BELGE YAYINLARl

Kurdm ve Deneyi11t
Bakunin

Tanr ve Devlet
Kapak Tasarm

YusufAslan
Dizgi

Leyla Bilen
Dzelti

Yasemin zgiir
Mizanpaj

Mehmet Arif
i ve Kapak Bask
Giilen Ofset
Montaj

Adm Grafik

522 95 70
Cilt

Gven Mcellithanesi

Birinci Bask
1998

BELGE ULUSLARARASI YAYINCILIK

Divanyolu Caddesi Binbirdirek Ihan.
No: 15/4-409 Sultanahmet/lstanbul
Tel-Faks: (0212) 517 44 53/ 638 34 58

Bakunin

TANRI VE
DEVLET
Trkesi
Remzi AYBAI
Yayna Hazrlayanlar
Mustafa Tzel!I'olga Sekin

KURAM VE

DENEYM

LENN'N DNCES G. Lucacs

TRKYE'DE VE SOSYALST HAREKET D. imanov
SPARTAKSTLER NE STYOR? Rosa Luxemburg kyor
III. ENTERNASYONAL BELGELER H. Weber
TRKYE'DE SINIFLAR VE
SINIF MCADELELER Rozaliyev kyor
RLANDA'NIN KURTULUU N J. Connoly kyor
DKTATRLKLERN BUNALIMI Poulantzas kyor
ETLK TOPLUMLAR Mustafa Cemal
MARKSZM VE DN Michael Lwy
KOMNTERN'DEN KOMNFORM'A 2 cilt F. Claudin
TARHSEL MATERYALZMN ZNDE P. Anderson kyor
KAPTALST DEVLET R. Miliband
PROLETARYA DKTATRL TARTIMASI H. Draper
MARKSZM VE PART J. Molyneux
BAK KOMN R. G. Suny
DENETM VE SOSYALST DEMOKRAS C. Siriani
KAPTALZM NASIL LER? P. Jalee
SOSYALZM VE ZGRLK G. D. Volpe
LENN DNEMNDE LENNZM 2 cilt M. Liebman
21. YZYIL EGNDE SOSYALZM Derleme
SOSYALZM VE ULUSALLIK H. B. Davis
KTSAT NEDR? Rosa Luxemburg
KOMNZMN ABECES N. Buharin I Y. Preobrajenskiy
SY ASAL KTDAR VE TOPLUMSAL SINIFLAR Poulantzas
KAPTALZMN GELMES
ZERNE NCELEMELER M. Dobb
AVRUPA HAREKETLER TARiJU Abendrotl
MARKSZM VE GERLLA SAYAIPomeray
KAPTALZM, SINIFLAR VE DEVLET Haldun Glalp
SOSYAL REFORM MU, DEVRM M? Rosa Luxenburg
HAR., MARKSZM VE ULUSAL SORUN H. B. Davis
ULUSAL EKONOMYE GR R. Luxemburg
BRKM BUNALIMI Janes O'Connor

KAPTAL' OKUMAK Louis Althusser

FNANS KAPTAL Hilferding
TARH VE SINIF BLNC Gyrgy Lukdcs

NDEKLER
7

GR
13

BAKUNN'N II. ALEKXANDER'A

RCA MEKTUBU
18

MEKTUPLAR
41

TAM EGTM
64

TANRI VE DEVLET
170

ALMAN KOMNSTLERNN DOKTRNC

OKULUNUN TARHSEL SAFSATALARI
178

MARX'LA KSEL LKLER

197

PARS KOMN VE
DEVLET KAVRAMI
215

MEKTUPLAR

spanya'daki Ka1deflere
234

METNN NOTLARI
237

BYOGRAFK BLGLER
5

GR
ocuklar gibi, olgun adamlar da yalnz
kendi deneyimleriyle
akllanrlm; bakalannkilerlc deil.
Bakunin

B akunin bu cmlelerde kadnlan dta tutuyorsa da ve bu

durum kimilerinin cann skacaksa da, bu szleri giri olarak
setim, nk insanlarn kendi deneyimlerinin gerekliliine s
rekli dikkati eken hep Bakunin olmutur. O, bilimden, de
neyimin birikmesi, dzenlenmesi ve zihinsei olarak ilenmesini
anlamtr. Onu filozof, yazar veya politikac olarak s
nflandrmak zordur ve ne teorisyen ne de pratisyen olarak ta
nmlanabilir. 1 848'de Georg HERWEGH'e "Devrim bir d"
nceden ok bir igd 'dr" diye yazmt. O sosyalist
harekete dnce sistemler. sunmad, fakat devrimci etkinliin
bir rneini verdi. Dnceler ve eylemlerin zlemez bir yu
ma iinde var oldu. Bakunin'in deneyimden ne anladn
onun yaam gstermektedir. Yaam srekli hareket halinde,
dur durak bilmez, atak, patlayc ve tutkulu bir etkinlikten olu
an tek bir byk serven serimlemektedir.
Kim haklyd? Marx m Bakunin mi? Gereksiz bir soru. lki
ahsiyetin de tarihsel nemi tartlamaz. kisi de 19. yzyln iki
kart devrimci akmnn, I. Enternasyonal'de (1864- 1 872) olu
an iki akmn temsilcileriydiler. Bir yanda Marx doktriner sos
yalizmin veya komnizmin szcln yapt, dier yanda Ba
kunin zgrlk sosyalizmi temsil etti .
lkincisinin
savunucularna kartlarnca "Anaristler" diye hakaret edi
liyordu; onlar ise "Kollektivistler" (Bakunin ve yandalar) veya
7

" mutualistler" ( PROUDHON ' un yandalar) diye tanmladlar.

I. Enternasyol zamannda bu iki anarist izgi arasnda byle

keskin bir ayrm yaplabiliyordu. O zamanki anaristlerin bu iki

tanm,
tahakkmsz
bir
toplumun,
ekonominin
r
gtlenmesinin farkl tasarmlarn:dan kaynaklanyordu; retim
aralarnn ortak mlkiyetinin veya "komnlerin dayanma bir
lii " nin karsnda kooperatiflerin, kk mlkiyetlerin ve oto
nom komnlein dnml ibirlii yer alyordu. Her iki an
lay da zel mlkiyete ve ayn zamanda devleti zmlere
karyd . Birbirleinden, ortak almann rgtlenme biimleri
ve devrim anlaylar, kadrolarn, grevlilerin ya da bireylerin
rol konusunda ayrlyorlard. Fakat Bakunin'in toplumsal pra
tik tasarmlar tamamen Proudhon 'unkilerle birdir, -yandalar
da Enternasyonal' de marxistlere kar ibirlii iinde ol
mulardr-, te yandan Bakunin felsefi olarak kendini Marx 'a
daha yakn hissetmitir.
Sk sk kaosun dzensizlii olarak tanmlanan anariyi Ba
kunin iktidarn olmamas eklinde anlamtr. Federalist ve anti
devleti ii hareketi henz kk gruplar halindeyken, Ba
kunin bu harekete yn veren nderlerden biriydi. Latin l
kelerinde anarko-sendikalizmin ve tek tek anarist militanlarn
sendikalarn (nceki yzyln doksanl yllarndaki) kitlesel ha
reketlerine girmelerinin koullarn yaratt. Bakunin 'in NE
AYEV 'le olan ksa ibirlii yznden, yetmili ve seksenli yl
larn anarist terrizm dcnemini ne lde dorudan doruya
hasrlam olduu, henz tartmaldr. Anarist ideali ger
ekletirme ynnde cidcli abalar ancak 20. yzylda ortaya
ktlar - ve bir ksm yllarca iddial oldular- : talyan Fabrika i
galleri ( 1 920), Kronstadt Konseyi ( 1 92 1 )( * ] , Maknovina
( 1 9 1 8- 192 1 ) ve lspanya'da 1 936-1939 yllarndaki halk ha
reketi . Bugnk modern anti-otoriter hareket Bakunin'in an
layndan gl unsurlar tamaktadr.
Alman yaync burada yanlyor. Kronstadt Konseyi ne dorudan
doruya anarist ideali gerekletirmek iin yola knu, ne de anar
istlerin dorudan etkisi altnda kalmtr. zgrlk nitelii ise
aktr. Bu konuda bkz. Mett, da, Kronstadt 1921, Sokak Ya
ylar, stanbul, Ek.im 1985 (.n . )

Bakunin'in LOCARNO'da son kal srasnda DE

BAGORI-MO KR!YEVI il; . aralarnda geen bir konumay
buraya alyorum[*]: . . . yanln:yorsam 1872' de gerekleen ve
bilindii gibi baarszlkla sonulanan Barselona ayaklanmas
hakknda konumaya baladk. Konuqas_1arn ayaklanma hak
knda belirttik\ei eitli grler ara:Snda, Bakunin dier eyler
yannda, ayaklanmann baarszlnda devrimcilerin byk
suu olduunu syledi .
' Hatalar esas olarak nerdeydi ' diye sordum .
'Resmi binalar yakmak gerekiyordu! Bir ayaklanmada ilk
adm bu olmaldr -ve onlar bunu yapmadlar' dedi cokuyla.
Bakunin ' in bu 'ilk adm'a ne kadar nem verdiini ancak daha
sonraki konumalarmzda anlayabildim. Ona gre, eitli dos
yalarn ve belgelerin sakland resmi binalarn ykm ile, ege
men :oplumsal konumlar ciddi bir sarsnt ve kaosa so
kulma!ydlar. 'Birok ayrcalk ve mlkiyet haklar u veya bu
belgeye dayanyor' dedi, 'onlarn yok edilmesiyle eski bir d
zene tam bir geri dn ok zor olacaktr'."
Bakunin 'e gre halk bylece " katlarn hkmdarln" i
gdsel olarak kavrar ve onu yok etmeye ynelir. B u anlay
ancak daha sonraki ii hareketinin ( 1953) anti-brokratik n
lemlerinde ve renci hareketinde byk apta grnr ol
muLir.
Bakunin halka, zellikle lumpen proletaryaya ve kyllere
kar gl, duygu ykl bir ballk duyuyordu. Halkn ye
teneklerine olan gveni snrszd, yeter ki halkn devletten kur
tuluu gereklesin. Ona gre, devrimcilerin grevi devleti yk
makt, "Halk nce zgrlemelidir, sonra kendi gcyle
renecektir " sloganyla, doktriner sosyalistlerle arpc bir e
liki iindeydi. Bu ikinciler, halkn, daha sonra zgrlemek iin
nce eitilmesi gerektiini dnyorlard.
Bakunin gibi yapt gezilerle Avrupal devrimciler arasnda
ilikiler kuran ikinci bir kii daha yoktur. Buna ramen o yal-

* Bakunin, Michael, Alexandr Herzen ve Ogarjow'la Sosyal Politik

Mektuplama, Michail Dragomanow'un giri yazs ve ak
lamasyla, Stutrgart 1985. (y.n.)
9

nzca bir enternasyonalist deildi, tersine gl milliyeti yan

lar da vard. Devrimci faaliyetinin esas blmn Slav ha
reketine adamt. Arlkl olarak Rus ve Polonyal mltecilerle
balants vard. Almanlar'dan ve Yahudiler'den nefrei'ederdi ve
onlara ou zaman dizginsizce saldrrd. MARX'la a
tmasnda bunun da bir rol olmutur. Alman devrimcilerinin
ounlukla Marx'n etrafnda toplanm olmalar fkesini daha
da artrd. (MARX ve LASSALE gibilerinin Yahudi olmalar da
buna tuz biber ekti.) Ailesini, Rus halkn -zellikle Rus ky
llerini seviyordu ve devrimin nce Rusya'da gerekleeceine
kesin olarak inanmt. Rusya'ya olan bu duygusal ba, rk so
rum:nun n plana kmasna neden oldu. Toplumsal devrim
davas iin nerdeyse tm Avrupa lkelerini dolat, fakat sr
gnde yaamay asla iine sindiremedi.
Bakunin, yorulmak bilmez devrimci etkinlii srasnda, sa
ysz mektup dnda ok az yaz yazmtr. Her zaman, kk
veya byk gruplara propaganda yapmay yaz yazmaya tercih
etmitir. 11 Ben ne bir aydn ne bir filozof ne de meslekten ya
zarm. Yaamm boyunca ok az yazdm ve bunu yalnzca
deyim yerindeyse tutkulu bir inancn kendi benimin her trl
da almasna kar koyan igdsel direncimi yenmeye zor
lad zamanlarda yaptm. 11 Somut olaylar hakknda belirli sa
yda ar ve bildiri yazmtr, teorik almalar ise ounlukla
fragmanlar halindedir. Yaz tarz bir lde fantezi doludr.
Dncelerini eitli ynlerde gelitirir, bu yan dncelere
byk yer ayrr ve bylece ou zaman k noktasn gzden
kaybeder. Yazar olarak en retken zaman 1869-1873 yllar
arasdr. Burada sunulan almalar bu zaman diliminde ortaya
kmtr.
"II. Alexandr'a Rica Mektubu" dokuz yllk bir hapisten
sonra ypranm bir insann sarsc bir belgesidir. Otoriteden
nefret eden Bakunin, bir devlet otoritesine af iin yalvaryor. Bu
belge bana bu yzden nemli grnyor, nk Bakunin'i,
hep kaya gibi bir grnm sunmalar gereken liderlerin ge
nellikle kendilerini gstermek istemedikleri bir ynyle gs
teriyor. Bakunin'i benim gzmde ok sempatik yapan bu dav
rann, yerleik erevenin nasl dna kt, kendisinin bu
rica mektubun<.ian daha sonra hi sz etmemesinde ve sonraki
10

anaristlerin bu belgenin gerekliini kabul etmekte gs

terdikleri tereddtte anlalabilir.
8.12.1860 tarihli, Irkusk'tan ALEXANDR HERZEN'e ya
zlm mektup, Ruslar arasndaki ilikilerin, 'Glocke'nin (an)
Rus okuyucular zerindeki etkisinin, gzel bir nitelendirilmesini,
Rus edebiyat ortamnn, Bakunin'in srgndeki yaam ko
ullarnn bir grnmn sunuyor. Bunu takip eden ve HER
ZEN'e 22.6.1867'de ltalya'dan yazd mektupta ateli bir
slupla gen kua savunuyor. 2.10.1869'da Italya'dan OGAR
JOW'a yazd mektup, yeni ilikilerinin cokulu bir tas,riylc,
Bakunin'in ok ahsi bir ynn gsteriyor. 28.10.1869'da
ALEXANDR HERZEN'e yazd mektupta Bakunin'in Marx'a
duyduu hayranlk ve ayu zamanda rakibine kar uygulad?;
taktik aka gnna kyor.
"Tam Eitim" halkn renim sorununu ve bilimin top
lumsal ilevleriyle, bilim adamlarnn rolleriyle bir tartmay ser
giliyor. "Tanr ve Devlet", bir fragman olmasna ramen, Ba
kunin 'in bu gne kadar Almanca'da (kukusuz Trke'de de
.n.) yaynlanm en geni kapsaml ve kendi iinde en tam a
lmasdr. Burada Bakunin, materyalist tarih anlaynn tem
silcisi olarak, tm ok.ullarn idealistleriyle arasndaki snr ak
bir ekilde iziyor. Otorite sorununa, zellikle iselletirilmi
normlar sorununa, bilimin ve onun ilevini yaayanlarn ta
nmlanmasna getirdii aklamalar, bugn, bilimin iktidar ta
lebinin daha da gelitii bir ada yaayan bizler iin son derece
gnceldir. Erwin Rohlfs'un Almanca evirisinin daha iyi okun
masna ramen, yaync haklar nedeniyle, ondan yalnzca
"Tanr ve Devlet"in Max Nettlau'nun evirmedii blmleri
alnmtr.
"Alnan Komnistlerinin Doktrinci Okulu'nun Tarihsel Saf
satalar ve 11 Marx'la Kiisel Ilikiler11 ierik olarak birbirierini
tamamlayan iki almadr. Burada MARX ile Bakunin ara
sndaki atmann ls kendini tm keskinliiyle gsteriyor.
Yalnzca iki devrimci parti deil, ayn zamanda iki farkl kiilik
arasndaki uurum da anlalr oluyor. Bu yazlarda Marx'n (ve
sadece onun da deil) liderlik doasnn mkemmel bir g
rnm, -yalnzca kiisel antipatilcrle hafife tahrif edilmi ola
rak- veriliyor.
11

11

"Paris Komi.i.n ve Devlet Kavram" Paris Komn'nn bir

deerlendirmesidir ve burada ayn zamanda kilisenin, devletin
ve toplumsal devrimin nemi ele alnmur. Dahas, teorinin
rol zerine aklamalar da yaplmtr. 2.ll.1872'de OGAR
JOW'a yazlan mektup, Bakunin-NEAYEV ilikisini, Ne
ayev'in yazlarnn Bakunin adyla yaynlanmasna bugn bile
devam edildii iin ok grlt koparan bir konuyu ay
dnlatyor. Bakunin'in 21.10.1874'te, kim olduunu bil
mediimiz bir Rus'a yazd mektupta, kiisel davranla politik
eylemi birbirinden ayrmaya kar duyduu nefret aka ortaya
kyor.
Aksi belirtilmedike, metinler tam olarak basld. Gerekli g
rlen yerlerde yazm (imla) modernletirildi, bask hatalar d
zeltildi, yabanc deyimler dipnotlarnda evrildi, nadir yabanc
kelimeler bir listede aklanmtr. Metinlerde ad geen saysz
ahsiyetten yalnzca en nemlileri listeye alnd.

Susanne Hillmann

12

BAKUNN'N
II. ALEXANDER'A
RCA MEKTUBU111
Bunun stnde, mparator majestelerinin
el yazsyla ve kurunkalemle yle yazldr:
"Yerletirilmek zere Sibirya1ya
gndermekten baka kar yol
11
gremiyorum!

19ibat1857
Prens Dolgorukow

..

lmsz mparator MJ.jesteleri!

Ltufkarlarn Ltufkar Hkmdar!
SIZIN unutulmaz ve yce babanz ve lmsz majesteleri
sayesinde, bana ksmet olmu olan saysz iyilik rneklerini, yeni
ve layk olmadm fakat derin kranla kabul edilen iyilikle ta
mamlamak artk hatrnza geldi. SZE yazmama izin verdiniz.
Ama, bir sulu, hkmdarndan, merhametten baka ne di
leyebilir? Ve bylelikle, H KMDARIM, bana, mer
hametinize snmak ve mit etmek izni verilmi oldu. Yargnn
sznden nce her umut benim amdan lgnlkt; fakat H c
K MDARJM merhametinizin nnde umuda kaplmak l
gnlk mdr? Paralanm ve zayf bir kalp yeni bir merhametin
yarm bir af olduuna inanabilir; aldatc fakat erken ve belki de
bouna bir umut dolaysyla telaa kaplmamak iin tm ruhsal
gcm toparlamak zorundaym.
13

imdi lmsz MAJESTELER, aynca gelecekte beni bek

leyen ey hakknda kalbimi aabilmek iznini rica ediyorum,
MAJESTELER, yaantmn ve eylemlerimin tm itiraflarn
dinlemekten holanan SIZIN merhum babanza olduu gibi
aynen SZE de ok ak konuabilme iznini rica ediyorum.
Merhum hkmdarn, bana Kont Orlow tarafndan iletilen is
teini, ilahi bir oulun, ilahi babasna itirafta bulunmas gibi,
eylemlerimi bir nebze bile eksiltmeden yerine getirdim. Ve her
ne kadar itiraflarm(2J, anmsadm kadaryla henz yeni olan
yaantlarn etkisi altnda yazldysalar da, ruhlarnda, h
kmdarn rzasna rastlanamazsa da, hibir zaman itenliimden
piman olmak iin bir nedenim olmad, tam tersine, hapis ce
zamn merhametlice hafifletilmesini yanlzca itiraflanma ve h
kmdarn yceliin. borluyum.
imdi de, HUKUMDARIM, af hakkndaki umuda yalnzca
tam ve ak bir itenlikle eriebilrim ve ancak byle erimek is
terim.
1851 ylnda Avusturya'dan Rusya'ya gtrldm zaman
Vatan yasalarnn yumuakln unutmutum ve lm hak et
tiimi bildiim iin lm bekliyordum. Bu bekleyi beni pek
zmyordu; artk gelecek bana bir mutluluk vaat etmedii iin
bir an nce yaamdan ayrlmay diliyordum. Hatam yaantmla
demem gerektii dncesi beni gemile bartryordu.
lm beklemekle adaletli olduumu kabul ediyordum.
Fakat benim yaamm uzatmak ve hapisteki kaderimi ko
laylatrmak merhum Hkmdarn yceliine uygun geldi. Bu
byk bir ltuftu, fakat benim iin eO' ar ceza haline gelmiti.
Yaamla vedalamtm, ama imdi fiziksel aclardan daha ar
gelen manevi aclara katlanmak iin yeniden ona dnmem ge
rekiyordu. Hapis cezam amanszca arlatrlm olsayd byk
yoksunluklara katlanabilir, onu belki daha kolay ekebilirdim.
Fakat son snrna dek yumuatlm mahkumiyet, ki d
ncelerime geni zgrlk sunuyordu, benim iin eziyet oldu.
Sonuna dek koptuuna inandm ve ailemle tekrar grmeme
verilen yce izinle yeniden canlanan aile balan, beni yeniden
yaama balad; katlam kalp ana-baba sevgisinin scak ne
fesine yneldi. nceleri suskunluk saydm souk ilgisizlik,
oktan gzden kan olan ailemin yazgs hakknda ateli bir
14

ilgiye dnyordu, ve benim ruhumda, sakin bir aile ya

anusnn yiten mutluluu hakkndaki znt yannda, bir za
manlar be erkek kardeimin olduklar gibi, baba ocamn da
yana, devletimin yararl ve alkan hizmetisi olma olana,
kendi suumla, geri getirilemez ve anlamsz bir biimde yi
tirmemin, derin, tarifsiz aclarla dolu kederi de uyanyordu.
Rahmetli babamn vasiyetine taban tabana zt davranm olsam
bile onu sevmekten ve onu saymaktan asla geri durmamtm;
bana annemin aktard onun son duas, piman, oktan yu
muam ve uzlamaya hazr bir kalbi hedef alyordu.
HK MDAR! Yalnzlk en ar cezadr; umut olmad
takdirde lmden daha fenadr, bu canl bir vcutta lmdr;
tm bedensel, ahlaksal ve ruhsal glerin bilinli, yava yava ve
hergn duyulan tahribi; her gn nasl yalanld, yavalanld
ve hantallald hissedilir ve her gn yz kere lm kurtarc
olarak arlr. Fakat bu korkun yalnzlk, en azndan kukusuz
ve byk bir yarar ieriyor: insan tek bana gerekle yzyze
getiriyor ve kendisiyle babaa brakyor. -Dnya grlts iin
de, olaylarn sarholuunda kendini beenmiliin yalanc im
gesi kolayca braklyor;- fakat hapisliin mecburi' ataletinde, s
rekli bir yalnzln mezar sessizliinde uzun sre aldanlamaz.
Eer bir insan bir nebze gereklik duygusuna sahipse, tm ge
mi yaantsn kanlmaz olarak gerek anlamyla, gerek yla gryor, eer bu yaam, benim gemi yaamm gibi abes,
yararsz, zararl idiyse insann kendi cellad oluyor. Kendisiyle
olan bu acmasz diyalog kendisi hakknda ne denli skc olursa,
meydana kard dnceler ne denli ac dolu olursa olsun bir
kez balarsa bir daha kesintiye uraulamaz. Sekiz yllk deneyim
bana bu ac bilgiyi retti.
HK MDAlUM! Gemi yaantma ne ad vereyim?
Kuruntulu ve meyvasz abalarla boa harcanarak cinayette son
buldu. Fakat ben ne bencil, ne de ktydm; ben iyi ve doru
iin scak bir sevgi besliyordum ve kendimi buna adamaya ha
zrdm. Fakat yanl ilkeler, yanl bir tutum ve kabahatli bir
kendini beenmilik beni su ileme gafletine drd; ben bir
kez yanl yola ayak bastktan sonra onu sonuna dek gtrmeyi
grim -e erefim saydm. Bylece, iinden beni yalnz
OLUMSUZ MAJESTELERlNIN gllerin gls ve kur15

tanc elinin karabilecei uuruma yuvarlandm.

Ben bu iyilii hak ediyor muyum? Bunun zerine yalnz tek
birey syleyebilirim: Sekiz yllk mahpusluum sresince, zel
likle son zamanlarda nceden asla olanakl saymadm aclara
katlandm. Beni dnya nimetlerinin yitirilmesi zmyordu, ter
sine kendimi bir hi olarak grdmn bilinci, yaantmda
yalnz su eylemleri meydana getiriim, ve aileme yarar ge
tirmeyi bir kez bile anlamaym, ona.kar kendim gibi aciz bir
ayaklanma karmak istediim byk vatanma ynelik sus
kunluum, bana ac veriyordu. Sonunda yle oldu ki, bizzat
imparatorluk ltfu, bizzat benim hibir suretle hak etmediim
akrabalarmn sevgisi ve ince bakmlar benim iin yeni bir. ac
kaY.na oldu: Annelerine duyduklar sevgi yoluyla S!ZE, H
KUMDARA, Rusya'ya hizmet edebileceklerini ispat eden kar
delerimi kskanyorum. Fakat o zamanlar arn ars zerine
tm Rusya birleik dmanlara kar ayaa kalktnda di
erleriyle birlikte benim be kardeim de silahla do
nandklannda, yaamlarn yurdun savunulmas urunda har
camak iin, yal annelerini ve kk ocuklarn geride brakp
gittiklerinde, -ara ve Vatana hizmet edebileceim ve etmek
zorunda olduum bir anda beni kltc ve gnlsz bir ata
lete mahkum eden hatalarm, yanlglarm ve sularm la
netlenitim. O zamanlar durumum dayanlmaz olmutu, ke
derim beni mahvediyordu ve yalnz bir tek ey iin yalvaryor
dum: zgrlk ya da lm.
EFEND M: Daha ne diyeyim? Eer yeni yaama ba
layabilseydim onu baka trl yaardm. Fakat ok yazk! Gemi
geri dnmyor. Eer gemii eylemlerle dzeltebilseydim, bana
bir olanak salanmasn rica ederdim: ruhum temizleyici bir h.iz
metin iyiletirici abas nnde irkilmezdi; suumu ter ve kanla
temizleyerek mutlu olurdum. Fakat fizik glerim isteklerimin ve
duygularmn gcne ve tazeliine uzun sredir uymuyorlar.
Hastalk beni batan a a ya yaramaz hale getirdi. Her ne kadar
44 yl beni ihtiyarlatmadysa da hapisliin son yllar tm yaam
gcm tketti, genliimin kalann ve salm ypratt: Ken
dimi yalanm hissediyorum, uzun sre yaayanayacani an
lyorum. Eylemsiz ve yararsz bir yaamn arkasndan ya
knmyonm; iimde artk yalnzca bir tek istek yayor: Son bir
16

kez zgrlk iinde nefes almak, ak gkyzne, taze imenlere

bakmak, babamn evini grmek, mezar nnde eilmek, ken
dimi benim yzmden ac ekmi olan annemin son gnlerine
adamak ve layJkyle lme hazrlanmak istiyorum.
H K MDARJM, SIZ IN nnzde zayf yanlarm itiraf
etmekten utanmyorum, aka itiraf ediyorum ki bir gece ha
piste yalnz bana lmek dncesi beni ok korkutuyor, evet
bu bana lmn verdiinden daha byk bir korku veriyor.
LMSZ MAJESTELE R!, eer olanakl ise en derin ruhum
ve en iten kalbimle bu son, en ar cezadan beni kurtarmanz
rica ediyorum.
Beni bekleyen yarg ne biimde olursa olsun , onun nnde
eiliyorum , her hal ve durumda o adaletli olacak, onu itirazsz
kabul ediyorum ve bu son defada SIZE, EFEND M derin k
ran duygumu SIZIN unutulmaz babanza ve lmsz MA
JESTELERNE kar, bana gsterilen tm iyilikler iin dile ge
tirmeme izin verileceini mit etme cesaretini gsteriyorum .

14 ubat 1857

Yalvaran bir sulu

Michael Bakunin

17

MEI<TUPLAR
Alexander Herzen'e[3]
Irkutsk,

Herzen Arkada!

8 Aralk 1 860

Mektubunu tam "Glocke" (4) eletirisini bitirdjim srada

aldm. Sana, deerli satrlarna baktmda beni saran derin ve
cokun neeyi anlamak fazla bir aba olurdu. Fakat o bende
szlerime inandn umudunu uyandrarak, baka bir adan da
beni cesaretlendirdi. Bu benim sana nc mektubumdur; en
az yirmi sayfa byklndeki ilkini almadn, ikincisini yaklak
hafta nce senin bir tandn ald. lJmarm ki daha nce ol
masa bile en azndan bununla birlikte o sana ulaacaktr. Ta
mamlanmamtr, fakat hemen sonunu gndereceim, sana ula
an bir yol bulmam iyi oldu. Bu mektubun ana konusu senin
bir sredir herhangi bir garip krlkle acmasz ve haksz bir
saldr balattn Murawjew-Arnurski'dir. Bu arada sana n
c kez yineliyorum ki, Rusya' da g ve iktidar sahipleri arasnda
kendimizi hi zorlamadan koulsuz ve szcn tam anlamyla
bizinlilerden sayabileceimiz ve saymak zorunda olduumuz
tek kii Murawjew'dir. Saldrlarnn her tr nedenden yoksun
ve tamamen geree aykr olduklarn da hesaba katmyorum.
Murawjew duygularna, dncelerine, nceki tm ey
lemlerine, abalarna ve salam niyetlerine gre bizimdir. Onu
nasl byle yanl tanyabilirsin, bu gerek bir ayptr! Onun
"Glocke "yi ne denli sevdiini ve onu ele veren her hatann onu
zdn sana nasl bir sempati ve sayg beslediini, biliyor
musun? O sralar tam bizim Philippe Egalite'nin, byk Prens
Konstantin Nikolajewitsch 'in dzmecesi altnda her yandan
gelen kskanlk ve entrikalar srasnda sylenen ve ona kar y18

nelen hak etmedii sulamalar ve

iftiralar

senden iitmenin

ona ne denli ac geldiini biliyor musun?

imdi Sibirya 'dan ayrlyor, grevini brakyor, d i.ilkeye gi
diyor ve mutlaka SEN grmek istiyor. Onu tanyacaksn ve di
yeceksin ki, o her adan kalp, karakter ve enerji ile ilgili her
eyde olgunlam bir insandr. Bize skca baldr, ara
mzdakilerin en iyisi, en gi.ilsdr, onda Rusya'nn gelecei
yatyor. Her ne kadar ona ileri Bakanl sunulmak is
teniyorsa da, o, bir zaman iin grevini brakmaya karar verdi.
Ynetim sistemi radikal olarak deimedike, program kabul
edilriedike, onu almamaya kesin kararldr.
Onun progr;m zet olarak yledir: 1. Arazi dammyla
birlikte kyllerin tam ve koulsuz zgrl. 2. Aleni yar
glama, gerek alt, gerek st dzeyde tm memurlarn ynetsel
sulan bakmndan tabii olacaklar yeminli mahkemen;n y
rrle konmas. 3. En geni tabanda halk eitimi. 4. Halkn
z ynetimi, brokrasinin kaldrlmas, Rusya'nn olanakl olan
byk ademi merkeziyeti. Fakat Petersburg iin anayasa ve par
lamento istemiyor, birlemi Polonya'y amalayarak Slavlar'n
zm bekleyer zgrlkleri asndan ve Avusturya ve Trkiye
ile lm kalm sava asndan demir bir diktatrlk istiyor. Bu,
programn uygulamaya yetenekli olduunu ispatlayan bu ciddi
devlet adamnin programdr. Onu en iyi arkadam olarak ta
ndm iin Mnrawjew'in itenliini savunuyorum. imdi
benim halim nicedir, benim, dostunuzun, Rusya 'daki erefi ve
itibarna en az sizin kadar deer verdiim "Glocke"nin dostu
olan benim halim, Rusya'da, etrafnda bir kaya gibi durmamza
deer biricik insana kar, sizin nasl aldanm ve gzleri ka
mam bir halde yalanlar ve iftiralar yaydnz grmekle,
benim halim nicedir!
imdi Herzen beni dinle, bana inanma ltfnda bulunursan
benim eletirimi "Glocke"dc yaymlama. Onun gibi bir adama
vermen gereken tam bir memnuniyeti Murawjew'e onsuz da ve
rebileceksin, ve zellikle sans retinen ces et sans 'equivoques (ak
ve ekincesiz) onu ynetim nnde pek ele vermemek iin dik
katlice yapabileceksin. Fakat SENN bana tam olarak inan
maman ya da var yarya inanman gerekiyorsa, yle ki kafanda
kuku kalacaksa, bizi balayan ve balam olan ey adna senden

19

eletirimi ksaltmadan yaynlaman istiyorum, ve eer senin iin

kanlmazsa imzamla da yaynlayabilirsin. Dikkat ve tm dier

ekingenliklerin eytana brakld haller vardr. Biliyorum ki ya

ntmn yaynlanmas byk huzursuzluklara yol aabilir. nce
beni birka yl daha Sibirya'da mhlayabilir, sonra Murawjew'i
vaktinden nce hkmetin nnde, hepimizi Petraevski'nin
ahsnda Rus kamuoyu nnde ve en sonunda, byle kaba, byle
tatsz, byle intihar edercesine bir yanlgya den "Glocke" nin
kendisini zor duruma drebilir. Hereye ramen, eer ne kal
bin ne de ruhun Murawjew'in iyice gnln almak iin baka bir
yol gremiyorsa, yaynlaman isterim. Taraflardan birinin bir ey
leminin, her iki taraf iin de kanlmaz olarak irkin, ounlukla
rezil sonular dourduu, ne bir tarafa ne de dierine, bu so
nulardan syrlma hakk tanmad haysiyet meselelerinde byle
yaplr. Satamay yaynladn, imdi de eletiriyi yaynla, ya da al
aka aldatldn, balanmaz bir biimde yanlgya dtn
yksek sesle ortaya koy. Bunu senin adalet duygundan, soylu d
ncenden, esas meseleye olan sadakatinden bekliyorum. Her
zen, geri sen bizim yargcmzsn, unu da anmsa ki biz de
senin yargcnz. Aramzda, ne SENIN ne de bizim yrtp ata
mayacamz '.carlkl sorumluluk dayanmas vardr.
Bu ayrntlar yetsin imdi, genel olarak "Glocke"un durumu
zerine konualm. Her yerde, son zamanlarda etkinliinden
ok ey yitirdii konuuluyor. Bu dn nedenlerinden biri
hi kukusuz yanl haberlerdir. Giriiminin baarsz kalmas
iin, Murawjew ve Dou Sibirva ilikisinde olduu gibi byle
iki, yanl tutum yeterlidir. Muhabirlerin seiminde byk
bir dikkat gzetmek zorundasnz. Deniyor ki imdi Rusya' da
i dyor, fakat buz altnda yeterince pislik var ve pislik ko
kuyor. Tam bir Rus yaants, halis kk Rus entrikalar ve tut-.
kulan, halis yerli kokan bok, hain entrikalar ve acmasz kk
kendini beenmilikler tortusu, hafiflik, kskanlk, kin, be
yinsizlik, cansz kat kalplilik ve iyiliksever martavallar, kiik
davranlar ve grltl szler, imdi tm bunlar yzeyde top
lafyor ve imdiye kadar sizin "Glocke" nizden baka bir zgr
yayn organ mevcut olmad iin, hepsi ona yneliyorlar. Bu
gnlerde liberalizm ve demokratizm maskesi altnda gizlenmek
zor deildir -soylu szleri ve safsatalar kim bilmiyor ki! ok

20

ucuz, ok zararsz ve tehlikesiz oldular ki, tm kelerde hatta

Sibirya'da uygun olan ve olmayan zamanlarda da iitiliyorlar.

Bu durum, insan onlar kullanmaya utandryor. Hkmet li

beralizmi, hkmet demokratizmi, yalnz szckler, szckler

ve gene szckler, ama bunlarn arkasnda insana fena gelen ir

kin kk gereklik sakl duruyor. Rusya'da szckler bana kus
turucu etki yapyor, -ne denli etkin ve gl olurlarsa bana o
denli kt geliyorlar. Yalnz sznn eyleme dneceine
inandran kimselere inanmak gerekir; dierlerine gelince onlara
aadaki gibi davranmak isterim; Birisi szc ne denli gzel
ilerse, ben ona daraacn o denli yksek hazrlarm. Mu habirlerinizin ou onlarn yksek duygulu martavallarnn ken
dilerini ykml kld bu soylu eyleme yetenekli ve hazr m
drlar? Fakat siz onlar dinliyorsunuz, siz ar, hemen hemen
yaplamaz bir grev yklendiniz: Rusya'da faaliyet gsteren ill
sanlar Londra'dan yarglyorsunuz. Nikola zamanndan kalan
kk Michel, Orlow, Sakrewski, Panin vb. vb. sizce bilinen in
sanlar szkonusu olduu srece bu sizin iin kolayd, fakat
imdi arenada sizce ok az bilinen ya da bilinmeyen insanlar g
rnyor. Ve siz onlar hakknda size Rusya'dan bildirilen ger
eklere dayanarak yorum yap;.caksnz. Bunun doruluunu
size kim garanti ediyor? Rusya da lkeyi tanyan, vicdanlar ve
insaflar, kendinizinki kadar g:.venilir, size yollanan bilgileri s
nayacak ve dorulayacak, pratik yetenek ve zeka ile dolu birka
insannzn olmas gerekmez ;ni? Aksi taktirde hep aldanrsnz
ve Rusya'daki tm etkinliinizi yitirirsiniz. Yazan arkadalar
arasnda, hatta eskiden sahip olduumuz evreden kalanlar ara
snda byle insanlar bulmak kofay deildir. ou donmu ve
fel olmutur ve ller arasndaki ller gibi yaayp gevezelik
ediyorlar.
imdi, Rus zel yaants gibi, resmi yaants da acayip bir
gsteri sergiliyor! O. l:Yir glgler lkesidir. inde canl in
sanlarn aslnda yaamayan karikatrleri dolayor, konuuyor,
grnte dnyor, deviniyodar. Tm tutkularn retoriine
sahipler, fakat bir tek tutkular, gereklikleri, genel olarak be
lirgip bir karakterleri yok, edebiyat, yazarlk ve bo .laflar var,
fakat bir damlack yaam ve eylem yok -hibir ye gerek bir
ilgi duymuyorlar. Tm bu konumalarn bir eyleme varmayaca-

21

 nceden bilinirse onlarla nasl konuulur? Edebiyat ki imdi

onlarn esas iidir, kendini sudaki balk gi bi hissediyor. Gklere
kardklar Panayew'ler, ve sahte kardelik tutkuyla bo g
ste arpyor ve o gsten, iinde, yrek olmad iin tiz bir
ses geliyor. Kafalarda, hazr kategori ve szcklerle cilalanm
frtnalar kopuyor, ne var ki yaayan, yaratc bir beyin yok; kol
larda g yok, damarlarda kan dolamyor; yalnzca glge var,
geveze, tm tn eden glge, yle ki onlarn arasnda insann ken
disi de glge oluyor. imdi onlar Stankjewitsch'ten, Be
linski 'den, Granowski 'den ve sizin eserlerinizden topladklar az
bir kapitalle esnaflk yapyorlar. Uyuyorlar, ellerini sallayarak
yksek sesle d gryorlar ve ancak bu szi.imona ciddi a
hslarn tek gerek tutkular olan kiilikleri, gururlan tehlikede
ise gzlerini geree ayorlar, -Rus toplumunun dier kat
manlarnda olduu gibi, burada da, cep doldurma tutkusu
hkm sryor. Glgeden mucize bekleyebilir miyiz? Rusya
ancak zekann, tutkunun ve bilincin mucizesiyle kurtulabilir.
Ben edebiyatta tannm adlardan hibir ey beklemiyorum,
ama halkn gizli gcne inanyorum , orta tabakaya inanyorum,
tccar snfna deil, -hatta o soylulardan daha molozdur- ter
sine yaayan, resmen tannmayan orta tabakaya, srekli olarak
zgr braklanlardan, kommi'lerden, kk burjuvalardan,
papaz oullarndan meydana gelen orta tabakaya inanyorum,
onlarda hala Rus keskin zekas, Rus atlgan giriim ruhu vardr;
bizzat soyluluun birok eyi barndrdna da inanyorum . []
Rus devrimi korkun olacak, buna karn gelmesi zorunlu
olarak istenebilir, nk bir tek ve yalnz o bizi perian eden
uyuukluktan uyand111 p gerek tutkulara ve gerek ilgilere ge
tirmek gcne sahiptir. O belki canl insanlar meydana
karacak, imdi bilinen insanlarn ounluu ancak giyotine la
yktr. Bu benim kanmdr. Evet, hatta soruyorum, iimizden

* Bu szcklerle meknl:mn ilk sayfas bitiyor, bunun arkasndan 2 ik

mmaralandrlm olan, baka bir ebattaki ikinci sayfa geliyor; bu

savfann ba, ilk s ayfan n sonuyla kelimesi kelimesine ayn

olduundan, bu baLng braklabilir. (Almanca)'a evirenin

ikinci

notu.)

22

ou yakasn bu uyuukluktan kurtarabildi mi? Faaliyet, in

sanlan yorup bitiriyor. Fakat gndelik Rus tatszl onlar hir
palayp eziyor. Turgenjew, Kawelin, Korsch, yaayan insanlar
m? Sizin teki dost ve tandklarnz bilmivorum,
fakat so
.
ruyorum, onlarda hala yaam var m? Bu bahar bana Rusya 'ya
gitme izni verilecei syleniyor, orada insan arayacam. Beni
esas bu ilgilendiriyor. Burada ben Murawjew 'den baka bir kii
daha tandm, gen General Nikolai Pawlowitsch Ignatiew, Pe
tersburg genel valisinin olu, ve eer yanlmyorsam Herzen
senin bir tandn. O imdi mucize yarato in' den geri d
nyor: ngiliz ve Fransz elilerinin, Lord Elgin ve Baron Gross
ve onlarn ordularnn gz nnde parlak bir biimde ba rol
oynamay ve Rusya 'ya Franszlar'in ve lngilizler'in elde ede
bilecei yararlara gre esiz byk yararlar elde etmeyi ba
armtr. Onun yapu szlemeyi gazetelerden okuyacaksnz,
fakat okuyup renemeyeceiniz ey ngiliz zellikle Fransz
ordusunun in'deki rnei olmayan barbarldr. Birincisi o
unlukla hrszl!kla yetiniyor ve esasen Sipahilerden[5] olu
uyor, ama sonuncusu, gerek Franszlar kadnlarn rzna ge
iyor ve bu yzden onlar bouyor veya ldryorlar ve
bacakl.rn kesiyorlar. Bundan da Rus keskin zekas ve Rus di
siplini yararlanyor: Ignatiew 19 Kazak'n banda in ' in kur
tarcs olarak meydana kyor ve imdi biz sakin okyanusta aya
mz salam basyoruz. Biz yine Ignatiew'e dnelim. Yaklak
olarak otuz yanda gen bir adamdr, ok sempatiktir ve ken
disinin syledii szlere, belirttii duygulara ve tm varlna
gre kararl, enerjik ve son kertede yeteneklidir. Hrsldr, fakat
soylu, Rusya iin demokratik reformlar ve darya kar Slav po
litikas isteyen bir yurtsever, ksacas kk farklarla ayn Mu
rawjew gi b id ir, birleiyorlar ve birlikte davranacaklar. Srekli
ilikilere girilmesi sizin iin yararlar getirecek olan yan dala r
vardr . Atp tutmuyorlar, az yazyorlar, buna karlk ok bi
liyorlar ve Rusya'da nadir rastlanan bir bi i mde ok alyorlar.
Dostum, sana kendimden daha neler yazaym?
Marigny caddesindeki son ayrlmzdan beri size, faits ve

gestes'imin[*]
*

ayrntl raporunu yollamay dnyorum. Fakat

ve Evlenler
23

imdilik u anki yaantm hakknda birka sz sylemek is

tiyorum: nce Dresten'de, sonra Knigstein'de olmak zere,
Saksonya'da bir yl, yaklak olarak bir yl da Prag'da, hemen
hemen be ay Olmtz'de, hep prangal olarak, hatta Olmtz'de
duvara balanm olarak kaldktan sonra, Rusya'ya gnderildim.
Almanya'da ve Avustuya'da sorgulara verdiim yantlar ok k
sayd: "Benim ilkelerimi biliyorsunuz ben onlar saklamadm ve
onlar aka dile getirdim; demokratiklemi bir Almanya'nn
birliini, Slavlar'n kurtuluunu, yapay olarak birletirilmi
btr imparatorluklarn dalmasn, hepsinden nce Avusturya
mparatorluu'nun yklmasn istiyorum. Elimde silahla ya
kalandm, beni yarglamak iin yeterl.i delillere sahipsiniz. Artk
hibir soruya yant vermeyeceim."
18 5 1
Mays'nda Rusya 'ya Alexejewsche Ravelin'deki
Peter Pauls Kalesi'ne gtrldm. Orada yl geirdim. Va
rmdan iki ay sonra imparator adna Kont Orlow bana geldi:
"imparator beni size yollad ve unu sylemekle grevlendirdi:
'Ona syle, bana ilahi bir oulun ilahi babasna yazd gibi
yazsn!' yazmak istiyor musunuz?" Biraz dndm ve tarttm
ki, ben juri nnde, aleni yarglamada rolme sonuna dek sadk
kalmak zorundaym; fakat drt duvar arasnda, utanmadan iin
biimini yumuatabiiirin, bunun iin bir aylk sre rica ettim,
bur:u elde ettim ve sonra iir ve gereklik biiminde bir tr iti
raf kaleme aldm. Ayrca eylemlerim zaten yle aktlar ki hi
bir ey saklamaya gerek duymadm.
imparatora onun kibirsiz ilgisine yakan deyimlerle teekkr
ettikten sonra ekledim: "Majesteleri, itiraflarm rapor etmemi
istiyorsunuz, iyi, size yazacam, fakat biliyorsunuz ki hi kimse
bir itirafta, yabanc sular iin ceza demez. Gemim battktan
sonra bana bir hazine kald, eref ve bilin ki bana itimat etmi
olan hi kimseyi ele vermeyeceim ve bu yzden hi kimsenin
adn kullanmayacam." Bunun zerine ona yurtdndaki tm
yaamm quel ques exeptions pres [ * ] duygularm, izlenimlerim
ve tm planlarmla birlikte betimledim, burada onun i ve d
politikasyla ilgili hibir ey yer almad.
ncelikle umutsuz durumumun bilincinde olarak ve sonra
* Azck istisnayla.

24

Nik_?lai 'n enerjik karakterini gznnde bulundurarak yaz

dm mektubum son derece kararl ve soukkanlyd ve bu
yzden onun houna gitti. Ve ben gerekten ona baz eyler
iin teekkr borlu isem, bu da, yazm aldktan sonra bana
hibir soru sormam oldqu iindir.
Peter-Paulus Kalesi 'nde yl geirdikten sonra 1854 sa
va balangcnda yeniden yl oturduum Schlsselburg ' a
getirildim . Az hastalna tutuldum ve tm dilerim d
kld. mr boyu hapis olmak, yaam amasz, mitsiz ve il
gisiz bir bi imde srklemek zorunda kalmak korkuntur.
Her gn unu sylemek zorunda kalmak korkuntur: "B ugn
daha aptallatm, yarn daha da aptallaacam." Haftalarca
gitmeyen ve ayda en ;tz iki kez yinelenen korkun di ars
yznden ne gece ne gndz uyuyabiliyordum, okusam da, i
yapsam da, hatti uykli srasnda kalpteki ve cierdeki rahatsz
edici ac duygusu ve u sentiment fixe [ *] altnda mah
voluyordum: Ben bir kleyim, lym, kadavraym . Ama ce
saretimi yitirmedim , eer bende din duygusu kal m olsayd, o
bu kale i inde bsbtn yok olurdu. Yalnz bir ey istedi m :
uyamadan ve degimeden kalmak, eilmeyeyirn, al
almayaym ki, herhangi bir aldatc dte teselli aramayaym;
yalnz bir ey istedim , sonuna dein ayaklanmann kutsal duy
gusunu smsk korumak.
Nikolai ld ve tenim umutlarm canland, ta giyme. treni
ve onunla birlikte af geliyor, fakat Alexander Nikolajewitsch
nne konan listeden benim adm kendi eliyle siliyor ve bun
dan bir ay sonra anam ondan yalvararak benim affm istediini
zaman yle diyor: " Sachez Madame, que tant que votre fils
vivra, il ne pourra .famais 'etre libre. '1**] Bunun zerine gelip
benimle gren kardeim Alexej 'le bir ay daha sabretmek
zere anlatm, o zamana dein ben zgr olamadm taktirde
bana zehir ulatrma grevini stlendi. Fakat ay bitti -bana kale
hapsi ile Sibarya'ya srgnden birini seebileceim bildirildi.

* Sabit duygu.

**

"unu biliniz ki Madam, olunuz yaad mddete asla zgr

olamayacak."

25

Elbette ki ikincisini setim. Bunu imparatordan koparabilmek

benimkilere az bir abaya mal olmamt. O birok bavuruyu
bir kei inadyla geri evirmiti, bir keresinde elinde benim
mektubu olduu halde (anlaldna gre 1851 ylnda Ni
kolai'a yazm olduum mektup) Prns Gortschakow'a (d i
leri bakan) gelerek: "Mais je ne vois pas le Moinare repentir
dans cette lettre " [ * ] demiti. Sonunda 1857 Mart'nda Schs
selburg'dan ktm ve nc blmde bir hafta ve ok yksek
bir izinle benimkilerin yannda kyde yirmidrt saat geirdim,
ve Nisanda Tomsk'a gtrldm. Orada yaklak iki yl ge
irdim. Aile reisleri altn madeninde alan Xaveri Was
silijewitsch, Kwiatkowski olan sevimli bir Polonya ailesini ta
ndm. Kentten bir kilometre uzakta bir iftlikte ya da
Sibirya'da sylendii gibi 'Saimka' Astangowo'da kck bir
evde sessiz ve babadan kalma biimde yayorlard. Ben her gn
onlara gitmeye baladm ve her iki kzlarna Franszca ve baka
bir dil retmeyi nerdim, hanmmla arkada oldum ve onun
derin gvenini kazandm, ona tutkuyla ak oldum, o da beni
sevdi ve onunla evlendim, halen iki yllk evliyim ve tam .n
lamyla mutluyum.
Kendin iin deil, tersine baka biri iin yaamak <;ok
zevkli, zellikle eer bu bir bakas sevgili bir kadn ise
kendimi iyice ona verdim, fakat o da kalbi ve zekasyla benim
tm abalarm paylayor. O bir Polonya'ldr, ama d
ncelerinde katolik deildir, bu yzden Polonya mil
liyetilii tamaz ve bir Slav vatanseveridir. Bat Sibirya genel
valisi, Hasford, benim bilgim olmadan Sibirya'dan kur
tuluumun ilk adm olan sivil hizmete geme hakkndaki
yksek izni kard, fakat ben bundan yararlanmaya karar ve
remiyordum, nk rozeti takar takmaz arlm ve i
tenliimi kaybedebileceimi dnyordum; Dou Sibirya 'ya
yerletirilmen izni iin uratm ve bunu zorlukla elde ettim.
Tomsk'a gelerek beni ziyaret eden ve bana olan saygsn her
kesin nnde dile getiren Murawjew'in bana olan sem
patisinden korkuluyor. Ona uzun sre izin vermek is-

* Bu mcknprn en uf:.1k bir pimanlk bile grm'onm.

26

temedi ler ama sonunda verdiler. 1 859 Mart 'nda lrkutsk 'a ta
ndm ve o zamanlar yeni kurulmu olan Amur irketi ' n i n
hizmetine girdim; bunu izleyen yazda tm Transbaykal ' do
latm ve 1860 balarnda irketten ayrld m, nk bundan
doru birey kmayacan a inanmt m . imdi Benar' daki
altn madeninde bir yer aryorum, benim imdiye dein olan
abalarma baar tac ksmet olmad, fakat ben kardelerimin
yardm olmadan yaamak istiyorum . Onlar zengin deildir,
stelik Petersburg ' ta kyl sorununun zmlenmesini bek
lemeden kyllere toprak vererek pratikte onlar z
grlklerine kavuturdular ve b tn ileri gndelikilerle hal
lettiler, bu da byk harcamalar gerektirir. Onlar gibi ben de
burada olduka snrl olanaklarla yayorum, ama umuyorum
ki bu durum hemen dzelecektir. Rusya 'ya gitmenin za
mandr. i mdiye dein Murawjew'in benim i i n geriye
dnme hakk alma abalar sonusuz kalmt. Timaschew ve
Dolgoruki Sibirya ih barlarna dayanarak beni tehlikeli ve us
lanmaz bir adam sayyorlar. br yandan Murawj e w beni bu
bahar kurtarmay baaracana inanyor.
imdi baarya ok inanyorum ve Rusya 'ya gitmek benim
iin gerek bir zorunluluk oldu . Ben sakin yaamak iin do
madm, isteim dnda uzun yllar dinlendim, imdi ie ko
yulmann zamandr. Si bi111a ' daki almalarm Polonya ' llar ara
snda propaganda yapmakla snrl kald, bu olduka baarl bir
propagandayd . Onlar arasndaki akll ve nemlilerin Po
lonyallar iin yaamlarn Ruslar 'nkinden ayrmann olanaksz
olduuna ve de onlar iin Rusya ile anlamann gerekli ol
duuna i nandrmay baarabilmitim. Murawjew'i de im
paratorlua ademi merkeziyet gerektiine ve bir Slav fe
derasyonu politikasnn akll ve kutsal bir i olduuna
inandrabildim. imdi, eskileriyle yeniden tanmak ve yenilerini
bulmak amacyla insanlar aramak iin, bizzat Rusya ' y daha ya
kndan tanm a k iin ve onlardan ne beklenebileceini ve ne
beklenemeyeceini nceden anlamak iin, Rusya ' ya gitmeliyim.
E e r i teki kyl soru nu n u n ca n la ndrd hareket, b u n u n gibi
dtan grnte Napolyon ' ca, ta kat gerekte bsbtn sn
meyen devrimce meydana getiri len ve aleti Napolyon olan ha
reket, diyoru m ki, b tn bunlar birlikte Rusya 'y sarsmazsa ok
27

acaip olurdu. Bunun iin bir olanak bulunduu srece umut

besleyeceiz. - o zamana dein Allahasmarladk, dostlar.
Hrmetlerimle.

M. Bakunin

Aadaki mektuba arkadam Reichel ' e verilmek zere bir

mektup ve portremi ekliyorum.
Kukusuz bana yant vermek isteyeceksiniz. Bu durumda
sizden mektuplarnz gvenceli yolcularla Petersburg'a yol
lamanz rica ediyorum ya da Nikolai Pawlowitsch Ignatiews
aclna, ya da. . . .

28

Alexander Herzen'e f61

22 Haziran 1867

Ischia aLago. Villa Arbusta.

S evgili Herzen !
Sserno-Ssolowjewitsch 'in brorn bekledim durdum, ama
bouna! Fakat sana sylemeliyim ki mektubun ben korkuttu.
Sserno-Ssolowjewitsch[7] asndan deil, tersine senin y
znden. Senin kukularn ihtiyarca eylere yoruyorum . Ben
Sserno-Ssolowjewitsch'in sana kar irkin bir hakaret yazs ya
ymladm ve senin ona kar kzgnlnn hakl olduuna
inanmaya iazrm. Ama sen yalnz ona ve mltecilere Ce
nevre 'Ji yatlarna svmyorsun, Pogodin 'lerin, Katkow'Jann,
Aksakow'la-nn ve Turgenyev'lerin -sanki bunlar bizim iin delil
olabilirlermi gibi- onlar iaret ettiklerini syleyerek ve stelik
serseriliklerinin, hkmetin nlemlerini hakl kardklar n ! ek
leyerek, yeni kuaa kar korkun bir lanet savuruyorsun. Peki
kim bunlar? Kukusuz yalnzca, saylar hkmetin onlara kar
ciddi nlemler almayaca kadar mikroskobik olan Cenevre 'li
m lteciler deiller, ayn zamanda zhrevi hastalkl gen kar
deler diye lekelediin ve daha gen ve daha becerikli kuak
bekleyii iinde iz brakmayacak bir lme mahkum edilmi
olan tm bir gen kuaktr.
Hayr Herzen, imdiki gen kuamzn eksiklii ne olursa
olsun, onlar Katkow'lardan ve Pogodin 'lerden daha stn de
erdedirler. Senin Aksakow ve Turgenjew'lerine gre daha yk
sektirler ki bu takn ihtiyarlarn yorumlan onlara yalnz eref
verir, -Dnyada ynetimin doal ve zorunlu olan iren do
asndan bala hibir ey onun bu zavall nlemlerini savunamaz.
29

Be, on yl nce anlay kt ve yar resmi ve rmcekli resmi

pratik bak asna sahip insanlarn ne diyeceklerine al
drmadan, ileriye soukkanl baktn ve dierlerini ynettiin
sralarda kendini isteklerinin iyice yakn duran }'ar uy
gulannn kuruntulu umuduna kaptrmadn zaman; aslnda
gereklemelerin aldatc ve yalanc parlaklnn gzlerini ka
matrmasna izin vermeden byle korkun, yalln meydana
karan kendin iin korkun szleri sylemezdin. O zamanlar
gcn biliyordun, fakat g ycedir ve teden beri kendine
kar yle bir gveni vardr ki , dmanlarna kar da adaletli
olabilir. Fakat senin son mektubun bir kzgn yalnn ada
letsizliiyle doludur. Turgenjew'le aranda bir Campo Formio
olduunu yazyorsun. Biraz dur, Herzen ! ve dn, Campo
Formio N polyon alfabesinin ilk harfiydi ve son harfi Waterloo
ve Sankt Helena 'yd . Turgepjew senin gen kuakla olan e
kimenin kokusunu ald iin incelikle sana ynelmeye kal
kmaz myd; ne ki senin gen kuakla arann almas onu so
mna dek hasta, tatsz ve gsz yapt. Ayn nedenler ayn
sonulan meydana getirecei iin senin ve kendisinin ayn or
tamda duracanz gerekten dnm olmaz m?
Teker teker ele alrsak gen kuak i inde bol miktarda ho
olmayan, dzensiz, hatta kirli yaniar bulunabilir. Ayrca ok
doal bir grn vardr: eski cinsel, patriarkal ve snfsal ge
leneklere dayal moral, kesin olarak yok edilmitir. Yenisi uzun
sre salanamamtr, fakat nceden kestiriliyor. Ve yalnz te
melden gelen bir toplumsal dnm onu gerekletirebilir. Ne
denli akll ve gl de olsa bu ii yapmaya tekilin gc yetmez.
Bu yzden yeni bir moral da yoktur. Yeni kuak onu aramaya
kt, fakat henz bulamad . Ikircikler, ztlklar, irkinlikler ve
az olmayan kirli skandallar bu yzden var ol uyor. 1793 yl d
neminde de bu byleydi , ahlak o zaman giyotin temizledi ve
henz olgunlamam meyvenin rmesini nledi .
Bu ok can skcdr, insann gcne gidiyor ve kzdryor,
fakat bu doal ve kanlmazdr. Tm bunlar, senin anlarnda
ok tutarl olarak betimlediin ve meydana kardn bu ml
teci hastal dolaysyla bizim deneyimsiz, zavall, gen Rus
mltecileri arasnda katmerleiyor. Fakat tm bunlar gen ku
amzn ciddi ve yksek niteliklerine glge drmemelidir.
30

Onlarda yapay elde edilen ve yalnz hafzadan kan ey bu

lunmuyor, tersine, eitlik, i, adalet, zgrlk ve akl iin gerek
tutku yayor. Bu tutkuyla dolu olarak onlardan dzinelercesi
lme, yzlercesi Sibirya 'ya gitti. Her yerde ve her zaman ol
duu gibi onlar arasnda da bo gsteiciler, tatl martavalclar ol
duu gibi kahramanlar da vardr, atafatsz, ya da kendisine if
tira eden atafatl, alm satarak arla den kahramanlar.
Hayr, Herzen, sen ne sylersen syle, yeni yaamn ve gerein
bu bymemi, bilinsiz ve ok kez olduka rahatsz ncleri
senin ciddi cesetlerinden bin kez, yz bin kez daha stndrler.
imdi bunlar brakalm ve biraz da baka eylerden ko
nualm. Benim eli Fanelli 'ye yazd.Jm mektubun kopyasn
Mroczkowski 'den aldn m? Bundan anlayacaksn ki Napoli Va
lisi Marquis Gualterio Floransa'da benim sahte talyan bank
notu yapmaya uraum si)ylencesini yaymaya alyor. Su
samazdm ve ellerimi kavuturup oturamazdm; tm kurallara
gre ve klasik tedbirlerle, ama sulunun cezalanmas iin kesin
niyetle ie koyuldum. Liniaco bana yazl bir delil vermeyi yad
sd takdirde ona kar bir dava aacam, ya da onu koullara
gre hinlik yapp, delloya ;:orlayacam. Ama o bana delili ve
rirse Gualterio 'ya kar ie koyulacam. Bekleyeli.m ve grelim;
birey kesindi r: Kolay koby kurtulamayacaklar. Belki de !tal
ya 'y terketmek zorunda kalacam. Bu esasen Gualterio'ya
bal deildir, tersine Narolyon ' un bizim Saschenka 11.yi[ * J al
datmay ve tuzaa drmeyi ve Schuwalow'u satn almay ba
arp baaramamasyla ilgilidir.
Sen Schuwalow 'u ok isabetli olarak iV. Peter diye isim
lendirdin, olanakld.Jr ki bu imparatoru artacak ve kesin olarak
Schuwalow'la arasn aacaktr. Eer A.N. [ * * J, Glocke 'yi oku
madysa sarayda Schuwalow'un, imparatora senin makaleni
okuyacak ya da gsterecee kimi kayrclar bulunacaktr.
Bir Fransz-Rus ani-amasnn var olduuna pek inan
myorum, o Rusya ile :?rusya arasnda bir blnme olurdu;
ayet durum byle ise, kukusuz bir !rafya-Rusya anlamas da

* Alexander II. ( Dragonanow ) .

* * Alexander II. Nikolajewitsch ( Dragonaow).
31

vardr, yleyse hemen ltalya'dan ayrlmak zorunda kalacam,

nk burada anayasal zgrlk maskesi altnda polis key
filiinin alkanl gittike yerleiyor.
" Glocke " nin 15 Haziran 'dan sonra aln ay kmayabileceini
bana sylediin iin, sana yazy yollamadm. Sevinle g
ryorum ki 1 Temmuz saysnn yaynlandn bildiriyorsunuz,
bylece yaynn kesilmemesine de mi karar verdiniz? Eer byle
ise, bana yaz ki, derhal benim ilk makalemi ve bunun arkasndan
gelecek her say iin bir dizi dierlerini gndereyim.
" Mazurka " nda birok ey tutarl ve doru betinlenmi, ama
burada tvbe etmi bir devrimcinin, tutarl bir sosyalist iin uz
lalmas mmkn olmayan ki lerle yan yarya anlamaya hazr
olduu havas sezilmektedir. Oyle grlyor ki sen yalnz sla
vofil partinin insanlarn esirgiyor ve onlar glendiriyor de
ilsin, ayn zamanda Katkcw'la insanca konumaya balyorsun,
sanki birisi tam satlk serserilerden deilmi, dieri ryen bir

ceset deilmi gibi. Sanki onlarla ahenk iinde konumann ve

almann senin iin olanakl olan dakikay sezdiin ve bek
lediin sanlyor. Prens Tscherkaski'nin Polonya hakkndaki
kirli, basit, utanmaz konumas alayc bir glmeden fazlasn ha
ketti. O damgalanmay hak etti. Bundan glp geilemeyecek,
0
tersine sk bir yarglama gerektirecek kadar fazla siyonizm ve
toplumsal-ahlaki bozukluk yanklanyor. lyi olan ise bu yceler
ycesinin yolculuunun tasviridir. Hametmap'larn, Paris'teki
cesur fra darbeleriyle karlanran, Klk Saray'daki arlk
yaantsnn tasviri bir chef d'oeuvre ( . . ] dir. Cyrill ve Met
hodius ' un olu Pogodin ve "bal Mabille bahcesindeki Cancan
dans oynayan kadnlar " arasnda Philaret bana, akll ve canl
glleri, Rusya zerinde yle gl ve hayrl etkiler yapan
gen Herzen ' i anmsatt. Yalanma Herzen ! eer yalanrsan
'
bundan ne kar. J . J. Rousseau gibi doktinci olma, tersine
bizim gl Voltaire'imiz olarak kal. Senin gerekliin burada
yatyor ve sen bunun iin glsn. Yalanma Herzen ve gen-

* Burada Alexander 1 1. n i n Paris ul uslararas sergisini ziyareti ama

lanyor.

* -

stata bir yapt.

32

!ere svme. Eer onlar glnse alay et, eer kusurlu iseler ce
zalandr ve azarla, fakat onlarn iten etkinlikleri ve abalan
nnde, onlarn eylemleri ve zverileri nnde sayg dolll ola
rak eil.
Ogarjow ' u benim adma dosta kucakla.
Senin M. Baktnin 'in
Czerneckis'in dosta yardma hazr oluundan yaknda ya
rarlanacam .

P.S.: Senin berezowski'yi neden fanatik dve nitelediini so

ruyor, "O temizdir, nk o birfanatiktir" -ne acaip ve sana ya
kmayan bir lelime oyunu ve fanatik ne demelztir. Bir deli, belki
de bir lgn. Kardefim, bu en yksek kertede bir hakszlktr.
Olayn []yce tirihselfelsefi yorumu dnda baka yaam, baka
hukuk, baka tutku yokmu gibi. Berezowski bir alcdr. Po
lonya :nn ve Polanyallar'n sabrla katlandklar tm sular,
tm acla ve kanl hakaretlerin yetkili alcs. Senin bunu an
lamaman otankl mdr? Byle fke patlamalar olmasayd; in
san/t;rdan mit kesilebilirdi.

Alcxander I I .ve yaplan suikast.

33

Ogarjow'a

2 Ekim 1 869

Locarno

Evet, arkada Aa[8], ksaca cennete yerletim. Dnsene,

Cenevre ' nin kuru, yavan atmosferinden sonra, btn o ho s
caklyla, gzelliiyle ve ilkel ocuksu-sevimli sadeliiyle talya.
Sana, cesur yal Quadrio'ya yazdn mektup iin, Zamferici'ye
de Speafico'ya yazd mektup iin teekkr ederim. Her ikisi
de . beni ok dosta karlad. htiyarla birazck tartnm, ok
rahat bir biimde nazik liberto ve socialfamo sorununa de
rinlemesine dalmadan. O hala gl ve salkl ve yorulmadan
ve dinlenmeden alyor. kii bir araya geldik ve karar ver
dik ki Locarno'ya yerlemek benim iin daha iyi olacaknr. Son
raki bir gn buraya geldim ve bana onlar tarafndan salk verilen
iyi insanlar yardmyla bir konut ve bir a kadn buldum. Ev
gnee bakan tarafta drt harika odadan oluuyor. Mo
bilyaldr, yatak, amar, mutfak eyasyla, bahede duran
mkemmel bir mutf..kla:, Lage Maggiere'ye doru olaanst
gzel manzarasyla, hepsi aylk 55 franka; hizmeti kzla a
iini yapan kadn yiyecek ve yatacak.la birlikte 1 5 frank alyor.
Burada herey Cenevre 'ye gre yar yarya ucuz grnyor ve
yle rahat, yle serbest, yle sade ve yle gzel ki . Ksaca sade
bir cennet. Geri burada burjuvazinin. anlad anlamda bir ce
miyet yoktur. Fakat bizim anladmz anlamda en esizi vardr.
Burada bir arkadam var- sezinliyorum- Angelo Bettoli bir Ar
majuolo yani demirci denenni, Mazzini katnda ok sevilen
Mazzinist, beni bir karde gibi kabul etti ve le yemeine g
trd. Mutfak Iralyan mutfa, aile talyan, 1!erey neeli; sade
34

ve ymser. Gryorsun ki ben burada dpedz parmak sr

tacak bir durumda bulunuyonm ve yalnz bireyden kor
kuyorum; havann ve yaantnn yumuakl bende sosyalist
acmaszln sertliini azaltacak ve yumuatacak . Sahiden bur
juvaziye bile kzlamyor, henz ok sadedirler, halkn d
ncelerini blerek, onunla yan yana yayorlar ve ok ma
sumdurlar. Ogarjow, eer hereyi salasan ve dzenlesen ve
buraya bir salto Mortale yapsan nasl olur. Burada her trl
politik eylem iin (yalnz uluslararas iin deil) ve besbelli Rus
propagandas iin tam bir zgrlk var. Burada herey hayret
edilecek kadar ucuz. Hava salkl. Posta Avrupa 'dan gnde iki
kez, Italya'dan drt kez geliyor. Basmevi Lugano'ya ya da bu
raya, Lucarno'ya tanamaz m? Sen burada yeniden doardn.
Yalnz Heinrich ve Tus[9] ayakba olurlar, fakat Heinrich
kendi bann aresine bakabilir, sonuncusu iin ise buradaki
okul Cenevre 'dekinden daha kt deil. Dn tan, fakat
rn:un srmesin, karar ver ve gel. Herzen ' le iler baka trldr.
Ona ve ailesine insan, ok insan ve dnya grlts gerekiyor.
Bunlarn ortasnda deil, ama yanibanda yaamay seviyor. Sen
burada tamamen mutlu olurdun, Herzen de skntsn gi
dermek iin buraya gelirdi . Arnk Allahasmarladk, yataa gir
menin zamandr.
Adresim: Suis.re, Canton de Tessin, Locarno alt'egregio, Sig
nore Angelo Bettoli, Armajuolo, per la Signora Stefania.
Senden ve senin araclnla eitli mektuplar bekliyorum.
Apropos, arkadam ol sende, imdi okumadn ve herhalde
okumayacan Auguste Comte 'nin Systeme'i var. Eer byle ise
onu bana gnder ki, ben onu inceleyebileyim. Sana 13.zm olur
olmaz bana haber verirsen, onu derhal geri gnderirim .

Senin M. B.

lm taklas, perande; burada kapa atmak an

lamnda kullanlm. D.N.

Salto Mwtale:

35

Alexander Herzen'el 10 1
28 Ekim 1869
Cenevre
..

br

gn Lugano 'ya gideceim. Mektubunu aldm ve

dikkatle okudum.
Birincisi, Marx hakknda, tm dierleri kadar Mark'n bize
kar kusurlu olduunu, bize yneltilen tm nefretlerin ya
ratcs ve iiricisi olduunu senin kadar iyi biliyorum. fll) Ben
or:u niin mi vdm? Iki nedenle Herzen. Birincisi adalettir.
Eer hepimiz onun bize kar duyduu nefretleri bir kenara
itersek biz, -en azndan ben- onun sosyalizme olaanst hiz
metlerini bilmezlikten gelemeyiz ki, akll, enerjik ve ballkla
hizmet edii nerdeyse yirmibe yl olacak ... ve kukusuz o bu
ite hepimizden ndedir. Uluslararas Dernein denilebilir ki ilk
asl kurucularndan biridir. O bize kar ne yaparsa yapsn, bu
benim gzmde her zaman kabul edeceim esiz bir hizmettir.
Dier neden politikadr ve benim grme gre tam bir
doru taktiktir Biliyorum, sen beni olduka kt bir politikac
sayyorsun. Eer sana yanldm sylersem, bunu benim ken
dimi beenmiliim olarak yorumlama. Nitekim sen beni uygar
toplumdaki , burjuvazi dnyasndaki eylemlerimle deerlendir
din ve deerlendiriyorsun. Ben burada aslnda tm hesaplardan
ve en ufak seremoniden an olarak vaknmasz ve ekingen bir
biimde davranyorum.
imdi politikay niin byle ele aldm biliyorsun. nk ona
metelik vermiyorum ve onda retken ilerici bir g grmyorum.

