~~!

ı8
ANLAMAK iç İ N
EYLÜL 2009 - 5 TL
KKTC Fiy a tı 6.25 TL

ISSN 1308-7878

Efsaneden gerçeğe
beylikten devlete
kuruluş serüveni
Halil Inalcık
Cemal Kafadar
Ahmet Kuyaş
Necdet Sakaoğlu tarihi;
Bünyad Dinç
coğrafyayı yazdı
SakLı hazineLeri keşfetmek isteyenLer,
en iyi rehberLerLe yoLa ç ıkm aLı. ..
Akbank Private Ba nking uzmanlık ve de neyim i, tüm engelleri ortadan ka l d ı r ır .
Size, tatsız sürpriz lerle karşılaşmayacagınız bir maceranın keyfini çıkarmak kalır.

• istanbul [B ak ırköy. Ko zyata g ı. Levent. Nişarıt aş ı. Suad iyeJ • Adana. Ankara. Antalya. Bursa • izmir
Private Banking
 i· indekiler . . . ... . . ..... . . . . . . .... . . . . . .... . . . . . ...... . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... . . ... . . . . . .....ı . . .
.... ç . .... . . ... . . . . . ... . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . ... . ... . . ... ... . ... . . . . ... . . . . . . . ... . . . . . . .... . . . . .... ... . ... ..

30 Osm~~ar'ın kuruluş
gerçegı
48 Yaz Ramazam ve bayram
Bu sene 21 Ağustos'ta
Fareli köyün çocukları
nereye gitti?
Osman Gazi'nin s avaş yolundan başlayan oruç ayı, 201Tye kadar En güzel çocuk masallarından
Koyunhisar'a, beylikten hanedana yaz aylarına denk gelecek. Osmanlı "Fareli Köyün Kavalcısı" nda
giden süreç nasıl şekillendi? döneminden Ramazan belgeleri, neler olmuş, çocuklar nereye
Osmanlı devletinin gerçek kuruluş kaftan giydirilen minareler, bayram kaybolmuştu? Almanya'nın Hameln
hikayesinin ayrıntıları, bugüne tebrik kartları ve lokuma atılan 232 şehrinde başlayan 725 yıllık masalın
kalan izlerle birlikte aydınlatıldı. yıllık imza: Hacı Bekir gizemli finalleri ...

4 NTV TARiH EYLÜL 2009

 HER AY

06 Okurdan
10 Evrak-ı Metruke
13 Haberler
22 Gündemin Tarihi
24 O Kadar da Değil
Derya Tulga
26 Tarihte Bu Ay
28 Ayın Fotoğrafı
46 Dün/Bugün
Ay;egül Parlayan
72 Silinmeyen İmzalar
Haluk Oral
76 Kağıt Üzerinde
Enis Batur
78 Kitap
84 Sahaftan
E. Nedret İ;li
86 Anadolu'nun Ustaları
Ahmet Ye;iltepe
88 Evliya Çelebi
89 HaBuDiyar
BünyadDinç
94 Tavanarası
Feza Kürkçüoğlu
99 Ajanda
104 Bulmaca
Sedat Yafayan
105 Bilmece
106 Zamanın İzinde
İsenbike Togan

O 2. Dünya Savaşı'nda
Türkiye cephesi
Eylül 1939'da başlayan ve
EOmilyondan fazla insanın
plümüyle sonuçlanan savaşın
rrürkiyc'ye yansımaları:
Bıçak sırtında bir diplomasi,
r okluklarla dolu bir hayat.
Dünyayı dolaşan ilk
insan: Henrique
Macellan' ın üç yıllık
devrialemi, 487 yıl önce bu ay
tamamlanmıştı. Yolculukta yer
alanlar arasında bulunan eski
bir esir, doğduğu topraklara
dönünce bir ilke imza attı.
78 Ara Güler:
Tarihin objektifi
Ara Güler'in biyografisi Foto
Muhabiri Ara Güler kitabı,
Türkiye'nin yakın tarihine
ışık tutuyor; geçen yüzyıla
damgasını vuran pek çok
Türkiye i ş Bankası
ismin hikayesini anlatıyor.
85 yaşında S.94

NTV TARiH EYLÜL 2009 5

 kurdan ·· · · · ··· ·. · · · ···· · · ·
Erzincan!ı
NTVT Ağustos sayımızın
kapak konusu, gazete
ve TV'lerde geniş yankı
buldu. Okurlarımızdan da
çok sayıda tebrik mesaj ı
ve telefonu aldık. Hepsi
adına Meliha Hanım'ın
yazdıklarını yayınlıyoruz.
Mektubunuzu
aldım!
Sayın editör,
Bugün edindiğim derginizin
içinden çıkan mektubu
aldım! Sizi ve sizin
nezdinizde bütün ekibinizi
içtenlikle kutlarım. Ve
de sonsuz teşekkürler. İlk
kez geçen ay tanışmıştım
derginizle. Bugün de
alışveriş poşetleriyle
mutfağa girmiştim ilkin.
Dergilerimi çıkarırken
içinden düşen mektuba
uzandım. Merakla açtım.
Kapı eşiğinde ne kadar
kaldığımı inanın ki
hatırlamıyorum. Minicik
ama çok derin, çok özel,
çok içkin mektup, içinden
Bir "yanm kupa n
daha var
Ağustos sayınızda 1958' deki
Başbakanlık Kupası'nın ikiye
bölünmesinin bir benzeri
olmadığını belirtmişsiniz.
Oysa Türkiye'de bir benzeri
daha var: 1959 Türkiye
Gruplar Şampiyonası'nda
Trabzon İdmanocağı ile
Ankara Havagücü yine aynı
şekilde bir kupayı ikiye bölerek
kupanın sahibi olmuşlardı.
Bu yarım kupa Trabzonspor
Sadri Şener Müzesi'nde
sergilenmektedir. Ayrıca,
"Üç Büyükler" dediğiniz
takımların tarihine bakmanızı
yadırgamamakla beraber
6 NTV TARiH EYLÜL 2009
Hasan Çavuş
geçtiğimizdönemde belki
de pek çok siyasetçinin,
görsel medyadaki
tartışmaların, köşe
yazarlarının yapamadığı
etkiyi yaptı; hiç kuşkum
yok ki bütün okurları için
de aynı etkiyi yapacak.
Kitaplığımın en güzel
yerinde saklayacağımdan
şüpheniz olmasın. Uzun
zamandır beni böylesine
etkileyen bir durumla
karşılaşmamıştım. Bir kez
daha teşekkür ediyor, uzun
ömürlü nice güzel yayınlar
diliyorum. Saygıyla.
MelihaAkay
Çanakkale'den
ektup var
ERZiNCANlJ
fIASAN
m Un5Yllında
V&fG.I\ıuıguçektıtr
kahnım.tnlıkhlkjylilll
Katkılar
Anadolu' dan tek şampiyon
olan Trabzonspor'un eşine
az rastlanır tarihini de NTV
Tarih'te görmek isterim.
T eşekkürler.
Cemi! Cirit
Bu konuda FB ve GS
tek değildir. 1957-58
Türkiye Amatör Futbol
B irinciliği'nde, Trabzon
İdmanocağı ve Ankara
Havagücü takımları
aynı puan ve averajla
birinci olunca, ilk kez
bir kupa ortadan ikiye
ayrılarak iki takıma
verilmiş.
Cem Şeyhoğlu, Samsun
Beş!ktaş, Nazmi Bey
ve Okten ailesi
Derginizi ilk elime aldığımda
"Okurdan" köşesindeki
"Katkılar" bölümü çok ilgimi
çekmişti ve insanların kişisel
tarihleriyle, büyük harfle
ÇAWş "Tarih"in kesiştiği anları
bu şekilde kaydetmenin
çok heyecan verici bir fırsat
olduğunu düşünmüştüm.
Bir gün katkıda bulunma
ihtiyacı duyacağım aklıma bile
NTVT Okurlarımıza teşekkür
ederiz. Verdikleri değerli bilgi
üzerine, Trabzonspor Sadri
Şener Müzesi sorumlusu
Hakan Başağa'ya ulaştık
ve kendisi bize hem yanda
gördüğünüz yarım kupanın
fotoğrafını hem de bu kupanın
ikiye bölündüğü maç ve
sonrasına ilişkin daha isabetli
ve başka değerli bilgiler
ulaştırdı.
Buna göre Trabzon'da
yapılan1957-1958 sezonu
Türkiye amatör futbol
şampiyonasında Trabzon
İdmanocağı ve Ankara
Havagücü takımları puan
1959'da verilen kupanın yarısı,
Trabzonspor Müzesi'nde.
,
gelmemişti.
Ta ki
ablam Ayşe
Ürgen, Temmuz
sayınızda "İstanbul Pazar
Ligi Şampiyonu Beşiktaş"
başlığıyla yayınlanan fotoğrafa
dikkatimi çekene kadar. ..
Futboleuların sol yanındaki
uzun boylu, fesli, çıkık
elmacık kemikli adam,
rahmetli dedemiz N azmi
Ökten'di. ŞerefBeyolarak
ve averaj olarak turnuvayı eşit
bitirmişler; şampiyonluk iki
takım arasında paylaşılmış
ve şampiyonluk kupası da
ortadan ikiye bölünmüştür.
1967 senesinde bordo-
mavi renklerle kurulan
Trabzonspor'u meydana
getiren dört takımdan biri
olan İdmanocağı takımına
verilen bu yarım kupa, halen
Sadri Şener sosyal tesislerinde
yer alan Trabzonspor M.
Şamil Ekinci Müzesi'nde
sergileniyor. Bir ilginç ayrıntı
da aslında İdmanocağı
futboleusu olan Ahmet
Suat Özyazıcı'nın, o dönem
askerlik vazifesini yaptığından
dolayı, bu şampiyonada
Havagücü'nde kendi takımına
karşı mücadele etmesidir.
. ,
. bilinen, futbol şubesinin
kurucusu Ahmet Şerafettin
Bey'in yakın arkadaşı ve bu
görevdeki yardımcısı olan
N azmi Ökten, dostluklarına
ithafen, daha sonra doğan
ilk çocuğuna, yani amcamıza
Şeref adını koymuştu.
Armatörlükten kazandıklarını,
Beşiktaş yönetim
kurullarındaki görevleri
sırasında kulüple de paylaştığı
bilinen dedemiz, 1961 yılında
Mektuplar-mesajlar
Okunası dergi
Ağustos sayısındaki Tevfik
Fikret ve W oodstock yazıları
için teşekkür ederim; ilgiyle
okuyup birçok kişiye tavsiyede
bulundum. Önceki sayılara
göre daha dopdolu ve ilgi
çekiciydi ... 2 Ağustos'ta
17.30'dan 22.00'ye kadar
tek oturuşta dergiyi okuyup
bitirdim.
Atakan Kurucu, istanbul
Kutsal emanetler
Ağustos sayısının "Cahillikler
Tarihi" köşesinde, "Yavuz'un
Mısır seferinden dönerken,
bugün Topkapı Sarayı'nda
bulunan 'Kutsal Emanetler'i
da Adalet Partisi Trabzon
milletvekili olarak meclise
girmişti . Diğer bir amcamız,
ikinci oğlu Şan Ökten'in
ismini ise halihazırda
sökülmekte olan Fulya
tesislerinde görebilirsiniz.
Süleyman Seba
başkanlığındaki yönetim
kurulunda yer alan Şan
Ökten, 24 Temmuz 1987'de
bir trafik kazası sonrasında
hayatını kaybetmişti. Fulya'da
ismini taşıyan tesisi de mimar
olan kızı İpek Ertin'in onun
anısına projelendirdiğini
eklemek gerekir. Divan
Kurulu üyesi olan babamız
Can Ökten'i ve halen divan
kurulu başkanlığını yürüten
dayımız Yalçın Karadeniz'i
de sayarsak, belki bir ailenin
bir takımın tarihiyle kesişen
küçük tarihi konusunda
birkaç ipucu vermiş oluruz.
Ne de olsa bütünü yaratan
parçalardır, tarihi yaşayan
insanlardır. Tüm bunları
hatırlama ve bir bütün içinde
düşünme fırsatı verdiğiniz için
teşekkürlerimizi kabul edin.
Nazlı Ökten
getirmiş olduğu doğrudur"
yargısı yeralmaktadır.
ı. "Kutsal E manetler" ne
kadar kutsal? Hülagu'nun
Bağdat istilasından çok az
şeyin kurtulduğunu biliyoruz.
2. Yavuz'un Mısır' dan
getirdiklerinin bir listesi yok.
3. Sarayda bulunan
emanetlerin bir bölümünün
Hz. Muhammed ve Dört
Halife dönemine ait olmadığı
kanaati yaygındır.
4. Sarayda bulunan Kutsal
Emanetler'in hepsi Yavuz
döneminde gelmemiştir. Daha
sonraki dönemlerde de bazı
Emanetler gelmiştir.
AzizAşan
Editör Gürsel Göncü
Acıve tatlı
hep birarada
72 5 yıl önceydi. Efsaneye göre "Fareli Köyün
Kavalcısı", bugünkü Almanya' nın Hameln
şehrini farelerden kurtarmış; sonra da çocukları peşine takıp
ortadan kaybolmuştu. Masalın gerçekle kesiştiği noktalar
ve çocukların acı akıbeti günümüzde hala tartışılıyor ve
Avrupa literatüründe sayısız kitaba ve araştırmaya konu
oluyor.
Aynı yıllarda, 1280'lerde Kastamonu'dan yola çıkan ve
peşine taktığı alpler, yoldaşlarla, dünyayı değiştirecek bir
devletin temelini atan Osman Gazi ise ülkemizde hakettiği
ölçüde araştırılmıyor; efsanelere terkedilerek, klişelerle idare
ediliyor.
Osmanlıların kuruluş dönemiyle ilgili kaynakların çok
kısıtlı olması, bu durumu bir yere kadar izah edebilir. Ama
şimdiye kadar kuruluş coğrafYasında; İzniKte, HerseKte,
Yalova'da ciddi bir arazi etüdü yapılmamış olmasını nasıl
açıklayacağız kendimize?
Yarım asırdır bu konu üzerinde çalışan Halil İnalcıKın
sadece arşivlerde değil, sahada da ter döktüğünü bilmek;
tarihin coğrafYasız yazılamayacağının en güzel kanıtı. Aynı
metodun, aynı yolun yokusu olan NTVTarih de; son
aylarda gündeme gelen "Osmanlı Devleti'nin kuruluş yeri
ve yılı" tartışmalarını hadiselerin geçtiği araziyi araştırdı,
ulaştığı bulguları da sayfalarına taşıdı.
70 sene önce yine bir Eylül günü, ı Eylül 1939'da başlayan
2. Dünya Savaşı'nın Türkiye cephesinde ölüm yoktu fakat
yokluk vardı. O günleri yaşayan büyüklerimiz, ı. Dünya
Savaşı'nı yaşamış anne -babaları gibi sonraki nesillere tuhaf
gelen alışkanlıklar edindiler. İpler atılmaz, rulo yapılarak
saklanır; kurşun kalemler tutulmayacak ölçüde küçülene
kadar kullanılır, hatta sonrasında başka uca takılır; torbalar
saklanır; kağıtlar üzerinde boş yer kalmayacak noktaya
kadar yazılırdı. Onlar "bir gün bir yerde lazım olabileceK'
tüm bu eşyaları hiç atmadılar; biriktirdiler. Çünkü harp
zamanının yokluk zamanlarını yaşamışlardı. Harbin
diplomatik ve ekonomik faturası var dergimizde.
Savaşın sonlarına doğru ı 944'ü görenler, Ramazan' ın o yıl
20 Ağustos'ta başladığını belki hatırlamayabilirler. Ama
aynı içinde bulunduğumuz 2009'daki gibi, o vakitler de
bir "yaz Ramazanı"nın başlangıcına denk gelmişti. Oruç
zamanının uzadığı ve 33 yılda bir yaşanan yaz Ramazanıyla
birlikte, bayram de geliyor sayfalarımıza. Tarihi belgeleri,
adetleri, kavramları, tebrik kartları ve tabii şekerleriyle.
NTVTarih bu ay lokum gibi.
NTV TARiHEYLÜL 2009 7
Evrak-ı metruke
.......... ... ..... .. .......... .......................... .... ........ ... ........ .. ........ ... .. ....... .............. .... ....... .... ....... .... ...... .. ........ .... .. .... ........ .... ...... . ,

Sevgil kur, dedelerin ve ninelerin tarihini yazmaya, yazılana kendi tarihini katıp
bugünkü Türkiye'nin tarihini yaptı. Sana da onu zenginleştirmeye davet ediyor. Elindeki
bir bakıma, işin kolayı düştü: Yapılan bu tarihin bir kopyasını, fotoğrafını gönder; NTV
tarihi "yazmak"; bu insanları unutmamak, Tarih uzmanları değerlendirsin ve dergimizde
unutturmamak. Birçoğumuzun elinde ve evinde, yayınlansın.

bu tarihi yapan atalarımızdan kalan bilgi. belge, Tarih sadece büyük olaylardan, büyük insanlardan
eşya, fotoğraf, resim var. Okunmayı, anlaşılmayı ibaret değiL. Gündelik hayatlarımızIa da yapıyoruz
bekliyorlar. Tarihte hak ettikleri yeri almak için .. . onu. Ataların ve anaların da bu tarihi yaptılar.
Diğer vatandaşlarımızın da bu insanları bilmesi Peki onlar kimdi ve ne yaptılar?
için. Türkiye öğrensin; geçmişimiz geleceğe bağlansın .
NTV Tarih, seni bu ülkenin yazılmamış NTVT

... ..... ....... .. ... ........ .. . . .. ...... ..... . .. . .... . ... . ... .... : .. . ' ~'.: '':','" :..:" .......... .... . ..... ... ... .. ........ . . .. ........... . ... ......... . .. . . . . ............ . . . . ...... . .... .
.~

ATASAGUN

Atatürk
döneminde
Konya'da
tenis
R esimdeki şahıs
(erkek), babam
A. Suavi
Atasagun' dur. ı 908 Konya
doğumludur. Saint-Joseph
ve Galatasaray liselerinden
sonra İstanbul Teknik
Üniversitesi'nden mezun
olmuş; ı 928- ı 938 arasında
GS futbol takımında solhaf
mevkiinde oynamış ve 4 sene
kaptanlık yapmıştır. Aynı
zamanda, İstanbul Şehir
Orkestrası'nda birinci keman
olarak sürdürdüğü bir müzik
hayatı vardır.
Yaz tatilierinden istifadeyle,
ailesinin yaşadığı Konya'ya beri birçok devletin merkezi kesiti canlandırdığı
gider ve o zamanki Yol Spor olarak ne kadar önemli için de önemli buluyorum. bugünkü Türkçesini not
takımıyla antrenman yapar, bir kent olduğu ve birçok Mustafa Atasagun, istanbul düşmüş: solda: Bir numaralı
diğer zamanlarda da tenis kıymetli insan yetiştirdigi tenis sahası - sağda 2
oynar. Babam ı 997 yılında herkesin m:l1umudur. Bu NTVT Suavi Bey resmin numaralı tenis sahası -
vefat etti. resmi, aynı zamanda, Atatürk altına kendi elyazısıyla, üstte: Oyun esnasında sahaya
Konya' nın eski devirlerden Türkiye'sinde Konya'da bir tabelalardaki yazıların girilmez."

10 NTV TARiH EYLÜL 2009

.... . . .1. .. . . . . .. ... .. . ... . ...................................... . ...... . .. .. . . ... . ................. . ........ ... . ........ . . .. ..... . .. .. .. ....... .. ...... . ............ ....... ............... .

ALTUG
Çanakkale gazisi Erzincan
Kemaliyeli Hüseyin A ltuğ
(solda), ingi liz binbaşıya

Çanakkale gazisi ve ait cep matarasını savaş

d önüşü getirmişti.
Altuğ'un 1928'de a l dığ ı
ı bir İngiliz matarası ihtiyat tezkeresi (en altta).

ID edemin babası
Erzincanlı Hüseyin
Altuğ, Çanakkale
tepenin hemen aşağısındaki
Ağıl mıntıkasında (The
Farm) bulunuyordu. Bu
gazisiydi. Doğduğumdan saldırıda kayıpları en ağır
beri evimizde bulunan bu tabur 10. Hampshires
cep matarasını Çanakkale oldu. Ölen subaylardan
dönüşü getirmişti. Üzerindeki biri de binbaşı Pilleau idi
yazı ilgimi çekti ve kısa bir ve o sırada 51 yaşındaydı.
araştırma yaptım. Matara, 10 Kesin olmamakla birlikte
Ağustos 1915'te ölen İngiliz Hüseyin Altuğ'un, 10
Binbaşı Arthur Langston Ağustos saldırısına katılan
Pilleau'ya aitti. Binbaşı, bugün Türk birlikleri arasında, Ağıl
Seddülbahir' deki Gözcübaba bölgesindeki çarpışmalarda
tepesi üzerindeki Helles yer alan Yarbay Recai Bey
Anıtı'nda adıyla anılıyor. komutasındaki 23. Alay'a
İngiliz arşivlerinde, binbaşı bağlı 2. veya 3. Tabur askerleri
Pillcau'yla ilgili ayrıntılı arasında bulunduğunu
bilgiler var. Doğduğu yer olan düşünebiliriz. Aynı noktada
İngiltere' deki Kent bölgesinde, savaşan 23. Alay 3. Tabur
Marden kasabasında ıı. Bölük komutanı Yüzbaşı
da anılıyor. Kendisinin Mehmet Tevfik Bey de burada
akrabalarına da ulaştım, şehit olmuştu. Ölen Binbaşı
konuyla ilgili yazıştım. Pille au da büyük ihtimalle
Cep matarası 1912'de imal 10. Hampshires taburunun
edilmiş; alt kısmında üreticisi komutanıydı.
~lan gümüşçünün adı basılı.
Büyük dedemin Süleymaniye
Askerlik Şubesi'nden 1926'da
aldığı ihtiyat tezkeresini
ve binbaşının matarasını
ihtimamla saklıyoruz.
~
Kerim Altuğ
_ - , - _ - - ',v :J!
NTVT Okurumuzun İngiliz --' .pK< ;~
binbaşıyla ilgili verdiği --f": ,~
bilgilere birkaç şey ekleyelim:
Pilleau, cep matarasının
uzerinde de yazdığı gibi, 10.
Hampshires Taburu'nda görev
yapmıştı. Bu tabur, 6 Ağustos
1915'te Suvla Koyu'na çıkarma
yapan Yeni Ordu birlikleri
arasındaydı ve 10 Ağustos
1915'te Mustafa Kemal'in
Conkbayırı'nı tamamen geri
alan karşı saldırısı sırasında,

NTV TARiH EYLÜL 2009 11

 - "'-
-
..

.. ...... .
."4.......-
•

. il'

,.

•
• •, •

BASKETSOL A MILLi TAKIM ANA SPONSORU

.ı&
f~ G aran t·i ww"w . ntvm sn be. co m
 İstanbul: Minyatürdeki tarih - Süleymaniye Camii'nin akustik sırrı .
Geleneksel Türk El Sanatları:
ton saz ustası İznik: Yaşayan Osmanlı, çök~n Türkiye Osmanlı Arşivi: Tarihin tarihi Anılarma
Saygı: Yücel Dağlı, Jale Baysal ve Etem Ruhi Ungör Gündemin Tarihi: Coğrafi yer adları tartışması

KAHRAMANMARAŞ

18 bin yaşında
bir toprak ana
Kahramanmaraş - Direkli Mağarası'nda, şimdiye kadar bilinen en
eski anatanrıça figürü bulundu. MÖ 16000-12000'lere tarihlenen ve
pişmiş topraktan yapılmış heykelcik, Anadolu' daki anaerkil yaşam
geleneğini 5 bin yıl daha geriye taşıdı.

Ama bu stilize kadın heykelciği, Ana-

CEVDET MERİH EREK
ahramanmaraş, "Kahraman" ol-
madan önce Maraş'tı. Peki, Ma-
raş olmadan önce neydi? En eski
sakinleri kimlerdi? 1947'den bu yana
bölgede gerçekleştirilen araştırmalar, bu
sorulara cevap arıyor. Kesintilerle süren
bu araştırmalara, 2007'de Kahramanma-
raş Arkeoloji Müzesi'nin yönetiminde ve
Gazi Üniversitesi Arkeoloji Bölümü'nün
bilimsel danışmanlığında yürütülen bir ça-
lışma eklendi. Türkiye' nin üçüncü mağara
kazısı, Kahramanmaraş'a 72 km. uzaklık­
ta yer alan Döngel Köyü, Yukarı Döngel
Obası'nda bulunan Direkli Mağarası'nda
sürüyor.
Direkli Mağarası 2009 sezonu kazıla­
rında "son avcı-toplayıcılara" ait yerleşim
tabakalarında bulunan stilize kadın hey-
kelciği, toprağın ateşle ısıtılarak sertleşti­
rilmesi sürecinin tarihsel geçmişini MÖ
16000-12000 yıllarına taşıdı.
Bu tarihlerde ve öncesinde, Yontmataş
çağı insanının taş, kemik ve boynuzdan
hayvan ve kadın heykelcikleri yaptığı bi-
liniyordu. O rta ve Batı Avrupa'da bulunan
kadın heykelcikleri "Venüs" olarak adlan-
dırılmış; ama bunların Anadolu ve Yakın
Doğu'da örneklerine rastlanılmamıştı.
Anadolu'da anaerkil bir sosyal yaşamın
varlığını yansıtan heykel ve heykelcik sa-
natının, Direkli Mağarası'ndaki heykel-
ciğin bulunuşuna dek Yenitaş Çağı'nda
dolu ve çevresindeki anaerkil yaşam
modelinin, bilinenden çok daha es-
kiye gittiğini gösterdi.
Yaklaşık 3 cm. boyundaki hey-
kelcik, elle şekillendirildikten sonra
ısıtılarak sertleştirilmiş. Sivri bir
baş kısmı ve yuvarlak bir dip kısmı
bulunuyor. Gözler çizilerek hafif-
çe belirtilmiş ve memeler sonradan
gövde üzerine ilave edilmiş iki çıkıntı
olarak şekillendirilmiş. Kol ve bacak-
ları ise hiç belirtilmemiş. Orta Anadolu
Yenitaş Çağı höyüklerinde sıklıkla rast-
lanan sivri serpuşlu, şişkin kalçalı, çekik
gözlü ana tanrıça heykelcikleriyle de ben- 3 cm.'lik dev keş i f: "Direkli Hatun"
zerlik taşıyor.
Kahramanmaraş ve çevresinde arke-
olojik çalışmaların geçmişi çok
köklü değil; ama son buluntular Zevkli bir süsleme
Deniz kabuk lu larından , taş ve kemikten
bölgenin yüksek potansiyelini
ve akrep kıskaçlarından ürettikleri
gösteriyor. boncuklar, Direkli sakinlerinin
süslenmeye önem verdiklerin i
gösteriyor. Özelli kle Nassarius
gibbosu/a ve Dentalium olarak
Üstün bir işçilik tanımlanmış kavkılı deniz
Heykelcikle aynı tabakada can lı larının kabukları
bulunan geometrik çakmaktaş ı delinerek veya kes ilerek
aletler, çoğun l ukla yarımay biçimli, boncuk haline get iri l miş.
boynuz veya kemik orakların kesici Bu materyalleri bulmak
ağızlarının yap ı mında kullanılmış . için en yakındaki
Direkli sakinleri, taş aletlerin iskenderun Körfezi
yanıs ıra yedikleri hayvanların ve dolayısıy la Doğu
kemiklerinden de alet yapmay ı Akden iz'e ul aşmaları,
başarm ı şlar. Özellikle giyim kuşam Yontmataş Çağ ı'nd a
konusunda bir işleyişin var lı ğını Direkli i n sanın ın
gösteren kemik iğneler, üstün bir yaşam biçimi hak kında

(Neolitik Çağ) başladığı düşünülüyordu. işçiliğe sahip. önemli ipuç l arı içeriyor.

NTV TARiH EYLÜL 2009 13

 ...................................................... ··········1
...... .. ............ .......... ...... .. ....... ... ...... " 1

Minyatördeki
tarih bulundu
Dev kantarın
Aya İrini'nin yanında bu yıl başlayan temizlik çalışmaları sırasında, mermer ağırlıkları
Hünername'de, Bab-ı Humayun'u
16. yüzyıla ait Hünername'de resmedilen devodun terazisinin geçtikten hemen sonra, Aya irin i'nin
yanında bulunan odun depolarını
ağırlıkları bulundu. Sim Sakalar Ocağı'nın taş tekneleri ve Bizans'ın
gösteren minyatür, "miri odun
meşhur Samson Hastanesi de gün ışığına çıkanlar arasında. terazüsü" yazısı ve ortaya çıkarı l an
mermer ağ ı rlı klar.

HAYRİ FEHMİ YILMAZ 16. yüzyıla ait ünlü minyatürlü yazma araştırmalar, bu kalıntıların daha iyi değer­

• ~~anbuı Üniversitesi'nden ,Dr. Ferudun
I
Ozgümüş başkanlığında Istanbul Ar-
keoloji Müzeleri adına 2010'da başla­
yacak kazı öncesi, Topkapı Sarayı'nın ana
girişi Bab-ı Humayun'dan girince solda yer
alan Aya İrini' nin yanındaki alanda 194Tde
ortaya çıkarılan kalıntılar ve çevresi temiz-
lendi.
Şehrin merkezinde uzun yüzyıllar ke-
sintisiz kullanılan alanda her dönemin iz-
lerini görmek mümkün. Günümüzün çöp
ve yapı molozu arasında , Bizans dönemi-
ne ait korkuluk levhaları, sütun başlıkları,
cam şişeler, seramikler, Osmanlı çinileri ve
mimari parçalar birarada bulunuyor. Ken-
tin uzun tarihinin her evresini temsil eden
kalıntıların bazıları döneminin en güzel
örneklerinden.
14 NTV TARiH EYLÜL 2009
Hünername'de yer alan Topkapı Sarayı
minyatüründe, Bab-ı Humayun'un hemen
içinde Aya İrini'ye bitişik büyük bir odun
terazisine ait mermer kantar ağırlıkları,
temizlik çalışmasının en güzel sürpriz-
lerinden biri oldu. Osmanlı döneminde
Topkapı Sarayı sınırları içinde kalan Bi-
zans yapılarının yerine Odun Anbarı'nın
yerleştiği biliniyor. Buradaki kantarın ağır­
lıklarıyla birlikte, Osmanlı kaynaklarında
geçen "Sim Sakalar Ocağı"na ait olduğu
düşünülen kitabeli taş tekneler de tespit
edildi. Divan-ı Hümayun'un toplantıla­
rında gümüş taslarla su ikram eden Sim
Sakalar, belli günlerde aynı gümüş taslarla
Hırka-i Saadet dairesini de yıkarlarmış.
Temizlik çalışmalarıyla, İstanbul'un
kent belleği yeni buluntularla canlandı.
Önümüzdeki yıllarda gerçekleşecek kazı ve
lendirilmesini sağlayacak.
Aya İrini'ye bitişik ortaya çıkan kalıntı­
ların Bizans devrinin meşhur hastane/ düş­
künler evi olan Samson Ksenedokhion'u ya
da piskoposluk sarayı olduğu düşünülüyor.
Bazı bölümlerde, Aya İrini'nin güney nefi
ve avlusunda örülerek kapatılmış bazı ge-
çitler, bugün ha1a izlenebiliyor. Bu izler,
kalıntıların Aya İrini ile ilgili bir yapının
hatıraları olduğuna işaret ediyor.
İşlevleri henüz tam olarak bilinmeyen
mekanların duvarları, her dönemin mal-
zeme ve duvar tekniğiyle tamir edilmiş ya
da ekler yapılmış. Bazı mekanların küçük
renkli mermer parçalarıyla yapılmış dö-
şeme izleri de görülebiliyor. Bizans'ın son
günlerine kadar kullanıldığı anlaşılan ya-
pılar, özellikle Bizans sivil mimarisi için
önemli bir örnek.
 MİMAR SİNAN SES VERDİ
Ana
224 küpe ulaş
457 yıl önce, caminin yapımı
yerleştirilen küplerin ağızlarının tıkandığı;
b ozulduğu düşünülüyordu. Restorasyon çalışması küplerin
sağlam ve ağızlarının açık olduğunu, zeminde ve sıvada
kullanılan yanlış malzemenin sesi engellediğini ortaya koydu.
NİLGÜN OLGUN
M imar
diye
Sinan'ın "kalfalık
nitelendirdiği,
eserim"
Osmanlı
İmparatorluğu'nun en simgesel
yapısı Süleymaniye Camii, akustik düze-
niyle de yıllarca sanat ve mimarlık tarih-
çilerini uğraştırmıştır. Kasım 2007'den bu
yana süren ve tarihinin en kapsamlı resto-
rasyon çalışmaları sonucu Süleymaniye ile
ilgili yeni bilgilere ulaşıldı. Cami hakkında
bugüne dek yazılan ve söylenenler de bu
çalışmalar sayesinde somutlaştı.
Ömer Lütfi Barkan'ın Süleymaniye
Cami ve İmareti İnJaatı adlı eserinde bah-
si geçen 88. muhasebe defterinde, tanesi 2
akçeden 255 adet testi (sebu) satın alındığı
bilgisi yer alır. Farsça "testi" anlamına gelen
"sebu"ların akustik düzeni sağlamak için
üst örtünün çeşitli noktalarına yerleştiril­
diği yıllardır yazılagelmiştir. Bu görüşten
yola çıkarak, akustiğin sırlarını barındıran
ana kubbede yapılan araştırmalarda; 26.20
m. çapında, 48 m. yüksekliğindeki ana
kubbede yedi sıraya eşit sayıda yerleştiril­
miş toplam 224 adet küpe ulaşıldı. Pişmiş
16 NTV TARiH EYLÜL 2009
\
~ aş gı
buyüzden
topraktan imal edilen küpler 0.5 cm. ka-
lınlığında, 50 cm. boyunda, ağız kısmı 12
cm. çapındadır.
Kaynaklarda da bildirilen küplerden, şu
ana dek sadece ana kubbede bulunanlara
ulaşıldı. Tespit edilen rakamın inşaat mu-
hasebe defterlerinden az olması, kubbenin
başka yüzeylerinde de küplerin bulunabile-
ceğini düşündürse de inşaat sırasında olu-
şabilecek fireler için daha fazla sayıda küp
sipariş edilmiş olması da mümkün.
Günümüzde cami akustiğindeki bozul-
maların nedeni olarak küplerin ağızlarının
kapalı olduğu gösterilse de araştırmalarda
akustik ağızlarının özgün boyutlarında ol-
duğu ortaya çıktı. Akustik kaybına ise, kü-
feki zemin üzerine ahşap döşeme yapılması
ve birçok kubbenin çimentoyla sıvanması­
nın neden olduğu düşünülüyor. Restoras-
yon kapsamında yüzeylerdeki çimento
sıvalar itinayla sökülüyor ve aslına uygun
olarak "Horasan sıva" kullanılıyor. Tarihi ses sistemi
İstanbul'un 2010 Avrupa Kültür Baş­ Süleymaniye'nin muhteşem ana kubbesi
üzerinde yürütülen çalışma l ar sırasında
kenti olacağı dönem yaklaşırken, bu anıt bazı küplerin omuzları net biçimde görüldü.
eserin sorunlarına bilimsel çözümler üre- Bunların ağızlarının sıvanmadığı anlaşıldı ve
tilmesi adına önemli adımlar atılıyor. hassas ölçümleri yapıldı.
Roman tadında
okunan bir tarih NAMIK
çalışması ...

Namık Doymuş,
DOYMUş
yirmi yıla yakın süren Osmanlı imparatorıu v ,

Fetret Devri'ni ve
ardından gelen yeniden
kuruluşun öyküsünü
ayrıntılarıyla ele
alıyor, tarihimizin
az bilinen bir

Rı
dönemini
aydınlatıyor.
YenidenK
uruluşun Tarihi
Haber
100 MİLYONUN ÜZERİNDE BELGE
Tarihin tarihi
Osmanlı Arşivi üç sene sonra
yeni binasına kavuşacak
İstanbul Sultanahmet'te bulunan Osmanlı Arşivi, 100
milyon dolarlık bir yapı bütçesiyle İstanbul Kağıthane'ye
taşınıyor.Bu devasa arşiv, sonunda bütün birimleriyle
hakettiği ölçüde bir merkeze kavuşacak.
İşte, Osmanlı Arşivi'nin kısa tarihi ve bugünü.
MUZAFFER ALBAYRAK
O Devleti'nin
smanlı Arşivi, altı asırlık Osmanlı
merkez ve taşradaki
yönetim mekanizması ve bürokra-
sisi içinde üretilmiş yazışmalar ve tutulan
kayıtların muhafaza edildiği kurum. Os-
manlı Arşivi'ndeki belgeler Arap alfabe-
siyle yazılan çoğunlukla Türkçe, yani Os-
manlıca.
Devletin kuruluş yıllarına ait çok az
sayıda belge var. Fatih Sultan Mehmed za-
manına kadar olan döneme ait de az sayıda
ferman, vakfıye ve mülkname bulunuyor.
15. yüzyıldan itibaren sürekli bir artış
gösteren ve bugüne ulaşan arşiv malzeme-
sinden, Osmanlı Arşivi'nde mevcut olanla-
rın sayısı 100 milyonun üzerinde. Bunlar
genellikle defter ve belge koleksiyonları
olarak tanımlanabilir. H arita, plan, proje
ve fotoğraflar bu malzemeyi zenginleştiren
unsurlardır. Bir diğer önemli arşiv malze-
mesi de Osmanlı Devleti'nin yabancı dev-
letlerle yaptığı her türlü antlaşma ve mua-
hedelerin orijinalleridir.
Osmanlı Devleti kurulduğundan beri
önemli bilgileri saklama fikri vardı. Mil-
yonlarca belge kese, sandık, çuval ya da
torbalarda belli usullere göre saklanmıştı.
19. yüzyıla kadar belge ve defterler, başta
Topkapı Sarayı olmak üzere Sultanahmet
civarındaki muhtelif yerlerde muhafaza
edilmişti.
1846 yılında
Sadrazam Mustafa Reşid
Paşa, çeşitliyerlerde bulunan arşiv malze-
mesini dağınıklıktan kurtarmak amacıyla
modern bir arşiv binasının inşası için gi-
rişimde bulunur. İtalyan Mimar Fossati ta-
rafından Biib-ı Ali bahçesi içinde Hazine-i
Evrak denilen ilk arşiv binasının inşasına
18 NTV TARiH EYLÜL 2009
başlanırke n, idari ma-
nada da kurumsallaşma
başlatılır. 1849'da arşiv
binası tamamlanmış
(bu bina 2008'de restore
edilmiş ve günümüzde
araştırma salonu ola-
rak kullanılmaktadır)
Hazine-i Evrak Müdür-
lüğü adını alan kurum
Sadaret'e (Başbakanlık)
bağlı olarak imparator-
luğun sonuna kadar bu
konumunu muhafaza
etmiştir.
Cumhuriyet döne-
minde de Başbakanlığa
bağlı kurum olma özel-
liğini sürdüren arşiv,
Sultan ii . Mahmud dönemine ait berat (1824).
son olarak 1984 yılında kurulan Devlet
Arşivleri Genel Müdürlüğü bünyesinde
Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı adıy­ kaldırılmıştır. Kuruma gelen yerli veya ya-
la günümüze kadar gelmiştir. 1987 yılına bancı araştırmacı, başvuru yaptıktan hemen
kadar İstanbul Valiliği bahçesindeki tarihi sonra araştırmaya başlayabilmektedir.
mekanında hizmet veren Osmanlı Arşivi, Araştırmacıların istedikleri bilgi ve
bu tarihte Sultanahmet'teki yeni binasına belgeye daha kolayerişebilmesi amacıyla,
taşınmıştır. Osmanlı Arşivi' nde tasnif çalış­ kataloglar internet ortamında da hizmete
maları devam etmekte olup 100 milyonun sunulmuştur. Böylece dünyanın neresinde
üzerindeki belgenin çoğu tasnif edilmiştir. olursa olsun, araştırmacıların bilgisayar ara-
Arşivde Osmanlılar'dan Türkiye cılığıyla Türk arşivlerine erişimi ve katalog
Cumhuriyeti'ne intikal etmiş çok zengin taraması yapabilmesi imkanı sağlanmıştır.
bir malzeme bulunmaktadır. Aralarında Osmanlı Arşivi, asli görevi olan belge-
Ortadoğu, Balkanlar, Doğu Avrupa, Ku- lerin tasnifi ve muhafazası yanında, belge
zey Afrika ve Arabistan ülkelerinin olduğu neşrine dayalı kitaplar yayınlamakta, yurti-
40'a yakın devletin milli ve ortak tarihle- çi ve yurtdışında muhtelifkonularda sergi-
rinin yazılmasında, ülkeler arasındaki an- ler açmaktadır.
laşmazlıkların çözümünde başvurulacak
yegane kaynak Osmanlı Arşivi'dir. Adres: Ticarethane Sk. No. 12 34410 Sul-
Burada bilimsel çalışmaları kolaylaştır­ tanahmet! İstanbul
mak için bürokratik engeller olabildiğince www.devletarsivleri.gov.tr
· ..... .1. . ....... ............ .... . ........... . ............. .. ... ..... ... . ...... .... .... ......... . ............. .. ............... . .

AL TINOVA - İZNİK / YALAKDERE KÖYÜ TARİH GAZETE sİ

Katip Çelebi 400 yaşında

PTT Genel Müdürlüğü
Filateli ve Müze Şubesi,
bilgin, tarih ve coğrafYa
yazarı, kitabıyatçı
ol
>
Cihannüma müelliği Katip '~~,ıJj5~: . 'gl
Çelebi'nin 400. doğum .!!!
ii:
yıldönümü için, iki adet
f-
f-
o..
anma pulu bastırdı. 36x52
mm ebadında, renkli olarak
basılan pullar, 75+10 ve 90+10 kuruş (artı
değerli pul) üzerinden satışa sunuldu.

i Che'nin renkli fotoğrafları

Latin Amerika'nın efsanevi devrimci

l'y adını
alakdere köyüne veren dere-
nin üstünde, 17. yüzyılda, ıv. Mu-
rad ile Sultan İbrahim'in annesi
Kösem Valide Mahpeyker Sultan'ın yaptır-
dığı düşünülen tarihi bir köprü var. Hemen
yanıbaşında ise aynı derenin üzerinden ge-
çen ve bizim 21. yüzyılda yaptığımız bir yol
daha var. Biri katırlar, develcr, atlılar geçsin
diye yapılmış; diğeri arabalar, kamyonlar
lideri Ernesto "Che" Guevara'nın, daha
önce yayınlanmamış üç adet renkli
geçsin diye. Sonuç: Arabalar ve kamyon-
fotoğrafı bulundu. Nicola Seyd'in 1960'ta
lar, tarihi katır yolundan devam ediyorlar!
İngiltere'den Küba Dayanışma Derneği'nde
Zira görüldüğü gibi yeni yol çökmüş. Aca-
çalışmak üzere Havana'ya geldiğinde
ba günümüzde Türkiye'de inşa edilmiş kaç
çektiği, daha sonra da unuttuğu negatifler
yapı, asırlar sonra hala insanoğluna hizmet
tesadüfen ortaya çıktı. Fotoğraflar Che'yi,
verebilecek? Cevap şu: Bırakın asırlar son-
Küba'da Sierra Maestra bölgesinde bir
rasını, bugüne bile kalmıyor yaptıklarımız.
eğitim kurumunu gezerken gösteriyor.
O yüzden hiç değilse Mahpeyker S ultan'ın
eserine zarar vermeyelim.

GELENEKSEL TÜRK EL SANATLARı FESTİvALİ

Kütükten saza,
son usta
• stanbul -Taksim Gezi
i I 12-
20 Ağustos'ta düzenlenen 4. Altın
Eller Geleneksel Türk El Sanatları
Parkı'ında
Türk kültürü Japonya'da
Japonya'nın Nishinomiya kentindeki
Mukogawa Üniversitesi'nde (MWU),
Festivali'ne çeşitli illerden 80 zanaatkar ka- Bahçeşehir Üniversitesi ile ortaklaşa
tıldı. Hepsi de kendi alanının son temsil- faaliyet gösterecek Türk Kültürü Araştırma
cilerinden olan zanaatklrlardan, Tokat'ın Enstitüsü 29 Temmuz'da açıldı. Mart
Çavuşlu köyünden saz ustası Metin Ham- 2010'da Bahçeşehir Üniversitesi'nde
zaoğlu, iki yıllık üretim sürecini şöyle an- kurulacakjapon Kültürü Araştırma
lattı : "Kütüğü dört gün keserle oyduktan Merkezi'yle beraber, iki kuruluş karşılıklı
sonra, tekneyi bir sene gölgede bekletiyo- olarak faaliyete geçmiş olacak.
rum. Ancak ondan sonra üstünü ve tellerini
oturtuyorum; sedefişlemelerini yapıyorum. Küçükçekmece' de kazı
Oyma sazda Türkiye'de tekim. Kütük atöl-
yeme geliyor, saz olarak çıkıyor. E n iyisi dut İstanbul - Küçükçekmece'de 2008'de ilk
ağacı... Oyma yöntemiyle ağacın gözenek- izlerine rastlanan antik Bathonea kentinde
lerine ve akustiğine zarar vermediğimden, kazı çalışmaları başladı. Göle doğru uzanan
saz 20 sene sonra da ses kalitesinden bir alanda, İstanbul'un MÖ 7. yüzyılda "Byzas"
şey kaybetmiyor hatta daha da güzelleşiyor. tarafından kurulduğu yıllara tarihlenen
Benimkiler evladiyelik. .. " ikinci bir kent daha olduğu düşünülüyor.

