ylnda in egemenlii altna girdi. Bir sre varln srdren Bat Kk Trk Devleti ise
inlilerin kkrtmalar nedeniyle devlette i karklklarn balamas sonucunda 659 ylnda in egemenliini
kabul etmek zorunda kald.
2. II. KK TRK DEVLET (682-744)

in egemenliine giren Trkler, 639 ylnda Kr ad denilen bir Trk liderinin nclnde ayaklandlar. Bu ayaklanma srasnda Kr ad ve arkadalar inliler tarafndan ldrld.
Bir sre sonra Bat Kk Trkler yeniden toparland ve 681 ylnda Kutluk Kaan (lteri Kaan) nclnde inlilere kar ayaklandlar. Kutluk Kaan, Trklerin elli yl kadar sren in tutsakl dnemine son
vererek kinci Kk Trk (Kutluk) Devletini kurdu. Bu nedenle kendisine devleti derleyen, toparlayan anlamna gelen lteri unvan verildi. Kk Trkler, Vezir Tonyukukun da byk abalaryla ksa srede toparlandlar ve yeniden eski glerine kavutular. Bu dnemde Kk Trkler, devletin bakentini tkenden Karakuruma tadlar. ine kar baarl aknlar dzenleyen lteri Kaan, 692 ylnda ld.
lteriten sonra yerine Kapgan Kaan geti (692). Kapgan Kaan zamannda gelimelerini srdren Kk
Trkler, in ile siyasi ve ticari ilikileri gelitirdiler.
Aada verilen Bamszlk Uruna: Kr ad ve Arkadalar adl metni okuyarak altndaki sorular
cevaplaynz.
11. Etkinlik: BAIMSIZLIK URUNA: KR AD VE ARKADALARI

Kr ad, 639 ylnda yani esaretten dokuz yl sonra inin bakentinde seme Trk savalarndan
otuz dokuz kii ile birlikte bir ihtilal komitesi kurdu. Kendisiyle krk kii olan bu komite in mparatorunu
esir ederek karacak, bu siyasi kargaadan faydalanan btn esir Trkler de ayaklanacak, sonra imparatorun hayat karl Trk bamszlnn tannmas istenecekti. mparatorun geceleri klk deitirerek
gezdii syleniyordu. Krk Trk bir gece harekete gemek zere karar aldlar. Fakat o gece imparator sarayndan kmad. Kr ad gecikilirse hareketin duyulacandan ve pek ok masum Trkn ldrleceinden
endie ettii iin ihtilali ertelemedi. Adamlaryla birlikte imparatoru yakalamak zere saraya hcum etti.
in muhafz kuvvetleriyle krk Trk arasnda iddetli bir arpma balad. Ok ve klla byk kahramanlk gsteren Trkler, saylar gitgide artan in birlikleri tarafndan sktrlnca Kr ad in saraynn
ahrlarn basarak oradaki seme atlar ald ve sa kalan Trk ihtilalcilerle Kk Trk lkesine doru at
srd. Vey Irma kysna geldikleri zaman mthi bir frtna kt ve sel kprleri ykp gtrd. Irmak
kenarnda in ordusuyla savaa tutuan Kr ad ve arkadalar son oklarn da attktan sonra kllaryla
in birliklerinin zerine yrdler. Son nefeslerini verene kadar in ordusuyla savatlar. Onlarn bu kahramanlklar yzyllardr dilden dile sylenerek gnmze gelmitir.
Erol Gngr, Tarihte Trkler, s. 26, 27.
(Dzenlenmitir.)
1. Kr ad ve arkadalarnn ine kar mcadeleye girmek istemesinin sebepleri nelerdir?

2. Kr adn az sayda arkadayla in Sarayn basmas ve bamszlk anlayyla ilgili ne
syleyebilirsiniz?
630
Byk Bulgar Krall
kuruldu.
104
639
Hz. mer komutasndaki ordular
Kazakistan ele geirdi.
Hicri takvim kullanlmaya baland.
645
Budizm Tibette yayld.
3. nite
Kapgan Kaann lmnden sonra (716) Kk Trkler, bir sre taht kavgalar ile sarsldlar. Bu sarsnt
uzun srmedi ve lteriin oullar Bilge ve Kltigin, devletin bana geti. Bilge, kardei Kltiginin isteiyle
kaan oldu. Kltigin de Kk Trk ordularnn bakomutanln stlendi. Vezir Tonyukuk eski danmanlk
grevine dnd. II. Kk Trk Devleti, Bilge Kaan zamannda en parlak dnemini yaad. Orta Asyadaki
btn Trk boylar bir bayrak altnda topland. Kk Trklerin bu parlak dnemi, 725 ylnda Tonyukukun, 731
ylnda Kltiginin, 734 ylnda da Bilge Kaann lmyle sona erdi. Bilge Kaann yerine geen ocuklar
lkeyi iyi ynetemedi. Taht mcadeleleri balad, ordu zayflad ve i atmalar artt. Kk Trklerde yaanan
i atmalarndan yararlanan Trk boylar Uygurlar, Karluklar ve Basmiller ayakland. Basmiller, 742 ylnda
Kk Trk kaann ldrd ve tkeni ele geirerek kendi kaanlklarn ilan ettiler. Bir sre sonra Uygurlar,
Basmiller ynetimindeki bu kaanl yktlar ve Kk Trk Devletini tamamen ortadan kaldrarak Uygur Devletini kurdular (744).
inliler, Asya Hunlarn ve I. Kk Trk Devletini ykmalarna ramen II. Kk Trk Devletini neden
ykamamlardr? Tahmin ediniz.
Trk Toplumunda Kadnn Yeri

lk Trk devletlerinde kadnn toplum ve devlet hayatnda ok nemli bir yeri vard. Kaann ei olan hatun
(katun) kurultaya katlr, lkeye gelen elileri kabul ederdi. Ayn zamanda tren ve lenlerde hatun, hakann
yannda yer alrd. Kaann olmad durumlarda devlet ilerini yrtrd. Bu
durum yandaki fotorafta grld gibi paralara dahi yansmtr. Bununla
ilgili olarak Orhun Yaztlarnda yle bir ifade geer: Ondan sonra oul babaya, karde kardee benzemedii iin bilgisiz kaanlar devletin bana gemi.
Kaanlarn yardmclar da bilgisiz kiilermi. Trk halk da inin tatl szne, ipeine kand iin in hkimiyetine girmi. Gk Tanr, Trk milleti yok
olmasn diye babam lteri Kaan ile annem l Bilge Hatunu tahta karm.(1)
Eski Trk inancna gre han ile hatun gk ve yerin evlatlardr. Kadnn yeri yedinci kat gktr. Arap gezgini bn-i Batuta yle der:
3.13. Fotoraf: Kk Trklere ait

parann n yz
Burada tuhaf bir duruma ahit oldum ki o da Trklerin kadnlarna gsterdii hrmetti. Burada kadnlarn kymeti ve derecesi erkeklerinden daha stndr.(2) Yine Trk destanlarnda kadnn nemi sk sk vurgulanmtr. Yaradl Destannnda Yaradana ilham veren Ak Ana adndaki
bir kadndr.
Kazlarda karlan ve yukarda fotoraf verilen Kk Trklere ait parann zerinde kadn resminin bulunmas ne anlama gelmektedir?
Devletimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn Trk kadnna vermi olduu sosyal ve siyasi haklarn
toplumumuza salad katklar aratrnz. Elde ettiiniz bilgiler dorultusunda sunum hazrlaynz.
657
slam Devletinin
bakenti Medineden
Kufeye tand. Bat
Kk Trk Devleti inin
egemenliine girdi.
666
Emeviler stanbulu
kuatt.
692
Kudste Mescid-i
Aksa Camii
tamamland.
694
Emevi Halifesi
I. Abdlmelik
tarafndan ilk slam
paras bastrld.
699
Kk Trk Devleti
Trgileri egemenlii
altna ald.
_______________________
(1) Mehmet zel, Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 48. Ksaltlarak dzenlenmitir.
(2) bn-i Batuta, Dnya Seyahatnamesi, s. 82, 83.
105
lk Trk Devletleri
Trk tarihinin ve Trk edebiyatnn ilk yazl rnei olan Orhun Yaztlar, II. Kk Trk Devleti zamannda
yazlmtr. Orhun Yaztlarnn yazl VIII. yzyln balarna dayanr. Bu yaztlar Vezir Tonyukuk (725),
Kltigin (732) ve Bilge Kaan (735) adna dikilmitir. Yaztlarn dilini 1893 ylnda Danimarkal dil bilimci
Wilhelm Thomsen (Vilym Tomsen) zmtr. (1)
Aada verilen Trk Tarih ve Edebiyatnn Yazl Tanklar: Orhun Abideleri adl metni okuyarak
altndaki sorular cevaplaynz.
12. Etkinlik: TRK TARH VE EDEBYATININ YAZILI TANIKLARI: ORHUN ABDELER

Trk milleti, tokluun kymetini bilmezsin. Alk, tokluk dnmezsin. Bir doysan al dnmezsin. Seni beslemi olan kaann szn
almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri
kalannla her yere zayayarak lerek yryordun. Tanr buyurduu
iin kendi devletim olduu iin kaan oturdum. Kaan oturup a, fakir
milleti hep toplattm. Fakir milleti zengin kldm. Az milleti ok kldm.
Yoksa bu szmde yalan var m? Trk beyleri, milleti bunu iitin. Trk
milletini toplayp il tutacan burda vurdum. Yanlp leceini yine
burda vurdum. Her ne szm varsa ebedi taa vurdum. Ona bakarak
bilin. imdiki Trk milleti, beyleri bu zamanda itaat eden beyler olarak
m yanlacaksnz? Varlkl, zengin millet zerine oturmadm. te asz,
dta donsuz, dkn, perian millet zerine oturdum. Kk kardeim
Kltigin ile konutuk. Babamzn, amcamzn kazanm olduu milletin ad san yok olmasn diye, Trk milleti iin gece uyumadm, gndz
oturmadm. Kk kardeim Kltigin ile iki ad ile le yite kazandk. le
yite kazanp btn milleti ate, su klmadm.
Ben kendim kaan oturduumda her yere gitmi olan millet, yaya
olarak le yite geri geldi. Milleti besleyeyim diye kuzeyde Ouz kavmine
doru, douda Kta ve Tatab kavmine doru, gneyde ine doru on iki
defa ordu sevk ettim... Savatm. Ondan sonra Tanr buyurduu iin lecek milleti dirilttim, besledim. plak milleti elbiseli kldm. Fakir milleti
zengin kldm. Drt taraftaki milleti hep tabi kldm, dmansz kldm.
Hep bana itaat etti.
Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, s. 18, 19, 20.
(Dzenlenmitir.)
3.14. Fotoraf: Orhun Yaztlar,

Bilge Kaan Ant
1. Yaztlarn Trk tarihi asndan nemi hakknda neler syleyebilirsiniz?

2. Sosyal devlet ne demektir? Metinde sosyal devlet anlayna uyan yerleri syleyiniz.
3. Kaann grevleri arasnda neler yer alr?
716
Trgeler Kk Trk
egemenliinden
kurtuldu.
732
Arap slam ordular ile
Franklar arasnda Puvatya
Sava yapld.
_______________________
(1) Mehmet zel, Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 43. Dzenlenmitir.
106
737
Trge Devleti
ikiye ayrld.
Hazar Han slamiyeti
benimsedi.
3. nite
Temel Kavramlar
F. UYGUR DEVLET
l Be Balk
l Maniheizm
l Ordu Balk
l Uygarlk
Hazrlk almalar
1. Uygurlarn yerleik hayata gemelerinde neler etkili olmutur?
Aratrnz.
2. Moollarn Trklemesinde Uygurlarn ne gibi katklar olmutur?
Aratrnz.
3. Yandaki kavramlar size neleri artrmaktadr?

Altn Dalarndan kan nehir, bakentin (Be balk) btn evresini dolar, tarla ve meyve bahelerini sular, su
deirmenlerini iletir. Trkler ata biner ve ok atarlar. Mziklerinde kopuz kullanrlar. Samur krk, kee ve iek
motifleriyle ilenmi elbiseler retirler. Kadnlar balarna apka giyerler
Arslan Han bizi yedinci gnde kabul etti. Onlarn kral, oullar ve hizmetkrlarnn hepsi yzlerini douya evirdiler ve in mparatoru tarafndan yollanan hediyeleri kabul ettiler. Bir taraftan bir kimse (elinde) tatan bir an
tutuyordu. O (ahs) seremoni iin tempo tutuyordu. Hoo kral, ann sesini duyunca selam verdi. Bundan sonra olu,
kz ve yakn akrabalar (benim) etrafm evirerek eildiler ve hediyelerini kabul ettiler. Sonra mzik, iki, ziyafet ve
gece yarsna kadar artistler tarafndan oynanan piyes vard.
zkan zgi, in Elisi Wang Yen- Tenin Uygur Seyahatnamesi, s.57- 65-67.
Uygur Devletinin sosyal ve kltrel durumlar hakknda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
Kk Trklere bal olarak Orhun ve Selenga rmaklarndan Aral
Glne kadar uzanan blgede yaayan Uygurlar, 744 ylnda Karluk ve Basmillerle birlikte Kk Trkleri yktlar ve tken bakent olmak zere bir
devlet kurdular. Daha sonra Ordu Balk (Ordu Kenti) denilen Karabalgasunu bakent yaptlar. lk kaanlar Kutluk Bilge Kl Kaandr.
Kutluk Bilge Kl Kaann lmnden sonra yerine olu Moyen-ur
Kaan (747759) geti. Bu dnemde nce batdaki Trgiler, sonra kuzeydeki Krgzlar devlete baland. 751 ylnda Talas Savandan sonra karklk iine den in ile iyi ilikiler iinde olan Uygurlar, in imparatorunun
istei zerine inde meydana gelen bir ayaklanmay bastrdlar. in impa3.6. Resim: Uygur Devleti bayratoru da Uygurlarn bu yardmna karlk kzn Uygur kaan Moyen-ur ra
Kaanla evlendirdi ve ekonomik yardmda bulundu.
1. TRK-N LKLER VE MAN DN

Talas Savandan sonra Trk-in ilikileri ekonomik ynden bir gelime gstermeye balad. indeki
ayaklanmay bastran B Kaan dnte yannda getirdii rahipler vastasyla Maniheizm dininin lkede
yaylmasn salad. Maniheizm, Uygurlarn yaantlarn nemli lde deitirdi. Onlarn yerleik yaama
gemelerinde etkili oldu. Bu din Uygurlarn bilim, sanat, edebiyat ve ticarette ilerlemelerinde de nemli rol
oynad. Birok saray ve tapnak yapld. Mani dini sadece kaan ve evresinde kabul grd, halk arasnda kabul
grmedi. Bu din et yemeyi ve kan dkmeyi yasaklyordu.
Trk halknn Mani dinini kabul etmek istememesinin nedenleri sizce neler olabilir?
744
II. Kk Trk Devleti ykld.
745
Krgzlar, Uygur
hakimiyeti altna girdi.
762
Uygurlar Mani dinine girdi.
107
lk Trk Devletleri
Din hogrnn hkim olduu Uygur lkesinde birok din ve inan bir arada yaanmt. Uygurlar dneminde Trk halk arasnda tabiat kuvvetlerine inanma, atalar klt ve Gk Tanr dini yaygnd.
Eski Trklerde yerleik yaama geme ve kent kltrnn olumas Uygurlarla birlikte grlr. Uygurlar,
balk adn verdikleri kentler kurarak sanat ve ticaretle uratlar. Uygurlarn, zamanna gre ok ileri ve medeni bir toplum olduunu gsteren belgeler vardr. Mal edinme, sat protokol, mal ve eyay kiraya verme,
ortaklk kurma, evlatlk verme, i szlemesi, kle sat, vakfname, vasiyetname, ipotek senedi bunlarn balcalardr.
Uygurlar dneminde hukuki dzenlemelerin yaplm olmas, Uygurlarn ynetim anlaylar hakknda
bize hangi bilgileri vermektedir?
Trkler, tarih boyunca eitli alfabeler kullanmlardr. Kk Trk, Uygur, Arap ve Latin alfabeleri Trklerin yaygn olarak kullanldklar alfabelerdir. Kk Trk (Orhun) alfabesi drd sesli (nl), otuz drd sessiz
(nsz) olmak zere 38 harften olumutur. Sadan sola ve yukardan
aaya doru yazlr. Uygur alfabesi ise sesli, on bei sessiz
olmak zere 18 harflidir. Uygurlar bu alfabeyi tccar olan Sodlardan
alp gelitirmilerdir. Uygur yazs sadan sola doru yazlr ve okunur. Kk Trkler yazlarn taa, aaca ve tahtaya; Uygurlar ise yandaki fotorafta da grld gibi kda yazmlardr. Uygurlar, inlilerden matbaann temelini oluturan tahta klie bask teknii yerine
yer deitirebilen harflerle bask yapma
sistemini kullanmay ve bu sistemle
3.15. Fotoraf: Uygur yazsyla yazlkitap basma tekniini de renmilerm kitap sayfalar
dir.
Uygurlarla balayan yerleik yaamla birlikte mimarlk, resim ve heykel
sanatnda da gelimeler grlr. Uygurlar, balk adn verdikleri kentlerini surlarla evirerek tapnaklar ve saraylar heykellerle, tek katl ve baheli evlerle
donatmlardr. Trk mimari sanatnda kubbeyi ilk kullanan Uygurlar olmutur.
Kubbeler, daha sonra Trk-slam mimarlnda kmbet ve trbelere rnek olu3.7. Resim: Uygurlar dneturmutur. Uygurlar, tapnaklarnn duvarlarn ve tavanlarn, yanda verilen
mine ait bir minyatr (Trk
resimde grdnz gibi konularn Mani ve Buda dinlerinden alan resimlerle Dnyas Kltr Atlas, s. 41.)
sslemilerdir.
Aada verilen Uygur Kltr adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
13. Etkinlik: UYGUR KLTR

ehir (Bebalk)de pek ok evler, kuleler ve baheler vardr. Uygurlar zeki, doru karakterli ve namuslu
insanlardr. Altn, gm, bakr ve demirden yaplan eyalarla vazo ve anak mlek yapmnda gsterdikleri mkemmellik ve fevkladelik Allah tarafndan deta yalnzca onlara verilmi bir vergi gibidir. Uygurlarda ziraat da ileridir. Atklar kanallarla bahe ve tarlalarn sulamlardr. Uygurlar, ssl apkalar ve
krk giymeyi ok severlerdi. lkenin samur derileri, beyaz keeleri ve ieklerle sslenmi kumalar da ok
nlyd.
Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, C 1, s. 123, 128.
(Dzenlenmitir.)
Yukardaki metni dikkate aldnzda Uygurlarn yaam hakknda neler syleyebilirsiniz?
108
3. nite
lk Trk devletleri, zaman zaman yurtlarndan ayrlmak yani g etmek zorunda kalmlardr. Uygurlar
dneminde yazlan G Destan bunu anlatmaktadr. G olayndan sonra Trklerin yeniden bir g hline
gelmesini anlatan Treyi Destan da Uygurlara aittir.
Aada verilen G Destanndan adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
14. Etkinlik: G DESTANINDAN

Dokuz Ouz ve On Uygurlar oalp kudretlendiler. Uygur Devletini kurdular. Tolga ve Selenge rmaklarnn bereketi iinde mutlu yaadlar.
Bir gn bu iki rmak arasndaki bir aacn zerine gkten mavi bir k dt. Bu k aylarca ortal
nurlandrd. Her yana tatl nameler sald. Sonunda aacn gvdesi yarld. Meydana gelen yarkta be
blm belirdi. Bu blmlerin her birinde gzel bir bebek uyuyordu.
Bunlar gkten indirilmi kutsal yavrulard. Uygurlar onlara birer isim koydular. En kkleri olan
B Teini kendilerine Hakan yaptlar.
B Han devri Uygurlarn refah ve bolluk a oldu. Aradan uzun yllar geti. Bir gn onun soyundan
gelen toy bir hakan, inlilerle dost olmay diledi. Aralarnda srp giden savalara son vermek iin bir in
prensesi ile evlenmeye karar verdi.
inliler bu tekli sevinle kabul ettiler. Trk lkesine felaket getirecek yeni dolaplar evirmekten de geri
durmadlar. Uygur lkesinde Kutlu Da denilen ot bitmez bir kayalk vard. Prensese arlk olarak o da
istediler. Toy hakan buna raz oldu. Halbuki oras mukaddes bir dad, Uygur lkesine bereket ve saadet
veriyordu. O da vatann bir timsaliydi.
inliler kayalar skp skp gtrdler. Ondan sonra artk Uygurlarn yz glmedi. Bereket kaybolup gitti. Irmaklar ekildi, topraklar ekin vermez oldu. O zaman Uygur lkesindeki btn insanlar ve
hayvanlar,
G! G! diye haykrmaya baladlar.
Yer, gk bu ses ile nlayp durdu. Tanrnn laneti idi bu. Uygurlar, deerini bilmedikleri yurtlarndan
kovuyordu. O zaman hep birden toplanp g ettiler ama nerede konakladlarsa bu G! sesi onlar brakmad. Daha batya, daha batya gtler. En sonunda Bebalk ehrinin bulunduu yere gelip yerletiler.
Yeniden oalp dzene girdiler. Vatanl, hakanl millet oldular.
Mehmet zel, Vatan, Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 74-75.
(zetlenmitir.)
1. G Destanna gre Trklerin g etmelerine yol aan nedenler nelerdir?

2. Trklerde bamsz yaama duygusunun nemli olmasnn nedeni sizce nelerdir?
3. Uygurlarn yeni bir devlet kurmalar onlarn hangi zellikleriyle aklanabilir?
Uygur Devleti 840 ylnda Krgzlar tarafndan ykld. Uygurlar, kitleler hlinde yurtlarn brakarak deiik blgelere g etmek zorunda kaldlar.
2. KANSU UYGUR DEVLET (SARI UYGURLAR) (847-1226)

Uygur Devleti ykldktan sonra Uygurlarn bir blm inin kuzeyindeki Kansu blgesine gelerek burada bir devlet kurdu. Bu blgede pek Yolunun ilek bir kenti olan Kansuya sahip olmalar Uygurlar zenginletirdi. Mcadeleci yaam anlayn braktklarndan asker bir varlk gsteremeyen Uygurlar, in ile iyi ilikilerde bulundular. Bunun sonucunda Mani dini etkisini yitirdi ve Uygurlar Budizmi benimsediler. 940 ylnda
Kitanlarn, 1226da Moollarn egemenliine giren Uygurlar, gnmzde inin kuzey blgelerinde yaamaktadrlar.
109
lk Trk Devletleri
3. DOU TRKSTAN UYGUR DEVLET (TURFAN UYGURLARI) (856-1209)
Yurtlarndan g eden Uygurlarn bir blm Tanr Dalar
evresine yerleerek Turfan merkez olmak zere bir devlet kurdular (856). Bu devlet Bat Uygurlar, Bebalk Uygurlar, Arslan
Kaan Uygurlar, dikut Uygurlar olarak da anlr. Yerleik bir
yaam sren ve Manihaizm dinini benimseyen Turfan Uygurlar,
kltr ve uygarlk ynnden teki gebe Trk topluluklarna gre
daha yksek bir dzeye ulatlar. Turfan Uygurlar, 11. yzyldan
balayarak yaklak iki yz yl Karahitaylar Devletine bal olarak
yaadlar. 13. yzyl banda Mool Devletinin egemenliine girerek devlet ynetiminde nemli grevler stlendiler. Kltr ve
3.17. Fotoraf: Dou Trkistanda varln
uygarlk alannda Moollar etkileyen Turfan Uygurlar, onlarn srdren Uygur kadnlarndan bir grnm
Trklemesinde nemli rol oynadlar.
PERFORMANS GREV
Performans Grevi: lk Trk devletlerinden olan Asya Hun, Kk Trk ve Uygur devletlerinden birini
seerek bu devletin siyasi, asker, kltrel ve ekonomik faaliyetlerini ieren bir sunum hazrlaynz.
Performans Grevinin Amac: lk Trk devletleri hakknda detayl bilgilere sahip olmak, eletirel dnme becerisi kazanmak, zaman ve kronolojiyi doru kullanmak.
Hazrlama Sreci: 2 Hafta
Ara-Gere: Ansiklopediler, tarih kitaplar ve nternet
Yapacanz Performans Grevi aadaki tabloda verilen ltlere gre deerlendirilecektir.

DEERLENDRME LTLER
ok iyi-4
Yeterli-3
Gelitirilmeli-2
Yetersiz-1
Hazrlk
Balk
erik ve kapsam
Grsel kullanm
Tarihler
ekil ve dzenleme
Yazma kurallarna uyma
Kaynaklardan yararlanma
Bu lekten alabileceiniz en yksek puan 32, en dk puan 8dir. Bu puan 5lik not sistemine aadaki
32
24
100
x
x = 100 x 24 = 2400 : 32 = 75 puandr. 75 puann 5lik not sisteminde karl 4tr.
110
3. nite
Temel Kavramlar
l Det-i Kpak
G. ORTA ASYA VE AVRUPADA KURULAN

DER TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI
l Germenler
l Hazar Bar a
l Manas Destan
l Yabgu
Hazrlk almalar
1. Trklerin geni bir corafyaya yaylmalarnn nedenleri nelerdir?
Bu hangi sonular beraberinde getirmi olabilir?
2. Avrupada kurulan Trk devletlerinin benliklerini ksa srede kaybetmelerinin sebepleri neler olabilir?
Bat Asya ve Dou Avrupada kurulan dier Trk devlet ve topluluklarnn gsterildii aadaki
haritay inceleyerek altndaki sorular cevaplaynz.
3.7. Harita: Bat Asya ve Dou Avrupada Trkler V-XII. yy. (Tarih Atlas, s. 20.)
Trklerin byk bir ksmnn Karadenizin kuzeyine yerlemelerinin sebepleri neler olabilir? Bugn
bu yerlerde hangi Trk devletleri vardr?
1. AVARLAR
in kaynaklarnda Juan-Juan, batl kaynaklarda Avar ad ile anlan kavme Kk Trkler Apar demekteydi.
IV. yzylda Asyada devlet kuran Avarlar, Kk Trkler tarafndan yklnca batya doru g ederek Orta Avrupada bir devlet kurdular (552). Bayan Kaan dneminde en gl zamanlarn yaadlar. 619 ve 626 yllarnda
Sasanilerle birlikte stanbulu kuatan ilk Trk devleti olan Avarlar bu kuatmada istenilen sonucu alamamlardr.
Avarlarn varlna 805 ylnda Frank Krall tarafndan son verildi. Balkanlarda ve Orta Avrupada iki
asrdan fazla hkimiyetini devam ettiren Avarlarn zellikle Slav topluluklarnn Dou Avrupa ve Balkanlarda
111
lk Trk Devletleri
yaylmasnda etkisi byktr. Eskiden ormandan dar kmaya cesaret edemeyen Slavlar, Avarlarn etkisiyle
savaa alm; altn, gm ilemeciliini renmi, at srs sahibi olmu ve kabile hayatndan daha st
toplumsal yaam dzeyine ulamlardr. zellikle Slav gnde nemli bir rol olan Avarlar, Orta ve Dou
Avrupann etnik yapsnn ekillenmesinde rol oynamlardr. Ayrca
Avarlar, Slav ve Rus ordularn dzen ve devlet rgtlenmesi alanlarnda
etkilenmilerdir. Hristiyanlk dinini benimseyen Avarlar benliklerini
kaybetmilerdir.
Avarlar da temelde Hunlar ve dier eski Trk devletleri gibi gebe
bir kavimdi. Devletin ynetici kesimi Avarlarn kurucu hanedanndan
gelmekteydi. lkede ok deiik kkenden gelen kavimler ve boylar
vard. Bunlar Avar egemenlii altnda beraberce yaamaktayd. Devletin
banda kaan nvan tayan bir hkmdar bulunurdu. Hkmdardan
sonra en yetkili kiiler ise Yuru adn tayan vezirlerdi.
3.8.
Resim:
Avarlar
betimleyen
Dier Orta Asya kavimleri gibi Avarlar da atl bir orduya sahipti. temsil resim (Trk Dnyas Atlas, s.
Yandaki temsil resimde gsterildii gibi genellikle at srtnda dolar ve 80.)
yaarlard.
2. BULGARLAR
Bulgarlarn, V. yzylda Orta Asyadan batya g eden Ogurlardan geldikleri tahmin edilmektedir. V. yzyl sonlarnda Karadenizin kuzeyinde yerlemeye balayan Bulgarlar, burada VI. yzylda bir devlet kurdular.
Hazarlarn saldrlar ile yklan Bulgarlar, sonra Tuna ve til (Volga) olarak iki kola ayrldlar. Tuna boylarna
inen Bulgarlar, Balkanlardaki Slav topluluklarn egemenlikleri altna alarak Tuna Bulgar Devletini kurdular
(679). Tuna Bulgarlar, Avrupaya giden ticaret yollarnn denetimini ele geirdiler ve lkelerinin bayndrlna
byk nem verdiler. Bizansllar ve Mslmanlarla yaplan ticaret sayesinde zenginletiler. Onlardan gnmze birok mimari yapt, su yolu ve ant kalmtr. Zamanla Hristiyanlaarak benliklerini kaybeden Tuna
Bulgarlar XI. yzylda Bizansn, XIV. yzylda Srplarn sonra da Osmanllarn egemenlii altna girdiler.
Bugnk Bulgaristann temelini oluturarak 1908 ylnda Osmanl Devletinden ayrlp bamszlklarn
kazandlar.
til (Volga) Bulgarlar ise X. yzylda Mslmanl kabul ettiler. Kurduklar devlet uzun zaman varln
srdrd. til Bulgarlar iftilikte olduu kadar ticaret, hayvanclk, dericilik, krklk alanlarnda da nemli gelimeler gsterdiler. Yeni ehirler, kasabalar kurdular. til kysndaki Bulgar ehri IX ve XII. yyllarda
Dou Avrupann en nemli ticaret merkezi oldu. Bu devlete 1237 ylnda Altn Orda Devleti son verdi. Gnmz Rusya Federasyonundaki Tataristan ve Bakurdistan zerk Cumhuriyetleri halk til Bulgarlarnn
soyundan gelmektedir.
Aada verilen bn-i Fadlann Seyahatnamesinde Bulgarlar adl metni okuyarak altndaki soruyu
cevaplaynz.
15. Etkinlik: BN- FADLANIN SEYAHATNAMESNDE BULGARLAR

Buday ve arpa bol olmasna ramen en ok dar ve at eti yerler. Bir kimse birey ekerse onu kendisi iin
hasad eder. Hkmdarn bundan hissesi yoktur. Yalnz, her ev senede bir kez hkmdara bir samur krk
verir. Hkmdar askerlerini herhangi bir yere akn yapmak iin gnderir ve askerleri ganimet elde ederlerse
bundan muayyen bir hisse alr.
Hepsi kalpak giyerler. Hkmdar ata seyissiz, tek bana biner. Gezerken yannda muhafz bulunmaz.
Sokaklardan ve ardan geerken herkes ayaa kalkar. Kalpaklarn karp koltuklarnn altna alrlar.
Hepsi kubbeli adrlarda otururlar. Yalnz, hkmdarn adr ok byktr. Bin ve daha fazla insan
olabilir.
Bir adam dierini kasten ldrrse suuna karlk ksas olarak onu da ldrrler.
Ramazan een, bn Fazlann Seyahatnamesi, s. 53, 54, 55.
(zetlenmitir.)
Bulgarlarn kltrel zellikleri hakknda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?

112
3. nite
3. MACARLAR
Macarlar, Peeneklerin basklar sonucunda IX. yzylda bugnk Macaristana gelerek yerletiler.
955 ylnda Germenlerle (Almanlarla) savaan Macarlar, yenilmelerine ramen onlarla uzun sre mcadele ederek douya yaylmalarn engellediler. Bylece Balkanlarn Germenlemesini nlemi oldular. Macarlar X. yzylda Hristiyanl kabul ettiler. Bu dinin etkisiyle zamanla Slavlaan Macarlar, Trklk zelliklerini yitirdiler.
4. PEENEKLER
X ve XII. yzyllar arasnda Dou Avrupa ve Balkanlarda yer yer varlk gsteren Trk boylarndan biri
olan Peenekler, bamsz bir devlet kuramadlar. XI. yzylda Bizans ile iyi ilikiler kurarak Bizans ordusunda
paral askerlik yaptlar. Bizansllar, Peenek askerleri sayesinde nemli zaferler kazandlar. Peenekler, Malazgirt Savanda (1071) Seluklularn tarafna geerek savan kazanlmasna byk katk saladlar. aka Bey
ile de stanbul kuatmasna katldlar (1091). Bizans mparatorluu, Kpaklar (Kumanlar) yanna ekerek
Peenekleri ar bir yenilgiye uratt. Bu gelimeden sonra toparlanamayan Peeneklerin siyasi varl sona
erdi.
Peeneklerin varlk gsterdikleri coraf yada kurulan Slav kkenli devletler zerinde siyasal ve kltrel
etkileri oldu. Peenekler, Macarlarn bugnk yurtlarna gmelerini ve devlet kurmalarn saladlar, Slavlarn Karadenize inmelerini engellediler. Yaadklar blgenin bat ve gney Slavlarn arasnda olmasndan
dolay Slav topluluklar arasndaki ilikinin kesilmesine de neden oldular.
5. KUMANLAR (KIPAKLAR)
VIII. yzyla kadar Asyann dousunda oturan Kpaklar, bir Mool kavmi olan Karahitaylarn basklar
sonucu Sibiryadan batya doru g ettiler. Kpaklar, XI. yzylda Karadenizin kuzeyindeki bozkrlara gelerek
yerletiler. Kpaklarn 150 yldan fazla egemen olduklar bu blgeye Kpak Bozkrlar (Det-i Kpak) ad
verilmitir. Kpaklar, Ruslarn gneye inmelerini engellediler ve Slavlarn Moskova evresine g etmelerine
yol atlar. Kazan Hanl ile Altn Orda Devletlerinin kurulmasnda etkili oldular.
Kpaklardan kalan en nemli eser dil ve kltr alannda Codex Cumanicus diye adlandrlan eserdir.
Trke-Farsa ve Latince bir lgat olan eserde ayn zamanda Trke gramerlerin esaslar aklanmakta ve Trk
halk edebiyatndan paralar yer almaktadr.
6. OUZLAR (UZLAR)
Selenga Irma ile Hazar Denizi arasndaki blgede Kk Trk egemenlii altnda yaayan Trk boylarndan biri de Ouzlardr. Ouzlar Kk Trk Devletinin yklmasndan sonra Uygurlarn ynetimi altna girdiler.
750 ylndan sonra Krgzlarla i birlii yaparak Uygurlara kar mcadeleye baladlar. Uygur Devletinin yklmasndan sonra batya g edip Seyhun Irma boylarna geldiler. X ve XI. yzyllarda Seyhun Irmandan
Aral Gl ve Hazar Denizine kadar olan blgede yaayan Ouzlar, burada merkezi Yenikent olan bir devlet
kurdular. Hakanlarna yabgu unvan verildiinden bu devlete Ouz Yabgu Devleti ad verildi. Ouzlar komular Peenekler, Hazarlar, Karluklar ve Kpaklarla savatlar. Ouzlarn bir blm Hristiyanl benimseyerek
Slavlat, bir blm ise Hazar Denizi kylarna geldi, gneye inerek slamiyeti benimsedi ve Byk Seluklu
Devletini kurdu. Malazgirt Savandan (1071) sonra Anadoluya yerleerek buray yurt edindiler ve Trkiye
Seluklu Devletini kurdular. Gnmzde Moldova Cumhuriyetinde yaayan Ortodoks Gagavuz Trkleri
Ouzlardan gelmektedir.
Bizansllarn Uz adn verdikleri Ouzlarn bir ksm 1150lerde z blgesinin gneyine kadar yayld.
Fakat Ruslar birleerek Uzlar kendi blgelerinden uzaklatrdlar (1160). Daha batya ekilen kalabalk Uzlar,
Bizans ve Bulgar direniini krarak Tunay getiler. Peeneklerin ardndan Makedonyaya ve Trakyaya girerek
Ege kylarna kadar geldiler. Ancak Uzlar, salgn hastalklar ve Peenek saldrlar yznden bu topraklarda
fazla tutunamadlar.
113
lk Trk Devletleri
7. TRGiLER
Bat Kk Trklerinin bir kolu olan Trgiler, Orta Asyada Talas ve u rmaklar ile Isk Gl evresinde
yayorlard. Bat Kk Trk Devletinin yklmasndan (659) sonra bamsz kaldlar ve bir sre sonra bu blgede bir devlet kurdular (717). Trgilerin bilinen ilk hkmdar Baga Tarkan, Kk Trk Devletinden sonra
kendi adna para bastran hkmdardr. Trgiler, VII. yzylda Ceyhun Irman geerek Trk lkelerine saldran Araplarla savatlar ve Orta Asyann Araplarn eline gemesine engel oldular. Hkmdarlar Sulu Kaann lmnden sonra zayflayan Trgiler Devleti VIII. yzylda Karluklarn saldrlar ile ykld. Trgilerin
egemen olduu dnemlerde gerek Maverannehir blgesinin Trk kalmasnda gerekse Ouz topluluklarnn
batya ynelmesinde etkili oldular. Yerleik hayat benimseyen Trgiler, alfabe de kullandlar.
8. HAZARLAR
Krm ile Hazar Denizi arasnda Kk Trklere bal olarak yaayan Hazarlar, Kk Trk Devletinin yklmasndan sonra bu blgede Hazar Hakanl adyla anlan bir devlet kurdular (630). Hazarlar VII. yzylda ran ele geiren
Araplar Kafkasyada durdurdular. Bylece Arap ordularnn kuzeye gemesini
nlediler. Uzak Dou ile Bizans, slam lkeleri ile kuzeydeki Slav topraklarn
birletiren ticaret yollarnn denetimini ellerinde bulunduran Hazarlar, bu yzden ekonomik olarak ok gl hle geldiler. Uzun sre varln devam ettiren
Hazar Devletinde inan zgrl vard. slamiyet, Hristiyanlk ve Musevilik
inancnn benimsendii lkede, farkl din ve inana sahip olanlar ibadetlerini
serbeste yapabiliyorlard. Bu nedenlerle Hazar Devletinin egemen olduu VII.IX. yzyllar Hazar Bar a olarak adlandrlr. Hazar Devleti X. yzylda
Ruslarn saldrlar ile ykld. Daha sonra Hazarlar, bu blgede kk kk
3.9. Resim: Temsil bir Hazar
devletler kurdular ancak bu devletler uzun mrl olmad. ok geni topraklara askeri (Trk Dnyas Kltr Atyaylan Hazarlar, dier Trk boylarnn aralarna kararak tarih sahnesinden las, s. 80.)
ekildiler.
9. SBRLER (SABRLER, SABARLAR)

Sibirler, nceleri Asya Hun Devletine bal bir topluluk olarak Tanr Dalarnn batsnda li Irma evresinde yaadlar. Doudan gelen Avarlarn basklaryla yurtlarn terk eden Sibirler, V. yzyl ortalarnda batya doru gmek zorunda kaldlar. 503 ylnda Dou Avrupada grnen Sibirler, 513 ylnda Kafkaslarn
kuzeyine gerek Don ve Volga rmaklar arasna yerletiler. Bylece Bizans ve ranla komu olan Sibirler,
hkmdarlar Balak ynetiminde Balkanlara ve n Asyaya aknlar dzenlediler. Daha sonra Kafkasyadan
Anadoluya girerek Kayseri, Ankara, Konya dolaylarna kadar indiler (516). Gnmzde Kuzeydou Asyann
byk blm Sibir ya adyla anlmaktadr.
Aada verilen Bizansl Tarihinin Gzyle Sibirler adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
16. Etkinlik: BZANSLI TARHNN GZYLE SBRLER

Bizansl tarihi Prokopios, Sibirlerin sahip olduklar asker g ve sava teknikleri konusunda unlar
sylemektedir: Sibirler, insan hafzasnn hatrlayabildii zamandan beri ranllarn ve Romallarn sahip
olamad ve dnemedii sava aralarna sahiptirler. yle ki her iki impatorlukta mhendis eksik olmam ve her devirde surlar dvmek iin sava aralar yaplmtr. Fakat imdiye kadar byle bir bulu ne
ortaya konmu ne de onlar gibi kullanlabilmitir. Bu, phesiz insan dehasnn bir eseridir.
www.tarihvemedeniyet.org
(zetlenmitir.)
Bizansl tarihi Prokopios, Sibirlerin hangi zelliklerini n plana kartmtr? Neden?
114
3. nite
10. KMEKLER
VII. yzylda Altay Dalarnn kuzeybats ile rti Irma evresinde Kk Trklere bal olarak yaayan
Kimekler, Kk Trk Devleti ykldktan sonra bamszlklarna kavutular. Bat Trkistann kuzeydousuna
egemen oldular. X. yzylda Kitanlarn saldrlar sonucunda Ural Dalarnn gneyine geldiler. Kimekler
XI. yzylda batya devam eden gler srasnda Kpaklarn egemenliine girdiler.
11. KARLUKLAR
Kk Trk, in ve Uygur egemenlikleri altnda yaayan Karluklar, 751 ylnda Arap ve in ordular arasndaki Talas Savanda Araplarn tarafna geerek sava kazanmalarnda nemli bir rol oynadlar. Karluklar
IX. yzylda bakenti Balasagun olan bir devlet kurdular. X. yzylda slamiyeti kabul eden Karluklar, Karahanllar Devletinin kuruluunda yer aldlar. XIII. yzylda Mool egemenliine girdiler. Geimlerini hayvanclkla salayan Karluklar ziraat ile de uramlardr. Karluklarn Ala Dalarda maden kardklar, ticarette
hnerli olduklar bilinmektedir. Komu lkelere yaptklar ticarette darya deri ve ynl eyalar gtrm,
komu lkelerden altn ve gm ziynet eyalar, inden de ipek ve ini kaplar getirmilerdir. Gnmzde ise
Tacikistan blgesinde yaamaktadrlar.
12. KIRGIZLAR
Bir Trk topluluu olan Krgzlar nce Baykal
Glnn batsndaki rti Irma evresine daha sonra
da Yenisey boylarna yerletiler. Srasyla Hun, Kk
Trk, Uygur devletlerinin egemenlii altnda yaayan
Krgzlar, IX. yzylda Uygur Devletini ykarak tkeni
ele geirdiler ve burada bir devlet kurdular. X. yzyldan sonra Karahanllara, XIII. yzylda da Mool Devletine balanan Krgzlar, XIX. yzylda Rusyann egemenliine girdiler. 1991de Sovyet Rusyann dalma3.18. Fotoraf: Gnmzde gebe Krgzlarn yaasyla bamsz hle gelen Krgzlar, Krgzistan Cumhuri- mn yanstan fotoraf
yetini kurdular. Manas Destan Krgzlarn en nemli
destandr.
Aada verilen Krgz lkesi adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
17. Etkinlik: KIRGIZ LKES

Krgz lkesi bereketli, misari ve sular ok bir yerdir. Burada in hudutlarndan akan ok sayda nehir
vardr. Bu nehirlerin en by Manhrdr, nehir suyu bol, ak hzldr. Bu nehir zerinde Krgzlarn
pirin, buday vb. hububat ttkleri deirmenler bulunur. Elde ettikleri hububat tp ekmek yaparlar. Krgz kadnlar erkekler gibi her ile urarlar. ifilik, hasat vb. konularn ouyla erkeklerin ilgisi
yoktur.
M 4500-MS XIII. Yzyllar Arasnda Barbar Trkler,
Dil, Din, Kltr, Bilim, Sanat ve Uygarlk, s. 41, 59.
(zetlenmitir.)
Krgzlarn yaad yer ve kltrleri hakknda neler syleyebilirsiniz?
115
lk Trk Devletleri
LME VE DEERLENDRME
stemi Kaan
Kagar
tken
Bumin Kaan
Mete Han
Teoman
onlu
Kral Yolu
pek Yolu
Feodalite (Derebeylik)
Oliari
Margos
bamszlk
II. Kk Trk (Kutluk)
Uygur
Anatolyos
1. I. Kk Trk Devleti ...................................... tarafndan kurlmutur. Bakenti ......................................... dir.
2. Asya Hun Devletinin en gl dnemi ...................................... dnemidir. Bu hkmdar asker alanda ..
.................................... sistemi getirmitir.
3. Orta Asyada Trklerle inliler arasnda yaplan mcadelelerin temel nedenini ..........................................
ticaretine hkim olma mcadelesi oluturur.
4. Kavimler Gnden sonra Avrupada ..................................................... rejimi ortaya kmtr.
5. Attila dneminde Bizans mparatorluu ile ...................................... ve ...................................... antlamalar
imzalanmtr.
6. Trklerin baka milletlerin egemenlii altna girmek istememeleri onlarn ........................................... dkn olduklarn gsterir.
7. Orhun Yaztlar ...................................... Devleti dneminde Bilge Kaan, Kltigin ve Tonyukuk adna
dikilmitir.
(....) inliler, kuzey snrlarn gvence altna almak ve Trk aknlarn nlemek amacyla in Seddini yapmlardr.
(....) Trklerin Orta Asyadan g etmelerinde yalnzca corafi faktrler etkili olmutur.
(....) Orta Asyada tarihi bilinen ilk Trk devleti Byk Hun Devletidir.
(....) lk Trk devletlerinde, nemli devlet ilerinin grlp karara baland yere kurultay denilirdi.
(....) Yerleik hayata geen, kt ve matbaay kullanan ilk Trk devleti Byk Hun Devletidir.
(....) Musevilii kabul eden ilk Trk devleti Karluklardr.
(....) Avarlar ve Peenekler stanbulu kuatan ilk Trk topluluklardr.
C. Aadaki destanlarn numaralarn ait olduu devletlerin adnn yanndaki parantezin iine
yazarak destanlarla devletleri eletiriniz.
1. Ouz Kaan Destan
( ) Kk Trkler
2. Ergenekon Destan
( ) Hunlar
3. Manas Destan
( ) Uygurlar
4. Alper Tunga Destan
( ) skitler
5. Treyi Destan
( ) Krgzlar
( ) Sabirler
116
3. nite
1. Trklerin Orta Asyadan deiik blgelere g etmelerinde siyasi, ekonomik, sosyal ve corafi faktrler
etkili olmutur.
Aadakilerden hangisi bu g hareketlerinin nedenleri iinde yer almaz?
A) Ar nfus art
B) Hayvan hastalklar
C) in ve Mool basks
D) klimin deimesi
E) Trk boylar arasndaki mcadelelerin sona ermesi
2. Trk devletlerinde devleti ynetme yetkisi olan Kutun tanr tarafndan hkmdarn btn erkek
ocuklarna getiine inanlmtr.
Bu anlay aadakilerden hangisine ortam hazrlamtr?
A) Hkmdarn sorumluluklarnn azalmasna
B) Hatunun devlet ynetiminde etkili olmasna
C) Taht kavgalarnn yaanmasna
D) Trk devletlerinin uzun sre yaamasna
E) Trk siyasi birliinin salanmasna
3. Aadakilerden hangisi Uygurlar, Orta Asyadaki dier Trk devletlerinden ayran zelliklerden
biri deildir?
A) Bilim ve sanatta ileri gitmeleri
B) Yerleik yaama gemeleri
C) Budizm ve Maniheizmi benimsemeleri
D) lk dzenli orduyu kurmalar
E) Kt ve matbaay kullanmalar
4. Orhun Yaztlarnda geen;

I. Hkmdarn halkna hesap vermesi
II. Hkmdarn a olanlar doyurup plaklar giydirmesi
III. inin entrikalarna aldanlmamas
bilgilerinden hangisi ya da hangileri Kk Trklerin sosyal devlet anlayn benimsediini gsterir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III

1. Trklerin Orta Asyadan deiik blgelere g etmelerinin sebepleri arasnda neler yer almaktadr?
2. Orhun Antlarnn Trk tarihi ve Trk edebiyat asndan nemini aklaynz.
3. Orta Asyada kurulan Trk devletlerinin yklmasna etki eden faktrleri aklaynz.
4. Trk ad ile ilgili grler hakknda bilgi veriniz.
5. Kavimler Gnn sonularn maddeler hlinde yaznz.
6. Orta Asyada Trkler ile inliler arasnda yaplan mcedelelerin nedenlerini yaznz.
117
slam Tarihi ve Uygarl
4. NTE: SLAM TARH VE

UYGARLII
(13. YZYILA KADAR)
KONULAR
A. SLAMYETN DOUU SIRASINDA DNYANIN
VE ARAP YARIMADASININ GENEL DURUMU
B. SLAMYETN DOUU VE YAYILII
C. DRT HALFE DNEM (632-661)
. EMEVLER DNEM (661-750)
D. ENDLS EMEVLER DNEM (756-1031)
E. ABBASLER DNEM (750-1258)
F. TRK-SLAM BLGNLER
118
4. nite
Temel Kavramlar
l Aforoz
A. SLAMYETN DOUU SIRASINDA DNYANIN

VE ARAP YARIMADASININ GENEL DURUMU
l Cahiliye
l Endljans
l Gk Tanr
l Putperestlik
l Skolastik
l Ukaz
l Zerdtlk
Hazrlk almalar
1. slamiyet ncesi Arap Yarmadasnda Araplardan baka milletler
yaamad hlde siyasi ve din birliin olmamasnn nedenlerinin neler
olabileceini aratrnz.
2. slamiyetin doduu srada dnyada hangi byk devletler bulunduunu aratrnz.

slamiyet doduu srada dnya, siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik bunalmlarla kar karya idi.
nsanlk maddi ve manevi skntlar ierisinde yaamaktayd. Dnya olarak yalnzca Asya, Avrupa ve
Afrika ktalar biliniyordu.
Sami rkndan olan Araplarn Hicaz ve Yemende oturanlar yerleik bir hayat yayorlard. Bunlar
tarm ve ticaretle urayordu. lde gebe hayat yaayanlar ise Bedevi olarak adlandrlyorlard.
Bedeviler hayvanclkla urayordu. Araplar, aralarnda siyasi birlik bulunmadndan kabileler hlinde
yayordu. Kabile geleneklerine, aile ve akraba balarna byk nem veriyorlard. Kabileler arasnda
uzun sren kan davalar onlarn siyasal birlik kurmalarn nlyordu. Toplumun zengin ve soylularndan
oluan aristokrat kesim ehir devletlerini ynetiyordu. Araplarda klelik ok yaygnd. Kadn, toplum hayatnda bir deer olarak grlmyordu. ok tanrl bir dinsel inana sahip olan Araplar, tanrlar adna put
yapyor ve bunlara tapyorlard.
Dnyann ve Arap Yarmadasnn iinde bulunduu siyasi, ekonomik ve kltrel durum hakknda
karmlarnz nelerdir? Aklaynz.
1. SLAMYETN DOUU SIRASINDA DNYANIN GENEL DURUMU

VII. yzylda Amerika ve Avustralyadaki insanlarn Asya, Avrupa ve Afrika ktalarndaki insanlarla iletiimleri yoktu. Afrika ktasnn yalnzca kuzey blmnn ok kk bir blgesi biliniyordu. Bu nedenle slamiyetin Douu Srasnda Dnya derken Asya, Avrupa ve Afrika ktalarndan oluan Eski Dnya anlatlmaktadr. slamiyetin meydana getirdii deiimi anlayabilmek iin slam dininin ortaya kt yllarda bu ktalarda bulunan devletlerin siyasi, din ve ekonomik yaplarn incelemek gerekiyor.
a. Avrupa Ktas
375 ylndaki Kavimler Gnden sonra Avrupada byk bir karklk yaanmt. Taht kavgalar ve
savalar yznden hayat durma noktasna gelmi, kavimlerin birbiriyle mcadeleleri sonucunda binlerce insan
hayatn kaybetmiti.
Avrupada yaayan insanlarn byk ounluu Hristiyanlk dinine inanmaktayd. Ynetim biimi olarak
feodalite, dnce olarak da skolastik anlay hkimdi. Skolastik dnce gzlem ve deneyi reddeden, eletiri
kabul etmeyen kilisenin ortaya att dncenin adyd. Bu durum bilimsel faaliyetleri engellemi, zgr
dnceyi ortadan kaldrmt. Kilisenin elinde bir kiiyi dinden karmak anlamna gelen aforoz, bir kral ve
hkmdar cezalandrmak anlamndaki enterdi ve kiliseye kar gelenlerin yargland Engizisyon
Mahkemeleri vard. Ayrca kilise, para karlnda insanlarn gnahlarn balyordu. Cennet kd anlamna gelen bu belgeye Endljans deniliyordu. Yahudi dinine inananlar ise aznlk durumunda olduklarndan her trl iddet ve baskya uruyorlard. Halk eitli snflara ayrlmt. Din adamlar ve senyrler en st
snf oluturuyordu.
119

b. Afrika Ktas
slamiyetin douu srasnda Afrikann en nemli blgeleri Kuzey Afrika ile Habeistan (bugnk Etiyopya)
idi. Afrikann kuzeyi Bizans mparatorluunun denetimindeydi. Bu blgenin hkimiyeti iin Bizansllar ve
Sasaniler srekli mcadele ediyorlard. Habeistan Krallnn banda bulunan Ezana, Hristiyanlk dinini resm
din olarak kabul etmiti. Yerli halkn byk bir ksm eskiden olduu gibi putperestlie inanyordu.
c. Asya Ktas
Roma mparatorluu, Kavimler Gnden sonra Dou ve Bat Roma olmak zere ikiye ayrlmt (395).
Bizans
Dou Roma olarak bilinen Bizans mparatorluunun bakenti stanbuldu. Dou Roma en parlak dnemini
VI. yzylda Justinianos (Jstinyens) zamannda yaamt. slamiyetin douu srasnda Bizans siyasi adan
kt durumdayd, bakent stanbul karklk iindeydi. Douda Sasaniler, batda Avarlar ve Slavlarla mcadele
etmekteydi. Btn bunlara ramen slamiyetin douu srasnda en gl Hristiyan devletiydi. Bizans,
Hristiyanln Ortodoks mezhebini benimsemiti. Ortodokslarn dini lideri patrik stanbulda oturmaktayd.
Sasaniler
Asya ktasnn dier bir devleti ise Sasani mparatorluu idi. Sasaniler pek Yolu hkimiyeti iin Kk
Trklerle uzun sren savalar yapmlard. Sasaniler, Zerdtlk inancna sahiptiler. Zerdtlk inancnn
temelini iyilik ve ktlk dncesi olutururdu. yilik dncesini temsil eden Ahuramazda iin tapnak
yapyor, buralarda ate yakyorlard. Onun iin bunlara mecusi, ateperest (atee tapan) de deniliyordu.
Aada slamiyet ncesi Dnyann Genel Durumu adl etkinlikte verilen dilsiz haritada gsterilen corafi blgelerin siyasi, sosyal ve din durumlarn ilgili kutucuklara yaznz.
1. Etkinlik: SLAMYET NCES DNYANIN GENEL DURUMU

Avrupada siyasi durum: ....................................................................................................
Asyada siyasi durum: ............
...........................................................
...........................................................
Sosyal durum: ..........................
...........................................................
...........................................................
Din durum: ...............................
...........................................................
...........................................................
Sosyal durum: ......................................................................................................................

