I s /'A M '.

'U

KA AK

KAZAK TRKLER

Dizgi - Bask : Tavilli Matbaas Koli. ti. 1976

TRK KLTR YAYINI : 13

GENLETLM
KNC BASKI

HAAN ORALTAY

HRRYET URUNDA DOU TRKSTAN

KAZAK TRKLER

TRK KLTR YAYINI

Beyaz Saray Nu: 41
Beyazt - stanbul
Tel : 26 43 52

Bu kitabn 1961 senesindeki I. Basks hakknda

kim ne dedi?
Merhum Ord. Prof. Z. V . Toan kendi el yazsyle 7.7.1961 tarihinde yazd mektubunda; Hr
riyet Urunda Dou Trkistan Kazak Trkleri hak
knda yle demiti:
Azizim Haan,
Kitabn okudum. ok gzel olmu. Bugne ka
dar belki tek tarafl olarak izah edilmi olan birok
meselelerin doru olarak anlalmasna yol am bu
lunuyorsun. Kazak Trkleri
kitabndan bir nsha
hediye olarak bu Fransz limine gndermeni tavsi
ye ederim. Adresi aada.
Ben bir hafta sonra Almanya'ya gidiyorum. Bir
ay sonra Allah'n inayetiyle sa salim dnp gele
bilecek olursam, dernein kr toplantsn tertip ede
riz. Fergane Mcahitleri Bakan irmehmet Bey bu
radadr. O ve arkada Nurmehmet Kurba da bu
toplantda bulunacaklardr. ok ok selamlar.
***
Prof. Abdlkadir NAN Be de 20.6.1961 tari
hinde yazd mektubunda:
A ziz Kardeim Haan Be,

Kazak Trkleri kitabn okudum. Tebrik ede

rim. ok gzel olmu. Bundan sonra bu yolda devam
etmelisin. Belki ileride faydalanrsn diye Kazaka i
irler ve bata yolluyorum. Sana baarlar dilerim.
Babana selmlar.
***
Dr. E. M. Krmal da 28.6.1961'de Mnchen (Ba
t Alm anya) den yazd mektubunda:
Sayn Bay Haan Oraltay,
Hrriyet Urunda Dou Trkistan Kazak Trk
leri adl ve pek kymetli eserinizi aldk. Hakikaten
byk bir emek mahsul olan bu kitabnzn nere
dilmesi mnasebetiyle sizi tebrik ederiz.
Bu yolda
candan baar dileriz.
***
27.6.1961 tarihinde Bat Almanya'nn Kln eh
rinden yazd mektubunda Dr. Baymrza Hayt da:
ok sayn Haan Oraltay beyefendim,
Yeni stikll gazetesinin
21.6.1961'deki say
sndan, yazm olduunuz kymetli eser
Hrriyet
Urunda Dou Trkistan Kazak Trkleri
hakknda
haber aldm. Bu mnasebetle sizi candan tebrik edi
yorum ve kendinize daha iyi icad m uvaffakiyetler
diliyorum.
Ltfen eserlerinizden bir nsha bana gnderme
nizi rica ediyorum. mkaniyeti olduu kadar ben bu
eserinizi Almanya mecmualarndan birinde kritik ya
pacam. Ve bylece eserinizi Avrupa umumi efka
rna duyurmu oluruz. Hrmetlerimle.
***

(Not: Dr. Baymrza Hayf, hakikaten B. Alman

ya'nn Dasparlament adl dergisinin 11.7.1962 ta
rihindeki B 28/62 nolu saysnda kan makalesinde
Hrriyet Urunda Dou Trkistan Kazak Trkleri
kitabnda bahsederken paralar koymutur. Ve bun
lar bilahare Trkistan, Rusya ile in Arasnda de
nilen kitabnn 324, 325, 327, 329, 331. sayfalarna
aktarmtr. Tetkik eden anlar.)

Rahmetli Kadrcan Kafl'da

24.6.1961 tarihinde
Tercman gazetesinde Dou Trkistan Kazak Trk
leri balyla yazd makalesinde yle demiti:
Hazar Denizi ile in, Sibirya ve Hindistan ara
snda, bir ktaya bedel, ok geni ve zengin bir lke
var ki, oraya Byk Trkistan diyoruz.
Byk Trkistann ortasnda Tanr Dalar var
dr, bu dalar Byk Trkistan ikiye ayrr, douda
kalana Dou Trkistan, batda kalana Bat Trkistan
derler, fakat bu ayrlk sadece oraf ve siyas du
rumu belirtmee yarar, gerekte ise iki Trkistan her
bakmdan tek lkedir. Bugn Dou Trkistan inli
lerin, Bat Trkistan Ruslarn igali altndadr, her iki
devlet de komnisttir, bu itibarla oralardaki otuz krk milyon Trk, ayni ileyi ekmektedirler.
Dou Trkistan'n bilhassa son otuz senelik i
lesini anlatan bir kitap kt. zmir stikll Matbaasn
da baslan bu eseri Haan Oraltay yazmtr, ad yledir:
Hrriyet Urunda Dou Trkistan Kazak Trk
leri Haan Oraltay Dou Trkistan Kazaklarndan

dr, orada komnist Ruslarla ve komnist inlilerle

yaplan Hrriyet ve stikll savalarna katlm bir
ka yz arkadayle beraber de de ve bel
ki tarihin en zahmetli, en kahramanca gn baa
rarak Dou Trkistan llerini, yksek dalar ve Ti
bet yaylasn aarak
Hindistana ve Pakistana ula
m, oradan Trkiye'ye gelm itir. Dou Trkistan'dan
ancak yz ellisinin Trkiye'ye gelebildiini syle
mek gn ne ar artlar ve ne byk kayplarla
baarldn anlatmaya yeter sanrm.
Osman Batur, Canmhan Hac, Alibe
Hakim,
Elishan Batur gibi yzlerce ve
binlerce kahraman
Trk, eyrek asr hem Rus hem de in komnistle
riyle pek etin savalar yaptlar, ou ehit oldular,
bazlar Trkiye'ye ulatlar.
Nasl geldiler?
ki yz on sahifelik eserde gerek bu yolculu
un, gerek bu yolculua onlar zorlayan sebeplerin
korkun hikyesini buluyoruz. Onlarn kendi silhla
r yok, fakat dmanlarla bouarak onlarn silhla
rn ve cephanelerini alyorlar, onlara kar kullan
yorlar.
A lev gibi scaklar, korkun ve dondurucu sisler,
bardaktan boanrcasna yaan yamurlar, iine d
enleri ar ar fakat mutlaka yutan bataklar, sarp
ve yaln kayalar, yere sk basmayan insan hatta
at ve devesiyle beraber srkleyip gtren kasrga
lar, kar frtnalar, lar, btn bunlardan baka a
lk, susuzluk, sefalet ve strap; vcudu birka mis
li iirten ve morartan hastalklar,
bunlar gibi bin
trl bellar.
Hepsi bu kadar m?
Hayr, komnist askerlerin kovalamalar, yol kes
meleri, baskn yapmalar.

Bu kahraman gmenler, kovalayanlar de

de pskrtyorlar, yol kesenleri datarak ge
iyorlar, basknlara kar her an
uyank kalyorlar.
Bir yolculuk ki hi b ir insann buna dayanabilecei
tasavvur edilemez. Halbuki insan nelere katlanabiliyormu!
Bu yolculuk ne kadar srm? Be gn deil,
be hafta deil, be ay deil, be sene!.
Bir memleketi igal iin komnistlerin ne entrika
lar evirdikleri de bu eserde btn aklyla yaz
lyor.
Hrriyet iin savaan koca Kazak Trkleri! A r
tk hr deilsiniz, fakat hrriyet atei hl kalpleri
nizde yanyor. lknz yayor, elbette bir gn sa
bah olacaktr.
***
Yeni stanbul gazetesinin 8 Temmuz 1963 tarih
li saysnda Hrriyet Urunda Dou Trkistan Ka
zak Trkleri balyla yaynlad makalesinde Fah
ri ERSAVA'da yle demiti:
Dou Trkistan mcahitlerinden
Haan ORAL
TAY Hrriyet Urunda Dou Trkistan Kazak Trkle
ri adl bir kitap yaynlam bulunuyor. Kitap insan
lk tarihinin 20. asrda yaam en feci, en korkun
bir safhasn nakletmekte, vatan ve hrriyet urun
da dillere destan olan KAZAK TRKLER'nin komnizm'e kar girimi olduklar istikll mcadeleleri
ni en ufak noktasna kadar anlatmaktadr. Dnyada
insanolu iin hrriyet kadar tatl ey yoktur. Fakat
son yarm asr ierisinde kzl emperyalizmin utan
duvarlar
arasna alm olduu
lkelerde yaayan
milyonlarca insann bilhassa Trklere hrriyet isteyen

bizdeki komnistlerle, gafillerin esir Trklere hrri

yet istiyen gerek kiilere rk Turanc gibi Moskova
meneli amurlar atmaa yeltenmeleri srf Kremlin'e
yaranmak istemelerinden ileri gelmektedir. Eser, Ka
zak Trkleri ve Dou Trkistan hakknda bilgi ver
dikten sonra Ruslarla ve Kzl inlilerle yaplan sava
lar anlatmaktadr. Kitabn 198. sahifesinde yiit Trk
bahadr Osman BATUR'un maruz kald muamele
ye yle devam ediliyor:
Osman Batur dman eline getiinden itiba
ren ikenceye maruz kald. Arkasna byk ve ar
demir baladlar ve
sokaklarda dolatrdlar. Halka
zorla tesir derek bu byk kahramann yzne tkrttrdler.
te komnistlerin hrriyet istiyenlere reva gr
d muamele. Milyonlarca esir Trk'n lme ve
ikenceye ramen mcadelelerini gzlerimiz yaara
rak ve kinimize kin ekliyerek bu kitapta okuyoruz.
210 sahife olan eserin fiyat 7,5 liradr. Okuyucula
rmza tavsiye ederiz.

***

Hr Sz gazetesinin 6 Temmuz 1961

tarihli
nshasndaki Hrriyet Urunda Dou Trkistan Ka
zak Trkleri balkl ok uzun yazsnda Kemal Fe
dai okuner, kitap hakknda etraflca bilgi verd ik
ten sonra:
... Netice olarak bizlere kymetli bir eser ka
zandran Haan Oraltay bei candan tebrik ed eriz...
demiti.
***

Yeni istikll Gazetesinin 21.6.1961 tarihli sa

ysnda yaynlad Esir Trkistan'a
dair bir eser
denilen yazsnda, H. B. Gayretullah da yle diyor
du:
... Kazak Trklerinin de
hrriyetleri uruna
yapm olduklar m ill m cadele... lm - kalm g
n fakru zaruret ierisinde yazm bulunuyor. A ziz
lkdam bu fedakarlndan,
baarsndan dolay
tebrik ed e rim ....

Bu kitabmda sizlere, insanlk tarihinin 20. asr

daki en vahi bir ksmn anlatacak, vatan ve hrri
yet urunda dillere destan olan Kazak Trkleri'nin
komnizm'e kar mcadelelerini izaha alacam.
Her gn korku, her gn heyecan ve binbir ent
rikalar ierisinde hayat srmenin acsn ancak eken
b ilir... Bu eza ve cefalara
katlanmamzn sebebini
sormaa bilmem lzum var m ? ...
te kitabmzn
ana konusunu bu nokta tekil etmektedir. Bu soruya
tek cmle ile yle cevap verebiliriz. TRK olmamz,
Rus ve in'e kle olmak istemeyiimiz, hr bir in
san olarak yaamak arzusunu zleyiim izdir...
Hemen u hususu belirtmek isterim ki, bu kita
b yazmaktan maksadm asla para kazanmak deil
d ir... ayet byle bir niyetim olsayd, bu kitab yaz
mak iin sarfettiim uzun zamanlarm kymetlendi
rir, baka ilerle urar veya bakalarnn yapt ve
tavsiye ettii gibi hi olmazsa harcadm para ile
bir arsa alrdm. Fakat... Her insann vatan ve millet
iin faydal ilerle uramas, almas en faziletli bir
vazife olduuna gre, ben de insanlk dnyasna bu
vahet leminin i yzn tantmakla, en kutsal bor
larmdan birini dediime inanyorum.
Bu kitab daha evvel yazabilirdim. Fakat madd
imknszlklar yznden, biraz ge kalm bulunuyo
rum. Buna ramen, byk kahraman Osman Batur-

un ehid olmasnn 10. yl dnmnde bu ii baar

makla, onun balad mcadelenin lmediini, lmiyeceini ve Trkistan Trkleri yaadka, dnya
da hak ve adalet var olduu mddete, onun gaye
sine bir gn elbette eriebileceini sylemekle bah
tiyarm.
Bu kitabn adn Hrriyet Urunda Dou Tr
kistan Kazak Trkleri koymamn sebebi udur:
1 Ulu Trkistan'n , ekseriyetini tekil eden
Kazak Trkleri ana vatan Trkiye'de yanl anlal
maktadrlar. Kazak Trkleri denilince, Rus Kazak'lar
ile kartrlyor. Hatta biz Kesir'den ana vatan Trki
ye'ye gelirken, ileri gelenlerden birisi (1 ) yle demi
ti: Siz orada Kazak Trklerindeniz demeyin. nk,
Kazaklar Trkler sevmezler Biz de nasl olur, onla
rn sevmedikleri Kazak Trkleri deil, Rus Kazaklar
dr demitim. Bunda haksz da kmadk.
2 Bu kitap btn Trkistan'a amil olmad
iin bana Dou Trkistan
kelimesi konmutur.
Zira, mevzuumuz Dou Trkistan Kazak Trklerine
aittir.
Hi bir menfaat gzetmeksizin ve hi bir haki
kati gizlemeksizin takdim etmekte olduum bu kita
bmda, bir taraftan da Kazak Trklerinin yaama tarz
larn bulacak, onlarn dinlerine,
rf ve detlerine
ne kadar sadk kaldklarna ahit olacaksnz. Bu ki
tabm, bata byk kahraman Osman Batur ve Canmhan olmak zere, btn Kazak Trk ehitlerine
ithaf ediyorum. A ziz ruhlar ad olsun.
Haan Oraltay
4 Nisan 1961
(zm ir)
(1) K e m ir'd e b ir e T r k iy e 'y e v a r n c a
K a z a k z d em e yin
le r s e v m e z le r d iy e n M ehm et Em in B u ra id i.

K a z a k la r

T rk

BRKA SZ
1949 Senesinin Aralk aynn son haftasnda,
Kklk dandan Gbi lne doru hareket eder
ken, memleketten bu kadar uzun vakit uzak kalaca
mz tahmin etmiyorduk. Yahut yle inanmak isti
yorduk. Sanki, birka gn sonra, birka hafta en faz
la birka ay sonra gene geri geleceimizi, vatanmz
da, kardelerimiz arasnda olacamz umuyorduk.
nk, ayrlmaya, temelli uzaklamaya kyamyorduk.
Bizi doduumuz vatanmzdan,
ecdadmzn miras
brakt, tarihimiz, anmz,
erefim iz olan vatan
mzdan uzaklatrmaya hi kimsenin hakk yoktu. Bu
nu yapan, yapacak olan ancak zlimlerdir, basknc
lardr, smrgecilerdir. Bu asr'da hi kimse bu suu
ilemez diyorduk. Yanlm z, bunlarn hepsinden be
ter olan komnistler bizi vatanmzdan srd. Mem
leketimizi istil ederek halkmz katliama tabi tuttu.
1961 senesinde bu kitabn I.
Basksn yayn
ladmz zaman da,
Kklk'den hareket ettiimiz
sradaki inan ve arzuyu tayorduk. Bugn de ayn
arzu ve inan'tayz. Gerekleir mi?
Orasn ancak
Allah bilir. Allah'a kalmtr.
Tabi ki, sadece inanmak, arzu etmek veya yle
grnmek yeterli deildir. Madem ki,
inanyor ve

arzu ediyorsun, o halde elinden

geldii kadar bu
uurda bir eyler yapmalsn. te bunun iindir ki,
vatanmdan uzak kaldm geen 24 sene ierisinde
kendi bama elimden geldii kadar almaya gayret
ettim. oumuzun
Evvela ekmek paras. Evvela
ktisad durum demesine aykr olarak, daha ka gn
yaayacam hakknda bir garantim olmad iin, im
kn bulduka bir eyler yapmaya altm. ngiliz ya
zar Godfrey Lias'n dedii gibi acma ve yardm
temin iin deil, vatanm ve onun meselesini anlat
maya gayret ettim. (x )
Bu kitabn I. Basks ktndan beri, eskisine na
zaran Dou Trkistan ve Kazak Trkleri hakknda,
ok yazld ve anlatld ( x x ) . Bunun, bundan sonra
da devam edeceine, yetimekte olan gen nesilin
daha da arttracana inanyorum.
( x ) G o d fre y

U as,

Kazak

E xo d u s

a d n d a k i

k it a b n d a

(T rk e s i,

G )

B o a z i i Y a y n e v i, 1973. Sh 339)
B enim
d e il,
1954

k e n d is in e

se n e sin d e

kodar

h i

K z la y

ra m e n ,

g e im

pam uk

v a ta n m

stem ed en,

duru m u m u z
o la n

ve

o ld u u

60

u n u tm a d an ,
Kazak

ok

e ski

m ektu p ta
dem i

a r d .

b r

M e s e la ,

z e n g in in

a c m a

o la n

m ecb u riye tin d e

k u ru lu k

ye m e k

i in

T rk le rin in

ben,

gne
k ire m it

k a lm t m .

k e s m i ti.

Buna

p a r a s n

de h izm e t e tm iye
L ia s 'd a n

e k tik le rin i

y a rd m

a n la tm a k t a .

h a y a t n d a

o lu

ra m e n , G o d fre y

ve

old u um u

a l m a k
onun

de a r v a z iy e tim iz e

T r k is ta n ,

y a z d m

stiyo ru m

t a r la la r n d a

verm e kte

V e onun i n

se n e sin d e

a n la m a n z

a l m a m

fa b r ik a s n d a ,
k,

1954

e k tik le rim iz i

a l y o rd u m .
m a d d b ir ey

a n la tm o s n

iste m itim .

(G . S h . 3 3 9 ).
(* * )

D i er

lk d a la rn

y a z d k la r m n
O nun

i in

da

b u ra d a ,

yaz

ve

k it a p la r n n

h e p sin i

b jr a y a

g n l k

g a ze te

o ld u u
ve

h e p sin i

sa ym a k

g b a la r a k lis te s in i

d i e r

d e rg ile rd e

k a le le rim d e n
b ah setm e d e n , b a z
e se rle rim le ,
a y l k d e rg ile rin a d n v e rm e k le y e tin e c e im .

k a n

d e il,
yapm ak
yaz

ve

kend i
z o r.
m a

u m u m iyetle
y a z la r m
k a n
T e tk ik v e a ra trm a y a p m a k

istiy e n o lu rsa b e lk i f a y d a l o lu r.
Y a y n la d m

k it a p v e d e rg ile r:

1 H rriy e t

U ru n d a

1961)
2 Byk
3 A LA
1973)

T rk
-

Dou

M a ca n

T rk is ta n

T rk is ta n

Kazak

C u m a b a y o lu ,
T rk le rin in

T rk le ri

>(l.

B a s k ,

z m ir

( z m i r 1965)

M ill s t ik l l

P a r o la s ,

(s t a n b u l,

Kitabn ikinci basksna baz dip notlar koyulmak

sretiyle ilveler yapld. Meseleler hakknda, tereddte denler olursa tetkik etsin, rensin, kolaylk
olsun dedik.
Kitabn KNC BASKISINI yapan M ill Hareket
Yaynevi sahibi, deerli lkdam Sayn Ahmet B.
Karabacak Bee teekkr ederim.
Haan Oraltay
11 .7.1975

Mnchen, Bat Almanya.

A b lo y

D e sta n

(b ir

s z le ),

(M nch en, B a t A lm a n y a ,

5 B y k T r k e ,' O 'd e n 10. s a y y a k a d a r ) z m ir ,

6 K o m n izm le S A V A , ( l'd e n 14. s a y y a k a d a r .
Y a z la r m

u m u m iye tle

y a y n la n a n

1962.
z m ir

d e rg ile r:

1 T K E N , A y l k T rk D e rg i, s ta n b u l.
2 T re , A y l k D e rg i A n k a r a .
3 M cad e le (T K M D -n n o rg a n o la r a k z m ird e k m t r )
4

F e d a i A y l k D e rg i, z m ir .

M ill H a re k e t, A y l k D e rg i, s ta n b u l.

B y k T rk e li, U A y d a b ir k a r s ta n b u l.

1971)
1965)

BRNC BLM

Coraf Bilgi
Trkistan Asyann kalbini tekil eden byk bir
Trk lkesidir. Trklerin kahramanl burada dille
re destan olmu ve dnyaya
buradan yaylm tr.
Btn dnya Trklnn ana yurdu saylan bu b
yk lke yksek dalar, temiz ve rahat yaylalar, en
gin lleri, yer alt ve yer st zenginlii ile 40 mil
yona yakn vefakar Trk sinesinde barndrmaktadr.
Fakat ne yazktr ki, bir zamanlar hasmlarn setle
rin gerisine kovan bu kahraman millet bugn 20 nci
Asr dnyasnda in ve Rus Emperyalistlerinin bas
ks altnda insanla smayan
muameleye maruz
kalmaktadr. Ve bunun neticesi olarak, yabanc isti
lclarn menfaatlerine uygun ekilde Ulu Trkistann bat ksm be kukla Cumhuriyet haline getirile
rek paralanmtr.
imdi, Kazakistan,
Krgzistan,
zbekistan, Tcikistan, Trkmenistan sosyalist Cum
huriyetleri denilmekte olan Ulu Trkistann bu bl
gesi Ruslarn smrgesi altnda inlemektedir. Trkis
tan Trklerinin ounluu bu
blgede yaamakta
dr. (1) Rus istils altndaki Ulu Trkistann bu ks
mna Bat Trkistan da denir.
(1 )

1970

S e n e sin d e k i

v a r n d a

M sl m an

s a y m a
T rk

g re ,

sa d e c e

y a a m a k t a d r .

B a t

T rk is ta n 'd a

22

m ilyo n

c i

Ulu Trkistann
inlilerin smrgesi altndaki
ksmna da Dou Trkistan denilir. Ulu Trkistann bat ksm, yani Bat Trkistan'a Rus Trkistan<
denildii gibi, Dou ksmna, yani Dou Trkistan'a
in Trkistan da denilmektedir. Bat Trkistan, Do
u Trkistan veya in Trkistan, Rus Trkistan
denilerek ayr ayr memleketlermi gibi gsterilme
sine ramen, her bakmdan Bat Trkistan ile Dou
Trkistan bir tek memlekettir. Onu bir - birinden
ayran, paralayan yabanc istilclar, Rus ve in s
mrgecileridir. Dou Trkistan 1768 senesinden be
ri in'ce yeni mstemleke, yeni toprak anlam
na gelen Sinkiang adiyle de adlandrlmakta. (2)
Bunu yapanlar, Dou Trkistan istil eden inliler
dir. Trkistanllar hi bir zaman Sinkiang adn be
nimsemi deillerdir.
Dou Trkistan 73 ve 99 ncu tul, 35 ve 49 ncu
arz daireleri arasnda 1503563 kilometre karelik br
sahay kaplamakta ve doudan
in ile Mongolya,
kuzey ve kuzey batdan Trkistann bir dier ksm
olan Bat Trkistan ile Afganistan, gneyden de Ke
mir ve Tibet'le evrilmi bulunmaktadr.
Dou Trkistann merkezi Urumi'dir. Bu ehiri
Boda dann 3 - 4 bin metre ykseklikteki kuzey
eteklerinde olup Dou Trkistann en byk ehir
lerinden biridir. Dou Trkistan; A LTA Y, TARBATA Y, LE (K U L JA ), URUM, KUMUL, KARAEHR,
KAGAR, HOTAN, AKSU, YARKEN'den
mteekkil
10 vilyete taksim edilmitir.(2)

T he
C.

ili

Y.

lo n d o n .

C r s s ,

HSU,

sh.

(B a z

sin k ia n g

S tu d y

29.

of

O x fo r d

k a y n a k la r d a

d e n lm iy e

S in o

R o ssa n

U n v e rs ty
da.

b a la m a s

D ou

p re ss,

d p lo m a c y ,

b y : m m a n u e l

1965

T r k is t a n 'n

1882 sen e sin d e n

in lile r
b a la r

t a r a f n d a n

d e n ilm e k te )

Dou Trkistan'daki Kazak Trklerinin ounlu

u Tiyanan dann kuzeyinde yaarlar. Yani, Altay, Tarbaatay ve le (K ulja) vilyetlerinde Kazak
Trkleri yaar. Bununla beraber,
Tiyanan dann
kuzey - dou eteklerindeki
Barkl'de, yani Kumu!
vilyetinde de Kazak Trkleri ounlukdadr. Dou
Trkistann merkezi Urumi ehrine bal Urumi v i
lyetinde de Kazak Trkleri ounluu tekil eder.
Bu blgedeki Kazak Trkleri Erenqabra da etek
lerinde yerlem ilerdir.
Dou Trkistann her kar topra, her ta Trk
l, Trk tarihini hatrlatr. Trk rknn ana vatan
bu kutsal toprakdaki heybetli dalara bakmak bile,
insana gurur verir. Dou
Trkistann dousundan
balayp bat ve gney batya uzanarak Hindistann Karakurum dalarna eklenen sra dalarnn hep
sine birden Tiyanan - Pamir dalar denir. Bura
ya Trkede Tanr da ad verilmektedir. (3) Tanrdann srt takip edilirken dalarn balangc olan
Qarltav Karldaa kld zaman sa tarafta Barkl - Kumul ehirleri gze arpar. Dan kuzeyinde
Urumi vilayeti gneyinde de Uruminin kazalarn
dan Toksun - Turfan kasabalar ile Karaehri vilaye
ti yer alr. Sra dalarn en kolay geidi olan Davanin'i getikten sonra ok yksek olan Boda dalar
na gelinir. Bu dan saa bakan kuzey taraf takip
edilirse, Urumi ve byk Trk Destannn kahrama
n olan Manas'n ad verilm i Manas ehrine gelinir.
Bu blgeye Dou Trkistan'daki Kazak Trkleri Erentav - Erenqabra derler. Sol tarafta Bara Gl
ve Karaehri bulunur.
(Kazak Trkleri bu blgeye
(tasrgay - Kkilik) derler. Daha sonra Manas eh,(3) Z .

V.

Toan,

T f k li

- T rk is ta n

T o rih i:

sh.