NTV TARiH EYLÜL 2009 19

Haber / Anılarına saygı
ETEM RUHİ ÜNGÖR (1922-2009)
Çalgılar seni söyler,
tellerde nağme adın
ayatını Türk çalgılarını araştırmaya
adamış müzikbilimci Etem Ruhi
Üngör (87), 10 Ağustos'ta ekmek
almaya gittiği bakkal dönüşü, geçirdiği kalp
krizi sonucu öldü.
TBMM'nin üstün hizmet ödülü ver-
diği Üngör, doğma büyüme, hatta ilçenin
tıklımtıkış sokaklarının bir zamanlar hay-
vanların otlatıldığı arsalardan oluştuğunu
hatırlayacak kadar Kadıköyıüydü. Kısa bir
süre önce, Acıbadem'deki evine gittiğimiz­
de bunca senenin bilgi ve emeğiyle madde
madde en ince ayrıntısına kadar hazırladığı
"Türk Çalgıları Ansiklopedisi"ni bastıracak
bir yayınevi bulamaması dışında, keyfı de
yerindeydi. Haydarpaşa Lisesi'nden sonra
Cağaloğlu'ndaki defterdarlıkta başlayan
memuriyet hayatı konservatuar sınavlarını
kazanmasıyla bir anda hareketlenmiş; hiç
kopmayacak şekilde müziğe bağlanmıştı.
Ta o zamanlar, bu konudaki eksikliğin
farkına varmış ve Türk çalgıları alanında ça-
lışmayı seçmiş. Aradığını sadece İstanbul'da
bulamayacağından, Anadolu'da da dolaş­
maya karar vermiş. H er sene 30 gün olan
izin hakkını, daha önce bilinmeyen, yerel
bir çalgı bulabilmek için Anadolu'nun ka-
sabalarını gezerek kullanmış. Dönüşte aldı­
ğı çalgıyı rahatça taşıyabilmek için, sadece
...-~------------.--",~---... --_._-- -_ ---------------------_
...... : . Anadolu'yu dolaşırken ... .
20 NTV TARiH EYLÜL 2009
bir havlu, yedek gömlek ve pantolonla yola
çıkarmış. Sonuçta 10 yıl boyunca 20 bin
km. yol katederek 750'den fazla çalgı ale-
ti toplamış . Hepsini tek tek fotoğraflamış.
Nereden, ne zaman, hangi fiyata aldığını da
not etmiş.
Türkiye'deki tüm vilayetleri dolaşsa da
aklının kaldığı birçok küçük köy ve kasaba
varmış. Konuşmamız sırasında "Türkiye'deki
40 bin köye gitmeye, benim ömrümü bıra­
kın, asırlar yetmez. Devlet bana üstün hiz-
met ödülünün yanında yetiştirebileceğim
asistanlar da verseydi, hepsi dört bir koldan
araştırmaya koyulurdu" diyerek bu konuda-
ki açığa dikkat çekmişti. Geçen yıl kendisi-
ne verilen üstün hizmet ödülü içinse "Adam
kıtlığından dolayı bana verdiler!" demişti.
Koleksiyonunu sergilediği duvarla-
rı adeta bir müzeydi. Aralarında Neyzen
Tevfik'in neyinin, Sultan Abdülaziz'in lav-
tasının bulunduğu çalgıları gösterirken her
birini sanki ilk defa görüyor gibi heyecanla
tutuşu, duvardaki yerlerinden çıkarırken
adeta bir bebeği tutar gibi nazik oluşu o
günden aklıma kalanlar...
Ardından öksüz kalan çalgılarının ger-
çek değerini büyük ihtimalle kimse onun
gibi anlayamayacak.
Ayşegül Parlayan
. -.-..... ..~--
Elem Bey elinde bavulu :
YÜCEL DAGLI (1963-2009)
Evliya Çelebi 'nin
peşinden gitmişti
Ünlü seyyahımız Evliya Çelebi bin Derviş
Muhammed Zılli'yi 21. yüzyılda yeniden
canlandıran günümüz okuruna kazandıran,
Evliya'nın dünyaca bilinen şöhretine sayısız
katkılar sağlayan Dr. Yücel Dağlı vefat etti.
1963 yılında Sinop-Gerze'de doğan Dağlı,
2001'den bu yana da Marmara Üniversitesi
Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü'nde görev
yapmaktaydı. Yücel Dağlı, sabırlı ve titiz bir
çalışmayla Seyahatname'nin eksiksiz ve aynı
formatta olan tek yayımını gerçekleştirdi.
Eserin dünyadaki yazma nüshalarını bira-
raya getirerek sansürsüz karşılaştırmalı bir
metin oluşturdu. Dünyaca ünlü uzmanlar-
la çalışarak 10 ciltten oluşan Evliya Çelebi
Seyahatnamesi' nin yayınlanmasını sağladı.
E. Nedret İşli
JALE BAYSAL (1925-2009)
Kütüphaneler
daha da sessiz
Kadın hakları savunucusu, eğitim gönüllü-
sü, "kütüphane profesörü" Jale Baysal, 84
yaşında öldü. Baysal, İstanbul Üniversitesi
Kütüphanecilik Bölümü'nün ilk doktora
öğrencilerinden biriydi ve akademik ka-
riyerine bu bölümde devam etti. Ankara
Üniversitesi'nde KütüphanecilikBölümü' nü
kurmak üzere 1963'te Almanya'dan davet
edilen Prof. Rudolf Juchhoff'un yardım­
cılığını yaptı. 1974-1994 arasında bölüm
başkanlığını yürüttü. Kariyerinin sonra-
ki yıllarında İstanbul'da Kadın Eserleri
Kütüphanesi'nin kuruluşunda görevaldı ve
Tarih Vakfı'nın da kuruluşuna öncülük etti.
Yazar Tarık Buğra'nın eşi, Ayşe Buğra'nın
da annesi olan Baysal, kütüphanecilik ve
eğitimcilik hakkında birçok kitap yazdı.
Ümit Bayazoğlu
HERKES BiRAZ ŞIMARTILMAYı HAK EDER ...

www.rlxos.com

KAZAKHSTAN CROATIA UKRAINE DUBAI AUSTRIA BAHRAIN

.g~.~4.~~~~..~~~~~.~..!.ç9.ğ~~~~ ..Y~r.~~J~.~~ ...... ............ ............... ................. ....... ........................... .
İki Norşin,bir Norşincik var;
Atine var, Azort var; ama
Altınbaşak yok, Harran var;
İslambol yok, İstanbul var
Cumhurbaşkanı Gül'ün, Bitlis'in Güroymak ilçe merkezi için
"Norşin" demesiyle başlayan tartışma Başbakan Erdoğan'ın
desteği ve muhalefet liderlerinin karşı tutumuyla siyasi bir
düzlemde devam ediyor. Oysa konunun tarihi ve çok boyutlu
geçmişi, salt siyasi yaklaşımların ötesine geçiyor.
"SU GÖTÜRMEZ" GERÇEK
EI-Abrik nasıl Divriği oldu?
Yer adlarına uydurma anlamlar, masallar
yakıştırıldığı zamanlarda, yerli tarih-şinaslar,
Promete'den esinle bir masal düzmüşler : Hz.
Süleyman, "RTk" adlı devi, buradaki yalçın
kayaya bağlatıp ciğerlerini yırtıcı kuşlara
yedirdiği için buraya Div-rik denilmiş imiş.
Peki Divriği adı nereden geliyor?
En eski kaynak Mutahhar bin Tahir el-
Makdisl'nin, Ebu Zeyd Ahmed bin Sehl
el-Belhl'ye atfettiği Yaratılış ve Tarih
Kitabı'ndaki, "Fırat nehrinin çıktığı el-Abriq
kayalık bir yerdir" cümlesi, adın kökünü
içeriyor: el-Abrik! Bunun iki anlamı var:
su akıtan kap yani "ibrik" ve ş i mşek gibi
parlayan "kılıç".
Fırat'ın, Nehr-i Abrik kolunu a l dığı mıknatıslı
dağları şimşeklerin yaladığı doğru . Aynı
yörede Pavlisiyenlerin kurduğu kente de
Eski Arap coğrafyacıları el-Abrik demişler.
Arapça yazılış benzerliğinden dolayı kimileri
de el-Abrik'i Konya Obruk'u ile karıştırmış,
Arap tarihçilerinin "Medinetü'l- Bayalika"
(pavlikanların kenti) dedikleri kente,
Bizans tarihçileri, Grekçe kalıbına sokarak
"Taphrik(e)" demişler. Bu sözcük, Selçuklu,
MemlOk, Osmanlı dönemlerinde tedricen
Tefrikel Dafrikll Divrigi olmuş. 1938'de
demiryoluna kavuşan kasabanın istasyon
binasına "Divrik" yazılı levha konulmuş
ama PTT işlemlerinde Devrek- Divrik
karıştırmaları önlenemeyince 1950'de
"Divriği"de karar kılınmış.
22 NTV TARiH EYLÜL 2009
NECDETSAKAOGLU
, Güroymak mı, Norşin mi" tar-
tışmasıyla gündeme düşen yer-
' leşim adları konusunun ucu ne-
relere varır bilinmez. Türkiye'deki binlerce
yerin adları üzerine yapılacak çalışmaların
boyutlarını tahmin etmek de zor. Kurulu-
şundan beri aynı adla anılagelmiş yerlerin
tarihi ise 19. yüzyıldan gerilere gitmez. Bü-
tün bunlar, toplumsal tarihi uzun ve hare-
ketli bir ülke için doğaldır.
Hasan Dağı'na adını vereni, kibirliler
için söylenen "Munzur'dan kar getiren"
benzetmesini, Tendürük, Süphan, Bey
dağlarının öykülerini anlatan bir kitabımız
var mıdır?
İstanbulluların güneydoğudan esen ve
"keşişleme" dedikleri rüzgarın adının, bir
zamanlar adı Keşişdağı olan Uludağ'dan
geldiğini kaç kişi bilir?
Anadolu coğrafYasındaki nirengilerle
kent ve köylerin, uygarlık, kültür ve ege-
menlik sarmallarında adlandırılışları, tür-
külerle öykülerle örülmüş ayrı bir tarih
zenginliği saklar.
1960 sonrasında özellikle köy ölçek-
li birçok yerleşime, yanlış, gereksiz, iğreti
yeni adlar yapıştırıldığı doğrudur. Halkın,
belediye meclislerinin, köy ihtiyar heyetle-
rinin başvuruları sonucu adları değiştirilen
yerler yanında, birkaç adını birarada yaşa­
tan yerleşimler de vardır. Örneğin resmi
adı Hazro olan ilçeye Mihrani ve Tercil
de denir. Yanlışlık ya da hata, yer adlarına
müdahalenin toponimi ve etimoloji çalış­
maları tamamlanmadan yapılmasıdır. Bize
büsbütün yabancı veya anlamsız gelen kimi
köy adları Hititçe, Urartuca kökenlidir.
Bunları değiştirmek şöyle dursun titizlikle
yaşatmalıyız.
Güroymak ilçesinin merkezi, mahalli
adıyla Norşin, 120 yıl önce Çukur'du ve
bu ad Cumhuriyet yıllarında da geçerliy-
di. Yüzyıl sonra 1987'de Güroymak adıyla
ilçe merkezi yapılmıştır. Çevre köylerde
12.-14. yüzyıllarla tarihlenen Selçuklu üs-
lubu kümbetler ve mezarlar vardır. Bu eski
yerleşim, Nakşibendi tarikatının Halid!
kolunun merkeziydi. Şeyh Said (ö1.1925)
buradaki Halidi medresesinde okumuştur.
Adilcevaz'a bağlı başka bir Norşin (yeni
adı Güldüzü-Heybeli) ve bir de Norşincik
(yeni adı H armantepe) var.
Yer adları, toponimi denen bilim dalı­
nın konusu. Bu alana coğrafYanın tarihle
ilgisi bağlamında her zaman başvurulur. Yer
adlarının kökeni, anlamı, evrimi ise etimo-
lojinin konusudur. Bu iki alandaki kaynak
ve çalışmaların yetersizliğinden kökenler,
anlamlar bilinmediği gibi, yazılışı söylenişi
kolay, kulağa hoş gelen, yakıştırma - uydur-
ma sözcükler eski adların yerini alıyor.
Kimi yerlerin birkaç adından biri res-
mileşmiş; kimi adlar yazılıp söylenmesin-
deki zorluktan ya da mensuplarını rahat-
sız ettiğinden değiştirilmiştir. Ab-ı germ'e
bugün Ilgın, Rumkale'ye Halfeti, Küre-i
nuhas'a Küre, Daltaban'a Gümüşhane,
Polathane'ye Akçaabat, Atine'ye Pazar,