Din durum: ...........................................................................................................................
Afrikada siyasi durum: ....................................................................................................

Sosyal durum: ......................................................................................................................
Din durum: ...........................................................................................................................
Arap Yarmadasnda siyasi durum:

.......................................................................
.......................................................................
Sosyal durum: ......................................
.......................................................................
.......................................................................
Din durum: ...........................................
.......................................................................
.......................................................................
4.1. Harita: Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnn bir blmn gsteren dilsiz harita
120
4. nite
Kk Trkler
slamiyetin douu srasnda Orta Asya topraklarnn byk bir ksm Kk Trklerin egemenliindeydi.
I. Kk Trk Devleti 582 ylnda Dou ve Bat Kk Trk olarak ikiye ayrld. Daha sonra her iki Kk Trk devletine de inliler son verdi.
Bu yzylda Trklerle Araplar arasnda komuluk ilikileri yoktu. Trkler ile Araplar arasndaki ilikiler
Cahiliye devrinde pek Yolundan dolay aadaki resimde verilen minyatrde de grld gibi ticaret ile
snrlyd. Arap tccarlar aracl ile kurulan ilikiler, Trklerle Araplarn birbirini tanmasn salad. Kk
Trklerde dier devletlerde olduu gibi bir klelik anlay yoktu. Kk Trkler, Gk Tanr dinine inanyorlard.
Bu inanca gre tanr tekti ve kinatn yaratcsyd. lmden sonra yeni bir hayat balard. Bu dinde, yazl din
kaynaklar ve ruhban snf yoktu.
slamiyetten nce Araplar ve Trkler karlkl olarak hangi rnleri alp

satm olabilirler?
4.1. Resim: Trklerle Araplar arasndaki ticareti gsteren bir minyatr (slam Uygarl Ansiklopedisi, s. 30.)
Japonya
Asyann dousunda yer alan Japonyann ulusal dini Tanrlar Yolu anlamna gelen intoizmdi. Bu dinin
yannda inde yaygn olan Budizm, Teoizm ve Konfiys inanlarn da kabul etmilerdi. Japonlar imparatorlarnn gne tarafndan geldiine inanm ve imparatorlarna gnein olu unvann verilmilerdi. slamiyetin
douu srasnda Japonyann dnya zerinde siyasi bir etkisi yoktu.
Hindistan
Asyada bulunan dier bir devlet de Hindistand. Hindistanda eitli rk ve dinler olduu iin bir siyasi
birlik salanamam ve gl bir devlet kurulamamt. Siyasi birliin kurulamamasnn en nemli nedeni snf
farkna yol aan Kast Sistemidir. Hindistann en eski inanc Veda idi. Tabiat kuvvetlerine tapma esasna
dayanan bu inancn rahiplerine Brahman denilirdi. Zamanla Brahmanlarn nfuzu genileyerek Brahmanizm
ekline dnt.
in
Gneydou Asyada yer alan in, eski ve kkl bir medeniyete sahipti. in, Orta Asyann hkimiyeti iin
Kk Trklerle srekli mcadele hlindeydi. ok tanrl bir din anlaynn bulunduu inde tanrlara kurban
kesilirdi. Belli tapnaklar olmadndan ak havada veya kutsal kabul edilen yerlerde ayinler yaplrd.
Birtakm felsefi grler ortaya atan Konfiys ve Lao-Tzu (Lao-z) fikirleri daha sonra deiikliklere urayarak din hline geldi (Konfiysizm, Taoizm). inde ayrca Budizm dini de yaanyordu.
2. SLAMYETTEN NCE ARAP YARIMADASININ DURUMU

slamiyetten nce Arap Yarmadasnn o dnemdeki durumunu slam devletinin ikinci halifesi Hz. mer
yle ifade etmektedir: Tanr diye helvadan put yapar, onlara tapardk. Uzun bir yolculua ktmzda karnmz acknca, yaptmz putlar yerdik. Bunlar hatrladka glerim. Bununla beraber hibir gnah ve
suu olmayan masum kz ocuklarmz diri diri topraa gmerdik. O gnler aklma geldiinde ise oturup
alarm. (1)
_______________________
(1) www.resulullah.org.
121

Hz. merin anlattklarndan hareketle slamiyet ncesi Araplarn yaay ve din inanlaryla ilgili
neler syleyebilirsiniz?
Asya ktasnn gneybatsnda yer alan yarmadann en
nemli blgeleri Hicaz, Necid ve Yemendi. Arap Yarmadasnn
byk blm ldr. llerde ok seyrek olarak vahalar grlr.
Yarmadann yaamaya en elverili yeri gneyde bulunan Yemendi.
Yandaki fotoraftada grlen Necidin de byk bir ksm ld.
Necidde yaayan halkn geim kayna hayvanclkt. Mekke,
Medine ve Taif ehirlerinin yer ald Hicaz Blgesi zellikle ticaret yollarnn getii bir yerdi. Ayrca Mekke ve Kbenin burada
olmas nedeni ile din bir merkez konumundayd. Hz. brahim
tarafndan yaplan Kbe, Mekke ehrine din bakmdan byk bir
itibar kazandrmt. Yandaki fotorafta gsterilen Kbenin bulunduu Mekke kentinin ynetimi V. yzyl balarnda Hz. smailin
soyundan gelen Kurey Kabilesinin elindeydi. ehrin din ve idari
hayatn Kurey Kabilesi dzenlerdi. Arabistann bu corafi yaps ve doal koullar, insan topluluklar arasndaki iletiimin ok
zor salanmasna ya da hi salanamamasna yol amt. Bu iletiimsizlik, kabile yaamn dourmutu. Kabile yaam da Arabistanda siyasal birlii salayabilen gl bir devletin ortaya kmasn engelleyen nedenlerden biri olmutu. Kurulan kk krallklarda devleti gerekte kabile bakanlar ynetmekteydi. Kabile
bakanlar istedikleri kiiyi tahta karr, istemediklerini tahttan
indirirdi. Bu yzden de krallar, kabile bakanlarnn istei dorultusunda davranrd. Bu durumun etkisiyle slamiyetten nce
Arabistann kuzeyinde ve gneyinde, aadaki haritada grlen
birok kk devlet kurulmutu.
4.1. Fotoraf: Arap Yarmadasnda yer

alan Necid lnden bir grnm
4.2. Fotoraf: Mslmanlarn Kbeyi tavaf etmesini gsteren bir grnm
4.2. Harita: slamiyetten nce Arap Yarmadas (Tarih Atlas 1, s. 24.)
122
4. nite
Hz. merin anlattklarndan da anladmz gibi slamiyetten nce Araplar arasnda putperestlik inanc
yaygnd. Her kabilenin ayr bir putu vard. Kutsal kabul edilen bu putlar Kbede bulunuyordu ve Hubel, Lat,
Menat ve Uzza en bata gelenlerdi. Araplar arasnda putperestlik inannn yannda Musevilik, Hristiyanlk
ve Haniflik gibi inanlar da vard. Haniflik, Hz. brahimin getirdii ve tek ilah anlayna dayanan bir inant.
Araplarn byk bir blm gneyde Yemen, batda Hicaz Blgesindeki Mekke ve Medine dnda yandaki temsil resimde gsterildii gibi gebe (bedevi)
idiler ve kabileler hlinde yayorlard. Kabilelerin
banda eyh ya da emir denilen kiiler bulunuyordu.
Bunlar, genellikle kabilenin en yal ve deneyimli kiileri idi ve aile bakanlarndan oluan meclis tarafndan
belirleniyordu. Kabileler arasnda kan davas eksik
olmuyordu. Erkein stnlne dayanan ailede kadnlarn miras hakk yoktu. ok eliliin yaygn olduu
Arap toplumunda bedevi kadn, kentte yaayan kadna
4.2. Resim: slamiyetten nce Araplarn yaantsn gsteren temsl resim (1001 cat Dnyamzda slam Miras,
s. 129.)
gre daha zgrd. Fakat hibiri evli olduklar erkekle

eit haklara sahip deildi. slamiyetten nce kadnlarn evlenecekleri erkei seme ve ondan ayrlma hakk
yoktu. Erkek istedii zaman eini boayabiliyor ve onunla yeniden evlenebiliyordu. Ailede erkek ocuk, kz
ocuklarndan daha stn tutuluyordu.
Arabistann slamiyet ncesi sosyal yaps hakknda neler syleyebilirsiniz?
Araplar, ehre Medine dediklerinden ehirde yaayanlar da medeni olarak adlandryorlard. lde gebe olarak yaayanlara ise bedevi diyorlard. Bedevi Araplarn balca gelir kayna deve, at ve kkba hayvanlardan elde edilen rnlerdi. Tarm daha ok Yemende, Medine evresinde ve ok seyrek grlen vahalarda yaplyordu. Ticaretin merkezi ise Hicazd. Mekkeli tccarlar Uzak Doudan gelen mallar ker vanlarla
ama ve Suriye limanlarna ulatryorlard. Arabistan, Uzak Dou lkeleri ile Afrika ve Akdeniz lkeleri arasndaki ticarette bir kpr grevi yapyordu. Bu nedenle Arabistanda ticaretle uraanlar ok zengin olmulard. Ticaret yollarnn bir blm Yemenden balayp Kzldeniz boyunca uzanarak Akdeniz kylarna ularken bir blm de ran Krfezi kylarndan balayp ldeki vahalar izleyerek Mezopotamya ve Suriyenin
gneyine ulayordu. Ticaret yollar, Arabistan iin yaamsal bir nem tayordu. Bu yollar yalnzca ticaretle
uraanlar deil, gzerghlar zerinde bulunan kentleri de zenginletiriyordu.
slamiyetten nce Arabistan Yarmadasnda halkn geim kaynaklar arasnda neler yer almaktadr?
slamiyetin ortaya kt srada Arabistanda en ok konuulan dil Arapayd. Arapa, Sami dilleri ailesindendir. slamiyet ncesinde Arap Yarmadas ile snrl olan Arapa, slamiyetle birlikte geni bir coraf yaya
yayld. Baz blgelerde Aramca ve Sryanice de konuulmaktayd.
Araplar, haram aylar olarak kabul ettikleri drt ayda (zilkade, zilhicce, muharrem ve recep) sava yapmyorlard. Haram aylarda Mekke evresinde Ukaz denilen bir panayr kurup burada ticaret yapyor, spor
karlamalar ve elenceler dzenliyorlard. Kbe ziyaret ediliyor, iir yarmalar yaplyordu. Dereceye giren
iirler Kbe duvarna aslyordu. Bunlara Muallakati Seba (Yedi Ask) denirdi.
123

Temel Kavramlar
B. SLAMYETN DOUU VE YAYILII
l Biat
l El-Emin
l Ensar
l Hicret
l Hutbe
l Muhacir
l Vahiy
Hazrlk almalar
1. Mekkeli Mriklerin slam dinine tepki gstermelerinin nedenleri neler
olabilir?
2. Hz. Muhammedin, slam dinini yayarken karlat glkler neler olmutur?

Hz. Muhammed, zeki, sakin, kendinden emin, ll ve dengeli tutuma sahip, sz dinlenir, herkes
tarafndan sevilen ve takdir edilen, doruluundan ve samimiyetinden phe edilmeyen bir karaktere
sahipti. Onunla peygamberlik ncesinde ticari ilikilerde bulunanlar, ok iyi arkada olduunu, hak hususunda hatr gnl tanmadn, zerre kadar riykrlk yapmadn sylemilerdir. Yalan sylemezdi. dostdman herkes onun yalan sylemediini itiraf ederdi. Akrabalarnn hakkn gzetir, ailesiyle ilgilenir,
geimini helal yoldan kazanr, muhtalara, zayf ve gszlere yardmda bulunur, misafire ikram eder,
herkesle iyi geinirdi. (1)
Yukardaki metni dikkate aldnzda Hz. Muhammedin nasl bir kiilie sahiptir?
1. HZ. MUHAMMEDN PEYGAMBERLKTEN NCEK HAYATI

Son peygamber Hz. Muhammed, 20 Nisan 571 tarihinde Mekkede dodu. Babas Abdullah, annesi mine idi.
Hz. Muhammedin soyu Hz. brahime dayanmaktayd. Ticaretle uraan babas, Hz. Muhammed domadan
nce lmt. Hem Arapay gzel konuabilmesi hem de Mekkenin havasnn yeni doan ocuklara iyi gelmemesi nedeniyle Hz. Muhammed, Halime adl stanneye verildi. Alt yana geldiinde annesi de lnce
dedesi Abdlmuttaliple yaamaya balad. Hz. Muhammed sekiz yandayken dedesinin vefat etmesi zerine
amcas Ebu Talip, onu yanna alarak bytt.
Hz. Muhammed, ticaretle uraan amcasnn kervanlarna yardm etmeye balad. Bu kervanlarla Yemen
ve Suriyeye gidip geldi. Hz. Muhammed, amcasnn kervanyla ama giderken am ve Kuds arasndaki
Busrada Bahira adl bir rahiple karlat. Rahip, Hz. Muhammedi grdnde onun, gelecei haber verilen
son peygamber olduunu anlad. Ebu Talipe, Bu ocuk btn peygamberlerin sonuncusudur. am Yahudileri
iinde onun zelliklerini bilen ve alametlerini tanyan khinler vardr. Sen onu ama gtrme. Buradan geri
evir. diye t verdi. Ebu Talip, rahibin szne uyarak mallarn orada satt ve Mekkeye geri dnd. (2)
Hz. Muhammed, gen yana ramen doruluu ile Mekke halk arasnda byk n kazand. Doruluu
ve gvenilir biri olmas sebebiyle kendisine Muhammed-l Emin unvan verildi. Hz. Muhammedde gzel
huylarn tm vard. Tavrlar, hareketleri, doruluu, yardmseverlii ile herkese kendini kabul ettirmiti.
Putlara tapmann yanl olduunu aka sylerdi. Mekkede zulme ve hakszla urayan insanlarn haklarn
ve mallarn korumak amacyla kurulmu olan Hilful-Fdul Cemiyetine katlmt.
Hz. Muhammed, peygamber olmadan nce Hz. Haticenin kervan ile ticaret yapyordu. Hz. Hatice,
Kureyin nde gelenlerinden biriydi ve gen yata dul kalmt. evresinin tavsiyesi zerine Hz. Muhammedi
kendi ilerinin ynetimi ile grevlendirmiti. Birbirlerini tandktan sonra Hz. Muhammed 25 yanda iken
Hz. Hatice ile evlendi. Bu evlilikten ocuklar oldu. Fakat Hz. Fatma dndaki dier ocuklar kk yalarda
ld.
_______________________
(1) brahim Saram, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, s. 79.
(2) Zekeriya Kitap, Yeni slam Tarihi ve Trkistan, s. 98.
124
4. nite
Aada verilen Kbenin Hakemlii adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
2. EtkinliK: KBENN HAKEML

Resulullah otuz be yalarndayd. Kureyliler, Kbeyi tamir ediyordu. Zaman zaman Hz. Muhammed
de alyor, onlarla birlikte ta tayordu. Kbenin tamiri bitip sra Hacerl-Esved (Kara Ta)i yerine koymaya gelince kabileler arasnda tartma kt. Ta yerine koyma erefi kime ait olacakt? Tartma byd,
nerede ise aileler birbirine girecekti. Sonra birisi bir teklifte bulundu. Kbeye eybe kapsndan ilk gelen
hakem olacak ve o ne derse herkes onu kabul edecekti. lk gelen Hz. Muhammed oldu. Btn kabileler buna
sevindiler. Muhammed emin bir kimsedir, onun hakemliine razyz. dediler. Durumu kendisine arz ederek
hakemliini istediler. Hz. Muhammed, kabul etti, hrkasn yere serdi. Hacerl-Esvedi zerine koydu ve:
Her aileden birer kii ucundan tutsun. dedi. Hep beraber ta kaldrp konulaca yere getirdiler. Hz.
Muhammed de ta bizzat kendi eliyle alp yerine yerletirdi.
Hasan Karakse, Ortaa Tarihi ve Uygarl, s. 9.
(Dzenlenmitir.)
Hz. Muhammedin gvenilir kiilii, etkinlikte anlatlan olayda Kureyliler ile Mekkeliler arasndaki bara nasl bir katk salamtr?
2. HZ. MUHAMMEDN PEYGAMBERL

Hz. Muhammed, ya ilerledike ticaret ilerinden uzaklamaya, zamannn byk bir ksmn tek bana
ve insanlardan uzak bir ekilde geirmeye balad. Dnmek ve kendi kendine ibadet etmek iin yanda grseli verilen Mekke yaknndaki Nur Danda bulunan Hira Maarasna
gidiyor, burada gnlerce kalyordu. Hz. Muhammed, krk yanda Ramazan
aynn 27. gecesi yine Nur Dandaki Hira Maarasndayken kendisine
Cebrail adl bir melek tarafndan ilk vahiy geldi. Bu vahiyde Yaratan
Rabbinin ad ile oku. O, insan bir kan phtsndan yaratt. Oku, senin
Rabbin en byk kerem sahibidir: Ki o, kalemle (yazmay) retendir.
nsana bilmediini retti. (1) (Alak Suresinin ilk be ayeti) deniliyordu.
Hz. Muhammed, korku ve heyecan iinde evine geldi. Bandan
geenleri Hz. Haticeye anlatt. Daha sonra ikisi birden Hz. Haticenin
amcasnn olu Varaka Bin Nevfelin yanna gittiler. Varaka, Tevrat ve ncil
hakknda geni bilgi sahibiydi. Hz. Muhammedi dinledikten sonra Mjde
ey Muhammed! Meryemin olu sann haber verdii son peygambersin.
Sana gnderilen melek, Musaya da gelen Cebraildir. dedi.
4.3. Fotoraf: Hira Maarasndan
Cebrail, ilk vahiyden sonra yl grnmedi. Bu durum Hz. bir grnm (Mekke)
Muhammedde byk bir znt yaratt. Sonunda bir gn Cebrail tekrar
geldi. Bu kez kendisine Ey sarnp brnen peygamber! Kalk, insanlar uyar, Rabbini ycelt. (Mddesir
Suresinin ilk ayeti) deniliyordu. Bu ayetle Hz. Muhammedin peygamberlik grevi balam oldu. Hz.
Muhammed, insanlar slam dinine davet etmeye balad. Kendisine ilk olarak ei
Hz. Hatice inand. kinci olarak amcasnn olu Hz. Ali, daha sonra azad ettii klesi Zeyd ve Hz. Muhammedin
yakn arkada Hz. Ebu Bekir Mslman oldular. slam tarihinde bu kiilere lk Mslmanlar denilmektedir.
lk Mslman olan kiilerin toplumdaki konumu gz nne alndnda bu durum slam dininin hangi
zellii ile aklanabilir?
3. MSLMANLARA BASKI BALIYOR

nceleri slamiyeti gizlice anlatan Hz. Muhammed, Allahtan gelen emirle slam dinini aktan yaymaya
ve putlara tapnmann yanlln anlatmaya balad. Puta tapan mrikler ilk zamanlar Hz. Muhammedin
bu davetine ses karmadlar. Zira bu dinin Mekkede kabul grmeyeceini dnyorlard. Oysaki,
_______________________
(1) Martin Lings, Hz. Muhammedin Hayat, s. 15.
125

Hz. Muhammedin getirdii dnceler, insanlar arasnda rabet gryor ve her yerde konuuluyordu. Bu
durum Mekkeli mrikleri fkelendirdi. Mrikler slamiyete kar tavr alarak Mslmanlara bask ve iddet
uygulamaya, onlarla her trl ticari alverii kesmeye, onlar toplumdan tecrit (dlanma, yalnzla terk
etme) etmeye baladlar. Bu basklar sonu vermeyince bu kez Hz. Muhammedin amcas Ebu Talipten yeenini peygamberlikten vazgeirmesini istediler. Bunun karlnda ona devlet bakanl, ykl miktarda mal
ve para vereceklerini ifade ettiler. Hz. Muhammed bu teklifleri reddetti ve onlara Allaha andolsun ki, benim
bu yolu brakmam iin gnei sa elime ay da sol elime verseler, Allah dinini zafere ulatrmadka veya ben
bu yolda harap olmadka brakmam. (1) cevabn verdi.
Hz. Muhammedin peygamberlikten vazgemesini isteyenlere kar verdii cevab deerlendirdiinizde
neler syleyebilirsiniz?
Hz. Muhammedin bu cevab zerine mrikler, Mslmanlara uyguladklar bask ve ikenceleri artrdlar, baz Mslmanlar ehit ettiler. Mriklerin eziyetleri ekilemez hle gelince Mslmanlar Mekkeden g
etmek istedi. Hz. Muhammed, baz Mslmanlarn Habeistana g etmesine izin verdi. Mslmanlardan
nce on alt, daha sonra doksan kii Habeistana g etti (615 ve 616). G edenler arasnda yallar, kadn ve
ocuklar da vard. Bunlar savunmasz, hibir kabile destei olmayan kiilerdi.
Mslmanlarn Habeistana hicret ettii yllarda Hz. mer ve Hz. Hamza Mslman oldular. Mslmanlarn saysnn giderek artmas zerine mrikler, btn Mslmanlar ile grmeyi, ticaret yapmay yasakladlar. Mriklerin bu boykotu yl srd. 619 yl Hz. Muhammed iin olduka zntl geti. nk bu yl
iinde nce ei Hz. Haticeyi daha sonra da amcas Ebu Talipi kaybetti. Bu nedenle sz edilen dnem Hzn
Yl olarak anlr.
4. HCRET VE MEDNE SLAM DEVLET

Hz. Muhammed, her yl hac mevsiminde Mekkeye gelen kabilelerle grerek onlar slamiyete davet
ediyordu. 619 yl hac mevsiminde Kbeyi ziyarete gelen alt Medineli ile Akabe denilen yerde karlaan
Hz. Muhammed onlar slamiyete davet etti. Medineliler de slamiyeti kabul ettiler. Hz. Muhammed 621 ve
622 yllarnda Medinelilerle iki grme daha yapt. Bu grmelere I ve II. Akabe Biatlar denir (I. grmede 12, II. grmede 75 kii Mslman olmutur.). Bu kiiler her zaman Hz. Muhammede bal olacaklarna ve onun szlerini tutacaklarna yemin ettiler. Belli bir sre sonra Mekkedeki Mslmanlarn yaam
artlarnn iyice zorlamas zerine Hz. Muhammed onlarn Medineye g etmelerine izin verdi.
slamiyetin giderek yaylmasndan ve nemli ticaret merkezlerinin Mslmanlarn eline gemesinden
endie duyan Mekkeli mrikler, Hz. Muhammedi ldrmeyi kararlatrdlar. Kan davas olmamas iin her
kabileden bir kii grevlendirdiler. Mekkeli mriklerin planlarn gerekletirecei gece Hz. Muhammed
Hz. Ebu Bekirle birlikte Medineye doru yola kt (622). Hz.
Muhammed ve Hz. Ebu Bekir, Mekke yaknlarndaki Sevr
maarasnda gn saklandlar. Mriklerin takiplerini ve
kurduklar pusular boa karan Hz. Muhammed ve Hz. Ebu
Bekir, Medineye bir saat mesafede olan Kubaya ulatlar.
Burada ilk mescidi ina ettiren Hz. Muhammed, ilk cuma
namazn kld. Oradan yandaki fotorafta gsterilen
Medineye geldi. Medine halk kendisini sevin, heyecan ve
byk bir cokuyla karlad.
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye yapt bu g
slam tarihinde Hicret olarak adlandrlmaktadr. Hicret asla
4.4. Fotoraf: Gnmzdeki Medine ehrinden
bir ka deildir, nceden dnlm ve hesaplanm bir
bir grnm
harekettir.
_______________________
126
4. nite
Hicretle birlikte ilk slam devletinin temelleri atld. Medineye yerleen Mslmanlar rahat bir ortama kavutu ve slamiyeti Medine dna yaymaya baladlar. Hicret olay daha sonra Hz. mer dneminde oluturulan hicri
takvimin balangc oldu. Mslmanlar Medinede Mescidi Nebi adn verdikleri bir mescit yaptlar. badet iin
kullanlan bu mescit hem nemli konularn konuulduu ve kararlarn alnd bir yer hem de yeni kurulan slam
Devletinin ynetim merkezi hline geldi. Daha nceki ad Yesrib olan Medineye peygamber ehri anlamna gelen
Medinetn Nebi ad verildi. Mekkeden Medineye g eden Mslmanlara muhacir, Medinenin yerlisi olan
Mslmanlara da yardm eden anlamna gelen ensar denildi. Muhacir ve ensar, din kardei ilan edildi. Ensarlar,
mallarnn byk bir ksmn muhacirlerle paylat. Hz. Muhammed Medineye gelince nce Mslmanlar arasnda
Kardelik, daha sonra burada yaayan Yahudilerle Vatandalk Antlamas imzalad.
Aada verilen slamda Kardelik adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
3. Etkinlik: SLAMDA KARDELK

Hz. Muhammed, Mekkeden Medineye hicret ettii zaman orada iki byk Arap kabilesi (Evs ve
Hazrec kabileleri) yayordu. Bu iki kabile cahiliye dneminde birbiriyle uzun sren savalar yapmt.
Hz. Muhammed daha balangta slamda kardelik esasn getirmi ve bunu birbirlerine miras olma
hususunda akrabalk ba kadar kuvvetli klmt. Mslmanlar Medineye hicret edince aralarndaki
kardeliin snrlar geniledi. Hz. Muhammed, Mekkeden g eden Mslman (muhacir)larla, Medineli
Mslman (ensar)lar arasnda kardelik tesis etti. Bu kardeliin gayesi, Mekkede her eylerini brakarak
Medineye gelen, dinleri uruna vatanlarn terk eden muhacirleri desteklemek, maddi skntlarn bir lde de olsa haetmeye almak, yurtlarndan ayr dmenin vermi olduu gariplii ve mahzunluu
gidermekti. Medinede 186 aile birbiriyle karde hle geldi. Bu anlay slam medeniyetinin temelini oluturan en gl badr.
www.diyanet.gov.tr
(Dzenlenmitir.)
1. Hicret olay ile birlikte slam toplumunda ne gibi bir deiim yaanmtr?
2. Mslmanlarn karde ilan edilmesi ne gibi sonular meydana getirmi olabilir?
Aada verilen Medine Szlemesi adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
4. Etkinlik: MEDNE SZLEMES

Hicretten sonra Medine halk u ana gruptan meydana geliyordu:
t.VIBDJSWFFOTBSEBONFZEBOBHFMFO.TMNBOMBS
t#FOJ,BZOVLB #FOJ/BEJSWF#FOJ,VSFZ[BEBONFZEBOBHFMFO:BIVEJMFS
t)FO[.TMNBOPMNBN"SBQMBSWFTBZMBSB[PMBO)SJTUJZBOMBS
Hz. Muhammed, Medinede yaayanlarla bir szleme yapt. Bylece dilleri, dinleri, kltrleri farkl olan
ancak ayn topraklar zerinde yaayan insanlarn, uymalar gereken evrensel kurallar bu szlemeyle ortaya
koydu. Bu szleme Medine Szlemesi (Vesikas) olarak bilinir ve bir anayasa nitelii tar.
47 maddeden oluan Medine Szlemesinin baz maddeleri unlardr:
t#JSTBMESPMEVVUBLEJSEF.FEJOFIFQCFSBCFSTBWVOVMBDBLUS
t.TMNBOMBSWF:BIVEJMFS.FLLFMJNSJLMFSMFJUUJGBLZBQNBZBDBLMBSES
t)[.VIBNNFEJOJ[OJPMNBEBOIJLJNTFTFGFSFLNBZBDBLUS
t)FSUPQMVMVLCJSCJSJOJOIBLMBSOBTBZHHTUFSFDFLUJS
t:BIVEJMFSLFOEJEJMMFSJOEFTFSCFTUPMBDBLMBSES
www.diyanet.gov.tr
(Dzenlenmitir.)
1. Medine Szlemesi neden bir anayasa zellii tamaktadr?

2. Farkl dinlere mensup insanlarn bir arada yaamasn salayan unsurlar nelerdir?
127

5. HZ. MUHAMMED DNEM SYAS OLAYLARI
Hz. Muhammed ve Mslmanlar Medineye hicret ettikten sonra yaplan seferler ve savalar nce Arap
Yarmadasn, daha sonra tm dnyay etkilemeye balad. slamiyetin hzla yaylmasn ve dnya tarihinde
yeni bir sayfa almasn salayan bu olaylar unlardr:
a. Bedir Sava (624)
Mslmanlarla Mekkeliler arasnda yaplan ilk savatr. Medinenin gneybatsnda, Mekke-am ticaret yolu
zerinde bulunan, yanda fotoraf verilen Bedir kuyusu
evresinde yapld iin Bedir Sava adn ald. Hicretten
sonra slamiyetin Medinede hzl bir ekilde yaylmaya balamas
ve
zellikle
Mekke-am
ticaret
yolunun
Mslmanlarn kontrolne gemesi Mekkeli mrikleri

ekonomik ynden tehdit etti. Bu duruma son vermek isteyen mrikler hazrlklara balad. Mslmanlar glerini
gstermek ve Mekkede kalan mallarnn karln almak
iin Ebu Sfyan ynetiminde amdan Mekkeye dnen
4.5. Fotoraf : Bedir Savann yapld gnmzdeki

Bedir Kuyusundan bir grnm
byk bir ticaret kervann ele geirmek istediler. 313 kiilik bir ordu kuran Mslmanlar ile 950 kiiden oluan
Mekkeli mrikler kar karya geldi. Yaplan sava, Mslmanlarn zaferi ile sonuland.
Bedir Sava, Mslmanlarn kazand ilk asker baar oldu. Bu baar, Mslmanlarn kendilerine ve
Hz. Muhammede olan gvenlerini artrd. Tutsak alnanlardan kurtulu paras (fidyey-i necat) deyenler ve on
Mslman ocua okuma yazma retenler serbest brakld. Ele geirilen ganimetin bete drd savaa katlanlar
arasnda eit olarak paylatrld. Bete biri ise Hz. Muhammed tarafndan Medinedeki yoksullara datld. Bylece
slam sava hukukunun esaslar ortaya kt. Hz. Muhammed, Kaynuka Yahudilerini Medine Szlemesine
uymadklar iin Bedir Savandan sonra Medineden kard.
Hz. Muhammedin mriklerden bazlarn Mslmanlara okuma yazma retmeleri karlnda serbest brakmas onun hangi ynn gsterir?
b. Uhud Sava (625)
Bedir yenilgisinin cn almak isteyen Mekkeliler, bu kez 3000 kiilik bir orduyla Medine zerine yrd. Hz. Muhammed, Medinede kalp savunma sava yapmak dncesindeydi. Bedir Savana katlmam
gen Mslmanlar ise Medinenin dnda savamak istediklerini Hz. Muhammede bildirdiler. Medineli Mslmanlarla Mekkeliler, yanda fotorafn grdnz Uhud
Da eteklerinde karlat. Mslmanlar balangta
Mekkelilere kar stnlk kurdu ancak oku birliklerinin savan kazanldn dnerek yerlerini terk etmeleri zerine Mekkeliler yeniden saldraya geerek stnl ele geirdiler. Hz. Muhammedin de yaraland bu
savata Hz. Hamza ve Mslmanlarn nde gelen kiileri
4.6. Fotoraf: Uhud Savann yapld Uhud
ehit oldu.
Dandan bir grnm
128
4. nite
Bu yenilgi Mslmanlar arasnda bir sre zntye neden oldu. Mekkelilerle i birlii yaptklar iddia
edilen Medinedeki Yahudi Ben-i Nadir Kabilesi, mal varlklarna el konularak Haybere srld. Bu sava
Hz. Muhammedin szlerinin dinlenmemesi ve ona gre hareket edilmemesinin ortaya kard sonular
gstermesi bakmndan ok nemlidir.
Uhud Savan komutan-asker ilikisi asndan deerlendirdiinizde neler syleyebilirsiniz?
c. Hendek Sava (627)

Uhud Savan kazanan Mekkeliler, Mslmanln daha fazla yaylmasn nlemek amacyla kendilerini
destekleyen kabilelerle birlikte byk bir ordu hazrlayarak 627 ylnda yeniden Medineye doru harekete
getiler. Mekkelilerin saldr hazrln haber alan Hz. Muhammed, Medinede kalmann ve ehri savunmann
en doru yol olduuna karar verdi. Bu amala Medinenin saldrya ak ynne, Selman- Farisinin tavsiyelerine uyarak insanlarn geemeyecei genilikte hendekler kazdrd. Mslmanlar bu savata Arabistanda ilk
kez grlen bir savunma sistemi uyguladlar. Medine nne gelen Mekkeliler, bu savunma durumunu grnce ardlar. Hendei aamaynca ok atmakla yetinerek bir ay beklediler. Sonunda yiyecek skntsnn balamas ve kum frtnasnn kmas nedeniyle kuatmay kaldrarak Mekkeye geri dndler. Bu olaydan sonra
Medineye yakn yerlerde yaayan Arap kabileleri arasnda Mslmanln yaylmas hzland. Mekkeliler bir
daha Mslmanlara saldrda bulunmadlar. Medinede Mslmanlarla eit haklara sahip olan Yahudilerin bir
blm Medinenin savunmasna katlmamt. Mekkelilerle i birlii yapan Yahudi topluluklarndan Ben-i
Kureyza kabilesi Medineden kartld. Bu sava, Mekkelilerin son saldr sava olmas asndan nemlidir.
Hz. Muhammedin, hendek kazma krini ortaya atan Selman- Farisinin dncesini kabul etmesi
onun hangi zelliini gstermektedir?
. Hudeybiye Bar (628)

Hendek Savandan sonra Hz. Muhammed ve Mslmanlar Kbeyi ziyaret etmek istediler. Bu amala
1500 kiiyle yola ktlar. Mekkeliler, Hz. Muhammed ve beraberindekilerin Mekkeye saldracaklar sylentisi
zerine savaa hazrlandlar. Hudeybiye yaknlarna gelince Hz. Muhammed, Hz. Osman Mekkelilere gndererek amalarnn sadece Kbeyi ziyaret etmek olduunu bildirdi. Mekkeliler aralarnda grerek bar yapmaya karar verdiler. Mekkeden gelen bir eli ile Hz. Muhammed arasnda bir antlama imzaland. Hudeybiye
Kuyusu banda yaplan bu antlamaya gre;
1. Mslmanlar o yl Kbeyi ziyaret etmeden geri dnecek , bir yl sonra oray ziyaret edecek fakat
gnden fazla kalmayacaklar,
2. Mslmanlar ile Mekkeliler arasnda on yl sreyle sava yaplmayacak ,
3. Medinedeki Mslmanlardan Mekkeye snanlar Medineye dnemeyecek, fakat yeni Mslman
olan bir Mekkeli Medineye geldiinde tekrar Mekkeye dnebilecek,
4. Arap kabileleri Mekkelilerin ya da Hz. Muhammedin korumas altna girebilecek ama iki taraf da bu
kabilelere asker yardmda bulunmayacaktr.
129

Hudeybiye Antlamas ilk bakta Mslmanlarn aleyhine gibi gzkmesine ramen ksa srede
Mslmanlarn lehine neticeler vermeye balad. Mekkeli mrikler Mslmanlarn varln hukuken tanm
oldu. Mslmanlar, dinlerini rahata yayma frsat elde etti. Halid Bin Velid ve Amr bnl As gibi Mekkenin
nde gelenleri Mslman oldu.
Hudeybiye Antlamasnn nc maddesine, Mslmanlarn nde gelenlerinin kar kmasna ramen Hz. Muhammedin byle bir maddeyi kabul etmesinin sebepleri sizce neler olabilir?
d. Hayber Kalesinin Fethi (629)
Medineden karlan Yahudilerin Hayber Kalesine yerlemeleri ve Suriye ile yaplan ticareti engellemeleri nedeniyle yandaki fotorafta grlen Hayber Kalesi Mslmanlarca kuatld. Kuatma sonucunda kale ele geirildi. Bylece Medine-Suriye
ticaret yolu kontrol altna alnd. Yahudiler, Mslmanlar iin bir tehlike olmaktan karld. Kaledeki
Yahudilerin vergi vermek artyla burada yaamalarna izin verildi.
4.7. Fotoraf: Hayber Kalesinden bir grnm
e. Mute Sava (629)

Hz. Muhammed, Suriyedeki Hristiyan Gassanileri slama davet iin Haris B. Umeyri eli olarak gnderdi. Gassaniler, Bizans mparatorluundan aldklar destekle eliyi ldrdler. Bunun zerine Mslmanlar
3000 kiilik bir ordu hazrladlar. Zeyd Bin Harisenin komutan olarak tayin edildii orduda ayrca Cafer B. Ebi
Talip, Abdullah B. Revaha ve Halid B. Velid de grevlendirilmiti. Gassanilere yardm etmek isteyen Bizans,
Mslman ordusundan daha byk bir ordu oluturdu. ki ordu Mutede kar karya geldi. Yaplan savata
nemli kayplar veren ve byk komutann kaybeden slam ordusunu Halid Bin Velid toparlad. zledii
taktikle saldrya geen Halid Bin Velid, Bizans ordusunu pskrtmeyi ve ordusunu Medineye geri getirmeyi
baard. Hz. Muhammed bu baarsndan dolay kendisine Seyfullah (Allahn Klc) unvann verdi. Mute
Sava, Mslmanlarla Bizans mparatorluu arasnda yaplan ilk sava olmas asndan nemlidir.
f. Mekkenin Fethi (630)
Hudeybiye Antlamasna gre Arap kabileleri
Mekkelilerin ya da Mslmanlarn korumas altna
girecek ama her iki taraf da bu kabilelere asker yardmda bulunmayacakt. Ancak Mekkeliler, bu kabileler arasnda kan savata bir tarafa asker yardm
yaparak antlamay bozdular. Bu da yandaki fotorafta grlen Mekkenin fethi iin uygun bir ortam
yaratt. Hz. Muhammed bir ordu ile Mekke zerine
yrd. Mslmanlar ciddi bir direnile karlama-
4.8. Fotoraf: Gnmzdeki Mekke ehrinden bir grnm
130
4. nite
dan kenti ele geirdiler. Hz. Muhammed Kbeyi putlardan temizledi ve genel af ilan etti. Bu savatan sonra
Mekkelilerin byk bir blm Mslman oldu. Mslmanlar Mekkenin fethi ile ticaretin denetimini ellerine geirdikleri iin ekonomik olarak glendiler.
Hz. Muhammedin Mekkede genel af ilan etmesi onun hangi ynn gsterir?
g. Huneyn Sava ve Taif Seferi (630)
Mekkenin fethinden sonra putperest Arap kabileleri Mslmanlara saldrmak amacyla Huneyn denilen
yerde toplandlar. Mslmanlar burada yaplan sava kazandktan sonra Taif ehrini kuattlar. Bu seferden
sonra Taifliler kendiliinden Mslman oldular.
. Tebk Seferi (631)
Araplarn tamamna yaknnn Mslman olmas ve Mslmanlarn gittike byk bir g hline gelmesi Bizans mparatorluunu endielendiriyordu. Byk bir Bizans ordusunun Arabistan zerine sefere kt
sylentisi zerine Hz. Muhammed de byk bir orduyla Tebke kadar gitti. Haberin aslsz olduunu renince geri dnd. Hz. Muhammedin bu son seferi Bizansa bal Gassanilerin Mslman olmalarn salad,
Suriyedeki baz kabilelerle anlama yapld.
6. VEDA HACCI VE HZ. MUHAMMEDN VEFATI

Hz. Muhammed, 632 ylnda hac iin
Medineden Mekkeye geldi. Kbe yaknnda toplanan Mslmanlara son kez
seslendi. Onlara, Sizleri bir daha grp
gremeyeceimi bilemem. diyerek veda
ettii iin Peygamberin bu haccna Veda
Hacc, yapt konumaya da Veda Hutbesi denir.
Hz. Muhammed, 632 ylnda Medinede vefat etti. Vefat ettiinde hicri yla
gre 63, gne ylna gre 61 yandayd.
Medinede bugn Mescid-i Nebev diye
anlan yanda fotorafta grlen mescidin,
Ravza-i Mutahhara adyla bilinen, cennet
4.9. Fotoraf: Mescid-i Nebeviden bir grnm (Medine)
bahesi anlamna gelen blmne defnedildi. Vefat Mslmanlar arasnda byk bir aknlk yaratt. Hz. Ebu Bekir, heyecan ve znt ierisinde
bulunan Mslmanlara yle dedi: Ey insanlar! Kim Muhammede tapyorsa gerekten Muhammed lmtr.
Kim Allaha tapyorsa gerekten Allah diridir ve lmez.(1)
Hz. Muhammed dneminde btn Arabistan slam dinini kabul etmitir. Yine onun dneminde Kuran-
Kerimin tm ayetleri inmitir.
_______________________
131

Aada verilen Hz. Muhammed Dnemi balkl etkinlii yapnz.
5. Etkinlik: HZ. MUHAMMED DNEM

Aada Hz. Muhammed dnemindeki nemli olaylar ve gelimelerin kronolojisi verilmitir. Bu
olay ve gelimelerin numaralarn tarih eridi zerindeki noktal blmlere doru bir ekilde sralayarak olaylarla tarihleri eletiriniz.
(.......)
(.......)
(.......)
(.......)
(.......)
(.......)
(.......)
(.......)
571
610
615
622
624
625
627
628
(.......)
(.......)
(.......)
(.......)
629
630
631
632
1. Bedir Sava
5. Hicret
9. lk Vahiy Gelii
2. Hudeybiye Antlamas
6. Hayberin Fethi
10. Hz. Muhammedin Vefat
3. Hendek Sava
7. Mekkenin Fethi
11. Tebk Seferi
4. Hz. Muhammedin Doumu
8. Uhud Sava
12. Habeistana g
Aada verilen Hz. Muhammedin Veda Hutbesi adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
6. Etkinlik: HZ. MUHAMMEDN VEDA HUTBES

Hz. Muhammed, 632 ylnda ailesi ve kalabalk bir Mslman grubuyla hac grevini yerine getirmek iin Mekkeye gitmitir. Bu hac srasnda 100.000 kiiden fazla bir toplulua hitaben bir hutbe okumutur. Hz. Muhammedin bu hutbesi slam
tarihinde Veda Hutbesi olarak adlandrlr. Veda Hutbesi, dnyada insan haklarna ynelik ilk belgelerden biridir. Aadaki
metin Veda Hutbesinden ksaltlarak alnmtr.
... Ashabm! Kimin yannda bir emanet varsa onu hemen sahibine versin. Cahiliye devrinde gdlen kan davalar tamamen kaldrlmtr. Szm iyi dinleyiniz ve iyi belleyiniz. Mslman Mslmann kardeidir. Ve bylece btn Mslmanlar
kardetir. Bir Mslmana kardeinin kan da mal da helal olmaz. Ne zulmediniz ne de zulme uraynz.
nsanlar! Kadnlarn haklarn gzetmenizi ve bu hususta Allahtan korkmanz tavsiye ederim. Siz, kadnlar Tanr
emaneti olarak aldnz. Sizin kadnlar zerinde hakknz, onlarn da sizin zerinizde haklar vardr.
Ey insanlar! Hepiniz Ademin ocuklarsnz. Adem ise topraktandr. Arapn Arap olmayana, Arap olmayann da Arap
zerine stnl olmad gibi krmz tenlinin siyah tenliye, siyah tenlinin de krmz tenliye bir stnl yoktur. Sulu, kendi
suundan baka su ile sulanamaz. Baba, olunun suu zerine, olu da babasnn suu zerine sulanamaz.
Doutan gnmze Byk slam Tarihi, C 1, s. 242, 243.
(Dzenlenmitir.)
1. Sizce Veda Hutbesindeki hangi ifadeler evrensel zellikler tamaktadr?

2. Hz. Muhammedin rkla kar olduunu gsteren szlerini syleyiniz.
3. Ne zulmediniz ne de zulme uraynz. sznden neler anlyorsunuz?
4. Hz. Muhammed, insanlardan kadn haklarna titizlikle uyulmasn neden istemitir?
5. Hz. Muhammedin kiisel haklar ve eitlik konusundaki grleri nelerdir?
132
4. nite
Temel Kavramlar
C. DRT HALFE DNEM (632-661)
l Beytl Mal
l Halife
l Harici
l kta
l Ordugh
l Ridde
l Sddk
Hazrlk almalar
1. Hz. Muhammedin vefatnn ardndan slam Devleti yneticilerinin
ibana nasl getiklerini aratrnz.
2. Kuran- Kerimin kitap hline getirilmesinin gerekeleri nelerdir?
Aratrnz.

Hz. Muhammed hayattayken kendisinden sonra kimin devlet bakan olacan belirlememiti. Bu
nedenle Hz. Muhammedin vefatndan sonra yerine kimin halife olaca konusu tartmalara neden oldu.
Baz Mslmanlar Hz. Muhammedin cenaze ileriyle urarken baz Mslmanlar da Hz. Muhammedin
yerine slam Devletini kimin yneteceini belirlemeye alyorlard. Durumu renen Hz. Ebu Bekir ve
Hz. mer, Mslmanlarn topland yere gittiler. Sz alan Hz. mer heyecanla Hz. Ebu Bekire dnerek
Sen Allahn resulnn emriyle Mslmanlara namaz kldrdn. Ona hepimizden daha yakndn. Biz seni
halife kabul ediyoruz. dedi. Dier Mslmanlar da Hz. merin bu dncelerine katldlar ve Hz. Ebu
Bekir birinci halife ilan edilmi oldu. Hz. Ebu Bekirden sonra srasyla Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali
seimle halife oldular. slam tarihinde bu yeni dneme Drt Halife veya Hlefa-i Raidin (Byk Halifeler)
Devri denir (632-661).
1. Hz. Ebubekirin ilk halife seilmesinde etkili olan sebepler nelerdir?
2. Drt halifenin seimle ibana gelmesi size hangi ynetim anlayn hatrlatmaktadr? Neden?
Drt Halife Dneminde insanlarn her bakmdan eit olduu ilkesine nem verilmitir. Soy, kabile ve zenginlie dayal ayrcalklar olumasna izin verilmemitir. Bu dnemde slam dininin hkm srd snrlar
genilemi, Hristiyan ve Yahudilerin durumu ve haklar slam hukukuna gre belirlenmitir. Bu kiiler hara
ve cizye denilen vergileri demeleri kouluyla devletin koruyuculuundan ve yurttalk haklarndan yararlanmlardr.
1. HZ. EBU BEKR DNEM (632-634)

Hz. Muhammed, lakab Sddk olan Hz. Ebu Bekirden sz ederken O ne sylyorsa dorudur. derdi.
Halife seilen Hz. Ebu Bekir Sizin en iyiniz olmadm hlde sizin zerinize hkim oldum. Eer doru yaparsam bana yardm edin, eer yanl yaparsam beni dorultun. Hakka samimiyetle sayg gstermek ballktr,
hakka saygszlk ise ihanettir. (1) diyerek nasl bir ynetim istediini ifade etmitir.
Hz. Muhammedin vefat zerine Arabistanda birtakm sorunlar kt. Bu dnemde baz kiiler peygamberliklerini ilan ederken baz kiiler de zekt vermek istemiyordu. Hz. Ebu Bekir zaman kaybetmeden peygamberliklerini aklayanlar zerine ordu gndererek Yemen ve evresinde yaanan yalanc peygamberler
sorununu zmledi.
slamiyeti itenlikle benimsemedikleri hlde, sadece Hz. Muhammedin kiisel otoritesi ile slamiyete
bal grnen birok kabile vard. Bu kabileler, Hz. Muhammedin lmn frsat bilerek zekt vermemeye ve
slamiyetten ayrlmaya baladlar. slamiyetten ayrlan bu kabilelerin yeniden slamiyete katlmalar saland.
slam tarihinde bu olaya ridde (dinden dnenler) olay denilir.
_______________________
(1) Martin Ligns, Hz. Muhammedin Hayat, s. 372.
133

Hz. Ebu Bekir, lkedeki din birlii saladktan sonra
slamiyeti yaymak amacyla Bizans ve Sasaniler zerine
ordular gnderdi.
Irak zerine yaplan seferde Sasani ordusunu yenen
Mslmanlar Dicleye kadar olan Irak topraklarn ele
geirdi. Halid Bin Velid komutasndaki slam ordusu Suriye
topraklarna girdi. Bizans mparatorluu Yermuk Savanda
yenilgiye urad.
Hz. Ebu Bekir dnemindeki dier bir gelime ise
Kuran- Kerimin ayetlerinin toplanarak kitap hline getirilmesi oldu. Bylece Kuran- Kerim gnmze kadar hi
deimeden geldi.
4.10. Fotoraf: El yazmas Kuran- Kerim
Hz. Ebu Bekir dnemi, Hz. Muhammedin vefatndan sonra Arabistan Yarmadasnn din ve siyasi birliinin salamas bakmndan nemlidir.
Aada verilen Hz. Ebu Bekirin Tavsiyeleri adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
7. Etkinlik: HZ. EBU BEKRN TAVSYELER

Hz. Ebu Bekir Suriyeye gnderdii orduyu uurlarken komutan Usameye u tavsiyede bulunmutur:
Davanza ihanet etmeyin. Savata bile insaftan ayrlmayn. ocuklar, yallar, kadnlar ldrmeyin,
zulmetmeyin. Hurma ve dier meyve aalarn; koyun, kei ve dier hayvanlar, yeme dnda bir amala
kesmeyin, telef etmeyin. Kiliselerde ibadete ekilenlere rastlarsanz onlar ibadetleri ile babaa brakn.
Hz. Ebu Bekirin komutan Usameye tavsiyeleri dikkate alndnda onun kiisel zellikleri ile
ilgili neler sylenebilir?
2. HZ. MER DNEM (634-644)

Hz. Ebu Bekir 634 ylnda vefat etti. Hz. Ebu Bekirin nerisi zerine Hz. mer halife seildi. Hz. mer,
adalet ve doruluu ile tannan bir halifeydi. Frat kysnda bir deve helak olursa, Allah bunu mer ailesinden
sorar diye korkarm.(1) diyen Hz. mer, adaleti titizlikle uygulamtr.
8. Etkinlik
Hz. merin Adalet mlkn temelidir. sznden neler anladnz belirten bir kompozisyon yaznz.
Hz. mer dneminde nemli fetih hareketleri olmu, slm Devletinin snrlar genilemi ve slamiyet
en parlak devrini yaamtr. Yaplan fetih hareketlerini birlikte inceleyelim.
a. Suriyenin Fethi
Hindistandan balayarak Arabistandan geen ticaret yollarnn son bulduu yer Suriye idi. Suriyeye
sahip olan devlet, n Asya ticaretini de denetimi altna alyordu. Suriyenin alnmasnn ticari nemini kavrayan Hz. mer, Bizans ordular ile savaarak Suriye ve Filistini ele geirdi (636 Ecnadin Sava). Bylece Mslmanlar, Dou Akdeniz ticaretine egemen olarak byk bir ekonomik gce ulatlar. slam ordular, Suriye ve
Filistinde fetihlerle urarken bir yandan da Irak cephesinde Sasanilerle mcadele ediliyordu.
_______________________
(1) Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 1, s. 181
134
4. nite
b. ran ve Irakn Fethi
Kkl bir uygarla sahip olan Sasaniler, Bizans ve Kk Trklerle yapt savalar sonucunda zayflamt.
Bundan yararlanan Mslmanlar, Sasanilerle yaptklar Kadisiye (636), Cella (637) ve Nihvend (642) savalarndan sonra rann byk blmn ele geirdiler. Bunun sonucunda Mslmanlar byk bir zenginlie
kavutu. Nihvend Sava, Sasanilerin yklmas asndan nemli bir yere sahipti. Snrlarn genileten
Mslmanlar bu savatan sonra Horasan blgesindeki Trklerle komu oldu.
c. Msrn Fethi
Aada yer alan haritada da grld gibi Msrn Bizansllarn elinde bulunmas Mslmanlar iin bir
tehdit oluturuyordu. Ayrca blge halk Bizansn ar basks altndayd. Bu nedenlerle Msr, Amr bnl As
komutasndaki slam ordusu tarafndan 641 ylnda fethedildi. Hristiyanlar, cizye vergisi demeleri karlnda din ve ibadetlerinde serbest brakld. Msrn fethi 642 ylnda skenderiyenin ele geirilmesi ile tamamland. Bylece Kuzey Afrikaya hakim olmak iin nemli bir s elde edildi.
4.3. Harita: slam Devletinin genilemesi
d. Kudsn Fethi
Filistin ve evresinin fethi iin Amr bnl As grevlendirildi. Kuds ehri Mslman ordular tarafndan
kuatld. ehir kan dklmeden ele geirildi. Ancak halk ve patrik tarafndan bar Hz. merin imzalamas
art koulmutu. Hz. merin Kudse gelmesiyle bir antlama imzaland. Bu antlamaya gre, halk inanlarnda serbest braklarak can ve mal gvenlii teminat altna alnd. Blge halkna din ve inan zgrl
tannd.
Hz. mer dneminde idari, siyasi, sosyal ve ekonomik alanlarda dzenlemeler yaplmtr. Bu dnemde;
t#FZUMNBMEFOJMFOJMLEFWMFUIB[JOFTJOJLVSVMNV
tLUBTJTUFNJVZHVMBON
t)JDSJUBLWJNE[FOMFONJWFLVMMBOMN
t"EMJZFUFLJMBUPMVUVSVMNVWFLBEMBSHSFWMFOEJSJMNJ
t%[FOMJWFHMCJSPSEVLVSVMNV OFNMJPSEVHIFIJSMFSJJOBFUUJSJMNJ
t'FUIFEJMFOCMHFMFSFZBMFUMFSFBZSMBSBLCVSBMBSBNFSLF[EFOWBMJMFSBUBONUS
Hz. mer dnemindeki kurumlar hangi amala kurulmutur?
135

Aada verilen Hz. merin Halkla likileri adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
9. Etkinlik: HZ. MERN HALKLA LKLER

Hz. mer, halka kar son derece efkatli ve merhametliydi. Onlarn haklarn daima korurdu. Birgn
Hz. mer halka yiyecek datyordu. Herkes srasn beklerken sahabenin ileri gelenlerinden Sad B. Ebi
Vakkas sraya dikkat etmeyip ne geti. Bunun zerine Hz. mer onu uyararak srasna gemesini istedi
ve yle dedi: Sen Allahn adaletini gzetmiyorsan ben sana retirim. Halifeyi kzdran, sraya ve eitlik
ilkesine uyulmamasyd.
Hz. mer, Beytlmalde toplanan paralar israf etmekten kanrd. Maan Beytlmalden ald
hlde en azn alrd. ou zaman ihtiyacn karlayamaz, Beytlmal emirinden bor isterdi. Hz. mer,
ailesinden birinin kendi hakk olmayan bir eye sahip olmasndan ok ekinirdi. nsanlara kt rnek olmamaya dikkat ederdi. Kendinde ve ailesinde olabilecek kk bir sapma dier insanlarn daha fazla bozulmalarna sebep olacandan ev halkn sk sk uyarrd. Bir sorun ktnda karar vermeden nce halkn
grne bavurur, konuyu onlarla enine boyuna tartrd. Halkn her kesiminden insan Hz. merin karsnda kirlerini syleme frsat bulurdu.
Hasan Karakse, Orta a Tarihi ve Uygarl, s. 37.
(zetlenmitir.)
1. Hz. merin eitlie ve adalete nem vermesinin nedenleri nelerdir?

