TEMM UZ 2009 - 5 TL

KKTC F i yat ı 6.25 TL

ISSN 1308-7878

ALAEDDİN KEYKUBAD
Anadolu'ya
vurulan damga
Sekiz yıl hapis
kaldığı kale
nasıl bulundu?
 Kendinizi
güvende hissettiğiniz o an ...
Babanızın hayalinizdeki bisikleti alarak
size sürpriz yaptığı o günü hatırlıyor
musunuz? Parka gidip ilk defa onunla
birlikte bisiklete binmeyi denemiştiniz.
Dengede durmak çok zordu ama
düşmemeniz için sıkı sıkı tutuyordu
babanız sizi. Yine de artık tek başına
denemeliydiniz. 0, "başaracaksın"
demişti. Tüm cesaretinizi topladınız ve
yavaş yavaş gitmeye başladınız. Tam da
"gidiyorum, başardım" derken kendinizi
yerde buldunuz. Çok acımıştı canınız. Durmadan ağlıyordunuz.
Neyse ki kahramanınız tam zamanında yardıma yetişti . Sizi kollanna
alıp eve kadar taşıdı. Dizinizi temizledi, daha çok acımasın
diye de sizi güldürmeye çalıştı, şakalar yaptı. Şimdi dizinizdeki
acıyı hatırlamıyorsunuz ama babanızın hep yanınızda olduğunu
hiç unutmuyorsunuz. Kendinizi güvende hissettiğiniz o günden beri,
böyle anlann önemini daha iyi anlıyorsunuz.

A F F i L i \ T F. D \\ i T ii

i.0~~S ~ÇP~I,N~

Özel Anadolu Sağlık Merkezi Özel Anado lu Sağ l ık Özel Anadolu Sağlık
ANAıxıLu VAKfı Hastanesi Ataşehir TıpMerkezi Suadiye Tıp Merkezi 44 44 276
Gebze Ataşehir Kadıköy www.anadolusaglik.or g
T ürk haremlerinin "mühür-
lü" iç illemi renkliydi. Okuma
yazma, çalgı,

me, yürüyüş,
görgü ve nezaket, süslen-
oturuş, gülüş egitimleri alan
tavşan,

oyunları,
iliştirirlerdi.

da erkekler dünyasıru
Zenne e~lenceleri arasın­

alaya alan temsilier,

köçek, kalyonca, matrak, erotik figürlü çengi
izleme ayrıcalı~ı olan harem halkını neşeye
cariyeler, sevai, ipek, şal, lahuri giysileri, Hürmüz inci- bo~ardı. Rakkase kızlar, oyunun özelli~ine göre kadife
lerinden, Bedahşan yakutlarından, Hint zebercetlerin- üstüne sırma işlemeli mintan, canfesten, dibadan ge-
den, zümrütlerden takılarıyla Meta güzellik yarışı sürdürürler- niş etek giyer; bellerine sırma kemer ba~lar veya siyah çuhadan
di. Kızların gülüşleri kuş ötüşleri, ud, tanbur, santur na~meleri, şalvar, dar entari ve külah giyerlerdi. Oyunlar tahrik edici kıv­

lalezarları , çeşmeli havuzlu taşlıkları, aydınlık sofaları şenlendi­ rılmalar, süzgün bakışlar, gamzeli gülücüklerle sürerken sazen-
rirdi. Kadınefendilerle odalıklar, hergün berber ve kutucu usta- de kızlar zemıe udu, tanbum, kanunu, santuru ve deflerle oyun
lara saçlarını taratıp kakül ve zülüflerine havaları çalardı. Tül gömlek, kadife yelek,
biçim verdirir; allık, rastık, sürme ile mak-
yajlarıru yeniletir; saçlarına i~neler ta-
HAREM:
.
geniş etek ve yumuşak pabuçlarla yapılan
çengi sergilemelerinde ışıkta parlayan
kar, hatozlarının önüne incili sorguç, te- NEŞE, MUZIK VE uzun saçlar salıverilir, gö~üsler yarıya

pesine elmaslı güı, altın ~ne, ipek tülbent EROTİzM kadar açillrdı.

HAREMDE NEŞE CD 'si,

NTV Tarih'in bir zamanlar sarayda ve konaklarda
hanımların çalıp söylediği en meşhur
Temmuz hediye si parçaları biraraya getiriyor ...
.• ç-g.~~~--~.~ . : : : : : : : ::: : : : .: : : : : : :. :. :::::: .: ::::. : : : : : ::.. ::.:.: ::.::: :: .

24 A~adolu'nun
mımar sultanı
bir merkez haline getirdi.
Ticari ve diplomatik
42 İlkadımı
40 yıl önce attık
50 Önce Beşiktaş vardı:
Türkiye'nin en eski kulübü
A1aeddin Keykubad: faaliyetleriyle yeni bir' Ay yolculuğu yüzyıllar 1 M art 1903'te Beşiktaş Bereket
Unutulmaz eserlere, parlak vizyon yarattı. Anadolu önce hayallerden yazıya Jimnastik Kulübü olarak kurulan
zaferlere imza attı. Selçuklu Sultanı'nın 8 yıl dökülmüştü; 1969 Beşiktaş, hep ilklerin takımı oldu.
Bir kültür devrimi hapis kaldığı kale, NTV Temmuz'unda ise gerçek oldu. Son şampiyonun ilk zaferleri ...
gerçekleştirdi. Anadolu'yu Tarih ekibince tesbit edildi. Ay yarışının bilinmeyen yüzü. Unutulmaz başarıları ...

4 NTV TARiH TEMMUZ 2009

..... ....... ... ......... .. .. ... .. ........ .... .... ...... ... .. .... .... ............ .... ... ........... ...... ........ ... ..... .... .. ..... .. .... ... ......... ......... ...... ...... .. .. .. ....... .. ... .... .

.... ... .. ... .... .. .. ... ... ..... ... ... ..... .. .. .. .. .. ... ..... ......... .... .... .... ... ..... ....... ..... ........ ........ ...... ....... .. .... ....... .............. ... ... ..... ... ...... .. ..... ........

. .>
-
f:-'
.,
~~-' ~.J
\- . .~~
-v' ', ~; ft' /h HER AY
, \ . • Lo _ /' )
(.J./~ı" ~~ı/~" 06 Okurdan
~.;.) :f~~'.J ~,>.J-! 09 Haberler
18 O Kadar da Değil
~, .> ı.:,~\" ~.J~
-. .
DeryaTulga
..... 20 Tarihte Bu Ay
~ ~~J\(j~" ~ ,... .fMII'........ 21 Tarih O lanlar
Ayın Fotoğrafı
.. ~ cl:~:.>\;.~v.\ 22
40 Dün/Bugün

~~ ~ ~»\.;..
o 1 O"

\., 48 Kağıt Üzerinde

Enis Batur
68 Silinmeyen İmzalar
Haluk Oral
70 Kitap
73 Sahaftan
Nedret İjli
74 Cahillikler Tarihi
76 Anadolu'nun Ustaları
Ahmet Yejiltepe
78 Evliya Çelebi
79 HaBuDiyar
BünyadDinç
84 Tavanarası

90 Net tarih
90 NTVTarih Abonelik
91 Ajanda
96 Bulmaca
Sedat Yajayan
97 Bilmece
98 Zamanın İzinde
İsenbike Togan

54 Demirbaş Şad'ın
maceraları
58 Tahtadaki savaş:
Satranç
64 Talihin döndüğü tarih:
23 Temmuz
İsveç Kralı XII. Karl, 18. 17. yüzyıl başlarında bugünkü 1908'de Meşrutiyet 'in ilanı,
yüzyıl başında zaferden şeklini alan satranca damgasını 1913'te Edirne' nin kurtuluşu,
zafere koştu. Poltava'da vuran dünya şampiyonları ve 1919'da Erzurum Kongresi ...
yenilen, Osmanlılara sığınan onların unutulmaz oyunları. 1934'e kadar ulusal bayram
bir cengaverin öyküsü. Büyükusta Suat Atalık yazdı. olarak kut1anan 23 Temmuz...

NTV TARiH TEMMUZ 2009 5


Katkılar
"Orhan Kemal'in kartvizit
bıraktığı arkadaşı bendim"
NTV Tarih'in Haziran
sayısında, Haluk Oral'ın
"Haziranda Ölmek Zor" adını
taşıyan yazısı, bu ayda ölmüş
ünlü sanatçılarımıza ayrılmış;
belgelerle de desteklenmiş.
Yazıda yer alan Orhan
Kemal'e ait bir belge beni
bir hayli heyecanlandırdı.
Oral'ın belge altında yer
alan anlatımıyla, "Orhan
Kemal bir pazar günü Erol
ismindeki arkadaşına uğrar
evde bulamaz. Kartvizitini
ve üzerindeki kısa notuyla
imzasını bırakır. .. "
. -~---- _. - ---. _.~
Ş~~~~~~Y~.~ ..~~2!~If;l~.••.· · · H )
Hazı·randa O··III
Yeniçeriler ve
sermayeler
Yeniçeriler Yahudi
sermayesiyle hareket
ediyordu. Padişah III.
Murad zamanından sonra
Yeniçerilerin başka işlerle
uğraşmasına izin verilmiş,
bunun sonucunda Yeniçeriler
esnaf grubu haline gelmişti.
Yunan ayaklanmaları
sonucunda ise Rurnlar ticaret
merkezinden düşmüştü.
Hıristiyanları temsilen sarayda
lobi oluşturan Ermeniler
ön plana çıkınca, Ermeni-
Yahudi çekişme si başlamıştı.
6 NTV TARiH TEMMUZ 2009
Bu kartvizitin bırakıldığı Erol
benim. Karvizitin üzerindeki
notunun, "Geldim. Yoksun.
Salı akşamı taşınacağız.
Selamlar" anlamı ise şu:
Orhan Kemal o tarihte
Halit Çapın' dan bir katın
kooperatif hakkını devralmıştı
ve oraya taşınacaktı. Tarih
anımsadığıma göre 1967
temmuz ya da ağustos
ayıydı. Ben de o tarihte
Basınköy' de oturuyordum.
Zaman zaman bizim balkonda
oturur, çay içer, konuşurduk.
Orhan Ağabey'in geleceğini
/ bilmiyordum; bir de önemli
bir işim olması gerek ki, evden
çıkmışım. Cibali'den salı günü
taşınacağını -ki taşınmıştır-
haber veriyordu. O tarihten
' \ , sonra Orhan Kemal, ölümüne
kadar Basınköy'de oturmuştu.
Kesin olmamakla beraber,
yine bu bölümde yayınlanan
; ve N azım Hikmet'in Seriimi;
, Şiirleri'ni imzaladığı kitaptaki
i Şükrü isimli arkadaşının,
r\
·. bir ara Moskova'ya gittiğini
bildiğimiz Şükrü Enis Regü
\ olduğunu tahmin ediyorum.
\ Erol Şadi Erdinç
t
Fırıncı,
terzi, kuyumcu, tüccar
Ermeniler saraya tefecilik
yapan Yahudiler ise Yeniçeri
ocağına yakındı.
II. Mahmud'un asıl amacı
iktidarı sağlama almaktı.
Ocağın kaldırılması doğru
olsa bile, zamanlama hatası
vardı. Çünkü
Yunan ve Sırp
bağımsızlık
ilanları kapıya
dayanmıştı.
Yahudilerin
geçim kapısı
Yeniçeri ocağı
kaldırılınca,
:r.~y.~~~r.f:l~ı....
Eski evlilik fotoğrafında
annesinin karnındaydı
Şimdi ikisi de rahmetli olan
annemle babamın, yani Kevser
Koçhisarlı Hanım ve
Mustafa Lütfu Koçhisarlı
Bey'in fotoğrafını derginizde
görünce çok duygulandım.
Çünkü her ne kadar
görülmesem de, o fotoğrafta
üçüncü kişi olarak ben de
varım! Evlendiklerinde imkan
olmadığı için düğünden
çok sonra bu fotoğrafı
çektirebilmişler ve o sırada
annem bana hamileymiş. 17
Temmuz 1929 doğumluyum.
Annemle babam öğretmendi.
Ben de öğretmen oldum.
Babam Kastamonu Öğretmen
Ermeniler ticaret ve saray
içinde daha etkili olmaya
başladılar.
Cem Angın
NTVT Okurumuz Yeniçeriler
ve Vaka-i Hayriye konusunda
kişisel yorumunu özetlemiş.
Ne Es'ad
Efendi'nin Üss-i
Zaftr'inde, ne
de İ. Hakkı
Uzunçarşılı'nın,
Kapıkulu Ocakları
adlı iki ciltlik
kapsamlı eserinin
''Yeniçerilerin
............ ... . ..
Okulu'nda tatbikat
öğretmeniyken askere
çağrılmış. Döndüğünde ise
Çankırı' nın Korgun köyüne
tayini çıkmış. İkisi de orada
öğretmenken tanışmışlar.
Gelinliğinin bu kadar güzel
olmasının nedeni ise tüccar
terzi olan anneannem. Kendi
elleriyle kızına modern ve
güzel bir gelinlik dikmiş .
Annem hep güzel giyinirdi.
Onu kadife döpiyesleri, şık
kıyafetleriyle hatırlıyorum ...
Babamın kendi el yazısıyla
fotoğrafın üstüne düştüğü not
da beni ayrıca duygulandırdı.
Vildan Altanköse
Son Ayaklanmaları ve
Vak'a-i Hayriye" başlıklı
bölümünde Hıristiyanları
temsilen Ermenilerin sarayda
lobi oluşturması, Yeniçeri
ve Bektaşilerle Yahudilerin
dayanışması, II. Mahmud'un
Ermeni desteği ve din
sömürüsüyle Yeniçerileri
katlettirmesi gibi konularda
tek cümle var. Her önemli
olay gibi, Vaka-i Hayriye'nin
de farklı kişisel görüşlerle
değerlendirilmesi mümkündür.
Ama tarih, görüşlerle değil,
belgelere ve kaynaklara bağlı
kalınarak yazılır, yazılmalıdır.
.. . ... . . .. ....... . ..... ..... . .......... . .... . . . ......... . .... .. . ... . .. . ......... . ..... . ... . . . ....... . . . .. ... .. . . .. ......... .. ........ . .......... .. . .... ..... . ... . ... ... . .. ....................
...... ... .. ..... ......... .. ...... ...... .. . . .. .......... ........ . . ... . .... .. .... .. . .. . . . .. ......... ........ . . ... ..... . .. .... .. .. . . . . . ....... .... .... ... .... .. .... . . . . . . ... .. . . ... .... . . ..... . . .
Mektuplar-mesajlar
Türklere karşı dualar uyandıran ve en önemlisi
Geçen sayınızın kitap gençlerin de okuyabildiği
bölümünde, Tanrım Bizi bir dergi hazırladığınız
Türklerden Koru kitabıyla için teşekkür ediyorum.
ilgili yazıda "Tanrı'ya Öğrencilerimle derginizi
rüşvet teklif eden, Tanrı'yla okumak ve tarihin farklı
pazarlığa oturan vb." gibi dini yönlerini de paylaşmaktan çok
aşağılayan ve objektif olmayan memnunum.
yorumlardan rahatsızlık Fulya izci-izmir Özel Çakabey
duyduğumuzu belirtmek Okulları tarih öğretmeni
isteriz. Okurlarınızın bu
hassasiyetine saygılı olacağınızı Temel bilgi şart
düşünerek şimdiden teşekkür Bugüne dek tarih "kargaşa"
olarak verildi bizlere, tarihten
ederiz.
A. Can Aşık - M. Seyit Korkmaz soğuduk. Halbuki çok önemli
ve herkesin temel tarih
NTVT Yazıda bahsi geçen bilgisi edinme si gerektiğine
kitap, Osmanlı Devleti'nin inanıyorum . NTVTarih'e
en güçlü olduğu dönemde, üstlendiği bu önemli misyonda
Alman Protestan kilisesinin başarılar dilerim. Resim
dinsel alandaki iktidarını ve sanat tarihi hakkında
arttırmak için "Türk tehdidi"ni her sayıda en az bir konu
nasıl kullandığını anlatıyordu. bulunmasını diliyorum.
Bu amaçla "oluşturulan" Mevlüt Ümütlü
son derece sübjektif dualara
dikkati çekmek için biz de "Taraftarlar"
kimi sıfatlar kullandık. Ortada Bir Galatasaraylı olarak, Mayıs
eğer "dini aşağılayan" bir sayınızdaki "Fenerbahçe 1912"
durum varsa; bunu duaların dosyasını zevkle okudum.
kendisinde, bu duaları Buna bile tepki gösterecek
üretenlerde aramak gerekir. kadar garip "taraftarlar"
olduğunu görünce şaşırdım
Kitap
doğrusu.
\
Fırat Boztepe
Tann Alman'ı
korusun f Daha fazla Avrupa
OıiınaıılıtanD AvNpa.·da hWı.ıbıı~ilOiI dönemlerde.
arıll ·TilllıP..,p.oııaıu:lutö~ıııkıl!ı:llnl blrı.maoluak41
,
r tarihi
llUııamııyonlv.. LlllIMı"!ıı '-'Iili oMt'llı Almaıı Prot.laııl>Oı, 1 tarihimizi bilmediğimiz ve tarihimizin bilmek istemediğimiz
TGrtıln:ıııealnlkullaııaıalı:dlııJLkU4Inııı~QdInnek
IstemlfttA:l.bUl_lı«ıudaoo.ınılbUklt.ııp. NTV Tarih'in sonraki
sayılarında İlkçağ ve Ortaçağ
Avrupası (politika, savaşlar,
hanedanlar vb.) hakkında
bilgiler verirseniz sevinirim.
İngiltere' deki taht kavgaları
da en az Osmanlılardaki kadar
heyecan verici benim için.
Öğrencilerin elindeki Mustafa Koçak, Ankara
dergi
NTVTarih'in magazin Dikkatli okur
ağırlıklı bir dergi olduğu Geçen sayınızda "Eski
yönünde eleştirilere Haziranlar" bölümünde 22
üzülüyorum. Bir öğretmen Haziran 1919 tarihli Amasya
olarak öğrencilerimin Genelgesi ile ilgili fotoğrafta
elinde derginizi görmekten Mustafa Kemal sivil kıyafetle
çok memnunum. Merak görülmektedir. Kendisi bu
Editör Gürsel Göncü
. .... .... .................. .... . .. .. . . . . . .... . . ....... . ............... . .........
Gelen kaldı, giden kaldı
H ancının, yaşadığı yeri yokuya göre tanımlaması nerede
görülmüş, son birkaç onyılın Türkiye'sinden başka!
Oysa, şimdi "köprü" diye övündüğümüz Anadolu'ya Türk
boyları bin yıl önce dörtnala, hem can havliyle hem de büyük
bir iştahla yayıldılar. Kadim halkların, köklü devletlerin,
zorlu siyasi şartların hüküm sürdüğü Anadolu'da, 200 yıl gibi
kısa bir sürede büyük bir ihtişam yarattılar. Daha 1200'lerin
ortalarında dünya, Anadolu'yu "Türkiye" diye adlandırmaya
başlamıştı bile. Boy boylamış, soy soylamış, eskiyle hem
savaşmış hem kucaklaşmış ve bir medeniyet yaratmışlardı.
Gazayla cenk ettiler, -hocamız Halil İnalcık'ın dediği gibi-
istimaletle hükmettiler, zevkle inşa ettiler, bu toprakları yurt
bellediler, burayı bir "merkez" yaptılar.
Biz, gelen geçenin çokluğuna aldanıp merkezi köprü sandık.
Köprü tutmaz, merkez tutar; bu coğrafyanın tarihi geleni de,
gideni de tutarak şekillendi. Bu merkez günümüzde kadir
bilmemenin, ihtimamsızlığın, ihmal etmenin vardığı bir
köprü oldu. Türkiye'yi başlatanların neredeyse yok sayıldığı,
ama işimize gelen tarafından içi boş böbürlenmelerle yetinen
bir ülke olduk. Kurucu sıfatını en fazla hakeden Selçuklu
sultanı Alaeddin Keykubad'ın bin yıl önceki izini sürerken;
bugün bir laf olmaktan pek öteye geçemeyen medeniyetler
buluşmasının, hoşgörünün, çoksesliliğin mümkün ve gerçekçi
olduğunu gördük ve bunu sizlerle paylaşmak istedik.
Arkadaşımız Bünyad Dinç de arazide Keykubad'ın izini
sürerken iki önemli keşifte bulundu: İlki, Keykubad'ın
8 yıla yakın hapis yattığı kaleydi ve şimdiye kadar iz
sürmediğimizin acı bir kanıtıydı. İkincisi ise tarlada, derede
bulduğu Hititlerden kalma ok uçlarıydı ve bu topraklarda
yaratılan eşsiz medeniyetlerin, gidenin bıraktığı taşın üstüne
gelenin taş koymasıyla mümkün olduğunu gösteriyordu.
Bugünse o ok uçları traktörlerimizin tekerini patlatıyor;
taraflarıyla ne yapacağımızı bilmediğimiz için.
tarihte askerlikten henüz
istifa etmediği için
dikkatimi çekti. Yanlış
fotoğraf mı kullanılmış
acaba?
İlginize şimdiden
teşekkür ederim.
Sedef Can, istanbul
NTVT Okurumuz haklı. 1919'da Sivas'ta çekilmiştir.
Ayrıca dikkatinden Mustafa Kemal Paşa'nın
dolayı kutlanması gerekir. yanındaki şahıslar, RaufBey ve
Kullandığımız fotoğraf, Kasım Ali Fuat (Cebesoy) Paşa'dır.
NTV TARiH TEMMUZ 2009 7
Okurdan
Yunan işgali ve
kapak
NTVTarih'in 4. sayısında
"Yunan işgali" konusunda
kullandığınız
tablo çok
çarp ı cı.
Ancak, benim
düşüncerne
göre dünya
barışına,
Türkiye ve
Yunanistan'a
hiç faydası olmadığı gibi,
yaşanmış çok kötü bir olayı
tekrar gündeme getirmenin
yararını göremiyorum.
LatifMutlu
NTVT Okurumuzun kapak
ilüstrasyonuyla ilgili dile
getirdiği hassasiyet, başka
okurlarımız tarafından da
paylaşıldı. Bununla birlikte,
İzmir'in işgalinin ilk günü
sivillere yönelik şiddeti
hatırlamak/hatırlatmak da,
barışı korumak yolunda bir
çaba olarak değerlendirilmeli.
Geçmişte yaşanan acılar
bilinmezse, nefretin şansı
DOGUŞ GRUBU iLETişiM YAYıN CılıK
VE TiCARET A.Ş . YÖNETiM KURULU
BAŞKANı VE iMTiYAZ SAHiBi
Erman Yerdelen
GENELMÜDÜR
Cem Aydın
GENEL MÜDÜR YARDIMCISI
Görkem Yaşaya n (Operasyon)
Ateş ince (Reklam satış)
Ahmet iren (Finans)
YAYıN DiREKTÖRÜ
Mustafa Alp Dağıstanl ı
(NTV Yay ın l arı )
YAYı N YÖNETMENi
Gürsel Göncü
GÖRSEL YÖNETMEN
Füsun Turcan Elmasoğlu
8 NTV TARiH TEMMUZ 2009
artabilir. Sünger çekilmiş Sakınan göze batanlar
alanlar üzerinde sağlam ve
kalıcı bir barış kurmak zor.
Kafkas halklan
Derginizde Kafkas adını
görmek çok sevindirici.
Sürgünün etkilerini hala
yaşıyor ve içimizde acısını
hissediyoruz. Kafkas
halklarının Türkiye'de,
geçmişteki ve şu andaki
rolleriyle ilgili yazılar da
görmek isteriz. Derginizi
çok sevdim ve her satırını
dikkatle okuyorum; gerçekten
de okunabilir bir tarih dergisi
yapmışsınız. Akademik bir s. 20 Marilyn Monroe 30 Fatih'te değil Vezneciler
yayın herkesin kaldırabileceği değil36 yaşında ölmüştür semtindedir.
bir yayın değildir bence; geniş (Eylem Amanatoğlu ve s. 91'de yer alan çizim
tarih bilgisi olan bir insan Murad Gürmeriç'e teşek­ özelolarak Bergama
değilim ama tarihi seviyorum kürler). Asklepion'unu değil,
ve okuyabilmek istiyorum. s. 35 "Mezar taşından Bergama akropolisini gös-
Gençlerimiz için bir derginin tezkireye" başlıklı fotoğraf­ termektedir.
yapılması ve tarihi sevdirerek, taki mezar taşı kitabesinin s. 96 Bulmacadaki sorular-
zorlamadan okutması doğru tercümesi: dan "İspanya'nın para biri-
çok güzel. Destekçiniz ve "Merhum ve mağfur / mi", "İspanya'nın eski para
takipçinizim. Teşekkürler. Akçaşarlı Birinci Mustafa birimi" olmalıdır (Tolga
Miray Ergül Şah Reis ruhuna Fatiha / Sene Öztürk'e teşekkürler).
1207 (1792-93)" olacaktır.
Okurlızrdan gelen mesajlar, gerektiğinde
kısaltılarak 'Ve düzeltilerek yayımlanmaktadır.
s. 37 Acemoğlu hamamı Düzeltir, özür dileriz.
YAZı iŞLERi MÜDÜRÜ (Sorumlu) KATKıDA BULUNANLAR NTV Tarih
Melda Bağdatl ı Budak Akalın , Ekin Akalın , Sayı 6, Temmuz 2009
Bade Baysal, Emre Ergüven, ISSN 1308-7878
YAZı iŞLERi Can Girgiç, Senem Güler
Ayşegül Parlayan Gülşah Seyhan, Eftalin Tekeli, YÖN ETiM YERi
Ömer Uzun Doğuş Grubu iletişim Yayıncılık ve Tic. A . Ş.
GRAFiK Eski Büyükdere Cad. No: 245 A
Yavuz Dürüst REKLAM 34398, Masıak, istanbul
Banu Acar (Reklam Satı ş Koordinatörü) T: O212 335 47 58 - F: O212 335 03 26
YAYı N KURULU Funda Turan (Reklam Satış Grup Müdürü) ntvtarih@ntv.com.tr
Enis Batur, Bünyad Dinç, Nedret i şli , Şebnem Düzcü (Rezervasyon Müdürü)
Abonelikle ilgili sorul arı nız için:
R. Sertaç Kayseri l ioğlu, Ahmet Kuyaş , 02123354865
0212 335 4801
Masis Kürkçügil, Sevin Okyay, Mustafa Çardak (Teknik sorumlu)
Haluk Oral, Necdet Sakaoğlu , 02123354404 BASıM YERi
isenbike Togan, Derya Tulga, Promat B asım Sanayi ve Ticaret A .Ş .
Hayri F. Yı lmaz HALKLA ilişKiLER VE PAZARLAMA 1673. Sokak No: 34, 34510 Esenyurt,
DiREKTÖRÜ Büyükçekmece, istanbul
YAYıN DANIŞMANLARı Siren Uludağ T: O212 622 63 63
M. Tanju Akad, Muzaffer Albayrak,
Şahin Aldoğan , Serpil Bağcı , OPERASYON MÜDÜRÜ RE NK AYRıMı
M. Burak Çetintaş, Turgut Çeviker, Sena Uzun oğ l u XL Print House
Şevket Dönmez, Semavi Eyice,
Her hakkı saklıdır.
Emre Gönen, Raşit Gürdilek, iNTERAKTiF
Bu dergide yer alan yazı, makale, fotoğraf ve
Hüseyin ı rmak, Yavuz Selim Karak ı şla, Özgüç Yiğ it (Prodüktör) ilüstrasyonların elektronik ortamlar da dahil olmak
Feza Kürkçüoğlu , Senih Onur, ilber Ortayl ı , üzere çoğaltılma hakları Doğuş iletişim'e aiNir.
YAYıN TÜRÜ Yazılı ön izin olmaksızın hangi dilde ve hangi
Celal Şengör, Cemalettin Taşkıran ,
ortamda olursa olsun materyalin tamamının ya da
Lucienne Thys-Şenocak, Ahmet Yeşi ltepe Aylı k yaygın süreli yay ın bir bölümünün çoğaltılması yasaktır.
 aber
• Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri : Tahribat raporundaki hatalar . Samsun: Amazon'un meme si
• Çanakkale: Hektar'un tüfeği . Amasya: Strabon'un çilesi . 1. D,Ünya Savaşı: 250 bin keli~melik hatırat
• 2. Dünya Savaşı: Führer'in "renkli" hayatı . Gündemin Tarihi: Iran - Demokrası aslanın agzında
OLUZ HÖYÜK KAZıLARı
Bir Anadolu kralı
yeniden doğuyor
Pontos'un efsane kralı
VI. Mithradates ile
hüküm sürdüğü coğrafya
arasında somut bir bağ
kurulamamıştı. Amasya Oluz
Höyük kazılarında bulunan bir
yapı kalıntısı , bir miğfer ve iki
sikke, tarihi anlatımların ilk
somut kanıtlarını ortaya koydu.
Efsaneden arkeoloji bitimine ...
ŞEVKET DÖNMEZ
..... ...... ..................... .... ... ......
nadolu'da yetişen yüksek as e-
ri yeteneklere sahip en önemli
krallardan VI. Mithradates (MÖ
132-63), antik kaynaklar ışığında yalnız­
ca tarihi bir kişilik olarak bilinmekteydi.
Pontos Kralı VI. Mithradates MÖ
116'da tahta geçti. Dönemin süper gücü
Roma İmparatorluğu'na karşı üç önem-
li savaş yaptı. İlkinde başarılı oldu ve
Roma'nın elindeki bölgeleri alarak, Ep-
hesos (Selçuk) ve Pergamon (Bergama)
gibi çok önemli kentleri ele geçirdi.
Roma'ya büyük nefretiyle bilinen VI.
Mithradates, tarihe "Ephesos Akşamı"
olarak geçen, Anadolu'nun en büyük kat-
liamlarından birinin de fikir babasıydı.
· ·
· ·
Demir miğfer, bölgede MÖ 89-88'de
yoğun as keri faaliyet o l duğuna
i şaret eden en önemli bulgu .
götürmemiştir. Bugüne dek, sik-
keler dışında kendisiyle ilişkilen­
Oluz Höyük
kazılarında ele dirilebilecek bir yapı ve buluntuya
geçen iki adet arkeolojik kazılarda rastlanmamış
Apameia (Dinar) ya da bazı buluntular ele geçmiş se bile
sikkesi.
onunla ilişkili yorumlanmamıştı.
MÖ 88 ilkbaharında Anadolu'daki Ro- 2007'de başlayan Amasya Oluz Hö-
malılara karşı aynı gün ve saatte başlayan yük kazıları ilk defa VI. Mithradates dö-
etnik bir temizlik gerçekleştirildi; 80 bin nemine arkeolojik açıdan ışık tutmaya
ila 150 bin İtalik kökenli Anadolulu öl- başladı. Höyüğün doğu yamacında açığa
dürüldü. Mithradates bir dizi başarısız­ çıkarılan ve kazısı devam eden bir yapı
lıktan sonra, MÖ 63'te kendisini kuşatan kompleksi içinde ve civarında 2008'de
Romalıların eline canlı olarak geçmemek bulunan 10 adet tunç sikke, bu yapının
için intihar etti. kesin bir biçimde VI. Mithradates döne-
Bu olaylar VI. Mithradates'i antik mine tarihlendirilmesine olanak sağla­
kaynaklarda adı geçen tarihi bir kişilik, mıştı. Böylelikle taştan bir temele sahip
bir "roman kahramanı" olmaktan öteye ve duvarları büyük olasılıkla kerpiç bu
yapı kompleksi, Mithradates dönemiyle
ilgili ortaya çıkarılan ilk mimari kalın­
tı olma özelliği kazanmıştı. Güneyden
Arnavut kaldırımı bir caddeyle, batıdan
• Amasela
(Amasya) ise yine aynı teknikte bir sokakla ulaşılan
Oluz•Höyük
kompleksin, yerleşmenin göl manzaralı
• Pergamon
(Bergama) olan doğu kenarında yer alması, sahibi-
nin toplumdaki yeri ve önemine işaret et-
•
•
ApaI!1e1a mekteydi. Kazılarda son olarak ele geçen
EphesOS (Dinar)
(Selçuk) iki Apameia (Dinar) sikkesi ise VI.
NTV TARiH TEMMUZ 2009 9
Haber
Taştan temele sahip yapı top l uluğu
Mithradates dönemine ait ilk mimari kalıntılar.
Mithradates'in Romalılarla yaptığı müca-
deleler göz önünde tutulduğunda, bizleri
yeni ve anlamlı sonuçlara götürüyor. MÖ
88'de Apameia'ya doğru yürüyüş e geçen
Mithradates, kente yaklaştığı sırada şid­
detli bir deprem meydana gelmiş, kent ağır
hasar görmüş ve bir süre sonra direnmeden
teslim olmuştu. Mithradates, kentin bu jes-
tine karşılık, Strabon'un bildirdiğine göre,
Apameia'nın yeniden imarı için hatırı sa-
yılır bir para (100 talent) bağışlamıştır. İşte
bulunan sikkeler buradan gelmektedir.
Demir miğfer
Büyük olasılıkla Oluz Höyük'te,
Mithradates'in Apameia seferinde görevli
komutan ya da paralı askerler yaşıyordu.
Sikkeler dışında bizi bu düşünceye taşıyan
iki önemli bulgu daha var. İlki, sefer sırasın­
da kralın karargahının Amaseia (Amasya)
Ovası'nda kurulmuş olduğunun bilinmesi.
Amaseia Ovası, Oluz Höyük'ün yakınında
ki bugünkü Kılçak Ovası olmalı. Bu bilgi,
höyüğün civarında MÖ 89-88'de yoğun
askeri faaliyet olduğuna işaret ediyor.
Höyükteki asker varlığını destekleyen
ikinci bulgu sikkelerin bulunduğu mima-
ri tabakada bulunan demir miğfer. Miğ­
ferlerin genellikle mezarlarda ele geçtiği
düşünülünce, yerleşmenin askeri karak-
teri de anlaşılıyor. Mithradates'le birlikte
Apameia'ya gitmiş komutan ya da paralı
askerlerin, buradan bir miktar sikkeyi yan-
larında Oluz Höyük'e getirmiş olmaları
mantıklı bir varsayımdır.
Höyük, Amaseia'ya 16 Roma mili (25
km) uzaklıktadır: yayalar için 6-7, atlılar
için ise 1-2 saatlik bir mesafe. Krallığın si-
yasi merkezlerinden Amaseia'nın bu kadar
yakınındaki bir yerleşmede ortaya çıkarılan
buluntular, Oluz H öyük'ün VI. Mithradates
ile bağlantısını göz önüne sermektedir. •
10 NTV TARiH TEMMUZ 2009
TAY RAPORUNDAKİ HATALAR
Fatih B izans 'ı tahrip etti,
Four Seasons'a bir şey kalmadı
Z engin kültür mirasımı­
zın en önemli sorun-
larından biri, tam bir
envanter çalışmasının yapıla­
mamış olması. Bu nedenle her
türlü belgeleme önemli. 15
yıldır devam eden TAY (Tür-
kiye Arkeolojik Yerleşmeleri)
projesi de bu anlamda takdir
edilmesi gereken bir çalışma.
Ama TAY'ın yeni yayımlanan
2008 Marmara Bölgesi Bizans
Dönemi Tahribat Raporu'nda
hem tehlikede olan yapılar
listesinde hem tahribat ne-
denlerinde ciddi hatalar var.
Koruma bilincinin olmadı­
ğı dönemlerde yokolan yapılar,
raporda nedense günümüzde
yokolmuş gibi gösterilmiş;
hatta yerlerine inşa edilen
Osmanlı eserleri de günümü-
zün niteliksiz yapılaşmasıyla
aynı kefeye konmuş . Bursa'da Bugün kereste deposu olan Ayakapı Şapeli (ü stte),
1855 depreminde çöken Os- raporda belirtilen alan (altta) değiL.
man ve Orhan Gazi türbeleri
önce "acil tedbir gerektiren yapı" liste- tespit edilmiş ve üzeri kapatılmıştır. Bu
sine, ardından "tamamen tahrip olmuş bir tahribat örneği olmadığı gibi, ana
yapı" grubuna sokulmuş . Abdülaziz duvarları 15. yüzyılda inşa edilen Ba-
döneminde yıkılan yapıların yerine inşa büssaade de bir "ardıl yapılaşma" kabul
edilen son devir Osmanlı mimarisinin edilemez.
örnekleri olan türbeler de ev, otel, ben- Rapordaki az sayıda fotoğrafta da
zinlik, park, baraj, fabrika, elektrik direği hatalar var. Yavuz Selim Camii yakın­
gibi yapılarla aynı tahribat grubunda sa- larındaki Bonos Sarayı olarak gösterilen
yılmış. Yine yerleşim yerleri içinde tes- fotoğraf, Osmanlı dönemine ait duvar
pit edilen ve incelendikten sonra üzeri kalıntılarıdır. Bonos Sarayı'na ait olduğu
kapatılan arkeolojik kalıntılar da "tahrip sanılan duvarlar daha yukarıda camiyi
edilmiş yapılar" arasına alınmış. taşıyan terasların altındadır. Bursa-
Ülkemizde neredeyse köylere kadar, Osmangazi yapı kompleksi olarak
eski yerleşimler üzerinde yaşanmakta. tanımlanan kalıntılar da son devir
Tüm arkeolojik kalıntıların açığa çıkarıl­ O smanlı yapılarına aittir.
ması ve bu şekilde korunmaya çalışılma­ Ayrıca, önemli bazı konula-
sı mümkün ve anlamlı değiL. İstanbul'da ra ya hiç değinilmemiş ya da bir
Topkapı Sarayı Babüssaadesi önünde iki cümleyle geçiştirilmiş: Metro ve
tespit edilen bazilika muhtemelen 15. Marmaray çalışmaları, Büyük Saray ka-
yüzyılda Fatih Sultan Mehmet'in sarayı lıntılarına zarar veren Sultanahmet'teki
inşa ettirişi sırasında ortadan kalkmıştır. Four Seasons oteli inşaatı, bazı Bizans
Bu yapının 1970'lerde temel kalıntıları eserlerini restorasyon çabaları. ..
.... .... ........... .. .. ....... .. ..... ..... .. ..... .......... ........ .. ........... .......... ........ .... .......... .... ....... ........ ......... ... .... ......... ... .... .... ...... ..... ... ...... ...

....... ...... ....... .. .... ....... .... ..... ....... ... .. ... ..... ... .. ... .... ... .... ........ ...... .. ..... ..... ............ .. ...... .......... ..... ..... .... ... ..... ............. .......... .. ... ...

hemşeriler"in efsanesine sahip çıkılması yacak Çanakkale'nin daha somut projelere

üç HEYKEL çokgüzeL. ihtiyacı var. Özellikle "şehitler coğrafyası"
Madalyonun bir de öbür yüzüne bak- olarak bilinen Çanakkale muharebe alan-
SAMSUN malı: Çok zengin bir somut geçmişe, hö- larında yapılmış yanlışlar ve hala yapılması
yüklere, tümülüslere, bölgeye has yığma ah- gereken çok şey varken ...
Amazon'un
. şap yapılara ve zengin bir mimari geçmişe Bu arada bakanlığın, muharebe alan-
meme sı sahip bir ilimizdir Samsun. Ama nedense
bu zenginliği turizm açısından ele almak,
larında Milli Parklar Genel Müdürlüğü
yönetiminde yürütülen "şehitlere kepçe
amsun'da Batıpark alanında, '~ma­ yönlendirme ve bilgilendirme levhaları operasyonları"yla ilgili suç duyurusunda
zon adası" olarak isimlendirilen yeni koymak pek düşünülmüyor. bulunduğunu, inşaatları durdurduğunu be-
bir park alanı ve park içinde de 15 lirtmek de boynumuzun borcu.
metrelik bir Amazon heykeli hazırlandı. ÇANAKKALE
Mayıs sonunda alanı ziyaret eden Kültür AMASYA
ve Turizm Bakanı Ertuğrul Günay, yerel
Hektor'un tüfeği
basında çıkan haberlere göre, '~mazon ka- ültür ve Turizm Bakanı Ertuğrul
Strabon'un çilesi
dınları daha iyi ok atabilmek için göğüsle­ Günay, Samsun '~azon adası" eykeli dikilen bir başka Anadolulu,
rinden birini kesiyorlardı. Bu heykelin ise ziyaretinde, Çanakkale'yle ilgili bir Amasya'da doğan coğrafya-
iki göğsü var, bunu düzeltelim' demişti. projesini de aktardı: '~nadolu toprakların­ cı Strabon (MÖ 64-MS
Amazonlar Yunan/Roma mitoloji- da Troya savaşlarını simgeleyen bir Hektor 19). Yeşilırmak kenarındaki hey-
sinde bahsedilen savaşçı kadınlardır. Bu anıtı hayalim var. Samsun Belediyesi Ama- keli yapan s anatçının emeğine ve
hikayelerin birinde Karadeniz kıyılarında zon heykelini dikmişse, biz de sanıyorum eserine saygı duymakla birlikte,
eski Thermodon (Terme) çayı kıyısında ki bu hayali gerçekleştirme konusunda Strabon'un sokulduğu kılı­
Themiskyra adlı bir şehirde yaşadıkları da adımlar atabiliriz; 20-30 metre civarında; ğa(!) üzülmemek elde değil.
anlatılır. Buradan yola çıkan Samsun Bele- Anadolu'ya gelen gemilerin görebilece- Antikçağ'da önemli kişile­
diyesi, dev bir heykelle bu meşhur topluluğa ği bir anıt. Çünkü benim inancım şudur: rin nasıl giyindikleri, saç
sahip çıkmaya çalışmış. Tarihte savaşçı ka- Bu topraklarda geçmişten bu yana ne ya- ve sakallarının biçimleri,
dın gruplarının yaşamış olabileceğini kabul şanmış sa, kimler yaşamışsa hepsi bizimdir. ülkemiz ve dünya müze-
etsek bile, Amazonlar ile ilgili bilgilerimi- Türkiye Cumhuriyeti her türlü ağacın, ma- lerindeki yüzlerce dönem
zin, tek gözlü devlerin, şımarık tanrıların, bedin, eski taşın, fıdanın her şeyin toplamı­ heykelinde görülebilir. O
çeşit çeşit canavar- dır. Bunu daha önce Fatih Sultan Mehmet dönemin giysileri tünik
ların ve pek çok de söylemiş, Mustafa Kemal Atatürk de biçiminde ve dökümlü
olağanüstü olay- söylemiş. Bu tarih bilincini yeniden aya- olur çoğunlukla kemer-
ların anlatıldığı ğa kaldırmamız gerekiyor. Hektor benim le bağlanırdı. Soğuk
hikayelerden gözümde Anadolu topraklarını 10 bin yıl havalardaysa yakasız pe-
ibaret olduğu ­ önce savunan Anadolu Mehmetçiklerin- lerinler kullanılırdı. H ey-
nu unutma- den birisidir. Zaten Mehmetçiğe benzeyen kel yapılırken Strabon'un
mak gerekir. bir Hektor düşünüyorum." muhtemelen Ortaçağ'da
Yine de "eski Heykel veya anıtın, bugün Çanakkale çizilen temsili gravürleri
girişinde Boğaz'a hakim vaziyette duran örnek alınmış ve ortaya
Truva Atı'yla ne şekilde ilişkilendirile­ şapkalı ve geniş yakalı
ceği bilinmese de tarihi zenginlik pelerinli bir Ortaçağ
açısından Samsun'dan geri kalma- fılozofu çıkmış.

Tarihe Vefa ödülü

Aferin Varakası
"2. sınıf 1. şube talebesi nden 437
nümerolu Fahri Efendi'ye Ulum-ı
Diniye dersindeki say li gayretine
mü kafiiten iki aferin ver il m i ştir.
Mesud, Ahmed Reşid"
•
İ dan
stanbul'un köklü eğitim kurumların-
Vefa Lisesi'nin öğretmen ve öğ­
rencileri, "En İyi Kültür-Sanat Dergisi"
ödülüne NTV Tarih'i layık gördü. Biz
de VefaWara tarihi bir belgeyle teşekkür
ediyoruz: "18 Mayıs sene 326"ya ait (31
Mayıs 1910), Vefa Lisesi'nde verilmiş bir
teşekkür belgesi.

NTV TARiH TEMMUZ 2009 11

Haber
ilişkileri teyit ve analiz edilmiş.
1. DÜNYA SAVAŞı
Bu yıl içinde yayınlanması beklenen
anıların, savaşın bilinmeyen birçok boyutu-

250 bin kelimelik nu gün yüzüne çıkaracağı tahmin ediliyor.

Zira bunların bir İngiliz askerinin iç dün-

savaş malzemesi yasını yansıtmasının yanısıra, savaşın poli-

tik, sosyal, psikolojik ve gündelik boyutları­
na dair zengin bilgiler sunması bekleniyor.
İngiliz onbaşı Geoffrey S ağlık hizmetleri, disiplin problemleri,
Husbands'ın tesadüfen bulunan ahlaki değerler, cephedeki askerlerin ne
hatıratı, 400 askerin cephe yediği, zaman zaman nasıl eğlendikleri, su-
baylardan çavuşlara, erlere hatta din görev-
hayatına dair ilk elden ayrıntılı
lilerinden hemşirelere kadar farklı grupla-
tanıklıklarını biraraya getiriyor.
rın etkinlikleri hatıratın konuları arasında.
Konuyla ilgili bilinen bu en Husbands'ın eseri, ı. Dünya Savaşı
kapsamlı anılar bütünü, savaşın yılları ve cephe hayatına dair bilinenlere,
psikolojik ve siyasi yönlerine dair içeriden bir bakış şüphesiz. Imperial W ar
yeni bilgiler ortaya koyuyor. Museurn'dan gelen açıklamaya göre özel-
likle ı. Dünya Savaşı'na katılmış askerlerin
soyundan gelen kişilerin, aile geçmişleri
Dünya Savaşı'na ait şimdiye kadar
bilinen en uzun ve kapsamlı el yaz-
ması hatırat İngiltere'de ortaya çıktı.
Yaklaşık 250 bin kelimelik bu anı defteri,
savaşa dair ilk elden tanıklıklar içermesi ve
alarak 1920'lerde hatıralarını yazan Hus-
bands yıllar sonra, 2. Dünya Savaşı'nın
hemen ertesinde, oğluna bu hatırattan
konusunda artan farkındalıkları ve sahip
oldukları değerli belgelerin daha iyi korun-
ması yönündeki istekleri nedeniyle müze-
ye son zamanlarda yapılan bağışlar on yıl
öncesine göre yüzde 50 artmış. Bunun bir
ii
özellikle cephedeki askerin gündelik ha- bahsetmiş. Oğlu ise babasının ölümünden nedeni de, ailelerin yeni kuşakların bunları
yatına dair zengin ayrıntılar vermesi bakı­
mından, benzersiz olarak niteleniyor.
İngiltere'nin Birmingham kentine
bağlı Bromsgrove kasabasında tesadüfen
altı yıl sonra 1982'de bu elyazmalarını bir
bavula koyarak evinin bir köşesine kaldır­
mış. Aradan 23 yıl daha geçmiş ve 2004'te
aynı eve gelen bir aile dostu bunları görün-
korumayacağı yolundaki endişeleri.
Bununla birlikte, savaşa katılan İngi­
liz ve imparatorluk kuvvetlerinin yaklaşık
yüzde 20'sinin beyaz olmadığı gerçeğine
i~
bulunan hatırat, savaşa onbaşı rütbesiyle
katılmış Geoffrey Husbands'a ait. 1915-18
ce, olağanüstü bir malzemeyle karşı karşıya
bulunduğunu anlayarak ı. Dünya Savaşı
rağmen , eldeki 4 bin küsur hatıratın tek
birinin bile siyah ya da Asyalı bir askere ait ;
yıllarında Avrupa'daki savaşın en kanlı cep- Araştırmaları Merkezi'ndeki uzman arka- olmayışı. Imperial War Museum bu kişile­
i::
helerinde görev yapan Husbands' ın hatıra­ daşlarını durumdan haberdar etmiş. Hatı­ rin torunlarına ve yeni belgelere ulaşmayı
tında 400'e yakın asker isimleriyle geçiyor rat dört sene boyunca Birmingham Üni- böylelikle İngiliz askeri tarihinin bu döne-
ve bunlardan 100'ünün ayrıntılı tanıklıkları
yer alıyor.
Savaş sırasında tuttuğu günlükleri esas
versitesi uzmanlarınca incelenmiş ve ismi
geçen tüm askerlerin cephelerdeki konum-
ları tek tek belirlenmiş, Husbands'la olan
mine bir "balans ayarı"yapmayı hedefliyor.
(BBC History dergisinin Haziran 2009 sayı­
sından derlenmiştir.)
,
L
i

. ....... ... .......... .. ........ . ..... ... .. . . . ... . . . .. . .. .. ... . .. . ..... .. . . . .. .... .. . ....... .... ............. . .. ·· · ·· · ··· · ·· ··AlÜ'~......."
i.,
j
"''"c>
2. DÜNYA SAVAŞı dolf Hitler'in kişisel hayatından ol
.§ i
sahneler sunan, daha önce bilin- ~
'"
!~
i
meyen 18 renkli fotoğraf, Nor-
Führer'in mandiya Çıkarması'nın 65. yıldönümü
anısına Life dergisinin internet sitesinde
~
::ı
'ı::;
il::
.~
::J

'renkli' hayatı yayınlandı.