Çapakçur'a Bingöl diyoruz. Orhaneli'nin
köyü Dağgüney'in eski adı Cebel-i
Cedid-i Atranos, Erzurum'un ilçesi
Uzundere'ninki Azort, Sivas'ın köylerin-
den Bedirli'ninki Hergele imiş.
Suriye tarafındaki Telebyad'ın, Türkiye
sınırında kalan istasyonuna ve çevresinde
gelişen ilçe merkezine verilen ve Arapça
Telebyad'ı (beyaz tepe) çağrıştıran Akça-
kale adı ne kadar oturmuştur? Elli yıl önce,
Urfa garajından kalkan küçük otobüsün
sürücüsünün "Ağcakala'ya, Ağcakala'ya!"
nidasını hala duyar gibiyim. Yine o yıl­
larda Edirne faytoncuları da Kapıkule'ye
gidecek yolcuları "Kapu'ya, Kapu'ya!" çağ­
rısıyla toplarlardı. Susurluk (Fırt/ Susığır­
lığı) , Zara (Koçkiri), Kırklareli (Kırkkili­
se), Koçakoç (Pah) örneklerine de itiraz
edilemez.
Kondurulmak istenen yeni adı kabul
etmeyen beldeler de yok değildir. Bağdat,
Musul, Şam, Urfa gibi kadim bir Or-
tadoğu kentiyken harabeleşip köyleşen
Harran, Altınbaşak'ı benimsemedi; ta-
rihsel kimliğinin gücüyle asıl adını koru-
du. Tıpkı, tarihinden taşıdığı onlarca adı
olan İstanbul'a 18. yüzyılda, dindar padi-
şahlarımızın "İslambol" demelerine, altın
gümüş paralarına "Duribe fı İslambol"
yazdırmalarına karşın İstanbul'un değiş­
mezliği gibi ...
W. Ramsay'in Anadolu'nun Tarihi
Coğrafyası'nın dizinine göz atanlar, İlk ve
Ortaçağ Anadolusu'ndan, Grekçe, Rum-
ca, Farsça, Arapça, Ermenice, hatta Asur,
~ Gümüşhane
r------'---I=~Alathane • Akçaabat
Atine • Pazar
Ab-ı "germ . Ilgın
ort
Fırt
Gekbuze
Çapakçur
Urartu, Hitit kökenli pek çok coğrafYa ve
yerleşim adı göreceklerdir. Eski adlar bun-
lardır deyip kent girişlerine Arkadiopolis,
Dazimon, Germanikopolis, Hadrionopo-
lis, Samosata, Hısnıziyad, Hısnımansur,
Meyyafarikin, Cezire-i İbn Ömer, Al-
Bustan, Diyar-ı Bekr tabelaları mı koy-
malıyız?
Kimi kentlerimiz, uzun tarihinde de-
ğişik adlarla anılmış . Kurşaura -Archelais-
Garsa ura - Colonia -Taxara - Aksera-
Aksara(y) olmuş; Selçukluların başlıca
merkezlerinden olduğu dönemde Darü'z-
zafer, Darü'l-cihad unvanlarıyla anılmış.
Papertum'un yüzyıllar içinde aldığı son
biçim Bayburt'tur. Birecik'i Til-Bursip
adıyla Asurlular, Bitlis'i Badlis adını ve-
rerek Mitanniler kurmuş . Oğuz-Türkmen
yerleşkesi olarak şenlenen kentlerden
Bozok'a bugün Yozgat diyoruz.
Osmanoğulları'nın Söğüt'ünü Bizans-
lı yazar Anna Comnena, Sogudai olarak
kaydetmiş. 14. yüzyılda Katolik papazla-
rının, çizdikleri haritalarda yarımadanın
üzerine "Turchia" yazdıklarını görmezden
gelip Türkler Anadolu'da Çakalköy, Dede-
bel, Kabaktepe vb. beş-on köy kurmuşlar­
dır mı denmeli?
Uzun
S
İsİM EFSANELERİ
Trabzon: Tuğra-bozan
Kastamonu: Kastın ne
Moni?
Bir zamanlar "Oniki Divan" sonra "Dolap",
çevre köylülerce de yakın zamanlara
kadar "Bazar" diye bilinen Bartın'ın bu
adının mitolojideki "Partenius"tan geldiğini
bilmeyen veya bilmezden gelen kimi
yerli aydınlar; Dlv-rik benzeri bir metatez
kolaycılığıyla "Bar = yük; lin = toprak"
demektir. Bol toprak taşıyan ırmağa
ve içinden geçtiği kasabaya Bartın adı
ve rilmiş" derler. "Kastro-Komneni"den
(Komnen Kalesi) yuvarlama Ka stamonu
için : "Kastın ne Moni?" s afsatasını
günümüzde bile yineleyenler var. Tibaritel
Tibarendel Trabendel Trebizondel
Trapesondal Trabesusl Trebizondl
Trebizondel Tırabuzan aşamalarından
sonra Trabzon'da kara r kılan Karadeniz
kentimiz için, Evliya Çelebi orada
dinlediklerine dayanarak iki parmağı
arasında altın gümüş paraların tuğralarını
silip atan (!) bir yiğidimizden, "Tuğra ­
bozan"dan söz ediyor'
NTV TARiH EYLÜL 2009 23
o kadar da değil ······DERYp>ruLcA···································· ........................................
.......................................... ............................................................................................ Arkeolojik
Nedim Gürsel ve kurgutarih
Fazla edebiyat tarih bozar
edim Gürsel gaze-
tenin turizm bölü-
müne fazlasıyla tarih
felsefesi tıkıştırmaya kalkışınca
iş kontroldan çıkıvermiş. Pol-
lença, Balear adalarında orta
halli bir kasaba. İddiaya göre
bizzat Turgut Reis'in yönet-
tiği 1500 Türk korsanı 30-31
Mayıs 1550'de burayı basmış,
fakat kasaba halkı "kahraman-
ca" direnerek, bizim leventleri
denize dökmüş.
Bu olaydan hemen sonra
Korsika'da Bastia gibi bir
merkezi rahatça alabilen
Turgut'un, böylesine bir yenil-
giye uğradığına inanmak güç.
Ama bunu anlayışla karşıla­
mak lazım; neticede Pollença
turizm gelirini, bizdeki "temsili
kurtuluş gösterileri" benzeri
törenlerle kutlamaya başlamış.
Gürsel'in tanımadan hayran
olduğu yerel kahraman Joan
Mas'a eklediği Farragut adı
doğruysa, gerçekten de çok
nadir bir bilgiye kavuşmuş
oluyoruz. Çünkü bu kadar
büyük bir başarıya imza atmış
olan bu kahramanın, nedense
köyü dışındaki literatürde yeri
yok. "Saldıran taraf yöreyi
haraca kesen Türk korsanla-
rı", "kendi hallerinde yaşayan
insanların mal ve hayatlarına
kasdettikleri için", "önünde
sonunda yenilmeye mahkurn"
imişler Nedim Gürsel'e göre.
Ayrıca da "üstlerinden" yüzler-
ce mil uzaklaşmışlarmış ve
"yeldeğirmenlerine saldıran
Don Kişot gibi hareket
etmekte"ymişler.
Türk korsanları Osmanlı
İmparatorluğu ile savaş
halinde olan bir devletin
topraklarına saldırırken, sa-
dece İstanbul'daki sultanın
değil, onun sadık müttefıki
Fransa kralının da hesabına
hareket etmekteydiler. Yani
24 NTV TARiH EYLÜL 2009
Gürsel'in doğduğu vatanından
sonra doyduğu vatanından
yana da bahtı açık değil.
Yazarımız aynı adada bulunan
ünlü 365 basamaklı katedrale
de gitmiş ama, buranın bahset-
tiğimiz kurtuluş festivalindeki
başat rolüne hiç değinmemiş.
Zira her yıl adada yapılan bu
festivalin en heyecanlı sahne-
leri burada yaşanıyor; "Türk-
leri tepeleyen" kahramanlar
canlandırılıyor. Acaba bu kada-
rını kendisi de biraz bağnaz
bulduğu için mi söylemedi?
Gürsel, aynı katedralin merdi-
venlerinden Ahmet Haşim'le
birlikte ağır ağır çıktıktan
sonra, İsa bahsine geçiyor:
"Kilisenin girişinde İsa bekli-
yor beni. Çarmıhta tek başına
ve İspanyol halkının yalnızca
acısını değil isyanını da dile
getiriyor sanki: ,Tanrım beni
neden terk ettin!' O çarmıh­
tayken bile hala susan Tanrı'ya
bir yakınma mıydı bu, yoksa
İbranice bir duanın sözleri mi?
Hiçbir zaman bilemeyeceğiz."
Gerçekten de hiçbir zaman
bilemeyeceğimiz çok şey var
ama; İsa' nın dilinin sadece
çarmıhta değil, kısacık ömrü
boyunca da İbranice değil,
Ararnice olduğunu biliyoruz.
İncil'de bizlere nakledilen
dilin tıpkısının aynısı yani!
Gürsel'in Pollença katedrali
önünde yazıklandığı İsa da dile
gelse, işte öyle gelirdi!
k~.~k
oo
~~~u ________- - - - -
SEYAHArcmnt.l
Turgut Reis'in ~~vent~
acımasız falanJıstlerı
po\.l.EN5A
Hürriyet, 17 Ağustos 2009, Nedim
Gürsel, "Ibiza 'nın vakur karde ş i
Mayorka"
Önce NTV Tarih yazdı
4 ay sonra
Habertürk'te
Birinci sayfanın manşetindeki
haber, Sultan Uçar imzası ile
verilmiş. Haberin
spotunda da ''Arke-
olojik buluntulara
ilk kez Habertürk N'zım'm
ulaştı" deniyor. İç ::ıUD;~dU,;;;~~::~.;~
sayfada referans
olarak verilen
Asuman Denker,
~i
dergimizin Nisan
sayısının ıı. ve 12.
sayfalarında aynı
konuyu yazmış;
NTVTarih de NTV Tarih, Nisan 2009.
Kahrolsun mühürler
Antikçağ'da
kapitalizmI
Böyle bir haberi, üstelik de
"Marksist kurarn"ı vaaz et-
mekten bıkmayan bir gazetede
okumak şaşırtıcı. "Mühür eski
çağ insanında ekonominin,
mülk edinmenin, dolayısıyla da
Söz uçar, yazı kalır
Minyatür
ve tarihçisi
Biz lafımızı yazılı olarak ettiği­
miz için, onu istesek de Erhan
Afyoncu'nun "Tarihin Arka
Odası"nda takdim ettiği şekil­
de dolandıramayız. Kendisinin
"Panorama 1453 Müzesi"nden
bahsederken "Panolarla ilgim
var, ama Panorama ile yok"
mealindeki sözünün gülünçten
de öte olduğunu ekleyelim.
Biz yine de kendisine teşekkür
borçluyuz; sayın Bardakçı'ya o
mahut Mahmut Şevket Paşa
meselesini hatırlatmaktan
1\.11&01 ....
Nazım'ın kitabı
Haberlürk, 16 Ağustos 2009,
"Kaz ı dan Nazım ç ı kt ı "
N azım Hikmet tarafını öne
çıkararak haberi yayınlamıştı.
Gazetenin ha-
berinde mostra
rolü oynayan
Gece Gelen Tefgrif
kitabından arta
kalan yanmış
sayfa görüntüsü
de dergimizin
foto mutfağında
baharatlandığın­
dan, Habertürk'ün
manşetine ayrı
bir çeşni katmış.
kapitalizmin ilk işaretlerinden
biridir" demiş Prof. Ahmet
Tırpan . Ne zamandan beri bir
"imza" veya "mülkiyet işareti"
herhangi bir dönemdeki ka-
pitalizme işaret edebiliyor, ne
zamandan beri salt mülk edin-
me üretim araçlarına egemen
olmakla eş tutuluyor?
Birgün, 19 Ağustos 2009, Ahmet
Tırpan, "Kapitalizmin ilk imzası "
bıkmadığı için.
İlk yazdığım yazıda sadece
ünlü bir minyatürün çizim
tarihi ve "İstanbul'un fethine
çeşitli kulplar takanların bunu
da hesaba katması" öğüdü var.
Afyoncu bu tarife uyduğunu
kabul etmiş ki fena halde öfke-
lenmiş . Üstad malum gemi-
lerin karadan yürütülmesinin
palavra olduğunu ve bu efsane-
nin fetihten çok sonra uydu-
rulduğunu dünya ve aleme ilan
etmişti . Eğer bu minyatürden
haberi olarak bu iddialarda
bulunmuşsa özrü kabahatin-
den büyük demektir. Böyle
durumlarda nas ıl susulması
gerektiğini sayın Bardakçı'dan
öğrenmesinde fayda var.
 Edebiyat asla sadece
edebiyat de~ildir!
T.B.M.M Onur Ödülü sah ibi KEMAL KARPArtan:
Osmanlı'dan Günümüze Edebiyat ve Toplum

• Türk edebiyatı en parlak devresine henüz u l aşmadı mı?

OSMANı. I 'DAN GüNüMüZE
• Mehmet Akif - Tevfik Fikret ve Neclp Fazıl - Naz ı m Hikmet
ikileminin kayn ail i ne?
EDEBİYAT • Türk edebiyatı siyasetin himayesine ~irdi mi?
VE • Hükümetler deiliştikçe dilimiz nasıl de~işti?
• Türk edebiyatı; toplumu, ekonomisi, teknolojisi
TOPLUM sürekli ~elişen Türkiye'nin hızına yetişe bilecek mi?
• 27 Mayıs darbesiyle toplumcu edebiyatı ortaya çıkaran
sebepler ayn ı mı?

Usta tarihçi Kemal Karpat bu kez Türk edebiyatını masaya yatırdı.

Rejimi de~işen, darbeler ~eçiren, ekonomisi ve toplumsal yapısı
dönüşen bir ülke edebiyatını tüm yön leriyle ele alan Karpartan
emsalsiz bir çalışma !

DÜNÜ ANLAMAK, BUGÜNÜ ANLAMLANDIRMAK içiN

YENi

PiR AŞKINA 1336 sayfa YALNıZ DEMOKRAT 1416 sayfa TEKKE'DEN MECliS'E 1192 sayfa TEŞK i lAT'1 MAHSUSA'DAN
KUVA-YI MiııiYE'YE 1176 sayfa

HAliFE ABDOlHAMiD'iN
HAC SiYASETi 1368 sayfa

SULTAN VAHDEDDiN'iN poıiTiKA GALERiSi 1512 sayfa Ali EMi Ri 'NiN iziNDE 1608 sayfa TÜRK YURDUNUN BilGELERi
SAN REMO GONlERi 1136 sayfa 270 sayfa

iyi kı kitaplar var- ... www.timas.com.tr - (212) 511 2424


Milli yüzücü Erdal Acet,
Manş Denizi'ni 9 saat 2
dakikada geçti. Bu süre
tüm zama nların en iyi 10
perfo rmansı arasındadır.
6 EYLÜL 1955
Atatürk'ün Selanik'te
doğduğu evin
bombala nd ığına dair
düzmece haberin
tet ikled iği , istanbul ve
izmir'de iki gün süren
gösteriler, özellikle Rum
az ın lığa yönelik tahrip
ve yağma hareketine
dönüştü .
14 EYLÜL 1867
Kapita/' in (Das Kapital)
ilk cildi Almanya'da
yayımland ı. Karl Marx' ın
kapita list sistem kuramını
ortaya koyduğu üç ci ltten
ol uşan eserinin bu ilk
cildi 1000 adet basılm ı ş
ilk baskı ancak dört yılda
t üke n m i şti.
18 EYLÜL 1956
Dünyaca ünlü Efes
Artemis heykeli bulundu .
Bugün Efes Müzesi'nde
sergilenen heykel, Efes
Artemis Tapınağ ı ' n d aki
ilk heykelin 1. yüzyılda
ya pıl mış mermer
kopyasıydı.
26 EYLÜL 1364
Edirne'de Meriç
kıy ıs ında, Sırp Sındığı
Savaşı'nda, Hacı ilbey
komutasındak i Osmanlı
öncü birlikleri, Macar,
Sırp ve Eflak kuvvetlerini
mağlup etti. Osmanlıların
Balkanlar'daki pozisyonu
sağlamlaştı.
26 NTV TARiH EYLÜL 2009
7 EYLÜL 1946
Cumhuriyet tarihinin ilk
devalüasyonu yapıldı. 1
ABD dolarını n alış fiyatı
1.30 TL.:den 2.80 TLye
yü kseltildi.
15
Tankı n savaşta
EYLÜL 1916
ilk
i. Dünya
kullanım ı
Savaşı'nda ingil iz birlikleri
tarafından gerçekleştirildi.
31 adet "Mark 1" tank ı ,
Fransa'daki Somme
muharebelerinde
kull anı ldı.
19 EYLÜL 1870
Fransa-Prusya Savaşı'nda
Alman orduları Paris
önlerine geldi. Savaş,
Ocak 1871'de Fra n sa'nın
yenilg isiyle sona erdi.
EYLÜL 1666
Londra tarihinin en büyük
yangını başlad ı. Üç gün
süren yangında St. Paul
Katedra li ile birlikte 87
kilise, 13.500 ev ve pek
çok bina hasar gördü.
8 EYLÜL 1504
Michelangelo, Rönesans
9 EYLÜL 1976
Çin Devrimi lideri ve Çin
heykel sanatının Halk Cumhuriyeti'nin
başyapıtlarından kurucu ve önderlerinden
Davut heykelini Mao Zedong (Tse-Tung),
tamamladı. 82 yaşında Pekin'de öldü.
Davut'un Golyat' ın 1966'da baş latt ığ ı Kültür
karşısına dikildiği Devrimi boyunca çok
anı simgeleyen, sayıda bilim i nsanı
5.17 m. ve aydın tasfiye
yüksekliğindeki edilmişti.
mermer
heykelin
yapımı üç yıl
sürmüştü.
EYLÜL 1935
Sümerbank Kayseri
Bez Fabrikası açı l dı.
Cumhuriyet döneminde
sanayi hareketin i
başlatan ilk tesis
olan fabrika,
Sovyetler'den
alınan 8.5 milyon
TL kred iyle
kurulmuştu.
20
Uluslararası Cannes
EYLÜL 1946 21 EYLÜL 1975
Ressam ve şair Bedri
Film Festivali ilk kez Rahmi Eyüboğlu 64
düzenlendi. 1 Eylül yaş ı nda öldü. Geleneksel
1939'da başlaması el sanatların ı , halk
planlanan ilk festival, d eyişle ri ni, m asa ll a r ı
3 Eylül'de Fransa ile resi m ve şii rlerine taş ı yan
ingiltere'nin Almanya'ya sanatçı yazma, seramik,
savaş ilan etmesiyle heykel, vitray, hat, serigrafi
e rte le n m işti. gibi formlarda da eserler
verdi.
fY JL 1908
Haftalık Türkçe-Fransızca
mizah dergisi Ka/em
yayımlanmaya başlandı.
Pek çok yazar ve
karikatüristin yer aldığı
dergi, çağdaş Türk mizahı
ve karikatürünün öncüsü
haline geldi.
10 EYLÜL 1855
istanbul-Edirne telgraf
hattı tama m landı.
Kırım Savaşı sırasında
Ş umn u'dan Istanbul'a
çekilen ve Türk tarihinde
"ilk" kabul edilen telgrafta,
Osman lı ordusu ve
Müttefik kuvvetlerinin
Sivastopol'a g i rdiği
bildiriliyordu.
17
27 May ıs
EYLÜL 1961
darbesinin
ardından kurulan
Yüksek Adalet Divan ı 'nı n
kararıyla, Demokrat
Parti'nin başkanı ve
devri k başbakan Adnan
Menderes, imralı'da idam
edildi.
22
16 Eylül'de
EYLÜL 1980
Şatt-ül-Ara p
antlaşmasını feshettiğ in i
aç ı klayan I ra k ' ın, i ran'ı
işgaliyle iran-Irak Savaşı
başladı. Ağustos 1988'de
sona eren savaş, yaklaşık
1 milyon kişini n ölümüne,
150 milyar dolar maddi
hasara ve her iki ülkede
ağı r y ı kımlara yol açt ı.
27 EYLÜL 1538
Barbaros Hayreddin
Paşa komutasındaki 122
kadırgadan oluşan Osmanlı
donanması , Andrea
Doria komutasındaki
462 kadırgalık Haçlı
donanmasını Adriyatik
Denizi'ndeki Preveze'de
yendi. Akdeniz'deki askeri
üstünlük Osmanlılara geçti.

11
EI Kaide
EYLÜL 2001
tarafı nda n
kaç ı rı la ndört yolcu
uça ğ ın ı n ikisi New York
Dünya Ticaret Merkezi'ne,
biri Pentagon'a çarpt ı , diğer i
ise Pennsylvania'da düştü.
AB D tarihi nin en sistemli ve
büyük terör sald ı rısı n da 19
hava korsanı ile 2974 kişi
öldü.
Fransız matematikçi
l) rbain Jean Joseph
Le Verrier, Alman
astron om Johann
Gottfried Galle'nin
hesap l arına
dayanarak, Güneş
sisteminin sekizinci
gezegen i Neptün'ü
keşfetti.
28
Patro na Halil'in
EYLÜL 1730
kış kırtm asıyla başlayan
isyan üç gün sü rdü .
Sadrazam Nevşe h ir l i
Damat ı brahim Paşa
idam edildi; ııı. Ahmed
tahttan indirilerek yerine ı.
Mahmud getirildi ve "Lale
Devri" sona erdi.
EYLÜL 1919
Sivas Kongresi baş l adı.
11 Eylül 'de sona eren
kongrede, m eşruti
rejime dön ü ş, yani
parlamentonun
istekleri dile getiril
29
Osmanlı
EYLÜL 1911
Devleti ile
ı ta l ya K rallığı aras ı nda
Tra blusgarp Savaş ı
baş l adı. Ekim 1912'de
ı talya'nın galibiyetiyle
sona eren savaş
sonrası n da imzalanan
A n t l aşması'yla, Osmanlı
Devleti Kuzey Afrika'daki
son toprakların ı kaybetti.
EYLÜL 1960
Cassius Marcellus Clay,
18 yaş ın dayken kat ı ldığı
Roma Oli m piyat l a rı ' n da
altın madalya
kazandı. 1964'teki
ağır sıklet dünya
şampiyonluğunda n
sonra Müslüman oldu
ve Muhammed Ali
ad ı n ı a ldı. ~
12 EYLÜL 1980
Türk Silahl ı Kuvvetleri
yönetime el koydu. Meclis
feshedildi. Devam eden
süreçte 650 bin kiş i
gözaltına alındı, aç ı lan
210 bin davada 230 bin
ki ş i yarg ı landı; 171 k i şi
işke n ceden öldü, 50 k i şi
idam edi ldi, 39 ton gazete
ve dergi imha edildi.
EYLÜL 1896
Amerikalı yazar Francis
Scott Fitzgerald doğdu.
20. yüzy ı lın en önemli
yaza rl arından kabu l ed ilen
Fitzgerald; Cennetin Bu
Yant, Muhteşem Gatsby,
Benjamin Button'm Tuhaf
Hikayesi adl ı eserleriyle
tan ı nm ı şt ı.
30 EYLÜL 1520
Yavuz'un oğ l u Süleyman,
26 yaş ın da tahta ç ıkt ı.
Os m an lı Imaparatorl u ğu,
Kanuni Sultan
Süleyman'ın 1566'da
ölümüne kadar süren 46
Uşi yıllık sa l tanat ı boyunca,
eski dünyanın en güçlü
devletlerinden biri oldu.
Yunan ord usunun
yenilgisiyle sonuçlanan
Sakarya Meydan
Muharebesi sona erdi.
Mustafa Kemal, "Hattı
müdafa yoktur, sath ı
müdafa va rdır. Bu satı h
bütün vatand ı r" sözünü,
23 Ağustos' t a baş l aya n bu
savaşta söylemişti.
EYLÜL 1513
ıspanyo l kaşif Vasco
Nünez de Balboa,
a ltın aray ı şına ç ı kt ı ğ ı
yolcu l uğu n u n son unda
Panama'nın batı
k ı yılarında yüksek bir
tepeyi aşarak Büyük
Okyanus'a ulaşan ilk
Av rupalı oldu.
Gazeteci ve yazar
Nezihe Araz (87) öldü.
25
Tem.
Gazeteciliğe Resimli
Hayat dergisinde
baş l ayan Araz;
roman, öykü, ş iir ve
oyunları, inceleme
ve röportajları,
ansiklopedi
çalışmalarıyla,
tiyatrodan tasavvufa
20 dolayında özgün
yapıt kaleme aldı.
Yazar Demirtaş 29
Ceyhun (75) öldü. Tem.
Ceyhun, Asya adlı
T romanıyla 1970 TRT
Ödülü'nü, Çamasan
ile 1973 Sait Faik
Hikaye Armağanı'nı,
Apartman (1981) ile
Türk Dil Kurumu Hikaye
Ödülü'nü kazanmıştı.
Türkiye'nin ilk kadın
mimarlarından Mualla
16
Ağ ·
Eyüboğlu Anhegger
(90) öldü. Türkiye'nin
kültür mirasının
korunmasında büyük
katkısı olan Eyüboğlu
Köy Enstitüleri'nin
kurulmasında ve ilk
eğitim-öğretim sürecinde
Anadolu'nun 21 köyünde
çalışmıştı.
Irak'ın başkenti 19
Bağdat'ta bir günde bir Ağ.
dizi sa ldırı da 101 kişi
öldü, 563 kişi yaralandı.
Jamaikalı
atlet Usain
Bolt, 12.
Dünya Atletizm
Şampiyonas ı 'nda ,
erkekler 100
metrede 9.58 ile 200
metrede ise 19.19'luk
derecesiyle dünya
rekorunu kırdı.
.!\.Y.~.~... f~~~ğ~~.~~ . :.:. :·. ::· ·: : : .: ·.·:.: ·:.: .· : .... :.:... : :::.:.: .: . . :. . . . :. :. : ..: :. : :":': .: . :' .:': '.:::"'.:::: .

16 EYLÜL 1930

•
Ilk sivil Türk havacı
sivil Türk uçağı
uçuşun hemen öncesi

Vecihi Hürkuş, üç ay gibi kısa bir sürede

ürettiği ilk sivil Türk uçağı Vecihi K-XIV 'le,
Kadıköy semalarındaki ilk uçuşunu anlatıyor:
"Parlak bir gün. Saat 15.00. Çalışan motörümün
muntazam ahengini dinliyorum. Güzel, her şey
yolunda, tekerleklerin önündeki takozlar alındı,
artık tayyarem serbest. Elimdeki gaz manetini
açarak motörümü doldurdum, tayyarem
koşmaya başladı ve kısa bir rule ile yeri terk
etti. Onbeş dakika devam eden uçuş bitip yere
indiğim zaman, beni omuzlarından bırakmayan
bu sevgili halkımızın tebrikleri ayyuka
yükseliyordu; yanaklarımın ve ellerimin buselere
boğu1duğu bu gün, ne mutlu bir günümdü. İşte
özel emek ve teşebbüsün bu başarı günü Türk
özel havacılığının doğduğu gündü ... "

28 NTV TARiH EYLÜL 2009

NTV TARiH EYLÜL 2009 29
Kuruluş serüveni

Osman Bey'in gazileri

14. yüzyıl başında
/

Bizans'a kafa tuttu

 sman Gazi, uçta akınlara
girişen gazileri etrafında
toplayan bir önder olarak
parlamaya başladığında,
Anadolu darmadağı-
nık bir haldeydi ve en yaygın "fetret
devri"ni yaşamaktaydı. Konya'daki
Selçuklu sultanına bağlı irili ufaklı
beylikler, bu bağlılıktan sıyrılıp başına
buyruk hareket ediyor, kimi atılımcı
bir medeniyetin işaretlerini veriyordu.
Beyliklerin Anadolu'da at oynatması,
Selçukluların iktidarının budanmış ol-
masının sonuçlarından biriydi. Selçuk-
lu Sultanı, İran' daki İlhanlıların sultası
altındaydı. Daha da önemlisi, Moğol
akınları Anadolu'yu tarümar etmişti.
Gazileri daha da uca, ganimet akınları
düzenlemeye zorluyor, teşvik ediyor-
du. Durumu daha da karmaşık hale
getiren bir faktör de Anadolu'daki Mo-
ğol valilerinin "merkez"e isyan etmesi
oldu. İsyancıları bastırma çabaları
Anadolu'yu bir kez daha kasıp kavur-
du.
Bu durumun doğrudan bir sonu-
cu Bizans'ın sıkışmasıydı. 1302'deki
Bapheus (Koyunhisar) Savaşı bu sıkış­
manın belki de en kritik noktasıydı.
Gaziler ilk kez bir imparatorluk ordu-
sunu altetmişti. Tabii, aynı zamanda,
gaza akınlarının, gazilerin ve onların
en parlak önderi konumuna gelen Os-
man Gazi'nin açılımının da en dikkat
çekici dönemeciydi. Bizans direnci
kırılmıştı; gaziler akın akın kuzeybatı
Anadolu'ya, Osman ' ın bayrağı altına
geliyordu. Bizans, sıkışmanın ötesin-
de çaresizliğini bu savaşla idrak etti.
Dönemin Bizans tarihçisi Pachymeres,
yapılacak hiçbir şeyolmadığını gayet
iyi anlatıyor:
"Türklere karşı direnmek ve ordular
sevketmek imkansızdı, zira Rum kuv-
vetleri zayıftı , çünkü yerlerini yurtları­
nı kaybetmiş , sırf canlarını kurtarmak
için Rumeli'ye kaçıyorlardı. Anlaşma­
larla Türkleri Bizans tarafına döndür-
mek de imkansızdı, faydasızdı; çünkü
birbirinden ayrı gruplar halindeki
Türkler birçok başbuğa tabiydi; bir
başbuğ adamlarına başka başbuğlar
idaresinde yağmalara katılma izni ve-
riyordu; bir başbuğ Rumlarca verilen
bağışlara kanarsa, Türkler kendilerini
yağma ve başka kazançlar sağlamaya
götüren başbuğlar arıyordu."
Velhasıl, şartlar, her bakımdan bir
açılımı dayatıyordu ve Osman Gazi de
daha sonra tarihi "değiştirecek" bir
atılım haline gelecek bu açılım için en
uygun ve talihli önderdi.
 Kuruluş serüveni

Osman Gazi 'nin

savaş yolu
Kuşattığı İznik' e İstanbul' dan yardım geldiğini öğrenince,
Bizans ordusunu bertaraf etmek için Hersek'e indi. Bapheus'ta
ilk kez bir imparatorluk ordusuna karşı zafer kaz andı ve kendi
imparatorluğunun yolunu açmış oldu.
NTV Tarih, İznik'ten Hersek' e kadar Osman Gazi'nin yolunu
ve savaş alanını araştır dı.

Hersek köyünde yakın zamanda restore edilen cami ve kervansaray tarihten kal an son iz.

önemi konusundaki görüşüne hak verme- kenti olmuş bu şehir 1097'de Haçlı sefer-
13~ApJ?İ~Ç H

B
ugün, İstanbul'un Anadolu
yakasının en gözde piyasa yeri
olan Bağdat Caddesi, tarihte
İstanbul'u Bağdat a bağlayan
yolun başlangıcıydı. Bu yolu
geçmişteki gibi takip etme şansınız olsaydı,
eski zaman anlayışıyla kısa bir sürede, diye-
lim iki günde, son günlerin en popüler tar-
tışma konularından olan Bapheus (Koyun-
hisar) savaşının yapıldığı yere varırdınız.
27 Temmuz 1302'de vuku bulan Bap-
heus savaşı, Osmanlı Devleti'nin kuruluş
sürecindeki en önemli mihenk taşı. Prof.
Halil İnalcık, arazi araştırmalarını da kap-
sayan akademik çalışmalarıyla savaş hak-
kında gayet net bilgiler veriyor. Savaşın
geçtiği alanları ve İznik'e kadar uzanan
coğrafyayı gezince İnalcık' ın bu savaşın
mek elde değil. Ben de bunu yaptım.
İnceleme alanımız İznik ile Hersek
arası; tam bir geçiş coğratyası. İznik, bizim
otoyol kültürümüze göre İstanbul'a uzak
bir yer. Ama aradaki dağları aşıp Hersek'e
geldiğinizde karşınızdaki yer Gebze. Ege
sahillerinden Bursa üzeri gelip Topçular
feribot iskelesine varır ve İzmit Körfezi'ni
feribotla geçersiniz ya, asırlar önce de
Anadolu'dan gelen veya Anadolu'ya giden-
ler için durum aynıydı; Hersek'e varanlar
kendilerini İstanbul'da farzediyorlardı.
İznik- Hersek hattına hakim olmak,
Osman Gazi'nin at oynattığı kuzeybatı
Anadolu'dan İstanbul'a açılan kapıyı kont-
rol etmek demekti. Osman Gazi, Bapheus
zaferiyle bu kapıyı ele geçirmiş oldu.
Savaşa giden süreç İznik'ten başlıyor.
Bir dönem Anadolu Selçuklularının baş -
leri sırasında tekrar Bizans'ın eline geçti.
Bilecik ve Eskişehir civarını yurt edinen
Osman 1301 veya 1302'de şehri kuşattı.
Bapheus savaşı da işte bu kuşatmayı kır­
mak için İstanbul'dan gönderilen General
Mouzalon komutasındaki Bizans ordusu
ile Osmanın ordusu arasında gerçekleşti.
Tarihi kaynaklarda savaş alanı olarak
gösterilen yer, Yalak-Ova. Dağlardan ge-
len Yalakdere'nin İzmit Körfezi'nde oluş­
turduğu yarımada. Bugünkü adı, Altınova.
Yarımadanın en ucundaki Hersek Burnu
ismini antik adı Kibotos olan buradaki ta-
rihi Hersek köyünden alıyor. Burnun karşı­
sı Gebze Dil İskelesi; aralarındaki mesafe
üç bin metre. Tarih boyu körfezin bu nok-
tadan teknelerle aşıldığı biliniyor. Zaten
mantıklı olanı da bu.
S avaşın cereyan ettiği muhtemel alanlar

32 NTV TARiH EYLÜL 2009

çarpık şehirleşmeden her türlü nasibini al-
mış . Geçmişe dair hiçbir iz kalmamış. Her-
sek köyünde, lS0g'de Hersekzade Ahmet
Paşa'nın yaptırdığı camii ve hemen bunun
yanında olduğunu bildiğimiz eski kervan-
saraydan kalan hamam ve çeşme yapıları
son kalan tarihi izler. Hersek köylüleriyle
konuşunca şu anda askeri bölge olan yarı­
madanın uç kısmında da bazı kalıntılar ol-
duğunu öğreniyorum . Heyecansız bir alan.
Heyecanı ancak Osmanın İznik'ten
savaşa giderken izlediği yolda bulabilece-
ğimi, bu savaşın önemini bu şekilde daha
iyi kavrıyabileceğimi hissediyorum. Hedef,
bu ovayı İznik'ten ayıran Samanlı Dağları .
Bazı haritalarda bu yükseltilerin bulunduğu
bölüm Naldöken Dağları diye geçiyor. Çok
önemli bir antik yolun burada olduğunu
çağrıştıran manidar bir isim; tarih boyunca
çok nal dökülmüş olmalı. Antik yol, ova-
dan sonra, aynı günümüzün karayolu gibi,
tabanında Yalakdere'nin aktığı, yamaçları
çok dik, dar bir vadiye giriyor. Antik yolun
buradan gittiğinin en önemli delili, vadinin
en daraldığı noktada tam orta yerdeki bir
tepenin üzerindeki Çobankale harabeleri.
Kale çok stratejik bir noktada. Belli
ki eski zamanda bu vadiden kaledekile-
re görünmeden geçmek mümkün değildi.
Kuzey yamaçtan çıkıyorum. En görülür
kalıntılar dört burç harabesi. Diğer alanlar
yoğun çalı örtüsüyle kaplı. Bu yırtıcı doğal
engelleri yararak yaptığım gezinti sırasında
surların bir kısmının yoğun bitki örtüsü ta-
rafından kapatıldığını fark ediyorum. Eğer
temizlenirse yapının daha belirgin olarak
ortaya çıkacağını söyleyebilirim. Kalenin
kontrolündeki bu dar geçişin tarihteki ismi
Drakon vadisiydi (şimdi Yalakdere vadisi).
Bapheus savaşından yaklaşık 200 yıl önce,
21 Ekim 1096 da, Haçlı orduları burada
Türklerle ilk büyük savaşı yaptılar. Drakon
savaşı denilen bu muharebe sonucunda
Türkler aynı Bapheus'ta Osmanın yaptığı
gibi düşmanı Hersek Burnu'ndan denize
dökmüştü. Kısa bir süre sonra yine bu va-
diden geçen Haçlı orduları İznik'i kuşatmış
ve ıg Haziran 1097'de şehri Türklerden al-
mıştı. Sonraki Haçlı seferlerinde de bu gü-
zergahın kullanıldığını biliyoruz.
Bütün bunlar çok net gösteriyor ki,
bulunduğum yerler tarih boyunca birçok
egemen gücün kendi hükümranlığını or-
taya koymak için yaptığı mücadelenin
kilit noktalarından biriydi. Antik yolun
Çobankale'nin doğusundaki vadi yama-
cından geçtiğini kısa bir soruşturmanın
ardından öğreniyorum. Bu noktada Yalak-
dere, kale ile antik yol arasında doğal bir su
hendeği oluşturuyor. Yöre insanları şu ~
NTV TARiH EYLÜL 2009 33
Kuruluş serüveni
BİzANS' A KARŞI İLK OSMANLı ZAFERİ
Bapheus Savaşı'nın hikayesi
• Çobankale'nin biraz yukarısında, yol
ı yolda
znik'i kuşatan
Osman, Bizans ordusunun askeri
olduğu haberini ald ı ğında telaşa
düştü ve Konya sultanından yardım
istedi. Neşri'ye göre Osman, "ıstanbul'dan
bı-kı yas leşker geliyür, eğer ayrılırsavuz
üzerimize hücum edip etraf Rumi'nin kafirleri
bize şır-gır olurlar; bu gelen kafirin sınmasına
bir çare olsa, dedi. Gaziler eyittiler: Bizim
adamımız azd ı r, biz dah i Alaeddin-i Sani'den
istimdM edelim, deyip fi'I-ha l Konya'ya
adam gönderdiler. ... Sultan Alaeddin-i Sanı
bu haberleri işidib ... Buyurdu ki, Sahibi n
Karahisar'dan (Afyon) bir nice bin halk
muavenete vara lar, Sultan'a giden adam
dahi gelmedin ı stanbul'dan kafir gelip Dil'den
geçmeğe başlad 1. "
Osman, Karahisar'dan gelen destekle impa-
rator ordusunu vurmak için ıznik'ten ayrıldı,
dağlık araziyi (Yalakdere vadisini) geçip sahi-
le indi. Anonim'e göre, Osman'ın ordusu, "ol
kafirlerin çikacak kenarda (sahilde) pusuya
girdi". Bizans ordusu Yalak-Ovas ı 'nda sahile
çıkmaya baş l ad ığı nda gazilerin baskınıy l a sa-
vaş koptu. Neşri'ye göre, Osman "dün (gece)
bask ı n edüp basıp ba'zın kılıçtan geçirip ve
ba'zın denize gark edüp" zafer kazandı.
Pachymeres, savaşı biraz daha fa rklı anlatır:
Iki ordu karşı karşıya geldi. Ilkin Rumlar
aceleyle saldırıya geçti. Ama ı stanbul'dan
Heteriarch Mouzalon komutasında gelen
asker ile yerel savaşçılar ve ücretli Alanlar-
dan oluşan Bizans ordusunda birlik yoktu. Iyi
asker olan Alanlar, Altun-Ordu emıri Nogay'ı n
ölümü (1299) üzerine başsız kalmış; Bizans'a
ücretli asker olarak hizmet sunmaktaydl.
Alanlara bazı ayrıcalıklar tan ı nmışt ı. Bu
yüzden Rumlar gevşek davrand ı. Osman'ın
34 NTV TARiH EYLÜL 2009
şiddetli saldırıya geçip Rumiarı kaçırdI.
Muhtemelen, Osmanlı tarih lerinin anlattığ ı
çıkarma bask ı nından sonra Bizans ordusu
toparlandı ve ertesi gün saf halinde savaştı
ama yeniidi.
Pachymeres'den devam: "Türkler için savaşı
bitirmek, etrafa dağılıp hiç direnç görmeden
kolayca ganimet toplamaktan başka iş kal-
mamıştı. Bu da mahsulün alınma zaman ı nda
tüm bölgede büyük kötülüklerin başlangıcı
oldu. Köylülerin bir kısmı tutsak ediliyor, bir
kısmı boğazlanıyor, başına geleceği erken-
den anlayarak kurtuluşu bir kaleye sığınmak­
ta bulan bazıları ise fırar yolunu tutuyordu. Kır
halkı tüm aileleriyle gelip Istanbul'a s ı ğın­
makta idiler. Düşman yaln ı z esirleri deği l ,
hayvanla rı, hatta ağaçtaki meyveleri de alıp
götürüyordu. Taşınması mümkün her şeyi ga-
nimet olarak aldıkları hayvanlarla taşıyorlardı.
Bununla beraber, Izmit'ten ötedeki bölgeleri
istilaya cesaret edemediklerinden olacak,
oralara henüz yayılmadılar. Sanki kutsal ve
dokunu l mazmış gibi, Istanbul'a yakın dış
mahalleiere sa l dırıdan çekinip dokunmad ı l ar.
Gerçekte tah ribat sadece burada değildi.
En iyi berkitilmiş kaleler hariç ı mparator'un
bulunduğu Edremit'e kadar tüm bölgeler
Türklerce yağma edildi. Daha ötede Ach-
yraous (Balıkesir yakınında Akira), Kyzikos,
Kapıdağı, Pegai (Kara Biga) ve Lapadion
(Ulubat); denize yakın bölgeler tahribattan
masun ka l m ışt ı. Fakat yağmalar Bursa ve
ıznik kapı l arına kadar uzanıyordu. Böylece
etraftaki tüm kırsal bölge tahrip edildi. Tah ri-
bat korkunç ve önüne geçilemezdi. Her şey
birkaç gün içinde harabeye dönmüştü.
(Halil ina/cık'tan naklen)
anda asfalt yolun altında kalmış olan, 20 yıl
önceye kadar kullandıkları taş döşeli bir yol
olduğunu anlatıyor; "Bağdat Yolu" diyorlar.
Vay canına! demek bizim Bağdat Caddesi
buralara kadar uzanıyormuş .
kenarında şirin bir alabalık lokantası var.
Tahmin edilebileceği gibi ismi Bağdat Res-
taurant. Buranın tuvaletinin arkasında çok
önemli bir yapı gösteriyorlar. Bir zamanlar
Yalakdere'ye bu noktadan bağlandığı çok
belli olan yan vadideki bir derenin, antik
yolun altından geçmesini sağlıyan Roma
dönemi tüneli. Buraya eskiden köprü de-
diklerini, ama asıl köprünün 500 m yukarı­
da olduğunu ama tamamen yıkık olduğunu
sadece taşlarını görebileceğimi anlatıyorlar.
Okuduğum hiçbir kaynakta böyle bir köp-
rüden bahsedilmiyor. Heyecanla oraya gi-
diyorum. Tam dar vadinin bittiği noktada
Yalakdere'yi aşan erken Roma dönemine
tarihlendirilebilecek muazzam bir köprü-
nün kalıntıları. Demek ki antik yol bura-
dan Yalakdere'nin batısına geçmekteydi
ve muhtemelen Osman da Bapheus'a gi-
derken bu köprüyü kullanmıştı. Derenin
tabanında muazzam büyüklükteki yapı
taşları görünüyor. Batı yamacında da kıyı
bağlantısının çalılarla kaplanmış duvarları
var. Buradan itibaren coğrafya açılıyor.
Çok ileride İznik'le ararndaki son engel
olan dağ sırası görünüyor. Amacım, antik
yolun bu dağları hangi noktadan aştığını
bulmak. Yalakdere boyunca ilerlediği belli
olan antik yolun artık dikliklere yaklaştığı
noktada derenin üstünde ı 7. yy'dan kalma
bir Osmanlı yapısı olan Valideköprü var.
Az ileride de Yalakdere köyü. Köprüden
batıya dönen asfalt yol Kızderbent, Ba-
yındır köylerinden geçerek dağları aşıyor
ve Boyalıca köyünde İznik gölü kıyısına
iniyor ve İznik'e varıyor. Kızderbent keli-
mesindeki derbentin geçit demek olduğu­
nu bilmeme rağmen bu yolu katedince bu
güzergahın bir ana antik yololamayacağına
kanaat getiriyorum. Çünkü İznik'e yol çok
uzuyor ve su kaynakları bakımından zen-
gin değil. O eski zamanları düşünün, yol
boyunca suya ihtiyacınız olacak. Ayrıca,
tarihte bataklık olduğu bilinen göl kıyısı
boyunca çok uzun bir mesafe katetmek ge-
rekiyor. Burada olsa olsa bir bağlantı yolu
veya ara yololabilir. Öyleyse ana antik yol
Valideköprü'den sonra önümdeki dağ sır­
tını nereden aşıyordu? Dağlara bakarken
bir şeyi fark ediyorum. Yakın bir tarihte ya-
pılan bu yapı muhtemelen daha aşağıdaki
Roma köprüsü devreden çıktıktan sonra As ırl ara direnen Valide Köprü antik yol boyunca rastl anan en belirgin Osm a nlı yapısı.

kurulmuş olmalıydı. Birbirine yakın me-

safede aynı dereyi aşan iki köprü anlamsız.
Bu durumda, aşağı köprü yıkıldıktan sonra
yukarıdan gelen antik yol Valideköprü'den
Yalakdere'yi geçiyor ve eski yolun aksi-
ne derenin doğu kıyısından Çobankale'ye
devam ediyordu. Çok kısa bir mesafe için
güzergah derenin doğusuna taşınmıştı.
Demek ki, Valideköprü yokken dağlardan
inen antik yol yıkık Roma köprüsüne kadar
hep derenin batısındaydı.
Bunu anlamam işimi çok kolaylaştırdı.
Doğuya doğru dönen Yalakdere'nin ana
kolunu terk ederek dimdik güneye, köy
yollarından dağlara yöneldim. Sırt hattının
hemen aşağılarında birbirine yakın iki şirin
köy var: Çamdibi ve Fulacık. Antik yol bu-
ralarda bir yerden dağları aşmalı. Tecrübem
ve topografya bunu söylüyor. Umudum an-
tik yoldan bir iz bulmak. Köy kahvelerinde
insanlarla muhabbet ediyorum. Her zaman
olduğu gibi beni defıneci zannettikleri için
çok ketum davranıyorlar. Sorduğum, aslın­
da, basit bir soru: Buralarda bu köy yolları
yokken katırlarla İznik'e veya Hersek'e gi-
derken kullandığınız yol nerelerden geçi-
yordu? Bunun cevabının beni antik yolun
izine ulaştıracağını gayet iyi biliyorum.
Umutsuzca Fulacık'tan tekrar aşağılara
Yalakdere'ye doğru inerken yolun kenarın­
da bir traktör römorkuna toprak dolduran
yaşlı bir karı koca görüyorum. Durup se-
lam verdikten sonra damdan düşercesine
soruyorum: "Buralarda eskiden katırların
kullandığı, İznik'e giden bir yol varmış;
nerededir?" Yalakdere köyünün Çiftlik
mahallesinden Ahmet Yılmaz hiç soru
sormadan arabaya biniyor ve "İlerle" diyor.
İkiyüz metre gittikten sonra soldaki toprak
yola dönme mi adeta emrediyor. Toprak yol
bizi bütün coğrafyaya hakim bir tepenin
yamacına getirdiği sırada kurtarıcımın sesi
duyuluyor: "Tam burada dur."
Arabadan iniyoruz , dağlar, Çamdibi,
Fulacık köyleri, Valideköprü ve hatta aşağı ­
da uzaklarda Yalakdere vadisinin girişi bile
görünüyor. "Sen Katır Yolu'nu soruyorsun,
yani eski Bağdat yolunu" diyor ve teker te-
ker anlatıyor: "Yol Valideköprü'nün oradan
sonra altımızdaki vadiye giriyormuş. Bu
mevkinin ismi Zincirli Çınarlar." Hakika-
ten vadi boyunca yukarı doğru bir zincirin
halkaları gibi sıralanmış ulu çınarlar gözü-
küyor. Burada eskiden iki büyük değirmen
varmış. Buradan sonra yol Manastır tepeyi
doğusunda bırakarak Ayvalı Boğaz mevki-
ine varıyormuş. Her yeri göstererek tek tek
anlatıyor. Buradan görüldüğü kadar yo- ~

NTV TARiH EYLÜL 2009 35

Kuruluş serüveni
İZNİK KUŞATMASı VE BAPHEUS SAVAŞı
'Üzerümüze Türk geldi,
bizi zebôn itdi'
G feth itdi. Anda gelüp ızn i k' i hisar itdi
eıü p Köpri hisar'ın yagmayile alup
(kuşattı). ıznik ol zamanda gayet
sarp ve mu'teber ve galebe şehir idi. Dört
yanı sazlık ve bataklık idi. Şöyle kim, adam
yöresine varımaz idi. Hem içinde adam
galabalık idi. Şöyle rivayet iderler kim, dört
kapusı var idi. Her kap ı sından bin alaca atlu
kafir çıkardı. Girü kalan renkli atı ana göre
kıyas itgil, nice galebe şehir idi. OL vakit kim
gaziler iyüyidi. Her biri bir ejderhayidi eğer
adam başına bin kafir gelse yüz döndürmez-
lerdi. ( ... ) Gelüp ı zn i k'ün dayiresin yagma
itdiler. Kafirleri nice kez ç ı kd ı lar, uğraşdılar.
Hak te'ala gazilere fursat virüp kafirleri
sıyup hisara kayd ı lar. Gördiler kim ceng
ile alınmaz; dört yanı su. Hiç kat ına adam
varımazdı. Vardılar Yenişeh ir'den yana olan
tag dıvarında bir havale kal'a yaptılar. OL
kal'anun içinde adamlar kadılar. (... ) Andan
sonra kafirler zebOn olup hisarda oturdılar.
Gaziler dahi daima seğirdip içeriden adam
çıkartmaz aldılar. Taşrada n dahi kimse
gelimez aldı. Bir nice zaman bu hal ile kalup
oturdılar. Akıbet kafirler bir gün fursat bulup
Istanbul tekvurına adam gönderüp hallerin
arz eylediler. "Üzerümüze Türk geldi, bizi
zebOn itdi, taşra çıkartmaz aldı, aciz ka ld ı k.
Eger bize dermanun varise eyle, yohsa bizi
36 NTV TARiH EYLÜL 2009
zebOn itdi, oglumızla kızımızla esir iderler,
veyahud açlıkdan k ı rıluruz, eğer bize derman
itmezsenüz" didiler. ( ... ) Istanbul tekvurı bu
hale vakıf aldı, hayli gemiler cem idüp içine
çok leşker koyup göndürdüler kim varalar
gazileri ıznik üzerinden ayıralar. Hem bir
i'timad itdüği ademin bile göndürdi. Ge-
milere girüp azm idüp gitdiler kim varalar
Yalak ovasına çıkalar, andan ıznik üzerine
varalar, gazileri gafilin basalar. Bunlar bu
yana bu kavli itdükle, meğer ki gazilerün dahi
bu casOsl var idi. Kafir leşkerine gönderüp
nireye çıdacağın haber alup bilüp can atup
geldi. Gazilere haber itdi. Andan gaziler dahi
yüritüp geldiler, ol kafırleri çıkacak kenarda
pusuya girüp pinhan olup durdılar. Kafirleri
dahi gemilerden sürüp varup ol Ya lak ova-
sında ol kenara iskele urup bir gice çıkmaga
başladılar, kara yire döküldiler. Herbiri atların
ve esbabların çıkarmaga çalışurken gaziler
dahi gafilin Allaha sıgınup tekbir getürüp
cümle yagmaya hamle idüp at salup kafırler
üstüne koyu lup kılıc urdılar. Hemandem
kafırleri birbirine katdılar. Şöyle kırdılar kim
vasfın ı bir Allah bilür. Denize dökilüp gark al-
dılar ki başında devleti olan gemiye girebiidi.
Muhassal-kelam, kafirün çogı helak aldı.
Anonim Tevarih-i AI-i Osman
lun tek dik olduğu yer Zincirli Çınarlar ile
Ayvalı Boğaz arası. Fulacık'ın hemen altın­
daki Manastır tepede eskiden bir kilisenin
olduğunu ve tehcire kadar köyde RumIarın
yaşadığını söylüyor. Yol Ayvalı Boğaz'dan
sonra Fulacık ve Çamdibi arasındaki böl-
geden dağları aşarmış. çoğu yeri taş döşe­
me olan yolun kullanılmaya kullanılmaya
kaybolmuş, orman yolları açılırken birçok
bölümü tahrip edilmiş. Eskiden her kış çı­
kışında bütün çevre köylüler toplanıp ime-
ce usulü yolun bakımını yaparmış. İznik'ten
yüklü yola çıkan katırlar bu yolu izleyerek
8-9 saatte Hersek'e ulaşıyormuş .
Ertesi gün antik yoldan bir iz bulma
umuduyla bahsedilen yerlere gittim. Belli
belirsiz bazı izlere rastlasam da net dehl-
lere ulaşamadım. Doğa ve insanlar burala-
ra acımasız davranmış. Ayvalı Boğaz'dan
yukarıyı araştırmaya karar verdim. Şansım
yüksek olabilirdi, çünkü orman örtüsünün
bitip çayırların başladığı yerlerdi. Sonunda
Fulacık köylüleri insafa gelip aşıt noktası­
na yakın bölümlerde yolun belirgin olduğu
yerleri gösterdiler. Taş döşemeler kapan-
mıştı ama şüphe götürmez şekilde antik
yolun üstündeydim.
Çamdibi köyünden İsmail Cambaz da
aşıt noktasının öbür tarafında, Yanık De-
ğirmen mevkiinde taş döşemelerin hala
göründüğünü, beni oraya götürebileceğini
söyledi. Az sonra döşemelerin sadece ke-
narlarının kaldığı yoldaydım. Buralarda
dikkatimi en çok çeken, suyun bolluğu
oldu. Her tarafta çeşme var. Kervanlar ve
insanlar için bulunmaz bir nimet.
Antik yol buradan devamla Yörükler
köyünden geçip Hamidiye köyü yol ay-
rımındaki eski mezarlığın oradan yamaç
boyu ağır ağır ovaya inmekte, göl kıyısın­
daki Çakırca köyünün üstünden İznik'e
varmaktaydı. Şehre girmeden önce yo-
lun varlığını en iyi gösteren ise İmparator
Justinianus döneminde yapılmış Roma
köprüsü; Karasu'yu aşmak için yapılmış.
Taşkınlar sonucu ırmak yatağı değişince
köprünün altı susuz kalmış .
İşte bu güzergah Osmanın Bapheus
savaşına giderken kullandığı yoldu. İznik'i
ordusuyla terkeden Osmanın dağlara tır­
manıp tam aşıt noktasında neler düşün­
düğünü anlayabilmek için buranın hemen
yanındaki, biraz daha yüksek bir tepeye
çıkıyorum . Bir tarafta İznik gölü, öbürün-
de uzaklarda Gebze kıyıları görünüyor.
Dağlardan aşağı her geçen metrede artan
bir ivmenin verdiği hırsla düşmana ilerle-
yen atlıları sanki aşağılarda görüyorum. Bu
savaşçıların artık önünün kesilemeyeceği
duygusu içimi kaplıyor. •
GAZAYOLU
•
DUbuınu

Koyunhisar: İznik'ten gelen yolu kapatan kale

(bugün Çobankale). Yalak Ovası'ndaki savaştan
önce Bizans kuvvetleriyle Osman'ın öncü keşif
kuvvetleri burada çarpıştı. Pachymeres 'e göre,
"Yüz kadar Türk kuvveti aniden Telemaia'da
(Koyunmsar kalesi) gece baskını yaptı. Ganimetle
kaçarken Rum askeri peşine düştü, bir tepeye çıkan
Türkler kendilerini oklanyla savundu."

Draz Ali: Osman İznik'i kuşattı

ama alamadı. Bunun üzerine,
açlıkla teslim olmaya zorlamak için
şehri ablukaya aldı ve giriş çıkışlan
önlemek için de "Yenişehir' den
"""""" Osman Gazi'nin yana olan dağ" yamacında bir