2. Hz. mer, ailesinden birinin hakk olmayan bir eye sahip olmasn neden istememitir?
Hz. mer, dedii verginin azaltlmasn isteyen ve bu istei kabul edilmeyen bir klenin saldrs sonucu
ar yaraland. Vefat etmeden nce Mslmanlar kendisinden yeni bir halife semesini istediler. Ancak Halife
mer bu neriyi kabul etmedi. Yeni halifeyi sahabeden oluan bir kurulun semesini istedi. Hz. merin nerisiyle oluturulan kurul, onun vefat etmesinden sonra toplanarak Emevi ailesinden Hz. Osman halife seti.
Bir klenin slam Devlet Bakanndan vergisinin azaltlmasn istemesi, slam Devlet ynetim anlaynn hangi zelliini gstermektedir?
3. HZ. OSMAN DNEM (644-656)

Hz. merin ehit edilmesinden sonra ura denilen bir kurul tarafndan halife seilen Hz. Osman dneminde yaplan nemli faaliyetler unlardr:
t)[0TNBO )[NFS[BNBOOEBCZLCMNGFUIFEJMFOSBOOGFUIJOJOUBNBNMBONBTJJOCJSPSEV
gnderdi. Bu ordu Horasan blgesini ele geirdi. Bylece rann fethi tamamlanm oldu. rann tmyle ele
geirilmesi Mslman Araplar yeni yerler fethetmeye yneltti. Sra, slam dinini yaymak iin Trkistan ele
geirmeye gelmiti. Bu amala Ceyhun Irman aan Arap ordular ilk kez Trklerle karlatlar (651).
t SBOO GFUIJ UBNBNMBOELUBO TPOSB .TMNBOMBS ZMOEB ,BGLBTZBZB HJSEJMFS )B[BS 5SLMFSJOF
yenilerek Kafkasyann gneyine ekildiler.
t )[ NFS [BNBOOEB HFSFLMFFO .TSO GFUIJ ,V[FZ "GSJLBOO GFUIJ ZPMVOV EB BU #FSCFSJMFSMF
Bizansllarn oluturduu orduyu yenen Mslmanlar Tunusu ele geirdiler. Tunusun fethi (647) ile Kuzey
Afrikadaki Mslman egemenlii iin byk bir adm atlm oldu.
t)[0TNBO[BNBOOEBJMLTMBNEPOBONBTLVSVMEVWFEPOBONBOOCBOB.VBWJZFHFUJSJMEJ#J[BOTM
larla savalarak Kbrs vergiye baland ve Mslmanlar adaya yerletirildi (649). Rodos Adas fethedildi (655).
Bylece Dou Akdenizde nemli bir s ele geirilmi oldu (Mslmanlar ile Bizans mparatorluu arasnda
Zats Zavari adyla anlan ilk deniz sava yaplmtr.).
t)[&CV#FLJS[BNBOOEBLJUBQIMJOFHFUJSJMFO,VSBO,FSJN PMVUVSVMBOCJSIFZFUUBSBGOEBOPBMUMB
rak belli bal slam merkezlerine gnderildi.
Kuran- Kerimin oaltlp belli bal slam merkezlerine gnderilmesinin amac sizce ne olabilir?
136
4. nite
Hz. Osman dnemi, Mslmanlar arasnda ciddi ayrlklarn
balad bir dnemdir. Hz. Osman, adaletli bir ynetim kurmaya
zen gsteren bir halife oldu. Ancak st makamlara kendi soyundan
olanlar getirmesi halkn tepkisini ekti. zellikle ynetimdeki valilerin yanl politikalar yznden baz gruplar arasndaki eski dmanlklar da yeniden alevlendi. Sonunda, valilerden ikyeti olanlar
Medineye gelerek toplandlar. Hz. Osmann evini sardlar. Yirmi
gnlk bir kuatmadan sonra eve giren asiler, Kuran- Kerim okuyan,
4.11. Fotoraf: Hz. Osmann mezarndan bir grnm (Medine)
yanda fotorafta mezar gsterilen Hz. Osman ehit ettiler.
Hz. Osman dneminde balayan ayrlklarn slam dnyasna ne gibi etkileri olmutur?
4. HZ. AL DNEM (656661)

Hz. Osmann ehit edilmesinden sonra slam lkesinde karklklar ortaya kt. Bunun zerine halk
Hz. Aliye bavurarak halifelii kabul etmesini istedi. Daha fazla karkla yol amak istemeyen Hz. Ali halifelii kabul etti (656). Emeviler, Hz. Osmann ldrlmesi ile ilgili olarak Hz. Aliyi suladlar. Hz. Osmann
katilleri bulunarak cezalandrlmadan Hz. Alinin halifeliini kabul etmediler. am Valisi Muaviye, Hz. Aliye
kar balatlan hareketin banda yer ald. Hz. Ali zaman i karklklarn yaand, Mslmanlar arasndaki ayrlklarn keskinletii bir dnem olmas bakmndan nemlidir. Bu dnemin balca olaylar unlardr:
a. Cemel Vakas (656)
Hz. Muhammedin ei Hz. Aye ile Talha ve Zbeyr gibi sahabeler bir ordu toplayarak Basraya hareket
ettiler. Hz. Aliden Hz. Osman ehit edenlerin bulunup yarglanmasn istediler. Hz. Ali onlarla grerek bu
durumu zeceini ifade etti. Hz. Ali bo yere Mslman kan dklmemesi iin alt. ki taraf arasnda
anlama salanmasna ramen Hz. Alinin ordusunda yer alan ve slam ieriden ykmak isteyen Abdullah
bn-i Sebe ve taraftarlar geceleyin kar tarafa saldrdlar. Basra yaknnda yaplan bu savan en iddetli blm Hz. Ayenin bindii devenin evresinde gerekletii iin bu olaya Cemel Vakas (Deve Olay) denir. Hz.
Ali kuvvetlerinin galip geldii bu savata Hz. Talha ve Hz. Zbeyr ehit oldu. Hz. Aye tutsak edildi ve Medineye gnderildi. Cemel Vakasndan sonra Hz. Ali, devletin merkezini Medineden Kufeye tad.
b. Sffin Sava (657)
Hz. Ali halife olunca Muaviye, Hz. Alinin halifeliini tanmayarak amda halifeliini ilan etti. Bunun
zerine Hz. Ali byk bir orduyla Muaviyenin zerine yrd. ki ordu Sffin Ovasnda karlat (657). Sava
gnlerce srd. Hz. Ali taraftarlarnn sava kazanaca anlalnca Muaviye, Amr bnl Asn tavsiyesine
uyarak askerlerine Kuran sayfalarn mzraklarnn ucuna taktrd ve Kuran aramzda hakem olsun. diye
bartt. Hz. Ali, bunun bir hile olduunu askerlerine anlatmaya altysa da baarl olamad. Sorunun
hakemler tarafndan zlmesi kararlatrld.
c. Hakem Olay (657)
Halifelik sorununun zmlenmesi iin Muaviye ve Hz. Ali birer hakem setiler. Hakemler, tanklar nnde bir araya geldiler. Aralarndaki tartma sonucunda iki hakem Hz. Ali ve Muaviyenin grevden alnmasna
ve yeni halifenin bir kurul tarafndan seilmesine karar verdi. Karar aklamak zere krsye nce Hz. Alinin
hakemi (Ebu Musa Eari) kt ve onu grevden aldn aklad. Daha sonra krsye gelen Muaviyenin hakemi
(Amr bnl As) nceden aldklar karara uymayarak onu halife ilan etti. Hz. Alinin taraftarlar bu karar kabul
etmediler. Muaviye, amda halifeliini srdrrken Hz. Ali taraftarlar da Kufede Hz. Aliyi halife olarak tandlar. Bu olaydan sonra Hz. Ali yanllar, Muaviye yanllar ve her ikisininde halifeliini kabul etmeyen Hariciler
olmak zere gruba ayrlan Mslmanlar arasnda slamiyetin farkl yorumlarna dayanan gr ayrlklar
ortaya kt. Bunlardan Haricler, halifelik sorununun zm iin Hz. Ali, Muaviye ve Muaviyenin hakemi
(Amr bnl As)ni ayn gnde ldrmeye karar verdiler. Amr bnl As ve Muaviye bu giriimden kurtuldular.
Hz. Ali ise Haricler tarafndan ehit edildi (661). Hz. Alinin bir Haric tarafndan ehit edilmesiyle Drt Halife
Dnemi sona ermi oldu.
137

Temel Kavramlar
. EMEVLER DNEM (661-750)
l Berid
l Cebelitark
l Dinar
l Dirhem
l Eyalet
l Mevali
Hazrlk almalar
1. Emeviler, devlet ynetiminde hangi uygulamalaryla Drt Halife
Devrinden farkl ynetim sergilemitir? Aratrnz.
l Saltanat

Hz. Muhammedin vefatnn ardndan Mslmanlar yneticilerini seimle i bana getirdiler. Emevi
Devletinin kuruluuyla birlikte siyasi anlamda bir deiiklik yaand. Emevi ailesinin soyundan gelenler
idarede sz sahibi olmaya baladlar. Bylece halifelik Emevilerle beraber babadan oula geen saltanat
hline geldi.
Halifeliin saltanat hline gelmesi, halk ile devlet arasndaki ilikiyi ne ekilde etkilemi olabilir?
1. HALFELK SORUNU ZMLENYOR

Hz. Alinin ehit edilmesinden sonra byk olu
Hz. Hasanla Muaviye arasnda halifelik iin yeniden
mcadele balad. Kufeliler, Hz. Alinin olu Hz. Hasan
halife setiler. Muaviye de amda halifeliini ilan etti.
Kan dklmesini istemeyen Hz. Hasan, Muaviye lehine
halifelikten ekilince Muaviye halife oldu.
Muaviye, merkezi am olan Emeviler Devletini
kurdu. karklklar nleyerek lkede huzuru salamaya alt. Gl bir ordu kurarak Bizans mparatorluu
ile mcadele etti. Bu dnemde stanbul iki kez (668-674)
Emeviler tarafndan kuatlmasna ramen alnamad.
Karadan ve denizden yaplan birinci kuatma srasnda
Hz. Muhammedin sancaktarln yapan Eyp El Ensari
ehit oldu. Yandaki fotorafta grdnz stanbuldaki
Eyp Sultan Trbe ve Camisi onun adna yaplmtr.
4.12. Fotoraf: Eyp Sultan Trbe ve Camisinden bir

grnm (stanbul)
Muaviye lmeden nce, Hz. Hasann ldn ve aralarndaki anlamann sona erdiini belirterek olu
Yezidi veliaht ilan etti. lmnden sonra Yezid halife oldu (680).
Bilgi Hazinesi
Emeviler dneminin sona ermesiyle halifelik Abbasilere geti. Son Abbasi halifesi, Moollardan kaarak Msrda hkm sren ve Trk-slam Devleti olan Memluklere snd. Halifelik 1517 ylnda Yavuz
Sultan Selimin Msr fethetmesiyle Osmanllarn eline geti. Cumhuriyetin ilanndan sonra 3 Mart 1924
tarihinde karlan bir kanunla da halifelik kurumuna son verildi.
138
4. nite
2. KERBELA OLAYI (10 EKM 680)
Hz. Alinin olu Hz. Hseyin, Yezidin halifeliini tanmad. Kfeliler Hz. Hseyini Iraka davet ettiler. Medinelilerin
gitmemesi konusundaki srarlarna ramen Hz. Hseyin beraberindekilerle Iraka hareket etti. Yandaki fotorafta grlen
Frat kysndaki Kerbela ehrine geldiklerinde Yezidin gnderdii kuvvetlerle karlatlar. Yezide bal kuvvetler Hz.
Hseyini ve yanndaki Mslmanlar ehit ettiler. Bu olay ile
Mslmanlar, Snniler ve iiler olmak zere ikiye ayrldlar.
Kerbela olay, slam dnyasnda ne gibi olaylarn yaanmasna yol am olabilir?
4. 13. Fotoraf: Gnmz Kerbela ehrinden bir

grnm (Irak)
3. MSLMANLAR AVRUPADA
Halife Yezid dneminde Cezayir ve Fas, Mslmanlarn eline geti. Emevilerin en parlak dnemi ise
Halife Abdlmelik ve I. Velid zamandr. Halife I. Velid zamannda (705-715) slam ordular Atlas Okyanusuna
kadar btn Kuzey Afrikay fethetti. Burada yaayan Berberiler, slamiyeti kabul ederek slam kltrnn
etkisine girdiler.
Yandaki haritay inceleyerek Emevilerin batda ve
douda nereleri fethettiini
syleyiniz.
711 ylnda Tark Bin Ziyad
komuta sndaki slam ordusu
Septe Boazn geerek spanyaya
kt. Yaplan Kadiks Savanda
Mslmanlar Vizigotlar yenerek
varlklarna son verdi. spanyay
fetheden Mslmanlar buraya
Endls adn verdiler.
4.4. Harita: slamiyetin yayl (Tarih Atlas 1, s. 25.)
Bilgi Hazinesi
Tark Bin Ziyad, karaya ktktan sonra gemilerin bir ksmn yakp arkamz deniz, nmz dman
diyerek askerlerine savamaktan baka bir yol brakmamt. Tark Bin Ziyad, Septe Boaznn adn deitirerek buraya Tarkn da anlamna gelen Cebelitark adn vermitir.
spanyadaki slam ilerleyii Pireneleri ap Fransa ilerine kadar uzand. 732 ylnda Puvatya Savanda
Franklarla karlaan Emevi ordusu, Frank ordusuna yenildi. Bu sava Mslmanlar iin Avrupada bir dnm
noktas oldu. Puvatya Sava Mslmanlarn batdaki ilerleyiini durdurdu ancak Endlsteki gcn sarsamad.
139

4. EMEVLER VE TRKLER
Trklerin yaad Trkistan ve evresine yaplacak seferler iin Emeviler Horasan blgesini bir s hline
getirip buraya 50 bin Arap yerletirdiler. Buradaki Trklerle uzun sren savalar yaptlar. Arap ordular
Ceyhun Irman geerek Maverannehir blgesine girdi. Buhara, Semerkant ve Takenti ele geirdi. Bu blgelerde Mslman Araplarla en fazla mcadele eden Trk devletleri Hazarlar ve Trgiler oldu. Trgi Kaan
Sulu Han, Emevi valisini yendi. Onun lmnden sonra ortaya kan otorite boluu nedeniyle Bat Trkistan
Mslmanlarn eline geti.
Bilgi Hazinesi
pek Yolu zerindeki Semerkant, Buhara, Takent gibi Trk ehirlerinde yaayan Trkler, deri imal
ediyor ve kt retimiyle urayorlard. Bu Trk ehirleri birer ticaret, bilim ve kltr merkezi konumundayd.
Aadaki Emevi Dnemi Olaylar adl etkinlikte verilen tabloda ilgili blme Emevi Dneminde
yaanan olaylarn siyas, sosyal ve din sonularn yaznz.
10. Etkinlik: EMEV DNEM OLAYLARI

Olayn Ad
Sonular
Siyas
Sosyal ve din
Halifelik
sorunu
......................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
...........................................................................
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
Kerbela
olay
......................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
...........................................................................
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
Emevi-Trk
mcadeleleri
......................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
.............................................................................
...........................................................................
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
..................................................................................
5. EMEV DEVLETNN YIKILMASI

Arap milliyetiliine dayal bir politika izleyen Emeviler, Arap olmayan dier Mslmanlar azat edilmi
kle (mevali) olarak grd ve onlardan ar vergiler almann yan sra devlet ve ordu ynetiminde grev vermediler. Fetihlerin durmas, merkez otoritenin bozulmas, devlet ynetimine Emevi soyundan kiilerin getirilmesi (Arap milliyetilii), Abbasi ve iilerin ykc faaliyetlerde bulunmas Emevileri olduka zayflatt. Daha
sonra Horasan blgesinde bulunan Trk asll Ebu Mslim tarafndan karlan ayaklanma ran ve Iraka yayld. Hz. Muhammedin amcas olan Abbas soyundan gelenler bu ayaklanmaya destek verdi. Ebul Abbas
Abdullah, Ebu Mslim tarafndan halife ilan edildi. Msra kaan Halife II. Mervann yakalanarak ldrlmesi sonucunda Emevi Devleti ykld.
140
4. nite
6. EMEV DEVLET KLTR VE UYGARLII
slamiyetin snrlarn genileten Emeviler dneminde ynetim, kltr, ekonomi, sanat ve bilim alannda
nemli gelimeler yaand. lke ynetim bakmndan byk eyaletlere ayrlarak buralara merkezden valiler
atand. Hukuk davalar bu ada mahkeme defterlerine kaydedilmeye baland. Divanl harac (devletin gelir
ve giderlerinden sorumlu) ve Divanl hatem (resm yazmalar yrtmekle grevli) kurumlar oluturuldu.
Halifenin gvenliini salamak amacyla Muhafz
Birlii kuruldu. Emeviler dneminde Bizans
mparatorluu ve Trklerle nemli ticari ilikiler
saland. Halife Abdlmelik zamannda ekonomik alanda yaplan en nemli gelime, altn
(dinar), gm (dirhem) ad ile ilk slam parasnn bastrlmas oldu. Yandaki fotorafta grdnz paralar Emevi Halifeleri tarafndan deiik dnemlerde bastrlmtr. Bu zamana kadar
slam lkesinde Bizans ve Sasani paralar kullanlyordu. Bylece slam Devleti ekonomik bak4.14. Fotoraf: Abdlmelik ve dier Emevi halifeleri dneminmndan Bizans ve Sasani etkisinden kurtarld.
de bastrlan sikkeler (1001 cat Dnyamzda slam Miras, s.
Yine Abdlmelik zamannda Arapa, devletin
47.)
resm dili oldu.
Emevi hkmdar Abdlmelikin para bastrp Arapay resmi dil hline getirmesinin nemi nedir?
Emeviler, yaplan fetihler sonucunda farkl kltr ve milletlerle tant, eitli milletleri bnyesinde barndrd. Bu durum bilim ve sanat alannda farkl sluplarn ve bylece yeni bir slam sanatnn ortaya kmasn
salad. Emeviler dneminde slam mimarisi, Avrupa mimarisi ile yarabilecek seviyeye ulat. Cami, saray,
medrese, kervansaray gibi sanat eserleri yapld.
Yaplan bu eserlerin tavan, duvar ve camlar renkli geometrik ekillerle sslendi. Ortaya kan bu
ssleme sanatna Arabesk ad verilir. Ebru, hat
ve tezhip, bu dnemde yaplan dier ssleme
sanatlar arasnda yer ald. Emeviler dneminde
amda yanda fotorafn grdnz Emeviye
Camisi, Msrda Amr bnl As Camisi ve
Kayravanda Seyd-i Uleba Camisi yapld. Emevi
cami mimarisine mihrap, minare ve adrvan
4.15. Fotoraf: Emeviye Camisinin iinden bir grnm
(am, Suriye)
eklendi. Suriye ve amda Emeviler tarafndan

camiler dnda birok saray yapld. Bylece
saray hayat gelimeye balad.
Saray hayatnn balad Emeviler dneminde Arap iiri yeniden nem kazand. Edeb ad verilen bu
tarzn en nemli ismi Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri adl bir kitap yazm olan
Cahiz dir.
141

Temel Kavramlar
D. ENDLS EMEVLER DNEM (756-1031)
l Hogr
l Rnesans
l Tavif-i Mlk
Hazrlk almalar
1. nl spanyol yazar Cervantes (Servantes) Endls Emevileri iin
syledii spanyaya doru dnceyi ve bilimi reten onlardr. sz
ile ne ifade etmek istemitir?
2. Yanda verilen temel kavramlar size neleri artrmaktadr?

Bilgiyi aramak iin yollara den ngiliz rahip ve bilgin Morleyli Daniel (Morlli Denyil) ada olan
birok gen gibi anavatan ngiltereden ayrlarak douya gider. nce Pariste bulunan niversiteye urar.
Bu niversiteyi olduka bozulmu ve can ekiir hlde bulan Daniel, buradan ayrlrken u tespitte bulunur: Paristeki retmenler o kadar cahillerki tek yaptklar heykel gibi ylece durmak ve sessiz kalarak
kendilerine bir ey biliyormu ss vermek.
Peki, nereye gider? Yine kendi azndan dinleyelim: ...Bugnlerde Toledoda Arap retileri pek rabet grdnden dnyann en bilge filozoflarn dinlemek iin oraya doru yola koyuldum. 12. yzylda
Toledoda en az kltr yan yana yayordu. Mslmanlar, Yahudiler ve Hristiyanlar. Herkesin tek bir
arzuyu yani renme arzusunu paylat, kltrel zenginliin hakim olduu bir dnemdi.
1001 cat Dnyamzda slam Miras, s. 92, 93.
(Dzenlenmitir.)
ngiliz rahip ve bilginin sylediklerinden hareketle o dnemdeki Dou ve Bat dnyasnn eitim
anlayn karlatrdnzda neler syleyebilirsiniz?
ENDLS EMEV DEVLETNN KURULUU

Abbasilerin Emevi Devletinin varlna son verdii dnemde bu aileden olan Abdurrahman, spanyaya
giderek Endls Emevi Devletini kurdu. Kurtuba, Endls Emevilerinin bakenti hline geldi (756).
Abdurrahman, Abbasilerle mcadele etti. Franklara kar baarlar kazand. Endls Emevilerinin en parlak
dnemi ise III. Abdurrahman ve II. Hakem zamanyd (976). Endls Emevileri siyasi ve asker baarlardan
ok, bilim ve kltr alanndaki gelimelere nem vererek spanyada birok ktphane ve medrese yaptrdlar.
X. yzyln balarndan itibaren Endls Emevi hkmdarlar halife unvann kullanmaya baladlar. Bylece
slam dnyasnda ayn dnemde halifelii kullanan devlet ortaya km oldu. Bu devletler Badatta Abbasiler, spanyada Endls Emevileri ve Msrda Fatimilerdi. Endls Emevi Devletinde II. Hakemin lmnden sonra karklklar yaanmaya balad. 1031 ylnda yklan Emevi Devletinin topraklar zerinde birok
yeni devletik kuruldu. Bu devletiklere Tavaif-i Mlk denildi. Bunlarn iinde bakenti Grnata olan Beni
Ahmer Devleti olduka nemliydi.
Bilgi Hazinesi
Beni Ahmer Devleti (1232-1492): spanyada Mslmanlarn son olarak kurduklar devlettir, bakenti
Grnatadr. 250 yl hkm sren Beni Ahmer Devleti, slam kltrnn spanyada yaylmasnda, bilim
ve sanatn gelimesinde, Avrupadaki Rnesans hareketlerinin balamasnda etkili olur. Grnatay 1492
ylnda ele geiren Hristiyanlar, slam kltr ve medeniyetine ait olan birok eseri yakp ykarlar. Bylece
Mslmanlarn spanyadaki varl sona erer.
spanyada sadece Mslmanlar deil burada yaayan Yahudiler de soykrma urar. Bu yllarda
Akdenizde denizcilikle uraan Oru ve Hzr kardeler, Osmanl padiah II. Bayezitin isteiyle Hristiyan
zulmnden kurtardklar Mslman ve Yahudileri Osmanl Devletine getirirler. Yahudiler stanbul, Selanik ve zmir gibi Osmanl ehirlerine yerletirilirler.
142
4. nite
ehirlerin ehri Kurtuba
Kurtubay anlatan Alman Sigrid Hunke (Zigert Henke), Avrupann zerine Doan slam Gnei adl
eserinde unlar ifade etmektedir: Endlslnn nazarnda ehirlerin ehri Kurtubadr. Etrafn evreleyen
geni, yeil 28 varou ile Kurtuba, X. asrn ortalarnda Batnn hatta btn Avrupann en geni sahaya ina
olunmu ehridir. Bu tarihte Kurtubada vezirlerle memurlarn ikametgh dnda, 113.000 ikmete mahsus ev,
600 cami, 300 hamam, 50 hastane, 80 sbyan mektebi (ilkokul), aada bir grnm verilen 17 medrese (niversite) ve birok yksek okul vardr. IX. asrda bu okullarda yaklak 4000 ilahiyat rencisi bir araya gelmitir.
100.000 cilt kitab ieren 20 resm ktphane vardr.(1) Bu el yazmas kitaplarn ou kral Ferdinand tarafndan
yaklarak ortadan kaldrlr.
4.16. Fotoraf: Kurtuba Medresesinden bir grnm (spanya)
4.17. Fotoraf: El Hamra Sarayndan bir grnm

(spanya)
Endls Emevilerinde yaanan bilimsel ve kltrel gelimeler, siyasi ve ekonomik ilikilerle deiik blgelere yaylr.
Bilgi Hazinesi
Mslmanlarn Sicilya ve Endlste kurduu medreseler araclyla Avrupaya slam dnyasndaki
yeni gelimeler aktarld. Birok Hristiyan renci bu blgedeki medreselerde eitim grd. Bu medreselerin
mimari ekli, ders programlar, retim metotlar taklit edilerek Bat niversitelerinin ekirdei oluturuldu.
Aada verilen Endls Medeniyeti adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
11. Etkinlik: ENDLS MEDENYET

Endls Emevilerine kadar stanbul hari hibir ehrin 300.000den fazla nfusu, hibir belediyenin
bir tane olsun hastanesi, hibir yerin zikre deer bir ktphanesi veya umumi bir hamam asla mevcut
deildi. Ayn tarihlerde ehirlerin caddeleri kaldrmsz, sprnt ve pislik iinde, son derece salksz bir
durumdayd. 28 Mart 1819 tarihinde bile Klnische Zeitung gazetesi ilah nizam ve karanl insann
bozamayacan ileri srerken 950 ylnda kaldrmlar sanatkrene bir ekilde denmi, 80.000 dkknl
Kurtubann caddeleri kz arabalaryla muntazam bir ekilde temizleniyor, evlerin duvarlarna aslan
lambalarla aydnlanyordu. lk defa 200 yl sonra 1150 ylnda Avrupann birinci ehri Paris, cadde kaldrm tekniinde slam rneine kk apta uydu. Endls ykldktan 200 sene sonra bile Pariste ayan
kaldrma basan, bir diz amura batyordu... Lam kanallar bile ehir ierisinde hemen gze arpyordu.
Sigrid Hunke, Avrupann zerine Doan slam Gnei, s. 412, 413.
(Dzenlenmitir.)
1. Kurtubada grlen gelimeleri Avrupa ehirleri ile karlatrdnzda neler sylersiniz?

2. Endls Medeniyetinde sosyal devlet anlayna uygun yerleri metinden bularak syleyiniz.
_______________________
(1) Sigrid Hunke, Avrupann zerine Doan slam Gnei, s. 412. zetlenmitir.
143

Temel Kavramlar
E. ABBASLER DNEM (750-1258)
l Avasm
l Darl Hikme
l slam Rnesans
Hazrlk almalar
1. Abbasiler dnemine slam tarihinin rnesans denilmesinin
nedenleri nelerdir? Aratrnz.
2. Yanda verilen temel kavramlar size neleri artrmaktadr?

Badatn altn a, slam aleminin ykselen bakenti olduu dnem, bundan bin iki yz yl ncesidir.
Halife Harun Reit, Memun ve Emin dnemlerinde edindii itibar ile ehir be yz yla yakn bir sre ilim
ve kltrn elit tabakasn kendisine ekmitir. Bir milyondan fazla nfusuyla Konstantinopolis
(stanbul)ten sonra dnemin ikinci byk ehri olan Badat, dnyann en zengin ehri ve entellektel
geliimin beiidir.
1001 cat Dnyamzda slam Miras, s. 46.
(zetlenmitir.)
Bu bilgilere gre Abbasi Devletinin bakenti olan Badat ehri ile ilgili neler sylenebilir?
ABBAS DEVLETNN KURULUU

Ebu Mslim, Horasanda isyan balatan Ebul Abbas halife ilan edince Emevi dnemi sona erdi ve ynetim
Abbasilerin eline geti (750). Abbasi hanedan yeleri Hz. Muhammedin amcas Abbasn soyundan geldii
iin bu devlete Abbasiler denildi. Abbasilerin ilk hkmdar Ebul Abbas Abdullaht. Onun lmnden sonra
kardei halife oldu. Abbasilerin ilk byk hkmdar ise Halife Mansurdu. Mansur dneminde Badat ehri
kurularak lkenin bakenti yapld. Vezirlik makam kuruldu. ran kkenli vezirler ynetime getirildi. En tannm vezir ran kkenli Halid Bin Bermekti. Vezirlere geni yetkiler verildi. Hz. mer zamannda kurulan divan,
devletin idari, mali, asker ve her trl davalarnn grlp karara baland yerdi. Emeviler dnemindeki
mali ve asker divanlara Abbasiler dneminde yenileri eklendi. Abbasiler dneminde oluturulan divanlar ve
grevleri unlard:
t Divan- na, ynetim ilerine bakard.
tDivan- Adl, adalet ilerini yerine getirirdi.
t Divan- Mezalim, halkn ikyetlerini dinler ve sorunlarna zm getirirdi.
tDivan- Tevki, valilerin hesap ilerini takip ederdi.
tDivan- Bir, vakf ilerini yrtrd.
Abbasilerin en gl dnemi Harun Reit dnemi (786-809) idi. Bu dnemde Badat ehri bir bilim ve kltr
merkezi hline geldi. ok sayda eser Yunanca ve Latinceden Sryaniceye, Farsaya ve Arapaya evrildi. Arapaya
evrilen eski Yunan metinlerinin Latinceye evrilmesi Avrupadaki bilimin canlanmasna katkda bulundu. Baz
tarihiler bu hareketlilii, Rnesanstan nce bir slam Rnesansnn douu olarak kabul eder. Harun Reitten
sonra yerine srasyla Emin, Memun ve Mutasm halife oldular. Her halife de bilim ve sanat alanndaki almalara byk nem verdiler. Bilim insanlarn ve sanatlar koruyup desteklediler. Halife Memun, Badatta bilimsel
aratrma merkezleri olan Darl Hikmeler at. Devrin en zengin ktphanesini ve gzlemevi (rasathane)ni
oluturdu. evrenin en yetkin bilim insanlarn burada toplad. Bu merkez, bilim tarihinde Badat Okulu olarak
anlr. Birok aratrmac ve bilim insan burada renim grd.
762
Badat Abbasilerin
yeni bakenti oldu.
144
786
Harun Reit Abbasi
halifesi oldu.
789
Tavif-i Mlk Devletlerinden
drisiler Fas topraklarnda kuruldu.
800
Dnyann yedi harikasndan biri olan
Perudaki Machu Picchu ehri kuruldu.
4. nite
Aada verilen Harun Reit ve Charleamagne (arlman) adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
12. Etkinlik: HARUN RET VE CHARLEAMAGNE

Harun Reit, sadece kendi lkesinde deil, Avrupada da byk n kazanmt. Frank Kral Charleamagne ile dostane bir iliki kurmutu. Bu duruma u tarih gelimeyi rnek verebiliriz: Frank Kral Charleamagne Harun Reitten Hristiyanlarn Kuds serbeste ziyaret etmelerine izin verilmesini istemiti.
Charleamagnen bu ricasn kabul eden Harun Reit, ona eliler ve hediyeler gndermiti. Bu hediyeler
arasnda o zamanlar Avrupann bilmedii alar saat da bulunuyordu.
Franklarn Puvatyada Endls Mslmanlarn yenilgiye urattn dikkate aldnzda Abbasilerle Franklarn birbiriyle dost olmalarnn temel nedeni sizce ne olabilir?
a. Bir Kltr Hazinesinin Yaklmas

Byk bir ktphane olan Badat Ktphanesinde yaklak bir milyon el yazmas eser bulunduu rivayet
edilmektedir. Bir seyyah 891 ylnda Dicle kenarndaki Badatta yzden fazla genel ktphane olduunu, bu
ktphanelerde insann bilgisini artran nemli eserlerin bulunduunu sylemitir.(1) Byk ounluunu
yazma eserlerin oluturduu bu kltr hazinesinin, Mool istilas srasnda Dicle Nehrine atlmas insanlk
tarihinin en byk kltr cinayetlerinden biridir.
Badat Ktphanesindeki eserlerin yok edilmesini slam uygarl asndan deerlendirdiinizde neler
syleyebilirsiniz?
Aada verilen Abbasiler ve Bilim adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
13. Etkinlik: ABBASLER VE BLM

Eski Hint edeb metinleri ve matematie ilikin yaptlar Abbasiler dneminden itibaren Hintli gezgin ve tccarlar aracl ile Badata ulatrlarak Arapaya tercme edilmitir. Bu gelimenin yaanmasnda Abbasi halifelerinin zgr tartma ortamna imkn veren hogrl tutumlar ve bilim insanlarn koruyup desteklemeleri etkili olmutur. Yunan kltr felsefe alannda etkili olurken Hint
uygarl astronomi ve matematik konularnda Abbasileri etkilemitir. rann slam kltrne olan
katklar daha ok gzel sanatlar, edebiyat ve ynetim alannda olmutur. Galip bir devletin sulh (bar) anlamas art olarak silah ve harp gemilerinin teslimini istemeye itina gstermesi gibi Harun Reid de Ankarann fethinden sonra eski Yunan el yazmalarn istemitir. Halife Memun da Bizans Kral
III. Michael (Mikel)e kar kazand zaferden sonra tazminat olarak antik lozoarn henz Arapaya
evrilmemi eserlerinin byk bir ksmn istemitir.
Sigrid Hunke, Avrupa zerine Doan slam Gnei, s. 273-274.
(Dzenlenmitir.)
Abbasi halifelerinin kazandklar sava sonras anlama karl edeb ve bilimsel eser istemelerinin amac ne olabilir?
805
Franklar Romanyada kurulan
Avar egemenliine son verdi.
813
Bulgarlar stanbulu
kuatt.
816
Endls Emevi Devleti
Korsika adasn ald.
_______________________
(1) Sigrid Hunke, Avrupa zerine Doan slam Gnei, s. 282. Dzenlenmitir.
145

b. Yeni Bir Kent Kuruluyor
Emeviler, Arap olmayan Mslmanlara deer vermedikleri iin onlara devlet ynetiminde ve orduda
herhangi bir grev de vermediler. Abbasiler, Emevilerin bu
ayrmc politikalarna son vererek Arap olmayan kiileri
devlet ynetiminde ve orduda nemli makamlara getirdiler.
Trkler ve Abbasiler arasndaki ilikiler 751 ylndaki
Talas Savandan sonra artt. Trkler bu savata inlilere
kar Abbasilere yardm ettiler. Bu tarihten sonra Trk-Arap
ilikileri olumlu ynde geliti. Abbasilerin lml ve hogrl politikalar, slamiyetin Trkler arasnda yaylmasnda
etkili oldu. Abbasiler, Trklerin askerlik zelliklerinden fay4.18. Fotoraf: Gnmzdeki Samarra ehrinden bir
dalanarak onlar ordu komutanlna getirdiler. Harun Reit, grnm (Irak)
Malatyadan Tarsusa kadar Bizans snrna yakn kurduu
avasm ehirlerine Trkleri yerletirerek Suriye ve Irakn kuzeyi ile Anadolunun gneyini Bizans saldrlarna
kar gvence altna almay baard. Trkler bunun dnda Abbasilere kar karlan isyanlarn bastrlmasnda
olduka etkili oldular. Halife Mutasm Trk askerleri ve aileleri iin yukardaki fotorafta grlen Samarra
ehrini ina ettirdi. Badatn yetmi mil uzanda ve Dicle kenarnda kurulan Samarra zamanla gelierek
Badattan sonra Abbasilerin en nemli ehri hline geldi.
Abbasilerin Samarray kurmak istemelerinin amac ne olabilir?
Bilgi Hazinesi
Abbasilerin zayamasndan sonra kurulan devletlerden olan Bveyhoullar 945 ylnda Badat igal ederek halifeyi bask altna ald. Gazne hkmdar Mahmut, Abbasi halifesini bu baskdan kurtard.
Halife bu baarsndan dolay Gazneli Mahmuta Sultan unvann verdi. Bveyhoullar tekrar halifeyi
bask altna alnca 1055 ylnda Badata giren Trk Hkmdar Turul Bey, halifeyi bu durumdan kurtard. Bu olaydan sonra Abbasi Devleti varln 250 yl kadar daha srdrmeyi baard.
Abbasi Devleti zayflamaya baladktan sonra lke eyalet ve devletiklere ayrld. Bunlara Tavif-i Mlk
denirdi. 1258 ylnda lhanl hkmdar Hlag Han, ordusu ile Badat ele geirerek Abbasi Devletine son
verdi. Badat ehri yaklp ykld. Abbasi ailesinden baz kimseler Msrdaki Memluk Devletine snmay
baararak hayatlarn burada devam ettirdiler. Memlukller, slam dnyasndaki siyasi etkilerini arttrmak iin
Mustansr halife ilan ettiler. Memlukllerin himayesindeki Abbasi halifelii, Osmanl Devletinin Msr fethine kadar Msrda devam etti (1517).
Bilgi Hazinesi
Abbasiler dneminde slam Devletinin snrlar Horasandan Atlas Okyanusu kylarna kadar uzanyordu. Devletin iinde birok etnik ve din topluluk vard. Merkezden ok uzakta olan spanya ve Kuzey
Afrika, Abbasiler dneminin daha balarnda imparatorluktan ayrld. Abbasilere bal uzak lkelerde
denetim salanamad. Eyaletlerdeki vali ve komutanlar devletin zayamasndan yararlanarak bamszlklarn ilan etti. Abbasi topraklarnda kurulan bu kk devletler Kuzey Afrika ve Msrda Tolunoullar,
Akitler, drisiler, Fatimiler; ran, Irak ve Horosanda Tahiriler, Saariler, Samanoullar, Bveyhoullar ve
Tavaif-i Mlk (kk beylikler)t.
818
Endls Emevi Devleti Sardinya
Adas ile Fas ele geirdi.
146
832
Halife Memun Badatta
Beytl Hikmeti kurdu.
845
inde kat para kullanlmaya
baland.
4. nite
Temel Kavramlar
F. TRK-SLAM BLGNLER
l lim
l Fakih
l Fetva
l Usturlap
Hazrlk almalar
1. slam dininin bilimi tevik etmesi Trk-slam bilginlerini nasl etkilemitir?
Hz. Muhammed ve Gazneli Mahmutun szlerine ynelik aada verilen sorular cevaplaynz.
Hz. Muhammedin lim inde bile olsa gidip alnz. sznden neler anlyorsunuz?
Gazneli Mahmutun Biruni iin Saraymn en deerli hazinesidir. demesinin sebebi sizce neler
olabilir?
SLAM DN VE BLM ANLAYII

slam dini, insanlarn sadece inan anlaylarn etkilemekle
kalmam, bilim, dnce ve kltr gibi alanlarda da etkili olmutur. Abbasiler ve zellikle Endls Emevileri dneminde bilim ve
kltr alannda nemli gelimeler yaanm, birok deerli bilim
insan yetimitir. Yanda temsil resmi grlen bu bilim insanlar
sadece slam lkelerindeki bilimin deil ayn zamanda Avrupadaki bilimin de ilerlemesine ve gelimesine katkda bulunmulardr.
Trk-slam bilginleri pozitif bilimler (fen, tp, matematik,
astronomi vb.) dnda slami bilimler dediimiz tefsir, hadis,
fkh, kelam, tasavvuf, kraat gibi alanlarda da eserler yazmlardr. bn-i Rt, Farabi, bn-i Sina, Biruni, Taberi, bn-i Fadlan,
bnl Heysem, Muhyiddin Arabi, Gazali, drisi VII. ve XIII. yzyllar arasnda yaam en nemli bilim insanlardr.
a. slami Bilimler
4.3. Resim: slam Bilginlerinin almala-
Tefsir: Kuran- Kerimi aklayan ve yorumlayan bilimdir. Bu

rn gsteren temsl resim (1001 cat Dnyabilimle uraanlara mfessir denir. Tebari, Zemahehri, bn-i
mzda slam Miras, s. 49.)
Mesud en tannm mfessirlerdir.
Hadis: Hz. Muhammedin eitli konularda Mslmanlar aydnlatmak iin syledii szlere denir.
Hadis, Kuran- Kerimden sonra Mslmanlarn bavurduu ikinci ana kaynaktr. Hadis ilmiyle uraanlara
muhaddis denir. Hadis ilminin en byk bilgini Trkistanl mam Buharidir. Mslim, Ebu Davud, Tirmizi,
bn-i Mace, Nesai dier nemli hadis bilginleridir.
Fkh: slam hukukuna fkh, bu bilimle uraanlara ise fakih, fakihlerin verdikleri hkm ve kararlara
da fetva denir. Mahkemelerde grlen davalar, ynetim ile maliye gibi devlet ve toplum hayatn dzenleyen
iler fetvalara dayanlarak yaplrd. Fkh alannda byk isimler arasnda Ebu Hanife, mam Malik, mam
afi, Ahmet bn-i Hanbel bata gelir.
Kelam: mann esaslarn ortaya koyan, bunu akl ve mantk delilleriyle savunan bilim daldr. mam
Gazali, mam Maturidi, mam Eari en tannm kelamclardr.
Tasavvuf: Allah tanmay ve ona kalp yoluyla yaknlamay ama edinen bir bilim daldr. Muhyiddin
bn-i Arabi en tannm tasavvuf bilginidir.
Kraat: Kuran- Kerimin doru okunmasn salayan bilim daldr.
147

Harezmi (780-850)
IX. yzylda yaayan ve cebir alannda ilk defa eser yazan Mslman Trk
bilginidir. Abbasi Halifesi Memun, Badatta kurduu Beytl-Hikme (Bilgelik Evi)
de ktphanenin idaresinde grev almtr. Burada aratrma yapan Harezmi astronomi, matematik ve coraf ya alannda eserler yazmtr. Yer yznn apna ait
hesaplar ortaya koymutur. Nil Nehrinin kaynan aklayan Harezmi ayn
zamanda Batlumyusun astronomik cetvellerini de dzenlemitir. Zicl-Harezmi
(Harezmnin Yldz Katologu) Kitabul Muhtasar fi Hisabil Hind (Hint Hesabna
Gre Matematik El Kitab) nemli eserleri arasndadr.
4.7. Resim: Harezmi

adna bastrlan pul
(Bir dergi, Mart, 2010.)
Farabi (870-950)
Byk bir dnce ve nl bir musiki stad olan Farabi, 870 ylnda Trkistann Farab kasabasnda domutur. Bat kaynaklarnda Alpharabius (Alfarabus)
adyla anlr. Mantk, felsefe, matematik, tp ve musiki alanlarnda nemli eserler
vermitir. Eserlerinin ou Latinceye evrilerek Avrupa niversitelerinde okutulmutur. Aristonun eserlerini inceleyip yeni yorumlar getirdii iin ikinci retmen anlamna gelen Muallim-i Sani unvanyla anlmtr. Musikiinas olarak da
4.5. Resim: Farabinin
bilinen Farabi, kanun ad verilen mzik aletini icat etmitir. Ayrca rbap ad
temsil resmi (Mehmet
verilen algy gelitiren ve bugnk eklini veren de yine kendisi olmutur. Kitab- zel, Vatan Millet ve
l Musiki ve hsal-Ulm (limlerin Saym) nemli eserleridir.
Bayrak Sevgisi s. 448.)
Biruni (973-1051)
Bat dillerinde ad Alberuni veya Aliboron olarak geen Biruni matematik, doa bilimleri, coraf ya ve astronomi alanlarnda eserler vermitir. Ona
gre bilimin ilerlemesi iin zgr dnebilmek arttr. nsanlarn dn
ve inanlar baka bakadr. Uygarlk da bu farkllktan doar. diyerek bu
konudaki dncelerini aklamtr. El Kanun-l Mesdi (Sultan Mesuda
sunduu astronomi konulu eser), Kitbs Saydelef t- Tp (eczaclk kitab)
nemli eserleridir.
4.6. Resim: Biruninin temsil resmi (1001 cat Dnyamzda slam Miras, s. 284.)
bn-i Sina (980-1037)

Avrupallarn Avicenna (Avicenna) diye adlandrdklar ve dnya apnda
nl bir bilim insan olan bn-i Sina, Buhara yaknlarnda domutur. Felsefe,
mantk, fizik, astronomi ve zellikle de tp alannda birok eser vermi olan bn-i
Sina, El Kanun Ft-tp (Tp Kanunu) adl eseri ile tannmtr. Bu eser Latinceye
evrilerek birok kez baslm ve Avrupa niversitelerinde de ders kitab olarak
okutulmutur. Tp konusunda kendi gzlemlerine dayanarak almalar yapmtr.
Yaad yzylda Avrupadaki ruh hastalar atee atlrken bn-i Sina bu tr hastalar mzik ile tedavi etmitir. Tarihte ilk mide ameliyatn gerekletiren bn-i Sina,
4.4. Resim: bn-i
Si
nann
temsil resmi
ila bilimi demek olan farmakolojinin kurucusu olarak kabul edilmektedir. bn-i
(Vatan Millet ve BaySinann 200n zerinde eser yazd sylenmektedir.
rak Sevgisi, s. 449.)
148
4. nite
Taberi (839-923)
Taberistanda doan Ebucafer Taberi tefsir, kraat, hadis, tarih, edebiyat, matematik ve tp alanlarnda
dersler almtr. Bu alanlarda nemli almalar yapmtr. Badatta vefat etmitir. Tarihul men vel
Mlk nemli eserleridir.
bn-i Fadlan (10. Yzyl)
10. yzylda yaamtr. Zamannda uluslararas ilikilerden geni lde haberdar bir diplomat olan
bn-i Fadlan, Abbasi halifesinin ok zor durumda olduu bir dnemde Trklerle Abbasiler arasnda dostluk kurulmasn salamtr. 921 ylnda Abbasi halifesinin Bulgarlara gnderdii eli heyetinde yer almtr. En nemli eseri ise bn-i Fadlan Seyahatnamesidir.
bnl Heysem (965-1039)
965 ylnda Basrada doan bnl Heysem matematik, astronomi, tp, kimya, fizik ve optikte nemli
baarlar kazanmtr. Fotoraf makinas gibi btn resim kaydetme cihazlar basit bir temel ilkeye dayanr.
Bu ilkeyi bin yl nce Mslman bilim adam bnl Heysemin kefettii ou kii tarafndan bilinmez.
Kitabl Menazir bnl Heysemin en nemli eseridir.
Gazali (1058-1111)
Gazali randa yetien bir fkh alimidir. Kk yalardan itibaren iyi bir eitim alm, ilim renmek
iin pek ok lke gezerek slam dnyasnda Hccet-l slam (slamn ispatlaycs) olarak tannmtr.
hy Ulmid Din, El-Munkizumined Dall nemli eserleri arasndadr.
drisi (1100-1165)
Endlsn Septe ehrinde domutur. Corafya alanndaki almalar ile nldr. Gney Afrika ve spanyada
uzun sreli seyahatler yapmtr. 1166 ylnda Polermada
lmtr.
Yandaki resimde de grld gibi drisi Dnyann
ekvatorla ikiye ayrldn belirtmi ve Gney Yarm Kre ile
4.8. Resim: drisiyi Sicilyal II. Roger Sarayn- Kuzey Yarm Krenin zelliklerinden sz etmitir. drisi
da dnyann yuvarlak olduunu gstermek iin
ayrca Bat Avrupa lkelerinin haritalarn tarihte ilk defa
yapt gm kre ile gsteren temsil resim
aslna uygun izmitir.
(1001 cat Dnyamzda slam Miras, s. 250.)
Muhyiddin Arabi (1165-1240)
spanyada doan Muhyiddin Arabi, kk yatan itibaren yapt almalarla dikkatleri zerine toplamay baarmtr. Kendi dneminin din bilginleri ve filozoflar ile grmeler yaparak slam dnyas
ierisinde uzak gezilere kmtr. retisini varln mutlak birliine dayandrmtr. 1240 ylnda amda
vefat etmitir. Fususu Hikem, Muhedertul-Ebrr ve Msameratl-Ahyr nemli eserleridir.
bn-i Rd (1126-1198)
Endlste doan bn-i Rd nceleri din bilimlerle uram, daha sonra fizik, tp, astronomi ve
zellikle de felsefe alannda nemli eserler vermitir. Her trl gerein yalnz akl ile bulunabileceine
inanan bn-i Rd, rasyonalist bir filozof olarak tannmaktadr. Hristiyanlar tarafndan zamann Voltaire
(Volter)i olarak kabul edilmektedir. Makale Fit Mizac (yazd ilk felsefi eser) ve Theftt Teheft (elikilerin elikileri) nemli eserleridir.
149

Aadaki Trk-slam Bilginleri adl etkinlikte verilen tabloda ilgili blme Trk-slam bilginlerinin
alma yaptklar bilim dallarna gre adn, yaad dnemi ve devleti, bilim ve teknolojiye yapt katklar
yaznz. almalarnz arkadalarnzla karlatrnz.
14. Etkinlik: TRK-SLAM BLGNLER

Bilim
dal
Trk-slam
bilgininin ad
Yaad dnem ve
Trk-slam devleti
Bilime ve teknolojiye
yapt katk
Matematik
Cebir
Tp
Eczaclk
Fizik
Kimya
Astronomi
Tarih
Corafya
PERFORMANS GREV
Performans Grevi: Trk-slam bilginlerinin bilimin gelimesine olan katklarn aratrarak bir kitapk
hline getirmek.
Performans Grevinin Amac: Trk-slam bilginlerinin bulular, hangi alanlarda almalar yaptklar ve
yazdklar eserler hakknda bilgi sahibi olmak.
Hazrlama Sreci: 2 Hafta
Ara-Gere: nternet, bilimsel ve teknik dergiler ile ansiklopediler
Beklenen Performans: Eletirel ve yaratc dnme, zaman ve kronolojiyi alglama, deiim ve sreklilii
alglama

DEERLENDRME LTLER
ok iyi-4
Yeterli-3
Gelitirilmeli-2
Yetersiz-1
Hazrlk
Balk
erik ve kapsam
Grsel kullanm
Tarihler
ekil ve dzenleme
Yazma kurallarna uyma
Kaynaklardan yararlanma
Bu lekten alabileceiniz en yksek puan 32, en dk puan 8dir. Bu puan 5lik not sistemine aadaki
32
24
100
x
x = 100 x 24 = 2400 : 32 = 75 puandr. 75 puann 5lik not sisteminde karl 4tr. Bu
almada baarl saylmanz iin 70 veya daha fazla puan almanz gerekmektedir.
150
4. nite
LME VE DEERLENDRME
Mevali (kle)
Ortodoks
Ukaz
Hristiyanlk
Sasani
Hudeybiye
valilerin
bn-i Sina
haram
Farabi
Katolik
Tavaif-i Mlk
Devlet ve ordu
ynetiminde
1. Bizansllar .................................. dininin .................................. mezhebine baldr.