3.

rine akan Manas rmann hemen banda Qas - Knes dalar y e r alr. Bu dan kuzey taraflar orman
larla rtldr. Etraf Qas ve Bara'a dklen Culdz - Yldz rmaklar ile evrilmitir.
Qantnri Han Tanr Tiyanan Sra dalarnn
merkezi ve en yksek noktasdr.
Trkistann her
tarafna bakan 7315 metre yksekliinde bir dadr.
Orta Tiyanann btn byk dalar buradan do
maktadr. Heybetli Qantnri (Han Tanr) da hak
knda Kazak Trk airlerinden merhum Abdlkerim
Intkbayolu yle bir iir yazmtr:
Kkke tiygen kkti sygen,
Qantnri munarbas.
Ol ygili at lemge,
Burnnan, burnnan, burnnan.
Ol Er TRK otan,
Ol Er TRK qoran.
Mr pen qurtan qurlan,
Ol uysqan, ol qysqan urm men qrmnan.
Anadolu Trkesiyle anlam:
Gk'e deen yksek ba
Han Tanr, Yksek ba.
Onun muhteem ad leme,
Mehurdur evvelden, evvelden, evvelden.
O Er TRK vatan,
O Er Trk kalesi.
Polat ile bakrdan kurulan,
Evvelden polat ile bakrdan kurulan.
O Urum ile Krm'dan teekkl etmitir.
Altay ile Tarbaatay : Altay Asya ktasnn byk
ve yksek dalarndan biridir. Bu dan Trk tarihin
deki yeri ok ehemmiyetlidir. Altay dalar eski Trk
kltrnn beiklerinden biridir. 1500 kilometre ka

dar uzunluunda olan bu da, Orkun, Selenge, Ob

ve Yenisey gibi Trk tarihinde ok mhim yeri olan
rmaklarn da menbalardr. Bu da da, bugn par
alanm durumdadr.
Eskiden sadece Trkn olan
Altay dalar, imdi Moolistan Altay, Rus Altay in Altay diye e ayrlmaktadr. Kitabn ko
nusu olan Kazak Trkleri de in Altay denilen bl
gedendi". Bu blgenin merkezi Sarmbe ehridir. Bu
blgenin dier byk ehirleri Kktoay ve Buvrndr.
Tarbaatay da Cunar Alatav
ile Altay ara
snda bir zincir halkas iini grr. Ertis rti hav
zasndaki Ulungur glnn batsnda bulunan Qara
Adr dalar ile ykselir ve zerinde daima karlar
bulunan Savur adndaki tepelere klr. Bu tepenin
en yksek noktas 3680 metre civarndadr. Tarbaa
tay dann Dou Trkistan dahilindeki, yani in al
tndaki ksmnn merkezi veek ehridir. Dou Trkistann 10 vilayetinden biri saylan Tarbaatay bl
gesinin dier byk
ehirleri
Drbelcin, Maytav
(Yalda)dr.
KLM : Dou Trkistan umumiyetle mtedil bir
iklime sahip olmakla beraber, Kazak Trklerinin ya
amakta olduu lkenin kuzey taraflarnda hararet
sfrn altnda 30'a kadar dmekte ve Sibiryann k
n andrmaktadr.
Dz blgeler Anadolu iklimine benzer.
Ya
dal mntkalarda bol, dz yerlerde ise azdr. Kazak
Trkleri ile meskn olan Dou Trkistann kuzeyin
deki be vilayette kn 3 ay devaml kar bulunur.
EKONOM : Dou Trkistan umumiyetle bir zi
raat memleketidir. Pamuk, meyva, sebze ve daha
baka bir ok eitli ziraat rnleri
kfi derecede

yetitirilmektedir. Elde edilen haslat ihtiyac iyi bir

ekilde karlamaktadr.
Pamuk, yapa, yn, ipek
ve kuru meyvalarn bir ksm ihra mevzuunu tekil
eder.
TCARET : Dou Trkistan, komnist in istila
sndan evvel Bat Trkistan, Afganistan,
Hindistan
in ve D Mongolya ile ticaret yapmaktayd.
Bu
memleketlere, pamuk, yn, ipek, hayvan, kuru meyva, hal, kee vesaire sevk ederdi. Bunlara karlk
kuma, eker, ay, ila gibi maddeler ithal edilirdi.
Bugn ise, btn hrriyetler
gibi ticaret hrriyeti
de Dou Trkistanllarn elinden alnmtr. Her ey
in damgasyla, inin menfaatine gre yrtlm ek
tedir.
MADEN : Dou Trkistan maden
bakmndan
Asyann bata gelen memleketlerinden biridir. Dou
Trkistann muhtelif blgelerinde, bilhassa Altay'da
altn, gm, uranyum, volfram ,
platin bulunduu
tespit edilmitir.
Bunlarn bazlar
iletilmektedir.
Tarbaatay vilyetine bal Maytav (Yalda - in
liler HO derler) blgesinde ok zengin petrol re
zervi olduu tespit edilmitir. Bu husustaki baz bil
gilere grel, bu blgedeki petrol rezervi ran ve Iraktakilerden daha zengindir. Urumi vilayeti dahilin
de bol kmr rezervleri mevcuttur. Ayrca demir ve
saire gibi madenler de Dou Trkistann muhtelif yer
lerinde bol miktarda bulunmutur. Dou Trkistandaki madenlerin bir ksm eskiden Ruslar tarafndan
iletilmekte idi. Mesela, Maytav' (inliler - iho derler) daki petrol ve Altay'daki madenleri Ruslar i
letmilerdir. Maytav harcinde de bol petrol rezervle
ri olduu muhakkak. Mesela, Urumi vilayetine ba
l Manas kazasnn nahiyesi Ormanbak'
(inliler:

Anchay derler) da yer altndan kendi kendine ak

makta olan petrol yerli halk ihtiyacna gre alarak ek
seriya kn ya lmbasna
kullandklarn grmmdr. Yer altndan kendi kendine kmakta olan
petrol bulunan bu blgeyi Kazak Trkleri (M ay Qudq- Yal Koyu) derler. Bu kuyu Manas riehiri ile
Qorqs nehrinin arasndadr.
NFUS :
Son tahminlere gre, Dou Trkistan'daki Trklerin umumi says on milyondan fazladr. Bununla
ilgili olarak unu hemen belirtelim ki, inliler Dou
Trkistan'da hi bir zaman tam tespit yapan bir sa
ym yaptrm deildir. Fakat, Dou
Trkistandaki
Trklerin says hakknda bilgi verenlerin ou, e
itli sebepler gstererek Dou Trkistan Trklerinin
umumi saysnn on milyondan eksik olmadnda
birlemektedirler. Dou Trkistandaki inlilerin say
s 1957 senesine kadar bir milyonu amyordu (4 ).
Bu tarihten sonra, Dou Trkistan'a ok inli getiri
lerek yerletirildii, Trklerin Dou Trkistan'da say
bakmndan aznlk olmaya balad belirtilmektedir.
Bu husustaki bilgiler daha ok Sovyet basnnda k
maktadr. Sovyet basn, Ruslarn
Bat Trkistanda
kullanmakta olduu Ruslatrma siyasetini unutarak,
inlilerin
inliletirme siyasetini
aklamakta. (5)
Dou Trkistandaki Kazak Trklerin saysnn da bir
buuk milyondan fazla olduu tahmin edilmektedir.

(4) Lukpcsn

B ad avam o v,

Dou

T rk is ta n

K a z a k la r

H a k k n d a

B ilim cne En b ek D erg isi/ S a y : 6 , 1966. A lm a - A t a .

(5) M Z A N , In c o rp o ra tn g C e n tra l A s ia n R evievv,
S o v ie t V ie w s
k ia n g

V o l.

No. 5 ,

E y l l

Ekim

1969,

London.

On

Sin*

KAZAK TRKLER HAKKINDA UMUM BLG

KNC BLM
KAZAK kelimesi ve KAZAK mefhumu: Ka
zak kelimesinin mene'ini anlayabilmek iin sz ta
rihilere vermek doru olur. Bunun iin de, bu konu
daki tannm tarihilerin yazdklarna bakalm. Mer
hum O rd. Prof. Z. V . Toan'a gre:
Kazak kelimesi ilkin ancak sultanlara mahsus
idi. Sonra onlara tabi kabilelere ve tzmek istedikle
ri devlete de itlk olundu. (6) Kazak ad ekseriya
siyas bir maksatla, bir isyan neticesinde ailesiz (boydaq) halde ve bazan da aile ile birlikte cemiyetten
uzaklaarak, bir frsatn bulup idareyi eline alanlara
da tlk olunmutur. (7)
1938 senesinde Stalin tarafndan kuruna dizdi
rilen Kazak Trk tarihilerinden
Sken Seyfullah,
1931 senesinde baslan Kazak Tarihi adl eserinde
yle der:
... Bazlar Kazak'a lmsah tan beri (x )
kendi bana bir milletti demek iste r... Oysa, Kazak
denilen boylar topluluunun, Kerey, Nayman, Duv(6) Z .

V.

Toan,

T r k il

- T rk is ta n

(7 ) Z . V . T o a n , a y n y e rd e .
(x ) lm s a h ta b a la n g t a n
la n lm a k ta .

b e r

ve

Y a k n

K a lu

T a r ih i,

b e la d a n

sh;
b e ri

37
m a n a s n d a

k u l

lat, Calayr, Qonrat,

Kpak,
Argn gibi kabileleri
Cengizhann tarihinde ak olarak gsterilen
TrkMool b o ylard r... Bazlar ise, Kazak' Peygamber
zamanna kartrmaktalar. Oysa, Kazak onlarn de
dii gibi Sehabalarla karm deil. Kazak sznn
mene'i ise, olsa olsa : Tam manasyle Gazi
de
mek olan Gazi- ak-: Qazaq, Gazi ki, tam Gazi s
znden gelm edir...
Tarihi Sken Seyfullah'n
yukarda belirttii
miz fikirlerini, Hac kerim Qudayberdiolu da daha
evvel yazd eserinde aklamtr. Kazak Trklerinin
mehur airi Abay Kunanbayolunun yakn akraba
s olan kerim Hac Han eciresi- Han Tarihi adl
eserinde yle demekte:
Qazaq'tn tp atas batr Trk,
Arapsn deen szdin tbi irik.
Plene Sehaba'nn zatsn dep,
Aldaan din camlan nkey c lik ...
(x x )
Anadolu Trkesince anlam udur:
Kazak'n esas atas bahadur Trk,
Arap'sn diyen szn esas rk.
Filanca Sehaba'nn evladsn diyen,
Aldamc, dini alet eden bir sr ak
g z...
Mehur tarihi, Ala Orda hkmetinin dahili
ye Bakan, Kokand Muhtariyat hkmetinin Bakan
olmu olan Muhammetcan
TINIBAYOLU'da 1925
senesinde baslan Materyaliy k istoriy Krgz-Kazak(x x ) a r
nan

R u sya
el

d e v rin d e

y a z s y la

b a s la n

o a ltla n

k e rim
n sh a s n d a

H a c n n

K it a b n n

b a s ld

yer

ve

e lim iz d e
ta rih i

b u lu
y o k tu r.

skogo naroda Kazak-Krgz tarihi ile ilgili Rusa ese

rinde de yle der : (8 ).
Kazak kelimesi ok eskiden mevcuttur. Mesela
eskiden Altn denilen topluluk Kazak adn ala
rak Karadeniz ile Kafkasya dann kuzey tarafnda
yaamtr. 1300 Senesinde ad geen Kazaklar ora
dan gerek dil'in ayak tarafna
gelmilerdir. 15.
Asrda Sibirya ve Trkistan'daki gebeler Kazak
diye adlandrlmtr. 15.16. Asrlarda Cnibek Han'n
kurduu Kazak memleketi ile beraber Altn Ordu ka
lntlarna da Kazak denirdi.
ran'n 1020 senelerinde yaayan Firdevsi deni
len airinin eserinde de Kazak sz gemektedir.
(x x x )
Karafrn denilen Rus tarihisinin dediine gre;
Svatoslav denilen Rus asilzadesi 968 senesinde Kara
deniz'e akan Kuban nehrinin kuzeyinde Qosek denilenleri yenmi.
10. Asrda Bizans'n Kral Kcnstantin Porpiyorgi,
Kuban nehri havzasn Kazakiya diye adlandrm.
956 senesinde len Maksudi denilen Arap yazar da
ad geen blgeden bahsederKen Qaaq demi.
Nikon denilen Rus tarihisi de 1223 senesinde
Cengiz askerleri Kafkasya dalarn aarak geldikten
sonra Qasaq, Qaaq, yerini istil ederek onlar
imha etti ve ondan sonra da Ruslar yendi diye yaz
yor.
Mehur Noay
Han'n zamannda
Kafka'dan
erkezlcf getirilerek rsik denilen ehri etrafna yer(8) Bu

b ilg ile r i

Skne

yo ru m .
(x x x )
Bu h u su su ,

Kazak

nan m a k a le sin d e
y :

29,

sh .

S e y f u lla h 'n

302,

T rk le ri

P ro f. A .
1965,

Kazak
a d l

T a rih i
T rk

C a fe ro lu 'd a
A n k a ra .

a d l

K lt r

e se rin d en
d e rg is in d e

te y it etm ekte .

T rk

a k ta r
y a y n la

K lt r S a
'

letirilir. Onlar da kendilerini Kazakz diye tant

mlar.
1397 ile 1410 senelerinde Kirim tatarlarnn ba
zlar Litvya kralnn hizmetinde bulunmutur. Onlar
kendilerini Kazak olarak tantrd. Oysa, o sralar
da Rus Kazak denilen imdiki Kazak Rus lar (Kazai - kosak denilen ruslar) yoktu.
Dou'da 1456 senesinde
Cnibek Han olarak
Noay'lar Kazak diye adlandrldktan sonra, 1474
senesinde Cnibek Han olarak Krm Han Menli Kerek, 3. van'a yazd (Rus kral) mektubunda, Ben
senin yerini oullarm,
Mirzalarm ve Kazaklarm
yollayarak istila etmiyeceim demitir.
Trkistan'n M ill hkmetlerinin birinde dahi
liye Bakan dierinde de Hkmet bakanl hizme
tinde bulunmu olan Muhammetcan TINIBAYOLUnun yukarda verdiimiz Kazak sz hakkndaki
bilgisine gre Kazak sz ok eskiden de mevcut
tur.
Dier bir Tarihi, Kazak Tarihi'nin Yn adl
eserin yazar Nimet Mncanolu da yle der: (9)
... Kazak sz hakk'nda birok fikirler var. Ba
zlarna gre Kazak sz Gazi ki tam gazi sz
nn karli olarak Qazaq'dan
gelme. Bazlarna
gre de Kaak sznden gelme. Bazlarna gre
de Kazak demek, kahraman, sava dem ek...
Trk M illiyetilerinin yaknan tand tarihi A t
sz Be'de yle der:
Trkiye'de Kazak
deyince akla hemen Rus
Kazaklar (Kozaklar) geldii iin Trkiyeliler bu ke
limeyi yadrgamlardr.
Hatta bunun farkna varan
(9)

N i m e t
S v le

M in ce n o lu ,

M a t b a a s ,

Q azaq

19 49,

T a rih in in

U fu m i.

D e e ri

Kazak

T a rih in in

Y n

bir Kazak Trk'nn kendisini Tatar diye tanttn

vaktiyle Doktor Cezmi Trk bana sylemiti. Ukraynallar'n bir blm saylan Rus Kazaklar kendileri
ne Kazai dedikleri gibi Franszlar da bunlara Cosaque ( Kozak) dem ilerdir...
Kazak adnn Trkiye'de iyi tannmaynn ba
ka bir sebebi de baz Batl ve Rus bilginlerinin Krgzlar' KARAKIRGIZ, Kazaklar da KIRGIZKAZAK
diye adlandrmas
ve bu ekildeki
adlandrmann
Trk basnnda iyice yerlemesidir.
Bugn Trkiye'de geni bir kitle artk Kazaklar'n
Trk olduunu biliyorsa da bunlar hakkndaki bilgi
yine ok eksik ve olduka yanltr. Kazaklar hl Kr
gz diye bilenler de az deil.
Kazak kelimesinin anlamn bugnk
Kazak
bilginleri baka trl yorumlamak temayln gs
teriyorlar. Onlarn aklamalar belki de dorudur.
Ama henz tarihilerce kabul
edilmi deildir. On
beinci yzylda bu kelimenin Trkistan'daki anlam
ise devlet dzeni dnda yaayan demektir. A k
sak Temir Bein Maverannehir Be'i oluncaya kadarki hayat Temir'in Kazaklk Hayat diye anlr.
Trkiye Trklerinde ise Kazak, evdeine kar sert
olan erkek karlnda kullanlr. (10)
Hlasa olarak unu syleyebiliriz ki, Kazak ke
limesinin kelime olarak anlam ne olursa olsun, Bat
ve Dou Trkistan ile D Mongolya ve bir miktarda
Afganistan'da yaayan Kazak'lar katksz Trktr ve
en byk gururlar da Trk olmalardr. te bunun
iin de, 1917 senesinde kurulan Ala Orda hkme
ti, Ala Ordu memleketinin M ill Marnn ilk msra
s olarak u drtl kabul etmitir.
(10 )

A LA

T rk is ta n

s ta n b u l.

T rk le rin in

( Y a z a r :

H a a n

M ill

s t ik l l

O r a lt a y ),

P a r o la s ,

Sh .

11

12.

1973

Arg Atam Er TRK,

Biz Q AZAQ Elimiz.
Sar Arqa Samal Tav,
Oy Qayran erimiz.
Anadolu Trkesine gre anlam:
Esas Atam Er TRK,
Biz Kazak Halkyz.
Sar Arga Samal Da,
Ah bizim vatanmz.
Kazak Trkleri yabanc istilclarn gaddarlna
enok mruz kalan Trklerdir. ar Rusya zamannda
Bat Trkistan'da enok katliama urayanlar Kazak
Trkleridir. Mesela 1916 senesindeki ayaklanmay ve
neticesini hatrlamak bile tyleri diken diken etmek
tedir. Bu durum Sovyet Rusya, yani hak hukukun
koruyucusu olarak i bana gelen komnistler dev
rinde deimedi. Aksine daha da artt. Bunun neti
cesi olarak, 1930 ve 1933 seneleri iinde Kazakistanda iki milyondan fazla Kazak Trk lmtr. (1 1 ).
Sovyet Rusya tahakkm altndaki Bat Trkistan'da
ki Kazak Trklerinin bu ackl durumundan, in'in al
tndaki Dou Trkistan'daki Kazak Trklerinin duru
mu farkl deildir. Onlarn ackl vaziyetleri bu kitap
okunduka anlalacaktr.
te btn bu durumlar,
Kazak Trkleri nfusunun normal olarak artmasna
mani tekil etmitir. nk, Kazak Trkleri in ve
Rus tarafndan devaml olarak zel trde baskya, kat
liama tabi tutulmutur. Btn bunlara ramen, im
di Bat ve Dou Trkistan ile D mongolya ve Al
tay Avtomon lkesinde sekiz milyon civarnda Ka
zak Trk mevcuttur. Bunlarn dnda, Afganistan(11)

M u rat

T o ch m u rat

and

A m an

B e rd m u ra t,

B irli in i re n m e E n stit s Y a y n l a r .
G e n o cid e n T he U SSR S h . 128.

S e ri:

Th e
1.

T u rk e s ta n s .

No.

S o v y e te r

4 0 , T em m uz

1958.

da ve Ana Vatan Trkiye'de de Kazak'lar yaamak

tadr.
Birok aman detleri daha da bulunmasna ra
men, Kazak Trkleri slm dinine ok sadk iyi mslmandrlar. Eskiden ounluu gebe olan Kazak
Trkleri imdi yerlemi durumdadr.
Bu bakmdan
Kazak Trklerinin ounluu
hayvanclkla megul
olurdu, imdi ise. Kazaklar meslein her dalnda gr
mek mmkndr. Kazak Trkleri hayvan besleme hu
susunda pek mahirdirler. Onlar, hayvan iyi besledi
i gibi ok iyi Baytar'da saylrlar. Mesela, Kazak Trk
lerinin hayvanlar tedavi etme tecrbelerinden a
da tp ilimi de faydalanmaktadr. Bununla ilgili ola
rak Kazak SSR lim Akademisi Yaynlarnn 1962
senesindeki 16. kitabnda kan 34 sahife tutan Hay
van Hastalklarn Tedavi Etme indeki Kazak Halk
nn Tecrbesi Hakkndaki Etnografiyalk Tetkik ba
lkl makale ok ilgi ekicidir.
Kazak Trkleri eskiden de hayvanclkla megul
olduu kadar zirai faaliyetlere de nem verirdi. Hay
vann besleyen Kazaklar ayn zamanda ekinini de
ekerdi. Bununla beraber Kazak Trkleri arasnda el
sanatlar da inkiaf etmiti. Mesela, dem ircilik ma
rangozluk ve kunduraclk gibi sanatlar Kazak erkek
leri, dokumaclk ve terzilik vesaire gibi ileri de Ka
zak hanmlar ok mahir bir ekilde becerirler. Ka
zak hanmlar arasnda kendisinin ve oluk - ocuu
nun elbisesini dikemiyenine raslanmazd. Kazak Trk
leri el sanatnn eski gebelik devrinde de ok s
tn olduunu son zamanlarda bununla ilgili olarak
neredilen kitaplarda aka grmek mmkndr. (12)
(12 )

Kazak

H a lk n n

K ta p 'd a

Kazak

S s

s l m t r .. K it a b n
it

el

s o n a t

E y a

T rk le ri

S a n a t ,

el

n s znd e

n k i a f

e tti i

A w ro ra

s a n a tn n

117

K a z a k e li'n in
h a k k n d a

da

M a tb a a s

e id in in

L e n in g ra d

re n k li fo to r a f

hangi

b lg e sin d e

k s a c a

b ilg i

hangi

v e rilm i tir.

1970.
ba
e

KAZAK TRKLER'NN ADIRLARI

Kazak Trklerinden bahsederken onun adrn
dan, alt qanat aq orda'm, alta qanat aq otav'm
diye her Kazak'n gururla oturduu evinden bahset
memek yersiz olur.
Gebe hayat sren Kazak Trklerinin adrla
r bugn grlen ve bilinen adrlara benzemez. Bun
larn ok ayr ve deiik grn, kendine has zel
likleri vardr. Kazak Trklerinin adrlarna Kiyiz yKee'den ev denir. Zengin kimselere ait olan bu
Kiyiz y'lere Aq Orda'da denir. Kazak Trkleri
nin adrlar eitli byklkte olur. Bunlar yle s
ralamak mmkn. En k, drt kanat, ondan
sonralar alt kanat, sekiz kanat en by de
on iki kanat olur. Her kanat
aatan yaplm
portatif, icabnda alan ve toplanan yan duvar ma
nasna gelmektedir. Bu adrlarn kklerine Otavota'da denir. Otav ekseriya ailenin ocuklarnn
adrna denir.
Kazak Trkleri adrnn d taraf beyaz kee ile
kapl olup i taraflar eitli sslerle bezenmitir.
Kiyiz y - Kee'den ev'lerin duvarlarn ince
dallarn eilmesiyle vcude gelen Kerege'ler te
kil eder. Kerege'ler hem temel ve hem de duvar va
zifesini grrler. adr kurmak iin evvel bir dz
yere Kerege'ler bir - birine kenetlenmek suretiyle yu
varlak bir kafes eklinde duvar vcude getirirler. Kerege'lerin bir - birine iyice balanmasn mteakip
evin tam orta yerine, yani
kerege'lerden meydana
gelen duvarn i tarafnn tam orta yerinde kuvvetli
iki adam yuvarlaklar etrafnda eitli aralklarla de
likler bulunan kasnak eklindeki
anraq denilen

ipleri olan ve teki ucu'da anraq'daki delie gre

hazrlanm Uvq denilen ince omaklar her taraf
tan anraq'daki delie sokularak anraq'n yu
kar kaldrlmasna yardm edilir. Uvqlarn uzun
luu evin byklne gre olur.
Fakat en ksas
drt metreden az olmaz. Bir taraf Kerege'lere ba
I ikinci taraf anraq daki delie sokulan uvq
larn says da evin byklne gre olur. Ortala
ma olarak her kerege'ye 15 uvq balanr. Demek
en byk evin 130 en kk evin de 60 uv olu
yor.
Baka bir deyimle, bir Kazak Trk'nn adrn
da en azndan 60 uvq drt kerege ve bir anraq bulunur. Uvq'larn zerine rtlen keelere
tuvrdq, keregelerin zerine rtlen keelere de
zik, anraq'a rtlene de tnlik denir. Ayrca
bunlarn d tarafna evin d grnne ss veren
eitli bav - ba denilen ssl kurdeleler ekilir.
Bunlarn, yani keelerin i tarafnda evin i ksmna
da ssl ok mahir ekilde ilenmi bav, basqur
ad verilen kilem eklinde dokunan kurdele vari ss
ler ekilir. Kazak Trkleri adrnn i tarafndaki ss
lerinin biri de iy tabir edilen bir nevi kamtan
eitli renkte ynle sarlarak yaplan ve zik ile
kerege arasna konan nesnedir. ok zaman ve dik
kat istiyen ve hakikaten de sanat ve hesap ii olan
iyler, Kazak hanmlarnn el sanatnn esiz rne
i saylabilir.
Kiyiz
y - kee'den ev'in kapsna da Esik
denir. Bunun d taraf da kee kapl ve i taraf ss
l iy'den olur.
Kazak Trkleri Kiyiz ylerinden yaz aylarnda
yaylada ve sonbahar ile ilkbahar da otururlar. Kn

ise, Qstav denilen klaklarndaki ikmetghlarn

da otururlar. Klaklarndaki evleri herkesin bildii
evler gibidir. Kn adrlarn katlayp koyarlar.
KAZAK TRKLERNDE RF VE DET

Kazak Trkleri rf ve detlerine ok bal insan

lardr. Kazak Trklerinin baz rf ve detlerini bugn
Anadolunun muhtelif yerlerinde de grmek mm
kndr. Baka bir deyimle, Kazak Trklerinin rf ve
detleri ile Anadolu kyllerinin rf ve detlerinde
ok az bir fark vardr.
Burada Kazak Trklerinin btn rf ve detleri
ni olduu gibi anlatmak mmkn deil. nk, Ka
zak Trklerinin rf ve detleri kendi bana kitap de
il birka kitap olacak kadar ilgi ekicidir.
Kazak
Trklerinin rf ve detleri iyice tetkik edilirse, Trk
kltr iin byk hizmet saylaca phesizdir. y
le grlyor ki, bugn eski Trk rf - detlerini mm
kn olduu kadar,
bilerek veya bilmiyerek yaat
makta olan Trklerin birisi, belki de birincisi Kazak
Trkleridir. Mesel, Kazak Trkleri arasnda eski a
manizm kalntlar vardr. Burada unu zlerek be
lirtmek gerekir ki, Kazak Trklerinin pek ok gzel
rf ve detleri yabanc istilclarn kastl davranla
ra ve devaml propagandas neticesinde gittike za
yflam aktadr. Hr memleketlerdeki, mesel Trkiyedeki Kazak Trkleri ise, zamann modasna uyarak
m ill rf ve detlerini tam manasyle muhafaza etmemekteler. Trkistan'a giderek Kazak Trklerinin
mill rf ve detlerini tespit etmek mmkn olmad
na gre, Trk kltrne hizmet etmek istiyen biri
si, Trkiye'deki Kazak Trklerinin rf ve detlerini

tetkik eder, Delki de bunu yksek tahsil yapan Ka

zak genlerinin kendileri yapar diye m id i.zi henz
yitirmi deiliz.
Kazak Trklerinin gzel rf ve detlerinin biri
,,isafiri ok iyi arlamalardr. yleki, bir Kazak Tr
k kendi a oturma pahasna olsa bile misafirini en
iyi ekilde arlamak iin rpnrlar. Misafir arla
ma iinde adet bir biriyle yar ederler. Bir Kazak
l rk iin gelen misafirin zengin ve tandk olupolmamasnda hi bir fark yoktur. Onlar iin gelen kim
olursa olsun misafir'dir qonaq'tr. Onun iin de ge
len konua gerekli ihtimam gsterirler. Bu ev sahi
binin en bata gelen vezifesidir. ayet, bir kimsenin
misafirine kona'na
iyi davranmad duyulacak
olursa su saylr.
Bir Kazak Trknn evine gelen m isafir, o evin
tandk olup - olmadna, evde evin erkei olup ol
madna bakmaz. nk, biliyor ki, her Kazak Trk
nn evi hangi artlar altnda olursa olsun misafir
arlamaya imkn dahilinde hazrdr. Mesela, bir Ka
zak Trknn hanm evinde erkei olmad zaman
eve gelen erkek misafiri hi tereddtsz kabul eder
ve kendi aabeyisi, kardei, babas gibi arlar. n
k, Kazak Trknn yasas, rf ve deti bunu gerek
tirir. Gelen misafir de ayet Kazak Trk ise, ev sa
hibi hanma kendi kz kardei veya annesi gzyle
bakar.
Bununla ilgili olarak unu'da belirtelim ki, Ka
zak Trk hanmlar, hayatn her sahasnda erkekle
bir'dir. Savaa giden, idareci olan, air ve hatip ola
rak toplantlarda erkeklerle tartmaya giren Kazak
Trk hanmlarn, Kazak tarihinde bol grmek mm
kndr. Kazak Trk hanmlar hi bir zaman erkekden yzn gizleyerek kamazlar. Sadece, evli olan

lar salarn gstermez. Kazak Trk hanmlar ile

erkekleri, Uygur ve bek Trklerin'deki gibi yeme
i ayr yemezler. Beraber yerler. Beraber otururlar.
KAZAK TRKLERNDE
OCUKLARIN YETTRLMES
Eski'den Kazak Trklerinin avl kylerinde bir
ka hoca bulunur genleri bu hocalar eitirdi. Hoca'larn verdii dersler daha ziyade dini mevzulara in
hisar ederdi. lmi mevzular iine alarak yetitirmek
hocalarn bilgisine gre olurdu. Avl Mollas Ky
hocasn'dan ders alan ocuklar okuma-yazma ve dini
bilgileri bir az rendikten sonra civardaki ehirlere
giderler, oralarda tahsil imkn ararlard.
Avl Mollas, Ky Hocas ocua ilk nce Allah
ve Peygamber mefhumlar ile ana ve babaya hrme
ti retir. Kazak Trkleri ana ve babaya hrmete ok
nem verirler. Bir ana veya baba ne kadar kt olur
sa olsun, ocuu tarafndan hrmete lyktr. Evlt
lar evlenip oluk ocuk sahibi olsalar dahi ana ve
babalarn hi bir zaman terk etmezler. Onlar mem
nun edebilmek ve arkadalar arasnda iyi hret sa
hibi olabilmek iin genler aralarnda yar edercesi
ne hareket ederler. Kazak Trkleri arasnda u sz
ok yaylm tr. Dnyaya gelebilmemizin, ve iyi bir
insan olarak yetiebilmemizin tek sebebi olan, bu u
urda rpnan ana ve baba'dan kymetli bir ey bi
zim iin olamaz. Kazak Trklerine gre, insan ha
yatta kaybettii her eyi bulabilir, fakat anne ve ba
bay kaybederse bir daha bulamaz.
Kazak Trklerinin kz ve erkek ocuklar daha be
yanda iken ata binmesini renmeye balar. Bir Ka

zak Trknn ata iyi binmesini bilmemesi, bir insa

nn iki aya stnde yrmesini bilmemesi kadar tu
haftr. Kazak Trk ocuklar ata binmesine balamasyle, silah kullanmasn da renmiye alr. Yedi
yana gelen bir Kazak Trk ocuu civarda avlan
maya balar. Ata binmee ok erken yanda bala
dklarndan, genler at ok iyi tanrlar. Bir bakta, a
tn iyi veya kt olduunu, hzl koup-koamadn,
kuvvetli olup olmadklarn anlarlar. Kazak Trkleri
beendikleri at iin en yksek fiyat vermekten ekin
mezler. ocuklar ticarete de altrrlar. Bununla ilgili
olarak yle derler:
Cigitke birini ner,
Mltq atuv,
Ekini savda satuv.
Yani, yiite en elzem olan sanat nce silh kullanma
sn bilmek ve sonra da ticaret yapabilmek.
KAZAK TRKLERNDE EVLENME
Kazak Trkleri arasnda iki gencin evlenebilmesi
iin, ya genlerin ailelerinin haberi olmadan konuup
karar vermeleri gerekir veyahutta, anne ve babalarn
genlerin haberi olmadan anlamalar icap eder. Bu
ounlukla byledir. Yani, birincisinden daha ziyade
kincisi tatbik edilir. Genlerin haberi yokken anne
ve babalar anlarlar. Ve uygun bir zamanda da gen
lere haber verirler. Bundan sonra, genler de mna
sip bir bahane ile birbirini grrler. Genler birbi
rini beendikleri takdirde, mesele hal olmu demek
tir. Bundan sonra iki tarafn itirakiyle nian merasimi
yaplr. Bu merasimde delikanl taraf hediyelerle k
zn evine giderler. Buna ltr toyu denir. Bu me

rasim srasnda kz taraf delikanl tarafna da hedi

yeler verir. Nian yz taklmas art deil. Bunun
yerine kza herhangi bir ss olarak kullanabilecei ey
verilir. Kz da bunu elbisesinin mnasip bir tarafna
takar.
Evlenme yolundaki bu ilk merasim pek muhteem
olmasa da kendine gre bir takm hususiyetleri var
dr. Merasimde misafirler iyi bir ekilde arlanr. Me
rasime civardakiler arlr. Quda Tsv denilen
elenceler tertip edilir. Bundan sonra delikanl taraf
ald hediyelerle evine dnerler. Bundan sonra da iki
taraf birbirine Quda- dnr diye hitap ederler.
Aradan bir mddet getikten sonra, gerek kz ile
olann ve gerekse her iki ailenin fertlerinin birbirini
yukndan tanyabilmesi iin ikinci bir merasim tertip
edilir. Bu da kzn evinde olur. Delikanl taraf gene
bol hediyelerle gelir. Buna Esik Krgen Toy denir.
te bu merasim srasnda delikanl taraf hayvan ve
paradan mteekkil Qaln tabir edilen balk pa
rasn verir. Bata mutabk kalnan bu hediyeler ve
rildikten sonra, kz taraf artk hazrla balar. Mstak
bel evlilerin evleri (o ta v), cicili-bicili dn elbise
leri ve eitli ev eyalar kzn ailesi tarafndan hazr
lanr. Kzn eyizlerine casav denir.
Ayrca damadn akrabalarna kiyit tabir edilen
elbise hediyeler verilir. Evin ota'n-otav'n kz ta
rafndan hazrlanmas art deildir.
Bunu ekseriya
zenginler yapar. Kz olann babasnn evine gste
rilir. Mteakiben nikh merasimi balar. lkolarak dini
rf ve adetlere gre hoca tarafndan nikh kylr. Bu
merasimden sonra dn balar. Dn elenceleri
pek parlak geer. Fakirler bile bu merasimde en azn
dan -drt hayvan keserler. Elenceye etrafta bu
lunan her mslman istisnasz davetlidir. Mecburi ol

mamakla beraber hediyesini alan dn evine gelir.