Hitler'in kişisel fotoğrafçısı Heinrich
,,"
'"E
i2
li;
Hoffmann'ın asistanı Hugo Jaeger, Führer'i c>

1936'dan 1945'e dek görüntülemiş, kolek- '"

.~
Hitler, Profesör Moreli ve Parti Bölge Şefi o
c>
siyonunda yer alan 2 bin renkli fotoğraf FOI'ster' in eşiyle Obersalzberg'deki evinde.
::ı
cı:::

slaytını savaşın sonunda deri bir çantada

saklamıştı. Çanta o dönemde, fotoğrafçının Hitler'in özel hayatını geçirdiği
Münih'teki evinde arama yapan Amerikan mekanlara ve gündelik hallerine dair ay-
askerleri tarafından bulunmuş ama askerler rıntılar sunan fotoğraflar arasında; yaşadığı
sadece çantanın içindeki bir şişe konyak- ev, çalışma odası, 50. yaş gününde aldığı
la ilgilenmişti. J aeger daha sonra bunları hediyelerin yanısıra, genç kızlarla sohbet
12 cam kavanoza koyarak gömmüş, 20 yıl ederken çeşitli görüntüleri de bulunuyor.
sonra, 1965'te Life dergisine satmıştı. www.life.com
 ~ "?i1fıj·I;ı.t.;mg.]ıı) i .; ıet~t,.jl:'
A N A DOLU JET TÜRK HAVA YOLLARI MA RKASIDIR. (A JET)
~
/.1N/.100LUJET
·riÜndemlii·TarlliI·I·irao········· ·······
Ahmedinejad'm kazandığı
tartışmalı haziran
seçimlerinden sonra, İran
kanlı kitlesel gösterilerle
çalkalandl. Adı "Aryanlar
ülkesi" anlamma gelen,
köklü tarihi ve kültürüyle
dünyayı etkilemiş İran'm,
Zerdüşt dininden Şiiliğe,
hanedanlardan etnik
çeşitliliğe, İslam Devrimi'nden
bugüne uzanan hikayesi.
YÜKSEL TAŞKIN
......... ...... .............. .. ....... ... .. ...........
adi'den, Mevlana'dan, Şehname'den
ezbere dizeler okuyan kibar bir
halk, muhteşem bir dil büyülerken
- .........- vinçlere asılarak idam edilenlerin
görüntüsü bir anda gölge düşürebilir bu
duyguya. Farklı halkların, dinlerin, felsefe-
lerin beşiği İran zengin ve dalgalı tarihinin
ağırlığı altında ezilmek veya bu zenginliği
özgürleştirmek arasında gidip geliyor.
Cumhurbaşkanlığı seçimleriyle yeni-
den gündeme yerleşen İran, dünyaya en
büyük sürprizini 20. yüzyılın son çeyreğine
damgasını vuran 1979 İslam Devrimi'yle
yapmıştı. Kimilerince "Ortaçağ karanlığına
dönüşün sembolü", kimilerince ilk "post-
modern devrim" olarak selamlanan 1979,
çelişkiler ülkesi İran'ayeni çelişkiler kattı.
İran dünyada resmi olarak On İki
İmam Şiiliği'ne bağlı tek ülke. Halkının
yüzde 89'unun bu inanca bağlı olması, et-
nik bir mozaik olan İran'ın birleştirici un-
suru. Fars kökenliler toplumun yüzde 51'ini
oluştururken, Azeriler yüzde 24, Gilani ve
Mazandaraniler yüzde 8, Kürtler yüzde 7,
Araplar yüzde 3 gibi oranlara sahip. İran'ın
14 NTV TARiH TEMMUZ 2009
ruhani önderi Ali Hamaney ve son seçim-
lerde reformcuların adayı Mir Hüseyin
Musevi de Azeri kökenli. Anlamı '~an­
ların ülkesi" olan İran kavramı, günümüzde
tüm bu etnik aidiyetlerin üzerinde yer alan,
kapsayıcı bir üst kimlik.
İran' ın ''Aryanların ülkesi" haline gel-
mesi MÖ 3000'lerde başlayan göç dalga-
larıyla mümkün oldu. Farklı hanedanlar ve
isimler altında da olsa, çok köklü bir yerle-
şik kültürün oluşması, dışarıdan gelenlerin
bu güçlü kültürce şekillenmesiyle ortaya
dinler ve halklar mozaiği İran çıktı. İran' ı
bir imparatorluk olarak birleştirmeyi başa­
ran Medler (MÖ 625), Persler (MÖ 559-
330), Partlar (MÖ 247-MS 224) Sasaniler
(224-651) bin yıl yönettikleri bu topraklara
kendi damgalarını vurdular.
1925'ten sonra yönetimi ele geçiren
Pehlevi hanedanı, İslam öncesi "kadim
Fars" kültürüyle övünmeyi öne çıkararak,
modernist ve laik rejimine yeni bir meşru­
iyet zemini oluşturmayı amaçlamıştı. Mu-
hammed Rıza Şah'ın 1971'de "İran krallığı­
nın 2500. yılı"nı kutlamak için Persepolis'i
seçmesi tesadüf değildi.
Bir görüşe göre, MÖ 1000'lerde ortaya
çıkan Zerdüşt dini sonrası İran'a gelen her
din, ne kadar karşı koysa da bu kadim dinin
yarattığı algı dünyası içinde hayat bulabil-
di. Ona karşı savaştıkça ondan etkilendiler.
Zerdüştiliğe göre Ahura Mazda, tek evren-
sel ve aşkın tanrı, yaratılmayan yaratıcıdır.
O nun yarattığı düzen ve doğruluk güçle-
riyle düzensizlik güçleri sürekli mücadele
eder. İnsanlardan hayata etkin biçimde ka-
tılmaları ve özgür iradeleriyle bu mücade-
lede taraf olmaları istenir. Sonunda Ahura
Mazda, şeytani güçlerin simgesi Ahriman' ı
yenilgiye uğratacak, evren yenilenecek ve
zaman sona erecektir. Tüm bu inanışlar
daha sonra ortaya çıkan ve yine iyiyle kötü-
nün savaşını esas alan Manicilik, İslam ve
Şiiliğin yorumlanmasında etkili oldu.
Bu mirasın İran'ın İslamlaşması süre-
cine eşlik etmesi de kaçınılmaz oldu. 651
sonrası İslami dönemde, özellikle 10. ve 11.
yüzyıllarda Fars kültürünün ve dilinin şah­
lanışa geçtiğini ve "Fars İslamı" denen sen-
tezin şekillendiğini görüyoruz. Hindistan'la
ciddi kültür etkileşimi içinde olan İran'da,
Hinduizm ve Budizm etkilerinin görülme-
si ve bunların İslam tasavvufuna güçlü etki-
lerde bulunması da önemlidir. Firdevsi'nin
 12 Haziran'da gerçekleşen
Cumhurbaşkanlığı DÖNÜM NOKTALARı
mlerin in ardından iran
halkı sokaklara döküldü. MÖ 3000 Proto-Iran lıl arın göç dalgaları

MÖ 1000 Zerdüşt dininin ortaya çıkışı

MÖ 492-449 Pers-Yunan savaşla rı

MÖ 330-325 Büyük ısken der'in istilası

641 iran' ı n I slamıaşması

1000 Firdevsi'nin Şehname's i

1250-1350 Moğol (ilhanlı ) dönemi

1501-1736 Safevi Hanedanı ve Şiilik

1906 Meşrutiyet Devrimi

1925 Pehlevi Hanedanı

1953 Musaddık'ın devrilmesi

islam Devrim i

1980-89 iran-Irak Savaşı

Hatemi c u mhurbaşkanı

(ö.1020) olağanüstü metni Şehname, İslam akan bir başka istilacı

öncesi döneme ait temalarıyla, bu kültürün
yeni dönemi kucaklamaya hazır olduğun.un
özgüvenli müjdecisi gibidir. Bundan sonra
Farsça ve Fars kültürü, bu toprakları yö-
netecek olanların rehberi olmaya hazırdır.
Bunun en çarpıcı tezahürlerinden biri, Fars
kökenli vezir Nizamülmülk'ün (ö.1092),
Fars devlet geleneğini Selçukluların (1037-
1194) askeri maharetiyle kaynaştırarak,
onları yerleşik bir devlet olmaya ikna etme
girişimidir. Onun kurduğu Nizamiye med-
reseleri, Sünni İslamı, Fars devlet gelene-
ğiyle kaynaştırmanın ve bunu savunacak
yöneticiler yetiştirmenin ideolojik zemini
olarak tasarlanmıştı.
Şiilik yerleşiyor
İran toplumunun 13. yüzyıl başlarından
itibaren Moğol istilalarında çok zayıfladığı,
ama toplumsal yapısının dayanıklılığı ve is-
tilacıların bu yapıya sızmalarını engelleyen
akıllıca dinamikleri sayesinde hayatta kala-
bildiği vurgulanmalı. İlhanlılar örneğinde
olduğu gibi zamanla İran kültüründen et-
kilenen istilacılar da olmuştu.
Ne var ki 16. yüzyılın başında İra.n'a
grup, bu ülkeye siline-
mez damgalar vuracak-
tl. Şah İsmail (1487-
1524) liderliğinde,
çoğunluğu Türkmen
ve Kürt göçebe unsur-
lar, karizmatik önder-
lerinin peşinde İran'a
akarak, Safevi (1501 -
1722) hanedanını kur-
dular. Göçebe unsurlar,
yerleşik düzene geçme-
lerini dayatan Osmanlı
İmparatorluğu'na kafa tuttuklarında, ken- son derece hızlı oldu. Arap bölgelerinden
dilerine kurtuluş vaadinde bulunan senkre- pek çok Şii alim toprak vaadiyle İran'a
tik (birbirinden farklı inançları uzlaştırma, yerleştirildi. Safeviler yerel Fars unsurla-
harmanlama) dinsel söylemlerin cazibesine rıyla işbirliğine girerek yerleşik bir devlet
fazlasıyla açıktılar. Şah İsmail şaşırtıcı bir yaratmaya soyundular. Böylece bugünün
senkretizme imza atarak, kendisini "kayıp ağırlıklı olarak Şii nüfusa sahip en büyük
imam" ilan etmekle kalmadı, Şiilik, Sünni- devleti şekillenmeye başladı.
lik, Hıristiyanlık, Budizm, Zerdüşt dini ve Şii ulemanın İran'a getiriliş biçimiy-
kimi yerel inanışlardan derlediği dinamik le beraber, son derece güçlü ve devletten
bir inanç hareketi oluşturdu. özerk yapısı olan dini bir sınıfa dönüşmesi
Safevi şahlarının Osmanlılarla müca- süreci başlamış oldu. Devletin toprak ve-
delelerinin de tesiriyle, taraftarlarını gem- rerek güçlendirdiği bu kesim, vergi topla-
lemek için İran'ı Şiileştirmeye girişmeleri maları, adalet dağıtma tekeline büyük ~

NTV TARiH TEMMUZ 2009 15

·GÜiidemiii·Tiirilil··/iran········ ··· · ······· ······· ........... ... . . ... ..................... . . ............ ... . ..... ... ..............
ölçüde sahip olmaları, okul, hastane, cami
yaptırmaları, çarşı esnafıyla akrabalıklar
tesis ederek iç içe geçmeleriyle Safevi ha-
nedanı sonrasında "devlet içinde devlet"
haline geldi. Bu boyutu anlamadan modern
İran tarihini ve günümüz İran'ını kavramak
imkansızdır.
Safevi hanedanının yukarıda anlatılan
nedenlerden dolayı güçlü bir dinsel meş­
ruiyeti vardı. Ama onlardan bir süre son-
ra yönetimi ele geçiren Kaçar hanedanı
(1779-1925) böylesi bir dinsel meşruiyet
kaynağından yoksundu. Şiilik neredeyse
tüm toplumsal örgütlenmeyi ele geçirdi.
Yine özellikle göçebe toplulukların mer-
kezileşmeye direnmesi nedeniyle, İran mo-
dern döneme güçlü bir merkezi devlet inşa
edemeden girdi. Rusya ve Britanya gibi
büyük güçler kapısına dayandığında hayli
zayıfbir devlet görünümündeydi.
İran' ın bir başka talihsizliği, Rusya ve
Britanya'nın rekabet alanına dönüşmesi
ve iki devletin, İran' ın modernleşmesine
ket vurma konusunda benzer politikalar
izlemesiydi. Kaldı ki, 1616'da İngiltere'nin
Doğu Hindistan Şirketi'ne serbest ticaret
hakkının verilmesi, İran ekonomisinin çö-
kertilmesinin de önünü açmıştı.
20. yüzyıla damgasını vuracak siyasal
güçler bu ortamda şekillenmeye başladı.
1891-92'de tütün tekeline sahip Britan-
ya şirketine başarılı bir boykot örgütleyen
güçler bu tespiti doğrular: Ulema, tüccar-
lar, liberal aydınlar ve devlet memurları. ..
Tam da bu kesimler, 1906'da yeniden güç-
birliği yaptıkları için Kaçar Şahı Meşruti­
yet Devrimi' ne onay vermek zorunda kaldı.
Modern unsurlar barındırmakla beraber
yeni dönem anayasasının İslam' ı resmi din
ilan ettiğini anımsatalım.
1925'te İngiliz desteğiyle şah yapılan
Rıza Pehlevi, ülkeyi yukarıdan aşağıya
16 NTV TARiH TEMMUZ 2009
1979 islam Devrimi'nde, İslamcıları, b azı sol kesimlerin desteğiyle
i
iran halk ı çoluk çocuk de diğer sol grupları
tasfiye etti. 1980'de
Humeyni resimleriyle
Irak'ın saldırısıyla çıkan dokuz yıllık savaş
sokaklara dökülmüştü.
ortamında, muhalefet imkanları kayboldu.
Kimi muhalifler, önce ülkenin kurtarılma­
modernleştirmek adına sı, ardından rejimin reforma tabi tutulması
önemli reformlara imza gerektiğine inandı ve cepheye koştular.
attı: Eğitimde köklü Savaş sonrası, rejimi demokratik yönde
bir laikleşme hamlesi, değiştirme arayışları başladığında 1990'la-
hukukun şeriat etkile- rın ortasına gelinmişti. 1997'de Reformcu
rinden kurtarılması ve Hatemi'nin beklenmedik şekilde cum-
Şii mollaların adalet hurbaşkanı seçilmesi, İran'ın geleceği için
dağıtma tekellerinin, kılıçların çekildiğinin en açık işaretiydi.
modern hukuk diplo- 2005'e kadar cumhurbaşkanlığını üstlenen
ması edinme zorunlu- Hatemi, bu dönemde kendisinden daha
luğu getirilerek budan- fazla özgürlük bekleyen kadınları ve dev-
ması. Modern kıyafet zorunluluğu, 1936'da rimi hiç görmemiş milyonlarca genci ha-
başörtüsünün yasaklanmasına kadar vardı. yal kırıklığına uğrattı. Bu kesimler 2005'te
Bunların Atatürk reformlarından bir iki yıl Ahmedinejad'ın cumhurbaşkanı seçilme-
sonra uygulamaya sokulmaları ilginçtir. siyle derin bir sessizliğe gömüldüler.
Geçen ay yapılan seçimlerinden önce
Yeni aktörler Musevi'ye destek vererek sokakları yeni-
1940'lar ve 50'ler toplumsal mücadelele- den şenlendiren reform yanlıları; seçim so-
rin derinleşmesi ve şahlığı zorlayan siyasi nuçlarının açıklanmasından sonra bu defa
aktörlerin ortaya çıkmasına tanık oldu. protesto için sokaklardaydılar. çatışmalar
Komünist TUDEH partisi ciddi kitlesel- bir anda şiddetlendi ve arkasından kan ve
leşmeye ulaşırken, Başbakan Musaddık ölümler geldi. İran tarihi şu an sokakta ya-
Ulusal Cephe'den aldığı güçle 1951'de zılıyor. •
petrolü kamulaştırdı. Musaddık'ın 1953'te
CIA destekli bir darbeyle devrilmesi, şa­
hın ABD güdümünde tek adam diktatör-
lüğüne kaymasına yol açtı. Şah 60'ların
başında "beyaz devrim" diye bilinen bir
dizi reforma girişti ve bunları yaparken
solculardan istifade etti. Ne var ki, biraz
soluk alan muhalifler yeniden canlandı ve
şahı sıkıştırmaya başladı.
Güç paylaşımına hayır diyerek, her türlü
meşru siyasalodağı budamaya başlayan
şah, istemeden de olsa iki süreci tetiklemiş
oldu: sistem içi çözümden umudu kalma-
yan gençliğin gerilla direnişi ve Şii mollalar
önderliğindeki İslamcı direniş. İslamcılar,
Şiiliğin geleneksel özerkliğinden ve "devlet
içinde devlet" konumundan yararlanarak
ayakta kalmayı başardı. Ortadoğu'nun en
modern ordusuna sahip olmakla övünen,
ciddi iktisadi büyüme oranları yakalamış
ülkesi İran, olanca ABD desteğine rağmen
hızla bir devrime sürüklendi.
1963'te sürgüne gönderilen karizmatik
Humeyni, laik-sol güçleri ve liberal İslam­
cıları, Şah karşıtlığı ekseninde birleştirdi ve
Şiiliğin şehitlik ve feda kültüründen azami
biçimde yararlanarak yüz binleri sokağa
döktü. Şah bir parça İran toprağını da yanı­
na alarak ülke dışına kaçtığında, 1979'du. Ayııtullah Humeyni sürgüne gittikten 14 yı l
Humeyni solcuların desteğiyle liberal sonra, 1 Şubat
1979'da Tahran'a dönüşünde.
www.sony.com.tr/eco

Teknolojimizi doğadan ödünç alıyoruz.

Sony Eco'nun çevreye saygı ilkesine uygun olarak

Sony Corporation olarak geliştirdiğimiz BRAVIA WE5 LCD televizyonumuz, hem
çevresel sorurTıluluklanmızl malzemeleriyle, hem de son teknolojinin kullanıldığı
çevreci özellikleri sayesinde, doğayla uyum içerisinde.
ciddiye alıyoruz. Bu nedenle,
BRAVIA WE5 ÖZELLiKLERi:
ürünlerimizin çevre ile uyum • Hareket Sensörü: Televizyonunuz odadaki varlığınızı
içerisinde olmasiını sağlamak algılar ve odadan ayrıld ığınızda görüntüyü kapatır
ama ses açık kalmaya devam eder.
için sürekli YE~ni ürün ve • Idle Standby: Televizyonunuz, karşısında hareketsiz
süreçler geliştiriyoruz, mevcut kaldığınızı algı lar ve otomatik olarak açı lır ve kapanı r.

• Işık Sensörü: Ortamdaki ışığa göre iç ışığını ayarlar,

ürünlerimizi de yeniliyoruz.
Yeş i l
bir gelecek için Sony Eco çatısı altında
yaptıklarımı zı 3 sözcü kle özetliyoruz: Ürün, süreç,
dünya.
ÜRÜN : Yeni ürünlerimizin birçoğu geri dön üştürülmüş
ma lzemelerd en o l uşuyor , Ku l lan ı mdan sonra
hem esk i ürünlerimizi, hem de atıklar ımı zı geri
dönüştü rüyoru z,
• Kapalıyken "O Enerji" Tüketimi : BRAVIA WE5,
"Energy Saving" düğmesi ile, diğer tele vizyonl arın
aksine, kapandığında gerçekten "O enerji" tüketir,
• Dijital Kullanma Kılavuzu : Televizyonun ekran ınd a
bulunan kull anma talim atl arı sayesinde, d aha
az k ôğıt tüketimi sağ lanı r.
Bütün bu özellikler sayesinde, BRAVIA WE5, kullanımı
sırasında%50* daha az enerji tüketir.

SÜREÇ: Fabrika ve ofislerim izde, rüzg ôr, güneş ve su MOTIONFLOW 100Hz: BRAVIA WE5, çevreci yakla şımı nın
g ibi yenilenebilir enerji kayn cı klarından yarar lanma y ı yanı sıra,
yüksek performanslı Motionflow 1OOHz teknolojisi
tercih ediyoruz, ile, en net ve akıcı görüntüleri sunar,

DÜNYA: Gönüllü b ir WWF iklim koruyucu ortağ ı o larak,
tüm çalışmalarım ızda , do ~i aya zarar vermeden
ilerlemenin yollarını arıyoruz , Teknolojimizi doğadan
ödünç al ı yoruz, A lp Dağları ' n dan alıp ku llan d ığımız
suyu arıtıp tekrar doğay a veriyoruz,
YEşiL ÜRETiM VE GERi DÖNÜŞÜMLÜ MALZEME:
Üretiminde ku llanı lan malzemel er çevreye zarar
vermez ve geri dönü ş ümle ri kolaylıkla sağlanır,
'Benzer 2008 model BRAVIA™ ile karşı l aştırılmıştır .

Yeşil bir gelecek için çevre dostu teknoloji

[ SONY eeo (8. !J

.9. ~~.~.~r d..~ . d..~.ğ.~~. : . : ~~~~A.!.?~:?i.:::::::::. : : : ::.: .::: ::::::::::: : :::::::::::::::: :::::::::::::: : : :. : ::::::::
ışişleri Bakanı
Ahmet Davutoğlu
siyasal vizyonunu
tarihten aldığı
örneklerle süslemeyi seviyor.
Mayıs ayı sonunda seçkin
bir köşeyazarları topluluğu
önünde bazı açıklamalar
yapmış. Milliyet yazarı T aha
Akyol, 30.05.2009 tarihli köşe
yazısında Bakanın konuşması­
nı şöyle aktarmış:
''Avrupa Birliği sürecini,
Türkiye'nin son 200 yıllık
kendini reforme etme ve
gerekli uluslararası şardara
uyum gösterme çabasının,
yani bir reform sürecinin
parçası olarak görüyoruz...
• Avrupa'da 1648 Vestfalya
diplomatik düzeni, bizde
kargaşalı bir dönemin ardın­
dan Köprülüler'in reform
dönemi.
• Avrupa'da 1815 Viyana
Kongresi,1839Tanzimat
reformları ...
. 1856 Paris Kongresi'yle
Islahat Fermanı arasındaki
kuvvedi bağ...
• İngiltere'yle savaşmış
Atatürk'ün, Batılılaşma
reformları ve Türkiye'yi
Milleder Cemiyeti'ne üye
yapması.
Hatırlatayım; M C, İngiliz
öncülüğünde bir kuruluştu.
18 NTV TARiH TEMMUZ 2009
Davutoğlu, 200 yıllık reform
sürecini AB'ye nasıl bağladı?
Bu iki asırhk süreçte kanlı
savaşlar bile yaşandı ama ana
doğrultu değişmedi. Bunun
adı bugün AB sürecidir."
Bakanımızın çizdiği
"200 yıllık doğrultu"daki
maddelere ve sonucunda-
ki AB sürecine yakından
bakalım :
• 1648 Vestfalya Barışı,
Avrupa tarihinde ulus-
devlet yönünde atılan ilk
anlamlı adımdır. Osman-
lı İmparatorluğu'nun ise
Vestfalya sisteminde ne yeri
ne de işlevi vardır. Aynı yılda
İstanbul'da Sultan İbrahim
boğularak ''Ağalar saltanatı"
başladı. Bata çıka ilerleyen
devletin dümenindeki ilk
Köprülü, 1656 yılında müthiş
diktatör Mehmed Paşa'dır.
Kadızadelilerin ezilerek bun-
ların hedefi olan tarikatların
okşanması özel toplantılarda
kendisine bağladığı Yeniçe-
rilerin, Sipahilerin üstüne
salınması davranışları, hoşa
gitmeyen Rum Patriğinin
asılması, diklenen Erdel'de
binlerce insanın öldürülmesi,
Celali hareketini bastırma ba-
hanesiyle Anadolu'daki varlıklı
kişileri yok ederek mallarına
mülklerine el koyulması gibi
"gayet reformcu" başarılara
imza atmıştır.
Sadrazam olan üçüncü
Köprülü, Fazıl Mustafa Paşa
1689'da iktidara geldiğinde;
Vestfalya sistemi OsmanWarın
aralıksız neredeyse 41 yıl he-
gemonya savaşı sürdürmesini
engelleyememişti! Köprülüler
arasındaki bu tek ıslahatçı
vezir, tüm bunları savaşın
yaralarını sarmak amacıyla
yapmıştır. Ordunun ve sarayın
masraflarının kısılmasının,
Avrupa'ya entegrasyon gibi
bir vizyona yönelik olduğunu
düşünmek hayli ilginç.
• Avrupa'daki 1815 Viya-
na Kongresi ile Tanzimat
reformlarının doğrudan veya
dolaylı ne ilgisi olduğunu
bulup ortaya çıkartmak bizi
aşar; herhalde Bakan'ın bazı
özel bilgileri var. Osman-
lı Devleti bu kongrede de,
Viyana sistemi içinde de yer
alamamıştı. Her şey bir yana
Viyana sistemi, Yunanistan'ın
ve Belçika'nın 1830 yılında
bağımsız bir devlet halinde
ortaya çıkmalarıyla üfürülüp
gitmişti. Tanzimat reformla-
rından medet umulduğunda,
imparatorluğun her köşesinde
özerklik rüzgarları esmek-
te, Mısır orduları payitahtı
tehdit etmekteydi. Ne Hünkar
İskelesi Antlaşması ne de
İngitere'ye verilen ekonomik
imtiyazlar Osmanlı Devleti'ni
diriltebilmişti.
. 30 Mart 1856'daki Paris
Barış Antlaşması'na göre,
Sezar mı Aun:!lius mu?
Radika/' in 4 Haziran 2009 tarihli
sayısında bildirdiğine göre
Dışişleri Bakanı Davutoğlu,
Amerikan-Türk Konseyi'nin
(ATC) yıllık konferansında
yaptığı konuşmada:
"Obama'nın yaklaşımı
Sezar'ın değil Aurelius'un
yaklaşımı. Güç kullanarak bir
yere kadar ilerleyebilirsini;~.
Şimdi ABD'de çok ı "Jy.s,~ . •-- . _ ___ .__.. _
taraflı yaklaşım ~ASHINGTON . O'Ş'I'ori Baka" Oavutoillu. Amerikai\.T~"",~
kullanılıyor" demiş.
Marcus Aurelius
tarihte Neron'dan
sonra Hıristiyanlara
; Cesar'ın dlıOil
en kapsamlı şekilde
Osmanlı Devleti, Fransa,
İngiltere, Piyemonte ve Rusya
arasında ebedi bir barış başla­
yacaktı. 93 Harbi çıkış noktası
alındığında bu ebediyetin taş
çatlasa 20 yıl sürdüğü görü-
lüyor.
• Büyük Britanya ile ı.
Dünya Savaşı'nda çarpışa­
rak yenilen tabii Osmanlı
Devleti'ydi, Mustafa Kemal
değil. Türkiye'nin 200 yıllık
çağdaşlaşma ve Batı'ya yetiş­
me mücadelesinin ardında,
zaten kendisinden güçlü olan-
lara öykünme gayreti yatar.
Milletler Cemiyeti dediğimiz
örgüt ise, neticede üyesi olan
İtalya'nın başka bir üye olan
Etiyopya'yı yutmasına seyirci
kalacak kadar yaptırım gücü
yoksunu bir kuruluştu.
Ezelden ebede kadar
uzanan bir AB süreci varsa biz
bunun farkında değiliz. Sayın
Davutoğlu'na tek soru sorma-
dan bu açıklamalarını dinleyen
seçkin köşe yazarları ise böyle
düşünmüyor olmalılar.
eziyet eden ve onları kamusal
alandan kovan imparator olarak
tan ın ıyar. Roma ' nın çivisini
çıkartmıştır. Yani her şey
"G ladyatör" filminde anlat ıl dığı
gibi değiL. Julius Caesar'a yani
Sezar'a gelince, sıradan bir
zorba olmadığını söylemekle
yetinelim. Sezar'ın hakkın ı
Sezar'a verelim.
onferansmda yapııaı k.onuşmada, ABD Başkanı Barack Obama 'yı 'bilgi' lakabıyıa
mı nan ünlü Romaimparatoru Marcus Aurelius'a benzetirKen, salati Georga W. Bush
in Sezar imasında bulundu. ABO'nin süpergüç olma özelllQini sürdürebUmak için çok
,
' a llı yakl~tŞı mla r1 a uluslararası
~gesel gUçlerin yard ımına
kurumlan kullanmas ı
ihtiyaç olacaOınl belirten
gere kti(ıl ni söyleı1ten,
Dı şi şleri Bakan ı,
bunun için
"ABD, Roma
paratoru Csasar'a de(ıi! Marcu8 Aurelius'a ihtiyaç duyuyor. Obama'nın yaklaşımı da
Aurelius'un yaklaşımı. Güç kuııanarak bır yere kadar ilerteyebllirsiniı.
Şimdi ABD de çok tarafl ı yaklaşım kullanı yor" dedi.
Roma Impc ı ratortu!)unu MS 161 ile 180 arasında yöneten MaI'C\Js Aurelius 'son beş iyi

aman gazetesinin
29 Mayıs 2009
tarihli sayısında,
Topkapı'da açılan
Fetih Müzesi'ne dair bir haber
çıktı. Burada kendisine "pano
danışmanı" denen değerli
tarihçi Erhan AfYoncu'nun şu
sözleri yer aldı:
"İşin uzmanı tarihçilere
damşarak böyle muhteşem bir
müze yapılmasına rağmen,
olumsuzluk bulanlar çıktı.
İşin ilginei, tenkidi yapanların
çoğu tarihle uzaktan yakından
ilgili değil. Müzeyi hamaset
müzesi olmakla, barış yerine
savaşı öne çıkarmakla suçlu-
yorlar. İstanbul'un 1453'te 53
gün süren ve oldukça kanlı
geçen bir savaş sonrasında
fethedildiğini bilmiyorlar mı?
Savaş neyle anlatılır, nasıl
izah edilir? Hamasetin, yani
kahramanhğın, cesaretin
olmadığı bir savaş var nu? Bir
dergide, Brocquire'nin kita-
bındaki minyatürün "gemile-
rin karadan yürütüldüğünün
en eski kanıtı" diye sunulması
tam bir komedidir. Müzeyi
adam gibi gezip, panorama
müzesinde kaç tane panoda
illi Gazete'nin
31 Mayıs ve 6
Haziran 2009
tarihli sayıla -
rında' Fahri Güvenin kö-
şesinde, ülkemizde modern
pedagojinin kurucularından
sayılan Edhem Nejad'ın
"çocuğun Terbiyesinde
Valide" başlığıyla Sırat-ı
Müstakim dergisinde çıkmış
bir yazısı tanıtılmış.
Şairin:
bu ıninyatürün kullanıldı­
ğım görsünler de, ondan
sonra yorum yapsınlar. Bir
diğer eleştiride ise U1ubadı
Hasan'ın mevcut olmadığı
hakkında yorum yapılıyor.
Halbuki müzeyi gezen biri
fetih panolarında U1ubadı
Hasan'ın isminin geçtiğini
görür. Müzeyi gözleriniz
kapalı nu gezdiniz!"
AfYoncu'nun adını vermek-
ten kaçınarak, "bir dergi" dediği
NTVTarih, "tarihle uzaktan
yakından ilgili değil" dedik-
leri de NTVTarih yazarları.
AfYoncu'nun bilimsel kişili­
ğine saygımız sonsuz olmakla
birlikte, sözlerinde bir takdim-
tehir hatası olduğundan
kuşkuluyuz. Elimizde kesin
bilgiler olmamakla beraber,
Topkapı'daki müzenin, bizim
yayınladığımız 1455 tarihli
resimden önce kurulmadığını
sanıyoruz. Ama bu uyarıdan
sonra orayı "adam gibi" gezerek
Yolda}
Bunların sen isimlerini
aklında tutma
fakat 28 Kanunisaniyi
unutma!"
diye andığı Mustafa
Suphi'nin yanında ölüme
gönderilen onbeş kişiden
biridir Edhem Nejad. Fahri
Güven bu ismi aklında tut-
muş, ama 28 Kanunisani'yi
unutmuş. Hiç yoktan
iyidir. Neticede Edhem
Qı:%ır:u lARIII
İstanbul
29 Mayıs'ta
alı nmadı,
Ulubatlı
Hasan hiç
varolmadı
Fetih Müzesi'ndeki pano ve
13 Kasım 2002, Hürriyefin Tarih eki.
tarihle bir sefer olsun yakın­
dan ilgilenmeyi düşünenler
çıkabilir.
Erhan AfYoncu 13 Ka-
sım 2002 tarihli H ürriyelin
Tarih eki için hazırladığı titiz
çalışmada, Ulubatlı Hasanın
hiç varolmadığını manşete
çekmişti. Daha sonra danış­
manlığını yaptığı panolarda
bu "uydurma kahraman"ın
adının geçmesine izin verdi-
ğine göre ya deve ya deveci ya
da üstündeki hacı bir travma
geçirmiş demektir. İşin ilginci,
aynı Erhan AfYoncu'nun, Mu-
rat Bardakçı'nın programında
Fatih'in gemilerini karadan yü-
rütmesini de şehir efsanesi ilan
etmesi! Ulubatlı'yı ve gemilerin
karadan yürütülmesini hayal
ürünü ilan eden hocamız, :Fetih
Müzesi'ndeki danışmanlığı sı­
rasında neden fikir değiştirdi ve
"hamaset yanlısı" bir açıklama
yaptı dersiniz? Biz çözemedik.
Nejad'ı "Türkçü-İslamcı"
olarak benimseyenler, onun
ezberci ve uygulama özürlü
Osmanlı eğitim sistemi-
ne karşı çıktığını, bunun
yerine mahalle baskısından
korkmayan, bağımsız söz
ve davranış kalıpları sunan,
kendisiyle barışık ve özgü-
venli bireyler yetiştiren bir
eğitim sisteminin taraftarı
olduğunu unutuyorlar.
Adı unutulmamalıdır.
Terör eylemi
değilse ne!
Tarafta yazan Halil Berktay,
18 Haziran 2009 tarihin-
de çıkan yazısında Murat
Bardakçı'yı eleştirmeye
çalışırken; 1905'in 21 Tem-
muz günü Yıldız'daki cuma
selamlığında meydana gelen
patlamaya değinmiş.
O gün tuzaklanmış bir
at arabasıyla gerçekleştirilen
bombalı saldırıda 7'si ya-
bancı 26 kişi ölmüş, 58 kişi
yaralanmış, 20 at da telef
olmuştu.
Berktay, Bardakçı'nın
2005'te bu saldırıyı ger-
çekleştirenler için "terörist"
demesini affedememiş ve
derdini tam dört yıl içine
attıktan sonra, "zama-
nın Ermeni milliyetçi-
devrimcilerinin günümü-
zün neo-con jargonuyla"
aşağılanmalarını gündeme
getirmiş .
Sürüp gitmekte olan
mahut kavgaya karışmak
niyetinde değiliz ama,
bunun bir terör eylemi
olduğunun inkar edilecek
bir tarafı yok.
NTV TARiH TEMMUZ 2009 19
1 TEMMUZ 1979
Sony, mobil kasetçalar
Walkman'i satışa sundu.
insanların müzik dinleme
alışkanlıklarında
büyük değişim
yaratan bu
icat, popüler
kültür
nesnesi
oldu.
8 TEMMUZ 1833
Hünkar iskelesi
Antlaşması imzalandı.
Osmanlı Devleti ile
Rusya arasındaki
karşılıklı yardımlaşma ve
sa l dırmazlık antlaşması,
Beykoz sınır l arı içindeki
Hünkar iskelesi semtinin
adıyla tarihe geçti.
1
1. Haçlı
Seferi'nde
Haçlı ordusu Kudüs'ü
ele geçirdi. 40 gün
süren kuşatmanın
ardından düşen
Kudüs, 1187'de
Selahaddin Eyyubi
tarafından geri alınd ı.
21 TEMMUZ 1789
Napoleon Bonaparte,
Mısır Seferi'nde Murat Bey
komutasındaki Kölemenler
ordusunu Ehramlar
Savaşı'nda sadece 40
ölü ve 300 yaralı vererek
bozguna uğrattı.
27 TEMMUZ 1926
ittihatçı l arın "Küçük
Efendi"si, 1. Dünya
Savaşı'nda iaşe Nazırı
olan Kara Kemal,
Atatürk'e karşı planlanan
izmir suikasti do l ayısıyla
aranırken sıkıştırıldığı bir
kümeste intihar etti.
20 NTV TARiH TEMMUZ 2009
2 TEMMUZ 1993
Sivas'ta Madımak Oteli
yakı l dı. Otelde Pir Sultan
Abdal şenlikleri için gelmiş
çoğu sanatçı yaklaşık 150
kişi vardı. 8 saat süren
yangında 37 kişi öldü.
9 TEMMUZ 1762
Tarihçilerin "Büyük"
ünvanı verdiği tek kadın
hükümdar Alman asıllı
Çariçe ii. Katerina, Rusça
adıyla Yekaterina ii.
Veli kaya, saray muhafız
kıtası ve sevgilisi Grigori
Orlov'un desteğiyle
imparatoriçeliğini ilan etti.
22
Irak
TEMMUZ 2003
Savaşı'ndaABD
tarafından 55 kişilik
arananlar listesinin
başında yer alan Saddam
Hüseyin'in oğulları Uday
ve Kusay, Musul'da
öldürüldü.
28
Yıldırım
TEMMUZ 1402
Bayezid Ankara
Savaşı'nda Timur'a
esir düştü. iktidar
boşluğuna düşen Osmanlı
Devleti'nde on bir yıl
sürecek olan Fetret Devri
başladı.
3 TEMMUZ 1988
Fatih Sultan Mehmet
Köprüsü trafiğe açıldı.
Yapımına 29 Mayıs
1985'te başlanan ve Asya
ile Avrupa'yı bağlayan
ikinci asma köprünün
uzunluğu 1510, genişliği
39.4 metredir.
10 TEMM Z 1509
Protestanlığın kalvinizm
olarak bilinen türünü
geliştiren din adamı Jean
Calvin doğdu .
16 TEMMUZ 1782
Wolfgang Amadeus
Mozart'ın Saraydan Kız
Kaçırma operasının galası
Viyana'da yapıldı. Eserin
konusu, ispanyol soylusu
Belmonte'nin sevgilisi
Konstanza'yı tutsak
bulunduğu Selim Paşa'nın
sarayından kurtarması
üzerinedir.
23 TEMMlJl 1903
Henry Ford'un sah ibi
olduğu, ABD'li Ford
Otomotiv Şirketi, Ford
Model-A ismini verdiğ i ilk
arabasını piyasaya
sürdü.
4
K aptan-ı
TEMMUZ 1546
derya Barbaros
Hayreddin Paşa (Hızır Reis)
öldü . Haçlı donanmasını
yend i ğ i Preveze Deniz
Savaşı ' y l a Akdeniz'de
Osmanlı hakimiyetini
p ekiştiren Barbaros,
Beşiktaş' ta yaptırdığı
'......~ı&\JI. medresenin yanındaki
tü rbesine defned ild i.
11 TEMMUZ 1939
Milli Piyango Genel
12
Picasso'nun, ispanya'nın
Müdürlüğü kuruldu. Bask bölgesindeki
Daha önceki çekilişie r, Guernica'nın
"Tayyare Piyangosu" ve Almanlar
"Türk Hava Kurumu Büyük tarafından 1937'de
Piyangosu" adı altında bombalanışını
düzenliyordu . resmettiği,kentle
aynı ismi taşıyan
tablosu Paris'te
sergilendi.
17
1917
TEMMUZ 1918
Şubat Devrimi
18 TEMMUZ 64
Ancak altı gün sonra
sırasında tahttan indirilen söndürülebilecek ünlü
Romanov hanedanının Roma yang ı nı başladı.
hüküm süren son üyesi Yangını imparator
Çar ii. Nikola, karısı Neron'un mu, yoksa
Aleksandra, çocukları ve Hıristiyanların mı çıkardığı
hizmetlileriyle beraber tartışmasıgünümüze
Yekaterinburçı 'da kadar sürdü.
öldürüldü.

5 I' PHILOS()PH~LE J
_ _ _ _ _1_68_7
Isaac Newton , Doğal
Felsefenin Matematiksel
ilkeleri (Philosophiae
Natura lis Principia
Mathematica) adl ı
ı
k ita bını yayım l adı. Kitap,
m ekaniğin temelleri ni
o luşturan Newton'un
hareket ve kütleçekim
kanu nları nı da içeriyordu. i
TEMMUZ 1937
19 TEMMUZ 1954
Efsanevi rock'n roll
ş arkıc ı sı Elvis Presley'ni n
ilk single' ı "That's all
Right" Sun Records
tarafından piyasaya
ç ıkarıldı. Albümde
Elvis'in fotoğrafı
o lmadığından , parçanın
bir siyahi sanatçı tarafından
seslendirildiği sanıld ı.
29 TPIIIMUZ 1981
Prens Charles ve Lady
Diana evlendi. Y üzy ılın
düğününü izlemek için 600
bin kişi Londra sokaklarını
doldururken , 750 milyon
kişi de ekranlarının
başındayd ı.
NAT UR. A LI S
P R i N C i Pi A
M A THE MA TICA
_, ~ " .,
A_ 1 S 1"CWrON(·' .
; • P,ofdIOrt L ..,"-, le
i i nı P R. \ı.ı A TU R.·
&t- :.r.
<il, , E P Y <il,
1Nu s- \ ~".
Juıru S«1lI'-" A... ,~
t ON t' I N l .
x J6,ı.
....n."""""" .... "ocu"""",
Type
I...'::=============-== -=:'JI
13
ilk Dünya Futbol
TEMMUZ 1930
Şampiyonası Uruguay'da
baş l adı. Finalde Arjantin'i
4-2 yenen ev sahibi
Uruguay FIFA Dünya
Kupası'nın il k sahibi oldu,
24
ingiliz şair, yazar,
TEMMUZ 1895
çevi rmen ve akademisyen
Robert Ranke Graves,
Londra'da Wimbledon 'da
doğdu. 90 yaşında ölen
sanatçı, bir dönem TV'de
dizi olarak yayın l anan
Ben Claudius adlı eseriyle
tanınmıştı.
30
Yedinci Mühür, Yaban
TEMMUZ 2007
Çilekleri ve Sihirli Flüt
gibi fimleriyl e tanına n
isveçli yönetmen Ingmar
Bergman 89 yaşında öldü.
Arkasında 54 film , 126
tiyatro eseri ve 39 radyo
oyunu bırakt ı .
6
Fransız
TEMMUZ 1885
mikrobiyolog ve
kimyager Louis Pasteur,
Iİ
LA. ,_.... s..-. M.w.., on dört yıl üstünde
(J~t:~~"" . (.
u ğraştığı kuduz aşısını bir
P R it S E S. insana uyguladı. Dokuz
y aşındak i Joseph Meister
bir gün önce köpek
s.,....... I'nı&t ıpoıl
ta rafından ı sırılmıştı.
14 TEMMUZ 1789
Bastille kalesi Paris halk ı
tarafından zaptedildi,
Büyük Fransız Devrim i
başladı. Olayda
10 muhafız ve 98
ayak l anmac ı hayatını
kaybetti. Kral XVi. Louis
günlüğüne "Bugün kayda
değer hiçbir şeyolmadı"
notun u düşmüştü,
20 TEMMUZ 1974
Türk askerlerinin Kıbrıs'a
indirme ve çıkarma
yapmas ıyla , 1. Kıb rıs
Barış Harekatı başladı.
22 Temmuz'da ateşkes
yapılsa da, 14 Ağustos ' ta
"Üç Gün Savaşı" olarak
anılacak ikinci harekat
başladı.
25
Frans ı z
TEMMUZ 1909
Louis Bleriot Manş
Denizi'ni aşan ilk havacı
oldu. Çok rüzgarlı bir
havada Fransa Calais'den
havalanan Bleriot, 39
km'yi 37 dakikada uçarak
ingiltere'de Dover'a indi.
31
Küçük Prens eseriyle
ünlenen F rans ı z yazar
ve pilot Antoine de
Saint-E xupery, 2. Dünya
S avaşı'nda Akdeniz'de pilot
olarak görev yaptığı
sırada kayboldu.
Uçağın kalıntıları
2004'te Marsilya
açıklarında bulundu,
---"'-)..
7
Şair ve yazar Rıfat
1993
lig az 82 yaşında öldü .
"Edebiyatın koca çınarı "
lakabıyla tanınan
IIgaz'ln öykü, roman ve
şiirlerinden oluşan 60
kitabının içinde en ünlüsü
Hababam Slnlft'ydı.
1 ~.~QiT1'Jet ~~ i kavuşan Amerikalı
MEHMETCii
KıBRıs'TA••
26 TEMMUZ 657
Dördüncü Halife Ali ile
onun halifeliğini kabul
etmeyen Şa m valisi
Muaviye arasında, Fırat
kıyısında Rakka'nın
doğusunda Sıffin Savaşı
yapıldı. Mütareke sonrası
yaşanan "Hakem Olayı"
sonucunda Muaviye islam
dünyas ı nın lideri oldu.
.;ı
Tarih Olanlar
Gazeteci , yayıncı , yazar
ve siyasetçi Naim Tirali
(84) öldü . Gazeteciliğe
1946'da Tasvir
gazetesinde başlayan
Tirali 'nin öykü ve gazete
yazılarından oluşan 10
kitabı var.
Dünyanın ikinci büyük
otomotiv üreticisi 2
Haz,
General Motors (GM)
iflas etti. GM'nin ifla s ı
Amerikan şirketler
tarihinin üçüncü büyük
iflası oldu.
Avustralya ' nın en yaşlı
insanı ve Birinci Dünya
3
Ha z.
Savaşı ' na katılan son
asker John Jack Ross
(110) öldü.
1972'de yayımlanmaya
başlayan "Kung Fu" 4
Haz.
dizisindeki Kwai Chang
Caine rolüyle üne
oyuncu David
Carradine (72) öldü .
Dünya Sağlık Örgütü, 11
1968 Hong Kong gribinin Haz.
ardından ilk kez, domuz
gribi (H1N1) alarm
seviyesini en üst seviye
olan ve "küresel salgın"
anlamını taşıyan 6'ya
yükseltti.
Charlie'nin Melekleri
dizisiyle tanınan ABD'li Haz.
ünlü oyuncu Farah
Fawcett (62) öldü.
Pop müziğ i n efsanevi
şarkıcısı Michael
Jackson (51) öldü.
Müzik hayatına 11
yaşında Jackson
5 grubuyla adım
atan şark ı cı, "Beat
lt", "Billie Jean" adlı
şarkıları , 50 milyonluk
satış rakamıyla en
çok satan albüm
kabul edilen
"Thriller" ile
zirveye ulaşt ı.
NTV TARiH TEMMUZ
A ın Fotoğrafı

Türk askeri İskenderun'da

5 Temmuz 1938

i
i
i

Geleceğin Kara Kuvvetleri Komutanı A1bay Şükrü TBMM'nin aldığı kararla resmen Türkiye
Kanatlı (1893-1954) yönetimindeki Türk askeri, Cumhuriyeti'nin ili haline geldi. Antakya'da Şükrü
güvenliği sağlamak amacıyla İskenderun' a giriyor. Kanatlı'nın adını taşıyan ilköğretim okulu ise bugün
Hatay bir yıl sonra, 7 Temmuz 1939 tarihinde artık Mehmet Rende İlköğretim Okulu adını taşıyor.