* B urada okunamayan birok szck geiyor.

36

ok iyi biliyorum ki bu dnyada istenenden ok fazla veterli

m addi ara ve organize olmu, rutinlemi devleti g vardr.
Fakat bu gle savamak, onu yok etmek gerekir; burada uz
lamalar, anlamalar mmkn deil, nk o artk gerek ta
vizler veremez ve ileriye doru bir adm bile atamaz ve g sa
yesinde ilikiler geriye itilebilir. Onunla ak ve ekinmeden
savamak birey iin tehlikeli olabilir ve savaan iin byk ra
hatszlklar ve belalar getirebilir, bal olabilir, - ben bunu ks
men kendimden biliyorum- fakat dava iin, halkn davas iin
yararl ve kanlmazdr, bylece halk soruyu ak ve belli olarak
sorar ve onu her tr burjuva etkisinden kurtarr. Bu, savaann
duygular asndan da yararl ve kanlmazdr. nk; onun
burj uvazi dnyasna kar olan iren tutumu, onun durumunu
gsterir, itenliini ispat eder, ona halk arasnda salam bir yer
aar. Burjuva toplumda ve burjuvazi sorunlarnda politikac ve
taktiki olmadm noktasnda seninle anlayorum . Ve ne biri,
ne teki olmak istiyorum . Eer sen bundan, benim ii dn
yasnda da ayn biimde dnp tanmadan ya da daha ak
deyile ayn hesapla davrandm sonucunu karmak istersen
ok yanlrsn . Bu batdaki Rusya ' da kyllere ve ykc gen
lerin aydn kesimine inandm gibi kendisine inandm tek
dnyadr, Rusya ' daki bu genler ne i ne ura bulabiliyorlar,
yerlerine gre bilerek ya da bilmeyerek devrime ait olan bu
krkbin-Palanx yznden bana kzmaktan vazgemiyorsun. Bu
karanlk dnyada, stnde gelecein kurulaca b u biricik ze
minde, burada, politikay ve taktii reniyorum. Zayf ve
gl yanlarn, akll ve aptal yanlarn dikkatle arauryorurn .
B urada halkn davasn gelitirecek -elbette bu i l k v e esas ama
tr- ve ayn zamanda kendi durumumu salama alacak ekilde
davranmaya aba gsteriyorum . Bunlarn delili olarak bana kat
lanamayan ve sandm kadaryla asl olrak kendinden ve ona
yakn duranlardan baka kimsenin sevmedii Marx ' a kar dav
ranlarm, onunla ilgili politikam ve taktiimi kullanabilirsin.
Marx hi kukusuz uluslararas dernekte yararl bir insandr.
O burada sosyalizmin en salam , en etkili, en akll da
yanaklarndan biridir. Herhangi bir burjuva akmnn ya da a
basnn szmasna kar en gl engellerden birisidir. Kiisel
alma duygumun yartrlmas iin onun faydal etkisini yok et-

37

seydim ya da azaltsaydm kendimi balamazdm. Yine de,

onunla ok yaknda bir savaa girimem ok muhtemel g
rnyor; fakat bu kiisel saldn olsun diye deil, politik bir ilke
yznden, Marx'n ve onun ynlendirdii partinin, - ngiliz ola
nnn ve Alman olannn- ateli savunuculuunu yaptklar dev
let komnizmi yznden yaplan bir sava olacak. Ama sonra
yaamna deil, lmne bir sava olacak. Ne var ki, hereyin
bir zaman var ve bunun zaman henz gelmedi .
Bu sava olumluyorum ve onu taktik ve kiisel politika y
znden de ilan ediyorum. Bu insanlarn hepsinin dmanlarmz
olduunu, sonradan onlar kolayca yenmek iin nceleri ayrmak,
paralamak zorunda olduumuz bir Phalanx meydana ge
tirdiklerini nasl grmyorsun? Sen benden daha bilgilisin, bu
yzden divide et impera r szn ilk nce kimin sylediini bi
lirsin. Ben imdi Marx'la ak bir savaa girersem En
ternasyonal'in drtte n karma alrm, dezavantajl olurum
ve ayaklarmn altndaki biricik topra yitiririm. Eer savaa
onun yandalarna ynelik bir saldn ile balarsam, ounluu
benim tarafa kazannn ve bizzat senin de bildiin gibi ba
kalarnn zararlarndan snrsz bir zevk alan Marx, arkadalarna
saldrdm ve onlara fenalk ettigim iin ok sevinecektir. Ama
ben yanlrsam ve o anlan korursa, nce o ak bir savaa balar
ve ben de geri ekilirim et j'aurais le beau role.! ] Neden mi
Hess'e byle acmaszca saldrdm? Evet, nk o bana kar
kt, alaka bir makale yazd, ama daha ziyade o bize kar ire
kin iftiray Fransz basnna aktarmann ilk denemesini yapt.
imdi eserimin tamamlanmas zerine konualm. Alexander
lwanmvitsch baback, bu irkin esere vaftiz babal yap, bana
destek ol ve meydana gelmesi iin bana yardm et. Bunu ya
ymlamak imdiki koullarda benim iin artk bir gereksinme oldu.
Ben sanat deilim ve edebiyat mimarl benim gl
yanm deildir, yle ki tasarmlanm binay bitiremeyeceim ya
da benim iin de nce binay yapp sonra pencerelerini ve ka
plarn aanlarn durumu szkonusu olacak.
..

* Bl ve ynet.
* * Ve ben avantajl durumda olurum.

38

llk ksa blm : Etde sur les jift allemands ( 12] brorn
ekirdeini oluturmuyor, o yalnz polemik bir nszdr, esas
amacm, son alt yldaki eylemlerimi anlatmak ve aklamak ve
bu eylemi ynlendiren politik-toplumsal dncelerin ge
limesini de anlatmak. Biliyorum, kitabm birok iyi eyler ie
recektir. Sen de idealist deil gereki olarak benden kan ey
lere vaftiz babas ve iyiliki ol . Ii idealist olarak ele alrsan senin
alkanlklarnla ve grlerinlc elien bir ey olarak benim
btn doam devre d brakrsn ve bylece benim kitabm
yerine kendi kitabn yaynlam olursun. Ama, gereki olarak
kendi kendine diyeceksin ki, ben ona ne yapaym , ihtiyara baka
trl davranamam, chassez le natrel, il refiendrn au galop. [ * ]
Yani yalnzca brorn doal eksikliini trpleycek ve azal
tacak glerle al. Kendi kendine de ki, binay kendi usllne
gre yapsm, ama mimarlk iin gerekli olan estetik ve ye
tenekten )'Oksun olduu iin, evin kaplarn ve pencerelerini
ona ben taym , bylesi kndisiriin yapmasndan ok daha iyi
olacak. almak skcdr biliyorum, fakat bunu stlen, bunu
eski arkadalmza dayanarak sylemiyorum , tersine baz kez
tekil almamza ve baz srtmeleri ortadan kaldramam ol
mamza :arn eski ortak almamza ve karlkl saygmza g
venerek ->ylyorum . Tatszlklar ortamndan deil , tersine yce
insani karlardan dolay oluan byle alkanlklar arkadala
eittir.
Szi<onusu olan udur: Sana yolladm birka yapraa da
yanarak planladm kitap hakknda hemen yargya varamazsn.
Azck bekle, bugnlerde sana daha fazla sayfa gndere(:eim ve
kesin bir kan elde eder etmez sen, kitabn yaynlanmasn sa
lamak iin edebi adan ve sevk ve idare asndan ne yapmak is
teyip, ne dndn kendine syleyeceksin. Bu ii st
lenirscn bu sana biraz zor gelecek ama ilgisiz kalmayacaksn .
Yazm okurken belki soylu b i r a b a iinde kavrulacaksn , belki
de kzacaksn ve bir nsz yazmaya karar vereceksin, el bette ki
sven ve soyut olarak reddeden bir nsz deil. Sonra biz onu
zellikle bastracaz.

* Kedi fareyi brakmayacak.

39

Sonra ben bir son sz ekleyeceim ve Ogarjow

ney11 *1

jury d'hon

olarak deerlendirmesini ekler. Kitap biraz garip olacak,

);aklak olarak Notre dame de Paris eidinde, Hugo 'nunki
deil, Paris'l ininki, yine de baydran radikalizm ve ciddi sos
yalizm yaptlanna gre ilgin ve i1e1nli olacak. Burjuvazi ona
srtn dnse bile onu iiler okuyacak, bunu garanti ediyorum.
Bir kez daha yineliyorum ki, baka bir okuyucu kitlem olmad
iin bu bana yeterlidir.
Allahasmarladk, imdilik Ogarjow araclyla yant ver ya
da Log.mo'ya poste restante olarak gnder. Kesin adresimi
sonra sana gndereceim.

Senin M. Bakunin
Paris'te ya da tm Fransa'da bir hareketin kapda bek
lediine inanmyorum ve onu asla istemiyorum. Ama en iyisi
sen bam orada ne olduunu ayrntl olarak yaz. Rey' i nasl bu
luyorsun? O cesur bir adamdr. O gkyzne kar pek ok li
beral yergi protestosuyla urat iin, burjuvazinin gkyz
ile, iilerin yeryz arasnda gidip geliyor.
W.' ain seni ziyaret etmesine sevindim, en azndan Lisa onun
sayesinde benim deerimi rendi. Botkin' in lmesi kzgnlk
verici; artk onun derbeder ve kel kafal hatrasndan baka bir
eye tkremeyeceiz .
Natalya Alexejewna'nn ellerinden dosta skann.

Onur jrisi .
zere.

* * Alnmak

40

TAM EGTMr131
*I*

ugn inceleyeceir,iz ilk soru udur: i snfnn ald

eitim burjuvaziye verilene gre basit olduu srece ya da sa
yca az ya da ok, genel olarak doutan yksek bir terbiyenin
ayrcalna ve tam tahsiline erimi herhangi bir snf var ol
duu srece, ii snfnn kurtuluu tam olabilir mi? Bu soruyu
sormak onu zmek demek deil midir?
Hemen hemen ayn doal zeka ile bezenmi iki adamdan
daha ok bileninin ruhu bilim araclyla daha ok olgunlam
olan doal ve toplumsd olaylarn ilikisini, ya da doann ve
toplumun yasalar qiye adlandrlan eyi daha iyi anladndan
ve iinde bulunduu ortamn karakterini daha kolay kavrayann,
sz ettiimiz hu kii, d erine gre pratikte de daha becerikli ve
daha gl olacanda n orada kendini daha zgr hissedecei
belli deil mi? ok bilen beriki, tabianyla az bilen dierini y

netecek ve eer balangta iki snf arasnda yalnzca bu basit

eitim ve renim fark var olursa, bu ayrm ksa zamanda tm
dierlerini ortaya karr ve dnya yeniden bugnk noktaya
gelir. Yani o yeniden kleler kitlesine ve az sayda egemenlere
blnr ve bugn olduu gibi birinciler sonuncular iin alr.
Biz sosyalist demokratlar, halk iin eksiksiz bir donanm,
btn bir eitim, yzylmzn bilimsel gcnn izin verdii
gibi, bu andan itibaren ii snfnn stnde ondan daha fazla
ey bilen ve daha fazla bildii iin de ona hkmedebilip, onu
smrebilen hibir sn f bulunmayacak kadar eksiksiz ve do
nanm isterken, burjuva sosyalistlerin, niin halka imdi sahip
olduundan biraz daha fazla donanm istediklei imdi an -

_i

41

!alyor. Burjuva sosyalistleri onlara gre her biri farkl top

lumsal ilevleri yerine getirecek olan snflarn bulunmasn is
tiyorlar. rnei ; birisi bilimsel ilevi, dieri el iini, buna kart
olarak biz snflarn kesin ve nihai olarak kaldrln, toplumun
birliini ve yeryzndeki tm insanlarn ekonomik ve top1 umsal eitlenmesini istiyoruz. Onlar, im diki toplumun tarihsel
temelini, eitsizlii ve adaletsizlii korumak istiyorlar; ha
fifleterek, tatllatrarak, ssleyerek; biz ise onu tahrip etmek is
tiyoruz. B undan ak,l u kyor ki, burjuva sosyalistleriyle.
bizim aramzda asla bir anlama, bir uzlama bir koalisyon bile
olanakl deildir.
Fakat, deniyor ki, karmza en ok bu neden karlyor ve
tm kanatlarn doktrinci beyleri bunu kar gelinemez argman
sayyorlar, ama tm i nsanln bilimle uramas olanakszdr,
yoksa insanlk alktan lrd. Bu yzden ( deniliyor), birileri
renim grrken, dierlerinin zorunlu yaam gereksinimlerini
ortaya kara bilmek iin almalar gerekir, nce kendileri,
sonra da kendilerini tinsel almaya adayanlar iin. nk bu
sonuncular yalnz kendileri iin almyorlar; onlarn bilimsel
bulular, insan trn olgunlatrmann yansra, endstriye,
tarm a ve genel ol.arak politik ve sosyal yaama uygulanmala
ryla, istisnasz btn: insani varlklarn durumunu iyiletirmi
yor mu? Onlarn sanat almalar herkesin yaamn soy
lulatrmyor mu?
Fakat hayr, hibir suretle. Ve bizim bilime ve sanata ya
pabileceimiz en biiyk serzeni tam da udur ki , onlar ni
metlerini yaymyorlar ve toplumun ok dar bir kesiminde,
byk ounluu dlayacak ve sonunda ona zarar verecek bi
imde etkin oluyorlar. B ugn bilimin ve sanatn ilerlemesi hak
knda da, modern dnyann uygar lkelerinde endstrinin, ti
careti n, kredinin, toplumsal zenginliin harika gelimesi
hakknda tek kelimeyle sylenmi olan ayn ey, ayn hakllkla
sylenebilir, Bu zenginlik tamamen da kapaldr ve gittike
daha kk sayda ellerde younlamakta, orta snfn alt kat
manlarn, kk burjuvaziyi, proletaryann bar na itnekle,
hep byle kalmak durumundadr. yle ki bu zenginliin ge
limesi kitlelerin artan sefaleti ile dorudan ilintilidir. B undan
u kyor ki, milyonlarca proletaryann el emeiyle beslenen

42

mutlu ve aycalkl aznlkla bu proletaryay ayran uurum git

tike alyor ve mutlular, halk emeinin smrcleri ne denli
.
mutlu olurlarsa, iiler o denli ok mutsuz oluyor. In
giltere 'deki a;stokratik, parasal, ticari ve endstriyel dnyann
esiz bolluu ile bu lke iilerinin ackl durumu bir kar
latrlsn! Salt yoksulluun rezilliklerinden ve aln ac
larndan kurtulabilmek iin, kendisini kars ve alt ocuu ile
brlikte zehirleyen Londra 'l zeki ve drst kuyumcu ustas
\Valter Dugan'n yazd ksack, ylesine naif ve yrek par
alayc olan mektup okunsun,[ ] o zaman, vlesine vlen bu

uygarlgn halk iin maddi adan yalnzca bask ve ykm an

lamna geldii kabul edilmek zorunda kalnacaktr...
Sanatn ve bilimin modern ilerlemelerindeki durum da ay
ndr. Bu ilerlemeler ok byktr! Evet, bu bir gerektir. Fakat
ne denli byk olurlarsa, entelektel ve bunu takiben maddi k
leliin o denli gl bir nedeni, halkn dklemesinin ve se
faletinin o denli gl bir nedeni oluyor. Cnki.i., halkn zekasn
ayncalkl snfinkinden ayran uurumu gittike geniletiyorlar.
Birincisinin doal yetenei bugn aka grlyor ki, haksz
karlar koruma zorunluluuyla bktrlm, ypratlm, tahrif edil
mi ve bozulmu deildir, ve bu yi.;zden elbette burjuva
zekasn.dan daha kuvvetlidir. Fakat buna karn sonuncusu bi
limin tm silahlarna sahiptir ve bunlar korkun silahlardr. ok
akll bir iiyi, bu onu, zekasyla deil, tersine iide hakk ol
duu halde eksik bulunan bilgi sayesinde stn gelen bilgin bir
bo kata nnde dize getirmek omlukla olanakldr, nk
onun aptall okulda bili nj sel olarak geliirken, iinin almas
onu giydiriyordu, besliyoru, ona konut, retmen, kitaplar,
ol
.
gunlamas iin gerekli hereyi tedarik ediyordu.
Bizzat burjuvazi snfnda bile bireylerin bilgi seviyesinin eit
olmadn ok iyi biliyoruz. Orada da bireylerin yetenei ile
deil, tersine toplumsal tabakalarn zenginlik derecesinin az ya
da ok olmas ile doutan itibaren belirlenen bir basamaklar
silsilesi vardr. Burjuvazinin en alt tabakasnn ocuklarnn al
d donanm, iilerin edinebildiklerinden birazck daha faz* Egalite bu mektubu evvelki saysnda yaymlant ,

43

J.

Guillaune.

ladr ve rnein toplumun yksek ve orta burjuvaziye geni apta

\'erdii karsnda hemen hemen hibir eydir. Bunun sonunda
ne gryoruz! Bugn orta tabakayla yalnz bir yandan, gln
kendini beennrilii dolaysyla, br yandan byk ka
pitalistlere bamll dolaysyla bal olan kk burjuvazi, pro
letaryaya gre daha sefil ve daha alaltc bir durumda bulunuyor.
Eer ayrcalkl snflardan szediyorsak biraz daha yrek ve an
lay saH'ibi olsa bugn kendisini proletaryadan daha az ezmeyen
orta ve byk burjuvaziye kar verdiimiz savata bize katlmaya
tereddt etmeyecek olan o zavall kk . burjuvaziyi onlardan
biri olarak grmyoruz. Geri bize olanaksz grnse de, eer
toplumun ekonomik gelimesi on yl daha bu dorultuda si.i
ri.irse, orta burjuvazinin daha byk bir blmnn daha sonra
proletarya iinde yitip gitmek zere kk burjuvazinin imdiki
seviyesine dtn greceiz. Bunlar hep mlkiyetin ka
nlmaz biimde gittike daha az saydaki ellerde toplanmasnn
sonucudur ve bundan da amaz bir sonu olarak toplumsal dn
yann sonsuz bir zenginlik sahibi eitim grm ve hakim bir
aznlkla, sefil, bilgisiz ve kleletirilmi proleterlerin byk kitlesi
eklinde blnmesi ortaya kacaktr. *
Bir ey vicdanl her dnrn gzne arpmaldr, kalbinde
insan onuru ve adalet, yani herbir kiinin herkesin eitlii iinde
ve herkesin eitlii araclyla zgrl yatan herkesin gzne

* Bu Marx ' izleyen o zamanki gene; harc alem gr daha sonra

zellikle Peter Kropotkin tarafindan byk endstri evresinde
durmadan yeniden oluan saysz kk endstri zerine zen
ginlerin dizinin dibinde ve glgesi altnda gelien kk varliklar
zerine yaplan gzleml eri sonund;: bir biim deiikliine urad direkt retmeyenlerin evresinin nceden beklenen kertede azal
mad grlyordu. Fakat imdiki kriz dolaysyla gelime birden
daha ak oldu; gerek faktrler olarak ancak retken alanbr (i
iler ve teknikerler) ve retim aralannn nominal sahipleri, byk
burjuvazi kar karya duruyor; buna karlk esasta sahip ol
mayanlar ve esasta almayan ara abaka proletaryaya deil, tersine
bunlarn

ok

altna

dmtr.

Yani

proletarya

bugn

ka

pitalistlerle eskiden hi olmad kadar gzgzedir ve bu noktada

istedii taktirde hcrey Qnun ellerine geebilir.

44

arpmaldr. unu belirtirsek, akim tm bulular, bilimin en

dstri ve toplumsal yaam zerindeki tm byk uygulanlar,
genel olarak imdiye dein hep ayrcalkl snflara ve devletin,
tm politik ve topl umsal deersizliklerin bu bengi ko
ruyucusunun gcne yaramtr. Ama asla halk kitlelerine ya
ramamur. Her iini n ve e mein kurtarlmasnn her i ten
yandann hakkn korumak iin m akinalan rnek vermemiz
yeter. AyncalkJ snflar tm utandrc mutlulukJar ve haksz
zevkJeiyle henz halk kitlesinin ok hakl fkesine kar bugn
hangi gle hala tunmuyorlar? B izzat kendilerinde b ulunan bir
gle mi? Hayr, her zaman olduu gibi, bugn iin de onlarn
ocuklarnn tm egemen ilevleri stlendikJeri, iilerin ve as
kerlerin dnda bizzat orta ve daha aa ilevleri de st
lendikleri devlet gc ,sayesinde oluyor. Ve devletlerin gcn
b ugn balca ne oluturuyor? Bilim .
Evet bilim. Hkmetin, ynetimin ve m aliyenin bilimi, halk
srsn pek bartmadan krpmann bilimi ve eer barmaya
balarlarsa bilim, onlara susmay, itaati ve sabr bilimsel or
ganize edilen bir g sayesinde ykJemenin bilimi; halk kitlesini
aldatmak ve birbirinden ayrmak iin, onlar karlkl yardm ve
abalarm birletirmek yoluyla devletleri devirmeye yeterli bir
gc meydana getirmesinler diye hep salam bir belirsizlik iin
de tutmak iin bilim hereyden nce tamamlanan tm
si!ahlanyla ve " mucize yaratan " [* ] bu korkun tahrip aletleriyle
askeri bilim; en sonunda buharl g-emiler, demiryollan, telg
raflar yapan teknik bilim: Askeri stratejinin yararland de
miryollan devletin savunma ve saldrma gcn on kat art
tryor, telgraflar her hkmeti yz kollu, bin kollu bir
Briareus ' a[ * * ] eviriyor ve ona her yerde hazr olmak, eylem
yapmak ve saldrmak gcn veriyor -bu bulul.1r sayesinde
teden beri yeryznde var olan en korkun politik mer
kezileme salanyor.

Garib.ldiciler Mentaa' d,1 (3 Kasm 1 867) ldrldkleri zaman

General de Failly'nin syledii nl szlere antrma:
sepat'lar ( Fransz tfekleri) mucize gsterdiler"

* Yunan mitolojisinde bir canavar.

45

" Chas

imdiye dein bilimin istisnasz btn ilerlemelerinin yalnz

ayrcalkl snflarn zenginliinin ve devletlerin gcnn art
masna vardn ve halk kitlelerinin, proletaryann esenliinin,
zgrlnn zararna sonu dourduunu .kim inkar edebilir?
Fakat yle itiraz edilebilir: Halk kitlelerine bundan bir yarar
kmad m? Onlar bizim toplumumuzda eski yzyllarda
kinden daha uygar deil midir?
Biz buna kar nl Alman sosyalisti Lassalles 'in gzlemiyle
yant vereceiz. Halk kitlelerinin ilerlemesini politik ve top
lumsal kurtulular asndan deerlendirmek iin onlarn bu
yzyldaki tinsel durumunu gemi yzyllardakiyle kar
latrmak yanltr. Onlarla ayrcalkl snflar arasnda var olan
farkn saptand belli bir zaman noktasndan itibaren bu snfla
ayn lde ilerleyip ilerlemediini incelemek gerekmektedir.
Eer bu ilerleme eit oluyorsa, onu bugn ayrcalkl snftan
ayran farkn ayn kalmas gerekir; eer proletarya ayrcalkl s
nfa gre daha ok ve abuk ilerliyorsa elbette fark daha kk
olurdu, eer iilerin ilerlemesi ayn srede, hakim s
nflannkinden yava ve bu yzden az olduysa, fark daha b
ym olacaktr. k noktasna gre her iki snf ayran uu
rum daha da genilemi olacaktr. Eer iki kii ayn anda iki
deiik noktadan balarsa, birisi dierine gre 1 00 ayak ilerde
ve sonuncusu 60 ayak ilerde balam olsun, birincisi dakikada
30 adm ilerlerse her ikisi bir saatte 1 00 deil, 1 900 adm ayn
derler.
Bu rnek burjuvazinin ve proletaryann ilerlemeleri hak
knda ok doru bir dnce veriyor. imdiye dein burjuvalar
uygarlk yolunda proletaryaya gre daha hzl gittiler. Zekfilan
proletaryaya gre doal olarak daha gl olduu iin deil
bugn hakllkla bunun tam zdd savunulabilir- tersine top
lumun ekonomik ve politik organizasyonunun imdiye dein,
yalnz burjuvazinin kendini eitebilecei biimde, bilimin yal
nz onun iin var olaca biimde ve proletaryann bir bil
gisizlie mahkum edildii biimde olduu iindir, yle ki eer
o buna karn ilerlerse -ve ilerlemeleri kukusuzdur- bu, toplum
sayesinde deil, tersine ona karn gerekleiyor.
Toparlayalm: imdiki toplumsal dzende bilimin iler
lemeleri proletaryani1 greceli bilisizliinin nedeniydi, endstri

46

ve ticaretin ilerlemesi nin onun g1-eceli sefaletinin nedeni ol!nas

gibi . Bylece ayn biimde tinsel ve maddi ilerlemeleri onun k
leliinin artmasna katkda bulunuyorlar. Bundan ne kyor?
Biz bt burjuva bilimi denen burjuva zenginliini yadsyp ona
kar savatmz gibi, onlarla mcadele etmemiz, onlan bir
veya daha fazla snfa miras eden toplumsal dzeni ykp , onlar
herkesin ortak mal olarak istememiz anlamndadr.

(Egalite 31 Temmuz 1869)

47

*il *

spat ettik ki, eitli toplum tabakalar iin eitimin iki ya

da daha ok derecesi var olduka, zorunlu olarak snflar da var
olacaknr; mutlu bir aznlk iin ekonomik ve politik ayrcalklar
ve byk ounluk iin klelik ve sefalet demektir.
Uluslararas ii Birlii ' nin yesi olarak eitlik istiyoruz. Ve
onu istediimizden tr, tam ve eit eitim de istemek zo
rundayz.
Sorulabilir, eer herkes eitimli olursa kim almak ister.
Yantmz ok sadedir: Hrkes altfmak ve herkes eitimli olmak
zorundadr. Buna ok kez yle yapt veiliyor; bu el ' ve kafa
emei karm birinin ya da bir bakasnn zararna sonu do
urabilir: Kol iileri kt bilginler olacaktr, bilginler de yalnz
kt iiler olacakla:r.
Elbette bu, kafa ve kol emeinin mahkum edildikleri ta
mamen yapay ayrlk yoluyla eit lde arptldklan gnmz
toplumuna zgdr. Fakat biz inanyoruz ki, canl ve olgun bir
insanda her iki etkinlik de, adalelerinki ve sinirlerinki, ayn bi
imde gelime yapmak zorundadr ve birbirine karlkl zarar
'ermekten uzak olarak birisi dierini desteklemek, gelitirmek
ve glendirmek zorundadr. Eer bilgine kol ii )'.abanc de
ilse, bilginin bilimi daha verimli, daha yararl ve daha engin
olacaktr. Ve ei timli iinin ii bilinsiz iininkine gre zekice
ve giderek daha verimli olacaktr.
Bundan, bilim ilikisinde old uu gibi i ilikisinde de artk
bilgin ve ii s zkonusu olmayaca, tersine insanlarn sz
konusu olaca sonucu kar.

48

Sonu yle olacaktr, stn zek.llar sayesinde bugn bi

limin da kapal dnyasna ekilmi ve orada kalm, tam bir
burjuva konumunun zorunluuna uyarak tm bulularn yal
nz c a kendilerinin de ait olduu ayrcalkl snfn yararna sun
mak zere saplanp kalm -bu insanlar bir kez gerekten tm
d :ya ile dayanma iilde olacaklardr, yalnz zihinde ve sz
cklerde deil, tersi ne i araclyla gerekten dayanma iinde
olacaklardr. Yine ayn doallkla, bilimin bulular ve pratikteki
uygulamala herkesin yarar iin kullanlacaknr, zellikle de a
lmann, insan topl umunun bu biricik gerek ve biricik meru
temelinin
kolaylatrlmas
ve soylulatrlmas iin
kul
lanlacaktr.
Byk toplumsal krizin peinden gelecek olan az ya da ok
uzun gei dnemi srasnda yksek bilimlerin nemli lde
imdiki dzeyin altna inmeleri yine kukusuz olarak lx ve ya
amn incelmesiyle ilgili her ey uzun sre toplumdan yitmesi
ve toplum yaam iin zorunlu olan eyleri elde eder etmez elit
bir zevk olarak deil, tersine tm yaamn soylulamas olarak
yeniden belirebilmesi mmkn ve hatta ok mmkndr. Fakat
yksek bilimin geici karanl byle byk mutsuzluk do
uracak mdr? Bilim yce stnlnden yitirdii eyi te
mellerinin genilemesi araclyla kazanmayacak m? Kukusu z
d a h a a z nl bilgin var olacaktr, fakat ayn zamanda daha az
bilisizler var olacaktr. Kafa.lan gkyzne deen o adamlar ol
mayacaktr, fakat buna karlk bugn erefi drlm ve ezil
mi olan milyonlarca insan ye1'iiznde insan gibi dolaacaktr;
yar ilah yok, kle de yok. Yar ilahlar ve kleler ayn zamanda
insanlaacaklardr, birisi biraz aa inerek, dieri yukanya
doru ok ykselerek. Ilahlatrmann da, kk grmenin de
pek yeri bulunmayacak, herkes elele verecek ve bir kez bir
leerek yeni bir atlmla yaamda olduu gibi bilimde de yeni
keifleri birlikte karlayacaklardr.
Demek ki tamamen geici bilimsel karanlktan korkmaktan
ok uzak olarak, tam tersine, biz onu yaam ve bilimin uz
lamasn btn kalbimizle aryoruz. nk o aydnlarla el
iilerini ay n anda insanlatrma etkisine sahiptir. Biz ina
nyoruz ki bu yeni esaslarn elde edilmesinden sonra insanln
ilerlemesi, yaamda olduu gibi bilimde de bugn bildiimiz ve

49

tasarlayabildiimiz hereyin hemen stne kacaktr.

Fakat burada baka bir soru karmza kyor: Tiim insanlar

ayn i{_qrenim derecesine eripnel iin, ayn yetenee sahip midir?

i inde tm ocuklarn doutan itibaren . ekonomik, sosyal ve

politik bakmdan ayn balang koullarnda bulunduklar, en
eitliki tarzda kurulmu bir toplum dnelim, bu salt olarak
eit koruma, eit terbiye ve eit renim demektir, -bu binlerce
gen insan arasnda enerji, doal eilim ve yetenek bakmndan
sonsuz aymm bulunmayacak mdr?
Bu, bizim kartmzn halis burjuva ve burjuva sosyalistinin
byk argmandr. Bunun kar konulamaz olduuna ina
nyorlar. Onlara bunun tersini ispatlamaya alalm. ncelikle
hangi hakla bireysel yetenek ilkesine dayanyorlar? imdiki ha
liyle toplumda bu yeteneklerin gelimesi iin bir )'er var mdr?
Ekonomik temelinde oldum olas miras hakknn yatt bir
toplumda bu yeteneklerin gelimesi iin bir yer bulunabilir mi?
Grne gre hayr, nk bir miras hakk var olduka o
cuklarn kariyei asla yeteneklerinin ve bireysel enerjilerinin so
nucu olmaz; hereyden nce ailelerinin servet durumlarnn
zenginliinin ya da fakirliinin sonucu olur. Zengin, fakat aptal
miras yksek renim alacak; proletaryann en zeki o
cuklarna miras olarak srekli bilisizlik kalacak, tpk bugn
olup gittii gibi. Yalnz imdiki topluda deil ayn zamanda
bireysel mlkiyeti ve miras hakkn temel almaya devam eden
iyiletirilmi bir toplum asndan da bu bir aldatmaca deil
midir? Or-ada kiisel yeteneklere dayal bireysel haklardan sz
etmek alaka bir yalan deil midir?
Bu gnlerde kiisel zgrlkten ok sz ediliyor, ne ki,
hakim olan insani birey, genel olarak insan deildir. Tersine,
toplumsal konumunun ayrcalkl hale getirdii bireydir, yani
konumdur, snftr. Burjuvazi iinden akll bir insan, bu say
gdeer snfin ekonomik ayrcalklarna kar kmaya grsn, o
zaman azlarnda yalnz kiisel zgrle yer veren b iyi bur
juvalarn, snfin zgrln nasl gzettikleri anlalr. Kiisel
yetenekler hakknda bize neler anlatlyor! Her gn iiler ve
burjuvazi arasndaki yetenekli insanlarn zenginlik mirasun ap
tall nnde geri ekilmek ve bizzat ba emek zorunda kal
dklarn grmyor muyuz? Bireysel zgrlk, ayrcalkl olan
50

e.

deil, fakat insani olan, insanlann gerek yetenekleri tam olarak

gelimelerine ancak tam eitlik ortamnda ulaabilecekler. Eer
tm insanlar iin yeryznde balang eitlii var olursa, yalnz
ondan sonra tm toplumsal eylerin, insnl zekann ve maddi
mallarn, hep byk yaratcs olan ve olacak olan dayanmann
yksek haklarnn var olmas halinde, -yalnz ondan sonra, bu
gnkne gre daha ok hakllkla her insann kendi ey
lemlerinin olu olduu sylenebilir. Buradan bireysel ye
teneklerin iek amalarn ve bylelikle kendi meyvelerini
engellenmeden verebilmelerini salamak iin, hereyden nce
btn kiisel ayrcalklarn, - bilimsel ve politik- ortadan kalk
malar gerektii sonucuna varyoruz,- bu da btn snflarn or
tadan kaldrlmas demektir. Bireysel mlkiyetin ve miras hak
knn kalkmas , eitliin ekonomik, politik ve toplumsal zaferi
gereklidir.
Eer eitlik bir kez baarya ular ve yerlemi olursa, tek tek
kiilerin enerjilerinin eitli kerteleri ve yetenekleri arasnda hi
bir fark olmayacak m? Bylesi farklar olacaktr, belki bugnk
kadar ok deil, ama hi kukusuz bunlar olacaktr. Ayn aacn
tam eit iki yaprann bulunmayaca her zaman geerli ka
lacak bir ataszdr. nsanlar yapraklara gre daha karmak
varlklar olduklarndan, insanlar asndan bu hep gerek olarak
kalacaktr. Bu farkllk, bir fenalk olmaktan ok tede, tersine
Alnan filozofu Feuerbach 'n ok iyi iaret ettii gibi insanln
bir zenginliidir. Onun sayesinde insanlk iinde herkesin bir
birini tamamlad, birbirine ihtiya duyduu btn bir var
lktr, yle ki insan bireylerinin sonsuz eitlilii, onlarn da
yanmalarnn temeli, bizzat nedenidir, eitlik lehine birinci
delildir.
Eer iki i:.san kategorisi, dahiler ve geri zekallar dta tu
tulursa, eer yalnz toplumun her katndan deil, ayn zamanda
hemen hemen her ailede farkl olan terbiye, eitim, ekonomik
ve politik konum gibi onbinlerce toplumsal nedenin etkisiyle
yapay olarak ortaya kan farklar bir yana braklrsa, aslnda biz
zat bugnk toplumda anlalr ki ruhsal yetenekler ve moral
enerji asndan insanlarn byk ounluu birbirine ok ben
zemektedir, ya da en .azndan eit deerdedir. Birisinin bir alan
daki zayfl hemen hemen baka bir alanda ayn deerde olan

51

gcyle denkleirken, bu kitle iinden karp alnan bir insann

dierlerinin nemli lde stnde ya da altnda durduunu
sylemek olanakszdr. Pek ok saydaki insan zde deildir,
fakat edeerdedir ve sonuta eittir. Bylece kartmzn kant
ne srmesi iin geriye yalnz dahiler ve geri zekallar kalyor.
Geri zekallk, bilindii gibi, fizyolojik ve toplumsal bir has
talktr. Onunla okulda deil hastanede uramak gerekir ve
hakl olarak umulabilir ki hereyden nce insann fizik ve moral
sal iin bugnkne gre daha . ok bakm salayan daha
ussal ve toplumsal hijyeninin getirilmesi ve yeni toplumun eit
lik zerine kurulu organizasyonu ile en sonunda insan cinsi iin
ok aalayc olan bu hastalk yok olmaya yz tutacaktr. Da
hilere gelince, nce u belirtilmelidir; ne mutlu ki ya da ne
yazk ki, nasl istenirse, tarihin ak iinde yalnz bilinen tm
kurallarn ok nadir bir istisnas olarak grlmektedir ve is
tisnalarn organiz,a syonu ile uralmaz. Ayrca umalm ki, ge
lec :in toplumu, toplam gcnn gerekten pratik ve halka
organizasyonunda bu byk dahileri daha az gerekli, daha az
baskc ve gerekten tm dnya iin iyilii dokunur hale ge
tirmek iin bir are bulsun. Voltaire 'in deyimi <..sla unu
tulmamaldr: . '' En byk dehadan daha akll birisi vardr, bu
tm dnyadr. " O zaman sz konusu olan udur, bu tm dn
vay tam bir ekonomik, politik ve toplumsal eitlik zerine ku
rlmu en byk zgrlk yoluyla organize etmek gerekir.
Oyle ki diktatrln gelip atmasndan ve dahi olan insanlarn
despotik tutkusuna dlmekten korkulmasn.
Dehann eitimle ortaya kartlmas dnlemez. Kald ki
bilinen tm dahi insanlarn hibiri ya da hemen hemen hibiri
ocukluunda, delikanllnda, bizzat ilk genliinde kendini
dahi olarak belli etmedi. Dahiliklerini ancak olgunluk anda
gsterdiler ve birou ancak ldkten sonra bir dahi olarak
kabul edildiler. Byk insan olarak ilan edilen birok baarsz
byk adam, kariyerlerinin sonunda bir hi oldular.
nsann grece stnl veya gerilii, ayn ekilde, ye
teneklerinin seviyesi ve doal eilimleri, ne ocukluunda ne de
genliinde saptanabilir. Btn bunlar ancak insann sonraki
geliiminde grlebilir ve saptanabilir. Erken olgunlaan bn
yeler olduu gibi ok yava gelienler de vardr, fakat bunlar

52

asla geri kalm veya stn gelimi deildir. Bu yzden hibir

okul mdr, ocuklarn zgr olduklar yata seecekleri me
guliyet trn ve kariyei nceden tam olarak gsteremez.
Bundan u kyor ki, toplum eilimlerin ve yeteneklerin gerek
ya da itibari farkn gznnde bulundurmadan ve ocuklarn
gelecekteki meselelerini belirleyecek bir araca sahip olmadan,
bu meslei belirlemek iin istisnasz hepsine bir hak, mutlak ve
eit bir eitim ve b'renim borludur.

(Egalite, 14 Austos 1869)

53

*HI *

itim her basamakta herkes iin eit olmaldr, tam ol

maldr; bu demektir ki, her iki cinsin ocuu i yaamna ol
duu gibi dnce yaamna da hazrlamaldr ki, bylece hepsi
ayn biimde tam olgun insanlar olabilsinler. Ruhlarda me
tafiziin dinsel hayvan masallarn tahtndan indirmi olan po
zitif felsefe, gelecekte pilimsel eitimin ne biim alacan ta
sarlamamza zn vermektedir.
Temelinde
doa bilgisi,
doruunda sosyoloji olacaktr. B tn metafizik ve dini sis
temlerde srekli var olan yaama hkmetmek ve onu zorla bas
trmak ideali sona erecek, o andan itibaren gerek dnyann en
son ve en gzel dile getiriliinden baka bir ey ideal ol
mayacaktr. Bu ideal d olmaktan kacak ve bizzat bir ger
eklik olacaktr.
Tm bilimleri btn ayrntlaryla kavrayacak daha gl
baka hibir zeka olmadndan ve dier yandan zekfilann tam
gelimesi iin bilimlerin genel bilgisi mutlak gerekli ol
duundan renim doal olarak ikiye blnecektir: Tm bi
limlerin ana unsurlarn istisnasz olarak ve onlarn b
tnselliklerinin yzeysel deil, gerek bilgisini kapsayacak olan
genel blm, zorunlu olarak birok gruplara ya da fakltelere
blnm halde, herbiri belli saydaki bilimleri btn ay
rntlaryla kapsayan zel blm; byle bilimler doalar gerei
zellikle birbirini tamamlamaya yetkindirler.
Birincisi, genel blm, tm ocuklar iin zorunlu olacaktr;
eer yle dile getirebilirsek, ocuklarn ruhlarnn insancl ter
biyesini oluturacaktr, bu da tam olarak metafiziin ve te-

54

olojinin yerini tutacak ve ayn zamanda ocuklar olduka yk

sek bir bak asna ulatracak, yle ki sonra onlar genlik ya
larnda tam bir konuya vakflkla kiisel yeteneklerine ve zevk
lerine en iyi uyan zel faklteyi seebileceklerdir.
Kukusuz bu genler ikinci bir d, ya da bizzat i nedenin
e tkisi altnda kimi kez bilimsel uzmanlklarnn seiminde ya
nlabilirler ve nce yeteneklerine en iyi uymayan f.klte ya da
meslek iin karar verebilirler. Fakat biz kiisel zgiirliin iki
yzl deil, tersine iten yandalar olduumuzdan, bu z
grlk adna tm kalbimizle otorite ilkesinden ve bu tanrsal,
insanlk kart ilkenin btn olas grnmlerinden nefret et
tiimizden, zgrlk iin tm derin sevgimizle okul mdr
otoritesini de baba otoritesini de yadsdmzdan, ikisini de
ayn biimde moral bozucu ve ugursuz kabul ettiimizden ve
gnlk deneyimlerimiz bize aile babasn n ve .okul mdrnn
zor ve darbmesel haline gelmi bilgeliklerine karn ve hatta bu
bilgelikten dolay ocuklarnn yetene kleri hakknda onlardan
daha kolay yanldklarn rettii iin ve her iktidar sahibi ola:
nn, gcn ktye kullanmaktan asla geri durmayaca yo
lundaki tamamen insanl', tartilmaz 'asaya gre, okul m
drleri ve aile babalar da, otuklarn 11 geleceinin keyfi
belirlenmesinde, onlarn doal eilimlerinden ok kendi ze,k
lerine gre davranacaklar. iin, en sonunda despotizm do
laysyla ilenmi hatalar zgiirlkten dolay ilenen hatalara
gre daha uursuz oldtiklandan ve daha zor dzeltileceklerin
den, -bu nedenlercj.en dolay var olabilecek olan tm resmi ve
yar resmi, babasal ve kl krk yaran vasilere kar ocuklarn
kendi yollarn izmek \re belirlemek zgrln tamamen ge
erli sayyoruz.
Eer yanlrlarsa, kendi iledikleri hata gelecek iin onlara et
kili bir ders olur. Ve zaten sahip olduklar genel eitimin
nda, kendi zgn doalarnn gsterdii yolu tekrar bu
labilirler.
ocuklar da olgun insanlar da, bakalarn n deneyimleri ara
clyla deil, bizzat elde ettikleri deneyimler araclyla akl
lanrlar.
Tam e i ti mde bilimsel _ya da tcoril renimin yansra zo
runlu olarak endiistriycl ya da pratill olan re nim ver alacaktr.

55

Tam olgun insan ancak byle meydana kar; iiyi, zekay ve

bilimi iererek.
Bilimsel renime paralel giden endstriyel renim de bi
rinci gibi ikiye blnecektir. ocua bir tanesini bile dta tut
madan btn endstrilerin genel dncesini ve ilk pratik bil
gilerini ve onlarn uygarln maddi blmn insan alma
snn btnsellii anlamna gelen btnlklerinin dncesini
verecek olan genel eitim ve birbirlerine daha yakn olan en
dstri gruplarna gre blnm zel blm.
Genel renim -genleri en ok n r. , !;rra giden endstriyel
zel grubun ve tekil endstrinin ;r seimine hazrlamaldr.
Onlar bir kez endstriyel renimin bu ikinci evresine gi
rerlerse, retmenlerinin gzetimi altnda ciddi almayla ilk
kez renen olarak tantlrlar.
Bilimsel ve endstriyel renim yannda zorunlu olarak tan
rsal deil insani ahlak.ta da pratik renim zaman iinde ka
zanlan bir sr. deneyim yer alacaktr. Tanrsal. ahlak, ahlak d
iki ilkeye dayanmtr: Otoriteye sayg ve insanln kmsen
mesi. Insaru moral bunun tersine yalnz otoritenin kmsen
mesine ve zgrln ve i nsanln saygsna dayanmtr. Tan
rsal moral almJ.y alalma ve terbiyeye girme olarak grr;
insani moral onda insan erefinin ve insan m utluluunun yk
sek koullarn grr. Tanrsal moral, zorunlu sonulan yalnzca
toplumsal yerler! dolaysyla ekonoinik ayrcalk kazanarak a
lmadan yaayabilenlere haklar tanyan politikaya yoi aar.
nsani ahlak yalnzca alarak yaayanlarn haklarn tanr, in
sann yalnz alarak insan olduunu kabul eder.
ocuklarn eitimi balang noktas olarak otoriteyi alr ve
yava yava tam zgrle gtrmek zorundadr. zgrlk ad
altnda, olumlu anlamda tm insancl yeteneklerin tam ge
limesini ve olumsuz anlamda tekilin istencinin dierlerinin is
tencine kar tam bamszln anlyoruz.
nsan doa yasalar ve toplumsal yasalar karsnda asla zgr
deildir ve olmayacaktr. B yk bir rahatlkla bilimi iki kategoriye
ayran bu yasalar aslnda tek ve ayn kategoriye aittir. nk,
hepsi ayn biimde doa yasas, kanlmaz yasalardr, bunlar her
varln temelini ve yaama koulunu olutururlar, yle ki hibir
canl varlk intihar etmeden onlardan yz eviremez.

56

Fakat bu doa yasalarn otoriter, keyfi, politik, dini, cezai ve

medeni hukuk yasalarndan ayrmak gerekir. Bunlar tarihin
ak iinde hep ayrcalkl snflar uygulamlardr, hep halk kit
lelerinin emeinin smrlmesinden yana alan, szde ahlik
perdesi altnda hep derin bir ahJakszlk kayna olan yasalardr.
Demek ki, insan iradesinden bamsz ve bizzat doann ve
toplumun yaam olan yasalara kar keyfe bal olmayan, a
maz bir itaat; fakat emir verenlerin btn tafralanndan kendi
doal etkisini deil, kendi yasasn, kendi despotizmini da
yatmak isteyen btn kollektif veya kiisel insan iradesinden
olabildiince mutlak bir bamszlk.
Insanlann birbirine kar olan doal etkilerine gelince, bu da
yaamn kar klmas yararsz ve olanaksz bir kouludur. Bu
etki insani dayanmann gerek temeli, maddi, entelektel ve
ahlaki temelidir. Tekil insan, dayanmann yani toplumun
rn doa yasalarna uyarak, dtan gelen duygularn etkisi al
tnda ve zellikle eer onlar yabanc bir toplumdan geliyorsa bu
etkilere kar bir dereceye kadar tepki gsterebilir, fakat derhal
baka bir dayanma ortamna girmeksizin ve orada yeni etkileri
kabul etmeden ondan kurtulamaz. nk insanlar her tr top
lumun ve insani etkinin dnda bir yaam, mutlak bir ya
ltlmadr - tinsel, ahlaki ve de m addi lmdr. Dayanma, bi
reyselliin rn deil, tersine anasdr ve insani kiilik yalnzca
insan toplumunda oluabilir ve geliebilir.
Egemen toplumsal etkilerin toplam, onun az veya ok ge
nilemi bir insan grubunun dayanan ya da genel vicdann
dile getirmesi : kamuoyu adn alr. Kamuoyunun her insan s
tndeki her eye kadir etkisini ki m bilmez? Drakon ' un bask ya
salarnn etkisi bile onun etkisiyle karlatrlamaz. Bylece o ilk
planda insanlarn terbiyecisidir. Bunun sonucu udur; insani
ahlakl yapmak iin hereyden nce toplumu ahlakl yapmak ge
rekir, onun komuoyunu ya da kamu vicdann insancl yapmak
gerekir.

(Egalit:e, 14 Austos 1869)

57

*VI*

edik ki insan ahlakl klmak iin toplumsal ortamn

ahlakl yaplmas gerekmektedir.
Pozitif bilim zerine kurulu sosyalizm iizgr isten retisini
mutlak olarak yadsyor, insanln erdemi ve hilesi denen her

eyin tamamyla toplum ve doann kombine eyleminin rn

olduunu biliyor. Doa, etnografik, psikolojik ve patolojik ey
leminde doal diye nitelenen yetenek ve eilimleri oluturuyor
\re toplumsal rgtlenme onu gelitiriyor ya da onun ge
limesini saptnyor ya da kreltiyor. stisnasz tm insanlar ya
amlarnn her annda doa ve toplum anlan nasl yourduysa
odurlar.
statistik bilimi yalnzca bu doal ve toplumsal esneksizlilzten
dolay olanakldr. Bu bilim tolumsal olaylarn saptanmas ve sa
ylmas ile yetinmez, onlarn toplu mun rgtlenmesiyle olan
karlkl etkisini ve balantsn bulmaya alr. rnein su is
tatistii, ayn lkede ayn kentte l O, 20, 30 ve kimi kez daha
uzun ylfarda -herhangi bir toplumsal veya politik kriz toplum
yapsn deitirmedii srece -ayn suun ya da kabahatin her
yil ok az farkla ayn ounlukta ilendii ni saptyor. Daha dik
kate deer olan da bunlarn ilenme bi iml e rinin her yl hemen
hemen ayn sklklarda grl mesi, rnein zehirleme, kesici ya
da ateli silahlarla ldrme saylar nn ve u ya da bu biimdeki
i ntihar saylarnn, tm bu saylan hemen hemen hep ayn ol
masdr. Bu yzden Belika ' l saygn istatistiki Quelet u d
ndrc szl eri syledi : " Topl um subr hazrlyor, tek tek
birevler
onlar ,,valmzca uvo-ul
uvorlar!
"
,' b
.
"

58

Eer insanlarn ruhsal ve ahLikl istekleri ve isten ey

lemlerinin olaylar , kken olarak zgr istence dayansayd ayn
toplumsal olaylarn periyodik yinelenmeleri meydana ge
lemezdi. Ya bu zgr isten szcnn bir anlam yok ya da
insan onu spontan, kendisinden yola karak ve her trl d,
doal ya da toplumsal etki dnda belirliyor demektir. Eer bu
byle olsayd, eer btn insanlar kendiliinden eylemde bu
lunsalard o zaman dnyada byk bir dzensizlik olurdu. In
sanlar arasndaki her dayanma olanaksz olurdu ve bu bir
birinden mutlak olarak bamsz milyonlarca isten, biri
dierine arparak, zorunlu olarak bfrbirlerini yketmeye a
lrlard . Eer zerlerinde takdir-i ilahi ' nin despotik istenci var
olmasayd bunu bizzat uygulamaya alrlard , bu tanrsal is
ten " onlar ileri geri dolarken onlar ynetiyor " , ve hepsini
birden yok ederek insanlar arasndaki bu perianl tanrsal d
zene balyor.
Bu yzden gryoruz ki zgr isten ilkesinin tm yan
dalar kanlmaz olarak tiJ.kdir-i ilahi' nin varln ve etkinliini
kabul eden bir mantk.la ynderiliyorlar. Teolojik ve metafizik
retilerin temeli budur. Uzun zaman insanlk vicdanna nee
veren soyut yanstmal dnce asndan ya da dinsel ve ozan
sa! kuruntu asndan uzaktan bakldnda gerekten uyumlu
ve byk grnen gfkemli bir sistem. Ama ne yazk ki, bu sis
teme uyan tarihsel gereklik hep tiksindiriciydi ve sistem bizzat
bilimsel eletiriye dayanamyor.
Pratikten biJiyoruz ki, tanrsal hukuk yer yzn ynettii
srece . insanlarn byk ounluu vahi ve acmaszca s()
m rlyor, ac ektiriliyor, eziliyor, trpanlanyor, biliyoruz ki
bugn bile hep teolojik ya da metafizik tanrsallk adna halk
kitleleri klelikte tutulmaya allyor. Dnyaya, doaya ve top
luma hkmeden, insan zrlni.i tamamen ortadan kaldran
bir tanrsal irade var olduka baka trl olamaz. nsan istenci
zorunlu olarak tahrsal isten karsnda acizdir. B unun sonucu
nedirr Eer insann soyut ya da kurgusal metafizik zgrl,
zgr istenci savunulmak istenirse, gerek zgrlk inkar edil
mek zorunda kalnr . Tanrnn kudreti ve her yerde mevcut ol
mas karsnda insan bir kledir. nsan z g rl genci olarak
takdir-i ilahi d ola y s yla tah rip edildiinden geriye yalnz ay-

59

rcalklar kalyor, yani bu da tanrsal iyilii belli bir insana, belli

bir papaz grubuna, hanedana ya da snfa veren zel haklar.
Takdir-i ilahi her tr bilimi de olanaksz klar, bu da ok ba
site insan aklnn inkar demektir, ya da onu kabul etmek iin
kendi salkl insan zekandan vagemek zorundasn. Bir kez
dnya tanrsal irade tarafndan ynetildiinden, onda olaylarn
doal balants aranamaz, tersine kutsal kitapta yazd gibi ta
sarruflar insan akl iin tanrsal karakterini yitirmenin cezas
olarak daima anlalamaz olan ve yle kalmak zorunda olan o
en byk iradenin bir dizi da vurumu grlr . Takdir-i ilahi
yalnzc insan mantnn inkar deildir, ayn zamanda ge
neldeki mantn da inkardr. nk her mantk doal bir zo
runluluu beraberinde getirir ve bu zorunluluk tanrsal zgr
ln karsna dikilebilir, bu da insan bakmndan anlamszl
n '.?aferidir. nanmak isteyenler hem zgrlkten h;:m de bi
limden vazgemek zorundadrlar ve onlar kadir Allah'.n ncelik
sahibi kullar tarafndan soyulur ve tokatlarurken Tertllian 'la
birlikte u szleri tekrarlayabilirler: Sama olduu iin ina
nyorum, ve ayn bunun gibi mantKl olan u szckleri ek
lerler: ve ben adaletsizlii istiyorum.
Bize gelince, biz bir baka dnyadaki mutluluktan isteyerek
vazgeiyoruz ve insanln bu dnyadaki tam zaferini istiyoruz.
Alak gnlllkle itiraf ediyoruz ki, tanrsal mantktan hibir ey
anlamyoruz ve doal ve toplumsal olaylarn balantsnn de
neyiminde ve bilgisinde kurulmu olan insani mantk bize yetiyor.
Deneyimin bilim diye isimlendirdiimiz bu birikimi, tasnifi
ve dnsel ilenii zgr istencin olanaksz olduunu, eyann
doasna zt bir kurmaca olduunu ispat ediyor; isten diye
isimlendirilen eyin bir sinir gcnn almasnn rn ol
duunu ispat ediyor tpk fiziksel gcmzn, kaslarmzn a
lmasnn rn olmas gibi ve sonuta her ikisi de doal ve
toplumsal yaamn yani her insann iinde doup gelitii fizik
ve toplumsal ilikilerin ayn biimdeki rndr ve yineliyoruz
ki, her insan yaamn her annda doa ve toplumun birlikte
meydana getirdikleri eylemin bir rndr, bundan aka bun
dan nceki makalemizde aklanann gerek olduu ortaya
kyor. !nsann ahiakl klnmas iin toplumsal ortamn ahlakl
klnmas zorunludur.

60

Bunu gerekletirmenin tek yolu vardr: Her biri kiinin tam

eitlik iindeki tam zgrlkleri[ * ] demek olan adalete bu or
tamda zafer kazandrmak. Haklarn ve ilikilerin eitsi zlii, bun
dan zorunlu olarak meydana gelen her bir kiinin eksiklii her
bireysel adaletsizlie neden olan byk kollektif adaletsizliktir.
Bunu yok ediniz tekilerin hepsi yok olur.
Yetersiz almadan dolay ahlakl olmaya, bununla ayn an
lamda olarak eit olmaya korkuyoruz, bunlar ncelikli haklara
sahip evreye gsteriyor ki adaletin zaferi yalnz toplumsal dev
rimle gerekletirilebilir. Bugn buna deinmeyeceiz, bu defa
stelik ok belirgin olan u gerei, btn ortam ahlakl ol
madka, teklerin ahJaknn mmkn olmadn sylemekle ye
tineceiz.
stelik, insanlar n ahJakl olmalar, yani tm insanlarn, ke
limenin tam anlamyla ahlakl olmalar eye baldr: Salkl
bir doum , almaya, akla, eitlie ve zgrle sayg te
melinde bir eitim yoluyla akll ve tam bir renim , ve her in
sann tam zgrln tatmada btn dierleriyle hukuksal ve
olgsal olarak gerekten eit olduu toplumsal bir ortam.
Byle bir ortam var m? Hayr. yleyse kurmak gerekir.
rendlerine byle tasarlayabildiimiz kadar tam bir retim ve
eitim verebilecek olan okullar mevcut ortamda kurmak ola
nana sahip olunsa bile, adil, zgr, ahlakl insanlar yaratma
amacna ulalabilecek mi? Hayr, onlar okuldan ayrldktan
sonra kendilerini tamamen zt temellere gre oluan toplumun
ortasnda bulacaklarndan ve toplum bireylere gre her zaman
daha gl olduundan, toplum ona egemen olmakta, onu de
mbralize etmekte gecikmeyecektir. Dahas: byle bir okulun ku
rulmas bugnk toplumsal ortamda olanakszdr. nk top
l umsal yaam hereyi kucaklyor; aile yaamna olduu gibi,

* zgi.irlk ' ten, b i r yanda h e r insann doal yeteneklerinin mmkn

olduunca tam gelimesi ni, dier yandan onun bamszln ,
doal v e toplumsal yasalara kar deil, bakalarnn iradeleri :ister
ortak bir irade olsun, ister tek bir irade- tarafindan konulmu
btn yasalara kar bamszln anladmz daha nce be
lirtmitik. (Bakunin)

61

okul yaamna da ve bunlarn yelerinin herbirinin yaamna da

ni.ifz edivor.
retn enler, profesrler ve velil er bu toplumun ye
leridirler ve az ya, d a ok onun tarafndan aptallatrlr ve de
moralize edilirler. Bizzat kendilerinde eksik olan rencilerine
nasl verebilirler? yi aht.lk, ancak rnek araclyla vazedilir ve
sosyalist ahlak imdiki ahlaka kar tamamen zt olduu iin, az
veya ok bu ahlak tarafndan zorunlu olarak etkilenen
retmenler rencile;-i nnde onlara vazettikleri eyin tam ter
sini yapacaklardr. B undan dolay, b ugnn okullarnda da, ai
lelerinde de sosyalist terbiye olanakszdr.
Fakat oralarda t<tm bir eitim de ayn ekilde olanakszdr:
Burjuvalar ocuklarnn ii olmasna asla raz deildirler ve o
cuklarna bilimsel bir eitim verebilmeleri in gerekli tm ara
lar iilerin elinden alnmtr.
Bu iyi burjuva sosyalistlerinin bize hep yle dediklerini seve
seve dinlerim: " nce halk eitelim, sonra onu kurtaralm. " Biz
tersini sylyoruz: nce kurtulsun, sonra kendisini eitecektir.
Halk kim eitecek? Yoksa onlar m? Fakat onlar halk eit
miyorlar, ona tm dinsel, tarihsel, politik, hukuksal ve ekonomik
nyarglarru alamaya alarak zehirliyorlar, bu nyarglarda
halka kar varlkiarru garanti ediyor, ayn zamanda onun
zekasn ldryor ve onun hakl fkesini ve iradesini yattryor!
Halka gnlk almas ve sefaleti yznden bile nefes al
drtmayp, sonra da " kendinizi eitin! " diyorlar. Tek mkafat ola
rak sefalet ve ertesi gnn ekmei iin belirsizlik getiren 13, 14,
16 saat aptallatrc almadan sonra, hepinizi, ocuklarnzla bir
likte, kendinizi nasl eittiinizi seve seve grmek isterdik.
Hayr, efendiler, tam aydnlanmann byk sorunu nn
deki saygmza karn, bunun bugn halk iin en nemli sorun
olmadn aklyoruz. Zorunlu olarak derhal ve ayn zamanda
onun politik kurtuluunu ve hemen sonra ruhsal ve moral kur
tuluunu yaantya sokacak olan ilk sorun, onun ekonomik kur
tuluudur.
Sonu olarak Brksel Kongresi [ * ] ( 1868) tarafndan oylanan
karan tam ve eksiksiz kabul ediyoruz:

Enternasyonal (Nettlau' nun notu ) .

62

" Kongre yaadmz an iinde ussal bir iigretini iirgiitlene

nin olanakszlnn bilincinde olarak eitli seksiyonlar, bi
limsel, mesleki ve retici ders programl ak kurslar kurmaya
aryor, yani iilerin bugnk renimlerinin yetersizliini
olabildiince telafi edebilecek olan tam bir eitim. lf saatleri

nin azaltlmasnn bunun vazgeilmez bir lwulu olarak '-rr

rldne iaret edilir. "

Evet, elbette kendilerini iinde bulunduklar koullarda

m mkn olduunca fazla eitebilmek iin ellerinden geleni ya
pacaklardr. Ama burjuvalarn ve b urjma sosyalistlerinin siren
sesleriyle kandrlnaynca, btn abalarn hereyden nce,
btn teki kurtuiulannn anas olmas gereken ekonomik kur
tulularnn b yk sorusu zeine younlatracaklardr.

(Egalite, 21 Austos 1869)

63

TANRI VE DEVLET[141

l(i m hakl, idealistler mi, materyalistler mi? Soru byle so

rulursa yant gecikmez. Hi kukusuz idealistler hakszdr ve
yalnzca materyalistler hakldr. Evet, olaylar, dncelerden
nde giderler; evet, Proudhon ' un dedii gibi i deal, yalnzca,
kkn_ maddi varolu koullannn oluturduu bir iektir.
Evet i nsanln tm entellektel ve moral, politik ve toplumsal
tarihi onun ekonomik tarihinin bir vansmasdr.
Modern, gvenilir ve ciddi bili in tm kollar, bu byk,
temel ve belirleyici gerei duyurmak iin birlikte etkin olu
yorlar: Evet, toplumsal dnya, es2,s anlamyla insani dnya, tek
kelimeyle insanlk -er. azndan bizim iin ve gezegenimiz iin
hayvanln en son ve en st gefmesi en yetkin grnm nden
baka birey deildir. Fakat zorunlu olarak her gelime bir yad
smay, kendi temelinin ve kkeninin bir yadsmasn ier
diinden, insanlk ayn zamanda ve hereyden nce insandaki
hayvansalln bilinli ve ileriye dnk bir yadsnmasdr. Ve tam
da, doal olduu kadar ussal da olan ve salt doal olduu iin
ussal olan bu yadsma, btn doa yasalarnn gelimeleri ve
rleri gibi tarihsel ve mantkldr; tam da bu yadsma ideali, en
telektel ve moral kanaatleri, dncelei oluturur ve yaratr.
Evet bizim ilk atalarmz Adem ve H avva ' larmz, Goril deil
idilerse bile, Goril ' i n yakn kuzeni omnivord * l zeki ve vahi
hayvanlar idiler, ki onlar tm teki hayvanlara gre sonsuz yk
sek kertede iki deerli yetenee sahiptiler: dfnmc yetenei 11e
isyan gerefzsinimi yetenei.
*

H:re' yiyen .

64

Bu iki yetenek ve onlarn tarihin ak iersinde ileriye dnk

birlikte etkimeleri, insan hayvansallnn olLJnlu gelimesindeki
gdleyici faktr yae,hyc gc oluturuyor ve sonu olarak
insani olann insanda oluturduu hereyi var ediyorlar.
lnsani bilgeliinin ve fantezinin mevcut en eski i radesi ola
rak ele alndnda ok ilgin ve bazen ok derin bir kitap olan
Kitab- Mukaddes, bu gerei ok naif olarak ilk gnah mi
tosunda dile getiriyor. lnsanlarn teden beri taptklar tm tan
rlarn kukusuz en kskanc, en kendini beenmii, en kabas,
en adaletsizi, en kan dkcs, en despotu ve insan eref ve z.c
grlne en ok dman olan Yehova. Adem ve Havva'y kim
bilir nasl bir heves uruna yaratt, kukusuz sonsuz egoist yal
nzl karnda korkun olmas gereken can skntsn datmak
ya da kendine yeni kleler yaratmak iin; sonra o soylu bir bi
imde tm meyveleri ve hayvanlaryla birlikte yeryzn on
larn kullanmna sundu, ancak mkemmel istifadeye bir tek
snr koymutu. Bilgi aacnn meyvesini ellemeyi aka ya
saklamt. Bylece tm bilinci kendisinden alnan insann son
suza dek hayvan kalmasn, bengi tanrnn, yaratcsnn ve efen"
disinin nnde drt ayak stnde durmasn istiyordu . Fakat o
srada bengi isyanc, ilk zgr dnr ve dnyalar kurtarcs
eytan geldi. nsann hayvansal bililsizliinden ve uakln
dan utanmasn salad; 011u itaatsiz olmaya ve bilginin mey
vesini yemeye zendirerek onu kurtard ve alnna zgrln
ve insanln damgasn bast.
Sonu biliniyor . .Tanrsal 'iteliklerinden birisi olan kehanetin
ona zaten byle olacan sylemesi gereken Tann, korkun ve
gln bir fkeye kapld. eytan ve bizzat kendisinin yaratt
insan ve dnyay, ocuklarn fke iinde yapmay huy edin
dikleri gibi, adeta bizzat kendi eseriyle dverek lanetledi, ve
atalarmzla o anda hesaplamakla yetinmeyerek, atalarnn su
larnda pay olmayan gelecein tm kuaklarn da lanetledi .
Bizim Katolik ve Protestan teologlarmz bunu tam da irkin,
haksz ve sama olduu iin ok derin ve ok adil buldular!
Sonra o salt bir intikam ve fke tanrs olmadn, ayn za
manda sevgi tanrs da olduunu hatrlad ve bitka milyar za
vall insan varlna yaamlar srasnda ac ektirip onlar sonsuz
cehenneme ya z g ladk tan sonra kalanlarna acd ve onlar kur-

65

tarmak iin, b: ngi ve tanrsal sevgisini bengi ve tahrsal, -hep

kurbana ve kana susam- fkesiyle uzlatrmak iin gnah kur
ban olarak biricik olunu insanlar tarafndan ldrlmesi iin
yeryzne yollad . Buna kurtuluun gizi, tm Hristiyan din
lerinin temeli deniliyor. Tanrsal kurtarc insanlann dnyasn
kurtarabilmi olsayd ! asla; Isa tarafndan vaad edilen cennette,
resmi vahiyden bilindii gibi, yalnzca az sayda sekin var ola
caktr. Dierleri, imdiki ve gelecekteki kuaklarn ok byk
ounluu cehennemde sonsuza dek kzaracaktr. Bu arada hep
adaletli, hep iyi Tanr bizi teselli etmek iin D nyaya 1. Wil
helm ve III. Napoleon ' un ynetimini, Avusturya 'nn Fer
dinand'n ve tm Prusya 'nn Alexander'ini gnderiyor.
Bunlar, ondokuzuncu yzyln ortasnda Avrupa 'nn tm ilk
okullarnda ynetimlerin ak emirleri zerine anlatlan ve
retilen sama ykler ve garip doktrinlerdir. B una halklarn uy
garlatdmas deniyor! Besbelli deil midir ki, tm bu y
netimler halk kitlelerini zehirliyor ve kendi karlarna aptallat
ryorlar.
Kukusuz halklar daha iyi krkabilmek iin onlar sonsuz
uaklkta tutmaya yarayan sefil ve sulu arac dndke beni
her zaman saran fke yznden konumun daa kttm . Ken
dilerine halklarn koruyucusu ve babas diyen kiiler tarafndan,
her gn gndz gzyle uygar dnyann her :ilannda ilenen
sular altnda horlanan insanlk karsnda, dnyann ikinci ker
tedeki insanlar tarafndan ilenen sular nedir ki?- Miras gnah
mitos ' una geri dnyorum.
Tanr eytana hak verdi ve' iblisin Adem ve Havva 'ya a
fad itaatsizliin dl olarak onlara bilgi ve zgrlk vaad et
mekle onlar aldatm olmadn kabul etti; nk onlar yasak
meyveden yer yemez Tanr kendi kendine, yle demiti : " Bak,
insan, bizlerden biri gibi oldu, iyiyi ve kty biliyor, biz onun

sonsuz yaamn meyvesini yemesini engelleyelim ki bizim gibi

l;sz olmasn . " ( Kitab- Mukaddes ' e bak )
Biz imdi bu mitosun masal yann brakalm ve onun szel
anlamn inceleyelim . Bu ok aktr. Insan kendini kurtard ,
hayvanl ktan syrld ve insan yapsna kavutu; bir bilgi ve ita
atsizlik sahnesi)rle, yani isyan ve diienceler sayesinde insani an
lamda tarihine ve gelimesine balad.

66

Tarihte unsur ya da temel ilke kollektif ve bireysel ola

rak tm insan gelimesinin belli bal koullarn oluturuyorlar:

1 . insani hayvan/l; 2. Dnce; 3. lsyan. Toplumsal ve iJzel ekJ

nomi birincisine, bilin ikincisine, zgrlk iincsne denk

der.[ * ]

Tm okullann idealistler, aristokratlar ve burjuvalar, te

ologlar ve metafizikiler, politikaclar \fe ahlaklar, dindarlar, fi
lozoflar ve airler-liberal ekonomiciler, bilindii gibi idealin bu
snrsz tapnc_larn unutmamak lazm -eer onlara, tm parlak
zekasyla, tm yce dnceleri ve snrsz abalaryla insann
yeryzndeki herey gibi maddeden, bu adi maddenin r
n nden baka birey olmad sylenirse ok yaralanrlar.
Biz onlara diyebilirdik ki mateyalistlerin szn ettikleri
maddenin, -kendiliinden, ncesiz ve sonrasz devinen, ey
lemde olan rnn, kimyasal ya da organik olarak belirlenen ve
iinde yerleik mekanik, fiziksel, hayvansal ve zeka niteliklerine
ya da glerine uygun grnmler alan- bu maddenin ide
alistlerin kastettikleri adi madde ile hibir ortak yan yoktur. So
nunc1su, onlarn yanl soyutlama rn, gerekten bn, can
sz, devinimsiz, hibireyi beceremeyen ey, bir caput
mortuum[ * ] Tanr diye andklar en yce varln karsnda
maddenin, kendisinden gerek doasn oluturan herey a
lnm olan, jdealistlerin maddesinin zorunl olarak en yksek
hii oluturduu, o gzel tasarmn karsna koyduklar irkin
bir tasarmdr. Onlar maddeden zekay, yaanuy, btn be
lirleyici nitelikleri, ileyen ilikileri ya da gleri, hatta o ol
madan maddenin bir kez arlk kazanmayaca devinimi karp alyorlar, ona yalnz iine ilenemezlii ve uzayda mutlak
eylemsizlii brakyorlar; tm bu gleri, nitelikleri ve doal d
avurumlan soyutlayc fantezilerince yaratlm olan imgesel

* Okuyucu b u ilkenin daha tam bir serimlemesini b u kitabn Ap

pendix' inde Tanrsal hayalet, gerek dnya ve insan zerine felsefi

incelemeler bal alanda bulacaktr. (Bakunin)
Buradan iti baren olan blm J Guillame tarafndan (Ettvres III,
s. 1 79-40 5 ' te yaynlanmar. (Nettlau)
* * Aak rn.