Fakat, hanmlar pek eli bo gelmezler. Davetliler ta
mamlandktan sonra, ziyafet ve bunu takiben elen
celer balar. Bu elencelerde eitli at oyunlar ve
pehlivan grei gibi msabakalar tertip edilir. Msa
bakalar kazananlara dn sahibi tarafndan hediye
ler verilir. Kz evinde yaplan merasimin bir benzeri
olan evinde de olur. Kz evindeki merasime Qz
Uzatqan Toy ve olan evindeki merasime de Kelin
Tsirgen Toy denir. Dn esnasnda gveyi temsil
eden bir grup atl delikanl, gelini temsil eden gen
hanmlarn bulunduu evin nne gelirler. Gen kz
lar ev'den atl delikanllara bakarken, delikanllarda
atlaryle gen hanmlarn bulunduu evin yanna di
zilirler ve Sarn dedikleri nasihat mahiyetinde olan
uzunca bir arky sylemiye balarlar. Kz temsil ea'en gen hanmlar'da buna gene arkiyle cevap ve
rirler. Bunlar'dan birer msra:
Delikanllar:
A lp kelgen bazar'dan kara nasar car-car
Qara quyrq svkelen and basar car-car.
kem-ay dep clamanzdar bayqus qzdar car-car,
ken sin qayn atan onda'da bar car-car.
Anadolu Trkesiyle anlam:
Pazar'dan getirdiimiz kara nasar yar-yar,
Kara kuyruklu apkan san basar yar-yar.
Babanz iin alamanz zavall kzlar yar-yar,
Babanz yerine kaynpederiniz orada'da var
yar-yar.
Buna karlk kzlar'da u arky syliyerek cevap ve
rirler:
Caz tur aqa gar cavmag gayda car-car,

Quln-tayday oynasqan oncaq qayda car-car.

zer caqs bolsa'da qayn atamz car-car,
Aynalayn z atamday bolmaq qayda car-car.
Anadolu Trkesiyle anlam:
ilkbahar'da yaan beyaz karlar nerede yar-yar,
Taylar gibi oynadmz kendi evim iz nerede
yar-yar.
Kaynpederimiz ne kadar iyi olsa bile yar yar,
Sevgili kendi babamz gibi olmak nerede yar-yar.
Bu arklar sylenirken ihtiyarlarn ve hanmlarn
alamalar olaan eylerdendir. Kzn evindeki mera
sim bittikten sonra, gelin kendi evini terk ederken o
rada bulunan akrabalarn kucaklayarak alar ve her
akrabas iin ayr-ayr Uzatqan qzdn krisi denilen
ark syler. Bu ark kzn kabiliyeti ve hazrlna
gre eitli olur. Mesela kzn kardei yok ise, ark
nn konusu ekseriya anne-babasnn yalnz kalmas
olur. Veya kardeleri henz gen ise, veya herhangi
biri hasta ise, aile'den birisi yaknda lm ise, kris'te bunlardan da bahsedilir. Bununla beraber evi
ni terk etmekte olan, yani, yeni hayat iin beyinin e
vine gitmekte olan kz, btn akrablarndan ilemi
olduu hatas oldu ise af etmesini ayr-ayr hitap et
tii arksnda rica eder.
Gelin, gveyin evine yaklanca, damadn akra
balar tarafndan karlanr. Gelinin gelmesine sevi
nen damadn akrabalar v dedikleri, eker, bavrsaq ve kurtlar etrafa serperken, geline'de sa
l dedikleri rty rterler. Gelinin bana rtlen
yeil, kzl renkler'de olan bu rt yine bir ozann
bet aar dedii, ozanlara gre uzun veya ok uzun
olan nasihat mahiyetindeki ark kendi merasimiyle
sylendikten sonra hafif kaldrlr.

Bet aar denilen bu arkdan birka msra:

Tanerten atp baynd tur-tur dama kelinek,
Tura salp qurt urdama kelinek.
A vz murnnd cbrdatp sek aytpa kelinek,
Qayn atan men enennin aldnan kese tpe kelin
ek.
Anadolu Trkesiyle anlam:
Sabahleyin kendin yatarak kocan kalk-kalk
deme gelinek,
Kalkarkalkmaz uradan-buradan peynir alma
gelinek.
Azn burnunu oynatarak dedikodu yapma
gelinek,
Kayn babanla validenin nnden saygszca
geme gelinek.
Kazak Trkleri evlendikten sonra kar-koca olarak
bir-birlerine ok sadk kalrlar. Kazaklar arasnda gayri
meru yaama hi yok saylr. Kar koca daima iyi ge
inirler. Kadnlar kocasna kar hep hrmetkardrlar.
Gelin hi bir zaman kayn pederine ve kayn valide
sine ve hatta kocasnn uzaktan yakndan dier ak
rabalarna ak-sak grnmedii gibi sayg iin onla
rn isimlerini dahi tam olarak sylemez. Kazak Trk
lerinin gelinleri terbiyeleri ile n salmtr. te onun
iin de, Kazak'lar terbiyeli birisini grd zaman a
man ne terbiyeli ey, gelin gibi eilmekte derler.
KAZAK TRKLERNDE
ANLAMAZLIKLARIN HALL
Kazak Trkleri arasnda husule gelen anlamazlk
lar kendi aralarnda Esimhan'n eski colu, Kasmhan'n
qasqa colu yani yolu dedikleri milli geleneklere

gre hal ederler. Bununla beraber, anlamazlklarn

hallinde dini esaslar'da ok mhim rol oynar. Mesela,
Osmanl imparatorluu zamannda tatbik edilen e
riat hkmlerinin hemen-hemen ayns davalarn hal
linde esas unsur tekil eder.
Herhangi bir sebeple meydana gelen bir anla
mazla mahalle bakan el koyar. Bunlar semtin en
saylan ve itimat edilen adamlardr. Mahalle bakanlarnn, Onbas-onba, EIvbas-EIlba, Czbas
-Yzba denilen gibi resmi adlar olduu gibi Aqsaqal-Ak Sakall ve Biy-be veya hakem gibi nvan'da tarlar. Bakan, yani, aqsaqal, biy veya di
erleri ilk nce taraflar sulh yolu ile anlatrmaa
alr. Bar mmkn olmad takdirde kendinden
yksek olan kimselere davay havale eder. ayet onlar'da meseleyi hal edemezlerse, taraflar muhitin ka
dsna ve tbe biy-: yksek be veya hakem'e ba
vururlar. Byk davalarn halli 1694 senesinde Ka
zak Trklerinin mehur Han Tvke Han'n kard
hkme gre senede bir defa toplanlan byk Kurultay'da zme balanr. Ord. Prof. Sadri Maksdi
Arsal'n Trk Tarihi ve Hukuk denilen kitabnda be
lirtildiine gre, Tvke Hann ad geen hkm a
nayasa mahiyetindedir.
Yukar makamlara, yani tbe biy veya byk
Kurultay'a gterilen davalar, hakiki dava sahipleriyle
beraber Atbeket denilen imdiki avukat yerine ge
en kimseler'de takip ederler. Davay takip eden atbeketlerin ok iyi konuan, ata szleri ile milli gele
nek ve crf-adetleri tam manasyle bilen kimseler ol
mas gerekir.
Atbeketlerle ilgili olarak burada unu'da belir
telim ki, gzel sz sylemek Kazak Trkleri arasnda
bir sanat saylr. Kazaklarn irticalen iirler syleme

si ok mehurdur. Kazak hikayecileri (een) vakalar

dinleyicilerinin
durumlarna ve orada bulunanlarn
dncelerine uygun bir ekilde anlatmasn da ok
iyi becerirler. Kazak Trkleri arasnda ok uzun ol
masna ramen tarihi destanlar ezbere syleyen (eenler) oktur. in ok ilgi ekici taraf, olduka uzun
tarihi destanlar ezbere syleyenlerin ekseriyasnn okuma-yazma bilmedikleridir. Bu destanlar onlar ku
laktan dolma ezberlemilerdir. Hemen unu'da hatr
latalm ki, byle kimseler, kendi kafalarndan da destan
ve atlar sylerler.
Sz destan ve iir'den almken, Trk dilinin
kuzeybat grubuna dahil Kazakay konuan Cungarya'dan dil 'Havzasna kadar uzanan byk saha ie
risindeki Kazak Trklerinin lehesin'de hi bir fark
ve ayrlk olmadn belirtmek gerekir. (1 3 ).
KAZAK TRKLER NDE AHLK
Trkistan'da yaayan dier Trk boylar gibi Ka
zak Trkleri'de milli ahlaklarna ok baldrlar. Ka
zak Trkleri hakknda ksa-ksa olarak verdiimiz bu
bilgilerde dier konular gibi ahlak konusunu da bu
rada tafsilatl ekilde uzun-uzun anlatmamz imknsz.
Ancak baz rnekler vermekle yetineceiz.
Kazak Trkleri doru ve mert olurlar. Yalanclk
ve iki yzllk Kazak Trkleri arasnda son zamanla
ra kadar grnmeyen eydir.
Kazak Trkleri hi bir zaman yemin etmezler. A n
cak, kad ve biyler nnde yemine davet edildii
(13 )

T rk il-T rk s ta n
hususu

ve

e h e m m iy e tle

Y a k n

T a r ih ,

b e lirtm e k te d ir

a d l
(s h .

e se rin d e
3 9 ).

Z.

V.

T o a n 'd a

bu

zaman yemin ederler. Bu artlar altnda bile yemin et

mi olan bir kimse, Kazak Trkleri arasnda pek mak
bul saylmaz.
Kazak Trkleri kfr etmeyi'de pek beceremez
ler. Kfr edenlerden nefret ederler. Kfr eden
kendine eder prensibine inanrlar.
Kazak Trkleri dedi-koduyu da hi sevmezler.
sek aytqan rge baspaz-: Dedi-kodu yapan ilerle
yemez derler. Dedi-kodu yapann Kazak Trkleri a
rasnda hi itibar yoktur. yle kimselere seki
diyerek itimat etmezler.
hanet ve vefaszlk Kazak Trklerinin en ok a
yplad hususlardr.
Kazak Trkleri komuya Kr derler. Kri
hakk Kazak Trklerinin inancna gre ok mhim
dir. Bak manasnda gelen krlerine Kazak
Trkleri ok ehemmiyet verirler.
Arkadalk Kazak Trklerinde her ey demektir.
Arkadaa Kazak Trkleri Coldas-Yolda derler. A r
kadalar daima bir-birinin haklarn korurlar. Her hu
susta bir-birine yardm etmiye alrlar. Arkadan
kts ve iyisi hakknda yle derler:
CaqsTmen coldas bolsan,
Cetkizedi murat'qa.
Caman'men coldas bolsan,
GJaldrad uyat'qa.
Anadolu Trkesiyle anlam:
yi kimse ile arkada olursan,
Ulatrr muradna.
Kt kimseyle arkada olursan.
1
Gln hale dersin.
Kazak Trkleri verdikleri sznde lm pahasn
da olsa bile duran kimselerdir. Sz ketkene, bas

ketsin-: Sznde durmamaktansa ba gitsin tabiri

Kazaklarn bu hususa ne kadar ehemmiyet verdiinin
ispatdr.
Kazak Trkleri milli ahlaklarna ve ok eskiden
gelen rf ve adetlerine sadk olduklar gibi dini ina
nlarna d? salam kimselerdir.
Kazak Trkleri, Hindistan, Pakistan ve yerletik
leri Trkiye'de mert ve drst insanlar olduklarn is
pat etmilerdir. (Ancak unu'da itiraf etmek gerekir
ki, yabanc boyunduruu altnda yaamak, memleketi
terk ederek muhaceret hayatna balamak, geim iin
ticaret yapmak, Kazak Trklerinin gurur duyduumuz
milli ahlakn maalesef dejenere etm ektedir).
KAZAK TRKLERNN
GYN TARZLARI
Kazak Trkleri imdiki moda gereini de takip
etmiye alyorlar.
Ceket, pantolon giyerek kravat
balamak ve hanmlarn da ada modaya gre gi
yinmesi imdi Kazak Trkleri arasnda gittike yay
gnlamakta. Buna ramen, kendi memleketlerinin
zelliklerine gre'de giyinm ekteler. Kazak'larn bulun
duu memleket ok souk olduundan bilhassa klk
elbiseler buna gre yaplmaktadr. Mesela, Kazak
Trklerinin tmaq-:
apka,
iik-: klk palto,
saptama-: klk izme gibi giysileri bu duruma gre
hazrlanmakta. Kazak Trklerinin
klk elbiselerinin
ekserisi krkl olur. Deriden yaplr. Avladklar, kurt,
tilki, kaplan gibi av hayvanlan ile kuzu, koyun ve
benzerleri gibi hayvanlarn derileri hep bu maksata
kullanrlar. Klk oraplar'da ounlukla kee'den o
lur. Kee oraplarn zerine izme giyerler. Deri el-

biselerin haricindeki ekben tabir edilen giysiler.

Deri elbiselerin haricindeki ekben tabir edilen giy
sileri de Kazak Trk hanmlar kendileri hazrlarlar.
Yani, deriyi ileyip elbise yapmak, yn ip ve ipi'de
dokuyarak ekben haline getirip elbise dikmek hep
hanmlarn iidir.
.
Kazak Trklerinin hanmlar balarna Kiymeak
-lav denilen beyaz kumatan yaplm rtler r
terler. Hemen unu'da belirtelim ki, kiymeek tlav ancak evli veya evlenmi hanmlar rterler. Yeni
olan gelinler sal tabir edilen renkli rt rterler.
Evlenmemi kzlar ise, kepe veya brk giyer
ler. Kn souundan korunabilmek iin hanmlar'da
balarna eitli rt rtmekte serbesttir. Yukarda da
belirtildii gibi Kazak Trk hanmlar hi bir zaman
yzlerini rtmez ve tand tanmad erkeklerden
gizlemezler. Ancak evlenmi olan hanmlar salarn
gstermezler. Hanmlarn klk giysilerinin ounlu
unu da krk'ler tekil eder.
KAZAK TRKLERNDE YEMEK VE KLER
Kazak Trklerinin yiyeceklerine
yle bir gz
atacak olursak, ounun st ve etten maml olduu
nu grrz. Kazak'lar yaz aylarnda bilhassa stl
yemekleri tercih ederler. Yazn et'e pek rabet gs
terilmez. Kazak Trklerinin st mamul olan yem ek
lerinin listesi hayli kabarktr. Yazn, k iin stten
yaplan yemek maddeleri hazrlanr. Mesela, tereya,
birok peynir eitleri gibi. Kazaklarn tereya btn
Trkistan apnda ok mehurdur. Bununla ilgili ola
rak yle bir hikye anlatlr: Bir gn, b ir Kazak Trk
a v ln a -: kyne gelen bir Trk boylarnn birinden
olan kimse, Kazaklarn yemekte olduu tereya g
rr ve dayanamadan:

Sar - may msn?

Qazaq'tan basqan,
Tanmay msn?
diye saldrr.
Anadolu Trkesiyle anlam:
Teri - ya msn?
Kazak'tan bakasn.
Tanmaz msn?.

Kazak Trkleri Kasm ayndan itibaren Soum

dedikleri k hazrlna balarlar. Beli hayvanlardan
birkan keserek sr et dedikleri usul ile eti ku
ruturlar. A t etinden'de qaz dedikleri sucuu ya
parlar. Kazak Trklerinin etten maml yemekleri de
pek oktur. Bunlarn ayr - ayr adlar vardr. Baka
lar iin, kesilen hayvann eti sadece et olabilir. Fa
kat, Kazak Trkleri iin durum yle deildir. Kesilen
hayvann etinin ve kemiklerinin ayr - ayr ismi var
dr. Ona gre de bunlarn hangi tip misafire verilm e
siyle ilgili protokol vardr. ayet, bu protokol tatbik
edilmezse, kendi detlerine gre ar cezaya da ar
plrlar. Kazak Trkleri evine bir misafir geldiinde
mutlaka bir hayvan keserler. Tabi ki., en iyi misafire,
durum msait ise, tay kesilir. Kazaklarn sofras ok
bol olur. Bununla ilgili olarak gene yle bir hikye
anlatlr:
Bir Kazak Trk, dier Trk boylarnn birinden
olan arkadann evine yemee davet edilir. Ev sa
hibi, arkadann nne biraz et ve biraz da pilav ko
yarak: Bismillah diyerek yersen buna doyarsn der.
Birka gn sonra, Kazak Trk de arkadan arr.
Bir kuzu keser, etini olduu gibi piirir. Arkadann
nne koyar. Ye bakalm, Bismillah dersen de, de
mezsen de doyacaksn der.

Kazaklarn sadece hayvanclkla deil ziraatla'da

uratn sylemitik. Kazak yemekleri arasnda ha
murdan yaplanlar da az deil. Mesela, Kazak Trk
lerinin Be parma, bavrsaq ile elpei, kespe kcesi hep hamurdan yaplr. Hamurdan yaplan
yemek listesini burada olduu gibi sralamaya lzum
grmyorum.
KIMIZ, ananevi bir Kazak Trk' ikisidir. Kmz
saf kan at stnden yaplr. Temiz ve ok itina ile
yaplan bu iki ok iilmedike, insan sarho etmez.
Kmz kim imez sz
Kazak Trkleri arasnda
ki en yaygn tabirdir. Kmz, gda olarak, iki olarak,
Kazak Trklerinin atadan evlda miras kalan ilc da
saylr. Kmzn vasflarn ve onun faydasn br ya
zarn da belirttii gibi birka makale veya kitapla
anlatmak kolay deil. (14) Kazak Trkleri arasnda
(14 )

K m z

kim

i m e z ?

b a s l y la

(1 8 .7 .1 9 6 8

y a y n la d m a k a le sin d e K a z a k T rk
m z h a k k n d a s y le b ilg i ve rm e kte :
...
duu
u
si

K m z n

h e rk e sin

o k

e ski

G e ro d o t

d en

k s r a k

y a p la n /

K m z n

in s a n a

z a m a n la r d a n
s k ip le rin

b e lli

b ir k a

m a k a le

ve

K p a k la r a

Rus

m ill

g d a s
i k i

g e r e k tir.

5.

h i

a n la tm a k

g n d e rile n

e l ile r in in

g re re k

ve

S.

m itsizle n m e m e k

dolu

h e rk e sin
ancak

T.

k m z

s e v d i i

s y le

k m z n

k o la y

s t n

v a s fla r n

d e il.

re sm i

t a r ih i

k s r a k
Rus

i k i

ve

t a r ih ile r i

o la n

g rd n

O rn b u rg

v il y e tin d e k i

y a z m t :

...

b u n la rn

m m kn

d e il.

t e s ir iy le
Fakat

k i

H er

K t m z 'la

e z iy e t

gebe

sene

aydan

B e ik te k i

k t m z 'la
zam an

o cu k ta n

o n la r

te k r a r

k m z n

d oksand aki
g d a

m t

in s a n la r

s o n ra ,

ih tiy a r a
ve

ayn

i m a n la m
o n la r SA -

b u lu m u la rd r .

b u lu n m a z

h a lk

k s n

ek e n

y z le r i k p k r m z k a n a d olm u v e
ta n y a m a z s n z . n k , b u s r a la r d a

e j-le r.

g d a s

g z n le

A k sa ko v,

d iy e

b o r la rn d a

in s a n la r te k ra r g rs e n iz ,
o la r a k b u lu rsu n u z . O n la r
B A la r

Yunan

Is k p le rin

A s ln d a ,

k it a p la

h a k k n d a

so u u n d a

A s r d a k i

e s e rin d e ,

o l

o ld u

'

y a z a r la r n d a n

v a z iy e t le r i

deva

a r la n d n y a z y o r .
la r n

g a ze te si)

d e rtle re

b e lir tiy o r .

f a y d a s n

A k n o lu ,

h a lk n n

y o p t n

i k i

Cas

A ydar

K azak

y a z d

le z z e tli

R u s la rn

b e ri

Len tnil

fa y d a l,

h a k k n d a

o k

de

stn den

m a l m u .

k im y a g e ri

Bu

kadar
hususu

ok

te s irli

se b e b i

o la ra k

il o ld u u n a h a y r a n o lu r s u n ...
Kazak
ta n m la r .

H a lk

y a g e rle rd e n
P o s tn k o v
m z

ile

k m z

Bu g ib i

ilg i

s e v in li

h a y a t n ,

e k ic i f ik ir le r i

lim

uzun

de d u y m a k m m k n d r. M e s e la ,

d iy e

b ir

h a s t a la n

k im y a g e rin
y ile tire n

te e b b s

h a s ta n e

m rn

a d a m la r n d a n ,
ile

te k

d o k to rla rd a n ,

1858 se n e sin d e
a m a ra

a lm t .

R u s y a 'd a

e h rin d e

lk

k im
N. V.

d e fa

Kmz olan dierine verme adeti vardr. Kmz iin

hi kimse para almaz. Kmz btn avln kyn
insanlar toplanarak kendi ortak gda ve 'ikileri ola
rak ierler. Kmz yaz aylarnda ok bulunur. Her Ka
zak avlnda kmz vardr. Kn ise pek bulunmaz.
Ancak zengin kimselerde bulunur.
m

a d a m la r

b ir o k

y a p t k la r

h a s t a lk la r a

pat

e ttile r.

n n

s r r

y le y s e ,

ne?

tu lm a y a

O nu

ilm i

d e v a m l

k m z n

s te

e k ild e

a r a t r m a la r

b ilh a s s a t b e rk lo z a

i tik te n

b a ly o r ?

m z n

ve

n sa n a
so n ra

bu

fa y d a l

n sa n

s o ru la ra

te tk ik

ve

e ttile r. B ir o k

g id e rd ile r.

K m z n
e ttile r.

ok

A lim le rin

c e si 60

le

le

d erece

120

lo k ,
r n

B ir o k
iy i

17

80

te cr b e le r

f a y d a l

O rta

k m z ,

s n f a

ya,

3 9 ,6 g ra m

st

k a lo ri:

5 3 0 'd r.

N o rm a l

a ln a n la

sad e ce

b e ra b e r

t b e rk lo z

t a lk

in

de

fa y d a ld r .

cud u

i in

en

f a y d a l

d e il,

g ib i,

g d a

old u u n u

k u v v e tli

litre

k m z

k m z 'd a 22
a lk o l

1,5

k a lo ri

g id e rir.

o ld u u

da

te sp it

k m z 'n e k s ilik

gnd e

79 5

i in

y a p t la r . D o k to rla r

2 0 g ra m

o la r a k

h a s t a l

k u r

k im y a g e rle r

b ir

100 v e
B ir

ve

gnd e

H a ls iz li i

b e lo k

le

s e k e ri

h a s ta lk ta n

in

k u v v e tli

s ta n d a rt

80

o lm a s

b u ld u la r.

da

a y r l y o r .

k o n tro l e ttile r. G e li m e le r i i l
k a r a r a v a r d la r . B ir o k te re d

c e v a b n

o k

a k l a d k la r n a g re ,

o la r a k

g d a d a n

K m z

ve

a r a s d r .

g ram

v e re c e i

ba^ka

s o ru la rn

il

i in

in

v e re b ilm e k

k m z v e rd ik le ri h crsta )a r n d e v a m l o la r a k
mi m a k s a tla k a y d e ttile r. V e y le c e kesin
d tle ri

ne

k m z n

d e v a o ld u u n u

h a s t a lk

o rg a n iz m i

cevap

n e ticesin d e

b u lu n m a z

her

Kuvvet

e itli a m y n

100
be-

B u n la

k m z

ilir s e ,

o lu r.

hangi

v e r ir .

se
g ra m

v a r d r .

litre

a ln m

d e re

b ir

d i e r

K m z

has

in sa n

e k s ili in e

de

zen

g in d ir.
K m z n
k a lis s iy

m u h te v a sn d a

le

fo s fo r

K m z 'd a k
old u unu
h e rk e s
o la n
bu

b ilir .

S tre si
i in

d e v re d e

sa y a rsa k ,

B>

Bu v it a m in le r in

b ir

g e lm ik e n

b ir

o n la r a

t u z la r n

unu

m ddet
en

e itle ri

de

v a r d r .

B ilh a s s a

o k tu r.

v it a m in le r i

g r y o ru z .

b ir is i

m in e ra l

t u z la r

iy i

da

d e v a m l

il m

ve

ile

b e lirte lim
o la r a k

k m z

h a s ta in

k ,

il l a r

o ld u u

v ita m in le rin in

e h e m m iy e tli
t b e rk lo z
a lm a s

lm

te tk ik

bol

old u unu
h a s t a l

g e r e k ir .
ve

te

te c r b e le rle

s a b it olm u tu r.
K m z

t b e rk lo z d a n

b a ka

m id e

f a y d a ld r .

H a s ta la n m a d a n

K m z

o la r a k k u lla n a n la r n

il

h a s t a lk la r

z a y f la y a n

in s a n la r

ve

k a n s z lk

i in

de

he r g n 0 ,5 - 2 litre

in

k m z

de

ok

fa y d a ld r .

i m e sin i ta v s iy e e d e

r iz .
K m z
saat

evvel

t iy a c n a

im e k

b ir

det

i tik te n

e k is i
daha

e k s ik

m e k

e d in m e k

ik i

te tk ik le rd e n

k m z

D em ek
s a a t)

a r a la r n d a

i m e y i

g re ,

B ir o k
b a rd a k

ye m e k

b a rd a k ,
s o n ra ,

so n ra
o la n

y id ir.

d o ru

o lu r.

fa y d a ld r .
b azan

b iz

da

so n a

h a s t a la r

kani

i t a h la n y o r
*S*n

ve

V e y a h u tta ,

H er

b a rd a k
o ld u k :

bol

k m z

ye m e k te n

i ild i in d e
i ilm e s i
B ir

yem ek

iy i

h a s ta
ye m e k

ye m e k te n

1,5-2

vcud un

ih

o lu r.

b ir

k i

istiy o r.

evvel

(1 ,5

- 2

KAZAK TRKLERNDE AVCILIK

Kazak Trkleri arasnda avclk yapanlar eitli
dirler. A v bazlar zevk iin bazlar da kazan temin
etmek iin yaparlar ve bunu kendilerine meslek edi
nirler. Kazak Trklerinde av usulleri yledir:
A)
B)
C)
)

Tfekle
Kapan ve tuzakla
Kartal, doan gibi kularla
Balklk.

H a tp la n m a s
in s a n n

i in i

y i

i l

o la r a k

y le

se ,

g ereken
ta v s iy e

bu

Y u k a r d a
kov.

D r.