22 NTV TARIH TEMMUZ 2009


",; ..l, ...
(
,;J', .;. r-'
.:... ı..ı: \ ,~'L1~\;.~ :;.
;;'i,' j..iı:" Q ; ". Ô",,~~.ı., -.:..~.~ '.J~ ~~) ,....6-;.\
~;.L ';";"1~1'~ ••• ~..f~S:~ ..) \.iiH\ •.,\.~ '>'--'J-
).:ı •• Lj..ı.l. . ..).>. ..;. •.1
,;ı..ı.:J ' "...sJ \ ~.:...i
26 Ağustos 1922'de başlayacak Büyük Taarruz'a
doğru, Anadolu'daki Yunan işgal kuvvetleri hala
kendilerinden emin fakat Mustafa Kemal önderliğindeki
Türk kuvvetlerinin ayrıntılı planlarından habersizdi.
Anadolu'daki mücadelenin savunmadan karşı saldırıya
•
~yın Bel esı
Mustafa Kemal Paşa öldürüldü
20 Temmuz 1922
Gazetedeki haber (bugünün
Türkçesiyle) şöyleydi:
"Güvenilir kaynaklardan
aldığımız telgrafa gÖ"e,
Ankara Hükümeti
Bafkumandanı Mustafa
,. ıli. _, - ~
~.;ıı \.)iı.i.u\ .;J; ..i~ .. ı 'J' t
~
Kemal Pafa, Meclis
müzakereleri sırasında Ali
İhsan Pafa'yı tabancayla
_ IJo •.)•.Jı:ı. , ~ l!.\J~JIo. ... yaralamış; buna kızan Ali
İhsan Pafa da o dakikada
belindeki tabancayla
mukabe!e etmiftir. Mustafa
Kemal Pafa'nın öldürüldüğü
J,. . "' \~\J$" Jı...- ~).r"
bildirilmektedir.
Nevzad' Elbette bu kadar
milyonlada ölen masumların
l.:.' ,jl_\ jt)'il";'~i;'" \Y'~..J-J feryat ahını Cenab-ı Hak
bırakmaz, ger de olsa mutlaka
),j'A I.J•..t.:. ah yerini bulur. "
Kupür-bclgenin üzerine
sonradan düşülen notta ise
şöye yazıyor:
"Belge sahibinin notu:
Eskifehil"in Bozan karyesinde
dÜfman tayyareleri tarafindan
atılmıf ve fimdiye kadar
tarafimdan muhafaza
edilmipir. Eskifehir Ürüncü
Mıntıka Müfettifi Rahmi... "
20 Te mmuz 1922 tarihli
Nevzad gazetesinin
eki nde, Başkumanda n
Mustafa Kemal Paşa'n ın
vurularak öld ür üldüğ ü
haberi.
doğru olgunlaştığı temmuzda, karşı tarafın propaganda
faaliyetleri de hız kazanmıştı. İstanbul'da, Milli
Mücadele'ye karşı çevrelerin beslediği Nevzad gazetesi, 20
Temmuz 1338'de (1922) bir ek yayınlamış ve bu ek Yunan
uçakları tarafından cephedeki Türk kıtalarına atılmıştı.
NTV TARIH TEMMUZ 2009 23
DOSYA: ALA,EDDİN KEYKUBAD
tarih leniyor. 2.5 cm çapında , 4 mm ka lınlı ğında ve
tahta geçiş yılı çoğu kaynakta 1220'dir.
Sultan Keykubad, Sivas'a gitmezden
önce, kimi zorba vezir ve emirleri bir içki
alemi sonunda ayrı odalara aldırtıp kendi
deyimiyle "kart ağaçları kesip yerlerine fi-
danlar dikmek" gerekçesiyle idam ettirmesi,
mehteri ve otağıyla Meşhediye'ye göçme-
si, burada at oynatıp cirit atarak eğlenceler
düzenletmesi ilginçtir.
Sultan, Kayseri ve Aksaray'daki ko-
naklamalardan sonra Konya ufuklarında
görününce sofralar kurulmuş, ney ve zil
sesleri arasında ahali Keykubad'ı karşı­
lamış. Arası çok geçmeden Abbasi Hali-
fesi el-Nasırbillah'ın (1180-1225) elçisi
Sühreverdi'nin, Rum (Anadolu) hüküm-
darlığı ve sultanlık simgeleri olan kılıç,
mühür-yüzük ve saltanat menşuru (onayı)
getirdiği saptanıyor. Bu amaçla yapılan me-
rasimde Sühreverdi, saray divanhanesinde
Keykubad'a hilat giydirmiş; Bağdat'ta sa-
rılmış sarığı başına koymuş.
Töreni izleyenIerin önünde sultanın
sırtına asasıyla dört kez vurmuş. Ardından
halifenin hediyesi altın nallı atı sunmuş.
Kentteki saltanat alayından sonra sofra-
lar kurulup kaldırılmış; şarkıcılar, şeyhler,
müritler, herkes coşmuş . İbn Bibi'nin deyi-
miyle, "İçkinin sert rüzgarından mecliste-
kilerin yüzlerinden nikap (utanma peçesi)
düşmüş!"
Yazar, sultanın 1225'te bağlılık sun-
mak için Kayseri'ye gelen Mengücek Şahı
A1aeddin Davud onuruna da sarayda, has-
bahçede şölenler düzenlediğini, birlikte
26 NTV TARiH TEMMUZ 2009
Kapının
dı
ci
z
,,;
c
W
Alaeddin'in kurşun mührü
i. Alaeddin Keykubad'ın 2000
yı lı nda bulunan kurşun mührü
üzerindeki portresi "sembolik bir
tasvir"den öte, herhangi bir Türk
sultanının doğal görüntüsünün
resmedilmesinin bilinen ilk örneği.
Mührün her iki yüzündeki Arapça
yazıtta, "Büyük Sultan, dünyanın ve
dinin mümtazı, Keyhüsrevoğlu Keykubad "
yazmaktadır. Mühür 1221-1228 arasına
15.8 gram ağırlı ğ ın da.
Yıl
1967. Kuban ve iki asistanı Orhan
neşeli vakitler geçirdiklerini; akşamları Bıçakç ı ,
Berge Aran Divriği Ulu
sarayda bade içip gönül eğlendirdiklerini, Camii'nin önünde.
Meşhediye ovasında günlerce şenlikler
yapıldığını, iki bin koyun kesildiğini, 200 Bu 'mukaddes
yük şarap, bir o kadar şekerleme tüketildi- emanet' müze olmalı
ğini, 20 bin dirhem gümüş harcandığını;
Keykubad'ın Davud Şah'ı 10 bin dinar (al-
D ivriğ i Ulu Camii'ne ilk kez 1965'te
tın) yol harçlığı , altın işlemeli kaftan, arap gittim. 196Tye kadar rölövesini
atı hediye edip Erzincan'a uğurladığını, çıkardı k , daha sonra da ulus l ararası
ama Celaleddin Harezmşah'la ittifaklar bir seminer düzenledik. Cumhuriyet'in
arayışına yöneldiğini duyunca Erzincan ilk yılları nda camiye Fransızların ilgisi
ve Kemah'ı alıp Davud'u Abıgerme (Il- yoğundu. Sivas'a 170 km uzaklıkta
gın) sürgüne gönderdiğini yazıyor. ve yolu o l m ad ığından bizden pek
Keykubad'ın bilim ve şiirle uğraştığını, giden olmuyordu . Şimd i nispeten
spor ve eğlenceye zaman ayırdığını; din- daha kolay gitmek. Divri ği Ulu Camii
darlığının gereklerini de yerine getirdiğini;
Selçuklu mimarisine benzemez;
Kuran'dan başka Nizamülmülk' n Siyerül- üniktir ve UNESCO listesindeki
mülCtk'ünü (Siyasetname), Gazali'nin
tek Türk ya pı sıdır. Kırk yı l dır
Kimya- i Saadetini, Keykavus'un
dokunmas ın lar diye çaba veriyorum.
Kabusname'sini okuduğunu, abdestsiz
Yapı bir heykel gibidir, dokunulmaz.
ferman yazmadığını; "tavla ve satranç
Biri, 'Restorasyonunu yaparım, taş
oyunlarında ok ve cirit atmada rakipsiz,
kırılmışsa çı karır yerine yenisini
mimarlık, marangozluk, oymacılık, sa-
koyarım' derse hapı yutarız . işlemeye
raçlık ve ressamlıkta mahir" olduğunu da
müsait fakat dayanıklı bir taş olan
vurguluyor İbn Bibi. Ermeni tarihçi Sem-
tüften yapı l d ığ ı ndan, caminin havayla
pat ise, gökbilime meraklı Keykubad 'ın
zamanın ünlü gökbilimcilerini Şam'dan, temas etmemesi gerekiyor. Bu yüzden
Ahlat'tan getirttiğini, yabancı ülkelerden müze haline getirmenin kavgasın ı
oyuncuların, maskaraların (komedyen), veriyorum. Cami diye müzeye
hayalbazların da hünerlerini göstermek çevirmek istemiyorlar. Ama yapıyı,
için Anadolu'ya geldiklerini anlatıyor. çağdaş, çelik ve cam , şeffaf bir müze
Büyük Emir Celaleddin Karatay ise yap ı sın ı n içine bir 'mukaddes emanet'
"On sekiz yıl savaşta ve barışta gece gün- gibi yerl eşt i rebiliriz.
düz, sultanın maiyetindeydim. Ayıklı­
ğında da mestliğinde de gecenin üçte ~
,
DİVRİGİ ULU CAMİİ: DÜNY DA Eşİ BENZERİ YOK
heykelini yapan medeniyet
Ne Ortaasya'da var ne İslam sanatında. Ne
Avrupa'da var ne de Hıristiyanlıkta. Selçuklu
döneminde inşa edilen Divriği Ulu Camii'nin taşoyma
kapıları, üç boyutlu tasarımlarıyla öncesiz ve sonrasız
bir sanat şaheseri.
.>
.~
ro
c:
ro
oc
:::>
o.::
DOGANKUBAN
c:
ro
, O)
o ivas Divriği'deki bu tarihi anıt, tek bir
cı
kütle içine yan yana birleştirilmiş cami.
şifahane ve türbeden ol u şur. Bunların
her biri o dönemde yaygın olan cami, kapalı
medrese ve türbe planlarına göre inşa edilmiş.
D ivriği Ulu Camii'nin kapısındaki özgün kitabe,
yapının Mengücekli Ahmed Şa h tarafından
1228-29 tarihinde yapıldığını yazar; diğer bir
yazıtta ise Alaeddin Keykubad döneminin bahsi
geçer. Şifahenenin üzerinde yine 1228-29 tarihli
kitabe ise yaptıran kişi, "Turan Melek" hakkı ıı da
ipucu verir.
Tiflisli ıbrahim oğlu Ahmed Usta'nın yapımı
o lduğu anlaşılan ahşap minberin üzerinde
de Ahmed Şah bin Süleyman Ş ah adı vardır.
Bu yapıda yönetici, mimar ve yontucu usta;
k uşkusuz başka ustaların varlığını unutmadan,
hem şifahanede hem de camide adı yazılı olan
A hlatlı Mugis oğlu Hurremşah'dır. Burası Ahlat
Celaleddin Harezmşah tarafın d an tahrip edi lene
kadar, Ortaçağın önemli bir kü ltür merkeziydi.
Camiyi diğerlerinden ayıran ve onu eşsiz kılan,
kabartmalarıdır. Ulu Cami'nin bir kısmının 1(509
depreminde yıkılmış; mekan ölçüleri, mihrap
aksının düzeni, maksure kubbesinin görkemli
tasarımı ve mihrap duvarının tamamlanm amış
o lmasına karşın; Türkiye'de başka yapılarda
olmayan üç boyutlu soyut bitkisel bezemesi ve
bezemeli tonozları bu camiyi en iyi korunm u ş
Selçuk dönemi camiierinden biri yapar.
Caminin arka penceresi yapın ı n özgün bezE!-
meleriyle ilgisi olmayan tipik bir Orta Anadolu
Selçuk üslubu ile yapılmıştır. Bunun daha gt3Ç
bir döneme ait olduğu; Ahlatlı H urremşah'ın
ölümünden sonra ve Keykubad döneminde
yapıldığı söylenebilir. Mengücekler aile ili şki leri
içinde Konya'ya bir ölçüde tabi olarak yaşarnış­
l ardır. Fakat Divriği Ulu Camii'nin ve şifaha ­
nesinin tasarımı, özellikle taşoyma bezeme:;i
Anadolu'daki herhangi bir bölgeyle ortak olma-
yan ve Selçuklu çağında başka eşi olmayan
bir üslupla yapılmışt ı r. Kapalı ş ifahane de a y nı
tasarım özgünlüğünü sergiler. Fakat Divriği
Divriği Ulu Camii
Külliyesi. Önde Şifahane,
arkada cami giriş kapısı.
külliyesini dünya sanat tarihine çok özgün bir dan başlayarak Selçukluların, Karahanlıların,
yapı olarak tanıtan asıl özelliği ise taçkapıları­ Harezmşahların, Selçukluların, Suriye ve
nın tasarımı ve heykelsi taşoymalarıdır. Anadolu fetihlerinin harekete başlattığı göç ve
Caminin yukarı kapısı özgündür, arka kapısı 16. fetihler pek çok noktasal, başka örneği olmayan
yüzyıl ya da daha sonra başka bir üslupla yapıl­ düşünce ürünleri ve yapıtlar ya ratmıştır.
mıştır. Şifahane kapısı da özgün dönemdendir. Sadece Divriği'ye ve onun eşsiz ustası
Caminin giriş penceresi ise 13. yüzyılortası Hurremşah'a ait taçkapılardaki
klasik Selçuklu taş bezemesidir. Diğer kapılarla "figüratif olmayan heykeller"in
üslupsal ilişkisi yoktur. Bu kapılarda Hurremşah dünya sanat tarihinde bir
dışında çok değişik kökenli taşoyma ustalarının benzeri yoktur.
çalışmış olmalıdır. Bu taşoyma bezemeyi yeni-
likçi ve yaratıcı üslubu ile islam sanat tarihinde
özel bir konuma yükselten, Hurremşah'a ait ol-
duğu kabul edilen büyük taçkapı tasarımları ve
onların temel taşoymalarıdır. Sadece Anadolu
Selçuklu mimarisinde değil, islam mimari
ve sanat tarihinde de, Ortaçağ Avru-
pa sanatında da eşi olmayan bu
yontular, üç boyutlu tasarımla­
rıyla islam geleneğinde olmayan
heykelsi bir nitelik taşırlar.
islam ortaçağında mimariye eklenen ve
mimari çerçeveler içinde kalan bezeme
nitelikli az derinlikli taş oyma beze me-
ler yerine, bu kapılarda Ortaçağın
doğu ve batıda eşi olmayan üç
boyutlu, fakat figüratif olmayan bir
heykel tasarımı vardır. Caminin
kuzey taç kapısı 13 m yüksek-
liğinde ve simgesel bir cennet
kapısı olarak adlandırılabilecek
iki soyut hayat ağacı yorumu
üzerine kuruludur. Bu eşs iz
mimari yapıt, Selçukluların
egemen oldukları dünyada Orta
Asya'dan Anadolu'ya kadar o
zamana kadar var olmayan bir
yoğunlukta bir yenilik dönemi-
ne tanıklık eder. Türklerin 10.
yüzyılın sonlarında Gaznelilerin
Samani Devleti'ni yıkmaların-
Divriği Ulu Camii'nin
kuzey kapısı,
13 metre
yüksekliğinde. Taşoymalar, i
hayat ağacını yorumluyor - .......:::~ItI.&IIE~ ""' __ .... ~~.
DOSYA: ALAEDDİN KEYKUBAD
Çinilerin süslediği
masal şehri
1235 yılında Beyşehir Gölü kıyısında,
tarafından yaptırılan Kubad Abad Sarayı, bir zamanlar çok
gelişkinve örgütlü bir şehrin merkezi konumundaydı. Kazı
alanında bulunan zengin anlatımlı çiniler, hamamlar, su yolları,
kayıkhane , seramik fırını gibi buluntular, Selçukluların gündelik
hayatına dair önemli ipuçları veriyor.
l~PÇ}!J\.t-J.J\~I{ ...
S elçuklu yaşamına tanıklık eden KubM
Abad Sarayı külliyesi, 1235'te parlak ça-
ğın sultanı Alaeddin tarafından tasa rlanıp
yaptırılmış bir mi rastır. Bu eşsiz yapı, Selçuklu
yaşamı hakkında benzersiz bir kaynak oluş­
turur. Saray, Amanos Dağları'n ın eteğindeki
küçük ovada, Beyşehir Gölü'nün kıyısındadır.
Külliye yirmi dolay ı nda yapı kal ı ntısından ve
önemli bölümü hala ayakta dış ve iç surlardan
ol uşu r. Bunların üçünün kiml i ği anlaşılabilmek­
tedir: Büyük Saray, Küçük Saray ve su sevi-
yesinde bulunan, "Kayıkhane" olarak an ı lan
yap ı. Göldeki adalara ve çevredeki yaylalara
dağılmış çeşitl i köşk kalıntıları, KubM AbM'la
bağlantılı olup külliyenin uzantılarıdır. Bunlar-
dan Kız Kalesi denen adadaki su şatosu ile
Anamos yamacındaki Malanda Yaylası'ndaki,
içinde tuvaleti de bulunan köşk; çinileri ve yapı
düzeniyle ana külliyeYle birlikteliği en belirgin
olanlardır.
Kubiid Abiid Sarayı'nda A liieddin
Keykubad'ı tasvir ettiği söylenen çini.
Alaeddin Keykubad
ıbn Bibi'nin verdiği zengin bilgiye
rağmen sarayların yeri belirlenememişti.
Bu keşfi, Konya Müzesi eski müdürlerinden
merhum Zeki Oral'a borçluyuz. Daha sonra-
sında, ilk bilimsel kazılar Prof. Dr. K. Otto-Dorn
başkanlığında ve Mehmet Önder'in katkısıyla
1965'te başladı, 1966'da sürdürüldü. 1967'de
Mehmet Önder kısa bir araştırma yürüttü ve ar-
dından 1980'e kadar 13 yı l kaderine terk edildi.
Bu ilk aşamada Kubad Abad'ın figürlü
bezemeleriyle ünlü çinileri ortaya çıkarılarak
dünyaya tanıt ı lmış oldu. Bu sırada, Büyük
Saray yapısı önemli ölçüde, Küçük Saray da
kısmen gün ışığına kavuştu. 1980'de tarafı m-
dan başlatılan kazıların ikinci aşamasında,
önce ağırlıklı olarak Kız Kalesi denen adada
çalışıldı. Koşulların ilkelliği ve zorluğu yüzün-
den 1985'te buradaki işe ara verilerek karadaki
ana külliyeye odak l anıldl.
KubM AbM'ln mimarisi ve onu algıla­
yışımız, her yıl yenilikler ortaya koymakta.
Çalışmalarda özetle, iki sarayarasındaki
bağlantıları sağlayan yapılar; bahçede çeşme
ve tesisat kalıntıları; Büyük Saray'ın içinde çini
bezeli özel tuvalet; göl kıyısındaki liman ve
savunma duvarlarının kalıntıları bulundu.
Kazılara paralel yürütülen araştırmalar­
da ortaya çıkan su yolları, kayıkhane,
halkın "Gürlevi" dediği küçük bir
baraj ve su deposu, "cehennemliği",
"ılıklığı", "sıcaklığ ı", "tüteklikleri", su
tesisatı kalıntıları ve pek az kalan
çinileriyle bir bütün oluşturan
saray hamamı, dönemin teknik
olanaklarını anlamak açısından
etkileyiciydi.
Özellikle Küçük Saray
ve çevresi olmak üzere sit
alanında yapılan kazılarda pek
çok çiniyle birlikte, altın yaldızlı fresk
parçaları da bulundu. Küçük Saray'ın
yak ı nlarında ise bir fırın ka lınt ıs ı ortaya
çıkarıldı. Ayrıca, Küçük Saray yakınlarında
Kubiid Abiid Sa rayı'na ait sekiz köşeli,
sultanla eşin i (?) yatakta yorgan altında
yatarken tasvi r ed en çini.
üç bölümlü bir ya pı ve şantiye harabesi gün
ışı ğ ına çıktı. Buradaki buluntular arasında en
önemli ve ilginç ol anı, duvara kaplanmaya
haz ır yıldız-haç düzeniyle, beşyüzden fazla
çininin depolandığı bir mekandır. Bu çinilerin,
önceki Kubad AbM çinilerinden farklı resim
özellikleri sergilemesi, yeterli bilgimiz olmayan
Selçuklu tasvir sanatına yeni ömekler, bize
de yeni görüşler kazandırmaktadır. Bu tasvirli
çiniler, hem resim anlayışı ve stilizasyon, hem
konu, hem de teknik bakımıarından şaşırtıcı bir
zenginlik sunmaktadır. Konulu tasvirler içeren
çinilerde, bir öykünün parçaları denebilecek
sahnelere, saray kadrosuna, onların işlerine,
eğlencelerine, hatta daha da ileri giderek sulta-
nın eşiyle yatış ın a bile rastlanabilmektedir!
Bunlar arasında bazı saray mensuplarının
adeta portreleri işl enmiş; figürlerin k ıyafetleri
ayrıntılı olarak ve rilmişti r. Başta tavus olmak
üzere ilginç kuş ve d iğe r hayvan figürleri, bitki,
yazı, geometri motifleriyle soyut kompozisyon-
lar da yapılmıştır. Bunlar da sadece beze me
deÜil, modern ve figüratif olmayan kompozis-
yorılardır.
Şantiyed e tu ğ la , çini ve fırınla r ile bu fırın ­
larcia kullanılan çeşitli aletler, depolanmış kireç,
kil vb. malzemeler ve metal işlerinde kullanılan
ocaklar bulunmu ştur. Bunların yanısıra bozuk
çin i parçaları, cam, sır, maden curufları ile cam
atıklarının bulun m as ı, buradaki yoğun üretim
etk i nliğini gözler önüne sermektedir.
Arkeometrik çalışmalar başta olmak üzere,
araştırmalar sonucunda, üretimin büyük ölçüde
yerli malzemeyle ve yerinde yapılmış olduğu-
 if
Kubad ı . ba d Saray Küll iyesi
res titü s : ıo nu (M . Akok).
nu gördük. iyi bilemiyor olmamıza rağmen,
Selçuklu toplu m ve kültür dokusunda, meslek
örgütleri ve onlara yön veren merkezler
b ulunduğu seziliyor. Bu da bizim şu değerli
bilgiye ulaşmamızı sağlıyor: Selçuklularda
bir hassa mimarları ocağı ve n akkaşhane
b u lunmaktaydı!
Kubad Abad'ın, Alaeddin Keykubad'ın
oğlu 2 .G ı yaseddin Keyhüsrev'den sonra
söndüğü sanılırdı; fakat 13. yüzy ı lın sonuna
hatta 14. yüzyılın ilk çeyreğine kadar haya-
tiyetini sürdürdüğünü söyleyebiliriz. Çünkü
bulunan sikkeler ve diğer arkeolojik veriler
bunu kan ıtlamaklad ır.
Selçuklu çağında buranın bir vi layet oldIJ-
ğu an laşılıyor. Karada ve adalarda, çok gen Ş
bir alana sahipti. Yer yer karşı l aşılan bir-iki
yapı veya ufak yerleşimden ibaret sanılan bJ
bölgenin; adamakı llı işlenmiş, örgütlenm i ş bir
kent o lduğu ortaya çıkmaya baş lı yor.
29 yıllık çileli, sabırl ı emekler sonunda,
çalışmalarımız artık bir okul, bir araştırma
merkezi olarak kurumlaşmış; çok insan
yetişmiş ve Kubad Abad, Selçuklu sanatını
anlayıp değerlend i rmekte çok zengin bir
referans noktası haline gel m i şti r.
ikisinden fazla yatakta
kaldığını bilmiyorum.
Kimi zaman güzel rü-
bailer söylerdi" diyor.
Suhreverdi, Nec-
6 meddin Rizi, Ba-
~ haeddin Veled,
.g Mevlana Celaleddin,
.il Keykubad'ın saltanat
~ yıllarında Konya'da
"'
~ buluşan sofilerdi.
~"' Nerede ünlü sanat,
"t:ı
~ edebiyat ve düşün
adamı varsa Konya'ya
çağırırdı. Onlar için
konaklar, zaviyeler yaptırmış; şair Kanl'ye
Farsça bir Şehname yazdırmıştır.
Cengiz Han'la kabaran Moğol olgusu,
İran'ın ve Turan'ın ozanlarını, aydınlarını
Keykubad'a yöneltmiş; pek çok mimar ve
sanatkar güvenli ve gönençli Anadolu'ya
can atmışlardı. Gelenler arasında sultanın
hizmetine giren bilge hekim-tabip Ebu-
bekir bin Yusuf, Divriği kül-
liyesinin ustaları Hurremşah,
Hurşad gibi ünlüler de vardı.
Bunların, Anadolu'daki ay-
dınlanma ve gönenç kampan-
yasına katkıları ödeşilemez.
Şam melikinin kızıyla ev-
leneceği zaman Malatya'daki
düğün sırasında sultanın
çenesi altında çıkan çıbanı,
cerrah Vas il deşerek tedavi
etmiş; yarası iyileştikten son-
ra mavi gerdek çadırına önce
gelin, ardından da meclisin
ahengini bırakıp ayağa kal-
Beyşe hir Gölü kıyı s ınd a ki Ku bad Abad
külliyesindeki Büyük Sa ray'dan kalanlar.
karak "yürüyen bir servi" misali Keykubad
girmiş ve gerdek icabını yerine getirmişti.
Ebülferec, Tarih-i Muhtasarüddüve!de,
Cengiz Han'ın, ardılı Oktay kaan olunca
elçi gönderip biçimsel olarak bağlılık bil-
diren Keykubad için, elçiye söyledikleri il-
ginçtir: "Alaeddin akıllı ve uzağı gören bir
sultan. Eğer buraya gelirse, bizden ağırlama
görür. Kendisine ehtacılık (perdedarlık) ve-
ririz. Egemenliğindeki kentlere de dokun-
mayız!"
Eyyubi, Artuklu, Mengücekli melik-
lerini, Trabzon ve Ermeni krallarını, daha
birçok yerel egemenleri savaşla veya dost-
luk akrabalık ilişkileri kurarak sultanlığına
bağlayan; Melik Eşref'le buluşan; Erzincan
Akşehri yakınındaki Yassıçimen'de 10 Tem-
muz 1230'da başlayıp günlerce süren mu-
harebede Celaleddin Harezmşah'ı yenen,
Erzurum'u alan, Gürcistan'a ordu gönderen
Keykubad, sultanlığının son yıllarında gü-
cünün ve ününün doruğa ulaşmıştı.
Yaz aylarında, Kayseri'de yaptırdığı
Keykubadiye Sarayı'nda, kışın Alaiye ve
Antalya saraylarında oturuyor; Konya'ya,
Kayseri'ye gidiş ve dönüşlerinde ara konak
olarak Beyşehir Gölü'ne uzanan yarıma­
dadaki betimlemeli çinilerle kaplı Kubad
Abad Sarayı'nda kalıyordu. Buranın suyu
havası, bahçeleri eşsiz, meyveleri boldu.
Çevrede avlaklar vardı. Mimarlar Emiri
Saadeddin Köpek, saray, köşk, kemer, cami,
bahçeler ve havuzlar inşa ederek Kubad
Abad mamuresini kurmuştu. Konya'da da
atalarının sarayı vardı. ~
Bugün harabe durumundaki Konya s url a rı na
ait, çift b a şlı kartal figürüyle süslü parça.
Konya ince Minareli Medrese Müzes i.
"-'
~
'O>
o
Ö
u..
NTV TARiH TEMMUZ 2009
DOSYA: ALAEDDİN KEYKUBAD
Keykubad'ın ölümünden bir yıl sonra
1238'de, Halep Meliki'nin elçisi sıfatıyla
oğlu II. Gıyaseddin Keyhüsrev'e başsağ­
lığı dilernek için Kayseri'ye gelen tarihçi
İbnü'l-Adım, huzura çıkarken gözlemle-
diği Keykubadiye Sarayı' nı Bugyatü't-Taleb
.fı Tarih-i Haleb adlı tarihinde anlatmıştır.
Keykubad'dan yıllar sonra 1261'de ordu-
suyla Anadolu'ya gelen Memlt1k Sultanı
Baybars'ın da bir süre kaldığı bu sarayın
bugün izine rastlanmadığı gibi yeri de bi-
linmiyor.
Necmeddin Razı, "Müslümanlar gü-
venliği ve gönenci Selçukoğulları'nın kutsal
çetrinin gölgesinde buldular. Bu padişah­
lar zamanında yapılan medreseler, camiIer,
hangahlar, ribatlar, hastaneler, köprüler ve
diğer hayır yapıları hiçbir devirle kıyasla­
namaz" der. Keykubad döneminde yapılan
mimari eserlerin, yazılan sanat ve bilim
kitaplarının çoğunun doğal afetlerde, talan
ve tahriplerde yok olduğu kesin. Örneğin
Konya'da yaptırdığı Darüşşifa-i Alal'den
günümüze ulaşan bir iz yok. Kayseri- Sivas
arasındaki Sultan Hanı'nı bu hükümdarın
yaptırdığı yakın zamanlarda kanıtlanmıştır.
Onca kayba karşın, Keykubad'ın 1219-
1237 arasındaki saltanatında Türkiye'nin
ulaştığı uygarlık düzeyini ayakta kalabilen
eserler yine de gösteriyor. Öncelikle de
Ortaçağ'a özgü savunma yapıları olan
kaleler ve kent surları ... Çağdaşı Cen-
giz Han'ın (ö.1227) örgütlediği Moğol
ordularının Anadolu'ya yöneleceğini ön-
görerek Konya'ya, Kayseri'ye, Sivas'a ve
kimi ikincil kentlere surlar, iç kaleler yap-
tırması; Akdeniz kıyısında Kalonoros'u
alıp kendi adıyla Alaiye (Alanya) olarak
anılacak kaleli ve tersaneli bir kıyı kenti Hasbahçe içindeki Boyalı Köşk'ten
kurması, İç-il bölgesine Asya'dan göçen günümüze ka lanlar. Güney cephe (üstte) ve
Türkmenleri iskan etmesi, onu salt zaferler kIJzey cephe (altta) üzerinde zikzak desenli
d uvar resm i detay ı .
kazanmış bir hükümdar kimliğiyle değil;
gelmiş geçmiş Anadolu egemenlerinden
farklı tanımlamamızı gerektiriyor.
Konya surlarının öyküsünü İbn Bibi
anlatır: "Sultan bir kır gezisinde ansızın
dönüp Konya'ya bakmış: Bahçelerle çevri-
li, içi insan kaynıyor. -Böyle güzel bir kenti
burçsuz bedensiz bırakmak hatadır. Gerçi
gücümüz dünyayı tutan bir surdur ama
tedbir, her zaman tehlikeden sakınmadır!
deyip Konya'nın ve Sivas'ın surlarla gü-
venliğe alınmasını buyurmuş . Deneyimli
mimarlar, yontu ustaları ve ressamlar ge-
tirtilmiş . Sultan atlanıp Konya'nın etrafını
dolaşarak burçların, kapıların yerlerini be-
lirlemiş . Dört kapı ile birkaç burcun hazi-
neden, diğerlerinin memleket büyüklerince
yaptırılmasını emretmiş . Geceli gündüzlü
yarışılarak iki kentin surları tamamlanmış.
HASBAHÇE: ALAEDDİN KE KUBAD'IN AV VE TARIM ALANI
Alanya'yel isim,
doğaya etin verdi
Torosların yama cı üzerinde kuru lmuş Hasbahçe, büyük sultanın
olağanüstü mimari anlayışını, hem peyzaj uygulamaları hem de
"yeşil alan"larla zenginleştirdiğiııi kanıtlıyor.
SCOTT REDFORD
laeddin Keykubad' ı n ilk ve belki de
en meşhur zaferi Alanya ' n ı n (Alaiye i
fethiydi. Bizans Grekçesinde adı Ka lo-
noros, yani "güzel dağ" olan Al a nya'nın surları,
12. yüzyılda hüküm süren başarı lı Komnenc,s
h anedan ı nca onarı l mış ve gü çl endi ri lm i şti. Fa-
kat 1176'daki Miryokefalon yenilgisinden sonra
Bizans i mparatorl uğ u 'n u n i ktid arı çöktü ve bu
güçlü liman kenti Kilikya Ermeni Krall ı ğının
eline geçti. Alaedd in Keykubad, bu "güzel dağ"
üzeri nde kurul m uş şehri 122 1'de Ermeni Kir
Fard'dan a l d ı. Kalonoros'a öylesine aş ık olnıuş­
tu ki, bir tek burada isim değiş i k li ğine giderek
şeh re kendi ad ı nı verdi.
Alanya'da hepsi Alaeddin Keykubad'a ait
Selçukl u mimari eserleri o kadar iyi tanın ı yo r
ki tarif etmemize gerek yok: bütün Ortaçağ
Akdenizi'nin en iyi korunmuş tersa nesi; Ortcçağ
Anadolusu'nun en ge li şm i ş savunma mimarisi
örneklerinden olan K ı zı l Kule; hamamlar,
samıçl arı, son olarak da freskli duva rı
ve çinileriyle ünlenen , Prof. Ol u ş
Arık' ı n başkanlığ ı nda 20 sene
boyunca kazı l a n iç ka le saray ı ,
A l a nya'yı bir a çık hava müze:;i
yap ı yor.
Keykubad bir daha doaşıp
teftiş etmiş .
Emirlerden her
birinin adını birer taşa altınla
yazdırtmış . Sonra meclis kıırup
işret etmiş"
Mimar ve ressamlardan, surları kapı­
ları,büyük yapıları, "temasil" denen heykel
ve kabartmalar, çift başlı kartal arması, atlı
savaşçı, yırtıcı hayvan figürleri, ay ve glineş
kursları ile donatmalarını istemiş. Geçen
yüzyıllarda Konya'ya yolu düşen ge2gin-
ler, görkemli sur ve kapılardaki Heknis-
tik ve Roma kabartmalarını anlatmışlar.
Bu figürlü taşlardan kimi parçalar K,)nya
Müzesi'ndedir. Bugün ne Konya'da ne de
Sivas'ta Keykubad surlarının izine rası:lan­
mıyor.
Döneminde inşa edilen özgün saron-
Keykubad'ın 17 senelik saltanatı sı ras ı nda bir-
çok Anadolu şeh ri nde kervansaraylar, camiier,
medreseler, hamamlar, surlar da görüyoruz.
Fakat onun en yayg ı n mimari faa liyetlerinden
biri daha az tanın ı yor: Bahçeler!
Alaedd in Keykubad ve beraberindeki emirler,
gittikleri her yere, şehir mimarisi ve kervansa-
raylarla birlikte, bir de bahçe yapm ı şlardı. Bu
bahçelerden en çok Alanya'daki ler günümüze
kada r gelebi i miştir. 2000'de yayımladığ ı m kitap-
ta (Anadolu Selçuklu Bahçeleri, istanbul 2008)
A l a n ya'nın etrafında bulunan hamam, köşk,
ark, çeşme kal ı nt ıl arıyl a yedi Selçuklu bahçesi
yer a l mıştı.
Beş hektarı aşan büyüklükteki Hasbahçe,
bun l arın en büyüğü ve en iyi korunmuş olanıdır.
Üstelik bugün çoğu hala yeşil alan! Alaeddin'in
i çti ği çeşmenin suyuyla bugün muz bahçeleri
sulanmakta.
Alanya Hasbahçe'nin kon umu muhteşem:
Toros l ar ı n yamac ı üzerinde kuru l muş bah-
çe, 5 metre yü ksekl i ğinde ihata duvarlarıyla
çevri li. Bunla rı n büyük bir k ı sm ı hala ayakta.
Hasbahçe'nin manzarası Alanya Kalesi'ni, dağ­
ları ve denizi içine a lı yo r. Bahçenin en üstünde,
bir kayan ı n içinden fışkıran çeşmen i n yan ı nda
bir dizi köşk i nşa edilmiş. Bu köşkler kat kat
yükseliyor, adeta en güzel manzarayı kapmak
ma yapılarından 1234 tarihli Divriği Ka-
lesi birkaç hayvan figürü, "Aslanburcu" ile
ayakta fakat haraptır. Yine Divriği'deki
Mengücek Meliki Ahmed Şah ile Meli-
ke Turan Melek'in ortak eseri Ulucami ile
Darüşşifa'da, bu külliyenin mimari ve tıraz
(bezeme) tasarımlarına katkıda bulunduğu
sanılan Keykubad 'ın, yan kapıdaki çift baş­
lı kartal arması, taçkapıdaki ithaf kitabesi,
Darüşşifa kapısında da kadın erkek büst ve
rölyefleri görülmektedir.
Döneminin ileri toplum hayatı, dün-
yanın dört yanından gelen ozanlar, düşü­
nürler, sanatkarlar; saray ve köşklerdeki
ihtişam, altın gümüş çini sofra takımları,
ipekli mücevherli giyim kuşamlar, murassa
silahlar, müzik aletleri, altın gümüş kandil-
ler... Keykubad'ın 13. yüzyıl başında sergi-
için ya rı şıyor. Çeşmenin alt ı nda, hala ku llan ıl ­
makta olan samıç, havuz ve arklar bahçenin
su l anmasını sağlıyor.
Alaeddin Keykubad ve beraberindekilerin bu
bahçeyi n asıl kullandıklarına gelince .. . Selçuk-
lularda çok gel i şm i ş bir av ve at kültü rü vard ı.
Av öncesi ve so n ras ı nda, atlarl a, av kuş l arı ve
avda k u llanı l an köpekler ve çitalarla gelinip bu
bahçelerde çadır kuru lurdu, köşkl erde dinlenilir-
di. Bu gibi bahçeler Selçuklu seçkinlerinin kü ltür
alan la rı yd ı. Yemekleriyle, müziğiyle , şiiri yle,
raks ı yl a, bu bahçelerde saray kültürü yaşan ı r
ve yaşatı lırd ı. Bütün köşkl er ve diğer binalar
Selçuklu Devleti'nin simgesi olan kı rmızı zik-
zaklı fresklerle ve Kubad Abad misali çinilerle
donatı l mışt ı.
Hasbahçe'nin ayn ı zamanda, önemli bir ekono-
mik i şl ev i vardı. Sultan bulunsa da bulunmasa
da bahçede tarım faal iyetleri devam ederdi. So-
mut bilgilerimiz olmasa da, baz ı ipuçla rı d i ğer
Selçuklu bahçelerinde o lduğu gibi Hasbahçe'de
de badem ve kay ı sı gibi yemiş ağaçl a rı bulun-
duğ u nu gösteriyor.
Son yı ll arda Alanya o kadar hızlı büyüdü ki bu
muhteşem manzaral ı bahçenin ko runması ve
yeşil kalmas ı teh likeye g i rm i şti. Hasbahçe'nin
sahiplerinden ayd ı n çiftçi Hasan Sad ı koğ l u'nun
yard ı m ı yla Alanya Müzesi, yakl aşık on sene
önce Hasbahçe'yi koruma a l anı olarak ilan etti.
Bundan sonra Alanya Belediyesi , yine Alanya
Müzesi'yle işbi rl iğ i yaparak Ka.Ba fırmas ı yla
birlikte bir "Hasbahçe Park Projesi" başlatt ı.
Alanya Belediye Baş kanı Hasan S i pahioğlu'n un
önderl iğinde gerçekleşe n bu proje, bu önemli
peyzaj ı koruyarak, Al anya lı lara geniş bir yeşi l
alan kazand ı rmayı hedefliyor. Şu anda Anta lya
Bölgesi Koruma Kurulu'nca değerl endirmeye
alınan bu proje, Türkiye'de bir ilk olacak. Ta ri hi
bina l arıyla birlikte, tarihi peyzajın ko runması
çok güzel.
lediği hoşgörünün, cömertliğin, bayındırlık,
uygarlık ve sanat anlayışının sonuçlarıydı
kuşkusuz.
Anadolu'daki bayındırlık faaliyetleri-
nin doruk evresi olan Keykubadlı yıllar­
da, kentlerin, sayfıye şitaiye (yazlık kışlık)
yerleşkeleri düzeninde; kaleler ve kent
surlarıyla berkitilmesi, köprüler, camiler,
kümbetler, medrese ve hastaneler, saray ve
köşkler, bedestenler, han ve hamamlar, su
şebekeleri yapılması topyekun bir imar gi-
rişimiydi kuşkusuz. Kerimüddin Aksarayi,
Müsameratü'l-Ahyar'da "Keykubad'ın ha-
yır eserleri dünyanın her tarafına güneşten
daha parlak ışık saçıyor" diyor. Bu nedenle-
dir ki Anadolu halkı, eski görkemli yapıları
daima 'A.J.aeddin Keykubad zamanından
kalma" diye tanıtagelmiştir. ~
NTV TARiH TEMMUZ 2009 31
DOSYA: ALAEDDİN KEYKUBAD
ALAiYE (ALANYA): SELÇUKLU LİMAN KENTİ
Anadolu'nun
Akdeniz'e aktığı yer
Yapımı MÖ 3. yüzyıla uzanan Alaiye limanı, Alaeddin
Keykubad'ın şehri 1221'deki fethinden sonra, Akdeniz
çevresindeki kültür odaklarıyla ilişkisinden dolayı büyük önem
kazandı. Tersane, Tophane, Kızıl Kule ve Ehmedek gibi h8la
ayakta duran anıtsal yapılar, devrin ihtişamına işaret ediyor.
...... .... ... .... .... . . görjüğümüz yap ı l ardan ibaret o l madığ ı , etrafı
Z. KENAN BİLİcİ
D oğu Akdeniz'e yönelik
t ı rmalarındaki artışa karş ı lık,
Ortaçağ araş­
Selçuklu
denizcilik ve iskan tarihi, bugüne kadar
sistematik araştırma ve arazi incelemelerinde n
yoksundur. Selçuklu ların denizle olan ilişkisi,
Emir Çaka Bey'in Batı Anadolu sahillerinde
1081'de ilk tersaneyi kurup 30 parçalık bir
donanma inşa etlirmesi ve Ebul Kasım'ın
Marmara kıyısında Kils limanında yaptırdı-
ğı donanmadan bahsedilmesiyle (I. Haçlı
Seferi sırasında yakılm ı ştır) başlar; 1227'de
Karadeniz'de, Kırım üzerine gerçekleştirdiği
ünlü Suğdak Seferi'yle devam eder.
Diğer taraftan Selçuklu döneminde inşa edilmiş
ve sadece birkaç duvarı kalmış Sinop Tersa-
nesi, Alaeddin Keykubad'ı n inşa ettirdiği Alaiye
Tersanesi, Beyşeh ir Gölü kıyısındaki Kubad
Abad Saray ı külliyesi içindeki iki bölümlü kayık­
hane gibi binaları da hatırlamak mümkün.
Alanya asıl önemini Selçuklu çağında,
Alaeddin Keykubad tarafı ndan 1221 'deki
fethinden sonra kaza nm ışt ır.
Öncelikli olarak ta ri hi yarımada ile anakara
arasında güçlü bir savunma sistemi oluşturu l -
ka ı 'naklara bakılırsa,
burada herhalde daha
13. yüzyılda ku ru lmuş ve 15. yüzyılın başların ­
da Lusignan idaresindeki Kıbrıs donanmasının
yal : ıp yıktığ ı görkemli bir de çarşı bulunduğu
anl3şılıyor.
Ço <sonraları 17. yüzyılda Evliya Çelebi gördü-
ğüııde, bu kesimde 150 dükkan ve 2 han bu-
lun ııaktayd ı. Ne yazık ki ünlü seyyahın sözünü
etti ~i binalardan geriye neredeyse hiçbir iz
kalınamıştır. Ala nya limanın ın Selçuklu çağın­
da :ınem kazan m ası, Venedik Cumhuriyeti'nin
12~ :4'te, kendi tü ccarların ı n, M ı sır'la ticaretini
ya~aklayan kararından kaynaklanıyor olabilir.
Bu karar yüzünden ıta lyan kent-devletleri,
ihti ~ıaç duydukla rı mallar için Türkiye'nin
gür ,ey sahillerine yönelmiştir. Bu bağlamda
kertin liman bölümündeki yerleşmenin bugün
muştur. On yı l sonra ise, her biri bugün bile
anrsal yapılar ve surla çevrili bu özel alanda,
birer kentsel simge sayılabilecek Tersane,
Tophane, Kızıl Kule ve Ehmedek gibi anıtsal
yapıları ve yarımadayı taçlandıran lçkale'deki
sarayı ile kent, büyük ölçüde bugünkü fiziki
zanıan l a ortadan kalkmış bazı resmi binaların
da I Julunduğu düş ü nü leb i lir.
Bu :ızel çevrenin en dikkati çekici yapısı
konumundaki Te rsane'nin , o çağda Akdeniz'de
s ınırlarına kavuşmuştur. Böylelikle, Doğu
yay~ın olarak k ull anılan "galee sotlili", "galee
Akdeniz'de önemli bir liman ve saray-kent
alla sensile" ya da "galiotte" türü basit kadırga­
haline dönüşmekle kalmamış; aynı zamanda
ları il inşası ile daha ziyade bakım ve onarım­
Selçukluların kışlık başkentliğini de yapmıştır.
ıarı ııın yapıld ı ğı bir bina olarak tasarl andığına
Alaiye, Doğu Akdeniz'de çoğunluğu ıtalyan
şüp h e yoktur. Bu yüzden binanın aslının , Piri
kent-devletlerine ait ticaret gemilerinin rotası
Rej,;'in hari tasınd a ki an l atıma benzediği iddia
üzerinde olması ve Akdeniz çevresindeki kültür
edil" bilir.
odaklarıyla devamlı ilişki içinde bulunması
Diğ , )r bir önemli yapı da, Tersane'nin güne-
itibariyle önemli bir limandı.Tarihi yarımadanın
yine eki 'Tophane" burcudur. Selçuklu çağında
doğu yakasında ve Tophane mahallesi denilen
inşc edilmiş bu bi n anın, başlangıçta askeri
yerleşmen i n alt kesimindeki liman ı n çevre-
amcıçlarl a yapı l madığı iç düzeninden de
si K ı zıl Kule, Tersane, Tophane Burcu gibi
rahatlıkla an l aşıla b ilmektedir. Binaya Osmanlı
Selçuklu mimari eserleriyle kuşatılm ı ştır. Bu
idar3si altında, top ların menzil alanını genişlet­
bölge, arka tarafta ki kamusal alandan da surla
me~ : üzere bir üst kat ilave olunmuş ve şimdiki
yalıtılmıştır. Bu yap ı inşaatlarından başka,
Top ıane ismi de bu çağda verilmiştir. Binanın
küçük bir hamam, iki bölümlü tonozlu tanımsız
Sel\ :uklu çağında ki işlevini Osmanlılardaki
bir bina, bazı tonozlu antrepo ka l ıntıları ve bir
"yal sarayları"na benzetme k mümkün olabilir
de çeşme bulunmaktadır. Hiç şüphesiz ki bu
mi? Örneğin , 16. yüzyılda ıstanbul'da Top-
kesim, Selçuklu çağında tarihi yarımadadaki
kap ı Sarayı'nın hasbahçesindeki Yalı Kasr- ı
hareketin en yoğun olduğu alanlardan biri
Hünıayunu, sulta n ın donanmasını selamladığı
haline dönüşmüştü. Geç Ortaçağ'a ait yazılı
ve u ğurladığ ıya da önünde saray ı n kayık l a­
rını n bulunduğu ve sultanın denize açıldığı
Sep3tçiler Kasrı gibi bir yal ı köşkü, deniz
köşl : ü ya da sahil köşkü olarak işlev görmüş
olabilir mi?
Bu ve benzeri soru ların cevapları, belki de
ilericle zamanla ve rast la ntıları n yardımıyla
çözı ı mlenebi l ecektir. Bütün bilinmezliğine
karşılık, tarihi yarımadanın liman kesim inde,
bugiinkü maddi çevresi ne denli bozulmuş
olun;a olsun, K ı zıl Kule, Tersane ve Tophane
Burcu gibi binalar, geçmişin görkemi ve silueti
hakl:ında hala fikir vermektedir. Bunlara bakıla­
rak; I\laeddin Keykubad'ın bütün bu anıtsal in-
şaat arla, tıpkı bozkırın ortasında gücünü uzak
diyal'lardan gelenlere hissettiren kervansaray-
lar g ibi, belki de bu defa, denizden gelen dost
ve d ışmanlarına, güç ve kudretinin Akdeniz
ötele,rine ulaşacağını göstermeyi amaçladığını
hayc ı l etmek mümkündür.

Kara ulaşımında kervanların dÜTenli
ve güvenceli işleyebilmesi amacıyla kervan
yolları ve sultan hanları yapılmıştır. Bu mü-
kemmel sisteme dahil kervansaraylarda ko-
naklama giderleri vakıflarca karşılanıyordu
ve yol güvenliği sayesinde Hindistan'dan
İspanya'ya kadar başlıca devletlerin Ana-
dolu kentlerinde ticaret temsilcilikleri bu-
lunuyordu. Alaiye'de Akdeniz'e, Sinop'ta
Karadeniz'e açık birer liman ve tersane ~esis
edilmişti. Uluslararası ticaret ilişkiler inin
merkezi de Anadolu'ydu.
Ham ve işlenmiş ipek başlıca ihraç ınal­
larındandı. "Seta Turchia" (Türkiye ip<:kli-
si) dünya pazarının en değerli kumaşıydı.
Aksaray'da yelken bezi, Antalya'da "k em-
ha", Erzincan'da "buharin" , D enizli'de altın
işlemeli "akalemlü", Ankara ve Sivas'ta (,sof"
tezgahları vardı. Keykubad'a ait üzeLnde
adı yazılı ve aslan betimi bulunan sırma ı şle­
meli bir ipekli Lyon Müzesi'ndedir. Ke;rku-
badiye Sarayı için Sivas'ta dokunmuş yazılı
ve altın tel işlemeli bir halı Sivas'ta satılarak
Fransa'ya götürülmüştür. Alaiye düzlütün-
de bir şekerhane, Sivas'ta zemberek, bo::do-
ğan, kılıç, bunduk atıcıları imal ediler.. bir
cebehane vardı. Anadolu'nun uluslararası
panayır ve fuarlarına pazar, ziyaret pazarı,
yılgun pazarı, yabanlu pazar,
Türkmen pazarı deniyordu.
Başlıcaları Alamüddin Pazarı,
Azine Pazarı, Koçhisar Pazarı
idi. Kayseri-Elbistan yolu üzerin-
deki Yabanlu Pazarı (bugünkü Pazarören)
Suriye, Irak ve İran kervanlarının uğrağıydı.
Karahisar Ovası'nda kurulan pazara dün-
yanın dört yanından tüccarlar geliyor; bu-
rada köleler, kürkler, atlas topları, saklatun
kumaşlar, cins atlar pazarlanıyordu.
Yolkesen ve korsan baskınlarından do-
ğan zararların karşılıklı tazminini öngören
uluslararası bir sigorta söz konusuydu. No-
terler senet işlemleri yapıyor, "cav" denen
bir tür çek kullanılıyordu. "Sikke-i Alai"
ve "Keykubadi" denen altın gümüş paralar
İskenderiye ve Mısır'da en itibarlı akçaydı.
Avrupa'da Keykubad'ın memleketindeki
servet ve refah bir efsane gibi anlatılıyordu.
Bu kısa gönenç evresi, halkın "Uluğ
Keykubad" dediği sultanın, Moğol kaanı­
nın yarlığının ulaştığı, Anadolu İlhanlığı­
nı kabul ettiği günlerde 30 Mayıs 1237'de
(3 Şevval 634) ansızın ölümüyle sona erdi.
Aksarayi: "Akıllı tedbirli sultandı.Memle­
keti güzel idaresi ve adaletiyle yüceltmiş ve
şereflendirmişti. Ulu bir saltanat sürmüş-
Aliieddin Keykubad
zamanında
yaptırılmış ve
bugün varolmayan
Konya şehir
surlarını gösteren
Texier'ye ait gravür
ve bu surlara ait,
bugün Konya ince
Minareli Medrese
Müzesi'nde
sergilenen melek
figürlü kabartma lar.
tür" diyor. Gayrimüslim Sıpt el-Cem de
"Mazlumun hakkını alıncaya dek uğraşır,
Müslümanları ve gayrimüslimleri eşit gö-
zetirdi. Bundan dolayı Yassıçimen zaferi
dönüşünde Kayserili gayrimüslimler, sulta-
nı bir günlük yoldan karşılayarak kentte de
zafer şenliği düzenlemişlerdi. Meclisinde
başta Malatyalı Yakubi İbn Kiraya, pek çok
Hıristiyan aydın, hekim bulunurdu" diye
anlatıyor ünlü sultanı.
Ölümünü izleyen yılları Abu'l-Faraç
Tarihi'nden okumalı: "1240'ta Baba İs­
hak ayaklandı, 1241'de Cermagon Noyin
Anadolu'ya girdi, Erzurum'u alıp halkı
kılıçtan geçirtti, 1243'te çocuk sultan II.
Gıyaseddin Keyhüsrev, Kösedağ savaşında
yenik düştü, ordusu dağıldı. 1244'te benzeri
görülmedik bir kıtlık, ardından veba salgı­
nı yaşandı. Kent çarşı1arı ölülerle hayvan-
lardan farksız sefı1 insanlarla doldu; aileler
kendi çocuklarını köle olarak satacak duru-
ma düştüler."
Ama Anadolu'da artık bir Türkiye ger-
çeği vardı ve bu kalıcı olacaktı. •
NTV TARiH TEMMUZ 2009 33
DOSYA: ALAEDDİNKEYKUBAD
Uzak görüşlü ve
uzlaşmacı bir sultan
Selçuklu sultammn özellikle dönemin fatih kavmi Moğollara karşı
uyguladığı akıllı dış politika, Anadolu'da hem barışı korumuş
hem de ekonomik canlılığın devamım sağlamıştı.
İSENBİKE TOGAN
1 3.
mıyla
yüzyılın başında Asya'da tam anla-
bir Çinggis (Cengiz) Han rüzgarı
esmişti. Bu gelişmeler bazı günümüz
tarihçilerince göçebelerin yak ı p yıkıcı içgüdüle-
riyle ortaya çıkmış gibi a l gılanır. Öte yandan bu
seferleri, Ipek Yolu diye tanım ladığım ız ticaret
yolları üzerinde hakimiyet kurma isteği olarak
değerlendirenler de vardır. Ama yollar üzerin-
deki hakimiyet, tüccarlar için geçerli değildir.
Tüccarlar yeni rejimin desteğini a l mışlar ve ilk
elli y ı l da bir çok ayrıcalık kazanmışlardı. Yerle-
şik toplu luklar için felaket olan bu ge li şmeler,
tüccar grupları için emn i yetıi yolla r, a l ışveriş
ve barış ortamı oluşturdu. Bu dönemi "Moğol
Barış ı (Pax Mongolica)" olarak adlandırırken,
aslında tüccarların penceresinden baktığımızı
düşünmeyiz bile.
13. yüzy ı lın ilk yarısında tüccarların emniyeti
için ça lı şan sadece Moğollar değildi. Aynı
yıllarda Anadol u'da hüküm süren Selçuklu
hükümdarları da benzer çabalar içindeydi. Yeni
Moğol yönetimi kendilerine bağlı tüccarlara
ayrıcalıklar verip, onların "ortak" denilen organi-
zasyonlar içinde etkin bir şekilde çalışmalarını
kolaylaştırır ve hatta sermayelerini artı rı rken,
Anadolu Selçuklu hükümdarları kapılarını her-
kese açıyorl ar ve bütün tüccarların emniyetini
sağlamaya çalışıyorl ardı.
Bu dönemde Çinggis Han güçlerinin Celaleddin
Harezmşah'ı kovalarken yollarını uzatarak,
Kafkasları aşıp Karadeniz'in kuzeyine gelmeleri
ve Kalka nehri yakınlarında Kıpçak güçlerini
yenmeleri, Kırım etrafında odaklanan ticaret fa-
aliyetıerini olumsuz etki l emiş, bölgede güvenlik
ve huzur kalmam ı şt ı.
Alaiye'den Sinop'a giden yolu mescitler ile dö-
şeyen Keykubad, bu yol üzerinde hanlar ve sa-
raylar da yaptırmıştı. Ağabeyi izzeddin Keyka-
vus zamanında Antalya (1214) ve Sinop (1216)
fetihleriyle temeli atılan Akdeniz'i Karadeniz'e
bağlama teşebbüsü , Alaeddin Keykubad'ın
uzak görüş lü siyasetiyle Karadeniz'in kuze-
yindeki ticaret l i man ı Suğdak'ı da kapsamış-
tı. Sübetey komutasında ilerleyen Çinggis
kuwetleri, kuzey-güney eksenindeki Suğdak
liman şehrinin güvenliğini tehlikeye düşürünce,
Kastamonu Beyi idaresinde yapılan bir seferle
bu liman 1227'de fethedilmişti. Aynı maksatla
Trabzon üzerine yap ı lan sefer başarılı olmadı
ise de, Alaiye ele geçirilerek, bu kuzey-güney
eksenindeki deniz ticareti daha da perçi nlen-
meye çalışılm ı ştır. Bütün bunlar bu fetihlerin
nasıl bir uzak görüş çerçevesinde oluştuğunu
gösterir.
Alaeddin Keykubad, Doğu Anadolu'da Ahlat'ı
kuşatmış olan Celaleddin Mengüberti'ye gön-
derdiği mektupta şöyle yazar:
"Bundan sonra önemli işlere kalkışırken düşü­
nüp taşının. Nasihat yoluyla size söyleyeceğim
din ve millet için önemli olan başka bir konu da
Tatar ordusuyla iyi geçin-
meniz ve onlara karşı alttan
alma yolunu tutmanızdır.
Her yolu deneyerek onlarla
barış içinde olmaya gayret
edin. Çünkü eski devirlerde
yaşamış olan akıllı kimseler
ve bilge kişiler, yeni devlet
olmuş, her konuda Allah' ı n
desteğini yanına almış,
her işte ona tevekkül
eden, canilikten, zinadan,
fitne fücurluktan sak ı nan
bir topluluğa düşmanlık
göstermeye ve ona karşı
gelmeye kalkanların akıı ve
iz'an yolundan uzaklaştı k-
larını söylemişlerdir. Bizim
ak lı m ı zda n geçeni uygulayarak onlara elçi gön-
de ı ·elim. [ .. .ba ban ız ın 1yaptığı gibi onların kar-
şıs ın a çıkma hata sın ı işlemeyelim. Bu işi ince
fiki -Ii, açık görüşlü, ortalığı yatıştırmasını bilen
birine havale edelim. Ümidimiz odur ki, tatlı dille
ve mal gücüyle [" 'l bu fitne ateşi söndürüıür.
Eğ' 3r [" 'l bu felaket ["'l önlenirse, ["'l aldığımız
o tı~dbir, o isabetı i düşüncemiz ve övgüye değer
çat ı am ı z, ebediyyen unutulmaz."
Ala eddin Keykubad mektubuna bu minval üze-
rinn devam etmi ş ve bir padişah ın her zaman
danışma yolunu a çık tutmasını ve düşmana
karşı "ahmaklık" etmemesini söylemiş, ayrıca
Moğol hanına elçiler göndermesini, onlarla
an l3 şma yolunu t utması n ı ö nermiştir. Böyle
davranıldığı takdirde kendisini hediyelerle mü-
kahtlandıracağını yoksa " su ltan lı ğın gereği n i"
yerine getireceği ni söylemiştir. Sonuçta hepimi-
zin bi l diği gibi sultanlığın gereği Yassıçimen ' de
(1230) yerine geti rilmiştir.
Ög'3dey Kaan'dan Alaeddin Keykubad'a
12~ ,6'da gönderilen bir ferman da, hem Selçuk-
lu sultanının şöhreti ni hem de Moğol tehdid ini
yar s ıtm aktadı r :
"Ad il Padişah Sultan Alaeddin Keykubad bilsin
ki iı 'i yönetimin ve halka iyi davranman, geleni
gidııni hoşnut etmen konusundaki iyi şöhretini
bizn bildirdi ler. Ben o habere çok sevindim ...
Ser ı in her zaman ülkende huzur ve rahat içinde
o lm an ı istedim ... Sen iyi yolda ilerliyorsun.
Onun için durumumuzu sana bildirmek ve seni
bizH bağ l anmaya ve itaate çağ ı rmak vacip
oldu. Bizim halimizi bildird i ğimiz kimseler bize
bağ lanmazlarsa , asilik yolunu tutarlarsa, or-
dunıuz onların ülkesine girerek köklerini kazır.
 Anadolu Selçuklu
Yapı Envanteri

A nadolu Selçuklu Devleti, 1071'de

Malazgirt Savaşı'yla başlayan

oluşumundan, 1308'de son Selçuklu

sultanının ölümüyle sona erişine dek,
Anadolu'da çok farklı etkileri bünyesinde
toplayan benzersiz bir sanat oluşturdu.

Bugün hala bazı Anadolu şehirleri

Selçuklu izlerini yoğun olarak taşıyor.

Ama bu döneme gösterilen ilgi ve
araştırmalar ne yazık ki az. Bir grup sanat
tarihçisi, tarihçi ve uz man tarafından

hayata geçirilen "Anadolu Selçuklu

Yapı Envanteri" projesi (ASYEP),
Kültür Bilincini Geliştirme Vakfı ve
Turkish Cultural Foundation desteğiyle

Temmuz 2007'de çalışmalarına başladı.