2. Mekkeli mrikler .................................. aylarda savamaz,........................................................... denilen panayrlar kurarlard.
3. Mekkeli mrikler, Mslmanlarn hukuki varlklarn ......................................... Antlamasndan sonra
kabul etmilerdir.
4. Emeviler Arap olmayan Mslmanlar ................................................... diye adlandrarak onlara ..................
.............................. grev vermediler.
5. Abbasi Devletinin otoritesinin zayflamasyla ortaya ............................................. denilen devletler ortaya
kmtr.
6. Hz. mer dneminde Irak ve ran topraklar .................................... mparatorluundan alnm ve bu
devlete son verilmitir.
7. El Kanun Fit Tp ............................................................. yazm olduu en nemli eserlerinden biridir.
(....) Badat Ktphanesi Mool istilasnda yaklmtr.
(....) Puvatya Sava ile Mslmanlarn batdaki ilerleyii hzlanmtr.
(....) Emeviler dneminde slam mimarisi Avrupa mimarisi ile yarabilecek seviyeye gelmitir.
(....) slamiyetten nce kabileler hlinde yaayan Araplar arasnda siyasi birlik kurulmutur.
(....) Mslmanlar ile Mekkeli mrikler arasnda ilk olarak Uhud Sava yaplmtr.
(....) Msr, Suriye ve Kuds, Hz. mer dneminde fethedilmitir.
(....) Kuran- Kerim, Hz. Osman dneminde kitap hline getirilmitir.
C. Aada verilen olaylarn bandaki numaray yaand dnemin bandaki parantez iine yazarak olaylarla yaand dnemleri eletiriniz.
Olay
Yaand Dnem
1.
Nihavend Sava
( ) Abbasiler Dnemi
2.
Puvatya Sava
( ) Hz. mer Dnemi
3.
Beytl Hikme
( ) Emeviler Dnemi
4.
Kurtuba Medresesi
( ) Hz. Muhammed Dnemi
5.
Vatandalk Antlamas
( ) Endls Emevileri Dnemi
6.
Cemel Sava
( ) Hz. Ali Dnemi

( ) Hz. Osman Dnemi
151

1. slamiyet ncesinde Arabistanda tm Arap Yarmadasn egemenlik altna alan merkez bir devlet
kurulamamtr.
Bu durumun en nemli nedeni aadakilerden hangisidir?
A) ok tanrl din anlaynn hkm srmesi
B) Arabistann dardan srekli istilaya uramas
C) Kabile yaamnn varl
D) Din anlayn olmay
E) Arabistanda yaamaya elverili yerlerin azl
2. Hz. mer dneminde ordugh ehirler kurulmu, fethedilen yerler ynetim birimlerine ayrlarak divan
tekilat oluturulmutur.
Buna gre;
I. Dzenli bir devlet rgt kurulmutur.
II. Devletin snrlar genilemitir.
III. Fetihler durma noktasna gelmitir.
yarglarndan hangisine ya da hangilerine ulalabilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) I, II ve III
E) Yalnz III
3. I. Arap milliyetiliine dayal bir politika izlemek

II. Halifelii saltanat hline getirmek
III. spanya ve evresini fethetmek
Yukarda verilen gelimelerden hangisi veya hangileri Emevilerin yklnda etkili olmutur?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) II ve III
D) Yalnz III
E) I, II ve III
4. Felsefe, fizik ve mzik alannda almalar yapmtr. Aristonun eserlerini inceleyip yeni yorumlar
getirdii iin Muallim-i Sani (kinci retmen) ad verilmitir.
Yukarda sz edilen Trk-slam bilim insan aadakilerden hangisidir?
A) Gazali
B) bn-i Rd
C) El Brun
D) bn-i Sina
E) Farabi
5. tTMBNTBWBIVLVLVOVOUFNFMJBUMNUS
t.TMNBOMBSONSJLMFSFLBSLB[BOEJMLCBBSES
Yukarda verilen bilgiler aadaki savalardan hangisinin sonular arasndadr?

A) Uhud
B) Bedir
C) Huneyn
D) Hendek
E) Puvatya
1. Hz. Muhammedin Mekkeli mriklerle yapt savalarn tarihlerini kronolojiye uygun olarak tarih
eridinde gsteriniz.
2. Drt Halife Dneminin nemli zelliklerini aklaynz.
3. Abbasilerin Trkleri birok devlet kademesine getirmesinin sebepleri neler olabilir?
4. Emevi Devletinin yklmasnda etkili olan faktrleri aklaynz.
5. Endls Emevilerinin bilim ve kltr alannda yapt almalar yaznz.
152
5. nite
5. NTE: TRK-SLAM
DEVLETLER
(10-13. YZYILLAR)
KONULAR
A.
B.
C.
.
D.
E.
TRKLERN SLAMYET KABUL

KARAHANLILAR (840-1212)
GAZNELLER (963-1183)
BYK SELUKLU DEVLET (1040-1157)
MALAZGRT SAVAI (1071)
MALAZGRT SAVAI SONRASI BYK
SELUKLU DEVLET (1072-1157)
F. BYK SELUKLU DEVLETNN KLTR VE
UYGARLII
153
Trk-slam Devletleri (10-13. Yzyllar)

Temel Kavramlar
A. TRKLERN SLAMYET KABUL
l Gk Tanr
l Gaza
l Cihat
l hid
l Ftuhat
l lteber
Hazrlk almalar
1. Farkl kltr ve medeniyetlerin birbiriyle iliki kurmasnda etkili olan
faktrler neler olabilir?
2. slamiyet ncesi Trklerin sosyal ve kltrel hayat hakknda neler
syleyebilirsiniz?
Mustafa Kemal Atatrkn aadaki szn okuyarak altnda verilen soruyu cevaplaynz.
Bizim dinimiz iin herkesin elinde bir deer ls vardr. Bu deer ls ile herhangi bir eyin bu
dine uygun olup olmadn kolayca takdir edebilirsiniz. Hangi ey ki akla, manta, toplum karna
uygundur; biliniz ki o, bizim dinimize de uygundur. Bir ey akl ve manta, milletin karna, slamn
karna uygunsa kimseye sormayn, o ey dindir. Eer bizim dinimiz akl ve mantkla uyuan bir din
olmasayd en mkemmel din olmazd. En son din olmazd. (1)
Mustafa Kemal Atatrk bu szleriyle slam dininin hangi zelliklerini vurgulamaktadr?
1. TRKLER NEDEN MSLMAN OLDU?

Trkler ve Mslmanlar, Hz. mer dneminde kazanlan Nihavend Savandan sonra ilk kez snr komusu olmutu (642). Bu yllarda Orta Asyada Dou Kk Trk Devleti yklm (630), Bat Kk Trk Devleti ise
karklklar iinde bulunuyordu. Hz. Osman zamannda slam Devletinin snrlar Ceyhun Nehrine kadar
genilemi, bu dnemde Trkler ile Mslman Araplar arasnda ilk mcadeleler yaanmt. Emeviler dneminde ise uzun sren savalar sonucunda, Maverannehir blgesi Mslman Araplarn eline gemiti. Emevilerin kat ve sert bir politika izlemeleri, Arap milliyetiliine dayal yaklamlar Trklerin slamiyeti kabul
etmelerini bir sre engellemiti. Abbasiler dneminde ise bu anlay deierek Trkler ve Araplar arasnda
olumlu ilikiler yaanmaya balamt.
inliler ile Araplar arasnda Bat Trkistann hkimiyeti iin yaplan Talas Savanda Karluk ordusunun
Mslmanlar desteklemesi zerine sava Mslmanlar kazanmt. Bu gelime zerine in, Orta Asyadaki
hkimiyet mcadelesinden vazgemek zorunda kalmt. Talas Sava sonucunda Trklerle Mslmanlar arasnda bir yaknlama olmu ve ticari ilikiler gelimeye balamt. Mslman tccarlar, Trk illerinde ticaret
yaparken ayn zamanda Trklere slam dinini de anlatyorlard. Yaanan bu gelimelerden sonra Trkler, kitleler hlinde slam dinini kabul etmeye balamlard. Karluk, Yama ve iiller slamiyeti kabul eden ilk Trk
boylar arasnda yer almt.
Bilgi Hazinesi
Bugn kullandmz kt MS. II. yzylda inde icat edildi. Talas Savandan sonra Trkler kt
yapma tekniini inlilerden renmi, Semerkantta ilk kt fabrikasn kurmulardr. Daha sonra kdn
Batya tanmas dnya kltrn olumlu ynde etkilemitir.
_______________________
(1) Atatrklk, Atatrk Dnce Sistemi, C 3, s. 227.
154
5. nite
Talas Savandan sonra Abbasilerin dosta yaklamlar ve Gk Tanr inanc ile slam dini arasndaki benzerlikler Trklerin topluluklar hlinde Mslman olmalarn salad. Aadaki tabloyu inceleyerek bu benzerlikleri grelim.
slam ncesi Gk Tanr nancnn zellikleri
slam Dininin zellikleri
t(L5BOSZBJOBOMNBT
t5FL"MMBIJOBODOOPMNBT
t"IJSFUJOBODOOPMNBT
t"IJSFUBOMBZOOPMNBT
t MNEFO TPOSB JZJ JOTBOMBSO DFOOFU VNB

F
kt insanlarn cehennem (tamu)e gideceine inanlmas
t5FNJ[MJLBOMBZOBOFNWFSNFOJOZBOTSBLVSban kesme anlaynn bulunmas
tMNEFOTPOSBJZJMJLZBQBOWFTFWBQJMFZFOMFSJODFOnete, kt iler yapan ve gnah ileyenlerin cehenneme

gideceine inanlmas
t 5FNJ[MJJO JNBOEBO HFMEJJOF JOBOMNBT WF LVSCBO
kesmeye nem verilmesi
tTMBNEJOJOJOIPHSZFCZLOFNWFSNFTJ
t )ST[ML ZBMBODML BEBMFUTJ[MJL WF [JOBOO TV t)BLT[LB[BODO ZBMBOTZMFNFOJO BEBMFUTJ[MJLWF[Jsaylmas
nann gnah ve su saylmas
t'BSLMJOBOMBSBIPHSHTUFSJMNFTJ
tTMBNJZFUUFSVICBOTOGOOCVMVONBNBT
t %JO BEBNMBSOO IFSIBOHJ CJS TUOMOO PM- tTMBNEJOJOEFHB[BWFDJIBUBOMBZOOPMNBT

mamas
t5SLMFSEFDJIBOBEBMFUJOJTBMBNB ZBOJZFOJZFS-

(Dzenlenmitir.)
leri fethetme anlaynn bulunmas
Yukarda verilen bilgilere gre Trklerin slam dinini benimsemesinde sizce hangi neden daha nemli
rol oynam olabilir?
Trkler ile Mslman Araplar arasndaki yaknlama sonucunda Maveannehir blgesindeki Trkler de
Mslmanl kabul etmeye baladlar. slamiyeti ilk kez devlet dini olarak kabul edenler til (Volga) Bulgarlar
oldu.
X. yzyl banda til Bulgarlar ile Abbasiler arasnda diplomatik ilikiler kuruldu. til Bulgarlar ilteber
(hkmdar)i Alm Hann istei zerine Badattaki Abbasi halifesi kendisine din adam ve asker uzmanlardan
oluan bir heyet gnderdi. Mslman heyetin tile ulamasnn ardndan til Bulgarlar 922 ylnda topluca
Mslman oldular.(1)
Tarih bir anekdotta geen bilgilere gre Cuma hutbelerinde Allahm Bulgar ilteberini doru yola gtr.
deniliyordu. Hkmdar, babas Mslman olmad iin onun adnn yerine Abdullah adn kulland. Bulgar
Trkleri o srada eski rf ve adetlerini, bazlar slama uymasa da devam ettiriyorlard. Dier taraftan Mslmanln artlarn yerine getirme konusunda da ok kararl idiler. Nitekim Bakurt Trkleri o srada Hristiyan
olacakken Bulgarlar bunu engellediler.(2)
til Bulgarlar ilteberi Alm Hann, Abbasi halifesinden din adam istemesinin nedenleri neler olabilir?
_______________________
(1) Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi, s. 168.
(2) Erol Gngr, Tarihte Trkler, s. 63, 64. Dzenlenmitir.
155

Aada verilen slamiyet ve Trkler adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
1. Etkinlik: SLAMYET VE TRKLER

slamiyetin kabul Trklere yeni bir ruh ve kuvvet vermi, Asya steplerinden Avrupa ilerine kadar
uzanan sahalarda byk ve uzun mrl devletlerin kurulmasnda balca etken olmutur. Mslman
Ouzlarn Hz. Muhammed zamanndan beri asrlarca gerekletiremedikleri Anadolunun fethi ve burann
ikinci bir Trk vatan olmas ile Osmanl Devletinin dnya tarihinin en byk ve en uzun mrl devletlerden biri olmasnda slam dininin oynad rol son derece nemlidir. Daha da nemlisi, slam dininin ortaya
koyduu nizam ile Trk tre ve yaay birbirine uyduu, birbirini tamamlad iin Trkler mill varlklarn devam ettirmilerdir. slam dinini kabul eden Trk boylarndan hibiri dier dinleri kabul edenler gibi
varlklarn kaybetmemilerdir.
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi C 6, s. 54.
(zetlenmitir.)
Trklerin Mslman olmas slam dnyasn nasl ve ne ekilde etkilemitir?

Trkler, slam dinini kabul edince kltrel alanda nemli gelimeler gstermilerdir. Bu gei dneminde
Divan- Lgatit Trk, Kutadgu Bilig, Divan- Hikmet ve Atabetl Hakayk gibi Trk-slam eserleri yazlmtr.
Trkler, slamiyeti benimsedikten sonra bir yandan ulusal benliklerini, gelenek grenek ve trelerini
korumaya alrlarken bir yandan da sosyal yaamlarn slamiyetle uyumlu duruma getirmilerdir. Bu balamda Trklerin sosyal yaamlarnda baz deiiklikler grlmtr. Bu deiikliklerin yaanmasnda slam
dininin kurallarnn etkisi olduu gibi karp kaynatklar dier Mslman halklarn kltrlerinin de nemli
etkisi olmutur.
Aada verilen slam Dini ve Trk Toplum Yaps adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
2. Etkinlik: SLAM DN VE TRK TOPLUM YAPISI

Trk-slam devletlerinde halkn belli bir blm gebe idi. adrlarda yaar, srlerinin peinde yazn yaylalara, kn da klaklara g ederlerdi. Ky, kasaba ve kentlerde oturanlar da iftilik ve zanaatla
urarlard. slamiyeti benimsedikten sonra Trklerin yerleik yaama geileri hzland. Kent, ky ve kasabalarda oturanlarn oran artt. eitli dillerin konuulduu Trk toplumunda slam hukuku belirleyici oldu. Trk toplumu eski inanlarn etkisiyle farkl din ve mezheplere kar hogrlerini kaybetmedi.
Trkler Mslman olduktan sonra da giyim, yemek kltr, rf ve detlerini srdrdler, kendilerine has
kyafetleriyle Arap ve ranllardan kolaylkla ayrt edilebilme zelliini bu dnemde de korudular.
Trklerdeki vergi sistemi ziraat ve ticaretten alnan vergilere dayanyordu. Mslmanlardan zekt
ve r, gayrimslmlerden ise cizye ve hara vergisi alnyordu. slamlama ile birlikte Trk toplumunda
daha nce de olduu gibi sn bir toplum yaps hibir zaman yaanmad. Adalet nnde herkes eit haklara sahipti.
slam dini, Trk toplum yapsnda ne gibi deiiklikler meydana getirmitir?
2. TRKLERN SLAM DNNE OLAN HZMETLER

Mslman olduktan sonra Trklerin slam dinine hangi hizmetleri yaptklarn zihnimizde canlandrmaya alalm. Pek ok bilim insan, Trklerin Mslmanl kabul ettikten sonra btn varlklar ile slam
dinine hizmet ettiklerini sylemektedir. slam dinine hizmet konusunda hibir fedkrlktan kanmayan
Trkler, Abbasi Devletinin hizmetine girerek siyasi alanda grev yapmlardr. Halife Memun ve Mutasm
Trklerin slam lkesine yerlemeleri ynnde aba gsterdiler. te mezhep kavgalarn, dta Bizans ile olan
sorunlarn Trklerin askeri gc ile amaya altlar. Trkler iin zel ehirler kurdular. Abbasilerin Bizans
snr boyunca Avasm ehirlerine Trkleri yerletirmesiyle Bizansa kar slam dnyasnn savunuculuunu
yaptlar. XI. yzyl sonlarna doru balayan Hal Seferlerine kar slam dnyasn savundular.
156
5. nite
Trklerin Anadoluda egemenlik kurmasndan sonra balayan ve slam dnyasn hedef alan Hal Seferlerine kar Trkler, Anadoluyu ve slam dnyasn baaryla savundular. Trkler slamiyeti Kafkaslar,
Balkanlar ve Orta Avrupaya kadar yaydlar.
Trkistan ve n Asyadaki Trk kentleri eitim ve bilim kurumlaryla donatld. Bu eitim kurumlar iinde
Byk Seluklu hkmdar Sultan Alp Arslann istei ile Badatta Vezir olan Nizamlmlk tarafndan kurulan
Nizamiye Medreseleri nemlidir. Alan medreselerde pek ok Mslman Trk bilgini ve mutasavvf yetiti. Bu
medreselerde din konulara arlk verilmekle beraber, edebiyat, dil, aritmetik gibi konularda da eitim verilmekteydi.
slam sanatnn oluumunda Trklerin nemli etkileri oldu. Trkler bata mimarlk olmak zere hat,
ssleme, aa ileri, seramik, inicilik, maden ilemecilii ve minyatr sanatnda slam uygarlna nemli
katklarda bulundular. Msrda Tolunolu Ahmet Camisi, sfahanda Mescid-i Cuma (Ulu Cami), Mervde
Sultan Sencer Camisi, Reyde Turul Bey ve Nahcivanda Mmine Hatun Kmbetleri gnmze ulaan nemli mimari yaptlardr.
3. MISIRDA KURULAN LK TRK SLAM DEVLETLER

IX. yzylda Abbasiler zamannda Trklerin orduda ve ynetimde etkileri artm, birok nemli grevlere, valiliklere ve komutanlklara getirilmilerdi. Greve getirilen bu komutan ve valiler arasnda Tolunolu
Ahmet ile Muhammed de bulunmaktayd. Abbasi Devletinin merkez otoritesi bozulunca Msra gnderilen
bu iki Trk valisi daha sonra aadaki haritada grdnz topraklarda bamszlklarn ilan etmilerdi.
a. Tolunoullar (868-905)
Abbasi halifeliinden ayrlarak
Msrda ilk Trk devletini kuran
5PMVOPMV"INFU ,BIJSF 'VTUBU
ZJ
bakent yapmtr. Tolunoullar
Msrda kurulan lk Trk-slam
Devleti olmutur. Bu dnemde
Msr ekonomik, kltrel ve sosyal
alanda byk gelime gstermitir.
Tolunolu Devletinde yneticiler
Trk, halk ise ounlukla Arapt.
Tolunoullar, Msrn bayndrl iin ok alarak blgeyi
cami, han, hamam gibi sosyal ve
dinsel yaplarla donatmlardr. Nil
Nehrinin akn dzenlemek iin
5.1. Harita: Tolunoullar ve Ihidler (Tarih Atlas 1, s. 27.)
su kanallar yaparak tarmn gelimesini salamlardr. Tolunoullarndan kalan en nemli yapt Tolunolu Ahmet Camisidir. Tolunoullar
dneminde Msr, mimaride de altn an yaamtr. Tolunolu Ahmet kurduu eczanede yoksul ve kimsesiz
halka cretsiz ila verip onlar tedavi ettirmitir. Tolunoullar, kendilerinden sonra Msrda kurulan devletlere rnek olmulardr. Msrda bin yl srecek olan Mslman Trk egemenliinin temellerini atmlardr.
Tolunolu Ahmetin lmnden sonra baa geen hkmdarlar dneminde i karklklar yaanmtr.
Yeniden gcn artran Abbasiler 905 ylnda Tolunoullar devletinin varlna son vermitir.
Tolunoullar zamannda yaplan almalarn Trk-slam tarihindeki yeri hakknda neler syleyebilirsiniz?
157

b. hidiler (Akitler) (935-969)
Msrda kurulan ikinci Trk-slam Devletidir. Kurucusu olan
Muhammed halife tarafndan prens, hkmdar anlamna gelen hid
unvan verildi. Bu unvan ayn zamanda devletin de ad oldu. Tolunoullar
Devletinde olduu gibi devlet ynetiminde Trkler bulunurken halkn
CZLPVOMVV"SBQUIJEJMFS4VSJZF )JDB[ .FLLF .FEJOF
WF'JMJTUJO
gibi nemli yerleri egemenlikleri altna aldlar. Kutsal yerler bylece ilk kez
5.1. Fotoraf: hidoullar AhTrklerin eline gemi oldu. hidiler, Msrdaki retimi artrmak iin sulamaya byk nem vererek kanallar ve setler yaptlar. Ekonomileri ok gl met dnemine ait altn para (Trk
olan hidoullar yandaki fotorafta grlen altn para bastrdlar. lkenin Dnyas Kltr Atlas, s. 120.)
snrlarn Anadoluya kadar genilettiler. Bu slam devletine 969 ylnda
,V[FZ"GSJLBEBILNTSFO'BUJNJMFSTPOWFSEJ
Msra vali olarak gnderilen Trk komutanlarn ksa srede baarl olmalarnn ve devlet kurmalarnn Trk tarihindeki nemi nedir?
Bilgi Hazinesi
Msrda kurulan Tolunoullar ile hidilerin ekonomisi byk lde ticarete dayalyd. Uzak Dou
ticari mallar, Msr limanlarnda Bat mallaryla dei toku edilir ya da Msr zerinden Akdeniz limanlarna ulatrlrd. Bu durum Msrda canl bir ticaretin yaanmasnda etkili oldu. Msrn cora konumu ve nemi, cora keierin sonuna yani yeni ticaret yollarnn bulunmasna kadar devam etti.
Msrda kurulan Trk-slam Devletlerinin ksa srede yklmasnn sebepleri olarak neler syleyebilirsiniz?
Aada Mslman Trkler Msrda adl etkinlikte verilen Msrda kurulan Trk Devletlerine ait
bilgileri tablodaki ilgili blmlere yaznz.
3. Etkinlik: MSLMAN TRKLER MISIRDA

Msrda Kurulan Trk Devletleri
Tolunoullar
Msr ekonomisine
katklar
hidilerin Msrda
kurulan dier Trk
Devletlerinden fark
Yklmalarndaki
ortak zellikler
158
hidiler
................................................................ .....................................................................
................................................................ .....................................................................
................................................................. .....................................................................
................................................................
................................................................
................................................................
.................................................................
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
.....................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
.........................................................................................................................................
5. nite
B. KARAHANLILAR (840-1212)
TEMEL
KAVRAMLAR
l Siyasetname
l Hacib
Hazrlk almalar
l Menkbe
1. Karahanllar Devletinin Trk kltr ve diline nem vermesinin nedenleri nelerdir? Aratrnz.
2. Yanda verilen kavramlar size neleri artrmaktadr? Arkadalarnzla paylanz.
l Lgat
l Ribat
Aadaki haritay inceleyerek altndaki soruyu cevaplaynz.
5.2. Harita: Karahanllar (Tarih Atlas 1, s. 29.)
Karahanllar Devletinin kurulduu yeri ve komu olduu lkeleri syleyiniz.
1. KARAHANLI DEVLETNN KURULUU

Karahanllar, Orta Asyada kurulan ilk Trk-slam Devletidir. Bu zellii ile Karahanl Devletinin Trk
tarihinde zel bir yeri ve nemi vardr. Kurulu dnemi ile ilgili fazla bilgi olmayan Karahanl Devletinin temelleri ilk Trk-Mslman boylarndan olan Karluk, Yama ve iil boylar tarafndan atlmtr. Orta Asyada
Uygur Devletinin yklmas (840) ile blgedeki Trk varln Karahanllar devam ettirmilerdir. Karahanl
Devletinin bilinen ilk hkmdar Bilge Kl Kadr Handr. Karahanllar gneydeki komular olan Gaznelilerle
sk sk savamlardr. Kagar, Balasagun, Buhara ve Semerkant Karahanllarn nemli merkezleri arasndadr.
Karahanllara bu adn verilme nedeni, bu aileye mensup hkmdarlarn unvanlar arasnda Kara (kuvvetli,
gl) sfatna ska rastlanmasndandr. X. yzyl balarnda hkmdar olan Satuk Bura Han, hkmdar olmadan nce Mslmanlarla yakn ilikiye girmi ve slamiyeti kabul etmiti. Mslman olduktan sonra Abdlkerim adn alan Satuk Bura Han tahta geince slamiyeti devletin resmi dini olarak kabul etmitir (920). Satuk
Bura Hann hayatn savalarn ve slamiyete giriini anlatan Satuk Bura Han Menkbesinin Karahanllar
tarihindeki yeri nemlidir.
850
Volga Bulgar Krall kuruldu.
860
Dou Avrupada Kiril Alfabesi oluturuldu.
865
Bulgarlar ve Srplar Hristiyanl
kabul etti.
159

2. KARAHANLI DEVLETNN YIKILMASI
Karahanllarn hkm srd blgeler canl birer ticaret merkezi konumdayd. zellikle Kagar ehri
ipek ve baharat ykl kervanlarn yolunu aydnlatan bir fener, kervanclarn soluk ald bir vaha gibiydi. Buraya Tibetli tuz tccarlar, Manuryal ipek tccarlar, Pakistan ve Hindistanl tccarlar sk sk alverie gelirlerdi.
Buhara ve Semerkant ehirleri Karahanllarn nemli dokuma merkezleri arasnda yer alrd. Buhara, Karahanl
hkmdar Nasr Bin Ali dneminde alnarak Samanoullarna son verildi. Maverannehir blgesi Karahanllarn
eline geti. Gneyde bulunan Gaznelilerle sk sk savalar yapld. Devlet iinde yaanan karklklardan dolay
lke ilk Trk devletlerinde olduu gibi dou ve bat olarak ikiye ayrld. Dou Karahanllara Karahtayllar
(1211), Bat Karahanllara ise Harzemahlar (1212) son verdi.
3. KARAHANLI DEVLETNN KLTR VE UYGARLII

Karahanllar ynetimde byk oranda eski devlet anlayn srdrdler. Trk tresini ve geleneklerini
devam ettirdiler. Hkmdarlar tanr tarafndan balanan baz zelliklere sahiptiler. Hkimiyetlerinin kayna ilhidir. Karahanl Devletinin gl bir ekonomisi vard. Karahanllar hayvanclk yaptlar ve verimli topraklara sahip olan Maverannehirde ok eitli tarm rnleri yetitirdiler. pek Yolu zerindeki ker van ticaretiyle de devlete nemli gelir saladlar.
Karahanllarn, Mslman olmalarna ramen slamiyet ncesi Trk devlet ynetiminin baz zeliklerini devam ettirmelerinin nedenleri neler olabilir?
Aada verilen Trk ehirleri adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
4. Etkinlik: TRK EHRLER

Mslman corafyac stihari slam lkelerinde genel
manzaras Buhara kadar gzel olan bir baka ehir ne grdm
ne de iittim. demitir.
Semerkant, kelime anlam bakmndan Semiz ve Kent
kelimelerinden meydana gelmitir. Tarihiler buraya zengin
ehir adn vermilerdir. Gkyznn engin mavilii kadar
Semerkantn da zengin yeillii vardr. Burann evleri ay nda yldzlar gibi parlar, nehirleri ise gkyzndeki kehkean
5.2. Fotoraf: Semerkanttaki Registan
(samanyolu) andrr. nsanlarn br dnyalarnda cenneti
Meydanndan
bir grnm (zbekistan)
vardr, bu dnyann cenneti ise Semerkanttr.
Kagar ismi ince Kai yani ldayan inci anlamna gelir. Orta Asyann nemli merkezlerinden
biri olan bu ehir ipek ve baharat ticareti yapanlarn urak yerleri arasndadr. Kagar ehrinde kurulan pazarda Tibetli tuz tccarlar, Manuryal ipek tccarlar ile Pakistan ve Hindistandan gelen
baharatlar alverite bulunurlard.
Zekeriya Kitap, Yeni slam Tarihi ve Trkistan, s. 246-253.
(Dzenlenmitir.)
Corafyac stiharinin verdii bilgilerden hareketle Trk-slam ehirleri iin neler sylenebilir?
Dou Trkistan ile Maverannehir arasndaki blgede kurulan Karahanl Devletinin kulland yaz diline Karahanl Trkesi veya Hakaniye Trkesi denilmitir. Devlet, kuruluundan yklna kadar Trk kltrne nem vermi, Trke edebi bir dil olmu ve ilk defa Trk-slam eserleri ortaya kmtr. Karahanllar
bilime ve bilim insanlarna nem vermi, bilim insanlarna rahat alabilecekleri ortam salamlardr.
870
Trk slam dnr
WFCJMJNJOTBO'BSBCJ
dodu.
160
904
Ruslar stanbulu
kuatt.
911
Turfan Uygur
Devleti kuruldu.
916
Moolistanda
Hitan Krall kuruldu.
960
Byk Seluklu Devleti
Seluk Beyin nderliinde
Cent Kentine girdi.
5. nite
Aada verilen Karahanllarn Deerli Miras adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
5. Etkinlik: KARAHANLILARIN DEERL MRASI

Yanda temsil resmi verilen Kagarl Mahmut, Karahanl Devletinde yetien
en nemli bilim insanlarndan biridir. Yazd en byk eser Divan- Lgatit
Trktr. Bu eser lk Trke szlk olmas bakmndan nemlidir.
Bu eseri nasl yazdn kendisinden dinleyelim:
Trklerin yaad ehirleri, bozkrlar dolatm ve Trk, Trkmen, Ouz,
iil, Yama, Krgz lehelerini rendim. Ayrca bu dili en iyi ve en etkili ekilde
konuanlardan, en eitimlilerden, soyu en kkl kiilerden rendim. Mzrak kullanmakta en beceriklilerden birisiyim. Trk kavimlerinden her birinin lehesini
mkemmel rendim ve gzelce sralanm bir dzen iinde kapsaml bir kitapta
topladm. Arayan kelimeyi doru yerde bulsun ve dileyen onu bir dzen iinde gre5.1. Resim: Kagarl
bilsin diye kitab alfabetik sraya gre dzenledim. Dz yaz ve dizelerle, ataszleMahmutun temsil resriyle, hikmetli szlerle ve zarif bir dille donattm. Przl yerlerini dzelttim,
mi (Mehmet zel, Vatan
ukurlarn ve kuyularn doldurdum, tek tek her kelimeyi uygun olduu yere koyaMillet ve Bayrak Sevgisi,
rak ve onlar belirsizlikten kurtararak kitabn zerinde yllarca altm.
s. 460. )
Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat, C 2, s.124.

(Dzenlenmitir.)
1. Kagarl Mahmut, Divan- Lgatit Trk yazarken sizce nelere dikkat etmi ve nelere nem
vermitir?
2. Bize miras olarak braklan Divan- Lgatit Trk gibi eserler neden nemlidir?
Bilgi Hazinesi
Filolog, etnograf ve ilk Trk haritacs olan Kagarl Mahmut XI. yzylda yaamtr. lk Trke szlk
zellii tayan Divan- Lgatit Trk en nemli eseridir. 1072 ylnda yazmaya balad bu lmsz eseri
1074 ylnda tamamlam ve Badattaki Abbasi Halifesi El-Muktedi Billaha sunmutur. Kagarl Mahmut
Trk kltrn ve dilini Araplara retip tantmak gibi byk bir grev stlenmitir. Bu deerli eser 1908
ylnda stanbulda bulunmu, 1915 ve 1917de ilk basks yaplmtr. UNESCO 2008 yln Kagarl Mahmut yl olarak ilan etmitir.
Mehmet zel, Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 460.
(Dzenlenmitir.)
Yanda temsil resmi verilen Yusuf Has Hacib, Kagarl Mahmut ile ayn
dnemde Karahanl Devleti snrlar iinde yaamtr. Bir siyasetname zellii tayan, insann yaamnda ihtiya duyaca tm bilgileri ieren ve Mutluluk Veren Erdem anlamna gelen Kutadgu Bilig adl eseri yazmtr.
Bu eser her iki dnyada mutlu olmak isteyenlere bir rehberdir. Yusuf
Has Hacib eserinde devleti yneten kiilere de seslenir ve nasl bir idare izlemeleri gerektiini anlatr. Kutadgu Biligde drt ahs ile onlarn tad
fikirlerden sz eder. Gndodu adl hkmdar kanun ve adaleti, Aydoldu
5.2. Resim: Yusuf Has Hacibin
adl vezir mutluluu, Aydoldunun olu dlm akl ve ilmi, Odgurmu
temsil
resmi (Mehmet zel, Vatan
adl zahid ise akbeti (hayatn sonu) temsil eder.
Millet ve Bayrak Sevgisi, s. 460.)
161

Aada verilen Hkmdarn zellikleri adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
6. Etkinlik: HKMDARIN ZELLKLER

Zalim adam uzun sre beylie sahip olamaz, zalimin zulmne halk uzun zaman dayanamaz. Ey bey!
lkende uzun sre hkm srmek istersen kanunu doru uygulatmal ve halk korumalsn.
Devlet iin asker ve ordu lazmdr. Askeri beslemek iin de ok mala ihtiya vardr. Bunu elde etmek
iin halkn zengin olmas gerekir. Halkn zengin olmas iin de doru kanunlar konulmaldr. Bey, gler yzl, tatl szl, yumuak huylu olmaldr. Bey, gnln alak tutmal, eli ak ve merhametli olmaldr. Ask
suratl, kibirli ve marur insan herkesi kendisinden nefret ettirir.
Ey Devletli Hkmdar! Eer halkndan fakirlik adn kaldramazsa bir kimse nasl hkmdar olur? Giderini gelirine gre ayarla, sana yakacak szleri sarf et. Azndan yalan sz karma, yalan sz ile insan
kendi itibarn drr. Karde ve akrabaya yaknlk gster, gler yzle byn ve kn gnln al.
Tuzu, ekmei bol tut, bakalarna ikram et, bir kimsenin aybn grrsen ama, stn rt.
Hkmdarln temeli doruluktur. Hkmdarlar doru olursa dnya huzura kavuur. Gnee bak!
Klmez, btnln daima muhafaza eder, parlakl hep ayn ekilde kuvvetlidir. Hkmdarn ahlak
da ona benzer, doruluk ile doludur ve hibir vakit eksilmez. Saadetle ykselmek iin insana doruluk lazmdr. nsanlk doruluun addr. Hkmdarn sz doru olmal, tavr ve hareketi gven vermelidir ki
halk ona inansn ve huzur iinde yaasn. Ey Hkmdar! Tanr seni doruluk iin bu greve getirdi, doru
ol ve doruluk ile yaa.
Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat, C 2, s. 9.
(Dzenlenmitir.)
1. Yusuf Has Hacibin hkmdara ynelik olan tlerine katlyor musunuz? Niin?
2.Devlet iin askere ve orduya, asker iin mala, mal iin zenginlie, halk iin doru kanunlara
ihtiya vardr. grne katlyor musunuz? Niin?
3. Halkn huzur ve gven iinde yaamas iin hkmdar hangi zelliklere sahip olmaldr?
Bilgi Hazinesi
Yusuf Has Hacib, Balasagun ehrinde domu, XI. yzylda yaam bir airdir. Yazd en nemli eser
olan Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Erdem)i Karahanl hkmdar Ebu Ali Hasana sunmutur. Kutadgu
Bilig, Trk-slam Edebiyatnn ilk eseridir. Yaklak 6500 beyitten olumaktadr. Fergana, Msr ve Viyanada
birer kopyas bulunmaktadr. 1077 ylnda vefat eden Yusuf Has Hacibin mezar Dou Trkistann en
nemli ehirlerinden biri olan Kagardadr.
(zetlenmitir.)
Karahanllar ticareti gelitirmek amacyla ribat denilen ker vansaraylar yapmlardr. Dzenli bir posta
tekilat kuran Karahanllar, hastaneler yaparak sala nem vermilerdir. Karahanllarda resm dil Trkedir.
Resm yazmalarda Uygur yazsn kullanmlardr. Trk ve slam kltrnn kaynatrlarak verildii szl
eserler arasnda Satuk Bura Han Destan ve Cengiz Name bulunmaktadr. Karahanllar ok sayda cami,
medrese ve sosyal kurum yapmlardr. Karahanllar dneminde Kagar, Balasagun, Semerkant ve Buhara yksek bir ilim ve kltr merkezi hline gelmitir.
162
5. nite
Temel Kavramlar
C. GAZNELLER (963-1183)
l Sultan
l Gulam
Hazrlk almalar
l mparatorluk
1. Gaznelilerin Trk-slam tarihindeki yeri hakknda aratrma yapnz.

Aadaki haritay inceleyerek altndaki sorular cevaplaynz.
5.3. Harita: Gazneliler (Tarih Atlas 1, s. 30.)
1. Gaznelilerin kurulduu blgenin cora konumu ile ilgili olarak neler sylenebilir?
2. Gaznelilerin kurulduu blgede gnmzde hangi devletler varlklarn srdrmektedir?
1. GAZNELLER DEVLETNN KURULUU

Gazneliler bugnk Afganistan ve Pakistan dolaylarnda hkm srm Trk-slam devletidir. 963 ylnda Alp Tiin zamannda temeli atlan ve ilk dnemleri karklk iinde geen Gazneliler, Sebk Tegin zamannda bamsz devlet hline gelmitir. Bu nedenle Sebk Tegin devletin asl kurucusu saylmtr. Bakenti
Gazne olan Gazneliler Devletini her bakmdan zirveye ulatran Sultan Mahmuttur (998-1030). Gl ve
dzenli bir ordu kuran Sultan Mahmut dneminde Gaznelilerin snrlar genilemitir. Gazneli Mahmut,
Bveyhoullarna kar yapt mcadelelerle Abbasi halifesini ii tehlikesine kar korumutur. Abbasi halifesi de bu baarsndan dolay ona Sultan unvann vermitir. Sultan Mahmut daha sonra Karahanllara stnln kabul ettirerek Buhara, Horasan ve Herat blgelerini ele geirmitir.
Gazneli Mahmuta Abbasi halifesinin Sultan unvann vermesi Gazneliler iin neden nemlidir?
965
Matematik ve zik alannda almalar
yapan bnl Heysem dodu.
969
'BUJNJMFS.TSBMEWF
Kahire ehrini kurdu.
970
Abbasiler stanbulu kuatt.
163

Yanda temsil resmi verilen Gazneli Mahmut Hindistana on yedi sefer
dzenledi. Sistan, Pencap ve Multan blgelerini ele geirerek lkesinin
snrlarn Ganj Irmana kadar geniletti. Bu seferlerde salad baarlar
ona slam dnyasnda saygnlk kazandrd.
Hindistana yaplan seferler sonucunda slamiyet geni bir alana yayld.
Ele geirilen blgelerin yer alt ve yer st zenginlikleri de Gaznelilerin denetimine girdi. Bilime ve bilim insanlarna nem veren Gazneli Mahmut, devrin en byk bilim insanlarn ve sanatlarn sarayna toplad. Sultan Mahmutun 400e yakn air ve bilim insann saraynda toplad sylenmektedir.
Bu dnemin en nemli bilim insan, Gazneli Mahmutun saraymn en
deerli hazinesi dedii nl Trk bilgini Birunidir.
5.3. Resim: Gazneli Mahmutun

temsil resmi (Trkler Ansiklopedisi,
C 5, s. 288.)
Aada verilen Bir Hikye adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
7. Etkinlik: BR HKYE
Bir tccar, Sultan Mahmutun zulme urayanlara adalet datt yere geldi. Sultann olu Mesuttan
ikyet etti ve yaknd. Ey efendimiz, ben tccarm. Bir sredir burada kalmm, istiyorum ki kendi ehrime
dneyim. Dnemiyorum zira senin olun Mesut benden altm bin dinarlk eya ve kuma satn ald. Bu
eyann parasn bana vermiyor. Emir Mesutu benimle birlikte kadya gndermeni isterim. dedi.
Sultan Mahmut bu szden dolay kzd ve zld. Olu Mesuta sert bir haber gnderdi ve Tccarn
hakkn kendisine derhal ver. Eer bir sebep gstereceksen onunla Karar Meclisinde hazr ol ki adaletin icap
ettiini yerine getirsinler. diye emretti.
Tccar kendi sarayna gitti. Eli, Mesutun nezdine geldi, babasnn mesajn verdi. Mesut aciz kald.
Hazinedarna Bak bakalm, hazinede nakit altn ne kadar toplanmtr? dedi. Hazinedar gitti ve geri
geldi. Yirmi bin dinardan fazla param yok. dedi. O paray alnz, tccara gtrnz, geri kalan krk bin
dinar iin gn mhlet isteyiniz ki deyeyim. dedi. Yine Mesut, eliye Sultann katna arz et ki yirmi bin
nakit dinar bu saat dedim, geri kalan iin gne kadar tccardan aman diledim. Ben kaftanmn belini
balam ve izmemi giymi olarak Sultan ne emreder diye ayakta bekliyorum. dedi.
Eli gidip geldi ve sultan Yarg Meclisinde hazr ol veya geri kalan paray teslim et. unu gerekten bil
ki bu paray tamamyla ve kemaliyle tccara demediin ve onun azndan Mesut hakkm bana dedi.
szn iitmediim mddete benim yzm bir daha gremezsin! diyor, dedi. Mesutun sz syleme gc
kalmad. Her tarafa adam gnderdi, bor istedi. kindi namaz vaktinde altm bini tccara verdi. Mesut ve
tccar sultann katna gittiler. O zaman Sultan Mahmut raz oldu.
Bu haber dnyann her tarafna yaylnca tccarlar Ktaydan, inden ve Msrdan Gazneye doru
yola koyuldular ve btn dnyada ne kadar zarif eyler varsa Gazneye getirmeye baladlar.
Nizamlmlk, Siyasetname, s. 228-229.
(zetlenmitir.)
1. Sultan Mahmutun devlet adaml ile ilgili neler sylenebilir?

2. Sultan Mahmutun adalet ve hak anlayna nem vermesinin nedenleri nelerdir?
3. Siz olsaydnz bu etkinlie nasl bir balk verirdiniz?
985
Ouzlarn Knk Boyu, Samaniler
tarafndan Buhara yaknlarndaki
Nur kentine yerletirildi.
164
988
Ruslar Hristiyan
Ortodoks mezhebini
benimsedi.
999
Byk Seluklu Devletinin
kurucusu olan Knk Boyu
Gazneliler ile savaa balad.
1000
Macarlar, Hristiyanln
Katolik mezhebini benimsedi.
inliler barutu ilk kez kulland.
5. nite
2. GAZNELLER DEVLETNN YIKILMASI, KLTR VE UYGARLII
Gazneli Mahmutun lm ile yerine geen olu Mesut, babasnn baarlarn devam ettiremedi. Bu yllarda Gazneliler, Seluklularn basklarna kar koyamadlar. Seluklu komutanlarndan Turul ve ar Bey,
Nesa ve Serahs Savalarnda Gaznelileri yendiler. Seluklularn Horasan blgesine yerlemesi ve ardndan
Turul Beyin bamszln ilan etmesi zerine 1040 ylnda Seluklular ve Gazneliler Dandanakan denilen
yerde kar karya geldiler. Sava kaybeden ve Hindistana ekilen Sultan Mesut daha sonra kan karklklar
sonucunda ldrld. Bu savala birlikte Seluklular kuruluunu tamamlarken Gazneliler zayflayarak ykl
dnemine girdiler. Giderek gten den Gaznelilere Afganistann yerli halk olan Gurlular son verdi (1187).
Gaznelilerin ykl srecini oluturan faktrlerden biri de farkl uluslardan olumasyd. Gazneliler ordusunda birok milletten asker bulunurdu. Ordunun ounluunu savata esir edilen klelerden seilip yetitirilen askerler meydana getirirdi. Aadaki minyatrde grlen Gazneliler ordusu gulam, dzenli birlikler,
eyalet askerleri ve cretli askerlerden oluurdu.
Gazneliler ekonomik hayatn gelimesi iin ticarete byk nem verirlerdi.
pek ve Baharat yollarnn topraklarndan gemesi ticari hayatlarna canllk
getirmiti. Tarmda retimi artrmak iin
su bendleri yapan Gazneliler ayrca altn
ve gm madenleri iletmekteydiler.
Gazneliler bilim dili olarak Arapay,
FEFCJZBU EJMJ PMBSBL 'BSTBZ LVMMBONlardr. Bu durum Trk dilinin geliimini
olumsuz ynde etkilemitir. Trk edebiyatnn Gazneliler dnemine ait yaptlaSOOCBOEBSBOMBJS'JSEFWTJUBSBGO-
5.4. Resim: Gazneli Mahmutun ordusunda yer alan filleri gsteren

minyatr (Reieddin, Camiut Tevarih Edinburg niversitesi Ktphanesi) dan yazlan ehname gelmektedir. ran
TZMFODF FGTBOF
MFSJOFEBZBOBOWF'BSTB
yazlan bu eser, Gazne Hkmdar Sultan Mahmuta sunulmutur. Sultan Mahmut, Harezmi aldnda burada
yaayan ve devrinin en byk alimi olan Ebu Reyhan El Biruniyi lkesine davet etmi ve ona uygun bir alma
ortam salamtr. Sultan Mahmutun desteini alan Biruni tarafndan Arapa yazlan Tahkik-i Mlil-Hind
adl eser zellikle kltr tarihi asndan nemlidir. Bu yaptta Hindistann tarihi, corafyas, gelenek ve grenekleri konu edilmektedir. Gazneliler, Trk-slam kltrn geni bir corafyaya yaymlardr. Saray, medrese,
yol, eme ve camiler yaparak imar faaliyetlerine nem vermilerdir. Gaznenin kuzeyinde yaptrlan Bend-i
Mahmudi zamanmza kadar gelmitir ve hl kullanlmaktadr. Sultan Mahmut halkn yararna ar, kpr,
su yolu ve kemerler de yaptrmtr.
1008
Kuzey Hindistana
Gazneli Mahmut
komutasnda
ilk Mslman akn yapld.
1013
bni Sina
El-Kanun ft-tp
adl eseri
yazmaya balad.
1018
Bizans, Bulgaristan
egemenlii altna ald.
1031
Endls Emevi Devleti
spanyol-Katolik
birleik gleri
tarafndan ykld.
165

Temel Kavramlar
. BYK SELUKLU DEVLET (1040-1157)
l Akn
l Fetih
l Hanedan
Hazrlk almalar
l Hutbe
1. Byk Seluklularn Anadoluya aknlar yapmasnn nedeni ne olabilir? Aratrnz.