F.

O.

rin

F.

...

sa n a to ry u m

n g ilt e r e

K m z
tile re k

ve

k s r a k

b ir

k s r a k st a z
i k i h a lin i a l r .

ok

K s r a k
v
m in

ve

ye n id e n
dan

stn d e

ta h a v v le

zam an d a

ve

k im y e v

k m z 'Ia

i k id ir .

y ile ti i

g d a m a d d e le rin in
s a ru f e d ilm i o lu r.

g d a

Yan

ta h a v v le

m a d d e le ri

e d e p le r k i,
ih tiy a

m id e

ve

b u n la r

k a lm a d a n ,
d o la y

b a r s a k la r

ta h a v v l

i in

E D C
R u s a

VE
e se

1945

s e n e sin
d eva m

ve

b a ka

b ir o k

b izc e

m a l m

m e vcu ttu r.

(a d

u s lle

bu

ge-

O g e re d n i-

a k ta r m a k la

geen

h a z r la n a n

b ir

le z z e tli, ho

e m ild i in d e n

k im y e v

o la ra k

K.

a d l

m e ssese le rin d en

g re

Bunu

m a k a le s in i
V.

TED A V

e h irle rin d e

m e ssese le r!

k s r a k s t n d e k i

ta h a v v l

g ib i

en

F a y d a la n a lm .

e d ile re k

m e sse se le rd r.

K e n d in e

b u lu n a n

K IM IZ ,

tercm e

te d a v i

k p k l , m a yh o

d o ru y a

i in

o a lta lm .

D r.

k it a b n d a n

rm kent

istih s a l

s a y s n

H A S S A L A R !)

b a s la n

K a lifo r n iy a 'd a k i

u ra rla r.

P e p to n 'a

d o ru d a n

k m z

y a p a lm .

M a rk o v ,

y a z d k la r :

s t n d e n , k e n d in e h a s

y a p la n

sa v m a ln

h a s t a lk la r

k im y a g e rin in

N.

K IM IZ a d iy le

T rk is ta n
ve

bol

T rk
V.

- R o f la k t k -

s ta n b u l'd a
d e n iy o r:

m e m le k e tle rd e k i

o la n la r :

k m z n

m id e

k s r a k la r

D r.

m te re k e n

ta ra f n d a n

T rk is ta n 'd a ,

y e rle rd e

o lm a m

b tn

k m z

Kazak

b ilg iy i,

KO RUYUCU

de I k M a tb a a s n d a ,
e d e lim . K it a p 'd a y le

o la n

i in d e

h a k k n d a k i

S v e y 'n

L N A Y

tam

f a y d a l

v e rd i im iz

H A S T A L IK L A R D A N

da

o la r a k

e d e riz .

f a y d a la n m a k

K m z

s u re tiy le

hu sus

H la s a

kadar

Bol k m z y a p p
u n u tm a y a lm ...

trm e k

b r

s re c e id ir.

e se r s f:

m aya

i le

e kitm e

k o k u lu

e kim e

ve

8)

e k i

n e ticesin d e

keyf

v e ric i

b ir

e s n a s n d a

k im y e

K a z e in

ve

A lb u m in le r

A s ita -

m id e

ve

b a r s a k la r m z d a

h a z m

h a s ta n n
da

c ih a z la r m z
b eslen m e

y o ru lm a z ,

l zu m lu

o la n

t a r a f n

d urum u

y p ra n m a z
u n su rla rd a n

az
ve
ta -

Tfekle avclk Kazak'lar arasnda iyi niancln

belirtisi saylr. Tfek'le av avlayanlara an denil
dii gibi iyi nianc olanlarna da Mergen derler.
Umumiyetle an ile mergen ayn saylsa bile, her
an mergen
yani, her avc
nianc saylmaz.
Mergen'in zelliklerinin biri, onun halk tarafndan
hrmet edilmesidir. nk, Mergen yani, nianc
kimse herhangi bir sava olduu zaman halkn akl
na ilk gelecek kimselerin banda gelir. Kartal av en
heyecanl ve enteresan olandr. Bu av tam manasyle bilenler ok saylmaz. nk, kartal av emek ve
uzun alma istiyen, ayn zamanda vakit istiyen av
usuldr. Kartal av iin, evvela
kartaln kendisini
yakalamak gerekir. Bunun iin de karta) avcs ipten
yaplm a tor denilen tuza hazrlar. Bunu, kar
taln ekseriya dolat bir tepeye gtrp kurar, ie
risine bir et paras veya bir ku veyahutta bir tavK s r a k

stn d e

na

a y r lr

k i,

na

ve

h a z tm

ra z a t n n

b u lu n a n

b u n la r
b e z le rin e

m ik ta r

e k e r,

h a z m

s t

u y a n d r c

a rta r,

a s id i

( s it la k t ik ),

c ih a z la r m z n

neticed e

s a ly a l

(M n e b b ih )

y e d i im iz

a lk o l

ve

t a b a k a la r

a sitk a rb o (M ukasa's)

b ir

te s ir

y a p a r.

H a z m

g d a n n

ta d

b ilin ir ,

ta h

if
a

lr .
A s it a la k t ik ,
b a rs a k

k m z 'tn

V cu d u m u zca
a r t k la r n d a n
v is iy le

az

tr c
m in

K a r r ik ,
h a ssa s

eden

b ir

de

y a p la n

s in ,

P ro f.

ve

m ide

b a r s a k la r n
ta k a ll s

a lk o l ,

ve

z e rin d e

te tk ik le r

old u unu
ve

k m z n

ifr a z a t n n

fo n k s iy o n la rn
y a p a ra k ,
e tm i tir.

da

(M a k su t

s u p a s it

n o rm al

Son

f r a z a t n

a s it

ve

(g a s tritis )

b ir

te d a v i

k a b iliy e t in i

a r t t r d

ile r i

g elen

g r lm t r.

ile r i

h a s t a lk la r d a
-

25)

ise

ve
ha

e d e r.
k o la y la

le m e sin i

te

k m z

z e rin

P ro f.

Z a rn it-

if r a z a t n

a r t t r

g elen

v a s t a s
24

g ee n

h a z m

b e y le r

m id e

tu z a s itle rin in

(S h .

te d a

Ad

sis te m le ri

n o rm a l

K utsu

y k se lm e sin d e n

h a s t a lk la r n d a

te n b e lle m e le rin d e n

t a k v iy e

h a s ta l n d a

n o rm a lle tird i i,

s in ir

z a m a n la r d a

ve

y a r a m y a n

a s itk a rb o n u

a lk o l n ,

m id e n in

eden

k m z

y k s e lir.

K m z n
ve

ie

m a d d e le r,

k a b iliy e ti

a s it la k t ik

te sb it

a l m a la r

m a d d e le rin in

e d e r.

ta h rip

s o k a r.

kaM> d a m a r la r ,

te sir

em m e

h a le

z a r a r l

tem ess l

o la r a k

te rk ib in d e k i

te tk ik

f r a z a t

teren

o la n

z e h irliy e r e k

b ir

g d a

g elen

g d a n n

k m z

V n e v s k ),
m id e

ve

h a re k e t

z a r a r s z

h u su le

m nebb ih

a m il

vcud um uzu

(a s s im ila tio n )

m ik ta rd a

c ih a z n a

y o lla r n d a k i
D r.

da

e m ilen

te m iz le n ir

e se r. Sh : 9)
K m z n
z m

a s id i,

d k n t le rin i

(d e s s im ila tio n )

iy ic e

te n e ff s

st

m ik ro p la rn n

h a s t a lk la r d a

a z a lm a s n
o ld u u
bu

m id e

gs
ve

o r g a n la r n

an balar. Kartaln ok getii bir

mevki olduu
iin, bunu kartal gecikmeden grr ve zerine do
ru szlr. An iindekini keml fiyetle yiyen kar
tal umak iin davrannca kurulu aa tor'a arpar
ve kanat ile peneleri aa dolar. Bylece kskvrak
yakalanr. Avc nee ierisinde ala torla birlikte
kartal alarak evine getirir. Kartallarn muhtelif cinseitleri olduklarndan bazlar btn emeklere ra
men hi bir ie yaramaz. Kazak Trkleri, kartaln en
iyisi Altay'n Aqiyii derler.
nceleri ok vahi olan kartal, bir hayli tehlike
lidir. Eiticilerine saldrmak iin frsat kollar. KartaK m z
n

b ilh a s s a

tem in

a lm a n

edep.

m a l m a t,

nim senen
n

le

a ld
t

tic e s in i

a lte r a t

uzun

lk la r d a n

sen e le r

te d a v i

v e rir:

b ro n itle rin

nekahat

d o la y

t b e rk lo z lu la rn

a lr ,

c e v v a liy e t

K m z 'd a ,
b ir

b ip

litre

re jim

h a s t a lk

y a p t

k m z a ,

h a lle rin d e

te d a v i

te d a v i
m e v k ii

te tk ik

(N u trit,

K m z la ,

o ld u u

t a h s z lk ,

k u lla n ld

u z v iy e t e
h a ra re t

iy i

(sh .

ve

ra ne

h a s ta

v e rm i le rd ir.

ta v s iy e

e d ilir

h a z r n s z l k

o la r a k

ro l

d e r,

gece

ve

ve

iy i

id d e tli

v e g d d e le rd e k i

abuk

ve

te s ir e tti in d e n

o y n a r. N e ticed e
te rle m e s i

k s r k

k a y b o lu r,

tah

2 8 /2 9 ).
500

a lb u m in
k a lo ri

k u lla n lm a s n a

a lb u m in

c i e r

e m ile re k

m him

b enim senen

tah m in e n

yer

abuk

te d a v is in d e

h is s e d ilir

v c u t a

a y a g re k m z n
y k s e k d e e rd e d ir.

l y k

h a z m e d e b il

ifa d e e d e r:

ta z e le r.)

ay

25)

z e rin d e
ile

m te h a s s s la r

y o rg u n lu k ,

a z a l r ,

k m z d a n

g d a s

ve

m e y a n n d a

n em le

K m z

B a lg a m

h a s ta la r
fo rm l

((S h.

be

a lt n d a ,

d e v re le rin d e .

te d a v id e

s e y re k le ir.

ve

a z l ,

h a s t a l d r .

k esin

v cu tca

re jim i

h a s t a la r n

g s te rir.

a ln m a s

ra p o r la rn d a n

ye n id e n g d a d a n

k u lla n m y a n

e d ile n

ve

o la ra k

sa n a to ryo m

old u unu

eden

b ilh a s s a

kan

K m z n

te tk ik

v a s t a la r

sahadaki

ayn

b e s le r, s a la m la t r r

ko ru yu cu

K m z la
netice

k s a

a l m a

k m z

fa z la
te d a v i

ta m

bu

e s n a s n d a

m ik t a r ,

fa k a t

k m z la

n e tic e y i,

m a d d e le rin in

K o z in 'n

te d a v i

k a z e in

m ik ta rn d a n

P o z n ik o v ,

lerd en

rem

ve

a lb u m in

ve

b e sle n e n ,

a lb u m in

D r.

M odel
k m z la

a lb o m in

g d a la r

d ik le r i

b o ra t

g d a d a k i

D r.

g ru b u ,

ya

ve

a ln a b ilm e s i,

m k n

eker

v e rm e k te d ir.

y u m u rta n n

a lb u m in

b u lu n m a s

onun

m kem m el

D r.

H o ram ev-

g ru b u n d a n

daha

P ro fla k tk v e g d a d e e rin d en d o la y , k m z n g e n i h a lk k it le s i a ra s n d a
d a im i

b ir

b a k a la r

i k i

i v e rim in in
k m z d a

o la r a k

a p a n d a
%

a rtm a s n a
1,2

k u lla n lm a s

taam m n
seb ep

n isb e tn d e

a n tia lk o l b ir fa k t r o la ra k
bep te k il e d e r. (S h : 30 /

e tm e s i,
o lu r.
a lk o l

te m in

e d ilm e lid ir.

B ilh a s s a

hem s h h a t la r n n
Tad

ho

ve

o lm a sn d a n

k u lla n lm a s
31)

da

tam

d e e rli

d o la y ,
a lk o ll

a l a n

k o ru n m a s
h a lk
k ile r

b ir

hem
g d a

k itle s i

ta
de
o la n

in d e

ta h d id in e

se

In ani hcumlarna mani olmak iin eiticisi ayaqbav dedii deriden salam ve ayn zamanda ssl
olarak yaplan izimi ayana balar. Tomaa de
nilen yine deriden gzel bir sanat eseri olarak yap
lan bal kartaln bana geirirler. Bylece, gzle
ri rtl ve ayaklar bal olan kartal Turul denen,
kartal iin zel ekilde yaplm sandaliyesinin ze
rine oturtulur. lkin elle verilen yemekleri pek yeme
yen kartal daha sonra buna da alr. Bu hareket kar
taln artk ehlilemiye
baladn gsterir. Kartala
yiyecek olarak verilen et paralar gittike azaltlr.
Kartaln zayflamas temin edilir. Gn getike uy
sallaan hayvan artk okamalara
itiraz etmemee
balar. Daha sonra kartaln gzlerini rten tomaa,
karlr. Turul'dan bir az uzak bir yere et para
s braklr. Bunu gren kartal hemen oraya uar ve
eti yer. Bundan sonra, ekerli etler tutularak elden
verilm eye, bu et uzaktan gsterilmeye balanr. Kar
tal buna da uzaktan gelerek yemeye alr. Bir md
det sonra tavan veya tilki veyahut herhangi bir av
hayvannn postu omakla oynatlarak uzaktan kar
tala gsterilir. yi kartal ise, hemen postun zerine
uar ve yakalar.
Byle eitici almalar hayli devam ettikten ve
sahibi kartalnn artk formuna geldiine inandktan
sonra, kartal ava gtrlr.
A v iin Kazak Trkleri taz kpekleri de kullanr
lar.

NC KISIM

DOU TRKSTAN'DAK KAZAK

TRKLERNN STKLL MCADELES
Bat Trkistan'daki Kazak Trklerinin bir ksm
18. Asrn balarnda Dou Trkistan'n kuzey taraf
na gelerek yerlem iye balarlar. Aslnda Dou Trkistann bu blgesi ok eski devirden beri Kazak Trk
lerinin kendi memleketleri idi. Ancak bu blgeden
17. Asrn banda in ile Moollarn mterek hcu
munun neticesinde istemiyerek batya doru gitmi
lerdi. te, aradan bir asr'a yakn bir zaman getik
ten sonra, Kazak Trklerinin Orta Cz'nn byk
kabilelerinden
Kerey'ler douya doru
yaylarak,
Qara Ertis ile Qran nehirine kadar gelmiler ve
bu blgeyi daha evvel Kazak Trklerinden alm olan
Moollar kanl savalar neticesinde
yenerek kov
mular. Bu hareket Kazak Trklerinin
yeniden bu
blgedeki
atalarn yurduna
gelmelerine balang
tekil etmitir. O zamanlar, Bat Trkistan ile Dou
Trkistan arasnda henz bir resmi snr yoktu. Daha
dorusu yabanc istilaclar daha tam manasyle her
eye hkim olmu deillerdi. Onun iin de Bat Tr
kistan'daki Kazak Trkleri ile Dou
Trkistan'daki
Kazak Trkleri kark otururlar,
hayvanlar kark
otlard. Burada unu da hemen belirtelim ki, Bat

Trkistan'daki Kazak Trkleri ile Dou Trkistan'daki

Kazak Trkleri ve D Moolya ile imdi Altay Avtonom Blgesi denilen
Rus Altay'ndaki
Kazak
Trkleri arasnda, hi bir fark yoktur. Merhum Z. V.
Toan'n deyimi ile Cungarya'dan dile kadar olan
saha iindeki Kazak Trklerinde hi fark yoktur.
Bat'daki esas merkezden uzak, Dou Trkistan'a,
yani inlilerin
boyunduruu altndaki
Trkistann
Dou blgesine gelerek yerlem iye balayan Kazak
Trkleri kendilerini idare edecek olan bir bakan, ida
reci semek faaliyetine geerler.
Bununla beraber
Dou'ya gelen Kazak Trkleri idare bakmdan Bat'daki esas merkezden uzaklamak da istemezler. te bu
sebeple kendilerini idare edecek olann Bat Trkis
tan'daki kardelerinin biri olmasn isterler.
Bunun
iin de bir heyet tekil ederek, Bat Trkistan'daki
Kazak Trklerinin merkezine gnderirler. Bu heyet
orada muhtelif istiare ve tetkiklerden sonra, Cen
giz Han slalesinden olduu sylenen bilfeyis T
re isimli mehur bir ahsn ikinci hanmndan olan
Kgeday, Saman ve Caba adh kardeleri, imdiki
Dou Trkistan hudutlar dahilindeki, in Altay'
denilen blgeye getirirler.
Halk heyet azalarn ve
onlarn tre idareci olarak getirdikleri ahslar b
yk bir merasimle karlar. Onlara Ho geldiniz tre'lerim iz - asilzadelerimiz
diye hitap ederler. Ve
bylece Kgeday TRE olarak seilir. Tre olarak se
ilen Kgeday'n yanna drt tane de mavir verir
ler. Tre'ye verilen mavirlerin makamna da TRT
ORIN derler.
Bu m evkiye de ilk olarak,
Mmiy,
m rtay, Yakup ve Kara Osman beyler getirilmitir.
Dou Trkistan'daki Kazak
Trklerini idare edecek
olan yukar makam bylece tekil ettikten hemen son
ra, inlilerin Altay'da kurulmu
olan yeni idareye

kar tutumu da deiir. Bask ve zorbal gn ge

tike artar.
inlilerin bu bask hareketini gren Tre ve m
avirler, buna b ir son vermek iin areler aramaya
balar. Bunun iin de toplantlar yapar. Bu toplant
larn neticesinde Tre olan Kgeday'in Pekin'e gide
rek in hkmdar ile bir grme yapmasna karar
verilir. Tre, in hkmetinden Kazak Trklerinin da
hili ilerine karlmamasn temine alacaktr. Kgeday Tre, Pekin'de uzun bir mddet maalesef bir ne
tice elde edemeden bekler. Bu esnada in'de rejim
deiiklii olur. Cumhuriyet iln edilir. Kgeday T
re, yeni iln edilen Cumhuriyet hkmeti idarecile
riyle de grme yapar. Onlardan da pek olumlu bir
netice alamaz. Ancak, yeni hkmet, Kgeday'in Do
u Trkistan Kazak Trklerinin
tresi olduunu
kabul ederler (1 5 ). Ve bunun neticesi olarak Kge
day Tre, sadece senede 1000 at vergi vereceini
fazla bir vergi alnmamasn ngren anlama yapar.
inliler, Kazak Trklerinin dar makam plan Trelik ve Trt Orn'hk makamlarn
pek mhimsemek istemezler. Onlarn siyas bir ehemmiyet kazan
mamasna dikkat ederek, bask ve zulm'una devam
ederler.
Kgeday Tre, Pekin'den dndkten sonra es
kisine nispeten vaziyet biraz dzelir gibi oldu ise
de, Mten Amb isimli veek'deki, Altay ve Tar
baatay valisi, kendisini ve himayesindeki inlileri
Kazak Trklerinin vuku muhtemel bir hcumundan
koruyabilmek iin, veek ehrini iine alan byk
bir kale inaasna balamt. Vali bu kalenin Cam(15)

Bu

h u sus

b aka

de b e lir tilm i t ir.

e k ild e

o ls a

b ile ,

K a a k

So vyet

A n s ik lo p e d is i nde

bil inaas iin yerli halk kullanyor ve bu da yet

miyormu gibi civar kylerden zorla kylleri de top
latp inaatta altryordu. i olarak altrlan bu
Trkler, gayri nsan muameleye tabi tutuluyor. Ge
celi gndzl altrlyor, hastalanp
lenlerin cesedleri, yine kale duvarlarnda kollanlyordu. Btn
bu ikenceler yetmiyormu gibi, Mten Amb deni
len zalim inli, Kazak Trklerinin dar merkezi olan
Altay'a silhl kuvvetler gnderiyor ve oradan da ka
le inaatnda altrlmak zere amele topluyordu.
Bu maksatla Altay'a gelen askerler ilk nce Tre'ye mracaat ederek amele istemiler. Fakat, Tre
Bizim anlamamz var. Anlamamza gre bu talebi
nizi yerine getirmemiz mmkn deil der. Ve buna
ramen, mavirlerimle grp size kat'i bir cevap
verebilirim der. unu da ilave eder; ben tek ba
ma selahiyet sahibi deilim.
Bunun zerine inli
askerler, Trt Orn'lk
makamn azalarndan biri
olan Kara Osman'a gelirler. Treye bildirmi olduk
lar talebi tekrarlarlar. Kara Osmanda, inlilere taleple
rinin kabul edilemiyeceini bildir.
Dier mavir
arkadalarmla konumam dahi neticeyi deitirmez.
nk, biz daha evvelce bu hususta mutabk kalm
zdr diye ilve eder. Bunun zerine inli askerler,
Kara Osman'n zerine hcum ederler ve onu kskv
rak balayarak karrlar. Kara Osman"n aniden ve
kalleesine karlmasn onun Trkistan adndaki
torunu fark eder ve 12 yandaki ocuk ata atlad
gibi pnlar takip eder, onlarn peinden veek eh
rine gelir.
Zalim Mten Amb, kendi tekliflerini red eden
Kara Osman' uzun boylu krbalatr. Srtndan kan
lar akt halde her gn veek sokaklarnda dola

trr. Ve szlerini dinlemiyenlerin bu hale geleceini

daima ihtar eder.
Durumdan haber alan Kazak Trklerinin reisle
ri Mten Ambya adam gndererek, Kara Osman'n
serbest braklmasn isterler. Aksi halde byk bir
isyan kacan ve bunun da yzlerce insann can
na mal olacan ikaz ederler. Hadiseler bu ekilde
geliirken, Tarbaatay'l
Demecen MERKTOLU is
minde bir ahs, halk arasna girerek Kara Osman'n
her eye ramen kurtarlmasn,
onun vatandalar
iin bu hale geldiini syler ve birok hazrlklara
giriir. Bunun zerine zalim inli vali Kara Osman'
serbest brakr. Seni bir gn gelecek inli yapaca
m diye in vari olarak uzam salarna ekil ver-1
dirir.
Kara Osman' serbest braktktan sonra, buna se
bep olan Demecan Merkitolunu yakalatma abas
na girien vali, ani bir baskn neticesinde bu ahs
da yakalatarak hapse atar. Gayesi onu idam ettirmek
tir. Bunu bilen Demecan Merkitolu bir kolayn bu
lup hapishaneden kaar.
M illiyetperver arkadalar
nn yanna snr. Fakat vali adamlarnn sayesinde
Demecan'n yerini kefeder. Ve bylece ikinci bir de
fa baskn hazrlayarak Demecan Merkitolu'nu yaka
latr ve idam ettirir. Bu hakszlk esnasnda, veekdeki Kazak Trkleri orada bulunan Rus konsolosun
dan yardm isterler. Fakat,
inin zalimliini tasvip
edercesine Rus konsolosu hi ses karmaz.
HRRYET MCADELESNDE
LK TEMELLER
inlilerin bu gibi amansz ikencelerinden bkan
Trt O rn'lk makam, artk buna bir son verilmesi iin

isyan hazrlamann art olduunu dnm, fakat

gnn artlan bakmndan bunun tarihini gelecekte
bir gne brakmay daha m uvaffk bulmulardr. O
zaman Trt O rn'lk makamn igal eden Kken, Beysembi, Topan ve Qulbek Be'ler isyann ana hatla
rn u ekilde tesbit etmilerdir:
1 Para toplamak suretiyle silh ve cephane
temin edilecek,
2 inliler ile kark oturulmayacak, bir is
yan vukuunda onlarn insafszca hareketlerine kar,
dikkatli bulunacak.
3 inlilerin sadece
Kazak Trklerinin deil
btn Dou Trkistan'n i ilerine karmas nle
necek.
4 Dou Trkistan'daki inli kuvvetlerin ge
ri ekilmesini temine almakla kuvvetlerinin azal
masna allacak.
5 inli muhacirlerin bundan byle Dou Tr
kistan'a getirilerek yerletirilmesini nlemeye al
lacak.
6 Eskiden beri Dou Trkistan'da yksek
m evkiler igal etmi bulunan inlilerin geri alnma
sn teminle, bunlarn yerinin Trkistanllara verilm e
sini salamaya allacak.
Temenni mahiyetinde olan hususlar in hk
meti nezdinde grmek zere, Baymolla Qarkeolu
ve Zekeriya Be'lerden teekkl eden iki kiilik he
yet Pekin'e gnderilir. Fakat, bunlarn Pekin'deki in
makamlaryle temasndan da hibir netice alnama
mtr. Ancak;
1 Dou Trkistan'n
i ilerine karlmaya
cak, eitli mevkilere Kazak Trkleri getirilecek, bu
tayinleri Trt O rn'lk makam yapacak, onlarn tas

vibi alnacak, bu mevkilerin isimleri

(Vang, Kng, Zaling) gibi.
2 Bir vilyet olarak
atay iki ayr vilyet olacak.
larna D Moolya'ya yakn
daki arazi de ilve edilecek

in'ce olacak

bilinen Altay ile TarbaAltay vilyetinin hudut

ngil rmann kysn
gibi vaadler verilmiti.

Nitekim aradan ksa bir zaman getikten sonra

Altay vilyetinin merkezi olarak kabul edilen Sarsnbeye Aq-n-ay adl bir inli vali tayin edilerek
Altay'a bir inli sokulmu oluyordu.
Bu durumda,
Altay'n kendi bana vilyet olmas Kazak Trkleri
iin pek faydal olmu olmuyordu. Bunun farkna va
ran Kazak Trklerinin sabr gittike tamakta idi.
BKE BATUR'UN MCADELES VE AKBET
Milliyetilerin ou, hrriyetlerini
elde edebil
mek iin mcadelenin art olduuna inanyorlard.
Fakat o gnk artlar bu mcadelenin hemen yapl
masna hi de elverili deildi. Zira, silh ve cephane
hi denilecek kadar az idi. M uvaffakiyetsizlik halin
de inlilerin Trklere yapaca
ikence ve katliam
gznne getirilirse, bu iin gl hemen ortaya
kacaktr. Btn bunlara ramen BKE BATUR adn
daki bir mcahit ve kahraman, Kazak Trklerinin ih
tiyac olan silh ve cephaneyi temin edebilmek ama
cyla, Altay'dan hareketle, o zamanlar Kazak Trkle
rinin az bulunduu Urumi'ye gelir. phe celbetmemek iin bir sre burada kalr. Daha sonra QaratavKklk tarikiyle yoluna devam eder. Gayesi, baka
devletlerin yardmn salamaktr. Bu yolculukta, B
KE BATUR'un yannda btn Trkistan'da minnet ve
kranla anlacak olan Osman'da gelmitir.
Kafile

Qaratav dana vasl olunca, Osman'n babas slambay ayrlm ve Altay'a dnmtr. (16)
Yryne devam eden
Bke Batur kafilesi,
Gbi ln gemi ve Gas Gl'e ulamt. Kafile
bu lde uzun mddet susuz kalmtr. Fakat, bu ka
fileden haberdar olan inliler, Bke Batur'un Esekbatt (Eekbatt) geidinden geeceini haber aldk
larndan, burada pusu kurmulard. (17) Hakikaten
bu geide gelindiinde, inlilerle mcadeleye giri
en kafile neticede yollarna devama m uvaffak ol
mulardr. Fakat, Bke Batur'un kardei ke ile bir(16 ) 1949

S e n e sin in

H o k m 'in

ilk b a h a rn d a

Q a ro t a v

K k l k

m esi ze rin e O sm a n B a tu r
o r a y a v a r d n b ild ir m i tir.
Kazak

Y a z a r la r

B irli in

a y l k

y :

1973, S h :

11,

tu r'u n

26 /

z iy e tt ir .

s e fe re

Bke

ite

d o ru

h a re k e t

k e n d is in in

C u ld z
27 )

B a tu r'u

bu

H a k im

B irli i'n in

o rg a n

de h a re k e t e tm i tir.
O sm a n

A lb e g
ta r a f n a

B a tu r

Y ld z

b e lir tti in e

B ke

(O sm a n

istiy e re k

seb eb i

b u n d an

nvar

g re ;

de

k u rtu lm a n n

tim ca n o lu n u n ,

a y l k

d e rg 'd e

B a tu r

1913

B a tu r)

14

y a s n d a d r .
Bke

se n e sin d e

d an

B a t

Bke

B atu ru

tam

b ilg i
B a tu r

y a z d

in

k a file s iy le

a r a m t r .

D e rg isin in

ta ra f n d a n

Yazar

n a s l

1913

O sm a n

etm ekte.
sin d e n
s in in

D em ek,

E y l l

yazar

a y n n

H a k im

a d n a

d is in in

51

O sm a n

y a s n d a

de

y a s n d a

O sm a n

O sm a n
ile

B a tu r

old u u n u

ile

a ld
nvar

k u rd u u n u ,

s a y s n d a k i

h a y a t n
b ilg i

o k

s y le m i ti).

d i

saBa

iy i

v e r

d em e kle
da
b ile n
(1950

d a n d a b a b a m
O sm a n

H a tta ,

d e v le r

h u susu

a lm a k t a .

g itti im d e ,

58

B ke

etm ekte .

b az

y a s n d a

Kanam bal

z iy a re t e

iz a h

d u yd u um uz

B atu run

tam

B a tu r'u n

O s m a n 'a

14

b iz z a t

d o ru ,

Bcrtu r'u

B a tu r

y a z s n d a

O sm a n

e t r a f lc a

o la n
*

h a n m la r n d a n

so nu na

g ee n

11.

lim c a n o lu ,

k e n d isin d e n

o c u k la r

T rk ista n -

d o ru la m a k ta .

y e ti t ir ild i in i

se n e sin d e

ad

Dou

(S h : 29 ).

o n la rd a n

y e rle rd e pusu

va

H in d ista n

(O sm a n

k o n u a ra k

se n e sin d e k i

z a m a n 14
(S h . 2 8 ).