Proje kapsamında oluşturulan veri

tabanına yeni kazılar ve araştırmalarla
tespit edi len Selçuklu yap ı ları da
eklenebilecek. Anadolu Selçuklu
yapılarının günümüzdeki durumlarının

tespiti; hazırlanan yapı fişleri, fotoğraf

Kadınlarını ve çocuklarını esir al ı r. Mallarını Antik yollar üzerindeki ve planlar, Selçuklu kültürü ve tarihiyle
mülklerini yağmalayıp harap eder. O zaman Selçuklu kervansarayları ilgili bir sözlük ve kazılarla ilgili bilgilerin
bize söyleyeceği bir şeyo l maz ."
1. Şaraphasan 2. Alarahan 3. Kargıhan 4. Tolhan yanısıra; Anadolu Türk Beylikleri,
Elçi Şemseddin Ömer-i Kazvi ni Alaeddin
5. Ortapayam Ham 6.Kuruçeşme Han 7. Kızılören haritalar, sikkeler, küçük sanatlar gibi bazı
Keykubad'ın huzuruna çıkt ı ğı zaman, sultar ı
Han 8. Zazadin Han 9. Obruk Han 10. Sultan
kend isine "Eğer kend isine tab i olursam, başlıklar da projenin internet sitesinde
Ham 11. Ağzıkarahan 12. Tepesidelik (Öresin)
ülkeme göz diker mi" diye sormuştu. Öyle Han 13. Alay Han 14. Sarı Han 15. Sultan Han yer alıyor. ASYEP önümüzdeki dönemde
olmayacağı güvencesi üzerine, Alaeddin 16. Mahperi Hatun Han 17. Ezinepazar Han Anadolu'da kurulan Türk devletlerinin
Keykubad Ögedey Kaan'a ta bi olmay ı kabu 18. Durak Han 19.Çakal Han 20. Evdir Han mimari ve sanatlarının tanıtılması için
ederek, sunulmak üzere hediyeler hazırlattı 21. Kırkgöz Han 22. Susuz Han 23.İncir Han
24. Eğirdir Han 25. Ertokuş Han 26. Ebü'l projeler geliştirmeye devam edecek.
ancak aniden (1237) vefat etti.
Yerine geçen oğ l u ii. G ı yasedd i n Keyhüsrev Mucahid Yusuf Ham 27.Dokuzun Han 28. www.asyep.com
de babası gibi tab iyet ve kullu k yolunu tuta- Horozlu Han 29. Karatay Han 30. Eshab-ı Kehf
Han 31. Yazı Han 32. Hekim Han 33. Alaca Han Hayri Fehmi Yılmaz
cağı haberini gönderdi. Ögedey her ne kad3r
Keykubad' ı n ölümüne üzü l mü şse de, onun
bağ l ılık di l eğinden memnun o l muş, gelen el" i-
yi Anadolu tarafına umumi vali tayin etmişti.
Keykubad'ın ölümünden sonra 1243 Kösedağ
Savaşı'na doğru giden gelişm e ler onun uzak
gö rüşlülüğünün ne kadar gerekli olduğunu
gösterm i ştir. Babai isyan l arı so nrasında
daha tam sükunet sağlanama m ışken , Moğ ol
Ankara
•
kumandanı Baycu Noyan'ın Anadolu'ya yürii-
mesi üzerine, kuzey-güney ekseninde ticarEt
yollarının ge li ştirilme düşünce l eri, Alt ı n Ordc-
Memluk rekabet ve düşmanlı ğı nın yarattığı
ortam içinde rafa kalkmış oldu. Keykubad ' ın
Anadolu'nun kendine özgü bir yer edinmesini
sağlama teşebb ü sle ri , bu fatih kavimlerin
siyasetine uymak zorunda ka lı r. Onun için d 3 Aksaray Malatya
Janet Abu Lughod'un Moğolla rı n 13. yüzyıl d a
Burdur
bir dünya sistemi ku rmuş oldu k ları fi krin i ileri
sürdüğü, Before European Hegemony adlı
kitab ı ndaki haritalarda, Alaeddin Keykubad'ın
bu çabala rı maalesef yer alm a mışt ı r.

Alanya NTV TARiH TEMMUZ 2009 35

BÜNYADDİNÇ
...........•.......... . .................•..•...
A laeddin Keykubad tahta çıktığında
27, öldüğünde 45 yaşındaydı. Bu
büyük sultanın kısa ömrünün se-
kiz yılı da, ne ilginçtir ki hapiste geçmiş. 19
yaşındayken kardeşi İzzeddin Keykavus ile
giriştiği taht mücadelesini kaybedip hapse-
dilmiş . Bu sekiz yılın sonunda da, kardeşinin
ölümüyle hapisten sultan olarak çıkmış.
Alaeddin Keykubad'ın hapsedildiği yer-
den tarihi kaynaklarda bahsediliyor. Anado-
lu Selçuklu tarihinin temel kaynağı kabul
edilen İbn Bibi'nin l28l'de Farsça yazdığı
ve kısaca Selçukname diye bilinen eserin-
de, önce Malatya yakınlarındaki Minşarl
Menşar Kalesine hapsedildiği, daha sonra
da yine Malatya'daki Güzerpirt kalesinde
tutuklu olduğu belirtilir.
Diğer bir önemli tarihi yazılı kaynak olan
Ebu'l-Ferec Tarihi'nde ise "İzzeddin Keyka-
36 NTV TARiH TEMMUZ 2009
yus kardeşi Alileddin Keykubad'ı yakaladı
ve onu Mar AhrorlAkron Manastın'nın al-
tındaki Masara kalesine kapadı. Bu manas-
tır Malatya civarındaki Mukaddes Dağ'dır"
yazmaktadır.
Ayrıca Prof. Osman Turan, Selçuklular
Zamanında Türkiye adlı eserinde Mimar
Yakut'un Minşar Kalesini Fırat yakınında
gösterdiğini yazar.
Peki Anadolu Selçuklu Devleti'nin bü-
yük sultanı Alaeddin Keykubad'ın ömrü-
nün neredeyse sekiz yılını hapis geçirdiği
bu kale veya topraklar günümüzde neresi-
dir? İzi var mı ? Üzerine bir bilimsel araştır­
ma yapılmış mı? Gördük ki soruların cevabı
yok.
Bu kalenin adı çok: Minşar, Menşar,
Masara, Munşar veya Muşar. Muşar, Os-
manlı kayıtlarında da bulunan Malatya
yakınlarındaki bir yerleşim ve bölge; günü-
müzde burası Elazığ-Malatya arasındaki
Baskil bölgesine, Aydıntepe ve çevresine
tekabül ediyor.
Üzerinde bir manastır bulunan, mukad-
des özellikler taşıyabilecek bir dağ ve altın­
da da Fırat nehrinin yakınında bir kale ...
Hedefımiz bu. "Google Earth" eldeki veri-
lere uyan ve eski Malatya, yani Battalgazi
yakınlarında bulunan bir dağ gösteriyor.
Tab ii emin olmak için gitmek, tırmanmak
ve görmek gerekir.
:;abah çok erkenden Malatya'daki otel-
den ayrıldım. Hedeflediğim yerle ararnda
Kar:ıkaya baraj gölü var. Eskiden bura-
da hölgeye hayat veren Fırat nehri akardı.
Baraj gölünde karşıya geçmek için feribot
çalı; sa da, ben uzun yolu seçip kıyıdan gölü
dolaşmayı seçtim. Amacım bölge coğraf)ra­
sını tanımak ve daha geniş bir alanda soruş­
turma yapmak.
:;u an sular altında kalmış tarihi
Könıürhan'ın olduğu noktadan karşı kıyıya
 Elazığ' a bağlıBaskil bölgesi, tarihi kaynaklarda
"mukaddes coğrafya" olarak geçen binlerce yıllık
bir yerleşim alanı. Bu bölgede bulunan ve Alaeddin
Keykubad'ın hayatında da bir dönüm noktası olan
Minşar Kalesi, geçen aya kadar bilinmiyordu.
Çok geç kalmış bir keşfin hikayesi. ..

geçtim. Artık Baskil bölgesindeyim. Bura-

sı coğrafi olarak Malatya'ya yakın gözıikse
de idari olarak Elazığ'a bağlı. Kıyı boyu yol •
alıyorum . Baraj gölü kıyısında Tabantükü
ve Bilaluşağı köyleri; onların ardında da
Muşar Dağı olduğunu düşündüğüm bir
yükselti var. Google Earth'ten görüneüğü Alaeddin
kadarıyla, bu dağın üzerinde belirgin bir Keykubad'ın
yapı kalıntısı buluyor. Hemen güneyeoğu sekiz yıla yakın
yamacında ise, henüz adını bilmediğim kü- hapis kaldığı Sinanil
çük bir köy bulunuyor. Minşar Kalesi,
• •
Yazıhan
Kısa bir süre sonra zirve noktas .nda
yapı kalıntılı dağ uzaktan görüş alanıma gi-
bugün Malatya
merkeze •
Kırkgöz Feribdt
riyor. Dağın neredeyse dibindeyim. D ığın

~·i /~
Karakaya
çevresini karayolundan dolaşıyorum. Doğu 20 dakika baraj gölü

yönü hariç çok dik ve kayalık. Bu dolaşma mesafede,

sırasında ilk önce Tabanbükü, sonra da Bi- Karakaya baraj
laluşağı köylerini geçiyorum. Dağın etekle-
gölü kıyısında ski Malatya
rindeki ve köylerdeki birçok türbe ve : ratır (Battal Gazi)
dikkatimi çekiyor. Kesinlikle mukadde:; bir
bulunuyor.
coğrafYadayız. .. Dağa çıkmak için en ~

NTV TARiH TEMMUZ 2009 37

uygun taraf doğu yüzü ve burada bir köy
daha olmalı. Kısa bir araştırmadan sonra
bulduğu m toprak yol, beni kayısı bahçele-
rinin arasından köye ulaştırıyor.
Dağların arasında kaybolmuş 15 ha-
nelik bir köye sabahın körü son model bir
Nissan X -trail arabayla gelen bir yabancı,
doğalolarak tedirginlik ve merak uyandırı­
yor. Muhtarı soruyorum, evini gösteriyorlar.
Oraya giderken tarlalardan bana doğru bir
genç koşturuyor. Selamlaşıyoruz, muhtarın
köyde olmadığını ve nasıl yardımcı olabile-
ceğini sorarak evine davet ediyor.
Böylelikle Yüksel ve Hikmet Boğahan
kardeşlerle tanışıyoruz. Onlarda da meraklı
bir tedirginlik, ama yüzlerinde farklı bir ay-
dınlık ve davranışlarında saygılı bir nezaket
var. Köyün ismi Işıklar. Geliş nedenimi an-
latıp dağın üstündeki yapıya çıkmak istedi-
ğimi söylerken Yüksel ağzımdan lafı alıyor.
"Mar Akron Manastırı'na mı abi?"
38 NTV TARiH TEMMUZ2009
Önce dağa tırmanmaya karar veriyo-
rum. Peki neden? Keykubad'ın hapsedildiği
kaleyi bulmak için kıyı şeridinde araştırma
yapmak lazım gelmez mi? Tabii öyle; ama
önce tarihi kaynaklarda geçen "mukaddes
dağı" ve üzerindeki manastırı doğrulamak
gerek. Çünkü bu bize hem tarihsel bir ko-
ordinat hem de coğrafYaya kuşbakışı hakim
olarak büyük resmi görme imkanı verecek.
Hikmet bana rehberlik etmeye karar
veriyor ve cüsseme şöyle bir bakıp "akşama
döneriz" diyor. Eh, haklı olarak biraz da şe­
hirliyi küçümsüyor. Ben de "3-4 saat içinde
köye döneriz" diye cevap veriyorum. Köyün
hemen yanından başlayan dik patikaya vu-
ruyoruz. Patika kullanılmaya kullanılmaya
çok kayganlaşmış; çünkü hayvancılık bu-
ralarda tamamen bitmiş. Güneş tam tepe-
mizde ve hava çok sıcak; yavaş ve sakin bir
tempoda çıkıyoruz.
Bir saatlik tırmanış bizi dağın güney
yarracında, zirvenin altında bir düzlüğe
ulaştırıyor. Tam zirvedeki yapı yaklaştıkça
daha heybetli görünüyor, adeta bir şatoyu
and ırıyor. Düzlüğü geçerken belli belirsiz
kalutılar, burada geçmişte bir yaşam alanı
olduğunu gösteriyor. Sonunda yapının ya-
nına varıyoruz. Örneğini hiç görmediği m
bir mimarisi var. Doğa ve defıneciler 01-
duk~a hırpalamış olsalar da, iki katlı olduğu
çok belirgin.
::çine giriyoruz. Burası kilise. Apsisinde-
ki fıesko kalıntıları ancak dikkatlice bakıl­
dıında fark ediliyor. Orijinal halinin farklı
olduğu da kestirilebiliyor; belli ki çeşitli dö-
nemlerde eklemeler yapılmış . Yapının her
iki yamacında birer büyük sarnıç var.
Muhteşem bir yerdeyiz. Bütün coğraf­
ya ayaklarımızın altında. Malatya uzak-
tan gözüküyor. Hemen altımızda uzanan
bm i gölünün, bir zamanlarki coğrafYayı
çok değiştirdiğini tahmin etmek mümkün.

<..>
c önce oradayd ı k, niye söylemedin?"
es
"ro>-
c
,"
co
"-'
e diyorum. "Gerek yok dün tarladayken
'o>
.9
~ ~==============================================================~
Fırat'ın aktığı derin vadi artık yok.
Bunları düşünürken bir anda fark ~di­
yorum: Üstünde bulunduğum yer, çev::ede
birçok dağ olsa da hepsinden soyutlarmış
tek başına heybetli bir yükseklik. Geçmişte
Fırat nehrinin kenarından bu dağa bakmak,
herhalde insanın içini ulaşılmazlık his~ :iyle
dolduruyordu. Burası bir manastırda olması
gereken münzevi yaşamın bütün şartlarına
sahip bir yer. Çevrede bir çok duvarın temel
seviyesinde kalıntıları gözüküyor.
Manastın bulduk; peki altındaki kc1yde
bir kale kalıntısı var mı acaba? Köye in ıyo­
ruz. Yüksel bizi bekliyor, yemek hazırlanış .
Köyden başka bir vatandaş daha sohbetimi-
ze katılıyor. Konuyu daha detaylı anlatıyo­
rum; köyün yanındaki kalıntılardan başka,
bu dağın çevresinde başka bir kale oluF ol-
madığını soruyorum. Sohbetimize katılan
kişi Yüksele dönerek, "Bu arkadaş İsmail
amcanın oradaki kaleyi arıyor olmasın" de-
3000 yıllık ok uçları
traktör lastiklerini patlatıyor!
I dikkatim i çekti ve laf olsun diye
şık l ar köyünden ayrı l ırken bir şey
sordum: Köyün sağına soluna
dağılm ı ş
bir çok traktör lastiği vardı.
Gün boyu büyük bir misafirperverlikle
bana yardımcı olan Boğahan kardeş l erin
büyüğü Yüksel yakınarak , "Abi hiç sorma ,
biraz evvel gittiğ i miz Asar'ın çevresindeki
tarla l arı sürerken , ok uçları hep traktörlerin
lastiklerini patlatıyor" demez mi?
"Nas ıl yan i, hangi ok uçları? Yah u biraz
diyorum. "Abi sormadın ki" diyor. Beyni me
oklar saplanıyor. "Bari ok l arı tarif et"
mez mi? Peki nasıl bir kale bu? Büyük mü,
köye yakm mı? Kalntılar ayakta mı?
Çok yakınmış, yalnız kalenin büyük bir
kısmı baraj gölünün altında kalmış; sadece
üst kısımları kurtulmuş . Dört kişi arabaya
atlıyoruz, ana yola çıkıp Munşar dağının
eteğinden batıya doğru ilerliyoruz. Çok
kısa bir süre sonra kıyıya doğru bir toprak
yola sapıyoruz. Yol, suyun kenarındaki İs­
mail amcanın evinin orada bitiyor. Yan ta-
raftaki kayalıkları gösteriyorlar. Ben birşey
göremiyorum. Kayalık tepenin öbür yü-
zünde olduğunu söylüyorlar. Yine tırmanış,
ama neyse ki bu sefer kısa .
Bir süre sonra gerçekten bir kale kapısı­
na geliyoruz. Buradan kayalık tepenin öbür
yüzüne geçerek kalenin içine giriyoruz.
Sur parçaları, yaş am alanları, yapılar
çok belirgin. Suyun içinden başlayarak yu-
karı doğru devam ediyorlar. En üst noktaya
çıkıyoruz; yine sur parçaları, sarnıçlar ve
birkaç tane gördüm, a hırın ileri sindeki
deren in oraya att ım, gidip b a ka lım" diyor.
Al acakaran lıktabuluyoruz. Birbirinden
farklı
ok uçl a rı ve kesin likle çok eski
dönemlerden ... Tarl alarda bunlarda n çok
çı kt ığını a nl a tıyor.
Da ha sonra ok uçl ar ını , gerekli yerlere
da nı ştı ktan sonra , müzeye teslim etmek
üzere yan ımıza a lıyoruz . Da n ıştığımı z
uzman arkeolog lar, ok u ç l a rını 1.
bin yıl ın b aş ın a , geç Hitit dönemine
tarihlendiriyorlar.
Ok uçl a rı şunu ka nıtlıyor: B u ras ı en az 3
bin yıldı r çe şitli uygarlıklara ev sa hipl i ği
ya pmış bir toprak p a rçası. ..
en önemlisi hemen arkamızda mukaddes
Munşar dağı. Evet, burası Mar Akron Ma-
nastırının altındaki Masara veya Minşar
Kalesi!
Arkadaşlarım bana baraj gölünden ev-
vel kalenin Fırat'ın kıyısına kadar indiğini,
hemen yanında da Kale isimli bir köyol-
duğunu arılatıyorlar. Hepsi suların altında
şimdi. Selçukname'de okuduğum bir bölüm
aklıma geliyor. Sultan Alaeddin sabahle-
yin Sivas'tan doğru gelen atlıları kaleden
görür ve kendisini öldürmeye geldiklerini
düşünür; çünkü henüz sultan seçildiğini
bilmemektedir. Karşı kıyıya doğru bakı­
yorum . Sivas'ı Malatya'ya bağlayan antik
yoloradan geçiyordu. Hatta tam karşımız­
daTohma suyunun Fırat'a karıştığı nokta-
da eskiden tarihi Kırkgöz Köprüsü vardı.
Alaeddin Keykubad'la 790 sene farkla aynı
açıdan aynı coğrafyaya bakıyoruz.
Burası Türkiye'nin başladığı yer. •
NTV TARiH TEMMUZ 2009 39
 AYŞEGÜL PARLAYAN

"Dünler bizill1L,
yarınlar gençler'in ii
------.--"'~--,'-----.-....'--" ---,.~-'-, .. ~~

T ürkiye'nin ilk kez katıldığı

1975 Eurovision yarışması
için yapılan seçmelerde
"Yarınlar Bizim" şarkısıyla halk
jürisinden en çok oyu alan Ali
Rıza Binboğa, özel jüriden oy
alamayınca, Türkiye'yi o yıl
Semiha Yankı'nın "Seninle Bir
Dakika"sı temsil etmişti. Parçanın
getirdiği büyük popülarite sonucu
kendini bir anda sahnelerde bulan
Binboğa, yarışmadan tam iki sene
sonra, 1977'de çıkacak albümü
"İlköğretmen"in kapağı için
İstanbul'un çeşitli semtlerinde
fotoğraflar çektirir. İşte onlardan
biri de Bebek'te alınan bu pozdur
ve Ali Rıza Binboğa henüz 27
yaşındadır.
O zamanki tahta iskelenin
yerinde, şimdi İDO'nun" beton
iskelesi var ve Binboğa umut dolu
şarkısındaki dileklerin 34 yıl sonra
gerçekleşip gerçekleşmediğini
sorduğumuzda şöyle diyor: "Biz
yarınların iyi olması
için çabaladık
mı ki yarınlar bizim olsun."
Sonra elini kaldırıp meşhur
pozuyla selam gönderiyor ve
ekliyor: "Umut bitmez. Yarınlar
gençlerin. "

40 NTV TARiH TEMMUZ 2009

 TC iSTANBUL KÜLTÜR ÜNivERSiTESi

Üni'versite IIKültür"dür.
istanbul Kültür Üniversitesi için öğrencilerini çahştıklan
alanda söz sahibi ve aranılan bireyler olarak geliştirmek
temel anıaçtır. Bu noktada akademik kadrosu gücünü,
yalnızca etik ve bilimsel değerlerden ahr.

Fakülteler ve Bölümler Meslek Yüksekokulları

Fen-Edebiyat Fa kültesi işletmecilik Meslek Yüksekokulu
Fizik Bankacılık ve Sigortacılık
Ing iliz Dili ve Edeb iyatı DışTicaret
Matemati k-Bilgisa~ıar Pazarlama
Molekü ler Biyoloji ve Genetik
Grafik ve Reklamcılık
Psikoloj i
Halkla Ilişkiler ve Tanıtım
Türk Dili ve Edebiyatı
Işletme Yönetimi
Muhasebe ve Vergi Uygulamaları
Hukuk Fakültesi Ağırlama Hizmetleri
Uluslararası Taşımacılık ve Lojistik

iktisadi ve idari Bilimler Fakültesi

Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu
Iktisat Bilgisayar Programcılığı
Iş l etme
Elektronik Teknolojisi
Uluslararası Ilişkile·
Iklim lendirme ve Soğutma Teknolojisi
Radyo-TV Teknolojisi
Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi
Bilgisayar Mühendisliği
Elektron ik Mühendisliği
Endüstri Mühendi~liği
Inşaat Mühendislic ı i
Mimar l ı k -

Sanat ve Tasarım Fakültesi

Iç Mimar l ık ve Çevre Tasarımı*
Iletişim Sanatları
Iletişim Tasarımı *
Sanat Yönetimi
(*) Özel Yetenek

Ataköy Yerleşkesi, Balırköy 34156 / Istanbul Şirinevler Yerleşkesi, Bahçelievler 34191 / Ista nbul Tel : 0212 498 41 41 Pbx Faks: 0212 49843 06
 20 Temmuz 1969 gunu
Ay'ın yüzeyine inen mo-
dülden çıkarak ilk kez Ay toprağına ayak basan astronot Neil
Armstrong'un (kendi iddiasına göre modülün kapısını açarken
aklına geliveren) bu sözlerini duymayan azdır. Pek bilinmeyen-
se, o adımın yüzeyi kaplayan gri Ay tozu üzerinde bıraktığı izin
gerisinde, çoğu gölgede kalmış, bilineni unutulmuş, yüzyıllık bir
rüyayı gerçeğe taşımış büyüklü küçüklü başarılar, hayal kırık­
lıkları ... İlk vizyonerler, amatörler, profesyoneller, askerler, sivil-
ler arasındaki rekabet ... Ve tabii en önemlisi de bir soğuk savaş
içinde iki süper gücün üstünlük ve prestij savaşı.
ABD ile Sovyeder Birliği arasında Ay'a ayak basmakla so-
nuçlanan yarışın ilk sprinti, Nazi Almanyası'nın V-2 rokederini
tasarlayıp üreten ve tahrip gücü yüksek silaha dönüştüren mü-
hendis ve teknisyenleri ele geçirmek için koşuldu. Tabii en büyük
ganimet de, Alman roket programının itici gücü, genç aristokrat
Dr. Wernher von Braun ve arkadaşlarıydı. Von Braun, savaşın
son günlerinde Almanya içlerinde ilerleyen Kızılordu'nun eline
düşmernek için en yakın yardımcılarıyla batıya doğru gidip 2
Mayıs 1945'te Amerikan 3. Ordu birliklerine teslim oldu.
Zaten ABD istihbarat subaylarından Albay Holger Tof-
toy, Aralık 1944'te inceleme ve denemelerde kullanılmak üzere
100 adet V-2 ele geçirmek göreviyle Almanya'ya gönderilmiş,
Şubat 1945'te de bir başka subay "mümkün olduğu kadar çok"
roket uzmanını Amerika'ya getirmekle görevlendirilmişti. Was-
hington ile Moskova arasında varılan anlaşma uyarınca Doğu
Almanya'nın büyük bölümünü kapsayan Sovyet bölgesinde
kalan Nordhausen'deki yeraltı V-2 fabrikası 1 Haziran'da Sov-
yedere devredileceğinden, Toftoy "V-2 görev kuvveti"ne, her
parçadan 100'er adet toplanmasını emretti. Parçalar tren katar-
larıyla nakledilirken, tesisi teslim almaya gelen Sovyet subayla-
rını oyalayan Amerikalılar, neredeyse ay sonuna kadar talanla-
rını sürdürdü.
Temmuzdaysa, önce 350 Alman roket uzmanının bir yıl
süreyle ABD'ye götürülmesini içeren "Operation Overcast"
(Kapalı Gökler Harekatı) devreye sokuldu, ama operasyon ka-
muoyuna sızınca adı "Operation Paperdip" (Ataş Harekatı) ola-
rak değiştirildi ve sonunda 1600 Alman tasarımcı ve mühendis
ABD'nin askeri ve sivil roket programlarına "ataçlandı".
Sovyet birlikleri ve onlarla birlikte V-2 toplamak üzere Bal-
tık kıyısında daha önce boşaltılan Peenemünde'ye gelen Rus
roket uzmanları, döküntülerden topu topu altı V-2 montajla-
mayı başarabildiler. Almanlann Peenemünde'den kaçırdıklan
mühendislik belgeleri de yine Amerikan istihb aratçılarınca ele
geçirildi. Dolayısıyla, Sovyet uzay programını yönetecek olan
ve önce Stalin'in "büyük temizlik" operasyonunda hain ilan ~

- • .. NTV TARiH TEMMUZ 2009 43

_. ..... . -....;----- - - ----_ ..

Apollo 11'in fırlat ıl dığı16 Temmuz'da,
Florida'daki Cape Canaveral Uzay Üssü'nün
çevresine 500 bin kişi toplanmıştı (üstte). Neil
Armstrong, Apollo11'e binmeden önce son
hazırlık l arını yapıyor (sağda) .
edilip "bilimsel tutuklulara" özel açık hapis-
hanelere atılan, sonra da salıverilip albay yapı­
lan Sergei Korolyev, Peenemünde'den Rusya'ya
teknik kadro taşımakla yetinmek zorunda kaldı.
Daha sonra Korolyev'in başarıları ve uzay yarı­
şında Sovyetler'in Amerikalılara vurduğu darbe üzerine
darbe, Amerikan kamuoyunda "Onların Almanları bizim Al-
manlarımızdan daha iyi" yakınmalarını tetiklemiş olsa da, tasa-
rımcıların büyük çoğunluğu ABD'de toplanmıştı. Sovyet uzay
programının erken başarılarındaysa V-2'yi üreten Alman endüs-
tri personeli rol oynamıştı. Yine de tarafların roket teknolojisinde
yaptıkları hamleleri tümüyle Almanlara bağlamak doğru olmaz.
Çünkü her ülkede de başta Amerikalı Robert Goddard olmak
üzere, roketler üzerinde öncü çalışmalar yapmış uzmanlar vardı.
Yine de her iki tarafın başlangıçta yaptığı, dünyanın en güç-
lü motorlarına sahip V-2'lerin boyutlarını biraz daha büyüterek
menzillerini uzatmaktı. Ve her iki tarafın ilk önceliği de, tabii,
hem Von Braun'un hem de Korolyev'in "uzayın fethi" rüyalarına
rağmen askeri füzelerdi. Ve hem Korolyev hem de Von Braun,
Dünya'nın çekim gücünü yenerek atmosfer dışına çıkabilecek
güçte roket tasarımları için gerekli desteği sağlayabilmek uğru­
na, artık nükleer güç haline gelmiş iki ülkenin sürpriz saldırıya
uğrama paranoyasındaki üst komuta kademesine orta ve uzun
menzilli balistik füze rüşveti vermek ya da tasarımlarını "hem
askeri hem sivil kullanımlı" etiketiyle satmak zorunda kaldı-
lar. ABD'de V-2'ler zaman _ _..,..,~1"'"li4~~ fazla kara çıkamadı ve 4 Ekim 1957'de "Sputnik"
içinde !imi katı yakıt, kimi sıvı, kimi de yakıt
tankları nda sürekli kalarak "anında ateşleme"
olanağı sağlayan toksik yakıtlardan itki alan,
/ kimi siyil, kimi askeri raketlere dönüştüler ve
411ifi nihayet dev Satürn V roketlerine evrimleştiler.
~ Sovy(tler'de ise Korolyev, V-2'lerin türevle-
~ rini bir süre denedikten sonra 1950'lerde Alman-
ları yollayar:tk kendi roket tasarımları ve Gluşov'un
motorlarıyla tonlarca yükü uzaya, 30 megatonluk
dev hidrojen bombalarını da 7000 km uzaktaki hedef-
lere taşıyabilen dev il-7 roketlerini geliştirdi. Stalin ölünce
Korolyev'i himayesine alan Nikita Kruşçev, o meşhur köylü ağ­
zıyla, kendilerine gösteril~n R-7'yi şöyle anlatıyordu:
"Korolyev bir PolitbiLro toplantısında çalışmaları hakkında
bilgi verdi. Abartmak isteniyorum; ama bize gösterdiklerine yeni
bir ağıl kapısı görmüş kcyunlar gibi bakakaldık. Sonra raketle-
rinden birini gösterdiğinde, puro biçimli devasa bir boruya ben-
zettik ve uçabileceğine ihtimal vermedik. Korolyev bizi rampaya
götürüp roketin nasıl çaiştığını anlatmaya çalıştı. Bizse ilk kez
pazara gitmiş köylüler gihiydik. Roketin etrafında dolaştık dur-
duk, dokunduk, sağlam olup olmadığını görmek için ellerimizle
pat pat vurduk. Bir, tadı nasılmış diye yalamadığımız kaldı. Yol-
daş Korolyev'e güvenimiz tam dı. Bize roketin uçmakla kalmayıp
7000 km yol alacağını söylediğinde artık şüphe duymuyorduk."
Yanş hızlanıyoır
R -7' nin birbiri peşisıra ül; başarısız denemesi Korolyev'in "fırç a
yemesine" neden olduysa da, Sovyet yöneticiler de Amerikalılar
gibi başarısız denemelerin roket geliştirmenin bir parçası oldu-
ğunu kabuilen mişti. R-7 Korolyev'in yüzünü daha
adlı küçük bii: küre Dünya yörüngesine oturtuldu.
Sovyetlerin roket teknolojisinde vardıkları düzeyi
gösteren Spuınik, ABD kamuoyunda bomba etkisi
yaptı. ABD'nin alelacele uzaya göndermek istediği
benzer bir küreciği taşıyan Vanguard roketinin bir
metre yükseldikten sonra bir ateş topuna dönüşme ­
si, karamsariğı daha da arttırdı. Amerikan medya-
sı, birkaç metre öteden sinyaller gönderen uyduya
"kaputnik" ıdını takarken, hidrojen bombasının
babası Edward Teiler da, kendisine Ay'da ne bu-
lunacağını ::oran bir gazeteciye "Ruslar!" cevabını
veriyordu.
Amerikalılar Explorer uydusunu orta menzilli
bir füzeyle 31 Ocak 1958'de
biraz düzeldi. Öyle ki, von Braun
planında, 1965'te 20 astronotun Dalwaıca.!'
nunun kurulmasını, 1967'de Ay'a üç l ~tronıotf.
1971'de de 50 kişilik bir Ay keşif
oluşturulmasını öngörüyordu.
Roket teknolojisi olgunlaştıkça,
Korolyev'in alay konusu olma en(l1şe:~.
yetler nedeniyle dile getirmeye 'r"oru",,,,",-.";
gören hedefler haline geldi. Ama
çıkarm ak ve orada yaşatm ak <Tpr'pk-iv()l lrln
kalılar Mercury uzay "'dIJ~UilçJ. ıllJL..U'Oı!!,
nedenlerle hem askeri (casus uydu)
(kozmonot taşıyacak) Vostok (Doğu)
riyordu. Astronotların "içine VLLli'L'U,'
dedikleri Mercury kapsüllerinin
yine bir bomba patlatarak Yuri
ya gönderdiler. Amerikalılar 5
bulunduğu Mercury 7'yi apar
nızca atmosfer dışına kadar YU<Ii"<iJLlI'"
bir yörünge turu yapmıştı. ~o'vteitleti ~ı:k
yatıştıracak büyük bir oroievJe; cı~vaı[}I W~
John F. Kennedy, 25 Mayıs
duğumuz on yıl sona .....'LlI..." .....J
olacak" dedi. Apollo projesi u.vJ..... ""~

Gözlerini Ay'a çeviren taraflar,

notları uzay yolculuğuna h"'?'.ırl,ırll'ı>n
ulaşılacağını öğrenmeye
Sovyetlerinse Luna ile Ay'a .......,ı..:.~'n.
kez daha Sovyetler kazandı V<:; '-"","~L
yüzeyine "çarptırmayı" v"'9''''''''''''''--':'
kez Ay'ın çevresinden
da Ay'ın Dünya'dan
Dünya'ya iletmek üzere "'o.a".ıuı,"""... .
fırlattılar. Araç Ay'ın uzak tarafının
Bu fotoğraflarda tespit edilen
rupalı bilimcilerin (ve tabii Jules
mağlubu da teselli etmek için birine " adını verdiler.
Bundan sonra yarış, birden çokıstronotun uzayda daha
uzun kalması, iki uzay aracının buluş~rulması gibi aşamalara
geçti. NASA'nın kurulmasıyla birkaç :rıldır uzay programlarını
tek çatı altında toplayan ve fazla ma:idi kaynak kullanan ~
NTV TARiH TEMMUZ 2009 45
 Amerikalılar arayı kap; ıtırken,Korolyev ve ekibi bir yandan as-
Yarışan roketler kerler, diğer yandan Komünist Parti bürokrasisi ve kıt kaynak-
Ay' a yarışın finalinde ABD Satürn V'i rampaya taşırken, larla boğuşurken öndeki yerini korumaya çalışıyordu. Yine de
Sovyetler de N - ı ile bir sürpriz yapma umudundayd!. Sovyetlerin 13 Ekim] 964'te fırlattıkları Voshod 1 (Şafak) üç
kozmonotla bir gün boyunca Dünya çevresinde dolandı. 18-19

-~'-
"i'h'IfI Mart 1965'te de yine br Voshod ile iki gün geçiren kozmonot-
1. Kademe: Sıvı oksijen ve 1. Kademe: 30 NK·15 lardan Aleksey Leono\; Sovyetler adına bir ilke daha imza ata-
kerosen (gazyağı) yakan 5 motoru (Satürn 5'ten %30 rak uzay yürüyüşü gerıekleştirdi. Amerikalılar buna iki kişilik
adet F·1 motoru daha fazla kalkış itkisil
Gemini kapsülleriyle yapılan uçuşlar dizisiyle yanıt verdi.
2. Kademe: Sıvı oksijen ve 2. Kademe: 8 adet NK·15
sıvı hidrojen yakan 5 adet roket motoru Amerikalılar, bir yandan da Ay'a insanlı iniş için hazırlan­
J·1 motoru
3. Kademe: 4 adet 11 D54 maktaydı. Üç astronotıı taşıyacak komuta ve servis modülü 6
3. Kademe: Sıvı oksijen ve roket motoru (S ı vı oksijen· milyar dolara ihale edilmişti. Ama Apollo programı bir felaketle
sıvı hidrojen yakan 1 adet gazyağı yakıllı)
J·1 motoru başladı. Rampada boş bekleyen rokete monte edilmiş Apollo ı
4. Kademe: 1 adet NK·9
4. Bir kabuk içinde Ay'a motoru kapsülüne giren astron)tlar çıkan yangında öldü. Roket dene-
iniş Modülü (LEM) i· melerindeki başka başarısızlıkların ardından nihayet Apollo 8,
5. Servis, komuta ve
5. LEM'in üzerinde komuta atmosfere giriş modüllerini Apollo 9 ve Apollo 10, üç astronotluk mürettebatlarıyla Ay'ın
ve servis modülleri içeren Soyuz kapsülü (Ay
yolculuğu için LOK adıy l a çevresinde dolanarak Dünyaya döndü. Ay'a iniş göreviyse, 16
6. En üstte fırlatma mod ifiye edi l miş)
sırasında bir kaza halinde
Temmuz 1969'da fırlatılacak Apollo l1'e verildi.
komuta ve servis modülünü 6. LüK'un üstünde Ay'a
taşıyarak paraşütle yere iniş modülü LK
inmesini sağlayacak bir
7.En üstte,
Sovyetler pes ediyor
"kurtarma roketi" Sovyetlerin, Komünist Partisi Merkez Komitesi tarafından
Ame rikalılarınkine
Toplam yükseklik: benzeyen kurtarma roketi verilen Ay'a Amerikalı lardan önce, I 968'de inilmesi talimatı
110.6 metre
Toplam yükseklik : üzerine hızlanan planlaı, Korolyev'in tasarladığı dev N - ı ro-
Tam yüklü ağırlık: 105.2 metre
2913 ton. keti ve üç kademeli SO) uz (Birlik) adlı araç üzerine kurulmuş­
Tam yüklü ağırlık:
2683 ton.
tu. Ama Rusya'nın Ay ,erüveni ilk büyük darbeyi Korolyev'in
Ay'a iniş modülü:
(Lunar Excursion ı 966'da ani ölümüyle :redi. Yine de bir proton roketiyle fır­
MOdııle-LEM) Ay'a Iniş
modülü: LK lattıkları Soyuz'u insansız olarak Ay'ın çevresinde dolandır­
"Böcek" ya da "örümcek" denen iniş aracı iki
Görünüm ve ça lı şma prensipleri bak ı mından dılar ve olası iniş bölgelerini görüntülediler. Ama araç Dünya
parçaydl. Ay'a inecek parçada (taksi) yakıt ve
oksijen tankları , göstergeler, 4 adet manevra Amerikalıların böceğini andırmakla birlikte atmosferine girdiğinde çıkan bir arıza nedeniyle yere çarpıp
raket grubu, antenler, tepesinde bir kilitlenme daha küçük olan LK, tek bir kozmonota Ay
portu ve önde iki penceresi vard i. Sekizgen bir yüzeyinde 24 saat destek sağlamak üzere parçalandı.
tasarl anm ı ştl. Modülün iki yan ınd a güneş
kutu biçimindeki taban bölümündeyse, yere
panelleri enerji sağ l ayacakt ı.
Bu arada, AmerikalJarın önünde hedefe varma umutlarını
değiş şokunu emecek mafsallarla donatılm ı ş
dört ayak vardı. Taksiyle yörüngedeki komuta LOK (Soyuz) ve LK modülleri birlikte Apollo tümüyle yitirmemiş oh.n Sovyetler 21 Şubat 1969'da ilk kez
ve servis modellerinden yak l aşık yüzde 20
modülüne dönülecek ve ayak düzeneği
daha hafif olmasına karşı lık , üç astranota N-I Ay roketini denedi. Roket fırlatıldıktan kısa bir süre sonra
bırakılacaktl. LEM'in yüksekliği 6.98, ayakları
arasındaki genişlik 9.5 metreydi. Tam yüklü yüzde 33 daha fazla hacimde yaşam alan ı bozkıra çakıldı. En son deneme ise 3 Temmuz 1969'da yapıldı
sağ l ıyordu .
ağırlığı 15.060 kiloydu.
ve Baykonur Uzay ÜssLi'ndeki N-ı ateşlendikten sonra daha

1865: Jules Verne'in

öngörüsü
En "gerçek" iki kurgu

Jules Verne'in 1865'te yazdığı ilk bilimkurgu

1954: Tenten'in başarısı
Tenten'in Ay'a Ayak Basıldı (On a MareM sur la
Lune) ad lı macerası, özgün serinin 17, serüveni
• En ünlü fantezi
19(11: İnsanlann işgali
ingili~ bilimkurgu yazarı H,G. Wells, Ayda ilk
insanlar (First Man in the Maan) romanında,
olarak 1954'te yayımlandı. Macerada Tenten , Bedfı )rd ve Profesör Cavour'un Ay yolculuğu,
örneklerinden Aya Seyahat (De la Terre a köpeği Boncuk (Milou), Kaptan Haddok, Dupont, profesörün ical ettiği ve yerçekiminden bağışık
la Lune) eğlenceli bir öykü etraf ınd a g eliş i r, profesör Turnusol ve Frank Wolff, Sildavya'daki "cav(ıurile " adlı maddeyle mümkün oluyordu,
Amerikan lçsavaşı'nda zengin ailelerin Sbrodj Atom Araştırm a ları Merkezi'nden hareket BÖYIElce Dünya'n ın yerçekiminden kurtulan
kurduğu "Silah Kulübü", savaştan sonra uzay gemisi Ay'a
ederek Ay'a ayak
Ay'a gidecek bir uzay gemisi inşa etmek basarlar. Herge'nin inebi mişli.
üzere toplanır, Ay modülünün hazırlanışının Ay'a ayak Cavour ve Bedford
ardından yolculuk başlar. Verne'in hesap ve ile Ay 'ın yerli halkı
basılmasından
tahminleri, döneminin bilgi düzeyine göre 15 sene önce Seleniller arasında
gerçeğe hayli yakındır, Öyküde de, Apollo yaratt ığ i
bu albüm, geçe 1 mücadele,
11 'de de mürettebat sayısı üçtür ve ay içindeki kimi aslında "i stilac ı"
modülü Florida'dan tekn ik hatalara insanoğlunu
fırlat ılır. Kitabın
rağmen, g e rçeğe ve erıpe ryalist
çizimleri de, uzun uygunluğuyla da düze ı ıi hicvederek
yıllar her yaştan eleştiriyordu ,
takdir toplamıştı.
insanın Ay'la
ilgili hayalini
beslemiştir,

LlBRAIRIE tlACHETTI.
rampadayken 40 km uzaklıktaki camlan bile parçalayan muaz-
zam bir patlamayla Sovyetler Birliği'nin Ay'a insan gönderme
rüyasına en azından uzun bir süre için ~on verdi.
Bu arada insanlı Ay görevi için sı :çilen astronotlar Neil
Armstrong, Edwin Aldrin ve Michael Collins'e siIDulatörlerde
inişin provası yaptırılıyordu. Önceleri Ay'a iniş aracı devamlı
ç akılsa da sonunda ekibin hazır olduğuna kanaat getirildi.
Ve Karta) konuyor
Apollo 11,16 Temmuz 1969'da çevre~ inde 500 bin kişi top-
lanmış olan Cape Canaveral uzay üssıinden fırlatıldı. Astro-
notlarla sık sık canlı televizyon bağlantısının kurulduğu Ay
yolculuğu olaysız, ama tabii son aşamalarında gergin geçti. 20
Temmuz'da komuta ve servis modülüııün roket motoru önce
6 dakika, daha sonra da 17 saniye süreyle çalıştırılarak araç
"transfer yörüngesine" sokuldu ve en kıitik aşamaya gelindi.
Araç Ay'ın arka tarafına geçtiğinde . Houston'daki yer kon-
Ay'a ilk adımı
yüz milyonlarca kişi canlı televizyon
yayınlarından izlemişti. Ama yine de Ay 'a insan
göndermenin güçlüklerini göze alamayan NASA' nın ,
tüm programı Nevada'daki "51. Bölge" adlı gizli bir
üsteki bir televizyon stüdyosunda tezgahladı ğını öne
süren bir "külyutmazlar grubu" ortaya ç ıktı. Komplo
teorilerinin İnternet' te dolaşan "kanıtlarının " belli
baş lıl arı ve bunlara verilen yanıtlar şö yle :
Astronotl a rın film Bu etki, fotoğ raf filmlerinde zaman
kam e ral a rında, görüntülerin zaman koyu bölgelerin aşırı
Dünya'ya d önü şte işl e nmes in e pozlanmas ı yla ortaya ç ı k ı yor.
ya rd ım c ı o lm as ı
için + iş a retleri Ayrıca, madem bunlar stüdyoda

trol ekibiyle bağlantısı 45 dakika süre~'le kesiliyordu. Bu süre bulunm as ın a ra ğme n, baz ı
fotoğraflardabunlar parlak
içinde acil bir durumun ortaya çıkması halinde kontrol merke-
cisimlerce örtülmüş görünüyor.
zinden herhangi bir müdahalede buluIlulamayacağından, arka Demek ki, görüntüler sahte!
tarafa geçmeden hemen önce aracın bilgisayarına bir aksilik
durumunda yöneleceği koordinatlar YÜ kleniyordu. Yer kontrol Ay'da çekilen görüntülerde
ekibine bir asır gibi gelen 45 dakikanın sonunda ilk mesaj alın­ gökyüzünde yıldızlar
dığında işlerin yolunda gideceği yönünde umutlar arttı. görünmüyor.
Armstrong ve Aldrin, Ay yörünges .ndeki komuta ve kont-
rol modülü Columbia'dan, "Kartal" adlı iniş modülüne geçe-
rek, yüzeye doğru 110 kilometrelik ini1i başlattılar. Ama daha Bazı görüntülerdeki gölgeler,
önce alınan görüntülerinde düzgün bir topografya sergileyen uzaktaki Gün eş yeri ne
sanki çok yakındaki bir ı ş ık
Sükunet Denizi'ndeki iniş noktasına Yi ıklaştığında Armstrong,
kaynağının ürünü gibi fa rklı
arazinin kayalarla kaplı olduğunu gördıi ve yeni bir iniş noktası yönlere d a ğılıyo r.
aramaya başladı. Houston'daki görev kontrol yetkilileri, tırnak­
larım yiyerek "iptal" komutunu verip ,'ermemeyi düşünürken, Ay yüzeyinde birbirinden birkaç
kilometre uza klıkta ç e kild i ği
Armstrong, yakıtının tükenmesine 18 :;aniye kala "Böceği" gö-
söylenen görüntül er, a ynı
rece düzgün indirmeyi başardı. sahneleri gösteriyor.
"Houston, burası Sükunet Üssü. Kartal kondu." Ay yü- ~
Armstrong ve Aldrin'in
Ay'a diktiğ i ABD bay ra ğ ı
rü zgardaymış gibi
Sinemada ilk bil' kurgu d a l gala nıyo rdu .
yapılıyor, doğru pozlamayla
yeniden çekmek varken neden
' başarıs ı z" kareleri rötuşlamak için
uğra şı l sın?
Y ı ldızla r ı
gösterecek kadar uzun
bir pozlama, görüntüdeki parlak
cisimlerin çok aşır ı pozlanmasına
neden olur. Tıpkı Dünya'da gece
fotoğrafç ı l ığ ı nda o l duğu gibi.
iki kişi akşamüstü birbirlerinden
bir iki metre uzakta dururken
ortala r ında bir yerden gölgelerini
fotoğraflayın; aynı ş eyi
göreceksiniz.
iddianın doğru old uğu varsayılsa
bile, fotoğrafların yanlış
tasnif
ed i lmiş olması , büyük bir komploya
göre akla daha yatkın.
Titreşimler, astronotlar bayrağı
dikerken meydana geldi ve Ay'da
t itreşi ml eri sönümlendirecek hava
bul u nm a d ı ğı n d a n uzun süre devam etti.

1902: Melies'in Ay'daki aş ırı s ı c aklık fa rkl a rı Ay' a inişle r Ay sabahı sıra sında
as t ro notl a rı öldürürdü. yap ı ldı.
Astronotlar, "Ay öğleni" ya da
animasyonu
geceyarısında yüzeyde dolaşmadılar.
Georges Melies'in fi lmi "Le
Vayage dans la Lune" (Aya Uzaydaki radyasyon, özellikle Astronotl arı n maruz kaldıkları
Seyahat), ilk "popüler" de Dünya'nın manyetik a l a nına radyasyon, bir göğü s röntg eninde
bilimkurgu filmi kabul edilir. h a ps o lmu ş yüksek enerjili al ı nacak olandan fazla d eğ i ldi.
Senaryosu büyük ölçüde proton ve elektronlardan K uşakla r ı ke şfede n Dr. James
Jules Verne'in kitabından olu şa n Van Alien k uşa kl a rı , Van Alie n de ku şakların Apollo 11
esinlenmiş, H.G . Wells'in a stron otl a rı "ı zgara y a pa rdı" . a stro n ot l arı için öldürücü ol a cağı
1901 tarihli öyküsünden idd i asını "saçma" olarak niteliyor.
de etk i lenmiştir. "Parodi"
havasındaki filmde Apollo a raçl a rı, önlerine ta kılı Atmosferden ç ı kıncaya kadar araç
Ay, insan formunda Ay modülü "örümce k" ile ve modül roketin ucunda konik bir
karakterize edilmişt i . aerod inamik bir yap ı da d e ğ i ldi. muhafaza kabı içindeydi. Uzay
San iyede 16 kare h ı zında boşluğunda ise hava olmadığından

oynat ı ld ı ğ ı nda 14 dakika aerodinamik bir ya pı gerekmiyor.

süren sessiz fi lm, aynı
Komplo teorisyenleri yılmıyor ve sürekli yeni teoriler üretiliyor. Hepsine
zamanda animasyon ve
verilebil~cek genel yanıt, böyle bir komplonun, bu projede çalışan
özel efektin kullandığı ilk
binlerce suç ortağının varlığını gerektirmesi. Sovyet'görevlilerin böyle
filmdi.
, bir komploya "kanmalarını" beklemek de safdillik olur.