67

varla yklyorlar; sonra rolleri deitiip tasamlarnn bu r

nn: bu hayaletin hibir ey olmayan bu tanry " yce varlk "
diye adlandryorlar ve zorunlu bir tutarllkla gerek varln ,
maddenin, dnyann hi olduunu aleme duyuruyorlar. Ondan
sonra ciddi bir ehre ile diyorlar ki, bu madde bir ey retmeye,
kendiliinden devinim gstermeye bile yeteneksizdir ve giderek
kendi tanrlar tarafndan yaranlm olmas gerekmektedir.
Bu kitabn Apendix inde[IS], ister dnyalar yaratan ve r

gtleyen kiisellik sahibi bir tanr olsun, ister bir tr btn ev

rene yaylm tanrsal ruh olarak grlen, kiisellik sahibi ol
mayan bir tanr olsun, isterse de srekli mevcut ve faal, kendini
srekli maddi ve sonlu varlklarda da vuran sonsuz ve tanrsal
bir dnce olsun, bir tanr tasarmnn kanlmaz olarak g
trecei isyan ettirici samalklar aklad m . Burada tek birnoktay vurgulamakla yetinmek istiyorum.
Maddi dnyann yava yava gelimesi tamamen kavranabilir,
aynen bu dnyadaki organik, hayvansal yaamn ve insann ta
rihin ak jinde ilerleyen bireysel ve toplumsal zekas gibi. Bu
basitten karmakla, a.adan yukarya doru ya da daha alak.
olandan, daha yksek olana doru tamamen doal bir de
vinimdir. Tm gnlk deneyimlerimize ve bu yzden doa'
manrmza, ruhumuzun yasalarna uyan bir devinimdir, ki bu
man;k salt ayn deneyimler temelinde oluabilir ve geliebilir,
adeta onlarn zihinsel, beyinsel anlatm veya bilinli zetidir.
dealistlerin sistemi bize bunun tam tersini sunuyor. O t m
insancl deneyimleri ve genel salkl insan zihnini alt st edi
yor, bu insan zihni ki insanlar arasnda her anlayn en nemli
kouludur, iki kere iki drt eder gibi basit ve hep beraber kabul
edilen gereklikte n en yksek ve karmak bilimsel incelemelere
dein ykselir, deneyim veya eylerin gzlenmesi olmadan,
kesin kabul edilmi olana raz olmuyor ve insani bilginin biricik
ciddi temelini oluturuyor.
Aadan yukarya dor doal yolu izlemek yerine, alaktan
ykseine, greceli basi tten karmana gitmek yerine, akllca
ve anlayla inorganik denen dnyadan organik, bitkisel sonra
hayvansal, sonra da zel i nsani dnyaya ilerliyen devinimi i z
lemek yerine ve kimyasal maddenin ya da kimyasal varln canl
maddeye ya da canl varla ve canl varlktan dnen varla

68

de.vininini izlemek yerine, bunlarn yerine idealist dnrler

teolojiden miras kalan tansal hayalet tarafndan arptlm
gz balanm, gdlm olarak tamamen kart olan yolu iz
liyorlar. Yukardan aaya, daha yksek olandan daha alana ,
karmaktan sadeye gidiyorlar. ster kii halinde olsun ister tan
rsal tz ya da dnce olsun Tanryla balyorlar ve ilk admlar
ncesiz ve sonrasz dncenin yksek tepelerinden maddi
dnyann amuruna, mutlak m kemmellikten mutlak gii
dkle, dnceden varla ya da en yce varlktan hilie
dorudur. Grnte kendiliinden can sklarak bu umutsuz
salto mortale 'ye[ * l karar veren tanrsal bengi, sonsuz varln bu
karan ne zaman, nasl ve niin verdiini hibir idealist, teolog,
m etafiziki air hibir zaman ne anlayabilmi ve ne de dinsel
olarak aklayabilmitir. Tm gemi ve imdiki dinler ve tm
duygular aan felsefi sistemler, bu bir tek ve gnahkarnd * * l
gizi etrafnda dnyor.
Kutsal insanlar, esin alm yasa koyucular, peygamberler ve
mesihler bunun iinde yaam aradlar ve bunun iinde yalnzca
ikence ve lm buldular. Eski Sfenks gibi onlar tketti, nk
onu aklayamadlar. Heraklit ve Platon 'dan Descartes ' a dein
byk filozoflar, Spinoza, Leibnitz, Kant, Fichte, Schelling ve
Hegel, Hint filozoflarn anmadan ynla kitap yazdlar. Satr
aralarnda gzel ve byk eyler syledikleri ve lmsz ger
ekleri kefettikleri, ama bu gizemi, metafizik aratrmalarnn
esas konusunu, karlarna kt haliyle, ayn ekilde te
mellendirmeden braktklar dahiyane olduu kadar stn de
olan sistemlet kurdular. Ama, dnyay tanyan, en az otuz yz
yldan beri hep yeniden bu sisihs almasna girien takdire
deer dehann dev abalar ancak bu gizi daha anlalmaz kl
maya gtrdnden, bu gizin yapay olarak stlp nmze

"' lm taklas.
* * Gi.inahkarane diyorum nk szn ettiim ekte ispatladma

inandm gibi, bu giz dnyada insanlarn ilemi olduu ve halen

sren zulmn kutsan idi ve kutsandr, ve ona birtek diyorum,
nk insan zekasn aptallatran tm teki teolojik ve metafizik
samalklar yalnz bu gi z ' i n zorunlu sonucudurlar (Bakunin).

69

getirilen bir metafiziin herhangi bir hevesli rencisinin be

cerikli speklasyonu sayesinde zleceini ve bunun tm canl
ve ciddi zihinlerin bu kukulu bilimden yz evirdikleri bir za
manda, inancn akldl ile salkl bilimsel akl arasrrda ta
rihsel olarak kesinlikle aklanabilir bir pazarln sonucu ol
duunu umabilir miyiz? Besbellidir ki, bu korkun giz
aklanamaz, bu demektir ki , o samadr nk yalnz sama
olan aklanamaz. Besbellidir ki, kim bunu m utluluu iin, ya
am iin gereksiniyorsa aklndan feragat etmek ve eer ya
pabilirse naif, kr, aptal inanca geri dnerek Tertllian ve tm
itenlikli inananlarla birlikte teolojinin gerek zn ieren u
szckleri yinelemek zorundadr: Crcdoquia absurdm.C O
zaman tm tartma biter ve geride yalnzca inancn mu
zafferane aptall kalr. Ama derhal baka bir soru nmze
kar: Zeki ve grenim gorm bir insanda bu gize inanma ge

reksinmesi nasl ortaya kabilir?

Tanr 'ya, dnyann yaratcs, rgtleyicisi, hakimi, efendisi,

lanetleyicisi, kurtarcs ve iyiletiricisi ' ne olan inancn halk iin
de, ehir proletaryasndan daha ziyade krsal kesim insanlarnda
yaamasndan doal birey olamaz. Ne yazk ki, halk ok ca
hildir ve bu calillii ok temellendirilmi bir biimde kendi
glerinin nemli bir koulu olarak kabul eden tm ynetimle
rin sistemli abalaryla: srekli bu bilisizliin iinde kalmaktadr.
Halk, gnlk alma altnda ezilmi bir halde, bo vakti, d
nsel etkinlii, okuma zaman olmadan, ksaca insani d
nceyi gelitiren btn ara ve itici gleri gasp edilmi olarak,
ocukluunun ilk dnemlerinden itibaren btn yaam ili
kilerini evreleyen ve her trlsrden bir sr resmi zehirleyici,
rahipler ve ruhban olmayanlar tarafi ndan kendisinde yapay ola
rak yaatlan dini gelenekleri, hi eletirmeden, en bloc ka
bulleniyor, bylelikle bunlar onda, ounlukla kendi doal,
salkl insan zihninden daha gl olan bir tr dnsel ve
ahlaki alkanlk haline dnyorlar.
Daha baka bir neden, belli bir kertede halkn sana inan
cn aklyor ve merulatryor. Bu, halkn, Avrupa ' nn uygar

* Akla aykn olduu iin inanyorum .

70

lkelerinde, varolan toplum dzeni yoluyla, geri dnsz bir

ekilde mahkm edildii sefalet halidir. Maddi adan olduu
kadar entelektel ve moral adan da minimum bir insani var
olua indirgenmi yaam tarznda zindandaki bir mahkum gibi
ufuksuz, umutsuz hatta geleceksiz biimde hapsedilmi olan
halk, ekonomistlere inanlacak olursa, bu ilikilerden kurtulma
gereksinimi duymazsa burjuvann basit igsn Ye hayrete
deer dar ruhunu tayacaktr; fakat bunun aresi, iki dsel
bir gerek aresi vardr. llk ikisi m eyhane ve kilise, bedensel ya
da ruhsal sefahat; ncs toplumsal devrimdir. Ben bun
lardan yalnz sonuncusunun halktaki birbirlerine sanldndan
daha sk bal olan dini inanc ve sefahat alkanlklarn hi bir
iz brakmayacak kadar kazmaya, hi olmazsa dnrlerin
btn teorik propagandasndan daha fazla muktedir olduu so
nucuna vanyorum. Tek bana sosyal devrim bu bedensel ve zi
hinsel hovardaln yanltc ve kaba hazlannn yerine, her bi
reyde ve herkeste tam olarak gelien insanln ince olduu
kadar gerek de olan hazlann koymakla btn meyhaneleri ve
btn kiliseleri ayn anda kapatma gcne sahip olacaktir.
O zamana kadar halk kitlesi imnacaktr ve bu arada bunu
yapmak iin akl deilse bile hak onun yannda olacaktr.
Bizzat inanmasa bile en azndan inanr gibi grnen bir
insan kategarisi vardr . B unlarn hepsi insanln ikencecileri,
despotlan ve smrcleridir. Ruhbanlar, monarklar, devlet
adamlar, savalar, zel ve resmi finansrler, her trl memur,
polisler, jandarmalar, gardiyan ve cellatlar, tekelciler ve ka
pitalistler, vergiciler, giriimciler ve ev sahipleri, avukatlar, eko
nomistler, her renkten politikaclar, her trl satc , herkes oy
birliiyle Voltair ' in u szn yineliyor:
Eer bir tanr var olmasayd , bir tane bulunmas gerekirdi .
nk anlyorsunuz ya, halk bir dine gerekSiniyor. Bu bir em
niyet subapdr. En sonunda, Hristiyan dogmalarn ciddiye
alan, onlar ayrntlannda yadsyan, fakat onu tmyle yadsmak
iin gerekli g ve kararlla sahip olmayan olduka ok sayda
namuslu fakat zayf ruhlar kategorisi vardr. Dinin tm zel
liklerini eletiriye feda ediyorlar, tm mucizeleri yadsyorlar,
fakat umutsuzlua derek ana samala, tm dierlerinin kay
nana, tm dier mucizeleri aklayan ve hakl karan mu-

71

cizeye, tanr varlna skca sarlyorlar. Onlarn tanrs gl ve

kudretli varlk, teolojinin ka:ba olumlu tanrs deildir. O sisli ,
saydam, yanltc bir varlktr, yle yanltcdr ki, do
kunulduuna inanld zaman bir hie dnyor; o bir yan
sma, ne stan ne de aydnlatan yalanc bir ktr. Yine de ona
skca sarlyorlar ve onun yitmesiyle hereyin yiteceine ina
nyorlar. Bunlar, imdiki uygarlkta bir yer edinemeyen, ne bu
gne ne de gelecee ait olan gvensiz hasta ruhlar, hep yer ye
gk arasnda sallanan ve burjuva politikas ve proletarya sos
yalizmi arasnda eit mesafede duran solgun hayaletlerdir. Bir
dnceyi sonuna dek izlemek, izlemek istemek ve karar ver
mek iin kendilerini yeterince gl hissetmiyorlar ve hep ba
rmaz bartrmak istemekle zaman ve emek harcyorlar. Kamu
yaamnda onlara burjuva sosyalistleri deniliyor .
Ne onlarla ne de onlara kar bir tartma olanakl deildir.
Onlar hastadrlar. Fakat kendilerinden asla sayg duymadan sz
etmeye cesaret edilemeyen ve gl salklar, ruhsal gleri ve
iyi niyetleri kimseyi d grdnden kukulandrmayan az sa
yda sekin insan vardr. Mazzini 'yi, Michele 'yi, Quinet'yi,
John Stuart Mill'i [ * ] sayma yeterlidir.
Soylu ve g;il ruhlar, byk yrekler, byk zekalar, buyk
yazarlar, ki bunlar Mazzini 'de olduu gibi, byk bir ulusun
kahraman ve devrimci nderi, hepsi idealizmin mjdecisidirler.
Ve felsefede olduu gibi politikada da materyalizmin, giderek
sosyalizmin aalayclari ve tutkulu kartlardrlar.
yleyse bu sorunun onlara kar tartlmas gerekiyor.
nce kaydedelim ki zamanmzn sz edilen renkli ki
ilerinden ve dier yar nemdeki idealist dnrlerinden hi
biri bu sorunun mantksal ynyle dar anlamda uramad.
*

Belki de Bay Stuart Mili, kendisinin ciddi ifade edilmi ide

alizminden kukulanmakta hakl olunan bir tek kiidir, iki nedenle:
Birincisi, nk o birok konuda suskunluuna karn gerekte bir
ateist olan Auguste Comtes'in pozitif felsefesinin kaytsz koulsuz
bir rencisi olmasa bile tutkulu bir hayran, bir yolda olduu
iin; ikincisi, Bay Stuart Mili ngiliz olduu ve ngiltere 'de ateist
olduunu aklamak, bugn bile kendini toplum dna karmak
anlamna geldii iin. (Bakunin)

72

Hibiri ruhun lmsz ve temiz dnyasndan, maddi dnyann

amurlarnda tanrsal bir salto nortale'nin olanaklln felsefi

adan zmeyi denemedi. Bu zlemez elikiye yaklamaya

korkuyorlar myd ? Tarihin byk dehalar bu ite baarszla
uradktan sonra bunun zmn ummuyorlar myd? Ya da
onu arnk yeteri kadar zmlenmi mi sayyorlard? Bu onlarn
gizemidir. Gerek udur ki, bir tanrnn varln teorik olarak
gstermeyi . bir yana braknlar. Ve yalnz onun pratik motiflerini
ve sonularn gelitirdiler. Hepsi bundan hibir kukuya yer b
rakmayan genel olarak kabul edilmi bir gerekten szeder gibi
szediyorlard ve kendilerini onu kantlamak yerine tanrya olan
inancn yan ve genelliini saptamakla snrlyorlar .
Bu etkileyici gr birlii birok sekin insan ve yazarn g
znde bilimi;1 btn kantlarndan daha geerliydi. Yalnzca en
nllerini anarsak, Joseph Maistres'in ve byk ltalyan va
tanseveri Giuseppe Mazzini ' nin ustaca dile getirilen dnceleri
byleydi. Eer az saydaki tutarl ve hatta byk fakat izole
olmu dnrn manu farkl bir sonuca gtrrse diyorlar
ki, bu dnrler ve onlarn manu iin bu daha da ktdr,
nk bir dncenin herkese evetlenmesi, onun teden b eri
niversal kabul, hep onun gerekliinin ar basan bir delili
olarak grlmtr. Tm dnyann duygusu, her yerde ve her
zaman meydana kan ve tutunan inan yanl olamazm. Kk
leri insann bizzat znde yatan bir zorunl ukta bulunsa ge
rekmi. Bgnn ve gemiin tm halklarnn tanrnn varlna
inandklar saptanm olduundan, onlar bu kukuya getiren
tm manuklla . karn bundan kukulananlarn mutsuz ol
duklar, anormal istisnalar, ayrkslar olduklar aktr.
Bylece tm bilimlere ve manta kar bir inancn eskilii ve
yaygnl doruluu hakknda yeterli rtlemez bir delil ol
mas gerekiyor. Niin byledir?
Copernicus ve Galilei ana dein tm dnya gnein yer
evresinde dndne inanyordu. Tm dnya yanlmad m?
Klelikten daha eski ve yaygn olan nedir? Blki de yam
yamlktr. Tarihsel toplumun balangcndan bugne dein her
zaman ve her yerde kitlelerin, klelerin, rgatlarn, gndeliki
lerin, zora dayanan almasnn egemen bir aznlk araclyla
smrs, halklarn kilise ve devlet araclyla boyundurua

vurulmas vard. B undan insan toplumunun varlnn bu s

mrsnn ve boyundurua vurul masnn kalc salt zorunluluk
olduu karlabilir mi? B u rnekler gsteriyor ki, ulu tanr sa
vunucularnn argmanlar hibir eyi ispatlamyor.
G erekte hibir ey haksz ve sai11a olandan daha genel ve
daha eski deildir. B u durum, tarihte srekli grnen irkin ko
vuturmalar da aklyor. 1 1 Genel 11 ve 11 eski 11 inan dog
malarnn resmi, onaylanm ve ilgili temsilcilei asndan hep
olduu gibi, ilk mjdeciye yeterince zulmettikten sonra, so
nunda onun fikirlerini kabul edip zafrre ulaan halk kitleleri a
sndan da bu kovuturmalarn nesnesi hep gerein ve adaletin
ilk mjdecili olmutur.
Biz maddeciler ve devrimci sosyalistler hibir surette bu ta
rihsel grngye amyor ve ondan rkmyoruz. Vicdanmza,
neye mal olursa olsun gereklik akmza bal bana byk bjr
g oluturan ve dnda hibir dnce b ulunmayan mantk
hakkndaki tutkumuza dayanyoruz; adalet tutkumuza ve in
sanln tm teorik ve pratik canavarlklar stndeki zaferine
olan sarslmaz inancmza dayanyoruz; ve nihayet az saydaki
kafadarlarmzn kar lkl gven ve yardmlarna dayanyoruz,
onda, dnyay ynlendiren btn dier yasalar gibi zorunlu ve
deitirilemez olan toplumsal bir yasann dile geliini gr
dmzden, bu tarihsel grng.nn btn sonularn kabul
ediyoruz.
Bu yasa, insan toplumunun hayvansal k"keninin mantkl ka
nlmaz sonucudur ama zamanmzda ylm olan, tm bi
limsel, fizyolojik, psikolojik, tarihsel' deliller karsnda Al
manlarn, Fransa ' nn igalcisi olarak yaptklar eylemlerle onu
byle ayan beyan gstermeleri karsnda b u kkenden ku
kulanma gerekten imkanszdr. Ama insann bu hayvansal k
keni kabul edilirse her ey aydnlanyor. Sonra tarih bize kah
yava, ilgisiz, unutulmu, kah tutkulu ve gl olarak, gemiin
devrimci inkar olarak grnr. O insann kkensel hay
vansallnn insanlnn gelimesi sayesinde ilerlemeci inkarna
dayanr. nsan, bu vahi hayvan, Goril ' in kuzeni, hayvansal i
gdnn derin gecesinden tm gemi yanlglarn ok doal
olarak aklayan ve onun imdiki yanlglar zerinde bizi kis
men teselli eden akln ayd nlna ulamak iin kt. Hayvansal

74

klelikten karak, hayvanl ve insanl arasnda bir ara

durum olan tanrsal klelii admlad ve bugn insani z
grln fethetmeye ve gerekletirmeye doru yryor.
Bundan u kyor ki, bir inancn, bir dncenin eskilii bun
larn yararna delil olmak bir yana tam tersine bunlar bize ku
kulu gstermelidir. nk arkamzda hayvanlmz, nmz
de insanlmz ve insani k, bizi stp ve aydnlatabilen, bizi
kurtaran, erefli klan, zgr, mutlu eden ve aramzdaki kar
delii gerekletirebilen biricik - k duruyor -bu k asla ba
langc aydnlatmyor, tersine hep iinde yaanan zamana gre
tarihin sonunu aydnlatyor. Bylece biz asla arkaya bakmaya
lm, hep ileriye bakalm , nk gneimiz ve ifamz nmz
dedir, eer gem_i imizi renmek iin geriye bakmamza izin
var ise, ki bu yararl ve zorunludur, bu yalnz ne olmu olduu
muzu ve artk ne olamayacaz, neye inandmz ve ne d
nm olduumuzu artk neye inanamayacamz ve neyi d
nemeyeceimizi, ne yapm olduumuzu ve asla ne yapama
yacamz saptamak iindir.
Eskilil stne bu kadar bir yanlgnn yaygnlna gelince,
bu yalnzca bir eyi ispatlyor: tm zamanlardaki ve tm bl
gelerdeki insan doasnn aynl deilse bile benzerlii. Tm
halklarn tarihleinin her annda Tanrya inanm olduklar ve
hala inandklar saptanm olarak nmzde durduundan,
bundan rahatlkla unu karmalyz ki , bizzat bizim ya
rattmz tanr dncesi insanln gelimesinde tarihsl zo
runlu bir hatadr, ve kendi kendimize onun tarihsel olarak
neden ve nasl olutuunu ve niin insanln dev o
unluunun onu bugn bile gerek olarak kabul ettiini sor
malyz.
Biz: insan bilincinin tarihsel gelimesi iinde doa st ya da
tanrsal bir dnya dncesinin nas l meydana geldiini ve zo
nmlu olarak meydana gelmesi gerektiini aklayamadmz
srece bilimsel olarak bu dncenin samalna inanabiliriz.
Fakat onu ounluun dncesinde yok etmeyi asla ba
aramayz . nk biz onu insan varlnn ayn derinliinde yo
ketmeyi baarmak durumunda asla olamayz ki, o bu derinlikte
meydana gelmitir ve verimsiz, um utsuz ve sonsuz bir savaa
mahkum edilmi olarak, onunla salt yzeysel olarak, onun sa-

75

ysz dile gelileriyle savamakla yetinmek zorunda kalrdk ve

salkl insan aklnn ancak altedebildii samalk derhal yeniden
ve daha az anlamsz olmayan bir biimde oluurdu. Herkese,
dnyaya ac veren btn samalklarn, tanr inancnm kkleri
dokmm!madan kald srece durnadn yeni tomurcuklar ve
recektir. Bylece gnmzde, yksek toplumun belli aa
malarnda spiritizmaclk inanc Hristiyanln ykntlar ze
rine yerlemeye balyor.
Yalnz kitlelerin karlar asndan deil, kendi aklmzn
sal asndan da tanr dncesinin tarihsel douunu, bu
d nceyi insan bili ncinde reten ve gelitiren nedenler dizisini
kavramaya almak zortmdayz. Kendimize ateist desek ve
byk olsak bile b u nedenleri anlamadmz srece az veya ok
bu gizemini ortaya karamadmz genel vicdann g
rltsnn srekli hkm altnda kalacaz. Ve bizzat en gl
olann bile, onu evreleyen toplumsal ortamn hereye kadir et
kisi karsnda dt zayflk iinde, srekli, er ya da ge u ya
da bu biimde dinsel samaln uurumuna dme riskine gi
riyoruz. Byle onur knc din deitirmelere gnmz top
lumunda sk rastlanmaktadr.
Dini inan tarafndan kitleler zerinde bugn hala uy
gulanan gcn esas nedenini gsterdi m . Bu mistik eilimler
kitle katnda derin i huzursuzluk gibi bir ruhsal sapma an
lamna gelmiyor. Onlar sefil bir yaamn darlna, y
zeyselliine, aclarna ve aybna kar insan varlnn igdsel
ve tutkulu protestosudur. Dedim ki bu hastala kar yalnz bir
are vardr: Toplumsal devrim .
Appendix'te insan bilincindeki dinsel halsinasyonlarn ta
rihsel gelimesini ve dou nedenlerini irdelemeye altm. Bu
rada dncelerimi daha iyi aklamak iin bu bir tanrnr,yar
h sorununu ya da insann ve dnyann tanrsal kkeni
sorununu moral ve toplumsal yarar asndan ele almak ve bu
inancn teorik nedeni zerine sadece birka kelime sylemek is
tiyorum.
Tanrlaryla, yan tanrlaryla, peygamberleriyle, mesihleri ve
azizleriyle tm dinler henz entellektel yeteneklerinin tam ge
l imesine ve kapasitesine ulamam olan insanlarn safdil fan
tezileri tarafndan meydana getirilmitir; dinin g insann

76

iinde cahillik ve inan tarafndan .coturularak kendi resmini ,

ama bytlm ve ters evrilmi yani tanrlatrln biimde
grd, k oyunundan baka birey deildir, -buna tanrla
ma denir. Dinlerin tarihi, tanrlarn kkeninin, byklnn
ve dnn tarihi, insan dncesinde birbirleri arkasndan
gelileri, insann zekasnn ye kollektif bilincinin gelimesinden
baka birey deildir. Onlar tarihsel ilerleyiinde bizzat ken
dilerinde ya da d doada bir g, bir yetenek ya da bizzat
byk bir yanlg bulduklarnda duruma gre bunlar tanrlarna
aktardlar, ocuklarn yapt gibi dinsel fantezilerinin bir edi
miyle lsz genilettil e r, abarttlar. lnananlarn ve safdil in
sanlarn bu alak gnlll ve dindar soyluluu sayesinde
gkyz yeryznden gaspedilenlerle zenginleti- ve tutarl . bir
biimde gkyz ne denli zenginleirse insanlk ve yeryz o
denli fakirleti. Tanr bir kez yerleince, doal ofarak temel
hakem ve herey hakknda salt uygulayc olarak ilin edildi .
D nya artk hibir eydi, tanrlk hereydi \ e insan, onun gerek
yaracs, onu bilgisi dnda bir hiten ortaya karan insan
onun nnde dz kt, ona tapt ve onun yarat ve klesi ol
dlunu ilin etti.
Hristiyanlk tam da par excellence bfr dindir. nk o b
tnl iinde her dinsel sistemin doasn, asl zn, yani

tanrsal varlk yararna insanln sefaletini, llelemeszni ve

tahribini dile getirir ve aklar.

Tanr herey olduu iin gerek dnya ve insan hi ir ey

dir. Tanr gereklik, adalet, iyi, r;zel, g ve yaam olduu
iin, insan yalan, hakszlk, kt, irkinlik, acz ve lmdr.
Tanr efendi olduu iin, insan kledir. nsan adaleti, gereklii
ve lmsz yaam kendi bana bulmakta yeteneksiz olduu
iin buna yalnz tanrsal bir vahiy ile eriebilir. Fakat bir kez va
hiyi sz .konusu eden, vahyedenlei , mesihleri, peygamberleri,
rahipleri ve tanrnn bizzat esinledii yasa koyucular da sz ko
nusu eder. Ve bunlar bir kez tanrnn yeryzndeki temsilcileri,
i nsanln, tanrnn onu kutsalln yoiuna yneltmek iin biz
zat setii retmenleri olarak kabul edildiklerinde, zorunlu
olarak mutlak bir iktidar kurmak durumundadrlar. Tm in
sanlar onlara snrsz ve edilgin bir itaat borludurlar, nk
tanrsal akln karsnda, insansal bir akl yoktw ve tanrnn ada-

77

leti nnde dnya adaleti var olamaz. Bu da devlet kilise ta

rafndan /wtsal olaral labul edildii srece, insanlar tanrnn
klesi ola rak kilisenin ve devletin de klesi olmak zorundalar.
Bunu, tm mevcut ve gemiteki dinler arasnda en iyi H
ristiyanlk kavramtr. Eski Dou dinlei de
bu de
erlendirmeye dahildir. nk onlar yalnzca belirli ve ay
rcalkl halklar kapsarlarken, Hristiyanlk btn insanl
kucaklama iddiasndadr ve btn Histiyan mezhepler iinde,

yalnzca Roma -Katolikli i bunu kesin kararllkla ilin etmi ve

bu yzden Hristiyanlk salt din, son dindir ve mjdeci Roma
kilisesi, tek tutarl meru ve tanrsal -kilisedir.
imdi metafizikilerin ve dindar idealistlerin, filozoflarn,
politikaclarn ya da airlerin houna gitsin ya da gitmesin: tanr

dncesi insan aklndan ve adaletinden vazgeilmesini ierir,

insan zrlnn en kesin inkdndr ve teoride ve pratikte zo
runlu olarak insann k1eliine gtrr.

Cizvitler, protestan Mmier1er[ I6J, pietistler ya da me

todistler gibi insann aalanmasn ve kklemesini istemiyorsak
teolojinin tanrsna ve metafiziin tanrsna azck bir ayrcalk bile
vermemeliyiz ve veremeyiz. nk kim bu mistik alfabede A
derse, sonunda hnlmaz olarak Z 'yi de syler ve kim tanrya
tapmak isterse, ocuka yanlsamalara dmeden cesurca z
grlnden ve insanlndan vazgemek zorundadr.
Tanr varsa, msan bir kledir; ama insan zgr olabilir ve
olmak zorundadr: Sonuta tanr yoktur.
Herkesi bu -- emberden kurtulmaya aryorum. stenilen
yol seilebilir.
Dinlerin uluslar ne ok ve nasl aptallatrdn ve ahlakn
bozduunu anmsatmak gerekiyor mu?[ ] Onlardaki akl, insani
kurtuluun bu ilk aletini ldryor ve onlar, kleliin en
nemli kouluna, akl zayflna gtryorlar.
nsani almann erefini dryor ve onu hizmetiliin kay
na ve iareti haline getiriyorlar. insani adaletin duygt:sunu ve
kavramn ldrvor ve terazinin kefesini tanrsal ltfn av
rcalkl nesnelcini n, caka satan serserilerin ynne bastnyorl ;r.

Bu ve izleyen paragraf Appendix'in el yazlarndan Bakunin 'in ken

d isi alm \'C oradan silmitir. s. Eu\'res III., s. 297 (Nettbu)

78

nsani onuru ve erefi ldryor ve yalnz etek penleri ve burnu

srtenlei - koruyorlar. Uluslan kalbindeki her insani kardelik
duygusunu bouyor ve onu tansal zulmle dolduruyorlar.
Tm dinler zalimdir, hepsi kan zerine kurulmutur; nk
hepsi esas olarak kurban dncesine, yani tanrsal varln doy
maz kini yararna insanln srekli kurban edilmesine da
yanmaktadr. Bu kanl gizde insan srekli kurbandr, kendisi de
bir insan, fakat ltufla aycalkl bir insan olan papaz, tanrsal
cellatnr. Bu bize tm dinlerin, en iyi, en insani, en yumuak
olan rahiplerin kalplerinin di.binde -eer kalbinde deilse kl
trnde, ruhunda ( her ikisinin de insan kalbi stndeki byk
etkisi biliniyor)- her din adamnn duygularnda niin biraz
zulm, biraz kan dkclk yattn aklyor.
,.
Tm bunlar bizim imdiki nl idealistlerimiz herhangi bi
rinden daha iyi biliyorlar. Onlar tarihlerini bilen aydn in
sanlardr ve onlar ayn zamanda insanlk yararna iten ve derin
sevgiyle dolu byk ruhlar, yaayan insanlar oldukl:nndan,
dinin tm bu kt eylemlerini, tm bu sularn eriilrnez bir
konuma ustalyla lanetliyor ve damgalyorlar. pozitif dinlerin
tanrsyla ve onun dnyadaki gelmi gemi ve imdiki tm
temsilcileriyle q.::r trl dayanmay fkeyle reddediyorlar.
Tapnklan ya da tapnklarna inandklar tanr, tarihin gerek
tanrlarndan suretle ayrlyor, o asla pozitif herhangi bir bi
imde teolojik veya metafizik olarak bile tanmlanm bir tanr
deildir. O ne Robespierres'in ve Jean Jacques Rousseau'nun en
yce varl ve ne Spinoza'nn panteist tanrs, ve ne de Hegel'in
ayn zamanda irek ve akn olan iki anlaml tanrsdr. Tanrya
olumlu nitelikler vennenin onu eletirinin zc eylemine
maruz brakacan ok iyi hissettikleri iin, ona herhangi bir
olumlu nitelik vermekten kanyorlar. Onun kiisel ya da kiilik
d bir tan olduunu, onun dnyay yaranp yaratmadn asla
sylemeyeceklerdir; hibir zaman onun tanrsal yardmn an
latnyorlar. Tm bunlar onu ele verebilir. Onlar yle sy
lemekle yetiniyorlar: ' Tani- ' ve baka hibirey. Peki ama tanrlar
nedir? Bir dnce bile deil, tersine bo bir soluk.
O onlara byk, iyi, gzel, soylu, insani grnen her eyin
addr. Fakat yleyse neden ' insan ' demiyorlar? Ah nk, Prus
ya Kral Wilhelm ve I I I . Napolyon ve tm benzerleri de i n -

79

sandr. Ve bu onlara byk mahubiyet verir. Gerek insanlk

var olan en ycenin ve en gzelin ve en zavallnn ve en irkinin
toplamn oluturur. Bundan k yolunu nasl buluyorlar. Bi
rini tanrsal, dierini yabanice diye adlandryorlar ve tanrsall
ve hayvansall iki kutup olarak ne sryorlar. Bunlarn ara
sna insanl yerletiriyorlar. Kavramak istemiyorlar ya da kav
rayamyorlar ki bu ifade tek bir eyi meydana getiriyor ve
eer ayrlrlarsa o tahrip ediliyor.
Mantkta gl deil ve inanlabilir ki onu kk gryorlar.
Bu, anlan panteist ve deist metafizikilerden ayryor ve o d
ncelerine pratik bir idealizm. karakterini veriyor, bu idealizm
esinlerini bir dncenin keskin gelimesinden ziyade tarihsel,
kollektif bireysel deneyimlerden nerdeyse yaamn he
yecanlarndan karyor. Bu, propagandalarna-" zenginlik ve ya
ama gc grnn veriyor, fakat yalnz bir grn; nk
yaam mantksal bir eliki tarafndan fel edilirse meyve vermez.
Bu eliki udur: Tanry da, insanl da istiyorlar. Bir kez ay
rlm olan ve ancak birbirlerini karlkl olarak yok ederek tekrar
birleebilecek olan iki kavram bir araya getirmek iin inat edi
yorlar. Bir solukta yle sylyorlar: " Tanr, ve insann z
grl " , " Tanr, ve insann eref, adalet, eitlik, kardelik, ve
esinlii " , -eer tanr var ise kanlmaz mantkla ilgilenmeksizin
tm bunlar yoklua mahkum eder. nk eer tanr var ise o
zorunlu olarak lmsz, yce, salt efendidir ve eer byle bir
efendi var ise, insan kledir; ama eer o kle ise onun iin ne
adalet, ne eitlik, ne de kardelik, gnen olanakldr. lsterlerse
( bu idealistler) hep salkl insan zihnine ve tm tarihsel de
neyimlere kar tanrlarn insan zgrlnn sevgisiyle dolu
olarak ne srsnler: Bir efendi ne yaparsa yapsn, ne denli liberal
grnrse grnsn, eninde sonunda bir efendi olarak kalr,
onun varl zorunlu olarak altndakilerin hepsinin kleliini ge
tirir. Eer tanr var ise onun, insan zgrlne hizmet etmek
iin bir tek aresi vardr: Var olmaktan vazgemek.
nsanlkta takdir ettiimiz ve sayg duyduumuz hereyin
mutlak temel koulu olarak grdm insan zgrlnn
tutkulu bir sevdals olarak, Voltaire 'in cmlesini tersine e
viriyorum ve diyorum ki : Eer gerekten tanr olsayd, onu or

tadan kaldrmak geekirdi.

80

Bana bu kelimeleri dikte eden keskin mantk o kadar aktr

ki, bu dnce izgisini yrtmekten baka yapacam birey
yoktur. Ve isimleri yle nl, ve hakl olarak ok saylan, adlar
geen renkli kiilerin bile buna amamas ve tanr ile insan z
grln bir arada anmakta yatan elikiyi grmemeleri bana
olanaksz gibi grnyor. Bu elikiyi grmemek iin u d
nceyi ileri srmek zorundalar, bu tutarszlk ya da pratikteki
insanln iyilii iin gereklidir . .
Belki de kendilerinin ok nem verdikleri eylerden biri ola
rak, ok sevdikleri birey olarak szettikleri zgrl, biz mad
decilerin ve devrimd sosyalistlerin kavradndan bambaka bir
anlamda anlyorlar. Gerekte yanna hemen baka bir szck
eklemeden ondan asla. sz etmiyorlar, tm kalbimizle nefret et
tiimiz bir szck.ve bir ey, oio;ite szc.
Otorite nedir? Toplumsal ve: fiziksel dnyann grngleri
nin zincirinde ve birbirini izlemelerinde dile gelen doa ya
salarnn kanlmaz gc mdr? Bu yasalara kar isyan, ger
ekten yalnz yasak deil, ayn zamanda da olanakszdr. Biz on
lar grmezlikten gelebiliriz ya da onlar henz tanmyoruz,
fakat onlara itaatsiz olamayz, nk onlar varlmzn temeli
ve ana kouludur; bizi evreliyor ve iimize iliyorlar. Tm ha
reketlerimizi, dncelerimizi, davranlarmz dzenliyorlar,
yle ki onlara itaatsiz olduumuza inanmakla bile yalnz onlarn
evrensel gcn gsteriyoruz.
Evet, biz bu yasalarn mutlak olarak klesiyiz. Fakat bu k
lelikte alaltc bir ey yoktur, ya da dahas o hi de klelik de
ildir. nk klelik d bir efendiyi, emrettiklerinin dnda
yer alan bir yasa koyucuyu gerektirir, fakat bu yasalar dmzda
deildir, iimize yerlemitir, varlmz, tm bedensel, zihinsel
ve ahlaki varlmz olutururlar. Salt onlar araclyla yayor,
nefes alyor, davranyor, dnyor ve istiyoruz. Biz onlarn d
nda bir hiiz, var deiliz. Peki onlara kar isyan etmek iin
g ve istek bize nereden geliyor?
Doa yasas karsnda insan iin yalnz bir zgrlk ola
nakldr: Onlar tanmak ve kollektif ve bireysel kurtulu ya da
insanlama hedefine uygun olarak kullanmak. Bu yasalar bir kez
kabul edildiklerinde, insan kitlelerince asla tartlmayan bir oto
rite kurarlar. rnein, iki kere iki drt eder yasasna kar k-

81

nak iin insann bir deli ya da bir teolog, ya da en azndan bir

metafiziki , hukuku, ya da burjuva ekonomisti olmas gerekir.
i nsann atete yanmadn, suda boulmadn tasarmlamas
iin bir inan tamas gerekir, bunun dnda yine bir dier
doa yasasna dayanan herhangi bir k bulabilir. Fakat bu
kar koymalar ya da bu olanaksz bir kar koyman n delice ta
sarmlar ya da deneyimleri az grlen bir istisnadr; nk
ge nel olarak denebilir ki gnlk yaantda insan kitleleri hemen
hemen kaytsz arts z salkl insan zekas tarafndan ynetilir,
yani genel kabul grm doa yasalannn toplam tarafindan .
H<.lk kitlelerinin, bilindii gibi, yalrizca halkn iyilii iin var
olan vesayet edici ynetimlerin titizlii sayesinde, bilim ta
rafndan i mdiden bilinen , birok doa yasasn bilmemesi
byk ansszlktr. Dier bir dezavantaj udur; fizik dnyay
yneten vasalar kadar zorunlu, deimez, kanlmaz olan insan
topl umun un gelimesiyle ilgili doa yasalarnn byk bir b
l m hen z bilim tarafndan yeterince saptanmam ve ta
nnmamtr.
Onlar bir kez bilim tarafndan kefediJip yaygn bir halk ei
timi ve retimi sistemi sayesinde bilimden herkesin bilincine
gemi olduklar zaman zgrlk sorunu tamamen zlm
olacaktr.
Sonra, en yobaz otori teler bile, politik rgtlenmenin, ida
renin ve yasaman n, ister efendinin iradesi nden isterse de genel
or hakkyla seilmi bir parlamentonun kararlarndan domu
olsunlar, hatta doa yasalarnn sistemine uygun bile olsalar,
dsal ve bu yzden despotik olan yasalan bir sistemini da
yattk.lan in srekli kitlelein zgrlne bela ve dman
01.10 bu eyin artk gerekli olmadn kabul etmek zorunda
kalacaklardr.
I nsann zgrl yalnzca doa yasalanna uymasnda ya
tyor. nk onlar kendisi yle kabul etmitir ve onlar insana
ister tanrsal, ister insani olsun, ister kollektit ister bireysel
olsun, kendi dndaki herhangi bir yabanc irade tarafindan da
yatlnamlardr.
Bilimin en aydn temsilcilerinden oluan bilimsel bir aka
.
demi ele alnsn; kabul edilsin ki bu toplt; nun organizasyonu,
yasama erki ile gre\'lendirilmi olsun, en saf gerek sevgisi ile
82

dolu olsun ve bilimin en yeni bulularna mutlak olarak uyan

yasalar karsn . imdi iddia ediyorum ki, bu yasama ve bu or
ganizasyon iki nedenle acaip olacaktr. Birincisi, insan bilimi zo
runlu olarak hep eksiktir ve bulunmu olanlar heni.iz bu
lun mam olanlarla karlatrldnda bilimin henz emekleme
devresinde olduu sylenebilir. Bylece toplumun ve bireylerin
pratik yaam kati ve kesin olarak bilimin son verilerine uymaya
zorlanrsa, toplum ve bireyler yaam bilime gre sonsuz lde
geni olduu iin, onlar ezip sktracak bir prokrustes ya
tann aclarna mahkm edilmi olaca!Jardr.
ikinci neden udur: Bir bilimsel akademi tarafndan karlan
yasalara, bu yasalarn aklsal karkterini bizzat kavrad iin
deil de -yle olsayd akademinin varl gereksiz olurdu- bu
akademinin yasa koyuculuu, kavranlmadan sayg duyulan bir
bilim adna dayatld iin itaat eden bir toplum, bir insan top
luff.u deil, dilsiz hayvanlardan oluan bir toplum olurdu. Bu
toplum, uzun sre Cizvit Cenaati ' nce ynetilen zavall Pa
raguay Cumhuriyeti ' nin ikinci bir nshas olurdu.
Byle bir toplum hemen aptalln en a't basamana dein
inerdi .
nc bir neden byle bir ynetimi olanaksz klyor.
Byle adeta salt egemenlikle bezenmi bilimsel bir akademi, en
aydn insanlardan meydana gelmi bile olsa, kukusuz ve hemen
bizzat ahlaki ve entelektel olarak yozlard. Onlara braklan
az sayda ayrcalk katnda tm akademilerin yks bugn
byledir. En byk bilimsel deha bile, akademisyen, resmi, pa
tentli bilgin olur olmaz kanlmaz olarak dzeyden der ve
uykuya dalar. Byk dehann varl iin karakteristik olan ken
dindenlii, devrimci cesareti ve huzursuz ve vahi e nerjiyi yi
tii-ir, bunlar gidici dnyalar ykmaya ve yeni dnyalarn te
mellerin atmaya yetkindirler. Kukusuz dnme gcnde
yitirdiini kibarlkla yararl ve pratik bilgelikte kazanr. Tek ke
limeyle yozlar.
Ayrcalklar, her ayrcalkl konum insann zgnln, kal
bini ve ruhunu ldrecektir. Politik' ve ekonomik adan ay
rcalkl olan entellektel ve moral olarak yozlamtr. Bu top
lumsal yasa istisna tanmaz ve tm snflara olduu gibi tm
ul uslara, birliklere ve bireylere uyar ve eitliin yasas, zgrlk

83

ve insanln en st kouludur. Bu kitabn esas amac bunu ge

litirmek ve insan yaamnn her alannda onun gerekliini
gstermektir.
Toplumun ynetimi kendisine verilmi olan bilimsel bir
organ, hemen bilimle deil, tersine bam baka eylerle u
ramaya balayacaktr. Mevcut tm iktidarlar gibi kendisine tes
lim edilen topl umu gittike aptallatrarak, somta hkmetini
ve ynetimini gittike lzumlu klarak sonsuz kalcln sa
lamakla uraacaktr.
Bilimsel akademi iin geerli olan, ayn biimde kurucu ve
yasa koyucu meclisler iin de geerlidir, bizzat genel oy hakk
ile meydana gelen ii n bile . Sonuncusu bileimini yenilese bile
bu birka yl iinde bir politikaclar kliinin olmamasn n
leyemez, bu klik gerekte hukuksal olarak ayrcalkl deildir ve
bir lkenin resmi ileriyle kesin uras sayesinde bir eit po
litik aristokrasi ya da olugari oluturuyor. Birleik Devletler \ e
1svire buna birer rnektir.
B undan byle ne dardan bi r yasama erki ne bir otorite;
ikisi de birbirinden ayrlamaz ve toplumun kklemesine ve
bizzat yasa oyucunun lanetlenmesine yol aar.
Bundan" her otori teyi yadsdm m anlalyor? Bu dnce
bana uzaktr. Eer ;izme szkonusu olursa ayakkabcnn oto
ritesine bavururum, bir ev, bir kanal veya bir demiryolu mu
sz konusu oluyor, mimarn ya da m hendisin otoritesini ara
rm . Herhangi ze l bir bilim iin u ya da bu bilgine ynelirim.
Fakat ne ayakkabc, ne mimar ve bilgin otoritelerini bana da
yatamazlar. Onlar serbeste dinlerim ve onlarn tm zekalarna,
karakterlerine, bilgilerine yakan saygyla birlikte benim tar
tlmaz eletiri ve kontrol hakkm sakl tutarm. Bir tek zel
otoriteye danmak bana yetmez, biroklarnn grn al rm,
dncelerini karlatrrm ve bana en doru geleni seeri m .
Bsbtn zel olan sorunlarda bile yanlgsz bir otorite ta
nmyorum; sonu olarak bir kiinin drstl ve itenlii iin
nasl bir sayg duyarsam duyaym , hikimseye mutlak bir gven
duymuyorum. Byle bir gven aklm ve zgrlm iin uur
suzluk dolu olurdu ve giriimlerimin baarsn heder ederdi, v
beni derhal aptal bir kleye ve bakalarnn irade ve kar!J.rnn
aletine evirirdi.

84

Eer bir uzmann nnde eilirsem ve onun talimat ve y

netimini beHi bir kertede ve bana zorunlu grnd srece iz
lemeye hazr olursam bunu, otoriteyi bana hi kimse, ne in
sanlar ne tanr dayatmad iin yapyorum. Aksi takdirde onu
nefretle geri iterdim ve bana verebilecekleri ve birok yalanla
rtlm insani gerein krntsn bana eref ve zgrl
mn yitmesiyle deteceklerinden emin olarak nerilerini, y
netimini ve bilimini eytana havale ederdim.
Uzmanlarn otoritesi nnde bana kendi aklm tarafndan
da}'atld iin eiliyorum . nsan biliminin ancak ok kk bir
blmn tm aynntlar ve olumlu gelimeleri iinde kav
rayab1leceimin bilincindeyim . Hereyi kavramak iin en byk
zeki bile yeterli deildir. Buradan endstri iin olduu k<.dar
bilim iin de i blm ve ortaklk gereklilii doar. Kabul edi
yorum ve hak veriyorum ki , insan yaam byledir. Herkes d
nml olarak ya yneten otoritededir ya da ynetiliyordur.
Bylece duraan ve sabit bir otorite yoktur, tersine geici ve
hereyden nce gnl rzasyla olan karlkl otorite ve astln
srekli deiimi vardr.
B u ayn nedenler bana duraan, sabit ve evrensel bir oto
riteyi tanmay yasaklyor, nk ayrntlardaki bu zenginlikle,
bilimi yaama uygulamadan, btn bilimleri, toplumsal yaamn
btn dallarn kavramaya muktedir evrensel insanlar yoktur.
Byle bir evrenselliin tek bir adamda gerekleme olan: ol
sayd ve o da bunu otoritesini bize dayatmak iin kullansayd,
bu adam toplum dna atmak gerekirdi. nk onun otoritesi
kanlmaz olarak dierlerini klelie ve eblehlie indirgeyecek
ti. Toplumun, imdiye dein yapt gibi deha sahibi adamlara
kt davranmas gerektiine inanmyorum. Fakat onlar se
nirtmesi, zellikle herhangi bir ayncalik ya da kesin aklar sa
lamas gerektiine de inanmyorum; bunun nedeni var: Bi
rincisi, bi"r arlatan bir dahi sayma olay sk sk grlebilir;
sonra bu ayrcalklar sistemi araclyla gerek bir deha bir ar
latana dnebilir, demoralize olabilir, aptallaabilir, son olarak
bir despot gibi davranabilir.
zetliyorum . Bilimin mutlak otoritesini kabul ediyoruz,
nk bilimin fi ziksel ve toplumsal dnyann maddi, en
elektel ve ahlaki yaamna ikin olan doa yasalarnn, siste-

85

matik ve alabildiince iyi dnlm bir ekilde zihinsel tek

rarndan baka bir konusu yoktur. Bu her iki dnya. gerekten
tek ve ayn doal dnyay oluturur. Rasyonel ve insan z
grlne uygun olduu iin bu bir tek meru otorite dnda,
tm dier otoriteleri yalanc, keyfi, despot ve uursuz olarak
ilan ediyoruz.
Bilimin mutlak otoritesini kabul ediyoruz ama, bilim tem
silcilerinin yanlmazln ve evrenselliini yadsyoruz. Protestan
kilisesinde olduu gibi bizim kilisemizde -baka zaman nefret
ettiim bu szc bir an kullanmama izin verilsin; kilise ve
devlet, her ikisi de benim betes noiresl* ] imdir- bizim ki
lisemizde bir ef, grnmeyen bir Isa, bilim var, Protestanlar
gibi, Protestanlardan bile daha kararl bir ekilde kilisemizde ne
Papaya, ne Ruhaniler Meclisine ne yanlmasz Kardinaller Mec
lisine ne Papazlara katlanabiliriz. Bizim Isa' mz protestan ve
Hristiyan Isa'sndan urada ayndr ki sonuncusu kiisel bir var
lk, bizimkisi kiilii olmayan bir varlktr, arnk sonsuz bir ge
mite mkemmellie erien Hristiyan Isa ' s mkemmel bir var
lk olarak kimlik b ulurken , bizim Isa ' nn bilimin mkemmelle
mesi ve tamamlanmas hep gelecekte duruyor, u denli ki, asla
gerekleme noktasna varamayacak. Eer biz yalnzca mutlak
bilimin m utlak otoritesini kabul ediyorsak, hibir surette z
grlmz stne oynamyoruz.
'Mutlak bilim ' den, btn boyutlar ve btn sonsuz ay
rntlaryla evreni, dnyalarn srekli gelimesi iinde kendini d
avuran doa yasalarnn sistemini veya dzenleniini ideal ola
rak yeniden retecek olan gerekten evrensel bilimi anlyorum .
Aktr ki, insan zekasnn tm abalarnn yce objesi olan bu
bilim asla mutlak mkemmellik iinde gereklemeyecektir.
Bylece bizim Isa 'mz sonsuza dek eksik kalacaktr, bu du
rumun aramzdaki patentli temsilcilerinin gururunu riemli l
de krmas gerekir. Onun adn bize arsz ve titiz otoritelerini
dayattklar, iddia sahibi olduklar tanrnn bu oluna kar, biz
baba tanrya, gerek dnya, gerek yaam olana bavuracaz;
herkes onun ancak tamamlanmam ifadesidir ve onun dolaysz

* Betes noires:

(fr.) yaban domuzu eitleri.

86

temsilcileri biziz -yaayan varlklar, yaayan, alan, dven,

seven, abalayan, tadan ve ac eken bizler".
Fakat biz bilim adamlarnn evrensel ve yanlmazo oto
ritelerini yadsdmz srada zel bilimlerin temsilcilerinin say
gn fakat greceli ve ok geici, ok kstl otoritesi nnde ei
liyoruz ve onlara gre daha bilgin olduumuz eyler ve olaylar
hakknda bizden ayn iaretleri kabul etmeye hazr olmalar ko
uluyla bize gsterdikle ri iaretler iin deri kran duyaraksra
onlara gelirse soru sormaktan daha iyi bir ey istemiyoruz.
Derin bilgi, byk deney, byk zeka sahibj ve hereyden evvel
yrekli adamlarn stmzde doal, yasal, gnlden kabul edi
len asla herhangi bir resmi, semavi ya da dnyevi otoritesi adna
dayatlmayan bir etkide bulunduunu grmek genel olarak ok
istediimiz bireydir. Biz hukuka deil, fakat eyann doasna
dayanan tm .doal otoriteleri ve etkileri kabul ediyoruz; nk
hukuka dayal olan ve bu yzden resmen yerletirilen her oto
rite ve bu biimdeki her etki, derhal bask ve yalan haline ge
lecek ve yeteince ispatladma inandm gibi amaz bir e
kilde bize klelii ve samal dayatacakur.
Bir szckle, tm ayrcalkl, patentli, resmi ve legal yasama
yetkisini, otoriteyi ve etkilemeyi yadsyoruz, genel oy hak
kndan meydana gelmi olsa bile, nk biz onlarn her zaman
yalnzca klelemi byk ounluun karna kar, emreden
ve smren bir aznln yararna dnebileceine inanyoruz.
Bu anlamda biz gerekten anaristiz.
Modern i dealistler otoriteyi ok deiik bir anlamda an
lyorlar. B tn mevcut pozitif dinlerin geleneksel batl inan
larndan kurtulmu olmalarna ramen, otorit dncesine onc
!ardan hi de geri kalmayan tanrsal, mutlak bir anlam
veriyorlar. Bu otorire ne m ucizevi olarak aklanm bir ger
eklikten ne de bilimsel olarak kesin ispatlanm bir ger
eklikten gelmektedir. Onlar bunu biraz yarm yamalak felsefi
argmanlar ve fazlasyla belirsiz dinsel inanca, bol ideale, soyut
iirsel duyguya dayandryorlar. Onlarn dinleri, insanlardaki in
sanl oluturan her eyin tannsallatrlmasna ynelik son bir
deneyimdir.
Bu bizim almamzn tam tersidir. Biz, insan zgrl,
insan erefi ve insan gnenci asndan gkyznden yerden

87

ald mallan yeryuzune tekrar vermek iin almamz ge

rektiine inanyoruz; fakat onlar yeni bir dinsel kahramanca hr
szlk abasndalar ve tam tersine, bamsz dnenlerden so
ukkanl saygszln ve bilimsel irdelemesini yamalayan
gkyzne, bugn maskesi den bu tanrsal hrsza, insanln
byk gzel ve soylu diye sahip olduu her eyi vermek is
tiyorlar.
dealistler, kukusuz insanlar stndeki byk bir otoritenin
tadn kartmak iin nsani dncelerin ve eylerin tanrsal bir
kutsallkla rtlmesi ,gerektiine inanyorlar. Bu kutsallk ken
dini nasl belli ediyor? Pozitif dinlerdeki gibi bir mucizeyle
deil, tersine bizzat dncelerin ve eylerin bykl ve kut
sallyla: ne byk, gzel, soylu ve adaletli ise tanrsal olarak
geiyor. Bu yeni dindar tapnmada, bu dncelerden, bu ey
lerden esinlenen herkes, bizzat (dorudan doruya) tanr ta
rafndan kutsanan bir papazdr. Bunun ispat nerededir? Onun
dile getirdii dncelerin bykl, onun tamamlad iler,
delillerdir; bakas gerekmez. Bunlar yle kutsallardr ki, yal
nzca tanr tarafndan esinlenmi olabilirler.
Bu, birka kelimeyle onlarn btn felsefesidir, duygularn
bir felsefesi, gerek dncelerin deil; bir eit metafizik sevgi
felsefesidir. Masum grnyor, fakat bsbtn deil ve bu i
irsel biimin kavranmaz karkl altnda gizli olan ok duyarl,
dar ve kuru reti tm pozitif dinler gibi ayn uursuz so
nulara gtryor: insan zgij.rlnn ve insan erefinin tam
inkarna.
nsanlkta byk, soylu, gzel bulunan herey tanrsal olarak
aklanrsa implicitef.* ] olarak kabul dilir ki, insanlk onlar
kendi bana ortaya karacak gte de:ildir, bu da kendi ken dine brakld zaman kendi doasna gre sefil; adaletsiz, aa
lk ve irkin olduunu sylemekle ayn kapya kar. Biz bu
suretle her dinin ekirdeine, tanrsal varln daha byk an
uruna insanln alaltlmasna geliyoruz. nsann doal d
knl ve tanrsal esin olmadan, kendini kendinden yola karak adil ve doru dncelere yceltme konusundaki ye-

*Zmni, ieriksel

88

teneksizlii kabul edildiinde, pozitif dinlerin btn teolojik,

politik ve toplumsal karmlarna da hak vermek zorunda ola
caktr. Tanr, mkemmel ve yce varlk insanln karsna kar
kmaz, her yerde, insan soyuna onun adna yol gstermek ve
ynetmek iin seilen, tanr tarafndan insana duyurulan tanrsal
araclar ortaya kyorlar.
Tm
insanlarn
tanr
tarafndan
ayn
tarzda
esin
lendirildikleri kabul edilemez mi?, O takdirde gerekten hibir
aracya gerek kalmazd . Fakat bu kabul olanakszdr, nk
olaylar ona iyice ztur. Yoksa tm samalklar ve yanlglar, tm
zulmler, kepazelikler, insanlar ileminde karlalan tm za
valllklar ve aptallklarn hesabn tanrsal esine yazmak ge
rekecektir. Oysa dnyada tanrsal esin tayan ok az insan var
dr. Bunlar nl talyan vatanda ve peygamber Giuseppe
Mazzini ' nin syledii gibi tarihin byk adanlan, erdemli de
ha/ardrlar. Dolayszca tanrnn kendisi tarafndan esin
lendirilerek ve genel halk oyunda dile gelen o:naya dayanmak
suretiyle -Dio e Popolo-[ * ] insan toplumunu ynetmeye a
rlmlardr. [ * l
Bylelikle yeniden kilise ve devlet konusuna geldik. Geri ki
lise tm eski politik rgtlenmeler gibi tanrnn bir lifu olacak
olan bu yeni rgtlenmede artk kilise deil, okul adn alacaktr,
fakat bu kez, en azndan biimsel olarak, zorunlu taviz olarak
ada dnceye, III. Napolyon ' un imparatorluk kararlarnn
nsznde olduu gibi (kurgusal) halk istencine dayanacaktr.
Fakat bu okulun sralarnda yalnzca ocuklar onrmayacaktr:
orada hibir zaman reit olmayan, snavlarn vermeye,
retmeninden bilgi edinmeye, disiplinini gereksiz klmya her
zaman yeteneksiz saylan renci: halk[ * * * ] oturacaktr.
* Tanr

ve

Halk.

* * Ala ya da. yedi yl nce Louis Blanc' Londra'da hemen hemen bu

dnceleri syl erken dinlemitim: bana demiti ki, " En iyi y

netim biimi, ynetim bana hep erdemli dahi insanlar ge
tirendi r " . ( Bakunin )
* * * Mazzini'ye bir gn eer onun merkez cumhuriyeti kesin olarak
kurulduunda halkn zgrl iin ne gibi nlemler alnacan

89

B u devlet krallk adn almayacaktr, tersine Cumh uriyet

adn alacaktr, bununla beraber en az bir o kadar devlet ola
caktr, yani yetkili insanlarn aznl tarafndan, yetenei JJe de
has olan erdemli insanlar tarafndan en byk Kondttite 'nin,

sorduumda demiti k i : " lk nlem halk iin okullar amak ola

caktr. " - Bu okullarda halka ne retilecektir?- " lnsanl:rn g
rederi , zveri \'e kendini adamada " - Fakat yeter sayda retmeni
nereden bulacaksn z, bu eyleri retecek olan retmenler, eer
bu eylere rnek olamazsa, hibiri retmek hakkna ve yeteneine
sahip olamaz, deil mi? zveride ve kendini adamada en yksek
hazz bulan insan says alacak denli az deil mi? Yce bir tut
kuyu izleyerek ve

bu kiisel tutkuyu tatmin ederek kendini byk

bi r dnce hizmetine adayan, bu dnce dnda yaama hibir

deer vermeyen bu kiiler, davranlarndan bir reti kurmaktan
tamamen baka eyler dnrler; ama bundan bir reti lmranlar,
ou kez onu da\Tanlarna yanstmay unuturlar, nk ok basit
bir nedenle, doktrin yaam, eylemin canl kendiliindenliini l
drr. Mazzini gibi, retileri ve eylemleri takdire deer bir birlik
oluturan adamlar ok nadir bilinen istisnalardr. Hristiyanlkta da
sylediklerini gerekten yapan ya da en azndan yapmak iin tut"
kulu bir aba gsteren, sevgiyle kabaran yrekleri bu dnyann
zevk ve nimetlerine horgr dolu olan byk, kutsal insanlar ol
mutur. Ama Katolik ve Protestan ruhbanlarn devasa ounluu,
meslekleri gerei i ffeti, perhizi ve feragati vaaz etmi ve vaaz et
mekte olanlar retilerini kendi yaamlaryla tamamen yalanladlar.
Temelsiz olarak deil, tersine yzyllarn deneyiminden sonra tm
lkelerin halklarnda aadaki gibi deyimler olutu: Bir papaz gibi
sefih, bir papaz gibi aznn tadn bilen, bir papaz gibi hrsl, bir
papaz gibi kendini dnen a gzl ve hevesli. Saptanmtr ki
Hristiyanlk erdemlerinin kilisece kutsanm retmenleri, pa
pazlarn

bii_viik omlt vaaz ettiklerinin tan tersini yapyorlar.

Olayn genellii, bu saysal oran bil e gsteriyor ki, kabahat bireye

deil, tersine ierisinde birei bulund uu olanaksz ve kendi iin
de elikiler tayan toplumsal duruma yklenmelidir. Hristiyan
din adamlarnn durumu ifte bi r eliki ieriyor. nce perhiz
iki imeme retisi ile insan doasnn olumlu eilimkri

90

ve

v\
ge-

iflah olmaz enfant terible'nin, balkn korunmas ve ynetimi

iin resmen ve dzenli kurulan vasilik. Okul retmenlei ve
devlet mem urlar kendilerine Cumhuriyeti diyeceklerdir ama
en az bir o kadar vasi ve oban olacaklardr, ve.halk imdiye
dein ne ise o olarak kalacaktr, bir sr. O halde krkclara
dikkat, nk nerede bir sr varsa srnn bir krkcs ve ki.l
lancs da vardr.

reksinimleri arasnda, ki bu eilim ve gereksinimler, ok nadir bir

ka bireysel rnekte kuvvetli bir zihinsel ve ahlaki gcn youn et
kisiyle, srekli zaptedilebilir, bastrlabilir ve tamamen yok edi
lebilirler; ya da belirli kollektif coku anlarnda ok sayda insan
tarafndan ihmal _edilebilir veya unutulabilirler, ama nsan do
asnda yle derinlemesine yer a lmaktadrlar ki, sonuta her zaman
kendi haklarn savunurlar, yle ki kendilerini normal ve dzenli
bir biimde da vurmalar engellendiinde, eninde sonunda zararl
ve rktc bir tatmin yolu ararlar. Bu kanlamaz ve kar ko
nulamaz bir doa yasasdr ve btn Hristiyan din adanlan, zel
likle de Roma-Katolik mezhebinden olanlar aresizce bu doa ya
sasnn

mukadder

retmenlerine,

etkisi

yani

altnda

modern

kalrlar.

kilisenin

Bu

yasa

rahiplerine

okulun

ileyemez.

Meer ki onlar da Hristiyan ike imeme ve teragatini vaaz et

meye zorlanmasnlar.
Ama her ikisinde de ortak oian bir eliki vardr. Bu hocalk
( maitre)[ * ] unvan ve konumunda yatmaktadr. Emir veren, ezen
ve smren bir efendi (Maitre) tamamen doal ve mantkl bir ki
iliktir. Fakat kendini, tanrsal veya insani ayrcal asndan kendi
altnda olanlara adayan bir efendi

( maitre) eliki dolu ve ta

mamen i mkansz bir varlktr. Kendine ta11rn11 hiznetilerini son

hizmetisi adn \'tren -ve bunun gstergesi olarak, lsa'nn yapt

gibi ylda bir kez oniki Roma'l dilencinin ayaklarn ykayan- ve

ayn zamanda kendisini Tann ' nn, dnyann mutlak ve yanlmaz
efendisinin temsikisi ilan eden Papa 'nn ok iyi kiiselletirdii iki
yzlln ta kendisidir. Btn mezheplerin rahiplerinin, ken
dilerini, kendilerine emanet olmu srlere adamak bir yana, ks
men

kendi kiisel

tutkularn doyurmak, ksmen

de kilisc:nin

* naitre: retmen, hoca, usta ve efendi anlamlarna gelmektc:dir.

91

Bu sistemde halk sonsuza dek renci ve vesayet altnda ola

caktr. Tamamen kurgusal olan egemenliine ramen ken
disinin olmayacak olan dncelerin, istenlerin ve giderek karlarn aletLolacaktr. Bu durum ve bizim zgrlk, bir tek
gerek zgrlk dediimiz ey arasnda bir uurum vardr. Yeni
biimler altnda eski bask ve hizmetletirme var olacaktr ve ne
rede hizmetilik varsa sefalet, hayvanlama toplumun ayrcalkl
snflarn ve kitlelerin zgn bir

maddeleftirilmesi

olacaktr.

mutlak gcne hizmet etmek iin onlar srekli kurban ettiklerini,

smrdklerini ve hep sr halinde tuttuklarn hanrlatmama
gerek var m? Ayn koullar ve nedenler hep ayn etkileri ortaya
karrlar. Ayn ey modern okulun Tanr ' nn esinledii ve devletin
patent verdii retmenlerinin bana da gelecektir. Oniar zorunlu
olarak, birileri bilinsizce, dierleri meselenin ok iyi farknda ola
rak, halkn devlet gcne ve aytcalkl snflar yararna kurban ol
mas retisini reteceklerdir.
Toplumdan tm retimi kaldrmak ve tm okullar kapatmak m
gerekiyor? Hayr, kesinlikle hayr, retim kitleler arasnda drt
elle yaygnlaorlmaldr ve btn kiliseler tm bu tanr anna ve
insanlam kleletirilmesine adanm tapnaklarda insanln z
grlemesinin okullarna dntrlmelidir.. Ama nce unda an
laalm: kendine zg anlamda okullar, normal eitlie, insan z
grlne, saygya dayal olarak kurulmu toplumda b}rkler iin
deil, ocuklar iin var olabilecektir. Klelemenin deil; kur
tuluun okullar olmalar iin oralarda hereyden nce Tanr 'nn,
bengi ve salt kleletiricinin tasarm yok edilmeleridir; ocuklarn
eitimi ve retimi inan stne deil, tamamen akln bilimsel ge
limesine, i taate ve dindarla deil, kiisel onurun ve bamszln

gelimesine, ne pahasna olursa olsun adalet ve dorulk tabusuna

ve hereyden nce her yerde ve her e)rde tanr saygsnn yerini al
mas gereken insanlk karsndaki saygya dayandrhnaldr. ' O to
rite ilkesi ocuk eitiminde doal bir k noktasn oluturur;
zekalar henz hibir biimde gelimemi ol.a n kk yalardaki o
cuklara uygulandnda mru ve zorunludur. Fakat hereyin, gi
derek eitimin de gelimesi k noktasnn yava yava inkarn
oluturduundan, otorite ilkesi, ocuklatn eitimi ve retiminin
ilerlemesiyle aamal olarak ortadan kalkmal ve onlarn artan z-

92

Insancl eylerin tanrlatrlmas yolnyla idealistler acmasz

bir maddeciliin utkumna ulayorlar. Ve ok basit bir ne

denden dolay: tanrsal olan vatanna, gkyzne kayor ve

ykseliyor, acmaszca olan yeryznde kalyor.

grlne yer amaldr

Her rasyonel eirim, esasta zgrln

yarar iin otoritenin ilerlemeci zverisinden baka birey deildir.

nk

eitimin

son

amac

zgr

olan

ve

bakalarnn

grln sayan ve seven insanlar oluturmaktan baka birey ol

masa gerektir. Eer okul, birka szc ancak syleyebilen kk
yataki ocuklar kabul ediyorsa, okulun ilk gn en byk otorite
gn ve neredeyse zgrln tamamen yokluu olmaldr, fakat
okulun son gn en byk zgrln ve hayvansal ya da tanrsal
otorite ilkesinin her trl izinin mutlak yok ediliinin gn ola
caktr.
Yetiknlere ya da yallara uygulanan otorite ilkesi bir irkinlik, in
sanln sust inkan, entelektel ve ahlaki kleliin ve
rmenin bir kayna olacakor. Ne talihsizlik ki pederahi y
netimler halk kitlelerini yle derin bir cahillikte tutuyorlar ki,
yalnz halkn ocuklar iin deil, ayn zamanda bizzat halk iin de
okul amak zorunlu olacaktr. Fakat bu okullardan otorite ilkesinin
en kk bir uygulamas ya da dile getirilmesi bile mutlaka d
lanmaldr. Onlar arok okullar deil, iinde artk renciler ve
retmenlerin szkonusu olamayaca halk akademileri olacakor.
Halk buraya gerekli grdnde zgrce gelecek, zgrce
renim grebilecek, ve buralarda ona bilmedii biigileri getiren
retmene kendi deneyimince birok ey retebilecektir. Bylece
bu karlkl bir re ti m , donanml genlik ile halk arasnda bir en
teiektel kardelik eylemi olacakor.
Hal k ve tm yetikin insanlar iin gerek okul yaamdr. Bizim dik
kate alabileceimiz tek otorite, tek byk, kadir-i mutlak ve ayn
zamanda doal ve rasyonel otorite, eitlik ve dayanma zerine,
zgrlk zerine ve btn yelerinin birbirlerine karlkl insani
saygs zerine kurulmu kollektif ve kamusal tininin otoritesi ola
caktr. Evet bu tanrsal olmayan, tamamen insani bir otoridir; in
sanlar kleletirmek yerine zgrletirecei nden emin olduumuz
iin, onun nnde isteyerek eiliri z . Kilisenin ve devletin uy-

93

Evet, teorik idealizmin pratikteki zorunlu sonucu, en ac

masz bir maddeciliktir; onu iyi inantan vaaz edenler iin deil
byleleri iin btn abalarndan verimsi zlik allm bir so
nutur- ama retilerini yaamda btn toplum iin ger
ekletirmeye alanlar iin, toplum idealist retilerin hkm
altnda kald mddete.

gulad btn tanrsal, teolojik, metafizik, politik ve hukuksal oto

ritelerinizden bin kez daha gl olacandan, sizin ceza ya
salarnz, zindanclarz ve cellatlarzdan daha gl olacandan
emin olabiliriz.
Kollektif duygunun ya d:: kamusal tinin gc, daha bugnden ok
ciddi bir gtr. Su il meye eilimli olanlar ona kar gelmeye,
onu kkrtmaya pek az cesaret ediyorlar. Onu yanltmaya a
lacaklar, en azndan herhangi bir aznlk tarafndan des
teklendiklerini hissetmeleri dnda meydan okumaktan sa
knacaklardr. Kendini ne denli gl sanrsa sansn hibir insan
toplumun oybirliiyle uygulad dlamaya dayanma gcne sahip
olamayacakar, en aznd'.l.n toplumun herhangi bir blmnn say
gsn ve onayn hissetmeden kimse yaayamaz. Bir kimsenin her
kese kar sz sylemek ,.e eylem yapmak iin ok iten ve ok
byk inan tarafndan gdlenmi olmas gerekir ve egoist, adi ve
korkak bir insan asla bu cesarete sahip olamayacaktr.
imizden herbirinin her gn kendisinde ve tm tandklarnda
gzlemleyebildii so,n durumdan baka hibir ey doal ve ka
nlmaz dayanmay, tm insanlar birletiren bu dostluk yasasn
daha iyi ispatlayamaz. Peki madem ki bu toplumsal g vardr,
neden imdiye dein insanlar ahlakl klmaya ve insancllatrmaya
yetmedi? Yant ok basittir: nk imdiye dein bu gcn kendisi
insancllatrlmad, nk onun hep sadk anlatm olan toplumsal
yaant, bilindii gibi insan saygsna deil tanr tabusuna, z
grle deil otoriteye, eitlie deil ayrcala, insan kardeliine
deil smrye, adalete ve dorulua deil hakszla ve ralana da
yal olarak kurulduu iin bu meydana gelmedi . Onun kendisini
kabul eden insani teorilerle hep eliki iinde olan gerek edimi so
nuta srekli ahlaki deil, kt ve yozlanrc bir etki uygulad .
Ahtakszl ve suu bastrmyor, onlar meydana getiriyor. Sonu
olarak onun otoritesi tanrsal, insanlk kart bir otoritedir, et

94

nceleri acaip grnebilen, derin dnr dnmez cfo

all aa kan bu genel gerek hakknda taihsel deliller
eksik deildir.
Eski dnyaun son iki uygarl, Yunan ve Roma uygarlkla
karlatrlsn . Her ikisinden hangisi daha maddeci, balang
noktasnda daha doal ve insani adan daha idealdir? Yunan uy
garl. Buna karn hangisi balang noktasnda daha soyut ide
aldir ki insann maddi zgrln vatandam ideal z
grlne feda eder, hukuksal hakkn soyutlanmasyla ve
devletin soyutlanmas iin insan toplumunun doal gelimesinin
devlete soyutlanmasyla temsil edilsin Ye sonulayla hangisi
daha acmaszdr? Kukusuz Roma . Geri Roma da dahil tm
eski uygarlklar gibi Yunan uygarl da ayrmc ulusald ve te
melinde klelik vard . Fakat bu her iki byk tarihsel hataya kar
n insanlk idealini tasarlayan ve gerekletiren ilk uygarlk ol
maktan geri kalmad; insan yaamm gerekten soylulanrd ve
idealize etti. nsan srlerini zgr insanlarn birliklerine d
ntrd. zgrlk araclyla bilimlei, sanatla, lmsz bir
iir sanatn ve felsefeyi ve insan saygsnn ilk kavramn yaratt.
Politik ve toplumsal zgrlkle serbest dnceyi yaratt ve Or
taa'n sonunda, rnesans zamannda, birka Yunan g
meninin, katolikliin karanlk zindannda gmlm olan ya
am, zgrl, dnceleri, insanl yeniden_ canlandrmak
iin lmsz kitaplar adan birkan lralya 'ya getirmesi yeterli
oluyordu. lnsani zgrleme bu Yunan uygarlnn addr. Peki
Roma uygarlnn ad nedir? Tm gaddar sonularyla lke fet
hetmek. Ve onun son sz nedir, kayzerlerin[ * J evrensel gc.
Bu, insanlannve uluslann aalanmas ve kleliidir.
kinlii kt ve uursuzdur. Her ikisi de faydal ve insancl m

lnmal: O halde toplumsal devrim yapn. Tm gereksinimleri ger

ekten dayanmal hale getirin ki, herbir kiinin toplumsal ve maddi
karlan onun insancl grederine uygun hale gelsin! Bunun iii1 yal
nz bir tek are \'ardr; eitsizliin tm kurulularn yk, herkesin
ekonomik ve toplumsal eitliini kur ve bu temel zerinde herkesin
zgrl, ahlak, dayanan insanl ykselecektir. Sosyalizmin bu
en nemli sorununa bir kez daha dnecei m. ( Ilakuni n )

Ciieser: Kayzer= mparator.