2. Ouzlarn birok Trk devletinin kuruluunda etkili olmas nasl
aklanabilir?
l Melik
l Suba
24 Ouz boyunun yer ald aadaki emay inceleyiniz. Bu emada yer alan boylarn adlar
gnmzde birok yerleim yerinin ad olarak karmza kmaktadr. Bu boylarn adlarnn yerleim
yeri ad olarak verilmesinin nedeni sizce ne olabilir?
Ouzlar
oklar (sol kol)
Bozoklar (sa kol)

Gn Han
Kay
Bayat
Alka Evli
Kara Evli
Ay Han
Yazr
Dodurga
Der
Yaparl
Yldz Han
Avar
Be Dili
Karkn
Kzk
Deniz Han
Idr
Bdz
Yva
Knk
Da Han
Salur
Alayuntlu
Eymr
Yreir
Gk Han
Bayndr
avuldur
epni
Beene
OUZLAR
Ouzlar, gnmzde Trkiye, Balkanlar, Azerbaycan, ran, Irak ve Trkmenistanda yaayan Trklerin
mensup olduu Trk boyuna verilen genel isimdir. Ouzlar imdiki yaadklar blgelere 10. Yzyldan itibaren yerlemilerdir. Ouzlarn atalar 7. yzyl civarnda konar-ger bir yapyla yer deitirmeye balamtr.
Ouzlar iin Araplar Guz, Bizansllar Uz, Ruslar Torki isimlerini kullanmlardr. Ouz adnn ok-uz kelimesinden geldii eklindeki gr kabul grmektedir. Ok eski Trkede boy anlamnda ve uz oul anlamndadr.
Ouz Kaan Destanna gre Ouzlar 24 boya ayrlr. 14. yzylda yaayan Reideddine gre Ouzlar, yukardaki emada grld gibi Bozoklar ve oklar diye iki kola ayrlr. Bu iki kol, nce Ouz Kaann oullarnn ad verilen er kola, sonra da her biri drder kola ayrlr. Her kolun ayr bir ongunu vardr.
I ve II. Kk Trk Devletinin egemenlii altnda yaayan Ouzlar 744 ylnda kinci Dou Kk Trk Devleti
de yklnca Ouz Boylar Kutluk Bilge Kaann kurduu Uygur Devleti ats altnda birleti. 840 ylnda
Uygur Devleti Krgzlar tarafndan yklnca Ouzlarn asl byk g balad ve Asyann drt bir tarafna,
kitleler hlinde de batya gtler. 10. yzylda Hazar Denizinin dousunda Ouz Yabgu nderliinde ilk
devletlerini kurdular. 1000 ylnda Kpaklar tarafndan yklan bu devletten sonra Ouzlar ikiye blnd, bir
ksm kuzeye giderek bugnk Krm, Kazak, Bulgar ve Tatarlarn atas oldular; bir ksm da Seluk bey nderliinde gneye indiler, slam dinini kabul edip slm ordular hizmetine girdiler. Mslmanl kabul eden
Ouzlara Trkmen denildi. Bunlar Seluklu devletinin kurulmasnda nemli rol oynadlar.
166
5. nite
Bilgi Hazinesi
Byk Seluklular tarih sahnesine ktklar srada Orta Asyada Karahanllar ve Gazneliler, randa
Samanoullar, Anadoluda ise Bizans mparatorluu vard. Karahanllar ve Samanoullar birbirleriyle
sava hlinde idiler. Karahanllar daha glyd ve Seluklular iin tehlike oluturuyordu. Seluklular,
Karahanllar ile Samanoullar arasnda yaplan savalarda Samanoullarnn yannda yer aldlar ama
Samanoullarnn ykln nleyemediler. Bu gelime Seluklular zor duruma drd. nk ittifak
kurduklar Samanoullar yklmt.
Seluk Beyin lmnden sonra yerine geen Arslan Yabgu dneminde Seluklular Maveranehir blgesinde glenmeye balaynca Gazneli-Karahanl ittifak yeniden kuruldu. Arslan Yabgu, Sultan Mahmut tarafndan bir hile ile yakalanarak lnceye kadar Hindistandaki Kalincar Kalesinde esir tutuldu. Bunun zerine
Seluklularn bana Turul ve ar Beyler geti. Seluklular bulunduklar Maverannehir blgesindeki
youn bask karsnda Gaznelilerden izin almadan Ceyhun Nehrini geerek Horasana geldiler. Gaznelilerden
yer ve otlak isteinde bulundular. Teklifleri kabul edilmedii iin Gaznelilerle savatlar. Bu yllarda Seluklular
Gaznelileri Nesa ve Serahs savalarnda yenmeyi baardlar. Horasan, Merv, Serahs ve Niabur gibi nemli
yerler Seluklularn eline geti. Daha sonra 1040 ylnda Gaznelilere kar kazanlan Dandanakan Sava sonucunda Byk Seluklu Devleti resmen kurulmu oldu. Turul Bey, Niaburu devletin merkezi hline getirdi.
a. Turul Bey Dnemi (1040-1063)

1040 ylnda toplanan kurultay kararlarna gre yanda temsil
resmi verilen Turul Bey devletin bana geti. Ynetimi ele alan Turul
Bey, adna hutbe okutup para bastrd. Bakenti Niaburdan Reye tad
(1043).
Turul Beyin kendi adna para bastrp hutbe okutmas sizce
hangi anlama gelmektedir?
lk Trk devletlerinde uygulanan devlet ynetme geleneinde olduu
gibi Seluklu Devletinde de lke topraklar hanedan ailesinin ortak mal
olarak kabul edilmiti. Buna gre ar Beye melik ve ordu komutan
unvanyla Ceyhun ve Gazne arasndaki blgeler, Turul Beye sultan unva5.5. Resim: Turul Beyin temsil
nyla Niaburdan itibaren btn bat blgeleri, Musa Yabguya Herat, resmi (Mehmet zel, Vatan Millet ve
Arslan Yabgunun olu Kutalma Grcan, ar Beyin olu Kavurda ise Bayrak Sevgisi, s. 435.)
Kirman blgeleri verilmiti.
Bilgi Hazinesi
Byk Seluklularda hanedan yelerinin her biri bulunduu blgelerde kendi adna para bastrmak,
hutbe okutmak, nevbet aldrmak hakkna sahipti. Fakat Sultan olarak Niaburdaki Turul Beye bal
idiler. Hutbede ilk defa Turul Beyin ad anlrd. Belli bir baa geme sistemi olmadndan bu yelerin
hepsi tahta geme hakkna sahipti.
1043
Turul ve ar Bey komutasndaki
Seluklu Ordusu Harezmi ele geirdi.
1045
inde tahtadan oyulmu
portatif matbaa hareri icat
edildi.
1048
slam Dnyasnn en byk
matematiki, air, dnr ve astronomu mer Hayyam dodu.
167

1. Aadaki haritay inceleyerek Byk Seluklu Devletinin snrlarnn nerelere kadar genilediini
syleyiniz.
2. Byk Seluklularn kurulduu blgede bugn hangi devletler hkm srmektedir?
5.4. Harita: Byk Seluklu Devleti (Tarih Atlas 1, s. 31)
5.4. Harita: Byk Seluklu Devleti (Tarih Atlas 1, s. 41.)
b. Anadoludaki Fetih Hareketleri

Turul ve yanda temsil resmi verilen ar Bey bir yandan Gazneliler
ve Karahanllarla mcadele ediyor bir yandan da Anadoluya keif amal aknlarda bulunuyorlard (1015-1021). Bu aknlarn amac Anadoluyu
yakndan tanmak, gl ve alnmas zor olan kaleleri ypratmak, gelecekte yaplacak kesin yerlemenin nasl olacan kararlatrmakt. ar
Bey, komutasndaki bin kiilik bir ordu ile Dou Anadolu snrlarna
kadar ilk keif hareketini yapt. Burada bulunan Ermeni ve Grc kuvvetlerini yenerek otlak ve meralar ele geirdi. Blgenin siyasi, etnik ve
asker yaps hakknda bilgiler toplad. O yllarda Anadolunun byk bir
ksmn elinde bulunduran Bizans ehirlerine girdi. ar Bey, keif hareketleri sonucunda blgenin Seluklularn yerlemesine uygun olduunu
hkmdar olan Turul Beye iletti. Anadoluya dzenli aralklarla yeni
5.6. Resim: ar Beyin temsil resmi (Trkler Ansiklopedisi, C 5, s. 870.)
aknlar yapld.
Turul ve ar Beylerin fetih politikalarn Anadolu topraklar zerine younlatrmalarnn sebepleri
sizce neler olabilir?
168
5. nite
Anadoluya yaplan aknlar srasnda ehit den Musa Yabgunun olu Hasann cn almak iin brahim Ynal komutasndaki bir Seluklu ordusu Erzuruma kadar ilerledi ve Pasinler Savanda Bizans Grc
kuvvetlerini yenilgiye uratt (1048). Bu sava Seluklu Devleti ile Bizans mparatorluu arasnda Anadoluda
yaplan ilk sava olmas bakmndan nemlidir. Pasinler Sava ile Van ve Erci taraflar Seluklularn hkimiyeti altna girdi. Bu sava sonunda yaplan antlamaya gre Bizans mparatoru stanbuldaki bir camiyi onartp
burada Turul Bey adna hutbe okuttu. Bylece Seluklular Bizansa kar ilk zaferlerini kazanm oldular.
Bilgi Hazinesi
Turul Bey, 1055 ylnda, Abbasi halifesinin ars ile Badata girerek ii Bveyhoullarn Badattan
uzaklatrd. Fakat geri dnnce Bveyhoullar tekrar Badat igal etti. 1057 ylnda Turul Bey yeniden
Badata gelerek halifeyi Bveyhoullarnn basksndan kurtarp ii Bveyhoullarna son verdi. Abbasi
halifesi Kaim Bi Emrillah bu hizmeti karlnda Turul Beye Dounun ve Batnn Sultan unvann
verdi. Halife daha sonra siyasi yetkilerini Turul Beye vererek kzn da onunla evlendirdi.
M. Fuad Kprl, Trkiye Tarihi Anadolu stilasna Kadar Trkler, s. 183, 184.
(zetlenmitir.)
Halifenin siyasi yetkilerini Turul Beye vermesinin nemi ne olabilir?

Seluklu Devletini kuran ve bir imparatorluk hline getiren Turul Bey, 1063 ylnda vefat etti. Cesur,
cmert ve adil bir hkmdar olan Turul Bey, slam dnyasnda huzur ve gven ortam salamt. Turul
Beyden nce len ar Bey ise asker dehas, cesareti, adaleti ve fedakrl ile tannmt. Kk kardei
Turul Beyin devletin bana gemesine onay veren ar Bey bylece hem fedakrln hem de byk bir
devlet adam olduunu kantlamt.
5VSVM#FZMEOEF4FMVLMVMBS $FZIVOJMF'SBUOFIJSMFSJBSBTOEBLJUPQSBLMBSEBCZLCJSJNQBSBUPSluk hline gelmilerdi.
Aada yer alan Tarih eridi Okuyalm balkl etkinlii yapnz.
8. Etkinlik: TARH ERD OKUYALIM
hidiler
Karahanllar
Tolunoullar
Bizans mparatorluu
Gazneliler
Memlukler
Yukarda verilen devletlerden hangileri Byk Seluklularla ayn dnemde varln srdrmtr? Bu devletlerin kurulu ve ykllarn tarih eridi zerinde gsteriniz.
169

Temel Kavramlar
D. MALAZGRT SAVAI (1071)
l Bar
l Ebul Feth
l Turan Taktii
Hazrlk almalar
1. Malazgirt Sava Trklere Anadolunun kaplarn amtr, diyen
bir tarihi bu szleri ile neyi ifade etmektedir?
2. Malazgirt Savann kazanlmas Avrupallar telalandrmtr. Sizce bu telan nedenleri nelerdir?

Alp Arslan, Malazgirt Sava ncesi Bizans mparatoru Diyojene eli gndererek bar teklifinde
bulundu. Seluklularn savamaktan ekindiklerini sanan Diyojen u cevab verdi:
Ben bu stn ve kudretli duruma pek ok para ve aba harcayarak eritim. Bar ancak Seluklu
bakenti Reyde olur. Ben slam lkelerine kendi lkem gibi sahip olmadka geri dnmeyeceim. Biz
sfahanda klayacaz, atlarmz ise Hemedanda.
#VOB LBSML 5SL FMJTJ i)BZWBOMBSO[ )FNFEBOEB LMBZBCJMJS 'BLBU TJ[JO OFSFEF LMBZBDBO[
bilmem. eklinde cevap verdi.
Mehmet eker, Fetihlerle Anadolunun Trklemesi ve slamlamas, s. 42.
(Dzenlenmitir.)
Bizans mparatoru Diyojenin Alp Arslann bar teklifini kabul etmemesinin nedeni ne olabilir?
Diyojen neden slam lkelerine sahip olmak istediini ifade etmitir?
ALP ARSLAN DNEM (1063-1072)

Turul Bey lnce ar Beyin olu Sleyman tahta geti. Ancak ar
Beyin teki olu Alp Arslan, Sleymann hkmdarln tanmad. Reyden
gelen Alp Arslan tahta kmay baard. lk olarak Azerbaycan zerine sefere
kan Alp Arslan Revan blgesini fethetti. Daha sonra kaynaklarda Asla
zapt edilemez. diye bahsedilen Ani Kalesini Bizans ve Grc ittifaknn
elinden almay baard. Bu zafer slam dnyasnda byk sevinle karland.
"CCBTJIBMJGFTJ ZBOEBUFNTJMSFTNJWFSJMFO"MQ"STMBOB&CM'FUI 'FUJIMFS
Babas) unvann verdi. Daha sonra douya ynelen Alp Arslan Trkistana
girdi ve Cend ile Harezm blgesini ele geirdi. Kardei Kavurdun isyann
bastran Alp Arslan Kafkasya seferinde Grcistan lkesine balad (1064).
4VSJZF WF .TS JJ 'BUJNJMFSEFO LVSUBSNBL BNBDZMB TFGFSF LBO "MQ 5.7. Resim: Alp Arslann temsil
Arslan, Bizans imparatorunun byk bir orduyla Erzuruma doru yrd- resmi (Mehmet zel, Vatan Millet
ve Bayrak Sevgisi, s. 434.)
n haber alnca bu seferini yarda brakarak geri dnd.
1067
Byk Seluklu veziri
Nizaml Mlk tarafndan ilk
Nizamiye Medresesi
Badatta kuruldu.
170
1070
Yusuf Has Hacip
Kutadgu Bilig
adl eseri yazd.
1074
Kagarl Mahmut
Divan- Lgat-it Trk adl eseri yazd.
Byk Seluklu sultan Melikah,
mer Hayyam takvim hazrlamakla
grevlendirdi.
5. nite
Savaa Doru
Anadoluya Seluklu aknlar baladnda Bizansta daha nceden de var olan i karklklar artarak
devam etmekteydi. Merkezdeki taht kavgalar yznden eyaletler ihmale uramt. Bizans kuvvetleri ou
zaman ihtiyalarn karlamak iin ehir ve kyleri yamalyordu. Bu kargaadan kurtulmak midiyle Bizans
mparatorluuna Romanos Diyojen (Romen Diyojen) getirilmiti. mparator olan Diyojen Trk aknlarn
durdurmak iin hazrlklara balad. Amac sadece Trk aknlarn nlemek deil btn slam lkelerini ele geirip Bizans Trk tehlikesinden kurtarmakt. 200 bin kiilik bir
ordu ile Trklere kar sefere kan Bizans ordusunun iinde
eitli milletlerden oluan ve kiminle savaacaklarn bilmeyen
paral askerler de bulunuyordu. Bizansn gl bir ordu ile
Anadoluya ynelik sefer balatt haberi zerine Alp Arslan,
sratle Dou Anadoluya yneldi ve birtakm hazrlklar yapt.
Alp Arslan, bu srada Bizans imparatoruna eli gndererek
bar teklifinde bulundu. Bu teklif imparator tarafndan reddedildi. Diyojenin red cevab Seluklu ordusunun sava azmini
5.3. Fotoraf: Malazgirt Savann yapld
bsbtn artrd ve neticede iki ordu 26 Austos 1071 tarihinMalazgirt Ovasndan bir grnm (Mu)
de yanda resmi gsterilen Muun Malazgirt Ovasnda kar
karya geldiler.
Aada verilen Alp Arslan Malazgirt Ovasnda adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
9. Etkinlik: ALP ARSLAN MALAZGRT OVASINDA

26 Austos 1071 cuma gn Malazgirt Ovasnda cuma namazn askerleri ile birlikte klan Alp
Arslan, namazdan sonra askerleriyle helalleti. Ellibin kiilik ordu Alp Arslann neler syleyeceine kulak
kesilmiti. Alp Arslan unlar syledi:
Askerlerim! Yiitlerim! Bugn burada ne emreden bir sultan, ne de emir alan bir asker vardr. Bugn
ben sizlerden biriyim ve sizlerle birlikte savaacam. Bugn burada Allahtan baka bir sultan yoktur. Biz
ne kadar az olursak olalm, dman ne kadar ok olursa olsun, btn Mslmanlarn, zaferimiz iin dua
ettikleri u anda, kendimi dman zerine atacam. Ya zafer kazanrz ya ehit olarak cennete gideriz.
steyen benimle gelsin, isteyen geri dnsn. Ben memleket iin, slm iin lme kouyorum. Beni takip
edenler ve kendilerini Yce Allaha adayanlardan ehit olanlar Cennete, sa kalanlar ise ganimete kavuacaklardr. Ayrlanlar ahirette ate, dnyada da alaklk beklemektedir.
Ey askerlerim! Eer ehit olursam bu beyaz elbise kefenim olsun. O zaman ruhum gklere ykselecektir.
Benden sonra olum Melikah tahta kartnz ve ona itaat ediniz. Zaferi kazanrsak istikbal bizimdir.
Daha sonra atndan inerek secdeye kapand ve yle dua etti:
Y Rabb! Seni kendime vekil yapyorum. Azametin karsnda yzm yere sryor ve senin urunda
savayorum. Ey Allahm! Niyetim halistir, bana yardm et. Szlerimde hilaf varsa beni kahret. diyerek
gzleri dolu dolu, secdeden ban kaldrd.
Salim Koca, Trkiye Seluklular Tarihi, C 2, Malazgirtten Miryokefalona (1071-1176), s. 21, 23
(Dzenlenmitir.)
1. Sava ncesinde Sultan Alp Arslann yapt konumann Malazgirt Savann kazanlmasnda etkisine ynelik neler sylenebilir?
2. Alp Arslann konumasndan onun liderlik zellii hakknda hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
171

Sava baladnda Alp Arslan az bir kuvvetle dmana kar saldrya geti. Diyojen olanca kuvvetiyle
Seluklu ordusunun merkez ksmna yklendi. Alp Arslan, ordusunu Turan Taktii gereince geriye ekti. Bu
sahte geri ekilii bir bozgun zanneden imparator, Seluklu ordusunu takip ederek Alp Arslan tarafndan
nceden hazrlatlan pusulara kadar geldi. Trklerin sadan ve soldan bir hilal eklinde kendisini ember ierisine aldnn farkna bile varmamt. Seluklu ordusu, bu kska harekt ile daha sonra Bizans ordusunu
arkadan evirmeye yneldi. Seluklu komutanlarnn Trke olarak verdikleri komutlardan etkilenen Bizans
ordusundaki Peenek ve Uz Trklerinin at srerek Seluklu ordusu tarafna gemesi zerine durum Bizansllar iin daha da kt bir boyuta ulat. Yaplan sava Byk Seluklu Devleti kazand.
Malazgirt Zaferi, Avrupada derin yanklar uyandrrken slam dnyasnda sevinle karland. Bu zafer
Trk tarihinin en nemli olaylarndan biriydi. Her eyden nce bu zaferle Anadolunun kaplar Trklere ald ve Anadolunun Trk topra olmasnda nemli bir adm atld. Malazgirt Savandan sonra slam lkeleri
zerindeki Bizans basks azald. Trklerin batya olan ilerleyii hzland. Mslman Trklerin batya ilerleyiini durdurmak iin Bizansn yardm istei karsnda Papalk ortak hareket etme karar ald. Bu durum slam
dnyasna kar Hal Seferlerinin yaplmasna yol at. Bu srete Anadoluda ilk Trk beylikleri kuruldu ve
Anadolu Trklemeye ve slamlamaya balad.
Bilgi Hazinesi
Trk tarihinde Anadolunun Trk yurdu olmasnda dnm noktasn oluturan nemli sava vardr: Yurt aan Malazgirt Sava, Yurt tutan Mir yokefalon Sava, Yurt kurtaran Byk Taarruz ve
Bakomutanlk Meydan Savadr. Malazgirt Zaferi baka hibir baar ile kyaslanamayacak kadar
nemlidir. Malazgirt Sava ayn zamanda Trk mill bnyesinde kkl deiikliklere yol am, zaferi takip eden yllarda Anadoluyu vatan edinen Trk boylar, slami akideler ile birlikte eski bozkr yaay ve
anlaylarndan farkl bir dnce ve dnya gr ile topraa bal taze bir cemiyet hline gelmitir.
Aada verilen Alp Arslan Kimdir? adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
10. Etkinlik: ALP ARSLAN KMDR?

Sultan Alp Arslan, Malazgirt zaferinden sonra 1072 senesinde Maverannehre doru sefere kt.
Trkleri bir bayrak altnda toplamak istiyordu. Ordunun banda Buharaya yaklat. Amuderya nehri
zerinde bulunan Hana kalesini muhasara etti. Kale komutan Yusuf, kalenin fazla dayanamayacan
anlad ve teslim olacan bildirdi. Hain Yusuf, Alp Arslan n huzuruna karld srada Sultana hcum
edip, haner ile yaralad. Yusuf u derhal ldrdler. Fakat Sultan Alp Arslan da ald yaralardan kurtulamad. 25 Ekim 1072 tarihinde ehit oldu. Tahran yaknlarndaki Rey ehrine defnedildi. Yerine olu
Melikah geti.
Sultan Alp Arslan saltanat mddetince slam dinine hizmet etti. slamiyeti iten ykmaya alan
gizli dmanlara ve Batni, ii hareketlerine kar ok hassast. Hatta bir defasnda; Ka defa syledim.
Biz, bu lkeleri Allahutealann izniyle silah kuvveti ile aldk. Temiz Mslmanlarz, bidat nedir bilmeyiz.
Bu sebepledir ki Allahuteala, halis Trkleri aziz kld. demiti.
Alp Arslan, byk tarihi zaferlerinin yan sra, medreseler kurmak, ilim adamlarna ve talebeye vakf
geliri ile maalar tahsis etmek, imar ve sulama tesisleri vcuda getirmek suretiyle de hizmetler yapt.
mam- azamn trbesi, Harezm Camisini ve adyah kalesi gibi pek ok eser ina ettirdi. Zamannda;
mam- Gazali, mam-l-Haremeyn Cveyni, Ebu shak e-irazi, Abdlkerim Kueyri, mam- Serahsi
gibi byk alimler yetimiti.
www.okulweb.meb.gov.tr
(zetlenmitir.)
1. Sultan Alp Arslann, kale komutan Yusufa kar davranna ynelik neler sylenebilir? Size
gre Sultan Alp Arslan nasl davranmalyd?
2. Sultan Alp Arslann eitim ve bilim alanna nem vermesinin nedenleri sizce neler olabilir?
172
5. nite
Aada verilen Manetlerde Malazgirt Zaferi adl etkinlii yapnz.
11. Etkinlik: MANETLERDE MALAZGRT ZAFER

Malazgirt Zaferinin 942nci yldnm ile ilgili aadaki gazete haberini okuyunuz. Haberin altndaki sorular cevaplaynz.
1. Siz olsaydnz bu zaferin yldnm ile ilgili nasl bir kutlama program hazrlardnz?
1. Hazrlam olduunuz kutlama programyla ilgili haberinizi aadaki blme yaznz.
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................................
173

Temel Kavramlar
l Atabeylik
E. MALAZGRT SAVAI SONRASI

BYK SELUKLU DEVLET (1072-1157)
l Batinilik
l Fetret
l Hahailer
Hazrlk almalar
1. Byk Seluklu Sultan Melikahn gl bir devlet kurmak istemesinin nedenleri nelerdir?

Melikah, Halepten Antakyaya oradan da Akdeniz kysndaki Suriyeye vard. Akdenizi gururla
seyretti. Devletin snrlarn babasndan daha ileri gtrd iin Allaha kretti. Atyla denizin dalgalarna girerek klcn suya arpt ve krlerini tekrarlad. Denizden getirdii kumlar Mervdeki babasnn
trbesine serperken de Ey babam, sana mjdeler olsun kk yata braktn olun devletin snrlarn
karalarn sonuna kadar gtrd. szleriyle Alp Arslann ruhunu ad etti.
Melikahn devletin snrlarn geniletmek istemesinin amac nedir?
1. MELKAH DNEM (1072-1092)

Alp Arslann lmnden sonra yerine yanda temsil resmi verilen olu
Melikah geti (1072-1092). Vezir Nizamlmlk gen hkmdarn en byk
destekisi ve yardcmcsyd. Sultan Melikah ilk nce amcas Kirman Meliki
Kavurdun ayaklanmasn bastrd. Taht deiikliinden yararlanarak Seluklu
topraklarna saldran Karahanllar ve Gazneliler zerine sefere karak onlara
stnln kabul ettirdi. Melikah bu seferden dnte daha nce merkez
olan Rey ehrini brakp kendisi iin daha gvenli grd sfahan devlet
merkezi yapt. Bu dnemde birok fetih hareketini gerekletirmek amacyla
kardei Tutuu Suriyeye, Atsz Beyi Kuds ve ama, Artuk ve Kutalm
Beyleri de Anadoluya gnderdi.
5.9. Resim: Melikahn

temsil resmi (Mehmet zel,
Vatan, Bayrak ve Millet Sevgisi, s. 436.)
Melikah tarafndan grevlendirilen dier komutanlar da Diyarbakr,

Meyyafarikin (Silvan), Halep ve Urfa gibi ehirleri fethettiler. Byk Seluklu
Devletinin en parlak dneminin yaand bu devirde lkenin snrlar Orta
Asyadan stanbul Boazna, Umman Denizinden Aral Glnn kuzeyine kadar geniledi.
Melikahn, komutanlar eitli blgelere gndermesinin nedeni nedir?
Byk Seluklu Devletinin bu gc ve srekli gelime
HTUFSFOCBBSMBSLBSTOEBIBSFLFUFHFFOJJ'BUJNJ%FWMFUJ
Seluklular iten kertme politikasn uygulamaya balad.
iilik propagandas ile devleti zayflatmay baard. Hazar
Denizinin gneyinde sarp, ele geirilmesi zor bir kale olan
Alamuta yerleen Hasan Sabbah adl bir ii propagandacs
Batinilike dayal smailiye tarikatn yaymaya balad.Yanda
grseli verilen Alamut Kalesinde slenen ve Byk Seluklu
Devletinin yneticilerine suikastlar dzenleyen Batinilerin
174
5.3. Fotoraf: Alamut Kalesinden bir grnm
5. nite
faaliyetleri sonucunda Seluklu lkesinde huzur ve gven ortam iyice bozuldu. Bu karklktan faydalanan
Batiniler Seluklu Veziri Nizamlmlk ldrdler. Melikahn ei Terken Sultan drt yandaki olu
Mahmutu veliaht gsterince i karklklar daha da artt. Melikah, Batinilerin faaliyetlerine son vermek iin
Alamut Kalesini kuatt srada 38 yanda iken ld (1092). Byk Seluklu Devletini bir cihan devleti
hline getiren Melikah, snrlar iinde Mslman olsun olmasn herkese kar eit ve adil bir ynetim uygulad. Bu bakmdan Ermeni, Sryani ve Hristiyanlar arasnda lm zntye sebep oldu. Sultan Melikah adil,
efkatli, ilim insanlarna sayg gsteren bir hkmdard.
Sizce Alp Arslan ve Melikahn gen yalarda lmeleri Byk Seluklu Devletinde ne gibi olumsuzluklarn yaanmasna yol am olabilir?
Aadaki Melikah ve Sonrasnda Seluklular adl etkinlikte istenilen konulara ynelik aratrma yaparak tablodaki ilgili blmlere yaznz.
12. Etkinlik: MELKAH VE SONRASINDA SELUKLULAR
Berkyaruk dneminin
siyasi gelimeleri
Mehmet Tapar dneminin siyasi gelimeleri
Sultan Sencer dneminin

siyasi gelimeleri
Byk Seluklu
Devletinin yklmasna neden
olan olaylar
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
......................................
......................................
......................................
......................................
......................................
......................................
......................................
.....................................
......................................
......................................
......................................
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
..........................
.........................
.........................
.........................
.........................
Melikahtan sonra Seluklu sultanlar dnemi siyasi gelimeleri
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
Melikahtan sonra dev.........................................................................................................
letin genel durumu
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
Batini faaliyetlerinin
Seluklu Devletine
etkileri
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
.........................................................................................................
175

Bilgi Hazinesi
Batiniler kimdir, dnceleri nelerdir? Batinilik nce bir dnce olarak ortaya km daha sonra bir mezhebe dnmtr. Bu dnce Hasan Sabbah tarafndan ortaya atlmtr. Hasan Sabbah
Kuran- Kerime deiik anlamlar yklemi ve batn (grnmeyen) ynleri olduunu ileri srmtr. Yandalarna af yon, haha gibi zararl maddeler iirtmitir. Bu yzden bunlara Hahailer de denilmitir.
Hasan Sabbah ve arkadalar daha sonra Seluklular iten ykmak amacyla birtakm faaliyetlere girmi,
bu giriimlerde baarl olmu ve nl Vezir Nizamlmlk ldrmlerdir.
M. Fuat Kprl, Trkiye Tarihi Anadolu stilasna Kadar Trkler s. 208, 209.
(Dzenlenmitir.)
2. FETRET DEVR VE BYK SELUKLU DEVLETNN YIKILMASI

Nizamlmlkn ardndan Melikahn lmesi Seluklularda bir fetret
(kargaa, bunalm) dneminin yaanmasna yol at (1092-1118). Bunun
sonucunda kardeler (Berkyaruk, Muhammed Tapar, Mahmut, Sencer)
arasnda taht kavgalar balad. Yaanan taht kavgalar Seluklularn zayflamasna yol at. Yanda temsil resmini grdnz Sultan Sencer taht
kavgasna karan kardelerini yenerek fetret devrine son verdi ve lkede
siyasi birlii salamaya alt. Karahanllar yendikten sonra Gaznelilerle
nemli savalar yapt. Bu yllarda Hallar Anadoluya ve Suriyeye saldrr5.10. Resim: Sultan Sencerin
ken doudan gelen Karahtayllar da Seluklular zor durumda brakt.
temsil resmi (Kemal Arkun, Byk
Sultan Sencer Karahtaylarla 1141 ylnda yapt Katvan Savan kaybet- Seluklunun Son Hakan, s. 1)
ti. Seluklu ehirlerinin byk bir ksm yaklp tahrip edildi. Seyhun
Nehrine kadar olan topraklar Karahtayllarn eline geti. Bu srada Ouzlar arasnda sosyal nedenlerden dolay kan isyan bastrmak isteyen Sultan Sencer Ouzlara esir dtkten sonra ld.
Sultan Sencerin lm ile Byk Seluklu Devleti de yklm oldu (1157). Katvan Sava ve Ouz isyan
dnda Seluklularn yklmasnda etkili olan dier nedenler unlardr:
t%FWMFUZOFUJNJOF5SLNFOMFSJOZFSJOFSBOLLFOMJLJJMFSJOHFUJSJMNFTJ
t#BUJOJMFSJO[BSBSMBMNBMBS
t)BM4FGFSMFSJOJOCBMBNBT
t'BUJNJMFSJO#BUJOJMFSFEFTUFLWFSNFTJ
tBZBLMBONBMBSOCBMBNBT
t"UBCFZMJLMFSJOCBNT[MLMBSOLB[BONBJTUFJ
Btn bu gelimeler sonucunda lke topraklar paylald ve bu topraklar zerinde birok devlet ve atabeylik kuruldu.
Sultan Sencerin lm ile Byk Seluklu Devleti ortadan kalkt. Horasann bir ksm Harzemahlarn
eline geti. Trkiye, Suriye, Irak, Horasan ve Kirmanda merkeze bal olarak hkm sren hanedan yeleri
bamszlklarn ilan ettiler. ehzadelerin eitimi ve yetitirilmesinde grevli olan, atabey unvann alan baz
komutan ve devlet adamlar bulunduklar blgelerde atabeylik ad verilen kendi devletlerini kurdular.
176
5. nite
Aadaki haritada Byk Seluklu Devletinin ulat en geni snrlar gsterilmitir. Bu snrlar ierisindeki atabeyler, grevli olduklar blgelerde Seluklu otoritesinin zayflamasndan faydalanarak kendi adlar
veya bulunduklar yerin ad verilen atabeylikler ve devletler kurdular. Bu atabeyliklerden ve devletlerden sadece Trkiye Seluklular uzun sre varlklarn srdrmtr.
5.5. Harita: Byk Seluklu Devleti (Tarih Atlas 1, s. 48.)
BYK SELUKLU DEVLET TOPRAKLARI ZERNDE KURULAN DEVLETLER VE ATABEYLKLER

Kurulan Devletler
Atabeylikler
t*SBLWF)PSBTBO4FMVLMVMBS
t4BMHVSMVMBS 'BST"UBCFZMJJ
t,JSNBO4FMVLMVMBS
tMEFOJ[PVMMBS "[FSCBZDBO"UBCFZMJJ
t4VSJZF4FMVLMVMBS
t#FH5FHJOPVMMBS &SCJM"UBCFZMJJ
t5SLJZF4FMVLMVMBS
t#SJMJMFS BN"UBCFZMJJ
t;FOHJMFS .VTVM)BMFQ"UBCFZMJJ
Yukardaki tablodan yararlanarak Byk Seluklu Devletinin topraklar zerinde kurulan devletlerin
ve atabeyliklerin bulunduklar blgeleri stte verilen haritada inceleyerek bugn bu blgelerde hangi ehir
ve devletlerin olduunu tespit ediniz.
177

Temel Kavramlar
l Divan
F. BYK SELUKLU DEVLETNN

KLTR VE UYGARLII
l Hogr
l Lonca
l Medrese
l rfi Hukuk
l eri Hukuk
Hazrlk almalar
1. Byk Seluklu Devletinin eitim, bilim, kltrel alanda yapm olduu faaliyetlere ynelik aratrma yapnz.

Bilim insanlarna sayg, farkl dinlere mensup olanlara hogr, fakirlere efkat ve yardm ile halka
adaletli davranmak gibi dnyada kimseye nasip olmayan bu vasflar Seluklu hkmdarlarna nasip
olmutur. slam dnyasnda bugn dahi grlmeyen cami, medrese, hastahane, kervansaray, trbe gibi o
dnem yaplan eserler Seluklulardaki iktisadi ve kltrel ykseliin delilleridir.
Osman Turan, Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi, s. 127.
(Dzenlenmitir.)
Metne gre Byk Seluklu Devletinin hkmdarlar ile ilgili olarak neler sylenebilir?
DEVLET TEKLATI
Trk devlet geleneinin nemli bir blmn oluturan Seluklular birok alanda Karahanllar,
Samanoullar ve Gaznelilerden etkilenmi, bu devletlerden ald kurum ve kurulular gelitirerek zgn bir
hle getirmilerdi.
a. Hkmdar ve Grevleri
Karahanllarda hkmdar han, hakan unvanlaryla anlrken Gaznelilerde hkmdarlara sultan denilirdi.
Byk Seluklu Devletinde ise sultan unvan ilk kez Turul Bey tarafndan kullanld.
Seluklu hkmdar, devlet ynetiminde btn yetkileri elinde bulunduran ve lkeye mutlak egemen
olan kiiydi. Devlet ilerinin grld divanda son karar kendisine aitti. Buna karlk hkmdar verdii
kararlar rf, tre ve slam hukukuna dayandrmak zorundayd.
Adaleti salamak, halk refah ve huzur iinde yaatmak, lke topraklarn korumak ve geniletmek hkmdarn temel grevleriydi. nl Trk bilgini Yusuf Has Hacibe gre cesaret, kahramanlk, aklllk, bilgelik, fazilet,
hret, cmertlik, tre sahibi ve adil olmak hkmdarda bulunmas gereken zelliklerdi. Trk-slam devletlerinde bamszl; hutbe okutmak, para bastrmak, ert denilen hkmdar emsiyesi, tu, sancak, ota (byk
ssl adr), nevbet ve mhr temsil ederdi.
b. Melikler ve Atabeylik
Seluklularda hkmdarn erkek ocuklarna melik denilirdi. Devlet, hanedan ailesinin ortak mal sayldndan melikler daha kk yalarda devlet ynetimini renmeleri ve tecrbelerinin artmas iin eyaletlere
ynetici olarak gnderilirdi. Yanlarna da devlet ynetimi konusunda tecrbeli, atabey denilen kiiler verilirdi.
Melikler i ilerinde serbest hareket etmekle beraber merkezdeki byk hkmdarlarn yksek hkimiyetini
tanrlard. Atabeyler melikleri birer devlet adam olarak yetitirirlerdi. Ancak merkez ynetimin zayflamaya
balamasn frsat bilen baz atabeyler hkimiyet alanlarn genileterek bamszlklarn ilan ettiler.
Atabeylerin olumlu ve olumsuz ynleri hakknda neler syleyebilirsiniz?
178
5. nite
Aada verilen Siyasetnameden Semeler adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
13. Etkinlik: SYASETNAMEDEN SEMELER

Hkmdarn haftada iki gn Divan- Mezalimi toplayarak hakly hakszdan ayrmaktan, adalet datmaktan, halkn szn vastasz, kendi kula ile iitmekten baka are yoktur. nk dnya hkiminin
zulmne urayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki gn huzuruna davet ettii ve szlerini dinledii haberi memlekette yaylnca btn zalimler korkar, ellerini eker, cezalandrlma korkusu ile zulm ve yamaya
kimse cesaret edemezdi.
Hkmdarlardan biri ar iitiyordu. yle dnd: Tercmanlk ediyorlard. Hacib de sz srasnda
ona doruyu sylemiyordu. O hadiseyi bilmeyince ie uygun olmayan bir ey emrediyordu. Buyurdu: Zulme urayanlarn krmz elbise giymeleri gerekir, baka hi kimse krmz elbise giymesin. yle ki onlar tanyaym. Bu hkmdar bir le binerdi ve ovada dururdu. Krmz elbiseli herkesin toplanmasn emrederdi.
Sonra kimsenin bulunmad bir yerde otururdu. Onlar huzuruna getirirdi. Onlar durumlarn yksek
sesle sylerdi. O da onlarn hakkn verirdi. Btn bu ihtiyat tedbirleri teki dnyaya cevap iin yaplrd.
yle ki hibir ey onlara gizli kalmazd.
Nizamlmlk, Siyasetname, s. 24, 25.
(zetlenmitir.)
1. Hkmdar, halkn szn kendi kula ile iitmelidir. dncesinden neler anlyorsunuz?
2. Adaleti salamak iin hkmdarlarn neler yapmas gerekir?
c. Hkmet
Seluklularda devlet ileri (mali, siyasi, asker vb.)nin grlp karara baland yere byk divan denilirdi ve bakan vezirdi. Devletin mali ilerine istifa divan, i ve d yazmalara tura (ina) divan, askerlik ile
ilgili ilere arz divan, adli ve idari ilerin yaplp yaplmadnn denetimine de iraf divan bakard. Niyabet-i
saltanat divan, hkmdar merkez (bakent)de olmad zamanlarda devlet ilerine bakan divand.
Seluklularda grlen byk divan, bugnk ynetim sistemimizde hangi kurumun yapt grevi yerine getirmekteydi? Aklaynz.
. Saray Tekilat
Seluklularda hkmdar, ailesi ve hkmdarn emrinde olan kiilerin yaad yere saray denirdi. Saray
tekilatnda hkmdarn ahsi ilerine bakan grevliler vard. Bunlar arasnda en byk mertebe haciplikti.
Hacip, vezirden sonra gelen kiiydi ve sarayn btn ilerinden sorumluydu. Sarayda bulunan grevlilerden
bazlar ve sorumlu olduklar iler unlardr:
Emir-i ahur: Sultann atlarnn ve saraydaki dier hayvanlarn bakmn yaptrrd.
Emir-i candar: Hkmdarn elbiseleriyle ilgilenirdi.
Serhenk: Trenlerde ve hkmdarn seyahatlerinde yol dzenini salard.
Emir-i silahtar: Trenlerde sultann silahlarn tard ve silahhanedeki muhafzlarn amiriydi.
179

d. Hukuk ve Toprak Sistemi
Seluklularda hukuk, eri ve rfi hukuk olmak zere ikiye ayrlrd.
eri hukuk: Bu hukukun temelini slam dininin kurallar olutururdu. eri hukukla ilgili davalara kadlar
bakard. Bakadya Kadil Kudat denilirdi. Evlenme, boanma, miras, nafaka ve ticari anlamazlklar eri
mahkemelerde sonuca balanrd.
rfi hukuk: Devlet kurumlarnn almasn dzenleyen ve temelini eski Trk geleneinden alan hukuk
kurallardr. Seluklularda rfi hukuk konularna bakan yksek bir mahkeme vard. Bu mahkemenin bakanna Emir-i Dad denirdi. Ordu iindeki anlamazlklara kadasker (kazasker) bakard. Bunun dnda sultann
bakanlk ettii Divan- Mezalim denilen bir yksek mahkeme vard. Sultan haftann belli gnlerinde halkn
ikyetlerini dinler ve karar verirdi.
Seluklularda lke topraklar drt blme ayrlrd:
Has arazi: Bu topraklar ve bunlardan elde edilen vergiler sultana, ailesine ve yaknlarna verilirdi.
kta arazi: Bu topraklar devlete yaptklar belli bir hizmet ve grev karlnda meliklere, emirlere, valilere, komutanlara ve sipahilere verilirdi. kta sahipleri devletten maa almaz, kendilerine verilen topraklardan
topladklar vergilerle geinirlerdi. kta sahipleri elde ettikleri gelirlerin belli bir ksmyla asker yetitirirlerdi.
Mlk arazi: Kiilere ait topraklardr. Bu topraklar sahibi tarafndan satlabilir, ocuklarna miras olarak
braklabilirdi.
Vakf arazi: Bu arazilerin gelirleri din ve sosyal kurumlarn yaplmas, masraflarnn karlanmas iin
ayrlrd.
Seluklular egemen olduklar blgelerin gvenliini salayp ekonomik ve ticari hayatn hzla gelimesine
olumlu ynde etkide bulundular. Ticaretin gelimesi iin birok yeni yollar ve kervansaraylar yaptlar. Byk
ehirlerde pazar yerleri ve arlar kurdular. Seluklularda esnafn kendi aralarnda birleerek kurduklar dinJLUJTBEJUFLJMBUBi'UWWFUwEFOJMNFLUFZEJ"ZOJJZBQBOFTOBGMPODBEFOJMFOUFLJMBUMBSLVSNVUV-PODBMBS
i ve retim faaliyetlerini din esaslar iinde dzenleyerek ekonomik hayatn gelimesinde etkili oldular. Byk
ehirlerde yn, pamuk, ipek dokumacl ve maden iiliinde byk gelimeler saladlar.
Loncalarn grevini gnmzde hangi kurumlar yerine getirmektedir?
e. Sosyal ve Ekonomik Hayat

Seluklularda toplum genel olarak ynetenler ve ynetilenler olmak zere ikiye ayrlrd. Ynetenlerin
banda Seluklu hanedan ve mensuplar bata olmak zere asker ve yksek dereceli sivil memurlar gelirdi.
Halk ise ynetilen snf olutururdu. Orta a Avrupasndaki snflar ile Hindistandaki kast sistemi gibi ayrcalkl bir kesimden sz edilemezdi. Herkesin belli bir hakk ve grevi vard. Seluklularda adalet, hrriyet ve
eitlik temel ilkeler arasnda yer alrd. Kyl hr olup topran has ve ikta oluuna gre devletin himayesi
altnda alrd. Vergisini der, sahip olduu mlk ve topraklar ocuklarna miras olarak brakabilirdi.
Gebeler hayvanclkla, kyller iftilikle, ehirliler ise ticaret ve eitli zanaatlarla uraarak geimlerini
salard.
Trk-slam devletleri ve Seluklularn toplum yapsnda Orta a Avrupasndaki snar ile
Hindistandaki kast sistemi gibi ayrcalklarn grlmemesinin nedenleri sizce nelerdir?
180
5. nite
Aada verilen Byk Seluklularda Hogr adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
14. Etkinlik: BYK SELUKLULARDA HOGR

Seluklularda adalet, eitlik ve hrriyet gibi temel haklardan din, dil ve rk ayrm yaplmakszn herkes
faydalanrd. Seluklular din inan konusunda hogrl davranr, farkl dinden olanlar da korurlard.
Sultan Melikah, sadece Mslmanlara deil Hristiyan ve Musevilere de ok iyi davranrd. Nitekim Ani
Aadaki
etkinlikte
verilen
Bykikayet
Seluklularda
Hogr
adl
metni okuyarak
Ermeni
Bapiskoposu
Barseg
bir heyetle
ve durumlarn
iletmek
maksadyla
Isfahanaaltndaki
gittiindesoruyu
Mecevaplaynz.
likah heyeti ok iyi karlayarak Btn kilise, manastr ve rahiplerin vergi d tutulmalar hakknda bir
ferman verdi. Bu srada Azerbeycan valisi olan Kutbeddn smail b. Yakut fermana uyarak derhal vergileri
kaldrm ve Ermenilerin oturduklar blgeleri imar etmitir. Onun bu davran kaynaklara da yansd.
Sonralar Ermeni mellif Urfal Mateos, Sultann lm zerine unlar yazacakt:
1092 ylnda herkesin babas ve btn insanlara kar merhametli ve hsnniyet (iyi niyet) sahibi bir
zat olan byk Sultan Melikah ld. Melikahn lm, btn dnyay byk bir matem iine drd.
Bir dergi haberi, Austos, 2013
Byk Seluklularn hogrye dayal bir ynetim uygulamasnn amalar neler olabilir?
f. Ordu
Gl bir orduyu devletin temeli olarak gren Seluklular an artlarna uygun dzenli bir ordu kurdular. Bu orduda dier Trk-slam devletlerinin de kulland ok, yay, grz, kl, kalkan, nacak gibi hafif silahlar
kullandlar. Ayrca ordu ierisinde okular, grzcler, neftiler ve mancnklar gibi eitimli birlikler de bulundurdular. Seluklu ordusu aada verilen snflardan oluurdu.
g. Bilim ve Eitim
Seluklular dier Trk-slam devletlerinde olduu gibi hem yetitirdikleri bilim insanlar hem de am
olduklar kltr, bilim, eitim kurumlar ile insanla byk hizmetlerde bulundular.
Seluklular, Karahanllar dneminde alan medreseleri gelitirerek dnemin niversiteleri hline getirdiler. lk medrese Turul Bey zamannda Niaburda ald. Alp Arslan dneminde vakf zellii tayan
Nizamiye Medresesi 1067 ylnda Badatta ald. Dnyann ilk niversitesi olarak kabul edilen Nizamiye
Medresesi; ktphanesi, mstakil eitim retim binalar, renci yatakhane ve yemekhaneleri, mescitleri,
181

hamamlar ile bir btn tekil eden klliye eklindeydi. Isfahan, Merv, Basra gibi ehirlerde de medreseler
ald ve lkenin her tarafnda giderek yaygnlat. Medreselerde tefsir, hadis, fkh, kelam gibi din bilimlerin
yan sra matematik, tp, astronomi, tarih, felsefe ve corafya gibi pozitif bilimler de okutulurdu.
Seluklularn medreseler amak istemesinin nedenleri nelerdir?
Seluklularda bilim insanlar arasnda matematik ve geometri alannda
mer Hayyam, Muhammed Bey, Sad-i irazi, Enveri, Lam-i Crcani gibi nl
kiiler bulunmaktayd. Yanda temsil resmi verilen mer Hayyam bakanlnda kurulan bilim kurulu Melikah adna Celali takvimini dzenledi. Yine bu
dnemde rasathane (gzlemevi)ler kurularak gk cisimlerinin hareketleri incelendi.
4FMVLMVMBSEBSFTNEJMJMFFEFCJZBUEJMJ'BSTB FJUJNWFCJMJNEJMJ"SBQB
5.11. Resim: mer Hayyamn
temsil resmi (Trkler Ansiklohalkn, saraydakilerin ve ordunun dili ise Trkeydi.
pedisi, C 5, s. 893.)
Aada verilen Byk Seluklu Devlet Adamlarnn Bilimseverlii adl metni okuyarak altndaki
soruyu cevaplaynz.
15. Etkinlik: BYK SELUKLU DEVLET ADAMLARININ BLMSEVERL

Seluklu devlet adamlar bata Turul Bey, Alp Arslan, Melikah, Nizamlmlk olmak zere bilginlere, sanatakrlara, byk sayg gstermilerdir.
rnein Alp Arslan, medreseleri lkenin her tarafnda yaygnlatrm, retimi cretsiz hle getirmi ve rencilere maa balamtr. Yine nl vezir
Nizamlmlk kendi adyla Nizamiye Medreselerini kurmu, nl bilim insanlarn buraya toplam, ok geni bir ktphane kurdurmu, rencilerin
burslu olarak renim grmesini salamtr. Eitim bir devlet grevi olarak
anlalm, bu alana olduka geni bir yatrm yaplm, rencilere ve bilim
insanlarna geni destek salanmtr. Bu, o gnn koullar iin olduka ileri dzeyde bir eitim politikasdr.
5.12. Resim: Nizamlmlkn
Bir devlette bir eitim kurumunun ya da bir eitim faaliyetinin baarya ulamas hatta balayabilmesi iin en nemli koul, o devlette ynetimi temsil resmi (Trkler Ansikloelinde bulunduran kiilerin bunu benimsemesidir. Eer yneticiler bunu be- pedisi, C 5, s. 895.)
nimsemi ve kabul etmilerse kurumlar daha kolay ve daha abuk ilerleyebilir. Seluklularda da devlet adamlar, yneticiler bunun gerekliliini anlayp destek verdikleri iin eitim
ksa srede gelimi, gnmzdeki baz bilimlerin temeli atlmtr.
Devlet adamlar eitim kurumu aarak ya da atrarak, bunlar vakfederek eitim-retim hayatna destek olmu, bilim adamlarn koruyarak onlarn medreselerde ders vermelerini salam, bu durum
devletin ekonomik, kltrel ve sosyal hayat seviyesinin olduka iyi bir duruma gelmesini salamtr. Bu
eitimin doal bir sonucudur.
zellikle 1067 ylnda, zamanna gre ok nemli bir kurum olan Nizamiye Medreselerinin vezir Nizamlmlk tarafndan almas devlet adamlarnn bu konuya ne kadar nem verdiinin bir gstergesidir.
nk o zamana kadar bu nitelikte bir kurum dnyann hibir yerinde mevcut deildir. Nizamiye Medreseleri birok bilimin, yetimi kiilerce bir arada bulunan ok sayda renciye retildii bir kurumdur.
Bunun yansra devlet adamlarnn eleri ya da kardeleri de eitim-retim kurumlar yaptrm ve
vakfetmilerdir. Bylece bu kurumlar araclyla bilim lkenin her yanna dalm ve lkenin birok yerinden ok sayda renci de okumak iin buralara gelmitir.
182
5. nite
zellikle Alp Arslan zamannn Trk eitim-retim tarihinde bir dnm noktas olduunu btn
tarihiler kabul etmektedir. nk onun zamannda ok sayda eitim ve retim kurumu almtr. Bu
kurumlar uzun yllar yksek retim vererek toplumun gelimesine katkda bulunmulardr.
Btn bunlara ek olarak Seluklu sultan ve devlet adamlarnn, yneticilik yannda kltrl, eitimli
ve edebi kiilie sahip olduklarn, Trk eitimine nemli katklarda bulunduklarn syleyebiliriz.
(zetlenmitir.)
Seluklular dneminde yneticilerin eitime nem vermesinin sonular neler olmutur?
. Mimarlk ve Sanat
Seluklular zamannda yaplan sanat eserlerinde hem Orta Asya Trk kltrnn hem de slamiyetin
etkileri grlmektedir. Bu sanat eserleri birer aheserdir. Mool istilas srasnda tahrip edilen bu aheserlerin
grkemlerinden yine de fazla bir ey kaybetmedikleri sanatla uraan uzmanlar tarafndan ifade edilmektedir.
Bu eserler arasnda cami, medrese, mescit, trbe, kmbet, kervansaray, han, ar vb. bulunmaktadr. Seluklu
kervansaraylarndan dil, din ve renk fark gzetmeksizin herkes eit ekilde faydalanmaktayd. Kurulan bu
kervansaraylar ayn zamanda tccarlarn can ve mal gvenliini salayan birer karakol konumundayd.
Kitabe, hat (gzel yaz), tezhip (ssleme), minyatr, ini gibi alanlarda ileri bir seviyede olan Seluklular,
halclk, kilimcilik gibi dokumaclk alannda da gelime gstermilerdir.
5.4. Fotoraf: Sultan Sencer Trbesi
Seluklu mimarisinin en belirgin zelliklerinden biri de kubbe yapma anlaydr. adr eklinde olan bu
kubbeler genellikle hkmdar, evliya, lim ve devlet bykleri adna yaplan trbelerde kullanlmtr. Turul
Bey adna Reyde yaptrlan Knbed-i Turul ile sfahan, Hemedan ve Mervde dier hkmdarlar adna yaplan trbeler Seluklulardaki trbe mimarisinin nemli rnekleridir. Yukarda grseli verilen Mervdeki Sultan
Sencer Trbesi (1157) Seluklu trbe mimarlnn aheseridir. Sekiz keli piramit atyla rtl yap geometrik dzenli ince tula rgler arasna yerletirilmi ve firze inilerle bezenmitir. Seluklu hkmdarlar
slam lim ve bilginlerine gereken saygy gstererek onlar adna trbeler de yapmlardr.
Seluklular ayrca lkenin drt tarafn camilerle sslemilerdir. Bugn bile bu camiler gzelliklerini
korumakta ve Mslmanlarn ibadetlerine ak hlde bulunmaktadr.
183
LME VE DEERLENDRME
Karahanllar
Atabey
Talas
Dandanakan
Gazneniler
Divan
Kurultay
Pasinler
Malazgirt
1. Trkler .......................................... Savanda inlilere kar Mslman Araplara yardm etmilerdir.