NTV TARiH TEMMUZ 2009 47


Ekim 1969: Apollo 11 ekibi Türkiye'de
Apollo 11'in ünlü üçlüsü komutan Neil Armstrong, komuta modülü
pilotu Michael Collins ve Ay Örümceği pilotu Edwin "Buzz"
Aldrin, Ekim 1969'da Türkiye'yi ziyaret etm işti. Onurlarına veri len
resepsiyonda, Ay'a Armstrong'dan sonra ayak basan Aldrin,
dönemin Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Muhsin Batur ile
sohbet ediyor. Üzerinde "Man on the Moon" (insanoğlu Ay'da) ve
Batur'un adı yazan "Ay dosyası" bu ziyaret anısına hazırl anmıştı
ve içinde bir sunuş yazısıyla Ay'da çekilen fotoğraflar vardı.
zeyinden gelen bu ilk radyo mesajı, 1865'te Jules Verne'in miras
bıraktığı Ay'a gitme rüyasının, romanında öngördüğü gibi dev
bir top mermisiyle olmasa bile, gerçekleştiğini gösteriyordu.
Programa göre astronodarın inişten sonraki 10 saati uyuya-
rak geçirmeleri, yüzeye ertesi gün inmeleri gerekiyordu. Ama
Armstrong ve Aldrin'in heyecandan uyuyacak halleri olmadı­
ğından önce Armstrong Ay yüzeyine ayak bastı. Arkasından
da Aldrin indi ve iki astronot, acilen kapsüle dönmek zorunda
kalırlarsa Dünya'ya elleri boş dönmemek için, program gereği
toplamaları gereken taş ve toprak örneklerini bir an önce tor-
balara doldurdular. Daha sonra ABD bayrağını diken ve Ay'ın
uzaklığının duyarlı ölçülebilmesini sağlayan lazer yansıtıcısını
yerleştirdiler ve daha çok örnek toplayarak kapsüle döndüler.
Ay yüzeyinde geçen 22 saatin ardından Aldrin, sırtındaki
çantayı çarparak tepesini kırmış olduğu ateşleme düğmesini, bir
tükenmez kalemle yuvasına ittirerek yörüngedeki Columbia'da
bekleyen Collins'le buluşmak üzere Kartal'ı yeniden hava-
landırdı. Saniyede 12 km yol alan araçla üç gün süren olaysız
yolculuğun ardından Dünya atmosferine girmeden önce ser-
vis modülü atıldı. Komuta kapsülü, giriş hızını azaltmak ve ısı
kalkanının yanmasını önlemek için atmosfer üzerinde bir kez
sektirildikten sonra tehlikeli geçişi tamamlayıp paraşüde ken-
disini bekleyen Hornet uçak gemisinin hemen yanına indi.
Apollo ıı'den sonra Ay'a biri olaylı (Apollo 13'te bir ok-
sijen tüpünün patlaması sonucu servis modülünün ağır hasar
görmesi üzerine, astronotlar Ay çevresinden dolanıp oksijen-
leri bitmek üzereyken Dünya'ya dönebildiler) altı sefer daha
gerçekleştiren ABD insanlı Ay uçuşlarına en az 40 yıl ara ver-
di. Şimdi, Armstrong'un insanlık için attığı adımdan daha bü-
yükleri için gözler yeniden Ay'a ve çok daha uzaklara, Mars'a
çevrilmiş bulunuyor. •
48 NTV TARiH TEMMUZ 2009
~~ö..~~..9.~~r.~~~~ . . ... . ............... .~~.İ~. ~~~?~ ......
Samsatlıı Lukianos:
Ay'a ilk ayak
basaDl insan
••
u. .
nlü yazarlar, klasik katına yükselmiş yapıtlar haksız
yere o men:ebeye ulaşmış değildirler; arada onlara
yüklenenler çıktığı görülür (en sık andığım örnek,
Dante'nin şişirilmiş bir şair olduğunu ileri süren
Gombrowicz'dir) ama genel(de) bir onay sözkonusudur; he-
men tümü klasikler "zaman" ölçeğine vurulup sınanmıştır, ter-
sini savunamayız kola~r kolay.
Gelgelelim bu haHılık ünlü ve klasik yapıtların şüphesiz
farkında ve ellerinde olmaksızın, bazı yapıtlara haksızlık et-
mesine ünlü isimlerin kimi talihsiz yazarları gölgede bırak­
ması sonucuna tatminkar bir açıklama getirmiyor. Okurya-
zarların ezici çoğunluğu Jonathan Swift'i bir deha, Gülliver'in
Yolculukları'nı bir başyapıt sayar, haklıdırlar. Aynı çoğunluğun
gözünde Jules Verne'in benzersiz bir konumu var-
dır : Uzgörürlüğü, üto pyacılığı, düş ile gerçek
arasına kurduğu tekinsiz köprü ile 19. yüzyı­
lın büyük bilicilerinin b aşında yeralmıştır.
Swift'in eşi benztri görülmemiş ya-
ratıklarla, canlılarla dclu adalarından ak-
tardığı sahneler, Yeme'in gökyüzünden
yeryüzünün merkezili(: uzanan uçsuz bu-
caksız haritası, elbet hıyranlık uyandırıcı­
dır. Peki onlardan 150Cl-1600 yıl önce yaşa­
mış bir yazarın, ikisininkini de aratmayan bir
hayal gücü ve üslupla aynı ayarda yapıtlar kur-
Lukianos
muş olmasına karşın, yı:terince yaygınlık kazana-
mamasında en azından bir yanlışlık görmeyecek miyiz? Bu
soruyu, bu yazının sonunda yanıtlayalım.
Sinoplular Diogen~s'le, Egeliler Herodotos'la, Hataylı­
lar Dönek J ulianos'la ne kadar övünüyorlardır, bilemiyorum.
Bizde "zaman" bir noktadan sonra anlamını yitiriyor galiba,
"hemşeri"lik kavramını 19. yüzyıldan başlatarak işletiyoruz
Anadolu'da. Üstüne ü:;tlük, kantarın topuzunu kaçırmadan
yapamıyoruz da: Nasre,:ldin Hoca'nın ne çok doğum yeri, Yu-
nus Emre'nin kaç mezaı var?
Malatyalı olsaydım Samsatlı Lukianos'un hemşerisi ol-
makla övünecektim; bl.nu söyleyebilirim. Samsatlıların, Ma-
latyalıların derdi tasası)lduğunu sanmıyorum Antikçağ'ın bu
alabildiğine özgün yazarının . Bir başka övünç kaynağı m daha
olacaktı aynı konuda: :Lukianos'un, onu dilimizde ağırlayan
NuruIlah Ataç aracılığı:rla düpedüz "bizden biri gibi sözalma-
sı", bu dilin bir eri kimliğiyle göğsümü kabartıyor.
Gerçekten de, Türkçede Lukianos, Ataç'ın çoğu çeviri-
sinde rastlanan bir özellik, çevrilmemiş Napolili yazar Leopoldo Gallazzo'nun 1836
de doğrudan yazılmışçasına akıp gidi:ror. tarihli kitabında, Ay'ı "keşfe" çalışan bir grup
Neredeyse üç çeyrek yüzyıl önce kalt~me \ insanın balonla seyahati.

aldığı önsözünde, onu, büyük değil de iyi \

yazar olduğu gerekçesiyle sevdiğini vıırgu- \ İki bölümden oluşan "Aya Yolculuk"un ilk satırların­
luyor Ataç. da okurunu kanmamaya çağırır Lukianos. Sayıları elliyi
Samsatlı'da alçakgönüllüğün ağır bastı­ bulan arkadaşlarıyla bir tekneye binmiş, Cebelitarık'ın öte-
ğı doğru şüphesiz; ama, öyle ezik yazadardan sinden Dünya'nın sonunu barındıran Okyanus'ta ilerleme-
sayılamaz bu 2. yüzyılda yaşamış ayrıksı bil- ye başlamışlardır. Unutmamak gerekir ki, Platon'un
ge: Tam tersine, çağdaşIarını iğnelemehen Atlantis'i yerleştirdiği, Antikçağ insanı
geri durmayan, heccav yanını her fır­ için bir noktada suların biterek boşlu­
satta öne çıkaran, incelik ve düş­ ğa düşüldüğü inancının egemen olduğu
lem dolu söz sanatçılığıyla çağının bir coğraf)ra kesitindeyizdir.
ve geçmişinin içinde şakacı horoz Lukianos ve arkadaşlarının tekne-
edasıyla dolaşan bir yazı beyi Lu- si orada amansız bir fırtınaya teslim olur,
kianos. rüzgar yelkenleri doldurarak gökyüzüne
Bir yerde "Öyle büyük işler geçmı~di doğru savurur onları, yetmişdokuz gün bo-
başımdan" diyor; dönemine göre bir <ilçüde gezmiş görmüş yunca uzayda dolaştıktan sonra, sekseninci gün adaya inerler:
kişi sayılabileceği halde, pek fazla yerinden kıpırdamadığını Gece karanlık bastırdığında, gökyüzünde başka adalar göre-
ekliyor. Kendisi gibi yaşadıkları halde caka satanlara çıkışıyor cek, bir tanesinin Dünya olduğunu ve Ay'a indiklerini anla-
ve yaşayamadıklarını uydurmakta herhangi bir sakınca gör- yacaklardır.
mediğini, çünkü uydurduğunu peşin peşin söylediğini anım­ Cahil Amerikalılar ve cahil Ruslar, Apollo ya da Soyuz
satıyor. Sözün özü, cins adam bizim Samsatlı. isimlerini yakıştıracaklarına, uzayaraçlarına SamsatIının adı­
Ataç'ın çevirdiği seçmede, 'A.ya nı vermeliydiler, diye düşünmeden ede-
Yolculuk"u (ki asıl başlığı, ilginç- 2. yüzyılda Malatya'da yaşayan miyorum. Hadi, onlara o kadarı uzak mı
tir, "Olmuş Bir Öykü"dür) öncele- Lukianos, Jules Verne veya geldi, hiç değilse nefıs Ay'a yolculuk me-
yen "Tarih Nasıl YazıImalı?" başlıklı tinleri kurmuş Cyrano de Bergerac, Edgar
mektup-metni yeralıyor: İki metni bi- Edgar Allan Poe kadar meşhur Allan Poe ya da H.G.Wells hesaba katıla-
rarada, peşpeşe okurun önüne sürmek değil ama "Ay'a seyahat"i maz mıydı?
en sağlıklısı. onlardan 1600-1700 yıl önce Öte yandan, Neil Armstrong ve arka-
Lukianos, tarihçilerdeki yanlı yak- daşlarının gördükleri, görüntülerini ilettik-
laşımları, abartılı övgü sanatını, oku-
kaleme almış bir yazar. Cahil leri, betimledikleri Ay kupkuru, cansız ve
ra hoşgörünmek uğruna olmadık zev- Amerikalılar ve cahil Ruslar, renksiz bir gezegendir. Lukianos'un, kısa­
zeklikleri araya sokmayı, yararlılıktan Apollo ya da Soyuz isimlerini cık bir metinde kuşattığı Ay, bütün ürkü-
uzak düşmeyi, şairlere bırakılması ge- tücü özelliklerine karşın çok daha çekici
reken masalsılıklara sapmayı bir bir ele yakıştıracaklarına, uzay bir görünüm arzeder:
alır ve sopasını tarihçilerin sırtından araçlarına Samsatlı'mn adını "Sudan değil şaraptan oluşan bir ırmak;
eksik etmez: "Bizim yazarlarımızın vermeliydiler. altı bitki gövdesi, üstü kadın gövdesi bağ-
çoğu yürümek, görmek ya da yemek lar; dev akbabalara at biner gibi binip uçan
için kural öğrenmek nasıl gerekli dej~ilse, kendi giriştikleri koruma görevlileri; kadınların yerine erkeklerin doğum yap-
işte de öğüt dinlemenin yeri yok samyorlar. Tarih yazmaya tığı bir yaşama düzeni; ölüm yerine duman gibi havada eri-
pek kolay, pek yalın bir iş diye bakıyorlar; aklına geleni de- menin geçerli olduğu bir son; dumandan ve havadan besle-
yiverecek her kişinin elinden gelirmiş! Ama sen, dostum, ta- nen canlılar; saçlıların çirkin, dazlakların güzel sayıldığı bir
rih yazmayı kolayca, emeksizce başarılacak işlerden saymaz- diyar; bakmak gerektiğinde takılan, sonra çıkarılan gözler..."
sın; Thukydides'in dediği gibi, ortaya koyacağı yapıtın çabuk 1969 yılının bir Temmuz gecesi, İzmir'in kumsalların­
unutulmayıp yüzyıllara kalmasını isteyen kişi için tarih, yazın dan birinde yaşıtım arkadaşlarımla sırtüstü uzanmış gökyü-
türlerinin en çetinidir, çalışanın uzun uzun, derin derin dü- züne bakıyor, yanımızdaki transistörlü bir radyodan "naklen"
şünmesini gerektirir." Ay'a ayak basış ın "olmuş öyküsü"nü dinliyorduk. Samsatlı
Samsatlının neredeyse iki bin yıl ônce dile getirdiği çar- Lukianos'un ne adını sanını duymuştum ne "Aya Yolculuk"
pık perspektiften, bugün tarih alanında çalışanların ne kada- metninden haberim olmuştu. Duymuş, tanımış olsaydım, o
rı sıyrılabilmiştir, bunu aramak bana düşmez. Lukianos, iyi gece yaşadığım heyecanın yerini büyük olasılıkla düşkırıklı­
bir tarihçinin yüzünün pürüzsüz bir ayna gibi olması gerek- ğı alacaktı.
tiğine inanıyor. Lukianos, daha fazla, daha sık okunmayı hakediyor. •

NTV TARiH TEMMUZ 2009 49

Beşiktaş
İstanbul Pazar Ligi Şampiyonu
(1921-1922)
Şampiyon kadronun aslan: Haki, B. Tevfık, Şahap, Refik
"
Osman, Canip, Cavit, Kemal, Şükrü, Arif, Mustafa Kemal,
diplFaik Fercani, Rüştü ve ŞerefBey (ortada) .

v
 ,
.. .
 yd i1lundalki ilk izin
II. Abdülhamid'in Medine
Muhafızı ve Saray Nazırı
O~:man Paşa'dan alındı ve
lMart 1903 günü, paşanın
Serencebey yokuşundaki
konağında "Beşiktaş Bereket
Jiınnastik Kulübü" kuruldu.

40 yıl önce
Beşiktaş'ın 1959-1960 sezonunda inönü
Stadı'ndaFenerbahçe'ye karşı oynadığı
maçtan bir enstantane. Önde FB'den Gürcan
Berk ve BJK'dan Küçük Ahmet, arkada ise
FB'den Şeref Has ve BJK'dan Birol Pekel.
R. SERTAÇ KAYSERİLİOGLU
yet, kulübün kurulması yolundaki ilk izni
aldıkları Osman Paşa'nın Serencebey'deki
konağının müştemilatında, "Beşiktaş Be-
reket Jimnastik Kulübü" kurulur. Tarih 1
Mart 1903'tür.
Kulüp başkanı Şamil Osman Bey olur-
ken, genel sekreterlik görevi de Hüseyin
futbol alanındaki faaliyetlerine başlar.
Beşiktaş'ın siyah-beyaz renklerinin öy-
küs li ise hep yürek sızlatır. 1912'de Balkan
Savaşı'ndan yenik çıkılmıştır ve yitirilen
top~akların, insanların acıları çok tazedir.
Kulüp üyeleri, savaşta verilen kayıpların
anı~ına, o güne kadar kırmızı-beyaz olan

G
..... ... . . ..
..... .. .. ............. ... .. . ... '.......
..... ... ..
eçen yüzyılın başın­
da, Beşiktaş'ta Ihlamur
Mahallesi'nin gençleri, yaz-
ları evlerinin bahçelerinde,
kışları geniş avlulu evlerde
toplanıp güreş ve jimnastik başta olmak
üzere çeşitli sporlar yaparlardı. Gençlerden
Hüseyin Bereket, Mehmet Ş amil Osman
(Şaplı), Ahmet ve Mehmet Ali Fetgeri
(Aşeni) kardeşler, Nazım Nazif (Ander),
Cemil Fetgeri, Şevket Bey ile Tayyareci
Fethi Bey'e başkalarının da katılmasıyla
grup büyümüş ve artık bir kulüp çatısı al-
tında çalışmaları gerektiği fikri benimsen-
mişti. Bu, Beşiktaş Jimnastik Kulübü'nün
kurulması yolunda atılan ilk adımdı.
Ne var ki, günün koşulları bir kulüp ku-
rulması ve spor çalışmaları yapılması için
hiç de uygun değildi. Gerek ailelerdeki tu-
tucu zihniyet gerek baskı rejimi, büyük en-
gel teşkil etmekteydi. Ama grubun içinde
Hüseyin Bereket, Mehmet Şamil Osman'ın
Bereket Bey'e verilir. Güreş, boks,jimnastik renklerini siyah-beyaza çevirmeye karar
ve halter dallarında çalışmalarını sürdüren veri rler. Kulüp 1923'te Beşiktaş Jimnastik
kulüp, faaliyetleri arasına o zamanlar "ha- Kulübü (BJK) adını alır. Siyahla beyaz, ar-
rarn" sayılan futbolu da katınca, spor yapan tık jutbolun ilk renkleri olmuştur. •
gençler Hasanpaşa karakolunda sorguya
alınır. Sonuçta futbol oynanmaması şar­ d ....
tı ile ve ismi "Osmanlı Beşiktaş Terbiye-i
Bedeniye Mektebi" olarak değiştirilerek
faaliyetlerine izin verilir.
II. Meşrutiyet'le birlikte, 3 Ağustos
1909'da çıkan Cemiyetler Kanunu ile spor
kulüplerinin kurulmasına izin verilir. Yine
de "Beşiktaş Osmanlı Jimnastik Kulübü" .., .....,...,
adı altındaki resmi tescil için 8 Şubat 191 l'i .. ,:,,'
.\0 '-";" ~~!ı. ..... ~
beklemek gerekecektir. Akaretler'deki bi-
naya yerleşerek faaliyetlerine başlayan ~ ;,."." .... .,..,...-
kulübün ilk resmi yönetim kurulu; eski
Viyana ataşemiliteri Şükrü Paşa başkan­
lığındaki Hazine-i Hassa Müdürü Zi-
yaeddin (Kararnursal), Sekizinci Daire-i
Belediye Reisi Şevket (Cenani), Enver
:.-"" ......_~ . ........:.-.,..,,4 .. ~ "'J: "'~
Paşa'nın babası Ahmed (Paşa), Ahmed
Fetgeri (Aşeni), Hüseyin Hüsnü ve Meh-
;.: ..... ""':' .. ..-""
::-~3.:.:,,-:::-; .:::'::-~ .;. w, .... .... ' "''' - '

bulunması, kulüp için büyük bir şanstı; zira med Ali :Fetgeri'den oluşur. 1911 yılında
bunlar, II. Abdülhamid'in korunması göre- Şeref Bey'in başkanı olduğu Valideçeşme
vini üstlenmiş, Medine Muhafızı ve Saray Kulübü ile Kazım Bey'in başkanı olduğu
Nazırı Osman Paşa'nın çocuklarıydı. Niha- Basiret Kulübü'nün de katılımıyla, kulüp

52 NTV TARiH TEMMUZ 2009

 Amblemin şifresi
Beşiktaş'ın 1906 tarihli ilk armasında Beşiktaş
J . K. yazıyor. Kuru l u ş tarıhını sımgeleyen
! armadaki ilk beyaz çubuk: "1", üç siyah çubuk: "3", ikinci beyaz çubuk: diğer "1" rakamını;
tümü dokuz parçadan oluşan arma ise "9" rakamını ifade eder. Bu dört rakam yan~~~a
geldiğinde Hicri 1319 tarihini verir ki, Rumi karşılığı BJK'nin kurul u ş yılı olan 1903 tur.
••
0J
İLK ŞAMPİYONLUK o ·
90 yıllık
zafer tablosu
1911 'de futbol faaliyetlerine resmen başlayan
BJK, 1. Dünya Savaşı sırasında ilk takımın­
dan sekiz oyuncusunu şehit verdi. Müta-
reke yılları ile birlikte kulüpte futbolu tekrar
canlandıran Şeref Bey'in ilk amacı, istanbul
Futbol Ligi'nin o dönem "Cuma Ligi" olarak
adlandırılan mücadelesine Beşiktaş'ı da dahil
ettirmekti. Ne var ki bu istek olumlu bir yanıt
alamadı ve bu tutumun haklı olarak hırslan ­
Tarihi kulüp defteri
dırdığı Şeref Bey, istekleri geri çevrilmiş diğer
1909-1910 tarihlerinde Beşiktaş Jimnastik
Kulübü'ne kayıtlı azaları ve müsabaka kulüp yöneticilerini de çağırarak bir toplantı
tutanaklarını içeren, bilinen ilk kulüp defteri. yaptı ve 12 kulübün yer aldığ ı "istanbul Türk
idman Birliği Ligi"ni kurdu. ilk müsabakaları,
günümüzde Fenerbahçe Şükrü Saracoğlu
Stad i olarak bilinen, Kadıköy ittihatspor
sahasında yapılmış ve ilk şampiyonluğu
da 1919-1920 sezonunda Beşiktaş Futbol
Takımı kazanmıştı (23 Temmuz 1920). Bu
v~· ..
şampiyon kadro: Haki, Ethem, ibrahim Ali,
Kazım , Kani, Badi Kemal , Şükrü Abbas,
...'.A
izzet, Arap Hüsnü, Bilal, Rüştü Erkuş
.. I~I( ,~
.~ .....,f
şeklindeydi. Beşiktaş Futbol takımı ertesi yıl
da şampiyon olacak ve 1920-1921 istanbul
Türk idman Birliği Ligi kupasını da müzesi ne
götürecekti.
İLKUNVAN
'Karakartal' lakabı
ne zaman çıktı?
Beşiktaş'a Karakartallakabı , 1932-33
sezonunda Fenerbahçe ile oynanan lig
şampiyonluğu finalinde verildi. Şeref Bey'in
ölümü münasebetiyle simsiyah formalarla
maça çıkan Beşiktaş , 90 dakika tek kale
. . . .
oynadığı oyunda, ezeli rakibinin kalesine
tam 66 akın ya p ınca, seyirciler "Karakartallar
gibi saldırıyo r" h aykırışlarıyla ona yepyeni bir
ünvan bahşetti l er.
O gün beraberlik halinde bile
Fenerbahçe'nin şampiyon olacağı bu kritik
maçta, Beş i ktaş 'ın nizami bir golünü iptal
eden hakemin tarafl ı tutumu , siyah - beyazı i
takıma haketti ğ i bir başarıyı kaybettirir. Maç
O-O sonuçlan ı r. Ama çok değil , bir sezon
sonrasındaki karşılaşmalard a , Beşiktaş hem
istanbul Ligi Şa m piyonluğu 'n u hem de Türki-
ye Futbol Birinciliği'ni kazanarak, bir yıl evvel
yapılan bu hak s ızlığa en an l amlı cevabı
sahada verir.
Vala Soma"
İLKSATAŞMA
'Arabacılar' değU
'Arabalılar'
BJK'nin kuruluşundan sonra, sporcular
istabii Amire (Has Ahır) Müdürü'nün de
Beşiktaş ' a katılmasından faydalanarak,
Serencebey'deki idman mahalli olan
Osman Paşa Ko nağı ' na gidip gelirlerken,
Dolmabahçe'deki saray arabalarından
istifade etmeye başlamışlardı. Her hareketin
göze battığı ve dedikodu mevzuu olduğu
o günlerde, saray arabalarıyla haftanın
muayyen günlerinde yapılan bu seyahatler,
halkın Beşiktaşlı gençlere "Saray arabala-
rıyla gezen gençler" ya da "Saray arabalılar"
şeklinde isimler takmalarına sebep olmuştur.
O zaman lar, samimi ve sıcak bir ifadenin
mahsulü olan bu tabirier, zaman geçtikçe
Beşiktaş'ın ba şarıları karşısında tedirgin
olan bazı rakip taraftarlarca istismar edilerek,
"Arabacılar" olarak ifade edilmeye başlandı.
Vala Somalı
NTV TARiH TEMMUZ 2009 53
 POLTAVA SAVAŞı

Demirbaş
Şarl, pasıanmış
Osmanlılar
18. yüzyıl başında,
18 yaşında İsveçli bir
kral, Kuzey Avrupa'da
Rusların tozunu atıyordu.
Poltava Savaşılndan sonra
Osmanlılara sığınan
Demirbaş ŞarL, beş
yıldan fazla Türk
kaldığı
topraklarında Ruslara karşı
mücadelesini sürdürdü
ama İstanbul' dan destek
bulamadı.

Karlofça'yla duraklayan
Osmanlı Devleti güçten
düşerken Deli Petro'nun
önderliğindeki Rusya
bir Avrupa gücü haline
geliyordu. Demirbaş Şarl'ın
yarattığı tarihi fırsatları
isveç Kralı Xii. Karl ya da yen içerilerin verdiği
değerlendiremeyen adla Demirbaş Şarı, tarihteki en cengaver
krallardan bi riydi (üstte). Jean-Marc Nattier
Osmanlılar, vizyonsuz ve tarafından 1717'd e yapı l an Poltava Savaşı
tab losu (sağda). Savaş, genel olarak, bu tabl ı )da
basiretsiz yöneticilerin resmedilenin aksine ç ıpl ak arazide cereya n etti.

elindeydi.

54 NTV TARiH TEMMUZ 2009

DERYA T ULGA
na uğratarak
tahtından
Polonya
kovması xn. KARL'IN POLTAVA SEFERİ
~ ;, • Rus ~ı saldırısı
\.. " \ • İsveç ilerleyişi
smanlı Devleti 1 683'tı:ki uzun sürmedi. 1706'da ~ \ • Osmanlı tlerleyişi

Viyana bozgununun ardın­ İsveç, Polonya tahtına .. XII. Karl'ın ricatı

dan tam 16 yıl savaştıktan kendi adamı Stanislaf

sonra travmatik Karlo~ça Lehçinski'yi getirerek
Antlaşması'nı imzalamştı esas düşman olarak POLONYA
ki, 1700'de eski dünyayı sarsan iki dev kriz addettiği Rusya'ya
birden patladı: İspanya Veraset Savaşı ve karşı yürümek için 've \ X Poltava
'-.. : 1709
Büyük Kuzey Savaşı. İşte bu iki savaşın 1: ir- ileri bir üsse kavuştu.
birlerine eklemlendiği yerde, Ukrayna'nın 23 yaşına kadar r ./ ".
I
Poltava mevkiinde, 1709 Temmuz'unda, bunları başaran Karl, K ~end.!:[i'...'-...... : " ' t-
~.~. MAcARİSTAN ~esi ·1
tarafsızlığa heveslenerek toparlanacağ:ını
sanan Osmanlıların yazgısı değişti .
1707'de Rusya'yı ele
geçirmek üzere bu ByD ' t --
W.... "'w " " Özi
Kalesi
Öykümüzün baş kahramanı bir çocıık­ üsten harekete geçti. ' G OSMANU
İMPARATORLUGU
tu; ama pek bildiğimiz türden değiL. XII. Temmuz 1708'de Ho-
Karl babasının ölümünden sonra 169;"de lowczyn çarpışmasını
İsveç tahtına çıktığında 15 yaşını doldur- kazandıysa da, Rusların her tarafı ateşe "taşralı yönü" ağır basan bir sistem vardır.
mamıştı. İsveç'in düşmanları, bir çocuEun vermeleri üzerine ordusu gıdasız kaldı. Oysa XlI. Karl, 1708- ı 709'un çok sert
hükümdar olması üzerine harekete geçtler. 1708-1709 kışı, tarihe geçen en sert Rus kışına kafa tutmayacak kadar basiret sahi-
Karl'ın anne tarafından kuzeni olan Dmi- kışlarındandır. Karl, Napoleon ve Hitler'in biydi. Tek yanılgısı -biraz da karşı tarafça
marka kralı başı çekmekteydi. Sakso oya gelecekteki yanılgılarına düşmeden, or- aldatıldığı için- doğrudan veya dolaylı Os-
ve Rusya ile birleşen Danimarka, 170Cün dusunu Moskova yolundan geri çevirerek manlı yardımına güvenmesiydi.
başlarında İsveç'e saldırdı. 18 yaşını ta- Ukrayna'ya yöneldi. Ukrayna o tarihte kimin borusunun
mamlamamış olan Karl, önce Danimarka'yı Ünlü savaş tarihçileri Montgomery ve öttüğü tam olarak bilinmeyen gri bir alan-
Zealand'da sürpriz bir hücumla yendi. Dellbrück, 30 Yıl Savaşı'ndan (1618-48) dı; Kazakların kimden yana oldukları za-
Ardından kendisinden dört misli kuv- beri Avrupa'nın başat askeri gücü olan mana ve zemine göre şekillenirdi. Kırım
vete sahip olan Rus Çarı Deli Petro'yu İsveç'in savaşçı özelliklerini "çağdışı" ve Tatarları ise bazen yükselen güç İsveç'e
Narva'da perişan etti. Saksonya Elektörı .i ve "vizyon yoksunu" olarak nitelerler. Tarih- karşı Polonya'yı, bazen Polonya'ya karşı
Polanya Kralı "Güçlü Ai.ıgust"u da boz u- çi sosyolog Perry Anderson içinse ortada ayaklanan Kazakları desteklerlerdi. En •

,)-!-- ~j.j; ....\; ~;J6cJ;";)J.~~\ ,:J.J:J';":.u..\"" "':'''.J
"'>J..J;""~~ ,:~~~ ..~.> ~~~'..::"".J..,..).':;'"
~.,,~.J ~ ;:,~", ~"' ~Y,j'~"'~..ı .J~.) ~\;...,.,
·tb;... . . ~J(.v~\., ;;I:...:--"h I.>\:.-,f., f.:J~'J
~~I~J f...;.. j-,>I.J .....\)o,-!~.. .;.vJ
o.:;:ı,.,..,,,~, .:,~\. ~h'Iö.i, ,,1:-,,\;\;, J:.\~.>.>'
..:.>1'.....1,:,\l.l.... ,->w.4J . i':-,~ .:I,~~.:.ı·,ı.,I,:,I;.:...
~)~~..,;.~d:J:..,:-"ii.f!''.r.I''\l.l....J. ,,1;.~,:,Ii;,)....:.:
...5v+. ~.,:":'; JIi»i.:::I.J J;;... rel ~ ...I~1:.,>
~';;'Y.k ı;L,.~:;.)",:,,;,:,,~~~ ::"j,:)":'~\
~~r,~ ~}-.~~ :V~j :;)":W ~~ ~~')"~U~
~ ..,.),,\; ".;....,,,~;.; f.?,.J-;.k,;..,.J:;-';-rYf;
~..Je$-~\$-.,.,~ ';"'~\~~~ıS'~~,J\-.J"':""
~)X).,.,.~.\:14;Ii,4,,-~~;,;,\~I~
l'.ıı::....zı,..ı..,.~I.:-I.:;....'/..I-,\~:.:'-\f'7'..o:!-I.ı.~• ..:s:\~
-..J)f-.v- J=.,.).I ,;,;.;...u; "J~..::;.,-,<\-ll.lr~'\~
..-. ).\ . . I · ·
~ :'>W"""~""""(J- i'I';";'~~...,I;;",~~,,->
.~ ... ~" . \;.
•
•• ·~i •
• ......v"'V "'W\.:t/J.)\~ ~~,ıvG;ı.,.
'ro
E ~'§~...\(.v",j.J''':' .,.)...ı.,~ı ~"",\.ı.,;<ı:ı';"",~
,"
i ~;~ı,..I.'<.l.v:J..:Ju\.ı...;..\:\":-..N"'.ı.:I<$~I.:ı;.);:......,..
Q,
E
'tr.ui..II't... 'L" i Ij'
::;J ..,r-c.ı..v;"'1-'.ı:'-.; ":--'J';"-(.:,\,\~e'..I-,\'.;.
'ro
z • ~-"e..ı·,)..It-\..:I..ı.Il-\.,,,I ...)..,I..,..:. '.1.<\.1·
~ ~
• \ .
r,-»V"~;.;.)~'6').,..:..~ ııı.;..
~.A-' ... :J:': .V~~~.jJ.i,.J:J~.f
. "'P.r'J\s~~I."":'(J-.:.?~.;.i;.>".ı.\..:...;. Iv .'.1 '
.J~\, • . V,jV'.)~..I~
C~ -4-\(..:-..,;.).c;.\..\..~' J.;.,.I. _ I..
• lo!
'. ...:.ı"I~~.:r"'J...)ô~.wJ"
J.;......I~.\..e.-..:-""--Ü'-.:.;J...;........ .;l.,..:l.;\..... •.
• •
Belge 1: 31 Temmuz 1709
Kral'dan Padişah'a teşekkür
isveç Kralı XII. Karl ta rafından Sulta n
iii. Ahm ed'e gönderilen mektup, Ben der
Kales i'nden y az ılmış . Kral mektubunda
"Yüce devletine s ığınarak Bender Kalesi
yakınl a rınd a g eçirmiş olduğum sekiz gün
içerisinde Bender Kalesi Muh a fız ı Yus uf
Paşa ta rafından ş a h s ım a gösteril en sayg ı
ve alakadan d o layı son derece mutlu
oldum. Allah seni muhafaza et sin. Sa ğlık ve
sıhhatte kalman samimi dileğimdir" diyor.
güçlü oymakları oluşturan Zaporog Ka-
zakları, sırasında İstanbul'u bile basacak
kadar cüretkar insanlardı. Aşırı düşkün ol-
dukları özgürlüklerine () tarihlerde en çok
Rusyanın saygı gösterdiği inancındaydılar.
Ama bu, Çar Petro'nun özgürlüklerini da-
raltma çabalarına en sert tepkiyi verme-
lerini de engellemedi ve efsanevi Kazak
Atamanı İvan Mazepa 1708'de İsveçlilerle
ittifaka girdi. Halbuki Mazepa o zamana
kadar Çar Petro'nun en yakın dostuydu.
Kiev'in 350 km güneyindeki Poltava
kalesini zorlamakta olan 25 bin İsveçli ve
müttefikleri, burada iki misli kuvvete ko-
muta eden Deli Petro tarafından sıkıştırıl­
dı. Kral'ın daha önce yaralandığı için ko-
muta edemediği ordusu 8 Temmuz 1709
gecesi kaderi zorladı. İsveç ikmal kollarının
daha önce Ruslar tarafından vurulması ve
56 NTV TARiH TEMMUZ 2009
co
co
;;\."
';""J ~J
"ij3
~ geç: rdiği süre zarfında "Demirbaş Şarl"
C:\:&..:.\
cl
Q)
E
E
:E
,"
::;;
.4;J,\
\ •
. sonca ödemenin bir kısmı sayılan 32 toplu
Belge 2: 7 Ağ u stos 1709
ı.' '
Padişah'tan paşaya
""'v" • V"'.......",....
;.,
.' . .... . ferman
Sulta n III. A hmed'in Özi Vali si Vezir
.\r~~~ .... ı Yusuf Paşa 'ya gönderd i ğ i ferman, Özi
Ka lesi komutanı Abd urrah man Paşa' nın
~ _ o " • ~.l~
~.
ceza l andırılmas ını ist iyor. Pad i şa h
......;..Ij~...:,;J..:.,..:.:f özet o larak, Abd urrahman Paşa ' nın
isveç kra lı nı n kutsa l s ığınma hakk ına
tecavüz etmekle ka l may ı p kendis inden
1000 a ltın geçiş akçes i a l d ı ğ ını k ra lın
maiyeti nden kadın lı erkekli bir grubu
zorla a lık oyd u ğunu ve bu i n san l arı
kötü emellerin e alet ett i ğ i n i belirtiyor
ve bu n l a rın h esa b ının Abdurrahma n
Paşa'da n so rulm asın ı em rediyo r.
elde işe yarar sadece dört topun bulunması
oyunu bozdu. İsveçlilerle müttefiklerinin
kılıç artıkları, Osmanlı sınırını kollayan
Dinyeper ağzındaki Özi Kalesine sığınma­
ya uğraştılar.
Burada Özi muhafızı Abdurrahman
Paşa tarafından oyalanarak, yetişen Ruslar
önünde hayatları tehlikeye sokuldu. İsveç
ordusunun hayatta kalan 18 bin seçkin
askerinden 16 bini Ruslara teslim olmak
zorunda kaldı; sadece 2 bine yakın İsveçli
ve Kazak, XII. Karl ve Mazepa'yla birlikte
Osmanlılara sığınabildi. Bu rezaletin ko-
vuşturulması, daha sonra bizzat padişah
III . Ahmed tarafından buyurulacak (Bkz.
Belge 2); Abdurrahman Paşa'nın kellesi,
yine İsveç kralının şefaatiyle kurtulacaktır.
Beri yandan Karl'ın Dinyeper'i geçerek
bugünkü Moldavya içinde kalan Osman-
lı arazisine sığınması, tam anlamıyla bir
sürpriz değildi, işin evveliyatı vardı. Kral
daha Saksonya'nın Thun şehrindeyken,
Bender'deki Özi Valisi Yusuf Paşa'yla iyi
ilişkiler kurmuş tu Bender'e sığındıktan
sonra ünlü teşekkür mektubunu Topkapı
Sarayı'na göndermiştir (Bkz. Belge 1).
Karl, ilk sığındığı Ö zi'den dostu Yusuf
Paş:c nın yanına Bendde gitti ve dört yJa
yakı n süre burada kaldı, siyasetini buradan
yürüttü. Başta Rusların protestoları olmak
üze ~e yarattığı rahatsızlık sonunda, zorla
Dinetoka'ya nakledildi. Bir yıl sonra da
ülkesine döndü. Osmanlı topraklarında
adım alan kralın vedası, mektubunda söy-
lediğinin aksine hiç de öyle kolayolmamış
venilletlerarası krizlere sebebiyet veren,
hatta vezir başı kopartan beş yıl üç aylık bir
zamana yayılmıştı. Kralın kaldığı sürede
yap :ığı masrafların bedeli, epey beklendik-
ten sonra imzaladığı borç senedine dayanı­
larak 1727'de Stockholm'a elçi yollanarak
istndi. Zahmetli ve rüşvetli pazarlıklardan
Pahaten gemisi 10 bin tüfek yüklü olarak
11 :?ubat 173 9'da İstanbul'ageldi. 1740'ta
?a Ulrika adlı bir İsveç gemisi 6 bin tüfekle
Istanbul'a gelmiş, büyük rüşvetler dağıtıla­
rak kalan borca sünger çekilmiştir.
Bi:ı:ans entrikaları
O ,jönemde İspanya'dan Urallara kadar
savaŞ içinde olan Avrupa'da, Osmanlılar
tarafsız kalmaya, komşularıyla "sıfır sorun"
politikası yürütmeye çabalıyordu. Mamafih,
"Bi,:ans entrikaları" Divan-ı Hümayun'un
baği msız karar vermesine engel oluyordu.
Çar 'ın Avrupa'ya kaçan veliahtı Aleksey'i
kandırıp ölüme gönderen ve böylece dala-
vere yeteneğini kanıtlayan İstanbul'daki ilk
daini Rus elçisi Tolstoy, şeytanlıkta ondan
geri kalmayan Fransız meslektaşı Ferriol;
isab etli dedikodularıyla sonunda Çorlulu
Ali Paşa'nın başını yiyen Stanislaf Ponya-
tovski gibi diplomasi canbazları, oyunun
bu bölümünün başlıca aktörleridir.
Ruslar, Osmanlılara sığınmış olan
Ma: :epa'nın iadesi ve İsveç kralının da sı­
nırdışı edilmesi için bastırırken, Fransız­
lar Osmanlıları Avrupa savaşına çekme
çabı .sındaydı. Bunun yanında İstanbul'da
oluşmuş bir de gerçek İsveç lobisi vardı.
Decikodular, rüşvetler, her tür baskı da yo-
ğuniu.
l sveç her ne kadar Osmanlı dostlu-
ğunııı önemini daha 16. yüzyıl başların­
da bvramış idiyse de, Osmanlı payitahtı
"Ka rarnürsel sepeti" muamelesi yaptığı
Bal1lk devletine pek de yüz vermek niye-
tinde değildi. N itekim Padişah III. Ahmed
şarfarın en olgunlaştığı bir zamanda bile
İsve ~ ittifakına sıcak bakmamış, Ukrayna
asıll ı Valide Gülnuş Sultan'ın kendisini bu
konıda ikna etmek için yaptığı girişimleri
 DEMİRBAŞ ŞARL VE İVAN AZE PA
Poltava'da iki ınağlup
ydın despotluğuna aşık olan
A Voltaire'i kendisine hayran eder,
yeniçerilerin "Demirbaş" adını
verip, her an emrinde dövüşmete
hazır olduğu isveç'in "delikan l ı " kralı; 36 yıllık
ömrünün 14 yıl ı nı gurbette geçirmiş büyük
bir cengaverdi . Buzlu havada yarı çıplak tele
başına ayı avın a çıkar, askerinin katlandığı
her m eşakkati paylaşırdI. S avaşlarla yıprat:ığı
ve tükettiği isveç halkı kendisini buna rağmen
taparca s ına sevmiş ve kralları sanki tahtında
oturuyormuşçasına itaatkar d avranm ı ştı r.
Yurtdışında savaşırken ülkesinde önemli ic ari
reformlara imza atan az tarihi kişilik va rd ı r.
Ama Narva zaferinden sonra Rus ordu sun Jn
ı s lah edilmesine fırs at vermesi hayatı n ın
hatas ı yd l. O smanlı ülkesinde do stları ve
düşmanları arasınd a bırakın sığıntı olmayı ,
bild i ğini okumuştur.
12 Şubat 1713'te zor
i. kullanıla rak
Bender'den alın ı p Dimetoka'ya
götürülmesi, Padişah fermanı ve Şeyhüli s l a m
kibarca atlatmıştı. İsveç'e gözü kapalı gü-
venmek istemiyordu.
Devlet-i Aliyye' nin potansiyel gücüne
rağmen acz içinde kalması ise esas olarak
idari kadroların niteliksizliğindendi. Bu
adam kıtlığında yetişen iyi vezir-i azam ar-
dan Çorlulu Ali Paşa' nın dahi savaş ve b mş
konusunda ikircikli tutumu, Poltava gmi-
metinden rüşvet olarak aldığı iddia edlen
2000 keseyi vermemek için kelleyi feda et-
mesi, ardıllarından Baltacı Mehmed'in, ve-
zirliği kamuoyundan gizlenecek kadar tnlü
bir yeteneksiz olması, belirleyici olgulardır.
Diplomatik sonuçlar
Diğer taraftan, Rusların tatlı diline hnıl­
dığı takdirde Kırım'ın da, Rumeli'nin de
elden çıkacağını vurgulayan Kırım Hanı
Devlet Giray, sırası geldiğinde son derece
kişisel sebeplerle Boğdan Voyvodası Kan-
temiroğlu gibi Rus ajanlarını kollanııştı.
Buna rağmen Poltava savaşı öncesinde sul-
tan tarafından Kırımlılara sadece Rusların
müttefıki Kalmukları oyalama izni \eril-
seydi dahi, tarihin gidişatı değişebilirdi.
Poltava zaferi Rusya ve yenilikçi çarı­
na Avrupa diplomatik dünyasının kapıla­
rını açtı. Deli Petro'nun, 1696'da Osmanlı
İmparatorluğu'ndan Azak Kalesi'ni kopar-
tarak Karadeniz kıyılarına ulaştıktan son-
ra çıktığı Avrupa gezisinde, kendisini ve
,
ılı
planlarını kimse ciddiye almamıştı. Ama
i
öldürmüştü. 1709'da ise isveçlilerle birlik olup
cengaver Ru slara yenilince s ı ğındığı Bender Kalesi 'nde
öldü. Adının etrafında bitip tükenmez ve
unutulmaz efsaneler türemiştir. Çapkınliğının
fetvasına dayanılarak yapılmıştı. Kendi sini
tutan yeniçeriler arasında, bu kararın Ruslara
yaranmak için alındığı d edikodul a rı ayyuka
bedeli olarak çırılçıpl a k bağlandığı bir
küh eylanın sırt ın da steplere salındığından
tutun da tarihte ihanetin simgesi ilan
çıkınca, başta Ş eyhüli s lam Ebezade Abdull ah
edilmesine kadar. Kesin olan şu ki, savaşın
Efendi olmak üzere, Veziriazam Süleyman
Paşa ve Bender Muh afızı ibrahim P aşa kendi vatanına aktarılacağını o da hesaba
katmamıştl. Ruslar Kazakların merkezi
ve Kırım Hanı Devlet Giray görevlerinden
azledildiler. ııı. Ah med , "kamuoyunu" Baturin'i yerle bir edip ahalisini öldürdükten
ancak böyle yatıştırabilmişti. Karl , Osmanlı sonra, ele geçiremedikleri Mazepa'nın bir
topraklarından ayrıldıktan sonra dört yıl daha kuklasını mahkeme kararıyla infaz etmişlerdi.
savaşarak ya ş adı ve 30 Ka s ım 1718'de
Mazepa bugün Ukrayna'nın , paralarda resmi
Norveç'te, Fredriksten kalesi önündeki olan, heykeli dikilen büyük bir kah ramanı
muharebede başın d an vurularak öldü. olarak selamlanıyor.
Byron , Çaykovski, Puşkin
ve daha nicelerine ilham
veren ivan Mazepa (1639-
1709) ise tarihin k a ydettiği
en çelişkili isimlerden biridir.
1696'da Azak Kalesi'ni
Ruslarla birlikte ele geçirip
Türk müdafilerini acıma s ızca
bu sefer iş başkaydı. Ku-
zey Savaşı'nı bitiren 1721
Nystad Antlaşması sonra-
sı Ruslar Baltık kıyılarına
da ayak basınca, İsveç'in
üstünlüğü Rusya'ya geçti.
Diyalektiğin bir cilvesi
olarak, Osmanlılar aslın­
da yaşadıkları bir fela-
ketten sonra dolaylı değil
Demirbaş Şarl ve Mazepa, Poltava Savaşı'nın
doğrudan Avrupa'nın içişlerine müdahale sonunda. Gustaf Cederström'ün tablosu.
eder bir konuma gelmişlerdir. 1714'te Rus-
ların İsveç'i istila etmesini savaş tehdidiyle ve içgüdülere tabiydi. 1711'de Prut seferi
durduran Osmanlı Devleti'ydi. öncesi XII. Karl'ın dahiyane s avaş planını
Karlofça'ya göre Kutsal İ ttifak' ın (Avus- reddeden Baltacı'nın, Kazak, Leh ve İsveç­
turya, Rusya, Polonya, Venedik) bir üyesi- liler Prut'ta Rus ordusunun kaçış yolunu
ne karşı girişilecek savaşa, diğer ülkeler de kesmeselerdi ne yapabileceği tartışmalıdır.
dahil olacaktı. Osmanlılar işte bu korku- Tarih, kaçırılan fırsatları iade edecek kadar
dan dolayı tarafsız kalmayı tercih etmişti. alicenap olmamıştır hiçbir zaman.
Halbuki İsveç'e verilecek lojistik destek bu Bu ay Poltava Savaşı'nın 300. yıldönü­
kapsama girmC:l'di. Zaten Avrupa'nın öbür mü ve bu olay Ukraynalıların bir kimlik
büyük güçleri de Rusya'nın hesapsız şekil­ ve tarih sorgulama gösterisi haline geldi-
de güçlenmesini istemezdi. ğinden Rus protestolarına yol açtı, açıyor.
Gelgelelim, Osmanlılar İsveç'ten bu Biz mi? Biz de iki yıl sonra Prut S avaşı'nın
yardımı esirgerken, sonradan İspanya Ve- 300. yıldönümünde, Baltacı- Katerina hi-
raset Savaşı bitip de Avusturya'nın eli ser- kayesinin 300. versiyonunu tartışırız, olur
best kaldığı bir sırada Venedik'le kapışarak biter... •
çok daha büyük bir riske girmiş ve 1718
Pasarofça barışını imzalamak zorunda
kalmıştır. Yani İsveç'i desteksiz bırakmak,
ince elenip sık dokunarak alınmış ilkesel • Akdes Nimet Kurat, isveç Kralı XI/. Karl'ın Türkiye'de Kalışı ve Bu
bir karar değildi; bir takım önyargılara
Sıralarda Osmanlı imparatorluğu, 1943 istanbuL.
NTV TARiH TEMMUZ 2009 57
 Satranç
Tahtadaki savaş
17. ve 18. yüzyıllarda
Avrupa'da
şekillenen satranç, 19. yüzyılda
staJ;ıdarda kavuştu. Kökeni eski Hint
ve Iran kültürlerine dayanan oyun ise
bugünkü satrançtan her bakımdan
çok farklıydı. 400 yıllık bir disiplinin
unutulmaz hamleleri. ..

1282'de yazılmış
Oyunlar Kitabı'ndan
iki Arabın satranç
maçını tasvir
eden resim.

Hindistan'dan çıktığı savını güçlendiriyor.

Türk mü, trük mü?
Satranç oynayan bir makine yapma
fikri 1710'te Wolfgang von Kempelen'in
aklına geldi. Makinenin üst tarafı kaftan
giymiş bıyıklı ve sarıklı bir Türk erkeği,
alt tarafı satranç tahta s ının durduğu
bir dolaptı. Gösteri yaptığı 1710-1837
yıllarında bu otomatın nasıl oynayabildiği
merak konusuydu. Gösteri öncesi alt
bölme açılarak, d i şli ve kablolarla dolu
"insansız" bölüm sergileniyordu. Gerçekte
ise içeride saklanan kişi bir odacıktan
diğerine geçerek varlığını sezdirmiyordu.
Avusturya, Rusya, Fransa, ingiltere, Küba
gibi ülkelerde gösteri maçları yapan
alet, Napoleon Bonaparte, Edgar Alien
Poe, Benjamin Franklin gibi ünlülerle
de karşılaştı. Son durağı olan müzede,
1854'te çıkan Philadelphia yangınında kül
oldu. Sayısız makaleye, habere, romana,
efsaneye ve tartışmaya konu olan alet,
Almanca'daki "getürkt" (hileli) gibi
deyimlere de yol açmıştı.
S
SUAT ATALIK
atrancı ne kadar biliyoruz? Bu
disiplinin ülkemizde oyun mu,
spor mu yoksa kültürel bir olgu
mu olduğu konusunda bir mu-
tabakata varılamadığı gibi, tari-
hi hakkında da farklı yaklaşımlar var.
Farsça "şatranj" kelimesinden Türkçeye
geçen "satranç", bu disiplinin bize İran'dan
ulaştığını gösteriyor. Satrancın oluşmasında
rolü olan oyun ve tahtası, büyük ihtimalle
Hindistan'dan çıktı; Arap ülkeleri ve İran
üzerinden Anadolu'ya girdi ve diğer coğ­
rafYalara yayıldı. Satranç benzeri bu oyu-
nun çıkışı esas olarak rivayetlere dayanıyor.
Tek önemli referans oyundaki fı1 figürüne
ait. Filin savaşlarda kullanılması ve oyu-
nun bir savaş temsili olarak kurgulanması,
satrancın atası diyebileceğimiz bu oyunun
Bugünkü kuralların kesinleştiği, yani
tüm figürlerin oyundaki hareket şekil ve
kapLsitelerinin, rok ve geçerken alma-
nın belirlendiği satranç tarzı kaydedilmiş
oyunlar satranç tarihini başlatacağımız
nokta olmalıdır. Aksine yönelik, örneğin
Timurlenk'in çok iyi bir satranç oyuncusu
olduğu gibi iddialar; aynen ev ziyaretlerin-
de bir iki oyun oynayıp sizi yenen komşu­
nuzıııı dünya çapında satranççı olduğunu
iddi:t etmek gibidir. Ayrıca, eski haliyle
satnnçta, fil ve vezirin hareket kapasiteleri
günümüzdekinin çok altındaydı ve haliyle
taşların değerleri ve oyun stratejisi de çok
farklıydı.
] 3. Dünya Satranç Şampiyonu Cari
Kasparov'un My Great Predecessors (Büyük
SeleJerim) isimli beş ciltlik eseri, konuya
kanınca en doğru yaklaşımı getiriyor. Sat-

58 NTV TARiH TEMMUZ 2009

 ilk profesyonel satranççı olarak
kabul gören Greı;o,yazdığı
kitabıyla ardılları na önemli
bir miras Jırakmıştı
(sağda) . Satranç, 17. yüzyıl
sonrasında Avrupa'ıla giderek
yaygınlaşmıştı (altta sağda).

ranç disiplininin, kayıtları ve eserleriyle
gerçek anlamda incelenebileceği 17. yüzyılı
başlangıç noktası alırsak, satrancın beşiği
Avrupa'dır diyebiliriz.
Açılışları ve pozisyonlarıyla kJyan
Gioachino Greco'yu (1600-1634) ilk pro-
fesyonel satranççı kabul edebiliriz. Greco,
18. yüzyılda yine "tek adam" olan Fransız
Philidor'u etkilemiştir. Modern anlamda
ilk satranççılar olan Greco ve Philidor, za-
manlarının çok ötesinde bir bilgi ve bı!ceri­
ye sahipti. Greco, "gambit" tarzı açılıi,larda
çok ilerlemişken Philidor pozisyonel oyu-
nun inceliklerini ilk anlayabilen üstattı.
19. yüzyıl başlarında satrançta F:ansız
hakimiyeti vardı. De Labourdonmis bu
üstünlüğü İngiliz Mc Donnell'a ka:şı bir
seri maçta 1834'te ispat etmişti. 1843'te
bu defa İngiliz Staunton, Fransız Dt Saint
ti. Staunton 1851'de yaptığı maç esnasın­
da rakibinin bir hamle için 1 saatten fazla
düşünüp, bir de sıranın kimde olduğunu
sorması üzerine, satranç saatini keşfetmek
zorunda kaldı! Satranç tahtası ve taşlarının
standardizasyonunu da Stauntona borçlu-
yuz.
Bu dönemde her şeyin maçlar üzerin-
den yürüdüğünü görüyoruz. 1851 Londra
Turnuvası, eleme usulü turnuva ve organi-
zasyonların satranç dünyasına giriş nokta-
sıdır. Turnuvayı kazanan Alman Anders-
sen dünyanın en iyi oyuncusu unvanına
ortak oldu. 1858'de Amerikalı Morphy'nin
Avrupa'ya gelmesi, Paris ve Londra'da
bir dizi ikili maç kazanması, üstelik
Andersseni farklı yenmesiyle ortaya ilginç
bir durum çıktı. Bir Shakespeare eleştirme­
ni olan Stauntonın köşe yazarlığına daha
nedenleriyle satrançtan kopması ve bu ikili
arasında bir maç düzenlenememesi bu be-
lirsizlik dönemini özetleyebilir. Artık resmi
bir dünya şampiyonuna ihtiyaç vardır.
1860'larda bir dizi maç kazanan Avus-
turyalı Steinitz bu ihtiyacı karşılar. Bu
noktada Dünya Satranç Federasyonu'nun
(FIDE) 1924'te kurulduğunu, dolayısıyla
bu unvanın bir kurum üzerinden gelmedi-
ğini de belirtelim.
Rus satrancının babası Çigorin başta
olmak üzere unvanını bir çok kez koruyan
Steinitz'in aslında en büyük rakibi "tur-
nuva kralı" lakaplı Alman Tarrasch olacak
gibi gözükürken, 1894'te Alman Lasker
artık yaşlanmaya başlayan şampiyonu ye-
nerek unvanı ele geçirdi.
1894-1921 arasında tam 27 yıl boyunca
unvanı elinde tutan Alman Yahudisi Las-

Amaneı yenince üstünlük İngiltere'ye geç- fazla önem vermesi, Morphy'nin sağlık ker en uzun süre şampiyon kalan sat- ~
NTV TARiH TEMMUZ 2009 59
 Unutull1tlaz !jampiyonlar,

ranççıdır. Döneminde Pi11sbur!,.Tarras~h~

Schlechter ve Rubinstein gıbı kendinı
'Zorlayacak isimlere rağmen unvanı elinde
tutan Lasker, felsefe ve matematik konula-
rındaki doktora çalışmaları nedeniyle sat-
ran ca uzun aralar da vermişti.
Lasker, 1. Dünya Savaşı sonrası,
ı91ı'den beri dünyanın en iyi oyuncula-
rından olan Kübalı Capablanea'ya karşı
Havana'da kaybedince, unvan Amerika kı­
tasına geçti. Capa'nın peşpeşe aldığı ulusla-
rarası birincilikler satraneı özlenen popüler
liderine kavuşturmuştu.
ı 927'de Buenos Aires'te düzenlenen
dünya şampiyonluğu maçında ise Rus
Alelilline "yenilmez" lakaplı Capablanca
devrini kapattı. Ama kapanış töreninde-
ki konuşmasında, "Capa devri" gibi Bol-
şevik döneminin de sona ereceğini ima
edince, Sovy~tler Birliği'nde İçişleri Halk
Komiserliği, NKVD'den Albay Kirilenko,
Alekhine'in Rusya'ya girişini yasakladı.
Alekhine döneminde Sovyetler Birliği sat-
rançta büyük bir atılım yapmıştı.
Alekhine unvanını ı93S'te Hollanda-
lı Euwe'ye kaybetti. Çok iyi bir teorisyen
olan Euwe, aynı zamanda istisnai bir kom-
binezon görüşüne sahipti ama, dünya şam­
piyonluğunu elinde tutabilecek güce sahip
değildi. Nitekim beklenen oldu ve ı937'de
Alekhine unvanı geri aldı. Ama 2. Dünya
Savaşı öncesi Sovyet Botvinnik, Eston-
yalı Keres ve ABD'li Reshevsky ile Fine;
turnuva başarılarıyla aday haline geldiler.
Botvinnik'le yapılacak bir maç söz konu-
suyken savaş patlak verdi.