95

Ve bugn bile Avrupa' nn tm lkelerinde zgrl ve in

sanl maddi olarak ldren ve gaddarce ezen nedir? Roma ya
da imparatorluk ilkesinin utkusu.
imdi de iki modern uygarl, talya ve Almanya' nnkii kar
latralm. Birincisi, kukusuz genel karakterinde maddecilii,
sonuncusu tersine, idealizmde var olan en soyut, en safi, en duy
gular stn temsi l ediyor. Her ikisinin pratik meyvesi nedir?

talya insani zgrleme davasna imdiden b yk hizmetlerde

bulundu. O yeniden ayaklanan ve geni anlamda zgrlk ilkesini
Avrupa'da yrten ve insanla soyl w uk nvann yeniden ka
zJndran ilk lkedir: Sanayi, ticaret, iir sanan, sanat, pozitif bi
limler ve zgr dnce. O zamandan beri talya, yzyl bo
yunca imparatorluk ve papalk despotizmi tarafndan ezildi ve
egemen burjuvazisi tarafndan amura bannld, yle ki eski bi
imiyle karlannldnda bugn gerekten km grnyor.
Ama Almanya ile karlatnldnda ne byk bir fark var!
Geici olduunu umduumuz bu dknle karn, ! tal
ya ' da, zgrlk iin domu grnen bir halkla evri li olarak
insanca ve zgr yaanabilir ve soluk alnabilir. Bizzat talyan
burjuvazisi, gururla Mazzini ve Garibaldi gibi insanlar gs
:erebilir. Almanya ' da byk bir halkn bilinli tevekkl ve iyi ni
yetle felsefi olarak aklad ve kabul ettii korkun politik ve
toplumsal kulluk havas solunur. Kahramanlar -gelecein deil,
bugnn Almanya'snnkilerden sz ediyorum- Mazzini ve Ga
ribaldi ' nin tam kartlardr: Bugn onlar Protestan Tanrnn
kaba ve basit temsilcisi I. Wilhelm, Bismarck ve Moltke beyler,
General Manteuffel ve Werder'dirler. Almanya tm uluslararas
ilikilerinde balangcndan beri yava, sistematik olarak szmac,
zaptedici , kendi gnll 'kulluunu komu halklara yaymaya ha
zrd . Birleik bir g olarak kurulduundan beri tm Av
rupa ' nn zgrl iin bir tehdit, bir tehlike oldu. Bugn Al
manya ad gaddar ve nuzaflerane bir dalkavukluk anlamna
gelmektedir.
Teorik idealizmin derhal ve kanlmaz olarak pratik mad
decilie dntn gstermek iin sadece tm Hristiyan
kiliselerini ve tabii hereyden nce Roma Papalk kilisesini
rnek gstermek yeterlidir. I deal anlamda, I sa ' nn bu kilise ta
rafndan vaaz edilen retisinden daha yce , daha karsz,

96

tm yeryz nimetlerinden arnm ne vardr - ve 8 . yzyldan

beri , kendini g olarak kurumlatrmaya baladndan beri,
ayn kilisenin sabit pratiinden daha gaddarca materyalist olan
ne vardr? Avrupa ' nn egemenleri ile arasndaki tm e
kimelerin konusu nedir? Yeryz mallar, nce kilise gelirleri,
sonra dnya iktidar, kilisenin politik ayrcalklar. Hakkn tes
lim etmek gerekir ki, bu tartlmaz ama Hristiyanlkla ok az
ilgisi olan hakikati, zenginlik ve iktidarn, kitlelerin politik
bask altnda tutulmalar ve ekonomik smrl melerinin, yer
.
yzndeki tanrsal idealliin hkmdarlnn ayrlmaz bir an
latm olduunu ilk defa bu kilise kefetmitir: Zenginlik ik
tidar zaptediyor ve arttryor, iktidar hep yeni zenginlik
kaynaklar kefrdiyor ve yaratyor ve her ikisi de Hristiyan
propagandasnn sonucunu havarinin ehitliinden ve inan"
cndan, tanrnn ltfundan daha iyi gven altna alyor. Bu ta
rihsel hakikat Protestan kilisesi de grmezlikten gelmiyor.
Ben elbette Almanya ' n n boyunduruk altndaki kiliselerinden
deil, lngiltere ' nin, Amerika 'nn ve lsvire 'nin bamsz ki
liselerinden sz ediyorum. Birincilerin kendi inisiyatifleri yok
tur; dnyevi valileri, ayn zamanda dinsel efleri olan e fendileri
ne yapmalarn sylerse onu yapyorlar. ngiltere ve zellikle
Amerika ' nn Protestan propagandasnn bu her iki byk ulu
sun m addi propagandas na ve ticret karlarna sk skya
bal olduu biliniyor. Yine biliniyor ki sonuncu propaganda,
toplum iinde tanr kelamn yaydklar lkelerin zen
ginlemesini ve maddi refahn kendine kmu edinmiyor, ter
sine bu lkelerin, kendi lkesinin ok smrc ve ayn za
manda ok dindar snflarnn zenginlemesi ve maddi refah
iin smrlmelerini konu ediniyor.
Tek kelimeyle, tarihe b avurarak, kilisenin , btn Hiristiyan
ve Hristiyan olmayan kiliselerin, ruhani propagandalarn yan
sra, aslnda bunun baarsnn hzlandrlmas ve arttrlmas
iin, byk cemaatler halinde rgtlenmeye asla ara ver
medikleini, bunlarn da kitlelerin ekonomik sm i.iri.isne, kit
lelerin herhangi bir tanrln kornnas alanda ve onun do
rudan ve zel ltfuyla almalarna yolann, - btn
devletlerin, bilindii gibi kkenlerindeki btn politik ve hu
kuksal kurumlaryla ve egemen ve ayrcalkl snflaryla, bu e-

97

liki kiliselerin dnyevi dayanaklar olduklarn, ayn zamanda

esas ilerinin de dnyevi aznlklarn yararna, kilise tarafndan
merulatrlm somuru olduunu- ve genelde efendi
Tann 'nn ve tm tanrsal idealliklerin yeqrzndeki ey
lemlerinin her zaman ve her yerde, eninde sonunda kitlelerin
fanatik ve srekli ala mahkum idealizmlerinin zerinde ,
kk bir aznl refaha ulatran materyalizmin kurulmasna
yolatn kantlamak hi de zor deildir.
Bizim bugn grdmz ey bunun yeni bir delilidir. Yu
karda ad geenler dnda bugn idealizmin yanlan byk kalp
lerdeki ve ruhlardaki en amansz savunucular kimlerdir? nce
tm prenslik saraylar . Fransa 'da III. Napolyon ve ei Madam
Eugenie idiler. Rouher ve Bazaine'den Fleury ve Pietri 'ye, eski
bakanlan, sarayllar ve eski marealleriydi. Fransa'y ok iyi ide
alize etmi ve kurtarm olan bu imparatorluk dnyasnn adam
lar ve kadnlan, onlarn gazetecileri ve aydnlan, Cassagnac, Gi
rardin, Duvernois, Veuillot, Leverrier, Dumas, sonra her trl
klktan bay ve bayan cizvitlerinin kara sava safi; Fransa'nn
tm aristokrasisi ve tm st ve orta burjuvazisi; liberal dokt
rinciler ve doktrinsiz liberaller; Guizot, Thiers, Jules Favre, Pel
letan ve Jules Simon, burjuva smrsnn tm ateli sa
vunucular. Prusya' da, Almanya' da, o tanrnn yeryznde
imdiki hakiki gstericisi I. Wilhelm 'dir; tm generalleri, tm
Pomeranya'l ve dier subaylar, onun dindar inanlarna da
yanarak yenilerde Fransa 'y bilinen ideal biimde zapt etmi olan
tm ordusu, Rusya'da ar ve onun tm saraydr, Murawieff ve
Berg'dir, Polonya 'nn tm celladlan ve dindar dnckleridir. Tek
"kelimeyle bugn her yerde dindar ya da felsefi idealizm
sonuncusu birincisinin az ya da ok serbest evirisidir maddi,
kanl ve gaddar iddete, utanmaz maddi soyguna bayraklk edi
yor, teorik maddeciliin bayra, ekonomik eitliin ve toplumsal
adaletin kzl bayra, ezilen ve alk eken kitlelerin her bireyin
byk zgrln ve insanlk hakkn yeryznn tm in
sanlarnn kardeliinde gerekletirmeye alan pratik idealizmi
tarafndan buna kar kaldrlyor.
Gerek idealistler, soyutlamann deil yaamn, gkyz
nn deil yeryznn idealistleri kimlerdir ve materyalistler
kimlerdir?
98

Apaktr ki teorik ya da tanrsal idealizmin ba koulu . an

tn, insani akln kurban edilmesi, bilimin braklmasdr. Obr
yandan grlyor ki idealist retinin savunulmas suretiyle ka
ytsz ve artsz halk kitlelerini ezenlerin ve smrenlerin ta
i-afna katl nyor. yle grnyor ki her iki byk neden her
byk ruhu, kalbi idealizmden uzaklatrmaya yeterlidir. Nasl
oluyor da kendilerinde kukusuz ne ruh ne kalp ne iyi niyet
eksik olmayan ve tm varlklarn insanlk hizmetine adam
olan, bizim nl ada idealistlerimiz, ilerde yarg giyen ve iti
bardan den bir doktrinin temsilcileri arasnda kalmakta di
reniyorlar?
ok gl bir nedenin onlar buraya itmesi gerekir. B u
neden n e mantk n e de bilimdir, nk her ikisi de kesin ka
rarlarn idealist retinin aleyhine vermilerdir. Bu neden ki
isel karlar da olamaz, nk bu adamlar b u trden her evin
stnde sonsuz ykselmilerdir. yleyse gl ahliki bir g
olmaldr. Hangisi? Yalnzca bir tanesi var:bu nl adamlar, hi
kukusuz idealist
teorilerin veya idealist inanan insanln
onuru ve ahl3.ki bykl iin gereklii olduuna ve ma
teryalist retilerin insanlar tam tersine, hayvanlarn seviyesine
dreceine inanyorlar. .
Y a tam d a bunun zdd gerek ise?
Dedim ki her gelime balang noktasnn inkarn ierir.
Maddeci retiye gre balang noktasnn maddi olmas ge
rektiinden onun inkar zorunlu olarak ideal olacaktr. Gerek
dnyann btnselliinden hareketle, ya da soyut olarak madde
diye adlandrlandan hareketle mantksal olarak gerek ide
alletirmeye varyor, yani insancllatrmaya, toplumun tam ve
btn zgrleimine. Tersine ve ayn nedenlerden dolay ideal
okulun k noktas ideal olduundan bu da zorunlu olarak
toplumun maddilemesine, gaddar bir zorbaln rgtlenme
sine ve devlet ve kilise biimi altnda insafsz ve rezil bir s
mrye varyor. Maddeci okula gre insann tarihsel gelimesi
ilerleyen bir ykselitir; idealist sisteme gre yalnz srekli bir
d olabilir.
Gz nne alnan her insani sorunda her iki okul arasnda
hep ayn zsel eliki grlyor. aret ettiim gibi maddecilik
insanlL kurmak ii_. hayvanlktan balyor; klelii kurmak ve

lld

99

insanl umutsuz bir hayvanla mahkum etmek iin idealizm

tanrsallktan balyor. Maddecilik serbest iradeyi yadsyor ve
zgrln getirilmesine yl ayor; idealizm insan erefi adna
serbest istenci kabul ediyor ve tm zgrlklerin yknnlar ze
rine otoriteyi kuruyor. Maddecilik otorite ilkesini yadsyor,
nk o, onu iyi bir nedenle hayvansalln gerekesi olarak g
ryor ve nk ona gre gznde tarihin ba hedef ve anlam
olan insanln utkusu, yalnz zgrlk araclyla ger
ekletirilebilir. Tek kelimeyle, her sorunda idealistlerde hep
;_rpc pratik maddecilikle karlalacaktr, dier yanda mad
decilerin en geni ideal hrs ve dnceleri izledii ve . ger
ekletirdii grlecektir.
Dedim ki tarih idealistlerin sisteminde yalnz srekli bir
d olabiliyor .. Onlar kendilerini asla yeniden toparlayama
dklar korkun bir dle, tanrsal lm taklasyla saf, salt d
ncenin yce alanlarndan maddeye balyorlar, bize gerek ya
annda grnd gibi, hep nitelik ve kuwetlerle, yaam ve
zekayla dolu srekli etkin ve hareketli maddeye deil, tersine
imparatoruna, tanrsna vermek iin hereyi alan bu dnr,
teolog ve metafiziki Prusyallarn dzenli yamalamas su
retiyle, bize salt sefaleti getirmi olan soyut, zavall maddeye,
btn nitelikleri, btn kendine zg etkinlik ve hareketinden
yoksun klnm, en fazla, tanr dncesinin kartn, mutlak
aptall, kapal kutululuu, eylemsizlii ve hareketsizlii temsil
eden maddeye.
D yle korkun ki, tanrsallk, tanrsal kii ya da dnce
geviyor, bilincini yitiriyor ve asla kendine gelemiyor. Ve bu
'umutsuz durum iind m ucize yaratmaya zorlanyor! nk
madde eylemsiz ise her eylem bizzat . en maddi olan bile, bir
mucizedir ve ancak tanrsal bir m dahalenin etkisi, tanrnn
maddeye bir etkisi olabilir. Ve bu zavall tanrsallk, dyle
itibar geri alnm ve hemen hemen yok edilmi olarak birka
bin yzyl bu aciz durumda byle kalyor, sonra yavaa uya
nyor, bo yere kendisinden birka belirsiz an kazanmaya a
lyo(, bu amala maddede yapt her eylem bir yarat, yeni
bir oluum, yeni bir mucize oluyor. Bu yolla maddeselliin,
hayvansalln her aamasn boydan boya geiyor; nce bir gaz,
basit ve birleik kimyasal bir cisim, bir mineral ol uyor, sonra da

1 00

bitkisel ve hayvansal organizma olarak yeryzne yaylyor ve

sonra da insanda younlayor. B urada kendini bulmaya yaz
glanm grnyor, nk her insani: varlkta bir melek k
vlcm, kendi tanrsal varlnn lmsz ruhunun bir par
acn tututuruyor.
Mutlak madde d bir eyi, mutlak maddi olan bir eyin
iine nasl yerletirebildi? Beden saf ruhu nasl ierebilir, kap
sayabilir, snrlayabilir, balayabilir? Bu da inancn, absrd'n
tutkulu kr iddiasnn zebilecei sorunlardan biridir. Bu
btn mcizelerin en bydr. Burada biz yalnz bu mu
cizelerin etkilerini ve pratik sonularn kaydedeceiz.
Kendine gelmek iin yzbinlerce yl bouna abaladktan
sonra yitip giden ve kendisinin canlandrd ve harekete ge
irdii maddede yaylm olan tanrlk, bir dayanak noktas, ken
disini toplamak iin bir yuva buluyor. Bu, insann kendine zg
bir biimde lml bir cisme girip kalm olan lmsz ru
hudur. Fakat bal bana alnrsa her insan tanrsal sonsuzluu
kucaklamak iin kk ve snrldr, o bunun ok kk, btn
gibi lmsz fakat btnnden sonsuz derecede kk bir b
lmun ierebilir. Bundan ;?U kyor ki, tanrsaJ varlk, mutlak
madde d varlk, ruh, madde gibi blnebilirdir. Bu, zm
inanca braklmas gereken baka bir gizdir.
Eer tanr kendini her insana yerletirebilseydi o zaman her
insan tanr olabilirdi. Herbiri dierleri tarafndan snrlanan ve
gene de sonsuz olabilecek olan ok byk sayda tanrya sahip
olabilirdik, insanlarn birbirini karlkl yok edebilecei an
lamna gelecek olan bir eliki ve bir insandan daha fazlasnn
var olabilecei gibi bir olanakszlk. ParaJara gelince, bu bir
baka konudur; bir parann dier paray simrlamas ve b
tnden daha kk olmas denli gerekten akla daha uygun bir
ey yoktur. Yalnz burada baka bir eliki kendini gsteriyor.
Byk ya da kk olmak, snrlanm olmak, maddenin be
lirtileridir, tinin deil. Tin burada maddeci anlamndadr;
nk maddeciler iin tin insann tm maddi organizmasnn
ilevidir, bu durumda tinin kkl ya da bykl ta
mamen insan organizmasnn az ya da ok byk maddi ol
gunlamas ile ilgilidir. Fakat bu snrlanma ve greceli b
yklk nitelikleri idealistlerin anlad tine, mutlak madde d

101

ti ne, her trl madde dnda var olan tine ait deildir. Tinler
arasnda daha byk 've daha kk hibir ey, hibir snr var

olamaz. nk, valnz bir tin vardr: Tanr. Ustelik insan ruh
larn olu.turan sonsuz kk v e snrl paracklarn ayn za
manda lmsz olduklar da kabul edilirse elikinin doruuna
ula lr. Fakat bu, inancn bir sorunudur; biz devam edel i m .
Bylelikle tanrsallk paraland v e h e r cinsten, h e r yatan,
tm rklardan ve renklerden ok byk saydaki varlklardan,
grlemeyen kk paralara yerleti. Bu onun iin olaanst
rahatsz ve m utsuz bir durumdur; nk tanrsal paracklar
insani varlklarnn balangcnda birbirlerini o kadar az ta
nyorlard ki, birbirlerini yemeye balamlard . Yine de tanrsal
par.acklar, i nsan ruhlar bu tam ve btn bir hayvansal bar
barlk ve vahet durumunda, balangtakanrsallklarnn belli
-"
kark anlarn koruyorlard: duraklamadan btnlklerine
uza ilyorlard, kendilerini ve btnlklerini aryorlard . Maddi
dnya iinde yaylan ve yitip giden Tanrnn kendisi kendini in
sanda aryordu, arasna dalm olduu insani kafeslerin bu
okluu dolaysyla yle rahatsz oldu ki, b u aray sr:.:snda
kendiliinden bir yn aptallklar yapt.
Fetiizmle balayarak kendini aryor ve kah bir taa kah bir
para oduna ya da .bir para ula tapyor. E er maddeye d
mei ve mutlak dncenin yce tepelerinde ya da gk
yz nde kalan iitelzi tanr ona acmam o)s;.yd, gerekten ken
dini ul parasn8an kurtarp ykselemezdi.

Burada yeni bir giz yatyor, iki yarya blnm tanrln

gizi, yle iki yar ki, her biri bir btndr ve her biri sonsuzdur.
Birisi -baba tanrl- ar, madde d olanlarda bulunurken, dieri
oul tanr- maddenin iine dmtr. Birbiri nden ayrlm bu
he: iki tanrlk arasnda nasl.yukardan aaya ve aadan yu
karya doru kalc ilikiler olutuunu ve b u ilikilerin bir tek
bengi ve sabit grnt olarak dnlerek kutsal tini olu
tu rduklarn imdi greceiz. Bu hakiki teolojik ve metafizik
anlamnda Hristiyan teslisinin byk, korkun gizidir.
Fakat biz bu tepeleri mmkn olduka abuk brakalm ve
yeryznde neler olduuna bakal m .
Baba tanr bengi nur'unun tepesinden tanrnn zavall o
lu nun, dnden inleyerek ve yklm halde maddeye ylesine

1 02

daldn ve orada yittiini, bizzat insan durum una ulatktan

sonra kendisini bulamadn grd ve sonunda ona yardm
etmeye karar verdi. Oul tanrnn kendisini dzene ko
yamamacasna dalp yayld , ayn zamanda lmsz sonsuz
derecede kk ve tanrsal olan saysz paracktan baba tanr
en ok houna gideni seti ve bundan esin verdiini, pey
gamberini, 'erdemli dahisini ' , insanln byk hayrseverini
ve yasa koruyucusunu yapt. Zerdt, Buda, Musa, Kon
fys, Likrgs, Solon, Sokrates, tanrsal Eflatun ' u v e hep
sinden nce en sonunda bir tek insani kiide toplanm ve yo
uniam tanr olu olan Isa 'y yapt. Tm havarileri, St.
Petcr'i, St. Poul ' u ve hepsinden nce St. Johannes; byk
Konstantin, Muhammed, sonra byk Kari , VII. Gregor,
Dante, bazlarna gre Luther, Voltaire ve Rousseau, Ro
bespierre ve Danton; hepsinin adlarn sayamayacam ve fakat
araJ.rnda Rus olarak Kutsal Nikola'y unutamayacam dier
birok byk ve kutsal tarihsel kiilikler.
Bylece Tanr ' nn yeryznde grnmesine ulatk. Fakat
Tanr grnr grnmez insan hi oldu. yle itiraz edilebilir,
ask, hi olmuyor, nk o Tanr 'nn bir parasdr. Pardon!
Kabul ediyorum ki bir parack, belli snrl bir btnn par
an ne denli kk olursa olsun bir nicelik, pozitif bir b
yklktr. Fakat sonsuz byk bir btnn paras olan bir
parack, bununla karlatrldnda zorunlu olarak g
r :ilemeyecek denli kktr. Milyarlarn milyarlarla arpmnn
rn, sonsuz byk olana kar sonsuz derecede kk oluyor
ve sonsuz derecede kk olan, sfra eittir. Tanr hereydir,
bylece i nsan ve tm gerek dnya, evren, onun yannda hitir.
Bundan k yolu yoktur.
Tanr grnyor, insan hi oluyor, ve Tanr ne denli byk
olursa, insanlk o denli sefilleiyor. Bu dinlerin tarihidir, tm
vahiylerin ve tanrsal yasalarn sonulardr. Tarihte Tanr ad,
Tanrdan esinlenen ti.im adamlarn, byk 'erdemli dehalar'n
insanlarn zgrl, onuru, akl ve gnencini yok etmekte
kullandklar korkun, tarihsel grz 'dr.
nce Tanr ' n n dn grdk. imdi bizi daha ok il
gilendiren bir d, Tanr ' nn yeryznde basit bir grn
ya da bildirisi araclyla insann dn gryoruz.

1 03

Bizim sevgili ve nl idealistleimiz nasl derin bir yanlg

iinde bulunuyorlar! Eer bize Tanr 'dan sz ederlerse bizi y
celteceklerine, kurtaracaklarna, soylulatracaklarna inanyorlar
ve bunu istiyorlar ve bunun verine erefimizi dryorlar ve
bizi eziyorlar. Tanr adyla insanlar arasna kardelik ge
tirebilecekleri dn kuruyorlar ve tersine gurur ve hogr
yaratyorlar; ikilik, kin ve sava tohumlar ekiyorlar ve klelik
oluturuyorlar. nk Tanr 'yla birlikte zorunlu olarak tanrsal
esinin eitli kademeleri geliyor, insanlk ok esinliye, az esintiye
ve hi esinli olmayana ayrlyor. Aslnda hepsi Tanr nnde
hemen hitir. Fakat kendi aralarnda karlatrldklarnda bi
rileri dierlerinden daha byktr, b u yalnz gereklikte byle
deildir, nk olgusal bir eitsizlik, tutunabilecei meru bir
kurum, bir varsaym bulamad zaman kalabaln iinde ken
diliinden yitip gider; hayr, birileri dierleri karsnda esinin
tanrsal hakk yoluy'a byktr, bylelikle sabit, kalc, ka
tlam bir eitsizlik oluur. ok esinlenmi olanlarn, daha az
esinlenmi olanlarca dinlenilmesi ve onlara itaat edilmesi ge
rekir, daha az esinlenmi olanlara da hi esinlenmemi olanlarca
ayn ekilde davrandmaldr. Bylece otorite ilkesi ve onunla
birlikte kulluun ik temel kurumu: kilise ve devlet skca yer
letirilmi olur.
Tm despotizrrJer iinde en berbat doktrinciierinki y1. da
dince esinlenenlerinkidir. Tanrlarnn an ve dncelerinin
utkusu zerine yie kskantrlar ki, yaayan, gerek insann z
grl, onuru, aclar iin bile olsun, kalplerinde yer kalmaz.
Tannsa! evk, dnce etrafndaki tekelci zen, en ince ruh
lardaki, en beraber arpan kalplerdeki insan sevgisi kaynaklarn
kurutuyor. D nyada olup biten ve var olan hereyi bengilik a
sndan ya da soyut dnce asndan giiyorlar; geici eyleri
kmseyerek ele alyorlar, fakat gerek insanlarn, etten ve ke
mikten insanlarn tm yaam, yalnzca geici eylerden oluur,
onlar bizzat geici varlktrlar, yokolup gittiklerinde yerlerini
ayn ekilde geici bakalar alr, fakat kendileri asla gei gel
mezler. insanlarda srekli ya da grece bengi olan, srekli bir
geliim iinde, hep daha zenginlemi olarak bir kuaktan b
rne geen insanlk olgusunun kendisidir. Greceli bengi
dedim, nk gezegenimizin tahribinden sonra -balangc olan

1 04

hereyin zorunlu olarak bir sonu olaca ndan bu tahrip er veya

ge gelmek zorundadr- nk gezegenimizin bozulmasndan
sonra, kukusuz herhangi bir yeni oluum, gerekten tek bengi
olan dnya sistemine kurucu e olacaktr. Kimbilir bizim
insani gelimemiz ne olacaktr? Ama bu zlme an bizden
sonsuz uzaklkta olduu iin, insanl, bylesine ksa olan
insan yaam ile karlatrdmzda, bengi olarak kabul ede
biliriz. Ama bu ilerleyen insanlk olgusu, yalnzca belirli za
manda belirli mekanlarda grnmesi ve gerekletirilmesiyle,
gerekten yaayan ; insanlarda gerek ve canldr, onlarn genel
dncesinde deil .
Genel dnce hep bir soyutlamadr ve bylelikle bile belirli
bir aamada gerek yaamn inkardr. Appendixte insan d
ncesinin ve giderek bilimin de nitelii olarak saptadm ki,
onlar gerek olgulann yalnz genel anlamn, genel ilikilerini,
genel yasalarn, tek kelimeyle onlardaki .srekli dnmlerinin
daimi, m<ddi ve tekil )'nn, denebilir ki gereklik ve yaam
tarafndan kprdatlan ama tam da bu yzden uucu ve kav
ranamaz olan ynn kavrayabilir ve adlandrabilirler. Bilim
gerein kendisini deil, gerein dncesini, yaam deil ya
amn dncesini anlyor. Onun snr, bilimin biricik organ
olan insan dncesinin doasnda temellenmi olan, bilim iin
gerekten alamaz olan tek snr burada yatyor.
Bilimin tartlmaz haklar ve byk misyonu bu doal ya
ratlmlk zerinde temelleniyor; ama resmi, patentli tem
silcileri yoluyla yaam ynetme hakkn talep ettiinde derin
acizlii ve en zararl etkisi de. Bilimin grevi udur: Gelip geici
ve gerek eylein genel ilikilerinin kaydedilmesiyle, fiziksel ve
sosyal dnyaya ikin olan genel yasalarn grnmlerinin ge
limelerinin bilinmesiyle, insanln ilerlemesinin deimez de
nebilecek iaret talarn ortaya koyar, bylelikle insanlara ti
tizlikle
gzlermeleri
zorunlu v e bilinmemeleri y a da
unutulmalar tehlikeli olan artlar gsterir. Tek kelimeyle bilim
yaamn pusuladr, ama yaam deildir. Ideal, dnlm
veya zihinsel, yani beyinsel bir yansmas olduu yasalar gibi de
itirilemez, kiisellik d, genel, soyut ve duygusuzdur
be
yinsel, nk bilimin kendisinin insann maddi organizmasnn
maddi bir organnn, beyinin maddi bir rn olduunu ha-

1 05

trlatmak iin . Yaam olduka uucu ve geicidir, ama gereklik

ve bireysellik, duygu, dertler, zevkler, hrslar, gereksinimler ve

tutkular taratindan da olduka etkilenir. Yaarh yalnzca ken

diliinden bir ekilde eyleri ve tm gerek varlklar yaratr.
Bilim yaratmaz, yalnzca yaamn yaratlarn kaydeder ve ayrd

eder. Ve bilim adamlar ne zaman soyut dnyalarn terkedip,

gerek dnyann canl yaratlna karsalar, her defasnda ner
dikleri ya da yaptklar herey zavall, g_l n, soyut, kansz ve
cansz, l domu, Wagner'in, lmsz doktor Faust' un ma
razal rencisinin, yaratt Hon unkulus 'a eittir. B uradan da,
bilimin biricik grevinin yaam aydnlatmak olduu ortaya
kar, onu ynetmek deil.
Bilimin, kendilerini pozitivistler, August Comte 'un
rencileri diye ansalar, ya da bizzat Alman komnizminin dokt

riner okulunun rencileri olsalar bile, bilim adamlarnn bir

ynetimi ancak aciz, gln, insanlk d, gaddar, baskc, s
mrc, crm ileyici olabilir. Byle bilim: adamlar -hakknda,
teologlar ve metafizikiler iin sylediim ey sylenebilir: bi
reysel, canl varlklar _i in ne duygular ne de yrekleri vardr.
Onlara bu yzden sitem bile edilemez, nk bu, mesleklerinin
doal sonucudur. Bilim adamlar olarak yalnzca genelliklede
urarlar ve byle eylerle ilgilenirler. [17]
Deimez ve dile gelen eylerle uraan, yani az ya da ok
gelimi ve belirlenmi genelliklerle uraan bilimin, eylerin
canl ve duyarl , ama kavranamaz ve dile getirilemez yanlaryla
yalnz bana balants olan yaam tarafndan yenildii burada
aklanmaldr. Bu, bilimin gerek ve denilebilir ki biricik snr
dr, gerekten alamaz bir snrdr. Kendisi gerek ve canl bir
varlk olan bir doa bilimcisi rnek olarak bir' tavan terih edi
yor; bu tavan aynen gerek bir varlktr ve daha birka saat n
ce yaayan bir bireydi . Doa bilimcisi onu terih s:ttikten sonra
betimliyor: imdi onun betimlemesinden anlalan tavan genel
olarak bir tavandr, kiilii alnm olan tm tavanlara eit
lenmi ve bu yzden asla varolacak g gsteremeyecektir ve
sonsuza dek cansz ve var olmayan bir varlk olarak kalacaktr,
bedensel olarak bile deil, tersine canl bir varln saptanm
glgesi, bir soyutlama olarak kalacaktr. Bilimin ii yalnz byle
glgclerledir. Canl gereklik ondan syrlyor ve geici ve kac

1 06

olduu iin yaad hereyi vaantya veriyor, bu de'nektir ki

geip giden ya da uan, kavranabilen ve gerekte kavranan ey
leri.
Bilime kurban edilen tavann rnei bize ok az dokunur,
nk biz allageldii gibi tavann bireysel yaamyla ok az
ilgileniiz. nsanlarn bireysel yaamlaryla olan durum bakadr,
soyutlamalarla yaamaya alm olan, yani kap giden ve canl
gereklikleri kalc ayrntlara teda etmeye hazr olurlard ya da
en azndan soyut genelliklerinin yararna d.bi klarlard.
nsan bireysellii, en hareketsiz eylerinki gibi bilim iin
ayn ekilde kavranamazdr ve denebilir ki mevcut deildir. Bu
yzden yaayan bireysellikler de tavan gibi onlarca herhangi
bir soyutlama yararna kurban edilmemek iin, onlara kar
kendini savunmak ve korunmak zorundadrlar; tpk ken
dilerini ayn zamanda teolojiye ka r, politikaya kar ve hukuk
bilimine kar savunmak zorunda olduklar gibi, hepsi bilimin
bu soyutlayc karakterinden paylarn almlardr ve bireyi ayn
soyutlama yararna kurban etmek iin iflah olmaz eilime sa
hiptirler. Bu eilimin yalnzca adlar deiiktir; teoloji onu
tanrsal gereklik, politika kan u yarar, hukuk bilimi, adalet
diye isimlendiriyor.
Bilimin yararl soyutlamalarn teolojinin, politikann ve
hukuk biliminin ldrc sorntlamalanyla karlatrmak gibi
bir niyetim yok. Bu sonuncular egemen olmaktan vaz
gemelidir, ta kklerinden itibaren insan toplumundan sklp
atlmaldrlar -onun deeri, onun kurtuluu onun kesin
insanilemesi yalnz bu bedel karsnda olanakldr- dier yan
dan bilimsel soyutlamalar bunun zddna olan yerini, insan top
lumunu pozitivist filozoflarn zgrlk ldrc dlerine gre
deil, tersine onun doal ve canl gelimesini klandrmak iin
almak zorundadr. Bilim yaamda uygulama bulabilir, fakat
yaam iinde asla cisimlenemez, nk yaam, yaayan bi
reyselliklerin dorudan ve canl etkisi, ayn zamanda doal ve
yazg belirleyici hareketidir. Bilim ise bu hareketin hep eksik ve
yetersiz bir soyutlamasndan ibarettir. Eer kendini bu harekete
kaytsz artsz bir reti, egemen bir otoite olarak dayatrsa,
onu gszletirir, yolundan saptrr, aksatr. Bilim so
yutlamalarndan vazgeemez, soyutlamalar onun alandr. Fakat
1 07

soyutlamalar ve onlarn dorudan temsilcileri: rahipler, po

litikaclar, hukukular, ekonomistler ve aydnlar halk kitlelerine
hkmetmekten vazgemelidirler. Gelecein btn ilerlemesi
buna baldr. Gelecek yaant ve yaantnn devinimidir, tm
zgrl geri verilmi olan insann bireysel ve toplumsal et
kisidir. Otorite i lkesinin tamamen yokediliidir. Peki nasl? Halk
iinde zgr bilimin geni apta yaylmas suretiyle. Bu usulle
toplumsa.! kitlenin kendisininki dnda onu ynlendiren ve ona
egemen olan, szmona mutlak hakikati olmayacaktr; o ha
kikat ki, ' kendilerine g, gle birlikte zenginlik, halk kit
lelerinin e mei ile yaama olana verdii ahsiyetler tarafndan
temsil edilmekte ve bu yzden de o ahsiyetler szkonusu ha
kikati yalnz kendi ellerinde tutmak iin b yk bir ilgi gs
termektedirler. Ama kitle de kendi yapsnda hep greceli, fakat
gerek bir hakikate, bir a sahip olacaktr, bu k onun doal
devinimini aydnlatacak ve her otoriteyi ve her d yn
lendirmevi olanaksz klacaktr. [18 ]

Ne va r ki, buna umut balanamaz ve bugn hibir bilginin

bir insan tavan gibi ele almaya cesaret edemeyecei hemen
hemen kesin ise de hep tedirgin olunmaldr ki, bilginler, be
densel oiarak canl insanlar kukusuz daha. az zalimce fakat kur
ban iin daha az zararl olmayacak bilimsel denemelere tibi tu
tacaklardr. Eer bilginler tekil insanlarn gvdeleriyle deney
yapamazlarsa,
toplumsal
gvdelerle:
deney yapmak
is
teyecdderdir ve bu da mutlaka engellenmesi gereken bireydir.
Bilimin tekelcileri olarak, ki bu halde toplumsal yaantnn
dnda kalyorlar, imdiki organizasyonlarnda bilginler rahipler
tabakasyla birok benzerlikler gsteren ayr bir tabaka olu
turuyorlar. Bilimsel soyutlama onlarn tanrsdr, yaayan ve ger
ek bireyler kurbandrlar, onlar da kutsanm ve patentli kurban
sunucu rahiplerdir.
Bilim spyutlamalar alanndan vazgeemez. Bu bakmdan
bilim sanatn ok altnda bulunmaktadr; geri sanat da yalnzca
genel tiplerle ve durumlarla megul olur, ama bunlar kendine
zg bir marifetle gerek yaam anlamnda yaamayan ama
buna ramen i mgelemimizde bu yaamn duygusunu ya da
anmsanmasn artran biimlerde cisimlendirmeyi bilir,
sanat ele ald tipleri ve durumlar belirli lde bireyletirir ve

1 08

etten kemikten olmayan ve bu yzden kalc ve lmSz olan,

yaratlmalar kendi gcne dayanan bu bireysellikler yoluyla
bize gzmzn nnde beliren ve geip giden canl , gerek
bireysellikleri anmsatr. Demek ki sanat, bir dereceye kadar, so
yutlamadan yaama dntr. Buna karn bilim, kac olan,
geip giden ama gerek yaamn, bengi soyutlamalarn su
nanda kurban edilmesidir.
Bilim insann bireyselliini de bir tavannki kadar az anlar.
Bu demektir ki her ikisine de eit derecede ilgisiz kalr. Bi
reysellik ilkesi ona yabanc olduundan deil. On u tamamen
ilke olarak anlar, fakat olgu olarak degil. ok iyi bilir ki insan
tr de iinde olmak zere tm hayvan trleri gerekte ancak
doan ve len ve yeni, aynen geici bireylere yerini brakan bi
reylerin belirsiz says olarak var oluyorlar. Biliyor ki hayvan tr
lerinin yksek trlere kmasyla bireysellik ilkesi daha fazla
gze arpyor ve bireyler daha mkemmel ve daha zgr olu
yorlar.
Son olarak insann, yeryzndeki en son ve en olgunlam
hayvann, genel yasay kavrama, somutlatrma ve onu belli bir
lde kendi iinde, kendi toplumsal ve zel varoluunda ki
iselletir'ne yetenei sayesinde en mkemmel ve dikkate deer
bireysellii gsterdiini biliyor. Teolojik ya da metafizik, politik
ve h ukuksal doktrincilikle veya bilimsel gurur dolaysyla yoz
lamam ve yaamn kendiliinden g,.id ve hrslan yznden
sarlamamsa biliyor ki insan saygs insanln en yksek ya
sasdr ve tarihin byk, gerek biricik meru hedefi toplum
iinde yaayan her bireyin incancllatrlmas ve zgrlemesi
dir, yani gerek zgrl, gerek refah, m utluluudur; bi
limin son sz budur. nk en sonunda devletin ortak iyilii
temsil ettii zgrlk ldrc varsayma dnmek is
tenmezse, bir varsaym ki halk kitlelerinin sistemli kurban edil
mesine dayandrlmtr, kollektif zgrlk ve kollektif g
ner.cin ancak bireylerin zgrlk ve gnenlerinin toplamn
serimledikleri zamari var olduklarn kabul etmek gerekir.
Bilim btn bunlar biliyor ama daha ileri gitmiyor ve gi
demez. Soyutlama onun gerek doasn oluturduu iin ger
ek ve yaayan bireylerin ilkesini kavrayabilir, fakat gerek ve ya
ayan bireylerle yaplacak bir ii olamaz. Bireylerle genel olarak

1 09

urar, fakat Peter ve Jakob ' la, onun iin var olmayan, var .ola
mayan u ya da bu bireyle uramaz. Bir kez daha iaret edelim;
onun bireyleri yalnzca soyutlamalardr.
Fakat tarihi bu soyut bireysellikler deil, tersine gerek canl
geici bireyler yaparlar. Soyutlamalarn ayaklar yoktur, onlar
ancak insanlar tarafndan tanrlarsa giderler. Yalnz dncede
deil ayn zamanda gereklikte de etten ve kemikten mevcut
olan bu gerek varlklar iin bilimin kalbi yoktur. Onlar en
fazla entellektel ve topltmsal gelimenin malzemesi olarak in
celer. Peter'in ve Jako b ' un zel ilikilerinde ve rastlantsal yaz
gsnda onu ilgilendiren ne var? lmsz teorilerini bir rnekle
glendirmek gibi baka bir tutum iine girseydi gln olur
du, vazgemi ve grevden km olurdu. Bu yzden ona kz
mak gln olurdu; nk bu onun grevi deildir. Somutu
kavrayamaz, yalnz soyutlamalarla hareket edebilir. Onun g
revi genelde insanln veya belirli bir rkn, bir halkn , bir s
nfn ya da ireyler kategorisinin durumu ve genel varolu ve
geliim koullar ile, onun ykseli veya dnn genel ne
denleriyle ve ilerlemeyi her biimde tevik eden genel aralarla
uramaktr. O sadece bu grevini geni, rasyonel anlarnda ya
parsa, btn ykmlln yerine getirmi olur; ondan daha
fazlasn beklemek gln ve hakszlk olurdu.
Fakat ondan yerine getiremeyecei bir grevi beklemek de
ayn biimdt" gln ve salksiz olurdu. Onun kendi doas
Peter'in ve Jakob ' un ve varln ve yazgsn inkar etmeye zor
lad iin onun ya da onun adna herhangi birinin Peter'i ya da
Jako b ' u ynetmelerine izin verilmemelidir. nk onlara da
tavana davrand gibi davranmak durumunda olabilir. Ya da
onlar inkar etmeyi srdrecektir, fakat onun patentli tem
silcileri kesinlikle soyut olmayan tersine ok gerek karlar
olan ok canl insanlar, her ayrcalklnn insanlar stnde ka
nlmaz olarai<: uyguladklar zararl etkiyi takip eder ve in
sanlara imdiye dein papazlarn, her renkli politikaclarn ve
avukatlarn tanr, devlet ve adli hak adna eziyet ektirmi ol
duklar gibi bilim adna eziyet ektirirlerdi.
Benim vaaz ettiim ey belli bir kerteye dein yaamn bi

lime kar ya da daha ziyade bilimin egemenliine kar ba

kaldrmasdr, bilimi tahrip etmek iin deil -bu insanla kar
1 10

bir su olurdu- tersine onu asla tekrar terketmemek zere kendi

yerine yollamak iin. imdiye dein tm insanlk tarihi mil
yonlarca zavall insani varln herhangi bir acmasz soyutlama
iin sregen ve kanl kurban edilmesiydi: tanrlar, vatan, devlet
iktidar, ulusal eref, tarihsel hak, hukuki hak, politik zgrlk,
kamu yaran. imdiye dein insan toplumlarnn doal, ken
diliinden, kanlmaz devinimi bu trdendi. Bunun hi bir ye
rini deitiremeyiz; tiim doal fenalklar kabul ettiimiz gibi
gemile ilgili eyleri de kabul etmek zorundayz. nsan t
rnn eitimi iin bunun tek olanakl yol olduuna inanmak
gerekir. Aldanmaya yer yoktur: egemen snflarn makyavelist
sanatlarna en byk pay ayrsak bile kk bir aznln tm
bu korkun kurban etme iini kitleye, bizzat bu kitlede, dur
madan insan kanyla beslenen tarih vampiri gibi, onu her de
fasnda bu tketici soyutlamaya kurban olmaya iten ken
diliinden, sendeler biimde bir devinim var olmadka,
yklemeye yeterli gte olmadn kabul etmek zorundayz.
Teologlarn, politikaclarn ve hukukularn bunu ok gzel
bulmalar anlalyor. Bu soyutlamann rahipleri olarak yalnz halk
kitlelerinin bu srekli kurban edilii sayesinde yayorlar. Me
tafiziin de bunu onaylamasna hi armamak gerekir. Onlarn
bir tek grevi haksz ve absrd olan merulatrmak ve ola
bildiince akla uygun gstermektir. Fakat pozitif bilimin de im
diye dein ayn eilimi gstermi olduunu kaydeonek ve bun
dan yaknmak zorundayz. O bunu yalnz iki nedenle yapabilirdi:
nce halk yaamnn dnda kalarak ayrcalkl bir zmre ta
rafndan temsil edildii iin, oysa ki, uygulamaya yetkin olduu ve
son aamada kendisine kar yneltmek zorunda kalaca zenli
eletiri temelinde, kendisinin yalnzca ok daha yksek bir amacn;
yeryznde doup, yaayp lecek btn gerek bireylerin gerek
durumunun tamamen insaniletirilmesinin gerekletirilmesi iin
zorunlu bir ara olduunu anlam olmas gerekirdi.
Pozitif bilimin teofoji, metafizik, politik ve adli hak s
tndeki byk stnl, bu doktrinler tarafndan bildirilen
'
yalan ve uursuz soyutlamalar yerine, olgularn genel. doasn
ve mantn, genel ilikilerini ve gelimelerinin genel yasalarn
dile getiren gerek soyutlamalar koymasdr. Bu, onu tm ge
mi dokt;nlerden derinden ayryor ve ona insan toplumunda

111

her zaman daha byk bir yer salayacak. O bir lde top
lumun kollektif bilincini oluturacak. Fakat baka bir yanyla,
konu olarak ancak soyutlamalara sahip olduu ve olabilecei
iin ve kendi z gerei bireyleri inkar etmek zorunda kald
iin, ki bunlar dnda en doru soyutlamalar bile gerek bir
varla sahip deildirler, tm bu doktrinlere tamamen karlm
oluyor. Bu esasl yanlgy ortadan kaldrmak iin yukarda an
lan doktrinlerin ve pozitif bilimin pratik davranlar, aadaki
gibi farkllamaldr. Birinciler, kitlelerin bilisizliini onlar
kendi soyutlamalarna zevkle kurban etmek iin smryorlar,
ayrca bu soyutlamalar onlarn cismani temsilcileri iin ok
karldr. Sonuncusu, gerek bireyi kavramak ve onun yazgsyla
ilgilenmekteki mutlak kifayetsizliinin bilincinde olarak kati ve
mutlak olarak toplumun ynetiminden vazgemelidir; nk
eer bu sorunla ilgilenecek olursa dnyay tanyan, yaayan in
sanlar, kendisini meru olarak ilgilendiren biricik konuyu olu
turan soyutlamalarna kurban etmekten baka birey yapamaz.
rnein, henz gerek bir tarih bilimi yoktur, ve bu
gnlerde ancak bunun sonsuz karmak koullarnn varsaym
yapmaya balanyor. Fakat kabul edelim ki bu bilim vardr: Bize
ne verebilecektir? Bir tarihe sahip olmu toplumlarn genel,
maddi ve dnsel, ekonomik, politik ve sosyal, dini, felsefi, es
tetik ve bilimsel ilikilerinin doal geliiminin doru ve iyi d
nlm bir grntsn verecektir. Detaylan ne olursa
olsun, insan uygarlnn bu genel resmi, hep yalnz genel ve gi
derek soyut beence ierebilecektir, u anlamda ki, bu tarihin
yaayan ve ac eken malzemesini oluturan milyarca insan, ki
ayn zamanda baarl ve tesellisizdir, -genel sonular ba
kmndan baarl, " arabas altnda ezilen " insani kurbann
byk says asndan tesellisiz- onlarsz tarihin bu byk soyut
sonularna ulalamayacak olan bu milyarca kukulu bireyler,
iyice dikkat edelim, asla bu sonularn birinden bir kar ala
mayacaklardr, - bylece bu bireyler tarihte bir kez olsun en

k k bir yer bula ayacaklardr. Yaadlar ve soyut insanlk ya

rarna kurban edildiler, yok edildiler.
B u vzden tarih bilimine bir sitem mi edeli m? Bu gln ve
haksz olurdu. Bireyler dnceler, armlar iin, yalnz so
yutlamalar dile getirmeye yetenekli olan insan sz iin an-

1 12

lalmazdr, imdi de gemite de anlalmazdr. Bizzat top

lumsal bili m , gelecein bilimi de, yolunda zorunlu olarak bireyi
grmezden gelerek yryecektir. Biz ondan bizi yanltmadan
bireysel aclarn genel nedenlerini gstermesini istemek hakkna
sahibiz, ve kukusuz bu nedenler arasndaki yaayan bireylerin
soyut genellikler yararna maalesef sk sk feda edililerini ve tabi
klnmasn unutmayacaktr ve bize ayn zamanda toplumdaki
yaayan bireylerin gerel zgrlemesinin genel koullarn gs
terebilir. B u onun grevidir, bu onun snrlardr da, bunlarn
dnda toplumsal bilimin eylemleri aciz ve uursuz olabilir.
Zira bu snrlarn te yannda, onlarn patentli temsilcilerinin,
papazlarnn doktriner ve vnetim isteyen iddialar balyor. Ve
tm papalara ve papazlara bir son vermek zamandr: Ken
dilerine sosyalist demokratlar adn bile verseler hibirini is
temiyoruz.
Bir kez daha iaret edelim, bilimin tek grevi yolu ay
dnlatmaktr. Fakat ancak tm ynetsel ve doktnci zin
cirlerden kurtarlm, kendiliinden eylemin zenginliine tekrar
kavuturulmu yaam baarabilir.l * l

Bu eliki nasl zlecektir?

Bilim bir yandan toplumun rasyonel rgtlenmesi iin ka
nlmazdr, dier yandan gerek. ve canl eyle ilgilenmekte ki
fayetsiz olduu iin topiumun gerek ya da pratik rgtleniiyle
ilgilenemez.

Bu eliki yalnz tek biimde zlebilir: Bilimin, tm top

l umsal yaamn dnda varolan ve bylelikle patentli bi r ay
dnlar zmresi tarafndan temsil edilen bir varlk olmaktan
karlmas ve -halk kitleleri arasnda yaygnlatrlmas . suretiyle .
B undan byle toplumun kollektif bilincini temsil etmeye a
rlan szkonusu bilim, gerekten herkesin mal olmak zo
rundadr. Asla vazgeemeyeceg evrensel karakterini yi
tirmeden, bilim olmay brakmadan, eyann ve bireylerin genel
ilikileri ve tutumlaryla u:amay srdrerek, tm bireylerin
dorudan ve gerek yaamyla gerekten kaynaacaktr. Bu ha
reket, dinsel reformasyon balangcnda protestanlara, imdi her
Bakunin ' den veya Almanca'ya evirenden kaynaklanan bir anlam
dkl. (. n . )

113

insan kendi kendisinin rahibi olduu iin, efendimiz sa 'nn g

rnmeyen mdahalesi sayesinde herkes iinde kendi efendi tan
rsna sahip olduu iin, imdi artk hibir rahibe gerek yoktur
dedirten hareketle benzer olacaktr. Bildiimiz gibi burada, ne
efendi Isa, ne e tendi Tanr , ne politik zgrlk, hukuksal hak,
ne de tm teolojik ve metafizik olarak vahyedilmi ve sin
dirilememi eyler sz konusudur. Bilimsel soyutlamalarn dn
yas vahyedilmemitir, gerek dnyay ierir ve bunun dile ge
lii, soyut ya da genel temsilidir. zel olarak bu ideal dnya

bilginler zmresince temsil edilen ayr bir blge meydana ge

tirdii srece gerek dnyay, Tann ' nn yerini almakla ve pa
tentli temsilcilerinin papazlk makamn igal etmeleriyle tehdit
ediyor. Bu yzden herkes ve her cins iin eit genel retim yo

luyla bilimin ayrlm toplumsal rgtn zmek zorunludur,

ki bylece ktleler ayrcalkl obanlar tarafndan gdlen ve kr
klan . srler olmaya son verip, bu andan itibaren kendi yaz
glarn kendi ellerine alsnlar. [ * l
Fakat bilim bu olgunlul<. aamasna eriinceye dein kitleler
bilim adamlar tarafndan ynlendirilmeli midirler? Tanr ko
rusun! Bilginler tarafndan ynetilmektense, ileri:i bilim ol
madan grmeleri onlar iin daha iyi "olurdu. Bir bilginler y
netiminin Jk sonucu bilimin halka ulaamamas olurdu ve byle
br ynetim zorunlu olarak aristokratik bir ynetim olurdu,
nk bilim imdi kurulu olduu gibi aristokratik bir ku
rulutur. Zekann aristokrasisi -pratik balamda en aamasz,

* Herkesin miras hissesi olan bilim adeta her bireyin dorudan ve ger
ek yaantsyla

evlenecektir.

Gurur, ihtiras

ve

doktrinci

he

veskarlkta yitirdii eyi yararlkta ve kibarlkta kazanacakor. Bu,

adalarnn ounluuna gre bilimsel speklasyon iin daha iyi
rgtlenmi olan deha sahibi insanlarn, kendilerini bilimlerin iler
lemesine dierlerinden daha ok vermelerini ve stn bir zekann
kendi dzeyinde uygulad doal etkinlikten baka dier top
lumsal etkinlie komadan, her sekin doann soylu bir tutkunun
doyumunda bulduu yksek hazdan baka bir armaan aramadan
insanla byk hizmetler gstermelerini kukusuz nlemeyecek
tir. (Bakunin)

1 14

toplumsal adai en kstah ve en meydan okuyan- bu bilim

adna kurulmu bir iktidar olurdu. Bu rejim toplumun yaamn
ve hareketini fel edebilirdi. Bilginler, her zaman iddial ve ego
ist, her zaman aciz, hereyle ilgil enmek isteyeceklerdi ve ya
amn tm kaynaklar onlarn soyut ve bilgin nefesleri altnda
kuruyacakt .
Bir kez daha belirtelim, yaam bilim deil, yaam yaratr;
bizzat halkn kendiliinden eylemi halk zgrl n sa
layabilir. Eer bilim bugnden halkn zgrleimine doru
kendiliinden yryn aydnlatabilseydi, kukusuz byk
bir ans olurdu; Fakat hibir n olmamas, aka halk ya
nltma . iin dardan zayfa aydnlatan yanl bir ktan daha
iyidir. te yandan halk bsbtn ktan yoksun deildir. Bir
halk uzun tarihsel bir yolu bouna yrmez ve yanlgilarn yl
larca sren korkun aclarla der. Bu sancl deney.mlerin pratik
derlenii, belli bir adan teorik bilim kadardeer:i olan bir tr
gelenekse; bilim oluturur. Sonunda yksek reni m yapan
genliin bir blm, burj uvazinin yalanna, ikiyzllne,
boluuna ve korkaklna kar, kendilerinde burjuvaziye srtn
dnme cesaretini bulabilecek kadar kin duyan ve proletaryann
adil ve i nsani davasna kaytsz artsz sarlmak iin yeterince
ckulu olan b urjuva rencileri, bunlar, daha nce de sy
lediim gibi halkn kardee yol gstericisi olacaktr. Eer
henz halkta olma)'an bilgileri ona getirirlerse, bilginlerin y
netimini tamamen gereksiz klacaklardr.
Eer halk bilginlerin ynetiminden korunmak zorundaysa,
esinli idealistler nnde de bir o kadar tetikte olmaldr. Gk
yznn bu inananlar ve ozanlar ne denli itenlikli iseler, o
denli tehlikeli oluyorlar. Demitim ki bilimsel soyutlama ras
yonel, znde doru bir soyutlamadr, teorik temsilcisi, bilinci
olduu yaam iin gereklidir. Yaam tarafndan emilebilir ve
sindirilebilir ve ( buna zorunludur) . dealist soyutlama, tanr,
yaam paralayan ve datan, tahrif eden ve ldren, yakc bir
zehirdir. dealistlerin kiisel olmayan, tersine tanrsal olan kibiri,
yenilmez ve uzlalmazdr. lebilir ve lmelidir, fakat asla yu
muamayacak ve son nefesinde bile dnyay kendi tanrsnn k
esi altnda kleletirmeye alacaktr. Tpk Prusya temenleri,
Almanya 'y krallarnn mahmuzlu izmeleri altnda ezilmi gr-

meyi isteyen Almanya' nn bu pratik idealistleri gibi. nan da

bunun gibidir -onun konular bir kez bile pek farkl deildir- ve
inan ayn sonucu getirir, klelii.
Bu ayn zamanda en gze batc ve en kaba maddeciliin
tutkusudur: Almanya iin buna delil gerekmez, nk bunu
imdiki anda grmemek iin gerekten kr olmak gerekir.
Fakat ben bunu tanrsal idealizm asndan da ispatlamay ge
rekli gryorum.
nsan, tpk dnyann kalan gibi tamamen maddi bir var
lktr. Tin, dnme, eitli i ve d izlenimleri alglama ve
yant verme, gemii hatrlama ve varsaymla yeniden ortaya
koyma, onu karlatrma ve ayrma, ortak nitelikleri soyutlama,
genel ya da soyut kavramlar tedarik etme, sonuta kavramlarn
eitli gruplamas ve btnlemesi sayesinde dnce olu
turna yetenei, -bizim . tm dnsel dnyamzn biricik ya
ratcs, tek kelimeyle zeka, hayvansal bedene ve zellikle bey
nin tamamen maddi organizasyonuna aittir.
Biz bunu hibir zaman rtlemeyen ve her insann ya
amnn her anda dorulayabilecei genel deneyimden ok
emin biliyoruz. En alak trleri bile dlanmadan tm hay
vanlarda belli bir kertede zeka buluyoruz ve trler sralamasnda
bir trn organizmas insan trne ne denli yaklarsa, hay
vansal zeki o denli ok geliiyor. Ama bu ancak insanda, aslnda
dnceleri yapan, soyutlama gcne ulayor.
Bir toplam halind, tm bilgilerimizin biricik kkeni, kay
na olan genel deneyim[ * ] bize ilk olarak, her zekann her
zaman herhangi bir hayvansal gvdeye ekli olduunu, ikinci
olarak da, bu hayvansal ilevin younluunun, kuvvetinin hay
vansal organizmann grece gelikinliine bal olduunu gs
teriyor. Genel deneyimin vard bu ikinci sonu yalnzca eitli
hayvan trlerine uygulanabilir olmakla kalmaz; entelektel ve

stne tm bilimin kurulu olduu genel

deneyin'i, idealistlerin

inanlarn dayat'll<k istedikleri genel inan ' tan ayrmak gerekir; bi

rincisi gerek olgularn gerek saptanmasdr, sonuncusu sadece,
kimsenin grmedii ve giderek herkesin deneyimiyle elikide bu
lunan olgularn kesriilmesidir. (Bakunin)

1 16

moral gc yalnz rk olarak, ulus olarak, snf olarak ve birey

olarak az ya da ok organizmasnn gelikinliine bal olan in
sanda da ayn eyi gzlemliyoruz, yle ki bu noktay zellikle
ortaya koymak gerekli deildir. [ * ]

* nsan ruhunun madde dlna ve lmszlne inanan tm ide

alistler, rklarn, halklarn ve bireylerin zekalar arasndaki fark
llklar karsnda ok byk sknn iinde olmaldrlar. Eer tanrsal
paracklarn eitsiz danldm kabul etmek istemiyorlarsa bu ay
rl nasl aklarlar? Maalesef eblehlie varacak denli aptal olan
pek byk sayda aptal insan vardr. imdi bunlar blme s
rasnda ayn zamanda, tanrsal ve aptal bir para m aldlar? Bu s
knndan kurtulmak iin idealistler tm insani ruhlarn eit ol
duunu, iine nk!dklan hapishanelerin -insan gvdelerinin- eit
olmadn, ruhun zihinselliine organ olarak hizmet iin kiminin
az kiminin ok uygun olduunu kabul etmek zorundalar. r
nein, bir ruh kullanmak iin biri ok ince organlara,.dier biri ok
kaba organlara sahip olabilir. Ama idealizmin byle ayrmlar yap
maya hakk yoktur, tutarszla ve en kaba maddecilie dmeden
bunlardan yararlanamaz. nk ruhun mutlak madde dl kar
snda btn bedensel farkllklar kaybolur, nk bedensel ve.
maddi olan herey farksz, .eit ve mutlak kaba olarak grnmek
zorundadr. Ruhu gvdeden, mutlak madde dl, mutlak mad
dililikten ayran uurum sonsuzdur; zaten aklanamaz ve mannk
asndan olanaksz olan tm farkllklar, uurumun te yannda,
maddede

varolsalar

bile,

ruh

iin

varolmayan

olarak

in

celenmelidirler, hibir etkide bulunamaz ve bulunmamaldrlar.

Tek kelimeyle, mutlak. madde d olan, mutlak maddi olan ta
rafndan ierilemez, kuanli.maz, herhangi bir lde dile ge
tirilemez. nsanlarn btn bilisizliklerinin ve aptallklarnn so
nucunda ortaya kan kaba ve maddeci tasarmlardan -idealistlerin
bu kelimeye verdikleri anlamda maddeci, yani gaddar- maddi bir
bedene skm, maddi olmayan bir ruh tasarm en kaba ve en gz
nrmalaycsdr; en iyi akllarn, ne zc bir durum ki, yksek
zekat adamlarn bugn bile bu tasarmdan sz edebilmeleri, eski
nyarglarn gcn esiz bir rnek olarak gstermektedir. (Ba
kunin)

1 17

te yandan, u da kesindir ki hibir insan ar, her maddi bi

imden kurtulmu, hayvansal bir yapdan ayrlarak var olan tin 'i
ne grmtr ne de grebilecektir. Eer onu hi kimse bir defa
bile grmediyse, insanlar onun var olduu inancna nasl ula
abildiler? nk bu inan herkesin malumu olarak vardr ve
idealistlerin iddia ettikleri gibi evrensel olmasa bile en azndan
ok geneldir ve bu biimiyle bizim sayg dolu dikkatimize de
erdir; nk ne denli aptalca olursa olsun genel bir inan in
sanln akbetine her zaman gl bir etkide bulunur, inkar
etmek ya da yz evirmek normal grlecekmi gibi.
te yandan bu inan olgusu doal ve rasyonel tarzda ak
lanr. Genlerin ve ocuklarn, bizzat oktan bym olanlarn
rnei bize gsteriyor, ki insan zihinsel yeteneklerini onlar hak
knda hesaplama yapmadan nce teden beri kullanabilir, an
lan bu uygulamann ak ve kesin bilincine ulamadan evvel uy
gulad gibi. Tinin kendi bilincinde olmadan ilev grd,
zekann naif ya da inanla iler olduu bu zamanda, d dn
yaca sktrlan insan i drt, yaam ve yaamn ok eitli ge
reksinimleri tarafndan gdlenerek 'bir sr tasarm, kavram ve
dnce yaratr, bunlar nceleri zorunlu olarak ok eksiktirler
ve dile getirmeye aba harcadklar olaylarn ve eyann ger
ekliine ok az uyarlar. Ve kendi zihinsel etkinliinin bi
lincinde olmad, bu tasarm, kavram ve dnceleri bizzat
kendisinin retmeyi srdrdn bilmedii' ve onlarn ta
mamen subjeltif, yani insani kkenini bilmedii iin doallkla
anlan zorunlu olarak objektif varlklar olarak, kendinden bs
btn bamsz olarak, kendi kendileriyle ve kendi kendilerinde
var olan gerek varlklar olarak kabul eder.
Yava yava hayvansal masumluklarm yitiren ilkel halklar
tanrlarn bu yolla yaranyorlard. Onlar yarattktan sonra, on
larn kendilerinin biricik yaratclar olduklar sansna kapldlar
ve onlara tapndlar, onlar, kendilerinin stnde, sonsuz d
nlm varlklar olarak ele aldlar, onlara mutlak kudret va
zettiler ve kendilerini onlarn yaratklar, kleleri ilan ettiler.
nsani dncelerin devam eden gelimesiyle iaret ettiim gibi,
bu dncelerin yalnz fantastik, ideal, iirsel yansmalar ya da
ters grntleri olan tanrlarda kendilerini idealize ettiler. Kaba
fetiten, yava yava grnen dnya dnda var olan ar ruhlara
118

dntler ve sonunda uzun bir tarihsel gelimenin sonucu ola

rak bir tek tanrsal varlkla, ar, bengi, mutlak tinle, dnyalarn
yaraucs ve efendisiyle btnletiler.
Her doru ya da yanl, gerek ya da imgesel gelimede ilk
adm hep en pahalya mal olandr, ilk eylem en zor olandr.
Bunlarn atlatlmasndan sonra dierleri doal bir biimde zo
runlu sonu olarak takip ederler. Bize hfila musallat olan ve
skan bu korkun dinsel lgnln tarihsel gelimesinde en zor
olan byle bir tanrsal dnyann gerek dnyann dnda ku
rulmasdr. lgnln bu ilk eylemi fizyolojik adan ne denli
doal ve bu yzden insanlk. tarihinde ne denli zorunlu olursa
olsun bir atakta meydana gelmedi. BU inancn gelimesi ve in
sanlarn zihinsel alkanlklarna szmas iin bilmem ki ka yz
yllar gerekmitir. Eer bir kez de yerletikten sonra insan bey
nine egemen olan her deliliin zorunlu olarak olduu gibi
sonsuz g. Bir deliyi ele alalm : o deliliin zel konusu her ne
olursa olsun, onu ele geirmi olan karanlk ve sabit d
ncenin, ona dnyann en doal eyi olarak grndn sap
tayabiliriz, buna karlk bu dnceyle elien .doal ve gerek
olaylar ona gln ve irkin lgnlk olarak grnecektir. Kk
leri en eski zamanlara dein uzanp giden, geleneksel bir l-.
gnlk olduu iin daha da gl olan din, kol!ektif bir l
gnlktr. Kollektif lgnlk olarak halkn toplumsal varlnn
tm kamusal ve zel ayrntlarna szd, kendini toplumda ci
simlendirdi, bir anlamda toplumun ruhu ve kollektif dncesi
oldu. Her insann etraf doumundan itibaren bununla ev
rilidir, onu ana style beraber emer, grd ve iittii her
eyle birlikte iine eker. Bununla yle beslenir, yle zehirlenir,
tm varlna yle siner ki, sonralan doal zekas ne denli gl
olursa olsun, ondan kurtulmak iin grlmemi gayretler gs
termek zorundadr, bunu da asla iyice baaramaz. Modern ide
alistlerimiz bunun bir kantdr; bir baka kant da bizim dokt
riner maddecilerimiz, Alman komnistleridir: Onlar kendilerini
devlet dininden kurtaramyorlar.
Doast tanrsal dnya halklarn geleneksel dlemi iinde
bir kez yer aldktan sonra, eitli dinsel sistemlerin gelimesi
doal ve mantkl yolunda ilerledi. stelik hep, dinsel fantezi
dnyasnda srekli sadk yans malan ve tanrsal kutsamala ol -

1 19

duu ekonomik ve politik ilikilerin ezamanl olgusal ge

liimine de uygun bir ekilde. Adna din dediimiz kollektif ta
rihsel lgnlk fetiizmden balayp oktannln her aa
masndan geerek Hristiyan tek tanrclna dein byle
geliti .
Dinsel inancn gelimesinde ikinci adm, aynlm bir tanrsal
dnyann kurtulmasndan sonra kukusuz en zor olan -ok
tannclktan,
tek tanrcla, pttperestlerin
dinsel
mad
deciliinden Hristiyanlann ruhsalc inancna .bu geiti. likel
tanrlar, bu onlarn esas karakter izgileridir, hereyden nce sa
dece ulusal tannlardlar. Saylar ok olduu iin zorunlu olarak
az ya da ok maddi bir karakter ieriyorlard ya da dahas maddi
olduklar iin saylan oktu, nk eitlilik gerek dnyann

ana zelliklerinden biridir. llkel tanrlar asl anlamda asla gerek

eylerin inkar deildiler, sadece onlarn fantastik abart
malanydlar.
Tek tanrcla bu geiin Yahudi halkna neye mal ol
duun u, neredeyse tarihinin tmn oluturduunu gr

mtk.[ * ] Musa ve peygamberler bir tek tanry bouna vaaz

edip durdular, halk daima eski putperestliine, birok maddi,
daha i nsani, daha kavranabilir tanrlara olan daha rahat ve daha
doal inancna geri dnd. Bizzat Yehova, onlarn biricik tan
rs, Musa-'run ve peygamberlerin tanrs, inananlarn, sekin
kavminin cezalandrlmas ve dllendirilmesi iin ok kez ap
talca ve hep kaba ve i olmu olan maddi argmanlardan ya
rarlanan, olduka ulusal bit tanryd. Ona olan inancn k
kendeki tanrlarn varlnn olumsuzlanmas anlamna bile
gelmedii grlyor. Yahudi tanrs bu rakiplerin varln inkar
etmiyordu, yalnz halknn kendisiyle beraber onlara da ta-

Bu blm,

Diett et 1 'Etat (Tann ve De\'let) 1 882, s. 79-83, el

yazmasna eklenmi baka bir yazmas parasndan alnmar ve bu

yzden

j.

G.iiHaumc tarafndan Oettvm, t.

HI. s.