2. lk Trk-slam eserleri ................................................................. Devleti dneminde yazlmtr.
3. Afganistan, Pakistan ve Hindistan blgelerine slamiyeti yayan Trk-slam Devleti ..................................
4. ............................................................. Savandan sonra Byk Seluklular kuruluunu tamamlamtr.
5. Anadolunun kaplar ............................................. Savandan sonra byk lde Trklere almtr.
6. Byk Seluklularda nemli devlet ilerinin grld yere ................................................ denir.
7. Byk Seluklularda melikleri yetitiren kiilere ................................................. denir.
(....) Gazneliler, Orta Asyada kurulan ilk Trk-slam Devletidir.
(....) Tolunoullar ve hidiler, Msrda kurulan ilk Trk-slam devletleridir.
(....) Trkler, Talas Savandan sonra kitleler hlinde slam dinine girmilerdir.
(....) Dandanakan Sava, Karahanllar ve Gazneliler arasnda yaplmtr.
(....) Byk Seluklular, Abbasi halifesini ii Bveyhlilere kar korumutur.
(....) Yusuf Has Hacib yazd Divan- Lgatit Trk adl eseri Gazneli Mahmuta sunmutur.
(....) Nizamiye Medreseleri, Sultan Alp Arslann istei ile Nizamlmlk tarafndan kurulmutur.
(....) Anadoluda ilk Trk Beylikleri, Pasinler Savandan sonra kurulmutur.
C. Aadaki eserlerin numaralarn ait olduu yazarlarn adnn yanndaki parantezin iine yazarak
eserler ile yazarlar eletiriniz.
1. Divan- Lgatit Trk
( ) Yusuf Has Hacib
2. Kutadgu Bilig
( ) Hoca Ahmet Yesevi
3. Atabetl Hakayk
( ) Edip Ahmet Ykneki
4. ehname
( ) Nizamlmlk
5. 4JZBTFUOBNF
6. Divan- Hikmet

'JSEFWTJ
( ) Kagarl Mahmut
( ) mer Hayyam
184
5. nite
. Aada oktan semeli sorular cevaplaynz.
1. Byk Seluklu Devletinin yklmasnda etkili olan nedenler arasnda aadakilerden hangisi
yer almaz?
A) Merkez otoritenin bozulmas
B) Batinilerin ykc almalar
C)'FUSFU%FWSJOJOTPOBFSNFTJ
D) Ouz isyannn balamas
E) Katvan Savann kaybedilmesi
2. I. Anadoluda ilk Trk beyliklerinin kurulmas
II. Bizansn slam dnyas zerindeki basksnn sona ermesi
III. Hal Seferlerinin balamasna yol amas
Yukardakilerden hangisi ya da hangilerinin 26 Austos 1071 tarihinde yaplan Malazgirt Savann
sonular arasnda yer ald sylenebilir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
3. Karahanllar Devleti, aadaki zelliklerinden hangisiyle slamiyet ncesi Trk devletlerinden
ayrlmaktadr?
A) Trkler tarafndan kurulmu olmas
B) slam dinini kabul etmesi
C) Dou ve bat diye ikiye ayrlmas
D) Asyada kurulmu olmas
E) Trk kltrn anlatan yaptlara sahip olmas
4.
I. slamiyetin yaylmasn salamak

II. Ekonomik kazanlar elde etmek
III. Halifelii ele geirmek
Yukardakilerden hangisi ya da hangileri Sultan Mahmutun Hindistana seferler dzenlemek istemesinin nedenleri arasnda yer alr?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
5. Seluklu Devleti kltr ve uygarl ile ilgili olarak aada verilenlerden hangisi doru bilgiler
iermemektedir?
A) Seluklularda ilk medrese Turul Bey dneminde Niaburda almtr.
B) Seluklular dneminde rasathaneler kurularak gk cisimleri incelenmitir.
C) Seluklularda hukuk, eri ve rfi olmak zere ikiye ayrlmtr.
D) Seluklularda Hassa ve Guleman- Saray dnda asker birlikler yer almamtr.
E) Seluklularda nemli devlet ileri Divan- Saltanatta grlr ve karara balanrd.
1. Byk Seluklu Devletinde bulunan Divan- Mezalim, Melik, Atabeylik kavramlarn aklaynz.
2. Melikah dneminde fethedilen blgeler nerelerdir?
3. Msrda hkm sren Trk-slam Devletleri hangileridir? Bu devletlerin faaliyetleri hakknda bilgiler
veriniz.
4. Karahanllar Devletinin Trk-slam medeniyetine olan katklarn aklaynz.
5. Gazneli Mahmutun Hindistana seferler yapmasnn nedenlerini ve sonularn aklaynz.
6. Malazgirt Savann Trk tarihi asndan nemini aklaynz.
185
6. NTE: TRKYE TARH

(11-13. YZYIL)
KONULAR
A. MALAZGRT SAVAI SONRASI ANADOLUDA
KURULAN TRK DEVLET VE BEYLKLER
B. TRKYE SELUKLU DEVLETNN KURULUU
C. HALI SEFERLER
. TRKYE SELUKLU DEVLETNN YKSELME
DNEM, KLTR VE UYGARLII
D. LHANLI DEVLETNN ANADOLU VE ORTA
DOUYA ETKLER
E. KSEDA SAVAI VE TRKYE SELUKLU
DEVLETNN YIKILMASI
186
6. nite
PROJE GREV
Snfnzda 4-5 kiilik gruplar oluturarak Anadoluda kurulan Trk beylikleri ile Trkiye Seluklu Devletine ait
tarih ve kltrel eserlerle ilgili aratrma yapnz. Bu aratrma ile ilgili bilgileri ve resimleri ieren bir albm
hazrlaynz.
Grup almas yaparken aada verilen aamalar izlemelisiniz.
1. Arkadalarnzla i blm yapnz.
2. alma plan hazrlaynz.
3. Konu ile ilgili kaynak aratrmas yapnz.
4. Aratrma sonucunda elde ettiiniz bilgileri snflandrarak tarih ve kltrel eserleri bu yerlerin zellikleri ile
destekleyiniz.
5. Proje devi sresi bir aydr.

ok iyi
yi
Orta
Zayf
ok zayf
DEERLENDRME LTLER
I. PROJE HAZIRLAMA SREC
blm yapld.
Projeye uygun alma plan hazrland.
Kaynak aratrmas yapld.
Proje plana gre gerekletirildi.
TOPLAM
II. PROJENN ER
Trke doru ve etkili kullanld.
Bilgilerin doruluuna dikkat edildi.
Toplanan bilgiler snflandrld.
TOPLAM
III. RESM ALBM HAZIRLAMA
Albm eksiksiz olarak hazrland.
Kaynak gsterildi.
TOPLAM
IV. SRE
dev zamannda teslim edildi.
TOPLAM
GENEL TOPLAM
Bu lekten alabileceiniz en yksek puan 50, en dk puan 10dur. Bu puan 5lik not sistemine aadaki
50
45
100
x
x = 100 x 45 = 4500 : 50 = 90 puandr. 90 puann 5lik not sisteminde karl 5tir.
187
Trkiye Tarihi (11-13. Yzyl)

Temel Kavramlar
l Klliye
A. MALAZGRT SAVAI SONRASI ANADOLUDA

KURULAN TRK DEVLET VE BEYLKLER
l Kmbet
l Medrese
l Trkmen
l U
Hazrlk almalar
1. Trklerin Anadoluya dzenli seferler yapmas, Malazgirt Savandan
sonra buraya yerlemelerinde etkili olmu mudur? Nasl?
2. Anadolunun bayndr hle gelmesinde Trklerin ne gibi katklar olmutur? Aratrnz.

Malazgirt Zaferi, zellikle Anadolunun fethinde ve Trk vatan hline gelmesinde nemli bir dnm
noktas tekil eder. nk bu zaferden sonra Anadolunun kaplar Trklere almtr. Zaferden sonra Alp
Arslan, emrindeki komutanlara, u ekilde seslenmektedir: Arslan ve kartal yavrular gibi olunuz, yeryznde gece gndz uunuz; artk Romallara ve Hristiyanlara aman vermeyiniz!
Fetihlerle Anadolunun Trklemesi ve slamlamas, s. 41.
(zetlenmitir.)
Siz Alp Arslann komutanlarndan biri olsaydnz ne yapardnz?

Bugn zerinde yaadmz Anadolu topraklar Malazgirt Zaferi ile
Trklerin eline gemeye balad. Yaplan fetihlerle blge ksa srede Trk
yurdu hline geldi. Anadolunun fethinin kolay bir ekilde gereklemesinde
birtakm faktrler etkili oldu. Bu faktrlerden bazlar Bizansn durumundan bazlar da Anadolunun siyasi ve corafi zelliklerinden kaynaklanyordu.
Anadoluya Trk aknlarnn balad dnemde Bizansn halktan ar
vergiler almas ve Ortodoks mezhebinden olmayanlara bask uygulamas
Anadolu halkn bezdiriyordu. Halk, adil bir ynetimin zlemini duyuyordu. Bunun yannda Anadolu topraklarnn tarm ve hayvancla elverili
olmas, Maverannehir ve Horasandaki kalabalk Trk kitlelerini Anadoluya ekiyordu. Anadolu Trkler tarafndan yalnzca asker ynden fethedilmiyor, sosyal ve kltrel ynden de Trkletiriliyordu. Anadoluya gelenler (6.1. Resim) arasnda yerleik kltre sahip Trk aileleri de vard. Bizans
mparatorluu ile mcadele eden Byk Seluklular, Anadolunun eitli
6.1. Resim: Malazgirt Savandan
blgelerine komutanlar gndererek fetih hareketini hzlandryorlard.
Byk Seluklu Devletinde bir blgeyi ele geiren komutana o blgenin sonra Trkler kitleler halinde
ynetimi veriliyordu. Anadoluya yaplan aknlar sonucunda ele geirilen Anadoluya gelmeye balad (Bir
blgeler Trk devlet geleneine uyularak komutanlar arasnda paylat- dergi, Aralk, 2003.)
rlyordu. nceleri Byk Seluklu Devletine bal olarak kendi blgelerini
yneten bu komutanlar daha sonra devletin zayflamasyla bamszlklarn ilan ediyorlard. Bylece
Anadoluda ilk Trk devletleri ve beylikleri kurulmaya balyordu.
Trkler Anadoluya gelmeden nce Anadoluda Rumlar, Ermeniler, Sr yaniler, Grcler gibi deiik etnik
yapda eitli topluluklar yaamaktayd. Bu topluluklar arasnda bir siyasi birlik yoktu ve bunlar Bizans
mparatorluuna balyd. Bizansn bu topluluklar zerinde g ve otoritesi her geen gn azalmaktayd.
188
6. nite
Aadaki haritada da grld gibi Trkler Marmara ve Egeye kadar ilerledi ve Anadoluda Danimentliler, Artuklular, Mengcekliler, Saltuklular, aka Beylii ve Trkiye Seluklular gibi birok beylik ve devlet
kurdular.
6.1. Harita: Anadoluda kurulan ilk Trk devlet ve beylikleri (Tarih Atlas 1, s. 33.)
XI. yzyldan itibaren Anadoluda Trk devlet ve beyliklerinin kurulma sebeplerini nasl aklayabilirsiniz?
1. DANMENTLLER (1080-1178)
Anadoluda kurulan ilk Trk beyliklerindendir.
Kurucusu Daniment Ahmet Gazidir. Beylikler ierisinde en gl olandr. Sivas, Malatya ve Kayseri dolaylarnda hkm sren Danimentliler Trkiye Seluklu
Devleti ile birlikte Hallara kar baarl mcadeleler
yapmlardr. Anadoluda nemli sanat eserleri meydana
getirmilerdir. Yanda fotorafn grdnz Anadolunun ilk medresesi saylan ve tp eitimi verilen Yabasan Medresesi bunlar iinde ilk akla gelendir. Kayseri
Ulu Cami, Melik Gazi Kmbeti dier nemli sanat eserlerindendir. Daniment Ahmet Gazi ve Melik Gazinin
Bizans, Hal ve Ermenilere kar mcadelelerini, kahra6.1. Fotoraf: Yabasan Medresesinden bir
manlklarn anlatan Danimentname destan bu grnm-Niksar-Tokat
dnemde yazlmtr. Danimentlilerin varlna Trkiye
Seluklu hkmdar II. Kl Arslan son vermitir (1178).
Danimentli Beyliinin Anadolunun Trklemesine katklar konusunda neler syleyebilirsiniz?
189

2. SALTUKLULAR (1072-1202)
6.2. Fotoraf: Emir Saltuk Kmbeti-Erzurum
Erzurum ve evresinde Ebulkasm Saltuk Bey tarafndan kurulmutur.

Anadoluda kurulan ilk Trk beyliklerindendir. Saltuklular Grclerle
savam ve Danimentlilerle birleerek Hal saldrlaryla mcadele etmilerdir. Mama Hatun dneminde Erzincann Tercan ilesinde yaplan Klliye, Trk mimarisinin en gzel eserleri arasnda yer almaktadr. Yandaki
fotorafta verilen Emir Saltuk Kmbeti yannda, Kale Cami, Tepsi Minare,
Ulu Cami, Saltuklularn dier nemli sanat eserleri arasnda yer alr. Trkiye
Seluklu hkmdar Rkneddin Sleyman ah 1202 ylnda bu beyliin
varlna son vermitir.
Aada verilen Saltuklular Dneminde Erzurum adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
1. Etkinlik: SALTUKLULAR DNEMNDE ERZURUM

Saltuklular zamannda Erzurum ehri de dier Anadolu ehirleri gibi ekonomik ve ticari adan olduka
gelimiti. Blge, Akdeniz limanlarndan ve Suriyeden hareket edip Konya, Kayseri, Sivas ve Erzincan yolu
ile Azerbaycana, rana veya Trkistandan Erzuruma gelip ayn yoldan Akdeniz ve Trabzon limanlarna
giden byk bir kervan yolunun gzerghnda bulunduu iin ticari hayat ok canl idi. Ayrca Erzurum
sahip olduu geni otlaklar ile zengin bir hayvanclk potansiyeline de sahipti.
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 8, s. 167-169.
(zetlenmitir.)
Erzurum ehrini nemli klan unsurlar nelerdir?
3. MENGCEKLLER (1080-1228)
Erzincan ve Sivas-Divrii dolaylarnda hkm sren Mengcekliler
Beylii Mengcek Gazi tarafndan kurulmutur. Mengcek Gazi, Grc ve
Rumlarla mcadele etmitir. Mengcekliler shak Beyin lmnden sonra
Erzincan ve Divrii olmak zere ikiye ayrlmlardr. Her iki kola Trkiye
Seluklu Devleti tarafndan son verilmitir. Tarm, ticaret, sanayi alanlarnda
gelime gsteren Mengcekliler dneminde Erzincan ve evresinde kltr
6.3. Fotoraf: Divrii Ulu ve sanat alannda nemli gelimeler salanmtr. Anadoluyu rana balayan
Cami ve Darifas-Sivas
byk kervan yolunun Erzincandan gemesi ehirde ekonomik canll
artrmtr. Bu dnemde yaplan ve yanda grseli verilen Divrii Ulu Cami
ve Darifas UNESCO tarafndan hazrlanan dnya miras eserleri listesine alnmtr. Bilimin ve kltrn
gelimesine katkda bulunan Mengcekliler bilim insanlarn da desteklemilerdir.
4. ARTUKLULAR
Artuklu Beylii, Artuk Bey ve ocuklar tarafndan Dou ve Gneydou
Anadolu Blgesinde kurulmutur. Bu dnemde Mardin, Diyarbakr, Harput
(Elaz), Batman ve evresi Orta an en nemli kltr ve ticaret merkezleri arasnda yer almtr. Msr, Suriye, Mezopotamya ve ran ticaret yollar
Artuklularn kentlerinden gemitir. Artuk Beyin lmnden sonra
Artuklular kola ayrlmlardr. Hasankeyf kolu 1102-1231, Mardin kolu
1108-1409, Harput kolu 1112-1234 yllar arasnda varlklarn srdrmlerdir. Artuklular dneminde yaplan, ta iiliinin aheserleri arasnda
6.4. Fotoraf: Malabadi Kprs- yer alan ve yanda grseli verilen Malabadi Kprs gnmze kadar gelmitir. Mardinde Hatuniye Medresesi, Kohisarda Ulucami, ehidiye
Silvan-Diyarbakr
Medresesi Artuklularn nemli sanat eserleri arasndadr. Artuklular dne190
6. nite
minde bilim olduka gelimitir. Bu dnemin en tannm bilim insan ise yanda
temsil resmi verilen El-Cezeri (Asl ad Bedizzaman Ebul z)dir. Haberleme,
kontrol, denge kurma ve ayarlama bilimi olan sibernetiin ilk kurucusu olarak
kabul edilmitir. El-Cezeri su saatleri, mekanik olarak alan mzik aletleri, tulumbalar ve ifreli kilitler yapmtr. Yazm olduu Kitab-l Hiyel 1974 ylnda
ngilizceye tercme edilmitir. Ayrca ngilizce yaynlanan Nature (Neyr) dergisi;
1974 mart saysnda El-Cezeriyi yaz konusu yapm, onun iin XII. yzyl
Mslman mhendisliinin doruuna erimi Cizreli Ebul z ifadesi kullanlm6.2. Resim: El Cezeri nin
temsil resmi (Bir dergi,
tr.
ubat 2004.)
5. AKA BEYL VE TRK DENZCL

Trkleri denizlerle kaynatran ilk nc aka Bey olmutur. aka Bey, 1078 ylnda Bizansa esir dt ve
stanbula gnderildi. stanbuldaki esaret dneminde deniz ve denizcilie kar tutku derecesinde bir ilgi duymaya balad. 1081 ylnda Bizans mparatorunun deiimi sebebiyle yaanan karklklardan yararlanarak
kamay baaran aka Bey, zmiri ele geirdi ve mstakil bir Trk Beyi olarak snrlarn geniletmeye balad.
aka Bey, zmirde o dneme gre modern saylabilecek bir tersane yapt. Bu aamadan sonra gemi ina faaliyetlerine geti ve 50 paralk ilk Trk Donanmasn 1081 ylnda ina etti. 1081 yl Trk Deniz Kuvvetlerinin
kurulu yl olarak kabul edildi. Emir aka Bey, 1081 ylnda Urla, eme ve Foay ele geirdi. Daha sonra
Midilli ve Sakz Adasn fetheden aka Bey komutasndaki ilk Trk Donanmas, 1090 tarihinde Koyun Adalar
civarnda Bizans Donanmas ile karlat. Bizans Donanmas ar kayplarla geri ekilmek zorunda kalmtr.
Peenekler ve Trkiye Seluklular ile stanbulu fethetmek amacyla bir ittifak kurdu. Ancak Bizans, Trkiye
Seluklular ile aka Beyin arasn amay baard. aka Beyin 1095 ylnda lm ile Trk Denizcilii nemli bir darbe ald.
6. ANADOLUDA KURULAN DER TRK BEYLKLER

Skmenoullar: Ahlat ve Van Gl civarnda Kutbeddin l-Arslann komutanlarndan Skmen tarafndan kurulmu Trk beyliidir.
naloullar: Diyarbakr ve evresinde Trk komutanlarndan Sadr Bey tarafndan kurulmutur.
Dilmaoullar (Togan Arslanoullar): Bitlis ve civarnda Sultan Alp Arslann komutanlarndan Dilmaolu Mehmet tarafndan kurulmutur.
ubukoullar: Harput ve evresinde Melikahn komutanlarndan ubuk Bey tarafndan kurulmutur.
nanoullar: Denizli ve evresinde Mehmet Bey tarafndan kurulmutur.
Tanrvermioullar: Efes ve evresinde Tanrvermi adl bir Trkmen beyi tarafndan kurulmutur.
Aada verilen Trkiyede Kurulan lk Trk Devlet ve Beyliklerinin Anadolunun Trklemesine
Olan Hizmetleri adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
2. Etkinlik: TRKYEDE KURULAN LK TRK DEVLET VE BEYLKLERNN

ANADOLUNUN TRKLEMESNE OLAN HZMETLER
Trkiyede kurulan ilk Trk devlet ve beylikleri zamannda Anadolunun Trklemesi hzlanmtr. Bu
devletler, bulunduklar blgede kalmayarak hem Anadolunun fethine katlmlar hem de egemen olduklar
yerleri Bizans, Grc ve Ermenilere kar korumulardr. Bizans ve Hal kuvvetleriyle savam, slamiyetin
Anadoluda yaylmasna almlardr. Doudaki Mool basks sonucunda Anadoluya gelen Trkmenlere
sahip kmlardr. Bylece Anadoluda Trk nfusu hzla artm ve yeni yerleim yerleri kurulmutur. Trke, ounluun konutuu dil hline gelmitir. Bu devletler egemen olduklar yerlerin imarn salamlar;
Anadolu kentlerini han, hamam, ker vansaray, cami ve medreselerle donatarak Trk kltr ve sanatnn
gelimesine de katkda bulunmulardr. XII. yzyln son eyreinden itibaren Avrupallar Anadoluya Trkiye demeye balamlardr.
Trkiyede kurulan ilk Trk devlet ve beyliklerinin Anadolunun Trklemesine katklar nelerdir? Aklaynz.
191

Temel Kavramlar
B. TRKYE SELUKLU DEVLETNN KURULUU
l Ferman
l Hallar
l Menur
l Prenslik
Hazrlk almalar
1. Trkiye Seluklu Devletinin kurucusu olan Sleyman ahn hayat
ile ilgili bir aratrma yapnz.

Sleyman ah, Anadoluya fetih yapmak iin gelen Trk komutanlar iinde gl bir askeri gce ve
ynetim yeteneine sahipti. Bu sayede Anadoluya g etmi Trkmenleri etrafnda toplad. Bizans
mparatorluuna kar mcadelelere giriti. Anadoluda fetihler gerekletirdiinden kendisine Anadolu
Fatihi Gazi Sleyman ah denildi.
Sleyman ahn Anadoluya g eden Trkmenleri etrafnda toplamas onun hangi zelliklerinin
gstergesidir?
1. KUTALMIOLU SLEYMAN AH DNEM (1075-1086)

1071 Malazgirt Zaferinden sonra Seluklu komutanlarndan Kutalmolu Sleyman ah, Anadolunun bat taraflarn Melikah adna fethetmekle grevlendirildi. Sleyman ah, 1075 ylnda, Bizansn elinde bulunan znik ehrini alp bakent yaparak
bamszln ilan etti. Byk Seluklu Devleti Sultan Melikah bu durumdan fazla honut olmadysa da daha sonra Sleyman aha bir ferman gndererek ona hkmdarlk
unvan verdi (1077). Abbasi halifesi de Sleyman aha hkmdarln onaylayan
Menur gnderdi. Bylece Trkiye Seluklu Devleti resmen kurulmu oldu. Sleyman
ah daha sonra kendi adna yandaki fotorafta grlen paray bastrd.
6.5. Fotoraf: Sleyman
Sleyman ah, devletini kurduktan sonra stanbul Boazna kadar olan yerlere ahn bastrd para
aknlar dzenledi. Bizans zayflatmak amacyla bu lkedeki taht kavgalarna kart.
Zor durumda kalan Bizans, Seluklularla bir antlama imzalayarak (Dragon Antlamas, 1081) vergi vermeyi
kabul etti. Bu antlama ile lkesinin bat snrlarn gvence altna alan Sleyman ah yerine komutanlarndan
Ebul Kasm brakarak gney seferine kt. O ada Hristiyan dnyasnn kutsal kenti saylan Antakya Ermeni
Prensliini ele geirdi. Sleyman ah buradaki halka hi dokunmayarak esir alnan Ermenileri de serbest brakt. Askerlerine seslenen Sleyman ah Hristiyan halka iyi davranlmasn,
halktan zorla hibir ey alnmamasn ve evlerine girilmemesini emretti.
6.5. Fotoraf: Sleyman ahn Trbesi

(Caber Kalesi, Suriye)
1079
Celali Takvimi uygulanmaya baland.
Suriye Seluklu Devleti hkmdar
Tutu Bey Kuds kentini ele geirdi.
192
Adana, Tarsus ve Antakyay fethederek Suriye blgesine ynelen

Sleyman ah, Suriye Seluklu Sultan olan Tutula yapt sava kaybetti
ve daha sonra ld (1086). Tutu tarafndan esir alnan Sleyman ahn
oullar Byk Seluklu Devletinin merkezi Isfahana getirilerek Melikaha
teslim edildi. Yandaki fotorafta grlen Sleyman ahn kabri gnmzde Suriye snrlar ierisindeki Caber Kalesinde bulunmaktadr. Mezarn bulunduu blge Lozan Antlamasna gre Trk topra kabul edildii
iin burann koruyuculuunu Trk askerleri yapmaktadr.
1085
Kastilya Leon Kral IV. Alfonso
Mslmanlarn elinden Toledo
kentini ald.
1090
Hasan Sabbah Alamut Kalesini
ele geirdi.
6. nite
Sleyman ah lnce yerine naip olarak brakt Ebul Kasm, devleti idare etmeye balad. Melikahn
lmesiyle birlikte Sleyman ahn oullar Kl Arslan ve Kulan Arslan Anadoluya geldi. Kl Arslan
Trkiye Seluklu Devletinin bana geti.
2. I. KILI ARSLAN DNEM (1092-1107)

I. Kl Arslan hkmdar olunca devlet ilerini dzene koydu. nemli yerlere vali
ve komutanlar atayarak Bizans mparatorluu zerinde yeniden denetim kurdu.
stanbulu almak isteyen aka Beyin faaliyetlerinden endie duyan Bizans, aka Bey
ile yanda temsil resmi grlen I. Kl Arslann arasn amay baard. Bizansla antlama yapan I. Kl Arslan, aka Beyi ldrterek bat snrn gvence altna ald.
Douya ynelen I. Kl Arslan Malatyay kuatt srada Hallarn byk bir ordu ile
Anadoluya doru geldiini haber
alnca kuatmay kaldrarak
znike dnd. I. Kl Arslan,
6.3. Resim: I. Kl Ars- yandaki temsil resimde grlen
lann temsil resmi (www. I.
Hal Seferi srasnda
atilim.edu.tr)
Danimentlilerle birlikte vur-ka
taktii uygulayarak Hallara nemli kayplar verdirmesine
ramen znik Hallarn eline geince lkenin merkezini
Konyaya tad. I. Hal Seferinden sonra douya ynelen
I. Kl Arslan Danimentlilerin elinde bulunan Malatyay,
daha sonra Suriyeye ynelerek Musulu ald. Suriyede Emir
6.4. Resim: I.Hal Seferini anlatan temsil resim (Bir
avl ile yapt mcadeleyi kaybeden I. Kl Arslan, Habur dergi, ubat 2009.)
Irman geerken boularak ld (1107).
Aada verilen I. Kl Arslan ve Hal Esirleri adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
3. Etkinlik: I. KILI ARSLAN VE HALI ESRLER

Seluklu Sultan I. Kl Arslan, 1096 ylnda Anadoluya giren hal ordusuyla ky ky, tepe tepe savayordu. Bakent zniki terk edip Konyaya yerlemek mecburiyetinde kalmt. Bir sabah sarayndan km
ehri dolayordu. Esirlerin bir arada tutulduu ak hava hapishanesinin yanndan geerken bir ses duydu:
Biz ne olacaz?
Kl Arslan sesin geldii yne dnd. Konuan, gen ve gzel bir kzd. Hallar Kudse yerlemek
amacyla e ve ocuklaryla yola kmlard. Kza sordu:
Kimsin, ne istiyorsun?
Esir Fransz Efon Eyyidin kz kardei sabellaym. Vatanma dnmek istiyorum.
Biz Trkler, yurdumuzda oturanlara ekip gidin diyemeyiz. Yurdumda din ve detiniz zere yaayabilirsiniz. Fakat arzu ettiiniz gn memleketinize de dnebilirsiniz. Ben vatan hasretini takdir edenlerdenim.
Kl Arslan bu konumadan sonra esirlere harlk verilmesini emretti. Elenmelerine ve gruplar
hlinde lkelerine dnmelerine izin verdi.
Bu bilgilere gre I. Kl Arslann kiisel zellikleri hakknda neler syleyebilirsiniz?
3. I. MESUD DNEM (1116-1155)

I. Kl Arslandan sonra baa geen Sultan Mesud, Danimentlilerle yaanan saltanat mcadelesinden
yararlanarak Ankara, ankr, Kastamonu ve Elbistan blgelerini ele geirdi. Bizans mparatorunu Konya
Akehirde yaplan savata yenmeyi baard. Bylece Anadoludaki gcn ve otoritesini artrd. Anadoluda bu
gelimeler yaanrken II. Hal Seferi balamt. Sultan Mesut, znik-Eskiehir ynnde ilerleyen Hallar
byk bir bozguna uratarak baarlar kazand. Hallara byk kayplar verdirdi. Anadoludaki imar faaliyetlerine ynelen I. Mesud, lkede birok cami, medrese, han, hamam ve yollar yaptrd; yoksullara, yolcu ve
ihtiya sahiplerine ynelik hayr kurumlar ina ettirdi.
193

Temel Kavramlar
C. HALI SEFERLER
l Kluni Tarikat
l Kontluk
l Papa
l Senyr
l valye
Hazrlk almalar
1. Avrupann ekonomik durumunun Hal Seferlerinin dzenlenmesindeki roln aratrnz.
Aadaki metni okuyarak altnda verilen sorular cevaplaynz.

Seluklular 1071de Malazgirt Savan kazanarak stanbul snrlarna kadar ilerlemilerdi. stanbul
her an Trklerin eline geebilirdi. mparator Alexios Komnenos (Aleksios Komenos), Flander Kontu
Robert (Rabrt)la komutasndaki 200 kadar valyeyi stanbulda arlam ve Papa II. Urbanus (Urban)a
asker gc destei iin Robert araclyla bir teklif gndermiti. Bu tam da papann bekledii frsatt.
Gray Krpk, Dounun ve Batnn Gznden Hallar, s. 41.
1. Bizans mparatorunun Trklere kar papadan yardm istemesinin nedenleri nelerdir?

2. Papann Bizansllarn tekline olumlu yaklamasnn amac ne olabilir?
1. HALI SEFERLERNN NEDENLER

Orta an en byk siyasi ve asker olaylarndan biri olan Hal Seferleri, XI ve
XIII. yzyllar arasnda Hristiyanlarn kutsal saydklar yerleri Mslmanlarn elinden
geri almak amacyla dzenlenmitir. Yandaki temsil resimde grld gibi Hristiyanlar sefere karken nlerine, seferden dnerken ise srtlarna ha iareti taktklarndan bu adla anlmlardr. Hal Seferlerinin Avrupallar tarafndan yaplmasnda din
nedenler dnda siyasi ve ekonomik nedenler de etkili olmutur. Kilise ve din adamlar bu seferlerin dzenlenmesini salayan en nemli unsurlardr.
6.5. Resim: Hal
askerinin temsil resmi
(Trkler Ansiklopedisi,
C 6, s. 387.)
Hal Seferlerinin din sebepleri arasnda yer alan ve Hristiyanlarca kutsal saylan yerler nerelerdir?
Yanda temsil resmi grlen Papa II. Urbanus (Urban) Hristiyanlar Hal
Seferlerine tevik etmek iin yapt konumada Mslmanlar u an din kardelerimizle savamaktadrlar. Onlar bizden bir an nce yardm bekliyorlar. Sizleri Mslmanlara kar savaa aryorum. Ayrca bunu ben deil Tanr ve Hz. sa da istemektedir. Bu savata Tanr ve sa size yardm edecek ve kesin zafer sizin olacaktr. Bu
seferlere her kim katlrsa tm gnahlar affedilecek, eer lrse de cennete gidecektir.(1) dedi. Sonuta papa okuma yazma bilmeyen yoksul insanlar bu seferlere katlmaya
ikna etmeyi baarmt. Kei ve rahipler de ky ve kasabalar gezerek Hristiyan halk
6.6. Resim: II. Urba- Mslmanlara kar birlik ve beraberlie aryorlard. Kluni Tarikat kutsal yerlerin
nus (Urban)n temsil Mslmanlarn elinden alnmas gerektii ynnde halk kkrtyordu. Din adamlar
resmi (Trkler Ansiklo- valyelere de arda bulunarak ele geirecekleri topraklarn kendilerine verileceini
pedisi, C 6, s. 669.)
sylyorlard. Orta a boyunca kilise ve papa Avrupa Hristiyan halk zerinde byk
bir etkiye sahip olmutu. Kilise ve papalar halk istedikleri dorultuda ynlendirebiliyorlard.
_______________________
(1) Gray Krpk, Dounun ve Batnn Gznden Hallar, s. 55.
194
6. nite
Hal Seferlerinin dzenlenmesinde etkili olan dier sebepleri aadaki gibi balk altnda toplayabiliriz.
Ekonomik Sebepler
t )BMMBSO %PVOVO [FO
ginliklerine ulama istei
t "WSVQBOO CZL CJS LT
mnn alk ve yoksulluk iinde
olmas
t "WSVQBMMBSO EPVEBO
gelen ticaret yollarna hkim
olma istei
Siyasi Sebepler
t #J[BOTO 5SLMFSJO JMFSMFZJJ
ne karlk Avrupa dnyasndan
yardm istemesi
t%FSFCFZMFSJOCVTFGFSMFSFLBU
larak glerini daha fazla artrmak
istemesi
Sosyal Sebepler
tWBMZFMFSJONBDFSBZBBUMmak istemesi
t #B[ LJJMFSJO CV TFGFSMFSF
katlarak dk, kont gibi unvanlar kazanmak istemesi
1. Ticaret yollarnn Mslmanlarn elinde olmas Avrupallar ekonomik ynden nasl etkilemitir?
2. Derebeylerin Hal Seferlerine katlmasnn nedenleri neler olabilir?
Aada verilen I. Hal Seferleri balkl haritay inceleyerek altndaki sorular cevaplaynz.
4. Etkinlik: HALI SEFERLER
6.2. Harita: Hal Seferleri (Tarih Atlas 1, s. 36.)
1. Hallar neden Anadolu topraklarndan gemek istemilerdir?

2. Hallarn dier seferlerde deniz yolunu kullanmalarnn sebebi olarak neler syleyebilirsiniz?
Hallar sekiz byk sefer dzenlemilerdir. Bunlardan ilk drd olduka nemlidir. Bu seferlerden ilk
Anadolu zerinden yapld iin Trkiye Seluklu Devletini dorudan ilgilendirmektedir. IV. sefer
stanbul, dier seferler ise Akdeniz yolu ile Kuds zerine yaplmtr.
I. Hal Seferi (1096-1099): 600.000 kii ile sefere kan Hallar, Bizans mparatorluu ile bir antlama
yaptlar. Anadoluya gelen Hallarn ilk amac zniki almakt. I. Kl Arslan Hallara ar kayplar verdirme-
1150
Paris niversitesi kuruldu.
1155
I. Friedrich Barbarossa Alman
mparatoru oldu.
1156
Harzemahlar Mool-Karahitay
egemenliine girdi.
195

sine ramen znik Hallarn eline geti. Hallar, Anadoluyu geip Kudse geldiklerinde saylar 50.000e
dmt. Kuds, Urfa ve Antakya, Hallarn; znik ve Bat Anadolu ise Bizansllarn eline geti. Hallar
Kuds ve evresinde bir Latin krall; Antakya, Urfa, amda ise kontluklar kurdular. Bylece derebeylik rejimi
Orta Douya tanm oldu. I. Hal Seferi amacna ulaan tek hal seferidir denebilir.
Bilgi Hazinesi
1085te Sleyman ah tarafndan fethedilen Antakya onun lmyle Byk Seluklularn denetimine
girdi. ehir I. Hal Seferi sonunda Hallarn eline geti. Hallar ehirde canl bir Trk brakmadan tmn kltan geirdiler. Antakya ahalisinin evleri ister Mslman ister Hristiyan evi olsun tamamen yama
edildi.
Hal Seferlerine genellikle yoksul ve isiz kiilerin katlmasn gznnde bulundurduunuzda o gnk
Avrupann ekonomik durumu hakknda neler syleyebilirsiniz?
II. Hal Seferi (1147-1149): Bu sefer, Musul Atabeyi madeddin Zenginin Urfay Hallardan geri
almas sebebiyle yapld. Avrupa devletlerinin krallar da bu sefere katld. Seluklular ve Zengilerin direnii ile
karlaan Hallar byk kayplar verdi. Hallar bu seferde baarl olamad.
Bu sefer ile Hallar Anadoludan gemek yerine deniz yolunu tercih etmeye balad. Bizans, Hallarn yardmyla Anadoluyu geri alamyacan anlad. Tek bana hareket etmek istedi ancak bunda baarl olamad.
III. Hal Seferi (1189-1192): 1187 ylnda Selahattin Eyyubinin Httin Savanda Kdus Kraln yenmesi ve ehri ele geirmesi bu seferin yaplmasna yol at. ngiliz, Alman ve Fransz krallar da bu sefere
katldlar [Fransa Kral Philippe Auguste (Filip Ogst), Alman Kral Friederich Barbarossa (Frederik Barbaros),
ngiliz Kral Arslan Yrekli Richard (Riar)]. ngiltere Kral Arslan Yrekli Richard, Kuds almak iin
Selahattin Eyyubi ile savat ancak baarl olamad. Kuds ehri Mslmanlarn elinde kald. III. Hal Seferi
sonucunda Hristiyanlar Mslmanlar yakndan tanma frsatn buldular. Bu durum Hristiyanlarn
Mslmanlarla ilgili bilinen yanl dncelerinin deimesinde etkili oldu.
Bilgi Hazinesi
Eyyubiler (1174-1250)
Msr, Suriye ve Hicazda egemen olan bir Trk-slam Devletidir. Kurucusu
yanda temsil resmini grdnz Selahattin Eyyubidir. Selahattin Eyyubi Kuds
Krallna Hittin Savayla son vererek Kuds ehri ve civarnn uzun sre Mslmanlarn elinde kalmasn salamtr. Selahattin Eyyubinin lmyle lkede
karklklar balamtr. Bu devlete yine Trk ve Mslman olan Memlukler 1250
ylnda son vermitir.
Selahattin Eyyubi, merhametli ve adil bir hkmdard. Kuds ve evresinde
6.7. Resim: Selahattin
Eyyubinin temsil
yaayan Hristiyanlara, Yahudilere her trl din ve inan hrriyetini tanmt. Kuresmi (Bir dergi, ubat,
ds nlerine gelen ve daha sonra hastalanan ngiliz Kraln iyiletirmek iin byk
2004.)
gayret gstermiti.
1157
Horasan Seluklu Devleti kuruldu.
196
1167
Mool mparatorluunun
kurucusu Cengiz Han dodu.
1169
Suriyeye hakim olan Nureddin Mahmut
Zenginin Msr ele geirmesi
6. nite
IV. Hal Seferi (1202-1204): Eyyubi Devletinin Filistindeki Yafa ile Suriyedeki baz ehirleri ele geirmesi zerine IV. Hal Seferi dzenlendi. Hallarn hedefi Suriyede Eyyubi Devleti ile kar karya kalan
Hallara destek vererek Kuds geri almakt. Harekete geen Hallar 1204 ylnda stanbula geldiler. Bu srada stanbulda taht kavgalar srdnden otorite boluu vard. Bizansn bu durumundan yararlanan Hallar
ehri yamalamaya baladlar. Bizansta taht deiikliinin yaanmas zerine halk ayakland, imparator ve olu
ldrld. Hallar 1204 ylnda stanbulda bir Latin mparatorluu kurdular. Bunun zerine Bizans
mparatorluundaki hanedan yeleri stanbuldan ayrlarak znik ve Trabzonda iki ayr devlet kurdular. znik
Devleti 1261 ylnda stanbuldaki Latin mparatorluuna son vererek Bizans mparatorluunu yeniden canlandrd. Trabzon mparatorluu ise Fatih Sultan Mehmetin Trabzonu fethettii tarihe kadar varln srdrd
(1461). IV. Hal Seferi dier seferlerden farkl bir zellik tar. Amac dna kan bu sefer Bizans
mparatorluunu ypratrken Mslmanlar asndan olumlu sonular dourdu.
Bilgi Hazinesi
IV. Hal Seferinde stanbulun Hallar tarafndan yamalanmasnn tarihte bir baka rnei yoktur. Bu ehir dokuz asr boyunca
Hristiyan medeniyetinin merkezi olarak kalmt. Hallar bu yamalama srasnda ne manastrlara ne kiliselere ne de ktphanelere hrmet ediyorlard. Ayasofya Kilisesinde bile ipekli duvar hallarn yrtp mihraptaki byk gm emsiyeyi paralayan, din
adam tasvirleri ve kutsal kitaplar zerinde tepinen kiilere rastlamak mmknd. Yamaclar saraylara olduu gibi fakir kulbelerine de dalyor ve bunlar tahrip ediyorlard. Yaral kadn ve ocuklar
6.8. Fotoraf: stanbulun igalinden
lme terk ediliyordu. gn sren bu korkun yama sonunda o sonra
alnp gtrlen Hipodromdaki
muazzam ve gzel ehir bir harabe yn hline geldi.
drt at heykeli Venedikliler tarafndan
San Marko Kilisesinin kaps zerine
yerletirildi.
IV. Hal Seferinden sonra drt byk sefer daha yapld. Bu seferler Anadolu zerinden deil de deniz
yoluyla yapld iin dorudan Trkiye Seluklu Devletini ilgilendirmedi. Msrdaki Eyyubi ve Memluk
Devletleri bu seferleri etkisiz hle getirerek Orta Douyu Hallara kar korumulardr.
2. HALI SEFERLERNN SONULARI

Hal Seferleri din, siyasi, ekonomik ve sosyal sonular dourmu; zellikle Orta a boyunca Avrupada
egemen olan feodalite rejimi zerinde etkili olmutur. Senyr ve valyelerin ou topraklarn kaybetmitir.
Bu kiilerin bir ksm seferler srasnda lm, sa kalanlar ise lkelerine dndklerinde topraklarn satmak
zorunda kalmlardr. Onlarn topraklarn alan burjuvalar glenmi, bu durum Avrupada derebeylik (feodalite) rejiminin zayflamasna yol amtr.
1169
ngilterenin rlanday igale
balamas.
1171
Selahattin Eyybinin Msrdaki Fatimi Halifeliine son
vermesi.
1196
Cengiz Hann
Moolistandaki gebe
topluluklar egemenlii altna
toplayarak tarihin en geni
snrlarna sahip devletini
kurmas.
197

Hal Seferlerinin sonular yle sralanabilir:
Ekonomik ve Sosyal
Dinsel Sonular
Sonular
Dou ve Bat arasndaki ticaret
Papa ve kiliseye olan gven sargeliti.
sld.
Cenova, Marsilya gibi Akdeniz
Hristiyanlarla Mslmanlar birlimanlar nem kazand.
birlerini yakndan tand, hogr ve
Trk ve Mslmanlarn ehirleri gven ortam geliti.
yakld. Mslmanlar ekonomik ka Hallar kutsal yerleri Mslyplara urad.
manlarn elinden almay baarama Avrupann hayat standard yk- d.
seldi. Ticaretle uraan burjuva sn Katolik ve Ortodoks kiliseleri
f ortaya kt.
arasndaki ayrlklar daha da artt.
Papann ve krallarn yaplan
Skolastik dnce nemini yitirseferlerin masraflarn karlamak meye balad.
iin bankerlerden bor para almalar
bankaclk sektrn gelitirdi.
Hal Seferleri sonunda

Trklerin slam dnyasnda
itibarlarnn artmasnn nedenleri sizce nelerdir?
Hal Seferleri sonunda

Papa ve kiliseye olan gven
neden sarslm olabilir?
Siyasi Sonular
Trklerin batya olan ilerleyii
bir sre durdu. Fetih hareketleri
yavalad.
Trklerin slam dnyasndaki
itibar ve saygnl artt.
Bizansa gerekli yardm yaplamad. Bizans bu seferlerden zararl
kt. lke ierisindeki karklklar
devam etti.
Orta a Avrupasnda egemen
olan feodalite rejimi zayflad.
Hallarla yaplan mcadeleler
slam dnyasn Mool saldrlar
karsnda gsz brakt.
Hal Seferlerinin Avrupa

siyasi yaps zerinde etkileri
neler olmutur?
Bilgi Hazinesi
Avrupallar, Hal Seferleri srasnda bir aydnlanma
dnemi yaayan slam uygarlndan yararlandlar. Mslmanlarn daha nce Arapaya evirdii Eski Yunan yaptlar ile Farabi, bn-i Sina gibi Trk-slam bilginlerinin
yaptlarndan eviriler yaptlar. Bilim ve teknik alanndaki
gelimelerle ortaya kan pusula, barut ve kd Avrupaya
gtrdler. Hallar Mslmanlardan hal, ipek, pamuklu
kuma dokumacln rendiler. Mslmanlardan rendikleriyle ufuklar genileyen Avrupallar yeni araylara
yneldiler. Bu araylar nce cora keierin, ardndan
da Rnesans ve reform hareketlerinin balamasna neden
oldu.
6.8. Resim: Hal Seferlerini anlatan temsil
resim (Bir dergi, ubat 2004.)
198
6. nite
Temel Kavramlar
l Ahilik
. TRKYE SELUKLU DEVLETNN

YKSELME DNEM, KLTR VE UYGARLII
l Bacyan- Rum
l Darifa
l Hat
l Sudak
l Tersane
l Tezhip
Hazrlk almalar
1. Miryokefalon Savandan sonra Anadoluya Trkiye denilmesinin
nedenleri nelerdir?
2. Seluklularn nemli ticaret ve liman ehirlerini ele geirmek istemelerinin nedenleri neler olabilir?

mparator Manuel, Anadoluyu geri almakta ne kadar azimli ve kararlysa o zaman Seluklu
Devletinin banda bulunan Sultan II. Kl Arslan da onu korumakta ve savunmakta o kadar azimli ve
kararlyd. Baka bir deyile her iki taraf da fikir, hak ve davalarndan vazgemeyecek kadar glyd.
Sonunda iki ordu Anadolunun ve Trkln kaderini tayin iin kar karya geldi.
Miryokefalon Savan Trkiye Seluklu Devleti ve Bizans mparatorluu asndan deerlendirdiinizde neler syleyebilirsiniz?
1. TRKYE SELUKLU DEVLETNN YKSELME DNEM

a. II. Kl Arslan Dnemi (1155-1192)
Sultan I. Mesudun lm zerine tahta geen yanda temsil resmini grdnz II. Kl Arslan (1155-1192), saltanatnn ilk yllarnda iktidarn salamlatrmak
iin byk gayret gsterdi. syan eden kardei ehinahn Danimendlilerle ve
Musul Atabeyleriyle ittifak kurmasn engelleyerek onun isyann bastrd.
II. Kl Arslan Danimentli Beyliine son verdikten sonra Tokat, Niksar ve
Sivas alarak Anadolu Trk birliini ve gvenliini byk lde salad. Trkleri
Anadoludan atma midi besleyen Bizansa ar bir yenilgi yaatma abasna girdi.
Bizans mparatorluu, Trkiye Seluklularnn gittike glenmesini ve Trkmen
aknclarnn saldrlarn nleyemiyordu. I ve II. Hal Seferlerinde de umduunu
bulamayan imparator Manuel Kommen (Manuel Kommen), Trkleri Anadoludan
6.9. Resim: II. Kl
atmak ve Anadoluya tekrar egemen olmak amacyla ordusunu Avrupadan gelen Arslannn temsil resmi
birliklerle glendirdi. Seluklular, Bizansa kar 1176 ylnda yaplan Mir yokefalon (Bir dergi, Aralk, 2003.)
Sava ile byk bir zafer kazandlar. Malazgirt Savandan sonra kazanlan bu zafer
Anadolunun bir Trk yurdu olduunu ve Trklerin Anadoludan atlamayacan ispatlad. Bizans bu savala
savunmaya geti ve bir daha saldr gcn kendinde bulamad.
II. Kl Arslan eski Trk devlet anlayna gre lkeyi on bir olu arasnda paylatrd. Bu durum salnda taht kavgalarnn balamasna neden oldu. 1192 ylnda len II. Kl Arslan, Trkiye Seluklu Devletini
byk bir devlet hline getirerek lkenin refah seviyesini ykseltti.
b. I. Gyasettin Keyhsrev Dnemi

II. Kl Arslan lnce dier kardelerine stn gelen I. Gyasettin Keyhsrev hkmdar oldu. Fakat
1196da kardei Sleyman ahla yapt mcadeleyi kaybederek taht brakmak zorunda kald. Hkmdar olan
II. Rkneddin Sleyman ah, Erzurumu alarak Saltuklu Beyliine son verdi. Ermenilerle mcadele eden
Sleyman ah, ikinci kez kt Grcistan Seferi srasnda ld (1204). Bu durum zerine I. Gyaseddin
Keyhsrev 1205 ylnda yeniden Trkiye Seluklu Sultan oldu. Bu dnemde Anadoluda hal tehlikesi ortadan
199

kalkt ve Bizansn saldr gc byk lde krld. I. Gyasettin Keyhsrev zamannda Seluklular ticaretin
gelitirilmesine bal olarak denizcilie de nem vermeye baladlar. Bu dnemde yaplan gelimeler arasnda
unlar yer almaktadr:
t5SBC[PONQBSBUPSMVV[FSJOFTFGFSZBQME LBQBMPMBO,BSBEFOJ[UJDBSFUZPMVZFOJEFOBME
t (OFZEF "OUBMZB FISJ BMOBSBL 5SLJZF 4FMVLMVMBSOO "LEFOJ[MF CBMBOUT LVSVMEV "OUBMZB
Seluklularn nemli bir ticaret merkezi hline geldi. Akdenizin nemli bir kenti olan Antalyay ele geiren
Keyhsrev, burada ticaret yapan kiilerden alnan baz vergileri kaldrd. Ayrca bu dnemde Venediklilerle bir
ticari antlama imzaland.
Bu gelimeler Bizans rahatsz etti. Keyhsrev 1211 ylnda Alaehirde Bizansllar ar bir yenilgiye
uratt. Sava alann gezerken bir dman askeri tarafndan ehit edildi.
Aada verilen Antalya adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
5. Etkinlik: ANTALYA
Kara yolu ticaretini gelitirmeye alan Seluklularn en nemli hedeerinden biri Akdeniz ticaretini ele geirmekti. Stratejik neminin yan
sra ticari adan Anadoluyu dier Akdeniz lkelerine balayan liman
olmas nedeniyle de Antalyann alnmas gerekiyordu. Msr ve Suriyeden
gelen tacirler Anadoluya gei yolu olarak Antalyay kullanyordu. Nitekim 1182 ylnda Seluklu Sultan I. Kl Arslan (1115-1192) Antalyay
kuatm fakat alamamt. Antalya, I. Gyaseddin Keyhsrevin ikinci
kez tahta kmas srasnda fethedilmiti. Bylelikle Seluklulara Akdeniz
6.6. Fotoraf: Antalyadan bir gyolu alm, Antalya hem Avrupa ve Msrla yaplan ticaretin merkezi
hem de Seluklu donanmasnn ss olmutu. Seluklular nemli sanat rnm
eserleriyle buray bir Trk ehri hline getirmilerdi.
www.kepez.gov.tr
(zetlenmitir.)
1. Antalya ilinin cora zellikleri hakknda neler syleyebilirsiniz?