Sovyet hegemonyası
ı 948'deunvana sahipken ölen tek dünya
şampiyonu Alekhine'in yerine tahta geçe-
cek oyuncuyu belirlemek için, bir bölümü Larsen-Spassky, Belgrad 1970
Lahey'de bir bölümü Moskova'da yapılacak 1 Khl 11 2 Khl g2 3 Kf1(3 Kgl Vh4
4 Şdl Vhl l ) Vh4 4 Şdl gfl 0-1 •
bir turnuva düzenlenmesine karar verildi.
Spassky 1969 1972 •
Sovyetler'den Botvinnik, Keres ve Smislov, ",--,

Batı'dan Euwe ve Reshevsky... Botvinnik

tam üç puan farkla, beklendiği gibi dünya
şampiyonluğunu elde etti. Böylece yeni bir
devir başlamış oldu: Sovyet hegemonyası.
Gerçekten de bundan sonraki 25 yıl tüm
dünya şampiyonları SSCB'den çıkacaktı.
Botvinnik dönemi ı 963'e kadar sür-
dü. ı9S7'de Smislov'a unvanını kaybeden
Botvinnik, ı 9S8'de aynı oyuncuyu yenip
unvanı tekrar ele geçirdi. ı 960'ta Letonyalı
Yahudi Tal24 yaşında unvanı ele geçirdi ve
o ana dek en genç dünya şampiyonu oldu.
Ama Tal'in hükümranlığı da bir yıl sürdü

60 NTV TARiH TEMMUZ 2009

u~utuımaz hamıE~ıer

ve Botvinnik 1961'de emanet ettiği unva-

nını geriye aldı. Botvinnik 1963'te Erme-
ni Petrosyan'a kaybettikten sonra, 1969'da
unvanı bu defa Boris Spassky aldı. Sovyet
hegemonyası devam ediyordu.
Spassky'nin uzun yıllar dünya şampi­
yonu olarak kalması bekleniyordu. Büyük
kabiliyeti, uzun turnuvalara dayanmasını
sağlayan fıziksel gücüyle birleşince, Spassky
de aynen Capablanca gibi yenilmez gözü-
küyordu. Sovyet döneminde satrancın kül-
türel bir olgudan bir spora dönüşmesi de
bu süreçte tamamlandı.

Fischer humması
Tam bu anda beklenmedik bir şeyoldu.
Batı'dan Sovyetlerle mücadele edebilecek
bir oyuncu görüntüsü çizen ABD'li Bobby
Fischer, 1970'te Palma de Mallorca Bölge-
lerarası Turnuvası'nı tam 3.5 puan farkla
kazanarak, aday maçlarında önce Sovyet
Taymanov'u, sonra da "Batı'nın en iyisi"
denilen Danimarkalı Larsen'i tam 6-0'lık
sonuçlarla geçince herkes afalladı.
"Fischer humması" olarak nitelenen sü-
reç, Sovyet satranç çevrelerinde tam bir pa-
niğe yol açmıştı. Yarıfınalde bir önceki şam­
piyon Petrosyan da bu hummanın kurbanı
oldu: 6.5-2.5! Alarma geçen Sovyet sistemi,
Spassky'yi sekiz ay boyunca Geller'le kam-
pa aldı; bütün büyük ustaların görüşlerine
başvuruldu ama 1972'deki unvan maçında
kaçınılmaz son gerçekleşti. Maçın ikinci
oyununa Fox TV'nin kameralarının kaldı­
rılmasını isteyerek çıkmayan ve ilk oyunda
eşit bir oyunsonunda bir amatörün yapaca-
ğı bir hatayı belki de bilerek yapan Fischer,
maçı tüm bunlara karşın çok rahat kazandı:
12.5-8.5. Fischer bir daha hemen hemen
hiç satranç oynamadı!
Peki Sovyet ekolü çöktü mü? Hayır.
Sovyetler disiplinsiz ve biraz da nihilist
bir tip olan Spassky'nin yerine tam bir
oyun adamı olan Anatol Karpov'u hazır­
lıyordu. Nitekim 1974 aday maçlarında
Polugayevski, Spassky ve Korçnoy'u yenen
Karpov, Fischer unvanını korumayacağını
açıklayınca 12. dünya şampiyonu oldu.
Tam 10 yıl boyunca Karpov adeta ye-
nilmez imajı çizdi; girdiği hemen hemen
tüm turnuvaları kazandı, 1978 ve 1982'de
unvanını artık Sovyet vatandaşı olma-
yan Korçnoy' a karşı korudu. Ama belki
de Fischer'in korktuğu onun başına geldi.
Haydar Aliyev'in politik ve mali desteğini
arkasına alan Bakülü genç Garri Kasparov,
Kramnik-Karpov, Frankfurt 1999
1 Fg7 1 Şg7 2 Af5 efo 3 Ke7 Aa'! aynen onun geçtiği yollardan belki biraz ~
4 Ve21 1-0
f ' . Kraınnık 2000 2008
W ; ôl i
NTV TARiH TEMMUZ 2009 61
da hızlıca
geçerek önce 1984'te Karpov'un
sağlık durumu nedeniyle yarıda kalan bir
maçla dünya satrancının zirvesini paylaştı.
1985'te ise unvanı ondan aldı. 1986, 1987
ve 1990'da unvanını zor da olsa Karpov'a
karşı koruyan Kasparov, 2851 ELO pu-
anıyla şu ana kadar ulaşılmış en yüksek
rating'i kazandı.
Kaspanıv'la satranç ve sistem zirveye
çıkmış oluyordu. GM (Grandmaster!Bü-
yük Usta) ve IM (International Master!
Uluslararası Usta) gibi unvanlar ve Sov-
yetler Birliği gibi satranç şampiyonlarının
aynı zamanda yılın sporcusu seçildiği bir
ülke mükemmel bir panorama çiziyordu.
Buzdağının altı ise görülmüyordu.
Çift başlılık ve birleşme
Satrancın bir türlü televizyon dünyasına
sokulamaması Campomanes, İlyumjinov
gibi kartvizit meraklısı FIDE başkanları ve
satrançtan anlamayan bencil idareciler glo-
bal kültür erozyonu neticesinde kaybedilen
2. DÜNYA SAVAŞı VE SATRANÇ
Enigma'nın şifresini
satranç ustalarıı çözdü
2 Dünya Savaşı başladığında
dünyasının
• Satranç
satranç
gözü Buenos Aires'teydi.
olimpiyatı sıras ı nda
savaş patlayınca bazı oyuncular ülkelerine
döndü, bir bölümü de Arjantin'e iltica etti.
Arjantin'de kalan Polonya Yahudisi Najdorf,
Avrupa'daki ailesini savaşta kaybetti. ilhak
edilen Avu sturya'nın bir numaralı oyuncusu
Eliskases ile de desteklenen Alman takımına
karşı birçok takım oynamak istemedi. Önde
gelen oyunculardan Çek Yahudisi Flohr ve
Macar Lilienth al, SSCB'de kalmaya zorlandı
(Lilienthal bugün 98 yaşındadır).
Savaşta Almanların şifreli mesajlarını çözmek
için ingiliz istihbaratının kurduğu ekipte
ve s<ıvaş sonrası Rus oyuncunun bu
müdafaayı geliştirmesidir.
Rusl;ırın en önemli kayıplarından biriyse
ilyin- Jenevski'ydi . ilyin-Jenevski, en kuvvetli
döneminde Capablanca'yı yenebiimiş büyük
bir yııtenekti.
Savcş sırasında dünya şampiyonu Rus asıllı
Aleklıine, Buenos Aires'ten Amerikan asıllı
ingili: ~ pasaportu sahibi, kendinden 16 yaş
büyü k dördüncü eşi Grace Wishart'ın yanına ,
Paris 'deki şatolarına döndü. Şato , Alman lar
tarafından karargah olarak kullanılmaktaydı.
Bu d ı :inemde Alekhine Pariser Zeitung 'da,
yani şgal kuvvetlerinin Paris'teki gazetesinde
Aryaıı ırkın üstünlüğü ve Semitlerin zaafları

sponsorlar ve bilgisayarın yükselişi sadece
sonun başlangıcıydı.
1993'te FIDE'nin dünya şampiyonası
için ortaya koyduğu ödülü az bulan Kas-
parov ve Karpov'u sürpriz bir şekilde aday
maçları finalinde yenen İngiliz Nigel Short,
FIDE sisteminin dışına çıkarak, GMXyı
(Grandmaster Association/Büyük Ustalar
ülkenin ileri gelen satranççıları da yer aldı.
Ünlü matematikçi Alan Turing'in altında
çalışan Aleksandr, Golombek ve Millner-Barry
Alman Deniz Kuvvetleri'nin şi frelerini çözmeyi
başardı. Alman deni zaltısı U-571'deki
Enigma şifresini kırılması bu ekibin
çabalarıyla gerçekleşti. Savaşın sonlarına
doğru Aleksander, Japon JN-25'in şifreleri
üzerinde çalışmaya atandı. Dünyanın en iyi
konu u makaleler yazdı. Savaş sonrası
ABD 'ye deniz yoluyla ulaşabilmek için
isparıya ve sonra da Portekiz'e geçen
Alektıine, 1946'da Estoril 'de kaldığı oteldeki
odas nda ölü bulundu. Ölüm nedeni, nefes
boru~ ; unun yediği etteki kemikten tıkanması
olara k açıklandı. Kemiği Fransız Direniş
Örgü tü'nin mü NKVD'nin mi koyduğu belli
olma-jı!

Birliği) kurdu. Bu tarihten sonra bir ta- oyuncularından Amerikalı Fine ise Japon Ama bazıları satranç oynayacak kadar şanslı
rafta FID E'nin düzenlediği, diğer tarafta savaş gemilerinin yerlerinin belirlenmesi olma , jı. Hollanda'da yakalanan Polonya
ise başını yine Kasparov'un çektiği bir or- projesinde uğraşmaktaydı. Yahudisi Landau ve
Savaşta birçok s atranççı Przepiorka, konsantrasyon
ganizasyon olan W CC'nin (World Chess
hayatını kaybetti. 1944'te kamplarında hayatlarını
Council) düzenlediği dünya şampiyonluğu
bir hava saldırısında , kaybettiler. Sovyetler'in
maçları oynandı. Karpov 1993'te bu defa
Dünya Kadınlar Satranç 1944'de Baltık ülkelerini
"FIDE Dünya Şampiyonu" oldu. Genç Şampiyonu ingiliz-Çek tekrar işgali neticesinde
Vladimir Kramnik de Kasparov'u mağlup Vera Menchik öldü. Nazi turnuvalarında yer
ederek unvanı aldı. Almanya'nın bir numaralı almış olan Keres bir tehlike
1997'den itibaren dünya şampiyonu­ oyuncusu Junge, 21 geçirdiyse de, küçük
nun dahi bir etaptan katıldığı "knock-out" yaşında cephede bir soruşturma sonrası
(yenilenin turnuva dışı bırakılması) siste- öldü. Satranç tarihçisi aklandı ve sonrasında

mine geçildi. 1997'de Karpov, 1998'de Rus Çaruşin, Junge'nin Sovyet vatandaşı oldu.
aslında sağ ele geçirilip, Savaşa asker olarak
Aleksander Halifman, 2000'de Hintli Vis-
savaş sonrası dünya katılıp da hayatta kalabilen
vaniswanathan Anand, 2002'de Ukraynalı
şampiyonu Rus Botvinnik'in Yugoslav partizanı
Ruslan Ponomaryov, 2004'te ise Özbek
nezaretindeki NKVD Gligoriç, Rus ölüm
Rüstem Kasımcanov bu unvanı aldıktan
sorgu sunda işkenceyle komandosu Çerepkov ve
sonra, 2005'te bir birleşmenin ilk adımla­ öldürüldüğünü iddia Polonya asıllı Tartakower
rı atıldı. Aynı tarihte Arjantin'de yapılan eder. Bu savın dayanak şanslılar arasındaydı.
dünya şampiyonluğu turnuvasını Bulgar noktası da, "Yarı ­
Veselin Topalov kazanarak unvanı eline ge- Slav S avunması"nın Almanların ünlü
çirdi. 2006'da ise Kramnik olaylı bir maçta komplike bir oyuna Enigma şifre sisteminin
kırılmasında,
Topalov'u yendi. Ama Anand, Kramnik'i yol açan Botvinnik
Aleksander, Golombek
2008'de unvan maçında mağlup edince bir varyantının, aslında
ve Millner-Barry gibi
defa daha dünya şampiyonu oldu ve hala ilk olarak Junge satranç ustalarının da
ta rafından oynanması payı vardı.
ünvanını koruyor. •

62 NTV TARiH TEMMUZ 2009

 Talibin döndüğü tarib
1908'de Meşrutiyet' in ilanı, 1913'te Edirne'nin kurtuluşu, 1919'da
Erzurum Kongresi. .. Tüm bunlar 23 Temmuz'u sembol bir gün yapmış,
1934'e kadar bu gün İyd-i Milli, yani Ulusal Bayram olarak kutlanmıştı.

Vive S. M. i. le Sultan! Abdaul Cu mhuriyet'in ilanından sonra da kutlan-

Vive la .
Meşrutiyet'in il a nıyla
ilgili elden ele
dolaşan kartpost allardan birinde Fra n s ızca,
"Yaşasın Sultan ii. Abdulhamid Han, Ya şas ın
Meşrutiyet" yazılı Osmanlı arma s ı yer a lıyor.
B
ayramlar belirli bazı günlerde
toplumu şenlikli bir biçimde
biraraya getirerek söz konusu
günlere odaklanan, toplumsal bir
bellek yaratmakta kullanılagelmişler. Bizde
Eyüp'teki kılıç kuşanma törenleri ve Er-
tuğrul Gazi şenlikleriyle başlayan bu uygu-
lamanın, II. Meşrutiyet döneminde yoğun­
laştığını söyleyebiliriz. Nitekim 1908'de
Meşrutiyet devrimini gerçekleştiren nesil,
siyasal sembolizmin ve toplumsal belleğin,
rejimin sürdürülebilmesi açısından ne ka-
dar önemli olduğunu iyi kavramış bir ne-
sildi. Ne de olsa bu iki öğe, bireyleri vatan-
daşa dönüştürecek, vatandaşlar da rejimin
koruyucuları olacaktı.
Böylece II. Meşrutiyet,ilk çocuk bayra-
mının kutlandığı dönem olmakla kalmadı,
gençlik ve spor bayramı da ilk kez o dö-
nemde kutlandı. Ama aynı dönemde orta-
ya çıkan asıl önemli bayram, Meşrutiyet'in
Makedonya'da ilan edildiği 23 Temmuz
gününü hemen birinci yıldönümünden iti-
baren kutlayan "İyd-i Milli", yani "Ulusal
Bayram"dır.
İyd-i Milli, bayram ve resmi tatil günü
olarak, 26 yıl boyunca yaşamını sürdürdü.
dı ve ancak 1934 yılından sonra bayram
olr.ıaktan çıkarıldı. Bildiğimiz bütün bay-
ranlar gibi resmi törenler, günün anlam ve
önt!mini belirten sıkıcı nutuklar, fener alay-
ları ve şehirlerde aydınlatmalarla kutlanan
23 Temmuz, ayrıca siyaset dünyasındaki
ba, :ı gelişmelerde de sembololarak kulla-
nıldı. Örneğin, II. Meşrutiyet döneminde,
31 M art Yakası kurbanlarını ölümsüzleş­
tinnek için dikilen Hürriyet Abidesi, 23
Temmuz 191 1'de açıldı (Bkz. NTV Tarih,
sayı 3). Birinci Balkan Savaşı'nda Bulgarla-
rın eline geçen Edirne'ye Osmanlı ordusu,
23 Temmuz 1913'te geri döndü. Ama 23
Temmuz'un sembol olarak kullanıldığı en
ön(:mli siyasal gelişme, hiç kuşkusuz, Milli
M ücadele tarihinin belki de en anlamlı dö-
i
neıneci olan Erzurum Kongresi'dir.
Bu ay 90. yıldönümünü kutlayacağımız
Er::urum Kongresi'nin toplanmasına iliş ­
kin ilk karar alındığında, kongrenin 10
Temmuz'da açılması planlanmıştı. Bu ta-
rih 1 Mart 191Tden beri kullanılmakta
olal1 takvime göre pek anlamı olan bir ta-
rih değildi gerçi (Bkz. NTVTarih, sayı 2).
Anıa o günkü nesil için hala Meşrutiyet'in
ilamnın yıldönümüydü. Çünkü o nesil,
inkılabını 10 Temmuz 1324'te yapmış, ~

64 NTV TARiH TEMMUZ 2009

i
 ve kas ım -a ral ı k aylarında
M eşrutiyet'in ilanı
yapılan 1908 Parlamento seçimleri tüm yurtta
coşkuyla, bir bayram hav asın da kutlanmış!.ı.
Edirne'nin
kurtuluşu nedE!n
geciktirildi?
1 912-1913 Balkan Savaşlar ı sırasında
Edirne'n in Bu lgar ve S ı rp ordu l ar ı nın
kuşatmasına diren mesi ve Şükrü
Paşa'nın şehri kahramanca savunması
genellikle bilinen bir hadisedir. Ama
Edirne'nin düşüşü sonras ı nda yaklaşık
dört ay Bulgar işga li ne uğ raması (Mart·
Temmuz 1913) ve tam da Meş ru tiyet'in
yeniden ilanının beşinci y ı ldönümünde
kurtarılması pek bilinmez. Tanin gazetE,sinin
23 Temmuz 1913 günkü başlığı bir çifte,
bayram sevincine işaret ediyordu: "Iki Büyük
Bayram: 10 Temmuz, Edirne ve K ırkki l ise'nin
(Kırk l are li ) istirdadı."
30 Mayıs 1913'te imzala nan 3 ,\ralık 1912'de Çatalca'da Bu lgar ve Türk
Londra Antlaşması ile 1. Balkan hE yetleriyle imzalanan ateşkes antlaşması sonrası
Savaşı resmen sona erdi ğin de,
çe kilen fotoğraf. Ortada elinde kılıç tutan Nazım
P, ı şa, sağ başta Reşit Bey.
Osman lı Devleti neredeyse
Avrupa'daki bütün topraklarını
kaybetmiş durumdaydı.
Hemen haziran ayında, Balkan
devletleri kazandıkları toprakları
paylaşmak için birbirlerine
düştüler. Balkan Savaşı'ndan
en karlı çıkan Bulgaristan , eski
müttefiklerine karşı savaş ı rke n ,
Osmanlı Devleti de Edirne'yi geri
almak için harekete geçti.
Osmanlı Genelkurmayı, ku rm ay
heyetinde Yarbay Ali Fethi
(Okyar) ve Binbaşı Mustafa
Kemal (Atatürk) Beyler' in bulunduğu
Bo l ayır ordusunun Edirne'ye girmesini
karariaştırdI. 19 Temmuz 1913'te bu ordunun
Lüleburgaz'a girdiği haberi Edirne'ye
ulaştığında, Bulgar makamları şehri bir
gün içinde boşalttılar. Şehri terketmeden
önce de bütün hapishaneleri açmış, tahıl
ambarlarını ateşe vermiş ve Karaağaç'taki
tren istasyonunu yakmış l ardl. Ama 20
Temmuz günü geldiğinde Türklerin hala
kente g i rmemiş olmaları büyük bir şaşkınlığa
sebep oldu. Bu şaşkınlık daha da sürdü ;
çünkü Osmanlı ordusu Edirne'ye ancak 23
Üzerinde "Edirne Sultan Selim Cami-i
Şerifii Süvari alayının Edirne'ye duhulu,
10 Temmuz 1329" yazılı fotoğraf, kısmen
sonradan renk l endirilmiş.
Temmuz'da girecekti. Edirne'ye girişteki
gecikmenin iki nedeni vard ı r. Birincisi,
Osmanlı hükümetinin büyük devletlerin
Londra Ant l aşması 'nı n ihlaline vereceği
tepkiden çekinmesidir. Ikinci ise ıttihat
ve Terakki Cemiyeti'nin, Edirne'nin geri
alınmasını propaganda malzemesi yapmak
istemesidir. Sonuçta Bolay ı r ordusuna
Lüleburgaz' da durması
emredildi ve Yarbay Enver
Bey'in kurmay başkanı atandığı,
Hurşit Paşa yönetimindeki sol
kanat ordusu ile Çatalca'dan
gelen bağıms ı z süvari tugay i
Edi rne'ye doğru yürüme emri
aldı.
Böylece hem Edirne, ıttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin "Hürriyet
kahramanı" olarak öne sürmüş
olduğu Enver Bey tarafın dan
kurtarılmış, hem de bu mutlu
olay "Hürriyet'in ilanı " nın,
yani 1908 Devrimi'nin beş i nci
yıldönümüne "rastlamış"
oluyordu.
Zeynep Atademir
NTV TARiH TEMMUZ 2009 65
 İyd-i Milli olarak yıldönümlerini de yıllar­
ca 10 Temmuz'da kut1amışlardı. Yeni tak-
, .."y j vime göre 23 Temmuz 1908'de gerçekleşen
J ", _ _ _ 19u
Le _ _ _ ".,,_
olaydan söz ederken hep, "10 Temmuz
ırJ ./j Jy
İnkı1abı" deyimini kullanıyorlardı. Nitekim
,
yayın hayatına bilinçli olarak 23 Temmuz
1919'da başlayan İfham gazetesinin ilk nüs-
hasındaki en önemli makale "10 Temmuz"
başlığını taşıyordu. Hüseyin Kazım Kadri
Bey de, Şeyh Muhsin-i Fani takma adıy­
De ,..... la ve Erzurum Kongresi'nden bir yıl sonra
h-"!,j,
ru:ror ve milletin iradesine dayanmayan
biı hükümetin yurtdışında da pek ciddiye
alı 1mayacağını hatırlatıyordu. Kısacası,
ko ngreye katılanlar 1908'de kavuştukları
pa Jamentolarını, Padişah VI. Mehmed
Vahideddin'in seçimleri barış sonrasına er-
tel~mek yoluyla 4 Ocak 1919'da fiili olarak
son verdiği Meşrutiyet'lerini geri istiyor-
ladı. Madem ki bir padişah özgürlüklerini
yife ellerinden almıştı, onlar da yine bir 23
Temmuz'da, yine başkentten uzakta ve yine

--
,,,,,i.)" .:,.\f.).J$ ~J"; 1l.Jr.)" ~L- ~.) a.J. "' ......:.\)I.>
yayımladığı kitabına, 10 Temmuz İnkıfdbı
10"_ -:: .. i"'!"~ .. ı- """'.... v... 1-=-
..... ülkenin geleceği pek aydınlık gözükmeyen
<:<.{" , -- """" , ,.P
v e netdyici (sonuçları) adını koymuştur. bir köşesinde buna karşı isyan b ayrağı aça-
Delegelerin gecikmesi ve Mustafa Kemal bilerlerdi. 23 Temmuz'u o güne kadar bay-
Paşa ile Rauf Bey'in delege olup olmama- ram olarak tam da bunun için kut1amamış­
ları konusunda yaşanan zorluklar, kong- lar mıydı? •
renin ertelenmesine neden oldu. Bunun
üzerine açılış günü, rumi ve miladi ta-
rihler arasındaki fark kadar, yani on üç
gün ileriye alındı ve Erzurum Kongresi,
Meşrutiyet'in ilanının on birinci yıldö­
nümünde, 23 Temmuz 1919 günü top-
landı.
Erzurum Kongresi iki hafta sonra ka-
pandığında yayımlanan bildiri, bir an
önce Milli Meclis'in açılmasının gerekli
olduğunu söylüyor, meclis denetiminde
çalışmayan bir hükümetin kararları­
na itaat edilmeyeceği tehdidi ni savu-
Padişaha
meydan okuma Mustafa Kemal'i Erzurum Kongresi'nde gösteren iki fotoğraf. Altta soldan sağa: ibrahimSüreyya
Yiğit,
Münir Akkaya, Refik Saydam, Mustafa Kemal, Hiisrev Gerede, Ra uf Orbay, Kazım Dirik.

Telgraf
Çekildiği
yer: Manastır
Çekild iğ i
saat: Gündüz 12.00
Padişahın Yüce Makamına
Padişahın kararıyla tebaasına bahş
ve ihsan buyurulan Esasi'nin Kanun-ı
yürürlüğe konmasına müsaade ve
gereğinin yapılmasına irade buyurulması
suretiyle sadakat ve bağlılığımızın
korunmasını istirham ile Pazar gününe
kadar Mecl is-i Mebusan'ın aç ılm as ın a
dair ferman -ı hümayCınlarl çıkarılmad ı ğı
takdirde padişah ı n rızasına aykırı
durumların ortaya çıkabileceği aşikardır.
Bu konuda Manastır vilayeti dahilinde
bu lunan mülki memurlar, askeri
komutan lar, subay ve erler, ulema ve
şeyh l er, büyük küçük muhtelif din lerin
mensupları ve l hası l istisnasız herkesin
A ll ah 'ın bi rli ği üzerine and içtiklerini arz
ederiz. Ferman.
10 Temmuz 1324 (23 Temmuz 1908)
Perşembe

Osmanlı ittihat ve Terakki Cem iyet i

M anastır Merkezi
(Belgenin sadeleştirilmiş çevirisidir)

66 NTV TARiH TEMMUZ 2009

 ii
IMGE i M G E KiT AB Evi YAy ı NLA R ı
kitabevi

•
Imge'den Yeniler...
e ıı i () tt
solı crBiYOLO!i.
FELSEFESI

Li

46~~ ~ ~(
2715. 4405.
16n. 19n.

~\\\dS~es\
'DtPO)' ,
Sözlü eleneğin en güzel Bu kitap, okuyucırya,
örneh~yirmibir Hangisi daha büyülı bir
macerayı anlatır; yazı rm, evrim lmranu hakkında
teker/erne ve yirmi iki hayatmı? çalı kesin bir görüş
masaIa yer vewı edinmesini. sağlayaca1ı bir
kapsamlı bir eser. alt yapı sımuyor.

lı. neriliin çe/en

ba%~ler
oıuyor?

2935. • 128s. 2225.

12n. "1\ 9n. 911.
'lf\\\\at1"6 a;JJS~~ '(\~\eO i
1eO~ra.J\ ,~ ~\l2ır\ ~. ~~er (J..\SfJ
t>f'D- ~ B3f\Ô
Tennessee Williams'm 'A1gı kaplan Hepimizin zaman zaman
Pulitzer ödülüne de layık i emizlenseydi her şey takma haline getirdiği
görülen kusursuz eseri. i nsana oldugu gibi 'Bana neler oluyor? sonısuna
;~örünürdü: Sonsuz" bireevap.
.William Blahe.

TURKlYE'NIN VE DÜNYANIN HER YERINDEN

ONııiNlERCE KiTAP CD Dvn nı RGI VE
HOBILJRÜNLERJNE ULAŞMANIN LN KM YOı II

imge-com-tr
interne t kitabevi
" ,'vt ! \(;1 Zmnbak Sokak No: 214 Tel: 212) 249 34 79 Faks: (212) 249 35 79
Ş~~~~~~y~~ J~~~ı~! .• • • • .• lü\L~~O~.. .•.• •••• .•••• ••• .••••. .•• • •..••••• .•• •••..••••

'Çileli büıı,ül'ün
yaşamınd4:ın izler
Hafız Sadettin Kaynak'ın eserleri sayesinde "enginde yavaş
yavaş" güneşi batırdık;"çile bülbülüın"le, "dertliyim ruhuma
hicranımı sardım da yine"yle kederlerimizi paylaştık. Cumhuriyet
döneminin unutulmaz sesi ve besteciBi. ..

yılların da Sadettin Kaynak (1920'ler).

K lasik Türk müziğinin en büyük
isimlerinden biridir Sadettin
Kaynak. Hala dillerden düşme­
yen, "Çile bülbülüm", "Dertliyim
ruhuma hicranımı sardım da yine", "En-
ginde yavaş yavaş" gibi pek çok şarkının
bestekarıdır. Sadettin Kaynak önce sesiyle
Slıı.bE d .. F"tTES d u 1'ETIT jOU1H~IIı. tanınmış bir hafız-bestekardI. Ün kazan-
21.1'\u. e.d .ı 1'II1IIS (9? dıktan sonra Odeon, Path€ ve Colombia
1928'de aynı camının başimamlığına
tayin olduğunda, hocalara devam etmekten
va: ~geçerek kendi kendine no ta öğrenmeye
karar verir. İzlediği yol da kendi kendine
öğrenme konusunda ne kadar kararlı oldu-
ğunu gösteren zekice bir yöntemdir: Önce
bildiği eserler üzerinden notaları izleyerek
öğ renir; sonra bilmediği eserlerin notaları­
nı çözer ve nihayet kendi bestelerini notaya

JEUOI 2 3 JANVIER 19a o DE 8 .a o A MINUI T

şirketlerinde 50'ye yakın plak doldurdu.
Zamanın önemli din bilginlerinden Ali
GRAND CONCERT ORIENTAL A1aeddin Efendi'nin oğlu Sadettin 1895'te
doğar ve henüz dokuz yaşında hafız olur. ı.
Dünya Savaşı başladığında Ulumu Şer'iyye
Şubesi (İlahiyat Fakültesi) öğrencisidir
ve okulunu bitirerneden yedek subay ola-
rak askere alınıp, Diyarbakır'a gönderilir.
Mardin'de, Elazığ'da ve Harput'ta da bulu-
almaya başlar.
Hafız Sadettin Bey'in ünü gün geç-
tikçe artar. Bir yandan sık sık mevlid ve
mııkabele için çağırılmakta, bir yandan da
Cc ılumbia firmasında plaklar doldurmakta,
ko [ıserler vermektedir. İmamlığı bırakarak
müzik çalışmalarına yoğunlaşır. Çeşitli ne-
deılerle Milano, Berlin ve Viyana'ya gider,
Pa ris'te konser verir.

LLS Mn~rf.5 . .. - nur; buralarda halk müziğini kaynakların­

dan inceler. Bu çalışmaların etkisi, ileride
1930'larda fılm müziği bestelerneye
badar. O zamanlar Mısır'dan Arap fılmle­

i
~Km M_ .... ıu.ı ..

.....T_"""""
..- .......
................... -
MoorıZ ........-n .. ,/W; ......

K-..
II"u.,t

Hıoe.ı.uıtut,,-..
bestelerinde de görülecektir.
1920'de terhis edilir ve fark derslerini
ri getirilir ve seslendirme sırasında orijinal
şarkıları yerine Türkçe besteler kullanılırdI.
"'''''''fn;V_ _ V~ -..-
MUN"r_"~'"

tıUF"F"ET 01l1E!'ITlIb 1'1I1ı< MO!ıE1IES

vererek İlahiyat Fakültesi'ni bitirir; Sul- Sadettin Kaynak'ın bu fılmlerden Leyla ile
_ EDfrt.e : 1- ;0. II .. 20. iii - 10 ıraaes _ tan Selim Camii'nde ikinci imam olarak Mı ~cnun için yaptığı besteler hala dillerde-
göreve başlar. 1926'da bu caminin başi­ dir. Şarkılarını bestelediği ilk yerli fılm de
--- ...................... ........ _- ........
_
POOIILElIIIJZJ'S S'AIMD$EI:, _ _ _ .. _
_ ",.__.._ _ _ _ ' ___ M_ka.-.. .............. _
....... _ _ _ .",.w...
.........

mamı Ömer Efendi'nin kızı Fatma Zehra Al .ah'ın Cenneti'dir.

Kaynak, hem sanatçı hem de din adamı
Hanım'la evlenir.
23 Ocak 1930'da Paris'te veri len konserin
afişi . Bu konser Kaynak'ın o sırada plak
Sadettin Kaynak, İbnülernin Mahmut oİ2rak Atatürk'ün beğenisini kazanır. Bu-
doldurduğu Pathe firması tarafın dan Kemal İnal'a yazdığı mektupta, sırasıyla nu [l en önemli nedeni onun Cumhuriyet
düzenlenmiş. Denizkız ı Eftalya'nın da Hafız Melek Efendi, Hafız Cemal Efen- de'rrimlerine bağlılığı ve sağladığı uyum-
sahneye çıktığı konserin sazendeleri
di ve Zekai Dede'nin çıraklarından Kazım du ~. Türkçe ezan plağını doldurur ve bir
de, Türk müziğinin unutulmaz isim leri
Kemani Sadi (Işılay), kemençeci Aleko ve Bey'den ilahiler ve fasıllar meşk ederek cuma günü olan 5 Şubat 1932 tarihinde,
üdi Yorgo (Bacanos). müzik bilgisini ilerlettiğini anlatır. Sü leymaniye Camii'nden tamamı Türkçe
68 NTV TARiH TEMMUZ 2009
 .. .. . . . . . ... .. . ... . .. . .... ... . . .. . ..... . . . . . . .... . .. . .... .. . .... .... . .. . ....... .
... ... .. . . . . . . .. . .. . . .. . ..... . ............ . .... .... . .. . . . . ...... . .... .. ... ..

n son günlerinde Sadettin Kaynal:.

ilk hutbeyi, hem de sarıksız olarak okur.

Defalarca Atatürk'ün sofrasında bu-
er &1-cf;":"
- ~-
.. ,:ı
11
,.c>:
. - ,,-
(;)?c ':':;'d . -
'J ...

lunur. Safı.ye Ayla'nın okuduğu "YaLlk

Ö mer", Atatürk'ün en sevdiği besteleri n-
den biridir. Atatürk'ün bir de özel ist(:ği
,

u~ 0\~>v)
::::::&-4L,.ı?
,
Is2,,) 7? H7,'
-{?: J.)

;.:1 Mf' fAo

olur ondan: Hatay meselesi dolayısı;ıla , ~~

Kur'an'daki askerlik, savaş ve komuta (:t-
mekle ilgili ayetleri komutanlara açıklan: a-
sını ister. Sadettin Kaynak'ın konuşmasın­
dan sonra da paşalara dönerek, Hatay'ın
alınması gerektiğini söyler.
Sadettin Kaynak 1940'ta eşinden am
yaşamaya başlar. 1951'de esas mesleEi-
ne döner ve Sultanahmet Camii'ne ikinci
imam olarak tayin olur. 1953'te Yavuz Sul-
tan Selim Ağlıyor filminin şarkıları için ça-
lışırken beyin kanaması geçirerek felç olur.
Bu zor günlerinde yalnız değildir: Yedi yıl­
üzerine yazdığı şiir, Belgrad' ın kaybı
dır "imam nikihlı" eşi olan Gülfı.ye Hanım,
hiç yanından ayrılmaz; sekiz yıl daha, Bç
Kendi eliyle üzerine yazdığı "Belgrad TürküsÜ" ve
koşma tarzında yazdığı "Temeşvar Türküsü"
dolayısıyla mahkum olduğu yatağında ona döktüğü notalar ile de bilinir.
itinayla bakar. Kapak için Sadettin Kaynak' ın yazdığı
Sadettin Kaynak 2 Şubat 1963'te ölııü.
Vasiyeti üzerine cenaze namazı Nuruosma-
S adettin Kaynak, Kayıkçı Kul Mustafa ,
Aşık Mustafa Gevheri, Karacaoğlan,
notta "Odeon plakl arına benim tarafımdan
okunmuştur. istanbul Sokakları filminde
Aşık Ömer, Erzurumlu Emrah , Seyrani ,
niye Camii'nde kılındı ve Merkezefendi'de Hazım tarafından okunmuştur. Kolombiya
Bayburtlu Zihni , Yunus Emre gibi pek
toprağa verildi . • plaklarına Safiye Hanım tarafı ndan
çok halk ozanının şiirlerini güfte olarak
okunmuştur" deniyor.
kullanmıştır. "Senin Yazın Kışa Benzer" Notanın arka tarafında Hafız Sadettin'in
adlı bestesi de Curcuna usulünde Hüseyni notanın basılması için iskender Efendi'ye
bir şarkıdır ve sözleri Temeşvarlı Gazi
(Şamlı iskender) izin verdiğini bildiren bir
• Hasan Oral Şen, Sadeddin Kaynak, TRT Kurumu, Ankara 2003. Aşık Hasan'a aittir. 17. yüzyıl sonlarında
var.
• ibnülemin Mahmut Kemal inaı, Hoş Sada, Son Asrın Türk yaşayan Aşık Hasan , Budin'in kaybedilmesi yazı

Musikişinas/arı, Türkiye iş Bankası KültürYayınları, istanbul 1958.

• Cemal Ünlü, Kendi Sesinden Hafıı SadeNin Kaynak, Kalan A~iv
Serisi, 1998. NTV TARiH TEMMUZ 2009 69
 .. _ ............ '*-'"'~.
Bolhovitinov
11 flrtlllı 1~15T""ıııe.ı
Ermeni Raporu
Htlı:ırlıl~Ml
~1eh01et Perinçek
:.--.---;l
....
11 Aralık 1915 Tarihli
Ermeni Raporu
L.M.Bolhovitinov
Derleyen: Mehmet Perinçek
Doğan Kitap, 136 sayfa, 9 TL
"Düşman bile bize hak
veriyor" demekle olmaz
General Bolhovitinov'un Ermenileri suçlayan isabetsiz ifadelerine
dayanarak "Türk tezi"ni savunmak, bilimsel ölçütlerle uyuşmuyor.
DERYATULGA
R us Kafkas Ordusu kurmay heyetin-
de istihbarat sorumlusu olarak gö-
revyapan General Bolhovitinov'un
1915'teki raporu, aynı yıl yaşanmış tehcir-
den sonra yazılan ve Ermeni-Rus ilişkileri
konusunda önemli ipuçları veren bir belge.
Kısa bir biyografisi de kitaba ekle-
nen General Bolhovitinov bu raporunda,
Taşnaksutyun'un Tiflis'teki temsilcileri-
nin "Ermeni Sorunu ve Ermeni Birlik-
leri" adı altında bizzat Çar' a ulaştırılmak
üzere Kafkas Cephesi Başkomutanlığı'na
verdiği şikayetnameyi irdeliyor. Kitapta
teknik olarak hem şikayetnameyi hem de
Bolhovitinov'un buna ilişkin raporunu
karşılaştırmalı olarak okumak mümkün.
Taşnak şikayetnamesi özet olarak:
ı. Gönüllü birliklerinin oluşturulması ve
faaliyetlerine ilişkin meseleleri, 2. Rus hü-
kümetinin bu birliklerle, bütün Ermeniler-
le ve ayrıca Türkiye' nin diğer milletleriyle
olan ilişkilerini, 3. Ermenilerin savaştan ve
birliklerin harekatlarından dolayı yaşadığı
felaketleri yansıtıyor.
70 NTV TARiH TEMMUZ 2009
Kafkasya valisi Kont Vorontsov-Oaşkov.
Rus general ise raporunun giriş bölü-
münde önce Ermeni sorununun tarihsel
gelişimine değiniyor. Buna göre sorun,
1880'lerde başlayarak Avrupalı diplomat-
ların kışkırttığı Ermenilere Müslüman nü-
fusun saldırmasıyla gelişmiştir. Batılı em-
peryalistler ise bu kışkırtmayı Osmanlı ve
Rus imparatorluklarının yakınlaşmasını ve
özellikle Ruslara Boğazlar'ı açacak bir ge-
lişmeyi engellemek amacıyla yapmışlardır.
General epey uzun olan itirazında, 93
Harbi'nde Kars vilayetindeki bütün Kürt-
lerin Ruslara satılmış olduğu iddiasın­
da bile bulunuyor. Ermenilerin yanında
Süryani, hatta Rum gönüllü birliklerinin
de kurulmuş olmasını gündeme getiriyor.
Bolhovitinov, Kürtlerin, Ermenilerin doy-
mayan taleplerine karşı bir denge unsuru
olarak düşünüldüğünü de itiraf ediyor.
Mehmet Perinçek kitabın başına 19
sayfalık bir "SunuŞ" bölümü yazmış. Rus
arşivlerinin önemini kimse küçümseyemez.
Ama dünya tarih literatüründe bu kaynak-
lardan bilimsel anlamda yıllardır yararla-
nan ve savları "Türk tezi" ile çelişen çok
araştırmacı vardır. O bakımdan "Düşman
Ermeni gönüllü birliklerinin komutanları.
bile Türklerin haklılığını ortaya koyuyorsa,
geriye söylenecek fazla bir söz yoktur" lafı
d~ böyle şeyler duymak isteyen "bak gör-
di. n mü"cüler için bir kanıt olabilir ama bi-
limsel açıdan kimseyi tatmin etmez.
Perinçek'in çalışmalarının en aksayan
ta~afı projeksiyon yöntemiyle genellernele-
re gitmesidir.
Bolhovitinov'un raporunda Taşnak­
ların geniş Ermeni kitlelerine hükmettiği ı
tarzında bir şey yok. Aksine, kendilerinin
bu. kitleleri terör aracılığıyla sindirdikle-
ri vurgulanıyor. Ermeni sorununun siyasi
tarih açısından kavranmasının son derece
karmaşık olduğunu kabul etmeden, ana-
lit ık bir çalışmanın planı bile yapılamaz.
E1nik gruplar arasında hassas bir dengenin
hi:küm sürdüğü ortamda kavga çıkmaması,
"tam bir uyum içinde" yaşandığının kanıtı
değildir.
İdleolojik kalıplar
Perinçek, Bolhovitinov'un raporunun ho-
şurıa giden yerlerini eleştirmeden oldu-
ğu gibi kabullenmiş ve bunu kendisinden
alışıldığı gibi ideolojik bir kalıba dökmüş.
Ö cneğin "Rusya'nın Boğazlar üstünde söz
sa: ıibi olması"na karşı çıkmak, elbette tek
taraflı bir "emperyalist" saldırı değil, bir
paylaşma kavgasıydı. Bu ilginç belgelerin
-tı:rcümenin doğru olması şartıyla- ide-
olojik dumanda boğu1ması yazık oluyor
aç ıkçası. Hele hele Bolhovitinov'un bile
sal damadığı Rus sorumluluk payını gör-
m!zlikten gelerek suçu İngilizlere yükle-
m !sinin ciddiyetle ilgisi yok.
 Doğuya demiryolu yapılmasını bile en-
gelleyen Rusya'ya rağmen nasıl bağım:az
bir Ermenistan kurulacaktı; bunu tasavvur
etmek bile güç. Ermeni propagandasır m
iddialarının tam aksine bu durum kendile-
rinden hiç saklanmamıştır. Nitekim Errr e-
nilerin cesaretini asıl arttıran şeyin Rmya
tarafından dayatılan Yeniköy Antlaşm ısı
olduğunu da Rus Generali itiraf etmeden
geçemiyor (1914'teki antlaşma, Osma1lı
Ermenilerine geniş özerklik tanıyan re-
formları öngörüyordu).
Ermeniler homojen blok değil
"Suni ayaklanma" denen olgunun ne an-
lama geldiğini anlamak da zor. Gerçek! en
"yapay" olan bir ayaklanmadan neden bu
kadar korkulduğunu anlamak da öyle. Pe-
rinçek Ermeni militanlarının kendi güç e-
rini nasıl ab artarak gerçeklerden koptuk.a-
rını görmesine rağmen irdelemeyi burada
kesiyor. Oysa bu durum genel tahlilde çö-
zülmesi en güç düğümlerden biridir. "Par-
tilerarası çıkar kavgasına dönüşmüş" bu
Ermeni gönüllü hareketinin tehdit ve teh-
like potansiyelinin dibe vurmuş olduğu rıu
en azından farz etmek gerekir. Araştırrra­
cı yazar bir fikri sonuna kadar düşünmek
zorundadır. Hem Ermeniler arasındaki
bölünmelerden bahsetmek hem de onl arı
homojen bir blokmuş gibi kabullenmek ol-
muyor. Taşnak propagandacısının "tek mh"
iddiası en başta Bolhovitinov'u ikna etme-
diğine göre, buna dayanarak genelleme ler
yapmak da olmaz.
Perinçek'in, bu lafların Taşnakların kla-
sik kof övünme repertuarına ait olduğunu
bilmesi lazım. Karekin Pastırmacıyan bu na
benzer lafları daha savaş bitmeden yayın­
latmıştı. Ermeni gönüllülerinin işledikleri
insanlık suçları hakkında bir fikir edine-
bilmek içinse, genç Hovannissian'ı cile
okumak yeter. Bunlar keşfedilmeyi btk-
leyen sırlar değildir. Bolhovitinov sad(:ce
Ermenilerin değil, Türklerin de iddiaları na
şüpheyle yaklaşıyor ve iki gruba da a~ rnı
mesafeden, tepeden bakıyor. Bu da boş ıre­
rilemeyecek bir ölçüt.
Taşnak şikayetnamesi de, Generalin:a-
poru da tarihi açıdan çok önemli biriıcil
belgeler olsa da bunların içindeki neS1el
isabetsizlikler, siyasi mülahazalar, propa-
gandif saptırmalar göz önünde tutularak
son derece kritik ve analitik bir bakış açı­
sıyla ele alınmalıdır. •
OTTOMtlN tlRCllITFCTURb
INGREECE
Ottoman Architecture
in Greece
(Yunanistan'da Osmanlı Mimarisi)
Editör: Ersi Brouskari
Yunan istan Kü ltür Bakan lı ğ ı , 494 sayfa
HAYRİ FEHMİ YILMAZ
O
smanlı Devleti 15. yüzyılın başla ­
rından 20. yüzyıl başlarına kadar
bugünkü Yunanistan topraklarına
hakim oldu. Bu süreçte bu topraklarda
ibadethaneler, türbeler, köprüler, çeşme­
ler, hamamlar, evler ve çeşitli devlet dai-
releri inşa edildi. Osmanlı Devleti'nden
bağımsızlığını kazanan devletler, uzun
süre bu dönemde yapılan anıtlara pek hoş
bakmadılar ve çoğu kez görmezden gel-
meyi tercih ettiler. İmar çalışmalarında ilk
feda edilen yapılar genellikle bunlar oldu.
Yunanistan'da, Batı Trakya ve Onikiada
dışında yaşayan Türkler (Müslümanlar),
1924'te mübadeleyle zorunlu göçe maruz
kalınca, dini yapılar da kullanılmaz oldu.
Yunanistan kültürel mirasının önemli
bir bölümünü oluşturan bu yapılara ilgi
son yıllarda arttı. Bu çerçevede Yunanis-
tan Kültür Bakanlığı tarafından hazır­
lanan Ottornan Arehitecture In Greeee
(Yunanistan'da Osmanlı Mimari-
si) adlı kitap, bu anıtların önem-
li bölümünü biraraya getiriyor.
rı
i
Avrupa Birliği'nin desteğiyle,
ıl
"Güncel Kültürün Büyük Çaplı
İletişim Olaylarını ve Altyapı­
sını Destekleme" projesi kapsa-
mında hazırlanmış olan yayının
Türkiye'de satışı yok.
Girit'te Yanya bölgesindeki eserleri
L
tanıtan sayfalardan biri.
Komşu,
Osmanlılara
sahip çıktı
Yunanistan'ın 9 ayrı
bölgesindeki 191 önemli
Osmanlı eserini tüm
ayrıntılarıyla veren bu kaynak
kitap gerek hazırlanış yöntemi
gerekse editoryal sunumuyla,
" işte bu işler böyle yapılmalı"
dedirtiyor.
Yunanistan'daki Osmanlı mimarisinin
hemen tüm yapı tiplerinden örnekler-
le hazırlanan kitap, konunun en önemli
eserlerinden. Bu tür çalışmalar, Osmanlı
mimarisinin merkezden uzaklaştıkça ne
tür farklılıklar oluşturduğunu izlemek açı­
sından büyük değer taşıyor.
Bu itinalı çalışmada yer alan Osmanlı
eserleri, hem yapılış öyküleri hem mima-
ri ayrıntılarıyla anlatılıyor. Anıtların hem
eski hem yeni fotoğraflarına yer verilmiş.
Kitapta Türkiye'deki genel kabuHere
göre Osmanlı mimarisinin dini anıtları
olarak, sadece İ slam dinine ait anıtlara yer
verilmiş. Oysa Osmanlı coğrafYasında ya-
şayan Hıristiyanlar bu dönemde çok sayı­
da yapı inşa etmiş; dönemin mimari özel-
likleri bu yapılara yansımıştır. Bu yapıların
da çalışmaya katılması daha etkileyici ve
eksiksiz bir tablo ortaya koyardı. Umarız
benzer çalışmalar Türkiye'de ve diğer ül-
kelerde de hızla artar.
.~
ı
Kitap
.............................. .... ... .... ..... ............. ........ .... .... .. ... ....................... ... ..........................................................................

dik donanmasını Osmanlıların talimatı

dahilinde gözetlerlermiş. Bu hizmeti aynı
zamanda Venediklilere sundukları da bi-
i ANıLARıNA SAYGı

linir; ama iki taraf da bunun pek üstünde

durmazmış. Hatta çok ilginç bir şekilde,
düşmana casusluk edenleri yakalamak da
Dubrovniklilere havale edilirmiş. Yani
"izinsiz" casusları, "izinli" casus Dubrov-
nikliler halledermiş.
Ödedikleri yıllık haraç 1000 Floriyken,
1478'de 12.500 Floriye çıkmış. 1444-1459
arasında Sırplara meyleden şehir, haracını
Osmanlı Devleti ve Dubrovnik ödememiş. Maddi destek verdikleri başka
İlişkileri 1500-1600 bir alan da komşu Osmanlı eyaletlerine
Doğu Akdeniz'de yapı malzemesi ve ustaları göndermekmiş.
Cas us lar ve Tacirler Kalafat için istenen ustaların ise her ihti-
Metin Ziya Köse yaçları karşılanıp ücretleri ödenirmiş.
Giza Yay ı nları, 153 sayfa, 12 TL Şehir düşman taraflar arasında esir
değiş tokuşunun yapıldığı bir yermiş aynı
zamanda. Dubrovnik beyleri burada maddi
Akdeniz'in çıkar gözetmeksizin aracılık yapıyorlarmış.
Diplomatik heyetler de ilkesel olarak yol-
ticaret ve culuklarına orada ara verirmiş. Dubrovnik
tercümanları da iyi eğitilmiş ve nitelikli
casusluk personelden oluşurmuş.
Kitabın ikinci bölümü, Osmanlı­
merkezi Dubrovnik ticari münasebetlerine eğiliyor.
Bu ticaretin dayanak noktasının çeşit­
li ahidnameler, yani kapitülasyonlara çok
Bugün Hırvatistandaki benzer, yerli tüccarın dezavantajına mad-
Dubrovnik kenti,Osmanlı deler içeren mukaveleler olduğu anlaşılıyor.
egemenliğinde özerk statüye Dubrovnikliler haklarını savunmuşlar, an-
cak Müslümanlarla olan davalarında kadı­
sahip, ilginç bir serbest şehirdi. ya başvurmaları koşulu getirilmiş.
Yazar bundan sonra o devirdeki ticari
Rumca kitapların
muhafızıydı
ış işIi Rum Mezarlığı'nda toprağa
i verdiğin: iz Rahip Meletios Sak-
kulidis Istanbul sahaflık tarihine
~ :eçecek simalardan biriydi. Kadıköy
doğumlu Sakkulidis, 1942 yılında
Heybeliada Ruhban Okulu'na gir-
miş ve 1949 yılında mezun olmuştur.
] 950'de adı Meletios olarak takdis
edilen Sakkulidis, ölümüne kadar pa-
f'az olarak görev yaptı. Kumkapı'daki
Aya Kiryaki'nin (Hagia Kyriake-
Merdivenli Kilise) papazı M. Sak-
~ :ulidis gerçek bir kitap sevdalısıydı.
ıstanbul'da basılmış Rumca kitapları
c'ndan daha iyi bilen yoktu. Sakkulidis
İstanbul'da basılan kitapların hangi dil
ve hangi alfabeyle basılmış olursa olsun
İstanbul dışına çıkmasını kabullenme-
yen gerçek bir İstanbullu idi. Rumca
İstanbul baskısı kitapların ne pahasına
(olursa olsun İstanbul'da kalmasını is-
t ediği için başka ülkelere kitap satma
konusunda hışmına uğrardık.
İstanbul'daki Rum basın tarihi
konusunda engin bilgiye sahip olan
Rahip Sakkulidis'in herhangi bir eser
vermeden aramızdan ayrılması, İstan­
bul kültür tarihi açısından büyük bir

D Ubrovnik bugünkü Hırvatistan'ın

Adriyatik sahilinde tarihi bir şehir.
Geçmişte ise Ragusa veya Raguse
usulü derinlemesine tanıtıyor. Ama kıtlık
zamanlarında gıda maddeleri konusunda
şehrin özel muamele gördüğü de anlaşılı­
kayıptır. Yıllarca emek vererek topla-
c'.ığı İstanbul baskısı Rumca kitapların
başka bir ülkeye gidebilecek olması
olarak adlandırılan bir serbest şehirdi. Os- yor. Bunların doğal sonucu olan ticari ihti- h tapseverleri
manlıların Balkanlara hakim oldur,ru dö- laflar ise üçüncü bölümde irdelenmiş. Açık kaygılandırmak­
nemde haraç ödeyerek varlığını sürdürmüş bir dile sahip kitabın ekler bölümünde ise tadır. İstanbul
önemli bir ticaret merkeziydi. önemli arşiv belgeleri sunuluyor. Bibliyog- baskısı kitapların
Kitapta, II. Murad devrinden (1421 - rafya biraz yetersiz kalmış. Kitapta bazıları yeri İstanbul'da
1451) itibaren gelişen bölgeye özgü vasallık çok etraflı, 459 dipnotu var. Rahip Sakkulidis
ilişkisi irdelenerek, sürtüşen güçler arasın­ Yazarın özünü kavradığı bu konuda 2 dına kurulacak
da kalan küçük bir şehir devletinin, klasik çalışmasını daha da genişleteceğini ümit bir kütüphanede
tampon işlevini görmeden bağımsızlığını ederiz. Çünkü konu şimdiye dek hiç hak c ,lmalıdır. Te-
nasıl koruduğu açıklanıyor. etmediği biçimde ihmal edilmişti. mennimiz budur.
Meletios Sakkulidis
Dubrovnikliler Adriyatik'teki Vene- DeryaTulga Emin Nedref İşli (1926-2009)

ÇOK SATAN KİTAPLAR

Truva'nın intikamı: Fatih Sultan Devlet·i Aliyye Osmanlı'dan Günümüze Kur'an, incil ve Tevrat'ın Yalancı Tanıklar
Mehmed ve istanbul'un Fethi'nin Halil inalcık Kimlik ve Ideoloji S·· er'deki Kökeni Kahvesi
Bilinmeyen Yönleri Türkiye iş Bankası Kemal Karpat Mu zzez ilmiye Çığ Vedat Türkali
Erhan Afyoncu Kültür Yayınları Timaş Yayınları Kaı nak Yayınları Turkuvaz Kitap
Yeditepe Yayınları, 166 sayfa, 10 TL 388 sayfa, 18 TL 325 sayfa, 15.75 TL 88 'iayfa, 8 TL 408 sayfa, 18 TL

72 NTV TARiH TEMMUZ 2009

Sahaftan
...... ........................................................... ra:---~
E. NEDRET İŞLİ
... .....
;. :.:.;.;•..• ~
.o.;.;.;. .•.•.:..:..:.:..:
•..•.:..:.:..:. .•.•_.~
• • •. :.:.:.; •••••.:..:.:.:.
.••. :.:.:.:.;
• .• • .=
.. =
. . . .. . . . . . . . . . . . . .
- lot-

Ressam .~} J!..,! Ci.:- ~.,....~\

.r~~\ju.ı..

paşanın nadir ..... 1.j1lJ- ;;ı)~ ;i}':;"')? J\.:. .j,././

metinleri .,,);1 ;;.i.)~ .;..1>:-' '~.:l:.:;:.,.....':"ıL",:ı1,;.