1 1 1 (Anm . l )

kanlmnr. Fakat bu sayfalar konu olarak metine iyi uyduklar ve

Die et L 'Etat'nn tm teki basklar araclyla geni bir ya1gnlk kazandklar iin el yazmasyla karlanrlm metinle birlikte
buraya koyuyorum. (Nettlau)

1 20

pnnasn istemiyordu, nk hereyden nce kskan bir tan

ryd. Onun ilk emri uydu: 1 1 Ben efendinim, senin tanrmn,
11
benden baka hibir tanrn olmamal.
Bylece Yehova, modern idealizmin en yksek tanrlnn
ilk, ok maddi ve kaba bir tasla idi. Aynca o, Alman ge
nerallerinin, ar uyruklarnn ve tm Ruslarn imparatorluu
nun vatanseverlerinin tapnd Rus tanrs; pietistler ve Alman

generallerinin I. Wilhelm 'in Berlin 'deki uyruklannn ikirciksiz

hemen beyan edecekleri Alman tanrs gibi ulusal bir tanryd .
En yce varlk ulusal bir tanr olamaz, o tm insanln tanrs
olmaldr. O maddi bir varlk da olamaz; tm maddenin olum
suzlanmas -an tin olmaldr. yleyse en yce varlk kltnn
gereklemesi iin iki ey gerekiyordu: 1 . Ulusal kltlerin ve
ulusallklann olumsuzlanmas yoluyla insanln gvenli re
alizesi; 2. Yahudilerin kaba Yehova'srun tinselletirilmesi - iin
metafizik dncelerin ilerlemi gelimesi.
llk koul, her ne kadar ok olumsuz bir biimde de olsa bi
linen eski lkelerin ounun zapn ve ulusal kurumlarnn ykm
yoluyla Romallar tarafndan yerine getirilmiti. Zaptedilen tm
uluslarn tanrlar Panteon ' da toplanp karlkl olarak bir
birlerini ortadan kaldrmlard. Bu, insanln ilk ok kaba ve
ok olumsuz taslayd .
ikinci koul, Yahova 'nn tinselletirilmesi, Yunanllar ta
rafindan lkelerinin Romalilarca zapnndan ok nce ger
ekletirilmiti. Onlar metafiziin yaranclanydlar. Yunanistan
tarihinin beiinde iken, halknn geleneksel inancnda kesin
olarak yerlemi olan tannsal dnyasn Dou ' dan almn; bu
dnyay ona Dou brakm ve teslim etmiti. Politik tarihinden
nce, igdsel dneminde bu tanrsal dnyay ozanlar ara
clyla gelitirmi ve harika bir biimde insancllatrmn ve
tarihinin gerek balangcnda tamamlanm bir dine, mevcut
tm dinlerin en sempatik ve en soylu olanna, bir din ne denli
soylu ve sempatik olabilirse, -ki bu bir yalandr- oktan sahipti .
Byk dnrleri, -ve hibir ulus Yunanllarnkinden b
yne sahip deildi- tanrsal dnyay, yalnzca kendi d
larnda, halkta deil, ayn zamanda kendi ilerinde, duygu ve
dncelerin alkanl olarak, hazr buldular ve onu doal ba
lang noktas olarak aldlar. Teolojiyle uramamalar bile

121

byk bir eydi, bu demek ki uyanan akl, Ortaan sko

lastikleinin yapt gibi u veya bu tanrnn samalklaryla ba

datrmakla zaman yitirmediler. Tanrlar speklasyonlarnn d
nda braktlar ve dorudan doruya grnmez, hereye gc
yeten, bengi ve mutlak tinselci, ama kiisellik d bir birlik olan

tannsal dnceye balandlar. Tinsellie gelince, Yunanl me

tafizikiler Yahudi lerden daha ziyade Hristiyan tanrsnn ya
ratcsydlar. Yahudiler ona yalnz Yehova ' lannn kaba ki
iselliini getiriyorlard.
ilahi Platon gibi yksek bir dahinin tanr dncesinin ger
ekliine mutlak olarak inanabilmi olmas, din lgnl ge
leneinin byk zihinler iin bile ne kadar bulac ve gl ol
duunu gsteriyor. Aynca bizzat gnmzde, Platon ve
Aristoteles ' ten bu yana en byk felsefi deha olan Hegel 'in
Kant'n eksik ve metafizik de olsa, tanr dncesinin nes
nelliini veya gerekliini tahrip eden eletirisine ramen- bu
tanr dncesini tekrar duyular st veya gksel tahtna oturt
maya almasna amamalyz. Geri Hegel restorasyon a
lmasnda yle hoyrata ileri gitti ki, efendi tanry kesinlikle l
drd. Kendisini okumak isteyen herkese, b u dncelerin,
tarihi kendisini arayarak admlayan insan ti ni ' nin bir yaratsn
dan baka bir ey oimadklarn gstererek, bu dncelerden
tanrsal karakterlerini karp ald . Tm dinsel lgnlklara ve
tannsal martavallara bir son vermesi iin bir tek, ondan sonra,
nerdeyse ayn zamanda iki byk zekann birbirinden habersiz
dile getirmi olduklar byk sz sylememi olmas eksikti
Almanya ' da Hegel 'in rencisi ve ykcs Ludwig Feuerbach ve
Fransa ' da pozitif felsefenin kurucusu Auguste Comte. B u sz
yledir:
1 1 Metafizik, psikolojiye indirgenir. 1 1 Tm metafizik sistemler
tarihte gelimi olan insan psikolojisinden baka bir ey de
ildirler.
Bugn tanr dncelerinin nasl olutuklarn, insann so
yutlama gcnden nasl srayla yaratldklarn anlamak zor de
ildir. ( Bk. Appendix) Fakat Platon zamannda bu bilgi ola
nakszd. Kollektif tin ve giderek b yk dehann bireysel tin ' i
bile bunun iin olgun deildi. Bu tin Sokrates 'le e n fazla unu
syledi: Kendini re n . B u kendini bilme yalnz sezgi du-

1 22

rumunda vard; gerekte sfrd. Insan tininin tanrsal dnyann

biricik yarancs olduunu hatrlal'as olanakszd. Tanrsal
dnyay nnde buldu, tarih olarak, duygu olarak, dnme
alkanl olarak buldu ve onu zorunlu olarak en yksek spe
klasyonlarnn konusu yapn. Metafiz ik byle ortaya kt ve
tan dnceleri, tinselciliin temelleri byle geliip tamamlan
dlar.
Platon ' dan sonra tinin gelimesinin adeta ters dorultuda
devindii dorudur. Bilimin ve pozitif felsefenin gerek babas
olan Arisroteles, tanrsal dnyay reddetmiyordu ama bu ko
nuyla olabildiince az urayordu. Deneyimci ve analitiki ola
rak o, nce insan dncesinin mantn, yasalarm ve ayn za
manda fi ziksel dnyay id:al, hayali zlerinde deil, tersine
gerek grnmlerinde aratrd . lskende.riye'li Grekler ilk po
zitif bilimlerin okulunu ondan sonra kurmulard. Onlar ate
isttiler. Ama ateizrrileri adalar stnde etkisiz kald. Blim
yaamdan giderek daha fazla soyutlanmaya alld. Platon 'dan
sonra Tanr dnceleri bizzat metafizik tarafndan yabana anl
dlar. Bunu, insani aristokrasinin yozlamasna ok katks olan
iki tarikat, Epikrcler ve kukucular yaptlar, fakat kitleler s
tnde etkisiz kaldlar.
Sonsuz etkinlie sahip bir baka okul lskenderiye ' de dodu.
Bu, yeni Platoncular okuluydu. Bunlar bulank karmda
I)ou 'nun acaip dlemleriyle Platon ' un dncelerini biraraya
getirenler. H11istiyan dogmalarnn gerek hazrlayclar ve son
ralan ileyip gelitiricileri oldular.
Yehova 'nn kiisel ve kaba egoizmi, Romallarn gaddarlkta
ve kabalkta ondan aa kalmayan hakimiyeti. ve Greklerin, do
uyla olan ilikide maddiletirilmi ideal metafizik spe
klasyonlan; Hrisriyanlarn spiritalist dinini kuran tarihsel
unsur bunlard.
Bu denli ok Altar'n[* J enkaz zerinde bir tek ve en stn
tanrnn, dnyann efendisinin Altar'n kurmak iin nce put
perest veya antik dnyann eitli uluslarnn otonom varln
ykmak gerekiyordu. Romallar bunu ok acmasz biimde yap* Kilisedeki kutsal masa.

123

tlar ve bilinen eski dnyann byk blmnn zapt suretiyle

adeta insanln ilk, kukusuz henz tamamen olumsuz ve kaba
taslan ortaya koydular.
Tm lkelerin tm maddi ve toplumsal ulusal ayrlklarnn
stnde ykselmi olan, bir anlamda bunlarn dorudan olum
suzlanmas olan bir tann, madde-d ve soyut bir varlk olmak
zorundadr. Fakat byle bir varln var olduuna dair byle
gl bir inan bir anda meydana gelemezdi. Appendix'te gs
terdiim gibi, tanr dfiincesi kavramn nce felsefi olarak ortaya
koyan Yunan metafizii tarafndan uzun sre nce hazrlanm ve
gelitirilmi olarak, o sonsuza dek yaratan ve grnr dnya ta
rafndan hep yeniden retilen bir tip oluyordu. Fakat Yunan fel
sefesi tarafndan tasarlanan ve yaratlan tann, tutarl ve ciddi hi
bir metafizik kiisel bir tanr dncesine ykselemeyecei daha
dorusu alalamayaca iin, kiisel olmayan bir tanryd. O
halde, ayn zamanda biricik ve ok kiisel olan bir tanr bu
lunmalyd. O kendini, Yehova'run, Yahudilerin ulusal tanrsnn
ok gaddar, ok egoist, ok dehetli kiiliinde buldu. Ama Ya
hudiler, kendilerinde bugn bile var olan yabanclar dlayc
ulusal tine ramen, Isa 'run doumundan ok nce, yeryznn
en uluslararas halk olmulard. Ksmen tutsak olarak s
rklenerek, daha ok da ulusal karakterlerinin ana izgilerinden
biri olan ticaret tutkularnn peinden giderek, kendisine ne kadar
sadk oldularsa onlar o denli terk.eden Yehova '!arnn klt:n
yaydlar ve her yere tadlar. Yahudilerin bu korkun tanrs Is
kenderiye 'de dou ile olan ilikilerin oktan yozlatrd ve son
ralan Yehova ile olan ilikide .daha da yozlaacak olan Platon' un
metafizik tanns ile ahsen tant. Ulusal, kskan ve yabanl d
layclna karn, Helenlerin bi ideal ve kiisel olmayan tan
rsnn ekiciliine uzun sre kar duramamt. Onunla evlendi
ve bu nikahtan Hristiyanlarn tinsel -fakat tinsel adan zengin
olmayan- tanns dodu. Iskenderiyeli yeni Platoncularn, H
ristiyan teolojisinin esas yaratclar olduk.lan biliniyor.
Tarihsel unsurlarn tarih yapmaya yetmemeleri gibi teoloji
de, henz din oluturmuyor. Tarihsel unsur diye herhangi bir
gerek gelimenin genel eilimlerini ve ilikilerini ad
landryorum, nmzdeki olayda rnein Roma zapt ve Yu
nanllarn ideal tanrs ile Yahudi tanrsnn bulumas. Bu ta-

1 24

rihsel unsurlarn dllenmesi ve onlardan bir dizi yeni tarihsel

dnmn meydana getirilmesi iin canl, kendiliinden bir
olgu gereklidir, o olmadan yzyllar boyu hibir ey re
temeyen unsurlar olarak kalabilirler. Hristiyanlkta bu olgu
eksik deildi: Isa'nn lm ve ehitliinin propagandas.
Biz bu byk ve kutsal ahsiyet hakknda hemen hemen hi
birey bilmiyoruz; Incil '!erin onun hakknda anlattklar yle e
kikili ve masalsdr ki, biz bundan birazck canl ve gerek ni
telikler karamyoruz. Kesin olan fakir insanlarn hatibi olduu,
sefillerin, bilisizlerin, klelerin ve kadnlarn dostu ve teselli edi
cisi olduu ve bu sonuncular tarafinclan ok sevildiidir. Tm
ezilenlere, tm ac ekenlere - bunlarn says olaanst b
yktr- bengi yaant vaat etti. Kendiliinden anlald gibi
zamannn resmi ahlaknn ve kamu dzeninin temsilcileri ta
rafndan asld. rencilei ve rencilerinin rencileri ulusal
snrlar yok etmi olan Roma fethi sayesinde yaylabildiler ve
gerekten ncil 'in propagandasn eskiden bilinen lkelerin t
mne tadlar. Her yerde kleler ve kadnlar tarafndan kucak
alarak karlanmlard, her ikisi de antik dnyann en ok ezi
len, en ok ac eken ve de doallkla en cahil snfyd. Ay
rcalkl ve eitim grm dnyada kazandklar az sayda yan
dalar da, byk lde kadnlarn etkisine borluydular. En
geni propagandalar hemen hemen tamamen, klelik yoluyla
mutsuz olduu kadar aptallatrlm da olan halk iinde ger
ekleti. Bu proletaryann ilk uyan, ilk ilkesel isyanyd.
Hristiyanln byk erefi, tartlmaz hizmeti ve g
rlmemi ve ayrca ok hakl olan zaferinin gizemi bu ok
byk ac eken halka ynelmi olmasdr, kk ve zalim, en
tellektel ve politik aristokrasinin oluturduu bu antik dnya
bu halka, insanln en aa vasflarn ve en basit haklarn bile
esirgiyordu. Yoksa Hristiyanlk asla yaylamazd . Isa 'nn ha
varileri tarafndan retilen doktrin mutsuzlara ne denli teselli
edici grnse de, aydn adamlarn kabul edebilecei gibi, insan
akl asndan sama, isyan ettiriciydi. Havai kutsal Paulus bile,
zamann bilge ve gl kiilerinin kovduklar, ama basit, cahil
ve fakir insanlarn yreklerinde bir o kadar tutkuyla kabul gren
lnan Skandal 'ndan , ve bu tanrsal lgnln zaferinden co
kuyla sz etmemi miydi?
125

Ti.im dinsel samalklarn en acaibi olan Hristiyan sa

maln kabul etmek iin gerekten yaamdan derin ho
nutsuzluk, kalbin byk susuzluu ve hemen hemen tam bir
ruh zavalllnn olmas gerekir.
O yalnz eski an ti.im politik, toplumsal ve dinsel ku
rumlarnn olumsuzlan deil, ayn zamanda salkl insan
ahlaknn, ti.im insan aklnn mutlak altst ediliiydi. Gerekten
var olan varlklar, reel dnya, o andan itibaren yok saylyorlar;
insani soyutlama yeteneinin rn, bu yetenein, varolan
btn eylerin, canl varlklarn en genel belirlemelerinin, hatd.
onlardan sonra alacak bir eyin kalmad zaman ve mekan
dncelerinin almasndan sonra, onun boluunu ve mutlak
adaletsizliini seyrederek dinledii son ve en st soyutlama -ite
bu soyutlama bu caput mortuum[*] her ierikten yoksun gerek
hilik, tanr, biricik gerek, bengi, hereye gc yeten varlk
olarak ilan ediliyor. Glge cisim oluyor ve cisim glge gibi yitip
gidiyor.[ * ]
B u iitilmemi bir pervaszlk ve samalkn. Tam bir inan
skandalyd, tin hakknda dindar aptalln zaferiydi, kitleler iin
ve az sayda ldmileri iin hakikatin ciddi ve iten arayndan usa
nan yorgun, /OZlm, hayal krlna uram tinin muzafferane
ironisiydi, bi<l<.n tinlerde sk sk raslanan )<endini uyuturma ve
sarlatrna ihtiyacyd: Credo quia abserdum. [ * * * ] "Ben yal
nzca samalna inanmyorum; ona, esasen ve tam da sama
olduu iin inanyorum. " Gnmzde birok kibar aydn kafa
byle, hayvansal manyetizmaya, spiritizmaya, ruh arp masa

* Hilik.
* * Doulu teolojik ve metafizik sistemlerde, Budizni de iermek
zere zellikle Hindistan'nkinde, gerek dnyann ideal veya mut
lak soyutlama uruna yok edilileri ilkesinin bu1 unduunu bi
liyorum; fakat bu ilke henz burada, Hrisriyanla zg gnll
\'e maksatl yadsma karakterini tamyor, nk sz konusu sis
temlerin olutuu ada, esasen insani dnya, insan tininin ve ira
desinin dnyas, insani bilim ve zgrlk, daha sonra Greko
Romen uygarlmn dile getirebildii lde gelimemilerdi.
* * * Akla kar olduu iin inanyorum.

126

oynatmaya inanyorlar, -ama bu kadar ileri gitmeye ne gerek

var?- hala Hristiyanla, idealizme, tanrya inanyorlar.
.
Antik proletaryann inanc, ondan sonraki modern kit
lelerinki gibi daha gl, daha az haut gourl *] ve daha basittir.
Hristiyan propagandas onun kalbine ynelmitir, ruhuna
deil, bengi soluklanmasn a, gereksinimlerine, aclarna, k
leliine ynelmitir . Henz uyuklayan, mannksal elikileri,
gzle grlr samalklar farkedemeyecek olan aklna deil.
Eski proletaryay ilgilendiren tek soru vaad edilen kurtulu sa
atinin ne zaman gelecei, tanr devletinin ne zaman ge
leceiydi. Teolojik dogmalarla ilgilenmiyordu, nk bundan
anlamyordu. Hristiyanla girmi olan proletarya onun yk
selen maddi gcn oluturuyordu, teorik dncelerini deil.
Hristiyan aogmalar, bilindii gibi, bir dizi teolojik edebi
almalar halinde ve konsllerde esas olarak dine dnen do
unun yeni Platonculan tarafndan ilenmiti. Y:nan tini o
denli dmt ki, Histiyanln drdnc yzylnda, ilk
konsl zamannda, kiisel bir tanr, an, bengi, mutlak tin, dn
yann dnda var olan, dnyann yarancs ve yce efendisi d
ncesini tm kilise babalan tarafndan oy birliiyle kabul edil
mi halde buluyoruz ve mutlak samaln mantkl sonucu
olarak, imdi doal ve zorunlu olan, lml ama ksmen lm
l bir bedende oturan ve orada hapsedilmi olan insan ruhunun
madde-dlna ve lmszlne dair inanc buluyoruz- ks
men lml, nk her ne kadar bedensel olsa da bu bedenin
bir blm ruh gibi lmszdr ve yeniden dirilecektir. An
tini o beden biimi dnda tasarlamak, bizzat kilise babalarna
bu kadar zor gelmiti!
Bir samal baka bir samalkla aklamak tm teolojik ve
metafizik dnce srelerinin genel zelliidir.
Kleler dnyasn bulmu olmak Hristiyanlk iin byk bir
mutluluktu. Onu baka bir mutluluk daha karlad : Barbarlarn
saldrs. Barbarlar doal kuwetle dolu, hereyden nce byk
yaam gereksinimi ve byk yaam yetenei ile canlandrlm
ve gdlenmi alkan insanlard; tpk ardllar bugnk Al
manlar gibi hereyi yakp ykmaya ve yutmaya yetenekli tescilli
*

lncelmi zevk.

1 27

haydutlard, sonunculara gre haydutlukta ok daha az sistemli

ve. daha titiz, daha az ahlakl ve bilgili, fakat buna karlk daha
ok ba11risz ve gururlu, modern Alman burjuvazisi gibi bilime
yetenekli ve zgrle de yeteneksiz deillerdi. Fakat tm bu
byk zellikleiyle, barbardan baka birey deillerdi, birou
onlarla rkda olan eski kleler gi bi, tm teoloji ve metafizik
sorunlarna kar ayn biimde kay tszdlar. Pratik direnleri bir
kez krldktan sonra teorik oiarak Hristiyanla dndrlmele
ri zor deildi.
On yzyl boyunca kilisenin ve devletin evrensel gcyle
silahlanm olan Hristiyanlk herhangi bir yandan rekabet gr
meden Avrupa' nn tinini sarsabildi; yozlatrabildi, yanltabildi.
Kilise dnda dnrler, aydnlar bile olmad iin rakiplere
sahip deildi. Yalnz bana dnd, konutu, yazd ve retti.
Kendi kalesinde ortaya kan dinsel sapmalar, ana dogmann
kendisine deil, bu dogmann teolojik ya da pratik geliimlerine
saldryorlard. Ar tin ve dnyann yaratcs olan Tanr 'ya inan
ve ruhun madde-dlna inan dokunulmadan kalyordu. Bu
ifte inan Avrupa 'nn, tm 'Bat ve Dou uygarlnn ideal te
meli oldu ve tm kurumlara nfuz etti ve tm snflarn ve kit
lelerin zel ve kamusal yaamlarnn ayrntlarnda kendini ci
simlendirdi.
Bu inancn bugne dein gelebilmesine ve korkun etkisini
bizzat Mazzini, Quinet, i'Viichelet ve dier biroklar zerinde
srdrmeye devam etmesine alabilir mi? 15. yzylda zgr
tinin rnesans tarafndan ona kar ilk savan yrtldn
grdk. Vanini gibi, Giordano Bruno ve Galilei gibi kah
ramanlar ve ehitler yaratan rnesans; her ne kadar dinsel re
formun grlt, kargaa \'e cokunluklar tarafndan hemen bo
ulmusa da grnmez almasn grltszce srdrd ve
sonunda 18. yzyln ikinci yarsnda yeniden gnna kana
ve ateizmin ve materyal izmin bayran cesaretle ykseltene
dek, sana olann yklmas yoluyla insani kurtulu iini her ku
an en soylu tinlerine brakt .
nsan tininin bir defada tm tanrsal baskdan kur
tulabileceine o zamanhr inanlabilmiti . Bu bir yanlgyd.
nsanln, -yalnzca H ristiyanlk dnyasndan konuulacak
olursa- 1 8 . yzyl boyunca beslendii tanr yalan, kendini bir

1 28

kez daha, insani gerekten daha gl olarak gsterecekti .

Artk kara cbbelileri, kilisenin kutsanm kargalarn, her
trl itibar yitirmi olan Katolik veya Protestan rahipleri kul

lanamayaca iin, bu kez laik rahipleri, ksa cbbeli yalanc ve

sofistleri kulland. Bunlarn arasnda barol iki meum adama:
geen yzyln en sahte tini ile despotik iradenin doktrincisi
olan J.J. Rousseau ve Robespierre ' e dt . Birincisi yalann ve
ikilli darkafalln, .tek konusu kendi ahs olan taknln,
souk cokunluun ve duygusal olduu kadar acmasz iki
yzlln modern idealizmin zorunlu yalannn gerek ti
piydi . O, modern gericiliin gerek yaratcs olarak g
rlebilir. Grnte o, 1 8 .yy'n en demokratik yazar iken,
onda devlet adamnn acmasz despotizmi reklenmitir. O,
doktriner devletin peygamberi idi, hayrl v e sadk rencisi
Robespierre ise, onun yksek rakibi olmaya almur. Ro
usseau, Voltaire 'in, eer bir tanr yoksa bulunmas gerekir, de
diini duydu ve en yce varl, deistlerin soyut ve steril tan
rsn icat etti .
En yce varlk ve amin tarafndan emredilen erdem adna,
Robespierre nce Hebertisleri, sonra bizzat devrimin dehasn,
Danton'u, giyotine yollad, bunun kiiliinde Cumhuriyeti l
drd ve bylelikle 1. Bonapart'n diktatrlnn o andan iti
baren zorunlu hale gelen zaferini hazrlad. Bu byk zaferden
sonra kar-devrim, 1 9 . yzyl burjuvazisinin nemli lde
kk oran ile kyaslandnda, daha az fanatik, daha az kor
kun hizmetiler arad ve buldu. Fransa 'da Chateaubriand, La
martine ve -sylemem gerekiyor mu? neden olmasn? tm ger
ekleri sylemek gerekiyor- bizzat Victor Hugo bu gnn bu
demokrat, cumhuriyeti ve szde sosyalisti, onlardan sonra bu
ustalarn ynetimi altnda modern romantizm okulunu olu
turan tm melankolik ve zayf ve solgun ruhlarn alt lejyonu.
Almanya ' da buniar Schlegel, Tieck, Novalis, Wegner idiler ve
Schelling ve isimlerinin sylenmesini hak etmeyen dier bir
oklaryd
Bu okul tarafndan meydana getirilen literatr ruhlarn ve
hayaletlerin gerek lkesiydi . Gn na katlanamyor ve ancak
yar karanlkta yaayabiliyordu. Ayn biimde kitlelerin kaba il
gisine de katlanamyordu ; o, gkyzne, yurtlarna ynelen ve
.

129

yeryznde adeta iradeleri dnda za;t ince, kibar ruhlarn li

teratryd. Politikay ve gnlk sorunlar kk gryor ve
nefret ediyordu; ama rastlann eseri bu konuya deindiinde,
aka gerici olarak ortaya kyor ve hr dnrlerin utan
mazlna kar kilisenin yann, halklara kar kraln yann ve
fakir sokak kalabalna kar tm aristokratlarn yann tutuyor.
Ayrca bu okulda politik sorunlara kar tam bir kaytszlk ege
mendi. Onun yaad bulutlarda yalnzca iki gerek nokta ay
rmsanabilirdi: Burjuva maddeciliinin hzl gelimesi ve kiisel
markln dizginlerinden boanmas.

Bu literatr anlamak iin 1 79 3 devriminden beri burjuva

snfinda yrrlkte olan dnmde ortaya kan dou ne
denlerini aramak gerekiyor.
Rnesans ve Reformasyondan bu devrime dein burjuvazi,
Almanya'da olmasa bile en azndan Italya ' da, Fransa 'da, ls
vire 'de, lngiltere 'de ve Hollanda ' da tarihin aevrimci dehasnn
kahraman ve temsilcisiydi. 1 5 . yzyln hr dnrlerinin
b yi< bir blm, sonra gelen iki yzyln byk reformcular
ve e"velki yzyln insani kurtuluun bu kez Almanya 'nnki de
dahi'. mjdecileri bu burjuvaziden ktlar. 1789 ve 1 79 3 dev
rimini, elbette kendisine inanan halkn gl eline ve sem
pafr;ine dayanarak yalnz bana o yapmn. Kralln ve ki
lisenin dn, halklarn kardeliini, insan ve yurttalk
haklarn dnyaya duyurmutu. Bunlar onun nvanlardr,
lmszdrler.
O zamandan beri paraland. Bu kez kent proletaryasna
deil, tersine Fransa' nn ayn zamanda toprak sahibi olmu
kyl ounluuna dayanan ulusal mallarn zenginlemi sa
nclarnn nemli partisi bara, dzenini yeniden kurmaya, d
zenli ve gl bir ynetimin kurulmasna aba harcyordu.
Mutluluk dolu olarak birinci Bnapart diktatrlne raz olu
yordu ve hep Voltaire ' ane olsa da Bonapart' n Papalkla an
lamasna ve Fransa'da resmi kilisenin yeniden kurulmasna fena
gzle bakinyordu: " Din halka ok gereklidir! " -Bu, bur
juvazinin doymu olan bu blmnn o andan itibaren, ko
numu ve yeni kazand mallar koruyabilmenin 9karnn, hal
kn doyumsuz aln, cennet meyvelerinin vaadiyle basnrma
nm gerekliliini anladmi gsternektedir .._p zaman Cha.

\ 1 30

teaubriand vaaz vermeye balyordu [ * J .

Napolyon dt. Restorasyon meruti monari sayesinde
Fransa 'ya kilise iktidarn ve aristokrasiyi geri getirdi, bunlar eski
glerinin tamamn . olmasa bile nemli bir blmn tekrar
ele geirdiler. Bu kar-devrim burjuvaziyi tekrar devrime itti re
devrimci ruhla birlikte onun zgr ruhu yeniden uyand. Cha
teaubriand' kenara itti ve yeniden Voltaire' i okumaya balad.
Diderot' a kadar vard: zayflayan sinirleri artk byle sk bir lok
maya katlanamyordu. Ayn zamanda zgr dnr ve deist
olan Voltaire ise ona ok uygun geliyordu . Beranger ve Paul
Louis Courier bu yeni eilimi ok iyi yanstyorlard. m
paratorluun dev zaferinin hametli ve imdi saldrgan olmayan
arka fonundan ykselen "' uslu insanlarn tanrs il ' ayn zamanda
liberal ve demokrat olan burjuva kralnn lks- o zamanlar
Fransz burjuvazisinin gnlk tinsel besini buydu.
Lamartine, byk ngiliz ozan Byron' un iirsel yceliine
erimek iin gln kskanln dikkafallyla atelenerek
soylu ve meruti monarinin tanrsnn erefi iin souk vg
arksn balauyordu. Fakat arklar yalnz aristokrat sa
lonlarnda yankland. Burjuvazi onu dinlemedi. Onun ozan
Beranger ve politik yazar Paul-Louis Courier'di.
Temmuz devrimi onun zevkinin soylulamas sonucunu ge
tirmiti. Biliniyordu ki Fransa 'da her burjuva birazck zenginlik
\ie g kazanr kazanmaz sk sk grnen sarslmaz bour;geois
gentilhomme [ * * J tipini yapsnda tayordu. 1 8 3 0 ' da zengin
burjuvazi kesin olarak iktidar mlkiyetinde eski soylunun yerini
almt. Doallkla o yeni bir aristokrasinin kurulmasna aba

**

Katolik retinin bu yeniden stcsnn kiisel karakterine ve o za

mann dinsel samimiyetine ok iyi k tutan, nl ve de geree
uygun bir anekdotu . hatrlatmay faydal buluyorum. Cha
teaubriand yayncsna, inanca kar yazlm bir eser getirir. Yaync
artk ateizmin moda olmadn, okuyucularn bu konuda birey
bilmek istemediklerini, tersine dini eserler talep ettiklerini belirtir.
Chateaubriand gidet, fakat birka ay sonra 'Hristiyanln Dehas'
ile kagelir. (Bakunin)
Soylu vatanda.

131

harcyordu: Hereyden nce kapitalin aristokrasisi kukusuz,

fakat, zekann, iyi davranlarn ve ince duygularn da aris
tokras!si. Burjuvazi kendini dindar duymaya balyordu.
Bu, aristokrat ahlaknn keneli asndan basit bir taklidi de
ilcli, tersine durumunun zorunlu sonucu du. Proletarya aris
tokrasiyi bir kez daha devirmesine yardm ederek ona son bir hiz
met daha vermiti. imcli burjuvazi bu yardma artk gereksinme
duymuyordu, nk temmuz tahtnn glgesinde salam otur
duunu hissediyor ve bu andan itibaren halkla yararsz bir ittifak
yaplmas onu rahatsz etmeye balyordu. Halkn yerine otur
tulmas gerekiyordu, bu da doallkla kitleler iinde byk bir
kzgnlk prov9ke eclilmeden olanakl deilcli. Onlar zaptetmek

gerekecekti. Fakat kimin adna? Kestirme yoldan kabul edilmi

olan burjuva karlar adna m? Bu ok sinik olurdu. Bir kar ne
denli haksz ve insanlk d olursa o denli ok kutsanmas ge
rekiyordu, bu kutsama, dinde, bu btn toklarn iyi koruyucu
melei ve btn alarn byle faydal avutucusunda bulunmazsa,
nerede bulunacakt? Zaferini kutlayan burjuvazi dinin halka ge
rekli olduunu, her zamankinden daha fazla hissetti. Burjuvazi
dini, felsefi ve politik muhalefetteki protestoda ve devrimdeki ge
ici olmayan tm nvanlarn kazandktan sonra sonunda ege
men snf ve .bu suretle kendi asndan bu snfn nihai iktidarnn
kurallara gre kurulmas demek olan devletin kendiliinden. sa
vunucusu ve srdrcs olmutu. Devlet iddettir ve hereyden
nce kendisi iddet kullanma hakkna, Chassepot'la[ * ] ve silah
patlata i neyle meydan okuyarak ispatlama hakkna sahiptir.
Fakat insan yle acaip bir yaratktr ki, ok etkili grnse de za
manla bu tr bir ispatlama ona yetmez. Ona sayg uyandrmak
iin herhangi bir moral yaptrm mutlaka gereklidir. Bu yaptrm
yle abuk ve basit olmaldr ki kitleleri inandrabilmelidir; devlet
gc tarafndan hrpalanm olan bu kitleler bylece devletin hu
kukunun moral adan tannmasna getirilmi olsunlar.
Kitleleri herhangi bir toplumsal kurumun iyiliine inan
drmak iin yalnzca ara vardr. Ilki, biricik gerek olan, be
raberinde devletin kaldrlmasn -bu demektir ki herhangi bir

Hinterlader silah ( bulucusunun ad ) .

1 32

aznlk araclyla ounluun politik rgtl smrsnn

kaldrlmas- getirdii iin en zor olan . Bu are tm ge
reksinimlerin, kitlenin tm insani emellerinin dorudan ve tam
doyumu olurdu; bu, burjuva snfnn politik ve ekonomik var
lnn tam tasfiyesine ve biraz nc:e sylediim gibi dev!etin
kaldrlmasna eit olurdu. Bu are kukusuz kitleler iin hayrl
olurdu, fakat burjuvazinin karlar iin korkun olurdu. Bu
yzden dikkate alnmyor.
Halka korkun gelen ve buna karlk burjuva ayrcalklarnn
hayrna deerli olan baka bir aratan sz edelim. Bu dier ara
yalnz din olabilir. Bu, kitleleri tanrsal hazineyi aramaya s
rklerken, egemen snf mtevazi bir ekilde, kendi yeleri ara
snda datmak zere, dnyann sefil mallar ve halkn politik ve
tolumsal zgrl de dahil olmak zere insani varl ve ma
lyla yerindiren, bylece daha fazla mal olann hep daha faz
lasn elde ettii l'msz seraptr.
Dinsiz hibir devlet yoktur ve olamaz. Yeryznn en
zgr devletleri, kuzey Amerika ' nn Birleik Devletler'i ya da
!svire Federasyonu ele alnsn, tm resmi konumalarda tan
rsal kaderin tm devletlerin bu stn yaptrmnn ne denli rol
oynad grlr.
Faka,t her defasnda, eer bir devlet efi tanrdan sz et
tiinde, ister eli krbal Alman !mparatoru I. Wil helm, ister
Byk Cumhuriyetin Bakan Grant olsun, kendi halk srsn
yeniden krkmaya hazrlandndan emin olunabilir.
Kendi mizac tarafndan dar ve zellikle kaba pozitivizme
srklenen, maddecilik dememek iin pozitivizm diyoruz, li
beral, Voltaire 'ci Fransz burjuvazisi 1 830 zaferi yoluyla devlet
snf olduktan sonra zorunlu olarak resmi bir din getirmeliydi.
kolay deildi. Dorudan doruya Roma Katolikliinin bo
yunduruu alona giremezdi . Onunla Roma Kilisesi arasnda bir
kan ve kin uurumu bulunuyordu, ve ne denli pratik ve akll
olunursa olunsun, kendi i inde tarih olmu olan bir tutku bas
trlamyordu. Eer Fransz burjuvazi hakedilmi ve itenlikle
bir dine dnn bakoulu olan tanr ibadetinin dindar se
remonisine katlmak iin kiliseye geri gelseydi gln olurdu.
B irou bunu denediler, fakat kahramanlklar sonuta mey
vesiz bir skandal meydana getirdi . Katoliklie geri dn, so1 33

nunda Roma ' nn deimez politik;;.s ve orta snfn ekonomik

ve politik karlarnn gefimesi arasndaki uzlamaz eliki y
znden olanakszd.
Bu bakmdan Protestanlk ok daha rahatur. O par exellmce
burjuva dinidir. Burjuvaziye gereksindii kadar zgrlk verir;
gksel emelleri yeryz karlannn gerektirdii saygyla uz
latrmann aresini bulur. Bu yzden de gryoruz ki ticaret
ve sanayi, tam da Protestan lkelerinde geliti. Fakat Fransz
burjuvazisinin Protestan olmas olanakl deildi. Bir dinden di
erine gemek iin, imdiye dek her defasnda yeni bir ikramiye
almak iin ya da drt kez vaftiz olan Rusya ve Polonya Ya
hudilerinde olduu gibi safi hesaptan meydana gelmesi dnda,
din deitirmek iin bir nebze inan gereklidir. Fakat Fransz
burju vasnn sonuta pozitif olan kalbinde bu nebzeye bile yer
yoktt..r. Onun iin ilk izgide onun para kesesini sonra top
lumsal gururunu konu alanlar dnda tm sorunlara kar yal
nz en derin ilgisizlik vardr. Katoliklie kar olduu gibi Pro
testanla kar da ilgisiz duruyor. Dier yandan Fransz
burjuvazisi, ou Katolik olan Fransa halkyla aumaya gir
meksizin Protestanla geemez, bu da Fransa ' y ynetmek is
teyen bir snf iin byk bir dikkatsizlik olurdu.
Geriye tek bir are kalyor: 18. yzyln insani ve devrimci
dinine geri dnmek. Fakat bu din ok ileriye gtryor. By
lec.e burjuvazi yeni devleti, kendi tarafndan kurulmu olan bur
juva devleti iin yeni bir din kur aya zorlanmu, fazla g
lnlk ve skandal meydana getirmeden tm burjuva snf
tarafndan aka tannabilecek bir din.
Doktrinci okulun deizmi byle ortaya ku.
Fransa ' nn burj uva genliine, belirleyici ve diyebilirim ki
politik, entellektel ve moral bakmndan byk etki yapan bu
okulun douu ve gelimesi tarihini bakalar benim ya
pabileceimden daha iyi anfattlar Tarihi Benjamin Constant
ve Madame De Stael ' den balyor, fakat gerek kurucusu
Royer-Collard ' d , Guizot, Cousin, Villemain beyler ve birok
di erleri onun havarileriydiler, onun aka bilinen amac
udur: devrimin kar-de\'limk uzlamas ya da okulun diliyle
sylenecek olursa zgrlk ilkesinin otorite ilkesiyle, elbette so
n uncusu yararna uzlamasdr.
1 34

Bu uzlama, politikada halk zgrlnn, monarik ve

meruti devletle temsil ec;iilen burjuva egemenlii yararna el a
bukluuyla ortadan kaldrlmas; felsefede zgr akln, inancn
lmsz ilkeleri altna bilinli olarak aulmas anlamndadr. Bu
rada yalnz son konu ile uraacaz.
Bu felsefenin zel olarak Fransa eklektisizminin babas bay
Cousin tarafndan ilenip ortaya konduu biliniyor. Her trl or
jinal fikirden, zgn dnceden yoksun, ama bo yere salkl
insan zihniyle karurd beylik lakrdlarda ok marifetli, s ve
marazl bir hatip olan bu nl filozof, bilgie, Fransa'nn yksek
renim gren genliinin kullanmas iin kendi tarznda me
tafizik bir karavana hazrlad, bunun yenmesinin devletin ni
versiteye bal tm okullarnda zorunlu tutulmas, birbiri ardna
gelen birok kua beyinsel hazmsalla mahkum etti.
Hemen sonra genel karlar, kamu hukuku, ortak isten ve
ortak zgrlk adn alan bu gr adna Jean Jacques Ro
usseau' nun ve Robespierre 'nin okulunun jakoben mutlaklar
zalim ve tehdit edici, mutlak devlet hukuku teorisini ilan ettiler;
halbuki beri yanda monarist mutlaklar bu. hukuku ok man
tksal bir tutarllkla tanrnn ltfur.a dayandnyorlard . Liberal
doktrinciler, en azndan onlar arasnda liberal teoriyi ciddiye
alanlar, bireysel zgrlk ilkesinden yola kyorlar ve -bilindii
gibi- devlet ilkesine kar kutupta yer alyorlar. nce unu dile
getirdiler ki ynetim, yani zel _olarak devletin almasn y
rtmek iin grevlendirilmi olan yle ya da byle rgtlenmi
olan memurlar takm zorunlu bir fenalktr ve bu fenalk btn
kltr onlarn yetkilerini ve haklarn gittike daha fazla azalt
maya dayanmaktadr. [ * ] Yine de pratikte gryoruz ki, devletin
varl ne zaman ciddi olarak sorgulansa, liberal doktrinciler,
devletin mutlak hakknn jakoben ve monarist mutlaklardan
* Na uman bir kez yle demiti: " Bi z devlet byk iletmesini ta
nyoruz, fakat almasnn smrlarn formule etmeliyiz, de,;letin
sz sylemeye yetkili olmad alanlarn smrlar izmeliyi z . By
lece bir kez varolmu olan ok byk iletme kiiselliin son ka
lnnlarn tahrip etmesin . " (Bylece " byk devlet" esasen kiilik
haklarnn snrlandrlmasn \'e tahrip edilmesini gerekletirmi
ti r . ) ( Rohlfs)

1 35

daha az fanatik taraftarlar olmadklarn gsteriyorlar.

Onlarn devlet saygs, liberal ilkeleri, en azndan grnte
dorudan kart durum almas iki nedenle aklanyor:nce pra
tik olarak snflarnn karlar araclyla, liberal doktrincilerin
byk ounluu burjuvaziye aittir. Bu byk ve dikkate deer
snf artk, en mkemmel anarinin hakkn ya da daha ziyade
ncelikli hakkn kendisiyle uyum haline getirmek istemiyor;
onun tm toplumsal ekonomisi, politik varlnn gerek temeli
bilindii gibi ok nl olan u szlerdeki anariden baka bir
yasaya sahip deildir: "Laissez faire et laissez passe1'1 * ] Fakat o,
bu anariyi yalnz kendisi iin ve kitlelerin bundan yararlanmay
bilmeyerek kat devlet disiplini altnda kalmalar kouluyla se
viyor. nk eer kitleler bakas iin almaktan sklarak
isyan ederlerse burjuvazinin tm politik ve toplumsal varl
kecektir. Bu yzden hep gryoruz ki ii kitleleri ba kal
drdnda en cokulu liberal burjuvalar birden bire devletin ev
rensel gcnn cansiperane yandalar oluyorlar. Kitlelerin
huzursuzluu bJ.yyen ve kalc bir fenalk olaca iin liberal
burjuvalarn, en liberal lkelerde bile gittike daha fazla, m utlak
gcn kutsanmasna dndklerini gryoruz.
B u pratik neden yannda itenlikli liberalleri yine hep dev
letin kutsamasna geri gtren tamamen teorik bir doaya sahip
baka bir neden daha vardr. Onlar liberaldirler ve kendilerine
liberal derler, nk kiisel zgrl teorilerinin temeli ve
k noktas sayyorlar ve onlar -tam da bu k noktas ve te
mele sahip olduklar iin belirleyici bir mantk sonucunda dev
letin salt hukukunun kabulne varmak zorundadrlar.
Onlara gre kiisel zgrlk asla bir yapt, toplumun tarihsel
bir rn deildir. Onun her toplumdan nce geldiini ve her
insann onu tanrnn armaan olarak lmsz ruhuyla birlikte
getirdiini iddia ediyorlar. Bundan kan ey udur ki, insan
ancak toplum dnda tamamen kendi kendisidir ve tam ve
adeta mutlak bir varlktr. O bizzat toplumdan nce ve toplum
dnda zgr olduu iin, toplumu zorunlu olarak bir istek ey
lemi ve bir eit szleme araclyla oluturuyor, ister gdsel
ya da sessizce olsun, ister tasarlanm ve resmi olsun. Tek ke*

" Brakn yapsnlar, brakn gesinler. "

1 36

limeyle: Bu teoride bireyler toplum tarafndan yaratlmamlar

dr, tam tersine, alma ya da sava gibi dsal bir gerekliliin
zorlamas ile, toplumu yaratan onlardr.
Grlyor ki bu teoride asl toplum yok; doal insani top
lum, her insani kltrn gerek k noktas , iinde kiiliin ve
insan zgrlnn gerekten meydana geldii ve geliebildii
tek ortam ona tamamen yabanc . Yalnzca bir yanda kendi ken dilerine var olan, kendisinden bamsz olan bireyleri ve br
yanda bu szlemeye uygun toplumu, bu bireylerce gnll
olarak kurulan ve resmen ya da szsz bir szlemeye yani dev
lete dayanan toplumu tanyorlar. Tarihteki hibir devletin te
melinde szleme olmadn, hepsinin iddet kullanm ve fe
tihlerle meydana gelmi olduunu ok iyi biliyorlar. Fakat
zgr szleme kurgusuna, devletin temeline ihtiyalar var ve
fazla zorlanmadan, onunla uyum salyorlar.
Szleme uyarnca bir araya gelerek devleti oluturan insan
bireyleri bu teoride ok garip ve eliki dolu varlklar olarak or
taya kyorlar. Hepsi lmsz bir ruhla ve ellerinden al
namayan bir zgrlk ya da serbest bir iradeyle bezenmi ola
rak, bir yandan sonsuz, mutlak ve bu haliyle kendisinde ve
kendi sayesinde mkemmel varlklardr. Kendi kendilerine ye
terler ve kimseye, tanrnn tamlna bile ihtiyala n yoktur,
nk lmsz ve sonsuz olarak, bizzat kendileri tanndrlar.
Dier yandan da hayvarisal maddi, zayf, eksik ve kstl yaratklardr; anlan belirleyen, gelitiren ve sonunda er ya da ge
zen d doaya bsbtn bamldrlar. Ilk gr asndan
bakldnda, topluma yle az gereksinimleri vardr ki, toplum
daha ziyade varlklarnn olgunlamas nnde, tam z
grlkleri nnde bir engeldir. Hristiyanli balangandan
beri, ruhlannn lmszln ve selametini ciddiyetle ele alan
kutsal ve yaman adamlarn toplumsal balarn nasl ko
pardklarn ve tm insani ilikilerden kaarak yalnzlk iinde
olgunluu, erdemi, tanry aradklarn da grdk. ok hakl
olarak ve ok mantksal tutarllkla toplumu yozlamann bir
kayna olarak ve ruhun tam ve olgun yalnzln tm er
demlerin koulu olarak kabul ettiler. Yalnzlktan kmalar asla
bu gereksinme yznden deildi, tersine yce gnlllkten,
toplum evrekrincie yozlamaya de,...m eden ve onlarn t1 37

lerine, dualarna ve yol gstermelerine gereksinmesi olan in

sanlar iin duyduklar istisnasz bir dierkamlktan kaynaklan
yordu. Bu asla kendi kendisini kurtarmak ve olgunlaurmak iin
deil, hep bakalarn kurtarmak iin oldu. Tersine; topluma
geri dndkleri taktirde ruhlarnn yitmesini bile gze al
yorlard, onlar bu toplumda onu tm yozlamalarn okulu sa
yarak korkuyla uzakta durmulard, bunun iin ilerini ta
mamladktan sonra her seferinde tanrdan baka hi kimseyle
karlamadan bireysel varlklarnn ve yalnz ruhlarnn aralksz
incelenmesiyle kendilerini yeni batan olgunlatrmak iin
hemen inzivaya ekildiler.
Bu, bugn hala ruhun lmszlne, doutan zgrle
veya zgr iradeye ina;anlar n, ruhlarn kurtarmak ve onu
onurla ebedi yaama hazrlamak isteyenlerin izlemeleri gereken
bir rnektir. unu bir kez daha yineliyorum : nziva yoluyla tam
bir zayfla erien kutsal keiler tamamen mantkl davrandlar.
Ruh, lmsz olduu, yani varl iinde sonsuz olduu, kendi
abasyla zgr olduu andan itibaren kendi kendine yetmek
zorundadr. Yalnz geici, kstl ve sonlu varlklar birbirlerini
karlkl olarak tamamlayabilir!.er, sonsuz olan kendi kendini ta
mamlamaz. Tersine, kendisi olmayan baka bir eyle kar
latnda, kc;ndini kstlanm hisseder, bundan tr kamas
gerekir, kendisi olmayan her.5eyi grmezlikten gelmesi gerekir.
Diyorum ki aslna baklrsa, lmsz ruh tanrdan bile vaz
geebilmelidir. Kendi iinde sonsuz olan bir varlk kendi aya
rnda baka hibircyi kabul edemez, kendinden stn olan
asla. Kendisi gibi ayn biimde sonsuz olan ve baka birisi .alan
her varlk, ona bir snr koyabilir ve bu suretle ondan sonlu ve
kstl bir varlk m eydana ge tirilebilir. Eer lmsz ruh bizzat
kendisi dnda kendisi gibi sonsuz bir varl tanyp kabul
ederse, kendisini sonlu bir nrlk olarak kabul eder. nk son
suz olan gerekte hereyi kapsayan, darda hibir ey b
rakmayandr. Sonsuz bir varlk kendi stnde olan bireyi asla
tanyamaz ve tanmaya hakk olamaz. Sonsuz olan ey greceli
olan hibir eyi , ei olan hibir eyi onaylamaz; demek ki daha
yce sonsuzluk daha alt sonsuzluk szckleri anlamszdr. Tanr
kukusuz bir abesliktir. Sama olma ayrcalna sahip o l a n ve
eylere tam da abes olduklar i i n inanan teoloji , lmsz ve bu
1 38

yzden sonsuz insan ruhlarnn zerine tanrnn daha yksek

mutlak sonsuzluunu oturttu. Durumunu dzeltmek iin salt
sonsuzluun varlna kar sonsuz bir varln isyann gsteren
eytan yaratt . Nasl eytan tanrnn daha yce sonsuzluuna
kar isyan ettiyse, Hristiyanln kutsal keileri de, alak g
nlll kle tanrya kar isyan etmek iin, insanlarn eit son
suzluuna kar, topluma kar ayaa kalktlar.
B yk bir hakllkla, kendilerini kurtarmaya ihtiyalar ol
madn, bir zamanlar sonsuz olduk.lan ve kt bir kaderleri
olduu iin, tanrnn toplumunun, bu mutlak sonsuzluun hu
zurunda kendi kendilerini incelemenin onlara yettiini ilan et
tiler.
Bir kez daha sylyorum : Bu, ruhun lmszln e , hali
inananlarn izlemek zorunda olduklar bir rnektir. Bu adan
bakldnda toplum onlara gvenli bir lmden baka birey
sunamaz. Acaba o insanlara ne veriyor? Hereyden nce ancak
ortak bir almayla yeterince meydana getirilebilen maddi zen
ginlikler. Fakat bu zenginlikler sonsuz varla inananlar 'iin bir
kmseme konusu olmak zorunda deil mi? Isa gen ha
varilere unu sylemedi mi: " B u dnyada hibir hazine bi
riktirmeyin, hazinen nerede ise kalplerimiz de oradadr. " Baka
bir sefer de: " Bir devenin ine deliinden gemesi, bir zenginin
tann katna kmasndan daha kolaydr. " Hep , lngiltere ' nin,
Amerika' un, Almanya ' nn ve lsvire ' nin dindar ve zengin Pro
testan burjuvalannn suratlarnn , kendileri iin 6ylesi be
lirleyici ve tatsz olan cmleleri okuduklar zaman alaca hali
dnrm.
Isa hakldr: Zenginliklere duyulan agzllk ve lmsz
ruhlarn sal arasnda kesin bir badamazlk_ vardr. Ve sonra
ruhun lmszlne gerekten inanld srece toplumun
sunduu rahatlktan ve lksten vazgemek ve keilerin yapt
gibi kklerle beslenmek ve bu suretle ruhunu birka on yllk
maddi zevk karlnda yitirmek yerine onu sonsuza dek kur
tarmak daha iyi deil mi? Bu dnce yle sade yle aka
doru ki, bilinen aralarla parlak iler yapan ve bu arada ncil 'in
szlerini azlarndan drmeyen dindar ve zengin bur
j uvalarn, bankerlerin, endstricilerin ve tccarlarn ruhun
lmszln hi hesaba katmadklarn, onu yce g

1 39

nlllkle proletaryaya brakp, kendileinin tokgzllkle, bu

dnyada biriktirdikleri sefilane maddi zenginlikleri ko
ruduklarna inanmak zorunda kalyoruz.
Toplum maddi zenginliklerden baka ne veriyor? Duygusal,
insani, dnyevi aclar, tinin uygarlk ve kltrn, insani, geici
ve dnyevi bak asndan esiz olan, fakat sonsuzluk nnde,
lmszlk nnde, tanr nnde sfra eit olan eyleri . En
byk insani bilgelik tanr nnde delilik deil mi?
Dou kilisesinin bir efsanesine gre iki kutsal kei gnl r
zasyla birka on yl sreyle bir ssz adaya ekilmiler, ( hatta
birbirlerinden bile) ayrlmlar, gece ve gndz duaya ve d
nmeye dalp vakit geirmiler, sonunda konuma alkanln
unutmular: Eski kelime hazinelerinden, birarada hibir anlam
vermeyen fakat tanr nnde ruhlarnn yce abasn dile ge
tiren, ya da drt szck kalm. Doallkla ot yiyen hay
vanlar gibi, kklerle beslenmiler. Bu insanlar insani adan ba
kldnda aptal ya da deliydiler, fakat tanrsal adan, ruhun
lmszlne inanma asndan bakldnda Galilei ve Nev
ton gibi ok derin dnr olarak grndler. unk sonsuz
mutluluu ve tanrsal ruhu kazanmak iin birka on yl yeryz
mutluluunu ve dnya tinini feda ettiler.
Bylece u aa kyor ki, bir insan lmsz bir ruhla, son
suzlukla ve bu ruha sk skya bal zgrlkle yklenir yk
lenmez o, anti sosyal bir varlk oluyor. Eer hep akll olsayd,
eer yalnz ve yalnz sonsuzlukla uram olsayd, bu dnyann
tm mallarn, tm tutkularn ve gururlarn kmseme gcne
sah.ip olurdu, bu tanrsal bilisizlik ve zayflk durumundan asla
kmazd ve asla bir toplum oluturmazd. Tek kelimeyle: Adem
ve Havva bilgi acnn meyvesinden asla yemezlerdi ve biz tan
rnn onlara oturma yeri olarak gsterdii o yeryz cennetinde
hayvanlar gibi yaardk. Fakat insanlar bilmek, renmek, insan
olmak, dnmek ve konumak ve maddi zenginlikleri tatmak is
temeye baladklar andan itibaren zorunlu olarak yalnzlklarn
brakmlar ve bir toplumda birlemek zorunda kalmlardr.
nk iten ne denli sonsuz, lmsz ve zgr idiyseler, dtan
o denli kstl, lml, zayf ve d dnyaya bamlydlar.
Onlarn dnyevi, tasarmsal deil olgusal varolular a
sndan bakldnda, insan kitlesi ylesine alaltc bir grnm

140

sunar ki, her trl inisiyatiften, istem ve tinden ylesine yok

sundur ki bu .eforum, aralarnda lmsz bir ruh, ya da her
hangi bir zgr istemin sadece glgesinin bile bulunabilecei
yanlsamasndan vazgemek iin yetip de artar. Onlar bize ta
mamen yazg tarafndan belirlenmi varlk olarak grnyorlar:
Hereyden nce d doa . araclyla, topran yap zelliiyle
ve varolllarn ti.im maddi koullaryla belirlenmilerdir; saysz
politik, dini ve toplumsal ilikiler aracliyla, ahlak, gelenekler,
yasalar araclyla, doumlar srasnda toplumda bulduklar,
asla kendilerinin yaratmam olduklar, gemi yzyllarn yava
yava oluturduu dncelerin ve yarglarn dnyas araclyla
belirlenmilerdi; o koullarn nceleri rn, sonralar ale
tiydiler. Binlerce ihsan arasnda kendiliinden istediini ve d
ndn -mutlak olarak deil, greceli olarak- sy
leyebileceimiz bir tek kii bile zor bulunur. Tm insanlarn,
yalnz cahil kitlelerin deil, ayn zamanda daha yksek ve ay
rcalkl snflarn da byk ounluu yalnzca evresindeki
herkesin dnp istedii eyi dnr ve ister; kukusuz is
tediklerine ve dndklerine i nanyorlar, fakat yalnz ba
kalarnn dnce ve isteklerini klece, mekanik bir ekilde al
kanlkla iyice belirsiz ve deersiz deiikliklerle yanstyorlar.
Banalln ve harcalemliin bu klece, bu alkanlk eseri, b u
bitmez tkenmez kaynaklar, irade isyannn bu yokluu ve
insan dncesindeki bu insiyatif yokluu insanln tarihsel ge
limesinin zc yavalnn baat nedenidir. B u yavalk, ne
lmsz bir ruha ne de zgr bir iradeye inanan biz mad
decilere ya da gerekilere, ne denli ackl da olsa, doal bir ey
olarak grnyor. lnsan maymun aamasndan karak kendi
insanlk bilincine ve zgrlnn gereklemesine ok zor
ular. nce ne bu bilince ne bu zgrle sahip olabilir; dn
yaya vahi bir hayvan ve bir kle olarak gelir, dncesinin, di
linin ve istencinin olumasndan nce, zorunlu olarak var olan
toplumun kucanda, ilerleyerek insan ve zgr olur; o bunu
toplumun tm imdiki ve nceki yelerinin ortak abalaryla ya
pabilir, buna gre toplum, onun insani varlnn doal temeli
ve balangcdr. Bundan u kyor ki, insan bireysel z
grln ya da kiiliini onu evreleyen tm bireylerle birlikte
meydana getirir. Bunu yalnz toplumun ortak almas ve gc
141

sayesinde yapabilir, kukusuz bu toplum dnda yeryznde

\':tr olan tm vahi hayvanlar arasnda en aptal ve en sefili ola
rak kalabilirdi . Biricik mantkl ve doal siste m olan ma
teryalistlerin sisteminde zgrl azaltmak ve kstlamaktan
uzak olarak ancak toplum , insan bireyinin zgrln salar.
Toplum bir kk, bir aanr, zgrlk onun meyvesidir. Bu
yzden insan zgrln her zaman tarihin banda deil,
tersine sonunda aramaldr ve denebilir ki her insann gerek ve
tam zgrlemesi tarihin byk hedefi, yce sonudur.
Bunun dndaki herey idealistlerin grdr. Onlarn sis
teminde insan klelik sonucuna varmak iin ilkin lmsz,
zgr varlk olarak griL1r. Kendi iinde sonsuz ve tam, lm
sz ve zgr tin olarak hibir topluma gereksinimi yoktur, yle
ki, eer bir toplum oluturacaksa, bu yalnz bir eit kaypla ya
da lmszlnn ve zgrlnn bilincini yitirdii iin
meydana gelecektir. elikisiz varlk olarak, ite bir tin olarak,
fakat darda baml, eksik ve maddi olarak dier insanlarla bir
lemeye mecbur kalmtr, tinsel gereksinmeleri yznden deil
tersine bedenini srdrebilmek iin. Bylece toplum ancak
tinin karlarnn ve b:.mszlnn vcudun adi gereksinim
lerine bir eit feda edilmeleriyle oluur. Bu gerek bir kayp,
isel olarak lmsz \'e zgr olan bireyin gerek bir klelii,
kkensei zgrlnd.!n en azndan lasmi bir vazgemedir.
Hukuk ve devlet yanllannn dilindeki bu kayb ve bu z
veriyi, i nsann kleliine giden bu ilk uursuz adm dile gt
tiren kutsal martaval biliniyor. Doal durumda iken, yani her
hangi bir toplumun yesi olmadan nce tam bir zgrlkle
sevinen birey bu topluma girerken zgrlnn bir b
lmn feda ediyor ki, bu suretle toplum ona zgrlnun
kalann garanti etsin. Kim bu martavaln aklamasn isterse,
alld gibi ona baka bir martavalla yant veriliyor: 11 Her
insan bireyinin zgrl tm dier bireylerin zgrlnden
baka snrlara sahip olamaz. 11
Grnte bundan daha doru birey var m? Buna karn
bu teori ekirdeinde tm despotizm teorisini ieriyor. Tm
okullarn idealistlerinin temel dncelerine uygun olarak ve
tm gerek olgulara zt bir halde insan bireyi -ancak ve ancak
toplum dnda kald srada kaytsz artsz zgr bir varlk
142

olarak grnr, bundan u kar ki, bu toplum biricik hukuksal

ve politik toplum olarak yani devlet olarak incelenip anlanrsa,
zgrln inkardr. Bu idealizmin sonucudur; grld
gibi materyalizmin, insanlarn bireysel zgrln, gerek
dnyada olanlara uygun bir ekilde, toplum iinde, insanln
toplam geliiminin zorunlu bir sonucu olarak oluturan
karmlarnn tam kartdr. zgrln idealistlerinkine tam
kart olan maddeci, realist ve kollektivist aklama s yledir:
nsan, yalnz toplum iinde ve yalnz tm toplumun ortak a
lmas sayesinde insan olur; insanlnn hem bilincine hem de
gelimesine ular. Yalnz ortak ya da toplumsal alma yoluyla
-ki sadece bu alma yeryzn insanln gelimesine uygun
bir konaklama yerine dntrme yeteneindedir-, insanlk
kendini d doann boyunduruundan kurtarr, bu maddi z
grleim olmadan hi kimse iin tinsel ve moral bir zgrleme
var olamaz. Kendisini yalnzca eitim ve renim yoluyla kendi
doasnn boyunduruundan kurtarabilir, yalnzca eitim ve
renim yoluyla kendi vcudunun gd ve heyecanlarn ok
daha fazla gelimi tinine tibi klabilir, hem biri hem teki son
kertede yalnz ve yalnz toplumsal durumlardr; toplum dnda
insan sonuna dek ya yabanl bir hayvan ya da ayn kapya kn
bir aziz olurdu. Sonunda yaltk insan, zgrlnn bilincine
sahip olamazd . Bir insan iin zgr olmak onu evreleyen tm
insanlar tarafndan zgr olarak kabul edilmek, zgr saylmak
ve yle davranlmak anlamn tar. Bylece zgrlk hibir e
kilde soyutlanma deil, tersine karlkl kabul edilme, tecrit
edilme deil, tersine birleme meselesidir. Her insann z
grl kendi insanlnn ya da insani haklarnn tm zgr
insanlarn, kardelerinin, yoldalarnn bilincindeki yansmasn
dan baka bir ey deildir.
Yalnz dier insanlarn toplumunda kendimi zgr his
sedebilir ve grebilirim. Daha: alt trden bir hayvan karsnda
ben ne zgrm, ne de bir insanm, nk bu hayvan benim
insanlm kavramak ve bu yzden kabul etmek yeteneinden
yoksundur. Beni evreleyen tm insanlarn zgrln ve in
sanln tandm srece bizzat insanm ve zgrm. Ben on
larn insanlk karakterini tanrsam kendiminkini de tai'lm olu
rum . Tutsan yiyen, onu vahi bir hayvan yerine koyan bir

143

yamyam insan deil tersine bir hayvandr. Bir kle sahibi bir
insan deil, tersine bir efendidir. nk o klesinin insanln
tanmad iin kendisininkini de tanmaz. Tm antik toplum
bize bunun rneini sunar: Yunanllar, Romallar kendilerini
insan olarak zgr duymadlar, kendilerini insan haklar ara
clyla byle bir varlk saymadlar; yalnz bamsz, bo
yunduruksuz ve dier lkelerin aksine, fethedici kaldklar s
rece kendi vatanlarnn kucanda, ulusal tanrlarnn zel
korumas altnda kendilerini ayrcalkl , Yunanl ve Romal kabul
ettiler, yenildikleri, kle alndklar zaman asla armadlar,
ayaklanmak iin hak ve grev sahibi olduklarna inandlar.
Kadnlar dahil tm insani varlklarn insanlklarn, btn in
sanlarn tanr karsnda eitliklerini ilin etmi olmak, H
ristiyanln byk kazancdr. Fakat bunu nasl ilin etmitir?
imdiki ve gerek yaant iin deil, yeryz iin deil, gk
yz iin, gelecekteki yaant iin. Aynca gelecekteki eitlik bir
yalandr, nk seilmilerin says, bilindii gibi olaanst s
nrldr. eitli Hristiyan tarikatlarnn teologlar bu nokta ze
rinde hemfikirdirler. Szmona Hristiyan eitlii byle la
netlenmi milyonlara kar, tanrsal ltufla seilen birka bini
apak ayrcalklandrlmalaryla sonulanr. Herkesin tanr
nndeki bu eitlii herkes iin gereklemi olsa bile herkesin
yce bir efendi nnde eit hilii ve kleliinden baka birey
olamazd. Hristiyan_ ibadetinin temeli ve kurtuluun ilk koulu
tanrsal byklk nnde insan onurundan vazgeme ve bu
onurun kk grlmesi deil midir? .yleyse bir Hristiyan, in
sanlnn bilincinde olmamas ve kendi insanlk onurunu say
mad iin dierlerinin insanlk onuruna da sayg duyamad
anlamnda, insan deildir, dierlerinkine sayg duymad iin
kendininkine de sayg duyamaz. Bir Hristiyan bir peygamber
olabilir, bir aziz, bir rahip, bir kral, bir mareal, bir bakan, bir
memur, herhangi bir otoritenin temsilcisi, bir jandarma, bir cel
lat, bir soylu, smren bir burjuva, ya da kle bir proleter ola
bilir, bir zalim ya da mazlum, bir ikenceci ya da bir ikence
gren, bir efendi ya da uak olabilir; fakat kendine insan demek
hakkna sahip deildir, nk insan ancak herkesin insanln
ve zgrln sayp sevdii ve kendi zgrl ve insanl
herkese sevilip uyandrld ve yaratld zaman gerekten

1 44

insan olabilir.
Ancak beni evreleyen tm insanlar, erkekler ve kadnlar
aynen benim gibi zgr olurlarsa gerekten zgr olurum.
Dierlerinin zgrl benim zgrlmn snrlanmas ya
da inkar olmak bir yana tersine onun zoruilu n koulu ve
evetlenmesidir. Yalnz dierlerinin zgrl araclyla ger
ekten zgr olurum, yle ki, beni evreleyen zgr insanlar
ne denli ok olursa ve onlarn zgrlkleri ne denli derin ve
byk olursa benimki de o denli geni, derin ve byk olur.
Tersine benim zgrlme snr getiren ey insanlarn k
leliidir, ya da u da ayn eydir ki, onlarn canavarl benim
insanlmn inkardr; bir kez daha syleyeyim ki, nk
benim zgrlm ya da ayn anlamda olmak zere benim in
sanlk onurum, benim insanlk hakkm hibir dier insana
itaat etmememe ve davranlarm kendi inanlarmla be
lirlememe dayanr. Herkesin ayn lde zgr bilincinde
yanstlarak genel kabul yoluyla bana temin edilir. Benim bu
tarzda, herkesin zgrlyle onaylanm kiisel zgrlm,
sonsuza dek uzanr.
Maddeciler tarafndan yorunlarid haliyle zgrln ok
olumlu, ok mkemmel ve hereyden nce son derece top
lumsal birey olduu grlyor. nk o yalnz toplumda ve
yalnz herkesin kesin eitliinde ve dayanmasnda gerekleti
rilebilir. Onun gelime aamas,(21) unsuru ayrlabilir,
bunlardan birincisi son derece olumlu ve toplumsaldr; o her
bireyin btn insani yetenek ve glerirun eitim, bilimsel
renim ve maddi mutluluk yoluyla, yani bireylere yalnzca tm
toplumun genel maddi ve tinsel, kassa! ve sinirsel almasyla
verilebilecek eyler yoluyla, tam bir geliimi ve onlardan tam bir
istifade eti.itir.
zgrln ikinci unsuru olumsuzdur. Insan bireyinin her
tanrsal ve insani, her kollektif ve bireysel .ntoye kar is
yandr.
Bu teolojinin en st hayaletinin tiranlna kar tanrya kar
isyandr . u aktr ki, gkyznde bir efendiye sahip ol
duumuz srece Diz yeryznde kleyiz. Aklmz ve irademiz
ayn ekilde yok edilecektir. Ona mutlak itaat borlu ol
duumuza inandmz srece (ve bir tanrya kar baka bir