B o tu r'u n

b e lk i

1973
nvar

s o n ra .

K a z a k 'la r la

a n la la n
m u h te lif

$ a v a $ t n

y a z s n d a

a ld k t a n

k im s e le rle )

a s k e rle rin in

Bke B a tu r'u n , o
d i in i y a z m a k t a .

zim

a ra s

o n b in le rce

n e ticesin d e

tu tan

tu r

in 'in
kaan
t a n y a n

C u d z
fr if e

ile

y a k n e n

lim c a n o lu ,
ke

Rus

T rk is ta n 'a

Ba

a r

v e T b et'd e n g e e re k T R K Y E 'Y E g id e b ilm e n in yo lu n u a ra m t r

(17) 1957

(S a

s e n e sin

T rk is ta n 'd a k i

a re s in i

b ild ir*

g e n li in d e

g e ri y o lla m t r .

Dou

A lb e g

e d e ce in i

b e ra b e r

a d n d a k i

O sm a n

k e n d is i

k m a s n n

ile

S e k re te ri

zam anda

B ke

Bke

g r t n d e ,

b i
te y it
b ir i

sene

A lb e g

B a tu r

ken

ka Kazak Trk'n de ehit vermilerdir. Bke Ba

tur ok meakkatli bir yolculuktan sonra Tibetin ba
ehri Lasa'ya vasl olur. Burada Tibetlilerin de pek
fazla imkna sahip olmadn grr. Bundan sonra
Bke Batur, Hindistan'a ve buradan da Trkiye'ye
geerek mslman ve kan kardelerinden baz yar
dm talebinde bulunmay arzular. Fakat, Bke Baturun mr vefa etmez. Bke Batur burada vefat etmi
tir. Basz kalan kafile ne yapacan armtr. Bu
aknlk arasnda inlilerin bir baskn ile esir der
ler. inlilere esir olan Trkler, btn tazyiklere ra
men Bke Batur'un ldn sylemezler ve onun
Hindistan'da olduunu bildirirler.
Fakat, ikenceye
maruz kalan bu esirler, Bke'nin lmn aklaya
rak mezarn dahi gsterirler. inliler bu mezar aa
rak, Bke Batur'un cesedini bizzat grrler.
Aradan birka gn getikten sonra, inliler ka
fileyi geri gtrmee balar. Lasa'dan hareket ettik
ten sonra yola koyulurlar. nlerinde giden bir in
linin elindeki sopaya geirilmi Bke Batur'un kafa
sn grdkleri zaman lgna dnerler. Fakat bu aa
lk kimselere bireyler
yapmak mmkn olamaz.
Esirler Urumiye getirildikleri gn, inli askerler B
ke Baturun kesik ban bir aacn ucuna asarlar ve
altna da hainlerin sonu budur diye yazarak sokak
lardan geirilir. Daha sonra, kesik ba alan Bke'nin
arkadalar, onu Altay'n
ingi! kazasndaki amcas
Bayboa'nn mezarlna gmmlerdir. te bu ke
sik ba Dou Trkistan Kazak
Trklerinin hrriyet
ve istikll mcadelesinde
nclk yapmtr. Daha
sonra, birok kafile ayn gayeyle onun getii l
den gemi, gemiye almtr. Mehur Osman Batur'da onun talebesi olmutur.

KUMUL NKILBI
Dou Trkistan'n her tarafnda olduu gibi Ku
mul sakinleri de inlilerden nefret ediyordu. inli
lerin bask ve vaheti de gn getike oalyor, da
yanlmaz hal alyordu. Fakat, yerli Kazak ve Uygur
Trkleri bir hareketde bulunmaya pek cesaret ede
miyorlard. nk, silhlar yoktu. Dman ok ve
kuvvetli idi. Silh temin etmesi mmkn memleket
ler de pek uzakta idiler. Onlarla temas salamann
imkn yoktu. Yollar kesilmiti. Buna teebbs eden
Bke Batur'un kesik ba Urumi sokaklarnda dolatrlmt.
Fakat, buna ramen
Kumul sakinleri inlilerle
mcadele etme, hak ve hukuklarn koruma azminde
idi. Bu esnada, yani, 1930 senesinin Mart aynda Altay'da rifhan Tre'nin nclyle bir direni ha
reketinin belirtisi olmutu (1 8 ).
Bu durum Kumul
halkna da cesaret vermi ve onlarn mcadele azmi
ni arttrmt. Kumul sakinleri de bir harekete bala
mann hazrlnda idi. Fakat hadiseler bunun hemen
birden balamasn temin etmi oldu. nk, inli
askerler yerli bir Trk kzna alaka tecavz etmi
ler ve ldrmlerdi. Bu hadise. Kumul halknn bir
den btn imknlar ile dmana kar koymasna se
bep tekil etti. Ve bylece, 1931 senesinin banda
da Kumul inklb balanm oldu. Fakat, durum yer
li Trkler asndan pek parlak deildi. Trklerin ne
reden olursa olsun, silh ve mttefik bulmas gere
kiyordu. te bunun iin de, Atrkk'l Mehmet Ni
yazi denilen ok nianc olan bir ahs, yanna bir ar(1 8 )

Lu kp an
ma

B ad avam o v

A ta .

ve

K a z a k is ta n

B L M

CANE

M ek te b i

EM E K

19 6 6 ,

D E R G S ,

s a y :
19 66,

12.

Sh:

34

A l

s a y :

6,

Sh:

25

kada verilerek Dou Trkistan heyeti olarak Kansu'ya gnderildi. Maksat, Dou Trkistann dou ta
rafndaki komusu, Mslman inliler'den mslman
lk adna yardm istemek idi. nk, burann hal
knn ounluu mslmand. Ayn zamanda da bun
lar, mslman olmayan
inliler'le anlaamyorlard.
Bunlarn baz tannm kumandanlar mslman hak
larnn koruyucusu olarak biliniyordu.
Dou Trkistan heyeti olarak Kansu'ye gelen
mslmanlarn koruyucusu
olarak bilinen
General
Mehmet Niyazi ve arkada ok iyi karlanr. Hemen
Macung Yin'e ba vurmas tavsiye edilir. Trkistan
llarn derdini dinleyen ve onlar ok hakl bulan Ge
neral Macung Yin, kuvvetlerinin bana geerek he
men davet edildii, yardm istendii Dou Trkistan'a
doru hareket eder. 1931 senesinin ilkbaharnda Ku
mulun Suan blgesinde karargh kurar. Kumula ge
len mslman inli Tngen veya Dngen gene
rali Macung Yin'i bu blgenin ileri gelen kimsele
rinden Hoca Niyaz Hac bizzat karlamtr.
Tabi, yardma mslman inli (Tngen Gene
rali) gelmeden evvel de Trkistanllar kendi apla
rnda mcadeleye devam etmilerdi. Yerli Uygur Trk
leri, Hoca Niyaz Hac kumandasnda savarken, Kumul'daki Kazak Trkleri de, inliler tarafndan daha
evvelce kallee ldrlm olan A lp Batur'un olu
Elishan Batur, yembet, Kasm, Yoyuu ve Zayp'larn ynetiminde mcadele ediyorlard. Kumul'da ba
lanan bu silhl mcadele, Dou Trkistann her ta
rafnda destekleniyor ve tek gaye olan stikll iste
niyordu.
Hoca Niyaz Hac ve Elishan Batur'lar arpmak- '
ta olan 7 bin inliye General Macung Yin'de hcum
ederek derhal bozguna uratm
in askerlerinin

kamaya mecbur kalmasn salamtr. Meydan sa

va niteliindeki, Mslman Birliinin ilk mte
rek hareketinde 7 bin inli'den ancak 350'si kurtu
labilmitir. Barkl ehrinde bir mddet direnen bu
inliler, burada bol miktarda silh ve cephane bra
karak selmeti kamakta bulmulardr. Kaan inlile
ri de takip eden Kazak, Uygur ve Tngen kuvvetle
ri, Barkl ehrinin asayiini temin iin 50 Kazak, 50
Uygur ve 50 Tngen askeri brakarak vilayet merke
zi Kumulu almak iin harekete geerler.
LUDUN MUHAREBES
Tye Col - Deve Yolu denilen bir yolu takip
etmek suretiyle Kumula vasl olan milliyeti kuvvet
ler, burada byk bir sava yaparak kaledeki inli
lerden baka btn ehiri bu vahilerden temizlemi
tir. Kalenin muhasaras iin Nurali Binba kuman
dasndaki 600 Kazak Trk askeri, Sadk Kurmal Bin
ba kumandasnda 500 Uygur Trk ile Tngenlerden de 600 civarnda bir kuvvet
tekil edilmitir.
Askerler gece ve gndz icabna gre kaleye hcum
ediyorlard. Muharebenin en fazla kzt bir srada,
atyla drt nala gelen birisi, Urumi tarafndan b
yk sayda inli askerlerin geldiini haber verir. Bu
arada milliyetilerin patlatt bir dinamit kalede ge
dik de am bulunuyordu. Buradan kaleye girmek
iin Trkler ok gayret ettilerse de ieri girmek mm
kn olmamtr. Bu uurda
ok ehit vermilerdi.
inin takviye kuvvetleriyle
arkadan ve nden de
kaledekiler arasnda kalan m illiyetiler, Tngen su
bay rsiling'in kumandasnda bir miktar askeri kale
etrafnda brakarak esas kuvveti gelmekte olan tak
viye in askerlerine kar karmak mecburiyetinde

kalmlard. Gelen, inlilere kar etin bir sava ve

ren istikll ve hrriyetleri urunda mcadele etmek
te olan Trkler, her bakmdan mukayese kabul edilmiyecek kadar zayf olmalarna
ramen byk bir
kahramanlk gstermiler ve inlileri bozguna urat
mlard. Bu sava o gne kadar, milliyetilerin ver
dii en byk sava idi. Bu muharebede
General
Macung Yin'in kendisi yaralanmt ve 89 askeri de
ehit olmutu.
Milliyeti kuvvetlerin esas ksm,
inin gelen
takviye kuvvetlerini bozguna uratt srada, kaleyi
muhasara etmekte olan milliyetileri dier bir yol
dan gizli gelen inliler arkadan vurmulard. Bylece, onlar kaleyi muhasaradan vaz geerek geri e
kilmek zorunda kalmlard. Kendilerini de g be
l kurtarabilmilerdi. Bundan sonra,
inliler frsat
vermeden arka - arkaya devaml gelen takviye kuv
vetleri sayesinde Kumul ve Barkl ehrini geri al
mlardr.
Ludun muharebesinde ar yaralanan, yeni ge
len takviye in kuvvetlerini Ludun blgesinde kar
layarak yaplan sava srasnda kahramanca sava
arak yaralanm olan General Macung Yin memle
ketine geri dnmee karar vermitir. O, geri dnece
ini bildirirken, adamlarndan bir ksmn,
Masling
adndaki subaynn kumandasnda, Hoca Niyaz Ha
c ve Elishan Batur'larn yannda brakacan akla
m ve yle de yapmtr. Bu srada Urumi'deki in
umumi valisi Cin - u Rn, Rusya'dan yardm istemi
ve bylece daha evvel Manurya harbine itirak et
mi olan in i Sey ismindeki komnist bir subay da
Dou Trkistan'daki inli askerlerin bana kuman
dan tayin edilmitir. Bu tayinle birlikte, Ruslar her
trl yardm yapmaa balamlardr. in i Sey ka

rarghn hemen Kumul'da kurmu ve Milliyetilere

kar byk bir mcadeleye balamtr.
Kumul'un
Narnkir denilen dana ekilen milliyeti kuvvetler
buray karargh edinerek in iy Sen'in hcumlar
na kar koymaa almlardr.
Milis kuvvetlerinin arasna bir miktar asker b
rakan General Maung Yin 1931 'in yaznda memle
ketine vasl olabilmiti. Memleketi olan Kansu eyale
tinde ksa bir mddet tedavi grp iyiletikten son
ra, tekrar Dou Trkistan'a dnmek zere asker top
lamaa koyulmutur. General Macung Yin, bu defa
her ne pahasna olursa olsun, Dou Trkistan' kur
tarmak azmindeydi. Ve bu azimle 5 bin kiilik bir
kuvvet hazrlayarak 1931'in sonbaharnda memleke
ti Kansu'dan Dou Trkistan'a hareket etti. Genera
lin gelmekte olduu haberini alan inliler, Elishan
Batur, Hoca Niyaz Hac ve
yem bet'ler karsnda
savamaktan vazgemiler, kamlard.
Fakat, inli askerler, Kumul vilayetinin muhte
lif yerlerindeki stratejik mevkilerde bol ynak ya
pyorlard. Mesela, inli askerler,
devaml aldklar
takviye kuvvetlerle Urumi ile Kumul arasndaki oncu mevkinde toplanmlard. General Macung Yin'de
Trkistanl Milis Kuvvetler'iyle birletikten sonra, i
te inin bu blgedeki
asker kuvvetinin merkezi
olan oncu'ya hcum etmeyi dnyordu. Ve bu
dncesini tatbikata koyuyordu.
Kendi kuvvetleri
nin oncu'ya, Kazak ve Uygur kuvvetlerinin de Cemseri'ye hcum etmelerini emir etmiti. Cemseri, Ka
zak ve Uygur kuvvetlerine dayanamam birka gn
iinde teslim olmutu. General Macung Yin'de in
lileri muhasaraya alm fakat buradan skp atama
mt. Ve sonunda sng tak emiri vererek byk
bir meydan sava neticesinde, kardei rsiling da

hil ok ehit vermek suretiyle, inlileri imha etmi

ti.
oncu ve Cemseri'de byk m uvaffakiyetler ka
zanan milis kuvvetleri, ok sayda silh ve cephane
yi de ele geirmiler ve muntazam bir ekilde bun
lar depo etmilerdi. General tarafndan ileri s
rlen ve tatbik edilen bu ele geen silhlar depola
ma iine Hoca Niyaz Hac itiraz ederek her kuvvet
elde ettii silh kendisi muhafaza etsin
demi ve
Generala ihtarda bulunarak burasnn Trkistan oldu
unu, yani kendi memleketi olduunu hatrlatmak
istemiti. Balangta ufak olan bu gibi anlamazlk
lar giderek byr. Ve maalesef gn getike, Hoca
Niyaz Hac ile General Macung Yin arasndaki anla
mazlk dmanla dnmeye balar.
Bu durum,
Trkistann istiklli iin savamakta olan dier her
kes gibi Kazak Trklerini de endielendiriyordu. On
lar, bu durumun daha
dabymemesine gayret e
yorlard.
Esasnda Generalin depolama, bir yerden tevz
ve idare fikri ok yerinde idi. Zira fazla silh lzum
suz yerlere konuyor ve ihtiya olduunda da bulun
muyordu. Hoca Niyaz Hac'nn milliyetiliinden hi
kimse phe etmiyordu. Yalnz, General'e kar bu
hareketleri tenkide sebep oluyordu. nk, Trkis
tanllar onun yardmna ok muhtat. O, davet ze
rine, yardm iin gelmiti. Trkistann dmanlary
la savayordu. (19) Dmann dman dostumuz
olmas gerekiyordu. Durumdan
M ill menfaat iin
faydalanlmas icabederdi.
(1 9 )

Hoca

t a d r .

Rus

T rk is ta n 'a
o la n

N iy a z

H a c t'n tn

s iy a s

g r le rin in

ve

g ib i

byk

d m an

in

a c m a s

X n g e n Ie rn

la m a l

id i.

H er

ve

ik !

$ah si

d a v e ti

$eye

k a p r is i

z e rin e ,

ta h a m m l

ok

b r a k m a s

m s l m a n lk
e d e re k ,

k t

k a r s s n d a

Rus

o ld u u

s t ik l li

g e re k ird i.
a d n a

ve

in

g e lm i

in 'e

a n la lm a k

i in

r p n a n

M sl m a n

old u u n u

n a z a ra n

an

e h ve n ier

General
Macung Yin'in btn iyi
niyetlerine
mukabil, Hoca Niyaz Hac ile arasna in casuslar
girerek General'n Hoca Niyaz Hac kuvvetlerine kar
geleceine dair haberler karyorlar. Bundan e
kinen Hoca Niyaz Hac'da
General'e kar dman
olmaa balamt. Tngen kuvvetlerine garez besli
yordu. Macung Yin ise, Rus ve in'den baka d
man kazanmak istemiyordu.
Dman olarak onlar
yeterli gryordu. Fakat, bunu Hoca Niyaz Hac pek
anlayamad. Ve bylece, davet zerine, yardma gel
mi olan, dmannn dman,
mslman kardei
Tngenleri de Trkistan'a dman etmi oldu.
d iy e re k

o n la r a

m m kn

o la n

v a la r

k a r

s r a s n d a

z y le

sa vam akta

G e n e ra l

gren

Dou

ve

m ehur

s v e

K a

d e n ile n

M acung
in d e

SV EN

saat

ok

ile rid e

ve

b ir o k

d a k ik a

1935

zc

m em leketten

g ste rm e si

b u lu n a n ,

H E D IN

k it a b n d a ,

ve

a n la y

T rk is ta n 'd a

b unun
lim i

o la n

Y in 'e

ve

v u k u a tla r

g ste rerek

se n e sin d e

k o v u lm a s

ic a b e d e rd i.

Bu

sa

kendi

n a k le tm e k te

n e re tti i

o la n

Byk

ilg i

e k ic i,

ib re t

a l c

d a im a

savaa

h a z r

M a 'y a

A tn

h a d ise le r

a n la tm a k ta .
S a a t:
H o ca,

11 ,0 6

...

b e c e rik s iz

ve

S a a t:
m z
1933

11 .0 2

...

A y g r

1933

a t lg a n

Hoca

- B u la k

T em m uzund a
.. .

C e su r,

te cr b esiz

b ir

N iy a z

b ir o k

y a n n d a k i

K a ra e h ird e n

A u sto su n d a

ve

a cem i

asker

l s

d a r g e itte

h a re k e t

y e n ile re k

k y a s la

id i ...
ile

M a 'y a

ot

le le rin i

t a a rr u z

g rd

etm ek

zere

e t t i...

(t n g e n le re )

Hoca

N iy a z

K a ra e h r iy i

te rk e t t i...
...
in

B o m b a la n y o r la r d ...

b irle e re k

Rus

M acung

Y in

le

in 'e

k a r

...

U ak

b o m b a la rn d a n

ti im iz

T n g e n le r

a s k e rle rin i

savaan ,

h a s ta la r a r a s n d a

ona

k a r

b u ra d a

H o ca

te slim

o lu y o r la r d ...

b o m b a ly o r la r d .

Hoca

(R u s la r

N iy a z

le

H a c i'd a

s a v a y o r d u ).

be

k i i

lm t ... .

N iy a z H a c n n 12

...

y a n d a k i

Tedavi

o lu

da

e t

b u

lu n u y o rd u ...
n n

1952
42

S e n e sin d e
- 43 - 44

Hoca

N iy a z ,

H oca

N iy a z
de

k ita b n d a

ayn

N iy a z

a r a m z d a

T n g e n le r'le
zam anda

t n g e n le rle ,

s a v a t n

s ta n b u l'd a y a y n la d D ou T rk is ta n a d l k it a b
4 5 . s a h ife le rin d e M e h m e t Em in B u ra 'd a Tu ng en ve

H o ca
ile

K e n d is in in
ayn

d avet

b e lirtm e k te .

d iy e

te n k it

e d e rk en

Em in

B u ra 'n n

ile

Ben

g ee n

a n la t t n a

zc

y a n .

g re ,

da

ile

N iy a z

o rta y a

Hoca N iy a z

o la n

g e le n ,

Hoca

H ac

S a v a la r m ,

b ilg i

a n la tm a k t a .

d m a n
i in

B enim

b a l y la

m a a le s e f

y a rd m

d uru m u nu

Y in

h a d ise le r

T rk is ta n in

z e rin e ,
in

M acung

s a v a t n

Dou

k en d i

son

Rus

ile

m sl m a n

de

a n la m a z

o lu y o r.

liy a k a t s iz

ayn

in in

in lile r le

siy a s e tte n

ko ym u

v e rm e k te .

O ysa,

adam

M ehm et
id i ...

General Macung Yin, Dou Trkistan'n baken

ti Urumi'yi ele geirmek iin bir hcum pln hazr
lam ve bunun tatbiki iin 400 beyaz atldan mte
ekkil yldrm kuvvetlerini daha evvelden yola ka
rarak, mhim geitleri elde
etmelerini bildirmitir.
Seme birliklerden meydana gelen yldrm kuvveti
oncu ile Cim oncu arasndaki aalk bir yerden
geerken, daha evvelce pusu kurmu olan Hoca Ni
yaz Hacnn Uygur askerlerinin hcumuna maruz ka
lrlar. Aa yukar ounun telef olmasn salaya
rak, pek az kimsenin kurtulmasna sebebiyet verirler.
Kurtula bilen yaral askerlerin bir ksm geri gelir ve
vaziyeti General'e bildirirler. Bu srada Hoca Niyaz
Hac'nn kendisi de Cuvan Terek geidiyle ToksunTurfan tarafna doru kaar.
Hoca Niyaz Hac bu hareketiyle o ana kadar el
de etmi olduu btn itibarna darbe indirmi olur.
Bylece btn Dou
Trkistanllarn ve kendisiyle
beraber savam olan Kazak Trklerinin mitlerini
zedeler. Gayeye ulaabilmesi iin bindii dal gene
kendisi keser. General Macung Y in ,. Trkistanllara
yardm edebilmek hususunda her ne kadar baz art
lar ileri srm ise de, Hoca Niyaz Hac'nn hrriyet
mcadelesinde ve hrriyete susam bir millet iin
bunlara
ba emesi, rza gstermesi
gerekiyordu.
Karlarnda Ruslardan daima yardm gren kalaba T rk is ta n
323.

R u sya

s a h ife s in e

c 'n n

d i e r

ile

kadar

in

v e rd i i

s a h a la r d a

a tm

m ekte.
H o ca

N iy a z

H a c ,

m him

d e ild ir.

F a ka t,

onun

b ir a z

T rk is ta n 'n
n ile re k

k a d e rin i

h a re k e t

o la b ilir d i.

b ilg id e

m itsiz

il , ib ret in b e lirtiy o ru z .

d e n ile n

H a y t

o ld u u y a n l

Dou

d u ru m a

duar

da

318.

y a n l
o

a d m

kendi
o lm a z d .

b a n a
B u n la r

N iy a z

Ha-

m is a lle r g e tir
a ta n

d a vra n m a s

s r a la r d a ,

sa h ife s n d e n

H oca

a d m la rn d a n

a k l l c a

nk,

T k t a n

k it a b n n

B a y m rz a

m e v k ie g e le re k
d ik k a tli v e

d e i t ir e b ilird i.

e d ils e y d i.

Bug n k

a ra s n d a

lk kim se

b e lk i

ayet

Dou

iy i

g e i

s tik l lin e

s a h ip

te n k it

i in

de

Ik bir kitle, inliler vard.

Bu dmanlarn ancak
Generalin yardmyla yenebilirlerdi. Fakat btn bun
lara ramen, Hoca Niyaz Hac inlileri ikinci derece
de brakarak, Tngenlere kar, sanki ok mhimmi
gibi savaa balad. A rtk bu vaziyetten olduka si
nirlenmee balayan Tngenler de grdkleri yerde
Uygur Trklerine kar harekete getiler. Bu durum
karsnda Hoca Niyaz Hac'nn adamlar yava - ya
va dalmaa baladlar. Onu braktlar. Bu suretle
gn getike, Hoca Niyaz Hac da kuvvetini kaybet
mee balad. A rtk inlilerin yan sra Tngenleri
de kendiierine dman etmiler ve dman bir iken
ikiye ykselm iti. Hoca Niyaz Hacnn bu hareketine
ramen General Macung Yin gene de Dou Trkistan
kurtarma hareketinden vazgemi deildi Subaylarn
dan Mahun Ky'n idaresinde bir miktar kuvveti Altay'a gnderdi. Kendisi de Kazak Trklerinden temin
ettii askerlerle beraber Urumiye doru yola kt.
Urumi ile Gney Dou Trkistan, yani, Altehir de
nilen Dou Trkistann Uygurlarla meskn taraf ile
Urumi arasndaki bir geit zerinde bulunan Davanin ehrini inlilerden temizleyiverdi. Dier taraftan
Hoca Niyaz Hac, Tngenlerle savaa devam ederken,
bir taraftan da inlilerle mzakereye girimee ba
lamt.
ALTAY - TARBAATAY KURTARILIYOR
Mahun Ky'n kumandasndaki Tngen kuvve
ti Altay'a ulamt. Altay'daki Kazak Trklerinin ileri
gelenlerinden olan erifhan Tre ve Mnkey Beler,
Mahun Ky' iyi karlyarak bu blgede inlilerin
bulunmadn mjdelemilerdir. Yalnz, bu sralarda

Altay vilyetinin baz kesimlerinde az miktarda Rus

yaamakta idi. Mahun Ky ve arkadalar ilk i ola
rak bu Ruslar temizlemei kararlatrmlard. Bunu
anlayan Ruslar kamlar ve D Moolya'ya gitmi
lerdir. Bu m uvaffakiyeti mteakip Tarbaatay vilye
tini kurtarmak iin uzun zamandan beri plnlar ha
zrlayan Altay'l Kazak Trkleri, bunlar tatbike ko
yuldular. Altay Kazak Trklerinin tavsiyesi zerine
Mahun Ky, Altay Moollarnn
ileri gelenlerinden
olan in Vang'i ziyaret ederek
gayelerinin gayri
mslimleri top yekn dman
saymak olmadn,
sadece Rus ve inlileri dman bildiklerini ve onlar
dan Dou Trkistan'n istikllini almak istediklerini
aka sylemitir. in Vang, Mahun Ky' gayet sa
mimi karlam ve ona Moollarn Kazak Trkleri ile
daima beraber olduklarn ifade ederek, at ve erzak
yardmnda bulunmutur.
Kazak Trklerinin yardmyla daha fazla kuvvet
lenen Mahun Ky, Tarbagatay'n
yolunu tutmutu.
Tangt, Salbay ve Yusuf Ukurdaylarn idaresindeki
Kazak Trklerinin inliler ile Savamakta olduunu
grrler. Orkaar da ile Emil rma arasnda karar
gah kuran Kazak Trkleri, Mahun Ky'n geliini bir
sevinle karlarlar. Tarbaatay Kazak Trklerinin li
derleri ile anlaan Mahun Ky ilk defa Drbelcin'i i
gal ettikten sonra, vilayet merkezi olan veek'i d
mandan kurtarmak zere harekete geer. Buraya h
cum eden Kazak ve Tngen kuvvetleri inlilere dehet
saarak onlar bozguna uratm ise de inliler, yu
karlarda bahsettiimiz kaleye snarak kurtulmular
dr. Buna ramen m illiyetiler hain vali Mten Amb'nn inaa ettirdii kaleyi ele geirebilmek iin devam
l bir ekilde akn ediyorlar ve bu arada baka yerle
ri de zabdediyorlard.