kullandığı antik yol "havale" kulesi yaptırıp içine Taz
= Günümüz Köy Yolları (Draz-ı Uzun) Ali kumandasında
ufak bir kuvvet yerleştirdi. "Gaziler
• Antik yolun izleri daima segiıdüp (akın yapıp)
içerüden adem çıkartmaz oldular."
Kuleden bugün iz yok, ama Halil
İnalcık, Dıaz Ali köyündeki Dmz
.~--_. __.
Ali pınarını tespit etti.
_-~ .. _..............._.. _. NTV TARiH EYLÜL 2009 37
 Kuruluş serüveni
Söğüt'te doğdu,
Koyunhisar'da
CEMAL KAFADAR
B ir zamanlar devlet, zuhur ettikten
sonra, yükselip alçalan, parlayıp sö-
nen, artan eksilen bir şeydi. Yazılı
bir karar ya da metinle bağımsızlık ilanı,
bunun uluslararası kuruluşlar tarafından
kabulü gibi modern mekanizmaların ol-
madığı ya da yeterince formelleşmediği bir
dünyadan söz ediyoruz. O dünyada devlet-
lerin oluşum ve çözülmesi meselelerinin,
kurulmak ve kaldırılmak gibi zaman için-
de sabit noktalardan hareketle anlaşılması,
çoğu zaman, mümkün değildir.
Türklerin ve birtakım başka kavimlerin
kadim siyasi geleneklerinde, bugünkü anla-
mında bir devlet sahibi olması için, o yola
girmiş olan siyasi iradenin eski anlamında
devleti olması gerekirdi. Yani, kazandığı
askeri ve diğer başarılarla kut!karizma sa-
hibi olduğu, kendisine Tanrı'nın devlet ih-
san ettiği yönünde bir kanaat oluşması ve
belirli çevrelerde kabul görmesi gerekirdi.
Anadolu Türkçesinin bir nesir dili ola-
rak serpildiği 15. yüzyılda, o coğrafyada ni-
cedir Türkçe anlatılan destanlar, menkıbe­
ler ve tarih öyküleri bir bir yazıya geçerken
[Danişmendname (belki daha 14. yy'da) ,
Battafname, Dede Korkut Kitabı, Saftuk-
name, Hacı Bektaş Vefi Vefayetnamesi, farklı
Tevarih-i Af- i Osman'lar, vb.] eser verenler
arasında Yazıcıoğlu Ali'nin özel bir yeri
vardır. Kendisi, Sultan II. Murad devrinde,
İbn Bibl'nin (13. yy) Selçuk tarihini Türk-
çeye çevirirken geniş eklemeler yapmış,
Osmanoğulları dahil değişik beyliklerin
siyaset kültürünün duyarlık ve gerilimleri-
ne ışık tutacak son derece önemli örnekler
sunmuştur. Bu çerçevede, unutulmaya yüz
tuttuğunu iddia ettiği Oğuz geleneklerine
özel bir yer ayırmış, mesela Osmanlılar'ın
Kayı boyundan geldiğini, dolayısıyla,
"Oğuz'un kalan hanları uruğundan ... ulu
asıllı" oldukları iddiasını ortaya atmıştır.
Buna karşılık, rakip beylikler adına yazılan
bazı eserlerde ve Anadolu beyliklerinin tü-
münü kendilerine tabi vassal'ler olarak gö-
ren Timurlular arasında, Osmanoğullarının
38 NTV TARiH EYLÜL 2009
parladı
Osmanlı Devleti ne zaman,
nerede kuruldu sorusunun
kesin bir cevabı yok. Çünkü
bir batında kurulmadı, kritik
dönüm noktalarından geçerek
usul usul inşa edildi. Bu
yüzden Osmanlı yayılması,
benzerlerinden farklı bir boyut
taşır: yavaş ve metodik. Altı
yüzyıl yaşamış olmasını da
buna borçludur.
soyunun çok da matah olmadığı söyleni-
yordu. Beylikler arasında cereyan eden bu
rekabette bizim taraf olmamız gerekmez,
ama bu kaynaklara yansıyan siyaset söyle-
mine yakından bakarak, beylikler dönemi
Anadolusu'nda "devlet"ten ne anlaşıldığına
dair önemli ipuçları elde edebiliriz.
Devlet kıvama gelince
Bu yazı çerçevesinde, bir örnekle, Yazıcıza­
de Ali'nin Selçuklu Devleti'nin zuhuru ile
ilgili yazdıklarının kısa bir özetini vermek-
le yetineceğim. "Çokluklarından ve otlak
yerlerinin darlığından Türkistan'ı koyup
Maveraünnehr'e" gelen Selçuklular, bir süre
sonra oraların hakimi Gazneliler ile ger-
ginlik yaşamaya başlarlar. Göç sürecinde
çeşitli boyları örgütleyerek iyice güçlenen
Selçuklular, "hod padişahlık talebine fursat
isterlerdi ve huruc etmeğe bahane gözedür-
ler idi". Önce bir talep, yani bir siyasi iddia
ve irade, sonra da maddi ve siyasi şartların
izin vermesi, yani huruc etmek için bir fır­
sat, gerekiyordu. Gazneli ordusunun Ma-
zenderan seferinden zayıf dönmesini fırsat
bilerek harekete geçen "Selçukllerin devleti
günden güne artmakta olup kuvvet tutardı".
Yazıcızade ve çağdaşlarının çok iyi anladığı
üzere, bunu ölçecek bir alet yoktu elbette,
ama devlet denilen ve birisi için yükselir-
ken birisi için alçalan şeyin, alçaldıktan
sonra bir noktada yok olması muhtemel,
hatta uzun vadede mukadderdi. Dande-
nekan Savaşı'nda vurduğunu deviren ama
sonunda, devleti parlamakta olan Selçuklu-
ların karşısında hezimete uğrayan Gazneli
Sultan Mesud'a, "bir kişi ki darb-i desti bu
vechile ola, hezimet olmak nedendir?" diye
sorarlar. Bahtsız sultanın, "hüner budur ki
gördün; amma devlet yoktur, elden ne ge-
lir?" cevabında geçen devlet, işte o devlettir;
bürokrasi vs. değil.
Anadolu göçer toplumunun siyasi tec-
rübesinin en özlü hikmetlerinden biri şu
dörtlükte yatar: Ekme bağ bağlanırsın,
ekme ekin eğlenirsin, çek deveyi güt ko-
yunu, bir gün olur beğlenirsin . Hüküm
sürenler katına çıkma sevdasına düşen bi-
rinin, diyelim Ertuğrul oğlu Osmanın, bu
hevesle ortaya çıkması, yani hurucu, eline
bir fırsat düşmesi meselesidir ama devlet
sahibi olması, hele hele hem kutlu hem
de tebası ve idari örgütü olan bağımsız bir
yapılanmanın başı olması, ancak bir süreç
olarak anlaşılabilir. Devletinin "artıp" belli
bir kıvama gelmesi de diyebiliriz.
Bu sürecin ilk aşaması, "padişahlık fur-
satı gözedecek" irade ve tasavvur, Söğüt'te
ortaya çıkmış olsa gerek. 1280 ve 90'larda
Söğüt merkezli bu aşiretin, siyasi anlamda
faal olduğu, bir cihan devleti yaratan siyasi
maceranın burada başladığı muhakkak. Za-
ten Osmanlı hanedanı, sonraki kuşaklarda
kendi kuruluş hikayesinin izlerini sürdü-
ğünde, bakışlarını hep Söğüt'e çevirmiştir.
Çelebi Mehmed'den II. Abdülhamid'e,
mütevazı olsa da anlamlı imar, tamir ve va-
kıf faaliyetleriyle Söğüt'e "kurucu ataların
yurdu" muamelesi yapmıştır.
İyi ama Söğüt'te kendini ortaya koy-
maya başlayan bu irade, hangi noktada res-
miyet kazanmıştır? Biraz farklı ama en az
o kadar önemli bir soru da, Osmanlıların
devletinin hangi noktada bağımsız olduğu.
Bu sorulara, bugün için, hele bu yazının sı­
nırları içinde, cevap vermek mümkün değil.
İslami geleneklere göre egemenliğin ölçütü
olan, "kendi adına hutbe okutmak ve sikke
basmak" Osmanlılara ne zaman nasib ol-
muştur? Osmanlı rivayetlerine uyarak, ilk

KURULUŞ FETİHLERİ
İstanbul
Pelekanon
1329
- •
-
KöprühlSar
Yenişebir
Bursa
1326 '" 1299
_
Yarhisar -
1302
hutbenin Karacahisar'da (1288?) okundu-
ğu kabul edilebilir mi?
Son yıllarda kuruluş dönemini, hem
yazılı kaynakları tekrar tekrar, ince ince ve
karşılaştırmalı okuyarak, hem topografik
çalışmalarla erken Osmanlı coğrafYasını
tarayarak, tüm ayrıntılarıyla incelemek gibi
müthiş bir bilimsel projenin peşine düşen
ve bilindiği sanılan birçok konuda yepyeni
yorumlarla bizleri aydınlatan Halil İnalcık,
Karacahisar'da hutbe okunması rivayetini
de haklı nedenlere dayanarak sorgular. Os-
manlı tarih yazıcılığının hutbe gibi önemli
bir konuyu bu şehirle özdeşleştirmiş olma-
sı üzerine yine de düşünmeye değer, ama
"Karacahisar hutbesi"ni tarihselliği kesin-
leşmiş olgular arasında sayamayız.
Ya ilk sikke? Rudi Paul Lindner'in,
Kütahya'da bulunan 1299 yılına ait bir
grup sikke arasında bir tanesinin darb ye-
rini "Söğüd" okuma önerisi (ben emin de-
ğilim, Lindner de sadece öneriyor zaten)
kabul edilse dahi, bu sikke Gazan Han adı-
İzmit
1337
Söğüt
Bomyük - layan ve Gelibolu'nun, hatta Edirne'nin
- Karacabisar
Eskişehir
•
1288 _
na basıldığı için, olsa olsa Osman Bey'in
bağımlılığına delil olurdu. "Osman bin Er-
tuğrul" yazılı iki sikke ise maalesef tarihsiz
(ya da tarih belirten kısımları okunamıyor).
Kesinlikle ve tarihlendirerek Osmanlı di-
yebileceğimiz Orhan Bey'e ait Bursa dar-
bı 1326-27 sikkesi için "Osmanlılar'ın ilk
bağımsız sikkesi" sonucuna varamıyoruz,
çünkü daha öncelere ait bilmediğimiz sik-
keler olabilir. Yerin altı, nümizmatikten öte
çeşitli arkeolojik bulgularla, birçok soruya
cevap vermemizi sağlayacaktır, ama ileride.
Devlet olma yolunda bir diğer önemli
adım, Osman Bey'in, ne kadar küçük öl-
çekli olursa olsun, siyası diyebileceğimiz
ittifaklar içine girmesidir. Komşusu Köse
Mihal ile başlattığı "siyası ittifakın", babası
Ertuğrul Bey kuşağından bir kolonizatö-
rün, yani Mudurnu vilayetine yerleşip "ora-
nın kafirleriyle iyi geçinen" Samsa Çavuş'un
katılımıyla genişlemesi ve Sakarya suyu-
nun ötesine taşarak birlikte sefer edenlere
bol mal ve ganimet kazandırması, Osman
Bey'in namının yürümesi açısından önemli
bir "ilk" olarak anlatılır mesela.
Buna benzer adımların atıldığına
emin olsak da elimizdeki bilgiler rivayet
düzeyindedir, anlamlarını ve hangi tarih-
te gerçekleştikleri dahil tüm ayrıntıları­
nı tartışabiliriz. Ama Koyunhisar savaşı
farklıdır. İnalcık' ın haklı olarak üstünde
durduğu gibi, Osmanlı tarihinde yerini ve
tarihini kesinlikle tespit edebildiğimiz ilk
olayolmanın yanısıra Bizans imparator-
luk güçlerine karşı kazanıldığı bilinen ilk
zaferdir. İnalcık' a göre, "bu zafer, Osman' ı
bölgede karizmatik bir bey durumuna yük-
seltmiştir" . Yani, devlet kavramını eski an-
lamında kullanarak, "Osmanlıların devleti
(Yalova'nın) Koyunhisarı'nda parladı" der-
sek, hem modernite öncesinde devletlerin
ortaya çıkışına dair önemli bir hakikati kav-
ramış olacağız hem de, sanırım, "Söğüt'te
mi kutlasak, Koyunhisar'da mı?" gibi gerek-
siz bir tartışmaya girmemiş olacağız. Her
halükarda, Koyunhisar'ın öneminin anla-
şılmış olması büyük bir kazançtır.
Ama Koyunhisar'da bir devlet kurul-
muş muydu, bilemiyorum. Söğüt'te baş­
fethine uzanan yarım yüzyılı aşkın bir ya-
yılma ve kurumlaşma hikayesinin tümüne
Osmanlı Devleti' nin bünyad edilişinin aşa­
maları olarak bakmak belki de en doğrusu­
dur. Bu işi ta Gelibolu'ya kadar uzatmamı
fazla bulabilirsiniz ama, beylikler ara - ~
N ereden nereye
Samsa Çavuş'un yatın, Mudurnu ile Göynük
aras ında kendi adını taşıyan ufacıkbir
köydedir. "O s manlı Devleti'nin kuruluşu"
dediğimiz hikayenin mütevaz ılığı ile sonradan
ortaya çıkan cihan devletinin debdebesi
ara s ınd a ki farkı anlamak isteyenler için
hayret ve ibret kaynağıdır.
NTV TARiH EYLÜL 2009 39
 Kuruluş serüveni

sında bir beylikten değil de, bir devletten

söz ediyorsak, bildiğimiz Osmanlı Devleti
"berreyn ve bahreyn (iki kıta ve iki deniz)"
devletidir, Rumeli'siz düşünülemez. Ancak
Gelibolu'nun fethiyle, Osmanlı Devleti'nin
bütün temel taşları yerini bulmuş sayılır.
Osmanlı Devleti'nin yayılmasının, ben-
zerlerinden farklı ve çok önemli bir boyutu
vardır. Osmanlı hakimiyetinin genişleme­
si, karşılaştırılabilecek örnekler arasında en
:yavaş ve metodik olanıdır. Mesela, Büyük
ıskender'in tek ve kısa bir ömre sığdırdığı
ya da Cengiz Han'ın ve ardından gelen iki-
üç kuşak boyunca soyunun gerçekleştirdiği
fetihlerin yanında Osmanlıların devletinin
yayılmasına hızlı diyemeyiz. Sonuç olarak,
Osmanlı Devleti çok geniş topraklara sahip
olmuştur, ama o noktaya ulaşması on kuşak
ve iki buçuk yüzyıl almıştır. Bu, Osmanlıla­
rın beceriksizliğine ya da işi ağırdan aldık­
larına değil, tam tersine sebatına, istikrarına
ve fatih olmak kadar devletli olmaya önem
verdiklerine işaret eder. Nitekim, metodik
davranışın semeresini görmüş, şairlerin "şu
dünyanın saltanatı~ göz açıp kapayıncaya
kadar" demek için ıskender'i örnek verdiği
bir dünyada, kendi devletlerini birkaç yüz-
yıl yaşatmayı becermişlerdir.
KaygusuzAbdal' ın kastı bu değildir ama
onun "kaplu kaplu bağalar i kanatlanmış
uçmağa" deyişi, sanki Osmanlı Devleti'nin,
yüzeysel bir bakışla çelişkili gibi görünen
yayılma temposunu tasvir etmek için söy-
lenmiş gibidir: hem ağır, sabırlı ve hesaplı
hem kanatlanmış gibi. Osmanlı fütuhatı,
1370'lerden sonra bir buçuk yüzyıl boyun-
ca, Boğazların ve Marmara Denizi'nin iki
. Osman Bey ve yakın çevresi.

Inalcık'ın yolculuğu
yanında, giderek açılan iki kanat gibi şaş­
maz bir simetriyle ilerlemiştir.
Kısacası, "Osmanlı Devleti nerede ve
ne zaman kuruldu?" sorusunun kısa ve
27 Temmuz'da Yalova'da Prof.
Dr. Halil İnalcık'ın katkılarıyla
Mihai Maxim, Slavka Draganova gibi
eleküstü yabancı uzmanlar çalışma­
Yalova ve Bilkent üniversitelerinin ları zenginleştirirken , adlarını tek tek
kestirme bir cevabı yoktur. Olmasın za-
ortaklaşa düzenlediği "O smanlı saymaya yerimizin müsait olmadığı
ten. Osmanlıların devleti Söğüt'te doğdu,
Koyunhisar'da parladı, Bursa'da kendine
Devleti'nin Kuruluş Tarihi" sempoz- bilimadamlarımız özenli bildiriler-

payitaht buldu, İznik'te mektep- medreseli

yumuna davet üzerine biz de katıl­ le vaktimizin boşa geçmemesini
dık. 26 Temmuz'da İnalcık'ın aktif sağladılar. Çalışmalara ev sahipliği
oldu, Gelibolu'da Doğu Roma'nın yerine
önderliğinde bir de arazi çalışması yapan Yalova'nın konukseverliğini
geçecek mecraya döküldü ... İstenirse, bun-
yapıldı ve Hersek Dili ile Koyunhisar ve özellikle gayretlerini esirgemeyen
ların her biri Osmanlı Devleti'nin kurulu-
arasındaki görrneğe değer objeler pml pırıl gençleri de övgüyle anmak
şunun köşetaşları olarak tek tek kutlanabilir.
tanıtıldı . Sempozyuma katılım nicelik hakşinaslık olur sadece.
Belki de en iyisi, tek noktaya kilitlenen bir
ve nitelik bakımından olağanüstü, İnalcık Hoca kendince son derece
kuruluş tartışması yerine, Halil İnalcık'ın
salonda 25 üniversite rektörünün haklı sebeplerle görüşlerini yazılı ver-
tesbitlerinden hareket ederek, bir kuruluş
bulunması dikkate değerdi. İnalcık'ın rnek istedi. O bakımdan Hoca'nın ta-
güzergahının çizilmesidir. Söğüt, Harman-
tam 48 dakika ayakta anlattığı dersi rihe düştüğü bu dipnotlarını en ufak
kaya, Karacahisar, ~amsaçavuş, Yenişehir,
genç öğrenciler gibi dinledik. "Mes- bir redaksiyonel müdahale olmadan
Koyunhisar, Bursa, Iznik, Gelibolu ... gibi
lekdaşlarım beni okumuyorlar!" yayınlıyoruz.
noktaları biraraya getirecek bu güzergah,
yakınması ise hala yankılanıyor. He-
Osmanlı Devleti'nin kuruluşunu anlamak
ath Lowry, J.L.Bacque-Grammont, Derya Tulga
ve araştırmak isteyenler için eşsiz bir zevk,
ilham ve bilgi kaynağı olacaktır. •

40 NTV TARiH EYLÜL 2009

Prof. Dr. Halil İnalcık, NTV Tarih'in sorularını cevapladı
'1302 Bapheus zaferi,
hanedanın başlangıcıdır'
· Sünnilik, Orhan zamanında
sünni ulema tarafından,
devletin dini politikası olarak
benimsenmiştir.
• Osman ailesinin Kayı
gruplarından çıkmış olduğuna
dair kesin bir kanıt yoktur.
• Osman İznik'i kuşattığında
talihliydi. Çünkü Anadolu'da
İlhanlı valileri merkeze karşı
isyan halindeydiler.
· Popüler bilgilerle tarihi
gerçekleri birbirine
karıştıranlara bilimsel eserleri
okumalarını tavsiye ederim.
Ünlüçalışmanıma Osmanlı Klasik çağı'nın
başlangıcını 1300 olarak vermişken şimdi
bunu neden 1302'ye kaydırdığınızı sorarlar.
Klasik çağ kitabımda başlangıcı 1300
olarak almışım. Aradan 40 sene geçti. Ta-
bii yeni araştırmalarım olmuştur. l299'da
Osman Gazi ilk kez merkezini Yenişehir'e
getirerek Bizans devleti ile hemhudut olmuş
ve 30 km. ileride, Bizans'ın büyük zengin
şehri İznik'e ve etrafına akınlara başlamış­
tır. Bunu Aşıkpaşazade ve onu tekrarlayan
Neşri'de ve bu ikisini kaynak alan ıbn Ke-
mal, İdris vb. tarihlerde görüyoruz. İznik
muhasarası bu akınlar sonunda BOl'de
veya 1302'de başlamış olabilir. İzniklilerin
imparatora başvuruları bu iki tarih arasında
olmalı. Pachymeres'in açıkca bildirdiği gibi
İznikhler yardım gelmezse teslim olacağız,
diyor. Aynı şeyi biz Tevarih-i Ali Osman'da
buluyoruz. (Lütfen benim İznik kitabında
çıkan makalemi okuyunuz). İmparatorun
Muzalon kumandasında İstanbul'dan İznik'i
kıırtarmak için gönderdiği ordu ve bu ordu-
nun Yalak-ovada yenilgisi 1302 tarihindedir.
Demek ki benim için bir kaydırma ya da
yanlış tarih tespiti sözkonusu olamaz.
Bir başkaları da Osmanlı Devleti'nirı
kııruluşuna illa bir kesin tarih vermenirı an-
Kayı'nın amblemi
Fatih'in babası ii. Murad'a ait mangır. Mangırın bir yüzü nde (solda) stilize ed ilmiş "Çifte
Murad" yazısının a ltın da, Kayı boyunun amblem i var. Diğer yüzde (sağda) ise, bir motif
altında, mangırın darpedildiği şehir yer alıyor: Bursa. Osmanlı sikkeleri arasında Kayı'nın
ambleminin yer aldığı tek örnek budur.
lamsız olduğunu öne sürerler.
Evet, Osman'ın bölgede geniş fetihleri,
bir hanedan kurucusu durumuna yükselme-
si, Batı Anadolu'da kurulan Aydın, Saruhan
beylikleri gibi bir beyliğin başına geçmesi,
tarihçinin tespit etmesi gereken önemli bir
vakıadır. İşte ben bir tarihçi olarak, bu koşul­
ların Bapheus zaferinden sonra gerçekleşti­
ğini tespit ettim ve yazılarımda belirttim. O
zamanlarda TUrkiye Cumhuriyeti'nin ilan
tarihi gibi resmi bir tarihten söz edilemez.
Bir diğerleri Osmanlı Devleti'nirı ku-
ruluş devrinde sünni olduğuna dair hiçbir
kanıt olmadığında hemfikirdir.
Osman Gazi'nin akınlarına TUrkmen-
lerden bir grup savaşçı olarak katılmıştır.
Bunlar kızıl-börk giyerek, aşiretin diğer bi-
reylerinden farklılaşıyordu. Bunlara gazi de-
niyordu. Bunlar gaza ve ganimetle yaşamla­
rını sürdürüyordu. Aşiret mensupları, bütün
TUrkmen toplumlarında gördüğümüz gibi
heteredoks dervişlerin, babaların dini nü-
fuzu altında idiler. Bunların dini görüşünde
sünnilikten söz edilemez. Bunlar Pir Sultan
Abdal' ın TUrkmenleri gibi sufıyane görüş­
lere sahip, Abdalan denilen Kalenderi der-
vişlerin nüfuzu altında idiler. Daha sonraki
yüzyıllarda yarı göçebe yaşam süren Tı.irk-
menler arasında Alevilik bu yaşam ve inanç
esaslarının devam ettiğini gösterir. Osmanlı
merkezi devleti teşekkül edince, bu göçebe-
lere karşı baskı politikasına başlamıştır. Baş­
lıca sebebi de bu TUrkmenlerin isna-aşeriye
doktrinini yayan Şah İsmail'e tabi olmaları­
dır. Bütün bu bilgiler tarafımdan ve başkala­
rı tarafından uzun uzadıya yazılmış, çizilmiş
tarihi gerçeklerdir. Ben bu soruları şimdi
ortaya çıkaran kimselerirı, mevcut literatü-
rü okumadıkları kanaatindeyim. Sünnilik,
Orhan zamanında beylik idaresinin başına
geçen sünni ulema tarafından, devletin dini
politikası olarak benimsenmiştir.
NTV'de İlber Ortaylı ve Heath
Lowry'nirı de katıldığı tartışmada ben
Osmanlılar içinde Kayılar bulunduğu gibi
diğer boylardan, hatta etnik gruplardan
katılmaların normal olduğunu söyledim.
Bu Germenlerde de böyledir, başka göçen
kavimlerde de. Birileri sİzİ yanlış anlamakta
ısrar ettiğinden bir açıklamanız faydalı olur.
Yine şikayet edeceğim; yazdıklarımı
okumadan sual ve tenkitler ortaya çıkıyor.
Ortaylı'nın televizyon programında tartı­
şılan konulardan birisi, Osmanlı ailesinin
TUrkmen Kayı boyuna mensup olup olma-
dığı problemidir. Bu konu 70-80 senedir ~
NTV TARiH EYLÜL 2009 41
 Osman Gazi 1301'de iznik'e geldiğinde, o dönemde etrafı bataklık olan şehre benzer bir açıdan bakmıştı.
çeşitlibilimsel makalelere konu olmuş, Fuat
Köprü1ü, Z. V. Togan ve özellikle Türkmen
tarihinin baş araştırıcısı F. Sümer tarafından
ele alınmış ve tartışılmıştır. Bu literatürden
tamamen habersiz olunmasını hayrede kar-
şılıyorum. Demek ki, bizde ciddi yazıları
okuma geleneği kalmamış. Bu bilim adam-
larının görüşü son kez, F. Sümer tarafindan
şöyle bir formülle sonuçlandırılmıştır: Evet,
....:
Osman Gazi'nin faaliyet bölgesinde Kayı
en
en boyundan gruplara rasdanmıştır. Ama Os-
man ailesinin bu Kayı gruplarından çıkmış
olduğuna dair kesin bir kanıt yoktur. F. Sü-
mer, bu iddia gerçek de olabilir, diyor. Be-
nim son yazılarımda ele aldığım konu ise
bambaşka bir konudur. II. Murad zama-
nında Timur oğullarının Osmanlı Devleti
üzerinde egemenlik iddialarına karşı, Os-
man Gazi'nin Oğuz Han'ın torunu Kayı
Han neslinden geldiği tezi, Yazıcızade Ali
tarafindan ortaya atılmış ve Osmanlı hane-
danı tarafindan resmi bir kabul görmüştür.
Bundan önce bu iddiaya dair, bu iddiayı
destekleyecek çağdaş bir kanıt elimize
geçmedi. Osmanlı hanedanının Kayı
boyundan geldiği iddiası ile Oğuz
Han neslinden geldiği iddiası bir-
birinden tamarniyle ayrı tarihi id-
dialardır. Osmanlı hanedam Fatih,
II. Bayezid dönemlerinde hanedamn
Oğuz Han neslinden geldiği teorisini bir
devlet siyaseti olarak benimsemiştir. Bu
konuyu bundan belki 25-30 sene önce
Milli Eğitim İslam Ansiklopedistnde
II. Murad maddesinde açıklamıştım.
Demek ki yine aynı noktaya geliyo-
ruz. Sayın okuyucular, lütfen bazı iddi-
alara kalkışmadan önce mevcut litera-
türü okuyunuz.
Aynı programda öne sürdüğüm
gibi Selçuklularda İstanbul viz-
yonu kalmadığı, Bizans'la modus
vivendi'nin onlara yettiği, Osmanlılar­
da ise bunun maddi ve manevi ola-
rak Bapheus savaşıyla başladığı
görüşüne katılır mısınız?
Evet, Komnenler ile
Bizans sahil bölgeleri-
ni geri aldığı zaman,
özellikle Myriokep-
halon (1176) sava-
şından sonra Anadolu'da Bizans devleti ile
Selçuklular arasında bir denge kurulmuştur.
Fakat Anadolu'da Trabzon İmparatorluğu,
Bizans ve Kilikya'da Ermeni krallığına karşı
hududarda devamlı gaza akınları devam et-
mekteydi. Bizans tarafindan bizim gazilere
benzeyen bir askeri organizasyon, akritai,
savaşmaktaydı. Selçuklu Devleti iyi müna-
sebederi devam ettirdiği halde, uc (hudut)
bölgelerinde bu özel savaş sürüp gitmektey-
di. Uc denilen bölgelerde daha çok savaşçı
göçer evlerden ibaret Türkmenler faaliyet-
teydiler. Selçuk devletinin bu udarı organi-
ze etmek için Kastamoni, Karahisar, Erme-
nak gibi uc şehirlerinde sultanın tayin ettiği
emir-ül Ümera'lar mevcut idi. Bu emir-ül
ümeralar Selçuk devletinde önemli mevki
sahibi olarak, devlet politikasında önemli
roller oynamışlardır. Bunu İbn Bibi Selçuk
tarihinden öğreniyoruz. Kastamoni'deki
emir-ül ümera veya başka unvanı ile sipeh-
salar, Hüsameddin Çoban idi. Ankara'daki
sipehsalar Kızılbey idi. Bu uelardaki emir-ül
ümeralar bu makamı babadan oğula ellerin-
de tutmakta idiler. Çok sonraları Osman-
lılarda Evrenosoğulları, Mihaloğulları aynı
rolü oynayacaklar, akıncı beyliğini babadan
oğula ellerinde tutacaklardır.
Eserini 130Tye kadar getiren, Bizanslı
tarihçi Pachymeres, Osman Gazi'nin Kas-
tamoni emir-ül ümeraları Çobanoğulları'na
tabi bir uc gazisi olduğunu kaydeder. Bu
Kastamoni Çobanoğulları, Selçuklu sultam
ve İlhanlı hakanları ile ters düştükleri za-
man, Kastamoni uc beyliği bertaraf edildi.
Yine çağdaş Pachymeres'in belirttiği üzere,
Çobanoğullarından ayrılan gaziler, Osman
Gazi'nin bayrağı altına geçtiler. Bu bilgi,
çağdaş bir Bizans kaynağı tarafindan veri-
len tarihi bir kayıttır. Osman Gazi, bu uc

emir-ül ümeraları dolayısıyla Selçuklu sul-
tanlarına bağlı idiler. Selçuklu sultanları da
İran'daki Cengiz soyundan İlhanh1ara bağ­
lı idiler. Uc bölgesindeki Türkmen beyleri
üzerinde hem Selçuklu sultanlarının, hem
de İlhanh1arın yüksek otoritesi tanınmakta
idi. Bunlardan bu iki üst otoriteye karşı ge-
lenlere, Selçuklu sultanı ve İlhanh1ar tepki
göstermekteydiler. İşte Kastamoni'de Ço-
banoğullarının Selçuk sultanına karşı hare-
keti, Selçuklu-Mogol kuvvetleri tarafından
I ezildi. Güneyde Eşrefoğulları başkaldırdı
ve bey, sultan unvanını aldığı için Selçuklu-
İlhanlı kuvvetleri tarafindan ezildi. Eşre-
foğlu idam edildi. Osman, İznik'i kuşattı­
~ı zaman Bizans iml?aratoru bir prensesi
Ilhan'a göndererek, Ilhanlılardan yardım
istedi. Osman' ı durdurmak için Bizanslı1ar
30 bin kişilik bir Mogol ordusunun yolda
olduğu söylentisini yaydılar. :Fakat bu yar-
ı
dım ordusu gelemedi. Çünkü Anadolu'da
İlhanlı valileri merkeze karşı isyan halin-
deydiler. Bu bakımdan Osman talihli çıktı.
ı
Bu tarihi bilgileri biz Selçuknamelerden ve
İran'da yazılmış çağdaş vekayinamelerden ve
Pachymeres'den öğrenmekteyiz. Bu bilgiler,
özellikle Z. V. Togan ve F. Sümer tarafin-
dan yazılmış çizilmiştir. Yine aynı noktaya
geliyoruz; mevcut, güvenilir, bilimsel araş ­
tırmaları gözardı ederek, popüler bilgiler-
le tarihi gerçekleri birbirine karıştıranlara
lütfen bilimsel eserleri okumalarını tavsiye
ederim. Bizans'a karşı savaş durumunun
Osman ile başladığı hakkındaki sorunuzun
cevapları yukarıda andığım literatürde etra-
fiyla açıklanmıştır.
l. Murad devrinden kalma, Kayı amb-
lemi taşıyan bir Osmanlı sikkesinden bah-
sediliyor...
Turistik piyasada antikacılar ilk sultan-
lara ait sahte akçalar çıkarıp bu gibi soru-
lara neden olmaktadırlar. Osman Gazi'ye
atfedilen bir sahte gümüş akçe evvela nü-
mizmat İbrahim Artuk tarafından ciddiye
alınmış, fakat bir süre sonra kendisi bunun
sahte olduğuna dair bir makale yayınlamış­
tır.
Feodallikten ne anladığınızı söyleyebi-
lir misiniz? Apanaj verebilmek için bir şe­
kilde devletleşmiş olmak gerekmez miydi?
Osman Gazi zamanında fethedilen yö-
reler onun yoldaşları alplara il olarak veril-
mekteydi. En çarpıcı örneği, İnegöl'ü fethe-
den Turgut Alp' a bu bölge verilmiş ve bölge
o zaman Turgut-ili adıyla anılagelmiştir.
Osman Gazi zamanında merkezi bir idare
henüz kurulmadığı için yapılan fetihler bu
şekilde gaza başbuğları olan alpların idare-
sine bırakılmaktaydı. Feodal kelimesi sosyal
bir terim olarak kabul edildiği zaman, bu
gibi siyasi bağımlılığın hakim olduğu ya-
pıya feodal yapı demekteyiz. Bu tamamiyle
sosyolojik anlamda kullanılan bir tanımdır.
Avrupa ve Japonya'da belli bir tarihi devre-
de buna benzer sosyal-siyasi yapılar ortaya
çıkmıştır. Bu rejimIere feodal sıfatı kullanı­
lır. Ben bu feodal terimini bu genel manada
kullandım . Osmanlı Devleti'nde merkezi
bürokratik bir idare ilk kez Orhan (1324-
1362) döneminde görülmüştür. O devirde
ulema sınıfindan kimseler vezir sıfatıyla
idarenin başına getirilmiş ve ilk kez beyliği
İslami devlet geleneğinde örgütlemişlerdir.
Osman'ın hukuki sorular karşısında
hükmüne başvurduğu yüksek otorite Ede-
Balı'dır. Ede- Balı aslında Baba! Vefaiyye
tarikatından bir şeyhtir. Yani yukarıda açık­
ladığımız gibi Osmanlı Devleti'nin ilk dö-
neminde sosyal-dini hayata bu gibi şeyhler
hakim idiler. •
BiZANS'TAN BiR BAKıŞ:
PACHYMERES ANLATıYOR
'Vahşi
özgüvenleriyle
her şeyi ele
geçiriyorlardı'
D kötüleşiyo rdu . Öyle ki, imparatora
oğ u 'nun durumu gittikçe
her gün başka bir haber geliyor,
kötülerini beterleri izliyordu. Bu içinde
yaşadığ ı mız durumu her gün tekrardan
izliyorduk. Bu durumun içinde yaşamış
veya bundan etki l enmiş olanlar aras ın da
kendini göstermeden kaçabilenlerin de
acı l arıyla ilgili s ı zl anmala rın ı dinliyorduk.
Boğaz'ın özgür s ul arı düşmanla
aramızdaki te k ayrı mdı.
Her yeri kuşat ıryo rla rd ı , bütün toprakları,
kiliseleri, muhteşem manastırl arı; bazı
kaleleri yıkıyorla rdı ve en güzelleri ni
yakıyorlard ı ; benzeri görülmedik türde
cinayetler meydana geliyordu. insanlar
kaçırılıyordu . Bundan da keyif alıyoriardı.
Bazı dayan ı k lı bölgeler d ı şında, Bitinya,
Mysia, Frigya ve Lidya'da ve Asya 'n ın
üst tarafındaki o ünlü bölgeleri tamamen
harap etm i ş l erdi.
Küstahlıklarından kaynaklanan heyecan
ve tıpk ı vahşi bir ateş gibi yanan
özgüvenleriyle her şeyi ele geçiriyorlardı;
onları daha da ileri gitmekten a lıkoyan tek
şey denizdi.
Uzaktakilerinden vazgeçtim, tehlikeler
ta kapımıza, imparatorluk başkentinin
eşiğine kadar ge lmişti. Bu tehlikeler,
Boğaz'ı geçmek isteyenler için bir an
meselesiydi. Teknelerden ç ı kıp karş ı
sahile ayak basar basmaz tehlike
başl ı yordu, çünkü Türkler karşı tarafın her
yanına hiçbir engelle karşılaşmaksızı n
yayıımışlard ı.
Düşmanlar ya l nızca Ağva'ya ve
Şile'ye saldırmakl a kalmamış, Anadolu
Kavağı'nda ki kaleye de saldırı
düzen lemişlerdi.
Georges Pachymeres, Relations
Historiques [Tarihi An l at ı l arı] LV, Kitap
x-xııı, s.424 (Aslı Yunanca olan metnin
Albert Failler'nin F ransızca çevirisinden)
Kadirşinas l ık notu:
Modern Bizans tarihçileri arasında,
Bizans'ın ard ın dan hala ağlayan la rın
sayısı bir hayli kabarıktır. Bu gruba
dahil olmayan tarihçilerin başında,
Pachymeres'i Osm anlı tarihçilerine tanıtan
Elizabeth Zachariadou'nun adı gelir. NTV
Tarih, Zachariadou'ya selam gönderiyor.
NTV TARiH EYLÜL 2009 43
Kuruluş serüveni

Otman' dan OsmaD'a

Osmanlıtarihi kaynakları, kuruluş evresiyle ilgili kimi sorulara cevap
vermekten uzak. Kimi tarihçilerin itibar etmediği kenarda kalmış bir kronik
ve 19. yüzyılda yazılmış bir Osmanlı tarihi bazı pencereler açıyor.

1600'lü yıll arda yapılmış, Tercüme-i Miftiih-/ Cifru'I-Ciimi kitabından , ı. Osman'dan
Mehmed'e kadar Osmanlı sul tanıarını gösteren minyatür.
NECDETSAKAOGLU -Kurucu Ertuğrul mu, Osman mıdır?
-Osman adı, ''Ataman-Atman- Otman"
Beği mi deniyordu?
-Osmanoğullarının yarı efsanevi atası­
nın yaşamöyküsüne yedirilmiş tarih uyarla-
malarını ayıklamak gerekli midir?
Orhan'dan (1324-1362) Çelebi
Mehmed'e (1413-1421) kuruluş döne-
minin en eski ve yaşlı tanığı diyebileceği­
miz şair Ahmedi (133S? - 1413), 1409'da,
"İskender-i Sani" dediği, o tarihte meşru
Osmanlı beyi olan Emir Süleyman'a (tarih-
çilerin bunun ardılları İsa ve Musa Çelebi-
leri "Fetret Devri"ne koyarak Osmanoğul­
ları cetvelinden çıkarttıklarını hatırlatalım)
sunduğu İ,kendernamesi'sinde: Gündüzalp
(oğlu) Ertuğrul'un anlatıldığı bölümde-
ki: "Gitdi Ertuğrul cihandan yerine/ Oğlı
Osman kaldı anun yerine" dizeleri, beyli-
ği kuranın Gündüzalp Ertuğrul olduğunu
gösteriyor.
F. Giese'nin yayımladığı Tevarih- i
AI- i Osman'da ise Koyunhisar cenginden
Osman Gazi'nin ölümüne değin vakalar
özetlenirken Bursa'nın alınışı (H. 726)
Osman'ın ölümü (H.727), 19 yıl beylik
ettiği, Bursa'da "Gümüşkubbe"nin altına
veya "Sögüdcük"te gömüldüğü bildirili-
yor. Bu tür çelişkileri bir tarafa bırakıp İ.
H . Uzunçarşılı'nın, İ. H . Ertaylan'ın, P.
Wittek'in, C . Cahen'in ... .itibar etmedikle-
ri "kenarda kalmış" bir kronikle 19. yüzyılda
yazılmış bir Osmanlı tarihinden, Ertuğrul
ve Osman'a ilişkin birkaç ayrıntı üzerinde
düşünelim:
Şikad'nin, kısaca Karamanname denen
Kitab-ı Tevarih- i Karamaniyye'sinde : "Os-
ııı.
man, Keyhüsrev bin Keykubad Alaüddin'in
çoban-başısı idi. İnönü'nde ne kadar koyun
ve sığır, atı ve devesi ve katın var ise Os-
man gözlerdi, kafır almazdı. Karamanoğ­

O resine
smanlı Devleti'nin kuruluşu ev- dan mı çevrildi? Batı kaynaklarında neden, lu Mehemmed Beg, Alaüddin'i kaçurub
eğilenlerin başvurabildiği Halife Osman "Uthman", bizimki "Ot- cümle mülkini alduğu vaktin, Osman gelip
kaynaklar 15. ve 16. yüzyıllarda homan"; Osmanlı Devleti de "Ottornan toğruluk gösterdi. Ana, İvaz Mehemmed ı
yazılmış, aynı haberleri farklı anlatılada Empire"dır? Beg (ile) tabI, alem, kılıç verüp beg eyledi.
yineleyen "Tevarih-i Al-i Osman"larla 14. -Devletin, kuruluş evresinde adı ney- Osman bir geda iken şah eyledi. Aslı cinsi
yüzyıla ait birkaç yabancı yapıttır. Bunlarda di? Konya Sultanı, Germiyan Beği vb gibi, yok bir yörük oğlu iken beğ oldu, beğleri
şu sorulara yanıtlar bulmak olanaksızdır: bunlara da Söğüt Beği, İznik Beği, Bursa beğenmez oldu" deniyor. Yani, Alaeddin

44 NTV TARiH EYLÜL 2009

Keykubad'ın çobanı olan yoksul Osman'ı
bey yapan,
imiş!
Karamanoğlu Mehmed Bey
Oysa Düstur-name-i Enveri'de:
"Nüre Sofi oğlu mir Kar(a)man / Eyle-
di Osmana hizmet zaman
Almışdı ilini Tatar (Moğol) / Vardı Os-
man cümle kıldı tar u mar
Kar(a)man dayim gelirdi hizmete /
Gönderüb akına özengi tuta"
denerek Karamanoğullarının atası
Karamanın, Osman Beğ'e bağlı, onun
buyruğunda ve hizmetinde olduğu vurgu-
lanıyor. Bu çelişki bir bakıma ezber bozu-
yor. Eklemek gerekir ki Şikari, (ö.1S84)
Karamanname'yi, Hoca Dehhanl'nin
(13. yy) yarım bıraktığı, Karamanoğlu
Alaüddin Bey'in (1361 - 1397), Yaricani'ye
tamamlattığı bir Şehname'den çevirdiği
gibi Karamanoğulları tarihinin Alaüddin
Bey sonrasını da kendisi yazmıştır. Şu
halde Karamanname, 15. yüzyılda "an-
rivayetin' (söylencelere dayalı) kaleme alı­
nan "tevarih-i Al-i Osman"lardan, 13 ve
14. yüzyılda yazılmış kayıp bir şehnamenin
çevirisi olarak önemli bir kaynaktır.
"Keykubad'ın çobanbaşısı Osman' tanım­
lamasında ise Osmanoğullarının atasının
asıl adının "Otman" (çoban) olduğuna üstü
kapalı gönderme vardır.
Küçümsenen kaynak
Bu eserin bilinen üç yazma nüshası Kon-
ya, İstanbul ve Berlin kütüphanelerinde-
dir. Bunlar ve Konya nüshasından Mesut
Koman'ın basıma hazırladığı Şikari'nin
Karaman Oğulları Tarihi (1946) Osmanlı
Devleti'nin kuruluşu tarihini araştıranlar­
ca incelenmemiş ya da örneğin C. Cahen
"romantik"; İ. H. Ertaylan: "ihticaca salih
(başvurulabilir) ilmi bir eser değil"; P. Wit-
tek: "kullanılmağa pek az elverişli" demiş­
lerdir(!). Karamanname, kaynağının eskiliği
yanında, tevarih-i al-i Osmanlarla karşılaş­
tırmalı kullanılabilecek bir kaynaktır.
İkinci kitap, Hayrullah Efendi'nin
(ö.1866), Devlet-i LIliyye-i Osmaniye
Tarihi'dir. Yazar, Ertuğrul Gazi' nin, A. Key-
kubad (1219- 1237) zamanındaAnadolu'ya
gelip Söğüt ve Domaniç'e yerleşmesi serü-
venini, Murad Hüdavendigar'ın ümerasın­
dan defterdar Cafer Beğ'in oğlunun Al-i
Selçuk Tarihi'ne atıfla anlatırken özetle şu
açıklamalarda bulunuyor:
a) Ertuğrul, Keykubad'dın emirleri ara-
sında yer almak, yurt talebinde bulunmak
üzere Saruyatu -"S avcı da denirmiş"­
adlı oğlunu, birkaç katar katır yükü
halılar ve bir sürü koyun hediyesiyle
Konya'ya gönderdi. Sultan Keykubad, H.
628 (M.1230) tarihinde Ertuğrul'a, Do-
maniç dağlarını yaylak, Karacaşehir ve
Söğüt havalisini de kışlak verdi. Kütahya
havalisinde Karacahisar ve Karacaşehir
dolaylarındaki Frikya hükümeti baki-
yesinden Rum (Bizans) imparatoruna
tabi bir küçürek hükümet olup oraların
da Selçuklu sınırlarına katılması için
Keykubad'ın buyruldu gönderme si üze-
rine Ertuğrul Gazi bu iki şehri fethetti.
Frikya hükümetinin merkezi Kütahya'yı
Keykubad'la birlikte H. 630'da (1232)
kuşattılar. Moğollar Ereğli'ye yürüyünce
Keykubad kuşatma işini Ertuğrul'a bıra­
kıp o tarafa gitti.
Ertuğrul, Kur'an'ı gördüğünde
b) Ertuğrul Gazi, hayvanları ve at katır
sürüleriyle Söğüt ve Domaniç'e yerleşir.
Koyunlarını dağlara, davarlarını ovala-
ra saldığı günlerin birinde, - Künhü'l-
Ahbarda, Ravzatü'l-ahbarda ve Kitib
Larl'de yazıldığı üzere- bir akşam İtburnu
köyünde imama konuk olur. Pencerenin
üzerinde Mushaf-ı Şerif(Kur'an) varmış .
İmam, hürmet edilmesi gerektiğini uya-
m. Ertuğrul, her ne kadar "salabet-i di-
niyesi" (güçlü inancı) varsa da okuryazar
olmadığından Mushaf-ı şerif nedir bil-
mediği için: "Buna neden saygı göster-
mem ihtar olundu?" diye imama sormuş.
O da namazda Kur' an okunurken ayakta
durulduğunu açıklamış. Geceleyin her-
kes dağılıp odada yalnız kalınca sabaha
kadar Kur'anın karşısında ayakta dur-
muş! Bu öyküyü, Osman Gazi'ye yakıştı­
ran kaynaklar da vardır. Şu anlaşılıyor ki,
Asya'dan kopup gelen göçebe bir boyun
beyi Ertuğrul, Kur'anı ilk kez İtburnu
imamının evinde görmüş, ilk İslami bil-
gileri de galiba o akşam öğrenmiş!
Bu satırların yazarı Hayrullah
Efendi'nin (ö. 1866), reisü'l-ulema He-
kimbaşı Abdülhak Molla'nın oğlu, mü-
derris, hekim, tarihçi, Meclis-i Ahkam-ı
Adliye, Meclis-i Maarif-i Umurniye
ve Nafı'a üyesi, Encümen-i Daniş'in
ikinci reisi, belediye reisi, tıbbiye nazırı,
elçi, Sultan Abdülmecid'in, Sultan
Abdülaziz'in çağdaşı olduğunu; kitabı­
nın ise Matbaa-i Amire'de basıldığını da
hatırlatalım.
İsimdeki sır:
Osman'ın "t"si
O bu sürece
smanıı Devleti'nin ortaya çık ı ş süreci,
i l i şk i n eski anlatıların 20.
yüzyılın son çeyreğ i nde gerçekleşen
yeni eleştire l okumaları sayesinde daha iyi bili-
nir oldu. Ancak, devlete adını veren hanedanın
kurucusu nun henüz kesin bir profili oluşa bil-
miş değiL. Osman Gazl'nin Kayı Boyu'ndan
olmayan, hatta Oğuz boyların ı n askeri
aristokrasisine bile mensup olmayan, ama Batı
Anadolu'nun sınır (uç) boyunda talihi yaver
giden cesur bir maceracı olduğu , artık kesin-
l eşmiş gibi görü nüyor. Ne var ki, uç bölgesinde
başına devlet kuş u konan bu tarihi karakterin
o sıralarda Müslüman olup olmadığ ı nı , adının
da gerçekten Osman mı o l duğunu tam olarak
bilemiyoruz. Osman Gazi'nin gerçek ad ı nın
Otman (çoban) olduğu veya, başka bir öneriye
göre, Kuzey Karadeniz bölgesinden göç eden
Altınordu döküntüleri a rasında görülen Atman
ya da Ataman isimlerinden biri olduğ u , günü-
müz tarihçilerince ciddiye alınan olasılıklar.
Bu sorgu l ama l a rın iki farkl ı veri türünden
beslendiğini söyleyebiliriz. Birincisi, görece
zamandaş yaz ı lı kaynaklar. Nitekim , hem daha
sonra Avrupa dillerinde görülen "otman" ismi
ve "ottoman" sıfat ının kökenindeki Bizans kay-
nakları, Arapça Osman adındaki ikinci sessiz
harfi (adın başında bulunan ve Türkçe'de "o"
sesini veren ayın harfi, sesli bir harf değildi r),
özellikle de Türklerin telaffuzu sonucunda "s"
olarak duyup yazmaları çok daha kolayken, "t"
biçiminde duym u ş ve yazm ı ş l ar, hem de 14.
yüzyıl başlarında yazan Suriyeli el-Umari, şö h ­
reti artık her tarafta duy ulmuş namlı gazinin
adın ı Arapça metninde "tı" harfiyle yazmıştır.
ikinci veri ise doğru dan toplumsal tarihle
ilgili ve yazılı kaynaklara hak verir nitelikte:
Osman'ın huruc döneminde hem kendi nesiine
(Gündüz Alp, Sarı Yatu/Savcı), hem önceki
nesle (Ertuğrul, Dündar, Gündoğdu , Sungur
Tekin), hem de çocuklarının/yeğenlerinin nesi i-
ne (Orhan, Pazarlu, Savcı, Bay Hoca, Aktim ur,
Aydoğdu) mensup olan aile üyelerinin adlarının
neredeyse tama mı Türk adı. Ancak kendi
oğulları arasın da ve ya ln ızca üç Türkçe olma-
yan ada rastlıyabiliyoruz: Alaeddin, Hamid ve
Melik. Yani Osman, tabii bu biçimiyle, ailesinin
fertleri arasında ve kendi nesiine kadar, Arapça
bir ad taşıyan tek kişi. Bütün bunlar, ciddi bir
sorgulama nedeni. Ama aceleci davranmamak,
köşe li sonuçlara varmamak gerekir. Ortaçağ
Anadolusu'nu henüz hakkıyla tanıyabilm i ş de
olmadığımıza göre, şimd i lik yapabileceğimiz,
Osman Gazi'nin adın ın da zamanla, islami bir
meşru lu k gereksinimine koşut olarak geliş­
tiri lmiş bir "resmi" tarih öğesi ol abileceğini
hatırlatmaktan ibarettir.
Ahmet Kuyaş
NTV TARiH EYLÜL 2009 45
.P.~~ . : ~. . ~~g.~~.: : .::: : ::·~i~~.??~.~~~~~~~:· : :.:: :""" .·.":".·.: :".· .·.. . . . . . :. . . :. . . . .. . . . . . . ... . . . . . . . ....

Erol BüYÜkburç,
Tarabya'ya döndü

i
i
~
,

:.

46 NTV TARiH EYLÜL 2009

i i
E rol Büyükburç,
dönemin popüler
fotoroman dergileri
için poz verdiğinde
33 yaşında. Şöhretinin zirvede
olduğu dönemler... Genç
kızlar, prodüktörler peşinde ...
Toplam kırk fotoromanda
boy gösteren sanatçı, "O
zamanlar fotoromandan başımı
kaldıramıyordum. Son derece
önemli ve pahalı prodüksiyonlardı.
Herkes için de yapılmazdı. Bir film
15-20 günde biterken, fotoroman
4 ay sürerdi. İnanılmaz seder
kurulurdu" diyerek hatırlıyor o
furyayı. Tarabya'da tamir için
teknelerin getirildiği çekek
yerinde, ismini hatırlayamadığı
bir oyuncuyla fotoroman icabı aşk
yaşayan sanatçı; bu defa 2004'te
evlendiği eşi Uthe'yle 40 yıl sonra
aynı yerde objektifin karşısına
geçti.
Erol Bey Tarabya sahiline
geldiğinde arka planda hala
duran ve son iki senedir Irak
Konsolosluğu olarak hizmet
veren kırmızı panjurlu villanın
bir zamanlar Kalkavan ailesine
ait olduğunu, hatta burada
düzenlenen ve kendisinin de
küçük konserler verdiği partileri
hatırladı. Eşini kucağına alıp
saçlarından tuttuğunda ise onun
mavi gözlerine baktı, "derinliği
görüyorum" dedi ve fotoğraf
uzun süren bu anı dondurdu.
11 Ayın Sultanı

2017'YE DEK SÜRECEK

Yaz
Ramazanı
ruç bu yıl 21
ayına,
Ağustos'tagirdik.
Bektaşi'nin nükteli bir
yorumuna göre, "mürninleri pek
sevdiği için her yıl 11 gün daha önce
gelen Onbir Ayın Sultam" m; daha
dokuz yıl boyunca yaz aylarında
yaşayacağız. 2017 Ramazam,
Mayıs'ın son haftasında başlayıp
Haziran'da elveda diyecek. 2018
ve izleyen yıllarda bahar 2024 ve
sonrasında da -yaşayanlarımız- kış
günlerinde oruç tutup Şeker Bayramı
yapacaklar.
Ramazan sözcüğünün anlamı
aşırı sıcak, hararet olduğuna göre;
yaz oruçları, bu ibadetin amacına
daha uygun, dolayısıyla sevabı da
daha fazla olmalı. Çünkü, gün-
tün değişimine bağlı bu ibadette,
tan yeri ağarmazdan, akşam
hava kararıncaya değin yememek
içmernek koşuL. Bu süre, bir orta
kuşak ülkesi olan Türkiye'de
ESKİ RAMAZANLAR
ortalama 16 saattir.
Modern tarıma geçilmezden •
önce, yaz ramazanları, halkın "orak
zamam" dediği hasat mevsimine
rastladığında, köylülerimizin
Iftardaki belgeler
iki arada bir derede kalışlarının Osmanlı arşivlerindeki belgeler arasında;
ve sarayın halkın
öyküsünü, yaşlılardan dinlemeli. Ramazan'ı nasıl yaşadığına, nasıl eğlendi ği ne dair hikayeler
Bartın'ın Akpınar köyünden
var. Muzaffer Albayrak, üç belgeden üç hayat kesiti anlatıyor.
emekli öğretmen Mehmet Dinç'in,
çocukluk yıllarındaki (1940'lar) yaz
Osmanlı padişahları şöyle yazar:
Ramazanlarında, yaşlı kadınlar 1801
III. Selim'in zaman zaman, "Benim Vezirim
dışında, kadın-erkek kimsenin oruç
tebdil-i kıyafet edip Bugün tebdilen geçerken Divanyolu'nda
tutamadığım, Ramazan'ın tamamını hassasiyeti
halkın arasına karışır; fırın önünde kalabalık gördüm. Herifın
kazaya bırakıp, kışın ocak başında onların dertlerine, biri de yiyecek ekmek bulamıyoruz
otururken tuttuklarım anlatması şikayetlerine bizzat tanık olurlardı. III. diye feryat eyledi. Allah biliyor ki