145

itaat yoktur) araclarnn ve setikleinin otoritesine kar koy

madan ve en ufak bir eletiri yneltmeden zorunlu olarak
boyun emeliydik; mesihler, peygamberler, tanrnn aydnlatt
yasa koyucular, imparatorlar, krallar ve onlarn tm memurlar
ve bakanlar, i nsanlarn ynetilmesi iin tanr tarafndan kon
mu olduu aklanan iki byk kurumun, kilise ve delet'in
kutsanm temsilci ve hizmetileri. Her dnyevi ya da insani
otorite dorudan doruya: tinsel ya da tanrsal otoriteden
doar. Fakat otorite zgrln yadsnmasdr. Tanr , daha
dorusu tanr tasarm yeryzndeki her kleliin kutsan ve
tinsel ve moral nedenidir ve innlann zgrl ancak gksel
bir efendinin uursuz tasarm tamamen yok - edildikten sonra
tamamlanm olacaktr
Bundan sonra gelen ise, her bireyin insanlarn tiranlna, bi reyse! ya da deVLetin oluturduu ve yasalarla uygulad'?. top
lumsal otoriteye kar ayaklanmasdr. Burada iret etm::k ge
rekir ki, devlet iindeki rgtlenmi toplumun resmi ve bu
yzden zalim otoritesi ile resmi olmayan, tersine doal top
lumun her bir yesi zerindeki doal arl ve doal etkisi
arasn-da ayrm yapmak gereklidir.
Bireyler iin toplumun bu doal etkisine kar ayaklanmak;
resmi olarak rgtlenmi topluma, devlete isyan etmekten de
daha zordur, hem de ounluk bu ikincisine kar isyan etmek
kadar kanlmaz olmasna ramen. ok kez baskc ve tehlikeli
toplumsal tiranlk, devlet otoritesini ortaya koyan yasal ve resmi
despotizmin bu ezici keyfilik karakterini gstermez. Her bi
reyin bir mahkeme cezasndan kurtulmak isterse uymak zo
runda kald bir yasa gibi ortaya kmaz. Onun dcal etkisi
devletin otoritesinden daha yumuak, daha katlanl.ibilir, ok
daha belirsizdir, fakat ayn biimde ok daha gldr. n
sanlara ahlak ve gelenek araclyla, grlerin, nyarglarn ve
alkanlklarn toplamyla, hem maddi yaamn hem tinin ve kal
bin alkanlklaryla, btn halinde bizim kamuoyu dediimiz
eyi meydana getiren . eylerle hkmeder. lnsanlan do
umundan i tibaren evreler, insann iine iler ve hatta kendine
zg kiisel varlnn temelini oluturur, yle ki herkes o
unlukla farknda olmadan adeta kendi kendine kar so
rumludur. Bundan u kyor ki, insan toplumun doal bir bi1 46

imde onun stnde yapt etkiye kar isyan etmek iin ks

men en azndan kendi kendine kar ayaklanmak zorundadr,
nk tm maddi, tinsel, ahlaki aba ve eilimleriyle o, top
lum un bir rnnden baka birey deildir. Toplumun in
sanlarn stnde uygulad byk g b undan kaynaklanr.
Kaytsz artsz ahlak asndan, yani insani sayg asndan
bu kelimeden ne anladm hemen syleyeceim; toplumun bu
gc yapc olabilir, ykc da olabil.ir. Eer bilimin gelimesine,
maddi gnence, zgrle, eitlie ve kardee dayanmaya
ynelik olursa yapcdr, eer kart eilimlere sahip ise y
kcdr. Yontulmamlarn toplumunda domu olan insan ok
az istisnayla yontulmam olarak kalr. Eer rahipler tarafndan
ynetilen bir toplumda domu olursa bir budala, sahte bir aziz
oluyor, haydut etesinde doarsa muhtemelen haydut olacaktr;
burjuvazi i inde doarsa dierlerinin emeini smren birisi
olacaktr, eer bu dnyaya hkmeden yan tanrlarn, soylularn,
prenslerin, krallarn toplumunda domak mutsuzluuna sahip
olursa, yeteneklerinin aralarnn ve gcnn derecesine gre
insanln bir kleletiricisi, aalaycs, bir tiran olacaktr.
Tm bu durumlarda birey insanlna erimek iin kanlmaz
olarak oluumunu grd topluma isyan etmek zorunda ka
lacaktr.
Fakat tekrar ediyorum ki, bireyin topluma kar isyan devlete
kar isyanndan ok daha zor bir eydir. Devlet kk kardei
olduu kilise gibi toplumun talihsel, ereti bir kurumudur, bir
biimidir, fakat her insanlk gelimesine nclk eden, tam ola
rak doal yasalarn evrensel gcn, etkilerini ve grnlerini
blerek her insani varln temelini oluturan toplumun asia
yazg belirleyen ve deitirilemeyen karakterine sahip deildir.
nsan insanla ilk admn att andan itibaren, insani yani ko
nuan ve az ok dnen bir varlk olmaya balad andan iti
baren, toplum iinde meydana gelir; tpk karncann karnca yu
vasnda, arnn ar kovannda meydana geldii gibi . Toplumu
semez, tersine onun rndr, ayn ekilde yazgsal olarak,
onun zorunlu gelimesini ynlendiren doal yasalarn em
rindedir, tpk tm teki doal yasalara itaat ettii gibi . Toplum
her bireyden nce yer alr ve tpk doa gibi ondan uzun mr
ldr; doa gibi sonsuzdur veya daha ziyade yeryznde
1 47

ortaya kmtr ve yeryz durduu srece var olacaktr. in

sanlar iin topluma kar kkl bir isyan tpk doaya kar bir
ayaklanma kadar olanaksz olacaktr, nk insan toplumu do
ann yeryzndeki son byk vahiyi ya da yaratmndan baka
birey deildir. Toplumu, yani doay genelde ve kendi ze
linde sorgulamak isteyen bir birey, bylelikle kendini gerek bir
varoluun tm koullan dna koymu olacaktr, hilie, kesin
bir bolua, l soyutlamaya, tanrya dayanacaktr. Bu nedenle
toplumun bir mutluluk ya da ktlk m olduu da so
rulamaz, tpk doann, hereyi kapsayan maddi, gerek, bir tek,
yce ve mutlak varln bir mutluluk ya da ktlk m ol
duunu sormann olanakszl gibi; o bundan da tededir. ola
anst olumlu ve yaklalmaz bir olgudur. Her bilinten, her
dnceden, her tinsel ve moral deerden nce gelir, ierisinde
mut uluk ve ktlk dediimiz eyin yazgca belirlenerek son
radan gelitii temeldir, dnyadr.
Devlette durum byle deildir; devletin ktlk olduunu
sylemekten ekinmiyorum. Aina tarihsel olarak zorunlu bir
ktlk, gemi:.e de tpk er ya da ge kendi tamamen yo
koluu olaca kadar zorunlu, insann balangtaki hayvani do
as ve teolojik yanlglar gibi zorunlu. Fakat devlet hibir e
kilde oplum deildir, o yalnzca toplumun hem kaba hem
soyut tarihsel bir biimidir. O her lkede keyfiliin, hay
dutluun ve yamacln izdivacndan doar, savatan ve i
galden, ksacas, halklarn teolojik fantezisiyle arka arkaya ya
ratlan tanrlarla doar. O, balangcnda ve halen de, vahi
iddetin ve- muzafferane sertliin tanrsal takdisidir. Kuzey
Amerika' nn Birleik Devletler' i ve svire gibi en fazla de
mokratik olan lkelerde bile herhangi bir aznln ayrcalnn
ve byk ounluun gerek kleliinin dzenli biimidir.
Devlete kar isyan ok daha kolaydr, nk devletin do
'!s!!lda isyana kkrtc bireyler vardr. Devlet otoritedir, g
tr, almdr ve iddet kullanarak aptallatm. Tatllkla tu
tunmaz, inandrmaya almaz: eer ie karrsa bunu
istemeyerek yapar, nk doas inandrmaya deil bask yap
maya, zorlamaya dayanr, doasnn, insanlarn iste.m lerinin ze
deleyicisi, onlarn zgrlklerinin srekli yadsnmas olduunu
ne kadar maskelemek isterse istesin . iyi birey emretse bile onu
148

yozlatrr ve kirletir, srf onu emrettii iin, her emir z

grln hakl isyann davet ettii iin, iyi ey emredildiinde
tanrsal deil, gerek ahlak, insani ahlak asndan, insani sayg
ve zgrlk asndan ktlk olaca iin, _insanan zgrlU,
ahlakll ve onuru tam da iyi olan ona emredildii iin deil
tersine, kavrad, istedii ve sevdii iin yapmasnda yatar.
Toplum biimsel, resmi ve otoriter olarak yerlemez, o bunu
doal yoldan yapar, bu yzden onun birey zerindeki etkisi de
devletinkinden kyaslanamaz lde gldr. Onun kucanda
doan ve gelien tm bireyleri yaratr ve biimlendirir. Do
uun ilk gnnden, lmne dein, kendisine zg maddi
tinsel ve ahlfil<l doasn yava yava onun iine iler; adeta on
larn her birinde kendini bireyletirir.
Gerek insan bireyi o denli az evrensel ve soyut bir varlktr
ki, her biri anne kucanda meydana geldii andan itibaren
maddi, corafi, iklimsel, etnorafik, hijyenik ve bu yzden eko
nomik doann bir yn nedenleri ve etkenleri tarafndan be
Iirleqmi ve kstlanmtr, bunlar aslnda yalnz onun ailesine,
snfna ve rkna zg maddi doay olutururlar ve insanlarn
eilimleri ve yetenekleri gibi dsal ya da fiziksel etkilerin top
lamna bamldrlar, ayn ekilde hepsi dnyaya bsbtn
maddi olarak belirlenmi olan kiisel bir doa ya da kiisel bir
karakterle gelirler. Aynca insan doumuyla, beyninin grece
yksek organizasyonu sayesinde, idealistlerin iddia ettii gibi
doutan hereyden nce duygu ve dncelerle deil, tersine
eitli kertelerde hissetmek, dnmek, konumak ve istemek
ii'.1 hem maddi hem de biimsel olan yetenekler getirir. Yalnz
dnceleri biimlendirmek ve gelitirmekyeteneini getirir ve
yukarda sylediim gibi hibir ierii olmayan, tamamen bi
imsel etkinliJc gcn getirir. Ona ilk ieriini kim veriyor?
'
Toplum.
Ilkel toplumda saylan elbette yetersiz olan ilk kavram ve
dncelerin nasl meydana geldiini aratrmann yeri buras
deildir. Tam bir kesinlikle syleyebileceimiz eylerin hepsi
udur ki, onlar hereyden nce tanrnn sevgili kullarnn gi
zemli bir biimde aydnlatlm tini araclyla tek tek ve keyfe
bal olarak yaratlmamlardr, tersine ortak almayla top
lumun. birer paras olan bireylerce sklk.la kendilerinin en par-

149

lak. temsilcileri olan dahi adamlarn, bu kavram ve dncelerin

en sadk ve en ansl anlatmn vereceklerinin bilincinde ol
madan yaraulmlardr. Btn dahiler hep Voltaire gibiydiler:
11 Mallann nerde buldularsa oradan aldlar. 11 tk dnceleri ya
ratan ey toplumun ortak zihinsel almasdr. Bu dnceler
nceleri doal ve toplumsal olgularn basit, doal, ok eksik
saptamalanndan baka birey deillerdi, herey bu olgulardan
akllca kanlm sonulardan daha azdlar. Bu tm insani ta
sann ve dncelerin balangcyd . Bu dncelerin ierii,
insan aklnn gnll almasyla yaraulmaktan uzak olarak ona
ncelikle i ve d gerek dnya tarafndan verilmiti. nsani
akl, yani beyninin adam akll organik bu yzden de maddi a
lma ya da eylemi, sinirlerinden geen i ve d izlenimler ara
clyla meydana gelerek tamamen biimsel bir alma ekler,
bu alma eyann ve olgulann izlenimlerini karlatrmak ve
doru ya da yanl sistemlerde bir araya toplamaktr. tk d
nceler bu tarzda olutular. Bu dnceler, daha ziyade bu
lular, dil yoluyla kesinlik kazandlar ve bir bireyden tekine ge
erek yerletiler; yle ki her bir bireyin kiisel bulular son;tmda
tek bir sistemde az ya da ok erimek ve toplumun ortak bi
lincini , ortak dncesini oluturmak zere, birbirleriyle ar
ptlar, birbirlerini karlkl olarak denetlediler, belirlediler ve
deitirdiler. Gelenek araclyla bir kuaktan dierine aktarlan
bu dnceler yzyllarn akl almalar yoluyla gittike daha
fazla gelitiler ve bir toplumun, bir snfn, bir halkn tinsel ve
ahlaki mirasn oluturdular.
Her kuak, beiinde gemi yzyllarn miras olarak ald
tm bir dnceler, bulular ve duygular dnyas bulur. Bu
dnya yeni doan insanlara nce ideal biimde, tasarmlarn ve
dncelerin sistemi olarak, din olarak, reti olarak g
rnmez; ocuk onu bu biimde ne alglayacak ne de kav
rayabilecek yetenektedir; fakat kendi gznde onu e trafndaki
kiilerde ve eylerde, duyularnda, doduu gnden itibaren
duyup grd hereyde konuan, etten kemikten ve gerek
bir dnya olarak canlandrd. nk, nceleri yalnzca gerek
doal ve toplumsal olaylann insan beyninde yansmalar, yan
klanmalan anlamnda ve bu olaylann o m utlak maddi organ
olan insan beyninde, ideal denebilecek tekrarlar olma an1 50

lamnda, rnleri olan dnceler ve fikirler, daha sonra, yaz

m olduum gibi yerletikten sonra, herhangi bir toplumun bi
lince, kendilerince tekrar yeni, znde doal deil tersine top
lumsal olaylarn nedenleri olma gcn elde ettiler.
Sonunda hereye karn ok yava olarak insan varln, al
karilklar ve kurumlan, ksaca insann -toplumdaki tm ili
kilerini biimlendiriyorlar; her bireyin yaamnn en gnlk ey
lerinde kendilerini belirtmeleri araclyla herkes iin, hatta
ocuklar iin bile duyulabilir ve kavranabilir oluyorlar. Bu tarz
da her yeni kuaa en narin ocukluundan olgunluk yana eri
inceye dek ilenirler. Burada, yeni eletirinin kanlmaz e
liinde aslnda kendi dncesinin rnn yukar kaldrr, onu
saran toplum iinde olduu gibi bizzat kendi iinde de tm bir
saptanm dnce ve tasarmlarn dnyasn bulur, bunlar ona
k noktas olutururlar ve adeta ona kendi zihinsel ve ahlakl
almasnn ilk malzemesini salarlar. Metafizikilerin yanl
olarak doutan dnceler adm verdikleri, aktarlan ve genel
tasarmlar bu trdendirler. nk, onlar, bu dncelerin, o
cuklar kendi kendilerinin bilincine varmadan nce, dardan
gelip, ocuklarn bilinlerine szp, ilemelerinin tamamen his
sedilemez ve ayrmsanamaz olan tarz yanltyor
Bunlar tanrlk ve ruh zerine genel ya da soyut d
ncelerdir, adamakll aptalca dncelerdir, fakat kendisinin
akla uygun ve eletirel bilgisine ancak ok yava bir biimde
yzyllarn ak iinde varabilen, geree ulamak iin hep akl
d olandan, zgd fethetmek iin klelikten yola kan
insan tininin tarihsel geliiminde kanlmaz ve yazgsaldrlar.
Ayrcalkl snflarn ok iyi anlalan karlaryla olduu gibi
yzyllarn genel cahillii ve aptallyla da tasdiklenmi olan fi
kirlere kar halk kitlelerinin hatr saylr bir blmn devrime
uratmadan ve sahte burjuva dindarl tarafndan svlme teh
likesine dmeden bugn bile ak ve anlalr biimde ko
nuulamaz. Bu son kertede soyut dnceler yannda ve onlarla
sk skya balantl olarak genlik, toplumda ve ocukluunda
karlat ok gl etkinin sonucunda bizzat kendisinde ger
ek yaam, onun gnlk yaantsn byk lde ilgilendiren
bir dizi daha belirgin dnce ve tasarmlar karmn buluyor.
Bunlar doa zerine, insanlar zerine, adalet zerine bireylerin

151

ve snflarn haklar ve grevleri zerine, toplumsal gereklilikler

zerine, aile, mlkiyet, devlet ve insanlarn karlkl ilikilerini
dzenleyen daha bir ok ey zerine tasarmlardr. Yaamnn
balangcnda oktan gerekletiini grd, kendi kendisinin
bilincine varmadan nce edindii eitim ve retim araclyla
kendi tinine kaznan bu dnceleri, genel bilinci ya da genel
yargy dile getiren teoriler tarafndan ve bir paras olduu top
.
lumun tm dilli, politika ve ekonomik kurumlan tarafndan
takdis edilmi, aklanm, sergilenmi olarak buluyor. O yle
bulanmtr ki, onu savunmak kendisini kiisel olarak il
gilendirsin ya da ilgilendirmesin tm maddi, tinsel ve ahlaki
alkarlklar araclyla istemeden itirak eder.
Toplumun kollektif bilincini . dile getiren bu dncelerin n
sanlar, kitleler ilzerine uygulad yava meydana gelen etkiye
deil, tersine una, bu kitle iinde onunla savamak iin d
nce, istem ve cesaret sahibi insanlar bulunmasna hayret edil
melidir, nk toplumun birey stndeki basks ok byktr
ve toplumun despot olduu kadar kar konulamaz etkisi nn
de gvence altnda olduunu syleyebilecek ok gl ka
rakter, ok kudretli zeka yoktur.
nsann toplumsal krakterini hibir ey bu etki denli ka
ntlamaz. Denebilir ki fierhangi bir toplumun kollektif bilinci,
hem byk kamusal kurumlarda, hem zel yaantnn tm ay
rntlarnda gerekleir ve tm onlarn teorilerine temel vazifesi
grerek bir eit ortam, bir eit :tinsel ve ahlaki. atmosfer olu
turur, bunlar da zararl, -fakat ayn zamanda yelerinin varl
_iin yzde yz .gereklidir. B u ortak bilin onlara egemen olur,
ayn ekilde onlar alt eder ve kendisinin belirledii ve alkanlk
gsteren ilikiler araclyla birbirlerine balar. Herkese g
venlik ve kesinlik alar ve herkes iin, byk kitle iinde va
tolmann ilk koulu, banall, sradanl ve. alkaril salar.
lnsarlann byk ounluu yalnz halk kitleleri arasnda
deil ayn zamanda ayrcalkl ve aydn snflar arasnda da ve bu
ikincilerde halk kitlelerinden ou kez daha fazla, yaamnn
tm dnce ve eylemlerinde gelenek ve alkanlk.lan sadk bir
biimde ve kr krne izlemedile kendini huzurlu duy
muy.or ve kendis-inden honut olmuyor: " ]3abarmz byle d
np davrandlar, biz de onlar gibi dnp davranmalyz,

1 52

neden dierlerinden farkl dnelim ve yapalm? " Bu szler,

toplumun tm snflarnda hibir ayrm gstermeden, insanln
yzde 99 ' unun felsefesini, kanaatini ve praksis'ini dile getiriyor.
Ve sylemi olduum gibi, insanln ilerlemesi ve abuk kur
t.tluu iin en byk engel burada yaryor.
Durgunluk snrna ok yaklaan ve sylediim gibi insanln
byk mutsuzluunu oluturan bu korkutucu yavaln ne
denleri hangileridir? Bu nedenler ok eitlidir. Bunlarn ku
kusuz en byklerinden birisi kitlelerin cahilliidir. Onlar mm
kn olduunca cahillik, sadakat ve inan iinde, byk lde
ayn anlama gelen bu eyde tutmakta yarar gren btn y
netimlerin ve ayrcalkl snflarn babacan ihtimam sayesinde,
yaygn ve sistematik bir biimde her trl bilimsel eitimden
yoksun braklm kitleler, tinsel kurtuluun aracnn, eletirinin
varlndan ve kullanlndan da bihaberler ki eletiri olmadan
hibir tam moral ve toplumsal devrim olmaz. Yerleik eylerin
dzenine kar isyanla llgilenen kitleler babalarn dini, ayrcalkl
snflarn bu tedbiri araclyla az ya da ok bundan geri tu
tulurlar.
Her ne kadar inan ve ballk sahibi olduklarn iddia edi
yorlarsa da, bugn bunlara sahip olmayan ayrcalkl snflar
kendileri asndan tamyorlar, politik ve toplumsal karlar
araclyla zaptediliyodar. Onlarn egemen dncelere tut
kuyla balanmalarnn bir tek nedeninin bu olduunu sylemek
olanakszdr. Bu snfn imdiki tinsel ve moral deeri hakknda
ne denli az syleyeceim olsa da onlarn dncelerinin ve ey
lemlerinin tek itici gcnn karlar olduunu syeyemem.
Amacna ulamak iin tm aralardan yararlanan, tm tinsel
ve moral yarglardan azade, gl insanlar denen az ya da ok
sayda zeki, cesur ve vicdansz smrc gruplar, kukusuz her
snfta ve her partide vardr. Fakat bu belirtilen insanlar en yoz
lam snflarda bile yalnzca en kk bir aznlk olutururlar.
ounluk ise halkta olduu gibi koyun gibidir. Elbette bu o
unluk, kendisine tepkiden kaynaklanan bir varolu koulu sa
layan karlarnn etkisi alnnda kalyor. Fakat bu tepki srasnda
yalnz egoist bir duyguyu izlediklerini sylemek olanakszdr.
ok sayda insan, olduka yozlar bile, eer ortak davransaydlar
bu kadar yozlam olamazlard . Saysz birok toplulukta, ve

1 53

byk hakllkla snflar gibi geleneksel ve tarihsel topluluklarda,

kukusuz ok az akllca, ou zaman son derece gln ve dar
bir ahlak, bir din, herhangi bir inan vardr; ve bunlar herkesin
karlarna ve haklarna zarar verecek ve ters decek kadar ileri
gitmilerdir, ama yine de bu topluluklarn varolularnn vaz'
geilmez moral n koullardr.
Tm idealistlerin hereyden nce tm sistemlerinin ok
mantksal sonucu olan genel ve kkten yanlgs, moralin te
mellerini soyutlanm bireyde aramaktr. Oysa ki bu ancak bir
lemi bireylerde bulunabilir ve bulunmaktadr. Bunu jspat
etmek iin ilk ve son defa idealistlerin tekillegirilmi ya da soyut
bireyini ortadan kaldrmak zorundayz.
Bu yalnz ve soyut insan bir kurgudur, tpk tanr gibi, her
ikisi de ayn zamanda, inanan fantezi yoluyla, ya da halklarn
ocuksu, dnmeyen, deneyime dayanmayan eletir:iiz ve
hayal kuran ahlak 't yoluyla, daha soma idealist dnrlerin te
olojik ve metafizik teorileriyle gelitirilmek, aklanmak ve
dogma haline getirilmek zere yaratlmlardr. Her ikisi de hi
bir ierii olmayan ve gereklikle badamayan bir soyutluk
gsteriyorlar, hilikle sonulanyorlar. Tan.r kurgusunun ahlaka
aykrln kantladma inanyorum, ek'te ilerde onun samal
n daha iyi kantlayacam . imdi, idealist okultn ahlakla
rnm, politik ve toplumsal teorilerine temel aldklar, aptalca ol
duu kadar ahlakszca da olan, u mutlak veya soyut insanlar
kurgusunu zmlemek istiyorum .
Ovdkleri ve sevdikleri insan bireyinin tamamen ahlak d
bir varlk olduunu kantlamak benim iin zor almayacak. O
mkemmel kiiletirilmi egoizm, anti-sosyal bir varlktr.
lmsz bir ruhla bezenmi olduu iin kendinde sonsuz ve
tamdr, bu yzden kimseyi, tanry bile gereksinmez, dier in
sanlar ise hi gereksinmez. Mantken hibir ekilde eit ya da
daha yksek, ayn biimde lmsz ve sonsuz, ya da daha fazla
lmsz ve sonsuz bir varln varlna katlanamaz, ister ya
nnda ister zerinde olsun. O yeryzndeki biricik insan, le
sleyeyim, dnyadaki biricik varlk olmaldr. nk sonsuz
olan, kendi dinda, ne olursa\ olsun, birey bulduunda, bir
snr bulmu olur, artk sonsuz deildir; birbirinin karsndaki
iki sonsuz varlk birbirlerini ortadan kaldrrlar.
1 54

Baka zaman yle keskin bululu manuklar olan teologlar

ve metafizikiler niin bu tutarszla dtler ve neden birok
eit lmszlerin, yani sonsuz insanlarn varlin kabul etmeyi
srdryorlar, bunun yannda daha sonsuz ve daha lmsz bir
tanrnn varlnn kabuln de srdryorlar? Yeryznde ya
am olan ve yaayan, milyonlarca insan bireyinin gerek var
ln , lmlln ve karlkl bamlln mutlak ola
nakszlk yoluyla inkar etmeye de zorlandlar. Bu, iyi niyetlerine
karn yz eviremedikleri gerek bir olgudur. Mantken u so
nuca varmalar gerekirdi ki , ruhlar lmsz deildirler, organik
ve lml rtlerinin varlndan ayrlm hibir varla sahip
deildirler ve insanlar kendilerini snrl ve karlkl bamllk
iinde gryorlarsa, kendilerinin dnda eitli nesnelerin bir
sonsuzluunu alglyorlarsa, herey gibi geici, snrl ve son
ludurlar. Ama bunu kabul etmek isteselerdi idealist teorilerinin
dayanaklarndan vazgemek zorunda kalacaklard, an mad
deciliin ya da snayan ve titiz bilimin bayra aluna girmek zo
rundaydlar. Zaten yzyln gl sesi de buna aryor.
Onlar bu sese kar kulaklarn ukyorlar. Aydnlar, pey
gam berler, doktrinciler ve rahipler olarak doalar, idealist ha
yalperestliklerin alacakaranlna alkn olan ve metafiziin saf
satal yalanlaryla ukk olan tinleri, sade gerekliin ak
karmlarna ve aydnlk gndzne kar kyorlar. Ondan
yle nefret ediyorlar ki, ya u lmsz ruh kurgusuyla ya
ratuklan elikiye katlanmay, ya da zm yeni bir an
lamszlkta, tanr kurgusunda aramay tercih ediyorlar. Teorik
adan tanr, gerekte idealistlerin tm aptallklarnn, tm e
likilerinin son aresinden ve en yksek ifadesinden baka birey
deildir. ocuksu ve naif metafizii ortaya koyan teolojide tanr
anlamszln temeli, ilk nedeni olarak grnyor, fakat asl me
tafizikte, yani ilenmi ve ussallaurlm teolojide, tersine son
bir snak, son bir makam oluturuyor, u anlamda ki,
zmlenemez grnen tm elikiler tanrda ve tanr araclyla,
yani bilimsel bir grnmle olabildiince rtlm samalk
araclyla aklanyor.
Kiisel bir tanrnn ve ruhun lmszlnn varl iki ay
rlmaz kurgudur, ayn ve kesin anlamszln iki kutbudurlar.
Bunlardan biri dierini arr ve aklamasn var olma hakkn
155

bo yere dierinde arar. Her insann varsaylan sonsuzluu ile

birok insanin, demek biribirlerinin dnda ve biribirlerini zo
runlu olarak snrlayan birok sonsuz varln varolduu olgusu
arasndaki gzle grnr elikiye, onlarn lmllne ve
lmszlne, onlarn doal ve kesin surette karlkl ba
mllklarna, idealistlerin yalnz bir yant vardr: Tann; bu
yant kime birey aklamyorsa, kimi doyurmuyorsa. Ona baka
yant verilemez.
Ruhun lmszl kurgusu ve bunun zorunlu sonucu
olan bireysel moral her moralin inkarc4r. Bu konuda teologlara
hak verilebilir, bunlar, metafizikilerden daha tutarl ve daha
mantkl bir ekilde, ruhun lmszln ve Tann ' nn var
ln kabul eder etmez, yalnzca bir tek moralin, tanrsal, vah
yedilmi yasann, dini ahlakn, yani lmsz ruhun tanryla,
tanrnn inayetiyle kurduu ilikinin varolduunu da kabul
etmek gerektiini ok akllca aklayarak, bamsz moral diye
adlandrlmakta szbirlii edilen eyi inkar ediyorlar. B u akl
d, olaanst ve. mistik iliki iinde biricik kutsal, biricik sa
lkllk, insanlar iin bundan domu olan sonular dnda tm
dier ilikiler hemen hemen sfrdr. Tanrsal moral her insani
moralin inkardr.
Tannsa! moral en mkemmel ifadesini Hristiyan z
deyiinde buldu: " Tanry kendinden daha ok ve yaknn ken
din kadar ok sevmelisin. " Bu zdeyi kendinin ve yaknnn
Tanr iin feda edilmesini ierir. Kendi kendini feda etmek ah
makik olarak grlebilir; yaknn feda etmek ise insani adan
bakldnda kesin olarak ahlaka aykrdr. Ve ben niin insancl
olmayan bir zvenye zorlanyorum? Ruhumun selameti iin.
Bu Hristiyanln son szdr. Tanry honut klmak ve ru
humu kurtarmak iin, yaknm feda etmeliyim. Bu mutlak ego
izmdir. Katoliklikte ne yumuatlm ne yok edilmi olan, ter
sine maskelenmi olan bu egoizm, zoraki ortakl ve otoriter,
hiyerarik ve despotik birlii maskeli tm kukucu aklyla bir
eit "imkan olan kendini kurtarsn! " dini olan Protestanlkta
grlyor.
Metafizikiler tm idealist retilerin kkten ve sabit z
deyii olan egoizmi kendi alarndan gzel gstermeye a
lyorlar, bunu da insann tanryla ilikilerinden ok az, ala1 56

bildiince az ve fakat insanlarn karlkl ilikilerinden. daha ok

sz ederek yapyorlar. Bunlardan ne gzel, ne ak, ne de man
tkl olan ey, salt ve yce varlk.la olan ilikiler karsnda tm
dier ilikilerin ikiyzllk olduu kabul edilmek gerekir;
nk tanrnn varl kabul edilir edilmez insanlarn tanrya
kar olan ilikilerinin zorunluunu tanmak zorunda kalnr: Ya
tanr tanr deildir, ya da onun huzuru hereyi saryor ve tahrip
ediyor. Ama biz devam edelim.
Bylece metafizikiler morali insanlarn karlkl ilikilerinde
aryorlar, ama ayn zamanda iddia ediyorlar ki, o kiisel bir olay,
dier insan bireylerine kar olan bu ilikilerden bamsz, tanrsal
bir yasadr, her insann kalbine yazlmtr. dealistlerin moral te
orisinin dayandrld zmlenemez eliki budur. Toplumla
olan ilikilerimden nce ve bu yzden bu toplumun ahsm s
tndeki her trl etkisinden bamsz bir halde, ok doal olarak
tanr tarafndan kalbime yazlm olan ahlak yasasn tadm
andan itibaren bu ahlak yasas benim toplumdaki varlma kar
zorunlu olarak dmanca olmasa bile yabanc ve kaytszdr; o
benim insanlarla olan ilikilerimi konu edinemez, o yalnz benim
tanryla olan ilikilerimi dzenleyebilir, bunu teoloji de mantkl
bir biimde onaylar. Bu yasa asmdan insanlarn durumuna ge
lince, onlar bana tamamen yabancdrlar. Ahl:lk yasas benim on
larla olan tm ilikilerimin dnda olumutur ve kalbime g
mlmtr, onlarla hibir alp vereceim olamaz.
Fakat denilecektir ki, bu yasa senin insanlar da tpk kendin
gibi sevmeni istiyor. nk onlar senin trdeindirler ve sana
yaplmasn istemediin eyi yapmazlar; yasa sana onlara kar
eitlii, moralce eit olmay, adaleti emrediyor. Bunun zerine
u yant veriyorum, aar ahlak yasasnn bu emri ierdii doru
ise bundan bu yasann yalnz benim kalbimde meydana gel
mediini ve benim kalbime yazlmadn karmak zo
rundaym. O zorunlu olarak benim dier insanlarla, tr
delerimle olan ilikilerimin nceden var olan varln
ngryor ve bu yzden ilikileri meydana getirmiyor, tersine
onlar doal yoldan orada buluyor, onlar yalnzca dzenliyor
ve adeta onlarn aklanm vahyi, aklan, rndr. Bundan
u anlalyor ki, ahlak yasas kiisel deil, tersine daha ziyade
toplumsal bir olgu, toplumun bir yaratsdr.
1 57

Baka .trl olsayd bu benim kalbime yazlm olan ahlak ya

sas anlamsz ol urdu; benim kendileriyle hibir ilikiye sahip ol
madm ve hatta varlklar tarafmdan bilinmeyen varlklara
kar ilikilerimi dzenlerdi .
B una kar metafizikilerin bir yant vardr. Diyorlar ki, her
insan bireyi o ahlak yasasn doumuyla beraber kalbine bizzat
tanr eliyle getirir, fakat bu yasa insanlarda nceleri sakl durumda
bulunur, gereklememi ve bireyin kendisince bilinmeyen bir
durumda; birey onu yalnzca kendisini. trdelerinin toplumunda
gelitirerek gerekletirebilir ve onun bilincine varabilir; ksacas,
insan kendinde sakl olan bu yasann bilincine ancak dier in
sanlarla olan ilikileri yoluyla varabilir.
Bu anlalr olmasa bile kabul edilebilir olan aklama ara
clyla yeniden doutan gelen dnceleri, duygular ve il
keleri retisine geri gnderiliyoruz. Bu reti biliniyor; lm
sz ve varl iinde sonsuz, fakat bedensel olarak belirlenmi,
snrlanm, hantal ve sylemek caiz ise gerek varl iinde
krlemi ve yok olmu insan ruhu btn b u bengi ve tanrsal
ilkeleri kendinde toplar, fakat nceden kendi hakknda hibir
ey bilmeden, nceden dnya h akknda azck birey bile bil
meden. lmsz olduu iin zorunlu olarak hem gemite
hem gelecekte bengi olmak zorundadr. nk eer bir ba
langc olsayd, kanlmaz olarak bir de soriu olacakt, asla
lmsz olmayacakt. Ne olmutu, arkasnda brakt tm bir
sonsuzluk boyunca ne yapmt? Tanr bilir; bizzat kendisine
gelince bunu anmsamyor, bu konu hakknda hibir ey bil
miyor. Bu byk bir gizemdir, gze batc elikilerle doludur,
bu elikileri zmek iin en byk elikiye, tanrya bavurmak
gerekir. Bu hep byledir, kendisi bilmedii halde varlnn bi
linmeyen, gizem dolu bir yerinde tm tanrsal ilkeler saklar.
Fakat lml vcudunda yitmi, yeryzndeki varlnn ve do
uunun tm maddi koullaryla hayvanlam bir halde, ark o
ilkeleri kavramak yeteneine ve onlar anmsamak iin bir gce
sahip deildir. Sanki onlara hi sahip deilmi gibidir. Fakat
toplumda bir sr insan ruhu karlayor, tpk varlklarnda
lmsiz olarak ve tpk gerek varl iinde hayvanlam, al
alm ve maddelimi olarak. Maddelemi bir ruhun bir di
eriyle beslenmesinden nce kendilerini ok az tanyorl ar .

158

Bilindii gibi yamyamlk insan cinsinin ilk etkinliiydi . Sonra

hepsi amansz savalar yapmaya devam ediyor, hepsi tm di
erlerini boyunduruk altna almaya aba harcyor -bu, bugn
sona ermi olmaktan ok uzak olan uzun klecilik dnemidir.
Ne yamyamlkta ne klelikte tanrsal ilkelerden bir iz bulunur.
Fakat halklarn ve insanlarn birbirleriyle bu bitip tkenmyen
ve tarih'. oluturan savamnda ve bu savalarn nceden aka
grlen sonular olan aclar sonunda, ruhlar yava yava uya
nyorlar, uyuukl uklarndan silkiniyorlar, kendileine geliyorlar,
kendilerini tanyorlar ve gittike daha fazla, kendi i dn
yalarnda derinleiyorlar. Ve biri dieri tarafndan uyandrlarak
ve tevik edilerek imdi kendilerini anmsamaya, daha sonra,
bizzat Tanr 'nn sonsuzluktan oraya getirdii ilkeleri aka kav
rayp anlamak iin, nce sezinlemeye balyorlar.
Bu uyan ve bu anmsay nce en sonsuz ve en lmsz
ruhlarda meydana. gelmiyor, bu bir anlamszlk olurdu, nk
sonsuzluk hibir daha ok ve hibir daha az kabul etmez, bu
yzden en byk aptallarn ruhu da en byk dehalarnki gibi
aynen lmsz ve sonsuzdur. Bu uyan ve anmsay en az
maddilemi ruhlarda meydana geliyor, bu ruhlar bu yzden
uyanmaya ve kendine gelmeye daha yeteneklidirler. Bu kiiler
deha sahipleri, tanr tarafndan aydnlatlanlar, kahinler, yasa ko
yucular ve peygamberlerdir. Eer ruha aydnlanm ve ate
lenmi, yardmlar olmad taktirde yeryznde byk, ve iyi
bir eyin meydana gelmeyecei bu byk ve kutsal insanlar,
eer bir kez ilerinde her insann bilmeden ruhunda tad bu
tanrsal doruluklarn birini kefederlerse, ayn kefi kendisinde
yapmak elbette her zamankinden ok maddilemi olan insanlar
iin daha kolay olacaktr. Her byk gerein, tm bengi il
kelerin tarihte ilk nce tanrnn vahiyleri olarak bildirilip, son
radan kukusuz, tanrsallklarn kantlamalar, ama buna ra
men herkesin onlar kendinde tekrar bulmas ve kendi sonsuz
varlnn ya da lmsz ruhunun esas olarak tanyabilmesi ya
da tanmak zorunda olmas byle oluyor. Bu, nceleri bir tek
insan tarafndan kefedilen gerein nasl yava yava yaylarak
nceleri az sayda olan ve alld gibi kitlenin, resmi top
lumun ve hkmedenlerin takibine urayan yandalarn bul
duunu aklyor; fakat o tam da bu kovuturma yznden git1 59

tike yayld iin er ya da ge ortak bilinci ele geryor ve

uzun sre yalnz ve yalnz kiisel bir gerek olarak kaldktan
sonra, sonunda toplumsal oluyor; toplumun iyi ya da kt,
'
resmi ya da zel kurumlarnda gerekleerek yasalayor.
Bu metafizik okulun moralistleriniil' genel teorisidir. Bu ilk
bakta, sylemi olduum gibi, k11bul edilebilir ve eitli ey
leri badatrm grnyor: tanrsal vahyi insan aklyla, bi
reylerin lmszln ve mutlak bamszln onlarn_ lm
ll ve kesin bamllyla, bireycilii sosyalizmle. Fakat bu
teorinin ve onun en yakn sonularnn snanmasnda bunun
sahte sosyalizm ve aklclk maskesi altnda insan akl zerindeki
tanrsal samaln eski zaferini, toplumsal dayanma zerinde
bireysel egoizmi kutlayan szde bir uzlama olduunu anlamak
bizim iin kolay olacaktr. En sonunda bireylerin kesin olan ay
rlnn ve tekillemesinin ve bu suretle her moralin inkarnn
zerinde gidiyor.
Aklclk iddiasna karn her akln inkaryla balyor, an
lamszlkla,. sonlu iinde yitip giden sonsuzluk kurgusuyla ya da
bir ruhun, lml bedenlerde yaayan ve orada hapsedilen bir
yn lmsz ruh kouluyla balyor. B samal dzeltmek ve
aklamak iin bir dierine snmaya, mkemmel bir samala,
bir eit lmsz, kiisel, deimez, bir deien dnyada yaayan
ve hapsedilmi bir ruh olan, buna karn evrensel bilgisini ve ev
rensel. gcn sakl tutan tanrya snmaya zorlanmtr. Eer
ona doallkla yantlayamayaca -nk anlamszlk kendini ne
zmleyebilir, ne aklayabilir- usandrc sorular yneltilirse, o
bu sorulan gizem dok mutlak, mutlak hilik ya da mmkn ol
mayan anlamna gelen, ama ona gre hereyi zmleyip ak
layan, rktc tanr kelimesiyle yantlar. Bu onun ii ve hak
kdr, u yzden teolojinin mirass ve az ya da ok itaatkar kz
olarak kendisini metafizik diye anlandryor.
Bizim burada inceleyeceimiz ey teorinin moral tu
tarllklardr. nce saptayaltm ki, toplumsal grnne karn
o saf ve sadece bireysel moraldir, bu yzden o bu baat ka
raktere sahip olduu iin, onun gerekte her moralin inkan ol
duunu ispatlamak zor olmayacaktr.
Bu teoride her insann lmsz ve bireysel ruhu, varl do
laysyla sonsuz ve soyut olarak tam ve bu yzden evresini ol1 60

gunlarrmak iin ne dier bir varla, ne de dier bir varlkla

herhangi bir ilikiye gereksinmeyerek, lml bir vcutta hap
sedilmi ve yokolmu gibidir. insan tini onu aklamaya ye
teneksiz olduu iin ve aklanmas valnz salt gizem iinde,
tanrda blundu iin nedeni bize ;onsuza dek sakl kalacak
olan bu yok edilmilik durumunda bedenselliin ve d dnyaya
mutlak bamszln bu durumuna geri getirilmi olarak insan,
bymek iin, kendine gelmek iin, kendisinin tanr tarafindan
sonsuzluktan beriye getirilip onun kucana konmu olan ve as
lnda onun varln oluturan ve tanrsal ilkelerin bilincine var
mak iin topluma gereksiniyor. Bunlar, bu teorinin sosyalist
yan ve sosyalist karakteridir. insandan insana ve tekilden di
erlerine olan ilikiler, tek kelimeyle toplumsal yaama, burada
yalnz gelimenin zorunlu bir arac olarak, bir gei kprs
olarak grnyor, hedef olarak deil; her bireyin salt ve son he
defi tm dier insan bireyleri dnda kendisidir. O, mutlak bi
reyselliin varlnda, tnnnn nnde, bizzat kendisidir. Dn
yevi hiliinden kurtulmak iin, yeniden kendini bulmak iin,
lmsz varln anlamak iin insanlara gereksinimi vard, fakat
bir kez bunu yeniden elde ederse kendi yaamn yalnzca ken
disinden yararyor, onlara srrn dnyor, tanrya ibadete dal
m olarak, mistik samaln gzlemlemesinde kalyor.
Sonra insanlarla hali ilikilere girerse, bu bir moral ge
reksinme yznden, dolays ile gereksinilen ve birinin ge
reksindii ey sevildiinden onlara kar olan sevgisi yznden
meydana gelmiyor; sonsuz ve lmsz varln yeniden bul
mu olan insan, mkemmel olduu iin tanrdan baka kimseye
gereksinmiyor, o tanr ki, yalnzca metafizikilerin anlad bir
sr sayesinde, insanlarnkinden daha sonsuz olan bir sonsuzlua,
daha lmsz olan bir lmszle sahip grnmektedir. O
andan itibaren tanrsal hereyi bilme ve hereye gc yetme ni
telikleriyle donanm olan iine kapank ve zgr birey, c.rtk
dier insanlara kar hibir gereksinim duymaz. Eer onlarla
ilikide bulunmay srdrrse bu yalnz iki nedenden meydana
gelebilir.
lml yapsyla bezendii srece o ilkin yemek, i m ek ko
runmak, giyinmek, kendini insanlarn saldrs na kar olduu
gibi d doaya kar da gvenceye almak gereksinimindedir.
,

161

olurdu. nk bireyi gereksinmek varln tamlna ait olan

bireyden yoksun olmak demektir, bu da zayfln itirafi, fa
kirlik ilmhaberidir. Kendinde mutlak olarak tam olan tanr
hibir eye ve hi kimseye gereksinme duymaz. nsanlarn sev
gisine de gereksi nme duymad iin onlar sevemez de; onun
iin insan sevgisi diye adlandrlan ey m u tlak bir ezmeden
baka birey deildir. Almanya ' nn gl imparatorunun bugn
kendi uyruklarna uyguladna benzer, fakat elbette daha kor
kutucu biimde i nsanlarn tanrya olan sevgisi de Almanlarn
bugn ok glenmi olan krala besledikleri sevgilerine ben
ziyor ki, tanrdan sonra ondan daha byk g tanmyoru z .
Karlkl v e e i t gereksinimin ifadesi olarak doru, gerek
sevgi, yalnz eitler arasnda var olabilir. Ycelerin alttakilere
kar olan sevgisi ezme, bastrma, horgrmedir, dierlerinin aa
lanmas zerine onurlanan egoizm ve cakadr, gururiu ken
dini beenmiliktr. Alttakilerin ycelere kar olan sevgisi efen
disinden m utluluk veya mutsuzluk bekleyen klenin onurunun
krlmas, korkusu ve beklentisidir.
Tanrnn insanlara ve insanlarn tanrya olan szmona sev
gilerinin karakte;; budur. B u, birinin despotluu ve dierinin
kleliidir.
u kelimeler.n anlam nedir: Tanrya kar sevgiden dolay
insanlar sev ve onlara iyi eyler yap? Bu, tanr onlara nasl dav
ranlmasn istyorsa yle davran demektir; tanr onlara nasl
davranldn 5rmek istiyor? Kleler gibi. Tanr doas gerei
onlara vle da .rranmak zorundadr. O bizzat mutlak efendi ol

duu ii , onlar mutlak kleler olarak grmek zorundadr ve

onlar byle grd iin de onlara yalnz byle davranabilir.
Onlar zgr klmak iin yalnz bir tek are vardr, o da u ola

bilir: Feragat etmek, kendini yok e tmek ve ortadan kaybolmak.

Bu ise onun hereye kadir gcnden ok ey istemek dernektir.
O elbette, ncil 'in anlatt gib i , insanlara kar duyduu nadir
sevgiyi bengi adaletiyle uzlatrmak iin biricik olunu kurban
edebilir; fakat asla frragat etmeyecek, i nsanlara olan sevgisi y
znden kendini yok etmeyecektir; en azndan bilimsel eletiri
tarafndan bunu yapmaya zorlanmadka. nsann safil fan
tezisi on u n var olmasn salad srece o hep mutlak h
kmdar, klelerin e fendisi olacaktr. Aktr k i insanlara tanrnn

1 64

davrand gibi davranmak onlara bir kle gibi davranmaktan

baka bir anlama gelmez. nsanlarn sevilmesi, tanrnn istedii
gibi, kleliklerinin sevilmesidir. Tanr tarafndan lmsz ve
mkemmel bir birey olarak yaratlm olan ben, tam da tanrnn
klesi olduum iin, kendimi zgr duyan ben, huzuruma ve
olgun tinsel ve: ahlaki varlma erimek iin hibir insan ge
reksinmiyorum, tersine onlarla olan ilikilerimi sadece tanrya
itaat iin canl tutuyorum ve onlar salt tannya olan sevgimden
dolay seviyor, onlara tanrnn davrand gibi davranyorum ,
onlarn d a benim gibi tanrnn kleleri olmalarn istiyorum.
Yeryzndeki kursal iradesine itibar salamak iin, beni semek
yce efendinin houna gidiyorsa bunun iin, onu zorlamasn
bileceim . Bu tanrya tapanlann iten ve ciddi olarak insan sev
gimiz diye adlandrdklar eyin gerek karakteridir: O pek de
yle sevenlerin, bu sevginin nesneleri ya da kurbanlarnn zo
runlu kurbanlar olan sevenlerin sadakati deildir. Bu, onlarn
kurtuluu deildir, tanrnn byk erefi uruna klelqmeleri
dir. Tanrsal otorite bu biimde insani otoriteye dnr, kilise
devleti byle kurar.
Bu teoriye gre tm insanlar tanrya bu tarzda hizmet
etmek zorundaydlar. Ama, bilindii gibi hepsi arlmtr,
fakat biraz seilmitir. Ve sonra, bunu yerine getirmek iin
herkes yetenekli olsayd, yani herkes ayn kertede tinsel ve
ahlaki olgtn lua, tanrdaki kutsalla ve zgrle erimi ol
sayd bu hizmet gereksiz olurd u . Eer gerekliyse, insan bi
reylerinin byk ounluu bu noktaya ulamam olduklar
iindir, dolaysyla bu cahil ve tanrsz kitle tanrnn istedii
gibi sevilmek ve davranlmak durumundadr, yani onlar kut
sallarn aznl taraf ndan ynetilmek ve kleletirilmek zo
rundadrlar, tanr bu kutsallar u ya da b u biimde semekten
ve bu grevi yerine getirebilecekleri yerlere yerletirmekten
asla geri kalmaz.[ * ]

* Eski ir: zam an larda , genellikle Roma- Katolik kilisesi taratindan tem
sil edilen

henz sarslmam Hristiyan inanc en parlak aamasnda

bulunduu srada tanr setiklerini belirlemekte hibi r zorluk ek

miyordu. B yk kk tm yneticileri n, aforoz edil medike, tan-

1 65

ri diyor ki akla, adalete ve gerek zgrle halk kitlelerinden

ok daha yakndrlar ve onlar da buraya yneltme gibi kutsal
ve soylu bir greve sahiptirler. karlarn teda ederken ve kendi
ilerini bir tarafa iterlerken kendilerini daha kk kar
delerinin, halkn mutluluuna adamak zorundadrlar. Ynetme
bir elence deildir, yorucu bir grevdir; onda tutku, kendini
beenmiliin, kiisel agzlln giderilmesi deil, tersine
herkesin mutluluu iin zveride bulunmak frsat aranr. Ku
kusuz bu vzden resmi dairelere adav olanlarn savs ok azdr,
bu yzde krallar ve bakanlar, byk ve kk 'menurlar ik
tidar istemeye istemeye alrlar.
Ite bunlar metafizikilerin dnd toplum teorisine
gre bireyler arasnda var olabilecek olan iki ayn ve zt iliki e
ididir. Birincisi smr ilikisidir, ikincisi de ynetme ilikisidir.
Eer ynetmenin, ynetilenlerin iyilii iin kendini feda etme
anlamna geldii doru ise, bu ikinci iliki gerekte birincisine,
smrye kar tam bir eliki iindedir. Ama dinleyelim ba
kalm. !ster teolojik ister metafizik olsun, idealist teoriye gre
u kelimeler kitlelerin iyilii ne onlarn dnyadaki gnencini ne
de fani mutluluunu dile geuryor; sonsuzlukla kar
laurldnda birka on yllk dnyevi yaamn ne nemi var.
Kitleler maddi glerin yeryznde bize sunduklar bu kaba
mutluluk asndan deil, tersine onlarn ebedi selameti a
sndan ynetilmelidir. Maddi yoksunluklar ve aclar retim
arac olarak bile dnlebilir, nk anlalmtr ki birok be
densel zevk lmsz ruhu ldryor. Fakat o zaman eliki or
tadan kalkar; "Smrme ve yonetme bir ve ayn feydir"; birisi di
erini tamamlar ve onun ama_cna ara olur.
Smr ve yone_tme, birincisi ynetimin aracn veriyor ve ge
rekli temellerini oluturuyor, kendi asndan smr gcn
yeniden garanti eden ve yasalarla koruyan her ynetimin amac
gibi her ikisi de politika denen eyin ayrlmaz iki kutbudur. Bu
kutuplar tarihin balangcndan beri aslnda teokratik, aris
tokratik, monarik ve bizzat demokratik devletlerin gerek ya
amn oluturdular. Eskiden ve XVII I . yzyl sonundaki byk
devrime dein onlarn arasndaki sk balar dinsel, mertlik ve
valyelikle ilgili kurgularla maskelenmiti; fakat burjuvazinin
vahi yumruundan beri tm bu peeler, onun devrimci ne1 68

fesinden beri tm bu kendini beenmi kuruntular tahrip edil

di, bunlarn arkasndaki kilise ve devlet, teokrasi, monari ve
aristokrasi uzun sre tarihsel alaklklarn yrtebilmiti. Bur
j uvazi rs olmaktan yorulup, kendi asndan balyoz ol
duundan beri, ksacas modern devleti kurduundan beri bu
uursuz ba herkes iin peesi dm, tartlamaz bir ger
ekliktir.
Smr burjuva rejiminin grnr bedeni, ynetim ise ru
hudur. imdi grm olduumuz gibi bu sk balant iinde
biri de dieri gibi, hem teorik hem pratik adan metafizik ide
alizmin zorunlu ve sadk ifadesidir. Bireylerin zgrln ve
ahlakn; toplumsal dayanma dJnda arayan burjuva dokt
rininin kanlmaz sonucudur. Bu doktrin, mutiu ve seilmi bir
aznln smrc ynetimi, byk ounluun klelii an
lamna Q;elmektedir, ama herkes iin her ahlakn ve zgrln
inkar anlamna gelmektedir.
dealizmin nasl tanr, ruhlarn lmszl, bireylerin do
uftan zgrl ve onlarn toplumdan bamsz ahlak gibi
anlamsz dncelerden yola karak, doas gerei kleliin ve
ahlakszln kutsanmasna vardln gsterdikten sonra, imdi
de, gerek bilimin, maddeciliin ve sosyalizmin -ikinci deyim
birinc:sinin sadece tam ve ak bir i fadesidir- tam da k nok
tas olarak insann maddi doasn ve doal ve kaynaktaki k
leliini ald iin ve bu yzden insann kurt:luunu toplumun
dnda deil, tersine kucanda, ona kar deil, tersine onun
sayesinde aramas gerektiini, yine ayn zorunlluk.la bireylerin
byk zgrlnn ve insani ahlaldln kurulmas anlamna
geldiini gstermeliyim.

1 69

"Btn llelerin proleterleri, birlein! " bal altnda ya

ynladklar nl Komnist Manifesto' nun ana fikrini olu
turn1aktadr. Bilindii gibi Marx ve Engels beyler tarafndan ka
leme alnan bu Manifesto, okulun sonraki bilimsel almalaradaleti, zgrl, eitlii se\'en sosyalist grnm verirse, bu kez
yeniden yalan sylemekte ve aka bireyleri smrd gibi kit
leleri de smrme niyetini ta maktadr.

Onun maskesini d

ge
linemez deliller ele geirili- l{eirilmez zel yaamnn kirli ileri

rmek yalnz bir hak deil, ayn zamanda grevdir, kar

ortaya serilmelidir. Bu durumda vicdanl e namuslu insanlar al

koyabilecek olan biricik dnce, bu olgular, kiisel yaamda sap
tamann, kamusal yaamdaki olgular saptamaktan sonsuz lde
daha zor olmasdr. Fakat bu herhangi bir kiilii kamunun ayp
lamasna teslim etmek gerektiine inananlarn vicdannn, adalet
yargsnn ve tin ' inin sorunudur. Eer o bunu adalet duygusunun
basksyla deil de, tersine ktln, kskanln ya da kinin bas
ksyla yaparsa onun iin ok ktdr. Fakat hi kimseye elinde
delil olmadan bir kiilii i h bar etmek izni veril memelidir. Bir i tham
ne denli ciddi ise dayand deliller de o denli ciddi olmaldr. Bir
baka insan alaklkla itham eden kii, bu korkun sulamay, kar
konulamaz delillere dayandrmyorsa kendisi de alak biri olarak
grlmelidir ve pratikte de yledir.
Bu zorunlu aklamalardan sonra benim Londra 'l ve Leipzig'li
sevgili ve ok saygdeer arkadalarma geliyorum . nderlerini
oktan beri tanyorum ve her zaman dman olmad mz sy
lemek zorundaym. Dmanlk bir yana 1 848 'den nce ok yakn
ilikilerimiz vard. Onlara derin i ti natlanm sunmaktan beni al
koyan karakterlerinin olumsuz yan nnde geri itilmemi ol
saydm bu ilikiler benim amdan daha da sk olurdu. Yine de
1 848 ' e dein arkada kalmtk. 1 848 ylnda onlara kar nl bir
ozann, -adn neden aklamayaym- Georg Herwegs ' i n taratin
tutarak onlarn gznde byk haks zlk iledim, ona kar derin
bir dostluk d uyuyordum ve o da onlardan politik bir meselede ay
rlmn, imdi inandn ve aka syleyeceim gibi o meselede
hak, genel durumun gsterdii eref onun yanndayd. Onlar ona
aldrlarn karakterize eden sklmazlkla saldrdlar; ben Kl n 'de
onu yokluunda ahsen iddetle sann mutum.

1 72

nn ve ilerde Ferdin ant Lassale taratindan Almanya ' da hayata

geirilen halk hareketinin temeli oldu.
Bu ilke, tm okullarn idealistleri tarafindan kabul edilenin
tamamen zdddr.
Onlarn o sralar ynettii

Rheinischen Zeitung'tal24J o tamamen

' Paris Mektubu ' ya

korku hile ve sinsi iftiraclkla yazlm olan

ynland, bunun srrn yalnz Alman gazetelerinin y:zarlan bi

liyordu.
Yazar, Bayan Georg Sand 'a ok yabanc ve tamamen benim e
refimi lekeleyen bir konuma yaktryord u : o benim bir Rus ajan
olduumu sylemi, nerede, nasl ve kime sylemi olduunu bil
miyordum ve elbette yazarn kendisi de bilmiyordu. nk hepsi
uydurmayd , mektup byk olaslkia Kln ' d e kaleme alnmo.
Bayan Sand soylu ve enerjik bir biimde protesto etti. Ona bir ar
kadam yolladm. Bu protestodan, Bayan Sand 'n bu formalite
tekzibinden ve benim aklama isteimden daha ok, inanyorum
ki onu, gazetesine bunun zerine tamamen doyurucu bir tekzip
kovmaya, kendi adalet duygusu ve h:1ysiyeti zorlamor.
1 8 6 1 vlnda ans eseri Sibirya ' dan katktan sonra Londra'ya gel
diim

zaman

Herzen ' i n

azdan

iittiim

ilk

ey:

Benim,

( l 849'dan l 86l 'e dek) sekiz ylu eitli Saksonya, Avsnrya ve

Rus kalelerinde ve drdn Sibirv,, ' da geirdiim, oniki yllk zo
runlu yokluumu, dinlemek isteven herkese benim mahpus ol
madm, tersine tam bir zgrl k iinde olduumu ve dnya mal
ve mlkn topladm ve ar Nikola ' nn dostu olduumu an
latarak beni iren biimde lekelemek iin kullanmlard. 1 860 y
lnda Londra'da len, eski dostum, esiz Polonyal demokrat Wor
cel

ve

Herzen beni bu adi ve iftirac yalanlara kar savunmak iin

tm abalan gstermilerdi. Tm bu Alman sevi mliliklerinden

dolay bu beylerle hibir a maya girmedim, fakat onlar hi ara
madm, hepsi bu kadar.
Londra'ya gelir gelmez, Alman komnistlerinin liderleri tarafindan
bir kk n gi li z gazetesindeki aka brnim sevgili ,.e sovlu ar

kadalarm rarafindan azlm , ..1 da yazdrlm olan bir sra ma

blelerle selamlandm; fakat bu makalelerde imza yoktu.

Bu ma

kalelerde, ancak, beni bir mlteci ve bir zgrlk kurban -bu

vad. tiksiniyorum, iik bo J;itlard< nefret ederim- du-

1 73

!itik, hukuksal ve toplumsal gelimelerinde yalnz ekonomik s

relerin gelimesinin reflekslerini ya da zorunlu tepkilerini gr
mek istiyorlar. dealistler dncelerin egemen olduunu ve
olaylar dncelerin meydana getirdiini iddia ederlerken,
2. Beni panislavizmle suladlar; suumu ispat etmek iin benim

Leipzig'te 1 848 ylnn sonuna doru yaymlam olduum bro

r[25) ileri srdler, bu brorde Slavlara unu ispat etmek is
tedim; kurtulularn Rus mparatorluu araclyla elde etmeleri
bir yana, bu devlet Alman lmparatorluu'nn bir kolu oldu ve
Slavlar zerine yklas Alman egemenliinden baka birey ol
mad iin bu kurtula yalnz Rs l mparatorlu ' nn tmden y
klyla laabileceklerini bntlamaya altm. Onlara dedim ki:
" Eer krtuluunz Slavlktan asla birey iermeyen imparatorluk
Rusya 'sna, b Tatar ve Alman devletine dayarsanz, bu sizin iin
bir bahtszlktr. Sizi, tutsa bulunan tm Rus halklarnn bana
geldii gibi, Polonyallarn karlatklar gibi yutacak ve size eziyet
edecektir. 11 Benim bu brorde demokrasinin zafere erimesi iin
tpk ar mparatorlu gibi Avustrya mparatorluu ' nn ve
Prusya Krall'nn da ykmnn gerektiini yazmaya cesaret etmi
oldum dorudur; bnu1 iin beni Almanlar, bizzat Alman sos
yal demokratlar asla balayamazlar.
Bu brorL1e nlar da eklemitim :

11

Kalbinizde canlandrlmaya

allan ulsal ttklara gvenmeyiniz. Boynduruk altna ald

tm uluslara zulm etrr.ekten baka hibir ey yapmam olan b
Avustrya Krall adna imdi sizin ulusal haklarnzdan sz edi
yor . Hangi amala? Ulslar arasnda bir karde kavgas kararak

uluslarn zgrlklerini yok etmek iin. Sizi bi rletirecek olan,

sizin gcnz, hep birlikte kumlnuzn n koluu olu
turan devrimci dayanma krlmak isteniyor, o sizi dar bir va
tanseverlik

adna

mokratlara,
devrimci

birbirinize

Almanya ' n n ,

sosyalistlerine

drerek krmak isteniyor.

Macarista n ' n ,

elinizi

zatnz,

tal ya ' ,

yalnz

limlerinizden, t m . uluslarn ayr calkl smflarndan

De

Fransa ' n n

sonsuz
nefr e t

za
edin,

ama onl a r n kurbanlarvla glleriizdc ve eylemde birlein . "

inde bevleri benim Pan islavi st iliim hakknda delil aradklar o

brorn ruhu ve ierii buydu. Bu stl::ma yalz adice deil, :p

talcadr da; aptallktan ok adi olan ey ise bu bror nlerine

1 76

buna karlk komnistler bilimsel maddecilie uygun olarak

olaylarn dncelerin kayna olduunu, d.ncelerin hep
meydana gelmi olaylarn ideal ifadesi olduunu, ve tm olaylar
arasnda ekonomik, maddi srelerin en nemli olaylan, esas te
melleri oluturduunu, bunlardan tm dier tinsel ve ahlaki,
politik ve toplumsal olaylarn zorunlu olarak meydana geldiini
sylyorlar.

koyup, elbette tahrif edilmi veya paralanm paragratlar aln

'
tlamalar, fakat Slav halkna tetikte olmay tleyerek Rus m
paratorluu'nu lanetledi;im ve lekelediim szcklerden hibirini
grmemeleridir ve bror byle yerlerle -doludur. Bu durum bu
beylerin ciddiyeti hakknda bir lt veriyor.
tiraf ediyorum ki, brorn ok iyi ispatlad Panislavizmimi dile
getiren bu makaleyi ilk 1'ez okuduum zaman, grld gibi,
ok armtm. Ciddiyetsizliin nasl bu denli ileri g
trlebildiini anlamamtm. imdi anlamaya balyorum. Bu ma
kale yalnz yazarn kt niyetiyle deil, ayn zamanda Almanya'da
ok genel olan bir eit ulusal ve vatansever, aptalca bir saflkla ya
zlmt. Almanlar tarihsel klelikleri iinde yle uzi.n, yle gzel
d grdler ki, sonunda ok naifce ulusallklann insanla eit
tuttular, yle ki onlarn anlaynda, Alman egemenliinden nefret
etmek, onlarn gnll kleliini hor grmek insani ilerlemenin
dman olmak anlamna geliyor. Slavlara zorla kabul ettirmek is
tedikleri kltr isteksizlikle ve fke ile yadsyan tm Slavlar on
larn gznde Panislavisttirler.
Onlarn Panislavist kelimesine verdikleri anlam eer bu ise yaasn !
O. zaman ben tm kalbimle panislavistim, nk, Almanlarn adi
egemenlii ve o burjlva, soylu, brokratik, riiliter ve politik kl
tr gibi, yle derinden nefret ettiim ve kin duyduum gerekten
ok az ey vardr. Halk kitlelerinin genel kurtuluu adna Slavlara
zgrl, kardelii, Alman proletaryasyla birlikte dayanma ey
lemini ve rgtlenmesini vaaz etmeyi srdreceim, fakat bu kl
trn ve egemenliin enkaz zerine olmak kouluyla ve tm im
paratorluklarn ve Almanlarn ve Slavlarn ykmndan baka bir
amala deil. (Bakunin)

1 77

MARX'LA KSEL LKLER[ [261

Fakat

bundan korkuya kaplmayn. Bu atma[ * * ] (Bkz.

s.I79'daki dipnot) Enternasyonal 'in yayilmasna ve gelimesine
zarar vermekten ziyade esaslarnn ve hedefinin daha iyi be
lirlenmi olmasyla onun istikrarna katkda bulundu. Bu a.

Baktnin, bu,

tificatives"

"Rapports personnels avec Marx"

ve

"Pieces Js

balklarn 6. sayfadan balayarak 23 sayfalk bir par

ann son yaprann bo arka tarafna yazmn. Yani talyanlar iin

ayn fm, fakat yanm kalm veya kullanlmam bir yazma met
ninin bu blmn, sonradan bir baka yaznn ilavesi ola-ak kul
lanmak zere ayrmt. Kullanlmam el yazmalarnn bir b

lmn sonradan kullanmak, nemE blm ayrdktan sonra geri

kalan blm alkoymamak onun adetiydi .
Ekin 'i v e

1872

El yazmas

1871

ubat' arasnda byk olaslkla Bakuni n ' i n tal

yanlara (Enternasyonal 'in iki izgisinin) Londra Konterans ve jura

genelgesi dolaysyla had safhaya varan sava hakknda aklama yap-

1 78

tma, talyan demokrasisinde siz{ Mazzini 'den ayran- atma

gibi kanlmazd. Siz, sizin kopmanzn, talyan demokraq:r..r
tisinin byk ounluunun bu partinin Mazzinist aznlyla
ya da mezhebiyle kopmas yalnz zararsz olmamakla kalmayp,
ayn zamanda bu partinin moral ve eylem gcn artnrarak ve
bu suretle onun sadk ve ciddi yelerinin saysn arttrarak
onun daha halk, daha zgr ve zorunlu biimde daha sos
yalist gelimesinin kamlanmas sonucunu getireceine inan
mtnz, yle deil mi?
Biz de bugn Enternasyonal iinde bizim kendine zg
Mazzinistlerimize kar ykselen dev protestonun, onun daha
byk ve daha itenlikli gelimesinin yararna olacana ayn bi
imde inanyoruz. nk bizim de, ilerlememizi engelleyen
kendi Mazzintst (grubumuz) var, dinsel anlamda deil -nk
o da bizim gibi ateist- ama otoriter eilimleri asndan Maz
zinist.

t srada, 1 8 '." l 'in son aynda yazlmt. Fakat bu biimde yol

lanmamt, ve burada savamn keskinleen biiminin .delili olarak
duruyor, bu savam zellikle yaymlanmanu el yazmasnda

enternasyonal s&ksi)'on/ar fedeiasyonmdaki yoldalara ",

Jttra

adndaki

uzun el yazmasnda karnuza kyor. Lorenzo'ya yazlan uzun

mektup da

( i 872

Mays ') Bakunin'in

-RC>eil

mektubundm bei

dnceleini \'e kiiliini otoriter entrikalara kar savunmak iin bir

tarz arad hazrlk dnemine aitti. Marx,

5 Mart 1 8 72 tarihini ta

yan, ancak mays sonunda aa kan yayn araciyla blnmeyi

kamuya yanstt zaman bu tarz henz b.ilunmamt. Anck ondan
sonra Bakuin kendisine ve zgrlk izgiye kar var oian d
manln bykln grmt ve 1 2 Haziran ' daki ksa yad
smayla yetinmiti.
Aynca balangc, sayf.. 6, burada evirisi yaplm el yazmasnn ba
langcyla ayn olan ltalya 'ya ayrlm bir el yazs daha var; bu yaz
Londra

Konforans ' ria

ternasyonal ' deki

mamlanm

kar

durumu

bir yazdr.

31.

yaplan
sayfuda

Daha sonra,

protestodan . sonra
anlatmaktadr,
Bakunin'in

pagandas balamnda sunulacaktr.

**

Otoriter ve zgrlk izgilerin atmas. (Netrlau)

1 79

ve

En
ta

talya pro

Eski bir ykdr: ktidar, en akll ve en fedakar olanlar bile

yozlatrr. Marx, Engels ve dier birka gibi bugn Londra
genel kurulunda egemen olan adamlar kukusuz zekidirler ve
kendilerini (davaya) adamlardr. Enternasyonal 'e byk hiz
metler verdiler -Enternasyonal ' in zgr gelimesi asndan
genel kurulun rol bizim genel tzmzle ok snrl tu
tulduu ve kat zerinde hatr saylr tutarda grlen para
gerekte sfir olduu ve onlara imdiye dein tzk tarafndan
ve kongre kararlaryla yklenen grevlerin bir kez olsun yerine
getirilmesine yetmedii iin,- eer Enternasyonal birka yl iin
de grkemli biimde geliip bydyse bu genel kurulun mec
buren bir hi olan faaliyetine mal edilemez, tersine tm l
kelerin proletaryasnn itenlikli, derin ve tutkulu abalarnn iyi
dnlm, sadk ifadelerinden baka birey olmayan il
ke.erinin adaletine ve deerine yormak gerekir- sz geen ki
iler Enternasyonal ' c hukuken \'e fiilen gsz kalan genel ku
rulun yeleri olarak deil, tersine kiisel propagandalar ve
abalaryla by;_ik hizmetler verdiler. Marx zeka sahibi byk
adamdr ve bilim szcnn geni ve derin anlamyla ayn za
manda bir bilgindir. Ekonomi bilgisi son derece yzeysel olan
Mazzini 'yle karlatrldnda o esasl bir ulusal ekonomisttir.
Mazzini 'ye ancak bir renci denebilir. Marx bundan baka
proletarya davasna tutkuludur. B undan kimsenin ku
kulanmaya hakk yoktur, nk o davaya hemen hemen otuz
yldan beri asla inkar edilmez sa:.r ve sadakatle hizmet ediyor.
Ona tm yaantsn adamtr. imdiki gszlne haksz
hakaretler zehrinde, keyfi olarak uydurulmu masal ve if
tiralarda kederli bir teselli arayan MazZini[ * ) iddia ediyor ki,
Marx sevgiyle deil kinle dolup tamaktadr. Birbirimizi doru
anlayalm: Derin, ciddi, tutkulu insan sevgisine her zaman kin
elik eder. Adaletsizlikten nefret edilmeksizin adalet sevilemez,

* Mazzini, Roma dd Popolo 'da 26 Nisan 1 8 7 1 ' den beri Komn ' e
kar, 1 3 Temmuz'dan beri Enternasyonal ' e kar yazd. zellikle
21

Eyl l ' de n beri

'L'Internationale Cenno storico'

(Tarihsel
'Documenti sll' Interaziona

ema ) ; 1 6 Kas m - 7 Aralk arasnda

le ' J?d. 1 0 Mart l 87 2 ' de ld.

1 80

otoriteden nefret edilmeksizin zgrlk sevilemez, her des

potizmin dnsel ve moral kaynandan, ahlak d, gkyz
despotu tasarmndan, tam tasarmndan nefret etmeksizin in
sanlk sevilemez. Ezenlerden nefret etmeden, ezilenler se
vilemez, bu yzden burjuvaziden nefret etmeden proletarya se
vilemez. Marx proletaryay seviyor, bu y4zden burjuvaziden
nefret ediyor. Bir davaya, onu sevmeden otuz yl boyunca tut
kuyla balanarak hizmet edilemez, ve yalnz iftirann irkin
taraf tutuu, Marx 'n proletarya davasna olan sevgisini ya
lanlamaya cesaret edebilir.
Bu byk ve tartlamaz hizmete u da eklenmelidir ki
Marx Enternasyonal 'in kuruluunda neden olan ve ba esin kay
na kiidir. [ ]
Yapm olduu hizmetler bunlardr. . -Ama imdi her ma
dalyonun ters yz vardr, her n bir glgesi, her insann bir
hatas vardr. Bu yzden byk halk topluluu zerindeki g
asla bir tek insana verilmemelidir. Erdemlilik tacn giymi bir
dahi bile olsa,[ * ] keza en iyi niyetli ve en zeki aznla bile;
nk bizzat iktidar ieren bir yasaya gre her iktidar kt kul
lanl peinden getirir ve her hkumet bizzat genel oy hakkyla
baa getirilse bile kanlmaz olarak"despotlua kayar.
Buna gre Marx 'n da hatalar vardr. Bunlar aadadr:
1 . nce o da tm meslek bilginlerinin yanlglarna sahiptir,
o bir doktrincidir. Teorilerine mutlak olarak inanyor ve bu te
orilerin tepelerinden aa bakarak tm dnyay kk gryor.
Bilgin ve akll kii olarak elbette kendi partisine kr krne
bal arkadalardan oluHn bir ekirdee sahip, bunlar da yalnz
ona inanyorlar, yalnz onunla birlikte dnyorlar, yalnz
onun iradesine uyuyorlar, ksacas onu tanrlatryorlar ve ona
tapyorlar, olduka yaylarak gelimi olan bu tapma dolaysyla
onu yozlatryorlar. O da bylelikle ok ciddi olarak kendisini

Eserler, II,

s.

1 52 'deki notumla karlanrnz. Bakunin bu olaylar

hakkndaki, burada da yineledii izlenimini, onu

1 8 64 Son

baharnda Londra' da ziyaret eden Marx' la konumasndan edinmi

olmaldr. (Nettlau)
* * Mazzini ' nin Bakunin 'in ok kez kar kt bir deyimi .