URUM'DEN NLLERE YARDIM GELYOR

M illiyetilerin kaleyi fethetmek iin yaptklar h
cumlar devam ederken, vemek ehrinin ileri gelen
lerinden Hasembay, Orasambay ve Ansarbeyler gibi
ahslar, bir araya gelerek burada bir Trk hkmeti
kurmak zere faaliyetlere getiler. Bu uurda seveseve herkes maddeten ve manen yardmlarda bulu
nuyorlard. Durum byle iken, zeki bir subay olan Mahun Ky, kale'deki inlilerin Urumi'den takviye is
teyeceklerini dnm ve btn yollara ve kpr
lere adamlarn koymak istemitir. Fakat, adamlarnn
bir az ihmal ve yorgunluu neticesinde ge kalnm.
Urumi'den takviye kuvvetleri daha evvel gelerek kp
r ve geitlerden gemiti. Bunlar 20 kamyonla gelen
Beyaz Ruslar'dan ibaretti. inlilere yardm iin gelen
Ruslar m illiyetilere, kaleyi sarmken arkadan saldr
m ve onlar panie uratmtr. Ve bylece veek
ehrini ellerine geirmi olan Beyaz Ruslar ile in
liler, yeni Trk hkmetini kurmak hazrlnda olan
ahslar da yakalayarak
trl ikencelerden sonra
ldrrler. Netice'de yerli Trkler yine bask idaresi
altna girmi oluyorlard. Mahun Ky cesur ve iyi br
subay olduundan veek'den kaarken bile kendi
sini takip eden in ve Ruslarn bir ocuu ldrme
imkann bulabilmiti.
Bir kpr altnda saklanarak
arkadalarn takip etmekte olan Rus ve inlilerin bir
ounu gebertmiti.
KZBEN MUHAREBES
Tarbaatay' terkeden Mahun Ky, artk hibir
yerde tutanamam ve Manas'a gelmiti. Kendi ba

na bir i yapacak halde deildi. Gayesi Davann'daki General Macung Yine iltihak edebilmekti. Bu s
rada, bu blgedeki Kazak Trklerinin liderlerinden
Yunus Hac, Manas dalarnda
inlilerle mcadele
ediyordu. Gayesi Manas' igal ederek Dou Trkistann istiklli iin dier blgelerde savamakta olan
lara yardmda bulunabilmek idi. Mahun Ky'n Yu
nus Hac'yla
birleeceini daha evvelden
tahmin
eden inliler, Serinov ve Patalov adndaki iki Rusun
kumandasndaki askerleri Manas dalarna ekmiti.
Mahun Ky ile Yunus Hac idare eden Kazak Trk
leri kuvvetleri Manas ehrinin 60 kilometre ilerisin
deki mahalde karlatlar. Bu etin savata m illiyet
iler bozguna uramt. (*) Ancak, Mahun Ky ve
bir miktar Tngen askerleri General Macung Yine il
tihak edebilmek iin Urumi, Davann tarafna git
milerdir. Yunus Hac ise, elindeki kuvvet yetersiz
olduu iin inlilerle anlamaya varmak mecburiye
tinde kalr.
Mahun Ky ve beraberindekiler Qzltas - Esek
Col denilen yerde Rus ve inlilerin kurmu olduu
pusuya derler. Ve maalesef imha edilmilerdir. A n
cak, Mahun Ky ok ar yaral olarak birka arka
da tarafndan g bel kurtar labi m itir.
Kumul'dan hareket ettikten sonra, Davann eh
rini alan ve daha sonra da Urumi'nin d mahalle
lerine kadar sokulan Macung Yin'in kuvvetleri, Rus
larn in i Sey'e verdikleri tankla geri pskrtlmtr. Bundan sonra Davan ehrinde bir mddet da
(* )

R a h m e tli
tk ta n

Kayna;

s o n ra

bunde,

bu

e!

s a v a 't a

b ilm iy e re k

bana

y a z s y la

im d i

b lg e d e k i

v e rilm e k te d ir.
en

M u h am m etca n o lu 'n u n ,

Kayna;
M ahun

Yunus

y a z d

m evzubahs
B e 'in

v u k a la r

b e lirtti in e

K y ' n

H a c 'n n

ve

h a t a la r

e lim d e

h a k k n d a

g re ,

m a l b iy e te

k it a b n

ilk
b ir

K z b e n 'd e

u ra m a s n d a

o lm u m u ;.

b a s k s

b u lu n a n
h a y li

o la n

m ektuad

b ile re k

b ilg i
g e
veya

ha kalan ve Tngenlerden yardm toplayan General

Macung Y in , ikinci bir sefer daha Urumi'ye hcum
etmise de gene Ruslarn uak ve tanklar karsnda
geri ekilmee mecbur kalmtr. A rtk Dou Trkis
tan'n kuzey tarafnda tutunamayacan anlayan Ma
cung Yin, Dou Trkistan'n gney tarafna hareket
ederek Karaehri blgesine gelmitir. (**)
N VE RUS REKABETNN BALAMASI
Bu hadiseler devam ederken, Urumi'de Ruslar
ile inliler arasnda bir gizli mcadele balamt. On
lar, kendilerine gre byk tehlike olan, Dou Tr
kistanllar ve Tngenler birliini paraladktan ve bu
nun neticesinde de artk galibiyet de salamaya yz
tuttuktan sonra, kendi menfaatleri asndan hareket
ediyorlard. Urumi'nin mdafaasn bahane eden in
kuvvetlerinin kumandan komnist in i Sey, Rusyadan tank ve otomatik tfekler gibi yardm salyor.
Cin u Rin adndaki genel vali ise, Ruslar'dan ziya
de in hkmeti ile anlamak, yani ona bal kal
mak istiyor. Tabi ki, bu vaziyetler Ruslar ile onun
adam olan in i Sey'in iine gelmiyordu. Ruslarn
tevikiyle in i Sey ve Urumi'de bulunan
Ruslar
(muhacir Ruslar) vali Cin u Rin'in konan basm
lard.
Bu durum iki taraf arasnda arpma balama
sna sebep tekil etmitir. Bu esnada, hi bir eyden
haberi yokmu gibi Urumi'deki Rus konsolosu ara
(* * ) Sven

H edin

lu nd u u

ve

(a d n d a k i

s v e

K a r a e ir

m n n

y a r a t t

hucum

e d e rken

fe c i

ile

d urum u

in lile r

fucum e tm i le rd ir.

ile

b ilg in i

K ag ar

g re re k

Hoca

s r a d a

b lg e sin d e
N iy a z

Dou
o la n

T rk is ta n 'd a

s a v a la r n

y a z d n a

g re ),

R u s la r

H a c 'd a

M acung

Y in e

b ir

bu
k s

u a k la
k a ra d a n

ya girerek, V ali'yi Rusya zerinden in'e kamaa

ikna etmi ve bylece i-i i Sey'de idareyi ele alm
tr. in i Sey ilk olarak m illiyetiler'le sulh yapma
a gayret sartetmi ve bir taraftan da btn sular
eski vali'nin omuzlarna yklemee balamt. Ona
her bakmdan Urumi'deki Rus konsolosu
Afresov
yardmc oluyordu. Bu konsolosun
teebbsleriyle
daha evvelce inlilerle anlam olan Hoca Niyaz Ha
c da ikna edilerek Kagar'dan Urumi'ye getirilmi
ve in i Sey'in muavinlii teklif edilmitir. Hoca Ni
yaz Hac'da bunu kabul etmitir.
Dou Trkistan'da bu vaziyetler devam ederken,
General Macung Yin savalarna yine devam ediyor
du. General bu sefer sadece inliler'le deil, Ruslar
ve Uygur Trkleri ile de arpyordu. Fakat, kar ta
rafn sahtekr hareketleri Generali onlarn tuzana
drmt. Rus konsolosunun, konumak zere da
vet ettii ve konsoloslukta yakalatt General Ma
cung Yin, kendisini bir anda
Rusya'da bulmutur.
Burada komnist ajan olarak yetitirilmek ve in'de
bu maksat iin kullanlmak istenmi ise de, kabul et
memi ve Rusya'da lmtr.
Burada bir husus zerinde biraz durmay uygun
gryoruz. General Macung Yin asla bir yamac de
ildi. Bunu onun maiyetinde bulunan kimseler do
rulamaktadr. Mesela, Generalin
askerleri kendine
dmanlk etmiyene dokunmamtr. Sonra, Macung
Yin , yukarda birka defa tekrar ettiimiz gibi Dou
Trkistan'a yama iin kendi gelmi deildir. Davet
zerine gelmitir. Bunu yabanc yazar ve tetkikciler
de yle kabul etmekteler.
ngiltere Kraliyet Beynelmilel ler Enstitsnde
ki Mr. Max Beloff tarafndan yazlan The Foriegn

Policy of Soviet Russia denilen kitabn Cilt. I -1929

1936 Sh: 232'de yle denilmektedir:
... 1931 senesinde Kumul'daki m illiyetiler Ma
cung Yin'den yardm istemilerdi. Macung Yin b
yk bir galibiyetten sonra in askerlerini oncu'ya
kadar kovalam ve kendisi de yaralanm t...
Ayn kitabn 235. sahifesinde de Generalin as
keri mavirinin Kemal Kaya Efendi adnda bir Trk
olduu belirtilmekte (Trk denilirken Anadolu Trk
kastedilm ekte).
The Verim Lion Gate isimli kitabn inli yaza
r bile 1953 senesinde NevvYork'da bastrd kitabn
da:
... Efsanevi gen Tngen Generali Orta Asya
Trkistan zerinde bir slm imparatorluu kurmaa
gayret ed iyo rdu ... diye yazyordu.
ikago niversitesinde tahsil gren ve ayn za
manda orada profesr olan in asll Prof. Dr. Hanry
Wei, China and Soviet Russia denilen kitabnda
da yle diyor:
... Turfan inklab in u Rin'e ar gnler ya
att. Bu inklab yerli mslmanlarn ayaklanmalar
takip etti. Bilhassa Hami (Kum ul) mslmanlar di
namik ve gen Tngen Generalinin itirakini temin
edince, ayaklanma bir kurtulu hareketi olmaa ba
la d ...
Amerika'da baslm olan Pivot of Asa adn
daki Owen Lattmore isimli yazarn kitabnda da y
le deniyor: (sh. 69)
... Kansu'daki inli mslman harp bakan
Macung Yin'e vekiller gnderilerek yardm talep edil
miti. General 400 atl ile Barkl'e geldikten sonra
galibiyetler salanmt.
V e kendisi
yaralandktan
sonrada ricat etmi ve 1932'de tekrar Dou Trkis

tan'a gelm iti... Ayn kitabn 211. sahifesinde de

yle deniyor:
... Macung Yin'in askeri ba maviri 1914'de
Almanya ve Fransa'da subay olarak tahsil gren s
tanbullu Kemal adndaki bir Trk id i...
ankayek'in Soviet Russia n China adndaki
kitabnn 106. sahifesinde de yle denilmekte:
... Macung Yin'in mslman askerleri Urumi'yi
kuatnca, in i Sey'e Ruslar yardm gnderdi...
ngiltere'de Basl Davdson tarafndan yazlarak
baslan Trkistan A live denilen kitabn 109. sahi
fesinde de:
... Yolbarshan ve Hoca Niyaz'n devleti zeri
ne 1931'de Trkistan'a gelm iti... deniyor.
N SEY'N SULH TEKLF
Hoca Niyaz - in i Sey anlamasndan sonra
Dou Trkistan'n
Gneyinde karklklar ksmen
durmutu. Kuzey Trkistan'da ise, yer yer arpmalar
vuku buluyordu. Kuzeyli'ler in i Sey'den bir takm
yeni haklar talep edebilmek iin, ayaklanmann l
zumlu olacana inanyorlard. Fakat bu ayaklanma
nn neticesinde, Trkistan'n
hrriyetine tamamen
kavuabilecei ihtimali zayft. Zira in i Sey'in ok
sayda kuvveti vard ve Ruslardan daima surette uak,
tank yardmlar gryordu. Milliyetilerde ise bu si
lhlardan hibiri mevcut deildi. Plnlama iyi yapl
mad takdirde, byk bir zayiat verilecei aka
grlyordu.
A sker kuvvetlerinden ok emin bulunan in i
Sey, bu artlar altnda Trklerin her hangi bir ayak
lanmaya teebbs edebileceklerini aklndan dahi ge-

girmiyordu. Baz yerlerde devam eden ufak arp

malara da kulak asmyordu. Kendi iini yoluna ko
yabilmek iin, halka iyi geineceini ve btn kabahatlarn eski vali Cin u Rin'de olduunu elileri va
stasyla etrafa duyurmaa alyordu. Hoca Niyaz'
nasl kendisine muavin yaptysa, onun gibi itaat ede
ceklere de hkmet makamlarnda payeler verece
ini vadediyordu. Trkistanllar, bu adi Rus casusu
nun ne kadar alak bir karaktere sahip olduunu ve
bu teklifleri kabul ettiklerinde
ne gibi ikencelere
maruz kalacaklarn bildikleri halde, ayaklanma iin
hazrlk yapabilmek gayesiyle mahsustan boyun e
diler.
Bu hadiseden sonra in i Sey, kabinesine Altay Kazak Trklerinden Beymolla Karkeolu'nu ald.
Bylece Kazak Trkleri ile inliler arasndaki arp
malar bir mddet iin durmu oldu. Beymolla Karkeolu, ilk i olarak Urumideki baz mhim yerlere
Kazak Trklerinden A bev, av erefhan ve erefhan
Tre'leri getirmiti.
N SEY SZNDE DURMUYOR
KASAPLIA BALIYOR
Kazak Trkleri ile meskn Kuzey Trkistanda
ayaklanmalarn durmasndan istifade eden in i Sey,
kasabalara, yol kavaklarna ve kprlere durmadan
asker ymaa balamt. Ayrca Kumul'da nklaba
karan kimseleri de el altndan tesbit ettirerek, ani
den onlar yakalatp ldrtyordu.
Vergileri gn getike
fazlalatryor ve halk
bu yzden inim inim inletiyordu. Kabinesine ald
Baymolla Karkeolu ve arkadalarnn btn hareket

lerini kontrol ettiriyor ve konumalarn dinletiyordu.

Kendine muavin olarak, Rus konsolosunun aracly
la ald Hoca Niyaz Hac da habersiz ortalktan kal
drlmt. Bu anormal durum karsnda, Kazak Trk
lerinin yapaca tek bir ey vard. O da her ne paha
sna olursa olsun hazrlklar bir an evvel bitirip ne
ticesi lm de olsa mcadeleye balamakt. kence
leri grp erefsizce yaamaktansa, vatan ve hrri
yet urunda canlarn feda etmeleri daha akllca bir
i olurdu.
KNC KUMUL AYAKLANMASI
in i Sey'in kallee hareketlerine, zulm ve
eziyetlerine dayanamayan m illiyetiler, yeni bir ayak
lanmann arifesinde iken, Kumul Kazak Trkleri ta
rafndan ok sevilen Hac Nab, Abdullah Taici, Seit
Nebi'lerin dahil olduu bir grup gizlice tevkif edil
miti. Halk bunlarn derhal iadesini istemiti. Fakat
in i Sey bunlarn akbetleri
hakknda hibir ey
bilmediini sylyordu. Halbuki cani vali halk ara
sna birok casus salmt. Bu yamaklar, tevkif aley
hinde konuanlar bir bir tesbit ediyor ve yakalyor
lard. Bu arada ok itibar edilen ahsiyetlerden Kudabay Batur ile Kasm Batur'lar da tevkif edilmiler
di.
Kumuldaki inlilerin bu zorbalklarna tahamml
edemeyen Kazak Trkleri, bir de Ruslarn buraya gel
diklerini grnce, endielenmee balamt. in i
Sey komnist olduunu artk aktan aa gsteri
yordu. Daha fazla sabredemeyen Kumul halk, ufak
apta olmak zere basknlara balamt. B ir karakolu
basarken yakalanan ve hapise atlan
Kasm Batur

adndaki bir kahraman, bir frsatn bularak ayakla

rnda zincir olduu halde hapishaneden kam ve
arkadalarna iltihak etmitir. in i Sey bu ufak te
fek arpmalarda dahi ok sayda askeri vaka ma
halline gnderiyor ve harekt havadan destekliyor
du.
MEMLEKET KAFLE HALNDE
TERKE BALANIYOR

Bu kt artlara tahamml edemeyen m illiyeti

ler, yava yava memleketi terke karar verdiler. lk
kafile 1933 tarihinde Advbay ile
Tungibaylar'n
bakanlnda 30 kiiden mteekkil olarak, in ms
lmanlar Tungenlerin oturduu Kansu eyaletine do
ru yola kt. in i Sey, modern silhlar ve byk
kuvvetlerle cephe alarak,
bu kafilenin hareketine
mani olmak istemitir.
Halbuki Kumuldaki m illiyet
iler, eza ve cefa iersinde komnistlerin bin bir e
it entrikalarna alet olmaktansa, huduttaki dman
askerlerinin miktar ne olursa olsun, ikinci kafileyi
de yola karmaa karar verdiler. Bu kafile 1934 de,
Elishan Batur'un
bakanlnda 1000 aile ve eitli
hayvanlarla yola kt. Elishan Batur'un amcasnn o
lu Kocakn Batur bu srada
byk kahramanlklar
gsterdi ve kafileye faydas dokundu. Zira, hudutta
inlilerle karlald ve etin savalar sonunda, hu
dudun almas mmkn oldu.
Bu hareket Rus ve
in birliklerine, modern silhlarn,
hrriyet akyla
ta, sopa, balta ve bozuk silhlarla yaplan mcade
lede asla fayda temin edemiyeceini gstermi oldu.
Bu arpma esnasnda
Kazak Trklerinin aldklar
esirler, silhlar ellerinden alndktan biraz sonra ser

86

best braklm buna mukabil komnistler'in yakala

dklar esirler kadn ve ocuk olmasna ramen bar
barca ldrlmtr. Bu da Rus ua in i Sey'in
canavarca siyasetine gzel bir misal tekil etmekte
dir.
nc kafile, Zayid Tac ve Kasm Batur'un ba
kanlnda 1935 de snr geerek Kansu vilyetine
doru ilerledi. in i Sey'in askerleri bu kafileyi de
geri evirmek istemilerse de, m illiyetiler tarafndan
bozguna uratlmt.
Kumul vilyetinde
meydana
gelen bu hicret hareketinin, btn Dou Trkistan'a
yaylmasn nlemek zere ok sk tedbirler alnma
a balanmtr. Hain vali, bir ehirden dierine gide
bilmek iin, hususi pasaport alnmasn art komu
tu. Ve Kumulda hrriyet fikrine sahip olduu tesbit
edilenler, anszn karlyor, hapse atlyor ve ld
rlyordu. Bu gayr adilane hareketler, bilhassa ,1937
senesinde pek hzlanmt.
Bu yln Haziran aynda
inli askerler, Baytk
yaylasnda oturan bir ksm Kazak Trk'ne aniden
hcum ederek, ounu ldrdler mal ve mlkn
aldlar. Bu vahice tecavzden zorlukla kurtulanlar,
Ramazan adndaki bir ahsn riyasetinde
Baytk'n
D Mogolya tarafndaki dalara snd. Katliamdan
sonra inliler, bunlar da aramlar ve D Mogolyadan yardm istemilerdi. Mogolya'nn atl askerleri
nin yardmyla bu zavalllar da yakalanm ve ld
rlmt. Halbuki bu insanlarn tek suu in i Sey'in
fesat ve zulmnden uzak kalmak iin dalara trman
malar ve hrriyete susam olmalar idi. Katliamdan
kurtulup Kumulda halk arasna karanlar da ksa bir
mddet sonra yakalanmlardr.
Bunlarn arasnda
Sakaba, Kujambergen,
Jeniskan, Abra,
Baydulla,
A ykebay, Hakkan gibi ahslar da vard.
,

N SEY YEN
OYUNLAR PENDE
1937 Haziran katliamndan sonra, yeni kargaa
lklar nlemek iin in i Sey, Kumul vilyetindeki
Kazak Trklerinin ileri gelenlerini toplantya ar
m ve dileklerinin dikkate
alnacan bildirmiti.
Fakat bu toplant gnnn idari makamlara da bil
dirilmesi art kouluyordu.
Grnte ok adilane
olan bu teklif, aslnda toplantya gelecek olan lider
lerin yakalanp tevkif edilmesinden baka bir tuzak
deildi.
Toplantya katlacak olan
Kazak Trk liderleri,
18 / Kasm / 1937 de Nurali Ukurday'n evinde bir
toplant yapmay uygun grmlerdi. Milliyeti
li
derlerin yapacaklar bu toplantnn haberleri orta
la yaylm t. Bunun doru olup olmadn anlamak
ve bu toplantda tevkif kararnn bilinip bilinmedii
ni renmek iin, in i Sey, kendilerine sadk ol
duunu zannettikleri Avganbay adndaki bir Kazak
Trkn gnderirler. Avganbay uzun zaman kom
nistlerin polis tekiltnda alm olduundan ona
itimat ediyorlard. Halbuki Avganbay grnte on
larla alyordu ama, her zaman olup bitenden de
milliyetileri haberdar ediyordu. Urumiden aldklar
emir mucibince Kumuldaki
in i Sey'in adamlar,
Avganbay'a yle emir veriyorlar. Sen Nurali Ukurday'n evine git. Hakikaten orada toplant va r m
ren. Sonra gel bize haber ver. Avganbay bu emir
leri alrken, inlilerin yeni bir hazrla girdiini de
grmt.
Nurali Ukurday'n evine gelen Avganbay, Nurali'yi bir tarafa ekerek bu haberi verir. Bundan son
ra milliyeti liderler,
kendilerini basmaya gelecek

olan inlilere kar bir tuzak hazrlarlar. Hakikaten

milliyetileri yakalamaa gelen in i Sey kuvvetle
ri, bu tuzak karsnda byk bir zayiat vermiler,
bazlar zorlukla kurtulabilmiti. Bu basknn netice
sinde, in i Sey'in yeniden katliama geeceini bi
len Kazak Trkleri, Kansu vilyetine snmak kara
rn verdiler. 1937 Kasm aynn sonunda 20 bin kii
lik byk bir kafile Nurali, Ayembet, Koyu Batur,
Buscanbay, Kaybay,
Hamza Grm ve Hseyin
isimli nderlerin bakanlnda hareket etti. Bu kafi
leye gndzleri uaklar devaml surette hcum ediyor
ve ayn zamanda Rus Mool ve inli svariler de
kar geliyorlard. Bu eitli hcumlar karsnda, Kansu'ya gitmesi gereken kafile Mogolya hududuna do
ru yol alyordu. Uaklarn
taarruzundan korunmak
iin gndzleri saklanyor ve yrmeye geceleri de
vam ediyordu. Btn bunlar yetmiyormu gibi hava
nn soumu olmas ve yiyecek maddelerinin azal
mas, kafilenin hareketini ok gletiriyordu. ki ay
dr yolda bulunan m illiyetiler, Moolistan hududun
daki niz danda ancak birka gn iin mola vermek
imknn bulabilmiti. Esasnda buna mola denilemez
di. nk dmanlarn taarruzlar daima devam edi
yordu. ki gnlk moladan sonra kafilede bulunan
kadn ve ocuklar, btn arlklarn brakarak bir
ka ncnn bakanlnda ilerlerken,
erkekler de
durmadan muharebe ediyorlard.
Nihayet etin bir
mcadeleden sonra
Kansu vilyetine ulaabilmiti.
Mslman ahali, bu yorgun ve perian insanlar ok
iyi karladlar.
Hal byle iken, in i Sey, Kansu eyletini dur
madan tazyik ederek, Kazak Trklerinin iadesini is
tiyordu. Hain vali bunun zerine Ruslar tarafndan
yetitirilmi bulunan casuslarn Kansuya yollad. Ga

yesi, Kansu halkn, Kazak Trklerinin aleyhine k

krtmakt. Buna m uvaffak olamayan in i Sey, pa
ra kullanmak ve silh yardmnda bulunmakla yerli
Tibetlileri kandrmt. Tibetliler, gayrimslim olduk
lar iin, Kazak Trklerine kar savamaya kanmlard. Bu suretle, her gn Trklere akn ederek hay
vanlarn alyor ve adam ldryorlard. Bazan da
ha da ileri giderek, gpe gndz Kazak Trklerinin
adrlarna giriyorlar, ne varsa
alp gtryorlard.
Bu durum, Kansu hkmetine bildirilmise de, ge
rekli bir tedbir alnmamtr. Zira, in i Sey'in kan
drd Tibetliler, bazan Kansu hkmetine ait mal
lar da alp kayorlar ve bunlar Kazak Trkleri yapt
diye her iki dost'un arasn amaa alyorlard.
HNDSTAN'A G
(1. Kafile)
Artk burada oturulmyacan, in i Sey entri
kalarnn buraya da sirayet ettiini gren Kazak Trk
leri, en iyi yolun Hindistan'a ve oradan da Trkiyeye gemek olduunu kararlatrrlar. Bu fikri Elishan
Batur ortaya atm ve plnn m uvaffak olabilmesi iin
harekete geilmiti. Bilindii zere, Kazak Trklerinin
hepsi de inli tebasnda idi. Bunlarn in'den ayrl
mas fikri karsnda Kansudaki baz inliler hareke
te gemiler ve Kazak Trklerinin hareketine mani
olmak iin eitli engeller hazrlamaa balamlar
dr. Btn bunlara ramen Kazak Trkleri, 1940 tari
hinin ubat aynda, Elishan Batur ve Kojeakn Baturlarn idaresinde, iki bin kiilik bir grup halinde yola
koyulmulard.
Byk bir azimle yolunda ilerleyen kafile, Tibet
lilerin Kolk denilen bir kabilesinin oturduu blge

ye gelir. Birka eli gnderilerek, gayelerinin kt

olmadn, sadece buradan gemek olduu sylenir.
Fakat, in i Sey'in bu satlm adamlar, ikna olma
mlar ve Kojeakn'lar,
tekrar bu blgeye giderek,
dar olan bu geitten geebilmek iin ricada bulun
mularsa da, m uvaffak olamamlardr. Neticede sa
vamak mecburiyetinde kalan milliyeti
idareciler,
geitleri alp geri dndklerinde, oluk ve ocukla
rnn, Tibetli yerli askerler tarafndan esir edildiini
grnce, ne yapacaklarn bir an iin arrlar. Kansu
hkmeti ile savamamak iin Elishan Batur, bir an
lama teklif eder.
Buna cevap olarak inli askerlerin kumandan
Kalung - Jang Kazak Trklerine ancak silhlarn b
rakp teslim
olduklar takdirde
mzakereyi kabul
edeceini bildirir. Buna nasl itimat edeceklerini sy
leyen Kazak Trklerine, inli kumandan kendisinin
de inli mslmanlardan olduunu bu sebeple Kur'an Kerim'e el basacan syler ve bir fenalkta bulunmyacana dair sz verir. Kazak Trkleri bunun
zerine silhlarn brakrlar. Bunun zerine, inliler
hibir mzakereye lzum grmeden kafileyi geri dn
drmee balarlar.
Mslman olduklarn syleyen
inli askerler, daha ikinci gnde Kazak Trklerinin
kymetli eyalarn toplamaa balar bununla da kalmyarak kadn ve kzlarn rzlarna tecavvze yelte
nirler. Bu esnada kafile bakan olan Elishan Batur,
Koyi Batur ve birka arkadan da balyarak, grup
tan ayr olarak gtrrler. Bu vaziyet karsnda i
leden kan Kazak Trkleri, silhl askerlerin kar
snda hibir ey yapmadan yollarna devam ederler.
Sadim, denilen bir yerde kafile konaklar ve mo
la verir. Bundan istifade eden Kazak Trkleri, gizlice
birbirleriyle konumak imknn bulur. Bylece, ge

ce kumandan Kalung Jang'n adrn basp Elishan

Batur ve arkadalarn kurtarmay kararlatrrlar. G e
ce herkes uyuduu bir srada harekete geen Kazak
Trkleri Kocakm Batur'un kahramanl ve iyi idare
si neticesinde, btn nbetileri temizlerler. eride
yatan ve Kuran Kerime de el basm bulunan kuman
dan da yok etmee m uvaffak olan m illiyetiler, yan
adrlardan silh ve cephaneyi alma baarrlar.
Bu ani baskn neticesinde m illiyetiler, Elishan
Batur'u da kurtarrlar. Fakat, Koyu Batur iin m uvaf
fak olamazlar. Harekttan haber alan ve biraz ilerde
adr kurmu olan Tibetliler, hemen inlilerin yard
mna koarlar. Bu arada eli ve aya bal bulunan
Koyu Batur, bir imknn bulur, elini ayan zer
ve bir tfek temin ederek mcadeleye girecei sra
da ehit der.
Sabah olduu zaman, karlarnda silhl Kazak
Trklerini gren baz inli ve Tibetli askerler, ellerin
de bulunan kymetli eya ve esirlerle inhay'n yolu
nu tutarlar.
Dmanlarn gidiini mteakip
Kazak
Trkleri Altn ose denilen yerde istirahat etmek ama
cyla Batya doru hareket ederken, Elishan Batur'un
idaresindeki dier grup da Tibet'e mteveccihen da
ha evvelce atklar geid'e gitmilerdir. Nihayet 1940
Temmuz aynda Tibet'in hudut karakoluna gelen bu
kafile, Naka ehrinin yanna ulamt. Tibet hk
meti kafileyi burada durdurduundan, feci bir vazi
yet zuhur etmee balamt. nk kafilenin yiye
cei ok azalm, btn giyim ve kuamlar daha ev
velden dmanlar tarafndan alnmt.
Tibet'in so
uk havasnda barnabilmek iin adrlar bile yoktu.
Fakat azimleri kuvvetli olan bu insanlar, Tibet hk
metinin gei msaadesini vereceini her an bekli
yorlard.

inhay dalarnda oturan ikinci kafile; 1940 se

nesinin Eyll aynda
Zayip Taci'nin bakanlnda
be bin kiilik bir grup halinde Hindistan'a mtevec
cihen yola kt. Tibet asll kyllerin sk sk baskn
larna urayan m illiyetiler, yollarna glkle devam
edebiliyorlard. Tibet hududuna yaklatklar bir s
rada 4 bin kiilik bir inli kuvvetiyle karlaan Ka
zak Trkleri, ok fazla kayp verm iler ve hayvanla
rndan byk bir ksmn da onlara brakarak, ka
mak zorunda kalmlardr. Kafileden ou, Tibet da
na has bir hastalk olan (IS) e tutulmu, lm her
gn biraz daha artmtr. Bu durum karsnda ilerle
mek, pek zorlamt. Neticede bunlar da Tibet hu
dut karakolu olan Nakaya yaklatklarnda, askerler
tarafndan durdurulmular ve gei msaadesi iin
beklemek zorunda kalm lardr.
Fakat ikinci kafile,
birinci grubun vaziyetine dmemek iin silhlarn
dan bir ksmn Tibetlilere vermemi, saklamt. Zi
ra onlara gvenemiyorlard. Kafilenin vaziyeti yrek
ler acs iindeydi. Bulunduklar yer kumluktu. Tek
bir aa bile yoktu. ok sert olan rzgr, insann ili
ini, kemiini donduruyordu. Gei msaadesi ala
bilmek iin hereye katlanyorlar. Tibetlilerin dedik
lerini yapyorlard.
Gnler uzayp gittike, Tibetliler de ii aztyor
ve milliyetilerin elinde kalm bulunan ok az mik
tardaki hayvanlar alp karyorlard. Bu Kazak Trk
lerini lme sevketmek demekti.
nk hayvanlar
onlar iin her eydi. Dertlerini anlatmak iin, bir st
makam aramaa teebbs ettilerse de, karakol buna
frsat vermedi.
Artk sabrlar tkenmiti. Saklam
olduklar silhlar meydana kararak bir akam ani
den hcuma getiler ve karakolu yok ettiler. Yaaya
bilmeleri ve Hindistan'a gidebilmeleri iin bu artt.