buna bir örnek. Selim de bir Ramazan günü tebdil-i üzüldüm. Şunun bir çaresine bakasın.
Okurlarımıza, nice yaz, bahar, kıyafet dolaşırken, bir kalabalığın fırınlar Zira Ramazan-ı Şerif'te halka zahmet
kış ve güz ramazanlarım sağlıkla yeterli ekmek çıkarmadığı için ekmek çektirmek layık değildir. Alemlere rızk
karşılayıp bayramlarla uğurlamalarım bulamamaktan yakındığına şahit olur. veren Allah inayet ihsan eylesin. Çaresi
dileriz ... Saraya döndüğünde, vezirine durumun ne ise fırınları fazla ziyade işletmek ile mi
Necdet Sakaoğlu çaresine bakması için bizzat kendi eliyle olur, hasılı dikkat eyleyesin. Ocak 1801."

48 NTV TARiH EYLÜL 2009

 Ressa m Münif Fehim (1 899-1983), eski Yiyecek içeceklerden; şerbet,
reçel, şeker,
istanbul'da Ramazan eğ lence leri n i anlattığı menekşe, sakız, pastırma, sucuk, kaşar pey-
bayram yeri resminde, şe ke rcis i , baloncusu,
niri, şehriye, kuş üzümü, razaki üzüm, çe- Minarenin
athkarıncasıyla; muhtemelen ç ocukluğunun
bayram eğlenceleri nden esinlenmiş. kirdeksiz üzüm, Nazilli inciri, Azak havya- kaftanı ...
rı, zeytin, kibariye turşusu, balık yumurtası,
Mardin eriği, sardalya, kelle şekeri , zeytin- Ramazan'da
yağı gönderilmiştir. ipler arasına yer-
leştirilen kandil-
O rtaoyunu, lerle hazırlanan
1909 mahyalar ilk ifade
canbaz, hokkabaz
Önce namaz biçimini bu top-
gösterilerinden
sonra eğlence raklarda bulmuş gelen
oluşan Ramazan
eğlenceleri, İstanbul seyyahlara, "gökyüzüne
Vezneciler'deki Direklerarası'nda yapılırdI. yıldızlarla yazı yazmışlar" dedirtmiş­
Tam bir asır önce, 1909 Ağustos'una tir. Özellikle tek minareli camiIerde ~
>0>

uygulanan "kaftan giydirme" adeti de, B

denk gelen Ramazan ayında Direklerarası
bitimindeki Camcı Ali Camii (1958'te
yıktınldı) bitişiğinde bulunan arsada,
Ramazan gecesi ortaoyunu oynatılmak
üzere belediyeden ruhsat talep edilir.
Camiye yakınlığı ve namaz vaktinde
olacak gürültünün hoş karşılanmayacağı
gerekçesiyle talep İstanbul Polis
Müdürlüğü'nce uygun görülmez.
Ama eğlence mekanını işletecek kişi,
ortaoyununu namazdan sonra başlatacağı,
o vakte kadar seyirci toplayıp gürültü
çıkarılmasına meydan vermeyeceği, aksi
takdirde zabıtanın müdahale ederek
eğlence ve oyunu engellemesine itiraz
etmeyeceğine dair taahhütte bulununca,
ruhsat almaya hak kazanır.
Ramazan
1826
yaklaştığında saray
Saray'da
mutfağından
iftariye
padişaha, şehzadelere,
sultanlara, ağalara
ve şeyhülislama "iftariyelik" adı altında
sofra takımı ve yiyecek takdim edilmesi
bir gelenekti. 1826 Nisan'ına denk
gelen Ramazan ayında Matbah emini
tarafından takdim olunan iftariyeyi
gösteren deftere göre:
o
u..
mahyalar kadar etkileyicidir. İplere
sıralanan kandiller minarenin alemin-
den veya külah altından şerefeye doğru
dikeyolarak sarkıtılır, minare "kaftan
giymişçesine" gökyüzünü aydınlatırdI.
20. yüzyıl başlarına kadar
Edirne'deki tek minareli camiIerin,
hatta Selimiye Camii'nin dört mi-
naresının kandillerle kaftanlandığı
biliniyor. İstanbul'da ise Bekir Paşa,
Davut Paşa ve Koca Mustafa Paşa
camilerinin minarelerine kaftan giy-
dirilmiş. Mimar Sinan'a ait Şehzade
Camii'nin batı tarafındaki minaresinin
külah altındaki "1" biçiminde kancalar
da, büyük olasılıkla metinlerde bahsi
geçen kaftan giydirme uygulamasının
izleridir.
İ. Umut Çelik

Sofra takımı olarak 17 İngiliz işi bardak,

48 Saksonya küçük ve büyük bardak, 40
Saksonya elvanlı büyük kase, 25 Sakson-
ya elvanlı küçük kase, 5 Paris işi sakız
kasesi, 10 karanfil ve zencefıl kasesi, 79 ... ve giydirme sanatı
Macar işi zeytin kavanozu, 89 yaldızlı
kristal kase, 56 sade kristal bardak, 64 "Kaftan giydirme" üzerine az sayıda
yaldızlı kristal bardak, 12 billur kase, 5 kaynaktan biri, tarihçi Süheyl Ünver'in
tabla, 120 zeytin ve turşu şişesi, pamuk, Mahya Hakkında Araştırma/ar adlı ki-
CT-~,:
: ,'.' . ~.
kağıt, sünger, bardak mahfazası, büyük . ~~ tabında "Minarelerin her bir tarafının
ve küçük Venedik sepeti, simli nakışlı kandillerle donanması" olarak tanımla­
tabla. dığı çizimlerdir.

NTV TARiH EYLÜL 2009 49

11 Ayın Sultanı

232 YILLIK MARKA

HacıBekir Efendi:
Lokumun mucidi
Bayram lokumları, ağız da kolayca dağılan Istanbul, Cadde·i Kebir'de
akide şekerleri ve uŞekerci Hacı Bekir". Şöhreti (bugün istlklal Caddesi)
develer üzerinde gezdirilen
kıtalar aşan markanın serüveni, Bekir Efendi'nin Hacı Bekir reklamı.

Kastamonu'dan İstanbul'a gelişiyle başlıyor.

H
acıBekir, Eminönü -
Bahçekapı'da hala hizmet veren
şekerci dükkanını 1777'de açar.
Kısa sürede neredeyse tüm İstanbul,
şekerlerinin -özellikle de akide şekerinin­
tiryakisi olur. Sultan 1. Abdülhamid
tarafından sarayın Şekercibaşılığına
getirilir.
Lokumunun hikayesine gelince ...
Şekerci Hacı Bekir, 1811'de bulunan
nişastayı un yerine kullanarak lokumunu
şeker ve nişasta terkibiyle hazırlar. O
zamanki adıyla "rahatu'l-hulkum",
tıpkı akide şekeri gibi ünlenir. Arapça
bir sözcük olan ve "gırtlağı rahatlatan"
anlamına gelen "rahatu'l-hulkum" zaman
içinde "lokum" adıyla anılır.
Lokumun yurtdışında "Turkish
delight" (Türk lokumu) olarak bilinmesi
ise, 18. yüzyılın başında İstanbul'a
gelen bir İngiliz'in, Hacı Bekir'in
Bahçekapı'daki dükkanından aldığı
lokumları "Turkish delight" olarak
tanıtmasıyla olur.
"Türk lokumu" yakın bir zamanda
H ac ı Bekir'in 1777'de Eminönü - B a h çe ka pı'd a açtığı ilk dük kanının televizyonda da boy gösterdi. Amerikan
önünde, 1950'Ierde bir arefe günü bayram şe k e ri kuy ruğu . dedektiflik dizisi Law & Order'ın,
Türkiye'de Mayıs 2009'da gösterimde olan

50 NTV TARiH EYLÜL 2009

 BAYRAM TEBRİK KARTLARı

...::-.
c:...r :J.-J ~ ,,-:F.~
\

~~ v:...--ı::-....-ı>

•
Iydiniz Bilmuk;obele b ..yr am ırı.iq
kutlular say~ı ve se:v~ı.e9
sun a rız .

said olsun eher l'

-
a hri ~Ze;ren
o
v' ( )

Tebrik kartlarıyla ilk

tanışmamız, Osmanlı
döneminde İstanbullu
levantenlere Avrupa'dan
gönderilen kartpostallar
sayesindedir. Bu kartları
örnek alarak yazılan dini
bayram tebrikleri de ilk saidinizi tebrik ederim", "iydiniz mezid
bölümlerinden birinde, Hacı Bekir şekeri
de rol amıştı. Dedektiflere, "Dünyanın
kutlama kartlarımız olur. o~sun" (Bayramınız ziyade olsun),
"Iyd-i şerifinizi tebrik ederim" en sık
en iyi şekeri Hacı Bekir" diyerek ikramda
kullanılan bayram tebriği ifadeleriydi.
bulunan şüpheliyi ele veren yine ünlü
akide şekeri olmuştu .
Kuşaktan kuşağa, aynı geleneği
sürdüren Ali Muhiddin Hacı Bekir
19 yüzyıl sonlarında şehir
manzaralı kartpostalların
• arkasına dini bayramları
Cumhuriyetin kuruluşuyla
kartpostallardaki görüntüler çiçek,
kuş, doğa motifleri ve güzel kadın
kutlamak amacıyla elle yazılan mesajlar, figürleriyle zenginleşti. 1930'lardan
müessesesi zaman içinde büyür, şubeler
Osmanlı halkının "kutlama kartı" sonra Avrupa'dan fotoğraf
açar. Bugün uluslararası bir kuruluş olan
gönderme geleneğinin ilk adımlarıydı. malzemelerinin gelmesiyle, 5x9 cm'lik
Kastamonulu Bekir Efendi'nin şekerleri
Çoğunlukla Fransa ve italya'dan boyutlardaki siyah-beyaz fotoğraf
geleneksel tadını muhafaza etmeye devam
getirtilen ve üzerine "iydiniz said olsun" kartlarından tebrik kartları oluşturuldu.
ediyor.
(Bayramınız mutlu olsun) sürşarjı Büyük şehirlerden kasabalara,
Feza KürkfÜoğlu
vurulan kartlar ise, 20. yüzyıl başlarında tüm yurttan karelerin görüldüğü bu
piyasaya sürülmeye başlandı. fotoğraf kartları, her yörede fotoğrafçı

Am adeo "iydiniz said, ömrünüz mezid olsun" ve matbaacıların ortak girişimi ve

Preziosi'ni n (Bayram.ınız mutlu, ömrünüz ziyade tercihiydi. Meydanlar, saat kuleleri,
1858'de olsun), "Iydinizi tebrik ile kesb-i şeref okul binaları, hükümet konakları
ya ptı ğ ·ve
eylerim" (Bayramınızı tebrik etmekten veya genel manzara fotoğrafları, bu
Louvre
Müzes i'nde şeref duyarım), "iydi saidiniz mübarek kartlarla ve "Bayramınızı tebrik ederim"
sergilenen olsun" (Bayramınız kutlu olsun), "iyd-i ifadeleriyle adreslerine ulaşıyordu.
Şe ke rc i Kutlamaların artık internetten ve cep
Bekir
telefonlarından yapıldığı bugünlerde,
Efendi'nin
suluboya sevdiklerimize bir kez daha bayram
tabl osu, sevgisi yollayalım ... Ama bu kez
bugün kartpostallarla ...
lokum
R. Sertaç Kayserilioğlu
kutul a rın.
süslüyor.

NTV TARiH EYLÜL 2009 51

L
 725 YILLIK MASALıN ARDINDAKİ GERÇEKLER

Fareli Köyün Kavalcısı kimdi ve

ÇOCUKLAR NEREYE
GİT -? .

54 NTV TARiH EYLÜL 2009

•
 Bütü~ zamanların "en güzel çocuk masalları" arasında yer alan Fareli Köyün
Kavalcısıında şehir farelerden kurtulur ama, pocuklarını kaybeder. Kavalcının
müziğine dayanamayan fareler gibi, çocuklar da onun peşinden gitmiştir.
Efsaneyle gerçeğin karıştığı noktada, pek mutlu olmayan sonlar, gizemli
finaller var. 1284'e, olayın geçtiği Almanya'nın Hameln şehrine dönüyoruz.

sını canlıtutmak amacıyla yapıldığı

sanılmaktadır. Söylencenin en önemli
ögelerinden fareler ise vitrayda yer al-

A
lmanya'nın Aşağı Sak-
sonya bölgesinin b.aşkenti mamaktadır; çünkü onların hilciyeye
Hameln ya da Ingiliz- dahiloluşu ancak 1559'dadır.
ce yazılı§ıyla Hamelini Willy Krogmann'un Fareli Köyün
Hamlin şehri, doğal güzelliklerinin Kavalcısı: Efsanenin Oluşumu Üzerine
yanı sıra dünyaca ünlü bir efsane/ bir İnceleme adlı eserinde belirttiğine
masala da ev sahipliği yapmaktaqır. göre, 14. yüzyılda şehirde yaşamış
Türkçe'ye "Fareli Köyün Kavalcısı" Lude isimli bir din adamının elin-
olarak çevrilmiş "Hameln'in Sıçan de, içinde kilise şarkıları bulunan bir
Avcısı" adlı bu ünlü efsane/masal kitap vardı. Büyükannesi tarafından
günümüz anlatımlarında mutlu son- kitabın içine olayın tanığı olduğuna
Ia bitse de, gerçekte Hameln şehrini dair bir dize yazılmıştı. Fakat bu kita-
yüzyıllar boyunca derin bir travmayla bın 17. yüzyıldan bu yana izine rast-
yaşamak zorunda bırakan karanlık bir lanmamış, dolayısıyla bu tanıklığın
sona sahiptir. Masalı ingiliz şair ve yazar Robert Browning izini sürmek mümkün olmamıştır.
Söylence 1284 tarihinde Hameln şiir olarak yorumlamış kitap 1888'de Elimizdeki ilk Almanca yazılı ka-
Londra'da yayımlanmıştı. Eserdeki resimler
şehrine gelen rengarenk elbiseli ve ka- yıt ise 1440-1450 arasına tarihlenen
ise çocuk kitapları yazarı ve çizeri Catherine
val çalan bir adamın, bir sebeple 130 Greenaway'e ait (yanda ve üstte). Lueneburg Yazması'dır. Burada olay
çocuğu şehirden götürmesiyle ilgilidir. kısa bir şiirle anlatılmaktadır.
Konuyla ilgili en eski yazılı belge, şehir kroniklerinde yer "1284 yılında Aziz John ve Aziz Paul günü
alan 1384 tarihli Latince kayıttır: "Çocuklarımız ayrılalı 26 Haziranda
on yıl oldu." Bu kaydın anlamı üzerine çok değişik tezler Hameln'de doğmuş 130 çocuk alındı
üretilmiş ama kesin bir sonuca ulaşılması bugüne kadar Rengarenk elbiseler içinde bir kavalcı tarafından ve
mümkün olmamıştır. Kayboldular tepenin yakınında bir yerlerde."
Olayın yaşandığına dair en eski kanıt ise 1300'lü yıl­ Günümüzde Lueneburg Yazması temel alınarak ko-
ların başında yapılan bir vitraydır. Şehrin kilisesinde bu- nuyu açıklamaya yönelik pek çok tez ortaya atılmıştır.
lunduğu bilinen bu vitray, yine kayıtlardan öğrendiğimi­ Araştırmacı-yazar David Wallechinsky'ye göre, 1212
ze göre 1660 yılında parçalanmıştır. Tarihçi Hans yılında gerçekleşen ve başlarında Nicholas isim-
Dobbertin tarafından kayıtlardaki açıklamalar li bir Alman gencinin bulunduğu 20 bin kişilik
esas alınarak yeniden yapıImiş olan vitrayda ka- "Çocuk Haçlı Seferi" için Hameln'den de 130
val çalan adam renkli, çocuklar ise beyaz kıyafet­ çocuk alınmış olabilir. Kaval çalan kişinin ise
ler içerisinde betimlenmektedir. Bu vitrayın, bir - asker toplama görevlisi olabileceğini
şehrin tarihindeki trajik bir olayın anı- düşünmektedir. Nitekim Qrtaçağ'da ~

NTV TARiH EYLÜL 2009 55

 ve kırmızıdır. Şiirin
sonunda ise Grimm
Kardeşler'in anlatısında olduğu gibi, çocukla-
rın açılan yarıktan geçerekTransilvanya'ya
gittiklerini ve oraya yerleştiklerini söy-
ler. Elbette Browning'in . şiiri göre-
ce mutlu sonIa bitmektedir,
çünkü o bu şiiri yakın
. dostu aktör William
Mcready'nin hasta ço-
cuğu Willy'nin hoşça va-
kit geçirebilmesi için yazmış­
tır. Ve şiir bugün de kullanılan
ve İngilizce'ye yerleşmiş bir öğütle biter:
Öyle ya da böyle verdiğimiz sözü tutmalı ve
Kavalcı'ya parasını ödemeliyiz!
Efsanenin açıklanmasına yönelik olarak or-
taya atılanlar içinde, Hameln şehri sakinlerinin de
hemfikir olduğu, Doğu Avrupa kolonizasyon hareke-
tini temel alan tez ön plana çıkmaktadır. Bu teze göre
Hameln şehrinin çocukları, kendilerine yeni bir yer-
leşim yeri kurmak için yurtlarını terk etmişlerdir. Pek
çok Avrupa şehrinin, söylencenin geçtiği dönemde
kurulduğu düşünülürse, çocukların yeni yerleşimciler
olabileceği fikri anlamlı hale gelmektedir. Hameln'in
etrafındaki "Qyerhameln" (değirmen kasabası Ha-
Doğu'daki efsane
İbn-i Sina, Kavaleı'nın
yerini alınea
Aynı temayı küçük farklarla işleyen benzer efsaneler
var. Bunlar arasında en ilginç olanlarından biri
Kavaıcı'nın yerini ibn-i Sina'nın aldığ ı Suriye kaynaklı
masal:
"Evvel zaman içinde Halep'te bir sultan yaşardı.
Bir gün Ibn-i Sina ile sohbet ederken önlerinden
geçen fareyi gösterip 'bu fareler de her tarafı sardı,
bir şeyler yapma l ı ' der. Bunun üzerine Ibn-i Sina
şehri farelerden temizleyebileceğini ama sultanın ne
görürse görsün gülmemesi gerektiğini söyler.
ibn-i Sina yanında küçük bir tabutla şehir meydanına
gelir. Tı l sımlı bazı sözler söyler. Bir tek fare çıkagelir.
Ibn-i Sina fareyi öldürüp tabuta koyar. Tekrar tılsımlı
J
sözler söyler. Bu sefer dört fare gelir ve tabutu
sırtlarlar. ibn-i Sina son bir defa tılsımlı sözler söyler
ve binlerce fare meydana toplanır. Başta tabutu
taşıyan dört fare olmak üzere şehrin dışına doğru
giden bir cenaze korteji oluştururlar. Şehir kapı s ından
çıkmaya başladı k larında sultan durumun komikliğine
dayanamayıp gülmeye başlar. Kapının dışına çıkmış
bütün fareler ölürken henüz çıkmamış olanlar hızla
şehrin içine dağılırlar. Sultanın gülmesi tılsımı
bozmuş farelerin bir kısmı kurtulmuştur."
58 NTV TARiH EYLÜL 2009
•
meln) gibi bazı yerleşimIerin isimleri
de bu iddiayı destekler gözükmektedir.
Kavalcı'nın buradaki rolü ise yerleşimcilere
yol gösteren bir lider olabilir.
Hameln şehrinin resmi web sitesine
göre, akla en yatkın olarak kabul edilen
yorum şöyledir: "Hameln çocukları o
günlerde Batı Prusya, Pomerania, Tö-
ton Bölgesi ve Moravia'ya yerleşebil­
rnek için toprak sahipleri tarafından
kayıt altına alınan göçe istekli
Almanlardan sadece birka-
çıydı. Geçmiş dönemlerde
de aynen bugün olduğu
gibi bir şehrin sakinlerine 'o
şehrin çocukları' denmesinin adetten
olduğu gerçeği göz önüne alınırsa, Hameln çocukla-
rının da bildiğimiz anlamda çocuk değil en azından
bir yerleşim birimi kuracak güçte ve yaşta gençler ya
da insanlar oldukları anlaşılır. Çocukların Hameln'den
ayrılışı daha sonra Avrupa'nın ortak belası haline ge-
len fare istilası ile birleştirilip tek bir efsaneye dönü~­
müş olmalıdır."
Bu açıklama üzerine akıllara şu sorunun gelmesi
normaldir: O halde neden böylesi bir göçün hiçbir
yazılı kaydı bulunmamaktadır? Bu soruya verilen ce-
vap, göçmen toplamak ya da seçmekle görevli kişinin
Hameln'de bir çeşit usü1süzlük yaptığı ya da rüşvete
bulaşmış olabileceğidir. Ama Hameln'de bazi eski
evlerin duvarhı,rında, bahsettiğimiz göç teorisini des-
tekleyen yazılar bulunmuştur. Bunlara göre 26 Tem-
muz 1284 tarihinde Olmütz Başpiskoposu Bruno
von Schaumburg'un görevlendirmiş olduğu bir yetkili
(Kavalcı) Hameln kasabasına gelmiş ve 130 çocuğu
beraberinde götürmüştür. Schaumburg o sıralarda
Bohemya Kralı II. Ottokar'ın emrinde, bugünkü Çek
Cumhuriyeti sınırları içerisinde kalan Moravia'nın
bir bölümünü iskan etmekle meşguldü. Öte yandan
o .tarihlerde Avrupa'nın bu bölgesinde bir evin bütün
malları evin büyük oğluna kalır diğer kardeşleri hiçbir
hak iddia edemezlerdi. Bu durum da göç teorisinin
gerçek olma ihtimaline kuvvet kazandırmaktadır. So-
nuçta yaşadığı yerde hiçbir gelecek kuramayacak olan
birçok gencin, kendilerine fırsat ve toprak kazandıra­
cak bir göçe istekli olacağı düşünülebilir.
Tarihçi Ursula Santter ise dilbilirnci Jurgen
Udolph'un "Doğu Avrupa'da Soyadlar" üzerine yaptı­
ğı araştırmaları baz alarak şu tezi ileri sürmektedir:
"Dan'ların 1227 Bornhoved savaşında yenilmeleri
üzerine Baltık Deniz'nin güney bölgeleri Almanlar
tarafından kolonileştirilmeye elverişli hale gelmiş­
ti. Pomeranya, Brandenburg, Uckermark ve Prignitz
başpiskopos ve dükleri, asker toplama görevlileri ve
'lokator' diye adlandırılan iskana uygun yer bulmak-
la görevli kişiler vasıtasıyla, yeni bölgelere yerleşrneyi
 TARİH BOYUNCA FARELER VE İNSANLAR
Eski Çağrda
Dost, hatta
kutsal
• Fare ve sıçanların daVranışları
dikkatle takip ediliyor iyi veya
kötü olayların alametleri olarak
yorumlanıyordu .
• Mısır hiyerogliflerini açıklamak amacıyla yazılmış
ve günümüze ulaşmış tek antik kaynak olan
Horapolion metninde, fareler yıkıcı güç sembolü olarak
gösterilmektedir. Mısırlılar bu olumsuz özelliğine
rağmen fareye saygı duyarlardı, çünkü o her zaman
pek çok dilim içinden en iyisini seçmeyi başarırdl.
• Efsaneye göre Teucri'ler kendilerine yeni bir yurt
kurmak üzere Girit'ten ayrılırken bir kahin tarafından
"şehrinizi size yerlilerinin saldırdığı bir yerde kurun"
sözleriyle uğurlah ırlar. Troya'da farelerin saldırısına
uğramaları üzerine bunu kahinin sözlerinin doğruluğuna
yorar ve şehirlerini orada kurarlar. Akabinde Apollo
Smintheus adına (Apollo Farelerin·Efendisi) bir tapınak
dikerler. Denildiğine göre Troya'da fareler kutsal kabul
edilirdi.
• Grek yazar Heraklides, farelerin Chrysa'da
(Çanakkale açıklarında bir ada) kutsal kabul' edildiklerini
yazar. Bu şehir de Apolion tapınağı ile ünlüdür.
Bugünkü Çanakkale- Gülpınar'ın güneybatısında yer
aldığına inanılan Hamaxitus şehrinde fareler kamusal
alanlarda halk tarafından beslenirlerdi.
kabul edenlere büyük imkanlar sundular. Aşağı Sakson-
ya ve vestfalya'dan pek çok genç bu çağrıya kayıtsız ka-
lamadı. Buna kinıt olarak vestfalya'da 'pek çok yerleşim
ismi gösterilebilir. Örneğin vestfalya'dan Pomeranya'ya
kadar düz bir hat üzerinde Hindenburg isminde beş,
Spiegelberg isminde ise üç yerleşim birimi vardır. Güney
Hameln'deki Beverungen ile Berlin'in kuzeydoğusunda­
ki Beveringen ve günümüz Polonya'sındaki Beweringen
yerleşim isimleri arasındaki benzerlik dikkat çekicidir."
Udolph'un Polonya telefon kayıtları üzerinde yaptığı
araştırmada "Hameln çocukları"nın Hameln'deki atala-
rının soyadlarını muhafaza ederek bu bölgede yaşadık­
larını ortaya koymuştur.
Pek çok iddia yüzyıllardır araştırmacıların kafasını
meşgul etmeye devam ediyor. Tüm dünyada bilinen Fa-
reli Köyün Kavalcısı ' masallefsanesi henüz tam anlamıy­
·la açığa çıkarılamayan geçmişiyle her geçen gün daha
fazla merak uyandıryor. Tabi günümüz Hameln şehri de
her yıl düzenlediği festival ve ağırladığı binlerce turistle
bu gizemin sağladığı faydalardan yararlanmaya devam
ediyor. •
Ortaçağ'da
Düşman, hatta
şeytan
• Çok zalim bir adam olan Polonya
Kralı Popiel II, 820'de tahta çıkar.
Öyle çok eziyet eder ki ha l kına
sonunda Tanrı ceza olarak kralın üstüne fareler
gönderir. Kral ve ailesi bu intikamc ı ların şerrinden
kurtulmak için Prusya sınırındaki Gopla Gölünde bir
adaya sığınır. Ancak fareler burada da kralı bulurlar.
. Kaleyi ele geçirip ailesiyle beraber k ralı öldürürler.
• Mainz'ın zalim başpiskoposu ii. Hatto, kıtlık
zamanında depoları ürünle dolu olmasına
rağmen halkını aç bırakır. Hiçbi r yerde yiyecek
bulamayan fareler nihayetinde başpiskoposun
yiyecek dolu depolarına saldırırlar. Bu arada
Hatto'yu da öldürmeye çalışırlar. Başpiskopos
Rhein'da günümüzde "Fare Kulesi" olarak bilinen
yapıya saklanır. Ama fareler burada da onu rahat
bırakmaz ve kulenin duvarlarında kemirerek açt ı kları
deliklerden içeri girip zalim Hatto'yu öldürürler.
• ingiltere'nin krallar tarihini anlatan A Chronicle of
the The Kings of England kitabında bahsedildiğine
göre Fatih William döneminde kralın lordlarından
biri kralın verdiği bir ziyafet esnasında farelerin
saldırısına uğrar. Önce denize S0nra tekrar karaya
kaçmasına rağmen farelerin ısrarlı takibinden
kurtulamaz ve en sonunda onlar tarafından öldürülür.
Augustin von Moersperg'in 1592 tarihli suluboya resmi,
Hameln'deki kilise vitrayından esinlenmiş.
NTV TARiH EYLÜL 2009 59
 Iman
a

Almanlar sınıra dayanmış, savaş Akdeniz'e inmişti;

Ruslar IIsavaşa girin" diye bastırıyordu. İnönü'nün savaşa
girmeme düşüncesi; Müttefikler ve Mihver arasındaki güç
dengesi ve harbin gidişatına göre şekillendi.
60 milyondan fazla asker ve sivilin hayatını kaybettiği
beş yıllık savaşın Türkiye'deki macerası ...
 10. Yıl ii. O·ÜNYA SAVASI•
Bıçak sırtında
COK
•
CEKTiK
•
AMA
•
... •
CEMİLKOÇAK
.... ........................................
ürkiye'nin daha Atatürk'ün
sağlığında 1933 yılında baş­
layan İngiliz politikasına
yönelik tercihi giderek be-
lirginleşmşti. İsmet
Cumhurbaşkanı seçildiğinde,
yakında
büyük bir savaşın çı­
kabileceğini
tahmin ediyor-
du. Bir savaş anında Türkiye'nin güvenli-
ğinin ancak İtalya ve müttefiki Almanya
tarafından tehdit edilebileceği görüşün­
deydi. Bu tehdidi önlemek için, ülkenin
İngiltere ve Fransa'nın yanında, Mihver'e
(Almanya ve İtalya'ya) karşı olan, içinde
henüz Sovyetler Birliği'nin de bulundu-
ğu devletler grubuna katılması gerektiği­
ni düşünüyordu.
1939 yılının başlarında dış politi-
kada izlenmesi gereken yol çok basit
görünüyordu: Mihver'in Avrupa'da ve
Balkanlar'da yayılma arzularına karşı,
Batılı müttefikler ile Sovyetler Birliği'nin
görünürde kurmaya çalıştıkları bloka ka-
tılmak ve blokun kurulmasına katkıda
bulunmak. Ağustos ayı sonlarında Al-
manya ile Sovyetler Birliği arasında im-
zalanan Saldırmazlık Paktı, Türkiye'nin
kurmaya çalıştığı ittifak sistemini ikiye
ayırmıştı: Bir yanda Batılı müttefikler
kalmıştı, diğer yanda ise Almanya ile an-
laşmış görünen Sovyetler Birliği.
İnönü artık bir "yol ayrımı" önünde
idi: Ya şimdiye dek izlenen yönde devam
edilecek ve Türkiye, Sovyetler Birliği 01-
diplomasi tarihi
•
maksızın, Batılı müttefikler yanında yer
alacak; ya Almanya ile olan anlaşmasına
aldırmaksızın, Batılı müttefikler gru-
bundan ayrılıp, Mihver'e yakın bir ko-
numa geçmek anlamına gelecek biçimde
Sovyetler'le bir ortaklığa girece; ya da o
İnönü zamana dek olduğu gibi, herhangi bir
askeri ittifaka girmeksizin bağlantısızlı­
ğını korumayı sürdürecekti. İnönü'nün
acilen bir karara varması gerekiyordu.
İnönü, ilke olarak Batılı müttefiklerin
yanında yer almayı kabul etti; bu yoldan
geri dönülmeyecek ve Mihver tehdidi ne
karşı Batılı müttefiklerin askeri desteği­
nin sağlanmasına çalışılacaktı. Ama İnö­
nü, Sovyetler Birliği ile olan ilişkilere de
çok önem veriyor Sovyetler Birliği'ni ta-
mamen dışarıda bırakmak istemiyor, bir
antlaşma fırsatı yakalamak istiyordu.
Perde açılırken
Savaş başladıktan hemen sonra Dışiş­
leri Bakanı Şükrü Saraçoğlu, Sovyet-
ler Birliği ile bu güç sorunları çözmek
ve aslında Batılı müttefikleri değil de,
Mihver'i hedef alan bir askeri ittifak
imzalamak amacı ile Moskova'ya gitti.
İnönü, Sovyetler Birliği ile anlaşmayı
ve Sovyetler Birliği'nin -Türkiye'nin de
içinde bulunacağı- Batı ittifakı içinde yer
almasını ümit ediyordu. Fakat Moskova,
Türkiye'nin izlediği politikanın tam ak-
sine, askeri ittifakın Mihver'e karşı değil
de, Batılı müttefiklere karşı olmasında
direndi. Bunun üzerİne Sovyetler Bir- ~
10 .YIl II. DÜNYA SAVAŞı

liği
ile olan ilişkilere azami itina göstermek
ana düşüncesi ile, Ekim'de Türk- İngiliz­
Fransız ittifakı imzalandı.
Antlaşmaya göre, Türkiye'nin bir Av-
rupa devleti tarafından saldırıya uğraması
durumunda İngiltere ve Fransa Türkiye'ye
tüm olanakları ile yardım edeceklerdi. Eğer
İngiltere ve Fransa bir Avrupa devleti tara-
fından Akdeniz'de savaşa yol açan bir sal-
dırıya uğrarlarsa, bu defa Türkiye bu dev-
letlere tüm olanakları ile yardım edecekti.
Antlaşmanın can alıcı önemdeki protokol
maddesi, askeri ittifak yükümlülüklerinin
Türkiye'yi Sovyetler Birliği ile bir çatışma­
ya hiçbir biçimde sürüklemeyeceğine iliş­
kin çekince (Sovyet Çekincesi) idi.
Alman ordusu Polonya ordusunu kısa
zamanda yenilgiye uğrattı, ama asıl belir- Uzakdoğu'daki gelişmeleri konuşmak üzere Kahire'de 22·26 Kasım 1943 tarihlerinde
düzenlenen konferansa; ABD'den Roosevelt, ingiltere'den Churchill, Çin'den Çan Kay Şek,
leyici savaş alanı "Batı cephesi"ndeydi. Kış
Türkiye'den de inönü katılmıştı . Konferansı betimleyen çizimin taşbaskısı.
ayları sakin geçti ve Alman ordusu bir-
denbire Nisan'da Danimarka ve Norveç'i tefıklere askeri bakımdan yardım etmesi zorunda kalmıştı. Almanya da o an için,
işgal etti. Bununla da kalmadı; Mayıs'ta ve savaşa girmesi gerekiyordu, çünkü savaş Müttefıklerden koparak kendisine karşı
Hollanda, Belçika ve Lüksemburg'u iş­ Akdeniz'e inmişti. daha yumuşak bir dış politika izlemekte
gal etti ve bu topraklar üzerinden saldırı­ İnönü, şimdi de ülkenin aslında bir sal- olan Türkiye'nin bu tutumu ile yetinebil-
ya geçerek Fransa'ya girdi. Alman ordusu dırıya uğramaktan kaçınmak için girdiği mekteydi.
Paris önlerine geldiğinde, bu kez İtalya bu pakt nedeni ile savaşa girmek zorunda Mart ayında Türk-Alman Saldırmaz­
Müttefıklere karşı savaşa girdi. İtalya'nın kalmasından kaçınmak istiyordu. İnönü, lık Paktı Antlaşması'nın imzalanması için
savaşa girişi Türk dış politikası açısından savaşa girmeyi hiç düşünmemişti ve dü- bir hayli yol da alınmıştı. Bu antlaşma ile
önemli bir kararı da gündeme getirdi: İt­ şünmüyordu da. İnönü'nün politikasının cidden garipsenmesi gereken bir durum
tifak antlaşmasına göre, Türkiye'nin müt- hedefı, ülkeyi her ne pahasına olursa olsun ortaya çıktı: Şimdi Türkiye, Almanya ile
savaştan uzak tutmaktı. savaşmakta olan İngiltere ile müttefıkti,
İnönü, ülkenin savaştan uzak kalabil- İngiltere'nin yakında müttefıki olacak olan
mesinin, askeri güç merkezleri (İngiltere, Sovyetler Birliği ile arasında saldırmazlık
Ankara Valiliğinden
Almanya ve Sovyetler Birliği) arasında bir paktı vardı ve nihayet Almanya ile de bir
denge politikası izlemekten geçtiğini dü- saldırmazlık ve dostluk paktı imzalamıştı.
Bahçe içindeki münfe rit evlerde, ve ci-
şünüyordu. Dolayısıyla İnönü, askeri ba-
varında a çık arazi ve arsa bulunan binalar-
kımdan güçlenerek, ülkesini kendi yanın­ İkinci perde
cIa oturan halk hava tehlikesine karşı korun-
da savaşa sokabilmek için baskıda bulunan Almanya' nın 1941 Haziran' ında Sovyetler
ma siperi kazacak veya kaıdıracaklardır.
askeri bloka karşı, diğer blokun desteğini Birliği' ne saldırısı ile savaşın aldığı şekil
Açıl acak siperler, civardaki binalar yıkıl­ almak suretiyle, bu olanağı değerlendir­ temelden değişti. Türkiye de rahatladı. O
dığı takdirde enkar altı n d a kalmayacak mek istedi. zamana dek derinden derine ciddi bir teh-
şekilde yani asgari bina irtifaının bir bu- Almanya, Fransa'dan sonra, 1941 yılı­ dit olarak görülen Alman-Sovyet işbirliği
çuk misli mesafede yapılac aktır. nın kış ve ilkbahar aylarında tüm Balkan- kuşku ve kaygısı , kendiliğinden ortadan

Siperlerin derinliği 2 üst kısmının geni.- ları işgal etti. Türkiye savaşın bu dönemin- kalkmış oldu. Ama bu defa da Türkiye
liği ı metre ve taban 80 santim olacaktır. de bir müttefık olarak görevinin, Almanya üzerindeki İngiliz ve Sovyet baskısı arttı.
\ ile askeri çatışmadan kaçınarak, Alman Müttefıkler, Türkiye'nin bu sırada Alman-
On beş gün içinde siper kazdırmayan- ,
ordularını kendi sınırında durdurmak ve ya ile olan yakın ilişkilerini hoş karşılamı­
lar hakkında gereken kanuni ~akibat yf!.-
bu sayede Orta ve Yakın Doğu yolunu yorlardı. Hatta Moskova, Almanya'ya o
pılacaktır.
tıkamak olduğunu değerlendiriyordu. As- zamana dek hiç görülmemiş ölçüde yakın
lında İngiltere, müttefıkine yardım edecek olduğu görülen, üstelik Almanya ile anla-
gücü olmadığından ve Türkiye'nin ağır şan birTürkiye'nin, kendi üzerine herhangi
Siper kazılacak, kaz baskı altında tamamen Mihver etkisine bir zamanda saldırabileceğini ya da Alman
Başkentte harp yıllarında valiliğin
yayınladığı genelge. Siperin ölçüleri ayrıntılı
girebileceği endişesinden dolayı, bu po- ordusuna transit geçiş izni verebileceğini
biçimde verilmiş. litikayı "ehven-i şer" olarak kabul etmek düşünerek, tedirgin oluyordu.

Kısa zamanda "Doğu cephesi"nden
ardı ardınagelmeye başlayan Alman askeri
başarı haberleri, tabii Türkiye'nin siyasal
tutumunu da derinden etkiledi.
Almanya, Türkiye'nin, askeri başarıla­
rını görerek ve bundan etkilenerek, bir an
önce kendi yanında savaşa girmesini ya
da en azından kendisine askeri kolaylıklar
sağlamasını istiyordu.
Son perde
Alman ordularının gerek Doğu ve gerek
Kuzey Mrika cephesinde yenilgiye uğ­
raması, aynı zamanda ilk Müttefik askeri
başarılarının göstergesiydi. Bu kez, "Doğu
cephesi"nde geri çekilmek zorunda kalan
Almanya, Türkiye'nin Müttefik başarı­
larından etkilenerek, karşı tarafta savaşa
girmesini engellemek amacı ile çaba har-
cayacak ve Türkiye'den savaşa katılmayıp,
"Doğu cephesi"nde kendi güney sınırını
güven altında tutmasını isteyecektir. Müt-
tefikler ise, askeri başarılarının verdiği güç
ve "hak"la, Türkiye'nin pasif bir rol ile ye-
tinmesini artık kabul etmeyeceklerdir.
Sovyetler Birliği, bu sırada Türkiye'nin
müttefik olarak savaşa girmesini istemekte
ve İngiltere de buna bir ölçüde katılmak­
tadır. Amerika Birleşik Devletleri'nin tavrı
ise henüz belirgin değildir ve Türkiye'nin
(kelimenin tam anlamı ile) sıkboğaz edil-
mesini istememektedir; ama o da, diğer
müttefiklerinin taleplerine bir ölçüde ka-
tılmak zorunda kalmaktadır.
İnönü, bu son dönemde savaşa ka-
tılmaktan kaçınmak için, Müttefiklerin
yoğun baskılarına karşı Mihver'in saldırı
potansiyel ve olasılığını öne sürmekte ve
Türkiye'nin görevinin hala Alman ordusu-
na Yakın ve Orta Doğu yolunu tıkamak ol-
duğunu belirtmektedir. Ayrıca, İnönü'nün
önemli bir talebi daha vardır: Müttefikle-
rin söz vermiş oldukları, fakat askeri güç-
Churchill Adana'da
30 Ocak 1943'te Winston
Churchill, Adana'ya ge l m i ş
inönü'yle Tarsus'un Yen ice
istasyonu'nda buluşmuştu.
süzlükleri nedeni ile, o ana dek
geniş ölçüde yerine getireme-
dikleri askeri yardım.
İnönü bu defa da Müttefik-
ler arasında belirginleşen görüş
ayrılıklarını kendi lehine değer­
lendirmeye çalıştı. İngiltere'nin
savaşa bir an önce girilmesi yo-
lundaki talebi, artık ne ABD ne
de SSCB tarafından tam anlamı
ile desteklenmekteydi. Bu kar-
şıtlığı değerlendirmek isteyen İnönü, İn­
giltere ile ABD'yi karşı karşıya getirdi ve
bu iki devleti birbirlerine karşı oynamaya
çalıştı. Başarılı da oldu.
Mihverin yıkımın eşiğinde olduğu
sırada İnönü, Müttefiklerle ilişkiyi yeni-
den sağlamlaştırmak ve Türkiye'nin Batı
ittifakında yeniden yer bulabilmesini sağ­
lamak için girişimlerde bulundu: Önce
Almanya'ya krom sevki durduruldu, Al-
manya ve Japonya ile diplomatik ilişkiler
kesildi; Sovyetler Birliği ile yakın ilişkilere
girmek için önemli adımlar atıldı; hatta
Almanya ve Japonya'ya savaş ilan edildi.
Ancak bütün bu jestlerin somut bir yara-
rı olmadı. Türkiye, savaşın son döneminde
yalnız kalmıştı ve savaş sonunda yeniden
biçimlenen dünyada da yalnız kalmaya
adaydı. İnönü'nün tedirginliği buradan ileri
geliyordu. Savaş yıllarında izlenen Türk dış
politikası, Türkiye'yi savaştan uzak tutmayı
başarmıştı, ama savaş sonunda gelişen yeni
uluslararası politikada ülkenin yalnız kal-
masına da neden olmuştu . •
Türkiye'de
Alman, İngiliZ
ve Sovyet ajanlar
Mihri Belli 1968 y ılında soldaki iktidar
kavgasında ta 2. Dünya S avaşı yıllarına
dönerek, "o tarihlerde Beyoğ l u'nda ge li şi
güzel bir taş at ı l sa , biri Alman, biri Rus,
biri ingiliz, biri Amerikan olmak üzere -ufak
tefekleri saymıyoru m- dört yabanc ı ajana
gelirdi" demişti.
Ajanlar Türkiye gibi ta rafsız olan bir ülkeyi,
serbest bu lu ş m a a l an ı olarak kullanmış l a rdı
ve bu yı llarda yaşa n m ı ş bir dizi olay,
Hollywood patro n l arı nın işta hı nı kabart ı r
nitelikteydi (Aşağıdakilerden biri de o
mutlu l uğa e rmiştir zaten).
· 11 Mart 1941 'de Lo ndra 'n ın Balkanlar'daki
derin ilişk i lerini yönlendiren Sir George
Will iam Rende l ' ı h ed efl ediğ i söylenen bir
bomba, Pera Palas'ta patl adı, 4 k i ş i öldü.
· 21 Haziran 1941 'de savaş eğitimi görmek
üzere Türk denizci ve h avacı l arını Mıs ı r ' a
götüren Refah ş il eb i kimvurduya getirilerek
torpillend i. 168 kiş i öldü.
· 24 Şubat 1942'de Al m an ya ' nın Ankara
Büyükelçisi Franz von Papen'a bombalı bir
saldırı düzenlendi. Suikast başarısız kalınca
. 18 Mart 1942 günü dört Ingiliz uçağ ı
"Rodos yerine" Milas'a 15 bomba
sallayıverd i. Iki kişi öldü, kasaba harap oldu.
· Ekim 1943 - Mart 1944 tarih leri a ras ı nda
Büyük Britanya ' nın An kara sefıri Sir Hughe
Knatchbull Hugessen'in uşağ ı , Arnavut
as ıllı Elyesa Bazna, n am- ı d iğer Cicero, von
Papen'a paha biçilmez stratejik değe rde
belgeler sattı. Olay, başrol ü n d e James
10.YIl II. OÜNYA SAVAŞı
Baskı altında gündelik hayat tarihi

HARBE GiRMEDi~ AMA ...

• •
Savaş sırasında alınan önlemler sonucu Türkiye kıtlık
sınırına dayanmıştı. İlan edilen seferberlikle 1 milyon
askerin beslenmesi gereği, üretimi dibe vurdurmuş
şehirde ekmek karneleri, köyde tarım vergileri
dönemi başlamıştı. Savaş ekonomisinin anatomisi.

AHMETKUYAŞ
. .. .
"TO ürkiye, 2. Dünya Savaşı'na girmemeyi
başararak yıkıma uğramaktan kurtul-
du ama, savaş sırasında alınan bazı
önlemler ve uygulanan ekonomi poli-
tikaları sonucunda çok sıkıntı yaşadı.
Savaş başladığında Türkiye'yi yöne-
tenler, başta Cumhurbaşkanı İsmet İnönü
ve Başbakan Refık Saydam olmak üzere,
çoğunlukla asker kökenli, dolayısıyla da
ülkenin ı. Dünya Savaşı sırasında neler
çektiğini en yakından bilen kişilerdi. Yeni
Türkiye'nin hem silah ve cephane hem de
askeri harelcitların gerektirdiği altyapı ba-
kımından henüz çağın gerisinde olduğunu
iyi bildiklerinden gündemlerinin birinci
maddesi savaşın dışında kalmaktı.
Gündemdeki ikinci madde ise,
Türkiye'nin kendi iradesine karşın savaşa
sürüklenme olasılığı bulunduğundan, bü-
yük bir orduyu hazır tutma mecburiyetiy-
di. Böylece alınan seferberlik kararı, yakla-
şık bir milyon kişinin silah altına alınması
nedeniyle, ilk sıkıntıyı yarattı. O dönemde
Türkiye nüfusunun yaklaşık % 85'ini oluş­
turan kırsal kesim ciddi bir oranda işgücü
yitirdi ve makinalaşmanın da yok denecek
kadar zayıf olması nedeniyle, tarımsal üre-
tim 1940'tan itibaren düşmeye başladı.
Öte yandan, hükümetin üçüncü bir
gündem maddesi de, kalabalık ordusunu
mümkün olduğunca iyi besleyebilmek-
ti. Bu amaçla ve savaş başladıktan dört
buçuk ay sonra çıkarılan M illi Korunma
Kanunu (18 Ocak 1940), hükümete eko-
nomi alanında olağanüstü bir yaptırım
gücü tanımıştı. Bu kanunla üretici, ürünü-
nü öncelikle devlete satmak, bir de serbest
piyasadakilerin çok altında kalan fıyatlarla
yetinmek zorunda kaldı. Bu durum ise,
ürünün saklanmasına ve karaborsaya düş ­
mesine, sonuç olarak da kentli halkın kıt­
lık sınırına dayanmasına neden oldu. 1942
yazından itibaren devletin satın alma poli-
tikalarında yumuşamaya gidilmesine kar-
şın, istiflerne, darlık ve karaborsa üçlüsün-
den oluşan kısırdöngü bir kez başlamıştı
ve savaş sonuna kadar sürecekti.
Kıs aca özetlediğimiz bu gelişmeler
zincirinin, Türkiye'nin siyasal yaşamın­
da 2. Dünya S avaşı sonrasında görülen
önemli değişiklikleri büyük ölçüde açıkla­
yan birçok yan etkisi oldu. Bunların başın­
da, daha sonraki yılların siyasal yaşamında,
hiç kuşkusuz, en önemli etken olan tarım
sektörünün sıkıntıları gelir.
Büyük, küçük, bütün üreticiler, üre-
tim kaybına uğramışlar, ama iktidar, savaş
zamanında artan fıyatlardan yararlanma
imlcinını kendilerine tanımamıştı. Bazı­
ları milletvekili de olan büyük toprak sa-
hipleri, iktidara olan yakınlıkları sayesinde
ürünlerinin önemli bir bölümünü kara-
borsada satabilmişlerdi gerçi; ama kırsal
nüfusun çoğunluğunu oluşturmalarına
karşın arkaları kuvvetli olmayan küçük
üreticiler jandarma dayağı yemişlerdi. Bü-
tün üreticiler açısından en korkunç olan
ise, 4 Haziran 1943'te karar altına alınan
Toprak Mahsulleri Vergisi'ydi. Tarım üre-
ticisiyle başa çıkamayacağını anlayan ikti-
dar, sonunda bir kanun çıkararak ürünün
ortalama yüzde onunu vergi olarak almaya
karar vermiş, böylece de aşar vergisinin
1925'te kaldırılmasından sonra ilk kez ta-
rım sektöründe bir vergi peydah1anmıştı.
Kırsal Türkiye'nin artık Cumhuriyet Halk
Partisi'ne kendi partisi gözüyle bakmaya-
cağı aşilcirdı.
Büyük şehirlerde yaşayanlar ise savaş
yıllarında kıtlıktehlikesiyle sürekli olarak
burun burunaydılar. Kentlerin iaşesi dar-
lık nedeniyle zorlaşınca, 1942'den itibaren

ekmek buralarda kar-
neyle dağıtılır oldu. Un
bulunamaması yüzünden
pasta ve kurabiye çeşitle­
rinin yanısıra poğaça ve
börek türleri de ortadan
kayboldu. Bu tür yiyecek-
ler, o da çok az miktarlarda olmak üzere,
ancak pahalı lokantalarda bulunabiliyor-
du. Bulunmayan başka bir önemli tüketim
maddesi de şekerdi. Nitekim çayın savaş
yıllarında şekersizlik yüzünden kuru üzüm
katık edilerek içildiği, hemen savaşı izleyen
dönemde doğanların yıllarca evlerinde tek-
rar tekrar duydukları bir öykü oldu.
Gerçi şekersizlik, ülkelerinin nereden
gelip nereye gittiğinden azçok haberdar
olan kentli vatandaşlar için ekmek darlığı
kadar ciddi bir sıkıntı nedeni olmayabilirdi.
Zira Türkiye, savaş başladığında şeker üre-
timinde kendi kendine yeterli bir seviyeye
henüz ulaşamamıştı. Savaş zamanında şe­
ker ithal etmek ise hayal bile edilemezdi.
Ama iktidar, elindeki şekeri memurlarına
dağıtarak fazladan bir huzursuzluk daha
yarattı.
Başta yüksek rütbelileri olmak üzere
devlet memurlarının önemlice bir bölümü
de has un yardımı alıyordu . çoğu
bu unu, ekmeğini evinde yapamadığı için
mahalle fırınına veriyor, böylece ellerinde
karneyle kalitesiz kara ekmek (% 20 çav-
dar, % 30 arpa) kuyruğunda bekleyenlerin
önünden mis gibi kokan francalalar geçip
memur evlerine gidiyordu. Bu da kentli
vatandaşla, iktidarı temsil eden memurlar
arasında, husumet diyemesek de, adalet
duygusunun zedelenmesinden doğan bir
gerginliğe neden oluyordu.
Kentli nüfusun adalet duygusu-
nu zedeleyen önemli olgulardan biri de,
"hacıağalar"ın ortaya çıkmasıydı. "Hacıa­
ğa", kır kökenli, dolayısıyla kentli yaşamına
ve edep - erkanına görece yabancı, ama ta-
rımsal ürünlerin fiyatlarındaki müthiş artış
sayesinde zengin olmuş ve parasını görgü-
süzce harcayan adam anlamına kullanılıyor­
du. Harcamalarındaki ölçüsüzlük ve büyük
kentlerin fiyat artışları dolayısıyla sıkıntıya
düşmüş sakinlerinin gayrımenkullerini ~
Sa vaş sı ra s ında kuyruklar
eksik olmamış, ekmek
karneye bağlanmış;
tramvaylarda karartma
uygulanmıştı .
İnönü : Üç, beş yüz
kişilik bu insanlar...
" Acı ile hatırlamalı yız ki, milletin iaşe
işleri n i
tanzi m etmek yolunda Cumhuriyet
Hükümetleri' nin sarfetlikleri gayretlere, iki
seneden beri, cem iyetimiz tarafından hiç
yard ı m ed i lm emiştir ... Bulan ı k zama n ı, bir
daha ele geçmez fırsat sayan eski batakçı
çiftlik ağası, ve elinden gelse teneffüs
ettiğimiz havay ı ticaret metaı yapmaya
yeltenen gözü doymaz vurgu ncu tüccar
ve bütün bu sık ın t ı l arı politika ihtirasları
için büyük fırsat sanan ve hangi yabancı
milletin h esabına ça l ı şt ı ğı belli olmayan
birkaç politi ka cı, büyük bir milletin bütün
hayatına küstah bir surette kundak
koymaya ça l ış ma ktadırl ar. Üç, beş yüz
kişiy i geçmeyen bu insan l a rın vatana
karşı aşikar olan zararla rını gidermek yolu
elbette va rd ır. "
(TBMM'nin 6. Dönem 4. Yasama yı lı 'n ı
açı Ş konuşmas ı , 1 Kas ı m 1942)
10.YIl II. DÜNYA SAVAŞı
satın almaları,genel darlık ve fakirleşme
ortamında çok göze batıyor, bu duru-
mun hükümetin iktisat politikalarından
kaynaklanması nedeniyle iktidarın daha
bir gözden düşmesine yol açıyordu.
11 Kasım 1942'de iktidar, kentli zen-
ginleri de kendinden uzaklaştıracak olan
bir önleme başvurdu ve Varlık Vergisi
Kanunu'nu çıkardı. Maliyeye nakit sağ­
lamak kadar istifçilik ve karaborsacılığı
da cezalandırmak niyetiyle başvurulan
bu önlem, tümüyle hukuka aykırı bir
uygulamaydı. Daha çok gayrımüslimleri
hedef alan Varlık Vergisi'nde matrahlar
ciddi kıstaslar olmadan tespit edilmişti
ve mükelleflerin itiraz hakkı yoktu. Bu
korkunçluklarına karşın vergi, hepsi ik-
tidar yanlısı olan gazetelerce büyük bir
coşkuyla desteklendi.
Bir yanda zenginler, özellikle de
gayrımüslimler aleyhinde ve ırkçılık sı­