181

sosyalizmin ya da komnizmin Papa ' s sayyor. nk her ne

kadar Mazzini ' den farkl dncelerle ve daha gerek ve daha
dnyevi bir tarzda olsa da proletaryann kurtuluunu Mazzini
gibi, devletin merkezilemi iktidar araclyla isteyen tm te
orisinde otoriter bir komnisttir.
2 . Onun bu m utlak ve mutlak teorilerindeki kendini ilah
saymadan dolay doal sonu olarak kini de ortaya kyor.
Marx kini yalnz burjuvaziye kar beslemiyor, ayn zamanda
ona itiraz eden ve teorilerinden farkl izgileri izlemeyi gze
alan herkese kar, devrimci sosyalistlere bile kin duyuyor.
Marx - byle zeki ve byle iten fedakar bir adamda, ancak
bir Alman aydm ve yazar olarak eitiminde ve bir Yahudi ola
rak .sinirli tarznda aklanabilecek olan bir tuhaflk-, son derece
kendini beenmitir, lgnla ve kirlilie varacak kadar kendini
beenmitir. Kim masum bir biimde onu bu hastalkla, hep
duyarl ve hep sinirli kendini beenmilik iinde incitmek baht
szln gsterirse, onun amansz -dman olacaktr. Sonra o
byle birini kamuoyu karsnda perian etmek iin tm aralar
meru sayar ve gerekten en irkin ve kabul edilemez aralar
kullanr. Yalan syler, uydurur ve en rezil iftiralar .yaymak iin
aba harcar. - Mazzini onun bu irkin karakterini anlatr
zaman bu adan haklyd, fakat sevgili arkadalar sizden Maz
zini' nin doal byklune karn artan zayfl ile itilerek,
kartlarna kar son polemiklerinde hemen hemen ayn usulde
davranm olduuna dikkat e tmenizi rica ediyorum.
Sonra Mazzini ve Marx, dier alardan ne denli bir
birlerinden farkl olsalar da -ve bu fark;her zaman Marx'n le
hine olmaz- ayn tutku ile birinde dindar, dierind bilimsel
doktriner olan kitleleri kendine zg dnceleriyle y'netmek,
eitmek ve organize etmek politik hrs ile gdlenmilerdir. Ki
isel karlarn dnmeyii, ruhsal arl ve sadakati bilinen
Mazzini dncelerinin partisinin havarilerinin zaferini grmek
gereksinimindeydi -i gdleri Mazzini 'nkileri gre daha bencil
olan Marx dncelerinin, proletaryann ve bunlarla birlikte
kendi kiiliinin zaferini grmenin tutkulu isteini tayordu .
Birinin tutkusu daha yce ve kar dnmeyen, dierininki
daha kiiseldir, fakat bu tutku her ikisini de ayn tutuma g
tryor .
1 82

Ktlk iktidar aramada, egemenlik sevgisinde, otoriteye

kar duyulan susuzlukta bulunuyor ve bu fenalk Marx ' a ok
derin bulamtr.
3. Teorisi bu konuya byk ipucu veriyor. Alman Komnist
Partisi 'nin ba dzenleyicisi olmasa bile efi ve zendiricisi ola
rak
genelde ok az organizatrdr ve organize etmekten zi
yade entrika ile blme yeteneine sahiptir otoriter komnist ve
-

proletaryann devlet araclyla

sonuta, yukardan aaya

doru, doallkla sosyalizmi benimseyen ve cahil ve aptal kit
lelere kendi iyilikleri iin meru bir otorite uygulayan ay
dnlanm bir aznln zekas ve bilgisi araclyla kur
tuluunun ve yeniden "rgtlemnesinin yandadr. Bu politik
sistem yalnzca, program farkl olarak hemen hemen Maz
zini ' nkinin ayndr. Onlarn karlkl byk kini ve birbirlerine
adalet gstermekteki karlkl yeteneksizlikleri buradan ksmen
anlalyor. Onlar yalnz dnceleri ve programlan ayrmyor,
ayn zamanda ayn iktidar isteyen rakiplerdirler; nk ikisi de,
birisi kendi dnceleri ve havarileri iin, tkisi dnceleri ve
bizzat kendisi iin gnn birinde kendi yurtlarm ynetme
umuduyla yetinmiyorlar, evrensel iktidar, ..evrensel. devlet d
lyorlar. Mazzini kendi d ncelerine gre kurulmu sonradan
dnyann kraliesi olacak talya araclyla, Marx ona gre dn
yaya yeniden yaant verecek olan Almanya, Alman rh ara
clyla[ * ]
Mazzini iliklerine dek talianissimo ve Marx ilik
lerine dek pangermanisttir.
kisi arasndaki sonraki fark ise tamamen Mazzini lehinedir.
Bu arkadalarn, havarilerini kendisinden bile fazla sever; onlara

* Bu eviriyi, gereksiz yere .kiisel notlarla yklemek istememekle bir

likte, Marx 'n

1 87 1 'de herkese bilinen yazlarn ve ayrca l

mnden bu yana yaynlanan, yani Bakw1inin bilmedii mek

tuplarm gzden geirmemin bir sonucu olarak sylemek isterim
ki, Marx'ta Mazzi ni ' ni n milliyetiliiyle yalnzca ok uzaktan bile
olsa kyaslanabilecek bir Almanya sevgisi dikkatimi ekmedi; fakat
bana, ngiltere ' nin ekonomik gcnden bylenmi grnd, ama
politik sisteminden de nefret ediyordu. Belki de o yalmz rlanda
iin insani sempatiler tayordu. ( Nettlau)

1 83

kar baz kez balaycdr ve arkadalarnn, ahsna kar i

ledikleri adaletsizlii, yanl klar, hakszlklar kalbinin de
rinliklerinden balamak iin yeterince soyludur. Dinine, tan
rsal dncelerine kar ilenen sadakatsizlii ise asla bala
maz.
Marx kendi ahsn arkadalarndan ve havarilerinden daha
ok sever ve kendini beenmiliin hafif incinmesine kar hi
bir arkadalk dayanamaz. Felsefi ve sosyalist sistemine kar bir

sadakatsizlii daha kolay balar; byle bir eyi arkadalarnn

aptallklarna ya da en azndan dnsel aahnn delili sayar

ve bu ona keyif verir. Eer arkadanda onun .yksek dzeyine

yaklaabilecek bir rakip gzlemlemezse belki de onu daha ok
sever. Fakat ahsna kar ileyen birini asla balamaz; onun ta
rafndan sevilmek iin ona tapmak, onu ilah yapmak gerekiyor,
onun katlanabilmesi iin en azndan ondan korkmak gerekiyor.
Kklerin, uaklarn ve dalkavuklarn evreini sarmasndan

holamyor. Yine de yakn evresinde birka sivrilmi insan bu

lunuyor.
Ama genel olarak denebilir ki Marx ' n yakn evresinde kar
dee yaknlk ok az vardr; buna karlk daha ok art niyetler
ve diplomasi vardr. Tekil ahslarn kendini beenmilikleri ara
snda bir eit sessiz sava ve uzlama vardr, ve kendini be

enmiliin sahneye ka yerde, kardelik iin yer yoktur.

Orada herkes kendini kollar ve harcanmaktan, yok edilmekten
korkar. Marx 'n tm evresi bu evreyi oluturan kendini be
enmilikler arasnda bir szlemedir. Marx burada. ereflerin
ba datcsdr, fakat ayn zamanda, kukuland kiilerin veya
ona bekledii lde sayg gstermemek aksiliine dm ki
ilerin, srekli hain ve sinsi, asla ak seik . olmayan ko
vuturmacsdr.
Bir kovuturma emreder etmez her tr adilik ve alakl
yapmakta tereddt etmiyor. Kendisi de Yahudi olduu iin ev
resinde, Londra 'da ve Fransa' da ama hepsinden ok Al
manya 'da, bir yn a z ya da ok becerikli, entrikac, devingen,
speklasyon yapan Yahudi Yahudilerin her yerde olduu gibi
ticaret ya da banka acental, edebiyat, politikac, her renkten
gazetelerin muhabirleri, tek kelimeyle mali simsar olduklar
kadar, edebiyat simsar da olan, bunlarn bir aya bankada, di-

1 84

eri sosyalist harekette ve kaba etleriyle gnlk .e debiyata otu

ran Yahudiler vardr . -Tm gazetelere egemen olnulardr
bundan nasl bir mide bulundran edebiyat meydana geldiini
tasarlayabilirsiniz.
Tm bir Yahudi dnyas, smrc bir tarikat, slk cin
sinden bir halk, biricik yiyici parazitleri oluturan, sk fk, yal
nz devlet snrlarnn tesine deil ayn zamanda politik d
ncelerin tm eitlerinin tesine geen bir dnya bu Yahudi
dnyas bugn byk bir blmyle bir yandan Marx 'n dier
yandan Rothschild 'in emrindedir. nanyorum ki bir yandan
Rothschild Marx 'n hizmetlerini deerlendiriyor ve br yan
dn Marx Rothschild iin igdsel bir ekim- ve byk bir
sayg duyuyor.
Bu ok tuhaf grnebilir. Komnizmle byk banka ara
snda ortak ne olabilir? Oo, Marx 'n komnizmi gl devlet
merkeziyeti istiyor ve byle bir eyin olduu yerde , bugnlerde
kanlmaz olarak merkezi bir devlet bankas bulunmas gerekir,
ve byle bir bankann olduu yerde, halkn emeiyle spe
klasyon yapan parazit Yahudi ulusu orada bulunmann bir yolunu bulur. . .
.
Her zaman olduu gibi gerek udur ki Yahudi dnyasnn
byk bir blm, zellikle Almanya 'da, Marx 'n emrinde bu
lunuyor. Onun kovuturulacak bir kiiyi gstermesi, bu kii
zerine sosyalist ve sosyalist olmayan, cumhuriyeti ve kralc
olan tm gazetelerde sel gibi kfrlerin, en pis hakaretlerin, g
l.n ve alaka iftiralarn ylmas iin yeterlidir. Karlkl ki
barlk duygusu ve insan saygsnn en azndan biimsel olarak
gzlemlendii talya ' da Alman basnndaki gnlk polemiin
kirli tonu ve gerekten alak tarz tasavvur edilemez. Bu Yahudi
edebiyatlar zellikle sanatta ne kan korkak, iren ve alak
srnaklardr. ok az olarak aka yaknrlar, fakat insann ka
nna girerler, " syleneni duydunuz -iddia ediliyor doru ola
maz, fakat . . . " ve sonra suratnza en abes iftiralar savururlar . [ * J
Bakunin bur.dan itibaren, bu yazda ele alnan ve H . Hess'e kar
yazd yaynlanmam yazsnn (Son bahar, 1 869) etkilerinin g
rlebilecei konuyu darda tutup, Mazzini 'nin Enternasyonal ' e
kar balangtaki tavrn anlatmaya girien, aadaki iki sayfay

185

Bunu biraz kendi deneyimimden biliyorum . Marx ve ben es

kiden tanyoruz. Ben ona ilk kez 1 844 ' te Paris'te rastladm. O
sralar halihazrda bir miilteciydim . O zamanlar benden daha
ilerdeydi, npk qugn daha ilerde deilse de kyaslanamayacak
kadar daha bilgili oluu gibi . O zamanlar ulusal ekonomiyi bil
miyordum, kendimi metafizik soyutlamalardan kurtaramam-

yazd. Sonra bu sayfular bir kenara brakt ve daha ziyade Marx'la

olan eski kiisel ilikilerine geti . Bu metin aadadr:
" Bunu olaylarla aklamak eskisinden dahJ. gerekli olursa, kiisel ve
dier deliller eksik olmayacaktr.
Marx hakkndaki, iyi ve kt, faydal ve ho olmayan her adan
ti.im ve btn gerek budur.
imdi onun Entarnasyonal 'e yapt gerek hizmetleri inceleyelim.
Mazzini haksz olarak ona babalk atfetti. Bu dernek bir ya da daha
fazla kiinin kafasndan ya da iradesinden domad, tersine bizzat
proletaryann barndan dodu. Onun ana ad sefalet ve baba ad
iinin insan haklar 'dr. Marx onun yalnz ok ansl ve balca
doum yardmcsdr, Bu bile insanla yaplan byk bir hizmetti,
nk Enternasyonal adndaki bu dev ;ocuun douu, ki kolay
bir i deildi, - o sralar Londra'da bulunan Mazzini, doumu en
gellemek ya da bozmak iin, edindii btn nfuzu kullanmaktan
geri kalmadndan, daha da zordu. Onu kendi inancna vaftiz et
meyi, teolojiyi ve burjuvaziyi vaftiz babas yapfnay zel olarak
nermiti. Marx Enternasyonal ' e ekonomik efitli._ij'in dier her trl
eitliin en esasl temeli ve koulunu, proletaryann doal gcnn
burjuvazi dnda, uluslararas rgtlenii hakknn istenmesini ve
her tr zgrln anas ve yaratcs olan isyan temel olarak al
mt.

Mazzini Enternasyonal 'e kar olan hakaret ve iftiralar arasnda

kesin olan u eyi, yani o eitli kez 1 862 ve 1 864 arasnda kimi
kez ajanlar araclyla ve zel olarak malum Wolf araclyla
kimi kez dorudan etkiledii birka ngiliz iisi araclyla, ge-

Bakunin bundan kmseyerek sz etmiti, nk l 870 ' te

casus olduu ortaya kmt.

1 86

tm ve benim sosyalizmim yalnz igdsel olarak ortaya k

mt. Benden ok gen olduu halde oktandr ateistti, bilgin
bir maddeci, dnen bir sosyalistti. Tam o sralarda imdiki sis-

lecekteki Enternasyonal 'in temel ilkelerini tartan Fransz, Bel

ikal, ngiliz, Alman ve talyan ii gruplarna, kendi programn
nermi olduunu sylemekten ekiniyordu. Onlara sonradan Al
liance republicaine (universelle) diye adlandrlacak olan bu zavall
fiyaskonun, bu zayf ve gsz, baarsz ve l domu giriimin
program olan _ayn politik, anti-sosyal ve snrl teolojik progdm
nermiti.
Marx onun karna kendi programn kard; bu kabul edilmiti
ve Mazzin i ' ninki reddedilmiti. O andan itibaren Mazzini En
ternasyonal ' deki tm srelere tamamen yabanc kald. 'le
imdi onun Enternasyonal hakkndaki tm yaynladklar onun ?:u
konudaki derin ve utan verici cahilliini ispatlyor; bu cahillik it:
tira eklinde ort;::ya kt iin daha da utan verici.
Mazzini diyor ki

(La Roma del Popolo, Nr.38) -

'En ternasyonal

derneine kar yazmadan nce eriebildiim tm kaynaklardan

etkin yelerinin tm sylenmi ve yazlm aklamalarn topladm .
"'
Hakknzda d a aynsn yapnm . '
Mazzini gibi bir adam tarafindan ortaya konan byle bir aklama
nnde boyun emek gerekir gibi grlyor. Ayn derginin
saysnda, Mazzini ' ni n bir makalesinde
daki notu (526, stun

(Cenno storico, II),

31.
aa

2 ) buluyorsunuz: Kim bu geici tarihsel

notlarn belgelerini grmek istiyorsa, ' Enternasyonal (ii ) Bir

lii ' ni okusun . u w

**

B u betimlemenin ayrntlarn biraz daha kesin verilerle ta

mamlamak gereksizdir. talyan Mazzinist iiler bylece
1 866'ya dein merkez koiiitesi de kaldlar ve eski gerek
sosyal istlerden olmayan bir ksm ngiliz yeler hep Maz
zini 'ye bal kald, bunlar onun dnceleriyle vetimilerdi
ve

Marx ' tan

ya

da

baka

lamyorlard. (Nettlau)

187

bir

sosyalizmden

hi

an

temin ilk temellerini iliyordu. Olduka sk gryorduk,

nk ben ona bilimi, proletarya davasna ciddi ve tutkulu ada
n yznden bunlar hep kiisel gururla karyorsa da, ayg
duyuyordum.Ve ben onun, maalesef ok kez olduu gibi ya
rarsz garezlerle bezennediklerinde, retici ve zeka dolu ko
numalarn susam gibi aryordum. Aramzda asla ak bir sa
mimiyet var olmamt. Huylarmz badamyordu. O beni
sentimental bir idealist olarak gryordu ve haklyd; ben onu
sinsi ve ikiyzl bir insan olarak gryordum ve ben de hak
lydm.
1 848 ylnda farkl dncelerdeydik. Sylemem gerekir ki
akl benden yana olmaktan ziyade ondan yanayd. Pari s ' te ve
Brksel 'de Alman komnistlerinin bir kolunu kurmutu, Fran
sz ve birka ngiliz komnistleriyle anlaarak, arkada ve ara
larndan su szmayan yolda Engels'in de desteiyle eitli l
keler.i n komnistlerinin ilk . enternasyonal birliini kurmutu.
Orada Engels'le birlikte bu dernek adna Komnist Ma
nifestosu[ * 1 adyla bilinen son derece nemli yazy kaleme al
mlard.
Ben ahsen, Avrupa ' daki devrimci hareketin cokunluyla
bylenerek bu devrimin olumlu yanyla deil daha zi ade
olqmsuz yanyla ilgilenmitim, yani gelecek olann kuruluu ve
organizasyonuyla deil, daha .ziyade var olann ykilmasyla il
gileniyordum.
Fakat benim ona kar hakl olduum bir nokta vard . Bir
Slav olarak, Slav rknn Alman boyunduruundan kurtuluunu,

Sayf. byle bitiyor. Ancak imdi fark ettim ki, benim yazdm bi
yografinin 632 . sayfasndaki Nr.22 olarak adlandnlan fragmana te
kabl eden iki sayfa daha yazlm. Burada Bern Kongresi ( 1 868)
szkonusu ediliyor, E.E. Fribourg' un nl kitabna gre (Paris
1 87 1 ), Mazzini burada konumu; bunun zerine Bakunin
Bern' deki konumalanndan birinin, doru metnini aktarmaya ba
lyor; elyazmas bylelikle aniden kesiliyor. Belki bu sayfalar daha
sonra ekleyebilirim. ( Nettlau)
* Burada da tekil, kolayca tannabilen eksiklikler dikkate alnmanuur.
(Nertlau)

1 88

devrim yoluyla, yani Rusya, Avusturya, Prusya ve Trk.iye m

paratorluklarnn ykl yoluyla ve halklarn kendi z
grlklerine dayanarak, aadan yukarya yeniden yaplanmas
yoluyla, tam bir ekonomik ve toplumsal eitlik temelinde kur
tuluunu istiyordum. Kendine ne kadar devrimci'derse desin ve
gerekten ne kadar zeki olursa olsun, bir otoritenin gcyle
deil.
Bugn bizi, benim amdan ok dnlm bir biimde
ayran, sistemler arasndaki farkllk daha o zamandan vard,
kendini belli eden bir ayrlkt. Benim dncelerim ve emel
lerim Marx 'n gzne batm olmal . rce onu kendi d
nceleri olmadklar iin, sonra otoriter komnistlerin inan
larna aykr dtkleri iin, son olarak, bugn olduu gibi o
zamanda Alman vatanseveri olarak Slavlarn Alman bo
yunduruundan kurtulma hakkna raz olmad iin, bugn de
o zamanki gibi, Almanlarn onlar uygarlatrmak grevine
sahip olduuna, yani onlar iyilikle ya da iddetle ger
manlatrma grevine sahip olduuna inand iin.
Benim onun anlayndan farkl ve hatta zt bir dnce ta
ma cesaretimi cezalandrmak iin Marx o zamanlar kendi tar
zna gre intikam almt . [ * ] Kln ' de yaymlanan ( Neen) Rhe
inischen Zeiimg ' un redaktryd. B unun saylarnn birinde
Paris ' ten bir haber okudum. B unda bir zamanlar tantm
Bayan George Sand 'm /}irisine, Bakunin ' den saknlmaldr,
onun ..Rus ajan gibi birey olmas ok olanakldr demi ol
duu yazlyd .
Bu sulama, tam da sk bir devrimci rgtlenmeyle megul
olduum srada birdenbire kafama bir kiremit gibi dmt ve

Aynca Bakunin, Eserler, Cilt I , s.89' daki notla, ubat Dev

rimi' nden nce ve sonra, nce Paris'd.ek.i Rus elisinden ve Fransz
ynetiminden yaylan ve buradan da Polonya partilerine fsldanan,
1 85 l tarihli ' Bei c hte' gazetesindeki ayn iftiralarla, Fransa ileri
Bakanl ' na yazlan
l 848 ' de,

(7

ubat 1 848) ak mektuplardakilerle ve

N.Rheinischen Zeitmg'ta yaymlanan mektuptakilerle vb.

karlatrlabilir. (Benim yazdm biografidekilerle de, s. 89-9 3 . )

(Nettlau)

1 89

faaliyetimi haftalar boyunca adamakll felce uratmt . Tin

Alman ve Slav arkadalarm benden uzak duruyordu. O za
manlar ben devrimle uraan ilk Rustum, ve her barl karakteri
bir Rus devrimcisinin konutuunu duyduu zaman, allm,
geleneksel k.ikunun hangi duygularnn sardn sylemeye
gerek duymuyorum. Bu yzden nce Bayan Sand'a yazdm. [ * ]
Neuen Oder-Zeitmg, Nr. 1 5 1 (Breslau) dan alnan bu mektup,
'N.Rhein Zeitmg', Nr. 46 ( 1 6 Temmuz 1 848) da yaymland.

Biz yalnz bu Almanca metni biliyoruz- yle diyor:

" Madam!
Benim kiiliim hakknda iftirac sylentiler yaymak iin adnzdan
yararlanld. Neuen Rheinischen Zeitung'ta, imdilerde, Nr.36 (6
Temmuz) Paris'ten gelen aadaki haberi okudum:
' ++.Paris, 3 Temmuz. honutsuzluklanmza karn burada
Bohemya 'daki, Macaristan 'daki ve Polonya'daki Slavlk sa
valar ok dikkatli gzlerle izleni)1or. Slav propagandas
hakknda dn bize, George Sand'n, burada srgn olan
Rus M. Bakunin'in Rusya'nn bir maas ve yakn zamanda
kazanlm bir ajan olduunu, suun byk blmn
yeni tutuklanan talihsiz Polonya 'llara attn gstererek
onu rezil eden belgelere ulat konusunda gvence _ Ye
rildi. George Sand bu mektuplan gvendii baz kimselere
gsterdi. Bir Slav devletine kar deiliz, fakat bu asla Po
lonya'l yurtseverlere ihanet ederek gereklemeyecektir. '
Size bu sulamann ciddi anlamn anlatmama gerek yok. Ya mu
habir yalan syledi ya da haberi bir temele dayanmyor. Birinci
halde sizden bana srekli gstermi olduunuz sempati adna bu
ak yalan cezalandrmanz itenlikle rica ediyorum. Madam sizin
adnz altnda yakksz biimde saldrlan erefimin szkonusu ol
duuna, byle sylentilerin beni hizmet ettiim iyi ey iin gvene
her zamandan ok gereksinme duyduum_ bir zamanda hedef al
dna dikkat ediniz.
Ama, Madam, eer beklentilerimin aksine, bu sylentilerin kayna
gerekten siz iseniz, artk senpatinize deil adalet duygunuza ve
drstlnze yneliyorum. Size ok_ sayg duyuyorum ve sizi
soylu ve vicdanl olarak grdm iin byle bir sulamay :w-

1 90

Beni aceleyle (Ncen) Rheinischen Zeitmg redaksiyonuna

ynelttii resmi ve sert bir tekzip ieren, bir mektubun kop
yasn gndererek vantlant. Breslau 'da bulunuyordum ve bir
arkada, bir Polonya ' ly, ( Koscielski) resmen ve tam bir tekzip
istemek iin Kln 'e yollamtm. Marx szl tekzip yolunu se
miti, kabahati Paris muhabirine ykledi ve gazetenin bu haberi
kendisinin yokluunda aldn ileri srd; beni gerektiinden
daha iyi tandn vb. vb . bir sr kompliman sylemi ve sayg
ve arkadalik gvencesinden sz etmiti . Konu byle kapanm

t.

B irka ay sonra ona Berlin ' de rastladm . Ortak ar

kadalarmz bizi kucaklamaya zorlad. Sonra yar aka . yar
ciddi bir konuma srasnda Marx bana dedi ki: " B iliyor musun,
ben imdi yle disiplinli bir gizli komnist derneinin ba
ndaym ki , eer bunun bir yesine, git Bakunin ' i ldr
desem, o 5eni ldrecektir. " -Ben de eer gizli derneinin
onun hou:.1a giuneyen insanlar ldrmekten baka yapacak bir
ii yoksa, ancak hizmetilerin ve martavalclann dernei ola
bilecei eklinde bir yant verdim .
Bu konumadan sonra (Austos 1 848) birbirimizi 1 864'e
dein bir daha grmedik.
1 849 'da hapse girdim. Saksonya 'da yarglandm ve lm ce
zasna arptrldm, 1 8 5 0 ' de Avusturya 'ya yollandm, nk her
ne kadar iki arkadam (Rcsel ve Heubner) ve ben, biz -

dikkatsizlik ve bana kar konumu olduunuzu bilmeden yapm

olabileceinizi dnyorum. Delile sahip olamazsnz, nk var
olmayan bir eyin delili olamaz. Fakat varsaymalym ki sizi byle
yanl bir gre vardracak olan byle szde gl bir delile sahip
olabilirsiniz. Sizden, beni lekeledii sylenen tm belgeleri derhal
kamuoyuna aklamanz istiyorum, ki bende bylece bunlara kar
kabilerim ve byle utanmaz bir iftirann sahibini tanyabileyim.
Bunu sizden istemek hakkna sahibim, nk beni sulayarak bana
ve halka kar sulamalarnzn delilini ileri srmek gibi kutsal bir
grevi stlendiniz.
Ben erefine sahibim (\1.b.)
M.Bakunin " (Nettlau)

191

mz, merhamet istemeyi reddetmi isek de, Saksonya Kral hi

kimseyi astrmak istemiyordu. Avusturya ' da yarglanp, lm
cezasna arptnlarak 1 8 5 1 'de Rusya 'ya gnderildim, nk
Avusturya, beni asmamak iin, Saksonya Kralna sz vermiti .
Rusya ' nm da bu sz ayn Saksonya Kralna yeniden vermesi
gerekiyordu. Bu grdnz gibi kt huylu bir insan ol
mayan tutkulu bir botanikiydi . [ * ] Rusya ' da alt yl kalede ge
irdim ve 1 8 57' de Sibirya 'ya srldm, oradan 1 86 1 ' de Ja
ponya, Okyanus, San Fransisko, Panama Kanal ve New York
zerinden kamtm. 1 8 6 1 ' in Aralk ay sonunda Londra 'ya
geldim .
Orada vatandalarm Herzen v e Ogarefle bulutum ve onlar
beni Mazzini ile tantrdlar. Orada bana Herzen, Ogaref ve
Mazzini unlar sylediler:

N:Rhein. Zeitng, 3 Austos 1 848. Mektup yleydi:

''Bay redaktr!
p,ris 3 Temmuz tarihinde gazetenizde aadaki yazy ya
ymladnz (nceki mektuba baknz):
Muhabirinizce bildirilen olaylar tamamen yanlmr ve en ufak bir
gerek izi tamyor. Fransa' nn dm krall tarafndan srlen
Aralk 1847) Ba' Bakunin'i itibardan drmeye altnz ka
amak szler hakknda en kk bir delile sahip olmadm . Hibir
zaman karakterinin gvenilirlii ve dncelerinin samimiyeti ko
nusunda en ufak bir kuku duymadm. zin veriniz. (v.b.)
Bu mektubun derhal gazetenizde yaynlanmsn saEUamanz iin
erefinize ve vicdannza bavuruyorum.
La Chatre (<lep.de l ' Indre), 2 Temmuz 1 848 . "
Redaksiyonun bu mektupla birlikte sunduu zayf aklama if
resine gre Engels'in; Paris muhabiri komnist Ewerbeck'ti ve
haber de uydurulmu olan bir sahte haberdi. Marx en azndan 2
Eyll 1 8 5 3 ' te Morning Ad>ertisns'deki mektu!JLmda byle bir ha
beri ve kurgusal " Polonya ' l mlteciyi " kaynak olarak ileri sryor:
Engels'le yaznalannda grld gibi, Dr. H. Ewerbeck'i ele
\'ermemek iin bu sonuncuyu 1 853 'te uydurdu. erefine ya
kmayan bu sorun hakknda T11e People's Pnper' da yazd. (Londra,
1 0 Eyll 1 85 3 ) (Nettbu)

1 92

Ben Almanya ve Rus kalelerinde ve Sibi1ra 'da pek elenceli

yaamadm srada Marx ve ortaktan bana kar ngiliz ve
Alnan gazetelerinde alaka yalanlar yaymlar, rmlar, ya
ymlamlard; benim bir kaleye tkldmn gerek olmadn
sylemiler, tam tersine imparator Nikola beni ellerini aarak
karlam, bana tm rahatlkla ve dnya nimetlerini sunmu,
ben de zarif bayanlardan ve ampanyalardan iyi yararlanmm
v.b., v.b . .
B u kahpelik ve d e aptallkt . . . Geri olduka sert bir ekilde
cezalandrlmlard, ben Mazzini ' ye ve onun soylu arkadana,
Polonya demokrasisinin efi Polonyal Worcel 'e yokluumda ve
kendimi bizzat savunamadm zaman enerjik olarak benim ya
nm tuttuklar iin sonsuz teekkr borluyum . [ * ] Londra 'ya
gelir gelmez nl bir Urquartn, Trk dostunun ve yar delinin
ynettii bir ngiliz gazetesi (The Free Press, 5 Mart 1 862 )
aklamt ki, Rus ynetimi beni aka casusluk yapmak iin
yollam. Bir gazetede ( 12 Mart, The Working Man, 1 Nisan ),
isimsiz iftiracdan adn aklamasn isteyerek ve onu elde ka
lemle deil, kalemsiz elle yantlamak szn vererek yant ver
dim . Bunu sylemi olmaktan vazgeti ve ben rahat brakldm.
1 862 yln Londra 'da geirdim, elbette Marx 'la karlamay
istemeksizin. 1 863 banda Polonya devrimine yaran do
kunabilecek bir Rus de,;rimi iin almak zere Isve ' e gittim;
bizi Polonya sahiline gtrecek olan bir gl gezisi grubu iin
deydim. Bizi oraya gtrecek olan bir ngiliz buharh gemisinin
kaptan bizi ele verdii iin bizi izleyen Rus sava gemisinden
byk bir zorlukla kaabilmitik.
1 863 sonunda ls\it ' ten Londra 'ya geri dndm ve oradan
yanmda Mazzini 'nin ve eski arkadam Avrelia Saffi ' nin, tm
dostlara tavsiye mektuplaryla [ * *] Belika, Fransa ve svire yo-

Bu

1 836- 1 854

arasnda hkm sren ardl Bakuni n ' i n her iki

Alman yoldan yllarca, Rckel ' i

1 862

Ocak'na dein hapiste

tutan, krald. (Nettlau)

**

29 Austos

24

ve

ki

1 853

1 853 'te Monig Aderti,rt'r' de

-sz edilmitir

ifti ras F . M . imzal bir mektupla ( Rus ajan Bakunin) 23

Austos ' ta balamt. Ilu kuku gtrmeyen iftirac Francis """"

193

luyla Italya 'ya yola ktm. Caprera 'daydm ve orada General

Garibaldi ile tanmak erefini kazandm .
K mevsimini ve
1 864 ylnn yaz mevsiminin bir blmn Toskana'da ge
irdikten sonra, 1864 Austos ' unda ayn lkeler zerinden
Isve 'e geri dndm. O sralar Marx'tan kk bir mektup al
mtm, onu hala saklyorum. Mektupta ertesi gn kendisini
evimde kabul edip edemeyeceimi soruyordu. Ona olumlu
yant vermitim[ *], o geldi ve bir tartma yaptk. Bana kar asla
birey sylemi ve yapm olmadna, tersine hep iten ar
kadalk ve byk sayg tadna yemin etmiti. Biliyordum ki
doruyu sylemiyordu ama ben de artk geJ"ekten bir garez
beslemiyordum. Tankln yenilenmesi beni baka bir konuda
ok ilgilendiriyordu. Biliyordum ki Enternasyonal'in ku
ruluunda pek ok katkda bulunmutu. Onun geici genel
kurul adna yazd Manifesto'yu okumutum, bu Manifesto
onun kaleminden kiisel polemik yrtmedii zaman kan her
ey gibi anlaml, derin ve ciddly. Ksacas son derece iyi ar
kadalar olarak ayrldk, yine de ben onun ziyaretine karlk
-

Marx adnda bir l:gilizdi ve ancak 22 Nisan 1854'te Engels'e

11

Marx adnda ok aptal bir Urguhartit'in 11 varln kefettiini

yazan Kari Marx'la bir ilgisi yoktu. N. Rjasanoff, ismine Golovin

yazlarnda da rastlanan bu ahsn keskin urguhartit

-fikri sabit ka

rakterine iaret etmitir. 1 862'de Urguhartit'lerin yeni bir iftirasna

maruz kalan Bakunin grlyor ki Morning Advertiser' e bakmad
ve Marx'n ona 1864'te verdii gvenedere fazla inanmad; by
lelikle,

kendisine

Mazzini

kirdeinde Marx' grd.

tarafndan

anlatlan

konunun

Yalnzca una iaret etmek istiyorum: The Free Press' te 12 Haziran,

22 Haziran 1 856 ve 5 Mart 1862'de urguhartit iftiralar yer al

dnda, bu kimselerle. ok ilikisi olan Marx, btn bu yllar bo
yunca ne onlara Bakunin'in erefliliini kantlad ne de bu kim
selerin yayn organnda Bakunin'den yana . ko veya onlarla kapo;
bu ihmal, Bakunin' in aksi halde dorudan, kantlanamaz olan p

hesini anlalr bulmak iin yeterlidir. (Nettlau)

* Saffi'nin Turin ve Mailand'a mektuplar (29 Ekim 1 863) halen du

ruyor. (Nettlau)

1 94

vermedim . [ * ]
Floransa 'ya geri dndm, tm k orada geirdikten sonra'
1 86 5 ilkbaharnda Napoli'ye gittim ve 1 867 Eyll ' ne, Ban ve
zgrlk Liga 'snn Cenevre 'deki ilk kongresine kadar Na
pol i ' de kaldm.
Marx'la birka kez mektuplatm. Sonra birbirimizi yeniden
gzden yitirdik.
Tam da Cenevre Bar Kongresi srasnda eski komnist yine
Enternasyonal ' in kurucularndan Philipp Becker, bana Marx tarafndan, ok nemli, bilge derin ve ayn zamanda ok soyut
olan eserin ilk ve imdiye dek yaynlanm tek cildini iletti 1 * * 1
,. N.RjasanofPun 1 9 14'te yaymlad b u mektup Almanca yazlmor
ve yledir:
1127 Ekim 1 864, 1 0, Paddington Green.
Sevgili Marx, eski bir tand yeniden grmek bana byk zevk
verecek. Yarn bire kadar hep evdeyim. -Dr. Rhode'yi aa yukar
iki yl nce iki kez grdm iyi hanrlyorum, ancak ona
genel harcalem konular dnda bireyler sylemi olduumu pek
iyi bilmiyorum.- Grmek zere.
Arkadan M.Bakunin. 11
Bu Dr. Rhode otuzlarda bir Alman mlteciydi, 1 879'da ld; o
zaman onun hakknda iyi olmayan eyler gn na. kmo.
(Nettlau)
* * Marx, 4 Kasm'da Engels'e bir gn n..::eki yani 3 Kasrr.'daki zi
yan;ti hakknda yazyor ve diyor ki (Mektuplama, ili, s . 191- 1 92 ) :
Urqhuarrit gammazlamay 011unla d a grtk ' a propos, En
ternasyonal dernei benim bu arkadala aram kesin aacak ! ) 11 . . .
O bugn talya 'ya doru ... yola ka yle ki bu bile bir iade-i zi
yareti belirtiyor. Rjiisanoff Bakunin 'in ancak 1 Kasm 'da ald ve
iki uzun stuna baslm ve 4 Kasm'a t.rihlendirilmi ardaki ad
resi 3 Kasm'da nceden bilebileceinden pheleniyor. Bakunin,
birok kiiyle grtnden daha ayn 2'sinde ve 3 ' nde szl
olarak ya da daha erken bir metnin ulanrlmasyla haberdar edil
mi olabilir, nk o aka, iinde aln kendi gizli dernek sa
yesinde bile, Londra'y -gereten tamamen- terk etmeden nce,
Enternasyonal 'in kuruluu gibi bir sonucu kaynandan haber ala
bilirdi. (Nettlau)
11 ,

1 95

Becker de Marx ' n bir dostuydu, fakat bu dostluk ncelikle, bi

rinin dieri hakknda, eer ba!jna birey gelmeyecekse, en kt
eyleri sylemekten ekinmedii, Alman usul bir dostluktu.
O srada ok byk hata yaptm; teekkr etmek iin Marx ' a
yazmay unuttum. Birka a y sonra[ ]

Sayfa sonunda el yazmalar bitiyordu; arka sayfas botu. -Fakat Ba

kunin ayn aynnolan Lorenza'ya yazd mektupta anlaoyordu (7
Mays 1 872): " Ona teekkr etmek ve gerekten nemli yapt iin
Romplimanlanm sunmakta acele ettim. Onu (Marx') uzun za
mandan beri tanyan yal Philipp Becker bu unutkanl iitince
bana: 'Ne, ona hfila yazmadn m! Marx bunu asla balamaz' de
miti . - Yine de bunun, dmanlklarn yeniden kabarmasnn ne
deni olabileceine inanmyordum. Eski kiisel nedenlerle ka
. nonda en aamas kovuturmay douran daha ciddi, daha
ilkesel bir neden var, bu kovuturmann konusu onun iin imdilik
benim. "
Marx, Engels'le mektuplamalarnn, yaynlanm olan blmnde
( 1 9 1 3), Bakunin' e kar ancak 1 8 Aralk 1 868'de mutlak garezci
bir tutum taknyor. Karsnn J.Ph. Becker'e yazd bir aklama
raslano eseri ele geti ( Neue Zeit, 1 888, s.507): " Bakunin ' den bir

ey grp iitmediniz mi? Eim ona eski bir Hegelci olarak kitabn
gndermiti -uzaktan yakndan bir iaret yok. Ald m! (an
layamadm.N.) Ruslarn hibirine tamamen gvenilemez;
Rusya'daki baba'nn (ar) tarafn tutmuyorlarsa, Herzen babay
(A.Herzen) tutuyor ra da onun tarafndan tutuluyorlar (parayla)
Sonunda ortaya kan ey ayn. Ha hoplamsn ha zplamsn. "
Gnderilen bir kitap teekkrle yantlanmadnda Marx 'n evinde
esen .sevmli hava buydu. Marx kitabyla gururlanmakta haklyd,
dncesi ve eylemi asndan da bunun bilinmesini istemekte keza
haklyd, fakat bu istein nasl abartlm bir biim aldn En
gels'le mektuplamas gsteriyor, ve Bakunin betimlemesinde ona
kar bir hakszlk yapmad. (Nettlau)

1 96

PARS KOMN
VE DEVLET KAVRAM1r r271

B u yapt imdiye dein yaymlam olduum dier az sa

ydaki yapt gibi, olaylar sonucunda ortaya kmtr. 1 870
Eyll ' nde, imdi Fransa 'y ve onunla birlikte tm uygar dn
yay hedef alan korkun felaketi ngrmenin ve haber vermenin
kolay ve kederli erefine sahip olduum Le-tres a un Franais
(Bir Fransza Mektuplar) ' n doal devamdr, yle bir felaket ki
o zamanlar ona kar , imdi olduu gibi, yalnz tek bir are kal
mt : Toplumsal devrim.
*

Komn srasnda yaplm olan nceki konumada onun nemi tam

grlmemiti. Baku!1in bunu tamamlanmadan biten bir ya
zsnda yapmaya balamn, S ' ten 23 Haziran'a dein olan gnlk
notlarn onun sonunda eklemiti ve o yazy orada Preambttle
(Praambel, n sz) olarak 'Empire Knotttogerman ique 'sinin &

1 97

imdi tartma goturmeyen (:,_u geregi toplumun tarihsel

gelimesi araclyla ve Avnipa' da kendi gzlerimiz nnde
meydana gelen olaylar araclyla, tm iyi niyetli insanlarca,
ti.im iten gereklik arayclannca kabul edilecek ekilde ispat
etmek ve sonra toplumsal devrim dediimiz eyin felsefi il
kelerini ve pratik amalarn, bir anlamda devrimci ruhun esasn
ve amacn aka, sinsilik ve belirsizlik olmadan irdelemek ite
nmzdeki almann konusu budur. stme aldm grev
kolay deildir, bunu biliyorum ve bu ie en kk bir kiisel
iddia katarsam burnu byklkle sulanabilirim. Okuyucuya
gvence verebilirim ki byle birey szkonusu deildir. Ben ne
bir bilgin ne bir filozof ne de profesyonel bir yazarm . Yaamm
boyunca ok az yaz yazdm, ve bunu diyebilirim ki zorunlu
olarak, ve ancak tutkulu bir inancm, kendi benimin her aka
sergilenmesine kar olan igdsel kar isteimi yenmeye zor
lamas sonucunda yaptm.
Peki ben kimim ve beni bu almay yaynlamaya iten nedir?
Ben tutkulu bir ge1'ek araycsym ve Dzen Partisi ' nin, gi.iikinci forr as iin belirlemiti.

!a bu

Elissee Redus 1 87 8 ' de Cenova anarist dergisi Le TraPailleur'

paray burada kullanlan ve onun oluturduu isim alnnda ya

nlamt . ama 'Die

et L'Etat' iin olduu gibi [ * ] ( 1 882 ) sz

cklere sadk bir bask amalamamt. Byle bir basky Lazarre

Austos 1 892'de, s. 59- 70, Paris 'te kan

Entretiens Politiques et

littfrai-es'te vermiti . . Maalesef el yazmalar o zaman yitjp. gitmiti ya

da Bernard Lazares'in bir yana anlm katlar arasnda duruyor; bu

yzden bu metin belki de Guillaumeschen yaymna zg olduu
gibi tam bir eksiksiz karaktere sahip deildi. Kk yaz eitli dil
lerde bror ve ok yaygn olarak grnyordu. eitli amacna
gre bu cildin dier yazlar gibi halk . nitelikte saylmyordu, fakat
o Bakunin'in aktel ve- nesnel ekici yazlarndand; ayrca o yaz nn
ba niteliini balca yaptnn ikinci blm iin giri olarak grmek
gerekiyor

ve

ayrca umtulmamaldr ki Paris Komniin n srada

gsteren balk Bakunin'den kmamnr, komn olayndan sonra

onun bu ilk yazsnda bunun bir incelemesi maamafih kaleminin
ucuna geliyordu. (Nettlau)

Tr r

>e DePlct.

1 98

nmzn ve gemiin tm dinsel, metafizik, politik, hukuksal,

ekonomik ve sosyal kepazeliklerinin bu resmi, ayrcalkl ve ilgili
temsilcisinin, bugn bile dnyay aptallatrmak ve k
leletirmek iin kendi hizmetine komak istedii tm zararl
kurgularn amansz dmanym. Ben, iinde insan aklnn erefi
ve mutluluunun serpilip geliebildii tek ortam olarak gr
dm ijzgrln tutkulu bir dostuyum;
u tamamen bi
imsel, devletin zorlad, lp qitii ve nerdii zgrln
gerekte, birka kiinin herkesin klelii stnde ykselen ay
rcalndan baka bireyi temsil etmeyen devletin sonsuz ya
lann deil
J.J. Rousseau ' nun okulunun ve dier burjuva li
beralizmi okullarnn zgrl kleri ve devletin temsil ettii,
szmona herkesin hakkn, her bireyin hakknn snn olarak
gren ve zorunlu olarak her bireyin hakkn sfra indirgeyen u
individualist, egoist, darkafal ve kurgusal zgrln deil.
Hayr ben bundan bu isme gerekten yakan biricik z
grl, herkeste uyuyan yete::ekler durumunda bulunan, tm
maddi, tinsel ve moral glerin gelimesine dayanan zgrl,
bize ken doamzn yasas tarafndan emredilenden baka s
nrlama tanmayan, yle ki aslna baklrsa -bunlar da yanmzda
ya da stmzde duran bir d yasa koyucu tarafndan da
yatlmadklanndan snrlama deildir, zgrl anlyorum,
onlar bizim iimizdedir ve bize zgdrler, o bizim tm var
lmzn, hem maddi hem entelektel ve moral varlmzn te
melini olutururlar; bunlarda bir snr aramak yerine, onlar z
grlmzn gerek koullan ve gerek nedenleri olarak
dnmek zorundayz.
Diyorum ki her bir kiinin zgrl dierlerinin z
grl nnde bir snr kaz nnde durur gibi durmaktan
uzaktr, tam tersine onlarda glerini ve sonsuz genileyii
bulur - herkesin zgrlyle snrlanmayan her bir kiinin z
grl, dayanma yoluyla zgrlk, eitlikte zgrlk kaba
gcn ve hep yalnzca bu gcn ideal ifadesi olan otorite ilkesi
zerinde zafer kazanan zgrlk- tm yeryz ve gkyz
putlarnn frlatlp atlmasndan sonra tm devletlerin ve;: ki
liselerin ykntlar zerinde yeni bir dnya, dayanan insanln
dnyasn kuracak ve rgtleyecek olan zgrlk.
Ekonomik ve toplumsal eitliin inanm bir yandaym,

1 99

nk biliyorum ki, bu eitlik dndaki bireylerin zgrl,

adaleti, insanlk onuru, ahlak ve gnenci ve de uluslarn g:
nenci hep ayn iddette yaL:.n olacaktr. Her ne bahasna olursa
olsun zgrln, insanln bu temel koulunun yanda ola
rak dnyorum ki, eitlik emein ve beldelerde zgrce r
gtlenmi ve federe olmu retici birliklerinin ortak ml
kiyetinin kendiliinden rgtlenmesi yoluyla ve beldelerin yine
ayn biimde tamamen kendiliinden federasyonuyla ku
rulmaldr, ama devletin yukardan ve vesayet edici etkinlii ile
deil.
Bu (son sylenen ) nokta devrimci sosyalistleri ve kol
lektivistleri devletin mutlak inisiyatifinden yana olan otoriter
komnistlerden esas olarak avryor. Amalar ayndr; her iki
taraf da ayn biimde sadece ortak almann rgtlenmesi ze
rine kurulu olan yeni bir top'iumsal dzenin kurulmasn istiyor.
Bu dzen her bireye ve herkese herkes iin eit olan ekonomik
koullar alnnda, bizzat olgularn gcyle aikar olacakor ve i
aletlerinin ortak mlkiyeti zerine kurulacaktr.
Komnistler bu hedefe alan" snflarn, zellikle burjuva ra
dikalizminin yardmin alan kent proletaryasnn politik g
cnn gelimesi ve rgtlenmesi araclyla erimeyi d
nyorlar. Halbuki her tr ikircikli birliin ve alamn
dman olan devrimci sosyalistler tersini dnyorlar, bu he
defe ancak kentlerdeki ve krsal yrelerdeki ii kitlelerinin po
litik deil, tersine toplumsal ve bunun sonucunda apolitik g
cnn gelimesi ve rgtlenmesiyle ve gemilerinden koparak
bu rgtlenmeye aka balanmak ve programn kabul etmek
isteyen st snflardan iyi niyetli insanlarn katlmyla eri
ebilmeyi dnyorlar.
Buradan iki farkl yntem ortaya kyor. Komnistler dev
letin politik gcn ele geirmek iin ii gleini rgtlemek
gerektiine inanyorlar. Devrimci sosyalistler devletlein ykm
ya da daha kibar bir szck kullanlmas isteniyorsa tasfiyesi
amacyla rgtleniyorlar. Komnistler otorite ilkesinin ve pra
tiinin yandadrlar, devimci sosyalistler zgrle g
veniyorlar. lkisi de ayn ekilde batl inanc ldrecek ve inancn
yerine geecek olan bilimin yandadrlar; brinciler bunu zorla
kabul ettirmek istiyorlar, sonuncular ise onu yaymaya aba gs200

teriyorlar, ki bylelikle inanm insanlar kendiliinden ve z

grce, aadan yukarya, kendi devii.imleriyle ve gerek
karlarna uygun olarak rgtlenip federe olsunlar, ama asla
cahil kitlelere birka yksek akll tarafndan dayatlan, nceden
tasarlanm bir plana gre deil.
Devrimci sosyalistler, halk kitlelerinin gdsel i abasnda
ve gerek gereksinimlerinde insanlar mutlu etmek iin yaplm
birok baarsz abaya katkda bulunmak iddiasnda olan tm
bu insan doktorlarnn ve vasilerinin derin zekasndakinden
daha fazla pratik akl ve zeka, bulunduunu dnyor. Dev
rimci sosyalistler tersine unu dnyorlar, insanlk ok uzun
zaman yeterince ynetildi ve mutsuzluunun kayna u ya da
bu ynetim biiminde deil, tersine herzamanki gibi bizzat her
bir ynetimin ilkesinde ve olgusunda blunuyor.
Sonunda bir yandan, Amerikan ve ngiliz sosyalistlerinin ks
men kabul ettikleri, Alman okulu tarafndan bilimsel olarak ge
litirilmi komnizm ve dier yandan Latin lkelerinin pi"O
letaryasnn kabul ettii ok gelimi ve son verilerine kadar
ilerletilmi Proudhonizm[ * J arasndaki oktan tarihsel olmu e
liki ortaya kyor.
Devrimci sosyalizm yenilerde Paris Komiin 'nde [28) ilk ar
pc ve pratik gsterisini denemiti.
Ben monarist ve ruhban kar devrimin cellatlar tarafndan
kltan geirilip, kana boulan ve bylelikle Avrupa pro
letaryasnn dnde ve kalbinde daha canl ve daha gl olan
Paris Komn ' nn bir yandaym. Hereyden nce. unun iin
yandaym ki, o, devletin cesur ve ok mkemmel bir i nkardr.
Byk bir tarihsel gerek olarak devletin bu inkar kendini
tam da Fransa 'da gstermitir. O Fransa imdiye dein par ex
cellence politik merkeziyetin lkesiydi ve tam da Paris, bu
byk Fransz uygarlnn ba ve tarihsel yaratcs, bu i iin
inisiyatifi ele almt. Paris tacn karyor ve Fransa 'ya, Av
rupa 'ya,. tm dnyaya zgilrlk ve yaam vermek iin cokuyla
kendi istifasn aklyor; kle 6lan halklara (kle olmayan halk

* O Slav halklarnn aka anti-politik igdleri tar::findan ayn e

kilde k::bul edildi ve hep kabul edilecektir. ( B::kuni n )

201

kitleleri nerde? ) zgrlk ve kurtuluun tek yolunu gstererek

yeniden tarihsel gcn ve inisiyatifini kantlyor; Paris, burjuva
radikalizminin politika geleneklerine ldrc bir darbe vu
ruyor ve devrimci sosyalizme gerek bir temel veriyor! Paris
zafer kutlayan gericilii merasimle tekzip etmek iin kendi en
kaz altna gmlyor, felaketi sayesinde Fransa 'nn erefini ve
geleceini kurtaryordu. Ve teselli bulmu insanla, yaamn,
zekann ve ahlaki gcn, yksek snflardan geri ekildiklerinde,
kendilerini enerjik ve gelecek dolu olarak proletaryada sr
drdklerini kantlyordu; Paris yeni an, halk kitlelerinin
nihai ve tam kurtuluunun ve onlarn imdi devlet snrlarnn
tesinde ve bu snrlara inat tam gerek dayanmasnn ann,
balamasn kutluyor. Paris vatanseverlii ldryor ve enkaz
stne insanlk dinini kuruyordu, Paris incancl ve ateist ol
duunu ilan ediyor ve tanrsal kurgularn yerine, toplumsal ya
antnn byk gerekliklerini ve bilime olan inanc koyuyordu,
-dinsel politik ve hukuksal ahlakn yalanlarn ve ada
letsizliklerini zgrlk, adalet, eitlik ve kardelikle tm insani
ahlakn bu bengi ilkeleriyle deitiriyo_rdu. Kahraman, aklc ve
inanl Paris, insanlk ainacna olan enerjik inancn parlak d
v lmyle glendiriyor, bu inancn daha enerjik, daha
canl olarak, gelecek kuaklara miras brakyor! Paris en soylu
ocuklarnn kannda bouluyor -bu tm Hristiyan kiliselerinin
ve adaletsizliin byk papaznn Papa'nn dorudan verdii
esin altnda Avrupa ' nn enternasyonal ve birlemi kar devrimi
tarafndan _armha gerilen tm insanlktr. Tm halklarn en
yakn enternasyonal ve dayanan devrimi, Paris 'in yeniden do
uu olacaktr . .
B u , Paris Komn'nn iki aylk varlnn ve hep d
ndrecek olan dnn gerek anfamdr ve byk so
nulardr.
Paris Komn ksa srd ve i gelimesinde Versailles kar
devrimine kar vermek zorunlu olduu lmcl kavga ta
rafndan yle ok engellendi ki, sosyalist programn uy
gulayacak kadar demiyorum, teorik olarak ileyecek kadar
zaman brakarak. Aynca kabul etmek gerekir ki, komn ye
lerinin ounluu aslnda sosyalist deillerdi, eer byle g
rndyseler, olaylarn m uhaletete izin vermeyen gc ta-

202

rafndan, ortamlar . tarafndan, durumlarnn zorunluu ta

rafndan kar konulmaz olarak srklel!milerdir, kendi iten
kanlar tarafndan deil. Balannda doallkla arkadamz Var
lin[ * ] bulunan sosyalistler komnde yalnz ok ki.ili bir aznlk
oluturuyorlard, en ok 14 ya da 1 5 yeydiler. Otekiler Ja
kobendiler. Fakat anlaalm, Jakobenler var, Jakobepler var.
Avukat ve doktrinci olan Jakobenler var, pozitivist [ * * ] cum
huriyetilii, takliti, despot ve biimi, jakobencilikten yalnz
otorite ve birlii koruyarak, halkn Fransa 'sn, Prusya ' l ve son
ralar yerli kar devrime teslim eden Bay Gambetta gibi ve ak
a devrimci Jakobenler. 1 793 demokratik inancnn son iten
temsilcileri, kahramanlar vardr, bunlar devrimin utanmazlna
taviz vermektense, ok sevdikleri birlii ve otoriteyi devrimin
zorunluluklarna feda etmek yeteneine sahiptirler. Balarnda
doallkla byk bir ruh . ve byk bir karakter olan De
lescluze ' ni n bulunduu bu yrekli Jakobenler, hereyden nce
devrimin zaferini istiyorlar ve halk kitleleri olmadan devrim ol
mad iin, ve bugn bu kitleler olaanst byk lde sos
yalist bir igdye sahip olduarndan ve artk ekonomik ve
toplumsal devrimden baka bir devrim yapamayacaklar iin, iyi
niyetli Jakobenler, kendilerini, devrimci hareketin mantna
gittike daha ok kaptrarak, sonunda iradeleri dnda sosyalist
olacaklar.
Paris -Komn 'nde yer alan Jakobenlerin iinde bulunduu
durum, tam olarak buydu. Delescluze ve onunla birlikte bir
oklar genel ruhu ve {aatleri pozitif sosyalist olan programlar
ve duyurular imzaladlar. Fakat tm iyi niyetlerine ve iyi is
temlerine karn, iten inanmaktan ziyade dtan srklenmi
sosyalistler olduklar iin ilerindeki yeni sosyalizmleriyle e
likiye den bir yn burjuva nyarglarn yok etmek iin, ne
zaman ne de yetenek sahibi olmadklar iin, anlalyor ki, i
lerindeki bu savamla fel olarak, asla genellikler emberinden
Bakunin bu kiiyi Basel Kongresi ' nde (Eyll 1 869) tand; onunla
olan sonraki ilikilerini zellikle Guillaumes meknplamalanyla y
rtt. (Nettlau)
* Lyon' da Progres'de yaynlanan, Littre'e yazd mektupla kar
latr. ( Bakunin)
*

203

kamadlar ve asla bu nlemler kesin olarak burjuva dnyasyla

olan dayanmalarn ve tm ilikilerini koparacak nemli n
lemler alamadlar.
Bu, kmn iin ve bizzat onlar iin byk bir talihsizlikti;
bu suretle felce uradlar, ve komn felce urattlar, fakat bu
onlara bir su olarak yklenemez. !nsanlar iki gn iinde de
imiyorlar ve doay ve alkanlklarn isteklerine gre de
itirmiyorlar. Komn iin lerek itenliklerini ispat ettiler.
Kim onlardan daha fazlasn isteyebilir?
Onlar da en az, etkisi altnda dnp davrandklar, d
nceye veya dnmeye dayal inantan ziyade, igdye da
yanarak sosyalist olan Paris halknn kendisi kadar ba
lanabilirler. Tm iten abalan yksek derecede ve kesinlikle
sosyalisttir, fakat dnceleri ya da gemiten gelen tasavvurlar
bu ykseklikten ok uzaktr. Fransa' nn byk kentlerinin pro
letaryasnda ve bizzat Paris 'tekilerde haia birok Jakoben n
yarg, birok diktatrce ve hkmet yanls kuruntular var. Oto
riteye sayg, dinsel eitimin helal urunu, halkn tm
talihsizliinin, tm dknlnn ve kleliin bu tarihsel kay
na, ondan henz sklmemitir. Bu yle geerlidir ki, halkn
zeki ocuklar, inanmi sosyalistler bile onlardan henz ta
namen kurtulamamlardr. Vicdanlarna baknz, Jakobenleri,
hkmet insanlarn bulursunuz, tam bir . keye saklanm, tam
bir alak gnll olmu bir haldedir, fakat tamamen lm de
ildir.
Ayrca komne ait olan az saydaki inanm sosyalistlerin du
rumu son derece zordu. Kendilerini Paris halknn byk kitlesi
tarafndan yeterince desteklenmi hissetmediler ve dahas en
ternasyonal birliin yetersiz rgtlenmesi birka bin yeyi
ancak kapsyordu; bylece Jakoben ounlua kar her gn
sava vermek zorundaydlar -ve hangi koullar altnda! Birka
yzbin iiye i ve ekmek vermek, onlar rgtlemek,
silahlandrmak ve ayn zamanda kuatma altndaki, alk teh
didiyle kar karya bulunan, Prusya ' nn izni ve ltfuyla Ver
sailles 'da yerleip tutunabilmi olan kar devrimin tm kirli gi
riimlerine maruz kalan dev Paris ' te, kar devrimci faaliyetleri
denetlemek zorundaydlar. Onlar Versailles ynetiminin ve or
dusunun karsna, devrimci bir ynetim ve ordu karmak zo2 04

rundaydlar, bu demektir ki kralc ve ruhani kar devrimle sa

vamak iin kendileri de devrimci sosyalizmin ba koullarna
nem vermemek ve ondan vazgemek ve Jakoben kar devrim
olarak rgtlenmek zorundaydlar.
Byle koullarda Jakobenlerin, Komnn ounluunu
oluturduklar ve aynca rgtlenmesinin mirasna ve pratiine
kyaslanmayacak lde fazla sahip olduklar iin daha g
llerin sosyalistlere kar ok byk avantaja sahip olmalar
doal deil mi? Yalnz una almaldr ki, bundan ok byk
faydalar salayamadlar, Paris ayaklanmasna kesin bir Jakoben
karakteri veremediler ve tam tersine toplumsal bir devrime kay
m:sna izin verdiler.
Teorilerinde ok tutarl olan sosyalistlerin, Paris'li dost
larmza kendi devrimci pratiklerinde yeterince sosyalist g
rnmedikleri eletirisini yaptklarn biliyorum, halbuki burj uva
basnnn tm havlayanlar, tersine onlar sosyalizm programn
harfi harfine izlemekle suluyorlar. Bu an iin bu basnn zavall
gammazclann bir yana brakalm; proletaryann kurtuluunun
kan teoricilerine iaret etmek isterim ki, onlar Paris'li kar
delerimize kar hakszdrlar, nk en doru teorilerle onlarn
pratik uygulanlar arasnda, birka gnde geilip bi
tirilemeyecek bir mesafe vardr. rnein kim Valin 'i tanmak
ansna eritiyse, -lm kesin olduu iin onu rnek ve
riyorum-, onun ve arkadalarnn sosyalist inanlarnn ne kadar
tutkulu, iyi dnlm ve derin olduunu bilir. Onlar yle
adarnlar,d ki yaknda bulunan hi mse ateli abalarndan, sa
dakat ve iyi niyetlerinden kuku duyamazd. Fakat tam da iyi ni
yetli insarlar olduklar iin duygularn, abalarn ve ya
amlarn adam olduklar byk yapt nnde kendi
kendilerine kar gvensizlik duyuyorlard; kendilerinden ok az
ey bekliyorlard! Aynca onlar, toplumsal devrimde, bunda ve
tm dierlerinde, politik devrime kar ak bir ztlkla, bireyin
abasnn hemen hemen sfr olduuna ve kitlenin ken
diliinden etkinliinin herey olmas gerektiine inanyorlard.
Bireyler, halk igdsne uyan dnceleri ilemekten, ak
lamaktan ve yaymaktan baka birey yapamazlard ve ayrca kit
lenin doal gcn devrimci olarak rgtlemekle megul ol
malydlar. Bu meselenin dna kamazlar; tm dier eyler

205

yalnz halkn kendisi tarafndan yaplmaldr ve yaplabilir. Aksi

taktirde politik diktatrle, yani devletin ayncalklannn, eit
sizliklerinin ve tm basklarnn yeniden oluumuna varlr ve
bir yan yolda fakat ok mantkl olarak halk kitlelerinin politik,
toplumsal ve ekonomik kleliinin yeniden kurulmasna varlr .
Tm iten sosyalistler gibi Varlin ve arkadalar ve genel ola
rak halk iinde doan ve terbiye alan tm iiler, son kertede ve
aynca tamamen hakl olarak ayn kiilerin srp giden ini
siyatiflerine kar, stn bireylerin uyguladklar iktidara kar
tavr almlard ve herey nnde adil olduklar iin bu tavr ve
niyetlerini tm dierlerine kar olduu gibi aynen kendilerine
kar da ynelttiler.
Otojter komnistlerin, bir devrimin bir diktatrlk veya
,politik bir devrimden kaynaklanan bir kurucu meclis tarafndan
kararlannlp rgtlenebilecei eklindeki, ok yanl bulduum
dncesinin tersine, dostlarmz, Paris 'li sosyalistler, devrimin
ancak kitlelerin, halk gruplarnn ve halk birliklerinin ken
diliinden ve srekli eylemiyle yaplabileceini ve sonuna kadar
gelitirilebileceini dndler.
Paris 'li arkadalarmz bin kez haklyd; nk gerekte
hangi dahi kafa, yzlerce stn yetenekli kiiden olusa bile,
kollektif bir diktatrlk halinde hangi beyin, toplam bir halkn
ortak istemini oluturan gerek karlarn, emellerin, istek V!!
gereksinimlerinin sonsuz okluunu ve eitliliini kav
rayabilecek kadar ve hepsini tahmin etme durumunda olan bir
rtlenine bulacak kadar byk ve gldr? Byle bir r
gtlenme, ancak talihsiz toplumun az ya da ok ortaya kan
devlet zulmyle ierisine sokulaca ikence tezgah olurdu. Bu
iirnye dek hep byle olmutur ve toplumsal devrim tam da
bu antik, zor yoluyla rgtleme sistemini, kitlelere, gruplara,
komnlere, birliklere, bizzat tekil kiilere tam zgrlklerini
geri ,ererek ve tm zorbalklarn tarihsel kaynan, iktidar ve
bizzat devletin varln tek ve son defa olmak zere ykarak
sona erdirmelidir; bu durumda devlet, hukuksal hakkn tm
adaletsizliklerini ve eitli kltlerin tm yalanlarn da kendisiyle
beraber gtrecektir, nk bu hak ve kltler sadece devletin
temsil ettii, garanti ettii ve ayrcalk tand tm zor
balklarn hep zorla elde edilmi ideali ve gerek kut-

206

sam asdrlar.
.,.
u aktr ki, ancak devletler olmad zaman insanlk z
grln yeniden elde edebilir ve toplumun, tm gruplarn
ve yerel rgtlenmelerin ve tekil kiilerin gerek karla: ger
ekten doyurulmu olabilir. u aktr ki, gya devletin temsil
ettii, ve gerekte mahallelerin, kylerin, birliklerin ve ou
devlete uyruk olan tek.il kiilerin pozitif karlarnn istisnasz
ve srekli inkar olan, szmona toplumun genel karlar, bir
soyutlama, bir kurgu, bir yalan olutururlar ve devlet adeta
byk bir mezbaha ve dev bir mezarlktr ve oraya lkenin
tm emelleri, tm canl kuvvetleri bu soyutlamalarn glgesi
ve perdelemesi altnda, soylu ve mutlu bir ek.ilde kendilerini
kurban ettirip gmdrmek iin gelirler. Ve bir soyutlama asla
kendisinde ve kendisi iin var olamayacandan, yrmek iin
ayaklar olmadndan, yaratmak ii elleri, onu yutmai<: iin
verilen bir kurban kitlesini sindirmek iin midesi ol
madndan aktr ki, dinsel ya da semavi soyutlama olarak
gerekte ayrcalkl bir kastn, ruhbanlarn ok pozitif, ok ger
ek karlarn temsil eden tanrlar gibi, - ayn biimde, onun
yeryzndeki btnleyicisi, politik soyutlamas olan
devlet
de, bugn tek bana olmasa bile balca smrc snf olan,
teki tm snflar kendine katma eiliminde olan bur
juvazinin daha az pozitif ve daha az reel olmayan karlarn
temsil ediyor. Ve ruhbanlar nasl her zaman, bugn ise her za
mankinden daha ok gl ve ok zengin bir aznla ve ok
aadaki ve yoksul ounlua blnyorlarsa, burjuvazi de
yledir: bu ve onun endstrideki, tarmdaki, banka ve ti
caretteki, eitli toplumsal ve politik rgtleri, aynen devletin
ynetsel, mali, adli, niversite, gvenlik ve askeri ilevleri de,
her gn gerekten egemen bir oligariye ve az ya da ok ken
dini beenmi, srekli bir yanlsama iinde yaayan ve ka
nlmaz olarak ve gittike daha fazla, _kar konmaz bir g ta
rafndan gnmzdeki ekonomik gelimenin gc proletarya
safna frlatp atlan, kalnt yaratklarn saysz kitlesine ay
rlyor; onlar bu hereye gc yeten oligarinin kr aletleri ol
makla snrlandrlyorlar.
Kilisenin ve devletin ortadan kaldrlmas toplumun gerek
kurtuluunun ilk ve kanlmaz koulu olmaldr, ancak ondan

207

sonra toplum baka trl rgtlenebilir ve rgtlenmelidir,

fakat yukardan aaya ve birka bilgenin veya aydnn d
ledii bir plana veya herhangi bir diktatr gcn verdii fer
manlara gre veya bizzat genel oy hakk esasyla seilmi ulusal
meclis araclyla deil. Sylemi olduum gibi bu sistem ka
nlmaz olarak yeni bir devletin kuruluuna, yani halk kit
leleriyle ortak bir eyi olmayan, tersine kesinlikle genel gnen
ya da devleti kurtarma perdesi altnda tekrar halk smrmeye
ve tebalatrmaya balayacak olan ynetici bir aristokrasinin olu
umuna yol aacaktr.
Gelecekteki toplumsal rgtlenme, yalnz aadan yukarya
doru ve iilerin nce birliklerde, sonra beldelerde, bl
gelerde, uluslarda ve sonunda byk bir enternasyonal ve ev
rensel bir federasyonda zgr birlii ve federasyonu araclyla
kurulabilir. Ancak ondan sonra zgrln ve genel mut
luluun gerek ve yaam veren dzeni gerekletirilecektir. Bu
dzen bireyin ve toplumun karlarn reddetmeyecek, tersine o
karlar daha ok evetleyecek ve badatracaktr.
Deniyor ki, birbiriyle elien bu karlar kendiliinden den
geye varmak y;a da herhangi bir biimde anlamak yeteneine
sahip olmadklar iin, bireyin ve toplumun karlarnn byle
bir badamas ve evrensel dayanmasn edimsel olarak asla
gerekletiremez. Byle bir itiraza yle yant veriyorum: Eer
imdiye dein bu karlar asla ve hibir yerde karlkl uyu
maya eriememise, bu su, ounluun karlarn ayrcalkl
bir aznln yararna kurban eden devlete aittir. Kiisel
karlarn ve toplumun karlarnn nl uyumazlnn ve kav
gasnn, bir matrak geme, insanlar onursuzlatrmak ve kendi
deerlerine olan bilinlerini kreltmek iin ilk gnah kavramn
uyduran teolojik yalandan kaynaklanan politik bir yalandan
baka birey olmamasnn nedeni budur. arpan karlarn bu
ayn yanl dncesi, bilindii gibi teolojinin yakn akrabas
olan metafiziin dlerinden de kaynakland . Metafizik insan
doasnn toplumsal karakterini grmezden gelip, toplumu z
grce ya da yksek bir gcn etkisiyle yaplm herhangi bir bi
imsel ya da gizli bir szleme adna, aniden birlemi olan in
sanlarn mekanik ve safi yapay bir yna olarak grd.
Toplum olarak birlemelerinden nce bu bir eit lmsz ruh208

!arla bezenmi insanlar, tam bir zgrlkten faydalanyorlard .

Eer, metafizikiler zellikle ruhun lmszlne ina
nanlar, tm insanlarn toplum dnda zgr varlklar ol
duklann iddia ediyorlarsa, bu suretle kanlmaz olarak u so
n uca varlr ki insanlar toplum olmak iin ancak zgrlkl erini,
doal bamszlklarn inkar etmek ve nce kiisel, sonra yerel
karlarn feda etmek kouilan altnda birleebilir. Byle bir
kendinden vazgeme, byle bir kendini teda etme, toplum ne
denli ok yeli olursa, rgtlenmesi ne denli kark olursa o
denli kanlmaz olarak kendini dayatr. Byle bir durumda dev
let tm bireysel feda olularn ifadesidir. Bu soyut ve ayn za
nanda iddetli biim iinde var olarak kendiliinden an
lalaca gibi, her ne kadar aka yalnz egemen snfn
karlarn temsil etse de 'kamu varan' diye adlandrlan yalan
adna hep kiisel zgrlkleri yok eder. Devlet bu biimde bize
kanlmaz olarak her zgrln ve hem kiisel hem genel her
karn inkin ve yokedil mesi 9larak grnyor.
Burada metafizik ve teolojik sistemler hereyin birbiriyle ba
ntl olduu ve kendi kendisini aklad grlyor. Bu yz
den bu sistemin mantkl savunucularnn halk kitlelerini devlet
ve kilise araclyla soymay vicdan rahatlyla srdrebilir ve
srdrmek zorundalar. Ceplerini doldurarak ve kirli zevklerine
tutkun olarak ayn zari.anda uygarln zaferi ve proletaryann
sonsuz mutluluu iin altklar dncesinde teselli bu
labilirler.
Ama biz tekiler, ne tannya, ne ruhun lmszlne ve ne
de iradenin kendine zg zgrlne inanmayan bizler iddia
ediyoruz ki , en tam ve en yaygn erevesi iinde zgrlk, in
sanln tarihsel ilerlemesinin amac olarak grlmelidir. Tuhaf
fakat yine de mantkl bir ka:-tlk yoluyla; kartlanmz, me
tafizik ve teoloji idealistleri zgrlk ilkesini, insani kleliin
kanlmazl sonucuna rahatlkla ulamak iin teorilerinin te
meli ve baz olarak gryorlar. Fakat teorileinde maddeci olan
bizler, pratikte aklc ve soyl u bir idealizmi kurmaya ve srekli
korumaya alyoruz. Bizim dmanlarmz, tanrsal ve akn
idealistler, onlara gre her gelimenin temel ilkenin inkar ol
duu mantk adna en kanl ve korkun maddecilie batyorlar.
Biz u inantayz ki insann tm zengin, dnsel, ahi.iki ve
209

maddi gelimesi ve grnrdeki bamszl, tm bunlar, top

lum iinde yaamann rnleridir. Toplum dnda insan zgr
olamayaca gibi, ayn zamanda insan da olmazd. Yani kendine
zg bir bilince sahip olan, duyan, dnen ve konuan bir var
lk bile olamazd. nsan, onun ilk doasn ya da sonraki ge
limesinin k noktasn gsteren, vahi bir haydut ko
numundan kmaya yalnz zekann ve ortak almann birlikte
etkisi zorlayabilir. Biz u gerekle iliklerimize kadar doluyuz ki,
insanlarn tm yaam karlar, eilimleri, gereksinimleri, ya
nlsamalar ve aptallklar, zorbalklar ve adaletsizlikleri olduu
gibi, tm grnte gnll davranlar da- toplum iindeki
yaantsnn kanlmaz gcnn sonulandr. D dnyann an
lamlarnn karlkl ilikilerinin karlkl etkisi yalanlanmadan,
karlkl bamszlk kabul edilemez.
Doada bile grnglerin bu harika karlkl ilikisi ve ba na kukusuz mcadelesiz ulalamaz. Tam tersine doadaki
glerin uyumu ancak yaam ve eylemin en zgn koulu olan
bu srekli savan gerek sonucu olarak grnyor. Doada ve
de toplumda savasz dzen lm anlamna geliyor.
Eer evrende dzen doal ve olanakl ise, bunun nedeni yal
nzca urada bulunuyor ki, bu evren nceden dnlm ve
yce bir irade tarafndan zorla kabul ettirilen bir sisteme gre
ynetilmiyor. Tannsa! bir yasamann teolojik hipotezi ak bir
.samala ve yalnz her dzenin deil, ayni zamanda bizzat do
ann da inkarna yol ayor. Doa yasalar yalnzca doann
z iinde olduklar iin, yani herhangi bir otorite tarafndan
tayin edilmedikleri iin gerektirler. Bu yasalar ok eitli, geici
fakat gerek olaylarn, gruplarn ve eylerin gelimesinin basit
davurumlan kalc biimleridir. Bunun toplam bizim ' doa '
dediimiz eyi qluturur. nsan zekas ve bilim bu olaylan gz
lemlediler, deneylerle kontrol ettiler, sonra bir sistem iinde
birletirip ve onlara yasa adn verdiler. Ama doann kendisi ya
salar tanmyor. Bilinsizce, kendi kendine, insani gzken ve
kendilerini tekrarlayan grngelerin sonsuz eitliliini se
rimleyerek davranr. Olup bitenin bu kanlmazl yznden
dzen evrende kalc olabiliyor ve gerekten de oluyor.
nsan toplumunda da grnte szmona doaya aykr bir
biimde gelien, fakat gerekte eyann kanlmaz ve doal gi-

210

diine uyan byle bir dzen grlyor. Yalnz, insann dier hay

vanlar zeindeki stnl ve dnme yetenei, insann ge

limesine zel bir unsur kazandrd, bu da, bu arada belirtelim,
insann ti.im var olanlar gibi kuvvetlerin bir birleiminin ve c;t
kisiin maddi rn olmas anlamnda ok doaldr. Bu zel
unsur dnmedir ya da bu yetenei genelletirmek ya da so
yutlamak iin insann dnceler kard eyi daya yanstmas

ve bizzat kendisini yabanc d bir obje gibi inceleyebilmesi ve

gzlemleyebilmesidir. Bylece o bizzat kendi stndeki d
ncelerin zerine ve evresi zerine ykselerek tam bir so
yutlama tasamna, salt bir hilie ykseliyor. Dncenin en
yksek soyutlanmasnn bu son snn, bu mutlak hilik, tanrdr.
Her teolojik retinin anlam ve tarihsel .:emeli byledir.
Kendi dncelerinin zne ve maddi nedenlerine bakmakszn

ve yine kendilerine zg koullarn ya da doa .yasalarnn he

saplamasn yapmadan toplumda bu ilk olarak yaayan insanlar,
kukusuz mutlak kavramlarnn yalnz soyut dnceleri kav
ramak yeteneklerinin sonucu olduu dncesine varamazlard .