Bylece, aylardr bekledikleri

msaadeyi alamadan,
silhlarn geri almakla yollarna devam edebildiler.
Baskn ikinci kafile yapm ve o gn birinci ka
fileyi vaziyetten haberdar etmiti. Bundan sonra her
iki grup birleerek
Elishan Batur'un bakanlnda
yollarna devam ettiler. Son kafileyi, Tibetliler takip
etmedi veya edemedi. Buna mukabil arasra kk
apta basknlardan geri kalmad. Bu savalar, Kazak
Trkleri iin hi bir mana ifade etmiyordu.
Kazak
Trkleri iin en byk glk, ellerinde hayvanlar
nn bulunmay ve erzaksZkt. Bu blgedeki Tibet
liler, alacak ekilde vahi idiler. Kazak Trklerine
hi yanamyorlard. Belki de hakl idiler. Kazak Trkrinin lisanlarn da anlamyorlard. Bu vaziyet kar
snda a kalma tehlikesine maruz kalan Kazak Trk
leri, bazen ok g durumda kalyorlard. Bu vaziyet
te 10 aydr yolda bulunan kafile, Himalaya dalar
nn havasz tepelerinde (IS) denilen hastalktan kr
lyordu. Bu arada Zayip Taci de (IS) hastalndan
lmt.
1940 ylnn sonbaharnda, Hindistan hududunun
b ir ksmna yaklald bir esnada, Tibet'in merkezi
olan Lasa'dan kan be bin civarnda atl svarinin
hcumuna maruz kalan kafile, burada da epey zayi
at vermi oldu. Bu ani savatan sonra, kafilenin nn
de gitmekte bulunan Makey ve Memi beyler, yol
da Hindistan askerleriyle karlarlar.
Ve 15 arka
dayla birlikte, byk bir talihsizlik eseri olarak e
hit derler. Kurtulanlardan bir ksm, gerideki kafi
lenin de savamakta olduunu grr.
Bunlar yine
Tibet askerleridir. Bu kuvvetlere kar, asla unutulmyacak yararlklar gsteren Kojeakn Batur, kafileyi
arkadalaryla birlikte kurtarr. ehit den 15 kii
den birisi, yaral yatarken Hindistanl askerler onun

la konuurlar. Mslman olan kumandana vaziyeti

anlatr. Bundan sonra, Hindistanl askerler ile Kazak
Trkleri grerek, bin kiilik bir kafile halinde
1941 ylnn Eyll aynda Hindistan'a girmee m uvaf
fak olurlar.
Hindli askerler, kafilenin silhn aldktan sonra
sk bir arama yaparlar. Bu arada baz kymetli eya
lar da cebren alrlar. Bu ekilde kafileyi, nezaretin
de Hindistan ilerine doru sokarlar. Hi mola veril
meden, Hindistan'n hudut ehri olan Ladak'a gelinir.
Buradan da durmadan kafile Kemir'e doru yol alr.
Kemir'le Ladak arasndaki Sunmarak denilen geit
te, Kazak Trkleri iddetli bir tipiye tutulurlar ve za
yiat verirler. Zorlukla Muzaffarabad'a
vasl olunur.
Burada muhacir Kazak Trkleri iin bir kamp kuru
lur. Etrafa da nbetiler konur. erden darya ve
dardan da ieriye kimse sokulmaz. Muzaffarabad,
Kemir hkmetine ait bir blge olduundan, g
menlere Kemir hkmeti tarafndan yemek verili
yordu. Bu yem ekler, kokmu ve bozulmu unlardan
yaplyordu. Yamur da ok fazla olduundan adr
larda barnmak imknsz bir hal alyordu. ki tarafl
bu zorluklar arasnda her gn 15 - 20 Kazak Trk
lyordu. Hkmet, hastalara il
vermedii gibi,
lleri ehir mezarlklarna koydurmuyordu. Gmen
lerin bu feci durumunu gren yerli halk ok zl
yordu. Bu srada Kemir'in Hindu mihracas Harising
ile mcadele etmekte olan Kemir mslmanlarnn li
deri eyki Mohammed Abdullah, kampn feci duru
munu grerek, btn mslmanlarn dikkatini bura
ya ekmee m uvaffak olmutur.
Bir mddet sonra
Hindistan'n her tarafndan
yardmlar gelmee balamtr. Bu yardmlarda, Ban-

jab ve Sarhat vilyetlerinin mslmanlar bata geli

yorlard. Fakat yaplan bu yardmlar mihraca Harising tam olarak vermiyordu. Mihracenin bu hareke
tine daha fazla dayanamyan Elishan Batur, arkada
lar Mardan Kazbek ve Akmolla Naymanolu, bir ak
am kamptan gizlice kaarak Banjab blgesine git
miler ve oradaki mslmanlarn ileri gelenlerinden
olan IslamhanTn yardm yla, Aptabat ehrinin o za
manki ngiliz valisi Sir Freiz ile grmler ve yar
dm temin etmilerdir. Bunun zerine Muzaffarabaddan hareket eden kafile, 1942 Nisannda Tarnava de
nilen kasabaya vasl oldu. Manser ve Aptabat ehir
le rin d e n

g e e r le r k e n ,

b u ra d a k i

m s l m a n la r

ta ra fn

cokun bir tezahratla karlanm ileli ve sim

siyah gnler geirmi yorgun insanlar zerinde, bu
hadise hi bir zaman unutulmyacak tesir brakmt.
Bu ayn zamanda Mslman Mslmann kardei
dir Hadisi erif'nin gzel b ir anlay idi. Teneffs
edilen hrriyet havas, Kazak Trklerini adeta oturuyordu.
Muzaffarabad'da yaplan baskya mukabil Tarnovada, doktorlar gmenlerin evine kadar geliyor ve
hastalar muayene ediyorlard. cabedenler, hastahaneye kaldryordu. Buna ramen yolda hastalananla
rn hemen hepsi lmt. Kafile burada 1943 tarihi
ne kadar kald. Ve yaplan saymda, bin kiiden
ancak bin kiinin kald tesbit edildi. Bir mddet da
ha kampta kalan kafileden 400 kiilik bir grup Buffaliye gitti. Geri kalan 600 Kazak Trk de Tarnovada kalarak fabrikalara girdiler, muhtelif iler tutarak
hayatlarn kazanmaya baladlar.
Fakat ne yazktr
ki, hastalk Kazak Trklerinin
peini brakmamt.
Elishan Batur ve Kojeakn Baturlar da burada kay
beden Kazak Trkleri ok kt gnler geirdiler. Tardan

nova da kalanlar, ticaretle de

megul oluyorlard
ama, pek baaramyorlard. Hastalk ilerliyo rdu...
KAFLE, PAKSTAN YOLUYLA,
TRKYE'YE GDYOR
1946 tarihinde Buffali'de bulunan kafile, men
suplar dier arkadalarnn
yanna geldiler. Kazak
Trkleri, bu muhitin havasna yava yava alyorlar
d. Yerli halklada ok iyi anlayorlard. 1947 sene
sinde Hindistan ile Pakistan
ikiye ayrld srada,
Hindistan topraklarnda kalan Kazak Trkleri, Pakistana geldiler. Pakistan hkmeti, Hindistan'n dier
ksmlarndan gelen kendi muhacirleri gibi, Kazak
Trklerine eski Hindulardan
kalma evleri verdiler.
Vastalardan para almaz oldular.
Bundan sonra ticaret
ilerini gelitiren
Kazak
Trkleri, zamanla vaziyetlerini dzeltmee balam
lardr.
1948 senesinde Trkistan ile Pakistan arasndaki
yol'un almasyla, tccar ve hacca gidecek olan kim
seler, Trkistandan gelmee baladlar. Bu gelenler,
Dou Trkistanla inliler'in arasnn bir hayli dzeldi
ini sylyorlard. Bir ksm Kazak Trk, bu habe
ri duyunca memleket hasretine
dayanamayp geri
dnd, 1949 da bu yol tekrar kapannca, geri dn
mek isteyenler gidememiler ve gitmek de isteme
milerdi. Zira, bu defa gelen haberler baka idi. 1950
de, Pakistan'daki Kazak Trkleri, Trkistan'daki Ka
zak Trklerinin komnist in ile etin savalar yap
tklarn ve bu savalar idare eden Osman Batur ile
Canmhan Hac'nn esir dtklerini ve Alibeg
Hakim'in de her dnyaya doru kamakta olduunu
renirler.

Bu hadiseler devam ederken Pakistan hkme

ti, Kzl in hkmetini tanm olduundan in ko
mnist hkmeti Karaide bir
in sefareti aarak,
her tarafta komnist propagandas
yapmaa bala
mtr. Kzl in Hkmeti bu propagandalarn daha
ziyade, Dou Trkistan'l Kazak Trklerine kar ya
pyordu. Bu yalan propagandalara aldr etmiyen
Kazak
Trkleri aralarnda
KAZAK MUHACIRLAR
DERNE ad altnda bir tekilt kurdular. Derne
in merkezi, Peavir ehri idi. Dernein meydana ge
liinden b ir mddet sonra, Karai'deki in sefiri bir
ka adamyla Peavire gelerek, buradaki Kazak Trkleriyle konumak isteinde olduunu bildirdi. Bu tek
lifi iddetle reddedildi. Btn para teklifleri, ziyafet
lere davetler kat'i surette istenmedi.
Ve bir daha
byle tekliflerde bulunulmamas ihtar edildi. Derne
in kurucularndan olan Halifa A ltay, Uyadan A kay,
Hamza Grm ve Osman Tadan'lar, in Elilii ta
rafndan datlmak istenilen Trkistanca bastrlm
Halk isimli propaganda
kitabn reddetmilerdir.
Pakistanda cereyan eden in elilik mensubu ile m
cadelede bahsi geen dernein ve bilhassa kurucusu
Halifa Altay, Uyadan A kay ve Hatayhan Bilgin'in b
yk rol olmutur.
Kazak Trkleri, Pakistan'da
13 sene kaldktan
sonra, Trkiye hkmetinin muhacirleri kabul etmesi
zerine, dnyada tek Trk yurdu ve komnizmden
uzak bulunan Trkiye'ye gelmee baladlar. Ve Kon
ya, Nide, A ksaray, Kayseri, Manisa, stanbul'da yer
leen Kazak Trkleriyle, Elishan Batur'un en byk
dilei yerine gelmi oluyordu. (1953) ... Bu kafile
deki Kazak Trkleri, Pakistan
hkmeti ve halkna
her zaman mteekkirdirler.

TRKSTAN'DA KALANLAR
VE ONLARIN MCADELES
Yukardan beri anlattmz vehile, bir ksm Ka
zak Trk' komnist in i Sey'in gayri insani hare
ketlerine daha fazla tahamml eaemeyip her ne pa
hasna olursa olsun btn tehlikeyi gz nne alarak,
byk bir maceraya atlmlar ve trl eziyetlerden
sonra hrriyetlerine kavumulard. Hal byle iken,
acaba Trkistanda kalan ounluk Kazak Trklerinin
vaziyeti ne ekilde id i...? te bu mhim konuya tek
rar avdet ediyoruz.
Trkistann Kumul ve dier vilayetlerinde durum
ok kark bir halde id i... Halk arasnda ileri gr
sahipleri, derhal ortadan yok ediliyorlard. Onlarn
akibetini sormak ise, hi bir fayda temin etmiyordu.
Bir az daha soruturulurlarsa, bu defa sulu kyor
lar ve iddetli cezalara maruz braklyorlard. Hatta,
kendileri bile ortadan kaybediliyorlard. Bu gizli fa
aliyetlerin bir tek sebebi vard:
Trkleri sindirmek, m ill hislerini baltalamak, hr
riyet arzularn sndrmek ve komnist yapmaa u
ram ak... Bu gayelerine ulaabilmek iin, her trl
alakl ve vahi siyasetlerini tatbik ediyorlard. B
tn Trkistan Trklerinin en fazla saydklar ve sev
dikleri kimseleri ortadan kaldrma siyaseti gden bu
adi insanlar, yine bu arada Altay Kazak Trklerinin
ok sayd Mnkey'i tevkif ettiler. Daha sonra da
m ill bir air olan Ahit Hac'da ayn akibete uratl
mt. Ruslarn em irleriyle, bu ileri yaptran, in i
Sey ortadan kaldrd kimselerin mallarn da alyor
du. Bu ahslarn aileleri de gz hapsinde olduun
dan, bunlarla grmee kimse cesaret edemiyordu.

in i Sey daha da ileri giderek 1936 da kendi kabi

nesinde bulunan yegane Trk vekili Baymolla Karkeolu'nu da te vkif etti. Bunu Baymolla'nn kuyrukla
r denilen A bev, v erifhan, ve bakalar takip et
ti. Ruslarn oyunca olan in i Sey artk iyice deh
et samaa balam ve btn bu yaptklar yetm i
yormu gibi Dou ve Bat Trkistanllarn ok sevip
sayd ve Altay vilayeti valilii yapm olan erif
han Tre'yi de tevkif ettirmiti. Bylece, propaganda
larnda kendisine kolaylk olsun diye meydan ayor
du. nk, ad geen vatansever kimseler, ellerinden
geldii kadar milletin menfaatim mdafaaya al
yor, ba derde dene akl ve nasihat veriyorlard.
Yukarda isimleri geen bu bir ka kahraman Ka
zak Trk liderlerinin daha iyi tannmas ve hadisenin
daha iyi kavranlabilmesi iin, onlardan ksaca bah
setmek yerinde olacaktr.
MNKEY
Kazak Trklerinin mehur Trt Orn'lk maka
mn igal etmi olan Mmi'yin oludur. Altay vila
yetinde ok zengin bir hayat sren bu zat, halk ta
rafndan ok sevilm itir. Mnkey,
Rus ihtillinden
sonra Boleviklerin ikencesine maruz kalp, Kazakistandan kaarak Altay'a gelen, Kazak Trk muhacir
lerini ok iyi karlam ve ilerinde kltrl olanlar
dan istifade etmitir. Onlarla, komnistliin ok adi
bir rejim olduunu izaha alm, fakat bu faaliyet
lerinden haberdar olan Ruslar, kuklas in i Sey vastasiyle onu te vkif ettirerek ldrmtr. (20)
(20)

Rus

m e z a lim in d e n

d n la r n d a n
M u rn

k o lu n a

Z e y tin

k a a ra k

G azi

m en sup )

Dou

(d e n ile n

1932

T rk is ta n 'a

K azak

se n e sin d e

g e le n

T rk le rin in

D ou

Kazak

N aym an

T rk is ta n 'd a k i

T rk

ay

k a b ile s in in

Kazak

T rk U -

Kazak Trkleri arasnda kahramanlar arkasndan

destanlar yazmak, iirler sylemek adettir. Bu sebep
le, Mnkey'in arkasndan da eitli iirler yazld ve
s ylen d i... imdi bunlardan bir ka tanesini misal
olarak verelim :
A lt a y 'd a M m iy , Q a r a O sm a n ,
O l a n isin e a ra sq a n .
S r t ta cavm e n a l p ,
I te g i co q q a q a ra s q a n .
d ild ik ' p en e l b iy le p ,
M m e n , t z v col a q a n .
O rta C z d in idinde,
K m b o l a n b u ta r' a ta la s q a n
A n a d o lu T rk e s y le a n la m :
A lt a y 'd a M m iy ,K a r a O s m a n ,
H e r y a p t n f y a k a n
D d m a n la r la u ra p ,
s t e k i y o k s u la b a k a n .
H a lk a a d il o la r a k h km e d ip .
M m en d o ru y o lu a a n .
O rta C z ' n i in d e ,
K m olm u b u n la ra k a r a n .

rin e
ta p

k o m n izm in
y a z m t r .

k t l k le rin i
El

y a z s y la

a n la tm o y a
g iz li

o la r a k

a l m t r .
o a l'ila n

y le d e n ilm e k te :
K e re y 'g e e n d i k e ld ik O n

Eki A b aq ,

A ld q a y k e tip m n l q a b a q .
O s n d a y b eyn o t k rg e n b ir a d a m d e p ,
K e r e y 'a in b a la s n a b o ld q s a b a q .
E l eke n K e re y d e en a q e a tq a n ,
l y g il i k a r v a q u v p m a ln b a q q a n .
B a y q a v s z b ir t k p ird e a t r e k e n .
A l c o rtp a r a la p co q q o y ta p q a n .
Q o l s a lp e k i kp ed e n q s p a s a 'd a ,
A z a n a c tel b a r t m a v r a tq a n .
O s n m is a l q l p o y la v k e re k ,
C a d a y d el q o m n o y d a tu tq a n .
N e k e re k c a n izd e m e y m a l izd e g e n ,
C g t b a r b ir se rk e k e a r n s a tq a n .
Q a z a q t n q a y ra n k n i otke n co q b a ?
B a la u y q ta p , b a y ta l c u v sa p t n c o tq a n .
B a y a tu l, b iy g e c a l h a k im b o lp ,
k e g e b a la c a v b o lp z a r c la t q a n .
B u r n e s k ile rd in s z i c a l a n ,
Q a z a q a u rp - d e t b a ri q a l a n .

Bu

m a k s a tla

k it a b n

ba

b ir

ki

t a r a f n d a

AHT HACI
A hit Hac, 1868 senesinde Altay vilyetinin Kktoay kazasnn Kayrt nahiyesinde domutur. in
i Sey tarafndan ldrlmtr. Buhara'da okumu
tur. Bat'da ALA Partisi kurulduktan sonra, Dou Trkistana dnerek Altay vilyetinin Saroay kazasn
da medrese yaptrarak orada kendisi genleri okut
maya balamtr. Onun baslm bir ok kitaplar da
vardr. 1897 senesinde Ciyhana, 1901 senesinde
de Qysahi-Ciyhana Tamuz aholu, 1902 senesinde'de Qysa Qabdulmalik, 1908 senesinde de
Ahvali Kiyamet, 1909 senesinde de Abiyat Aqdya, 1909 Kerey yan Muhammet Momn, Qysay:
Syflm lik, Abaq Kerey eciresi, Er Cnibek
Altay gibi kitaplar kmtr. Bunlarn son tarafta
ki bazlar el yazma olarak oaltlmtr. (21)
B ire v e k i k o z d in c a v h q e tip ,
A y r ld q kp m a n a z d a n h a lq m o y la a n .
B a y t o z d , b a t r ld i, k e d e y t a la p ,
Q o r b o ld y t pen q u s q a t a la y m a n a p .
B a s ta a n o s co ld sum B o lf e v ik ,
C o l b e d i o l M e l n ' a A lla h q a la p .
Z a m a n k m n ist'in k e z b o l a n so n .
E r q u n s z , q a tn p u ls z , n ik a h ta la q .
C a b ld is la m n n o r n d a r ,
O u d a y 'm e n tu v ra q a rs fo r m d a r .
s lo m 'n n p a r z d a r m t a la a e ti,
M u tla k k a f i r b o ld a v c a n n n b ri.
A n la m :

Y a zar,

g e ld ik te n
ni

(D ou

t n ,

O n

s o n ra ,

T rk is ta n

b u n la rn

o ld u k la r n ,
a lg n l

d nm en in
l k le r i, d in
(2 1 }(K c fz a k

A baq

pek

b ir

y e n i- y e n i

hep

K e re y

n isp e te n

K a z a k la r n n )

ld r c

g ib i

b a h s e d iy o r),

k i

zntsnn

g e im

e yd e n

d e n ile n

henz

fa rk

e d e re k ,

sa d e c e

k e 'd e

u ra m a k ta

h a s t a l n

(k o m n izm

ya*
y a t

so uk

te h lik e sin d e n
b ir

azda
k t

ArV skP pp edisi, I .

c ilt.

d o ru

b ir

K a z a k la r n a
b u n la rn

g e im le

o lm a d n ,

b a la d n

g itm e n in

T rk is ta n

sa r t o ld u u n u , iz a h e d e re k , b o ls e v ik , k o m n st le rin
v e m lk d m a n l h a k k n d a b ilg i v e rm e k te .
Sovydt

p e in d e

z a h

e d ilm e d en

a n la m a d n ,

h a s t a lk t a n h a b e rle ri
y a k a la m a y a

Dou

a z a ld n

Sh.

241,

o lm a y a c a n ,

19 7 2 ,

A lm a - A t a .

iirlerinin birisinde A hit Hac yle demekte:

Batt qamap ors (rus) tur, srtnda Qalqa torbas,
Garip Ahit mekeni raltay'in r bas.
Aynalas qoralp bekidi,
Zamann qalay Oaza'm, buzulama ALA'tn
Ordas?
(Garip Ahit mekan Hraltay'n hr ba. Baty
kaplayan Rusun arkasnda D Moolya bohas. Et
raf evrilerek kapand, durumun nasl Kaza'm? Bo
zulacak m ALA'in O rd as..). Ahit Hac'da tevkif edi
lerek Urumi'ye gtrlm ve yukarda denildii gibi
orada ldrlmtr.
ERFHAN TRE
Yukarda bahsi geen Bat'dan getirilen asilzade
slalesine mensup bulunan erifhan Tre, Dou ve
Bat Trkistandaki btn Kazak Trkleri tarafndan ok
sevilen aydn bir kimse idi. Bir mddet A ltay valilii
yapm ve eitim davasna byk ehemmiyet verm i
tir. Kazakistan'da onun hakknda plaklara alnm o
lan, hatrlayabildiimiz u ark pek revata idi.
O irkin Altay erifhan qanday,
Qaranl serpltt atqan carq tanday.
Altnd Altay, raqatt cana cay,
Alrmyl, er crek Altay halq salt-ay.
Anlam :
O irin Altay, erifhan nasld,
Karanl aydnlatan tan yeri gibiydi.
Cana rahatl altnl Altayd,
Zeki kafal, kahraman yrekli Altay halk adedi.

erifhan Tre, zalim in i Sey tarafndan tevkif

edilerek ldrldkten sonra, yine in i Sey'in tu
zayla hapishanede bulunan m ill air Abdulkerim
intikbayolu'nun, hapishane'de onun hakknda yaz
d ve 1948 senesinde Urumi'de kan Altay isim
li mecmuada yaynlad bir iir veriyorum :
Er erifhan, esil erifhan qrammay,
Aldnda Altay asqar turanay.
Sezinip erte oyanp oylasan da,
Mezgilsiz sol biyikten quladnay.
Er basn, esil basn, azez basn,
Bold eken qay maqavda suranay.
Ayrp eldi cavdan, erdi cttan,
Esil er cetbey kettin muratnay.
Quz biyik, sengir biyik, tengir biyik,
Andan mergen quvp biz bir kiyik.
Tasn cep sol biyiktin cazqt bop,
Qus tora, er orga bop tarttq kyik.
Oyadan uqan qran qonar'da coq,
zdesen Altay asqar Oral'da coq.
Ezilgen eski mrd eske alarlq,
Bolmasa quba balq molan'da coq.
Eske alan el qurbann zarm os,
Zarmnn tarlqta sarn os.
inde tar zndannn sasq iyis,
Kz casm qoldan kelgen brim os.
Anadolu Trkesiyle anlam:
Er erifhan asil erifhan kahramanm-ay,
nnde byk Altay memleketin ay.
Sezinerek erken uyanp dnd isen de,
Mevsimsiz u yksekten yuvarlandn ay.
Er ban, asil ban, aziz ban,
Oldu hangi hapishane'de sorgun ay.

Ayrarak halk dmandan, topra tipiden,

Asil kahraman erimeden gittin muradna- ay.
Zirve yksek, orta yksek, bayr yksek,
Avlyan avc kovalayarak biz bir geyik.
Tan yeyip u yksein yazkl olup,
Ku tuzaa, er ukura olup hasret ektik.
Krdan uan kartal konar yok,
Ararsan byk Altay, Oral'da yok.
Ezilmi eski hayat hatrlatacak, hi olmazsa,
Beyazms topraktan mezat m bile yok.
Hatrlayan halk kurbann hasretim bu,
Hasretimin gurbetteki istikameti bu.
erisinde dar zindann pis koku,
Gzmn ya elimden gelen her eyim bu..
Burada bir hususu bilhassa belirtmek
gerekir.
inliler, yerli Trkistan halkndan ok vergi almasna
ramen onlarn eitim iine hi ehemmiyet vermemi
lerdir. Hep, Trkistanllarn cahil kalmasn istemi ve
siyasetlerine buna gre yn verm ilerdir. Bunun ne
ticesi olarak, Dou Trkistan'da basn ve matbaa pek
gelimemitir. Ve bunun iin de baslan kitaplar pek
azdr. Yazlan kitaplar ise, ounlukla elden ele, el
yazmayla oaltlarak datlmtr.
YEN BR TEKLT
(Uluttu Korgav Uyumu)
inlilerin, kymetli ahslar birer birer ortadan
kaldrmas zerine, vaziyetin ehemmiyetini kavrayan
Kazak Trkleri, 1936 senesinde Yunus Hac'nn ba
kanlnda (ULUTTU KO RGAV UYUM U) yani Milleti
Mdafaa Etme Tekilt ad altnda bir tekilt mey
dana getirdiler. Bu teekkln ikinci bakanlna da

Albeg Rahimbegolunu (bu gnk A li Beg Hkim)

getirdiler. Komnistlerin bu yeni tekilttan haberdar
olmamas iin, idareciler yelerini binbir itina ile se
iyordu. Esasnda bu tekilta her Trk seve seve ka
tlabilirdi. Fakat, halk arasna yaylm bulunan kom
nistlere, bu tekiltn mevcudiyeti bildirilmiyecekt..
Bu kurul'un ilk yesi tannm bir zat olan Mohammedcan Molla olmutur. Azalar Luraya alnrken, va
tan ve millet iin alacaklarna dair and iiyorlard.
Zamanla tekiltn azalar oalmaa balad. Bakan
Yunus Hac, etrafa adamlar koyarak, baka yerlerde
de bu kurulun ubelerini amaa alt.
lk olarak Urumi merkez kazasna bal Tanku
dolaylarnda ikamet etmekte olan Kaen, Satarhan,
Moka, Aliekber beylere, Kutubey kazasndan Aliolu
Orazbay, Tarbagatay Kazak Trklerinin lideri olan Yu
suf Ukarday, mer Zalin, Nrteza, Mirza Salih beyle
re, Altay milliyetilerinden Nuaybey ve arkadalar
ile LE vilyeti milliyetilerinden Cayirbeg, Kanatbek'lere adamlar gnderildi Bu temaslar ok msbet ne
ticeler verdi. M illiyetilerin hepsi bu tekilta girme
e karar verdiler. Yalnz, b ir.k a sene evvelki ayak
lanmann hatrlanmasn, o zamanlar Trkler kuvvetli
olduu halde esasl bir galibiyet alnamadn bu gn
ise dmanlarn daha kuvvetli bulunduunun dikkate
alnmasn ve ok tedbirli davranlmasn bildirdiler.
ki emperyalist devlet arasnda ezilen hrriyet a
bu insanlar iin iki yl vard. Ya kle olmak yahutta silhl bir ayaklanma yaparak, haklar geri almaa
almak.
Birinci k tercih edilemezdi. Trk milleti asrlar
dan beri hkmetmee, kt'alar fethetmee alm bir
topluluk olarak, komnistlerin altnda ezilerek asla
kle olamazd. O halde ikinci k'n tercihi lzmd.