nırlarını zorlayan bir kamuoyu oluştu ­
rulurken, diğer yanda da halk, haksız ve
ahlaksız kazancın cezalandırıldığı yanıl­
samasıyla avutularak, iktisat politikala-
rındaki becereksizliklerin üstü örtülmüş
oluyordu.
Cumhurbaşkanı İsmet İnönü'nün,
savaş sonrası döneminde yaptığı bir yurt
gezisinde, "Bizi ekmeksiz bıraktın"yergi­
sini, "Ama babasız bırakmadım" yanıtıy­
la karşıladığına ilişkin bir rivayet vardır.
İnönü gibi ı. Dünya Savaşı'nı yaşamış
tüm bir nesil için gayet anlamlı olan bu
yanıt, Cumhuriyet döneminde doğanlar
için fazla bir şey ifade etmiyordu belki.
Öte yandan, Türkiye' nin 1940'ların
ilk yarısındaki ekonomik yapısının, sa-
vaşı özetlediğimiz sıkıntılara ve bunla-
rın doğurduğu psikolojiye yol açmadan
atlatmayı mümkün kılıp kılamayacağı
da tartışılabilir. Bu konulara eğilen araş­
tırmaların ve çözümlemelerin yakın ta-
rihimizi daha iyi anlayabilmemiz açısın­
dan çok önemli sonuçları olacağından
kuşkumuz yok. Ama, bulgular ne olursa
olsun, 2. Dünya Savaşı'nda yaşanan eko-
nomik sorunların, savaştan kısa bir süre
sonra gerçekleşecek olan iktidar değişik­
liğinin belki de en önemli nedeni olduğu
tespiti geçerWiğini yitirmeyecektir. .
Gamalı Haç altında
üniversite eğitimi
2. Dünya Savaşı'na eğitim için gönderildikleri
Avrupa ülkelerinde yakalanan Türk
aydınları, s ı cak savaş ı n içinde yaşayan az
sayıda vatandaşımızdı. Almanya, Fransa,
Belçika ve ingiltere'de öğrenim gören Türk
BANKNOTLARI TAŞıYAN
YORKSHİRE BOMBALANMIŞTI
"Batan gemilinin
paraları bunlar
2. Dünya Savaşı tüm hızıyla sürmekteydi ...
Savaşa girsin ya da girmesin birçok ülke
yoksulluk ve sefaletle boğuşurken, genç
Cumhuriyet'te savaş ı n tüm sıkınt ıl arı
hissedilmekteydi. Öte yandan enflasyonu
tetikleyen savaş ekonomisi, gitgide daha
yüksek kupür değerli paralar basılmasın ı
zorunlu kılıyordu. O tarihte henüz kaliteli
kağıt para basacak bir tesisi bulunmayan
Türkiye; ingiltere'yle para basımı için bir
anlaşma yapmıştı.
Matbaa, Atatürk yerine ilk kez inönü portresi
yer alan 50 ve 100 liralıklarla, 50 kuruş l uk
banknotların basımını kısa süre içinde
tamamlar ve bun ları Akdeniz'den istanbul'a
u laştırmak üzere Yorkshire adlı bir gemiye
yükler. Yunanistan'ın Pire Liman ı 'na ulaşan
gemi, burada ikmal için demirler. Ne var
ki Ingiliz bandıralı gemi, 16 Nisan 1941 'de
Alman savaş uçaklarının bombalı saldırısına
uğrar. Yorkshire da kısa sürede sulara
gömülür.
Ertesi sabah Pire Limanı'na gelen halk,
gördüğü manzara karşısında şaşırıp kalır.
öğrenciler arasında; Cahit Sıtkı Taraneı,
Jale inan, Şahap Kocatopçu gibi sonraki
yılların meşhur isimleri da vardı. Fotoğrafta,
Mimarl ı k tahsil i görmek üzere Almanya'ya
giden Ta rı k Em i roğlu da (soldan ikinci, koyu
renk pardösülü), Berlin'in Kurfürstendam
Caddesinde görülüyor. 1953'te vefat eden
E miroğlu daha sonra 1. Levent adını alacak
semtteki viIIaların mimarıydı.
Kamu Şarman
_~_
,~~ . ·'\.1'1-
Zira tüm denizin üzeri ınönü portreli Türk
banknotlarıyla doludur. Haber kısa sürede
tüm şehre yayı lı r ve sulara dalan yüzlerce
insan çanta ve torbalarla kağıt paraları
toplamaya koyulur. Paralar daha tedavü le
çıkmadan ha lkın eline geçmiştir. Üstelik
1 Amerikan Doları karşılığ ı nda 1.32 Türk
Li rası gelen değerl i de bir para ...
Haberin Ankara'ya telgrafla ulaşmas ı
ve dönemin başbakanı Refik Saydam
tarafından cumhurreisi ı smet ın ön ü' ye
aktarılmas ı y l a Bakanlar Kurulu toplanır ve
gereken açıkl ama yapılır: "Gemideki tüm
banknotlar geçersiz kılınmışt ır."
Aynı yıl bu paraların yerine çıkarılacak
50 kuruşlar için bas ı m yeri olarak bu defa
Almanya seçilecek, o l ay ın kahramanı kağıt
50 kuruşluklar ise koleksiyoncular arasında
"batan gemi" olarak isimlendirilecekti.
R. Sertaç KayserilioğlU
 rı İ M G E KİT AB EV İ YAY ıN LAR ı
IMGE
ki tabevi

Y E N 1 E Y L Ü L i M G E LER 1
To&oy, binlerre wrihi belg: inceleyerek
160 5. 1yazdığı "Hacı Mumt"ta, haymnlık uyandının ııs
6 TL biryapıt ortaya koymııştur. t ıı
Bu ilk rom1111Ilda fuis ~
süıekli~r...
Yazaıın lxışka bir kirapa bulamadıBı
ve bı.ılan:ıayeıcağı için kendi keıXJine
aıWWğı biröykü w!

7445.
19 TL

KaLırammJaıı amsında Arthur Koestkıi,

Jean-Paul Sarorl, A1bert Oınlt15yıı ve
yaıaıın kendi:irıi görürgibi OkiUğı.U1lUZ
M:mdarinler, eşsiz bir be/ges?l;
cerızersiz bir aşk yapındır.

192 s KasikHatuey, adaya

7 rı çıkışlanndan itihıreıı
Kitap, amsız araçlann }6ini carılı lspırıyollarm eline
araçlann aL,ıaıBı birgeh::ekte, ~eıneye çalıştı.
iıNın-dc@, iıNın-iıNın ve Çünkü onlan tanıyordu
srufilişkileıini !arırast:ik bir ve ııeleryapıbilecekleıini
'i'Vgı kıpı1an temizlerıseydi herşey
ı 525. /İINlııa o1duğıııgibigörı1nıirdü· S:msuz." düzkrnde mliyor. iyi biliyordu.
9 TL \Mj}jarn Blake Ama sonunda yakalandı
ı,e diıi diıi yakıldı...

272 s.
358 s.
368 s. 136 s. 1011.
392 s. 1311.
1311.
~
'Terönzme kaışı.sav.:ı;;
g:rateJı5l
"
.. .ABD'nin geıileyen
~
-
6 TL
Dünyaywaoa zilıniyet ile
algı1andığında realizmin
lıEylüİ2001 ~dın/an,
Amerika Birleşik D::I~etkri
veAvrupı'da hukukıID
a1(Ü5( edilme$ıe bir
. 371 s.
1311.
-
1411.
~ğı.ın mcx:leın1~esi "86 yılda 83 pııti!"
_1;~n1 psikoloj1Sl Kitap, kıpınlnıa süreCinden
-Bu çaJışn8, mekafUJ1
topıumsal o]arak
~

edildiğini \-e 18JU da

ı,,,,,,,nıonyasmı
:"·lS~ · -- e:jik. bölgelere asken
. daraIwgı hayaıın, nasıl
oıgusu, ~" ·
g:.çerı \-e kıı:xınJan pırti1erin bu nedenle, tOpı~
1
ıçın sınır .. gerekçe' oldıı Kirap, ile çı:x:ukIugun tarihi ya;mnın oluşrurııcu bır
derinle;ebiler:egi gözler seıiiVenini anlaıırkerı,
. .A~"'n1lerle ~ si)$ll rejimdeki kökten aJ<l9l1da köprüler
yv'''''' .- b· ]ıareket pJıınıdır önüne seriliyor. siyaxıl pııti1eri kapıırnarıın parçası olduğtınu
değiŞmi gJzler kurulaını< ınceIeniyor.
.sagJayaI1 ır yaımsız/ığına da c~r öne sürJlYOr.
önüne seriyor.

TüRKiYE'NIN VE DÜNYAN IN HER YERİNDEN

O N B i N Lt R C E K ir ArE [) D V D D i: R cı i
ıe ı IOBi ÜRÜNLERiN[ ULAŞMANIN EN KISA YOL LI
BODRUM ŞUBEMİZ
\f)() - 21 (LO ')<1. tl
imge-com-tr
ı 11.1f s tlua 1\,
Ocısis Alış',"tTis Merke::ı
Nt>. Rı B LO
ı __ 1 L'
internet kita be vi

Macellan'ın ölümü Benjamin Andrews'in,
Amerika'nın Keşfinden Bu Yana ABD Tarihi'nde
yer alan i1üstrasyon, Mace ll an'ın Filipinler'de
ölümüyle sonuçlanan çarpışmayı tasvir ediyor.
Tüm bu hilciyede Macellan ismi unutu-
lup gidebilirdi. Ama resmi belgeler ve An-
tonio Pigafetta'nın yazdıkları, Macellan'ın
bu yolculukta sahneyi erken terk eden baş
aktör olduğunu gösteriyordu. İspanya'ya
geri dönebilen ilk 18 kişinin içinde yer
alan İ talyan asıllı Pigafetta, yolculuk bo-
yunca aldığı notlarla Macellan'ın isminin
yüzyıllar sonrasına taşınmasında çok etkili
olacaktı.
Dünyayı deniz yoluyla dolaşan ilk
kaptan sıfatı -Macellan' ın değil ama-
Elcano' nun olabilir; ama bu inanılmaz işi
başarabilen ilk kişi bir kaptan değil, bir
70 NTV TARiH EYLÜL 2009
Avrupalı değil, Malakkalı bir esirdi. Ma-
cellan 1505-1513 yılları arasında doğduğu
ülke olan Portekiz'in Hint okyanusundaki
hakimiyetini sağlamak amacıyla bu böl-
gede bulunmuş; ülkesine Malakkalı bir
esir ile dönmüş ve ona vaftiz ismi olarak
Henrique'yi seçmişti. 1519 yılında bu defa
İspanya adına Doğu'nun zenginliklerine
ulaşmak için yeni bir yol arayışına çık­
tığında, Henrique hizmetli ve çevirme n
olarak onun yanındaydı. 1521 yılı orta-
sında Macellan' ın gemileri, Henrique' nin
doğmuş olduğu, bugünkü Singapur civa-
rına ulaştığında, hep batıya doğru giderek
dünyayı dolaşmış ilk insan Henrique olu-
yordu.
Aslında dünyayı ilk olarak kimin do-
laştığı sorusu kadar önemli bir diğer soru,
Macellan'ın fikir babası olduğu bu yolculu-
ğun böyle biı amacı olup olmaGıgıGı!. Ger-
çekten Macellan yolculuğa çıkarken dünya-
nın çevresini dolaşmayı amaçlıyor muydu?
Bu soruya cevap aramadan önce onun ön-
cülü Kristof Kolomb'u düşünmek lazım.
Kolomb, İspanya'dan Atlas Okyanusu'na
açıldığında, amacı yeni bir kıtayı keşfetmek
değil, hep batıya doğru ilerleyerek zengin-
likleriyle ün salmış Hindistan'a ulaşmaktı.
Nitekim uzun bir süre karşılaştığı ilk kara
parçasının kendisi için yeni bir kıta OldU- I
ğunu anlamayacak, amacına ulaştığını sa-
narak burayı Asya kıtasının doğu uzantısı
zannedecekti.
Avrupalılar tarafindan yeni keşfedilen
bu kıtanın zenginliklerinin farkına varılın­
caya kadar Amerika, Asya'ya batıdan ulaş­
manın önünde bir engel olarak görülecekti.
Bu engeli deniz yoluyla aşmak için ise bir
boğaz arayışı başlayacaktı. Macellan devre-
ye bu noktada giriyordu. Onun yolculuğu
bu engeli, yani Amerika kıtasını aşmak için
yapılmıştı.
Neden batıdan dolaştı?
İyi de, niçin Macellan güneydoğu Asya'ya
daha kısa ve tehlikesiz yoldan, yani Ümit
Burnu'nu dolaşarak gitmeyip kulağı ters
taraftan gösteriyordu? Üstelik önünde ör-
nek de vardı, kendisinden 21 yıl önce Vasco
de Gama bunu başarmıştı.
Macellan'ın zoru seçmesi onun mace-
raperestliğine değil, dönemin şartlarına ve
yapılmış olan anlaşmalara bağlıydı.
7 Haziran 1494 tarihinde dönemin
iki büyük deniz gücü Portekiz ve İspanya
arasında Papa VI. Alexander'ın (Borgia)
aracılığıyla Tordesillas anlaşması imzalan-
mıştı. Anlaşmaya göre bugün 47. batı me-
ridyeni civarına denk gelen hayali bir çizgi,
iki ülkenin hakimiyet alanlarını belirliyor-
du: Çizginin batısı İspanya'nın, doğusu ise
Portekiz'in olacaktı. Yani dünya, daha tüm
sınırları bilinmeden iki ülke arasında bö-
ıüşülmüştü. Böylece Portekiz, o dönemde
büyük öneme sahip Mrika kıyıları ile gü-
neydoğu Asya'yı kapsayan alanın sahibi
olmuş ve bu bölgede ticaret ve seyahati te-
keline almıştı.
Yorum farkları yüzünden tam anlamı
ile hiçbir zaman uygulanmayan Tordesillas
anlaşması 16. yüzyılın sonunda önemini
yitirecek ve 1750 yılında resmen yürürlük-
ten kalkacaktı. Ama bu anlaşmanın varlığı
ve dünyanın bu şekilde paylaşılmış olması,
 Victoria: Dün-bugün
Coğrafyacı Ortelius'un 1590 tarihl i dünya atlasında Macellan'ın
gemilerinden Victoria resmedilmiş (solda). Victoria, dünya
turunu 1522'de tamamlamasından tam 470 yıl sonra 1992'de
aslına sadık olarak tekrar inşa edi ldi (üstte).

Macellan'ın yolculuğunu iki açıdan etkile-
miştir.Bunlardan birincisi Macellan'ın bu
yolculuğa, doğduğu ülke olan Portekiz adı­
na değil, onun rakibi İspanya adına çıkmış
olmasıdır. Portekiz, Ümit Burnu üzerinden
Güneydoğu Asya'nın zenginliklerine ula-
şabilmenin verdiği rahatlıkla, Macellan'ın
Amerika kıtası yoluyla bu bölgeye ulaşma
teklifine önem vermez. Oysa Tordesillas
anlaşması dikkate alındığında, İspanya'nın
güneydoğu Asya'ya Uıaşabilmesinin tek
yolu, Macellan'ınki gibi önerilere destek
olmaktır.
Anlaşmanın bir diğer etkisi ise doğ­
rudan yolculuk süreci ile ilgilidir. İspanya
kralı i. Carlos (geleceğin V. KarllŞarlken'i)
tarafından Macellan' ın çıkacağı yolculukla
ilgili uyulması gereken tüm kurallar belir-
lenmiş ve bunlar içinde Tordesillas anlaş­
ması ile çizilmiş hayali sınıra riayet edilme-
si ısrarla vurgulanan en önemli konu olarak
yer almıştı.
Bu bilgi ışığında asıl sorumuza dönecek
olursak, Macellan'ın yolculuğa çıkarken te-
mel amacı, Güneydoğu Asya'da İspanya'nın
hakimiyet alanında olduğu varsayılan Ma-
luku adalarının zenginliklerine ulaşmaktı.
Varolduğunu iddia ettiği boğazı bulur da,
Amerika kıtasını geçebilir ve Maluku'ya
varabilirse amacına ulaşacaktı. Dolayısıyla,
dünyanın çevresini deniz yoluyla dolaşma-
Macellan'ın dünyanın çevresini
dolaşmak gibi bir niyeti
yoktu. Güneydoğu Asya'daki
zenginlikler peşindeydi. Ama bu
yolculuk, okyanusların tahmin
edilenden çok daha büyük, tüm
denizlerin birbirine bağlı ve
dünyanın yuvarlak olduğunu
uygulamada kanıtladı.
ya yeltenmek, amaçlarından biri değildi.
En azından yolculuk öncesi İspanya kralı
ile yapmış olduğu anlaşmalarda bu yönde
bir ifade yer almıyordu.
Macellan büyük olasılıkla Amerika
kıtası yoluyla Maluku adalarına vardıktan
sonra, gidiş yolundan geri dönmeyi öngör-
müştü. Yani IS2I'de İspanya'ya geri döne-
bilenler, önceden hazırlanmış bir planı ba-
şarıyla gerçekleştirmekten çok; yolculuğun
gidişatı gereği dünyanın çevresini dolaşmış
kişilerdir. Kaybedilen onca mürettebata,
gelinen yolun uzunluğu ve zorluğu eklen-
diğinde, geldikleri yoldan geri dönmeme-
leri gayet anlaşılabilir bir karar olsa gerek.
Nihayetinde hayatta kalanlar, Büyük
Okyanusun büyüklüğüne şahit olmuşlardı
ve önlerinde Vasco de Gama'dan beri öğ-
renilmiş Ümit Burnu üzerinden Avrupa'ya
dönme olasılığı vardı. Elbette bu yol
Portekiz'in egemenlik alanında olduğun­
dan İspanya adına hareket eden bir gemi
için riskliydi; ama bu şartlarda fazla seçe-
nekleri de yoktu.
Yolculuğun temel amacı açısından ba-
şarılı olduğunu söyleyemeyiz. Evet, geri
gelebilen gemi Doğu'nun zenginliklerine
ulaşmıştı ve baharat yüklüydü; ama bul-
dukları yol İspanyolların temel hedefle-
rine ulaşmaları için yeterli değildi. Zira,
Macellan' ın keşfettiği ve kendi adını alacak
Amerika kıtasının güneyindeki boğaz yo-
luyla Doğu Asya'nın zenginliklerine ulaş­
mak maliyeti yüksek, fazla zaman alan ve
en önemlisi çok zor bir yolculuğa çıkmak
anlamına geliyordu.
Ama bu yolculuk, insanlık tarihine et-
kileri açısından dikkate alınırsa, tabii kaza-
nımları paha biçilmez. Yolculuk, okyanus-
ların tahmin edilenden çok daha büyük,
tüm denizlerin birbirine bağlı olduğunu ve
bu uçsuz bucaksız su kütlesinde yol alarak
dünyanın çevresinin dolaşılabileceğini; yani
Antik dönemden beri iddia edilen dünya-
nın yuvarlak olduğunu, kiliseye inat, uygu-
lamada kanıtlanıyordu. Böylece, dünyanın
bizim şimdi bildiğimiz haliyle algılanma­
sındaki en önemli adımlardan biri atılıyor,
dünyanın sınırları ortaya çıkıyordu. •

NTV TARiH EYLÜL 2009 71


,., il'
-t)on Itnfs: lt:~mtb 1{tfcfraf, mO~Qmtb
2lur Taufr ıwrirr motıammrllanilılırr
:ın ber !llIloIQIIIrd)e au 'llolObam DOUoOg anıalınd) beıs ,rlten i b:jn. X';, bl, s;oule om,I,r ~ö~er,r
bt< ..angellld)e 'llallor 3o~Qnne9 ~melarQnlQn 6d)ulrl <ııı,n
mo~mmebQnLld),r 'jlrlelter au. !lllaa,bonl,n, b,. ~d)meb ltel Qi, '"'ı;:ı~g,~ ~1.nbL
orbeM, unb Idnu !!lrubert, bu mıUb,rl. o~m,b ~__ !f
Enver Bey "tarihe not"
Kim bu ahmaklar?
S
ahaf dostum Bahtiyar İstekli,
Almanya'da muhtemelen Ekim
1909'da basılmış bir gazetenin
kupürünü getirdi. Kupürün kenar
boşluğunda şöyle bir yazı vardı: "Muhte-
rem Kardeşler! Berlin'de Potsdam'da bir
Ermeni papazı tarafından Hıristiyan edi-
len Şeyh Ahmed KeşşafEfendi ilc biraderi
Müderris Mehmed Nesimi Efendilerin
resmidir. Acaba bu doğru mudur? Bu ah-
maklar kimdir?"
Bu notun altındaki imzayı hemen ta-
nıdım: Enver. Yani geleceğin Enver Paşası.
Resimdeki üç kişi numaralanmış ve resmin
altına isimleri tek tek yeniden yazılmış.
Enver Bey 23 Temmuz 1908'de "Hür-
riyetin İlanı"yla "Hürriyet Kahramanı" ol-
muş, adına marşlar bestelenmiş, destanlar,
72 NTV TARiH EYLÜL 2009
1909
irftrr in Patalının.
iii· i it bt< b.utjd).n Orientmillion
, !r~. 6d).dj5 eLn,. :Dermıldj·
düşmüştü
kitaplar yazılmıştır. 31 Mart Vakası'ndan
(13 Nisan 1909) hemen önce Berlin'e as-
keri ataşe olarak yollanmış, bu olayı ha-
ber alır almaz İstanbul'a dönerek Hareket
Ordusu'na katılmış; ayaklanma bastırıldık­
tan sonra, yine Berlin'deki görevine dön-
müştür. O tarihte 28 yaşındaki Binbaşı
Enver Bey, iki yıl daha Berlin'de kalacaktır;
İtalyanlar Trablus'a saldırana kadar.
Hikayemizin kahramanı Enver Bey
değil; onun, not düştüğü bu kupürdeki fo-
toğrafta, sağda oturan kişi. Adı: Johannes
Awetaranian veya Mehmet Şükrü!
Bu isim bizi, 1905'te yayımlanan bir
kitabı bulmaya götürdü: Geschichte eines
Mohammedaners der Christ wurde (Hı­
ristiyan olan bir Müslümanın Hikayesi).
Awetaranian'ın yazdığı bu kitap, Mehmet
Hıristiyan olan Müslümanlar
1909 tarihli Almanca bir
gazetede, Hıristiyan olan
iki Müslüman din adamının
fotoğrafları yayınlanır. O dönem
Berlin' de askeri ataşe olan
Enver Bey'in, yanına "kim bu
ahmaklar" diye not düştüğü
kişilerin yanındaki Johannes
Awetaranian adlı rahip de, eski
adı Mehmet Şükrü olan bir
Müslümandır.
19. yüzyılsonu, 20. yüzyıl
başlarında siyaset, din ve kırık
bir aile yapısı tarafından çizilen
yaşam portresi.
Tarihı el yazısı
Enver Bey fotoğraftaki l eri numaralayıp
isimlerini de yazmış. Soldan sağa Ahmet
Keşşaf, Mehmet Nesim i ve Awetaran ian.
Notunda ise "acaba bu doğru mu, bu
ahmaklar kimdir" diyor.
Şükrü'nün, yani kendisinin sıradışı hayatı­
nı ve aile yapısını gözler önüne seriyor.
30 Ocak 1861'de doğan Mehmet (ya da
Muhammmed) Şükrü'nün dedesi Süley-
man Efendi, Erzurum Valisi Esat Paşa'nın
mühürdarıdır. Süleyman Efendi'nin iki
kızından biri olan Münife, 12 yaşında sa-
ğır ve dilsiz olur, sonra da neredeyse kör-
lük derecesinde görme yeteneğini yitirir.
Münife'nin ablası Hatice, babası tarafından
şehir sekreteri Zihni ile evlendirilir. Aweta-
ranian kitabında Zihni için "Bayburduydu
ve zamanının tanınmış şairiydi" diyor.
Yani dizeleri hala yaşayan meşhur halk
ve divan şairimiz Bayburdu Zihni, Meh-
met Şükrü'nün teyzesinin ilk kocasıdır.
Hatice'nin Bayburtlu Zihni'den bir
oğlu olur ama, hem üç yaşında oğlunu
hem de birkaç yıl sonra kocasını kaybeder.
Daha sonra kız kardeşi Münife'yi de yanı­
na alarak Erzurum yakınlarındaki Haydari
(bugün çat ilçesine bağlı) köyüne taşınır,
orada bir şeyhle evlenir. Münife de şeyhin
müriderinden Ali ile evlendirilir. 1861'de
Münife'nin bir oğlu olur: Mehmet Şükrü.

i düzenlemekle görevli heyetle. Fotoğraf
Birkaç yıl sonra bu defa
Hatice' nin kocası şeyh ölür. Mehmet
Şükrü'nün babası Ali ortalıkta yok-
tur. Kız kardeşler Mehmet Şükrü'yü
yanlarına alarak Erzurum'a dönerler.
Mehmet Şükrü üç yaşındayken, an-
nesi Münife ölür. Mehmet Şükrü'nün
babası Ali bir süre sonra ortaya çıkar,
oğlunu yanına almak ister. Hatice'nin
yeğeninden vazgeçmeye niyeti yoktur.
Bunun üzerine Ali, baldızı Hatice'yle
evlenir.
Babası Mehmet Şükrü'yle pek
ilgilenmezken, izleyeceği yolu tey-
zesi çizer. Altı yaşında din eğitimi
almaya başlar. Yedi yıllık bu eğitim­
den sonra, Karabet adlı bir terzinin
yanına çırak olarak girer; iki yıl çalışır.
Bu sırada babası Ali, yıllar sonra tekrar
askere alınır. Yalnız kalan Hatice, Meh-
met Şükrü'yü de yanına alarak ilk ko-
cası Zihni'nin memleketi olan Bayburt'a
gider. Zihni' nin ilk evliliğinden olan ve
Hatice'yi sık sık ziyaret eden oğlunun yanı­
na yerleşirler. Bir yıl sonra Hatice de ölür.
Erzurum'dan Tiflis'e
O sırada Ruslar Erzurum'u işgal etmiştir.
Mehmet Şükrü'ye babasının Erzincan'da
olduğu ve kendisini görmek istediği ha-
beri gelir. Erzincan'a gider fakat babası
orada değildir. Bunun üzerine babasının
köyü olan Evrenli'ye gider ve onu bulur.
Mehmet Şükrü, 1879 kışını köyde akrabası
Behçet Hanım'ın yanında geçirir. Onun ki-
taplığında bulduğu Türkçe İncil'i okumaya
başlar. Behçet Hanım'ın Ruslara esir düşen
oğlu, esaret dönüşü getirmiştir kitabı.
Mehmet Şükrü bir yandan İncil okur-
ken bir yandan da Persor köyünde öğ­
retmenlik yapmaya başlar. Bir süre sonra
davranışlarını hoş karşılamayan köylüler ta-
rafından taşlanarak buradan kovuluro Hris-
tiyanlığı açıkça seçmesine artık bir engel
kalmamıştır.
Mehmet Şükrü'nün bundan sonra-
ki hikayesi, uluslararası bir misyonerlik
hikayesidir. 28 Şubat 188S'de Tiflis'de
vaftiz edilir, artık adı Johannes (Yahya)
Awetaranian'dır. Orada tanıştığı bir İsveçli
aracılığıyla bir yıl sonra İsveç'e gider; İsveç
Misyonerler Derneği'yle çalışmaya baş­
lar. 1889'da tekrar Kafkasya'ya gönderilir.
1892'de yine aynı derneğin görevlendirme-
siyle Kaşgar' a gider, beş yıl kalır. Kitabında
uzun uzun burada geçirdiği yılları ve bölge
halkının adetlerini anlatır.
Geri dönmek umuduyla Kaşgar'dan
ayrıldığında, İncil'i Uygurca'ya çevirmekle
meşguldür (Awetaranian bir daha Kaşgar'a
dönemez, ama çevirisi 1914'te yayımlanır) .
Bir süre sonraAlman ŞarkMisyonu'nda
Johannes Lepsius'un sağkolu olarak çalış­
maya başlar. Martin Luther'in kesin yö-
nergesine rağmen Müslümanlar arasında
misyonerlik yapma fikrini Lepsius'un ka-
fasına sokan da Awetaranian'dır. Berlin'de
1900'de evlenir, aynı yılın Kasım ayında
Bulgaristan' a gider. 1902'de Şumnu'da
Şahid-ül-Hakaik'ı yayınlamaya başlar.
Awetaranian 1907'de Filibe'ye taşınır
ve 1908'in Şubat ayında, aynı şehirde ya-
yımlanan, Balkan gazetesinde, bir imarnın
yazdığı "Bir Müslüman'ın İslamiyet'ten
başka dini olamaz" başlıklı bir maka-
le çıkar. Awetaranian'ın yaptığı Hıristi­
yanlık propagandası eleştirilmekte ve bir
Müslümanın bundan etkilenmeyeceği
savunulmaktadır. Balkan, Bulgaristan'da
Türkçe çıkan tek Müslüman gazetesidir.
Sahibi İttihat ve Terakki Partisi'nin önem-
li isimlerinden Ethem Ruhi'dir (Balkan).
Awetaranian'ın gazeteye gönderdiği cevap,
Ethem Ruhi'nin İslamiyet'in fikir özgürlü-
ğüne verdiği öneme değinen açıklamasıyla
yayımlanır. Ethem Ruhi bir "Ermeni Pro-
Enver Paşa, ziyaretçiler şerefine ziyafet
Wansee gölü üzerinde bir vapurda
çekilmiş . Tarih 22 Haziran 1911 .
testan" olduğunu düşündüğü bu din ada-
mına karşı oldukça hoşgörülü davranmış­
tır. Tartışma Nisan ayına kadar 16 makale
ile devam eder.
Awetaranian 1909'un Ocak ayında haf-
talık Güne; gazetesini çıkarmaya başlar. Bir
ay sonra evine iki kişi gelir. Hıristiyan olmak
isteyen bu iki kardeş Müslüman din ada-
mı, yazının başında bahsettiğimiz kupürde
fotoğrafları görülen Şeyh Ahmet Keşşaf
ve Müderris Mehmet Nesimi Efendi'dir!
Kardeşlerin büyüğü olan Ahmet Keşşaf
iddialar doğruysa, Makedonya'daki Rufai
dervişlerinin önde gelen isimlerindendir.
Milliyetçilik bu mu?
Ahmet ve Mehmet kardeşler Hıristiyan ol-
duktan sonra Güne/in editörleri de olurlar.
Güne; ve Balkan gazeteleri arasında ateş­
li bir tartışma daha başlar. Ethem Ruhi,
Ahmet Keşşaf ve Mehmet Nesimi'ye,
Awetaranian' a gösterdiği müsamahayı gös-
termez. Ethem Ruhi, İslamiyet'e dayanan
bir milliyetçiliği savunur. Ethem Ruhi için
İslamiyet, milleti millet yapan en önem-
li unsurdur ve ona ihanet eden vatana da
ihanet etmiş olur. Bu durumda bir Ermeni
olduğunu düşündüğü Awetaranian olmasa
bile Ahmet Keşşaf ve Mehmet N esimi ha-
indir, millete ihanet etmişlerdir.
Bu tartışmada ilginç olan bir diğer nok-
ta ise, Ethem Ruhi'nin 31 Mart ayak- ~
NTV TARiH EYLÜL 2009 73

Şair'in
temsili
bir resmi.
Bayburtlu Zihni,
Awetaranian'ın
eniştesiydi
Vardım ki yurdundan ayağ göçü rmüş.
Yavru göçmüş, ıssız kalmı ş otağı.
Camlar şikest olmuş, meyler d ökülmüş.
Sakller meclisten çekmiş ayağı
dizeleriyle baş l ayanve Saadetlin Kaynak
tarafından bestelenen koşmasıyla pek çok
k i şinin aklındadır Bayburtlu Zihni. Nazım
Hikmet'in "Türk Köylüsü" başlıklı şiirinde
O Topraktan öğrenip
kitapsız bilendir.
Hoca Nasreddin gibi ağlayan
Bayburtlu Zihni gibi gülendir.
Ferhad'dır
Kerem'dir
ve Keloğlan'd ı r.
m ı srala rı yla anılır.
Onunla ilgili kaynaklar
bir-iki yıl farklılık gösterse de, 1797-1859
y ı lları arasında yaşadığ ın ı söyler. En
az ı ndan ölüm tarihi Mehmet Şükrü'nün
yazdıklarıyla uyumludur. Bayburtlu
Zihni'nin iki defa evlendiğ i belirtilir. ilk
evliliğinden Ahmet Revayi adında bir oğlu
olduğu ve ikinci eşiyle Akka'da evlendiği,
daha sonra bu eşinden istanbul'dayken
boşandığı yazı l ır. Hatice ile evl il iğinden
hiç bahsedilmez. Bu durumda Mehmet
Şükrü'nün yazdıkları, Bayburtl u Zihni'nin
yaşamıyla ilgili yeni bilgiler vermektedir.
Ahmet Revayi Bayburt Rüştiye
Mektebi'nde hüsn-ü hat hocasıdır.
Babasının divanını Divan-ı Zihni adıyla
yayına hazı rlam ı ştır. Bu kitap Istanbul
Süleyman Efendi Matbaas ı 'nda 1876'da
basılmıştır. Mehmet Şükrü kitabında
Hatice'yle beraber Bayburt'a geld i ğini, Ali
Revayi ile tanıştığını ve ondan çok şey
öğrendiği ni anlatır.
74 NTV TARiH EYLÜL 2009
-- ... ,.1· ...-.11. • .-.
J!<:-Jj)lol.",ı,-
---
. noıJIIIl"_"-,,
•.;.f. .':;;:;'l:.,.:.~IM
~r,->,.ı
Awetaranian'nın Bulgaristan'da
çıkardığı haftalık gazetesi Güneş'in
7 Mart 1909 tarihli 8. sayısı.
Gr. ~ı .... .:.ı-ı..';'~w ~.rl"";.ı::Jı::~
lanmacılarına şiddetle karşı çıkması, İslam
.-
.:I".:.~~ ,;,s.;..\~;~
~.r.'~..ı........7':.:,.;.~
~_J".f"';"~'i';....:.
ve milletin tek kurtarıcısı olarak İttihat ve
""""'~.\:i;"'u-'J".:.J.,.",
..h'J"" " ~J''':I.CJ,.,.1.~
~,;,J'"J)jMo ~\ ....;
J;tı •___ ". .)~ ~i iı.!'"
Terakki Cemiyeti'ni göstermesi; buna kar-
şılık Nesimi ve Keşşaf'ın milliyetçilik kar-
şıtı bir tutum içinde olmasıdır.
Awetaranian ise milliyetçiliği reddet-
miyor, ama Hıristiyanlığın milliyetçiliğe
daha uygun olduğunu savunuyordu. Tezini
desteklemek için Arapçanın, Müslüman
milletlerin dillerindeki etkisini vurguluyor
ve fakat İncil'in her dile çevrildiğini yaza-
rak Balkanlar'daki bağımsızlık hareketleri-
ni hatırlatıyordu. Ama kendisi Hıristiyan
olduktan sonra milliyetçilik yapmamıştır.
Awetaranian, hayati tehlikede oldukları­
nı düşündüğü Nesimi ve Keşşaf'ı Potsdam'a
götürür. 10 Ekim 1909'da Potsdam'da St. 1949'da öldü. Ölümünden iki yıl önce ya-
Nikolas Kilisesi'nde vaftizlerini bizzat ya- yımlanan Canlı Tarihlerde, yukarda anlattı­
par. Awetaranian bir süre Potsdam'da kalır, ğımız olayları şöyle nakletmişti: "Filhakika,
sonra Filibe'ye döner. Güneş gazetesi irtica sırasında yalnız fikri cephesi
1912'de yasaklanınca, yerine Hurşid olan bir mücadeleye girişmemiş,
adıyla (yine güneş anlamında) bir gazeteciliğin bütün icapları­
başka gazete çıkarır. Aynı yıl Keş­ na göre hareket etmiştim. Bu
şaf ve Nesimi'nin Güne/te yayımla­ meyanda, o zaman büyük tesir
nan makalelerini Mecmua-i Makalat yapan bir vak' anın üzerinde dur-
adıyla bastırır. muştum. Olay şu idi: Edirne'de
Ahmet Keşşaf 1912'de, irtica lehinde vaiz eden iki
Mehmet Nesimi 1917'de yobaz vardı. Bunlar ora-
Potsdam'da öldüler. dan kaçmak mecburiye-
Awetaranian 11 Ara- tinde kalmışlar, soluğu
lık 1919'da öldü. Almanya'da Bulgaristan'da almışlar. Bir
Wiesbaden'deki Südfriedhof Awetaranian'ın yaşamını külah kapmak için, din de-
mezarlığında yatıyor. anlattığı kitabının ğiştirdiler! N e oldular biliyor
ingilizce çevirisinin
Enver Paşa, ı. Dünya musunuz? Protestan papazı!
kapağındaki resmi.
Savaşı'ndan sonra 4 Ağustos Herifler kilisede vaftiz edi-
1922'de, Buharanın doğusunda lirken fotoğraflarını çektir-
Pamir eteklerinde Bolşeviklerle çarpışken dim. Bu vesikayı Balkan'a koyup şiddetli
öldü. bir makale yazdım."
Ethem Ruhi, Balkan Savaşı sırasında Vaftiz olayı 10 Ekim 1909 tarihinde
hapse atıldı. Kendi anlattığına göre sa- Potsdam'da gerçekleştiğine göre, Ethem
vaşın bitiminde Bulgaristan'ın Osmanlı Ruhi'nin sözlerindeki doğruluk payı çok
Devleti'yle sulh yapmaya hazır olduğu­ su götürür. Bu ünlü vaftiz resmi, Alman
nu bildirmek için Bulgar Başbakanı Ra- Protestan Kilisesi' nin resmi propagandası
doslavof tarafından İttihat ve Terakki meyanında dağıttığı bir şeydi ve gizli ka-
yetkilileriyle konuşmak üzere İstanbul' a paklısı yoktu. Lepsius ve Aweraranian'ın
gönderildi. ı. Dünya Savaşı'nın bitimin- Müslümanları Hıristiyanlaştırma hayalleri
de Radoslavof'un partisi iktidarı kaybetti. daha başladığı yerde bitmişti . •
1920'ye kadar Balkan gazetesini çıkaran
Ethem Ruhi, Bulgaristan'a ihanetle suçla-
narak tevkif edileceğini öğrendi, anavatana Awetaranian yaşam öyküsünü Geschichle eines Mohammedaners der
Chrisı wurde adıyla kitaplaştrrdı. 1905'te yayımladı . Ölümünden sonra
kaçtı. yaşamının sonraki yılları Richard Schafer tarafından kitaba eklenerek
Cumhuriyet döneminde avukatlık 1930'da genişletilmiş bas ı mı yapıld ı. 2002'de John Bechard tarafı n dan
ingilizce'ye çevrilerek, A Mus/im Who Became A Christian (Hıristiyan
yapan Ethem Ruhi Balkan 13 Temmuz Olan Bir Müslüman) adıyla yayımlandı.
 07-11 Ekim 2009
tarihleri arasında
CeBIT Bi l işim Eurasia
Tüyap Büyükçekmece
6-B16/SS'deyiz

Bizim uzmanlığımız
si zin avantajınız

ESET t See rity 4

Daha hızlı, daha hafif PC güvenl i ği

Ağınızı ESET Smart Security 4 ün cok katmaniı ve g el işmi s özeilikleri ile virus,
w orm, trojan , spyware, ac1ware, ro otk it, sparrı ve hackerlara karşı ko ruy un.
-Bıra kın yeteneklerini sızi n i(;ii1 sergılesi n.

ESET Remote Admi ni strator; Oturduğunuz yerden sınırsız sayıda bilgisayarı

yönetebi lmenizi ve tarayabilm enizi sağlar
ESET Sys lrıspector; işletim si stemi ni , hizmetle ri , registry kayıtlarını ve ağ
bağlantılarını derinlemesine ince ler
ThreatSense Tekn oloJisi; Teh ditleri saldırmadan önce tespit eder
Anti-Stealth Teknolojisi ; Cizli rootkitleri açığa ç ı karır

Ant ivirus , Antispyware

Pe rsonal Firewal l
Stratus Bilişim Sistemleri Tic. A.ş. Antispa m
www.nod32.com.tr I<o lay kuru lum ve yönetim
istanbu l merkez: 0212.251 51 80
Ank ra: 031247320 74
emai l: satis@n od32com.tr
Dijital dünyanızı koruyoruz (es(a,

.. ••
K~ğ._~ u.~~--_g.d.~.:·:··:::.··::~~~~~.~~!~~:::::· ·:::::::. ::::::.::::.::
"
Adalar'ı, doğayı
tarihi kemirenler
Çamlara musallat olan
asalaklar, Adalar'ın güzelim
yeşil örtüsünü tehdit ediyor.
Sorun yeni değil; ama 1917'de
"Ada Çamlarını Muhafaza ve
Teksir Cemiyeti" ve onun 27
sayfalık bir nizamnamesi vardı.
Bugün kekikler, herdemtazeler,
taşmeşeleri, bodur ardıçlar,
lavanta veya hanımelleri de
nadir doğayı koruma ve tarih
bilinci taşıyanlar da.
76 NTV TARiH EYLÜL 2009
•
ve
A
da çamlarını gece pamuklu bit-
ler sardı. Geçen yıl, önceki yıl
da rastlıyorduk o asalaklara, bu
yıl daha tehlikeli boyutta sarıp
sarmaladıklarını gözlemliyoruz dalları.
Sonradan Türkçe'nin büyük ustaları
arasına giren, Anadolu Manzaraları ve Alır
Ağacı İle Sohbetler gibi başyapıtlar veren
Hikmet Birand, bir gençlik ürünü sayılabi­
lecek Büyükadanın Yefil Örtüsü'nde (1936 ,
Köyöğretmeni Basımevi, Ankara), illetin
yeni olmadığını gösterir: "Bir zamanlar
Evkafla Belediyenin senindi benimdi diye
paylaşamadıkları çamların sahipsizliğini
sezen tırtıllar, pamuklu bitler ve mantari
bir çok parazitler, çamlara musallat olmuş-
ı
... . .... . .. . . . . . . . . . .... . .........
·· .. ······· ····· ······· ···· ··· ·· ······ ····· ······· ··1·· .... .
1940'h yıllarda
Heybeliada sahili.
lardır. Chinotecampa pitiocampa denilen
kelebeğin tırtıllarıçam dallarına ağlarını
kurmuşlar, yaprakları kemirmekte, fennı
adı Monopklebus Helenicus olan pamuklu
bitler de dallardan geçen nusgu emmekte-
dider. Bunlara bakan olmazsa adanın güzel
çamlıklarından yakında eser kalmaz. Adada
ölecek olan her çamın yerini, müdahale ol-
mazsa, makiden gelen bir nebat alacak, yeni
bir çam yetişmeyecektir".
Bu noktada Dr. Birand Şurayı Devlet
azasından Süreyya ve Darülfünun profe-
söderinden Hovasse' ın 1926 tarihli, İstan­
bul baskısı Ada Çamlarına Musallat Olan
Böcekler broşürüne dikkat çeker. Daha ön-
cesi vardır: ınTde, ı. Dünya Savaşı'nın
olanca vahşetiyle sürdüğü dönemde, gene
İstanbul'da (Matbaa-i Amire baskısı), 27
sayfalık Ada Çamlarını Muhafaza ve Teksir
Cemiyeti Nizamnamesi yayımlanır. Nere-
deyse yüzyıllık geçmişi olduğunu gördü-
ğümüz bir duyarlılığın, bir kaygının kanıtı.
Bu çalışmaların, girişimlerin tek açıklaması
 20. yüzyı l baş larında T ürkçe- Fran s ı zca
basıla n ve ada çam l arın dan yap ıl an esansın
faydalarından bahseden tanıtım broşürü.

ESSENCE DE SAPıliS DES kES

kültürel gelişkinlik cephesinden yola çıka­
rak yapılabilir, düşüncesindeyim .
Yeni Türkçe'nin "kültür" karşılığı öner- • LA PHU.ACIE DE LA COUft ., A. CHEVlET"

diği "ekin" sözcüğünü elbirliğiyle uzaklaş­

tırmayı başardık. "Ekin", oysa, çam ağacı
dikmekle opera bestelemek arasındaki kök
birliğini, kaygı ortaklığını ap açık tanımlı­ I.'ıılr(!~\ li' ııı~rnıjcı' 6YI)IIliml tl(! ILI '10 (ıL (',dui .10111 II) ))11 ... ,111 (1,.1
Irı l"u ııı e')lUinlı, ı:I'iI(nrıt 'iııi ıi""t ıle mdtre 1'CI4ı.ı1rO .nc\ı',nqu(ımeııt
I\ıiı' hiru ,!ınnıde pN)I!II[~ı lı- ... 1111 ıleMI1(IUI'!'lcej l'homınc I'e"'ı"ıı:ı
yordu. Bir canlı türü olarak "insan"ın varsa, ili If! fni .. "ıu' mimlli', {,m,li .. 411'jJ n" Illango (100.2_1 r,ıi,. par
)')11l', cl r"i .. ıııı! ım ..,.t.. r K-JoWXllilrtı .. d'ııir ı»ar "on (!c,miJOıiı.,,!lınıı
olacaksa, temel ayrıcalığıydı kültürel etkin- ll' iliNII.' IOll'lv;ı qu'i! roınoı{'ınnı.) 2-3 litre.. ,ı'CIUI. 011 ,"I pı)t1(1
rı ııı:ıl'l"", ııni' ilOlkll'IIIlI(~ '101 ıı re m!ı'r ur,ln' iili" (Jirc:oıı~tıını~" do
.)J~ J. .;..ıJ,I, ı:t# •.,;;,. Jı~J ..f. -'o !Li.!..i;':-- i,.
liği.
:; Lu 1'ı)!I'I1ilUlluıt ,Lu I'nir ııur 11"00011ıell"" ill'j'j>f>ıııl/ı IL011.., runelioıı tle
i,.
\' d..&!~ ~iJ. ;.lı,''''';:: ~ ~ji...t ~"";T .r.~J. Ji,Jo I'i'"-I'inıü,,rı Iı l'nwluı'lı\I Iı' IlMI'''",iM 'if) l'oX,H\:l!ıutt1IJIl du

19. yüzyıl başında, İstanbul adalarının

f,'III)ltııı ı e il I'IUI' 11l;11'l1 ıit d,ı 1'01 iı i r tl\ lul rtrHI .ie..
·2 ,. J\ l J. .:lı. W~ ,. J I,. .~f'('~ ).a:,' ..,.;;..;.1 \AJ' .itt .h'I'lml; mni .. ,'''III' 1'.)U·",mmlıll!!H eı Ch' '
I'~nı iınıııt\llin\"llwnl ,Inn" La ItIIlII"'O i
bitki örtüsünün çeşitlilik arzettiğini, buna ıJ''' . ~ 1\ • • • _ A ·..:f.l. Joo!. M-J/.:.'.;.ı\.oj s..~I ,j;J ,.
OJı"rıııilt\N lı M'.. ::'~~,:~::;'ı:;;~':'ı:ı:::!;~,%~:ı,:~.~,:
~ )-I..ıl y .:J.:.ıyf.,:.\;'i.. ~ 1.....:...1 ~ 1. (')~ ~:,..~",,: :)bl
karşılık, ağaçlık alanlarının alabildiğine .:.(1,. ,,\',ı ~I.ı,~.,. .;,).~ "';ıJo, ".>I':'.;if.,.ıT
kısıtlı olduğunu gezginlerin metinlerinden d~ .jf,I."A.. -ri' ~1 .Jj,' .;l,ı .~.~ ~J, 4...,rj
.;1;# ""-ı,.;,.>,,,:ı.;; -.ı~ı.;.. !I;;ıi,ıi, <!l:l""t... .;,ıt
öğreniyoruz. Yüzyılın ikinci yarısından ka- <i- !I).ı.;

lan fotoğraflara baktığımızda

bu gözlemleri doğrulayan gö-
rünümler çıkıyor karşımıza.
Sözgelimi, bugün Ruhban
Okulu'nun bulunduğu ağaç­
lıklı tepede bir sıra servi göze
çarpıyor eski fotoğraflarda.
Çamlar, adalara özellikli bir
doğal denge kazandırdığı için
ranatoryum H eybeli'de açıla­
eilmiştir. Verdiğinizin karşılı­
ğını almanızın tipik örneğidir.
Şehir, böylelikle yeni ciğerler
kazanmıştır. Yan kültür ögeleri
~ıkar karşımıza: Yesari Asım
Aksoy'un şarkılarından, Ah-
f et Rasim'in yazılarından, Çallı'nın tablo-
~arından çam imgesi eksik olmaz. Arıcılık
gelişir bir dönem.
Yüzyıl başından zor bulunur bir belgeyi
dostum Emin Nedret İşli taşıdı kitaplığın­
ıdan: Çift dil (eski Türkçe-Fransızca) basıl­
mış dört sayfalık bir 'tanıtım broşürü' bu:
lAdalar'ın sıhhi {am kokuları. Sarayeczacısı
A. Şevket Bey ile mahdumu M . Şevket'in
~azırlayıp sundukları bu esansın, kış boyu
~apalı kalan evlerde, özellikle de hasta oda-
~arında biriken ekşi kokuları bertaraf etme
ve solunum yollarını hafifletip, ciğerleri
açma özellikleri üzerinde ısrarla duruluyor.
"Ada Çamları Esansı" yok artık. Ada
makileri arasında geniş yer tutan kekik-
~ere, herdemtazclere, taşmeşesine, bodur
ardıçlara, lavantaya, hanımeline ne sıklıkta
f~stlanıyor ki. 1950'lilerin büyük çiçekçile-
rinin yerinde yeller esiyor. Kuş ve balık çe-
şitlerinde ciddi seyrelme var. Deniz -Yaşar
Kemal yazmıştı- çoktan küstü zaten.
Ada çamla rındak i eski hastalık yayılıyor.
Yaz boyu, özellikle
İstanbul'un her ucundan adalara
doğru hareket eden onlarca vapur,
tekrre, motor binlerce ziyaretçi, gü-
nübirlikçi indiriyor iskelelerde. Çekip git-
tiklerinde, devasa bir çöplük bırakıyorlar
arkalarında: Plastik şişeler, teneke kutular,
her türden katı ve sıvı atık, "mesire"yerleri-
ni, çamlıkların ortasındaki piknik alanları­
nı, denizin yüzeyini kaplıyor.
Uyarılar işe yaramıyor bu yeni, vandal
kültür karşısında. Yakınacak olsanız, ne
seçkinciliğiniz bırakılıyor, ne "beyaz"lığınız.
1917 Nizamnamesi'ni hazırlayan derneğin
üyelerinin öncülüğünü, 1926 ya da 1936
basımı botanik bilginlerinin katkılarını,
şarkıları, şiirleri, kokuları hiçesayanları kı­
namak, neredeyse soyu
nikleşmiş davranışlar arasında
Tarih merakını geçmişi öğrenmeyle sı­
nırlayamayız bana kalırsa: Şimdiki zamanı
haftasonları,
kadar geleceği olduğu
hazırlamayı da sağlayabilir
bu bilgi dalı.
Bugünlerde (Ağustos-Eylül 2009, Büyü-
kada) bir açıkhava sergisiyle ön tanıtımı
yapılan Adalar Müzesi önemli bir girişim.
Yüzyıldan kısa bir süre içinde büyük kırıl­
malar yaşandı İstanbul'un takımadalarında.
Kültürel mirasın bir bölüğü unutuldu ya da
silindi; bir bölüğü göçetti, bir bölüğüyse
yok oldu. Kalanlarla yetinmek bir yol değil:
Onları koruyabilmek, yaşatıp devretrnek
için bile gidenlerin, yitenlerin izlerine ulaş­
mak, onları yanyana getirmek gerekiyor.
tükenmiş, anakro- Ada çamlarına musallat olan pamuk
görülüyor. bit1eriyle bitmiyor iş ; bırakırs anız bütün bir
toplumsal dokuyu kemirmeye hazır çekir-
gelerin sesi gitgide yakından geliyor.
NTV TARiH EYLÜL 2009 77
Ki

81 yaşındakiusta fotografçının kapsamlı biyografisi,

aynı zamanda Türkiye'nin yakın tarihine de ışık tutuyor.
Sadece Türkiye'nin mi? Geçen yüzyıla damgasını vurmuş pek çok uluslararası isim,
onlarca tarihi olay da, Ara Güler'in kareleriyle biliniyor, hatırlanıyor.
Usta, hem son kitabı hem de kitaba sıgmayan fotograf hikayelerini anlattı.
Foto Muhabiri Ara Güler
Nezih Tavla ş, Fotoğ rafevi, 343 sayfa, 19 TL
BANUGÜVEN
A ra Güler'e, evirnin duvarında
asılı ve en sevdiğim fotoğrafla­
rından birinden bahsetmiştim
üç- dört yıl evveL. Akşam karan-
lığı çökerken deniz kenarında iki sandalye,
arkada Şirket-i Hayriye vapuru - Kalender
olabilir - uzaklaşıyor. Bana "ne görüyorsun
orada" diye sormuştu. Tam bir Kalender
düşkünü olduğum için vapurdan lafa girip
fırçayı yemiştim: "Ne vapuru yahu! İki san-
dalye var orada bak. Birileri oturuyormuş
orada, belki iki sevgili. Sonra bırakıp git-
mişler. Hikaye var orada hikaye!"
Geçen ay 81 yaşını dolduran Ara Gü-
ler dünyaya işte böyle bakan; bu yüzden o
fotoğrafları çekebilen biri. Ben de dersimi
öğrenmiş olarak tekrar çıktım ustanın kar-
şısına; Nezih Tavlaş'a hayatını anlattığı Foto
M uhabiri Ara Güler kitabını ve kitapta yer
alamayan özel anekdotları konuşmaya...
Ara Güler- Şimdi gazetecilik üzerine
böyle bir kitap hiç çıkmamıştır bugüne
kadar. Çünkü burada bir gazetecinin nasıl
çalışması gerektiğini anlattım . Bunları top-
layıp da anlatan kitap yoktur bugüne kadar.
Ben rastlamadım yani. Bu iş çok utan-
gaçların, kibar insanların yapacağı meslek
değildir. Her türlü şeyden istifade eden
adamların hikayesidir gazetecilik. Herkes
olamaz gazeteci, anlamaz. .. Gazeteciliği
öğrenmemin sebebi benim dış basında ça-
lışmamdır; TIMEda çalışmamdır. Neyin
haber olduğunu, neyin mühim olduğunu
anlarsın. Mevzular enternasyonal. Mesela
gidiyorsun Hitchcock'la röportaj yapıyor­
sun. Hiçbir Türk gazetesi, "Hitchcock'la
röportaj yap" demez be. Mrodisias'ı bu-
luyorsun. Burada "neden gider bu p..... nk
dağları taşları çeker" derler, orada başka.
Gerçekten de Ara Güler'in ne
Afrodisias'ı keşfı ne de Nemrud Dağı'ndaki
dev heykelleri fotoğrafladığı röportajı
Türkiye'de, Hayat mecmuasında hak ettiği
ilgiyi bulabiliyor. Paris - Match, Nemrud'u
"muhabirimizin keşfı" başlığıyla veriyor,
o ayrı . Ara Güler kitapta bu iki keşif için
yaptığı zor yolculukları da anlatıyor. Onu
1950'lerin ortalarından itibaren
stern ve TIME-Life'la çalıştı.
196ü'ta "Nuh'un Gemısı
Arkada Ağrı
• · 11 ro
_
·· portaJ·ında.
Dagı.
bu keşiflere götüren tesadüfler ya da aslın­
da tesadüften çok ilgili olma hali ve algı­
sının açıklığı da ortaya çıkıyor. Arkeoloji
Müzesi'nde fotoğraf çekerken, dinlenme
arasında kütüphaneyi karıştırmasaydı,
Nemrud'dan haberdar olmazdı. 19S8'de
Kemer Barajı'nın açılışına giderken kay-
bolarak girdiği köyde, kahve de sütun baş­
larının masa ayağı olarak kullanıldığını
ve bunun önemini farketmese, Mrodisias
kimbilir ne zaman keşfedilirdi?
Ara Güler iyi fotoğraf çekiyor. Peki bu
geçen yüzyılın tanımını yapan birçok kişi­
nin ona poz vermesi yalnızca bu yüzden mi?
Hayır. Ara Güler kendi şansını yaratanlar-
dan. Pes etmiyor; mesela Picasso'ya çıka­
bilecek her yola giriyor ve sonunda Skira
Yayınevi'nden geçen yolonu Notre-Dame
de Vie'deki şatoya çıkarıyor. Picasso'yla
saatler değil, günler geçiriyor. Picasso da
karşısındakinin "herhangi bir foto muha-
biri olmadığını" anlıyor. Ama Ara Güler'in
içinde ukde kalanlar da var.
Ara Güler- Picasso'ya girmek var ya.
Mühim olaydır Picasso'ya girmek. Ama
ben senelerce, 40 sene Şarlo'yu çekeme-
dim. Ben aşağıda karısıyla yemek yiyorum,
çay içiyorum falan. O yukarıda duruyor.
Bana bakıyor tekerlekli sandalyeden, ama
ben onun resmini çekemiyorum. Neden?
Çünkü o herif bir tip yaratmıştır dünyada.
Dünyanın en cevval adamı. Bir yerden giri-
yor' öteki taraftan çıkıyor. Bız bız bız bızz ...
Böyle bir adam tekerlekli sandalyede ~
NTV TARiH EYLÜL 2009 79
........ .. . . . ... . .. .. . . ... ... . ... . . ..... . ........ . ................. . .... . ............. . . . ... . .. . ......... . ... . . . . . . .................. . .. . . . .. ... ........... . ............... . ... . ..... . .. . . . . . .

.~~~~.P .............................................................................................................................................................................