Bu yzde'.l. doadan alnan bu dnceleri, bunlara kar doann

kendisinin bir rol oynamad gerek nesneler olarak grdler.
Sonra kendi kurgularna, kendi olanaksz mutlak kavramlarna
tapmaya baladlar ve onlara tm erefi sundular. Fakat hi'in
soyut dncesini ya da tanr)rr herhangi bir biimde bir kalba
sokmak ve grnr yapmak gerekiyordu. Bu amala tanr kav
ramn iirdiler ve dahas onu yalnz doada ve toplumda bu
labildikleri tm iyi ve kt niteliklerle ve glerle donattlar.
Fetiizmden Hristiyanla dek tm dinlerin kkeni ve ta
rihsel gelimesi buydu.
Dinsel, teolojik ve metafizik samalklarn tarihine girmek
niyetinde deiliz ve yzyllarn barbarlnn yaratt tm tan
rsal cisimlenmelerin ve hayallerin zamanla olan alp ge

limesini de tarnacak deiliz. Herkes biliyor ki batl inan hep

korkun felakete yol at ve sel gibi kan ve gzya akmasn
zorlad. Biz yalnz unu sylyoruz, zavall insanlm tm bu
ykselen yanlglar toplumsal organizmalarn normal bymesi
ve gelimesi katnda kanlmaz tarihsel olgular idiler. Bu tr
yanlglar toplumda insanlarn hayal gcne egemen olan, ev
renin doast bir g ve szmona doast irade tarafndan

211

ynetildiine dair frlaket dolu dnceyi ardlar. Yzyllar

geti ve toplumlar bu dnceye yle altlar ki sonunda daha
teye bir ilerlemeye olan her abay ve buna erimek yeteneini
bu dnce iinde ldrdler.
nce birka kiinin, sonra birka toplumsal snfn hrs, k
lelii ve igali yaam ilkesini ykseltti ve bu korkun tanrlk d
ncesini dier tm dncelerden daha fazla kkletirdi. O
andan itibaren u iki kurumu temel almayan herhangi bir top
ltm olanakszd: Kilise ve devlet. Bu iki toplumsal kam da
tm doktrincilerce savunulmutur.
Bu iki kurum ortaya kar kmaz, derhal iki kast r
gtlenmiti: Rahipler kast ve soylular kast; bunlar derhal k
leletirilmi halka devletin ve kilisenin vazgeilmezliini, fay
dalln ve kutsalln alama derdine dtler.
B ten bunlar, vahi klecilii, en yce varln ngrd
ve. kendi iradesiyle kutsad meru bir klecilie dntrme
amacn tayordu.
Fakat rahipler ve soylular tm gleriyle kendi karlar iin
koruduklar bu kurumlara itenlik.le inanyorlar myd? Yalnzca
yalanc ve dalavereci miydiler? Hayr, ayn zamanda inanl ve
dalavereci olduklarna inanyorum .
Kitlelerin yanlglarn doallkla ve kanimaz olarak pay
latklar iin kendileri de inanyorlard, ancak sonralan antik
dnyann k dneminde kukucular ve utanmaz da
lavereciler oldular. Baka bir neden, devlet kurucularn iten
insanlar olarak grmeye izin \'eriyor. nsan istedii ve
karlarna zt olmayan eye hep kolayca inanyor. Ne denli zeki
ve aydn olursa olsun, ayn ekilde z sevgisi ve komusuyla ya
amak ve onun saygsn tatmak istei hep kendisine ho gelen
ve yararl olan eye inanmas sonucunu douruyor. Ben ina
nyorum ki, rnein Thiers ve Versailles Hkmeti her ne pa
hasna olursa olsun Paris ' te birka bin erkek, kadn ve ocuk l
drerek Fransa 'y kurtardk.lan kansn tadlar.
Eer eski ve modern zamanlarn rahipleri, Roma kahinleri,
aristokratlar ve burjuvalar samimi inan sahibi olabilseler de
gene de sahtekar olarak kalrlar. Gerekte, inan ve politikay
oluturan samalklarn her birine inandklar kabul edilemez.
iero ' nun iaret ettii gi bi, " ki Roma kahininin birbirinin y212

zne glmeden bakamadk.lan 11 zamandan sz etmiyorum. Biz

zat cahillik ve genel batl inan zamannda gnlk mucizelerin
yaratclannn bu mucizelerin gerekliine inanm ola
bilecekleri zor kabul edilir. Aadaki kuralda kendini bulan po
litika iin de ayn ey sylenebilir: " Halk yle bir biimde bo
yunduruk altnda tutulmal ve soyulmaldr ki, yazgs hakknda
yksek sesle yaknmasn, itaat etmeyi unutmasn ve kar gel
meye ve isyan etmeye vakit bulamasn. 11
Sonra, politikay bir zenaat haline getiren ve hedefini -yani
adaletsizlik, iddet, yalan, ihanet, tek ve toplu cinayet- bilen in
sanlann, politika sanatna ve devletin, toplumsal mutluluun
yaratcsnn bilgeliine inanabilecekleri nasl tasavvur edilebilir?
Onlar tm gaddarlklarna karn bu derece aptallk gs
teremezler. Kilise ve devlet her zaman iin ahlakszln byk
okuluydular. Tarih onlarn byk sularn kantlyor. Rahipler
ve dev!et adanlan her yerde ve her zaman, halkn bilinli, sis
temli, uzlamaz ve kana susam dmanlar ve cellatlarydlar.
Grnte birlemez olan iki ey aldatan ve aldanan, yalanc
ve inanan nasl buna karn uzlayorlar? Manta gre bu zor
gerekleir grnyor. Olaylara gre, yani pratik yaamda her
iki nitelik ok kez birarada bulunuyor.
Insanlann byk ounluu kendi kendisiyle eijkili ve srekli
yanl anlama iinde yayor; elbette bunu aynmsamyorlar, ta ki
herhangi bir olaanst olay onlan altklan dalgnlktan sarsp
karsn ve onlan kendisini ve evresini incelemeye zorlasn.
Dinde ve de politikada insanlar yalnzca smrclerin elin
deki makinalardr. Fakat hrszlk ve ald:rartlar, zalimler ve
mazlumlar, gerek smrc saylmas gereken bir avu kii ta
rafndan ynetilerek yanyana yayorlar. Bunlar, tm politik ve
dinsel nyarglar aka, bilinli olarak ktye kullanan ve bas
kya uratan insanlardr. Onyedinci ve onsekizinci yzylda,
byk devrimin patlamasna dek, ve ayn ekilde gnmzde
Avrupa 'ya kumanda ediyorlar ve hemen hemen canlarnn is
tedii gibi davranyorlar. Iktidarlannn uzun sre devam et
meyeceine inanlabilir. [ * l
*Bu 1 87 1 'de yazlmn . Ne yazk ki 1923'te de bu inanca eskiden ol
duundan daha fazla balandk! (Nettlau) ( 1991 'de de yle .n.)

213

Bir yandan liderleri halktan tam bir bilinle aldatr ve se

falete iterken, bir yandan da onun hizmetileri ya da kilise ve
devlet tayfas, alkanlkla bu nefret edilen kurumlarn b
tnln ve kutsalln ayakta tutmaya alyorlar.
Ruhbanlarn ve devlet adamlarnn ounun syledii gibi
kilise ruh sal iin gerekli ise devlet de kendi asndan ba
rn, dzenin ve adaletin korunmas iin gereklidir, ve tm
okullarn doktrinerleri yksek sesle yle diyorlar: 1 1 Kilisesiz ve
1
ynetimsiz uygarlk ve ilerleme olmaz. 1
Ebedi selamet sorununu tartacak deiliz, nk ruhun
lmszlne inanmyoruz. Biz insanlk iin, gereklik ve iler
leme iin en zararl eyin kilise olduuna inanyoruz . Baka
trl olabilir mi? Kilise gen kua, zellikle kadnlar telef
etme endiesi tamyor. Dogmalaryla, yalanlaryla, aptallklar
ve kepazelikleriyle mantkl dnceyi ve bilimi ldrmeye a
lan deil mi? nsanlardaki hak ve adalet kavramn saptrmaya
alarak insan onuruna saldrmyor mu? Yaayan kadavraya e
virmiyor mu?[ * ] zgrl yaralamyor mu? Tiranlarn ve s
mrclerin yararna kitlelerin sonsuz kleliini vaaz etmiyor
mu> Bu amansz kilise, karanln, cahilliin, sefaletin ve ci
nayetin devletini sonsuzlatrmaya almyor mu?
Eer yzylmzn ilerlemesi ikiyzl bir d deilse kiliseye
bir son vermelidir. [ * * ]

Cizvit itaatine bir_ yollama, (peinde a c cadave) kadavra itaati sz

buradan geliyor. (Nettlau)
* * Bu el yazmas daha fazla yazlsayd, byk olaslkla kiliseden sonra
devlet de ayn biimde taralrd. Fakat Bakunin bu nszde
kendi dncelerini fazla n plana karmaya baladn farketmi
olsa gerek; tamamen yarda brakp derhal (25 Haziran-3 Temmuz
1 871 aras ) yeni bir nsz (Avertisement) yazd, Euvres, V, s.283333, bu yenisi daha politik bir karakterdeydi ve o da, tm eseri ya
ynlama olana azald ve araya baka almalar girdii iin, ya
rda kald. (Ncttlau)
*

214

MEKTUPLAR
SPANYA'DAK
KARDE LERE1291

Kardeler!
Ben eski ve yakn bir dostum . Von Christoph (Panelli ) kar
dein, bu dost ve ka"rdein ansn, kesinlikle iinizden ounun
koruduunu syleyebilirim . Ben onunla birlikte A. (Alliance) 'n
ilk kurucularndan biriydim . Bu ikili sfatla sizlere yneliyorum.
A. ' daki kardeler.
Kardeler arasnda kendini dnme kavgalarndan meydana
gelen talihsiz ekime, onlarn almlarna ve hrslarna kurban
olmu grnen byk hedefimiz, genel ve toplumsal devrimin
zaferi, Madrit'te Allianc 'n zlmesini son sonu olarak getirdi .
Ben b i n le rini n hakemi olarak ortaya atlmyorum, fakat il

kelerimiz adna ve tm kardeler arasnda sylemek zorundaym

2 1 :;

ki, bu zlmeye katks olanlar, A. '.nn srrn, hepimizin ko

rumaya erefimiz adna sz verdiimiz bu srr aa vuranlar,
byk bir su ilemi oldular . . .
A . 'y ele vermek de\Timi ele vermek anlamna gelir. nk
A;!nn devrime hizmet etmekten baka hedefi yoktur. Biz te
orik ya da yalnzca ekonomik bir kurum oluturmuyoruz. A. ne
bir akademi, ne bir atlyedir. Amac ti.im dnyann k
leletirilmi ve smrlen iilerinin mutlak kurtuluu iin dev
letlerin ve mevcut tm dinsel, politik, adli, ekonomik ve top
lumsal kurumlarn ykm iin halk kitlelerinin rgtlenmesi
olan esasen militan bir birliktir.
Derneimizin hedefi kitleleri tabula rasa ( temiz masa) yap
maya zendirmektir. Bylece krsal ve endstriyel nfus adalet,
eitlik, zgrlk ve dayanma ilkelerine gre yeniden r
gtlenebilsin ve federe olabilsin, yukardan aaya doru ken
diliinden, zgr, her resmi kar devrimci ya da kendince s
zmona devrimci vesayet dnda olarak.
Bize Enternasyonal olduktan sonra Alliance'nin varl ne ie
yarar diye soranlara u yant veriyorum: Enternasyonal kukusuz
grkemli bir kurumdur, o tartmasz bu yzyln en gzel, en
yararl, hayrl eseridir. Tm dnya iilerinin dayanmasna
temel yaratt. Onlara tm devletlerin snrlarn aan smrcler
ve ayrcalkllar dnyasnn dnda da bir rgtlenmenin ba
langcn verdi. Daha fazlasn da yapt, daha bugnden ge
lecekteki birliin rgtlenmesinin ilk tohumlarn tayor ve ayn
zamanda tm dnya proletaryasna kendi gcnn duygusunu
veriyor. Bunlar kukusuz genel ve toplumsal devrim davasna ya
plan hizmetlerin en bydr. Fakat o bu devrimin or
ganizasyonu ve evki iin yeterli bir kurulu deildir.
Enternasyonal 'in almalarna, kurulduu 1 864 ' ten beri
harhangi bir yerde etkin olarak karlm olan tm ciddi dev
rimciler, buna inanm olmalydlar. Enternasyonal devrimci r
gtlenmenin unsurlarn hazrlyor, fakat bunu yrtmyor.
Enternasyonal bu unsurlar, emek smrclerine, ka
pitalistlere, mlk sahiplerine ve endstriyel giriimcilere kar
tm lkelerin dayanma ile balanm iilerinin aleni ve legal
savamnn rgtlenmesiyle hazrlyor, fakat daha ileri git
miyor. Zaten yararl olan bu i dnda yapt tek ey ii kit216

lelei arasnda sosyalist dncelerin teorik propagandasdr, bu

da ayn ekilde ok yararl, kitle devriminin hazrlanmas iin ge
rekli bir itir, fakat kitlelerin devrimci rgtlenmesinden ok
uzaktr.
Tek kelimeyle Enternasyonal, ok byk rgtlenmeye son
derece uygun ve onun iin gerekli bir ortamdr, fakat o henz
bu rgtlenme deildir. Enternasyonal tm politik ve dinsel
inan aynlklann bir tarafa brakp, tm drst iileri, bir tek
koulla, iilerin emek smrc burjuva sermayesine kar sa
vamyla dayanmay tm sonularyla kabul etmeleri ko
uluyla, kucaklyor. Bu, iiler dnyasn ayrcalkllar dn
yasndan ayrmak iin yeterli olan, pozitif bir kouldur, fakat
birincisine devrimci bir yn vermeye yeterli deildir. Program
yle genitir ki, kralclar bile ona girebilirler. Ve programnn
bu genilii mutlaka gereklidir, byle Enternasyonal iilerin
yzbinlercesini kapsayabilir. Ve ancak bunlar da yelerine kat
tnda, o zaman gerek bir g olur. Eer Enternasyonal daha
ayrntl ve politik, dinsel ve toplumsal sorunlar asndan daha
belirli bir program ortaya koymu olsayd, eer balayc ve
deyim yerindeyse resmi bir doktrin kabul etmi olsayd, r
nein, Enternasyonal 'e giri iin dinde ateist ilkelerin ya da po
litikada komnalizmin[ * 1 kabuln zorunlu klsayd, yelerinin
says birka bine ulamazd ve tm konumlaryla ve i
gdleriyle devrimci ateist, sosyalist olan, fakat gerici d
ncenin kt alkanln henz yitirmemi olan milyonlarca
endstri ve tarm iisini dlam olurdu. Sonra ancak Av
rupa 'daki ye says birka bine ulaabilen olduka ortalama bir
parti kurabilirdi. Ve bu parti de kanlmaz olarak ok eitli
gruplara blnrd. nk resmi bir teori var olur olmaz e
itli ve zt teoriler eksik olmaz. B urjuva sosyalistleri, bar sos
yalistler, kooperatifiler, kurtulularn devletin reformunda ara
yan otoriter sosyalistler ve kurtuluu devletin ykmndan
bekleyen devrimci sosyalistler olurdu.
Birok dier nanslaryla birlikte tm bu teoriler En
ternasyonal 'de daha bugnden vardr. Fakat bunlardan hibiri
* Otonom ve frdere beldeler\, savunan ve Paris Konn' ndcn beri
byl:: tanmlanan izgi. (Netrlau)

-2 l 7

resmi teori olarak aklanmad srece retideki bu farkllklar

ve Enternasyonal 'in barnda bu farkllklardan kaynaklanan ba
rl kavgalar, bence, bir ktlk olmaktan ziyade, herkesin d
nne ve kendiliinden dnsel faaliyetine katkda bu
lunduklar srece ok iyidirler, tm ilkelerin iilerini
birletirmesi gereke'n dayanmay kramazlar, nk bu da
yanma teorik deil, tersine tamamen pratik tarzdadir. Yi
neliyorum ki, bu, emein sermayeye kar verdii ekonomik
mcadeleyle ve bunun tm sonularyla dayanmadr. rnein
her tr otoriter rgtlenmeden nefret eden ve devletin ortadan
kaldrlmasn program edinen ]ura Federasyonu ' nun [30) i
ileri , bu konuda grnd gibi b yk ounlukla Marx'n
otoriter teorilerini kabul etmi olan Almanya iilerinden derin
ayrla dmtr, -ve yine de, eer Almanya 'da bir grev pat
lad taktirde onu tm aralaryla ilk destekleyecek olanlar ]ura
iileri olacaktr. Emin deilim, fakat umarm ki Almanya i
ileri de aynsn yaparlard. Bu Enternasyonal 'in ortaya koy
duu gerek, biricik dayanmadr. Tamamen pratiktir ve varl
sryor, eitli ii gruplar arasnda meydana gelebilecek olan
tm teorik anlamazlklara karn gcn koruyor.
Fakat bu dayanma ancak tek bir koulla, hibir politik veya
sosyalist veya felsefi teorinin Enternasyonal ' in resmi, zorunlu
teorisi olmamas kouluyla kendini srdrebilir. ncelikle her
resmi teori bir zn1alktr. Kendini dayatacak cesarete ve ge
rekeye sahip olmak iin, kendisinin m utlakln ilan etmelidir.
Ve mutlakn zaman gemitir, en azndan devrim kampnda.
Mutlak olan ey zgrlk ve insanlk adamlar iin sama bir
eydir. Bundan baka, belirlenmi bir teori asla gerekten her
kesin bireysel dncesinin bir rn olmad ve olamayaca
iin, ayrntl ve tam olarak bitirilmi teoriler olduklar srece,
tm teoriler hep az sayda insan tarafndan ilenmi olduklar
iin szmona mutlak teori gerekte birka kiinin d
ncesnn herkesin dncesi
zerinde uygulad des
potizmden baka birey olamaz.- Pratikteki despotizme ve s
muruye dnmekten geri kalmayacak olan teorik bir

despotiz m .
B ugn Enternasyonal 'in barnda t a m da b u n u gryoruz.
Genel kurulda ok gl olan Marksist klik, bugne kadar ken-

218

disine mukavemet eden, fakat bugn ldrlp trpanland ,

snrd edilip srgne gnderildii veya susmaya zorland
iin sesini duyuramayan Fransz de.vrimci sosyalistlerinin ani
kntsnden faydalanarak bugn Marx 'n, ii snfnn byk,
merkezilemi bir devlet yoluyla kurtulmas eklindeki
retisini, gz gre gre Enternasyonal 'in resmi retisi olarak
dayatmak istiyor. Bu hedefe paralel ve onun zorunlu sonucu
olarak, bir baka hedefi, hep Marx 'n kiisel olarak ynettii
genel kuruh., Enternasyonal 'in hkmetine, resmi ynetimine,
diktatrlne dntrme hedefini de gdyor ve bu klik
bugn, Marx 'n retisinin ve elbette rtl diktatrlnn
Enternasyonal 'in tm seksiyonlar iin zorunlu karakterini ilan
edecek ve bu retiyi kabul etmek istemeyen, bu diktatrlk
nnde boyun emek istemeyen tm seksiyonlar kafir ilan ede
cek olan bir kongre hazrlamak iin olaanst bir ek.ilde a
lyor, avu dolusu iftiralar sayor ve dolaplar eviriyor.
Bu, resmi retilerin kanlmaz sonucudur.
Eer Enternasyonal, grevine ihanet etmek istemiyorsa
hibir resmi retiyi kabul edemez. Peki sonra ne olacak?
Mcadele ve zgr propaganda ile srekli aydnlanarak, e
itli dnceler kendi igdleri tarafndan ynlendirilerek ve
gitgide devrimci bilince ykseltilerek, bizzat pratik tarafndan
ve emein sermayeye kar savann evrensel dayanmasnn
kanlmaz sonular araclyla, geri yava yava; fakat ek
siksiz kendi dncelerini iler, teoriler, aadan yukarya
doru kendi yolunu aarlar ve artk yukardan aaya da
yatlmazlar.
Dedim ki bu i yava yava, kendiliinden meydana gelecek
ve meydana geliyor. Fakat sanld kadar yava deil. En
ternasyonal' in kendi deneyimiyle gelimesini yakndan bilenler,
ii bilincinin birka yl iinde, Enternasyonal ' de bugne kadar
varolan mutlak zgrlk propaganda ve rgtlenme zgrl
sayesinde, gsterdii olaanst ilerlemeyi biliyorlar.
Kanmc<l bu ilerlemeler sonsuz byklktedir. Ama kabul
ediyorum ki, kitlelerin basit gcne devrimci bir rgtlenme
kazandrmaya yetmez. Ve byle bir rgtlenme var olmadka
kitlel er, saylar ayrcalkllarnkinden ezici biimde fazla bile
olsa, bunbr tarafndan ezileceklerdir.
2 19

Sevinle goruyorum ki tm lkelerdeki ayrcalkl snflar

eski glerinden ok ey yitirdiler. Moral glerini mutlak yi
tirdiler, artk hakl olduklarna inanmyorlar, haksz ve nefrete
deer olduklarn biliyorlar, kendi kendilerinden nefret edi
yorlar. Bu fazla bireydir ve moral gleriyle birlikte gzle g
rlr ve kanlmaz biimde zihinsel glerini de yitiriyorlar.
Onlar proletaryadan daha aydndrlar, fakat bu onlarn gittike
daha aptallamalarn nlemiyor. Her tr entelektel ve moral
cesaretlerini yitiriyorlar. Artk ileriye bakmaya cesaret ede
miyorlar ve yalnz geriye bakyorlar. Tm bunlar amaz bir e
kilde onlar lme mahkum ediyor. Daha yaadklar zaman on
larn zihinsel ve moral glerini miras edinen proletarya, bugn
onlarn son politik ve ekonomik siperlerine hcuma ha
zrlanyor.
Tm bunlar dorudur; fakat bu konuda yanlsamaya d
lmemelidir Siperler henz ok gldr - adlar da unlardr:
Devlet, kilise, borsa, polis, ordu, sonra diplomasi denen byk
uluslararas ve aleni, legal, itiraf edilmi komplo.
Tm bunlar kurnazca organize edilmi ve bu organizasyon
araclyla glenmitir, ve bu korkun organizasyon karsnda
proletarya Entemasyonal ' de ve Enternasyonal -sayesinde bir
lemi, gruplam ve dayanm olarak bile rgtlenmemi du
rumda kalmaktadr. Onun kalabalklndan ne kar! Halk, bir
milyon, daha ok milyonlarla bile olsa masrafn ektii, kendi
emeiyle retilen burjuva parasyla baklan ve halka kar do
rultulan birka bin asker tarafndan Enternasyonal'in en ka
labalk, er. ilerlemi, en iyi organize edilmi seksiyonu sava
iin organize edildi mi? ok iyi biliyorsunuz ki, durum byle
deildir. Eer sava gn bin iiden yz ya da en fazla iki y
zn toparlayp getirebilseydiniz ok ey olurdu. nk bir
g rgtlemek iin karlarn, duygularn, dncelerin bir
lemesi yeonez, iradelerin, karakterlerin de birlemesi ge
reklidir. Dmanlarmz glerini para gc ve devletin oto
ritesiyle rgtlyorlar. Biz kendi glerimizi yalnz inan ve
tutkuyla rgtleyebiliriz.
Biz halktan, kitlelerden baka bir orduya sahip olamayz ve
isteyemeyiz. Ama bylelikle tm bu kitlenin hemen ayak
lanmas iin ve ancak bu koulla zafer kazanabilir ne ger220

eklemelidir? zellikle kitleler bylelikle elektriklenmi ayak

lanma havasna girmi olarak birbirleriyle elinesinler ve bir
birlerine kar ynelttikleri hareketlerle birbirlerini tet et
mesinler?
Tek bir are vardr, o da halkn tm liderlerinin birlikte a
lmasn salamak. Ben oklukla halkn iinden kacak, onunla
beraber yaayarak, zihinsel ve ahlaki stnlkleri sayesinde halk
zerinde etkin olan kiilere halk lideri diyorum. Bunlardan
ou bu etkiyi kiisel karlarnn hizmetinde, ktye kul
lanyor. Bunlar, veba gibi kanlmas ve yaplabildii zaman sa
valmas ve yok edilmesi gereken tehlikeli insanlardr. Kendi
karlarn herkesin karlarnda bulmak isteyen iyi liderler aramak
gerekiyor. Fakat bunlar nasl bulunur ve ayrt edilir ve kim,
nce onlarn seiminde yanlmamak ve sonra onlar ikna edip
rgtlemek iin yeterince zeki, ngrl ve gldr?
Bu besbelli ki tek bir kiinin becerecei i olamaz ve ancak
birok mttefik tarafndan giriilip iyi bir sonuca vardmlabilir.
Bunun iin nce kendi aralarnda anlamaldrlar ve ortak a
lmaya ellerini uzatmaldrlar. Fakat bu alma pratik devrimci
bir ama tad iin, onun zorunlu koulu olan karlkl an
lamay aleni olarak yapamaz. Aksi taktirde resmi ve yan resmi
dnyann kovuturmalar giriimcilerin stne ylr ve ortaya
bireyler karmadan evvel yok edilirler.
Bu anlama ve bu anlamann sonucu olan birleme gizli
meydana gelmelidir, yani bir yemin adamakll gizli bir dernek
kurulmaldr.
Bu Alliance 'n da dncesi ve amacdr. Enternasyonal 'e
devrimci bir rgtlenme salamak iin, onu ve onun dnda
bulunan tm ha.Ik kitleleini politik ruhban, burjuva kar dev
rimi yok etmek, devletin tm ekonomik, hukuksal, dinsel ve
politik kurulularn ykmak iin yeterli olarak rgtlenmi bir
g haline getirmek iin, ksacas Enternasyonal 'in barnda
olumu gizli bir dernektir.
Son Londra Konferans[ Enternasyonal 'de oluturulmak
1 87 1

Eyll; X

karar :

" Hkmetin karmas sonucu imdilik

I .A.A. ' nn dzenli rgtnn alamad lkelerde dernek ve

onun yerel gruplar eitli ilikiler aln nda kurulabilirler, fakat

221

:.<>'

istenen gizli dernee kar bir aforoz dile getirdi. Bu, aka
bize kar yaplm bir darbedir. Bugn genel komiteyi y
nettii gibi bu konferans da yneten Marxc kliklerin bu kon
feransn yelerinin ounluunu sylemekten saknd ve
ancak en yaknlarna ya da gvendikleine syledii ey, bize
kar bu yarglamay, yalnzca kendi komplolarna, Marx ve En
gds, lm bir kurt, tarafndan kurulan, 1 848 ' den beri Marx'n
ynetiminde varln srdren ve otoriter komnistlerin[ ;
nerdeyse tamamen germanik, dernei olan gizli dernee zemin
hazrlamak iin formle ettikleridir.
bir Enternasyonal seksiyonun gizli bir dernek biimindeki her
trl oluumu resmek yasaktr. " Karlatrnz. J. Guillaume, L'
Int., I I , s.207-8. (Nettiau)
Bakunin, Marx ' n onun hakknda olduu gibi, Marx'm yakn ili
kileri hakknda eksik bilgilendirilmitir. Yukarda verilen bilgi,
bizim bildiklerimize gre, resmi olarak doru olmayan bilgidir,
ancak subjektif olarak aklanr. Marx 1 848 yaznda ( Bakunin'in
kendi deyimine gre) Bakunin ' e Komnist Birlii' ni anlaontr ve
Bakunin'in Marx 'n yolda va da aleti sayd kimselerle yapt sis
temli, kinci savam onun srekli olarak Marx ' n gizli derneinin
ya da ona bal gruplarn bulunduunu kabul ettiini doruluyor.
Bu yzden Bakunin 'in uzun sre neden Enternasyonal ' den uzak
kald yukardaki deyiminden anlalyor, ik o Marx 'n et
raf nda Enternasyonal iinde toplanan etkili olduunu kabul ettii
otoiter gruba kar, 1 864'te kurulan gl anti otoriter grubu
karmak istiyordu.
1 830'dan sonraki yllarda Paris'teki Alman iilerin cum
huriyetilikten sosyalizr;1e ve komnizme getikleri, gizli dernekler
kurduklar, bunlarn yelerinin kimilerinin 1 839 'da Londra'ya s
radklar, Komnistler Birlii'ni kurduklar, buna Marx ve En
gels 'in ancak 1 847'dc katldklar, 1 848-49 ' da ona hak.im ol
duklar, kendilerini kk bir aznlk iinde bularak birliin
kalann hemen resmen kapattklar biliniyor. Marx-Engels'in mek
tuplamalar tm bu e\Tedekilerin sonradan ldklerini ya da ki
milerinin Marx'a katldn, kimileripin ayrldn gsteriyor. Son
radan len Wolff ve Engels'in dnda altm kiilik genel komitede
Marx ' a sk skya bal olarak Eccarius, Pfander, Lessner, Loch- ::<i'

222

Burada sylediim ey tahmin deil, tersine kimileri, Al

manya' da, eitli politik srelerde aikar olan, birok kimsenin
bildii bir gerektir. [ * ] Eer iin bizim kinci ve yon lnaz ra
kibimizin utan verici irkefe kadar gtrd kinci kiisel b
lm bir yana braklrsa, kabul etmek gerekir ki, bugi.in En
ternasyonal'in barnda kopmu olan i sava, ilkelerinde
olduu gibi rgtlenme sistemlerinde de birbirinin karsna di
kilen ve _oirisi, sylediim gibi 1 848 'den beri var olan otoriter
komnistler'in, dieri ortaya k 1864 tarihini tayan, fakat
Enternasyonal iinde 1 868 ' den beri var olan derimci sos
yalistler Alliance'inin[ * * ] iki gizli derneinin savandan baka
birey deildir.
Kartlarmzn hakettikleri noktada adalet gstererek ie
balayalm. Marx sradan insan deildir. stn bir zeka, zel
likle ekonomik sorunlarda ok bilgili bir adamdr. Ve buna ek
lemek gerekir ki, ona Paris' te ilk rasladm zamandan,
1 845 'ten[ * * * ] beri bildiim kadaryla hep iten ve tam ve bner, Paris'te Schily, Almanya'da Liebknecht geriy.: kald . Bunlar ve
New York' ta

F.E. Sorge, Marx'a hayran Alman Dr. K_ugelmann,

daha uzak duran Borckheim, J.Ph. Becker, sonra evlenmek su

retiyle marksizme giren Lafargue, Bakunin'in aklnda tuttuu ve
bunlara hatal olarak, Marx'a asla gerekten bal olmayan M.
Hess'i de ekledii kiiler evresidir. Onlar arasnda resmi bir ba
llk bulunduu hibir eyle ispatlanmam ya da yalmz grnr k
lnmamar. (Nettlau)
Ellilerin bandaki Kln'deki byk komnist davasndan beri,
benim bilgime gre, byle davalar meydana gelmemitir. Hemen
hemen yalnz Lassalle Dsseldorfta eski birlik yeleriyle ilikilerini
srdrm, arria onlarla ekimeye dmtr. Lassalle'in parlak
zamannda Rhein i Hareketi ' nin uyan srasnda ve o za
mandan beri orada burada eski birlik yeleri alyorlard; fukat
eski organizasyonla bir badan sz edilemiyordu. (Nettlau)
* * Alliance des socialirtes -revoltttionarres. (Nettlau)

1844 yaz sonundan itibaren, Engels'in Marx ' a

1 844 Eyll ' sonunda olmas gereken mektubu

* * * Daha kesin olarak

Barmen ' den
diyor ki:

11

Ewerbeck, Bakunin, Guerrier ve dierlerine selam) ar 11 ;

bir mektupta (Posta damgas:

223

Barmen, 20

Ocak

1845 ) :

cw

tnyle proletaryann kurtuluu davasna kendini adam bir

kimsedir, bu davaya tartlmaz hizmetler vermi, ona asla bi
lerek ihanet etmemitir, fakat bugn onu korkun kendini be
enmilii, sosyal devrimci parti barnda bile diktatrl e olan
eilimi, kinci, kt karakteri araclyla tehlikeye sokuyor. Ken
dini beenmilii, gerekten snr tanmyor, tam bir Yahudi
kendini beenmilii ok yazk. O gereksiz bir lkstr, zira
kendini beenmilik, hibirey olmad iin h erey grnmek
isteyen deersiz bir varlkta anlalabilirdi. Marx ok olumlu,
ok byk niteliklere ve ruh ve eylem - enerjisine sahiptir, ka
nmca bunlar ona kendini beenmiliin zavall arelerine s
nmamak iin gerekli gc salayabilirler. Doasnda ok
byk olan bu kendini beenmilik, arkadalarnn ve
rencilerinin dalkavukluklar sayesinde iyice kabard . Halknn
tanrs Yehova gibi ok kiisel, kskan, d uyarl ve kinci Marx
kendi yannda bir baka tanrnn benimsenmesine, yani yalnzca
dier bir sosyalist yazara ya da hareket iindeki etkin birisine
kendisi varken adalet gsterilmesine, asla katlanamaz. Asla bir
tanr olmayan, fakat kukusuz byk bir devrimci dnr
olan, sosyalist dncelerin gelimesine byk hizmetler vermi
olan Proudhon, tam da bu nedenle Marx ' n nefretine hedef ol
mutur. Onun nnde Proudhon ' u vmek, dmanlnn tm
doal sonularn hakedcn ld resiye bir hakaret anlamna
gelir,
ve bu sonular, nce kin, sonra en irkef iftiralardr.
Marx, fkesini ekmi olmak ansszlna sahip olan birisine
kar, kendisine byk tehlike gelmeden yalan kullanabileceine
inand taktirde, byle dmanlk belirten alaka bir yal<'l;ndan
asla kanm az . - Marx 'n air kiisel olduunu sylemitim . ite
bunun iin bir delil: Dncelerde zel mlkiyete inanyor.
B yk bir ynyle Marx ' n rencisi olan; onun gibi ii s
nfinn devlet araclyla kurtuluunun ha\'arisi ve otoriter ko
mnist, Almanya ' da sosyalist demokrasinin kurucusu ve nl
ajitatr Lassal k ' nin lm nden sonra- i'vlarx ' K.apital ' hak" Guerrier ine orda m, Ilakui Franszca m yazyor? " Egds,
1 844 Austos ' unda Paris'te geirdii on gn iinde, ancak Te m
m u z ' u n sonundan beri P,ris'te olan Ilaku n i n ' l e tanmt, Marx
ise P,ri s ' ten 1 845 ' i n ilk avlarnda ayr l mt. (Nettlau)

224

kndaki
iyk _yaptnn ilk ve imdive dein tek cildini ya
ymlad. Onsznde Lassalle 'i dncel.erini ve hatta dnce
biimlerini "alm olmakla acmaszca sulad . [ * ] Bu sulama,

Lassalle, Schultze-Delizsch 'e kar bir yazsnda beili d

nceleri gelitirdikten sonra: " Bu dnceler ve kullandm

ifadeler benim zgn bulularm deildir, onlar Marx'n henz

yaynlanmam, muhteem eserinden dn aldm " , diye ek
ledii iin son derece hakszdr. Bu aklama Marx ' a yetmedi.
Burada Marx ' mlkiyet dknlnde ve stelik kiisel sa
hiplenme iin kukusuz en uygunsuz olan, dnceler or

tamnda yakalyoruz. [ * ] Arkadalar statlarnn bu n'.anisini

yle iyi biliyorlar ki, rnein Engels yine ok akil bir adam,
onun en yakn ve en eski arkada, onaltnc yzyldaki Alman
kyllerinin isyan hak.knda[ * * * ] olduka nemli bir almasn
yaymlarken, giri yazsnda o yapta temel oluturan ana d
ncelerin kendisine deil, zellikle Marx 'a ait olduunu sy
leme endiesini duydu.
imdi biliyoruz ki Marx ok ciddi, ok derin ve ekonomik
dnrd. Proudhon ' a kar bir gereki, bir maddeci olarak
byk avantaja, sahiptir. Proudhon, klasik bireyselliin ge
leneklerini sarsmak iin gsterdii tm abalara karn, yasam
boyunca en az o kadar dzelmez bir idealist olarak kald. l-

acctse, el yazsnda yoktur. (Nettlau)

* * Marx'in Lassalle'ye kar bu tavn, Engels 'le mekruplamalanndaki sa
u szck, aa yukar

ysz sivri yerlerle bu mektuplarn 1 9 1 3 'ten beri ortada duran ta

mamlanmam haliyle, son harfine dein kantlanmnr; Lassall e 'in
Marx'a olan tavrn halen yaynlanm olan mektuplan gsteriyor,
Lassalle'in imdi ele geen katlar arasnda bulunan Marx 'n ona
yazd mektuplar henz yaynlanmam da olsa, - Engels tarafndan
aka ykseltilen Marx 'n eitli dncelere ilikin telif hakk rek
lamasyonu biliniyor, bu da bu reklamasyomn ok snanmasyla, bu
dncelerin byle eski sosyalizm, nceki ekonomistler ve tarihiler
v.b. ile ilikisi meydana kyor. Marx 'n, sisteminin ve taktiinin sos

yal olmayan karakteri tm ifadelerinde kendini gsteriyor, burada da

dnce mlkiyeti eiliminde. (Nettlau)
* * * F. Engels,

Alman Kylii Sava. ( Nettlau)

225

mnden iki ay nce kendisine sylediim gibi ( * ] ka h lncil 'den,

kah Ro ma hukukundan esinlenerek trnana kadar metafiziki

kalmt . Onun byk ansszl hi doa bilimleri okumam

ve onlann yntemini benimsememi olmasdr. - Baz kez ona
doru yolu gsteren dahice igdleri vardr, fakat zihninin
kt ya da idealiste alkanlklarnca ekilip alnarak hep eski
yanlglarna yeniden dyordu, bylelikle de srekli bir eliki
oluyordu,- atlgan bir deha, hep idealizmin hayaletleriyle ar
pan ve .onlar yenmeyi asla baaramayan devrimi bir dnr.
Marx dnr olarak doru yoldadr. Tarihteki tm dinsel,
politik ve hukuksal gelimelerin ekonomik gelimelerin nedeni
deil, tersine sonucu olduklar ilkesini ortaya koydu. Bu onun
tam olarak yalnz bana bulmad byk ve verimli bir d
ncedir; o ilke dier biroklar tarafndan sezinlenmi ve ks
m en dile geti ril mitir, fakat sonunda onu salamlkla kurmak ve
tm ekonomik sisteminin temeline yerletirmek erefi ona ait
tir. Dier yandan Proudhon, zgrl ondar.. daha iyi kav
ram ve hissetmitir. Eer Proudhon doktrin ve metafizikle u
ramasayd devrimciliin gerek i gdsne sahip olurdu. O
eytana tapt ve anariyi ilan. etti Mar:c'r te_orik olarak, Pro
udhon:' dan daha rasyonel bir zgrlk sistemi kurabilmesi ok
muhtemeldir. Fakat Proudhon'un igdsii onda yoktur.
Alman ve Yahudi olarak tepeden trnaa bir otoriterdir.
Bu yzden atan iki sstem vardr: Bizim geniletip ge
litirdiimiz ve ak ve net bir ekilde maddeyi bilimde, top
lumsal ekonomiyi tarihte tm teki gelimelerin temeli olarak
kabul etmekle, tm metafi zik, idealist, doktriner syleminden
kurtardmz, Proudhon' urt anarist sistemi ve Marx'n Alman
otoriter komnistleri oktilurun efinin sistemi.
Aadakiler bu sistemin tenelleridir. B i zim . gibi otoriter
komnistler de zel m lkiyetn kaldrln,ari istiyorlar. Onlar
bizden esas olarak kamulatrmanm devlet eliyle yrtlmesini
istemekle ayrlyorlar. Buria karlk biz ayn eyi devletin ve el
bette devlet tarafindar garanti edilen, .;d11 hukukun kal
dr.linas };oluyla istiyoruz; BU yzden biz BaselJ (ongresi ' nde

1 864 K-sm'nda Paris 'te, Londra'dan Florasa'ya olan gezide.

226

( 1869) miras hukukunun kaldrlmasn beyan ettik, halbuki

onlar buna kar ktlar ve devlet biricik malik olduu srece
bu kaldrma gereksizdir dediler. - Diyorlar ki devlet biricik ta
nmaz mal sahibi ve biricik bankac olmak zorundadr. Yalnz
bugn var olan zel bankalarn[ * ] yerine geecek olan devlet
bankas, ulusal emei parayla karlayabilir. yle ki gerekten
tm iiler, tarm ve sanayi iileri devletin. cretli iileri
olsun, ayn okulun lngiliz komnistleri Basel Kongresi ' nde
topran devlet mhendislerinin ynetimi altnda ilenmesi
gerektiini akladilar.
Biz bu sistemi iki nedenden dolay reddettik: Birincisi, dev
let gcn azaltaca yerde, onu tm gc devlet elinde yo
unlatrarak oaltyor. Geri devletlerinin halk devleti ola
can, dorudan halk tarafndan seilen ve halk kontrolne
sokulacak olar memurlar ve meclis tarafndan ynetileceini
sylyorlar. Bu, parlamenter, temsili sistemin, genel seim hak
krtn, referardum ve tm yasalarda halk oylamasyla dzeltilmi
halidir. Fakat biz bu temilin jtenliiniq ne kadar olduunu bi
liyoruz. Marx sisteminin Mazzini'ninki gibi szmona halk
gc denen ok gl bir kurulua yani bir merkezileme s
rasnda kanlmaz olarak meydana gelen aprak sorunlar kav
ramaya tek bana yetenekli olan, akll bir aznln iktidarna ve
sonucunda kitlelerin bu aznlk yoluyla klelitirilme5ine ve s
mrlmesine yol at aktr. Bu devrimci otoritelerin zorla
dayatlan ve -yukardan yrtlen zgrlk sistemidir, yani kuy
ruk! u bir yalandr,
Bu sistemi yadsmaktaki ikinci nedenimiz, dorudan do
ruya, birbirlerinden ayn, zorunlu olarak rekabet eden, bir
birlerine dman olan yeni byk ulusal devletlerin ku
rulmasna, enternasyonalliin ve insanln yadsnmasna yol
amasdr. nk bir tek evrensel devlet kurma iddiasnda bu
lunmad.klan taktirde - sama ve tarihin yarglad bir giriim zor.nlu olarak ulus'al devletler ya da, u daha yakn geliyor,
iinde en gl ve en akll rkn dier rklar kleletirecek,
bask altnda tutacak ve smrecek olduu byk deyletler kur-

* El yazmasnda

banqesfeodale:

yanl yazm nu?

227

(Nettlau)

maldrlar, bylelikle Marx'yanlar, ikrar etmeden, kanlmaz

olarak pangermanizme varacak. [ * ]
. . . * * gerekten bir din, insanlk dinidir.
Ite Alliance'n dncesi, hedefi, anayasas budur. O ln
ceye dek dayanmac olan ve devrimimizin zaferinden baka bir
hedef tanmayan kardelerin derpeidir. Birbirimize kar ba
layc, ayn 4amanda ok iten ve hep doru olmak zo
rundayz. iimizden mkemmel olmak gibi komik bir iddiada
bulunanlar kabilir. Biz yanfgyla, zayflkla, maalesef ok, pek
ok ahmaklkla doluyuz. Eer biz birbirimize, prgrammza
sadk kalrsak ve ortak dnce ve eylem srasnda birbirimizi ta
mamlarsak bunlar bir hitir.
Sizin rgtlenmeniz byle mi? Sizler iin zlmek ve ay
rlmak olanakl olduu iin yle grnmyor. Gerek Alliance
zlemezdir, kardeler, ayrlmak iin hangi an setiniz? Tm
Avrupa proletaryas iin yaam ve lm sorusunun ortaya atl
d an. - Bu devrime ihanet deil midir?
Ispanya 'da devrim grlemeleri iitilyor ve byk savan are
fesinde birbirinizden ayrldnz m? Ve hangi nedenlerle? Ilkesel
nedenlerden deil, tersine kiisel gururun ve kiisel hrsn do
yurulmas iin!
Saynz ne denli kk olursa olsun, birleirseniz gl olur
sunuz, sadece kendiniz iin deil, tersine devrimin zaferi iin
ayrldnzda, irade ve kuvvet yoksunu bir enkaz gibi olaylarn
yedeinde kalacaksnz.- lyi dnn, bireysel zaferin zaman
geti, amz byk halk topluluklarnn adr, bunlar hereyi
beraberlerinde alp gtrecekler ve tm bireysellikleri sanldklar
gibi ya da gerekte ne kadar gl olsalar da boacaklardr.
Tm kardelerimiz adna, toplumsal devrim adna, dinimiz,
tutkumuz adna, sizin adnza1 erefiniz, vicdannz, greviniz
adna, iinizden kendisine ve dierleri e kar karde olarak AlSon kelimeler ( Buras sayfa sonundaki bu parayla bizim iin bi
tiyor). Bakuni n ' i n bilinen eilimiyle, enine boyuna Alman dman
olan Marx ' a pangermanist demesiyle anlam kazanyorlar. 'Marx 'la
kiisel ilikiler' de rnein unlar yer alyor: " Mazzini iliklerine dek
talyan h ayran ve Marx iliklerine dein pangermanisttir. " Maz
zini ' nin nl ar vatanseverliiyle ayn biin de Marx'n bir ""'

228

liance 'a girmeyi isterken yalan sylemeyenlere, tm yaknmalar

ve gemi hatalar unutarak, birbirinizi karlkl balayarak,
kk kiisel tutkular byk devrim tutkusu iinde ortak d
ncemizde ve eylemimizde unutulmaya brakarak aranzdaki
gerek Alliance 'i yeniden kurmaya davet ediyorum.

Michael Bakunin
Alliance'in kurucu yesi

o kadar nl son derece vatansevmezliini zdeletirmek Ba

kunin 'in zgnlklerinden biridir. Dier yandan bu konum, devlet
sosyalizmi ve enternasyonalizmin hep ayn durduklarnn ve yalnz
anari ile enternasyonalizmin bir araya gelebilir ve gerekten ay
rlmaz olduunun parlak bir delilidir. (Nettlau)
Bu ( * * ) ile gsterilen yaprak y:kardaki mektubun abuk yazlm
birinci taslann sonu gibi grnyor; konu ayndr - spanya' daki
Allianza 'nn ksmi zlmesinin durdurulmas iin bir aba.
(Nettlau)

229

Ogaryov'al31l

2 Kasm 1 872, Locarno

E ski dost!

Hi duyulmam ey de gerekleti. Cumhuriyet, talihsiz

Netschajev'i iade etti. En zcs ise u durumdur ki, ku
ku:;uz hkmet Netschajev davasn yeniden ele alacak ve yeni
kurbanlar harcanacak. Dier yandan iimden bir ses diyor ki,
kurtarlamazcasna yenilen olan ve kukusuz bunu bilen Nets
chajew, darmadan olmu ve batm ama asla sersemlememi
olan i dnyasnn derinliklerinden tm eski enerjisini ve sert
liini yeniden uyandracaktr. Kahraman olarak baup gidecek ve
bu kez hi kimseye ve hibireye ihanet etmeyecek. Bu benim
kanmdr ve yaknda hakl olup olmadm greceiz. Senin bu
konuda ne dndn bilmiyorum, onun hakknda ok z
lyorum. Hi kimse bana onun kadar ve bilerek ktlk yap
mamar, ama yine de onun iin Jzlyorum. Az grlen ener
ji sahibi bir adamd ve biz onu tandmz srada onun iinde
sevginin aydnlk alevi, bizim terkedilmi zavall halkmz iin
yanyordu. Halkmzn tarihsel sefaleti ona gerek aclar ek
tirdi. O zamanlar henz dtan kirliydi, fakat iinden ter
temizdi. Ondaki hkmetme dknl, kibirli inat, cahillii
en talihsiz bir ekilde Makyavelizm denilen eyin yntemi ve
cizvitlikle birleerek sonunda onu iyice batakla yuvarlad. So
nunda iyice delirdi. Haurla; tutuklanmasndan yaklak iki ya da
hafta nce tandklarmz araclyla onu uyarmuk ne ben
ve ne de arkadalarmdan birisi onunla karlamak istemiyordu
arand iin Zrich 'ten acele svr,na-lyd. nanmak isteme
miti ve demiti ki: " Beni Zrich 'ten srenler Bakuninistler230

dir " , ve unlar eklemiti : "Arnk 1 870 ylnda deiliz, imdi

Bern federal meclisinde bana sadk kiiler, arkadalarm var.
ve
Beni byle bir tehlike tehdit etseydi beni uyarrlard " ,
imdi o kayboldu.
imdi, eski dost, ite senden bir rica. Biliyorsun ki Marx,
Utin ve onun tm Alman-Yahudi kumpanyas bana kar kirli if
tirac bir dava balattlar. Hrsz olmadm hakknda delillere
gereksinimim var. Bunun iin sana imzalaman rica ettiim bir
aklama tasla gnderiyorum. Sen bir klasik, bir sltlpu ol
duun iin belki benim slubum senin houna gitmeyecektir.
sl'.ip stnde durmuyorum, onu istediin kadar deitir ve
kendi salam zevkine gre davran. Fakat istiyorum ki sz
konusu aklama iinde bireyler deitirmek isteyeceine ya da
gereksiz sayacana inanmyorum, nk bunun ierii bizzat
senin de bildiin gibi tamamen en an geree uygundur. Ger
eklik ise deitirilemez.
Senin byle bir aklamay kaleme alman ve imzalaman iin
eski arkadalmza arm yapmay gerekli grmyorum.
Buna senin adalet duygun da yetecektir, arkadal yine de
daha ho eyler iin saklayalm.

Senin M. Bakunin
Adresim hep ayndr: Tessin Kantonu, Locarno, Bay M . Ba
kunin.

A:klama rnei
B urada ahadet ediyorum ki Bachmetjew Fonu'nu[32] ken
dim ahsen ve dorudan doruya Netschajew'e verdim ki,
bunun, Netschajew'in Rusya'da var olduuna gvence verdii
ve yurtdndaki en sadk adamnn Netschajew olduunu iddia
ettii gibi, bana yazl belgeler de sunduu, Rus komitesinin
eline gemesini salasn.
Bakunin Bachmetjev Fonu 'nu kullanmak iin en kk bir
hakka sahip deildi. Bu hak yalnz Herzen 'le bana, onun l
mnden sonra da yalnz bana aittir. Bu yzden Bakunin, Na
talya Alexandrovna Herzen 'in mevcudiyetinde gerekleen
231

fonun Netschayew'e teslimi srasnda yoktu. Bu arada ben aa

daki hatalar iledim: Netschajew'in devrimci samimiyetine
hemen hemen koulsuz olarak inandm iin, onun bana bir
makbuz vermesini salamadm. Fakat sonralar, bana ulaan
olaylar dolaysyla Netschajew hakkndaki iyi niyetim sarslnca
ve
Bakunin 'in,
0-ow'un,
Rossi 'nin ve
Ssemjon
Sse
rebrennikow' un nnde Netschajew'den bir makbuz isteyince
o da benden Bachmetjev Fonu'nu aldn tamamen itiraf etti.
Ama bana bir makbuz vermekten kand, u bahaneyle ki, Rus
komitesinin makbuz dzenleme alkanl yoktu. Bu Nets
chajew'in b yk vicdanszlyd ve kesin olarak beni onun
ahlaki dklne inandrmn .
Bu konuda Bakunin'in pana den aadadr: Herzen ' in
lmnden sonra beni Rus komitesinin gvenilir kiisi, Rus
devrimi dava;nn biricik temsilcisi, Nei:schajew'e, tm Bach
metjew Fonu 'nu teslim etmeye ikna etti. Aynca Bakunin gibi
ben de bu komitenin varlna ve ciddl karakterine inandm
iin ve ikimiz de Netschajew'i ayn komitenin dardaki ba
temsilcisi olarak grdmz iin, beni buna raz etmek hi de
zor deildi.
Bu geree sadk beyanm imzamla onaylyorum.

Nikolai Ogarjow

232

R'ye(33J

2 1 Ekim 1 8 74, Lugano

eknbun aldm. Arkadalktan sz etmek neden, R.? Senin

bana davranndan sonra - imdi hereyi, hatta en kk aynnny
bile biliyorum
birbirimizi arkada saymak, isyan ettirici, yalan
dolu olurdu. Beni mahvetmek iin fiziksel, moral ye toplumsal
hereyi yapnn ve sonuna dek benim arkadamm gibi davrandn
ve eer baarszla uradnsa bu senin kabahatin deildir.
Uzak grl ve akll Caf.[34] Yalnzca senin aletindi, sen onu
doldurdun. Byk ve sabrsz ve bencilliin telkinlerini dava iin
aba saymak suretiyle kendi kendini aldatnna inanmak is
tiyorum. Hi olmazsa kendi kendine itiraf et, bana kar en kt
bir dman gibi davrandn. Ve yine de senin hep Rus davasna
ballna ve ona hizmet etmekteki yeteneine hfila inanyorum
ve bu yzden bu alanda sana el uzatmaya her zaman hazrm.
imdi sen dorultusu ve k noktas senin yaamnn, fakat
esas olarak devrimci faaliyetinin tm geleceini balayacak olan
belirleyici bir adm atmak iin hazrlanyorsun. Bana, bir ih
tiyara birka doru ve herhalde son sz syleme izni ver:
Kendileriyle yakn ilikiye girmeyi olanakl ve yararl sayacan
yeni kiilere kar olan ntumunda iine kapank doann izin ver
diince ok gereklik, itenlik, samimiyet katmaya aba harca.
Sonunda anla ki cizvit dolandrcl zerine canl ve salam hi
birey kurulamaz. Devrimci faaliyet, davadan sonu olmak iin
alak ve adi tutkuda dayanak arayamaz, ve en yksek, elbette
insani ideal olmadan hibir devrim zafere ulaamaz. Bu do
rultuda ve bu anlamda sana iten baarlar dilerim.

M. Bakunin.

233

METN HAKKINDA
YAYIMCININ NOTLARI

ALMAN

Bu rica yazsn Bakunin dokuz yllk bireysel hapisten sonra ar. I I .

Alexandr'a yazd. O yaz Petersburg arivlerinde yata v e ancak po
litik iktidarn Boleviklerce ele geirilmesinden sonra bulundu. Al
manya 'da ilk olarak ( Kurt Kersten tarafindan): Michael Bakunin'in
Peter-Paulus Kalesi 'nden ar I . Nikola'ya tiraflar adl kitapta ya
ynland. Berlin 1 926. Buradaki metin, bu muhtemelen imdiye
dek tek olan bu Almanca yaymdan alnmtr.
2. Bakunin'in 1 8 5 l 'de Peter-Paulus Kalesi 'nde hapsi srasnda ar I.
Nikola' nn istei zerine kaleme ald bir alma sz konusudur.
(Bak: 8 Aralk 1 860'da Irkutsk' tan Alexander Herzen ' e mektup)
Almancada ilk olarak Kurt Kersten tarafndan) : "Michael Ba
kunin ' in Peter-Paulus kalesinden ar I. Nikola'ya ltirafla n' Berlin
1 926'da yaynland.
3. Alexander Herzen 'e mektup: Michael Bakunin 'in Alexander Her
zen ve Ogarjov'la sosyal-politik mektuplamas 'ndan alnmtr.
Giri ve aklama Prof. Michail Dragomanov'undur. Rusadan
Prof. Dr. B. Minzes tarafindan evrilmitir. Stuttgart 1 895..
4. ' an' (kolokol) Alexander Herzen ve Ogarjov'un 1 857- 1 867'de
Londra' da ve sonra Cenevre 'de yaymladk.lan ve Rusya'daki ay
dnlar arasnda ok tutulmu ve yaylm olan dergi.
5. Sipahi (Spahi ) Trk ordusunda Fransz svarisi. Sonralan Kuzey Af
rika yerlilerinden oluturulan bir Fransz Svari Birlii 'nin yesi.
6. Alexander Herzen 'e mektup, Michael Bakunin' in sosyal-politik
mektuplamalarndan alnmtr. (Karlatr. aklama 3 )
7. 'Bizim Rus Sorunlarmz ' , Alexander Herzen 'in makalesine yant:
'Dzen hkm sryor' (Glocke. Nr. 233) A. Sserno
Ssolowjewitsch . eviren L. Borkheim, Leipzig 1 87 1 .
8. Nik. Plat. Ogarjov'a mektup (Rus mlteci ve yazan), alnd yer:
Michael Bakunin 'in sosyal-politik mektuplamalar.
9. Heinrich ve Tus Ogarjov'un ocuklanydlar.
10. Alexander Herzen ' e mektup, alnd yer: Michail Bakunin 'in sos
yal-politik mektuplamalar .
1 1 . Alexander Herzen, 'Mlteci Almanlar' makalesinde, Bakunin 'i
Rus casusu olarak gsteren iftirann yaratcsnn Marx olduunu
1.

234

bildiriyor. Bu makale miras yaptlar kolleksiyonunda bulunuyor,

(Euvres Posthumes d 'Alexandre Herzen) , Sbornik posmertnych
Statii A.I. Herzena, yaynlayan: N. P. Ogarjow \'e A.A. Herzen,
Cenevre 1 870 (Rusa).
12. Burada.bildirilen bror o zaman yayynlanmamt. " Profession
de foi d 'un democrate socialiste russe " adl byk yapon birinci
cildini oluturacakn ve Paris'teki " Le Revei l " gazetesi iin ha
zrlanmtr. lk yaymlan: Euvres, 1 9 1 1 .
13. Bu alma 1 869 Temmuz/Austos'unda Cene,Te'de " Egalite" der
gisinde ,.ko.-(1868/69 ylnn anarist dergisi) Almanca ilk olarak Mic
hael Bak-unin'in Toplu Eserleri'nde, Cilt II, Bedin 1923'te yaymland.
e\irisiri Max Nettlau yapt. Elimizdeki metin bu ciltten alnd.
14. Bu alma 1871 'den bir paradr. Elisee Reclus ve Carlo Cafiero
metni ilk olarak 1 882 ' de Cenevrc ' de yaymladlar ve ona "Tanr ve
Devlet" adn verdiler. Alman dilindeki ilk yaym 1 884'te
A.B.D 'de Philadelphia'da kt. Max Nettlau esas el yazlarn e
virdi ve ilk olarak 1 919 'da Almanya 'da yaymlad: .\1ichael Ba
kunin, Tanr ve Devlet, Leipzig 1 91 9 .
1 5 . Aadaki sayfalarda yinelenerek sz edilerek Appendix (ek) bu
rada yaymlanmad. Bak: Michael Bakunin, Toplu Eserler, Cilt I.:
Tanr hayaleti zerine felsefi dnceler, gerek dnya hakknda ve
insanlar hakknda. eviren Erwin Rohlfs.
1 6. Mumyalanm, ikiyzl. Cenevre ve Lozan'daki bir Protestan ta
rikatin alayl ad.
17. Burada orijinal el yazmasnn sayfas eksiktir. ( Bak. Euvres III.
s.90. J. GuiJJaume'n l .notu) Bu eksiklii Elisee Reclus kendi sz
leriyle tamamlad. Nettlau bu sayfann e\irisini yapmad. Erwin
Rholfs onu: " Bakunin'in Toplu Yaptlar, Cilt I. 'de evirdi. Sayfa
1 27, " Bilim . . . . . " den 129.uncu sayfdaki "yaplacaknr a " bdar.
Ben bu sayfa.lan Nettlau evirisine ekliyorum.
18. Rholfs'un evirisi burada bitiyor.
19. Fransz sng tfei.
20. Reclus'un 1 882 'de yaymlad metin burada bitiyor. Bunu " Ek
lektik Felsefe " nin on uzun paragrafi:laki ok ayrntl zeti, Ba
kunin'in ok az notuyla takip ediyor. Victor Cousine 'i ayrntl ola
rak alntlyor ve uzun bir not ekliyor. Bu not burada basld.
Alnd yer: Michael Bakunin, Toplu Eserler, C.I. Berlin 1 92 l ,
sayfa 1 72 - 1 99, eviren Envin Rohlts.

235

21. Bakunin burada gelime aamasndan sz ediyor. Bu not ta

mamlanmadan bittii iin yalnz ikisini inceliyor.
22. 1 87 1 'de yazlm. Elyazmas. llk Almanca yaynlan Michael Ba
kunin, Toplu Yaptlar, C.I., 192 1 Bedin, basan ve yaynlayan:
Erwin Rohlfs.
23. Sosyal Demokrat i Partisi Organ. Leipzig 1 8 70-76.
24. " Neue Rheinische Zeitung " , kastediliyor. 1 .6 . 1 848 1 9 . 5 . 1 849
arasnda Kln'de yaynland. Yaymcs Kari Marx.
25. Slavlara an, Kthen 1 848.
26. Michael Bakuin: Toplu Yaptlar, C.I II . eviren ve yaynlayan:
Max Nettlau, Bedin 1 924.
27. Michael Bakunin: Toplu Yaptlar, C.Il. eviren ve yaynlayan:
Max Nettlau, Bedin 1 923.
28. Pari Komn, 1 8 . 3 . - 28. 5 . 1 871 aras.
29. s(J;1nya' daki Allianza yesi kardelere mektup. 18 sayfalk el
yazmas. 1 8 72 'de yazlm. Alnd yer: Michael Bakunin, Yaptlar
C. III. eviren ve yaynlayan Max Nettlau, Bedin 1 924.
30. svire Jura'snda, iyi rgtlenmi seksiyon. daha 1 86 5 ' te En
ternasyonal 'in Genel Kurulu'yla balant kurdu. Ba giriimcileri
Bakunin 'in yannda radikal tp Dr. Coullerys ve anarist James Gu
illaume.
3 1 . Alnd yer: Michael Bakunin, Sosyal-politik mektuplamalar.
32. Burada muhtemelen Bachmetjev'in O garjov ve Herzen' e miras b
rakt 25000 Frank szkonusu ediliyor.
33. R. Bilinmeyen bir Rus mltecisi. Mektubun alnd yer: Michael
Bakunin'in Sosyal-Politik mektuplamalar.
34. Carla Cafiero.

236

BYOGRAFK BLGLER
[Max Nettlau 'nm 'Bizim Bakunin ' (Bertin 1926)
adl kitabndaki veriler kullanlmtr.]

1814:

Premukhino/Twer'de dodu. 1 1 kardein iinde en

yk erkek ocuktu. Liberal eilimli babas n etkisi
ile, eitimde diru bask grmedi.
1 928: Petersburg ' da topu okulundan mezun oldu. 1 8 35 'de
hizmetini tamamlad .
1835-40: Felsefeyle ilgilenmeye balad -Fichte, Hegel, Stan
kevi, Belinski- hedefi felsefe profesr olmakt. Mos
kova ve Petersburg' da bulundu.
1840: Berlin' e yolculuk etti. Berlin niversitesi ' nde felsefe
(Hegel) okudu. !Ierlemeci filozoflara burada yneldi .
Feuerbach ' a hayran kald .
1842: Dresden'de bulundu. Arnold Ruge ile dostluk kurdu.
1843: Herwegh ve Weitling ile svire 'ye gitti.
1 844: Pan s ' e gitti ve Marx ve Proudhon 'la tant . " Rusya 'ya
geri dn " emrine uymad.
1845: Rusya' da gyabnda mrboyu srgne mahkum edil
di ve mal varlna el konuldu. Rus ynetimini ilk
defa alenen protesto etti.
1847: Polonyallar' a hitaben yapt kkrtc konuma,
Fransa ' dan snrd edilmesiyle sonuland . Brksel ' e
gitti ve orada ok sayda Polonyal ve Rus mlteci ile
tant .
1848: ubat Devrimi iin Pais'e geri dnd . Birka ay
sonra, oradaki Polonyallar ortamnda almak iin
Breslav' a gitti . Mays/Haziran 'da Prag' dayd . Slav
Kongresi 'nde konuma yapt . Prag ' tan Breslav 'a, ora
dan da Berlin ' e dnd. Sonbaharda Prusya' dan s
nrd edildi. Kthen/Anhalt'a snd. Bohemya'da
olacak bir devrimin hazrlklarna giriti.

2 37

1849: Dresden'de Mays Devrimi'ne etkin bir ekilde kaold,

bunun sonucunda Chemnitz'de tutukland. Dres

den ' de ve Knigstein Kalesi ' nde hapis yatt. Sonunda
lme mahkum edildi ve Avusturya'ya gnderildi.
1850: Prag ve Olmtz ' de hapis yatt. Yargland ve lme
mahkum edildi. Buna ramen Rusya 'ya gnderildi.
1851: Petersburg'taki Peter-Paul Kalesi'nde hcre hapsinde
yatn. Daha sonra da Schlsselberg Kalesi 'ne hapsedil
di . 1 85 7 ' de Bat Sibirya 'ya srgn edildi.
1858: Tomsk'ta, Antonia Kviatkovska ile evlendi.
1861: Japonya zerinden Kuzey Amerika'ya ka"n. Aralk
aynda Londra' ya vard. Herzen ve Ogarjow'la bir
likte aln. Polonya ayaklanmasn hazrlayc alma
lar yapt.
1864: Floransa. 11 Enternasyonel Kardelik" in balangc.
Sonbaharda Marx'la Londra' da, Proudhon 'la Paris 'te
son defa karlat.
1865: Floransa ile Napoli 'ye gitti. " Enternasyonal Kar
delik 11 i yayd.
1867: Isvire'ye yerleti. Cenevre Bar Kongresi 'ne katld.
Bern'e, Bar ve zgrlk Ligas'nn Merkez Ko
mitesi'ne gitti.
1 868: Cenevre Enternasyonali'nin (I. Enternasyonal) mer
kez seksiyonuna girdi. Bem'de Bar ve zgrlk Li
gas' nn Kongresi yapld. Liga 'dn ayrld. Ak ve
gizli 'Alliance'n kuruluu. Cenevre Enternasyonali 'n
de, Alliance seksiyonunda ve Jura blgesinde a
lmalar yapt.
1869: Eyll'de Entemasyonal'in Basel Kongresi'ne katld.
Neayev'le sk bir ibirliine giriti. Rus sorunlar iin
defalarca Cenevre'ye gitti.
1 870: Devrimci amalarla Lion ve Marsilya' ya yolculuk etti.
Mailand ve Floransa 'ya kk yolculuklar yapt.
1871: Paris Komn'ne gitti. Isvire Jura 'snda iki izginin
kapmas ve Enternasyonal'in Jura seksiyonun feshi.
Mazzini 'ye kar protesto 'nun balamas. Italyanlarla,
1 874 Austos 'una dek sren youn ilikiler, 1 870/
7 1 Ispanyol yoldalarn desteklenmesi.

238

1872: Enternasyonal 'in Haag Kongresi. Marx 'la ak tar

tma ve nihai kopma. Cafiero ile arkadalk. Jura 'ya

ve Cenevre'ye yolculuk. Rus ve Srp niversitelilerle
arkadalk.
1873: ltalya' da 1 874 yaz iin konspiratif almalar.
1874: Son aktif almasn Bologna ayaklanmas iin yapu.
Ayaklanmann suya dmesiyle kamu hayaundan e
kilme. Cafiero 'yla kopma. Yaamnn son iki yln, ls
vire ' de, felsefi sorunlarla ilgilenerek geirdi .
1876: 1 Temmuz ' da Bem'de ld.

239

BAIZlJNiN'iN YAZIIARI
B akunin,

siyasal dnce tarihinin en ilgin

isimlerinden biri ve anarizmin en temel d

nrlerinden ve eylemcilerinden biri olmasna
karn, yaptlar Trkeye yeterince evrilmedi.
Elinizdeki derlemede, yazarn " Tanr ve Devlet "
adl kitabnn btn yannda, Marx 1 la olan po
lemikleri de yer alyor, zellikle Paris komnne
ilikin grleri bugn de ilgiyle okunuyor.

B akunin

1 8 14 ylnda Fransz devriminden et

kilenmi bir ailenin ocua olarak dodu ve dini

eitim

almad.

1828 1 dePetersburg1 da

topu

okulunu bitirdikten sonra youn biimde felsefe,.

arlkla da Alman felsefesi ile ilgilendi . 1 840 ' da
Bedin niersitesinde Hegel felsefesi stne a
lt. l944 1 de Paris ' e gitti Marx ve Proudhon ' l a
tant . 1 848 Devrimine bilfiil katld v e 1 849 ' da
idama mahktn oldu.

Sonra Rusya'ya teslim

edildi. Sibirya'ya yolland . 1 8 6 1 ' de Japonya ze

rinden Amerika'ya kat. 1 8 68 'de Birinci En
ternasyonal ynetiminde yerald. 1 8 72 ' de Marx
ile yolayrmna geldi. N ihilist Rus devrimcisi Na
eye ' le ibirliine girdi .

Rusya ' daki Narodnik

devrimci kua yakndan etkiledi . Fransz ko

mnne bilfiil katld . Italya ve lspanya ' da ge1i
bir

taraftar

evresi

b ul d u

vire ' nin Bern kentinde ld.

1 8 76

ylnda

ls