)~ .j'1;1 J>.'1Iı.ı- .::1.,;< ~Jil) '-'ii c-ıt:..
c~ ';Ö..-ıi . ;:rl;1 L:.~' "J-.:.J, ....~
...:ı, ..;$. ..ir- •.i.}".. .Jx\.o .,,1; .x.;) j!"':'
Mübeccel Hazineler (yüceltilm.ş 1$)-. ,ii ..,;t.J:.-.ı 1$<" • .:ıt:l1. •.ill;IJlf.I;.;...1i

Hazineler) adlı, 1913'te sınırlı

s ayıda basılan eser, Osmanlı
~ ~J~ ..;),1 L.:.il ~Jj,1
#.,,);1 ~ .:ı,)~ ..ı.; .;..).; .. ~
.::.,lot ».-i ';.",,;1 ~.J
J6..:.-1 )~ı .ı: ,., .
;.
...~
d./

i L. _.L.
J.

JL.J i J ......
ıf~

.sJi":-
<-.i
sanat tarihi, İstanbul eski ",.ı,:,:..ü...; JY !lil;J. \1\ ,~; J . .jj.-f
..o'-?s.-:....ı.;s. ........ .!u ~i :",i , . .:ı1.;.Ç
eserler ve önemli kütür insanları .;..~ ~J.J. J'1)~ .:ıYJI "'1..,1 :ıS) <-.).-i)

hakkında yazılmış yazı ve C- ·ır· '-e- ~(;ı;. ..i)l..1 ;;ı)ı>:::..:.. .,-'"'.ıI

fotoğrafları kapsıyor. Mübecce/ Hazine/erde

ııı. Ahmed Çeşmesi.

sker ressamlarımızdan Hüseyin
Zekai Paşa, güzel sanatlar ve
eski eserlere ait incelemeleriyle
tanınmıştır. 1859 Üsküdar doğumlu Zekii
Paşa, 188ı'de Harbiye'den mezun olmuş,
saraya yaver olup Şeker Ahmet Paşa'Ilın
yanında bulumuş, Ressam Zekai Paşa, on un
ölümünden sonra da mabeyn ressamlığı
görevini yürütmüştür. Üsküdar'da tablo ve
antikalarla dolu evinde yaşayan Zekai Pa şa,
II. Wilhelm'in Suriye seyahati sırasın da
asar-ı atika uzmanı, yani eski eserler uzmanı
görevli memur olarak çalışmıştır.
Yıldız Sarayı'nda bulunan Silah
Müzesi'ni de Mahmut Şevket Paşa'yla
birlikte kuran Hüseyin Zekii Paşa, 191 9'da
öldü. Zekai Paşa, Mübeccel Hazineler
(Yüceltilmiş Hazineler) isimli bir kitap
da kaleme almıştır. Bu eser, Osmanlı
asker ressamların en önemlilerinden olan
paşanın eski eserler, önemli kültür insanları,
akranı ressamlar, sanat tarihi, İstanbul'un
güzellikleri gibi farklı konularda görüş ve
değerlendirmelerini kapsamaktadır.
"İ fade-i Mahsusa", yani bir önsözle
başlayan eser, kimi uzun kimi
yazı içerir. 1913'te İstanbul'da Şems
Matbaası'nda basılan eser, bu mütevazı
224 sayfalık metne eşlik eden resimlerle
süslüdür. O tarihe kadar muvakkithaneler,
sebiller, surlar gibi üzerinde durulmamış
bazı eski eserler üzerine, estetik bir gözle
yazılmış; saraya mensup bir asker bürokratın
kaleme aldığı, sayıca çok az basılmış ya da
dağıtılmamış bir kitaptır. Osmanlıca basılı
kitaplar arasında nadir olarak bulunan
bu eserin günümüz Türkçesine çevrilerek
yayımlanması resim, kültür ve sanat tarihi
kısa 44 açısından bir kazanç olacaktır.

YENİ ÇıKANLAR
ARAşTmMA ROMAN
Kentln Türküsü: Çocuklar İçin
Antik Çağda Anadolu Anadolu Pop-Rock Dünya Tarihi Theodora
Elmar Schwerteiın Cumhı i Canb azoğlu Neil Grant Radi Dikici
Kitap Yaymevi, 117 sayfa, 15 TL Pan Ya/mcılık, 368 sayfa, 30 TL Türkiye iş Bankası Yaymlan Remzi Kitabevi, 367 say1a, 20 TL
192 sayfa, 25 TL
Münster Üniversitesi Eskiçağ Tarihi Yarım ~ ıüzyıııık bir geçmişe sahip ı.Justinianus'un eşi imparatoriçe
Profesörü olan Elmar Schwerteim, olan Ar ıadolu Rock müziğinin, Haluk Sekiz-onaltı yaş arası çocuklar için Theodora'nın entrikalarla dolu
Anadolu'nun MÖ 10.000-3000 yılları Levent'le baş l adığına ilişkin yaygın "eğlenceli tarih dersleri"... hayatını anlatan roman, belgelerden
a rasındaki tarihine ışık tutuyor. inançlardan rahats ı z olan Cumhuriyet Oxford Üniversitesi'nden uzmanların yararl an ı l arak yazılmış. Geç Antikçağ ' ın
Yarı madanın Antikçağın hiç bir gazete:;i yazarı Cumhur Cambazoğlu, haz ı rladığı kitap, dünyanın "göz en önemli figürlerinden Justinianus'un
döneminde tek bu müı ikle ilgili korkutan" tarihini 553'teki ıı. istanbul
bir güç tarafından çektiğ i <aynak akıcı cümleler, Konsili'nde
yö netilmediğin i sı kıntıs ın i da hesaba biyografiler, ilginç karşılaştığı
söyleyen yazar, katara~ böyle bir resim ve fotoğraflar, muhalefetten sağ
Anadolu'da ça l ışmııya başlamış. haritalarla anlatıyor. çıkmas ı n ı sağlayan
egemenlik kurmuş Canba; ~oğlu, Resimli zaman Theodora'n ın
Asurlular, Hititler, Anadolu Rock'la ilgili çizelgesi ile kitabın hayatını okurken
F rigya l ılar, Lidya l ılar dönem n dergileri sonunda yer alan dönemin idari ve
h a kkında bilgi ve gaz1 ıtelerinden sözlük ve dizin de hukuki değişiklikleri
veriyor. Helenizm ve Anadolu'daki derledi ii bilgileri bu kitapta birleştiriyor. konuları tamamlıyor. yak ı ndan izleniyor.
Roma egemen l iğine değiniyor.

NTV TARiH TEMMUZ 2009 73

Cahillikler Tarihi
İki meşhur hata

Yanlış Resmi geçit, resmi nikah

DOğru Resm-i geçit, nikah

NECDETSAKAOGLU zamanlara kadar bir de

K
imi spikerlerin
ulusal tören
haberlerinde "resmi
geçit" deyişlerine
kulaklarımız; gazetelerdeki
"birlikteliklerini resmi nikahla
noktaladılar"; "imam nikahlı
eşini bıçakladı" vb. cümlelerine
de gözlerimiz alıştı. "Resmi
geçit" ve "resmi nikah"
diye iki galat-ı meşhUr (bir
kelimenin yanlış kullanımının
yaygınlaşarak, doğrusunun
yerini alması) daha edinmiş
sayılırız!
Dili ve kalemi yanıltansa,
Arapça "resm" sözcüğüdür.
Dilimize yerleşmiş bir dizi
anlamı ve türevi olan bu
sözcük, "resim ve harçlar"da
vergi, "resim sergisi"nde tablo,
"vesikalık resim"de fotoğraf
anlamındadır.
"Resm-i geçit", törenlerde
birliklerin, öğrencilerin sıralı
ve uygun adım yürüyüşleridir.
"Geçit resmi", daha Türkçesi
"geçit töreni" veya "tören
geçişi" anlamına gelir. Yakın
"resm-i küşat" vardı;
yerini "açılış" a, "açılış
töreni"ne bırakıp
unutuldu. Şimdilerde
resm-i geçit yerine
"resmi geçit" deniyor
ki "resm" sözcüğü
tören anlamında değil;
kamuya ait anlamında
kullanılmış oluyor.
"Resm-i geçit"te,
söylerken vurguya,
yazarken imlaya dikkat
etmek gerekiyor.
Kestirme çözümse
"tören geçişi"ni tercih
etmektir.
"Resmi nikah" da yanlıştır.
Nikahın resmisi, hususisi
olmaz. Nikah, nikahtır.
Topluma açık, yasal geçerliliği
ve yaptırımları olan evlilik
sözleşmesi demektir.
Türkiye'de nikahlar Medeni
Kanun'un ilgili maddelerine
göre kıyılır. Önceki
dönemlerde de "akd-i nikah"
(evlilik sözleşmesi) vardı ve
kadılarca hukuksal geçerliliği
olan "izinname" (evlenme
belgesi) düzenleniyordu.
Köylerde ise kadı adına nikahı
Köprüsü'nden "tören
imam kıyıyordu ama, yaptığı
işlemi kadıya onaylatıyor; yani
hukuki geçerliliği sağlıyo::du.
Günümüzde bu durumd~ "n
da yola çıkarak, yani kıyılın
nikahın imam nikahı
olmadığını vurgulamak
adına, yanlış olarak "resmı
nikah" denmektedir. Sonuçta
halen sıkça kullanılan "re:imi
nikah" deyimi, "resmi geç.t"e
eşdeğerde yanlış ve gülünçtür.
Doğal ki bu galata da hayat
veren eski bir deyim var:
1934 Cumhuriyet Bayramı
kutlamalarında, Galata
geçiş i " .
Valiliği. ılelediye Ilaşbıılığı,
MAROIX
rı M iif'iiıügii. rı Sosyal hi,me,I., ~lu·
dürlüğü \'e sivil toplum kuruluşlannın işbir­
liğ~I. , II ~I.Y" Annek, Gunü"nde ıoo çif·
tc resmi nikah Y3pll:ıc~k. Mardi n Valisi
Mchmc::t Kıh~'I~ r, uJkenin h r bölge$indc
kadının mir3S. çocuk "dayeti gibi konulnr·
d3 haksızlığa uğradı~nı, dini nibhla birlik-
te klyıl:lC3k resmi nikab bu h:ı ksııhkJ::ı rı
oTtadim k3.1dı r:ıcağını söyledi.
KADININ YERi KORUNACAK

Cumhuriyet'ten önce evlilik

törenlerine "resm-i akd-i
nikah" (evlilik sözleşmesi
töreni) deniyor; kutlama
mesajları da "Mahdıım-ı
samilerinin resm-i 'akd-i
nikahı meserret-i kalbiye:ni
mııcib olmakla 'arz-ı tebr ik
eylerim" (Oğlunuzun evlilik
sözleşmesi töreni nedeniyle
içten sevinç duymuş olarl ık
tebriklerimi sunarım) yollu
yazılıyordu.

74 NTV TARiH TEMMUZ 2009

 Taze, cıenl,
ve sağlıklı!

Lütfen yüzüniızde denemeyin.

Yıllarca güzel ve bakımiı görünen kadınların sırrı olan antiaging

tekno lojisi, şimdi Gü len Boya Home Cosmetics ürünl eriyle
evinize de güzellik katıyor .

Ka dınların güzellik sırlarındar ilham alan Gülen Boya, Elegans

Anti-aging ile evinizin de sizir kadar bakımiı olmasını sağlıyor .
Elegans Anti-aging Serisi'nin mak imum silinebilirlik ve hijyen
sağlayan 7+2 üstün özelliği ~;ayesinde duvarlarınız da yıllarca
gen ç ka l ıyo r .

eviniz yüzünlızdür
Anadolu'nun Ustaları · · ·AfİMETYEŞ"iLTEPE····· · · · · · ···· · ··· · · · · ·· · · ····· · · · ···· .................. .
· Bizans'ın t.:ıhtına
Karşıma dikilip utanmadan
soruyorsun, senin neren
Helen diye? Ben o entrikayla
inşa edilen ülkenin değil,
bir Anadolu devleti olan
Bizans'ın sahibiyim! Ben,
Anadolulu barbar, Helen
soyundan gelmediği için hor
görülen küçük asker, Isaurialı
Tarasikodissa, Ermenekli
hemşehriniz, yaklaşık bin yıl
sürecek bir imparatorluğun
temel taşını koydum
Kostantinopolis' e!
76 NTV TARiH TEMMUZ 2009
Bizans Imparatoru Zeno, NTV Tarih'e
Ermenek'tE!n çıktım
E rmenek denen yerin hemen ba-
tısındaki, Toroslar'dan Bozkır
kasabasına uzanan yalçın kaya-
lıkların çevirdiği geniş yaylaklar
benim baba ocağımdır. Isauria'nın sert bir
kış akşamında 425 civarında doğmuşum.
Doğduğumda adımı Tarasikodissa koy-
muşlar. Ama beni hep Helence, Traskal-
lisseos olarak çağırdılar. Romalılar halkımı
barbar kavimler arasında sayardı. Bizden
köle, orman işçisi ya da en iyi ihtimalle as-
ker olanlar, Roma' nın bize o çok uzak, şaşalı
dünyasını görme şansını elde ederlerdi.
Büyüdüğümde Lamos'ta (LimonIu),
Bizans sınır garnizonuna asker olmak için
başvurdum. Eğitimlerde gösterdiğim üstün
başarı nedeniyle Kostantinopolis'e devşirme
asker olarak götürüldüm. Daha ı 7 yaşımda,
İmparatorTheodosius'un muhafız alayında
subayolarak göreve başladım. Ama onun
ölümü ve Marciaus'un ~mparator olmasıyla
kendi ülkerne, Isauria'ya "birlik komutanı"
olarakgeri döndüm. Burada askerlik konu-
sundaki teknik bilgimi halkımla paylaştım,
bölgesel düzeyde kolluk görevi üstlenecek
birlikler oluşturdum .
İmparatorun kızı
İmparator Leo 466'da beni muhafız ala-
yının komutan yardımcılığını üstlenmek
üzere başkente çağırdı. Kısa sürede güve-
nini kazandığım imparator, üç yıl sonra
beni konsil, hemen ardından da "Magister
Militum per Orientem' (Doğu Orduları
yaz dı
Komutanı) olarak atadı. İmparatorluğun
birliğine
leı inden
en büyük tehdit olan Alan lider-
Aspar ve oğlu Ardabur'un yarat-
tığ ı sorunları da çözmeye yardımcı olun~a;
İmp arator Leo, Doğu Roma' nın belcisı için
kendince en önemli yatırımı yaptı ve beni
h:ı Ariadne ile evlendirdi.
Kayınvalide entrikası
!saurialı adım HeleniRoma kültürüne uy-
gun adla Zeno olmuştu artık. Bu evlilikten
doğan oğlum II. Leo 6 yaşına girdiğinde, .
dedesi İmparator i . Leo öldü ve impara-
torluk tacı doğal olarak oğluma geçti. Yıl
473'tü ... O yılın sonbaharında ortaya çı­
kan bir salgın hastalıktan küçük oğlum da
etl:.ilendi ve onu kurtarmak mümkün ol-
madı. Onu kaybettiğimiz günün ertesinde
Biıans'ın imparatorluk tacını ilk defa bir
''Anadolu barbarı" taktı, yani ben. Dominus
Noster Flavius Zeno Perpetuus Augustus,
unutulan adıyla Ermenekli Tarasikodissa ...
Yıl 474.
Entrikacı, iktidar heveslisi kayınvali­
dem Verina, barbar bir Anadolu kavmi ne
davanan soyumu bahane ederek kendi kar-
dCli Basiliskus'u tahta taşıdı ve beni taht-
taH uzaklaştırdı.
Bunun üzerine hayatımı tehlikeye at-
mamak için, en güvendiğim adamlarım ve
eşim Ariadne ile Bizans'ın kasasındaki de-
ğdi eşya ve taşlarla madenleri de alarak bir
ge,:e gizlice Kostantinopolis'ten ayrıldım
ve Isauria'ya gittim. Bugün adı Elmayurdu

olan kentime, Zenonopolis'e yerleştim.
Burada lsauria ve Kilikya'daki farl dı
kent ve kalelerde Kostantinopolis'e güçlü
bir ordu kurarak geri dönme planları yap-
tım. Basiliskus'un uyguladığı hatalı din ve
ekonomi politikaları nedeniyle Bizans hal-
kı benden yana saf değiştirdi. Artık kim-
se "barbar soyumdan" söz etmiyor, aksi Ile
"Anadolu'nun bağrından gelen" gerçek I:i-
zanslı olarak görüıüyordum.
476'nın ağustosunda impa-
ratorluk tahtına kansız bir
darbe ile yeniden ka\;llştum .
Aynı dönemde B atı Roma,
Got kavimleri ile Vandal-
ların uzun yıllardır devam
eden istilası yüzünden son
nefesini vermek üzereydi.
B atı Roma bitti
Tahta yeniden geçtikten
sonra, B atı Ro~a'yı hüküm-
ranlığımıza geçirmeğe 'karar
verdim. Roma'yı aynı bay-
rak altında birleştirmenin
tek yolu, Kostantinopolis'i
tek b aşkent, Anadolulu bar-
bar Zeno'yu da onun tek
imparatoru ilan etmekti.
BatıRoma'yıtümüyle ele
geçirmiş, onun son impara-
toru Romulus Augustulus'u
rehin almış Heruli . kavmi-
nin önderi Odoaker, 4 Eylül
r. "('
476 gtinü bana :Augustulm'u tahttan
diğini ve Senato'nı feshettiğini bildiren
mektup gönöerdi. Kendi aaına imparator-
luk yerine sadece asalet unvanı almayı ter-
cih eden bu deli kabile şefı, bana bağlılığını
açık ifadelerle belirten mektubuyla Batı' nın
güç merkezi konumuna son vermiş oldu.
Böylece Batı Roma fıilen ortadan kalktı
ve ben, zamanın !;ıu kavşak noktasında tar-
tışmasız iktidarıdu ilan
ettim. Ostrogot isyanla-
rını ve bölgesel işgal ha-
reketlerini 488'de şefieri
Theodorik'le yaptığım
anlaşmayla çözüme ka-
vuşturmam iktidarımı
pekiştirmemi sağladı.
Bu sıradaona da "ordu
komutanı" sıfatı vere-
rek, İtalya'nın kuzeyin-
de halkıyla birlikte yer-
leşik düzene geçeceği
topraklar bağışladım.
İmparatorluğumun son
üç yılı dış siyasi konu-
lardaki sorunların çö-
imparator 1. leo'nun kı z ı,
Zeno'nun karıs ı Ariadne.
Zeno'nun, ölümünden
sonra 1. Anastasius 'la
evl enen Ariad ne iki
hükümdar za m a nınd a
i mparato ri çe li ğini
korudu.
arbar hemşehriniz
Ama bu dönemde Hıristiyanlar arasındaki
mezhep savaşlarının giderek şiddetlenmesi
ve monofızitlerin (İsa'da varolduğu savu-
nulan insan ve Tanl'l doğasının tek vücutta
birleştiği yönündeki inanca sahip Hıristi­
yanlar) Anadolu'da güçlenerek diğer mez-
heplere karşı kanlı bir savaş kampanyası
başlatması, siyasi otoritemi sarsmaya başla­
dı. Bunun üzerine sorunu barışçıl yollardan
çözmek için konsil toplantıları düzenledim,
arabuluculuk yaptım. Fakat monofızitlere
daha hoşgörülü olduğum söylentileri, uz-
laştırma çabalarıma gölge düşürdü. Mez-
hep sorunlarıyla uğraşırken tahtımın tek
varisi oğlum Zeno'yu nedenini anlayama-
dığımız, ani bir hastalık sonucu kaybettim.
Bu büyük acının etkisiyle, uzun süredir de-
vam eden sara beni tamemen ele geçirdi ve
Roma'yı birleştirdiğim günün ı5 . yıldönü­
münde,4 Eylül 491'de Bizans'ı sonsuza dek
terk ettim.
Ben, Anadolulu barbar, Helen soyun-
dan gelmediği için hor görülen küçük
asker, Isaurialı Tarasikodissa, Ermenek-
li hemşehriniz, yaklaşık bin yıl sürecek
bir imparatorluğun temel taşını koydum
Kostantinopolis'e. İyi belleyin ki, anlat-
tığım sizin öykünüzdür! Ve şunu iyi bilin
ki, bu topraklarda inşa edilmiş en büyük
devletleri yine bu toprakların çocukları
kurmuştur! •
NTV TARiH TEMMUZ 2009 77
 .EY1.iY.~ ç.~.ı.~bi . .. . ! . Ş~.Y~b~ıg.~~.~.·..··.·.... . ... ... ........ ... ...... . . .. . ... .........
ERZURUM

Kediler sıçrarken havCiıda donar

~ --------~~~~~----i Kışın bir kedi damdan dama sıçrarken havada
'"
'"
donup kalmış. Nevruz · ·ı Harzemşahı (Mayıs) gelince
donu çözülmüş mavIıvarak yere düşmüş! Derviş ise
"ValIahi on bir ay yirmi dokuz gün oturdum, halk
hep yaz gelecek dedilHr, ben görmedim" demiş.

rzurum'daki 110 saray da alt ve
üst katlı, divanhaneli kasırlı ya-
pılar; İrem Bağı misali gülistan-
lardır. Başta Paşa Sarayı, Tayyar
Mehmed Paşa, Tekeli Paşa kasırları meş­
hurlarıdır. Tekeli Paşa'nınkine şu tarih
düşürülmüş: "Tak üzre tak tamtarak" Paşa
Efendimiz Defterdarzade Mehmed Paşa
Kasrı'nda, yer hamarnı, Abıhayat misali
çeşmeler, dış avlusu ytrafındaki ahırların
üstünde de karakullukçu odaları var. Saray
meydanında daima cirit oynanır. Mahkeme
Sa'rayı, Cafer Efendi Sarayı, Küçük Aba-
za Paşa Sarayı, Kefen İkindisioğlu Sarayı,
Hanım Sarayı namlı yapılardır.
Cümle 70 mahalle İslam, yedi Mahalle
Ermenidir. Kıpti ve Yahudisi yoktur. Evleri
kargir binadır. Kış şiddetli, hava çok soğuk
olduğundan iki katlısı enderdir. On on bir
ay kar yağdığı çokça vakidir. Damlarının,
bamlarının bacaları, evlerinin keçe kaplı
kapıları olur.Hamam gibi ibadethaneleri
vardır. Kısacası ilim tahsil edilecek diyardır.
Erzurum Lalapaşa Camii,
Belediye ve Hükümet Konağı. •
77 cami ile 70 mescidin
en eskisi, Akkoyunlu
padişahlarının Tebriz
Kapısının iç yüzünde
toprak örtülü, bir mina-
reli Ulu Cami'dir. İlim tahsili için medrese,
darülkura ve darWhadislerinden ayrıca 110
da sıbyan mektebi var. Derviş tekkeleri, su-
ları gür akan çeşmeler sebiller çoktur. Çeş­
melerin meşhurları çarşı içindeki Cennet
Pınarı ile Erzincan Kapısı dışındaki Deve
Çeşmesidir. Sekiz yüz kadar dükkan, dört
kapılı, kargir kubbeli bir de bedesten vardır.
Saraçhanesi, kazazları (ipe~iler), kuyum-
cuları, terzileri, sipahi pazarı, Tahtakale de-
nen pazar yeri görülmeye değer.
Erzurum ahalisi Türk, Türkmen, Kürt
ve Ermenidir. Gök dolak Acemler de var-
dır. Sağlam bünyeli, sağlığa, beslenmeye
düşkün, orta boylu, yetişkinleri ve civanları
yiğit ve dayanıklıdır. On yaşından yirmi ya-
şına kadar gayet güzellerken daha sonra tez
sakallanır ve gayet kıllı olurlar. Ama hepsi
halim selim, dürüst ve anlayışlıdır. Ayanları
uleması, çuha, samur, ferace giyerler.
Havası üç ay öyle iyidir ki insanı diriltir.
Sulan hayat verir. Kışın şiddetinden hubu-
batı 60 günde olgunlaşıp biçilir ve anbar-
lara konur. Bir kile tohumdan seksen kile
ür in alınır. Yemeklerinden tavuk böreği,
çİıiş böreği, has beyaz yağlı çöreği, bir kulaç
boyunda has ekmeği, ketesi, paçası, tandır
kebabı, aşkını, herisesi meşhurdur. Kavak
ve söğüt ağaçları çok, amma kış elması ve
ahlat armudundan başka meyvesi yoktur.
Anlatılan bir meseldir. Dervişe sor-
mıışlar: "Nereden geliyorsun?", "Kar rah-
mc:tinden gelirim!" demiş. "O ne diyar-
dır?" demişler. "Soğuktan ere zulüm olan
Erzurum'dur!" demiş. "Orada yaza rastladın
mı ?" demişler. "Vallahi on bir ay yirmi do-
kuz gün oturdum, halk hep yaz gelecek de-
diler, ben görmedim!" demiş. Yine anlatılır
ki kışın bir kedi damdan dama sıçrarken
havada donup kalmış . Sekiz aydan son-
ra Nevruz-ı Harzemşahi (Mayıs) gelince
donu çözülmüş mavlıyarak yere düşmüş !.
Gt:rçek şu ki kışın yaş elle bir demir parçası
tuı:ulsa derhal donar. Odun yoktur. Dağ­
lar çıplaktır. Yerlilerin koyunu sığırı çok
olduğundan fıkaralar sığır tezeği yakarlar.
Bl.nların ocaklan evlerinin ortasındadır.
Dört çevrelerinde de hayvan durup evleri
hamam gibi olur.
Se~vahatname, cilt II, İstanbul 1314,
s. :~ 05-2 18'den .

Herise: Daha yaygın adıyla keşkek. Ka-

buğu çıkarılmış buğday (keşkek) ile kemiksiz
koyun gerdan ının kazanda ağaç kepçeyle
ezile karıştırıla pişirilmes i yle hazırlanan ma-
cun kıvamında Anadolu yemeği.
 aBuDi~
ispiR KALES i
3 bin yılın
spir, Çoruh nehrinin
kenarında dağlarla
kuşatılmış bir yerleşim .
Doğu Anadolu ile Doğu
Karadeniz'in sahil kesimi
arasında dağların geçit verdiği
ender noktalardan birinin
tam ortasında. Günümüzde
de E rzurum-Rize karayolu
İspir' den geçerek Ovit Dağı
geçidi üzerinden Karadeniz'e
ulaşır. Doğal olarak böyle
bir geçit noktası, tarih
boyunca Anadolu' da hüküm
sürmüş birçok medeniyetin
hakimiyeti altına girmiş.
Medler, Persler, Romalılar,
Sasaniler, Araplar, Malazgirt
Savaşı'ndan sonra, Saltuklular
ve ardından Moğollar,
İlhanlılar, Karakoyunlular,
Timurlular, Akkoyunlular,
Atabeyler ve son olarak
a BÜNYADDİNÇ
kıyısında ...
1514'ten sonra Osmanlılar
hüküm sürmüş. İşte böyle
tarih . geçmişi olan bir yer
olan [spir' de bulabileceğiniz
tek e ,ki eser, İspir Kalesi.
Ne yazık ki yapım tarihi
bilinmiyor. MÖ 9. ve 8.
yüzyı llarda bu topraklarda
med(:niyet kurmuş
Hurıiler, Urartular ya da
daha sonra buraya gelen
Sakalar tarafından yapıldığı
düşü nülüyor. Kale, iç kale
ve dı i kale olmak üzere iki
bölümden oluşuyor. Dış
kale neredeyse tamamen
yıkık halde. İç kale ise
coğrafyaya uygun inşa
edilmiş. Sarp kayalıkların
oluşturduğu iki tepenin
üzeri ndeki kaleye çıkınca,
en dikkat çekici iki yapı,
bir nıeseit ve yakınındaki
kilise binası. Mescidin
minaresi, gözedeme kulesi
işlevi de görmüş. 10-17
Eylül arasında gelinirse
gayet etkileyici geleneksel
bir olaya tanık olunur:
Büyük İspir Pazarı.
Doğu Anadolu'nun en
büyük pazarına Kars'tan,
Erzurum' dan, Van' dan, Artvin _
Rize' den gelen kervanlar Rize
günümüz yerleşiminin
• Yusufeli
• ikizdere •
yanındaki çayırlarda toplanır.
Belki de Anadolu' da yaşayan d isPir
w
en büyük geleneksel pazardır, Ba: bu rt Ispir • Tortum
asırlardır devam etmektedir. Kal esi
• Erzurum
Çadırlar kurulur, kazanlarda
aşlar kaynar. Unutulmaya
D Erzurum İspir
yüz tutmuş birçok zanaat Unutmayın: Doğu Karadeniz
konaklama seçenekleri açımndan çok
ürününü bulabilirsiniz. kısır olsa da İspir' de sizi çok büyük
Burada tarih, eserlerinden bir sürpıiz bejkliyar: C;oruh nehrinin
kıyısına dizilmiş on adet bungalov.
ziyade gelenekleriyle İDOS Telefon 044? 451 42 11
yaşamaktadır.
NTV TARiH TEMMUZ 2009 79
Aziz SiMEON MANASTIRI

Dağda oturan aziz

ziz Simeon'un
geliştirdiği ve "stylit"
adı verilen öğretisini
yaydığı, günümüzde de
medeniyetten uzakta, dağlarda
bir manastır. Aziz Simeon
diğer birçok azizin yaptığı
gibi Hıristiyanlığı tanıtmak
için yollara düşmedi; önee
bir mağaraya kapanarak
oruç tuttu, sonra üç senesini
tek başına bir mağarada
geçirdi, son olarak da buraya
gelerek, hayatının sonuna
kadar günlerini geçireceği
yerde bir sütun inşa ettirdi.
M üritlerine derslerini de bu
sütun üstünden verdi. "Stylit"

TEFENNiKAKASBOSlARI akasboslar, antik o dönem sayılan 56 adet olan

Likya bölgesinin kabartmalardan, doğa ve insan

Taşa kazınan kuzey coğrafYasnda

sıklıkla görülen kaya üzerine
oyulmuş adak kabartmakndır.
Atlı Tanrı Genellikle ulaşırnın çok mr
olduğu yerlerde karşımıza
çıkan bu kabartmalann e.1
kolay görülebilecek olanhn ise
T efen ni ilçesindekiler.
Bir dileğin gerçekleşmesi
için veya gerçekleşen bir
dilek adına yapılan adak
kabartmalannda, bir at
üzerinde elinde sopasıyla "Atlı
Tann" Kakasbos betimlC1ir.
T efenni' de olduğu gibi,
kaya üzerindeki Kakasbo;
kabartmalan, birbirlerine
çok yakın konumda ve ancak
çok yakınına gelindiğind ı :
görülebilecek ölçüdedirler.
İlçe merkezinde, Adalet
Lojmanlan'nın hemen
arkasındaki kaya blokumn
üzerine işlenmiş bu
kabartmalar, ilk defa 1887'de
S. Smith tarafından saptanmış.
tahribatı nedeniyle günümüze
sadece 23'ü ulaşabilmiş.
Antik Kybriatis (Denizli
ve çevresi) bölgesine özgü
bu kabartmalar, yörede
defıne işaretleri olarak kabul
edildikleri için, özellikle
son yıllarda ciddi tahribata
uğramaktadır. çevrelerinde
büyük yerleşim kalıntıları
olmamasına rağmen, bizim
coğrafYamıza özgü tarihsel bir
zenginliktir.
e
Denizli •
Burdur
o
Tefenni e Korkuteli
Ka kas bo s l a rı e Antalya
ii Burdur Tefenni
Unutmayın: Yolunuz Tefenni' den
geçerse ınutlaka uğrayın; nc kadar
çok ziyaret edilirse, değeri o kadar
anlaşılır ve kanınıır.

80 NTV TARiH TEMMUZ 2009


sözcüğü eski Helen dilinde
sütun anlamındaki "stylos"
kelimesinden türemiştir.
Böylelikle Aziz Simeon'un
öğretisine "sütun öğretisi"
de diyebiliriz. 5. yüzyıldan
itibaren, özellikle Akdeniz
havzasında oldukça popüler
olan Simeon öğretisi, bir
sütunun tepesine çıkıp
ayakta veya tek ayak üzerinde
durarak acı çekme yoluyla
dünya nimetlerinden arınma
ve böylece Tanrı'ya ulaşmayı
amaçlar. Manastır harap
durum da olmasına rağmen
kalıntıları bile çok görkemli.
Bütün coğrafYaya hakim
bir noktada. Üç giriş kapısı
var. Manastırın çevresinde
ayrıca üç kilise ve bazı yapı
kalıntıları görülebiliyor. Aziz
Simeon buraya S41'te gelmiş
ve öldüğü S92'ye kadar burada
yaşam ış. Belli ki geldiğinde
hiçbir şey yoktu ve manastırın
ilk yapıları onun zamanında
inşa edilmeye başlandı.
Louvre Müzesi 'nde sergilenen
Muhtemelen Simeon'un a ltınkabartmalarla süslü gümüş
zamanında nüvesi oluşan plakanın altında "Tanrı'ya ve Aziz
Simeon'a teşekkürlerle" yazıyor.
manastır, zamanla mürideri
tarafından muazzam bir yapı
haline getirildi. Yekpare
•
Antakya
taştan oyulmuş taht, oldukça
Tavla
iyi durumda manastırın Değirmenbaşı . e
ortasında. Ölümünden sonra ÇevlU • O Aziz Simeon
Aziz Simeon'un bedeni önce Sam~ndağ Mana sı ırı
Antiocheia'ya (Antakya), sonra
da Kostantinopolis' e (İstanbul) fJ Antakya Samandağı
taşınmasına rağmen, manastır Unutmayın : Yerel ulaşHIıJa gitmek
önemini kaybetmedi ve bir mümkün değil. Manastır yolun sonunda
ve yakm çevrede herhangi bir köy yok.
anlamda hac yerine dönüştü.
• Elmasbahçeler
Tuzpazarı Kızyaku p • yııdırım
•
Alacamescit .
• • Selimzade
Selçukhalun . O • Meydancık
Irgandı
Köprüsü
Unutmayın: Şehir içinde burayı
qösteren yön tabelalan yeterli değiL.
Yoğun Bursa lTafiliini göze a!ılHanız
sorarak gitmek uygıll! olacaktır.
NTV TARiH TEMMUZ 2009 81
HaBuDİyar
DARA ANASTASiopoLi s
Doğu Roma 'nın
konıyan kale-şehir
nadolu coğrafYasının
antik kentlerini
hep batı kısmında
kıyıya yakın yerlerde, biraz
da Orta Anadolu' da görmeye
alışmışızdır. Az bilsek
de, doğu coğrafYasında
da hatırı sayılır antik
yerleşimler var. Bunlardan
en etkileyicilerinden biri
de Dara Anastasiopolis.
Nusaybin'e bağlı Oğuz köyü
ile iç içe olmasına rağmen,
çok etkileyici kalıntılar ayakta
kalabilmiş.
Kent, Mezopotamya ovasının
bittiği, dağların başladığı
bir noktada kurulmuş . 507
yılında Roma imparatoru
Anastasius'un doğudan
gelecek tehlikelere karşı
imparatorluğunun sınırını
koruma stratejisi için kurduğu
82 NTV TARiH TEMMUZ 2009
doğusunu
bir garnizon şehiridir burası.
Araştırmalar Dara'nın çok kısa
bir sürede kurulmuş olduğunu
göstermektedir. Yöre, islam
hakimiyetine geçtikten sonra,
askeri işlevini büyük ölçüde
kaybettiği için terk edilmiş
olmalıdır. 14. yüzyılda ibni
Batuta'nın bahsettiğine göre
şehir harap durumdadır. Kent
kurulurken yerinin seçilişinde
askeri stratejik düşünceler
kadar, buradaki suyu zengin
derenin varlığı da etkili olmuş .
Şehrin ortasından geçen bu
derenin su yatağı bugün de
hala çok belirgindir.
Son yıllarda yöreye gelen
gezginlerin artmasıyla
kalıntılarla iç içe yaşayan
Oğuz köyünün halkı turizmle
tanışmaktadır. Geniş bir
alana dağılan geçmişin izlerini
gezmek için onlardan yardım Kenti n d ış ın da kiant ik taş
alabilirsiniz. Büyük ölçüd e o ca kl a rının aras ınd a da
yaşa m m ekan l a rı var.
yıkık olmasına karşın gayet
belirgin olan surların birkaç
burcu sağlam kalabilmiş . abidesidir. Bu yapı hakkında
Kurak mevsimler düşünü lerek çeşitlisavlar öne sürüIse de,
yapılmış paralel sarnıçlar çok en akla yatkın olanı buranın
etkileyicidir. dinsel bir işlevi olduğudur.
Ama burada asıl etkileyici
yapı, köylülerin "mahzen"
dediği, neredeyse hiç Ma! din Dara
bozulmadan günümüze Anastasiopolis
ulaşmış, yerin altına doğru
uzayıp giden, işlevi tartışmalı
Akıner • 0
•
Dara
yapıdır. Yapı köylüler
•
tarafından basit şekilde Nusaybin
aydınlatılmaktadır. Toprak
üstünde kemerli ufak bir izi
EI Mardin Nusaybin
Unutmayın: Mahzenin ışıklandırması
vardır. Kemerlerin üzerinde bozuk olabilir. Bu nedenie yanınızda
de günümüze ait bir köy bir el feneri bulundunın .• Alılik
kentin yapunında kullanılan taşlmın
evi bulunur. Yerin altına çıkanldığı sur dışında kalan ocaklar
doğru 15 metre inen dört ilginç . • Mardin dışında yakın çevrede
konaklama olanağı yok.
ayaklı muazzam bir gizem
 Osınanlı . Harbiye'nin 180

YÜZYıLLARDıR ·
Edebiyatında yıllık tarihi ve
Hamilik Geleneği en büyük
• Harbiyeli Atatürk

HARBIYE
Osmanlı edebiyatı
bağlamında hamilik
Yaklaşık ı 80 yıllık bir
sistemi nasıl işliyordu?
süredir ordumuza
Sanatçılar bu sistem
subay yetiştiren bu
içerisinde eserlerini nasıl
şan lı ve şerefli okulun
üretiyorlardı?
kuruluşundan itibaren
geçirdiği evreler,
Günümüzde sosyal
tarihimizin önemli
sorumluluk projeleri
olaylarındaki yeri,
çerçevesi içinde gelişen
eğitim ve öğretiminin
sanat koruyuculuğtı
aşamaları, bugün
kavramının Osmanlı' nın
ulaştığı seviye ve
klasik dönerrılerindeki
bugünkü sistemi.
yapısını inceleyen değerli
bir çalışma ... Prof. Dr.
Cemalettin
Taşkıran ~OOOAN
" K I TAP

Rus Kafkas Ordusu OSMANl ı DA ' ONURLU iliR DırlOMAT VE f

Türk milletine
KunnayBaşkanı MiLLI ;\IlıCADUr NIN ' ONIM II ' SIMAS I i sevdalı, ömrü

Ahmed
Tuğgeneral L.M. boyunca Türk
Bolhovitinov'un değerlerini

ilk kez yayımlanan savunmuş istisnai

Enneni Raporu... Rus Kafkas Ordu Lu Kurmay Başkanı TuğgeneralL. M.

Bol hovitinov
Rüstem Bey
(Alfred Bielinski-Alfred Rüstem Bey)
bir portre ...
Aslen Polonyalı olan,
Araştırmacı Mehmet kendi isteğiyle
Perinçek'in Rus 11 Hralık 1915 Tarlhıı Resmi Türklüğü ve
Genelkurmay Arşivi' nde
bulduğu, Rus Kafkas Ermf~ni Raporu Müslümanlığı seçen,

l'
vatanseverliğiyle,
O rdusu Kurmay Başkanı
~ çalışkanlığıyla ve
Tuğgeneral L. M .
Bolhovitinov'un Çarlık Hazırlayan
- f " ,.
ft.,.r
dürüst kişiliğiyle ön
plana çıkan; "T ürk' e,

~,.
makamlarına yönelik Mehmet Perinçek
Türklüğe hizmet eden
kaleme aldığı II aralık
~ herkes Türk'rür"
ı 9 ı 5 tarihli resmi rapor \." ,

sözünü, kendi
dünyada ilk kez
yayımlanıyor. Şenol Kantarcı yaşamıyla ispatlayan
Ahmed Rüstem Bey'in
yaşamı ve hizmetleri.
.!l3DDCAN ~DOCAN
" KITAP " KITAP
Tavanarası
Ajda Pekkan
her dem taze
eçen ay İstanbul
Cemil Topuzlu
Sahnesi'nde
konser veren
Ajda Pekkan, sesi ve sahne
performansının yanısıra
bacaklarının güzelliğiyle de
gündeme geldi.
ı 962'de müzik yaşamına
İstanbul'da başlayan Ajda
Pekkan ı 963'te dönemin
popüler dergisi Ses'in açtığı
"Kapak Yıldızı" yarışmasında
birinci oldu. Aynı yıl
Yeşilçam'a adım atan Ajda
Pekkan kısa sürede sesi ve
oyunculuğuyla ünlendi.
5 Aralık ı 964 tarihli Ses
dergisinde yayınlanan
"Ajda Pekkan'ın Parafın
Banyosu" başlıklı bir yazı,
Ajda Pekkan'ın yaşına
84 NTV TARiH TEMMUZ 2009
göre kusursuz fıziğini nasıl
koruduğu hakkında ipuçları
veriyordu: "Parlak, nikelajlı
parafın kazanı elektrikle
kaynıyor, vücuduna sürülecek
banyoyu hazırlıyordu. Banyo
önemliydi. 70-80 derece .
sıcaklıkta eriyordu parafın .. .
Memleketimizde ilk defa
böylesi tatbik ediliyordu.
Vücudun belli yerlerine
fırçayla sürülüyordu. Önceleri
çıplak deriye sürülen parafın
onu ürpertti, 'Ay, yandım'
dedi. Sonra, 'Alıştım, sürmeye
devam' dedi, Ajda Pekkan ...
Bir güzellik enstitüsündeydik.
Doktoru ve hemşiresi, şöhretli
artisti bambaşka bir Ajda
Pekkan şekline getirmek için
çalışıyordu. "
Feza Kürkçüoğlu
 Zeynel Abidin Musikide
Perdesiz, 12 telli, sapları
değiştirilebilen, alüminyum
gövdeli müzik aleti cümbüşün
mucidi Üsküplü Zeynel Abidin
Bey'dir. Halk arasında rağbet
gören ud benzeri enstrümanı
1930'da bir yemekte dinleyen
Mustafa Kemal Atatürk'ün, "Çok
neşeli, girdiği yerde cümbüş olur"
demesi üzerine
alet "cümbüş"
adını alır.
1931 tarihli
"cümbüş" devrimi
icap etmez. Çaldığı sazların
hangisi ise o sazların yedek
saplarını almak ve değiştirmekle
hepsinin vazifelerini gördürür".
Zeynel Abidin'in 1947'de
vefatından sonra, torunlarının
işlettiği Cümbüş Müzik, cümbüş
üretmeye devam ediyor.
Feza Kürkçüoğlu
T ürklerin Mıısiki aleminde bÜ"ük
iııkilaı) yapaıı Türk mucidini
takdim cdiyonız

ilanda cümbüş u Kimdir "

şu satırlarla Cinbii, Musiki aleti Mucidi

anlatılmış: "Bu Zeynel Abidin
otomatik musiki
aletini alan ve
iki yahut üç
mızraplı saz
çalan heveskarın
üç çalgı alması

ımamı
Bir zamanlar piknik ...
Osmanlı döneminde yaz aylarında,
hafta sonları mesireye gitme geleneği
Cumhuriyet döneminde de devam etti.
Arapçada "gezilecek yer, gezinti yeri"
anlamına gelen "mesire", gündelik hayatın
batıhlaşmasıyla birlikte "piknik" olarak
anılmaya başlandı.
Eskiden İstanbulluIarın tercih ettikleri
mesirelerin başlıcaları; Langa Bağları,
Yenikapı Mesiresi, Alibeyköy Mesiresi,
Kağıthane'de U.lezar Mesiresi iken
Cumhuriyet ile birlikte Sarıyer, Bentler,
Hünkiı"suyu, Neşetsuyu'ydu ...
Ailecek gidilen piknikler, kurulan
sofralar, gün boyu oynanan oyunlar,
birlikte söylenen şarkılarla geçerdi.
Kadınların önceden evde hazırladıkları
zeytinyağlılar, börekler ve kuru köfteler
pikniklerin vazgeçilmezleri arasındaydı.
O yıllarda fotoğraf makinesi olan şanslı
aileler, birlikte geçirilen günün hatırasını
öıümsüzleştirirlerdi.
Feza Kürkçüoğlu

NTV TARiH TEMMUZ 2009 85

 Tavanarası

2 aOOt \923
Haberi, ve mıönüsü
kartpostalıyla Lozan
•
ı süreci,
sviçre'nin Lausanne kentinde 20 Kasım 1922'de başlayan Lozan
24 Temmuz 1923'te atılan imzalarla sona erdi. Bağımsız
Türkiye'nin ilanı olarak kabul edilen anlaşma, dış basında da yankı
buldu. Türkiye'nin coşkusu ise kartpostallara kadar yansıdı. ..

Lozan kartpostalı
Lozan Antlaşması'nın imzalandı!;ı
Lozan haberi 24 Temmuz sabahı ismet Paşa'nın
isviçre'de yayımlanan L'lIIustre dergisi, 2 Ağustos 1923 Lausanne'dan istanbul'a çekti!ii
tarihli kapağını Lozan Antlaşması'na ayırmış, haberi telgrafla yapılan tebrik kartı.
"ismet Paşa ve Rıza Nur imza töreninden sonra ABD "Lozan : Sulh akdolunmuştur.
delegesi Joseph Grew ile birlikte" sözleriyle duyurmuştu Tebrik ederim."
(yukarıda). Türk heyeti Lozan Antlaşması'nı imzalıyor 24 Temmuz 1923
(yukarıda sağda).

Wviar

Consomm~~uenna~ :
Sherr!ıl
Piroschkj

D ',ıı, ';s, ~iO. · Tt:"R~T;ı.~ Meur8eu1t

Saumon du Rhm ROlıalı
Cha:teııu Matgaux
J.Al'!U.NNE NoisOıltes d'agneau Judi:
Gtand Vin
Delices de fOie gr~ La gol'ce (e Porto
Piper-Hefdslectc
brut edra 1011 Faisans de Bo~me en 'o'oIil ıre
flıınQU~s de cal/les
Uqueurs Solad;) Lorette Lozan mönüsü
Lozan Delegasyonu
Asperges d'Argenteuil
Sauce Moussellne
Genel Sekreteri Reşit
Saffet Atabinen'in evrakı
P~ches Andrinople
arasında yer alan, Türk
Marrons glııces Mignerdise: :
heyetinin vermiş olduğu
Corbeilles de NIce
yemeğin havyarlı, somonlu
~ mönüsü.
"o MOka
Q)
Z
o
u.i

:u.~ ••ALA('ı;:
... ~4,..~ıE.''''
 Sofradaki di~er davetliler daha y emek/erini bitirmeden
ıo/radankalkmak büyü k nezakei.izlik g öıtermek demektir.

....