otururken çekilen bir resminin var olması­ resmini çekemedim. Durmuyor herif ya! fotoğraf dersimektebi kitabı, en iyi portre
nı istemiyor. Yani yarattığı tipin adamı ola- Anladın mı? seçmez mi? Çünkü bu kadar abstre bir şeyi
rak kalmak istiyor dünya tarihi için. Aynı bu hale getirmek çok zordur.
şey başıma Jacques Tati'yle geldi. Fransız Ara Güler'in en çok ses getiren foto rö-
komedyen. Çok müthiş. portajlarının gayet zor koşullarda gerçek- Ara Güler'in çalıştığı portreler arasında
- Neoldu? leştiğini de söylemek gerek. Bu işin sabır ve çok önemli bir kadın da var. Indira G and-
Ara Güler- Hiçbir b .. olmadı. Sadece yaratıcılık işi olduğunu anlatıyor bize. hi. Siyaseten hep dalgalı olan Hindistan'ın
kazık yedik. 280 Frank taksi parası ver- Ara GüIer- Hitchcock çok oyaladı beni yine karışık bir döneminde, ı 977'de tutuk-
dim, aklım başıma geldi. Bir gün tayyarede ya. Sonra da çok sevdi. Akşam stüdyo ka- lanmadan hemen önce, belki de içgüdüleri
Kopenhag'dan Paris'e gidiyorum. Yanımda panıncaya kadar beni uğraştırdı ya. "Başka götürüyor Ara Güler'i Gandhi'ye.
bir herif var. Bakıyorum , "yahu ben bu he- zaman gelsin" diyor. Randevu vermiyor. Ara GüIer- İndira Gandhi röportajı çok
rifı tanıyorum" diyorum ama çıkaramıyo­ Türk gazeteci deyince b .. u yiyorsun, kimse enteresandır. Başbakan kadın. Büyükelçi
rum da kafamda. Ha ben ona bakıyorum, iplemiyor yani Türkiye'yi anladın mı? Hal- Oktay İşcen arkadaşımdı. G ittim tayyarey-
o bana bakıyor, ben ona gülüyorum, o bana buki benim başka hüviyetim var. TIME'ım, le. Daha hiçbirTürk gazetecisi röportaj yap-
gülüyor. En sonunda öğrendim, Jacques Life'ım ulan ben. O zaman imparatorsun. mamış.

Picasso'ya girmek var ya. Mühim

Hitchcock çok oyaladı beni ya. olaydır Picasso'ya girmek.
Ama sonra da çok sevdi.
Indira Gandhi'nin evine gittik. Torunları
Tati. Ulan dünyanın en mühim komedye- Bir de Kenneth Galbraith var. Hin- var. Rajiv Gandhi orada. Papağanlar var
ni, dahası var mı? Dedim, "sizinle röportaj distan büyükelçisiydİ Kennedy'nin. Mas- kocaman bahçede. Papağanlarla oynuyor
yapmak istiyorum, yerinize gelmek istiyo- sachussets Institute of Technology. Büyük çocuklar bilmem ne. Neyse çektim böyle
rum. Ben foto muhabiriyim. Adres nedir?" mekteptir. Oradaki iktisatçı profesördür. yan yana. İşte bir arada resimlerini çektim.
Dedi, "Rue St. Jacques 25". E, Samuel Bec- Şimdi bu herif, ikibuçuk metre boyunda, Günbatımından sekize doğru üç saat fa-
kett oturuyordu orada. Oralarda bir yerde. her tarafından böyle ayaklar kollar, böyle lan kaldıktan sonra saat ıO'daki tayyareye
"Pekiyi" falan. Adamı buldum. En sonunda büyük herif. "Otur" dedim, gitti ters yere binip Bangkok'a gittim. Sabah Bangkok'a
röportaj da yaptım. Onu anlatmamın se- oturdu. Şimdi karşında bir büyükelçi, Ken- vardım, açtım gazeteyi, İndira Gandhi tev-
bebi şu. Charlie Chaplin kendini felçli bir neth Galbraith. Dünyadaki en büyük eko- kif edildi. Ulan en son resmi ben çektim!
şekilde göstermek istemiyorsa, bu herif de nomist. Şimdi herife "git burada oturma" Benden başkası yok! Paris Match, Sunday
Tati tipini yaratmış, öyle kalmak istiyor. diyemezsin ki! Herif abstre! Ulan elini ne- Times, Life - TIME ve Stern'e, dört yere ser-
Mesela seninle konuştuğu gibi kalmıyor; reye koyarsa koysun, uzanıyor, çok uzanıyor. vis yapmam lXüm röportajı. Ulan ne yapa-
makineyi tutuyorum, "böyle" yapıyor. Fo- Buradan oraya gidiyor herifın eli. Ondan cağım şimdi? Film yıkamak var. Şimdi olsa,
toğrafta oynadığı rolleri göstermek istiyor. sonra da o enayi resmi çektim. Ne oldu o koyarsın makineye, dijital yollarsın. AP'ye
Jacques Tati'nin şöyle oturup da bakarken resim biliyor musun? Almanya'da çıkan bir gittim, fılmleri yıkadılar, ama iyi olmadı.
80 NTV TARiH EYLÜL 2009
.. ... ... . . .......... . . ..... .. . .... .. . . . .. . ...... . . .. ... ........ . . . . ...... .. . . .. .... . ... . .... . . ........ ... . . ....... . . . .... ... ... . . . .... . .. .......... .. ... . .... . .. ... . ........ ... . .... .... . . .

.. . ....... .. .... . . ... .. ............ . ... .. ... . ......... ..... . . ..... .... ...... . ..... .. . ...... ...... .. . ..... ... ...... ...... .. ......... .. . . ..... . .. . ...... . . ... ........... . . .. . ........ . .......

- Kitabın bir yerinde "insanlar resim- Ara Güler foto muhabirliği yaptığı ve "hücre çalışması ve komünizm propa-
lerimin ancak yüzde birini görmüştür" yıllar boyunca tarihe, bir toplumun nere- gandası" ile suçlanan, yıllarını hapiste ge-

diyorsunuz. den nereye geldiğine ya da ne kadar yol çiren, Bulgaristan'da tedavi görürken ölen
Ara Güler- Tabii yahu nerede ne kadar katettiğine de tanıklık ediyor. 6-7 Eylül Orhan Kemal; her tarafta gördüğü bir
resim görüyorsun? Bir milyonun üstünde olaylarının da tanığı. Babası Dacat Bey'in Alman ressamın eseri olan çirkin Atatürk
resim var bende ya. Ben bir H indistan'a gi- eczanesi, Güler soyadı kulağa Türkçe gibi portresine söven ve bu yüzden tutuklanıp
diyorum, 40 bin resimle dönüyorum abii! geldiğinden yağmalanmıyor. Üstelik ecza- dövülen, ardından da akıl hastanesine gön-
Kırk biin! Saysan bitmez. Yanyana 40 bin ne çalışanları ortalığı dağıtırken kendini derilen ve hayatı boyunca bu travmadan
saysan 3 gün sürer. yaralayanlara da ilk yardım hizmeti vermek kurtulamayan Fikret Mualla ... Hepsi Ara
zorunda kalıyor. Güler'in anlattığı tarihin bir parçası. O an-
Anadolu'yu keşfetmek ve keşfettirmek - Nazım Hikmet'i ilk önce istediğiniz ları tespit ederken, bir taraftan da o ana yol
Ara Güler için öncelikli konulardan biri gibi çekememişsiniz, ikinci çekişinizde açan hik:1yeyi de aktaran kişi çünkü.
olmuş hep. Koşullar ne olursa olsun. 6lmleri yammzda getirememişsiniz.

Tarih en mühim şeydir hayatımda.

1 milyon resim var bende. Hindistanta
Açtım gazeteyi: Indira Gandhi tevkif Foto muhabiri görsel tarihçidir.
gidiyorum 40 bin resimle dönüyorum.
edildi. Ulan en son resmi ben çektim!

Ara Güler- Benim biyografımi okur-

- Anadolu'da sizin kadar dolaşan yok Ara Güler- Hayat mecmuasına verdik- ken Türkiye'nin tarihi çıkıyor arkasından.
galiba. Hele o yıllarda, zor koşullarda ... lerim enayi resimlerdi. Sonra Paris'te kar- Tarih en mühim şeydir benim hayatımda.
Ara Güler- Ben Anadolu'ya her git- şıma çıktı. Abidin (Dino) bizi buluşturdu. Yahu aslında bir foto muhabiri kimdir bi-
tiğimde bitlendim. Yahu bir otele gidi- Abidin'in evine yakın küçük bir otelde ka- liyor musun? Görsel tarihçidir. Tarih artık
yorsun, deve güreşi röportaj ına; Germen- lıyordu. Oradan bir parka gittik, birkaç re- bugün görsel yazılacaktır. Sen bugün yakın
cik. Onbeş kere gittim. Şimdi otelde, altta sim orada çektim. O filmleri de Abidin'de tarihteki katliamları yazıdan mı okuyorsun,
develer bağlanıyor, develerin vücudarının bıraktım, o da kaybetti. Ne yapalım? Bende yoksa fotoğraflardan mı görüyorsun? Han-
sıcaklığı üst odayı ısıtıyor. Ben giderim. kopyaları var, onların üzerinden aldık tek- gisi aklında kalıyor? Hangisi daha güvenilir,
Gece herif yatak kiraya verir, oda değiL. O rar kurtardık vaziyeti. Yapı Kredi'den çıkı­ daha gerçek. Onun içindir ki kimi polisler,
yüzden gecenin ikisinde biri gelir, horlar yorlar ya. anladın mı, hep fotoğrafçıların peşindedir,
~ilmem ne. Ayakkabısını çıkarır, kokar, her makina kırar. Çünkü istedikleri tarih yazıl­
[ . var. Onun için ben üç oda tutarım. Or- Ara Güler'in tanıklık ettiği haksızlıklar sın istiyorlar memlekette.
tadaki odada yatarım. H er seferinde bitle- sadece Nazım Hikmet' e yapılanlarla sınırlı
nirdim. Zaten var, zaten yatakta. İstanbul'a değiL. Nazım Hikmet'le beraber "askeri is- Foto
Muhabiri Ara Güler, Nezih
geldiğimde önce hamama gidip, sonra eve yana teşvik" suçlamasıyla yargılanıp sonra Tavlaş'ınharika anlatımı, derlemesi ve kur-
giderdim. Bit şampuanı da yok o zaman. afla çıkan Kemal Tahir; "yabancı rejimler gusuyla "herşeyi" anlatıyor. Ama biliyoruz
Ziftle yıkanırsın. lehine propaganda ve isyana muharriklik" ki bu hayattan daha çok biyografı çıkar. •
NTV TARiH EYLÜL 2009 81
.......................... ... .... ... .. ....... .. .......... ........... ...... ... ................. .......... ... .... ........ .......... ..... ........ .... ... ........ ... ................... .... ... ..
.~~.~~.P ........................................................................................................................................................................... .
doğu
bir teğmeniıı
ce/>hesi giil/lüğü bironbaşmm
Askerin gözünden
doğu cephesi günlüğü
1. Dünya Savaşı'nda
Doğu cephesi
Bir Teğmenin Bir Onbaşının
Bir ve bir teğmenin, muharebeler sırasında tuttuğu hatırat,
onbaşı
Doğu Cephesi Doğu Cephesi kayıtlara sadece birer sayı olarak geçen rütbesiz ve küçük rütbeli
Günlüğü Günlüğü askerlerin ilk elden tanıklıklarını yansıtıyor.
Celalettin Efendi Ali Rıza Eti
iş Bankası Yayınları, i ş Bankası Yayın l arı, , , 15 Kanunuevvel [28 Aralık]
178 sayfa, 12 TL 110 sayfa, 10 TL Pazartesi. Erkenden çadırın
kapısındaki yalvarma ağlama
sesleri arasında dışarı çıktım. On bir asker
can çekişiyor. Ah bu soğuk, uğursuz soğuk.
Elimizden bir şey gelmiyor. Hepsi de hem-
şeri. Doktor da çıktı, baktı baktı da başını
yumruklamaya başladı. Ağlıyor, 'Ne yapa-
yım oğlum ben de sizin gibiyim. Bu halle-
ri düşünmeyip de bu işe teşebbüs edenler
kahrolsun' diyor. Zavallılara hiçbir yardım
edilemiyor. Çünkü malzeme eksik. Birer
birer ölüyorlar. Bu manzaranın asabımda
yaptığı tesirleri tarif edemem. Düşündüm
ve kararımı verdim. Bugün ve yarın olacak
olan harbe katılacağım. Belki arzu ettiğim
ölüme kavuşacağım. Belki de hatıram bura-
da bitecek, kim bilir dağlar başında binbir
güçlükle yazdığım hatıracığımı kim alacak,
ihtimal çürüyecek. Yok yok inşaallah bir ele
geçer de okunur. Ve benim gibi bedbaht bir
askere acırlar. Sevgilisinden uzak işıklar
gibi boyunları burulmuş Kafkas dorukla-
rının eteklerinde, esaret zincirleri altında
inleyen kardeşlerimi görmeden öleceğim."
(Bir Onbaşının Doğu Cephesi Günlüğü, s.
107-108)
Doğu Cephesi, Osmanlı Devleti açısın­
dan, 1. Dünya Savaşı'nın başından beri en
sorunlu cepheydi. Savaşın ilk yıllarında Ça-
nakkale' Kut gibi diğer cephelerde önemli
başarılar elde edilmesine rağmen; 1914-15
kışındaki Sarıkamış faciasının ardından, bu
cephe 1917 Şubat'ına kadar savunmaya ge-
çilen, askeri ve moral üstünlüğün Rusya'da
1. Dünya Savaşı anılan bulunduğu bir cephe haline gelir.
1. Dünya Savaşı'nda mülazım-ı sani olarak Bilindiği gibi 1. Dünya Savaşı sırasında
görev yapmış iki askerin Kafkasya'da Türk askerleri tarafından yazılan hatıratlar
çektirdikleri fotoğraf, Bahtiyar istekli'nin
pek azdır. Bunların büyük bölümü de, sa-
arşivinden (üstte). Teğmen Celalettin'in
günlüğünden 10. ve 11. bölüklerin yerlerini de vaştan sonra yazılmış eserlerdir. Muhare-
gösteren siper kroki si (altta). beler esnasında, günlük olarak tutulmuş
82 NTV TARiH EYLÜL 2009
defterlerin sayısı, iki elin parmaklarını geç-
mez. Bu iki eser, bu bakımdan da literatüre
ciddi bir katkı anlamı taşıyor.
BirOnbaJınınDoğu Cephesi Günlüğü' nde
Ali Rıza Eti, cephede kimi zaman sıcak ça-
tışmalarda, şarapnel ve güllelerin altında,
bir gün okunacağını umarak, yarına ken-
disinden bir "iz" bırakmak üzere hatıratını
yazmış. Seferberlik ilanıyla başlayan savaş
günlüğünden öğrendiğimize göre Ali Rıza
Eti, sıhhiye müfettişi olan ağabeyinin nü-
fuzu ve okur-yazar olmasının getirdiği
avantajlarla nispeten rahat edecektir. Ama
savaşın ve her an ölümle burun buruna kal-
manın getirdiği korku ve yaşanan sefalet,
askerler arasındaki gerilimi arttıracak ta-
nıklık ettiğimiz cephede yaşanan psikolojik
çöküntünün resmini ortaya çıkaracaktır.
Bir Teğmenin Doğu Cephesi Günlüğü' nde
ise adını ve rütbesini kendisine hitaben ya-
zılan emri kopyalamasından öğrendiğimiz,
mülazım-ı sani Celalettin Efendi, yaralanıp
hastaneye yatırıldığında günlüğüne "harbin
gidişatı" hakkında düşüncelerini yazıyor.
Psikolojik çöküntünün birliklerin boz-
gununa sebep olduğunu anarken, kişisel
çatışmaların orduya, kimi zaman düşman
birliklerinden daha çok zarar verdiğini de
anlatıyor. Celalettin Efendi'nin acemi as-
ker eğitimine dair notları da, cepheye sevk
edilen askerin portresini çizmek noktasın­
da ilk elden bir tarihi vesika hüviyetinde.
Liderlik ve komuta zincirlerinin emir-
komuta etkinliğinde ya da uygulanma aşa­
masında nasıl biçimsel ve fiili değişikli~
gösterdiğini, her iki hatıratta da görüyo-
ruz. Eğitim ve tecrübenin, özellikle savaş
mekanizmalarının sahada uygulanmasına
nasıl etki ettiğine tanık oluyor moral ve 10-
jistik gibi eksiklikleri gittikçe belirginleşerı
birliklerin arasına katılıyoruz... i
i···· ·· ·· ··· ··· ···· ·· ······· ·· ··· ·· ··· ····· ······ ···· · .... ... ... .. .... ............................ ....... ... . .. ....... .............. ...... ....... ..... ........ .... .. ........ ....... ...... . .

, . .. .... . . .. ..... .. .. .. . . ...... .. ... .. . . . . ..... . . .. . .. .. ... . .. . . . ... .. . ........ .. .... . ... .. .... . .. . .. .... .. .. . . ... .. .. ... . . ........... . ... . .. .. .. .... .. .... .. . .... . .. . .. .... .. .... .. .... . . .

YENi ÇıKANLAR BİYOGRAFİ

.~

ARAŞTffiMA
Leonardo Da Vinci
Bir Ustanın Portresi
Osmanlı İmparatorluğu'nda Bruno Nardini
Madenciler ve Devlet Can Yayın/an, 199 sayfa, 16.50 TL
Zonguldak Kömür Havzası 1822-1920
Donald Quataert "Leonardo, biliyor musun,
\;
ç eviri: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan senin çi zdiğin melek, ustamızın \ .. \
Boğaziçi Üniversitesi Yayın/an, 414 sayfa, 25 TL meleğinden daha güzel!"
Duymamazlıktan gelse de
Donald Quataert, Zonguldak kömür aldığı ilk övgülerden biriydi
ı ~" ~ '!
madencilerini konu alan diğer bu Leonardo'nun ve en yakın ••

~azarlardan farklı olarak, istanbul arkadaş ı Lorenzo'dan gelmişti.

odakl ı bürokraside değil maden Nardini, çağdaşları arasında
~avzasında oluşturu lan belgelerden da "efsane" ve "muamma" olan,
.;: . '
~ .I .
~ayd a l anmış. Haritalar, resimler, Fransa Kralı .; .
~.:\ \ ...
ii. Abdülhamid Koleksiyonu'ndan i. François'nın
Bn.ınoNolrdll'll
.' /'l,
~otoğrafıarıa desteklediği çal ışması, LEDNARDO DA 'ilNCI
kolları n da ölen
madencilik üzerine tarih yazım ına da Leonardo'yu,
odaklan ı yor. Meşhurhalk hikayesi "Uzun Mehmed'in sanki onunla
Kömürü B ulması" da bu başl ı kl ardan biri .... aynıçağda
yaşamışça s ına

Kırım Tatarları okurla paylaşıyor.

Aları Fisher Büyük u stanın yaşamından Da Vinci'nin "Son Akşam Yemeği"
Se/enge Yayın/an, 336 sayfa, 18 TL bir çok diyalogu, anekdotu, ayrıntıyı; eskizleri, tablosundan Aziz Philip'in eskizi.
çizimleri ve resimleriyle birlikte sunan bu biyografı
Yazar, K ı r ı m Tatarla rın ın trajedisini, bir roman gibi de okunabilir. Her ne şekilde Rönesans italya'sını yaşamak, sokaklarında
Rusya ve Batı 'n ın ırkçı bak ış aç ısını okunursa okunsun, kitap sona erdiğinde Leonardo Leonardo ile sohbet ederek dolaşmak, resimlerine
kergiliyor
i
kitabında . Buna göre Da Vinci, en yakın arkadaşınız, öğretmeniniz veya omzu üzerinden bakmak, çevresine, yaşamına
K ı rı m' ı bir sömürge olarak değil, ailenizden biri oluyor. sokulmak isteyen herkes için ...
bski çağlardan beri kendi toprakları
plarak gören Ruslar, bir istila
gerçekleşti rmemiş, bilakis ata l arına
ait toprakları geri alm ışla rd ı r. Ve yine ROMAN FıKRA
Ruslara göre, Kazaklar, K ı rgızlar,
Tatarlar Cengiz'in ve Timur'un to run l arı dır; Amerika'da Abdülmecit : İmparatorluk Nasreddin Hoca Bir Gün - 1
K ız ı lderi lilere nas ıl muamele edilmişse, onlar da Çökerken Sarayda 22 Yıl Mustafa D elioğlu

aynısın ı haketmektedir. Hatta ilk ı rkç ı Nazi teorisine Hıfzı Topuz Can Yayın/an / Çocuk Dizisi, 60 sayfa, 9.50 TL
göre, " Moğo l, Tatar ve K ırg ı z aşağı ırkla eşdeğer Remzi Yayın/an, 205 sayfa, 12,5 TL
felimelerdi ve Rusya' n ın Asya laşmas ı ı rkı saflığını yok Nasrettin hoca bir gün yolun
etmi şti" Hıfzı Topuz'un kaleme aldığ ı H1>l1TOPC7 ke narında kedisini yı kıyomuş .
i . roman, Tanzimat dönemi Yoldan geçen arkad aş ı
Milli Mücadele Kahramanı Giresunlu pad işahlarından Abdülmecit'in hocaya:
psmanAğa h ayat ını kişisel bir bakış - Hocam kediyi y ı kama ölür,
Süleyman Beyoğlu açısıyla ele a l ıyor. Kitapta, dem i ş.Hoca aldırış etm emiş
Sengi Yayın/an, 400 sayfa, 24 TL Tanzimat Fermanı'n ı ilan ve yıkamış.Arkadaş l dön üşte
eden, Dolmabahçe Sarayı' n ı h ocay ı tekrar yolun kena rı nda
f i nşa ettiren bu tarihi kişiliği n
MillT Mücadele'nin sisler altın d a görm üş . Kedi ölmüş. Arkadaşı:
ka l m ış ki şilerinden biri Giresunlu kafasından geçenlere, - Hocam ben size kediyi y ıka m ay ın , ölür demedim mi?
Osman Ağa ... Giresun ve çevresinin duygularına yer veriliyor; çevresiyle olan il i ş kis i dem i ş. Hoca:

en önemli Kuva-yi Milliye kahramanı anlat ıl ıyor. Kitabın içerisindeki gravür, fotoğraf - Ben kediyi y ıkarke n ölmedi ki, sıka rke n öldü, de m i ş .
p sman Ağa veya bilinen ad ıyla gibi görsel malzemeler sayesinde, arka planda Önce çocuklar, sonra büyükler için hazırlanmış
"Topal Osman"ın Çankaya Köşkü'ne anlatılan tarihi olayları da izlemek mümkün. Öykü bir "Nasrettin Hoca kitabı". Ünü Anadolu'dan tüm
uzanan hayat ı ve hazin sonu yeni aynı zamanda 19. yüzyılOsmanlı Devleti'nin Bat ı ve dünyaya taşa n bilge ve hazırcevap Hoca ' n ın , Mustafa
belge ve bulgulara dayanarak ilk kez Doğu'yu harmanlayan çokkültürlü ortamına öznel bir Delioğ l u'nun seçtiği ve resi m lediğ i fı kra ları ... Her gün
bir akademik araştırmanın konusu oldu. tanıklık imkan ı sunuyor. gülmek isteyenlere, her gün okumaları için.. .

ÇOK SATAN KiTAPLAR

Devlet-i Aliyye Macbeth (çizgiroman) Kur' an incil ve Tevrat 'ın Truva'nın intikam. Avrupa'nın 50
Halil inalcık William Shakespeare/ Süm er'deki Kökeni Erhan Afyoncu Büyük Yal a nı
Türkiye iş Bankası John McDonald - Jon Haward Muazzez ilmiye Çığ Yeditepe Yayınları Mustafa Armağan
Kültür Yayınları NTV Yayınları Kaynak Ya y ın ları 166 sayfa, 10 TL Timaş Yayınları
388 sayfa, 18 TL 145 sayfa, 10 TL 88 sayfa, 8 TL 320 sayfa, 15 TL

NTV TARiH EYLÜL 2009 83

ş~Ii~#~iıE~~IlRf:TIŞ~ 0 0 0

.
:(;:\.:.,'
~), . ~
\2)' ·~.;~~J\~~1\~
."".,.
;~~;U~~'pt;~ "'~ ..
i
i

-.)jj. ;r.;..
MOlU. SOı/U,VOU

Plucu dt i ılq. ~~.J, c::=ı

• 40 P. • ü".w.; c:::ı
A. ~U'~LO. DU eOlllrl't
B. LICU'. OL otll'AOIIT • 20 . • ~S; c:::ı
C. INT.". DU COI"'."
D. • • IIQI'''

• E. ..n.t.u "'....'''n
F.
G.
UCIIT;! LT IiIOVCH U
ii0ii •••

PLAN GENERAL DES REGATES DE MODA

7 cSeDtemlıre /9/.'1

Moda 'da deniz yarışıarı Kitapçığın

İtinalı harita
içinde, yarışıarın yapılacağı,
seyircilerin ödedikleri bilet fiyatına
Koyu , plajı, köşkleriyle ünlü sayfiye semti Moda, Osmanlı göre oturacağı, basın ve protokolün yer
alacağı alan ve bölüm ler itinalı bir harita
döneminde pek çok deniz etkinliğine sahne olmuştu. 1913'teki üzerinde gösterilmiş.

"Moda Büyük Deniz Yarışları " için hazırlanan program kitapçığı

denizciliğe verilen değeri göstermesi açısından önem taşıyor .

• mparatorluk
I gayrimü~lim
ettiği
döneminde daha çok
ve levantenlerin ika.met
Istanbul'un mutena semti
Moda'da, 7 Eylül 1913 Pazar gunu ıcra
edilen "Moda Büyük Deniz Yarışları", 2
kuruşa satılan program kitapçığı sayesinde
tüm ayrıntılarıyla bugüne ulaşabilmiş .
"Taht-ı himaye-i hazret-i Padişahide,
veliaht-ı saltanat devletlu, necabetlu
Yusuf İzzeddin Efendi Hazretlerinin
riyaset-i fahriyelerinde ve Donanma-yı
Osmani Muavenet-i Milliye Cemiyetinin
nezareti altında Moda'da 1329 senesi
25 Ağustos'unda icra edilecek olan
büyük deniz yarışları resmi programı"
başlığını taşıyan, güzel basılmış kitapçıkla
tanıtılan Moda deniz yarışları; padişahın
himayesinde ve saltanatın veliahtı Yusuf
İzzeddin Efendi'nin reisliği altında
Osmanlı Donanmasına Yardım Cemiyeti
tarafından gerçekleştirilmiş.
Fransızca ve Osmanlıca
basılan kitapçıkta, iki dili ayıran
arasına Sultan Mehmed Reşad ve Veliaht
Yusuf İzzeddin Efendi'nin fotoğrafları
yerleştirilmiş.
Kitapçığın içinde
"1329 senesi
Ağustosunun yirmibeşinci günü Moda'da
icra edilecek deniz yarışlarına mahsus
plandır / Plan General des Regates de
Moda, 7 Septembre 1913" künyesiyle
basılan renkli haritada, Kalamış Körfezi ve
Moda Burnu'ndaki yarışları izleyecekleri n
yerleşecekleri yerler protokole göre
belirtilmiş. Yağmur ve · fırtına olması
halinde, bir hafta sonraki Pazar gününe
erteleneceği belirtilen yarışlar Moda iskelesi
ucundaki yarış kulesinden, yarısı beyaz
yarısı yeşil renkli olarak çekilecek bayrak ile
başlayacaktır. Yarış sırasında çeşitli büfelerde
satılacak yiyecek ve içecekler Tokatlıyan
Efendi tarafından hazırlanacak ve fıyatlar
büfelerde yazılı olacaktır. Herkesin
biletinin rengine göre boyalı kapılardan
olarak girmesi ve yer değiştirmemesi kitapçıkta
bölüm rica edilmektedir. Yarış günü, seyircilere
kolaylık sağlamak amacıyla, İstanbul'u~
muhtelif iskelelerinden Şirket-i Hayriy
vapurları hareket edecek, vapurlar çeşitl~
iskelelere uğrayarak Moda'ya gelecektir.
Yarışlar sonrasındaki gece şenliklerinde,
"Büyük havan havaileri, limanın renk-i mill~
ile tenviri, havai fışenkler, havan fışenkleri!
donanma sandalları müsabakası, kayıkla~
içinde musiki ile tenezzüh-i bahri, nurani'
uçurtmalar, mehtaplar bir hercümerc-i
nurani, Fenerbahçe yangını, sandallarla
meşale alayı" gibi gösterilerin icra edileceği
kitapçıkta anlatılmış. Ayrıca, çeşitli askeri
bandoların da "icra-yı terennüm"de
bulunacakları belirtilmiş .
Düzenleme komitesi üyelerinden
Ahmed İhsan Tokgöz'ün fırması olan
Ahmed İhsan ve Şürekası Matbaacılık
Osmanlı Şirketi tarafından basılan
kitapçığın fıyatı 2 kuruştur. Ciltli ve karton
kapaklı olarak satışa sunulan kitapçık,
Osmanlı matbaalarında İstanbul ile ilgili
basılan zarif ve zevkli eserlerden biridir.

84 NTV TARiH EYLÜL 2009

 F =:ınt=:ıstik P=:ı2=:ır

meR::L:Tn
AKŞAM 8 AKŞAM 9

cnbce.com YENi DiziLER . k. PAZAR

 dolu'nun
A~~........
... ... .
Ustal~I.'~~~TYEŞiLT~PE
. ......... . .. . ........ .. ...... . ................ . .........
. .

"Tarihin babası"
Bodrumlu Herodotos, Tarih -bir anlamda-
NTV Tarih' e yazdı
benimle başlamıştı
Tarihi alışılagelmiş kalıplardan çıkarıp
öykülerle zenginleştirdim; tt.

anlaşılır, okunur hale getirdim ve zengin ayrıntılarıyla geleceğe

en canlı şekilde bıraktım . Size aktardıklarım, 2500 yıl öncesinin
bilinen ve bilinmeyen dünyalarının panoramasıdır. Ve tarih, ancak
coğrafya bilgisi eşliğinde gezerek, dolaşarak yazılır.

B en,
toprak
yurttaşınız,
kardeşiniz,
Anadolu'nun batı-
daki uç kıyısından
Halikarnassoslu Herodotos ... Sa-
dece savaşları değil, gezdiğim dün-
yanın her köşesini yazdım; anlattım
Qilinen ve o güne dek bilinmeyen
kara parçalarının, denizlerin öyküsünü
en ince ayrıntısına kadar... Halkların
adetlerini, inançlarını, ülkelerinin coğ­
rafyasını ve iklimini, hayvanını ve ne-
batını anlattım ...
Roma'nın bilge siyasetçisi, erdem
sahibi düşün adamı Cicero'nun lütfettiği
sıfatla ben, "Tarihin Babası" Herodotos, bu
defa kendi öykümü anlatacağım. Ama bu,
2500 yıl önce yazdığım ve ölümümden çok
sonra İskenderiye'de 9 cilt halinde toparla-
nıp yayımlanmış Historiaı·den daha keyifle
okunacak bir öykü olmayacak. Çünkü ben,
sadece gezerek öğrenmeyi seven bir mace-
raperestim!
Bugün Bodrum diye andığınız kentte,
Halikarnassos'ta, Akdeı:ıiz'e bakan bir evin
odasında, şimdiki tarihlendirmenize göre
MÖ 484'de doğdum. Babam ve annem,
kökleri Dor Hellenlerinden gelen kavimle-
rin çocuklarıydı. Ama sülalemiz, Karia'nın
yerli halklarından Leleglerin de izlerini taşı­
yordu. Elbette buraya koloni kurmaya gelen
Dorların sonradan yerli halkla bütünleşmesi
.",
(!)
c
zor olmamıştı.
ro
.c
cl.
Charles Henry Kardeşim Theodoros ile beraber,
,'"
;s Niehaus'un Halikarnassos'ta ilk eğitimimizi amcamız
""
~
ol
yaptığı heykel,
şair Panyassis'ten aldık; daha sonraki ıs yı­
C Washington'daki
o
""clco ABD Kongre hm, ailemin kentin tiranı Lygdamis'e karşı
<t: muhalefeti yüzünden, bugün Sisam olarak
bildiğiniz Samos adasında, sürgünde geçti.
Tiran yıkılıp, yurduma döneceğim vakit;
yerleşik hayata geçemeyeceğimi anladım.
Sürgün edilmişlik, ruhumda, belli bir yere
bağh kalmadan yaşamanın, yani özgürlük
isteğimin fitilini ateşlemiş beni yeni dünya-
hra savuracak rüzgarın kaynağı olmuştu
Yola çıktım ve ilk demir attığım lim~n,
MÖ 5. yüzyılın kültür, sanat ve ticaret baş­
kenti Atina oldu. Pers Savaşları'nın sona
ermesi ve Atina'nın Perikles'in liderliğinde
dünyanın en önemli siyasi merkezine dö-
nüşmesi, burada kültür ve sanat alanında da
yeni bir çağ başlatmıştı. Sokrates, Thuky-
dides, Protagoras gibi dev isimler Atina
meydanlarında, sokaklarında fikirlerini-
serbestçe açıklayıp, öğrenciler yetiştiriyor­
du. En yakın arkadaşım tragedya yazarı, ye-
teneği tartışılmaz deha Sophokles'ti. Bana,
bilinen dünyanın öykülerini yazmanın kolay
olduğunu söylüyordu Sophokles. Onun asıl
rüyası, bilinmeyen dünyaların, bizi çevrele-
yen hayatın içerisinde yaşayan ama henüz
bilgisine somut olarak ulaşamadığımız kav-
ramlar, alışkanlıklar ve inançların öykülerini
yazmaktı.
Seyahatler başlıyor
Böylece ilk tarih yazıcılarından, yani
Logographos'lardan farklı bir metot izleyip
Miletoslu Hekataios'un yaptığına benzer
biçimde, benden öncekileri yazmakla bera-
ber, gezip gördüklerimi de kayda geçirme
kararı aldım. Ama gördüklerim, herkesin
kolayca görebileceği şeyler olmamalıydı. Bu
yüzden uzun seyahatlere çıkmaya başladım.
Karada, denizde uzun, çok uzun ve meşak-
katli yollara düştüm. •
 , t 4
. 1 ~ ~i
.... ........ . ... .. ...... . ...... ô ' "'. '! . .t. . h. . ot •• • • *!.~ .. . . ~ . ... . .. . . .. ... . ...... . .. . .. . ......... . .. , ....... . . . .. . . . . . .... . . . ........................... ..
• _ • .r
--.=;: - M ela n c hlltn; ll li:f.ı.
1Jli '1" A. -/J .. . .. .. .................... : ........... .. ........ ..
. ...... . .~.......... .... -...... ·0 ·· ···· · ':rı, .••.. 'p'" 'J'~';~'; ' .<t-.,: : .... .... .·lo ·············· ···· ·.. ··········· _
" ~ ~ ~.dropbag' ~ ~. ' ~ ~.. i... _ ._ _ ~- .
-t N .ur~ " " ;;; < ~ ~- i
~ ~ '·'0 Q ,O) l&iBJ S JiI:E~D)lCl.o'T J ~
:l
~ ~
iii i i

'§
'01 i 'i
~ i 'i
i !ı "Historiai"den
seçmeler
ii
\ • Dicle ve Fırat
nehri üzerinde gördüğü
~ ı aşı rı büyük, yuvarlak ve sepet işi

.... . .. _ ~~~. \. D. \ o 'i _ .-

i kayı kla rı anlata anlata bitiremez. "Bu
kayıkl a rın esas yükleri şa ra ptır" der.
li
~;-..., ~
)l.a:T.~-.o;:.
'He!,odotos'un
••
dunyası , • Dinyeper nehrinin deltas ınd a tutulan i
:? MÖ 5. yü~yıld a Herodot'un çizdiğ i ı ve tuzl a m as ını çok sevdiği bir ba lı ğ ı
,,/ ' dünya haritası , coğrafya literatürün e . i heyecanla anlatı r. Bugün "Turna" adı i
A? t h i o
_____ ",........,,;...,,
1' • • Orbis Herodoti (Herodot os 'un i ı verilen bu ba lığın tütsü le nmiş hali
D ü n yası ) olarak geçm i şt ir. R u sya 'nın en popüler yiyecekleri

Anadolu'nun hemen her köşesine, İtalya'daki Thurii (Thuroi) kentinde genç

I aras ındadır.

yani Küçük Asya'ya, Lydia'ya, Frigya'ya, sekreterim Tesalyalı Plesirhous'a dikte ettir- i •Anadolu'da bir kasabada buğday
unuyla koyulaştırıimış demirhindi
1}1ezopotamya'ya, Dicle ve Fırat'ın üzerin- dim. Burada, göçebe ruhumun sürgün edil-' şurub u n dan yapılan bir şe kerlem eyi
~en Babil'e, sonra Perslerin ülkesine, Susa'ya,mişlikten gelen huzursuzluğunu dindirecek, "muhte şem bir lezze!" diyerek anlatır.
Fenike'de Tyros'a, Doğu Akdeniz'in he- yıllardır aradığım o sakin limanı buldum.
• Babillileri anlatırken, " s açları uzun,
ıpen tüm limanlarına, Nil ile hayat bulmuş Akhmda ve defterlerirnde biriktirdiğim her türban takarlar, tüm vücutlarına parfüm
Mısır' a, Assuan' a, onun yukarısında şaşırtıcışey burada Historiai'nin içine girdi. Olaylara ı sürerler, baston kullanırlar" der.
tapınakları ve görkemli siluetiyle deltanın baktığım yer Batı'da ve Hellenlerin yanın­
• Mı s ır'da inanç sistemine büyük
başında bekleyen Memphis'e ve en uzun, dadıL Ama dürüst olalım, hiç kimsenin bil-
ilgi gösterir. Mısır tanrıl a rı ile Yunan
~n yakışıklı adamların ülkesi Etiyopya'nın mediği olaylara ilişkin benim tarafsız dav- ta nrıl a rının ortak kökten geldiği savını
sınırlarına, Makrobianların sınır karakolla- ranmadığımı kim iddia edebilir ki? i üretir. Piramitleri ise üstleri kireçtaşı
tına, Libya'ya seyahader yaptım. Keza o olayları bugün benim sayem- kaplı, cilalanmış ve kaplama çizgileri bile
de ogrenmemiş . olsaydınız, Sar~eis'te, farkedilemeyecek derecede parlak ve
~akin bir ~imana doğru Marathon'da,Artemision'da,Thermopylai'da,
i pürüzsüz şekilde görür.
Karadeniz'de Iskiderin ülkesine çıktım, en Salamis, Plataia ve Mykale'da yaşananları
fOğuk iklimin hüküm sürdüğü yerleri gör- başka türlü nasıl bilecektiniz? Elbette Lo-
• Geometrinin kökeninin
d a yandığını
söyler.
Mı s ır'a
i
püm, hatta Kimme'~kavimlerinin toprak-
larına girdim. Kırırn'daki Hellen kolonile-
gographoslar bazı olayları aktarmıştı, ama
hangisi benim kadar canlı, benim kadar
• Lydia ve onun zenginliği dillere
destan kralı Kroisos'u yani Karun'u
'i
rinden, Olbia'dan daha kuzeyde donmuş a nl atı rke n, değerli taş ve madenierden i
ayrıntılı anlattı o öyküleri? Leonidas'ın ön-
cehir yataklarına, yüksek vadilere tırman­ derliğindeki 300 Spartalının öyküsünü size
yapılmış mücevherlerle dolu, ucu bucağı i
~m. Sauromates'in ülkesinden bu defa de_O başka kim böylesine canlı ve içten aktardı?
I görünmeyen dev bir hazineden söz eder.
ı
i
rizin doğu kıyılarına, sizin Kafkasya olarak İşte yazdığım geçmiş orada duruyor! i I, .Lydia'da yaşayan Etrükslerin ülkeyi
saran kuraklık ve bunun sonucundaki
bildiğiniz dağlara yürüdüm. Tarihi alışılagelmiş kalıplardan çıkarıp açlık fel aketi nedeniyle itaiya'ya göç
Doğuyu anlatmakla yetinmedim ... Ba- öykülerle zenginleştirdim; anlaşılır, oku- ettiklerini ileri sürer.
tıda barbar kavimlerden Kelderin ülkesi nur hale getirdim ve zengin ayrıntılarıyla
i
Galia ve İberia'nın Tartessus kenti hakkında geleceğe en canlı şekilde bıraktım. Her ne
• Ermenilerden ilk defa bahseden odur. i
yazdım; en anlaşılmaz -dilleri konuşan kara kadar Plutharkos, bana bu unsurların "fazla
Friglerin bir kolu olduğunu anlatır ve i
Doğu Anadolu'da yaşadıkları alanın ,i
adamların ülkesi Atalant ve onun korkunç şaşırtıcılığı" nedeniyle saldırıp, acımasız bir çerçevesini çizer. 'i
kavimlerinin öykülerini biriktirdim. Hatta kibirle, "Yalanların Babası" sıfatınılayık gör- • Lyk ia lıl a r'ın anaerkil bir toplum
bir defasında "cüce kara adamları", bilin- düyse de, size aktardıklarım MÖ 5. yüzyılın o lduğunu söyler. Bir Lykialı ii
meyen bir ülkenin bir köle pazarında onları, dünyasını, siyasal ve ekonomik görüntüsü- "kimlerdensin" sorusuna, sadece i
yani Pigmeleri gördüm. Etrüksler ve Tiren- nü, gelenek ve göreneklerin her coğrafyada· an as ının adını söyleyerek cevap verir.

liler ile Ege'deki Hellen adalarının halkları­ ve kavimde değişen çeşidiliğini, 2500 yıl
nı anlatmayı unutmadım .
Bilinen dünyanın hemen her köşesine
gittim, gidemediğim toprakların sınırla­
rından öyküler topladım ve biriktirdikle-
rimi, hayatırnın son yıllarında yerleştiğim
• P hoka ialılar' ı (Foçalılar) uzak yol
gemi c iliğini gerçekleştiren ilk Hellen
i
öncesinin "bilinen" ve "bilinmeyen dünyala-
rının" panoramasını gözler önüne seriYOL kavmi olarak tanıtır. Ve şöyle der: "Onlar
bize, Adriya'yı, Tiren Denizi'ni, iberik'i, ~i
Geçmiş size ders veriyor; yapmanız ge-
reken tek şey, onu doğru ve önyargısız oku-
L ta nıttılar; bilinmeyene kapı açtılar". ru
mak Historiai'den başlayabilirsiniz...
NTV TARiH EYLÜL 2009 87
.... .... ....... . .'.7............
MAR MAR \ S KAL E S,
.
.
Evliva ç~.~.,i IŞ(:}y~1:ı(ltı:ı,~m(:} . . . ... . ... . ..... . . ····· ·......•. . . . •. ... ....
Deniz kıyısında' mavi
renkte yalçın bir kaya üstünde dört
tabyalı yumurtaya benzer bir kaledir. İki taraflı limanı,
sekiz rüzgardan da emin bin parça gemi alır güzel yataktır.
İçinde beşer altışar okkalık levrek tutulur.
odos fethine gidilirken Sultan
Süleyman'ı11,...l' buyruğu üzerine
yapılmıştır. Padişah gelip de ka-
leyi görünce, "hayli büyük kale
bina itdük" diye buyurmuş. Taşlık ve dar bir
yerde kurulmuş olmakla alanı ancak dört
yüz adım tutar ufarak bir l}aledir. Öyle ki
bir yalçın, yüksek kaya üzerinde, dört köşe
gayet sağlam ve dayanıklı bir kale olmuştur.
Yapıldıktan sonra Sultan Sji1eyman saadede
gelip Rodos'ageçerken kaleyi gezdiğinde,
"ya mimar bu kale azdır" demekle, "mimar
azdır" sözü zamanla değişerek Marmaris ol-
muştur. Adını böylece almıştır.
Deniz kıyısında mavi renkte yalçın bir
kaya üstünde dört tabyalı yumurtaya benzer
bir kaledir. Kayaya oturmakle. hendeği yok-
tur. İçinde sadece dizdar, imam, müezzin ve
kayyum evleri ile buğday ambarları var, baş­
ka bir şey yoktur. Kemer altında da minare-
siz bir mescidi bulunmaktadır. Otuz gözcü-
sü ile liman ağalığı da üzerinde bulunan bir
dizdarı vardır. Taşrasında kayalar arasında
otuz evli, camii ve hamamı olan çatıları ki-
remide örtülü bir varoşu vardır. İskele başın-
Dizdar: Kale muhafızı. Aynı zamanda şehrin de gü-
venliğinden sorumlu ve tımar sahibi olması dolayısıyla
dizdarların askeri yükümlülüğü de bulunurdu.
88 NTV TARiH EYLÜL 2009
.
i
da bulunan lcirgir hanın kapısı üzerindeki
dört köşe mermer taş üzerinde, "bu imaret
dbkuz yüz yirmi iki yılında karalar padişahı,
denizler hakanı, Arap ve Acem ülkelerinin
sahibi, Allah'ın yeryüzünde gölgesi sultan
oğlu sultan, Sultan Selim Şah oğlu Sultan
Süleyman -Allah onun mülkünü dünya yı­
kılıncaya dek ebedi kılsın- zamanında yapıl­
dı. Yazanı Mehmet Karahisarrnin oğlu Ha-
san Çelebi" ibareli kitabe var. İnsan görünce
kudret kalemiyle yazılmış gibi bir hisse ka-
pılır. Hemen önünde ve çatısı altında sekiz
düklcin bulunmaktadır.
Deniz kıyısında ise tüccar mahzenleri
vardır. Hepsi de ticarı eşya ile dopdoludur.
Çatıları kurşunla kaplı olmayıp kireçle sıva­
lıdır. Cami ise dört köşe olup, on iki ağa\:
direğe dayanan ahşap tavanla örtülüdür.
Minaresi yoktur. Cami önünden bir su akar,
halkı bu suyu kullanır. Hamarnı ise caminin
mihrabı önündedir. Dar bir yerde ve havası
ağır olmakla halkı yaz günlerinde dağla­
ra çıkarak ferahlayıp hava alırlar. Kaleyi de
nöbede beklerler. Bağ ve bahçe olmaz ama
hayvan, sığır, hele iri taneli buğday yetişir.
Kudret kalemi: Dini ilimierin "ilah-i kalem" tabir
ettiği;
insan aklına ve yaratan Tanrı'nın gücüne atıfta bu-
lunan tamlama.
...... ...... .... .. ...... ... .......... .... .....
Charles Texıer'nın 19.
ortasında yazdığı As;e M;n~ure
yuzyıl
\~Ü~Ü~ (\S~a) aulı eşennde
Marmaris ~a\esi ~e \\mam.
Buraya gelen bütün mallardan gümrük
alınır. Bu gelir Rodos topçularına yazılmış­
tır. Yılda on yedi bin akçası Marmaris ko-
ruyucularına ayrılmıştır. Limanda ise beşer
altışar okkalık levrek tutulur. Liman sekiz
rüzgardan da emin bin parça gemi alır güzel
yataktır. Limanın dibinde ulu ağaçlar altın­
da bir de namazgah vardır. Tadı sulu kuyu-
su kaynayarak çıkar. Gayet tadı bir su olup,
dört yanı duvarla çevrilmiştir. Yolcular için
dinlenmeye ve seyre elverişli bir yerdir.
Kalenin iki yanı da limandır. Her gün
Rodos'la bu liman arasında gel-git olayı
görülür, geceleri sular Rodos'a doğru çeki-
lir, gündüzleri de bu limana doğru gelirler.
Acayip bir olaydır. Limanın sağ yanında da-
racık bir boğaz vardır. İnsan ayağını sıvasa
rahadıkla geçer. Bir tarihte lcifır bizim bu
fırkatemizi bu boğazda kıstırmış, kafır ge-
misi limanın ağzında demir salıp beklerneye
koyulmuş, fırkate reisi ise gemisini bu sığ bo-
ğazdan beri yakaya aşırıp ertesi sabah kafırin
yattığıliman ağzına geldiği gibi il halkına da
haber salınca cümle halk üşürüntü ile aman
vermeyip kafırleri ele geçirmişler. Böyle sığ
bir boğazdır. Orada ulu ermişlerden Gözcü
Baba yatmaktadır. Bütün gemiciler ona ina-
nırlar ve her zaman adaklarını gönderirler.
Seyahatname, Kültür ve Turizm Bakanlığı
Yayınları, 1983.
Firkate: Osmanlı Devleti'nde, ince donanmanın ağır
gemilerine verilen ad. 10-17 otu raklı, çifte kürekli olup; her
kü reğ i n i iki ya da üç forsa veya hükümlü çekerdi.
 aBuDi
ASLANTAŞLAR
3000 yıl öncesinden gelen kükreme sesi
D arende'nin 20. km.
güneybatısında
kalan Yeniköy'ün
hemen yakınında, göz
alabildiğine uzanan bir
ovanın ortasındayız. Ovanın
orta yerinde yüzleri doğuya
dönük tonlarca ağırlıkta
yanyana iki devasa aslan
heykeli var. Anadolu daki
tarih sürprizlerinin bir örneği.
Geç Hitit dönemine (MÖ
BÜNYADDİNÇ
ı OOO'ler)tarihlendiriliyorlar.
Fakat ne amaçla dikildikleri
şu an için bilinmiyor. Bir
kutsal alan mı, yol işareti mi,
nedir?
Yapılan araştırmalar, yakın
çevrede bir yerleşimin
olmadığını gösteriyor.
Çevrede hiçbir defıneci
çukurunun olmaması da
bunun en basit göstergesi.
Heykellerin sadece dipleri
Darende 2 Muğla Milas 3
4 Muğla Marmaris 5 E mmım'
eşelenmiş. Aslan fıgürü, bu
topraklarda hüküm sürmüş
neredeyse bütün medeniyetler
•
Gürün
Yeniköy
·0
Gürpınar
• • Darende
Yazıhan
•
tarafından gücün ve iktidarın Aslantaşlar
Malatya .
sembolü olmuş; mezarlarda,
anıtlarda, yapı duvarlarında,
kaya üstlerinde, paralarda
betimlenmiş. En görkemli
D Malatya Darende
Unutmayın: Aslantaşlar'ın bulunllu()u
olanları ise genellikle tunç Yeniköy' e dogru giderken Günpınar
çağı heykelleri. Aslantaşlar köyünden geçiliyoL Burada ufak
şelalelerin kımarına ilişıniş ağaçlar
işte bu dönemin benzersiz
altında çok sayıda alabalık lokantası vaL
ürünleri.
NTV TARiH EYLÜL 2009 89
·H"lısiiOıyar···· · ·· ·· · · · · · · · ··· · · · ··· · ··· · · · ········ · ·
Kale, Milas ovasına hakim noktada,
kayalık bir tepenin üzerinde.
BEÇiN KALESi
Bodrum'da tarih vakti
E vliya Çelebi'nin "Ve
kal'ası Milas sahrasına
nazır bir yalçın kaya
üzre evci asumana set çekmiş
bir sa'b kal'ai metindir. Hala
burç ve baruları zahirdir"
sözleriyle tarif ettiği Beçin,
.... ............................................................... ... ......... ......... .......................... .
günümüze oldukça sağlam
ulaşmış. Görkemli yapısıyla
ve çevresindeki kalıntılarla bir
yanıbaşında,
kayalık
üç tarafı dik,
bir tepenin üzerine
kurulu. Bodrum civarına gelen
çok medeniyetin izini taşıyor. yerli turistlerin büyük bölümü
Milas kent merkezinden "yeme- içme- dağıtma" tatili
5 km. ileride, Ören'e yaptığı için ana güzergah
giden karayolunun hemen üzerinde ama gözlerden
ırak bir yerde diyebiliriz.
Araştırmalar bölgenin arkaik
dönemden itibaren yerleşim
gördüğünü gösteriyor. Kalenin
giriş tarafındaki basamaklı
podyum kalıntısı, bazı
araştırmacılara göre Mylasa
antik kenti ve Zeus Karios
tapınağından günümüze kalan
izdir. Bu kutsal yapının varlığı,
kalenin bir zamanlar Karia'nın
önemli dinsel merkezlerinden
biri olduğunu kanıtlıyor.
Kalenin en görkemli dönemi
ise Menteşe beylerinin bölgeyi
ve kaleyi ele geçirdikleri
1270 yılı civarlarıdır. Beçin,
Menteşe Beyliği'nin başkenti
olmuş; Orhan Bey ve Ahmet
Gazi dönemlerinde bir çok
yeni yapı inşa edilmiş ve
böylelikle
şehir kalenin
güneyindeki
platoya doğru
yayılmış .
Büyük
hamam,
Ahmet
Gazi medresesi, Orhan Bey
camii, Kızılhan, Bey Konağı
gibi bu döneme ait yapıların
kalıntıları platoda görülüyor.
Kale içerisinde ise bir hamam
kalıntısı ve sarnıçtan başka
tanımlı bir yapı yok. Sur
duvarlarının bazı kısımları
MÖ 4. yüzyıla tarihlendirilse
de, kalenin geneli Bizans
dönemine aittir. Surların bir
çok bölümünde, buradaki
daha eski yapılara ait taşlar
ve işlenmiş mermer parçalar
devşirme olarak görülür.
Evliya Çelebi'nin bahsettiği
"kale çevresinde 10 kulaç
derinliğinde ve üstünde inip
kalkan bir tahta köprünün
olduğu hendek"ten iz yoktur.
 GÖKSU KÖŞKÜ
bir alandan
Şiirsel
mısra bile kalmamış
u sahanın etüdü, bize
" bu gibi yerlerin ne
kadar ince bir duygu
ve kuwetli bir anlayış ile
işlendiğini öğretir". Sedat
Hakkı Eldem, Köşkler ve
Kasırlar kitabında Göksu
mesiresini anlattığı bölüme
bu cümle ile başlar ve
devam eder: "Bu
fevkalade sevimli
sahayı insan eli
çok anlayışlı bir
Kal enin güneyindeki platoya
surette işlemiş
doğru yayılan Menteşe Beyliği ve en uygun
dönem i y ap ıları . yerlerini uygun Kalıntılar arasındaki bir taş
süslemede, II. Mahmud'un
motiflerle
tuğrası da var.
belirterek
değerlendirmiştir" .
Göksu mesiresi, zamanında
Boğaz kıyısından itibaren
Küçüksu ve Göksu
Milas .
O derelerinin aralarında kalan
Beçin Kalesi alanı kapsayıp, Göksu
•
Ula! .i deresinin ilerisindeki Dört
Güvercinlik Kardeşler mevkiine kadar
• Kasrı
devam ederdi. İşte bu şiirsel
BOdrum Turkevleri alana bir zamanlar insan
• •