2. Trkiye Seluklularnn Akdeniz ve Karadenize inmek istemesinin temel nedenleri neler olabilir?
. I. zzeddin Keykavus Dnemi

I. zzettin Keykavus I. Gyaseddin Keyhsrev dneminde izlenen politikay devam ettirdi. Kbrs Krall
ile yapt antlamayla Avrupal tccarlarn Kbrs zerinden Anadoluya gelmelerini, Venediklilere de baz
ticari kolaylklarn verilmesini salad. 1214te Sinop Limann ele geirdikten sonra burada hemen imar faaliyetlerine girdi, cami ve medreselerle ehri bayndr hle getirdi. Sinopta ilk Seluklu tersanesini yaptrd.
I. Gyasettin Keyhsrev ile I. zzeddin Keykavusun ticari alandaki faaliyetleri Seluklu lkesini ekonomik ynden nasl etkilemi olabilir?
d. I. Aleddin Keykubad Dnemi

Trkiye Seluklular en geni snrlara I. Aleddin Keykubad dneminde ulat. I. Aleddin Keykubad Mengcekliler Beyliine ve Artuklularn byk bir blmne son vererek Anadolu Trk birliini byk
lde salamay baard.
Fetih hareketlerine devam eden Keykubad, yanda fotorafn grdnz daha nceki ad Kalonoros olan kaleyi ele geirerek buraya Alaiye
(Alaaddin ehri) ismini verdi. Burada bir tersane kurdu, bylece Seluk200
6.7. Fotoraf: Alaiye (Alanya) Kalesi ve evresinden bir grnm
6. nite
lular Sinopla beraber iki byk tersaneye sahip oldular. I. Aleddin Keykubad, Seluklu donanmasn Krm
zerine gnderdi. pek Yolunun Karadenize alan nemli bir ticaret liman olan Sudak ele geirdi. Bu
sefer, Seluklularn ilk denizar seferi olmas bakmndan nemlidir. Kpak beyleri ve Rus knezleri bu sefer
sonucunda Seluklu egemenlii altna girdi.
6.3. Harita: Trkiye Seluklu Devleti (Tarih Atlas 1, s. 78.)
Aada verilen Alanya adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
6. Etkinlik: ALANYA
Alanyaya ulatk. Buras dnyann en gzel memleketidir. Allah dier lkelere tek tek bahettii gzellikleri burada bir araya getirmitir. Ahalisi gzel ve temizdir. Allahn yaratt insanlar iinde en efkatlisi bunlardr. Bu lkede bir eve misafir olduunuzda kadn erkek durumunuzu sorarlar. Burada kadnlar
erkeklerden kamaz, ayrlacamz zaman sanki akrabaym gibi zlemle vedalarlar ve gzya dkerler.
Alanya byk bir ehirdir ve ahalisi Trkmendir. Kahire, skenderiye ve Suriye tccarlar bu ehre gelip
alveri yaparlar. Limann zerinde salam ve hain bir kale vardr ki Byk Sultan Alaeddin-i Ruminin
eseridir.
bn-i Batuta, Dnya Seyahatnamesi, s. 4, 5.
(zetlenmitir.)
Yukarda verilen bilgilere gre Alanyann ve Alanyada yaayan halkn zellikleri hakknda neler syleyebilirsiniz?
Aada verilen Konya adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
7. Etkinlik: KONYA
Tarih eserleri bakmndan Trklerin sayl ehirleri arasnda
yer alan Konya, Seluklulara iki asrdan fazla bakentlik yapmtr. Trk mimarisinin nemli eserleri saylan abidelerle ehir adeta
sslenmitir. Bu ynden Konya, Seluklu devrinde Bursa, Edirne ve
stanbuldan nce En Muhteem Trk ehri mertebesine ykselmitir. Bu eserlerin banda Konyann sembol saylan Mevlana Mzesi
ve Trbesi gelir.
6.8. Fotoraf: Mevlana Mzesi ve

Trbesi (Konya)
201

Aleddin Camisi, Sahip Ata Klliyesi, Karatay Medresesi, nce Minareli Medrese, Sral Medrese Seluklu dneminin dier eserleridir. Kentte Seluklu ve beylikler dnemine ait pek ok cami, hamam, eme,
kpr, tekke, kervansaray, hastane ve su yolu vardr.
Konya XIII. yzyln ilk yarsnda Sultan Aleddin Keykubad (1219-1237) devri ve sonrasnda dnyann ilim ve sanat merkezi olma zelliini kazanmtr. Trk-slam dnyasnn her tarafndan gelen bilim ve
sanat insanlar Konyada toplanmlardr. Bahaeddin Veled, Muhyiddin Arab, Mevlana Celaleddin Rumi,
emsi Tebrizi gibi bilgin, mutasavvf ve lozoar kymetli eserlerini Konyada hazrlayarak dnyaya k
tutmulardr. Konyann Altn a denilebilecek bu zellii XVI. yzyl ortalarna kadar devam etmitir.
www.konya.gov.tr
(zetlenmitir.)
Etkinlikte verilen bilgilere gre Konya ehrinin kltrel ve sosyal hayat ile ilgili neler syleyebilirsiniz?
Mool tehlikesini yakndan takip eden Aleddin Keykubad buna kar tedbirler almay ihmal etmemekteydi. Bu amala Moollara kar Eyyubiler ve Abbasi Halifesi ile iyi ilikiler kurmaya alt. Doudan
gelebilecek tehlikeyi en aza indirmek iin Konya, Kayseri ve Sivas kentlerinin surlarn onartt. Mool saldrlarndan korunmak amacyla Anadoluya gelen Trk boylarnn yerlemelerini salad. Btn bu nlemlerle
beraber Moollarla da iyi geinmeye alt. zellikle de Harzemahlar bir tampon blge olarak grd, onlara
destek verdi. Ancak Harzemahlar Seluklu topraklarna saldrnca iki devlet 1230da Yassemen Savanda
kar karya geldiler. Yaplan savata Harzemahlar ar bir yenilgi ald. Bu savatan sonra toparlanamayan
Harzemahlar 1231 ylnda ykld.
Yassemen sava sonrasnda Harzemahlarn zayamas Seluklular asndan ne gibi olumsuz gelimelere yol amtr?
Bilgi Hazinesi
Harzemahlar (1097-1231)
Harzem (Harizm), Hazar Denizinin dousunda Aral Glne dklen Ceyhun Irmann gneyinde
kalan blgeye verilen addr. Bu blgeyi yneten hkmdarlara da Harzemah (Harizmah) unvan
verilirdi.
Harzemahlar Seluklu hkmdar Sencerin lmnden sonra l Arslan ynetiminde bamszlklarn ilan ettiler. Devletin merkezi Grgen kenti oldu. Alaattin Tekiten sonra Harzemahlar Devletinde taht
kavgalar yznden karklklar balad. Bu nedenle devlet dardan gelecek saldrlar karsnda gsz
duruma dt. 13. yzyl balarnda Asyada byk bir g olarak ortaya kan Moollarn saldrlar ile
zayflad. Celalettin Harzemah, Tebriz bakent olmak zere devleti yeniden kurduysa da bu geici oldu.
Celalettin Harzemah Trkiye Seluklu Sultan I. Aleddin Keykubadla iyi ilikiler kurdu. Bir sre sonra
Seluklulara ait Ahlat ele geirince iki hkmdarn aras ald. Harzemahlar Seluklularla Erzincan
yaknlarnda yaptklar Yassemen Savanda yenildiler (1230). Bu yenilgiden sonra toparlanamayan
Harzemahlara Moollar son verdi.
Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s. 194, 195, 196.
(zetlenmitir.)
Harzemahlar Devletinin zayamas Moollarn Anadolu ynnde ilerlemelerini nasl etkilemitir?

Neden?
202
6. nite
2. TRKYE SELUKLU DEVLETNN KLTR VE UYGARLII
a. Trkiye Seluklu Devletinin Sosyal Yaps ve Ekonomik Durumu
Trkiye Seluklu Devletinde halk konarger, kyl ve ehirli olmak zere gruba ayrlrd. Konarger olan Trkmenler genellikle u blgelere yerletirilmilerdi. Bunlar geimlerini hayvanclkla salard.
Kyller ise tarm (iftilik)la urar, elde ettikleri gelirin onda birini devlete vergi olarak verirlerdi. ehirlerde
devlet grevlileri, ticaretle uraanlar, zanaatkrlar, mderrisler, kadlar, renciler ve derviler otururdu.
Aleddin Keykubad dneminde Seluklu lkesi canl bir ticaret merkezi hline geldi. Bu dnemde birok
kervansaray yapld, tccarlara dk gmrk vergileri uyguland ve ticaret devlet gvencesi altna alnd.
Seluklu lkesinde herhangi bir sebeple zarara urayan tccarlarn zarar devlet tarafndan karlanrd.
Trkiyenin, corafi konumu bakmndan nemli ticaret yollar zerinde bulunmasnn nemini kavrayan
dier Seluklu sultanlar da ticareti gelitirmek amacyla yollar, kprler, hanlar ve kervansaraylar yaptrd.
Trkiye Seluklular; Bizans mparatorluu, Venedik, ran ve Arap lkeleriyle ticaret yapard.
Aada verilen Kervansaraylar adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
8. Etkinlik: KERVANSARAYLAR
Milletleraras ticaret ker vanlarnn gvenliinin salanmas iin Seluklu Devletinin kurduu tekilat, ekonomik olduu kadar sosyal ve medeni ynleri ile de ok
byk neme sahipti. nsanlarn her trl ihtiyac dnlerek yaplan ker vansaraylarda yolcular hayvanlaryla birlikte gn cretsiz kalabiliyorlard. Fakir ve
kimsesizlere her trl yardm yaplyordu. Bu yaplar
kale gibi salam duvarlar ve demir kaplar ile deerli
eyalar tayan kervanclara gvenli bir snak grevini
de gryordu.
6.9. Fotoraf: Konya-Aksaray arasndaki Sultan

Han Kervansaraynn n yz
Seluklu kervansaraylarnn sosyal ve ticari nemi hakknda neler sylenebilir?
Anadoluda ticaretin gelimesiyle beraber ehirler giderek bym ve buralarda talyan, Fransz, ranl,
Suriyeli ve Yahudi tccarlarn yaad mahalleler oluturulmutu. Seluklular Anadolunun eitli blgelerinde yabanlu (Genellikle kent merkezlerinin dnda ticaret ker vanlar iin kurulan alveri yerleridir.) ad verilen pazarlar kurarlard. Baz pazarlarda Trkmenler hayvan rnlerini satar ve karlnda ihtiya maddeleri
alrlard. Bunlara Trkmen Pazar denirdi.
Konya, Aksaray, Sivas ve Uak hal dokuma tezgahlarnn bulunduu balca kentlerdi. Yn, tiftik ve
pamuktan retilen kumalar da eitli lkelere ihra ediliyordu. Dericilik de nemli bir sanayi daln tekil ediyordu. Erzurum, Sivas gibi merkezlerde eitli silahlar retiliyordu. Erzincan, zellikle bakr ev eyas imalatnda ilk sray almakta idi. Altn ve gm taklar Konya ve Alaiye (Alanya)de yaplyordu.
Trkiye Seluklular zamannda karlan balca madenler demir, ap, kaya tuzu, lacivert ta ve bakrd.
Ulukla, Gmhane, Amasya-Gmhacky ve Ktahya-Gmarda gm atlyeleri vard. hra mallar
arasnda yer alan kaya tuzu da Anadolunun eitli yerlerindeki sekiz tuzladan karlyordu. ebinkarahisar ve
Ktahyada elde edilen ap, talyada gelimeye balayan dokuma sanayinin gereksinimini karlyordu.
203

Trkiye Seluklu Devletinde yaayan Ermeniler daha ok zanaat ve ticaretle urayorlard. Bu ura da
onlarn yaam dzeylerinin ykselmesini ve zenginlemelerini salyordu. Seluklu sultanlar, Mslman tccarlar gibi Ermeni tccarlara da her trl kolayl gsteriyor ve onlar koruyorlard. Ermenilerin yannda Mslman olmayan dier topluluklara da sosyal ve ekonomik alanda Trklerle eit koullarda haklar veriliyor,
bylece Trklerle Mslman olmayan topluluklar arasnda uygarca bir iliki geliiyordu. Kimi zaman nemli
devlet grevlerine Mslman olmayanlar da getiriliyordu. rnein 1291 ylnda Yahudi Sadd-Devle, Trkiye
Seluklular Devletinde vezirlik makamna kadar ykselmiti. bni Batutann Seyahatnamesinden rendiimize gre Aydnoullar Beyliinde bir Yahudi hekim, devlet ynetimi ile ilgili bir toplantda Kuran hafzlarnn nnde yer alyordu.
6.10. Fotoraf: Hal-kilim dokumacl ve bakr oymacl geleneksel Trk el sanatlarndandr.
Bilgi Hazinesi
Ticaretin gelimesiyle Trkiye Seluklu Devletinde ticari ilerde yenilik ve gelimeler yaand. ek,
havale senedi, polie gibi uygulamalar balad. Seluklular bakr, gm ve altn paralar da bastrdlar. Paralarn zerinde sultanlarn resimleri bulunurdu. lk maden paray I. Mesud, ilk altn paray ise
II. Kl Arslan bastrd.
Aada verilen Anadoluda Hogr adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
9. Etkinlik: ANADOLUDA HOGR

Anadoluda yaayan Rumlar, Ortodoks Hristiyanlar, Ermeniler ve Sr yaniler arasnda kendilerine zg Katolik Hristiyanlk mezhepleri yaygndr. Din ve inan konusunda son derece hogrl olan Seluklular gerek Rumlarn gerekse Ermenilerin ve Sr yanilerin dinsel inan ve yaamlarna hibir biimde karmamlardr. Ermeniler ve Sr yaniler, Bizans mparatorluu zamannda olduu gibi Ortodoks mezhebini
kabul etmeye zorlanmam, Ermeni ve Sr yani kiliseleri etkinliklerini serbeste srdrmlerdir. Yahudiler
de ibadet yerleri olan havralarda din ve inanlarnn gereklerini hibir bask altnda kalmadan yerine getirmilerdir. Seluklu sultanlar kiliseleri, manastrlar ve havralar ziyaret edip oralara balarda bulunmular, din ve inan zgrlnn korunmasnda halka rnek olmulardr.
Mehmet eker, Anadoluda Bir Arada Yaama Tecrbesi, s. 33-34-35.
(Dzenlenmitir.)
Anadoluda hogrl bir anlayn olmasnn olumlu sonular hakknda neler syleyebilirsiniz?
204
6. nite
Aadaki etkinlikte verilen Trk ve Ermeni likileri adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
10. Etkinlik: TRK VE ERMEN LKLER

Ermeni tarihi Asoghik (Asogik), Ermenilerin, Bizansllarn yaptklar zulm nedeniyle Trklerin
Anadoluya gelilerini memnuniyetle karladklarn ve onlara yardm ettiklerini yazar. Urfal Ermeni
tarihi Mateos (Metyus) ise Urfa Trkler tarafndan fethedildiinde Ermenilerin sevindiklerini ve bunu
kutladklarn belirtir. Ermeniler Trklerin, mal ve can gvenliine dokunmadklarn, kendilerine din ve
vicdan hrriyeti verdiklerini, refah ve huzur iinde yaamalarna imkn tandklarn, hanlar, hamamlar,
ker vansaraylar, kprler, saraylar yaparak ehirlerini imar ve ina ettiklerini aka grrler. Anadolu ve
ukurovada yaayan Ermeniler, Trkleri tandka daha da ok sever ve her gittikleri yerde onlar deta
bir kurtarc gibi karlar.
Mehmet eker, Anadoluda Bir Arada Yaama Tecrbesi, s. 35-36.
(Dzenlenmitir.)
Ermenilerin Anadolunun her yerinde Trkleri kurtarc olarak grmelerinin nedenleri neler
olabilir?
Darifa, bimarhane ya da ifahane denilen yaplar gnmzn hastaneleridir. Trkiye Seluklular ve

beylikleri dneminde hemen hemen her kentte hastaneler yaplmtr. Hasta, yetim ve yoksullar iin kurulan
darifalarda ayn zamanda tp renimi de yaplrd. Darifalar tek balarna ya da bir klliyenin blm
olarak kurulmutu. Darifalar arasnda en nls Kayserideki ifte Medresenin bir blm olan Gevher
Nesibe Hatun ifahanesidir. Burada hastalar tedavi edilmi, tp renimi yaplmtr. Trkiye Seluklularna ait
dier nemli darifalarn balcalar unlardr: Sivas zzeddin Keykavus Darifas, Divrii Turan Melik
Darifas, Tokat Muineddin Per vane Darifas, Amasya Torumtay Darifas.
Aada verilen Gevher Nesibenin Ak adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
11. Etkinlik: GEVHER NESBENN AKI

Gevher Nesibe, Seluklu Hkmdar II. Kl Arslann kzdr. Seluklu ordusunun komutanlarndan
bir sipahiye gnln kaptrr. Lakin Nesibenin aabeyi 1. Gyaseddin Keyhsrev bu aka kar kar. Sipahiyi Kayseriden uzak tutmann yollarn arar ve onu muharebeden muharebeye gnderir. Nihayet kanl
savalarn birinde sipahi ehit olur.
Bunu renen Nesibe Hatun, zntsnden vereme yakalanr ve hasta yatana mahkm olur. Kz kardeinin derdine doktorlarn are bulamadn renen Gyaseddin onu
lm deinde ziyaret eder. Artk ne sylese bir anlam yoktur. Ondan son dileinin ne olduunu sorar.
Gevher Nesibe:
- Benim derdimin aresi yok, ben son yolculuuma kyorum. Mal varlmla adma bir ifahane (hastane) yaptrr
msn?
6.11. Fotoraf : Gevher Nesibe ifahanesi
Gyaseddin derin aclar iinde bu szleri dinler,
(Kayseri)
ona sz verir ve kardeinin lmn aresizce seyreder. Onun bu dileini gerekletirmek iin canla bala almaya balar. 1204 ylnda hastanenin yapmna balanr ve iki ylda bitirilir. Gyaseddin, kz kardeinin trbesini de hastanenin iine ina ettirir. Gyaseddinden sonra Gevher Nesibenin dier kardei zzeddin de hastanenin dousuna bir tp
205

okulu yaptrr. Bu okulun yapmna 1210 ylnda balanr ve drt ylda tamamlanr. Bu hastane ve okul
1890 ylna kadar kullanlr, insanlarn dertlerine deva olur.
Bu gzel Seluklu kznn ackl hikyesi byle muhteem bir binann yaplmasna vesile olurken Kayseri ehri de bugn Tp Tarih Mzesi olarak kullanlan byk bir Seluklu eserine kavuur.
www.gevhernesibe.erciyes.edu.tr
(zetlenmitir.)
Gevher Nesibenin mal varl ile ifahane (hastane) yaptrlmasn istemesinin nedenleri neler
olabilir?
b. Ahilik Tekilat
Ahilik, XIII. yzylda Krehirde yaayan ve derici ustas olan Ahi Evran tarafndan kurulan bir esnaf
tekilatdr. Trkiye Seluklularnda ehirlerdeki esnaf ve zanaatkrlar meslek gruplar olutururlard. Bu gruplarn bakanlarna Ahi denirdi. Ahiler de kendi aralarnda birini bakan seer buna da Ahi Baba derlerdi. Anadoludaki birlik ve beraberlii salamann yannda Ahilikte usta-rak ilikisi ok nemliydi. Ustaya verilen
rak, ii nasl yapt, kiilik ahlak ve i ahlak asndan eitli deneyim ve testlerden geirilirdi. raklktan
kalfala geite de buna zen gsterilir ancak bundan sonra i yapmas iin usta tarafndan destur (izin)
verilirdi.
Esnaflar arasndaki dayanmay artran, onlarn sorunlarna zm getiren Ahilik tekilatnda maln kaliteli retilmesine byk zen gsterilirdi. Ahiler yaptklar hayr kurumlaryla insanlarn ihtiyalarn da byk
oranda karlard.
Aada verilen Ahilik Nasihat adl metni okuyarak altndaki sorular cevaplaynz.
12. Etkinlik: AHLK NASHATI

Pabucu Dama Atlmak
Gnmzdeki meslek odalarna benzeyen Ahilik tekilat, yesi olan i yerlerini denetleme yetkisine
sahipti. Vatanda ald bir ayakkabdan memnun olmaz ise buraya gidip ikyetini dile getirirdi. Ustalar
ayakkaby inceler eer hata varsa ilgili usta arlr, esnafn ileri gelenleri, yiitba ve dier meslek temsilcileri huzurunda kethda tarafndan uyarlr, ald cretin mteriye iadesi salanr ve dava konusu
olan ayakkab da dama atlrd. Hangi esnafn atsnda ok ayakkab varsa o esnaf iyi ayakkab yapmyor
demekti.
Ahilik Nasihat
Harama bakma , haram yeme, haram ime.
Doru, sabrl, dayankl ol.
Yalan syleme.
Byklerinden nce sze balama.
Kimseyi kandrma, kanaatkr ol.
Dnya malna tamah etme.
Yanl lme, eksik tartma.
Kuvvetli ve stn durumda iken aetmesini,
hiddetli iken yumuak davranmasn bil
ve kendin muhta iken bile bakalarna
verecek kadar cmert ol.
Yusuf Ekinci, Ahilik ve Meslek Eitimi, s. 39.
6.13. Fotoraf: lkemizde yaplan Ahilik Haftas etkinliklerinden bir grnm
1. Papucu Dama Atlmak adl metinde kendiniz ve toplumumuz iin hangi karmlarda bulunabilirsiniz?
2. Yukarda yer alan Ahilik Nasihatnn toplum dzeni asndan nemi nedir?
206
6. nite
lkemizde yln belirli dnemlerinde eitli etkinliklerle Ahilik Haftas kutlanmakta ve bu tekilatn
nemi vurgulanmaktadr.
Ahilerin dzenledikleri merasimler ilgili olduklar konularn felsefesini gze, kulaa ve kalbe hitap edecek
biimde ekillendiren hareketli gsterilerdir. Dinlendirici, hatrlatc ve eitici olmas bakmndan normal diploma trenlerinden farkldr. nceleri zaviyelerde yaplan merasimler daha sonra esnaf odalarnda veya mesire yerlerinde yaplmtr. Ahi merasimleri zaman iinde eitli deiikliklere uramasna ramen znde
nemli bir fark meydana gelmemitir.
Sosyal, ekonomik, kltrel ve ahlaki ilkeleriyle Ahilik kltr fertlerin hak ve zgrlklerine ayrca nem
vermektedir. Ahilik tekilat erkek yelerine Eline, beline, diline sahip ol! yani Hrszlk etme, bakasnn namusuna gz dikme, bakas hakknda kt konuma. prensibini benimsetip yaygnlatrmtr. birlii yaptklar Anadolu kadnlar o gnk adyla Bacyan- Rum tekilat araclyla hanmlara da Eine, iine ve ana dikkat et! yani Eine yardm et, onu evine bala, iine ve geimine dikkat et. prensiplerini benimsetmilerdir.
Aada verilen Bacyan- Rum adl metni okuyarak altndaki soruyu cevaplaynz.
13. Etkinlik: BACIYAN-I RUM

Bacyan- Rum, Anadolu Baclar anlamn tamaktadr. Bac kelimesi abla, kz karde anlamna
gelmektedir. Rum kelimesi ise Anadolu anlamn ifade etmektedir.
lme, sanata ve ahlaka son derece nem verilen Ahilikte, kadnn da sosyal ve ekonomik hayatta nemli
bir yeri olmutur. Kadnlarn tekilatlanp gelimesi iin Ahi Evrann ei Fatma Bac dnyann ilk kadn
tekilat olan Bacyan- Rum tekilatn kurmutur. Anadolu Kadnlar Birlii, ahilerin kadnlar kolu olarak yetim ve kimsesiz gen kzlar himayesine alm, onlarn eitiminden ve ev bark sahibi olmalarndan
sorumlu olmutur. Bunun dnda kimsesiz ihtiyar kadnlarn bakm, gen kzlarn evlendirilmesi gibi birtakm sosyal hizmetlerde bulunmu, maddi sknt iinde olanlara yardm eli uzatmtr.
Bacyan- Rum tekilatnn kadnlar asndan nemini dnemin artlar iinde aklaynz.
c. Hogrnn Mimarlar
Anadoluya hogr tohumu eken, lkede birlik ve beraberlii salamak iin byk aba harcayan
Anadolu erenlerinden aada temsil resimleri verilen Mevlana, Yunus Emre, Hac Bekta Veli ve heykeli
grlen Hoca Ahmet Yesevi gibi dnrler nemli yer tutarlar.
6.11. Resim: Yunus

6.10. Resim: Mevlanann
temsil resmi (Vatan Millet Emrenin temsil resmi (Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi,
ve Bayrak Sevgisi, s. 456.)
s. 458.)
6.12. Resim: Hac Bekta

Velinin temsil resmi (Vatan
Millet ve Bayrak Sevgisi,
s. 456.)
6.14. Fotoraf: Hoca Ahmet Yesevinin heykeli
207

Bu nemli dnrler zellikle Anadolunun Moollarn egemenliine girmesinden sonra Anadolu halknn devlet adamlarna gvenlerinin kalmad bu kargaa ortamnda insan sevgisi ve birlikteliini n plana
kararak toplum dzenini salamaya almlar ayrca ok nemli eserler yazarak, Trk dilinin geliimine de
katkda bulunmulardr. nsan her eyin nnde tutmak; dil, din, cinsiyet, rk ayrm gzetmeyerek herkese
eit bir ekilde davranmak bu dnrlerin temel felsefesinde yer almtr.
Yunus Emre, iirlerini halk dili ve anlatm ile sunduu iin halk tarafndan ok tannm ve sevilmitir.
Divan ve Risaletn - Nushiyye en nemli eserleri arasndadr. Mevlana Celaleddin Rumi, Mesnevi ve
Divan- Kebir eserleri ile tannmtr. Eserlerinde insan ve Allah sevgisi ile hogr temalarn ilemitir.
Trkistann Yesi ehrinde doan ve bir gre gre Anadoluya gelen gnl insan Hoca Ahmet Yesevi, tasavvuf alannda nemli eserler yazmtr. Divan- Hikmet en nemli eseridir. Anadoluda kardelik tohumlar
ekmitir.
. Kltrel Hayat
Trkiye Seluklular dneminde en nemli eitim ve retim kurumlar medreselerdi. Eitim ve retime
nem veren Seluklu hkmdarlar lkenin birok blgesinde medrese yaptrdlar. Bu medreselerde din ilimlerin yannda tp, matematik, astronomi, tarih, corafya, felsefe gibi pozitif ilimler de okutuldu. Seluklu sultanlar bilim insanlarna byk deer vererek onlara alabilecekleri uygun ortam saladlar. Siraceddin
mantk ve kelam alannda, Cemaleddin Aksarayi ve mameddin Muhammet tp alannda en tannm bilim
insanlaryd. bni Bibi, Kerimddin Aksarayi ve Ravendi Seluklu Devletinin nemli tarihileri arasnda yer
aldlar. Ravendi, I. Gyaseddin Keyhsrev adna Seluklu Tarihini yazd.
Trkiye Seluklu Devletinin yazma ve bilim dili Arapa, edebiyat dili ise Farsa idi. Anadoluda yaayan
insanlarn byk ounluu Trk olduundan halk arasnda en ok Trke konuuluyordu. Aydnlarn ve
yneticilerin bir blm randan geldikleri iin yaz dilinde Farsann ok etkili olduu grlyordu.
Anadoluda zamanla bu duruma tepkiler geldi. Halk aydnlarn yaz dilini anlamyordu. Ak Paa, Garibname
adl eserinde bu tepkiyi kuvvetle dile getirdi, Trkeye nem verilmesini ifade etti.
d. Sanat ve Mimarlk
Trkiye Seluklu Devleti dier alanlarda olduu gibi
sanat alannda da Byk Seluklu Devletindeki anlayn
devam ettirir. Bu dnemin sanat eserlerinde incelik ve iilik n plandadr. Seluklu mimarisi din, asker ve sivil
mimari olmak zere alanda gelime gsterir. Anadolu;
han, kervansaray, medrese, kmbet, kpr, cami ve hastane
gibi birok sanat eseri ile adeta bezenmitir. Hkmdar ve
nemli devlet adamlar adna yaplan, Trk sanatnn en
gzel rneklerinden olan kmbetler olduka dikkat ekici
eserlerdir. Bu dnemde yaplan cami ve mescitler arasnda
Konya ve Nidedeki Aleddin camileri ile mescit olarak
kullanlan Ta Mescit, Sral ve Karatay Mescidleri yer alr.
6.16. Fotoraf: Karatay Medresesi (Konya)
Yandaki fotorafta grlen Konya Karatay Medresesinin
yansra Sivasta Gk Medrese, Kayseride Hac Kl Medresesi, Erzurumda ifte Minareli Medrese dier
nemli eserler arasndadr. Trkiye Seluklular nemli ticaret yollar zerinde birok kervansaray ina etmilerdir. Konya-Aksaray arasnda Sultan Han ve Zazadin Han, Akehir-Aksaray arasnda shakl Han bunlara
rnektir. Medrese, ifahane, ktphane, hamam, imaret gibi unsurlar ierisine alan klliyeler dier nemli
sanat eserleridir. Seluklular yaptklar kabartmalarda ift bal kartal motifini ska kullanmlardr. ini zerine yaplan resimlerde ise Uygur Devletinin slubu grlr. inicilik sanat genellikle cami, medrese, trbe
ve mescitlerin i ve d sslemelerinde kullanlmtr. Bu dnemde ssleme sanatnn en gzel rnekleri olan
hat (gzel yaz) ve tezhip (kitap ssleme) dnda oymaclk, ciltilik gibi dier sanatlar da gelime gstermitir.
Trkiye Seluklu Devletinde musiki, hayatn vazgeilmez unsurlar arasnda yer alrd. Sarayda nevbet
alan musiki takm bulunurdu.
208
6. nite
Temel Kavramlar
l Hanlk
D. LHANLI DEVLETNN ANADOLU VE

ORTA DOUYA ETKLER
l stila
l Memluk
Hazrlk almalar
1. Cengiz Hann Trk tarihine etkileri hakknda aratrma yapnz.
2. Moollarn Anadoluyu istila etmelerinin nedenleri nelerdir? Aratrnz.

XIII. yzyl balarnda Trk dnyas kltr ve medeniyetin en yksek noktasna ulamtr. Byk
ehirler kurulmu, birok sanat eseri yaplm, halk ekonomik refaha kavumutur. Disiplinli ve gl bir
ordu kuran Cengiz Han, in ve Orta Asyay istila etmi, Trk-slam dnyasndaki bilim, kltr merkezlerini ykmtr. Bunun sonucunda Trk-slam medeniyeti uzun sre toparlanamamtr.
Trk-slam medeniyetinin, Mool istilalar sonunda ar darbeler alarak kendini toparlayamamasnn sonular hakkndaki karmlarnz nelerdir?
1. CENGZ HAN VE MOOL DEVLET (1196-1227)

Kk Trk, Uygur ve Krgz gibi Trk devletlerinin Orta Asyadaki hkimiyetleri son bulunca giderek glenen Mool kabileleri X. yzylda ortaya kan siyasi boluu doldurmaya altlar. Moollar uzun sre Trklerle iliki ierisinde ve yan yana
yaadklarndan byk lde Trk kltrnn etkisinde kaldlar.
Devletin kurucusu yanda temsil resmi grlen, 1196da Mool boylar
tarafndan han seilen Cengiz Handr. Cengiz Han ksa srede dier
Mool kabilelerini de egemenlii altna alarak gl bir devlet kurdu.
Merkez bir devlet yaplanmasna giden Cengiz Han devletin idari ilerini
dzenleyen yasalar kard. Fetih hareketlerine girierek inin kuzey
taraflarn ele geirdi ve 1209da Turfan Uygur Devletine son verdi.
6.13. Resim: Cengiz Hann temsil
Harzemahlarla ilk balarda dosta srdrlen ilikiler Mool ticaret
resmi
(www.muze.sabanci.univ.edu.)
kervanndaki tccarlarn Harzemahlarn Otrar valisi tarafndan ldrlmesiyle bozuldu. Sefere kan Cengiz Han, Harzemahlarn Otrar ehri
bata olmak zere Buhara, Semerkant ve Cend ehirlerini ele geirerek halka kar byk bir katliama giriti.
nemli kltr ve sanat eserlerini tahrip etti.
Moollarn snr Cengiz Han dneminde batda Karadenizin kuzeyine ve Trkiyeye, douda ise Byk
Okyanusa kadar uzand. Moollarn saldr ve istila hareketi birok Trk topluluunun batya doru g etmesine yol at. Bu durum Anadoludaki Trk nfusunu hzla arttrd.
2. LHANLILAR (12561335)
lhanl Devleti, Cengiz Hann torunlarndan Hulag tarafndan bakenti Tebriz olmak zere randa
kuruldu (1256).
lhanl Hkmdar Hulag, 1258de Badat ele geirerek Abbasi Devletine son verdi. lhanllar, Suriye
ve Filistini igal ettikten sonra Msra doru ilerlemeye baladlar. Ancak Memlukler, Ayn- Calut Savanda
lhanllar yenerek onlar Suriye ve Filistinden karmay baardlar (1260).
209

Aadaki etkinlikte yer alan Cengiz Handan Sonra Asya adl haritay inceleyiniz. Cengiz Hann lmnden sonra hangi devletlerin kurulduunu ve bu devletlerin nerelerde kurulduunu tespit ediniz.
11. Etkinlik: CENGZ HANDAN SONRA ASYA
6.4. Harita: Cengiz mparatorluunun paralanndan sonra Asyada kurulan

Mool Trk devletleri (Tarih Atlas 1, s. 39.)
Kseda Savandan
sonra Anadolu, Moollarn
denetimi altna girdi. Mool
Devletinin
paralanmas
sonucu 1256 ylnda randa
kurulan lhanllarn basksnn artmasyla Trkiye
Seluklu Devleti yneticilerinden bazlar lhanllarn
Anadoludaki ykc faaliyetlerine son vermek ve onlar
Anadoludan karmak iin
Memluk hkmdar Baybarstan yardm istediler. Sultan Baybars komutasndaki
Memluklu ordusu 1277 ylndaki Elbistan ovasnda
lhanllar yenmeyi baard.
Ancak Seluklulardan fazla
destek ve yardm gremeyen
Baybars geri dnmek zorunda kald.
Trkiye Seluklu Devleti yneticileri ve baz Trkmen Beylerinin davet ettikleri Memluklu Sultan
Baybarsa Anadoluda yardm etmemelerinin nedenleri hakknda bir tartma yapnz.
lhanllar, Gazan Mahmut Han zamannda Mslmanl kabul edince Anadolu Trkleri zerine kurduklar basky azaltarak indeki Mool hanlaryla ilikilerini kestiler. Son lhanl Hkmdar Ebu Said lnce
devlet paraland ve yerel hanlklar kuruldu. lhanl Devleti bu yerel hanlklarn mcadeleleri sonucunda ykld (1335). lhanllarn Anadoluyu istila etmeleri Trkler asndan tamamen bir felaket oldu. Trkiye
Seluklularnn zenginlii smrlm, lke ierisindeki huzur, refah ve birlik bozulmutu. lhanllarn
Anadoluyu istila etmeleri Trk-slam medeniyetinin k olarak deerlendirilir.
Bilgi Hazinesi
Memluklu Devleti (1250-1517)
Msrda 1250 ylnda Trk komutanlarndan Aybek tarafndan kurulan bir Trk-slam devletidir.
Memluk szc kul, kle, esir anlamna gelmektedir. Memluk Devleti zamanla Msr, Suriye ve Filistini
iine alan gl bir devlet oldu. Hallara kar baarl mcadeleler verdiler. Msr ele geirmek isteyen
Mool (lhanl)lar Ayn- Calut (Filistin)ta byk bir yenilgiye urattlar. Memlukler, Hulag tarafndan
Badattan karlan Abbasi halifesinin ailesinden hayatta kalanlar himayelerine aldlar. Bu durum slam
lkelerindeki itibarlarn arttrd.
Osmanl-Memluk ilikileri ilk balarda dosta balad fakat daha sonra bozularak gerginleti. Trkslam dnyasnn lideri olmak isteyen Yavuz Sultan Selim, Msr Seferi ile Memluklu Devletinin hkimiyetine
son verdi (1517).
Ali Sevim, Anadolunun Fethi, s. 28, 29.
(zetlenmitir.)
210
6. nite
Temel Kavramlar
l Alp
E. KSEDA SAVAI VE TRKYE SELUKLU

DEVLETNN YIKILMASI
l Babailer
l Ferman
Hazrlk almalar
l Kmbet
l U
l U Beyi
1. Trkiye Seluklu Devletinin yklmasna neden olan olaylar hakknda bir

aratrma yapnz.
2. Anadoluda ikinci Trk Beyliklerinin kurulmasnn nedenleri neler olabilir? Aratrnz.

II. Gyaseddin Keyhsrevin tahta kmasn salayan Vezir Saadettin Kpek, hkmdara istedii gibi
yn verdi. Kendisine rakip grd byk ahsiyetleri bertaraf etti. Bu durum lke ierisinde karklklarn giderek hz kazanmasna yol at.
Trkiye Seluklu Devletinde yneticiler arasnda yaanan sorunlar devletin gelecei asndan
deerlendirildiinde neler sylenebilir?
I. Aleddin Keykubadn lmnden sonra baa geen II. Gyasettin Keyhsrev ynetim konusunda bilgi
ve tecrbe sahibi deildi. Bunun zerine devletin ynetimini Vezir Saadettin Kpekin eline brakt. Saadettin
Kpek, kiisel karlar iin birok deerli devlet adamn ldrtt. lkede karklklar balad. Saadettin
Kpekin amac anlalnca II. Gyaseddin Keyhsrev tarafndan yakalanarak ldrld. Onun yapt entrikalar ortaya karld ama meydana gelen karklklar bir trl dzeltilemedi.
1. BABA SHAK SYANI VE KSEDA SAVAI

Moollarn nnden kaan Trkmenlerin ou Gneydou Anadolu Blgesine geldi. Seluklular, Anadoluya g eden Trkmenleri yerletirmede ve ekonomik durumlarn dzeltmede zorluklar ekti. Seluklu
sultanlarnn zayf kiiliklerinden kaynaklanan ynetim boluu, ar vergiler ve bunun sonucunda ortaya
kan yoksulluk, Trkmenlerin ynetimden dlanmas gibi nedenlerle Mara, Khta ve Adyaman yresinde
Baba shak adl Trkmen der viinin nclnde byk bir ayaklanma ortaya kt (1240). Seluklular kan
bu isyan glkle bastrabildi.
Baba shak syan, Trkiye Seluklu Devletinin eski gcn yitirmesine neden oldu. Seluklu ordusu
giderek zayflad ve Anadolu dardan yaplacak saldrlara ak duruma geldi. Bu ayaklanmaya kadar Seluklulardan ekinen Moollar, bu tarihten sonra Seluklulara kar harekete getiler. 1242de Erzurumu ele geiren Moollar kenti yakp yktlar. Bunun zerine Gyaseddin Keyhsrev 80 bin kiilik bir ordu ile Sivasa geldi.
1241
Hazar Denizinin ve Karadenizin
kuzeyinde Rus topraklarnda Kpak
Mool Devleti kuruldu.
1242
Mool Hkmdar Cengiz Hann olu
aatay Han ld.
Moollar Bat Avrupa seferlerine
Viyana nlerinde son verdi.
1244
Moollardan kaan Harzemah
birlikleri, Hallarn elindeki
Kuds ele geirdi.
211

Seluklu ordusu Zara-Suehri arasndaki Ksedada konaklad. Yanda temsil resmi grlen Ksedada yaplan savata (1243) Moollar Seluklu ordusunu byk bir bozguna
uratt. Seluklu sultan Antalyaya kat. Moollar bunu bir
sava hilesi zannettiler. ki gn bekledikten sonra Trkiyenin
ilerine doru ilerlemeye baladlar. Erzincan, Sivas ve
Kayseriyi alan Moollar yama ve istila hareketlerine
devam ederek binlerce insan ldrdler.
Bu yenilgi Trkiye Seluklu Devletinin ykl srecini
balatt. Bu tarihten sonra Seluklu sultanlar lkeyi byk
vergiler deyerek Moollarn birer valisi gibi ynettiler.
Trabzon mparatorluu ve Kilikya Krall Trkiye Seluklu
Devleti egemenliini tanmamaya baladlar. Mool basks
sonucunda Orta Anadoludaki Trkmenler bat blgelerine
g ettiler.
6.16. Resim: Kseda Savan yanstan temsil

resim (Bir dergi, Mart 2010.)
Kseda Savanda Trkiye Seluklularnn Moollara kar baarl olamamasnda neler etkili olmutur?
2.TRKYE SELUKLU DEVLETNN YIKILMASI

Kseda Savandan sonra Anadoluda huzur ve gvenlik kalmad. Birok ehir yaklp ykld, ekonomik
ve sosyal faaliyetler durma noktasna geldi. Bu savatan sonra bir trl toparlanamayan Seluklular, devlet
adamlar arasndaki siyasi mcadeleler sonucunda daha da zayflad. Bu siyasi mcadeleyi destekleyen
Moollar lkeyi kardeler arasnda paylatrd. Devlet bir sre karde tarafndan ynetildi. Daha sonra
Moollarn desteini alan IV. Rkneddin Kl Arslan tek bana hkmdar oldu. Daha sonra veziri olan
Muineddin Sleyman Pervane tarafndan zehirlenerek ldrld. Yerine kk yataki III. Gyaseddin
Keyhsrev hkmdar oldu. Sleyman Pervane, devlet idaresini ele aldktan sonra Moollarla iyi geinmeye
alt, ayn zamanda Msrda bulunan Memluk Devletinden de yardm istedi. 1277 ylnda Baybars komutasnda Anadoluya gelen Memlukler, Elbistan ovasnda Moollar yendi fakat Anadoluda yeterli destei grmeyince geri dnd. Bu olay duyan Moollar, Sleyman Pervaneyi ldrdler. lke bir kez daha byk bir
karkln ierisine girince isyanlar balad. Son hkmdar II. Mesutun lmesiyle Trkiye Seluklu Devleti
resmen yklm oldu (1308). Moollar, merkezden gnderdikleri valilerle Anadoluyu ynetmeye baladlar.
Bu ynetim lhanllarn ykl olan 1335 ylna kadar devam etti.
3. ULARDA YAAM VE KNC TRK BEYLKLER

U, baz Trk devletlerinde snrlara ve snr boylarndaki yerleim birimlerine verilen addr. Byk Seluklu Devleti Malazgirt Savandan sonra Trkmen beylerini airet ve oymaklar ile birlikte Bizans snr boylarna yerletirmiti. Trkmen beyleri Bizansla savaarak fetihlerde bulunuyordu. Bu fetihlere nc g olarak
katlp yiitlik ve drstlkleriyle saygnlk kazanan kiilere alp ad verilirdi. XIII. yzylda Moollarn basksyla Anadoluya gelen Trkmenler de snr boylarna yerletirildi. Bylece hem daha nce yerleen halkn
topraklar korundu hem de Bizanstan yeni topraklar kazanlarak snrlar geniletildi. Byk Seluklular dneminden beri uygulanan bu siyaset, Anadolunun Trklemesinde byk rol oynad. Anadolu bir Trk yurdu
hline geldi. Trkiye Seluklu Devleti, snrlarnn tamamnda dzenli bir u rgtlenmesini gerekletirdi. Her ucun banda bir u beyi vard. U beyleri yar bamszd. Kk ular byklere, byk ular da
merkeze bal idi.
U blgelerinin her biri bir genel vali ya da komutan tarafndan ynetiliyordu. Kseda Savandan sonra Trkiye Seluklular Mool egemenliine girince Anadoluda siyasal bir otorite boluu olutu. 1277 ylndan sonra Trkiye Seluklu sultanlarn tanmayan u beyleri yar bamsz bir duruma geldiler.
U beylerinin 1277 ylndan sonra Trkiye Seluklu Sultanlarn tanmama nedenleri neler olabilir? Tartnz.
212
6. nite
Aadaki etkinlikte verilen Anadolu Beylikleri adl haritay inceleyerek altndaki soruyu cevaplaynz.
11. Etkinlik: ANADOLU BEYLKLER
6.5. Harita: Anadolu beylikleri (Tarih Atlas 1, s. 42.)
Kseda Savann, Anadolunun siyasi yaps zerinde nasl bir etkisi olduunu syleyiniz.
Yukardaki haritada grdnz gibi Anadoluda Karamanoullar, Osmanoullar, Germiyanoullar,
Karesioullar, Aydnoullar, Menteeoullar, Hamitoullar, Candaroullar gibi beylikler kuruldu.
Bat Anadoluda kurulan Karesioullar, Aydnoullar ve Menteeoullar deniz ticaretine nem verdiler.
Gl bir donanmaya sahip olan Aydnoullarnn en tannm denizcisi Aydnolu Umur Beydi. anakkale
ve Balkesir dolaylarnda hkm sren Karesioullar da kuvvetli bir donanmayla beraber gl denizcilere
sahipti.
Anadolunun i ksmlarnda bulunan Germiyanoullar ve Karamanoullarnn ise olduka gl kara
ordular vard. Beyliklerden topraklar en az olan ise Osmanoullar idi. Bu beyliin kurulduu yer Bizans
mparatorluunun snrlarna yakn olmas bakmndan olduka nem tamaktayd. Beyliklerden en gl
olan ise Karamanoullaryd. Bu beylik kendisini Trkiye Seluklu Devletinin varisi olarak gryordu.
Anadolu Beylikleri dneminde Trk diline byk nem verildi. Yandaki fotorafta heykeli grlen Karamanoullar hkmdar Mehmet Bey, 13 Mays 1277de
yaymlad bir fermanla Trkeyi resm dil olarak kabul ettiini belirtti. XIV. yzyln airlerinden olan Glehri, Anadoluda Trk dilinin ve edebiyatnn kkleip
yerlemesinde etkili oldu. Kendi adyla devlet kuran Kad Burhaneddin eserlerini
Trke yazarak Anadoluda Trkenin gelimesine katkda bulundu.
Beylikler dneminde, bilim insanlar ok destek ve itibar grd. Aydnoullarndan sa Bey dneminde doktor olan Hac Paa, ald destekle nemli eserler
yazd. Beylikler dneminde Beyehir, Nide, Antalya, Manisa ve Karamanda birok
cami ve medrese yapld. Birok yerleim yerine Trke adlar verilerek blgenin
Trklemesi saland. Beylik merkezleri birer kltr merkezi hline getirildi.
Beylikler dneminde demircilik, bakrclk, dokumaclk, dericilik, kat reti- 6.17. Fotoraf: Karamami, inicilik ve silah sanayisi nemli gelime gsterdi. Komu lkelere hal, kilim, nolu Mehmet Beyin heyipek, ap gibi rnler ihra edildi. Anadoluda sanat tarihi asndan nem tayan keli (Karaman)
pek ok mimar yapt Anadolu beylikleri tarafndan yapld. Bu dnemde her blge yeni anlaylarla oluturulurken o blgenin sanat geleneklerinden de yararlanld. nemli eserler arasnda camiler, mescitler, medreseler, kmbetler ve klliyeler yer alr.
213
LME VE DEERLENDRME
Kseda
Matbaa
znik
kat
Memluk Devleti
Barut
Danimentliler
aka Bey
Hittin
Miryokefalon
Malazgirt
Sleyman ah
Klarslan
pusula
1. Anadoluda ilk Trk beylikleri ....................................... Savandan sonra kuruldu.