Sa: eliniz meıgul iken sol eli uzat mak tembellikte

ziyade : bir nezaketsizlik meselesidir. Özür dileyin iz

y Adı ~; aı..'{

.ş,hldeln,me
Babasınınadı ( " /.' h '" "" .ldd/.p
ilk kadın "tabip"
1i, Aile adı ( " ••",z;;"ı. ", ' ~ql""
.MI kimdir?
Doidulu ypr 'r't::;!q/;"
L:3"/.-f·
Dotduğu yıl /7J7
DERSLER NOnAR DERSLER NOTLAR DERSLER NOTLAR Haziran
TQrkçe j,ı' Hesa" • Hendese
",) Musikl , sorusunun cevabı:
~'&<
Tarih· Colutya ,'r ' Re&im • EIi,i Evidaresi
Tablat - E,ya ~.
':;'"" ,. Cimnastık ','<Ai
Kafes Kasrı'nda en uzun
süre kalan Osmanlı
GiDiŞ VE HA.L [1"
padişahı kimdir?
~ ç: 4z.... ~~ :J IM ';~n:u:ı:.[ " jllrmelrı.c/~de l,hs;lini cIH,..,.,
flIIçirdili imlilıındl vulrBrdı 9'sl'dlen d""ClI,d kazanmış ollJn'-~ h./..a ~i! 'd:.ı.J.<-Cl",'I..<. 1703-1754 yılları
bu l,saiJrnıme /j'..{) yıli /~tl.' a ıt.. l!Jmm "ıl- -:-...... .~.i. pnP IJenimiş/iı,
arasında, 57
eısdll, olunlif. ~ lI.arif MUdllrU Batma.mm Sınıf Mu.1lim1 yıııık ömrünün

r~~7~ /~ fe' "1~ Q ~ 51 yılını Kafes

Kas rı'nda geçiren
III. Osman'dır.
...........
Doğru cevap veren okurlanmız:
Ali Hacıhaliloğlu, Furkan Olgun,
Eski şehadetnameler diploma oldu Hakan Şallı, Hasan Küçükyıldız,
Şaner Akbaş

M
Hüseyin Unur,
ustafa oğlu İsmail'in, Uşak'taki Gazi Kemal "ilkmektebi"nden 1935'te aldığı İlk Tahsili
Bitirme Şehadetnamesi ... 1857'de "Maarif-i Umumiye Nezareti" adıyla kurulan Milli Her sayımızda okurlardan gelen
sorulara, yine okurlarımız
E ğitim Bakanlığı 1923'te "MaarifVekalı!ti", 1946'da "Milli Eğitim Bakanlığı" adını almıştı. Bu cevap veriyor. ntvtarih@ntv,com,tr
ad değişimine paralel olarak "şahitlik belgesi" olan şehadetnameler de, 19. yüzyılda dilimize giren
Latince kökenli "diploma" sözcüğüyle dLha fazla mücadele edememişti .

NTV TARiH TEMMUZ 2009 87

 ••
y ç~~~~... . . . . . . . . . . . . . . . .·. . .·.~~~?·~i.~~~??·~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~~~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~::: :~ ~::::::::::: : : : : : :: : : : : : : : : : : : ::: ::::: :
o Bab-ı Aıı
Osmanlı
"Kapu" sözcüğü Osmanlı
Hükümeti
yönetiminde saray ve merkez
anlamında kullanıldığından
sadrazama özel konağa
da Paşakapısı deniyordu.
Haftanın belirli günlerinde
saraya gelerek Kubbealtı'nda
toplanan Divan-ı Hümayun'a
başkanlık eden sadrazam diğer
günlerde çalışmalarını bu
konakta sürdürürdü. Topkapı
Sarayı'nın Soğukçeşme Kapısı
ile Alay Köşkü karşısındaki bu
yapılar topluluğunun görkemli
girişine, Biib-ı Ali (yüksek
kapı) ve sadrazamların''Asaf''
sanından ötürü Biib-ı Asafı"
de deniyordu.
II. Mahmud (1808-1839)
ve Tanzimat (1839-1876)
ft Başmak/Başmaklık
V Yumuşak
19. yüzyıla değin hanedan
bireylerinin, saray
görevlilerinin giydikleri
yumuşak deriden yemeni
biçiminde bir çeşit
ayakkabıydı. Saray giyim
kuşamında Avrupai yenilikler
yapan II. Mahmud (1808-
1839), sarık, kürk, kaftan,
şalvar yerine fes, setre ve
pantolon; başmak yerine de
potin giyinip kuşandığı gibi,
ilmiye sınıfı dışındaki sivil
ve asker kamu görevilerinin
de "elbise-i cedide" denen
88 NTV TARiH TEMMUZ 2009
dönemlerinde merkezi
yönetirnde kimi
yenilikler yapılırken
sadrazamlıktan başka
kimi nezaretler
(bakanlık), meclis
(kurul) ve bürolar da
yerleşince Paşakapısı
sadrazarnın özel konutu
olmaktan uzaklaşarak
hükümet merkezine
dönüştü. Paşakapısı
deyimi de giderek
unutuldu ve hükümet
anlamında Biib -ı Ali denilir
oldu.
1840'taki merkezi yönetim
yapılanmasında Biib-ı Ali'deki
Sadaret (başbakanlık),
Hariciye (dışişleri), Diihiliye
deri ayakkabı .
üniforma giymelerini
öngördü.
Başmaklıksa "ayakkabı
parası" anlamında bir
saray deyimiydi. Tahttaki
padişah, kendi annesine,
kızkardeşlerine, eşlerine ve
kızlarına, mir! çiftliklerin
yıllık gelirlerini, has ve
zeamet ölçekli dirliklerin
öşürlerini başmakhk, yani
ayakkabı parası (!) olarak
tahsis ederdi. Hanedan
kadınları bu yüksek gelirleri
diledikleri gibi kullanır giysi,
takı alır, bahşiş dağıtır, hayır
işlerine harcarlardı. Başmaklık
birikimleriyle cami, çeşme,
hamam, medrese, mektep,
hastane, suyolu, bent yaptıran
pek çok saray kadını vardır.
(içişleri) ve Maliye Nezıreti
daireleri yeniden düzen.endi "Sublime Porte", kurumsal
ama büyük bir yangında ve siyasal açıdan 1922'ye dek
eski yapılar yandığından Osmanlı Hükümeti demekti.
1844'te yeni yapılar Cağaloğlu yokuşundaki Biib-ı
eklendi. Biib-ı Ali ve B~tı M'nin günümüze ulaşan
dillerindeki karşılığı olan bölümü İstanbul Valiliği'dir.
Bedesten
Müce"hercİler mekanı
: Doğrusu "bezzazistan",
: Arapçası "suku'l-bezzaziyye".
: Arapça "bezz" eski çağbrın
• kılıç, kama, saldırma, ok, yay
: gibi silahlarına deniyorelu.
: Sonra bedestenler, altın
: gümüş kakrnalı miğferhin,
• gergedan derisi kalkanhrın,
• Şam kılıçlarının, Hintkilri
• silahların, kuburların,
• tirkeşlerin,giderek mücı!vher
işli takıların,
çinilerin,
• antikaların satıldığı, yükte
hafif pahada ağır ecnasn
saklandığı bir tür banka ve
• sigorta, müzayede ve mezat
yerleri oldu. Kalın ve saitır Selçuklu ve Osmanlı kent ve
• kiirgir duvarlarla çevrili, demir çarşılarıne kadar büyük olsa
• kapılı, tonoz ve kubbeleje da bedestenler tekti. Akdeniz
• örtülü bedestenler bir oıta havzasının ve Ortadoğu'nun
• sahının iki yanında kemer en büyük ticaret merkezi ve
ve ayaklar arasında "hüc re", payitaht olan İstanbul'da ise
• "dolap", "sandık", "mahz· ~n" dört bedesten vardı: "Çarşı­
• bölümleriyle, güvenli keıt yı kebir" denen Kapalıçarşı
• kasası konumunda özel "ir içindeki Cevahir ve Sandal
• mimariye sahipti. Çarşılır da bedestenlcriyle Galata ve
• bedesteni merkeze alıp gelişti . Üsküdar bedestenleri.
· %100
Istanbul
1ıt
Tarih, Mekan
ve Sırlar
"..

Tüm yeni çıkan kitaplar %20

indirimle inkılap'tan alınır.
 Net Tarih
.. ... ........ ... ... .. ............ ...... ... ..... ...... .. ... ..... .. ..... ....... ....... ... .. ~~~~ ... ............. ... .... .. .. ..... .... .......... .. .. .. .. .. .......... .. .. ..

~ CE1\Il1 SAWAT' _0
__ ........ - . _ _ _ r_ ..... _'" -
-_._..-_-,..
--...'.... _ , _ _ ,-. .. -,
_ ~' _
_
_" ...
... ....,
'*'_ n ......,...;

internet sitesine taşımış.

Günümüzde çoğunlukla
eğlenceli, komik
anlamlarında kullanılan
"matrak", aslında
1500'lerde Matrakçı
Nasuh tarafından
geliştirilen ve Yeniçeri
ortalarında askeri talim
maksatlı uygulanan bir
spor oyunu. Kanuni
Matrak kulübü Sultan Süleyman'ın da takdirini kazanan
matrak, 160 oyundan oluşuyor. Matrak,
Beş yüzyıllık cenk sanatı genellikle şimşir ağacından yapılır, cilalanır

A nkara'da faaliyet gösteren, Efkan

Çalış'ın kurucusu olduğu Cenk
S anatı Dünya Merkezi Derneği,
ve ucundaki topuzu yumuşak bırakacak
şekilde dışına sahtiyan (deri) sarılırmış .
Kafanın korunması için miğfer giyilir,
kalkan görevi görecek yumuşak bir yastık
"sultanların sporu" matrak oyununu hayata
da sol elde tutulurmuş. Matrakçı Nasuh,
geçirdi. Yeniçerilerin askeri talimlerini,
cenk sanatı ve matrak oyunu hakkında
savunma ve mücadele sanatını "cenk
birçok ayrıntı -taktik ve stratejik yapısı,
oyunu" adıyla müsabaka formatında hayata
unvanları, kuralları, kıyafetleri- derneğin
geçiren dernek en az karate, judo, eskrim
internet sitesinde yer alıyor.
gibi sporlar kadar güçlü bir yapıya sahip
Matrak oyununda amaç rakibin kafas ına
bu geleneksel savaş ve savunma sporuna
www.cenksanati.com matrakla dokunm a ktır.
dair bilgileri cenksanati.com adresindeki

, - -_ _ • • • • • • • . . . . • • •. . •• •• • • • • • •• •• •• • •• ' .L' • • •• • ••• • • • • •• ••• •• • ••••• • •• • • • •• •• • • ••• •••• • •• • • • •• • •• • • • • •• • •• • • • • • • • • • •••• • •• • • • • •• , •• • • •• • • • •••••• • • •• • • • • • •• • • • •• • • •• • ••• • • •• • • • ' ,.L' • • • •• •

NTV dergilerine ";

İki dergiye
birden
abone olınak için II sayı
fiyatma
abonelikte
eksıra %ıO
indirim
çok sebebiniz var! 12 sayı
Eski
~ . İs:tediğiniz / -"-~ sayıları

~lV todlı
~wb i U m adrese
teslim
temin etme
fırsatı
1 yıllık abonelik fiyatı
1 yıllık abonelik fiyat ı ...a9rc-
...sg ıe-
2 dergi birden
1 yıllık abonelik fiyatı
.129 ır
yerine
100 TL
Hemen abone olmak için
wwvı.ntvtarih.com.tr ve www.ntvbillm.com.tr Detayı bilgi için:
Web sitelerimizden isterseniz güvenli bir şekilde kredi kartmız ile veya
web sitesindeki formu doldurarak havale yoluyla abone olabilirsiniz. Çairı merkezi: (232) 257 71 61
Bonus (ard, Axess, Maximum (ard ve (ard Finans'a özel 3 taksit fırsatı. Faks (232) 257 71 66
• •••• • • ••••
ı·anda ···· ································· ······ ··· ·... . . ... . .... .. ......... .. . . .... . ... . ... ....... . . ...
• ••••• • • •••••••••• •• • • • • • ••••• •• ••• •• ••• •• •• • • • • • •• •• • • • • •• • ••• •••• • •• • •••• • ••••• • • •• • ••••• •• • •••• •• •• ••••• • • •• • • • • • • •• • •• • • • • • • ••• • •• ••••••••• ••••••• • •• ••• •• •••• 0. 0

Lambert de Vos'un
Festival 1574 tarih li albümünde
iki yeniçeri güreşiyor.

Pehlivanlar
648. kez meytianda
Kırkpınar yağlı güreşlerine 13 kategoride 2 bin
p ehlivanın katılması bekleniyor. Bir buçuk ton
z eytinyağı tüketilen güreşlerdE bu yıl kurayla
tur atlama kalktı. Pehlivanları, cazgm, yağcısı,
bezcisiyle Er Meydanı izleyicisini bekliyor.

Antik Yunan'dan Osmanlılara eden Kırkpınar güreşleri,

bir gelenek olarak süren 1828-29 Osmanlı Rus
yağlı güreşlere 19. yüzyılda Savaşı ' nda Edirne Ruslar
özel önem verilm i ş, sarayda tarafından i şgal edildiğinde;
"Hasan Pehlivan Bölüğü" 1. Dün:ta Savaş ı 'nda 1915-
k urulmuş padişah huzurunda 18 araBında ve Trakya'nın
Tarihi Kırkpınar
ilk güreş
yapılan bu güreşlere "Huzur Yunan i şgalinde olduğu Rumeli Fatihi Sü leyman
Yağlı Güreşleri
G üreşi" denmiştir. Özellikle 1919-22 yıllarında yapılamadı. Paşa, 1357'de Edirne'yi
Sultan Abdülaziz'in güreşe Cumhuriyet döneminin ilk 3-5 Temmuz fethinden sonra, civarda
olan ilgisiyle güreş altın çağı nı Kırkpır ar gü reş i 1924'teydi. Kırkpınar Er Meydanı keş if akınına çıkar. 6 Mayıs
yaşamıştır. iyi pehlivanlar Kırkpır ar ağaları tarafından Sarayiçi, Edirne H ı dırellez günü, Simavina ve
yetiştikleri bölge için övünç düzenlanen Kırkpınar, Sarı Hızır köyleri arasındaki
kaynağı sayılır, çevreleri 1928'den sonra ekonomik 3 Temmuz çayırda konaklarlar
tarafından sürekli maddi, sıkıntı nedeniyle güreş l ere Geçit töreni (Simavina bugün Yunanistan
manevi destek görürdü. talip a(ia çıkmay ı nca, K ı zılay Yağlı güreş yarışmaları sınırları içinde; Edirne'ye
Ödülolarak büyükbaş ve ve Çocuk Esirgeme Kurumu 10 km, Sarı Hızır'a 12 km
4 Temmuz
küçükbaş hayvan, tarıma tarafınjan üstleniidi. 1946'dan
Yağlı güreş yarışmaları u zak lıkta). Konaklama
e lverişli arazi, halı, kilim bu yana ise güreşler Edirne sırasında, akınc ı lar
Halk konseri
gibi teşvik amaçlı ödüllerin BelediJesi'nce düzenleniyor. arasından seçilen kı rk yiğit
konduğu güreş karşı l aşmaları Bu yıl b aşpeh l ivanlık ve STemmuz
ara l arında güreşe tutuşur.
Tanzimat sonrasında para başaltı güreş l erinde başarılı 2010 Kırkpınar Ağası'nın
Halk arasında yaygı n
için yap ıl maya başland ı ve olan sporculara toplam belirlenmesi amacıyla koç
anlatıya göre, güneş batana
profesyonel güreşin ilk adım ı 60 .00(1TL ödül verilecek. satış ihalesi
kadar güreşen yiğitle r bütün
atıldı. Savaş dönemleri Halis Erdem Final güreşleri
güçlerini harcadıkları halde
d ışında kesintisiz devam Eski başa/tl pehlivan! bir türlü yenişemezl er ve
sonunda yorgunluktan
ölürler. Diğer an l at ıya
yan a 648 yıldır süren
Sergi Kırkpın ar Yağlı Güreş l eri,
göre ise kı rk yiğit
arasından rakiplerini
Kırkpınar fotomuhabir Mustafa yenerek finale kalan
Özer 'in objektifiyie ... iki yiğit güneş batana
fotoğrafları Lydic Mutschm an' ın kadar güreş i r ama
3 Temmuz-29 Ağu s tos Kırk~ ınar yağlı güreşleri
yen işemez ve sonunda
görüııtülerinden o lu şan
Fransız Kültür Merkezi yorgunluktan ölürler.
bir fil" de sergiye eş lik
Onları düştük l eri yere
Edirne'n in Osman l ılar ediyor. gömen arkadaşları
tarafından fethinden bu www infist.org ertesi gün oradan ayrı l ır.

NTV TARiH TEMMUZ 2009 91

 Ajanda
... ... ..... ...... .... ... ...... ....... ... .... ...
Televizyon
"Zaman Yolcusu" kalmasın!
Zaman Yolcu su'nun bu ayki
ilk d u rağ ı , Antalya'ya 30 km
uza kl ı kta Güll ük Dağ ı ' n ı n
tepesinde doğa l bir platform
üzerine k urul muş Termessos.
Batı To rosla rın eteklerinde
yer alan ve 2008'de ortaya
çıkarıla n Roma devrine ait
dev heykelleriyle gündeme
gelen Sagalassos ikinci
durak. MÖ 6. yüzyılda sanat,
bilim ve felsefenin merkezi
olan, Thales, Anaksimenes
ve Hekataios'un anayu rdu
Miletos'un a rd ı ndan , paran ın
ilk basıld ı ğ ı Sardes'e geçiyor
Zaman Yolcusu . Bu rası ay n ı
zamanda ünlü Kral Yolu'nun
Moonshot
20 Temmuz, NTV Yeş il
i n sa n oğ l u nu n dünya
dışında ayak basabi l diği
tek gökcismi Ay'a g i d i şin i n
40. yı l dönümünde BBC
i mzalı "Moonshot" (Ay
Yolculuğu) izleyiciyle
buluşuyor. Neil Armstrong
ve Apollo 11 m ürettebat ı n ın
Ay yolculuğu n u n izini süren
belgeselde, öykünün anahtar
figürleri ve i l işki l erinin kapsam lı
bir portresi çiziliyor. Çok az
kon u şa n Neil Armstrong,
fikirleri ni paylaş m aktan asla
çekinmeyen Buzz Aldrin,
canayakın ve kültürlü bir
askeri test pilotu olan
Michael Collins .. .
92 NTV TARiH TEMMUZ 2009
· · · · ·~·iV· ···· ·· · · ··· ··· · ········ · ····· · ··· · · · ·· ·· ·· · .... ...... ..... ... .... .... .... .... ........... ........ ... .
yas.ıl.ntvmsnbc.com
Muh1~eşem bir h
yeşilekran
DOGAL OLARAK NTV
batıdaki en uç noktası. Bugün
Pamukkale yakınlarında kurt111uş hikaye
yer alan ve Antikçağ'dan bu
yana k ull anılan kaplıca l arı
ve Helenistik ve Roma i şgaı, savaş ve yağmadan en çok nasibini alan
devri ka l ınt ı l arıyla UNESCO ülkelerden Afganistan, kültürel tarihinin belki de
Dünya Miras Listesi'ne alınan en önemli arkeol :::>jik eserlerini dört vatansever
Hierapolis'ten sonra son durak
yurtta ş ına borçlu . Bugünlerde New York'ta da
Aydın' ın Geyre köyünde yer
alan Aphrodisias. Anadolu'nun
sergiye çıkan ha:~inenin 220 parçalık bölümü
"heykel okulu" kabul ed ilen izleyenleri büyülüyar.
antik kent, Tan rı ça Afrodit'e
adanm ı ş Aphrod isias adlı
kentlerin en ünıüs ü ydü .
Afganistan:
Zaman Yolcusu'nda
Her perşembe... Kabil Ulusal
2 Temmuz: Termessos
Müzesi'nden
9 Temmuz: Sagalassos Gizli Hazinelnr
16 Temmuz: Miletos, Sardes
23 Temmuz: Hierapolis, 23 Haziran-20 Eylül Fildişin d e n
New York Metropolitan kanatlı
ej der
Laodikea üzerindeki
Müzes i, ABD
30 Temmuz: Aphrodisias süvarinin boyu
30 cm.
ÖZGENACAR Uzman , müzesinde
Sagalassos'ta 2008'de Sava ş yalnı zca böyle bir hazinenin
ortaya çıka rıl an "dev" masum in sa nları varlığın ı bilmiyordu.
Hadrian heykelinin
d eğ iltarihsel, Tutanaktan, Almanları n
ayak k ı smı .
kültürel ve dini hazineyi Berlin hayvanat
miras ı da hedef bahçesinin altındaki s ığınakta
alır. 1945'te 2. sakladıkları, Rus askerlerinin
Dünya Sav aş ı hazineyi buldukları ve gizlice
Ekran sonunda Am e rika lı , Ru s, Moskova'ya gönderdikleri
Ingiliz, F ra n s ı zl a rdan olu şa n anla ş ı lıyordu .
müttefikler Berlin'i i şg al 1990'da 1. Körfez Savaşı ' nd a
ettiğin de , ünlü Troya ha2inesi Irak, Kuveyt müzelerini, özel
kaybolmu ştu. Ç eş itli söyentiler koleks iyonları yağmaladı.
üretildi . En çok, i şgal c i 2003'te ise ABD'nin Irak'ı
askerlerin hazineyi yağrrıalayıp işg a linde , Bağdat Müzesi ve
binlerce yıllık altınl a rı ören yerleri talan edildi ve
erittikl erine in a nılıyordu! hala edilmekte. Afganistan'a
Arad an ya kl aş ık yarım yıjzyıl gelince ... Ülkenin başkenti
g eçmiş, en ufak bir ize Kabil'deki Ulusal Müze'nin
rastı a nmamı ştı. Bir paza ' günü "altın" bağl a ntılı hazineleri
Moskova Pu ş kin Müzesi'nden de Troya Hazinesi gibi bir
bir uzman, kültür baka nlığı anda kayboldu. Söylentiler
deposunda "çok gizli" bir dosya de a ynıydı. Hazine
buldu. Dosyada, Berlin'i ş gal yağmalanarak altınl a rı için
eden Rus generali ile P uşkin e ritilmişti!
müze müdiresi aras ınd a Troya Bu olayı daha iyi anlamak için,
hazinesinin devir te slimirıi yakın tarihinde yaşananların
öngören bir tutanak vard i. ötesinde Afganistan ' ın tarihsel
 • •
azınenın
•
Si
ze n ginliğine bir göz atalım.
1966'da Fullol Tepe'de köylüler
MÖ 2. bin başlarına ait bir
hazine buldular. Hazineyi
a ra l arında "eşit" paylaşmak için
a lt ın ve gümüş kaseleri baltayla
böldüler! Ama bir ihbar sonucu
ya kalandılar ve aralarında beş
a lt ın , yedi gümüş kase bulunan
gömü hediyelerine dağılmadan
el konuldu.
19?8'de, askeri darbeden
sonra müzede güçlükler ve
tahribat başlayınca, çeşitli
yap ıtlar güvenlik için değişik
yerlere taşındı. 1979'da Rus
i şg al inde n sonra 1981 'de
Celalabad Müzesi yağmalandı
ve yakıldı. 1992'de müzelerde
yeni bir yağma dalgası
ya şandı.
Bagram'da 1. yüzyıldan 22.3 cm'lik
kabartma (solda). Çocuk emziren bir
dekoratif kaplamalar (yukarıda).
1994'te Uroket yağmuru
sonucu lusal Müze'de yangın
çıktı. BL arada 40 bin kadar
sikke mjzelerden çalındı.
1996'd" yönetimi ele geçiren
Taliban hükümeti, görevlilerin
müzeye girişlerini bile
yasakladı. Müzelerdeki ünlü
eski Afgan halıları da yok oldu.
2001 'dE' müzedeki 2500 sanat
eseri ta ırip edildi . Taliban,
Bamyaıı'da 38 ve 55 metre
yüksekliğindeki iki dev Buda
heykeliııi dinamitledi.
Savaşımın, dinsel darbelerin
bu kargaşası arasında Rus
ve Afgan arkeologlar 1978-
79 yılla ·ında Tillya Tepe'de
zengin göçerlere ait 6 gömütte
ölü hediyesi olan 21.618
parça "Itın, gümüş ve fildişi
yapıtlar buldular. Bu yapıtlar
aynı kuyumculuk işliğinde
yapılmışlardı. Buluntular dünya
arkeCllojisinde önemli yankılar
uyandırdı.
1937-39'da yeni
kraliyet başkenti
olarak tanımlanan
Ay Hanım
Tapınağı'nda bulunan,
25 cm çapında MÖ
3. yüzyıla ait altın
kaplama gümüş
tabakta, Nike'nin
sürdüğü araba üzerinde
tanrıça Kibele yer alıyor.
üzerindeki
kadının da bulunduğu
Bagram'da da aynıdönemden
çeşitli değerli yapıtlar içeren
bir hazine bulunmuştu. Her
iki alandan gelen 1. yüzyıla
ait bu hazinelerle birlikte Çin
ve Roma arasındaki ticaretin
zengin simgesi olan Baktirya
altınları da Ulusal Müze'deydi.
Bu altın hazinelere ne olmuştu?
Kimler çalmıştı? Ülke dışına
mı kaçırılmışlardı? Yoksa altını
için eritilmişler miydi? Çelişkili
söylenceler yumağı Afganistan
sınırlarını aşarak uluslararası
bir sorun olmuştu . Savaşın
yaralarına bir de bu hazinelerin
yok oluşunun hüznü eklenmişti.
2003'te Başkan Hamit Karzai
dünyaya beklenmedik,
önemli bir açıklama yaptı.
Afgan Merkez Bankası'nın
kasalarında Ulusal Müze'ye ait
bazı sandıklar bulunmuştu!
Bunlar eritildiği sanılan
hazineler olabilir miydi?
Merkezi Washington'da olan
National Geographic Society
(N GS) uzmanları ile Tıllya
Tepe hazinesini bulan Rus
arkeolog Victor Sarianidi,
Afgan hükümetinin
yardımına koştu . Sonuç:
bunlar gerçekten Kabil
Ulusal Müzesi'nin
ünlü "gizli
hazineler"iydi.
"Bir ülkenin kültürü
yaşarsa o ulus da yaşa r"
düşüncesindeki dört vatansever
Afgan yetkili, o yı ll arın
kargaşasında hazineyi gizlice
Merkez Bankas ı' na taşım ı ş ,
söylencelere kulak l arını tıkay ı p ,
ağızlarına kilit takmışlardı.
Ama bun l arın onarılmaları,
elden geçirilmeleri gerekiyordu.
Karzai hükümetin in oluruyla
gizli hazine Frans ı z askeri
uçağ ı ile Paris'e götürüldü.
Gereken bakım yapıldıkta n
sonra Aralık 2006'da Paris'te
sergilendi. Sergi, daha
sonra italya ve Hollanda'dan
ABD'ye gitti. NGS'nin
himayesinde önce May ı s
2008'de Washington 'da, sonra
San Fransisco, Houston'da
sergilendi. Şimd i
de New York
Metropolitan
Sanat Müzesi'nde
ziyaretçileri
büyüıüyor.
Ya bu hazineler
yağmalansaydı! Ya
dağılıp altınları için
eritilseydi! Ya o dört
vatansever Afganlı
olmasaydı! insan
düşünmek bile istemiyor.
Dionysos ve hayvan motifleri
işlenmiş kılıç kabzası ..
NTV TARiH TEMMUZ 2009 93
.~,.~.~~~ .......... ........ . .... .... .
_ _

Sergi
1974'te İstanbul
15-19 Temmuz
Adalar Kültür Derneği,
Büyükada , Istanbul
"1974'te ı sta n bul'da yürüdüm",
ad lı fotoğraf sergisinin sahibi
Jak Namer öğ renci lik yılla rı nda
aldığ ı fotoğraf makinesiyle
peş i ne dü ştüğ ü yaşam l arı
Tarih'e a nl attı:
"1973-74 öğrenc il ik yı ll arı m d ı.
20-21 yaş ın dayım. ı stanbul 'da
başdö n dürü cü bir değiş i m
yaşan ı yo rdu. Hızlı sanayileşme
süreciyle başta Istanbulolmak
üzere büyük şe hirl e ri m i z
yoğ u n göç alıyord u . Ama
Istanbul böyle bir değiş ime
haz ı r değildi. Geleceklerini
ısta n bul ' da arayan, umutları n ı
bağ l ayan milyonlarca insan bu
şe h re göç ediyordu . Aksaray,
Fatih, Galata, Ni şa ntaşı , Ş i şl i
s ın ırl a rının dış ı nda, a pay rı
yaşam l arın s ü rdüğü bölgeler
oluşm u ştu. Yorgun, umutsuz
ve şaş kı n insanlar yaş ı yo rdu
bu bölgede. Fotoğ raf makinemi
al dığ ım günlerde ilk işi m bu
insan l ar ın yan ın a gitmek;
NTV
on l arı görmek, anlamak oldu.
Önceleri çekingen, şüphe
dolu ba k ış l a rl a ka rşıla nı rke n
biraz sohbet ettikten sonra
o mütevazı yaşam l arında
konuk ederlerdi beni. Tüpte
p i ş irdikle ri çaydan ikram eder,
öykülerin i an l at ırl a rdı. Bazen
de k ızarl a rd ı. Bir keresinde
Eyüp'te ayakkabı boyarken
fotoğrafın ı çekmek i sted i ğ i m bir
Konser
George
Benson'dan
Nat "King" Cole
27 Temmuz
Cemil Topu zlu Açıkhava
Sahnesi, Istanbul
George Benson, 28 kişilik
orkestrası ve 5 kişilik vokal
grubuyla "An Unforgettable
Tribute to Nat 'King' Cole"
başlıklı konseri, caz
efsanesi Nat King Cole'un
unutulmaz parça l arına
ayrıldı. "When i Fall In
Love", "Unforgettable",
"Route 66" ...
50 yılı aşkın süredir caz,
R&B ve soul tarzlarında
müzik kariyerine devam
eden George Benson,
kadı n boya fı rças ını kız~ ıınlı kla
caz gitarındaki başarıları
bana fırlatmıştı.
yanında etkileyici vokal
Fotoğrafların amacı o y ı l l arın
tekniğiyle de tanınıyor.
Istanbul'unu bazı kesitleriyle
Bugüne kadar 10 Grammy
anlatmak. O günleri yaş; 3yanla r
de dahil çok sayıda ödül
o zamanın hüznünü ve
kazanan ve önemli liste
özlem ini yaşayacak.
başarılarına imza atan
Genç nesillerse ya k ın
Benson'un 60'ın üzerinde
geçmişle ri nden kendilerine pay
yayınlanmış albümü
çıkaracakl ardır. "
bulunuyor.
www.ifsak.org.tr
www.iksv.org

Emin Aydoğan'ın objektifinden

Tarihüstü Kemeraltı İtalya'dan
hem altı hem üstü "tarih olan"
Kemeraltı çarşısı. Haziran-Ağustos
"etnik rock"
Şükran Otel, Keme raltı , ı zmir Eugenio
Fotoğ raf sa n atçıs ı Emin Aydoğan,
Bennato
"Dü nya kültür m irasın ı n " önemli bi- 31 Temmuz
pa rçası olarak gerekli ilgiyi be kl eyı ~ n Bodrum Kalesi, Muğla

Kemera l t ı ' n ın sakl ı heyecan l arı n ı,

Güney ıtalya'nın etnik
mutlulu k ve d ram ı a rı nıdört yı l bOY Jnca müziğini kendi yorumuyla
fotoğraflam ı ş. Yakı n tarihimizin ö n , :ımli bir sunan Nuova Compagnia di
d eğeri olan Keme ralt ı çarş ı s ı , yaşadığı
Canto Popolare (Yeni Müzik
onca hikayeye ya n gın l a r, depremler, Şirketi) orkestrasını 1969'da
dolgular, y ı k ıml ara karşın hala on larca kuran Napolili müzisyen
in sanı misafir etmeye devam ed iyor.
Eugenio Bennato, ıtalya'da
Geçmişte "kasaplar içi", "peynircilH
efsanevi bir müzisyen olarak
içi", "balı kç ıl a r içi" moza i ğind e n olLşan tanımlanıyor.
çarşıla r bütü nü , gün ümüzde de değişen
Bennato ve 1998'de
tü ketim a n layışı n a rağ m en hemen her kurduğu 10 kişilik Taranta
çeş i t ih tiyac ı n karş ıl andığ ı bir m er~ :ez
Power orkestrasıyla
olarak yaşıyor. Türk seyircileriyle ilk kez
http://soyerkultursanat.com Bodrum'da buluşa cak.
 /-I,rcM GENÇLERE f.lEM DE YETIŞKINLERE•.•
DONYACA ONLa EDEBIYAT KLASIKLERINI OKUMANIN
ŞIMDI TAM ZAMANI.

GONOMOZON EN öNEMLI ÇiZERLERı'

Sf.lAKESP(;ARE, KAR<A, DOSTOYEVSKI, f.lUGO VE DICKENS
GIBI BiJy,aK YAZARLARıN BAŞYAPıTLARINI YORUMLUYOR.
~
Bulmaca
~ • • <o • • <O. <o .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. .. .. ..
SEDAT YAŞAYAN
. . . . .. .. .. .. .... ............ . .. . . . .... .. .... .... ........ .. .. .. .......... .. ....... .... ......................... .. ....... . .............. .... . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ................. .... . .

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 dolayı lS2S'te Osmanlı yönetimine

karşı başlatılan
büyük bir
ayaklanmanın önderi olan ünlü
Türkmen derviş Hititlerin
2
Anadolu'da yerleştikleri ilk kent
olan ve günümüzde "Kültepe"
3
olarak adlandırılan yer. 11)
4 Osmanlı devletinin kuruluşu
sırasında önemli hizmetleri görülen
5 ve Osman Bey'in kayınbabası Türk
ahi şeyhi - İlişkin, değin - Bir tür
6 büyük kamyon. 12) Uzaklık iş areti
- Bir işi yapmakta yeterli olan -
7 Bilimsel verilerle şekillendirilmiş
vücudu Bodrum Müzesi'nde
8
sergilenen ünlü Karia kraliçesi.
9 13) Kalsiyum elementinin simgesi
- Özellikle İzmir kentinde etkili
10 olan deniz meltemi - Kayak - Nazi
partisinin polis örgütü. 14) İzmir'in
11 Selçuk ilçesindeki ünlü antik
kent - Haberci - Osmanlılarda
12 ilmiyenin giydiği bir tür üstlük.
15) Büyüleyici güzellikte kadın -
13 Karışık renkli - Kinaye. 16) Telli
bir çalgı - Suyosunu - Bütün
14
maymun türlerini ıçıne alan
15 memeliler takımı. 17) Osmanlı
Devri Mimarisi, Türk San atı,
Anadolu'da Türk Çini ve Seramik
SOLDAN SAGA: ad - Mrika'da yaşayan bir maymun geldikleri Osmanlı lima ~arında Sanatı gibi yapıtlarıyla tanınmış
1) MÖ ıı. ve 12. yüzyıllar arasında cinsi - Verme, ödeme - Uzun tüylü gümrük dışında vermek ya da sanat tarihçimiz. 18) Konuşmada
Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da kalpak. 9) Mayalı hamurdan yapılan ödemek zorunda kaldıkları her şey sesin duyguları belirtecek biçimde
yaşamış, Yakındoğu tarihinde ve yağda kızartılarak pişirilen bir tür için kullandıkları deyim. çıkması - Hayvan masallarıyla

ve küıtüründe önemli bir rol yiyecek - Soru - Bir ilimiz - Eski (fabl) ünlü eski Yunanlı yazar -
Mısır'da güneş tanrısı. 10) Evcil bir Boğanotundan elde edilen bir
oynamış halk - Denizli'nin Çivril YUKARIDAN AŞAGIYA
ilçesinde ortaya çıkarılan ve 40 hayvan - Çekicilik, cazibe - Leylak alkaloit. 19) Ödenmesi gerekli
1) Hititlerin gelişinden önce
yapı katından oluşan ünlü höYÜk. rengi, açık mor. 11) Teksas'ın bir paranın ödeme gününden
Orta Anadolu'da yaşayan halk -
2) Mesafe - Istanbul Haliç'te, Meksika'dan bağımsızlığını önce verilen bir bölümü - Büyük
Tiryaki Hasan Paşa'nın Avusturya
Lale Devri'nin simgelerinden kazanması için mücadele eden bir demiryolu durağı Kars'ın
ordularına karşı kahramanca
olan tarihi mesire yeri - " ... İnan": avuç savaşçının tarihsel direnişine doğusundaki ünlü eskiçağ kenti.
savunduğu kale. 2) Mersin'i1 Silifke
Kadın tarihçimiz - Düz ve geniş sahne olan ünlü kale - Orta 20) Türkiye'nin de üyesi olduğu
ilçesinde antik bir kent - Başsağlığı
arazi. 3) Bağ budamaya ya da ağaç Asya'da bir çöl. 12) On iki hayvanlı bir örgüt - İtalyanca ve Latince
dileme - Doğalgazın öne mli bir
kesmeye yarayan bir tür eğri bıçak eski Türk takviminde timsah yılına sözcüklerin birbirine karıştırıldığı
bileşeni olan gaz. 3) Üzerin:le kitap
- Yerindelik, yanılmazlık - Yarı verilen ad - Kahve ve çayda bulunan bir tür kaba güldürü şiiri .
okunan, açılır kapanır küçük masa
memnunluk belirten bir ünlem - uyarıcı madde - Saydam tabaka - Parola - Her şeyi zaoanında
"Emin ... ": Anıtkabir'in tasarımını üzerine çekilen pozitif fotoğraf - yapmaya özen gösteren. 4) Eleştirel
da yapan ünlü mimarımız. 4) Yün Ekvator bölgelerinde yetişen bir felsefe okulunun öncükrinden,
atkı -13. yüzyıldaAnadolu'da çıkan meyve ağacı. 13) Özen - Siper, ünlü Fransız düşünür ve tırihçi -
büyük bir ayaklanmaya önderlik hendek - Derebeylikjaponya'sında Kimyasal enerjiyi elektrikenerjisine
eden ünlü Türkmen derviş - Japon en aşağı sınıfı oluşturan halk - çeviren aygıt - Kısa yazı. 5) Yıldırım
lirik dramı. 5) Piston - Kumarda 1912'de bir buzdağına çarparak Bayezid'in oğullarından olup Fetret
ortaya sürülen para - Kimi Batı batan ünlü İngiliz yolcu gemisi. Devri'nde taht mücadelesi veren
ülkelerinde kullanılan bir soyluluk 14) Halka rağmen halk adına Osmanlı şehzadesi - Sarp geçit.
sanı. 6) Bir nota - Kubbe, minare, devrimci girişimlerde bulunan 6) Lantan elementinin simgesi
bayrak direklerine takılan metal kimse - Daha iyi ürün elde etmek - Kurnaz, açıkgöz - Varılmak Bulmaca çözümünün orijinali
tepelik - Kırklareli'nin bir ilçesi. için bir ağaçtan başka bir ağaca dal istenen bir amaca doğru g(:çilmesi ya da fotOkopisini 17 Temmuz'a
7) Çanakkale'nin peyniriyle ünlü nakletme işi - Çölden esen rüzgar gerekli dönemlerden her biri - İlaç. dek bize ulaştıran okurlarımıza
ilçesi - Kat kat çakıl ve kumdan - Atasözlerine dayanan didaktik 7) Kısa çizme - Bir aracır içinde Dünya Mutfaklart AlIasl'nı
oluşmuş yer kıvrımı - Sofrada Çin şiiri. 15) Hayvanlara vurulan taşınabilen telsiz telefon. 8; Habeş armağan ediyoruz.
kullanılan sahan altlığı - Bedene damga - Kuzey Avrupa ülkeleri soylusu - Kenar süsü - Rütbesiz
ile Ortadoğu'yu birbirine bağlayan NTVTarih
egemen olma yoluyla ruhsal yaşama asker. 9) Mezopotamya'da, antik NTV Yayınları, Eski Büyükdere Cad.
da egemen olunabileceğine inanan otoyolun simgesi lzmir'in çağın en ünlü kentlerinden biri - No: 245A MasIaklİstanbul
Hint çileciliği . 8) Osmanlılar Menderes ilçesinde ünlü bir antik Hıristiyan - Aldatma işi, l:ile. 10)
döneminde Roma kentine verilen kent - Batılı tacirlerin, ticaret için Vergilendirmedeki haks izlıktan

96 NTV TARiH TEMMUZ 2009

Bilmece

K n i ta osunıa e
kendı yapa ar
Hangi otoportre hangi
ünlü ressama ait?

(WOSoxop) pppejIIJ 'opueuJa~ ueS (WOE"eıXS " sı)

G
.
ap e!wapeo\! lealJ eı ap oasnjIIJ 'S6-06L ı 5JnqsJaıad ·IS '!sazO jIIJ a5el!WJaH "6Ee ı
9 10 11 12 13 .4 15 16 17 18 19 20 'saıua!Onı !. e!.DE) ap "sor DOS!OUeJ~ 'p 'lpueJqwalJ uf!lJ ueA uoozsuawJeH '0

M
U
U
MR
A Z
EII
Z E Z
KARAIN
ı L M
LY E
K)R .SA
~ i M U
R
M
A
(WOS"6EXo'oE) eue!.!II 'pıodoaı
5unıwwes '0 ı6 ı 'aıa!4 0 S u053 "E
(woıvxos) pppejIIJ
',sazojIIJ opeJd 'S6pı 'JaJOO 140aJQI\!" ı
-- -
H U II KESI II ZAMK ::tA DARliS :tl'v'ld'v'1\38
i TTı HAT ç ~. E R A r ii i R Ş A T

i-~- ~ ii
B A B R A M A _E ı--=-
- +- ı: M A N ii N ı

"
SA

;-r-;,;-
D
ı--

R
A
-
i---
ASITANE

R .
L. S
A
E

Y~
L HAN I I L

AR'
A

- _f-+-+----I'"""ı-"-
S ASIHAGÖKCEN
f-t -____-t-- I -
i D E
TT

K
A

A
I

r--- -
Z
AP]

A .

A
I-
E1--;-11

K
U

I---
i
,'1

ib
AIII

A
i
N.N

NA .
ç
LI

i
P
.
S
K

.C-;;-
E
':il'B§·HfJ Geçen ayın çözümü

11 G A ı l E M E ii i L o ii _ ~ o M M E T
Düdüklü tencere
12.~
~ PAK O S A K I N M - AK l l p O T A Londra'da Bilim Müzesi'nde
13 L E V ANT E N . 71 ;-- L i K A ci A --;:;-
serg ilenen, dökme demirden
14 N Ö K E RAN , T. . .-;;- --;- :;:-r-;-C-i NA . Y

15 E SAT i R E K i -r;r N E II ALA N Y A

Din/er At/ası kitabın ı kazananlar:
Abdullah Zararsız, Adem Akan GözObOyük, Adnan
AygOI, Ahmet Uyanık, Ali Çalışkan, Ali Efe, Ali
Hakan TArkay, Ali K. Kolik, Ali Korkut, Ali Orha,
Aliean AltındaQ, Alper Beşe, Atilla Çakır, AyşegOl
BOibOl, Ayşegül Yıldırım, Bahadır Acet, Bahattin
Karcı, Barış Ayhan, Barış Erdil, Barış MOneweroğlu,
Barış Yarar, Bekir Akşit, Betül Ankan, Birol Göceli,
Burcu Zehra Boza, Burhan Baykara, Cansu Balkan,
Celal Ertaş, Cem Tuna, Cemil Eker, Cengiz SOrmeti,
Cenk GOlmez, Cevat Bayhan, Çetin Osken,
Deniz Tuncer, Didem Koz, Dilaver Yardım, Dilek
Y ıldız, Doğuş AkyOz, , Efe Attila, Ercan Coşgun,
Emrullah Üstün, ErgOn Torbalı, Esra Başkeleş,
Eymen Şimşek, Fatih Çoban, Fatih Karagülle, Fatih
Kayıkçı, Fatih Temel, Fatma Aksaycık, Fırat Şükrü
Eker, Figan KAhya, Gamze Yüksel, Giz Mutluay,
Gökhan Evei, GülsOm Korkmaz, Güngör Aras,
Haci Ali Sumbas, Hakan Güven, Hakan Hatipoğ l u,
Halil Aksoy, Halil KüçOkylldız, Haluk Mısırlı, Hasan
AÇık, Hasan KOçOkylldız, HOlya Sert. Hüsamettin
Dinçer, Hüseyin Yıldızhan, ldris Türk, Irem Iğnak,
Kamil BOyüker, Kerim Tezel, Levent Cingöz,
Levent Çavuş, Levent Çetintürk, M. Fevzi Sakçı ,
Mahinur Ulusu, Mahmut Can Şenyurt, Mehmet
yapılmış 1860'lara ait düdüklü
tencere, 4 litrelik kapasiteye sahip.
AkgOl, Mehme t Ali Ercan, Mehmet Ali SaQıroQlu,
Denis Papin tarafından 16?9'da icat
Mehmet Bıyık. ~iu, Memet Bostanc ı o~lu, Meray edilen düdüklü tencereler ancak
Mallaibrahimo jlu, Merve Sa{ılamer, Mine IŞık,
Muhammed D )ğruağaç, Muharrem Şe n er, Murad 20. yüzyılorta l arında
GOrmeriçı MU! tafa Baldır, Mustafa Iş l ek, Mustafa
Kaynar, Mutlu Saygılı, MOge Kirman, Nadir Orkun yaygınlaştı.
Üzümcü, Nafij SOrgOn, Nevin Sarıçam, Nezaket
MOlayim Akar, NilOfer Uçar Sav, Nuray Kepil,
Nurean Şahin , Nusret Kızıl, Oğulcan Çiftçi, Onur Doğru cevap
Odabaş, Orha ı Erasıan, Orhan Eren, Orkun Kuş,
Osman Bahac ır CemoQlu, Osman Zeybek, Ömer verenler:
Alıcı, Ömer Aslantepe, Özlem Koyuncu, Pınar
Akdemir, Ram azan Pant ı k, Recai Ataş, Recep
Ali Kubilay Kolik,
Kandemir, Rı d . . an Uyanık, Sa .... aş Özer, Seda Başak Benlioğ/u,
Sefer, Sedat [ ıemirezen, Sedat Gelibolu, Selami
Keskin, Sema Kaşlı, Serdar Artar, Serhat Şahin, Deniz Tunacan,
Serkan Demir Serkan Tekin, Sıla Ay, Sibel Akbıy ı k,
Sinan Cav, Siııan Kanmaz, Sinan Tekinean, Suna Gökhan Tekir
YOksei, Şebmım Ataçocuğu, ŞOkrOye ÖzgO I, Tamer
Kayhan, Tarık Inam, Turay Saner, Ufuk Sa rı kaya,
Uğur Hasan Yaz, Utku Saruhan, Yasemin A n buğa, 1500 yaşında, Cevaplarınız ve NTV Tarih'te yer
Yasemin Avcı , Yaşar Kılıç, Yetiş ÖznOlepe, YiQit
Davutoğlu, Yunus Taylan, Yusuf Geren, Yusuf Otar,
yedi cm boyunda almasını istediğiniz fotoğrafiı
Yusuf Özbakıı, Yüksel GOngör, Yüksel Savaş sorularınız için:
Kitap g6nderi/1feri her ayın sonunda
Gönderen: Metin Özdamarlar ntvtarih@ntv.com.tr
gerçekleşmek ~edir.

NTV TARiH TEMMUZ 2009 97

Zamanın Izinde
•
Tarihçi ile rehber
Arjantin'de buluştu
Yerinden koparılarak başka yerde yetiştirilen bitki türleri
gibi, yerinden yurdundan ayrılarak bu bölgeye yerleşen
ve uyum sağlayarak yetişen kişilere "creole" deniyor
Arjantin'de. Irkıarın, kültürlerin karışmasını simgeleyen
bu terim, herhangi bir ten rengine işaret etmiyor.
B ugüne kadar gezip dolaştığım
ülkelerden farklı bir kültürel
oluşumla karşı karşıya oldu-
ğumu havalimanında anla-
dım; her tarafta kadın gö-
revliler vardı. Buenos Aires'te kadınlar ve
kadınlara yapılan göndermeler de hemen
görülüyordu. Bir yaya köprüsü olan "Ka-
dınlar Köprüsü"nün (Puente de la Mu-
jer) yanısıra, kadın isimleri taşıyan sokak
ve caddeler, şehrin eski liman doklarının
restorasyonu ile yeni kimlik kazanan böl-
gesinde dikkati çekiyordu. Öte yandan,
Arjantin'de anne soyadının baba soyadının
arkasına eklenmesi şeklindeki İspanyol ge-
leneği unutulmuşsa da, şimdi canlanıyordu.
Tarih Akademisi'nin eski başkanı Cesar A.
Garcia Belsunce, "İspanyol fatihlerin yerli
kadınlarla evlenmelerini ve tarihsel söy-
lemde beyaz kadınlardan söz edilmemesini
bir tahakküm unsuru olarak mı görmeli-
yiz?" diye soruyordu ...
Tüm bunlar, Türkiye Bilimler Akade-
misi (TÜBA) adına katıldığım Uluslara-
rası Akademiler Birliği'nin (UAl) Buenos
Aires'teki toplantısını çok daha ilginç bir
hale getirdi. 25 Mayıs 20ıO'da, Arjantin'in
kolonyal idareden çıkarak özgürlüğe kavuş­
masının 200. yıldönümünün kutlanacak
olması da, kadın temasının belirleyici bir
roloynadığı "Latin Amerika kimliği"nin
"değişikliği" üzerine düşünmek için bir fır­
sat yaratmıştı.
Tarihçi Belsunce, Latin Amerikan top-
lumunun oluşumunu bir kimlik değil de
devamlı olarak değişen bir ilişki (affinite)
98 NTV TARiH TEMMUZ 2009
····İ~~;;~·İ~~~~~~····· · ······ .. ·· .... ········· .. ········· .....................~ ............ ....
olarak algılıyor. "Kimlik kavramı değiş­
mezlik akla getiriyor; halbuki biz eskileri
korurken, yeni özellikler edinen ve dolayı­
sıyla durmadan değişen bir olgudan bah-
sediyoruz. Onun için bunu kimlik olarak
tanımlamak doğru olmaz" diyor. Belsun-
ce bu meseleyi daha çok bir "melezleşme"
olarak ele alıyor. Melezleşmenin en güzel
örneklerinden biri olarak da ereole'den söz
ediyor. Aslında yerinden koparılarak başka
yerde yetiştirilen bitki türleri gibi, yerinden
yurdundan ayrılarak bu bölgeye yerleşen ve
geldikleri topraklara uyum sağlayarak ye-
tişen kişiler için de kullanılıyor bu terim.
Creole kelimesi ırkların, kültürlerin karış­
masını simgeliyor ama herhangi bir ten
rengine işaret etmiyor.
Başlangıçta İspanya'dan gelenlerle bu-
radaki yerliler -kuzeydeki Anglo-Sakson
küıtüründen farklı olarak- ereole'yi yaratı­
yorlar. Gelen İspanyolların dili ve dini bü-
tün bu bölge halkının dili ve dini oluyorsa
da, fatih kavmin baskın kültürü değil, yerli
kültürle karışık yeni bir oluşum doğuyor.
İşin ilginç yanı, bizlere şehir turu ve-
ren rehber de dersini tarihçi Belsunce'den
öğrenmiş gibi; burada İspanyollar, diğer
Avrupalılar, yerliler, Mrika'dan gelen kö-
leler, Avrupa'nın kenarlarından, Osmanlı
İmparatorluğu'ndan gelenlerin birbiriyle
karışarak tam anlamıyla bir kültür alaşımı
meydana getirdiklerini ve bunun bir zen-
ginlik olduğunu anlatıyor. Kısacası, burada
kültürel karışım sonucu herkes İspanyolca
konuşur olmuş ama herkes İspanyol olma-
mış . Yeni bir kültür oluşturmuşlar ki, işte
)una ereole deniliyor.
Buenos Aires'in kent tarihi de bu doku-
:ru yansıtıyor. Örneğin tangonun doğduğu,
ı ~vvelce zenginlerin oturduğu limana yakın
bölge, sarı humma sonrasında boşaltılmış,
~akir bir semt haline gelmiş; bugün ise bi-
raz daha bohem bir mahalle şeklini almış.
.'\ristotle Onassis de eski limanın yanın­
daki fakir işçilerin bulunduğu kısımlarda
:raşamış ve burada zengin olmuş. D aha
:;onra zenginler şehrin kuzey ve kuzeybatı
taraflarına taşınmışlar ve bugün neredeyse
gitmekle bitmeyen çok bakımlı parklar, vil-
lalar ve lüks bir yaşam alanı yaratmışlar.
Doğasıyla değil de, binaları, sokak ve
caddeleri süsleyen heykelleriyle dikkati
ceken bu şehirde, aslında bina veya abide
gezmedik; onun yerine bu eserleri meydan
getiren mimarlar, heykeltıraşlar hakkında
hilgi sahibi olduk. Ayrıca, bir süre gelip
Buenos Aires'te yaşamış mimar, müzisyen,
lOmancı, heykeltıraş gibi sanat ve kültür
insanlarının, şehir tarihinin bir parçası ola-
rak benimsendiğine tanık olduk.
İstanbul'u da böyle gezdiğimizi düşün­
düm. İstanbul'da da yerli-yabancı ne kadar
çok sanat ve kültür adamı yaşadı! Şairle­
rimiz, yazarlarımızın birçoğu bize kendi
istanbullarını anlattılar. Oysa biz, abidevi
mimarinin, tarihi mekanların peşinde ko-
şarken insanları unutuyoruz. İstanbul'u şair
ve ediplerimiz yoluyla yaşamıyoruz; misa-
firlerimize de böyle anlatmıyoruz. Tarihi-
mizi bu insanlarla birlikte düşünmek bizi
2 enginleştirecek.
www.bitturk.net