EI Muğla Milas eliyle eklenen inceliklerden
biri de Göksu Köşkü idi.
Unutmayın: Büyük bir ihtimalle
yaz aylarında Bodrum'da olacaksınız . Günümüz kalıntıları ise
Kalıntılann bulunduğu plato otoban bağlantı yolları
dayarıılmaz sıcak oluyor. Bu yüzden
arasında, zevksiz süpermarket
gezmek için akşam saatlerini seçin.
binalarının gölgesindeki bir
mezbeleliğin ortasında fark
bile edilememenin ezikliği
etrafa yayılmış. Sofanın
üstündeki köşk kalıntısının
içinde. Yakın zamanda hemen arkasında, yere yatık
sadece köşkün çevresinde bir şekilde oldukça büyük bir
yapılan çevre düzenlemesi, yazılı taş var. Bu bir nişantaşı.
kalıntılara bir nebze nefes 1811 tarihli bu taşın kasırla
aldırmış. Köşk, Göksu bir ilgisi yok; bir zamanlar
deresine yakın yakınlarda bir atış sofasının
oluşturulmuş olduğunu gösteriyor.
~ıç bir setin, Güneyde Yenimahalle
~ .- \ teknik deyimle sırtında bulunan bir başka
, .~ ) bir sofanın nişantaşı, atış yönlerinden
.' / üzerine inşa birinin bu doğrultuda
_IP.::-ıt:"--- edilmek üzere olduğunun kanıtı. Buraya
tasarlanmış . yakın varlığını bildiğimiz
II. Mahmud namazgahtan ise artık hiçbir
zamanında iz kalmamış .
yapımına başlanan köşk,
bir görüşe göre daha sonra il
bu fikirden vazgeçilmesiyle Anadolu
Hisarı iskelesi
yarım bırakılmış. Yakın Göksu <,,~~.
• Hisarı K"" J.~~
zamanda bulunan mimari Anadolu
Hisarı e
Anadolu
MezarlıOI. oş U "
kU
parçalar ise köşkün yapımının • Only
Marmara O ._Mlg ••• MMM
bittiğini destekler nitelikte.
Anadolu Hisarı ear ourSA
•
Küçük'.
Kampüsü
Mimari açıdan ilginç olan,
sofanın benzerlerinden farklı
olması. Dere tarafındaki
ii İstanbul Beykoz
yüzü hareketlilik gösterir;
arkası ise yarım yuvarlaktır.
Unutmayın: Köşkün bulunduğu
alan çevrilmiş ve bekçi tarafından
korunmaktadu. Şu an için halka açık
Süslemeleriyle birlikte Barok oimadığmdan dolayı ancak görevliden
izin alarak dolaşabilirsirıiz. Kitap: Sedat
bir üsluba sahip. Duvar Hakkı Eldem, Köşkler vo Kasırlar, Devlet
taşları dağınık bir şekilde Güzel Sanatlar Akademisi, 1969
NTV TARiH EYLÜL 2009 91
:~.~~~~ı.y.~~: :: .::::':':"':::::'
LARYMNA
Bozburun'un ilk sakinleri
ntik dönemdeki ismi
Karia Chersonesos
olan, Marmaris
Bozburun yarımadasına
günümüzdeki ismini veren
Bozburun köyünün hemen
arkasındaki Kale tepesinin
üstü ve çevresini kaplayan
gizemli bir antik kent burası.
Gizemli, çünkü neredeyse
hiçbir kapsamlı araştırma
yapılmamış.
Köyden kısa bir yürüyüşle
ören alanına varılıyor.
Girişteki kalıntılar, kentin
nekropol (mezarlık) alanı.
Akropole doğru çıkan
patikanın başlangıcından
itibaren, defıneciler
tarafından harap edilmiş
sağlı sollu bir çok mezar
dizili. Yapısalolarak değişik
bunlar; sadece Karia'nın bu
bölgesine, yani Chersonesos
yarımadasına özgü.
Gömme bölümleri yerin
içine açılmış, çevresine
yassı taşlar yerleştirilmiş
92 NTV TARiH EYLÜL 2009
.'. ':.".':":" '.'.:. .: .:. . . ..:.:. : . . :.:.:: .::.::.::.:: . . : .:.: . : . :.: : : .:.:.::. . : :.::.: .:..:::: .: :
dikdörtgen odacıklar var;
kapakları ise tonlarca ağırlıkta
iri sandık şeklinde düzgün
kesilmiş büyük kaya blokları.
Ayrıca büyükten küçüğe doğru
üstüste konulmuş gibi duran
dikdörtgen prizmalardan
oluşan mezar üstlükleri dikkat
çekiyor. 2-3 -4 katlı bu mezar
örtülerinin kat sayısı, belki
de gömülü kişinin toplum
içindeki konumunu yani
önemini yansıtmaktaydı.
Arazi çalı kaplı olduğundan
mezarları uzaktan görme şansı
pek yok. Yükselen patika en
sonunda yerleşim alanına
varıyor. Temel seviyesindeki
duvar kalıntıları ve solda kalan
Akropolü çevreleyen surlar
fark ediliyor. Surların büyük
kısmı yıkık olsa da parça parça
gözükenlerin bir kısmı Leleg
türü denilen çok iri kaya
bloklarından oluşturulmuş
Kyklop işçiliğinin ürünleri.
Kentin kesin kuruluş tarihi
bilinmemekle birlikte, bu
duvarların varlığı burada
Helenistik dönemden önce de
yaşam olduğunun göstergesi.
Akropolün tepesinde ise,
çıkıncaya kadar çalılarla
verdiğiniz savaşın ödülü sizi
beklemekte: Emsalsiz bir
deniz manzarası ve her yere
hakim olma duygusu.
Marmaris
Hisarönü •
•
Selimiye - Turuaç
Bozburun O :s;ğ~~~~ÖY
•
Taş lı ca
ii Muğla Marmaris
Unutmayın : Gezerken ş ıpıdık terlik,
kısa pantolon gibi tatil giysileri kesinlikle
tavsiye edilmez. Köye çok yakın olınası
sizi yarııltmasın , nispeten zor bir arazi.
Hakkıyla gezmek 3 - 4 saatinizi alir.
BANA KATEDRAli
Kral ve kraliçelerin
mekanıydı
arihte Ermeniler
döneminde "Tayk",
Gürcüler döeminde
"Tao" olarak adlandırılan
kuzeydoğu Anadolu' daki bu
bölgenin en ihtişamlı dinsel
yapılarından biri olduğu,
kalıntılara bakılınca rahatlıkla
anlaşılıyor. Yapım modeli
olarak Erivan yakınlarındaki
Zvartnots katedrali örnek
alınmış. Bu yöredeki diğer
kiliselerden farklı. Dıştan
tam dairesel formda, içte
ise dört yönde apsis var. Bu
üsluba "Tetraconch plan"
deniyor. Duvarlarındaki taş
işlemeler Ermeni üslubunda;
bu yüzden katedralin ilk
yapımının Ermeni döneminde
olduğu sanılıyor. Erivan
yakınlarındaki Zvartnots
katedralini de inşa ettiren
N erses III tarafından 7.
yüzyılda yaptırıldığı ileri
sürülmekte. Kendisi Artvin'in
İşhan köyünden olup
döneminde birçok dinsel
yapının inşasının hamiliğini
üstlenmiş. Bölge 8. yüzyılda
Gürcülerin kontrolüne
geçince, katedral, hükümdar
Adarnase IV tarafından
yeniden inşa ettirilmiş. 1 ı.
yüzyıl Gürcü yazılı kaynakları,
yapıdan bahsediyor. Uzun
yıllarBagrat hanedanı
tarafından imparatorluk
katedrali olarak kullanılmış.
Bu durum Osmanlıların
16. yüzyılda bölgeyi ele
geçirmelerine kadar sürmüş.
1853 - 1856 yılları arasındaki
Kırım savaşı boyunca Osmanlı
orduları burayı bir kale olarak
kullanmış. 1877-78 Rus savaşı
sırasında ise yapı tahrip olmuş.
Katedral tarihte bir çok önemli
olaya ev sahipliği etmiş.
Gürcü kral Bagrat IV'ün
taç giyme töreni 1027'de
burada yapılmış. Yine aynı
Bagrat, 1032 yılında Bizans
İmparatoru Romanos III'ün
yeğeni Helena'yla burada
evlenmiş. 15. yüzyılda,
Gürcü kralı Vakhtang IV ve
eşi Sitik Hatun da buraya
gömülmüşler.
Şu anda Penek çayının
yanı başında, eski ihtişamlı
günlerinden çok uzakta,
kaderine terk edilmiş tamamen
yok olacağı günü beklemekte.
•
Ardahan
Bana
Katedrali
Yolboyu . O penek
•
Ollu
EI Erzurum Oltu
Unutmayın: Bölgede birçok köy olsa
da buradaki seyahatiniz sırasında
her tiirlü ihtiyacınızı önceden
düşünmelisiııiz. Ana yola çok yakın
olduğu için yerel ulaşımla rahatlıkla
yakınına kadar gidilebiliyor.
NTV TARiH EYLÜL 2009 93
Tavanarası FEZAKÜRKÇÜOCLU

~\ .
*~~~~~~~~~b ~~~!~~!~~~t~~!c.. ~tc..~~~t~~ ~~~~~t~c..ı:--
~
~ Türkiye Iş Bankası ~
ENGOZEL ~
*1
~
' Sermayesi: tediye edilmiş 4.000.000 liradır
UMUMİ MÜDURLÜK: ANKARA
~) ŞUBELERİ: ANKARA, İSTANBUL, BURSA, İZMİR, ADANA, ~
~
i'
{~

~ TRABİZON, BALIKESİR, GiRESUN, AYVALıK, ZONGULDAK,

ii KAYSERİ, MERSIN, SAMSUN, EDREMIT !4.
*
*1 ~
~ ISTANBUL ŞÜBESİ: {~
~\ Bağçe Kapusunda. Telefon: 3657/9 ve 3639 {~
1
7f
Müsait muamelat, kumbaralaı', kasalar P. 2 !~
~
{r~~~.~~.~~""A+~~.~"'7.~~+~~+';:""'='+~~~~~ '?~'?~~.~~~-?~'"':i.'\:!"''?~ *

iş Ban kası 'nın 14 şubesi ile hizmet vermekte olduğu 1929 yılında verdiği ilan .. .

iş Bankası kumhara ikramiyelerini hİr

misli çoğaıtarak 10,000 liraya çıkardı
'\
t i
Bundan sonra her
ke,idede 3,000 lira
,ikramiye verilecektir
- "

Her Keşidede"207"
kumbara sahibi ikra-
miye alacaktır.
Mijkar~tI~yo
iş Bankası'nın 1930'larda verdiği kumbara ilanları ...
~ f:jJC(1ğwna
Türkiye İş Bankası 85 yaşında
kwrrrffw'za rilJrn

Kumbarada biriken
anılar harcanmaz
C umhuriyet döneminin
ilk ulus~ bankası olan
Türkiye Iş Bankası,
26 Ağustos ı 924 tarihinde
Ankara'da kuruldu. Açılış
günü ilk hesap açtıran iki
kişi kayıtlara geçer: 110.000
liralık "ı Numaralı Hesap",
TBMM veznedarı Hacı
Mehmet Efendi'nin, 207.40ı
liralık "2 Numaralı Hesap" ise
Reisicumhur Gazi Mustafa
Kemal Paşa' nındır.
ı milyon TL'lik nominal
sermaye ile kurulan İş Bankası,
ilk Genel Müdürü Celal
Bayar'ın yönetiminde 2 şube
ve 37 personel ile hizmete
başlar. Bu sermayenin fiilen
ödenen 250 bin TL'lik
bölümü Atatürk tarafından
karşılanır.
26 Ağustos ı 924'te
Ankara'daki açılışın ardından,
şube sayısı ı929 yılında 27
iken ı 944 yılında 48'e ulaşır. ..
Bankacılık faaliyetlerinin yanı
sıra ülkenin sanayileşmesine
önemli katkılarda bulunan İş
Bankası pek çok kuruluşun
kurucusu, ortağı olur. Cam,
dokuma, demir-çelik,
madencilik, otomobil, lastik,
şeker, ve yağ sanayimize
yatırımlarıyla
öncülük eder.
Cumhuriyet tarihimizle
yaşıt banka, ı920'li yılların
sonunda başlattığı bir reklam
kampanyası ile Türkiye'yi
-
yeni bir kavram ile tanıştırır :
"Tasarruf Kutuları" ... Sadece
bankada açılabilen kumbaralar
ile tasarruf alışkanlığını
yaygınlaştırır. Bir zamanlar
çocukların vazgeçilmez
nesnelerinden biri olan
kumbaralar, ne yazık ki bugün
artık kullanılmıyor. Onların
yerini çoktan "Kumbara Fonu"
aldı. ..
Bugün l1'i yurtdışında,
1.046 şubesiyle hizmet veren
İş Bankası, ı 930'lı yıllardan
başlayarak düzenlediği
çekilişlerle verdiği
para, altın,
apartman dairesi "mükafatları"
ile de hatırlanmakta ...
 Büyük ses: Ruhi Su Adab-ı Muaşeret

Çorak yönetimlerin
çölünde akıp gitti (
Çok sesli halk müziğimizin kuramcısı,
/ i
i
bestecisi, yorumcusu Ruhi Su, 20 Eylül
1985'de hastalığa yenik düştü. 1912 Van
doğumlu Mehmet Ruhi Su, 1935'te
Ankara Riyaseti Cumhur Orkestrası'na
seçilerek, çalışmaya başladı. Aynı
zamanda müzik öğretmeni olarak da,
"İkinci Ortaokul" ve "Hasanoğlan Köy
Enstitüsü"nde ders vermekteydi.
Basbariton Ruhi Su, 1942'den 1952'ye
dek Devlet Operası'nda; "Bastien
Bastienne", "Madam Butterfiy", "La
Boheme", "Fidelio", "Maskeli Balo",
"Yarasa", "Figaro'nun Düğünü", "Rigoletto"
gibi operalarda sahneye çıktı. 1952'de Tiryaki kadınlar
tutuklanarak beş yıl hapis yattı. Ardından
halk türkülerimizi seslendirdiği konserler, Bugünkü muaşeret hayatı
plaklar, kasetler, koro çalışmaları ... sigarayı eskisi gibi kadın için
Aziz Nesin, 1 Ekim 1985 tarihili Milliyet ayıp bulmuyor. Fakat kadının
Sanat dergisi'ne yazdığı yazıda onu rastgele her yerde sigarasını
şöyle uğurluyordu: "Kendisinden geriye, yakması, hele sokakta sigara

dünyamızda durmadan su gibi akacak tüttürmesi göze batan çirkin

güzellikler kaldı. Tevfık Fikret'in Nef'i bir hareket olur.
1940'ların ortalarında Ruhi Su için söylediği 'Eyvah ki bir çorak vadi de Şık ve modern kadınların
Ankara Kaleönü'ndeki evinin girişind e kedisi
akıp gitmişsin' dizesindeki gibi Ruhi Su da bir kısmında sigara elleri n
"Saman" ve köpeği "Boncuk" ile çektirdiği
çorak yönetimlerin çölünde akıp gitti. Ama güzelliğini , tırnakların
bu fotoğrafın üzerine şu satırları yazmış: "Üç
kardeşiz. Bir orduya yeteriz ... " gönüllerimizde yerini alarak." tuvaletini ve yüzüklerinin
pınltısını kalabalık yerlerde
.................. ....... ...... .................................. teşhir için bir vesiledir. Fakat
bu husustaki mübalağalı
Lütfi Kırdar dönemi Beyazıt, Aksaray, Eminönü, Ardından da istimlak edilen jestler kibar bir kadına bir
Şişhane, Üsküdar ve Beşiktaş binalar yıkıldı. Yeni Camii'nin kokot manzarası verebilir.
Eminönü başta olmak üzere 18 meydan
düzenlendi. Eminönü
önü ve Mısır Çarşısı'nın etrafı
açıldı. Osmanlı döneminden
Parmak zifıri tiryaki
erkeklerde çirkin, fakat
meydanı Meydanı düzenlenirken, önce beri ticaretin, alışverişin bilhassa tiryaki kadınlarda
meydanı genişletmek için merkezi olan Eminönü yeni büyük bir kusurdur. Ağızlık
açılıyor ... istimlak çalışmaları başladı. bir çehreye büründü .. . kullanmak bunun bir
dereceye kadar önünü alıyor.
1938 yılında İstanbul'da Fakat ağızlıkların erkeklerde
büyük bir yıkım cepleri, kadınlarda çantaları
yaşandı. Yıkımın nedeni kokutması mahsuru vardır.
deprem değil, imar
çalışmalarıydı. Fransız Yedigün, 11 Birinciteşrin
şehircilik uzmanı Henri (Ekim) 1938, Sayı 292.
Prost'un hazırladığı
"İstanbul N azım Planı",
29 Nisan 1938'de kabul
edildi. Tarihi yarımada
ile Haliç ve Beyoğlu'nu
kapsayan plan, dönemin
Vali ve Belediye Başkanı
Lütfi Kırdar tarafından
uygulamaya konuldu. 27 Eylül 1938: Eminönü Meydanı açılırken ...

t~ ..... , NTV TARiH EY.UL 2009

~ "'i •
'..
' ... , "
,•
" ". '~J ~'~ .' '_II'
 Mekteb-i Sultani 141 yaşında

.\ .. \
.. ,.,.
",...............,,--
"

....... ,,~J'.- ~_. ~ ...L._._

•
i i

Galatasaray Lisesi'nin altındaki maden

1 Eylül 1868 ... İstanbul'da
ülkemizin en köklü eğitim
kurumlarından biri, Sultan
Abdülaziz'in katıldığı bir
• törenle "Galata Sarayı
Mekteb-i Sultanısi" adıyla
hizmete açıldı. Tevfik Fikret'in
• "Doğu'nun Batı ufkuna açılan
• ilk penceresi" diye tanımladığı,
• Galatasaray Lisesi'nin 14L.
kuruluş yıldönümünde eski
dergi sayfalarında kalmış bir
yazıyı aktaralım ...
1939 yılındaki Modern Türkiye
mecmuasında "Galatasaray
başlıklı yazının yazarı, tarihçi
İbrahim Hakkı Konyalı'ydI.
Galatasaray Lisesi'nin altında
zengin demir yatağı olduğunu,
bir zamanlar bu yataklardan
çıkarılan demir ile '~yasof)ra
Müzesi'nin bütün levazımatı,
Çemberlitaş'ın bentleri, hatta
Fatih'in yaptırdığı kılıç ve
tüfeklerid' yapıldığını yazan
Konyalı, iddialarını Evliya
Çelebi'ye dayandırır. Lisenin
altında demir madeni olup
olmadığını bilemiyoruz. Biz
Konyalı'nın yalancısıyız, o da

1935 model Harley Lisesi'nin Altında Ne Var?" Evliya Çelebi'nin.

Davidson: "Düzkafa"
Yıl 1935, "Burla
Biraderler"in en eski
şirketlerinden biri olan
OTTAŞ'ın verdiği bir
ilan .. . Dünyanın en ünlü
motosiklet firmalarından
birinin, Harley-Davidsodun
yeni modeli tanıtılıyor.
William S. Harley ve
Arthur Davidsodun 1903
yılında kurdukları "Harley
Davidson", kısa zamanda
motosiklet dünyasının dev
markalarından biri olarak,
1920'de dünyanın en büyük
motosiklet üreticisi olarak
tarihe geçmişti.
OTTAŞ tarafından satışa
sunulan 1935 model
Harley Davidson Flathead
(Düzkafa) motosikletleri
- Düzkafa ismi silindir
kapağının düz olmasından
takılmıştı - ülkemizde de
bütün dünyada olduğu gibi
büyük rağbet görmüştü ...
İlan, Harley-Davidsodun
Amerika'da verdiği ilanın
tanıtım yazısının biraz
kısalmış haliyle aynısı:
"İmalatta yenilik, her sene
evelki modellerden daha
rahat, daha sağlam, daha
kuvvetli ve daha idareli
makinalar yapmak. . .
İşte : Harley Davidson
Fabrikası'nın 31 seneden beri
takip ettiği gaye!.."
 v;
en
:;,
S •
. Mrmkkef tekbiyarı ııuı! oI_lıdır)

Karikatür
~
'"
.~
~
.. M
;;.
co
(fJ
.....
':;'

E • ~ Edebiyatçılann
çizeri:
{g
o
::;; .
•
11o Zahir Sıtkı Güven
1936 yılında Peyami Safa'nın kardeşi İlhami Safa
ile birlikte çıkardıkları Kültür Haftası dergisinde
"Memleket Edebiyatı Nasıl Olmalıdır?" başlıklı
karikatürler yayınlanır. Ressam, karikatürist,
yazar, edebiyat öğretmeni Zahir Sıtkı Güvemli
imzasını taşıyan karikatürlerin ilki Yahya
Kemal'e ait ...
Daha sonraki sayılarda seri devam eder,
edebiyatımızın ünlü isimlerinin karikatürleri
yayınlanır: İzzet Melih, Hüseyin Rahmi, Falih
Rıfkı, Salih Zeki, Mithat Cemal, Yakup Kadri . ..
1913, Edirne doğumlu olan Zahir Sıtkı
Güvemli, ilk kez 1934'te Yeni Adam dergisinde
çizmeye başladı. Daha sonra Haber, Vakit,
Şaka, Akbaba, Mizah gibi dergi ve gazetelerde
karikatürleri yayınlanan Zahir Sıtkı Güvemli,
19S0'lerden sonra araştırma ve yazı çalışmalarına
ağırlık verdi. 2004 yılında yitirdiğimiz Zahir
Sıtkı Güvernli'nin karikatür albümlerinin yanı
sıra sanat ve edebiyat tarihi üzerine çok sayıda
kitabı bulunmakta .. .
Yahya Kemal, Mustafa Şekip Tunç, Ahmet
AğaoğlU, Ahmet Hamdi Tanpınar, Faruk
Nafız Çamlıbel, ElifNaci, Cahit Sıtkı Tarancı,
Nizamettin Nazif, Zahir Sıtkı Güvemli gibi ünlü
ibrahim H a kkı Konyalı, Fatih devrinde isimlerin yazılar yazdıkları Kültür Haftası dergisi
Galatasaray Li sesi'nin bulunduğu ise, LS Ocak - 3 Haziran 1936 tarihleri arasında
yerden çıkarılan demir madeni ile 21 sayı yayınlandı.
Yııll ~:t h."IIIUJ"" ,,(jr,> lıi , ~ I, "
yapılan tüfekle ...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
Teknik arıza
Zeki Müren'in ağzı açık
Türk Sanat Müziği'nin dev
ismi Zeki Müren, 24 Eylül
1996'da aramızdan ayrıldı. 13.
ölüm yıldönümünde kendisini
bir yazı ile analım istedik.
1970 yılında İ stanbul'da
Teknik Üniversite'nin Maçka
binasından deneme yayınları
yapan İTÜ Televizyonu,
Fecri Ebcioğlu'nun yapımcısı
ve sunucusu olduğu "Büyük
Geçit" adlı programa Zeki
Müren'i konuk eder. Zeki
Müren ilk kez televizyona
çıkmaktadır. Program canlı
yayınlanmakta ancak müzik
"pleybek" verilmektedir. Zeki
birlikte okuyalım: "Evet,
kaldı Zeki Müren'in ağzı açık kaldı.
Müren, sık sık tekrarlanan Sanatçı, tam inleyen bir sesle
"teknik arıza"kurbanı olur. .. 'Karadutuum ... ' derken, içerden
Hayat dergisinde yayınlanan 'Hoop .. .' diye başka bir ses
Koray Güney imzalı "Zeki duyuldu. Ve Müren'in de ağzı
Müren'in Ağzı Açık Kaldı" bir karış açık kaldı.
başlıklı yazıdan bir bölümü Bakın bu nasıloldu?
Zeki Müren aslında şarkı
söylemiyor, sadece ağzını açıp
kapatıyordu. Şarkıyı söyleyen
stüdyodaki ses bandıydı. Bant,
birden durunca Müren'in de
ağzı açık kalıverdi. Teknik
arıza giderildikten sonra özür
dilernek, programın yapımcısı
Fecri Ebcioğlu'na düştü.
Önce sanatçıdan, sonra da TV
başındakilerden özür diledi.
Aşağıdakilerden hangisi
Amerika kıtasından
gelmemiştir?
A) Domates
B) Patates
C) Soğan
D) Tütün
E) Yer fıstığı
Ağustos sorusunun cevabı:
Cumhuriyetin ilk banka
soyguncusu olan 3 kişi kimdir?
1933'te Karabiber Hamit; kardeşi
Mustafa Rıdvan ve Ali Rıza
Bursa'daki Osmanlı Bankası'ndan
3 bin lira çalarak Samsun'a
kaçmışt!. Yakalanarak Ege
vapuruyla Istanbul'a getirilen ve
boyunlarındaki ağır prangalarla
iskeleye indirilen soyguncuları
görmek isteyen halk Karaköy
limanına akın etmişti.

,
,
\ • ':'t
~ • t
Aı·anda · · ·· ······· · ····· ···· · ·· · · ···· · · · ···
.......... .
. · ··· · ·. .. . .... . . . . ... ... . . . . . ..... .... . . ... . . . ......
. .. ... .. .. ...... ...... ... .... .. .. ....... ... ..... ... ..... .... ....... ..... ...... .. .. ..... ......... ... ....... .... ........ .. .. ...... ....... ...... .. .......... .... .... ... .

Geçmişten kopup gelen dalgıç başlıkları, fenerler, ayakkabılar

insanoğlunun sualtı tarihinin belki de ilk örneklerini oluşturuyor .
1870 - 1950 arasında kullanılan ekipmanlar Jeff Hakko koleksiyonundan.

"Tarihi Dalgıç örnekler mevcut. Siyah-beyaz haberdar olan Deniz Kuvvetleri

Malzemeleri Sergisi" fotoğraflarla desteklenen Komutanlığı, Denizcilik Siebe Gorman tarafından yapılan
açıklama panoları sayesinde 16. Müzesi'nde sergilenmesi için dalgıç baş lı ğı, ingiltere.
17 Haziran- 30 Kasım
yüzyılın "dalış çanı"nı, 1820'lerin önayak olmuş.
Beşiktaş Denizcilik Müzesi
Bilet: 3 TL (yetişkin) 1 TL (öğrenci) "duman cihazı"nı hayal etmek Fakat Jeff Hakko denizaltı kollarını sıvamış . Müze için
mümkün . Son bölümde dünyasını sevdirrnek için Antalya şehri en kuvvetli ihtimaL.

B eşiktaş Deniz
Müzesi'nde süren "Tarihi
Dalgıç Malzemeleri
de Japon
parçalara
saldırısı
ayrılan
üssünden düşen kalıntıları
sonucu
Pearl Harbor
bu kadarıyla yetinmeyi
düşünmüyor. " Etrafı
çevrili ama denizden bir o
denizlerle
Bu sergiyi görmeye
gidenler üst kattaki "Osmanlı
Bahriyesi'nde Ahşap Sanat ı "
Sergisi" nde Jeff Hakko'ya ait toplayan dalgıçların siyah-beyaz kadar uzak bir kültüre sahip" bir na da uğ rayabilirler. Osman l ı
200 sualtı malzemesi mevcut. görüntüleri var. Sergiyi gezerken ülkede koleksiyonunu sürekli Dona n ması'na ait ahşap arma
Serginin başında müzeye ayakkab ı ların büyüklüğüne olarak sergileyebi l eceğ i bir ve süslerin tanıtı l dığı sergi de
ait olan da l g ı ç kıyafeti insanı şaşırıyor, o ağırlıkla rla dalınırsa müze için ekibiyle beraber 30 Kasım ' a kadar açık. Bu iki
içeri buyur ediyor. Kronoljik nasılsu yüzeyine çıkılacağını sergi, restorasyona girecek
yerine tipolojik sıra l amayla hayretle düşünüyorsunuz. olan müzeyi ziyaret etmek için
diziimiş olan nesneler arasında Serginin doğuşu tesadüfiere son şans . Merkezi konumuna
dalgıç başlıkları sayıca öne dayanıyor. Koleksiyondan rağmen yeterince ilgi görmeyen

çıkıyor. 1870'den 1950'lere müze, restorasyondan sonra

uzanan başlık koleksiyonunda şeffaf bir görüntü kazanacak.
italyan Galeazzi
Çin, ABD, Rusya, Almanya, şirketine ait dalgıç
Fransa gibi farklı ülkelerden ayakkabısı . ww.denizmuzeleri.tsk.tr

NTV TARiH EYLÜL 2009 99

 .. ...... .....
.... .................... ... .......... .. .... ... .. ..... ... ... .....
.~l~~~~ ..... ... .············· ························· ..................... ... .......... ~.__.rı~
sergide Adalar'ın tarihi havası
Adalay müzesine canlandırılı')lof.
kavuşuyken Fotoğraflardaki kişilerin
8 Ağustos- 12 Eylül
kimlikleri gizemlerini korurken
iskele Meydanı, Büyükada
resimlerin nerede ve ne
zaman çekildiği altyazılarla
Büyükada'da Deniz Otobüsü belirtilmiş . Sergi, arka tarafa
iskelesi'nin karşısında, Bahar yerleştirilmiş bir panoyla
Pastahanesi'nin yanındaki sonlanıyor; burada Adalar'da
boş arazide kurulmuş olan yaşamış ünlüler ve Adalar'la
"Adalar Müzesi'ne Doğru" açık özdeşleşmiş kişilerin büyük
hava sergisi, ağ ı rl ıklı olarak, boy fotoğraf ve resimleri
adaların eski sakinlerinin mevcut. Sergide estirilen tarihi
burada çektirdikleri Adalar rüzgarını, 2010'da
fotoğraflardan oluşuyor.
Bunların yanı sıra, harita,
kitap kapağı, desen ve afiş
açılacak Adalar Müzesi'nde
devamlı olarak koklamak
mümkün olacak.
Tarihini seçmek
gibi malzemelerle beslenen

Büyükada,1950.
www.adalar-istanbul.org
ve Yeni Akropo)
Eski Akropol Müzesi "Kutsal Kaya Parthenon"
ve etrafından çıkanlar için yetersiz di. Yeni
müze bunun için yapıldı. Prestijine rağmen
mimarisi, yapılırken neden olduğu tahribat ve
sergileyemediği heykellerle tartışma yaratan Yeni
Akropol Müzesi'nin arka planında yaşananlar. ..

...... .. ... .... . Atina, Yeni Akropol Müzesi müze , 1874'den kalma eski
Saatler: Müze pazartesi hariç müzenin yerini aldı. Altı yılda
Sikkelerde her gün 08.00 ile 20.00 arasında tamamlanan ve Fransız-
ısviçreli mimar Bernard Tschumi
gizlenen anlam gezilebilir.
ileYunan l ı Michalis Photiadis'in
17 Eylül-28 Aralık Bilet: 1 euro
birlikte tasarladığ ı yeni müze, 14
Yapı Kredi Vedat Nedim Tör Müzesi
ERIK SJÖBERG 000 metre karelik sergi alanıyla,
eskisinin on katı büyüklüğünde.
Yapı Kredi Vedat Nedim Atina'nın demokrat lideri Dışarıdan verdiği prestijli
Tör Müzesinde açılacak Perikles, Pers işgalciler görüntüye rağmen müzenin
olan sikkeler sergisinde, Selçuklu Hükümdan Gıyaseddin tarafından tahrip ed ilmiş Akropol içyüzü bambaşka. Yeni Akropol
Yapı Kredi Kültür'ün 55 bin Keyhüsrev dönemine ait güneş Tepesi'ndeki tapınakların yerine Müzesi açıldığı günden
ve arslan ikonografısinin yer
parçalı k koleksiyonundan 180 Parthenon 'un inşa edilmesi beri "geçmişini seçmek"
aldığı sikke.
tanesi seyirciyle buluşuyor. emrini verdiğinde, Atinalılar, tartışmalarının merkezinde.
Paraların üzerindeki resimlerin Bizans'ta hem Selçuklu'da maliyetini düşünerek itiraz Ilk olarak müze binası dış
ön plana çıkartıldığı sergi, görülen "çift başlı ka rta i" figürü ettiler. Perikles de binanın görünüşüyle tepki çekti. Bina,

bunların sembolik anlamları ele alınıyor. Bunun dışında, cephesine adının kazınması büyüklüğü yüzünden "canavar"a;

üzerine kurulu . Sikkeler, sergide koruyucu kanatlı koşuluyla inşaatın bedelini beton, çelik ve camdan yapısıyla
Ortaçağ Anadolusu'nun melek, arslan, "kuyruğu ejder üstlenme sözü verdi. 2400 yıl da otoparka benzetildi. Ayrıca,
Araplar, Eyyubiler, Zengidler başı, gövdesi insan" motifleri sonra bugün bile Perikles'in Atina ' nın en eski semtlerinden

ve Bizans'ı içeren karmaşık de inceleniyor. Kubad'abad Parthenon'u, Batı uygarlığının Makriyanni'deki binaların
siyasal manzarasına tanıklık Sarayı'ndan gelecek parçalar ve tüm insanoğlunun en büyük bazıları müze binasına yer

ed iyor ve aynı siyasal gibi mimari dekor örnekleriyle başarılarından biri. açmak için yıkıldı. Müzenin
atmosferde bulunan bu karşılaştırmalı olarak sunulan 20 Haziran 2009 günü, bulunduğu "Areopagitou"

medeniyetlerin geliştirdikle ri sikkeler, Ortaçağ islam Akropol Müzesi'nin çoktandır sokağındaki biri müzisyen

ortak görsel dil üzerine dünyasının "medeniyetler beklenmekte ve uzun süredir Vangelis'e ait olmak üzere iki
düşündürtüyor. ittifakı" teması etrafında ertelenmekte olan açılış 19. yüzy ı l binası da yıkılmayı
Örneğin, temelleri uzun sergileniyor. töreni Atina'da gerçekleştirildi. bekliyor. Yıkım sebebi de
zamandır tartışılan ve hem www.ykykultur.com.tr Akropol'ün yamacında yükselen Akropol ile müze arasında

100 NTV TARiH EYLÜL 2009

 ............ .. .................. .... ... .. ... .... ...... ................. .... .... ...... .. ........... ......... .. .... ... .................... ..........
............... ................ .... ...... ..... ..... .... ............................ ... ... ... .... .. ... ... .. ... ... ...... ..... .. ... ..... .. ....... .. ..
engelsiz bir görünüm yaratmak!
Karar üzerine Vangelis, kültür
bakanlığını, 19. yü zy ılda
Parthenon'un heykellerini
yurtdışına kaçıran ingiliz
~onsolos Lord Elgin'in maruz
kaldığı "vandalizm" hükmüyle
suçladı. Yunanistan'daki
Osmanlı yöneticilerinin izniyle
söktürülüp ingiltere'ye götürülen
ve "Elgin Mermerleri" olarak
anılan frizlerin evlerine dönmesi
için Yunan devleti 1980'lerden
beri mücadele ediyor. British
Museum ise heykelleri geri
veremeye ceğini, çünkü Akropol
Müzesi'ndeki mekanın frizler için
yeterli olmadığını savunuyordu .
Yeni Akropol Müzesi, işte
tam da bu varsayıma
cevap vermek için yapıldı!
Hatta yeni müzede Yunan
mülkiyetinde olan parçalar,
British Museum'dakilerin
alçı kopyalarıyla yanyana
sergileniyor. Müze açıld ı ğında
British Museum heykelleri geçici
olarak ödünç verebileceğini
söyeleyerek zeytin dalı uzattı.
Kültür Bakanı Antonis Samaras
ise bunun British Museum'un
onlar üzerindeki mülkiyet
iddia sını yasallaştırmak
olacağını söyleyerek öneriyi red
etti. Yeni Akropol Müzesi ise
böylece Yunanistan'ın Avrupa'da
Aydınlanma çağı sırasında
gündeme gelen "klasik dönem"
fikrini öne çıkarttığını ama başka
geçmişleri gözardı ettiğinin
göstergesi oldu.
www.newacropolismuseum.gr
Televizyon
Bir bilimkurgu
klasiği: Dr. Who
DR. WHO
Oyuncular: Christopher
Eccleston, Billie Piper, Bruno
Langley
Yapım yılı: 2005
Süresi: 13 x 60 dakika
6 Eylül'den itibaren her Pazar
21 :OO'de, CNBC-e
Bilim kurgu sinemasının
kültlerinden sayılan Dr. Who
dizisi, bu ay Türkiye'ye geliyor.
CNBC-e'de başlayacak
dizide, adını söylemeyen,
kendini yalnızca "Doktor"
olarak tanıtan bir başkarakter Göreceli Boyutlar) adını verdiği Doktor'u canlandıran 9. aktör
zaman makinesiyle çıktığı Christopher Eceleston ve
var. Gerçek adı bilinmediği
yardımcısı Rose rolünde Billie
için, dizinin de adı "Doktor zaman yolculuklarında aldığı Piper.
Kim" olarak ka l mış. 1963'ten gerçeküstü görevler.
1996'ya kadar ingiliz Doktor'un 1963'ten beri toplam
televizyonları nda aralı ksız 35 farklı yardımcısı oldu.
yayınlanan dizi , 2005'ten Alışılagelen anlatım tarzının
itibaren de yeni bir yapımla dışına çıkmak için doktor
kaldığı yerden devam etti. ile kadın yardımcı arasında
Ingiltere'de halen gösterimde yaşanabilecek herhangi bir
olan dizi, yayına başladığı yakın l aşmadan kaçınıimış.
günden beri 10 farklı aktör Diziye damgasını vuran
tarafından canlandırıldı. ilk karakterlerden birisi de
yayın l andığı zaman siyah- "Dalek"ler. Skaro gezegenine
beyaz olarak gösterim e ait olan yaratıklar, Star
giren dizinin yaratıcı fikri, Wars'daki R2-D2'ya benzeyen
BBC'den Sydney Newman robot görünüşlü mutant'lar.
ve Donald Wilson'a ait. Dünyanın en uzun soluklu
Dizinin konusu ise Gallifrey bilimkurgu dizisi olarak
gezegeninden gelen bir uzaylı Guinness Rekorlar Kitabı'na
olan doktorun, telefon kulübesi giren Dr.Who, Christopher
şeklindeki TARDIS (Time Eceleston'ın oynadığı 2005
Dr. Who'nun 1964'te çekilmiş
And Relative Dimensions In yapımı yeni bölümleriyle ilk bölümlerinden "Terör'ün
Space- Uzayda Zaman ve başlıyor. Hüküm d arlığı"nın afişi.
Solan papatya ing iltere'de Margaret
Thatcher'ın iktidarının
MARGARET zayıflamaya başladığı 1990'11
Yönetmen: James Kent yıllarda kadın başbakan,
Senaryo: Richard Cotlan "Demir Lady"nin başından
Oyuncular: Lindsay Duncan, lan geçenleri anlatan BBC yap ı mı
McDiarmid, James Fox belgesel Eylül ayında CNBC-e
10 Eylül , 22.00, CNBC-e ekranlarında.
NTV TARiH EYLÜL 2009 101
 .. ............ .. ..... .. ... ......... .. ............. ........... .
.. .... .....
...... ........ ....... ... ....... .... ...... .. .. .. ..... ..... ..... ....... ........................... ..... ..... ...... ... .... ... ... ......... ................ ................ .... ...

"Alanda . . .... ... . . . .......... ................ . .;........... . . .....................

...... .. .... ..... ...
m

\gesel Kütüphane
\ Yaşa"an Tarih :
:
II Aydın1at" bi2i
15 günde bir, saat 21.00'de : fener
Kanal B : Ayvacık Sivrice Feneri
: Bilgi için: 0532.321.83.71
: Ayşe Öksüz'ün sunduğu
: :
: programda Anadolu ve
: Eski istanbul Barosu
: Istanbul'un tarihi eser ve :
: : Başkan ı Yücel Sayman
mekanla r ı belgesel bak ı ş :
: ve eşi Hacer Sayman,
açısıyla
(3krana taşınıyor. 7 Ağustos'ta, Ayvacık
Bu ayın 8 ve 29'unda
: ilçesi'nde ve Anadolu'yla
: yayınlan acak olan bölümlerin
Midilli Adası arasındaki
: konusu Urfa. Burada Ba l ıklı
: Müsellem Boğaz ı'na hakim
Göl, Gümrük Han ve Urfa bir konumda bulunan
bedesteni tanıtıla cak. :
: Sivrice fenerinin bekçi
Fenerin "okurları" olacak.
evinde bir kütüphane
Bir Tanzimat : :
açtılar. Deniz fenerlerine

hikayesi : ilişkin çeşitli dillerde 5.000

, kitabı kapsayacak olan ihtiyaçları olduğunu
atv, Her Cuma :
kütüphanede, birçok ülkenin söyledi. Sayman ailesi
: :
"Aile Saadeti" 19. yüzyılda ,: ve tabii Osman lı Devleti'nin dışarıdan gelecek olan

yaşayan Selim Paşa ve deniz fenerlerinin tarihine desteklerle kütüphanenin

: çok daha zengin bir nitelik
ailesinin başından geçenleri : ilişkin pek çok kıymetli
:
anlatıyor. Tanzimat sonrası eser mevcut. Yücel Bey, kazanabileceğini hatırlatıyor

alafranga hayat süren bir aileyi kendisiyle görüştüğümüzde ve tüm meraklıları katıl ım a
: çağırıyor. ilgilenen herkes
anlatan dizinin senaryosunu koleksiyonlarını
: :
Alper Elze yazmış . Başrolle rde : : genişletebilmek için 2-5 Ekim'de yapılacak olan
:
Gülşah Şahin ve Yetkin : meraklıların desteğine de resmi açılışa davetli.
:
Dikinciler var.

Sinema Festival Program

11 Eylü l: 10 . 30Aç l lış
20.00 Hacivat-Karagöz,
Filistinli Ertuğnıl Gazi Meddah ve Orta Oyunları
Meryem'in törenleri 12 Eyıül : 13 . 30 Yörüklerin ve
aile dramı 11 Eylül-13 Eylül Söğüt
diğe r konukların karş ıl anması
ve mehteran bö lüğ ü gösterisi
Zeytinin Hayali 16.00 Cirit oyunları
ilki Ertuğrul Gazi'nin,
Yönetmen: Omar Kawan Alan i 17.30 Yörük çad ı rl arına ziyaret
yaylağı Domaniç'ten kışlağ ı
Senaryo: Abdullah Koçyiğit 18.00 Geleneksel Şifa l ı Pilav
Söğüt'e sağ salim dönmesini
Görüntü yönetmeni : Luma ikramı
kutlamak için düzenlendiği
Abbas 11 -12 Eylül Gün boyu Hacivat-
rivayet edilen "Ertuğru l
Sanat yönetmeni: Amer Jazie Karagöz, Meddah ve Orta
Gazi Törenleri" bu sene de
Leaybe Oyunları
çocukluğunu 1940'1ı yıllarda törenlerle aç ıl ıyor. Şen li kler,
Montaj: Yasi n Sinop Filistin'dEl geçirm i ş olan ii. Abdü lhamid 'in
Ses ve efekt: Eşref Küçük Meryem'in hikayesi üzerinden Ertuğrul Gazi'yi Osmanlı
Karakter tasarımları : Amer israil 'in kuruluş yıllarını Devleti'nin kurucusu
Jazie Leaybe, Yasir Rasan anlatıyor. Filmin merkezinde olarak tanıması ve özel
Gösterim tarihi: 4 Eylül Avrupa'dan gelen göçmen bir önem vermesiyle
Omar Kawan Alani Yahudiler yüzünden köylerinde beraber ayrı bir boyut
tarafı ndan gerçekleştirilm i ş edilen Müslüman bir ailenin kazandı. Cirit oyunlarının,
olan animasyon filmin in yaşadıkları var. Filmin ilginç meddah gösterilerinin yer
senaryosunu Ahmed Abdulhafı tarafı, ana karakterlerin aldığı festivale, Yörük
Bilecik-Pazaryeri Günyurdu Köyü'nün
yazmış. "Zeytin'in Hayali", başörtül ü kadınlar olması. toplu l ukları da katı lı yor. Yörük kadınları şe nlik sırasında.

102 NTV TARiH EYLÜL 2009

.... .... ... .... .. ...... .. ... ........................ ............................. .... ... .... .... .. ........................ ..... ...... .. ... ..... .... ............. .. ..... ..... ... .. .... ....

........ ..... .............. ... ... .... ... ......... ........ .. ..... ..... ..... ..... ...... .... .. ... ... ...... .. ..... .. ... .... ... .. .. ..... .. ..... ....... .... ......... .. ... ....... .. .... .. .......
j

Sanat Tarihi
Çağdaş sanatta
tarihi dönemeç:
Joseph Beuys
Mayıs'ındaki "Ben Amerika'yı
"Joseph Beuys ve
seviyorum Amerika da
Öğrencileri" Beni" performansları ve
9 Eylül-1 Kasım fötr kullanarak oluşturduğu
Sakıp Sabancı Müzesi enstalasyonlarla 20. yüzyılın
sanat tarihine geçti.
i Eylül ayından itibaren, Sabancı Müzesi'ndeki sergide
Sabancı Müzesi'ne çağdaş sanatçının fazla bilinmeyen
sanata damgasınıvuran bir bir yönü ortaya çıkarılıyor:
sanatçı konuk oluyor. Joseph
Öğretmen Beuys. Sanatçının
Beuys, 1960-1980 arasında "öğretmenlik benim en büyük
gerçekleştirdiği performans ve
eserimdir" sözünden yola çıkan
enstalasyonlarla güncel sanatla sergide, Beuys'ün kağıt üzerine
bir referans noktası oldu. 26
I ~~sım 1965'te gerçekleştirdiği
yaptığı işleriyle 15 öğrencisinin
gravür, fotoğraf ve özgün askı .,
"Olü bir Tavşana Bu Resimler eserleri sergileniyor. ~
Nasıl Açıklanır" ve 1974
muze.sabanciuniv.edu.

Brecht'in• 80 yıllık ve aktüel

sorusu: Insan neyle yaşar?
11. İstanbul Bienali
12 Eylül- 8 Kasım 2009
Tütün Deposu, 3. Antrepo ve Feriköy
Çağdaş tiyatronun önemli yazarlarından, . 1956'da Berlin'de öldü. Bertolt Brecht,
kuramcıl a rınd an ve yönetmenlerinden
Bertolt Brecht, 1930'lu yıllarda
doğan epik tiyatronun
babası. izleyicinin seyrettiği
oyunlarda aktif bir şekilde
rol almasını hedefl ed iği
tiyatrosunda, gerek biçim
gerekse içerik olarak
yabancılaştırma teknikleri
geliştirdi, seyircinin oyuna : oyunundan
belirli bir mesafeden,
düşünerek katılmasını
sağladı.
Doğu
Berlin'de "Berliner Ensemble"
adıyla
kendi tiyatrosunu kurdu. 1954'te
Alman Sanat Akademisi'nin başkan
: yardımcısı olan Brecht, 12 Ağustos
1928'de sahneye koyduğu "Üç Kuruşluk
Opera" ve 1949'da yayınlanan "Kafkas
Tebeşir Dairesi" ile tiyatro tarihinde çığır
açtı.
11. istanbul Bienali'nin kavramsal
. çerçevesini, "Üç Kuruşluk Opera"
, adlı oyunundaki "insan Neyle Yaşar"
şarkısı oluşturuyor. istanbul Bienali,
Brecht'in çok ilgi görmüş ve eleştiriimiş
bir şarkıyı gündeme
getirerek, kapitalist sistemin tarihe
damgasını vuran çalkantılarını yeniden
düşünmeye davet ediyor. Soru çok basit

Brecht ilk oyunu "Baal"i ama hala geçerli: Insan neyle yaşar?
1918'de yazdı. 1949'da www.iksv.org

NTV TARiH EYLÜL2009 103


Zamall.~1I. .İ~.ı:ı.~~ ·.·.iSEN~ij(];T~~"" .·.·.· .·••.·.·.·••.·.·.·.·••.
. ... . .....................
Nereden bakıyorum:
Derenin içinden mi,
pencereden mi?_,
Bugünkü ordu kelimesinin
geldiği "orda", han, kağan, hatun
ve ileri gelen kişilere mahsus
karargahlardır. Batı dillerine
"horde" olarak geçen aynı kelime
güruh anlamına gelir. "Orda"ya
içeriden bakan için mekanın
taşınabilirliği, dışarıdan bakan
içinse hareket halindeki insan
kalabalığı öne çıkar.
T arihi kaynaklar göçler için pek
sebep göstermezler. Sanki göç bir
dürtüdür. Günümüz tarihçileriyse
göçleri açıklama yoluna giderken
bazılarına "kavimler göçü" adını verirler.
Büyük kitleler halinde göçen bu gruplara
batı dillerinde "horde" denir.
Türkçeye genellikle "güruh" diye çevri-
len "horde", göçebe kavimler açısından ha-
reket değil konaklamayı simgeleyen "orda"
sözcüğünden gelir. "Orda"lar han, kağan,
hatun ve diğer ileri gelen kişilere mahsus
karargahlardır. Biz bugün karargah sözcü-
ğünü kullanırken, hareket halinde değil de
bir yerden başka yere taşınabilen bir karar
merkezini anlarız. Karargahı nasıl, hareket-
le değil de, mekanın taşınabilirliği açısın­
dan algılarsak, "orda" da benzer bir konum-
dadır. Bu kelime, aynı olgunun içeriden ve
dışarıdan ne kadar farklı algılanabildiğini
gösteriyor. İçeriden bakan için mekanın ta-
şınabilirliği, dışarıdan bakan içinse hareket
halindeki insan kalabalığı öne çıkar.
Yerleşik halklar bulundukları yerden
bakarak gördükleri hareketleri bir kefeye
koymakta mahzur görmemişlerdir. Bun-
lar, tarif ettikleri olguya tamamen yabancı
is eler, ancak yabancı gözüyle dışarıdan ba-
kabilmişlerdir. Ama böyle bir terimi veya
bakış açısını yerleşiklerden öğrenenler de,
106 NTV TARiH EYLÜL 2009
.•.
·.·.·.·...................................... H..............
r,
i
r
--'- -
/ ((
>-'...._~~'-­
bu dışardan bakışın
ceğinin
içeriye nüfuz edebile-
bilincinde olmalıdırlar.
Hayat tarzları hareket üzerine kuru-
lu konar göçerlerse, yalnız hareketi değil
"konar göçer" deyiminin de belirttiği gibi,
hareket ve konaklamayı birarada yaşar­
lar. Onlar için ikisi arasında büyük farklar
vardır. Onlar yazın yayılır, kışın toplanırlar.
Kışın biraraya geldiklerinde, birbirlerine
hikaye, destan anlatırlar. Tabii bunlar içe-
riden bakışla görülen farklardır.
Göç de genel bir addır. Konar-
göçerlerin mevsimlik göçleri, eski tabirle
yaylak ve kışlak çerçevesinde algılanırdı.
Türkçenin gelişmesi içerisinde sondaki
- k düşmüş ve bu sözler bugün dilimizde
yayla ve kışla şeklini almıştır. Ama "yayla",
odakları bol, sıcaktan korunaklı, yüksek
yerlerde, mevsimlik göç ve hayvancılıkla il-
gili bir terim olarak algılanıyorsa da; "kışla"
artık konar-göçerlerin kışın birarada otur-
dukları mekan olmaktan çıkmıştır. Bugün
biz "kışla"dan asker kışlasını anlarız. Tıpkı
"orda"dan gelen ordu sözcüğünün de bu-
gün askerlikle ilgili kullanılması gibi.
Bu değişim, toplumumuzun gittikçe
daha askerileşmiş olmasıyla değil, asker-
sivil ayrımının ortaya çıkmasıyla bazı
terimlerin sadece askeri anlamda kulla-
nılmasıyla ilgilidir. Örneğin aslında "ka-
. .............................
13. yüzyılda bir "arda": Kadın, erkek,
çocuk ve hayvanların birarada olduğu
hareket halindeki hayat alanları.
M
o
en
rar verme yeri" anlamında olan karargah
sözcüğü de, bugün askeri bir terim olarak
algılanır. Orduya mahsus bu taşınabilir
mekanda genellikle profesyonel askerler ve
genellikle erkekler vardır. Halbuki tarihte-
ki "orda"larda kadın, erkek, çocuk, hayvan
biraradaydı. Kısacası bu "orda"larda hayat
vardı. Hatta yalnız han, kağan ve önemli
kumandan ve beylerin değil, hatunların da
"orda"ları vardı. "Orda" sahibi olmak cinsi-
yete değil öneme bağlıydı.
Daoist rahip Chang Chun, Çinggis
(Cengiz) Hadı ziyarete giderken, hatun-
lardan birinin "orda"sında misafir edilmişti.
İbn Battuta bunlara "mahalle" der. Onun
mahallesi, içinde cami ve pazarlarıyla yü-
rüyen bir şehirdir. Adar, arabalı çadırları
çeker, mutfak bacalarından dumanlar tüter.
Mahalle gider ve gelir. Ancak mahalle ge-
lince hatunları ziyaret edebilir.
Kelime "orda"dan "horde" haline gelin-
ce, dışarıdan bakışla, güruh adını alır. Bir
olguya içeriden mi ve dışarıdan mı baktı­
ğımız ve nerede durduğumuz önemlidir.
Ama genellikle bunun farkında olmayız.
Hatta "sen bana bakma, ben senin baktı­
ğın yönde olurum" bile deriz. Bunu da gü-
zel bir jest olarak algılarız. Halbuki nerede
durduğumuz ve nereden baktığımız bizi
tanımlar.
 •• •• •
BU ROMAN BUYUK TAARRUZ'A DAIR ...
• •
VE MIRALAY RESAT
•
BEY'IN
DESTANSI HAYATıNA ...
içine gömmek zorunda kaldığı tertemi z aşkı, ailesi, insan ve vatan sevgisi , istanbul
tutkusu arasında cepheden cepheye fırtınalarla dolu 43 yıl süren ve bu cephelerde 18
kez yara alarak fedakarca koşuştururken Çiğiltepe'ye gelip dayanan, hatta tıkanan
onurlu ve trajik bir yaşam ...
Cihangir Akşit'in 26 yıllık titiz incelemesi ve 40 yılı bulan mesleki gözlemleriyle
ortaya çıkan bu dev eserle bazen gözleriniz dolacak, bazen de hırsla yum r uklarınızı
sıkıp isyan edeceksiniz . Yakın tarihimize ait çok kapsamlı, benzerine az rastlanır,
keyifle okuyabileceğiniz tarihi bir savaş ve biyografi romanı ...

• •
SARI SESSIZLIK
"Emekli Tümgeneral Cihangir Akş i t'in son derece
gü zel bir çalışması: Sarı Sessizlik. 1914-191s'in o
unutulmaz kışında Doğu Cephesi'nde yaşananları
okuyunca insanın tüyleri diken di ken oluyor. 'Bir iki
sayfa bakar, işime dönerim ' diye düşündüm, bir iki
sayfa derken bir de baktım 50 . sayfadayım. Akşam
eve geldim, devam ettim. Sabaha karşı bitirdim ..."

Mehmet Ali Birand

HalkCard Advantage ile kredi kartı borcunuzu bir sonraki döneme erteleyin.
Bütçenizi rahatlatın, ekstra rahatlayın!

0500 000
492.0 ., f'L"l If.!} VAliD
4920 ,\\RU '.Tl
, i
fAS \,l

ıilIMIlıı HALKCARD Ayrıntılı bilgi: www.halkcard.com.tr l444 O400 Halkbank Dialog

advantage