2. Sivas, Malatya ve Kayseri dolaylarnda kurulan Anadolu Trk Beylii ..........................................
3. ................................... tarihte bilinen ilk Trk denizcisidir.
4. Trkiye Seluklu Devleti ...................................... tarafndan merkez ...................................... ehri olmak
zere 1077 ylnda kuruldu.
5. Trkiye Seluklu Devleti, lhanllara kar Msrda hkm sren ......................................... yardm istedi.
6. Eyybi hkmdar Selahattin Eyyubi ........................................ Savanda Hallar yenerek Kuds ve evresinin Mslmanlarn elinde kalmasn salad.
7. Avrupallar, Hal Seferlerinden sonra Mslmanlardan ........................, ........................., ..........................
gibi bilimsel ve teknik bulular rendiler.
8. Trkiye Seluklular 1176 ylndaki ......................................... Savanda Bizans mparatorluunu yenerek
Anadolunun bir Trk yurdu olduunu kantladlar.
9. Anadoludaki Trkiye Seluklularnn yerine kurulan Trk Beylikleri ........................................ Savandan
sonra kuruldu.
(....) Danimentliler Beyliine Seluklu hkmdarlarndan II. Kl Arslan son verdi.
(....) Hal Seferleri sonunda feodalite rejimi byk bir g kazand.
(....) Miryokefalon Sava sonunda Bizans mparatorluu tam anlamyla ykld.
(....) Trkiye Seluklu Devleti, ticareti gelitirmek amacyla birok kervansaray yaptrd.
(....) Trkiye Seluklular en gl dnemini I. Gyasettin Keyhsrev zamannda yaad.
(....) Yassemen Sava, Trkiye Seluklu Devleti ile Memlukler arasnda yapld.
(....) Anadoluda esnaf ve zanaatkrlar lonca denilen meslek gruplar oluturmulard. Bu loncalarn bakanlarna Ahi Baba denirdi.
(....) Trkiye Seluklular Baba shak syan sonucunda ykld.
(....) Anadoluda Trkeyi resm dil hline getiren Karamanoullar Beyliidir.
C. Aadaki sanat eserlerinin numaralarn ait olduu beyliklerin adnn yanndaki parantezin
iine yazarak bu eserlerle beylikleri eletiriniz.
1. Divrii Ulu Cami
2. Malabadi Kprs
3. Yabasan Medresesi
4. Mama Hatun Medresesi
5. Alaiye Kalesi
214
(
(
(
(
(
(
) Karamanoullar
) Saltuklular
) Mengcekliler
) Trkiye Seluklular
) Artuklular
) Danimentliler
6. nite
. Aada oktan semeli sorular cevaplaynz.
1. Aadakilerden hangisi Trkiye Seluklularnn, ticareti gelitirmek iin yapt faaliyetlerden
biri deildir?
A) Kervansaray yaptrmak
B) Tccarlarn can ve mal gvenliini salamak
C) Zarara urayan tccarlarn zararlarn karlamak
D) Yksek gmrk vergisi almak
E) Anadoluda yeni yollar yaptrmak
2. I. Pasinler Sava
II. Kseda Sava
III. Miryokefalon Sava
IV. Yassemen Sava
Yukarda verilen savalarn kronolojik sralamas hangisi seenekte doru verilmitir?
A) I - II - III - IV
B) II - III - IV - I
C) I - III - IV - II
D) III - IV - I - II
E) IV - II - I - III
3. Aadakilerden hangisi Anadoluda kurulan ilk Trk Beyliklerinin zellikleri arasnda yer
almaz?
A) Anadoluyu Hal ve Bizans saldrlarna kar korumulardr.
B) Anadolunun Trklemesinde etkili olmulardr.
C) Anadoluda nemli ehirler kurmulardr.
D) Birok sanat eseri yaparak Anadoluyu bayndr hle getirmilerdir.
E) Kseda Savandan sonra yklmlardr.
4.
Beylik
Kurulduu yerler
I. Karesioullar
Balkesir, anakkale
II. Karamanoullar
Konya, Karaman
III. Germiyanoullar
Manisa ve evresi
IV. Saruhanoullar
Ktahya ve evresi
Yukarda Anadoluda kurulan Trk beylikleri ve kurulduklar yerler verilmitir. Verilen beyliklerden hangilerinin yerleri deitirilirse bilgiler doru olur?
A) I ve II
B) II ve III
C) III ve IV
D) I ve III
E) II ve IV
5. Hal Seferlerine katlan senyrlerin byk ounluu lkelerine geri dnememi, dnenler ise topraklarn, glerini ve ordularn kaybetmilerdir.
Bu durum;
I. Derebeylik rejiminin zayflamas
II. Krallarn kilisenin denetimi altna girmesi
III. Teknik alanda gelimeler yaanmas
gelimelerinden hangisi ya da hangileri zerinde etkili olmutur?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I ve II
D) II ve III
E) I, II ve III
6.
I. Baba shak syan

II. Kseda Sava
III. Miryokefalon Sava
Yukardakilerden hangisi ya da hangileri Trkiye Seluklu Devleti asndan olumlu sonular dourmamtr?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) Yalnz III
D) I ve II
E) II ve III
1. Trkiye Seluklu Devletinin yklmasna yol aan sebepler nelerdir?
2. Hal Seferlerinin dzenlenmesinde etkili olan ekonomik ve siyasi faktrleri aklaynz.
3. Hal Seferlerine kar mcadele eden Trk-slam devletleri hangileridir?
4. Trkiye Seluklu Devleti, ticareti gelitirmek iin ne gibi faaliyetler yapmtr?
5. Anadoluda kurulan II. Trk Beyliklerinin bilim, kltr ve sanat alannda yaptklar hizmetleri aklaynz.
6. Anadoluda yetien ve nemli eserler veren 11 ve 13. yzyllarda astronomi, tp ve matematik alannda
almalar yapan Trk bilim insanlar kimlerdir?
215
LME VE DEERLENDRME ALIMALARI

YANIT ANAHTARI
1. NTE
A.
B.
C.
Boluk Doldurma
1. filoloji
2. Smerler, Msrllar
3. dnemin koullar
4. yazl kaynaklar
5. hikyeci tarih
6. retici (faydac) tarih
Doru Yanl
Y,
D,
D,
D,
D,
Y
Eletirme
(1) Eski rklarn incelenmesi
(2) Eski paralarn incelenmesi
(3) Olaylarn tarih srasna konmas
(4) Kitabelerin okunmas
(5) Toprak ve su altnda kalan eserlerin ortaya karlmas
oktan Semeli
1. D
2. B
3. B
4. D
5. D
6. C
7. E
2. NTE
A.
B.
C.
Boluk Doldurma
1. Yeni Ta
3. Kade
5. Roma
7. Helenizm
9. Fenikeliler, Smerler
Doru Yanl
D,
D,
Y,
Eletirme
(1) Urartular
(3) Asurlular
(5) Hititler
oktan Semeli
1. E
2. D
3. C
2. Mezopotamya
4. koloni
6. Lidyallar, takas
8. Satraplk
D,
D,
Y,
D,
(4) yonyallar
(2) Lidyallar
(6) Frigler
4. A
5. B
3. NTE
A.
B.
C.
216
Boluk Doldurma
1. Bumin Kaan, tken
3. pek Yolu
5. Margos, Anatolyos
7. II. Kk Trk (Kutluk)
Doru Yanl
D,
Y,
D,
Eletirme
(1) Hunlar
(3) Krgzlar
(5) Uygurlar
oktan Semeli
1. E
2. C
3. D
2. Mete Han, onlu

4. feodalite (derebeylik)
6. bamszlklarna
D,
Y,
Y,
(2) Kk Trkler
(4) skitler
4. B
Y,
4. NTE
A.
B.
C.
Boluk Doldurma
1. Hristiyanlk, Ortodoks
3. Hudeybiye
5. Tavaif-i Mlk
7. bn-i Sina
Doru Yanl
D,
Y,
D,
Eletirme
(1) Hz. mer
(3) Abbasiler
(5) Hz. Muhammed
oktan Semeli
1. C
2. C
3. A
2. Haram, Ukz
4. Mevali (kle)
6. Sasani
Y,
Y,
D,
(2) Emeviler
(4) Endls Emeviler
(6) Hz. Ali
4. E
5. B
5. NTE
A.
B.
C.
Boluk Doldurma
1. Talas
3. Gazneliler
5. Malazgirt
7. Atabey
Doru Yanl
Y,
D,
D,
Eletirme
(1) Kagarl Mahmut
(3) Edip Ahmet Ykneki
(5) Nizamlmlk
oktan Semeli
1. C
2. E
3. B
2. Karahanllar
4. Dandanakan
6. Divan
Y,
D,
Y,
D,
(2) Yusuf Has Hacib

(4) Firdevsi
(6) Hoca Ahmet Yesevi
4. D
5. D
6. NTE
A.
B.
C.
Boluk Doldurma
1. Malazgirt
3. aka Bey
5. Memluklu Devleti'nden
7. barut, pusula, matbaa, kt
9. Kseda
Doru Yanl
D,
Y,
Y,
D,
Eletirme
(1) Mengcekliler
(3) Danimentliler
(5) Trkiye Seluklular
oktan Semeli
1. D
2. C
3. E
4. C
2. Danimentliler
4. Sleyman ah, znik
6. Hittin
8. Miryokefalon
Y,
Y,
D,
Y,
(2) Artuklular
(4) Saltuklular
5. A
6. D
217
K R O N O LO J
M
MS
60 000
10 000
8000
5500
2375
2000
1280
1250
1200
776
753
676
600
546
334
220
209
48
150
375
395
453
476
552
571
582
610
619
622
624
625
627
628
630
632 634
637
642
644
656 657 659 -
218
Ta ann balamas
Orta Ta ann balamas
Yeni Ta ann balamas
Maden ann balamas
Laga Kral Urugakinann insan haklarndan, kii zgrlnden ve mlkiyetten
sz eden ilk yasalar yapmas
Anadoluda Demir ann balamas
Kade Antlamas
Fenikelilerin alfabeyi buluu
Hitit Devletinin ykl
lk olimpiyatlarn yaplmas
Romann kuruluu
Frigyallar Devletinin ykl
Urartu Devletinin ykl
Lidya - Pers Sava ve Lidya Devletinin ykl
Byk skenderin Anadoluya gelii
Byk Hun Devletinin kurulmas
Metenin hkmdar olmas
Byk Hun Devletinin ikiye ayrlmas
Kuzey Hunlularn ykl
Kavimler G
Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas
Attilann lm
Bat Roma mparatorluunun ykl
Kk Trk Devletinin kuruluu
Hz. Muhammedin doumu
Kk Trk Devletinin ikiye ayrlmas
Herakleiosun Bizans mparatoru olmas
Sasani ve Avarlarn Bizans kuatmas
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye hicreti
Bedir Sava
Uhud Sava
Hendek Sava
Hudeybiye Antlamas
Mekkenin Mslmanlar tarafndan fethi, Hz. Muhammedin Taif ve Tebk seferleri,
Huneyn Sava
Hz. Muhammedin vefat
Hz. Ebu Bekirin halife olmas
Halife Hz. Ebu Bekirin vefat, Hz. mer'in halife olmas
Kudsn Halife Hz. mer tarafndan teslim alnmas
ran ve Msrn Mslmanlar tarafndan fethedilmesi
Halife Hz. merin ehit edilmesi
Hz. Osmann halife olmas
Hz. Osmann ehit edilmesi
Hz. Alinin halife olmas
Sffin Sava
Bat Kk Trk Devletinin ykl
661
680
711
732
734
742
744
750
751
756
840
868
935
963
1015
1031
1040
1048
1054
1063
1064
1071
1077
1084
1096
1097
1099
1141
1147
1157
1174
1176
1187
1189
1202
1204
1211
1212
1227
1230
1231
1234
1240
1243
1250
1258
1260
1270
1277
Hz. Alinin ehit edilmesi

Kerbela Olay
Mslmanlarn spanyay fethi
Puvatya Sava
Bilge Kaan'n lm
II. Kk Trk Devletinin yklmas
Uygur Devletinin kurulmas
Emeviler Devletinin yklmas
Abbasiler Devletinin kuruluu
Talas Sava
Endls Emevileri Devletinin kurulmas
Karahanllar Devletinin kurulmas
Tolunoullar Devletinin kurulmas
hidiler Devletinin kurulmas
Gazneliler Devletinin kurulmas
ar Bey'in Anadoluya gelmesi
Endls Emevileri Devletinin yklmas
Dandanakan Sava
Byk Seluklu Devletinin kurulmas
Pasinler Sava
Turul Bey komutasndaki Seluklularn Anadoluya girii
Turul Bey'in lm
Alp Arslann hkmdar olmas
Malazgirt Sava
Trkiye Seluklu Devletinin kuruluu
Antakyann Seluklularn eline gemesi
I. Hal Seferinin balamas
Harzemahlar Devletinin kurulmas
Hallarn Kuds almas
Katvan Sava
II. Hal Seferinin balamas
Byk Seluklu Devletinin yklmas
Eyybiler Devletinin kurulmas
Miryokefalon Sava
Gazneliler Devletinin yklmas
III. Hal Seferinin balamas
IV. Hal Seferinin balamas
Hallarn stanbulu igal etmesi
Dou Karahanllar Devletinin yklmas
Bat Karahanllar Devletinin yklmas
Cengiz Han'n lm
Yassimen Sava
Harzemah Devleti ve Hasankeyf Artuklular Beyliinin sona ermesi
Harput Artuklular Beyliinin sona ermesi
Bbailer Ayaklanmas
Kseda Sava
Eyyubiler Devletinin yklmas
Memlukler Devletinin kurulmas
Abbasiler Devletinin yklmas
Ayn- Calut Sava
Hal Seferlerinin sona ermesi
Karamanolu Mehmet Bey'in Trkeyi resm dil ilan etmesi
219
SZLK
-Aaforoz : Hristiyanlkta kilise tarafndan verilen cemaatten kovma cezas.
Ahilik : Kk eski Trk tresinde olan, Anadolu'da yksek bir geliim gsteren esnaf, zanaat, ifti gibi
btn alma kollarn iine alan ocak.
ake : 1. Kk gm para. 2. Her tr maden para.
akide: Bir eye inanarak balan, inan, din inanc.
Amil : Etken, etmen, sebep, faktr.
aristokrasi : Ekonomik, toplumsal ve siyasal gcn soylular snfnn elinde bulunduu tarihsel ynetim
biimi.
aristokrat : Soylu.
arkaik : Tarihte ve arkolojide bir uygarln en eski evreleri.
asil : Soylu.
astronomi : Gk cisimlerinin konumlarn, hareketlerini, birbirine olan uzaklklarnn llmesini, bunlarn fizik ve kimya bakmndan yaplarn anlatan bilim, gk bilimi.
airet : Boy, kabile, oymak.
atabey : Eski Trk devletlerinde, zellikle Seluklularda ehzadelerin eitimi veya bamsz olarak bir eyaletin ynetimi ile grevli vezir.
avasm : Abbasiler'in Bizans snrnda savunma amal kurduklar snr ehirleri.
ayin : Din tren.
ayyak : 1. Sreyya (lker) yldzna yakn, 2. Gkyznn en yksek ksm.
azat : Serbest brakma.
-B-
balbal : lk Trklerde len kahramanlarn mezarlarnn bana dikilen mezar ta.

barbar : Roma mparatorluu snrlar dndaki kavimlere verilen isim.
bedevi : lde, adrda yaayan gebe.
beytl mal : Devlet hazinesi.
biat : Bir kimsenin devlet bakanln veya hkmdarln tanmak.
bidat: 1. slam dininde Hz. Muhammed zamanndan sonra ortaya kan deiik yarglar ve ilkeler. 2.
Sonradan treyen ey
budizm : Doast kiilemi bir Tanr dncesi yerine, salt varl koyarak onun insanda arzu biiminde
belirdiini, bundan da strabn doduunu, straptan kurtulmak iin var olmaktan vazgemek gerektiini
ileri sren, Hindistan ve in'de yaygn olan, Buda'nn ileri srd gizemsel dnya gr ve din.
budun : Aralarnda tre, dil ve kltr ortakl bulunan, boy ve soy bakmndan birbirine bal olan insan
topluluu.
bur : Kale duvarlarndan daha yksek, yuvarlak, drt ke veya ok keli kale knts.
bozkr : 1. Susuz, aasz geni ova. 2. Step.
-Ccehl : Cahillik, ilimden mahrum olmak, tecrbesizlik.

cihanmul : 1. Dnya lsnde, dnya apnda. 2. Evrensel, niversal.
cihat : Din uruna yaplan alma, kutsal sava.
cizye : Mslman devletlerde Mslman olmayanlardan alnan vergi.
cumba : Yaplarn st katlarnda, ana duvarlarn dna, sokaa doru knt yapm balkon.
-a : Kendine zg bir zellik tayan zaman paras, dnem, devir.

aatayca : Adn Cengiz'in ikinci olu aatay'dan alan, Dou Trkesinin XV. yzylda oluan yaz dili.
akmak ta : Demir ya da elie srtldnde kvlcm karan bir tr kuvars.
anak : Toprak, metal vb.den yaplm yayvan, ukurca kap.
-DDarn nedve : slamiyetten nce Kurey Kabilesi'nin topland meclis.

demokrasi : Halkn egemenlii temeline dayanan ynetim biimi, el erki, demokratlk.
destan : Tarih ncesi, tanr, tanra, yar tanr ve kahramanlarla ilgili olaanst olaylar konu alan iir.
devlet : Toprak btnlne bal olarak siyasal bakmdan rgtlenmi ulus ya da uluslar topluluunun
oluturduu tzel varlk.
didaktik : retici.
diktatr : Btn siyasal yetkileri kendinde toplam bulunan kimse.
din : Tanrya, doast glere, eitli kutsal varlklara inanmay ve tapnmay sistemletiren toplumsal
kurum.
dinar : Yaklak olarak altn lirann drtte biri deerinde olan para.
dirhem : Gm para.
220
dirlik : Trk-slam devletlerinde bir hizmete karlk olmak zere bir kimseye devlete verilen aylk veya
bir yere bal gelir.
divan : slam devletlerinde devlet ilerinin grlp karara baland kurul.
dogma : Doruluu snanmadan benimsenen, bir retinin ya da ideolojinin temeli yaplan sav.
dogmaclk : ne srlen reti ve ilkeleri eletirmeden doru olarak benimseyen ve benimsedii varsaymlardan kat bir yntemle nermeler treten anlay, dogmatizm.
dnyevi : Dnya ile ilgili, dnya ilerine ilikin.
-E efsane : Eski alardan beri sylenegelen, olaanst varlklar, olaylar konu edinen imgesel yk, sylence.
emin : Gvenilir kii.
emir : Araplarda ve daha baka Mslman lkelerde bir kavim, ehir veya lkenin ba.
ensar : 1. Mekke'den Medine'ye g eden Mslmanlara yardm eden Medineliler. 2. Yardmc.
enterdi : Bir lkenin papa tarafndan aforoz edilmesi.
evrim : Zaman iinde birdenbire olmayan, kesintisiz, niteliksel ve niceliksel gelime sreci.
-Ffabl : ounlukla manzum, sonuta ahlaki bir ders karlan alegorik yk.
feodalite : zellikle Bat Avrupada topra ve zerinde yaayan kylleri tek bir kimsenin mal sayan Orta
a dzeni, derebeylik.
ferman : Trk-slam devletlerinde hkmdarn verdii, uyulmas gerekli hkmleri tayan yazl buyruk,
yarlk.
fetret : ki olay arasndaki sre.
fkh : slam hukukunda din ve dnya ileri ile ilgili ana kaynaklardan yararlanarak konulmu olan kurallarn btn.
firavun : Eski Msr hkmdarlarna verilen unvan.
forum : Eski Romallar zamannda, Roma'da ve dier kentlerde kamu ilerini konumak iin halkn topland alan.
ftvvet : 1. Genlik, delikanllk, mertlik, yiitlik, yardmlama, 2. Bu esaslar zerine kurulmu tarikat,
din mahiyette esnaf birlii.
-Gganimet : Savata dmandan zorla ele geirilen mal.

gaza : slam dinini korumak veya yaymak amacyla Mslman olmayanlara kar yaplan sava.
gezegen : Gne evresinde dolanan, ondan aldklar yanstan gk cisimlerinin ortak ad.
gotik sanat : Temel zellii sivrilik olan, XII. yzyldan sonra Rnesansa kadar Avrupa'da gelien sanat ve
mimarlk slubu.
grece : (bir eye) Gre olan, varl baka bir eyin varlna bal olan, kesin olmayp kiiden kiiye,
zamandan zamana, yerden yere deiebilen, bal.
gravr : Aa, metal veya ta bir yzeye ayr katlar hlinde, deiik renkli boyalar srldkten sonra stteki katlar yer yer kazyarak alttaki renklerden yararlanma teknii, kazma resim.
Greke : Eski Yunan dili.
gulam : Kle.
- Hha : Hristiyanln simgesi saylan ve birbirini dikey olarak kesen iki izgiden oluan biim, istavroz.
hafz : Kur'an btnyle ezbere bilen ve okuyabilen kimse.
halife : Hz. Muhammed'in vekili olarak Mslmanlarn imamln ve eriatn koruyuculuunu yapmakla
grevli kimse.
haniflik : Hz. brahim dini.
hara : slam Devleti'nde Mslman olmayanlarn devlete demekle ykml olduklar vergi.
hassa askeri : Hkmdar korumakla grevli asker snf.
hat : Yaz.
hattat : El yazs ok gzel olan sanat.
hatun : Eski Trklerde hkmdar elerine verilen ad.
hicret : 1. G. 2. slam takviminde tarihin balangc saylan Hz. Muhammed'in Mekke'den Medine'ye
g etmesi.
hyk : Tarih boyunca trl nedenlerle yklan yerleme blgelerinde, ykntlarn st ste birikmesiyle oluan ve ou kez iinde yapt kalntlarnn gml bulunduu yayvan tepe.
hmanizm : 1. nsanclk, insanlar sevme lks. 2. nsana ve insani deerlere nem veren Rnesansn
kltrel akm.
-I--Jrk : Kaltmsal olarak, ortak fiziksel ve fizyolojik zelliklere sahip insanlar topluluu.
slahat : Daha iyi duruma getirmek iin yaplan deiiklik, dzeltme veya iyiletirme, reform.
221
ibret : Kt bir olaydan alnmas gereken ders, uyarc sonu.

inklap : Bir durumdan baka bir duruma gei, dnm.
istila : Bir lkeyi silah gcyle ele geirme.
irdelemek : ncelemek, tetkik etmek.
itilaf : Anlama, uyuma, uzlama.
ipotek : Bir alacak iin gayrimenkul zerinde tannan rehin hakk, rehin.
jeopolitik : 1. Corafya, ekonomi, nfus vb. nin bir devletin politikas zerindeki etkisi. 2. Bir devlette bir
blgede uygulanan politikayla o yerin corafyas arasndaki iliki.
- Kkad : Tanzimata kadar her trl davalara, Tanzimatla Medeni Kanun arasndaki dnemde ise yalnz
evlenme,boanma, nafaka, miras davalarna bakan mahkemelerin bakanlarna verilen ad.
kadir : Gl, gc yeter, erkli.
kaan : Hanlarn bal olduu devlet bakan, imparator.
kalt : len bir kimseden yaknlarna geen mal veya mlk, miras.
kaos : Karklk, kargaa.
Katolik : 1. Roma kilisesinin kendine verdii ad. 2. Katolik mezhebinden olan kimse.
kei : Rahip, Ermeni papaz
kethuda: Zengin kimselerin ve devlet byklerinin buyruunda alan, onlarn birtakm ilerini gren
kimse, khya.
klak : Kn ordularn, gebe oymaklarn hayvanlaryla birlikte konakladklar yer.
Knez : Rusya'da soylu prenslere verilen ad.
koloni : 1. Smrge. 2. Gmen topluluu veya bu topluluun yerletii yer.
konsil : Dinsel reti ve kilise dzeni ile ilgili sorunlar zmlemek zere toplanan piskopos ve din bilginlerinden oluan kurul.
konsl : Roma'da her yl seilen iki devlet bakanndan her biri.
kuram: 1. Uygulamalardan bamsz olarak ele alnan soyut bilgi 2. Belirli bir konudaki dncelerin,
grlerin btn 3. Sistemli bir biimde dzenlenmi birok olay aklayan ve bir bilime temel olan kurallar,
yasalar
kuramsal : Sistemli bir dnceye dayal olan. Teorik.
kurultay : Eski Trklerde devlet ilerinin grld meclis.
kut : Tanr tarafndan hkmdara verildiine inanlan ynetme gc.
klt : 1. Tapma, tapnma. 2. Din. 3. Din tren, ibadet, ayin.
kmbet : Topluma hizmet etmi kimseler iin yaptrlan ve dam kubbe biiminde olan ant mezar.
-Llahit : Ta ya da mermerden oyma mezar.

lonca : Belli bir i kolunda usta, kalfa ve raklar iine alan dernek.
lgat : Szlk.
-Mmabet : Din yap, tapnak, ibadet yeri.

medeniyet : 1. Uygarlk. 2. Bir lkenin, bir toplumun, maddi ve manevi varlklarnn, dnce, sanat almalaryla ilgili niteliklerinin tm.
mechuliyet : Bilinmezlik, mechullk.
medrese : slam lkelerinde genellikle slam dini kurallarna uygun bilgilerin okutulduu yer.
mefkre: lk, ideal
megaron : nnde bir giri, hol blm ve iinde yalnz bir odas olan tatan yap.
melik : Hkmdar.
memluk : Kle.
menur: Padiah tarafndan verilen vezirlik vb. bir unvan gsteren bir ferman tr.
mevali : 1. Emevilerin Arap ve Mslman olmayanlara verdikleri isim. 2. Osmanl Devleti'nde grev
yapan yksek dereceli ilim adamlar.
milat : sa peygamberin doduu gn.
mirza : Baz Trk topluluklarnda ve randa kullanlan bir soyluluk san.
mozaik : Trl renklerde, kk kp biiminde mermer, ta veya pimi toprak paralarnn yan yana
getirilmesiyle yaplan resim ve bezeme ii.
muhacir : Gmen.
mrik: Tanr'ya ortak koan.
mverrih : Tarihi.
mze : Sanat ve bilim yaptlarnn veya sanat ve bilime yarayan nesnelerin sakland, halka gsterilmek
iin sergilendii yer ve yap.
222
-Nnaip : Tahtta hkmdar olmad zaman veya hkmdarn ocukluu srasnda devleti yneten kimse.
nebi : Peygamber.
nevruz : Eski takvimlere gre yln ve baharn ilk gn saylan mart aynn yirmi birine rastlayan gn.
nfuz : Sz geirme, gl olma, erk.
-Ooligari : Siyasal erkin birka kiilik bir grubun elinde topland ynetim, aristokrasinin daralm biimi.
ongun : 1. lkel toplumlarda topluluun kendisinden tredii sanlarak kutsal saylan hayvan, aa,
rzgr vb. doal nesne veya olay, totem. 2. Arma.
ordugh : Ordunun, ihtiyalarn karlamak iin konaklad yer.
Ortodoks : 1. Dogmaya ve kilise retisine uygun olan. 2. Ortodoksluk mezhebinden olan (kimse).
otobiyografi : Bir kiinin kendi yaamn anlatt yaz, z yaam yks.
ozan : Halk airi.
-reti : Bilimde bir dzenli gr oluturan ilke ve dogmalarn tm.

ren : Eski yap ya da kent kalnts.
rf : Yasalarla belirlenmemi olan, halkn kendiliinden uyduu gelenek, det.
rfi : rfle ilgili.
r : slam devletlerinde Mslmanlardan alnan onda birlik vergi.
yknmek : Taklit etmek, birine ya da bir eye benzemeye almak.
zerk : Ayr bir yasaya bal olarak kendi kendini ynetme yetkisi olan (kurulu), muhtar, otonom.
-Ppaleografi : Eski el yazlarn okuma bilgisi.

papa: Roma Piskoposu. Roma Katolik Kilisesi'nin ba.
papaz : Hristiyan din adam.
papirs : 1. Nil kylarnda yetien bir bitki. 2. Eski Msrllarn papirs saplarndan yaptklar kt.
parya : Kle.
piramit : Msr firavunlarnn mezarlarna verilen ad.
polis : 1. Kendi yasalar ile ynetilen bir ya da birka kentten oluan devlet. 2. Yunancada ehir.
politeizm : ok tanrclk.
-Rraca : Hindistan'da merkezi otoritenin olmamas nedeniyle kurulan kk devletleri yneten kii.
rasathane : Gzlemevi.
realist : Gereki.
reform : Daha iyi duruma getirmek iin yaplan deiiklik, dzeltme, iyiletirme.
Rnesans : XV. yzyldan balayarak talyada ve daha sonra dier Avrupa lkelerinde hmanizmin etkisiyle ortaya kan, klasik lk a kltr ve sanatna dayanarak gelien bilim ve sanat akm.
-Ssara : Koum ve eyer takmlar yapan ve satan kimse.

sav : leri srlerek savunulan dnce, tez.
sefer : Genellikle yurt dna yaplan asker harekt, savaa gitme, sava.
sefih : Zevk ve elenceye dkn, uar.
seki : Akarsularn iki yanndaki yamalarda, kimi deniz ve gl kylarnda grlen basamak biimindeki
yeryz ekli, set.
semerdam : Kare planl yaplarda grlen ve topuz at da denilen piramit biimli at.
sfenks : Kadn bal, arslan vcutlu heykellere verilen ad.
sipahi : Atl asker.
site : lk ada kendi yasalar ile ynetilen bir veya birka kentten oluan devlet.
siyer : Hz. Muhammed'in hayatn anlatan eser.
stel : Kk dikili ta.
suba : Ordu komutan. Kentlerde gvenlik ilerine bakan grevlilerin ba.
s : Asker, ordu.
-aman : amanlkta, gelecekten haber verme, by yapma gibi grevleri olan, ruhlarla iliki kurarak
hastalklar iyiletirdiine inanlan din adam, kam.
amanlk : Kuzey ve Orta Asya'da Trkler, dier ktalarda da baka topluluklar arasnda gnmze dein
sregelen doaya tapma, doast ruhlara inanma temeline dayal din, amanizm.
223
ark : Dou.
ehname : Hkmdarn niteliklerini, stn baarlarn anlatan, mesnevi biiminde yazlm kouk.
erefe : Minarenin ezan okunan yeri.
eri : eriatle ilgili.
len : Ziyafet.
valye : Orta a Avrupas'nda zel eitimle yetimi, belli lkler tayan soylu, atl sava.
ra : Bir alanla ilgili olarak oluturulan danma kurulu
mull : Kapsam geni olan, birok eyi etkileyen veya iine alan, kapsaml.
-Ttaassup : Banazlk.
tabu : Kutsal saylan kimi insanlara, hayvanlara, nesnelere dokunulmasn, kullanlmasn yasaklayan, aksi
yapldnda zarar dokunaca dnlen dinsel inan.
tacir : Ticaretle uraan kimse, tccar.
tavaf : 1. Bir eyin evresini dolama ya da kutsal bir yeri ziyaret etme. 2. slam dininde Kbenin evresini
dolama.
tebaa : slam devletlerinde hkmdara tbi olan halk.
tecelli : 1. Alp belirleme, aka ortaya kma aydnlanma, 2. Belirme, grnme, 3. Talih, kader, 4. Allah'n
kudretinin belirmesi.
tecrit : Ayrma, ayr bir tarafta tutma
tefekkr : Dnme, dn.
tekerrr : Tekrarlama.
teokratik : Din yasalar ile ynetilme durumu.
tezhip : 1. Yazma kitaplarda, sayfalarn yaldz ve boya ile bezenmesi, yaldzlama. 2. Ssleme, bezeme.
tinsel : Ruhsal.
tiran : Eski Yunan'da siyasal gc zorla ele geiren, onu ktye kullanan kimse.
topuz : Ucu top biiminde eski bir silah.
totem : Bir airet blmnn kendisine ata sayd ve adn alarak ona tapt bir hayvan veya bitki.
tmls : Bir yer alt mezar odasyla onun zerine ylm bir toprak ynndan oluan yapay gmt
tepesi.
trev : Tremi olan baka bir eyden km bulunan, mtak.
-Uu : Trk devletlerinde genel olarak snr boylarnda eyalet ve sancaklara verilen isim.
ulema : Bilginler.
usturlap: Gk cisimlerinin ykseltisini lmekte kullanlan ara.
Uzak Dou : Asya'nn dou ve gneydousuna verilen ad.
uzay : Btn varlklarn iinde bulunduu sonsuz boluk.
-mera : Emirler, beyler.

stat : Bilim ya da sanat alannda stn bilgisi ve yetenei olan kimse.
topya : Gerekletirilmesi olanaksz tasar ya da dnce.
-Vvaha : llerde bulunan tarm ve yerleme alanlar.

vahiy : Bir dnce ya da buyruun Tanr tarafndan peygamberlere bildirilmesi.
vakf : Bir hizmetin gelecekte de yaplmas iin belli koullarla ve resm bir yolla ayrlarak bir kimse tarafndan braklan mlk ya da para.
-Yyabgu : Eski Trklerde byk hakana bal olarak lkenin batsn yneten ikinci derecedeki hkmdarlarn unvan.
yaylak : Hayvanlarn yaylmasna uygun yer, otlak.
yiitba : Loncalarnn kararlarn yrten kimse
yu : Eski Trklerde ller iin yaplan tren.
-Zzanaat : El ustal isteyen iler.

zekt : Mslmanlkta, sahip olunan mal ve parann krkta birinin, her yl sadaka olarak datlmasn
ngren slamn be koulundan biri.
ziggurat : Eski Mezopotamya'da drt ke planl, katlar hlinde ykselen kule biimindeki tapnak yaps.
224
K AY N A K A
1001 cat Dnyamzda slam Miras, Editr Salim TSAL-Hassani, ev.: Salih TAHR.
AFYONCU, Erhan, 1000 Soruda Osmanl mparatorluu, C 4, Yeditepe Yaynevi, stanbul, 2010.
AKGNDZ, Ahmet, Bilinmeyen Osmanl, OSAV Yaynlar, Ankara, 1998.
AKURGAL, Ekrem, Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 2008.
AKURGAL, Ekrem, Anadolu Uygarlklar, stanbul, 2007.
ALP, Sedat, Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 2009.
ARMAAN, Mustafa, Tarihin Srlarna Yolculuk, Tima Yaynlar, stanbul, 2005.
ASLANAPA, Oktay, Trk Sanat, Remzi Yaynlar, stanbul, 1984.
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal, Sylev, hzl.: Hfz Veldet VELDEDEOLU, ada Yaynlar, stanbul, 1988.
ATATRKLK, Genel Kurmay Bakanl Yaynlar, Cilt I-II-III, Ankara, 1986.
ATATRKLK, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1988.
AYDOAN, Metin, Trk Uygarl, Umay Yaynlar, zmir, 2006.
BARTHOLD, Wilhelm, Orta Asya Tarihi Hakknda Dersler, ev.: K.Y. KOPRAMAN, . Aka Yaynevi, Ankara, 1975.
BATAV, erif, Sibir Trkleri Belleten Yaynlar, stanbul 2007.
BAYKARA, Tuncer, Trkiye'nin Sosyal ve ktisadi Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, stanbul, 2000.
BAYKARA, Tuncer, Trk Kltr Tarihine Baklar, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001.
BAYRAM, Mikail, Bacyan- Rum (Anadolu Seluklular Zamannda Gen Kzlar Tekilat), Konya, 2006.
BLG, A. Timur, Tarihte Neler Olmad ki, Dnm Yaynlar, stanbul, 2012.
BRAUDEL, Fernand, Akdeniz, ev.: Necati Erkurt, Metis Yaynlar, stanbul, 1990.
BRAUDEL, Fernand, Uygarlklarn Grameri, ev.: Mehmet Ali KILIBAY, Ankara, 2006.
BUSBECG, Ghiselin de, Trk Mektuplar, ev.: Derin Trk MER, Doan Yaynevi, stanbul, 2005.
Byk Tarih Atlas, Arkn Kitabevi, stanbul, 2004.
CARR, Edward Hallet, Tarih Nedir, ev.: Misket Gizem GRTRK, letiim Yaynlar, stanbul, 1993.
AYKARA, Emine, Tarihilerin Kutbu (Halil nalck kitab), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2006.
EEN, Anl, Tarihte Trk Devletleri, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1986.
I, Muazzez lmiye, Tarih Smerde Balar, TTK Yaynlar, Ankara, 1990.
DEMRKENT, In, Hal Seferleri, Dnya Yaynclk, stanbul, 1997.
DOAN, smail, Osmanl Ailesi-Sosyolojik Bir Yaklam, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2001.
EKNC, Yusuf, Ahilik ve Mesleki Eitimi, MEB Yaynlar, stanbul, 1990.
ERGN, Muharrem, Orhun Abideleri, MEB Yaynlar, stanbul, 1970.
GLPINARLI, Abdlbk, slam Tarihi, nklap Kitabevi, stanbul, 1980.
GME, Sadettin, Trk Kltrnn Ana Hatlar, Aka Yaynlar, Ankara, 2006.
GLENSOY, Tuncer, MS 4500-MS XIII. Yzyllar Arasnda Barbar Trkler Dil, Din, Kltr, Bilim, Sanat, Uygarlk,
AktaYaynlar, Ankara, 2011.
GM, Osman, Tarih Corafya, stanbul, 1998.
GNGR, Erol, Tarihte Trkler, tken Yaynlar, stanbul, 1995.
GNTRKN KALIPI, lknur, Anmaktan Anlamaya Doru Atatrk, Epsilon yaynlar, stanbul, 2006.
GRN, Kamuran, Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, C. 1, Ankara, 1981.
GVEN, Bozkurt, Trk Kimlii, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1994.
HALKIN, E. Leon, Tarih Tenkidinin Unsurlar, TTK Yaynlar, Ankara, 1989.
HAM DANMENT, smail, Tarih Hakikatler, Tima Yaynlar, stanbul, 2000.
HEREDETOS, Herodot Tarihi, ev.: Mntekim KMEN, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2002.
HOCA, Saddettin Efendi, Tac't-Tevarih-4, ev.: smet PARMAKSIZOLU, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul,
1973.
HUNKE, Sigrid, Avrupa zerine Doan slam Gnei, Bedir Yaynclk, stanbul, 1972.
BN- BATUTA, Dnya Seyahatnamesi, 100 Temel Eser, Ankara, 1971.
BN- HALDUN, Mukaddime, MEB Yaynlar, 1946.
NAN, Afet, Eski Msr Tarihi ve Medeniyeti, TTK Basmevi, Ankara, 1956.
slam Dnyas Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul, 2007.
ZG, zkan, in Elisi Wang Yen- Te'nin Uygur Seyahatnamesi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 2000.
KABAKLI, Ahmet, Trk Edebiyat, C 2, Trk Vakf Yaynlar, stanbul, 2006.
KAFESOLU, brahim, Seluklu Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, stanbul, 1972.
KAFESOLU, brahim, Sultan Melikah, TTK Basmevi, stanbul, 1973.
KAFESOLU, brahim, Trk Mill Kltr, TTK Basmevi, stanbul, 1986.
225
KARAKSE, Hasan, Orta a Tarihi ve Uygarl, Nobel Yaynlar, Ankara, 2009.

KAGARLI, Mahmut, Divani Lgatit-Trk, TDK Yaynlar, Ankara, 1986.
KAIKI, Nihat, Hasan YILMAZ, Orta Asya-Anadolu G Corafyas Tanr Dalarndan Malazgirt'e, nc
Bask, stanbul, 2001.
KIRPIK, Gray, Dounun ve Batnn Gznden Hallar, Selenge Yaynlar, stanbul, 2009.
KTAPI, Zekeriya, Yeni slam Tarihi ve Trkistan, Bayrak Yaynevi, stanbul, 1991.
KOCA, Salim, Tarih renmenin Faydas, MEB Yaynlar, stanbul, 2000.
KOCA, Salim, Trk Kltrnn Temelleri, MEB Yaynlar, Ankara, 1987.
KOCA, Salim, Trkiye Seluklular Tarihi, C 2, Malazgirt'ten Miryokefalon'a (1071-1176), Karam Yaynlar,
orum, 2003.
KOCATRK, Utkan, Atatrk'n Fikir ve Dnceleri, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Ankara, 2005.
KOCATRK, Utkan, Atatrk'n Fikir ve Dnceleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2005.
KOMSYON, Atatrklk, Atatrk'n Grleri ve Direktifleri, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1997.
KOMSYON, Atatrklk ve Atatrkle likin Makaleler, C 1, 2, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1997.
KOMSYON, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Yksek retim Kurulu Yaynlar, C 2, Ankara, 2000.
KOMSYON, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C 1, 2, 3, 4, 5, 6, stanbul, 1997.
KOMSYON, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2000.
KOMSYON, Trkler, C. 2, 4, 5, 6, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2000.
KPRL, M. Fuad, Trkiye Tarihi Anadolu stilasna Kadar Trkler, Aka Yaynlar, Ankara, 2005.
KYMEN, M. Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, TTK Basmevi, Ankara, 1954.
KYMEN, M. Altay, Seluklu Devri Trk Tarihi, TTK Basmevi, stanbul, 1972.
KYMEN, M. Altay, Trkiye Seluklular Devletinin Ekonomik Politikas Belleten, C 1, Ankara, 1987.
KURAT, Akdes Nimet, Karadeniz'in Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, TTK Basmevi, Ankara, 1972.
KURNAZ, efika, Kadn Hareketinde Bir nc, Aka Yaynlar, stanbul, 2008.
LISSNER, Ivar, Uygarlk Tarihi, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1973.
LGET, L., Bilinmeyen Asya, ev.: Sadettin KARATAY, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1970.
LNGS, Martin, Hz. Muhammed, ev.: Nazife MAN, nsan Yaynlar, stanbul, 2007.
MEM, Ekrem, Tarih Metodolojisi, izgi Yaynevi, Konya, 2005.
MEM, Ekrem, Trk Kltr Tarihi, izgi Yaynevi, Konya, 1996.
MAAOLUF, Amin, Araplarn Gznde Hal Seferleri, ev.: Ali Berktay, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2007.
MERL, Erdoan, lk Trk-slam Devletleri, TTK Basmevi, stanbul, 1985.
NZAMLMLK, Siyasetname, hzl.: Sadk YALSIZUANLAR, Antik ark Klasikleri, stanbul, 2007.
NYAZ, Mehmet, Trk Tarih Felsefesi, tken Yaynevi, stanbul, 2008.
Onuncu Asrda Trkistan'da bir slam Seyyah, bn Fazlan Seyahatnamesi Tecmesi, hzl.: Ramazan een,
Bedir Yaynevi, stanbul, 1975.
ORTAYLI, lber, Tarihimiz ve Biz, Tima Yaynlar, stanbul, 2008.
ORTAYLI, lber, Tarihin zinde, Tima Yaynlar, stanbul, 2008.
GEL, Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri, C 1, 2, TTK Basmevi, Ankara, 1971.
GEL, Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alar, TTK Basmevi, Ankara, 1981.
GEL, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, C 1, 2, TTK Basmevi, Ankara, 1972.
ZBARAN, Salih, Tarih, Tarihi ve Toplum, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 2005.
ZELK, smail, Tarih Aratrmalarnda Yntem ve Teknikler, Ankara, 1992.
ZEL, Mehmet, Vatan, Millet ve Bayrak Sevgisi, T.C. Kltr Bakanl, Ankara, 1986.
ZTUNA, Ylmaz Trkiye Tarihi, C 2, 3, 4, Hayat Yaynlar, stanbul, 1964.
PARMAKSIZOLU, smet, Dnceleriyle Atatrk, TTK Basmevi, Ankara, 1991.
Resimli Tarih Atlas, Evrensel letiim Yaynlar, Ankara.
ROUX, Jean Paul, Trklerin Tarihi, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2004.
RUNCIMAN, Steven, Hal Seferleri Tarihi, ev.: F. IILTAN, Ankara, 1987.
RUNCMAN, Steven, Kutsal Topraklarn Davetsiz Misafirleri Hal Seferleri, C 1, Nokta Kitap, stanbul, 2005.
SARIAM, brahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2004.
EEN, Ramazan, bn Fazlan Seyahatnamesi Tercmesi, Bedir Yaynevi, stanbul, 1975.
SEVM, Ali, Anadolunun Fethi, TTK Basmevi, Ankara, 1988.
SEVN, Veli, Anadolu Arkeolojisi, Der Yaynlar, stanbul, 2002.
SEVN, Veli, Balangtan Pers Egemenliine Kadar Eski Anadolu ve Trakya, letiim Yaynlar, stanbul,
2008.
226
AHNLER, Necmettin, Tarihe Adanm Szler, Beyan Yaynlar, stanbul, 1991.

EKER, Mehmet, Anadolu'nun Trklemesi ve slamlamas, Diyanet leri Bakanl, Ankara, 1997.
EKER, Mehmet, Anadolu'da Bir Arada Yaama Tecrbesi Anadolu'nun Trklemesi ve slamlamas,
Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2005.
EKER, Mehmet, Fetihlerle Anadolu'nun Trklemesi ve slamlamas, Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2005.
SENCER, Muzaffer, Dinin Trk Toplumuna Etkileri, Ant Yaynlar, stanbul, 1995.
SMER, Faruk, Ouzlar, Remzi Yaynevi, Ankara, 1967.
SSL, Azmi, Atatrk ve Tarih, Atatrk Dnce El Kitab, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1995.
AAL, Behzat, Atatrk' Tanmak ve Anlamak, Anayurt Gazetesi Yaynlar, Ankara, 2006.
RAZ, Sadi, Glistan ve Bostan, Nesil Yaynevi, stanbul, 2004.
Tarih Atlas 1, Koza Yaynlar, Ankara, 2006.
Tarih Atlas 2, Genda Yaynlar, stanbul, 2004.
Tarih Atlas 3, zyrek Yaynevi, stanbul, 2008.
Tarih Yazmnda Yeni Yaklamlar, Tarih Vakf, stanbul, 2000.
TATI, Mustafa, Yunus Emre Divan, Aka Yaynlar, Ankara, 1996.
T.C. Anayasas, Adalet Yaynevi, Ankara, 2007.
TDK Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005.
TDK Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005.
TOGAN, Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, C 1, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1946.
TOSH, JOHN, Tarihin Peinde, Tarih Vakf, Yurt Yaynlar, stanbul, 1984.
TURAN, Osman, Resimlerle Trkiye Tarihi, TTK Basmevi, stanbul, 1970.
TURAN, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, TTK Basmevi, Ankara, 1965.
TURAN, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye, TTK Basmevi, stanbul, 1971.
TURAN, Osman, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, TTK Basmevi, stanbul, 1978.
Trkler Ansiklopedisi, C 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7.
Trk Devletleri Albm Ansiklopedisi, C 1, 2.
Trk Dnyas Kltr Atlas, Trk Kltrne Hizmet Vakf, stanbul, 1999.
ULUAY, aatay, lk Mslman Trk Devletleri, MEB Yaynevi, stanbul, 1965.
ULUSU, M. Kemal, Atatrk'n Yan Banda, Doan Kitap, stanbul, 2008.
UZUNARILI, smail, Anadolu Beylikleri, TTK Basmevi, Ankara, 1969.
OK, Bahriye, slam Tarihi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1990.
YILDIRIM, Hikmet, Karlatrmal Kronolojik Dnya Tarihi, Maya Akademi, Ankara, 2007.
YILDIRIM, Recep, Uygarlk Tarihine Giri, lka Tarihi ve Uygarlklar, Asil Yaynclk, Ankara, 2004.
YUSUF Has Hacib, Kutadgu Bilig, Diyanet Yaynlar, Ankara, 2007.
nternet Adresleri
www.acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1831/2494.pdf- 23.10.2011
www.acikarsiv.gazi.edu.tr/index.php?menu=2&secim=4&txtDocType=3# 23.08.2008
www.acikarsiv.ankara.edu.tr/index.php?bil=bil_icerik&icerik_id=21.07.2008
www.acikarsiv.gazi.edu.tr/dosya/UYGURTURKLERINDENEVRUZ.Pdf=14.10.2011
www.add.org.tr/index.php/Akuetuer-medeniyet 20.12.2012
www.altuntop.org./islam vebilim/matbaa.asp. 18.10.2011
www.akmb.gov.tr/turkce/books/nevruz/salim.koca.htm 18.04.2010
www.akmb.gov.tr/turkce/books/nevruz/salim.koca.htm 25.10.2011
www.ankara.edu.gov.tr?bil=bil_icerik&icerik_id=15.08.2008
www. ankara.gov.tr.Portal.asp?X=FOTALB 12.08.2008
www.atilim.edu.tr.haber.php?kunye=111006 04.07.2008
www.atuni.edu.gov.tr.userfiles/163730-b2b8b349af7f04df=28.10.2008
www.baskent.edu.tr/gstmf/duyuru/eskiyunan.15.11.2009
www.bergama.bel.tr/icerikListeler.aspxkd=59.12.10.1009
www.bodrum.gov.tr.default_B0.aspx?content=181.23.10.2008
www.burdur.bld.gov.tr.sayfa.php?kat=7&sayfa=77.03.11.2008
www.byegm.gov.tr.content.aspx?s=ktp.25act43=09.09.2008
www.cumhuriyet.edu.tr.index.php?Page=al3b/=27.08.2008
www.dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/26/155.pdf. 20.10.2011
www.dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/501/6024/pdf.11.09.2011
www.dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=18&sayi_id=1573.22.05.2008
227
www.diyanet.gov.tr/turkish/DYANET=13.11.2010
www.diyanet.gov.tr/turkish/dok/hicaz-2008.pdf=26.09.2011
www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/yayinoku.aspx?sayfa:6ID=28.18.09.2010
www.diyanet.gov.tr/yayin/basiliyayin/vebokul.aps?sayfa=22&yid=1. 22.10.2011
www.diyanettrabzon.egitim.gov.tr/donemtez/arafatdemir.doc.12.09.2011
www.erzincan.edu.gov.tr/eskiturkler.nevruz=21.11.2010
www.fatih.bel.tr/bpi.asp?caid=32&cid=2389-20.10.2011
www.geoblog.psu.edu.-qCGiNjlrTck/TpVw6PMyjgI/13.09.2008
www.gevhernesibe.erciyes.edu.tr/indextr.html.20.10.2010
www.hacettepe.academia.edu/eminesonnurozcan/Papers/183506/Anadoluyla_Tanisan_Turklere_Kultur_Tarihi_
Acisindan_Bakislar 15.09.2011
www.homepage.uludag.edu.tr/erdick/46/depo.28.10.2011
www.stanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/romasanati.html=12.09.2011
www.kepez.gov.tr/default_BO.aspx?content=199 20.10.2011
www.kepez.gov.tr/index.php?option=com.20.10.2010
www.kirsehir.gov.tr/ahilikhaftasi.html=01.10.2010
www.kkk.tsk.mil.tr/Genel Konular/Resimler/Muze.22.09.2009
www.konya.gov.tr/default_BO.aspx?content=180/05.10.2011
www.kou.edu.tr/sengulaydingun=17.09.2009
www.kultur.gov.tr/ataturk.tarihanilari.html=13.09.2009
www.kultur.gov.tr/genel/SanalMuzeler/bodrumsualti/index.htm.28.10.2010
www.kutuphane.uludag.edu.tr/belge.01.09.2010
www.kutuphane.uludag.edu.tr/PDF/fen-ed/htmpdf=27.08.2009
www.mail.baskent.edu.tr/babilkulesi24.09.2008
www.mardinkulturturizm.gov.tr/belge/1-34108/tarihce.html. 18.11,2011
www.merkezbankasi.gov.tr.kutuphane/TURKCE/23.08.2008
www.mersin.edu.gov.tr.darib/kutuphane-ve-dokumantasyon=01.09.2008
www.mnsu.edu.tr.news/?cat=News&paper=topstories.04.10.2008
www.muze.Sabanci.niv.edu.tr/belge/ac-12a201.html. 23.09.2010
www.myweb.sabanciuniv.edu/family-research=06.11.2010
www.niksarhuseyingazi.com/haberler/944-tokatta-gazi-osman-pasa-anildi-html.30.10.2011
www.okulweb.meb.gov.tr/63/01/669243/alpaslan.html
www.phil.metu.edu.tr/ahmet-inam/tarih.html=13.10.2009
www.resulullah.org/arabistanin-durumu 25.07.2012
www.samsun.gov.tr.trugd_cografi.asp#1/ac32=20.08.2008
www.selcuk.edu.gov.tr.asp2./asp/ogr/giris.htm.12.10.2008
www.sivas.gov.tr/ulucamii.aspx=23.09.2009
www.tarih.su.com/trhndr.htm-15.09.2011
www.tarihvakfi.org.tr/icerik.asp?icerikId=76.19.11.2009
http://tarihvemedeniyet.org/category/forum/Konu-sabar-adi 12.09.2008
www.tdk.gov.tr./BelgeGoster.aspx?F6E10F889/28.08.2008
www.tokat.gov.tr/default.gaziosmanpasa=24.10.2009
www.tokatturizm.gov.tr/belge/1-34489/hanlar-kervansaraylar-ve-medreseler-html.12.10.2010
www.tsk.tr./8-TARHTEN_KESTLER/8_8_sakarya_meydan_muharabesi_htm 18.10 2011
www.tt.baskent.edu.tr/turkbuyukleri.htm=28.10.2010
www.ttk.gov.tr.index.php?Page=Sayfa&No=9/21.08.2008
www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdf_armagan.27.07.2012
www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdf.dergi/54/24.04.2008
www.turkishstudies.net/Dergi.pdf.Detay.aspx?ID=2449. 26.07.2012
www.turkislamtarihi.nl/makaleler/bosna.php.05.07.2010
www.turkoloji.cu.edu.tr/oniki-hayvanli-turk-takvimi=29,08.2010
www.turkoloji.cu.edu.tr/ESK%20TURK%20DILI/Nergis_biray-oniki_hayvanl_turk_takvimi.pdf.21.10.2011
www.turkoloji.eu.edu.tr.pl/domaincontact.php?name=turkoloji.eu.11.08.2008
www.yayim.meb.gov.tr/dergiler/sayi44/turk.htm.28.10.2009
www.web.dev.edu.tr.latest/index.php?lang=en/12.08.2008
www.web.meb.gov.tr.indexars.asp?TID=0&ID=9/24.09.2009
228
Dergi ve Gazete Kaynakas

Atlas Dergisi, Kasm, 2007.
Atlas Dergisi, Nisan, 2008.
Atlas Dergisi, Ocak, 2006.
Atlas Dergisi, Ocak, 2008.
Atlas Dergisi, ubat, 2003.
Bilim Teknik Dergisi, Haziran, 2005.
Bilim Teknik Dergisi, Mart, 2001.
Bilim Teknik Dergisi, Nisan, 2001.
Derin Tarih, Austos, 2013.
Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, Bahar, 2012.
NTV Tarih Dergisi, Aralk, 2009.
NTV Tarih Dergisi, Mays, 2009.
NTV Tarih Dergisi, Ocak, 2010.
Popler Tarih Dergisi, ubat, 2009.
Pusula Dergisi, Ekim, Kasm, Aralk, 2008.
Pusula Dergisi, Ocak, ubat, Mart, 2009.
Pusula Dergisi, Temmuz, Austos, Eyll, 2009.

Tarih ve Dnce Dergisi, Aralk, 2003.
Tarih ve Dnce Dergisi, Ekim, 2003.
Tarih ve Dnce Dergisi, Haziran, 2003.
Tarih ve Dnce Dergisi, Nisan, 2006.
Tarih ve Dnce Dergisi, Ocak, 2002.
Tarih ve Dnce Dergisi, ubat, 2004.
Toplumsal Tarih Dergisi, Temmuz, 2002.
Toplumsal Tarih Dergisi, Mays, 2003.
Toplumsal Tarih Dergisi, Ocak, 2002.
Vakflar Dergisi, Austos, 1994.
Vakflar Dergisi, Aralk, 1994.
Vakflar Dergisi, Eyll, 1995.
Vakflar Dergisi, Kasm, 1993.
Vakflar Dergisi, Mays, 1996.
01.09.2011 tarihli gazete haberi, Vatan gazetesi

10.08.2011 tarihli gazete haberi, Hrriyet gazetesi
26.08.2013 tarihli gazete haberi, Hrriyet gazetesi
229
230
GNEY KIBRIS
RUM YNETM
TRKYE HARTASI
NC: Nahcivan zerk Cumhuriyeti

(Azerbaycan)

(A
ZE N
RB .
AY .C
CA
N)
231

TRK DNYASI HARTASI

Tarih 9 2014-2015 - Biryay

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarih 9 2014-2015 - Biryay

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORTARETM

Kitaplk Yaynclk San. ve Tic. Ltd. ti.

REHBERLK VE GELM UZMANI

LME VE DEERLENDRME UZMANI

PROGRAM GELTRME UZMANI

Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan:

atma, kurban olaym, ehreni ey nazl hill!

Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda?

Ben ezelden beridir hr yaadm, hr yaarm.

Ruhumun senden lh, udur ancak emeli:

Garbn fkn sarmsa elik zrhl duvar,

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- tam,

Arkada, yurduma alaklar uratma sakn;

Dalgalan sen de afaklar gibi ey anl hill!

Mehmet kif ERSOY

Mustafa Kemal ATATRK

1. NTE: TARH BLM

nitede yer alan

Sayfada numaralandrlarak verilen alntlarn kaynan gsteren

Konuya ilginizi ekmeye, merak

Konularn anlatld ileni metni

leni srecini desteklemek amacyla verilen;

Uygarln Douu ve lk Uygarlklar

Herodotosun, Msr, Nil Nehrinin bir armandr.

6. Etkinlik: MUMYALAMA NASIL BALAMITIR?

retici (faydac) tarih

Aadakilerden hangisi tarih olaylarn aratrlmasnda bavurulan yollardan biri olamaz?

Tarihsel sre ierisinde meydana gelen olaylar incelerken

Konu ile ilgili

1. NTE : TARH BLM .....................................................................................................11

2. NTE : UYGARLIIN DOUU VE LK UYGARLIKLAR ............................................... 51

3. NTE : LK TRK DEVLETLER ..................................................................................... 82

4. NTE : SLAM TARH VE UYGARLII (13. YZYILA KADAR) ................................... 118

TRK-SLAM BLGNLER ..................................................................................................................................................... 147

5. NTE : TRK-SLAM DEVLETLER (10-13. YZYILLAR) ........................................... 153

6. NTE : TRKYE TARH (11-13. YZYIL) .................................................................. 186

1. NTE: TARH BLM

1.1. Resim: Kurtulu Sava

1.2. Fotoraf: Halkoyunu Gsterisi

3. TARHSEL OLAY, OLGU VE TARH LKS

Malazgirt Sava Anadolunun Trklemesi

Ulusal devletlerin kurulmas

Smrgecilik faaliyetlerinin hzlanmas

Tarihi, yandaki tabloda rneini grdnz

1. Etkinlik: TARH VE NESNELLK

4. TARHTE NEDEN-SONU, YER-ZAMAN LKS

2. Etkinlik: CORAFYANIN NEM

5. TARH BLMNN YNTEM

a. Kaynak Arama (Belge Bulma)

3. Etkinlik: TARHTE KAYNAK

1.3. Fotoraf: www.kutuphane.uludag.edu.tr

1. Yukarda grselleri verilen eserlere tarih kaynak diyebilir miyiz? Neden?

Bir tarihi, aratraca konu iin her eyden nce

4. Etkinlik: TARHTE BELGE

b. Verileri Tasnif Etme (Snflandrma)

c. Tahlil Etme (Analiz-zmleme)

. Tenkit Etme (Eletiri)

6. TARHN TASNF (SINIFLANDIRILMASI)

a. Zamana Gre Snflandrma

b. Mekna Gre Snflandrma

1.5. Fotoraf: Trkiye Tarihi hakknda yazlm bir kitabn kapa

5. Etkinlik: UYGARLIKLAR EHR MARDNN TARHTEK ROL

c. Konuya Gre Snflandrma