Ama nasl?.. te bu husus hakikaten etin bir prob

lemdi. Halli ok gt. nk eldeki silhiar ok az
ve eskiydi. Etraftan yardm edecek bir devlet de bu
lunmuyordu. Bu vaziyette ne yapm alyd? Kle ola
rak yaamaktansa, silhsz dahi olsa dverek lmek
ok daha iyi idi..
Tekilt yeni plnlar hazrlamakla megulken, in
i Sey'in adamlar da kurulun mevcudiyetini ren
miti. Zalim vali, yeni entrikalarla elde mevcut bir
ka silh da toplatt ve ayaklanmaya yardm edebile
cek kimseleri de tevkif ederek, Kazak Trklerinin bu
mitlerini krmay menfaatna uygun buldu. Halk'dan
silahlarn teslim etmesini istiyordu. Fakat bakt ki,
kimse yanamyor, o zaman yol kavaklarna ve m
him yerlere koymu olduu askerlerini takviye ede
rek oaltmaa balad. Tekiltn merkezini de re
nen in i Sey, Kzluzen deresinin etrafn evirerek,
bakan Yunus Hac ve arkadalarnn kamasna ma
ni oldu. Bir mddet sonra da, Ruslarn direktifiyle te
kilt azalarn yakalamak iin yeni tuzaklar hazrlama
ya balad.
ULUTTU KORGAV UYUMU
MESULLER TEVKF EDLYOR
in i Sey, Dou Trkistann vaziyetini grmek
ve anlamazlklara bir hal aresi bulmak iin tertip
ledii toplantya, memleketin her tarafndan 350 m
him ahs davet etti. Bu davete Altay Kazak Trklerin
den Noaybay bey hari 349 kii itirak etti. 1940 se
nesinin Mart aynda Urumideki toplantya gelen bu
349 kii, ehrin en byk caddelerinden olan Cankang'daki Karabut adyla bilinen bir in tapna

na toplu olarak hapis edildi. Bunlar arasndan 28 ki

i, bir ka gn sonra baka yere nakledildiler. Dier
leri de teker teker gtrlerek, ayr ayr yerlere yer
letirildiler. lk 28 kii arasnda, Manas kazasnda te
kilt kurmu olan Yunus Hac, Altay valisi erifhan
Tre, kardei Alen Tre, Urumi vilyeti ileri gelen
lerinden Satarhan Tre, Ocavbay, Orazbay Aliolu,
Tarbaatay ileri gelenlerinden
Mirza Salih, ile ileri
gelenlerinden Erkinbek. Gene Uruminden Kacen, Karaehiri Moollarndan Manhang Vang'lar gibi tann
m ahsiyetler bulunuyordu.
Karabut tapnanda hapsedilmi bulunan mil
liyetilerin dar ile a!kalar kesilmiti. Mektup al
mak veya yazmak yasakt. Ailelerine ancak verilen
nmunelere gre mektuplar yazlabiliyordu. Bu r
neklerde: Memleket m eseleleriyle megul olmakta
yz. Yaknda hepinizi sevindirecek mhim kararlar al
m olacaz. Ksa bir mddet sonra bu kararlar sz
lere mjdeliyeceiz denilmekteydi.
1940 tarihinin Temmuz aynda hapisde olan mil
liyetilere ikinci bir mektup yazdrld. Bu mektupda:
Bundan evvelki mektuplarda yazdm z gibi, bura
da geen her gnmz, Trkistan iin en byk bir
nimettir. Aldm z kararlar hepiniz iin hayrldr. Ne
ticeye bir an evvel ulaabilmemiz iin, sizden elleri
nizdeki silhlar en ksa bir zamanda teslim etmenizi
rica ederiz. Ne olur bizleri mgl durumda brakma
ynz denilmekteydi. Bu mektuplar ikinci bir tetkik
ten getikten sonra gnderiliyordu. Yalnz bu mektup
lar arasnda, ilk tevkif edilen 28 kiiye ait hi bir e
mare yoktu. Burada, sras gelmiken Yunus Hacdan
bir nebze bahsetmei faydal buluyorum.

YUNUS HACI
Yunus Hac, 1893 tarihinde Altay'n ingil kaza
snda domutur Dou Trkistan'n mehur seyyah
olan umibay'n oludur. umibay aslen Tarbagatay vilyetindendir. Dou Trkistann Kazak Trkleriyle meskn olduu Kuzey taraflarnda gezmedii
yer yoktur. Bu muhitte nereye gidilirse gidilsin u
mibay kuyusu, bir umibay geidi, umibay yolu
ve bir umibay yaylas ile snana rastianr. umibay'n A ltay'.n susuz kumlar arasnda kard su
kuyular da az deildir. Yunus Hac ite byle tann
m bir adamn oludur. Bu kahraman kk yatan
beri, babasnn telkinleriyle bir numaral milliyeti ol
mutu. Babasnn lmnden sonra, Hacca giden Y u
nus dnnde, komnist zulm altnda inleyen Bat
Trkistan Trklerini grm ve komnistlikten
son
derece nefret etmitir. Hrriyete bir an evvel kavua
bilmek iin de yukarlarda bahsettiimiz Uluttu Korgav Uyumu kurmutu.
Yunus Hac'dan bu ekilde bahsettikten
sonra
imdi tekrar mevzumuza dnelim.
Bu ikinci mektuplarn dalmasndan sonra, in
i Sey'in askerleri halkn elindeki silahlar toplamaa
balamlard. ok sk emniyet tedbirleri aldklarn
dan, bir kasabadan bir dierine msaadesiz gidebil
mek imkansz hale gelmiti. Silahn teslim etmeyen
sadece Altay vilayetinin Koktuay kasabasndan Noaybay bey vard. Bu ahs, daha evvelce Urumideki toplantya itirak etmediinden; serbestti. Bunun
iin arkada Osman slamolu ile birlikte in i Sey'e
kar cephe aldlar.
Zalim vali, silahlar toplattndan ilerini daha
kolaylkla gryor ve bu arada tevkiflerine devam edi

yordu. Bu cmleden olarak Uluttu Korgav Uyumu

tekilatnn. ikinci bakanln yapmakta bulunan A l
beg Rahimbegolu (Bu gnk Alibeg Hakim) nu su
lu grerek bir milyon Sinkiang dolar para cezasna
arptrd. Alibeg Rahimbegolu'nun bu paray deyemiyeceine kani olduundan, gayesi onu bu ekilde
tevkif edebilmekti. Bu cezann ay iersinde den
mesi gerekiyordu. Bunun Alibeg Rahimbegoluna bir
tuzak olduunu anlayan halk, sevdii ve sayd bu
adam kurtarabilmek iin, aralarnda bir milyon Sinkiag dolarn toplyarak, zamanndan evvel dediler.
Bu para ile birlikte, tekilata ilk aza olan Mohammedcan Molla'ya da yarm milyon lira para cezas veril
mitir.
Bu para cezalar ne Alibeg Rahimbegolu'nu ve
ne de Mohammedcan Molla'y tevkif etmekten kur
tard. Eyll 1940 da Alibeg Rahimbegolu, in i Sey
tarafndan yakalanarak, Hoca Niyaz Hac'nn
saray
olduu sylenen Cankangdaki byk bir binaya hap
sedildi. Burada baka mevkuflarda bulunuyordu. Fa
kat bu iki grup birbirleriyle temas ettirilmiyordu. Bun
larn ekseriyetini, ikenceler tatbik edilen hapishanele
re gtrmler ve geri kalanlarna da komnistlik a
lamaa balamlardr.
Ajanlar gece gndz demeden, milliyetilere ko
mnistlik rejimini alamaa alyorlar, bu rejimi ka
bul ettikleri takdirde, serbest braklacaklarn syl
yorlard. Seri konferanslar halinde devam eden bu
taktik karsnda, ajanlar milliyetileri ikna ettikleri
ni zannediyorlard. Halbuki Kazak
Trkleri bundan
kurtulabilmek iin ayya day diyorlard. Artk ko
mnistlii iyice aladklarn zannettikleri m illiyeti
lerden bir ou 18 aylk bir mevkufiyetten sonra
memleketlerine geri gnderildi.

Memleketlerine gelen bu m illiyetiler, komnist

liin adi bir rejim olduunu aktan aa sylemiyor
lar, ancak gvendiklerine in i Sey'in elinden neler
ektiklerini anlatyorlard.
Alibeg Rahimbegolu (bu gnk Alibeg Hakim)
da, dier arkadalar gibi Manas'a dnd. Bu rejimin
fenalklarn aa vurmuyorsa da, arkadalarna ve
adamlarna btn vaziyeti anlatyor, halkn milli his
lerinin krklenmesini ve talebelere okuldan geldik
ten sonra bu mevzuda bilgiler verilmesini istiyordu.
Alibeg Rahimbegolu ile bu sralarda beraber fa
aliyette bulunanlar iersinde NuHay Batur, Takiman
ve Savabin gibi baz kimseler ldler. Nursafa En
gin, Kayna ve mer beyler de Trkiyededirler.
Alibeg Rahimbegolu, bir konumasnda, arka
dalarna yle demiti: Komnistler her vesile ile
Allah inkar ediyorlar. Fakat biz hamdolsun mslmanz ve Tanrnn varlna btn kalbimizle inanyo
ruz. Onlarn btn gayesi, bizim inanlarmz yava
yava yok edip kendilerine kle yapmaktan ibarettir.
Trk hr domutur, kle olamaz. Benliimizi mda
faa iin gizli tekilatlar kurarak, mcadeleye devam
azmindeyiz. Kle olmaktansa, lmei tercih etmeliyiz.
Geri dnen milliyetilerden bir ou, komnist
lere alet olmamak iin kendilerini hasta gibi gsteri
yorlar ve evlerinden kmyorlard. Bazlar da kendi
lerini ld gsterip isimlerini ve kyafetlerini dei
tiriyorlard.

DRDNC BLM

ALTAY'DA NOGAYBAY LE OSMAN SLAMOLU

N SEY'E KARI MCADELEYE BALIYORLAR...
in i Sey'in Urumiye davetini reddetmi bu
lunan ve silahn teslim etmeyen Nogoybay, arkada
Osman islamolu (Osman Batur) ile Kktogay-ingil arasndaki Zagiopa denilen mevkide karargah ku
rarak, mcadeleye balamlard.
Bu iki kiilik milis kuvveti, mnasip zamanlarda
in askerlerine ve karakollarna ani basknlar yapa
rak, epey zarar veriyorlard. ete harbine giren bu iki
kahraman, ilk defa Ruslar'n Altaydaki madenlerini i
letmekte olan kimselere hcum etmiler ve oradaki
mhendislere Bu memleketin hakiki sahipleri bizleriz. Sizin in i Sey ve dier inliler ile yapm oldu
unuz mukavelelerin bizim iin hi bir kymeti yok
tur diyerek oradan hepsini kovdular. Ksa bir md
det iki kii halinde alm olan bu m illiyetiler, kah
raman Kktogay ve ingii halkndan byk bir kit
lenin de kendilerine katlmalaryla
kuvvetlenmee
balamlard, iki silahla giriilen bu mcadelede, di
er kuvvetlere de yeteri kadar silah ve cephane teda
rik edildi.
Gn getike byyen ve etrafa dal budak sa
lan bu kuvvetin, kendisine mani tekil edeceini an

layan in i Sey, 350 lilere yapt oyunu tekrarlamak

zere, 13 Ocak 1940 tarihinde Urumiden 13 kiilik
bir sulh heyetini Sarsunbey'e yollad. Heyet, bir ta
km yaldzl szlerle, milliyetileri kandrmaa al
yordu: Fakat, bunu derhal intikal eden milliyeti li
derlerden Nogaybay ve Osman, bouna vakit kaybet
tiklerini syleyerek hepsinin silahlarn aldrtt ve adi
komnistleri ldrd. Bu suretle, ksmen de olsa kal
lee ldrlen arkadalarnn intikamn alrken, bir
taraftan da kendini kurnaz zanneden in i Sey'e g
zel bir cevap vermi bulunuyorlard.
Bunu takiben in i Sey, in ve Rus karm as
kerler ile Moollarn da yardmn alarak, byk bir
kuvvet halinde milliyetilere hcum ediyor ve bunu
uaklar destekliyordu. Bu mtekabil hcumlarda, mil
liyetiler ok zorlukla dvyorlard. nk aileleri
yanlarndayd.
Bu mcadeleler devam ederken, Altay vilyetin
den milliyetilere durmadan iltihaklar oluyordu. Bun
larn arasnda ehrin tannm ahsiyetlerinden Esimhan, Akteke, Musamergen, Burkutbay Batur beyler de
vard. Bu milli tekilata, Trkistann her tarafndan
itirak etmek isteyenler oluyorsa da, gnn artlan
buna meydan vermiyordu.
in-Rus ve Mogolardan mteekkil karma kuv
vetler, 16 Mart 1940 tarihinde, milliyetilerin karar
gahna ani bir baskn yaptlar. Bu esnada byk bir
zayiat veren milis kuvvetlerinin arasnda, Nogaybay
ve Akteke gibi kahramanlar da ehit olmulard. Esa
snda inliler, byle byk bir zayiat verdirecek ta
arruza da m uvaffak olamazlard. Fakat, milliyeti n
betilerin yorgunluu onlara bu frsat verdi.
Nogaybay'n ehit olmasndan sonra, karargahta
bir toplant yaplarak, bu kahraman'n olu rishan li

der olarak seildi. kinci liderlie de Osman slamolu

(Osman Batur) getirildi. Bundan sonra, milliyeti kuv
vetler, inlilere kar ok baarl basknlar yaparak,
ar darbeler indirdiler.
RSHANBEY'N LDER OLMASINDAN SONRA
BYK KOMNST TAARRUZU VE
SULH TEEBBS
Milis kuvvetlerinin basknlar bu ekilde devam
ederken, 20 Nisan 1940 tarihinde 8 bin civarnda in
ve Rus karma kuvveti, 200 D Mool svarisi ve 6
uan da desteiyle, Baytk dalarndaki m illiyetile
rin karargahna byk bir tarruz yapld. M illiyetiler
ember iine alnd ve yava yava bu ember daral
tlmaa baland. Bu kt durum karsnda, ailelerini
kampta brakmak mecburiyetinde kalan milliyetiler,
bir yarma hareketi yaparak, emberi yarmlar ve d
man bozguna uratmlardr. Bu evirme hareketin
den istedii neticeyi alamayan in i Sey, yeni bir
takm planlar hazrlamaya balad. Rusya ile de daimi
mnasebette bulunan vali, ald emirler cmlesinden
olarak, ilk defa Urumide tevkif edilmi olan 350 ki
iden sevilm i ve tannm ahsiyetleri serbest brakt.
Bunlarn arasnda
ri arasnda ok tanlan
olu, Canmhan Hac,
kimseler bulunuyordu.
de Maliye Vekili olan
Sarsunbey'e geldikten
gemilerdi.

Dou Tm stan Kazak TrkleMamiolu, Mukatbey, TlevbayTimtiolu Halil Taci gibi nl

Bunlar in i Sey'in kabinesin
UTNGYANG'n bakanlnda
sonra,
m illiyetilerle temasa

Bu kymetli ahslarn dnn gren rishanbey, ate kes emrini verdi. Mteakiben mzakerelere

baland. Gelen delegeler, in i Sey'in btn dilek

leri yerine getireceini, yalnz skun iinde yaamak
iin silahlarn braklmas icap etliini sylyorlard.
Bu arada, gizlice vaziyetin ok tehlikeli olduu ve
dikkatli davramlmas da ikaz ediliyordu.
Bu grmelerde, rishanbey, aadaki
artlat
kabul edildii takdirde, silahlarn braklacan bildir
di:
1 Altay ve btn Trkistanda susuz olarak
tevkif edilenler serbest braklacak ve lenlerin cena
zeleri ailelerine teslim edilecektir.
2 Altay vilayeti dahilinde en bynden en
kne kadar btn memuriyetlere Kazak Trkleri
getirilecek,
3 Altaydaki madenlerin Ruslar tarafndan i
letilmemesi ve hatta Ruslarn btn Dou Trkistandan ekilmeleri,
4 Gizli olarak insan karma hareketine son
verilecek,
5 Silahlar teslim edenle1-, yeniden
tazyikle
aranm yacak...
OSMAN SLAMOLU'NUN ANLAMAYA
TRAZI VE MCADELES...
ONA TRAK EDENLER...
in i Sey'in Maliye Vekili olan UTUNGYANG,
rishanbey'le mzakerelerden sonra, bu ^teklifleri ka
bul etti. Ve 1940 Temmuzunda bir sulh anlamas im
zaland. Bunu mteakip halk silahlarn teslime koyul
du. Fakat, Osman slamolu (Osman Batur) silahlarn
hemen teslim edilmesine itiraz etti. O , mukaveledeki
artlarn in i Sey tarafndan yerine getirilmesinden

sonra, silahlarn braklmasna taraftard. Bu sebeple

silahn vermedi ve arkadalaryla birlikte daa k t...
Sleyman ve Burkutbay beyler de kendisine iltihak
e tti...
1940 Temmuz anlamasn h;e sayarak alaka
faaliyetlerine devam emekte olan in i Sey, Bukat
Mamiolu'nu da ldrdkten sor.ra, mnhal valilie
Canmhan Hac'y> tayin etti.
Ksa bir zaman sonra
Canmhan Hac'nn olu Omerhan ve bir ka arkada
n tevkif eden in i Sey, adiliini bir defa daha or
taya koymu ve vali tayin ettii bir adamn olunu,
mesnetsiz sularla yakalatm t...
Osman slamolu (Osman Batur),
tekilatnn
m uvaffakiyetsize uramamas iin ok dikkatli dav
ranyordu. Btn gayesi, Dou Trkistan kurtarabil
mek iin, tekilatnn btn Kazak Trklerine amil ol
masn istemekteydi. Bu sebeple etrafa sald adam
lar, mspet karland halde, komnistlerin yaygn
bir halde, arabalarnda olmalarndan dolay, bir eyler
yapamyorlard.
Bu srada Rus kuklas in i Sey, 5 Haziran tari
hinde Altay madenlerinin iletilmesini, tekrar Ruslara vermek suretiyle anlamay bir defa daha bozmu
oldu. Ruslarn Altaya gelm eleriyle, in i Sey katlia
mndan sa kalabilmi olan Halil Taci ve Eslhan Ukarday beyler, Osman Batur'un kuvvetlerine iltihak et
tiler. Gn getike kuvvetlenen m illiyetiler, Altay
madenlerini boaltmak iin byk bir harekete ge
tiler ve madeni muhafaza ile grevli bulunan inii'ler bozguna uratarak, byk apta silah ve cephane
elde ettiler. Geen defa kamalarna imkan verdik
leri Rus mhendislerini de bu sefer ldrdler. Karma
kuvvetlerden mteekkil komnistler, ynlar halin
de milliyetilere kar geliyorlar, fakat byk iman

la yanan m illiyetilere fazla bireyler yapamyorlard. Esir aldklarna akla gelmedik ikenceler tatbik e
diyorlar ve sokaklarda dolatrarak, hkmete kar
gelmenin sonu bu olacan gsteriyorlard.
isyan bu minval zerine s.p gidiyordu. A ile
lerinin yanlarnda olmas, m illiye ilerin savana ok
sekte veriyordu Fakat onlar yanlarna
almadklar
takdirde komnistlerin kucana atm olacaklard ki,
bu da feci sonular salyacakt. Dier taraftan hava
larn soumas ve dalarn keskin rzgarlar da, m
cadeleye mani oluyordu. Buna ramen, harp yoluyla
bir neticeye ulaamyacan anlayan in i Sey, A l
tay valiliini yapmakta oian ve halk tarafndan sevi
len Canmhan Hac'y sulh iin m illiyetilere gnder
di.
OSMAN SLAMOLU
SULHU KABUL ETMYOR

1941 senesinin Ekim aynda Canmhan Hac ve

inlilerden mteekkil bir grup mzakerelere giri
mek zere, milliyetilerin karargahna geldi. Canmhan Hac, mevsimin k olduunu, oluk ocuun pe
rian olacan bu sebeple sulh teklifinin kabul edil
mesini syledi. Milis kuvvetlerinden Halil Taci ve Esimhan Ukarday bu teklife yanatklar halde, Osman
Batur ve iki arkada, kabul etmediler. Btn srarla
ra ramen iki arkadayla birlikte, dierlerinden ay
rldlar.
Mzakereler srasnda inli delegeler,
evvelce
yaplan anlamann geen defa olduu gibi ihll edilmiyeceini, hatta bu mevzuda in i Sey ile dahi
grme yapabileceklerini sylemilerdi.
Canmhan

Hac, inli delegeler tarafndan daimi surette

gz
hapsinde olduundan, m illiyetilere hakikati bir tr
l syliyemiyordu. K aylarnda mcadelenin zorlu
unu anlayan ve bu szlere inanan m illiyetiler, 17
kiilik bir heyeti Urum.ye yolladlar. Heyet mensup
lar arasnda Halil Taci, Esimhan Ukurday, Zeyned,
Burambay ve Kadir beyler vard.
Urumiye uakla gelen bu temsilciler; aldatldk
larn pek ksa bir zamanda anlamlard. Fakat i i
ten gemi in i Sey tarafndan hapse atlarak da
ha sonra da ldrlmlerdi. Bu suretle Osman Ba
tur'un tavsiyelerini dinlemeyen milis kuvvet, sindiril
mi oldu.
Silhn teslim etmeyen Osman Batur ve arkada
lar, mcadeleye devam ettiler. Kuvvetlenebilmek i
in, saa sola tekrar adamlar gnderildi. Bir taraftan
da ete muharebelerine devam edildi. Osman Batur'
un adam toplattn ajanlar vastasyla renen za
lim vali, sk tedbirler almaa balad. lk olarak as
ker temin etmekle m kellef olan milliyetilerden Brkitbay Batur'u kanl kpekleri vastasyla yakalatt.
Urumiye gndererek hapsettirdi.
Brkitbay Batur'un hapisteyken bir sene evvel
ev!endi: kars A ye'ye yazd iir yledir:
Brkitbay Batur, alandm, Osman nan bata aldm,
K kmekti ciyam dep qalqm uin mataldm.
ki qolum baylavda, iki gzm caynavda, qzI
tilim sayravda,
t

Maqsadma cete almay iim ottay qaynavda.

Atten Aye qayteyin alp edip biltir ana caylavda
Gzn qalqm caynavda dmann tsn qayrada
Erkin getip basman balann boldu aydavda
Qalqmnm Qazaq balas oyunda bolsa sanas,

Talpinip zde erkindik Allahin ceter panas.

Salemim cetsin Osman'a aldanbasm dmana,
Hakkacalinip iarsn halkn bostana.
ANADOLU TRKES :
Brkitbay Batur, dendim, Osman'dan dualar aldm,
G kuvvet toplayacam deyip halkm iin
balandm.
ki gzm gryor, kzl dilim konuuyor amma,
iki elim bal
im ate gibi
yanyor,
nk,
maksadma
eriemedim.
Dmann di bilerken halkmn gz parlyor.
Hrriyetin elden gittikten sonra, mnevverlerin
srlmekte,
Halkmn Kazak evltlar, iyi dncesi olsa,
Hrriyetin, stikbalin iin ayaklan yeter Allahn
sayas
Selmm yetisin Osman'a aldanmasn dmana.
Hakka yalvarp yetitirsin halk hrriyete. (22)
Bu iiri yazdktan sonra, orada alan bir Trkle
darya gnderen Brkitbay Batur, ksa bir zaman
sonra Hain suuyla kuruna dizilmitir. Halk bu b
yk kahramann iirini, bir hrriyet mar gibi az
dan aza dolatryordu.
OSMAN SLMOLU, OSMAN BATUR OLUYOR
Ruslarn Dou Trkistan Terk Edileri
Brkitbay Batur'un kuruna dizilmesini mteakip
(2 2 ) B rk itb a y

B a tu r,

d a d o m utur.
m a -A ta )
B lim

cn e

1916

(K a z a k
Enb ek

se n e sin d e
S o v ye *

d e rg is in in

h ife sn d e Lu kp an B a d a v a m o v 'ta
A im a - A t a 'd a
k y o r .

A lt a y

v il y e tin in

A n s ik lo p e d is i,
1966

B rk itb a y

c ilt ,

se n e sin d e k i
h a k k n d a

K k to a y

2.

Sh.

6.
b ilg i

544,

s a y s n n

k a z a s n
19 73,

A f-

25.

sa-

v e rm e k te .

D erg i

Osman slamoluna itirakler fazlalamt. Halk ona

bir m ill kurtarc gzyle bakyor, balanyor ve k
ran ifadesi olarak Osman Batur Kahraman deme
e balyor.
20 ubat 1942 tarihinde Halil Taci'nin olu Zayip 25 gen ve iki silhla, Kele Batur 30 arkada ve
3 silhla Osman Batur'a iltihak etmilerdir.
Gn getike artan bu kuvvetlerin en byk s
knts silh ve cephane idi. Fakat Osman Batur silh
tan ziyade adamlarnn imanlarna gveniyordu. ar
pmalar zaman zaman devam ediyordu. Bu arada pek
ok vatan perverler de kaybedilmiti. Bunlar arasn
da Halil ve Halil Taci'nin olu Zayip'ler de vard.
Artk Ruslar, Bat Trkistan yetmiyormu gibi Do
u Trkistan da almak iin in i Sey vastasyla tr
l entrikalar evirirken, Alman - Rus harbinde, Mos
kova elden gitmek zereydi. Bu sebeple Ruslar Dou
Trkistandaki kuvvetlerini sr'atle ekmee balad
lar. Bu hareket in i Sey'e byk bir darbe olmutu.
Artk kendisini destekliyecek D Mool askerleri de
yoktu. Halbuki bu kuvvetler elindeyken dahi, m illi
yetileri sindirememi, onlarn hrriyet
duygularn
sndrememiti.
1943 senesinde, Ruslar Dou Trkistandan tama
men ekildikten sonra, Osman Batur'un milis kuvvet
leri in i Sey'in askerlerini her tarafta bozguna u1 ratmaa balad. M illiyetiler, Altay'n byk-ehirle
ri hari her taraf ele geirmilerdi. Daha sonra, Os
man Batur adamlarn etrafa yollad ve halkla temasa
geildi. Halk bu kahramanlar byk bir evk iinde
karlyor, konuabilmek iin can atyordu. Artk kuv
vetten kesilen in i Sey'de Moskovaya kadar gide
rek, komnist partisine aza olmasna ramen, inden
yardm talep ederek onlara snmtr.

Osman Batur, dmanlarn her tarafta bozguna

uratrken, ounlukla gelen inlileri databilmek i
in, ok sayda silh ve cephaneye ihtiya olduunu
biliyordu. Bunu tahakkuk ettirebilmek iin tek are
vard. O da, Ruslar'n kuklas olan Moollarla anla
mak. Zaten in i Sey'de kendisini brakp gittikleri
iin Osman Batur harekete gemeliydi. Bu cmleden
olarak Baytk danda D Moollar'la bir ticaret an
lamas yapt. Haziran 1944 de imzalanan Baytk an
lamasnn ana hatlar unlardr:
1 Osman Batur, D Moolyaya hayvan ve
yapa verecek,
2 D Moolya'da buna mukabil Osman Batur'a silh verecektir.
Mukavelenin imzalanmasndan ksa bir mddet
sonra, D Moolya silh gndermee balad. Fakat,
bunlar iyi cinsten olmayp ancak hurda nevinden si
lhlard. Bunlarn iinde ie yaryacaklar da bulunu
yordu. Bir ara Mooilar daha fazla silh vermek ar
tyla, Altay madenlerini iletmek hakkn istemilerse
de, Osman Batur Duna msaade etmedi.
M illiyetiler, silhlandktan sonra byk bir ta
arruza giritiler. (Osman Batur'un Moollarla yapt
anlamay, ankayek (Soviet Russia'in China) isimli
kitabnda, Ruslarn bir krklemesi olarak ifade edi
yor ki bu yanltr. Halbuki Kazak Trkleri Ruslar ve
inlileri ok iyi tanrlar. Bu aynen, 14 Haziran 1950
tarihli Pravda gazetesinin, Kazak Trklerini Am erika
llar kkrtyor demesi gibi bir eydir. Btn dnya
biliyor ki, Kazak Trkleri hi bir devletin oyunca o
lacak insanlar deildir. Onlar sadece hr olmak iin
savayorlard.)
Altay vilyetlerindeki inlileri, Osman Batur ks
kvrak evirmi ve in i Sey ile temaslarna mani ol

mutu. M illiyetiler, artk ileri karakollara kadar bas

kn yapyorlar ve bylece hasmlarna gz atrmyarak, ehit kardelerinin intikamlarn alm oluyorlard.
inliler ise, okullarda Osman Batur aleyhine pro
pagandaya balamlard. rencilere, milis kuvvet
lerini birer cani olarak tantmaa gayret ediyorlar ve
bunlar grdkleri yerde hkmete haber verm eleri
ni sylyorlard.
Uzun zaman vatandalar iin akla hayale gelmiyecek kahramanlklar gsteren ve her girdii savata
byk m uvaffakiyetler kazanan Osman Batur
iin
1943 senesinin son baharnda, Altay'n Kzlkaya de
nilen yerinde halk bu yiide bir Teekkr Partisi ha
zrlamt. Osman Batur bu toplantda Dou Trkistan
Kazak Trklerinin askeri, ve mlki en byk bakan
olarak iln edilmitir.. (23)
KUKLA N SEY'N YEN
DALEVERALARINDAN BR
Adi vasflarndan hibirini kaybetmeyen uak
vali in i Sey, Ruslar'n Bat Trkistanda tatbik etmi
olduu paralama sistemini, aynen Dou Trkistanda
da tatbike koymaa balam ve bu cmleden olarak
aralarnda hibir milliyet fark olmayan Dou Trkis
tan Trklerini, bir birinden ayr 14 millete blmt.
Gayesi, bunlar birbirine katp m ill duygularn bal
talayacak, kardei kardee dman edecek ve ancak
bu ekilde, emellerini +ahakkuk ettirmi olacakt. Bu
(23 )

Kazak
n e sin in

Y c z a r la r
11.

B irli in in

s a y s n d a k i

lim c a n o lu (s h . 3 0 ):
. . . 1943 se n e sin in
n u la ra k

g s te rilm e k

A y l k

uzun

M a y s

s u re tiy le

O rg a n

y a z s n d a ,
a y n n

O sm a n

C u td z
B irli in

a y a n d a
H a n -B a tu r

d e rg is in in

g enel
beyaz
ila n

s e k re te ri
kee

1973

z e rin e

e d ild i...

se

nvar
ko

d iy o r.

maksatla nerettii (A ll Yol) isimli sahte

blten,
unlar ihtiva ediyordu:
1 Emperyalistlere kar olma..
Bu madde
ile, kendi politikasna zararl grd kimseleri, ko
laylkla sulandracak ve ortadan kaldrabilecekti.
2 Sovyetlerle ebedi dost kalmak.. Bir ok
aydn genleri ve m illiyetileri itham edecek su bu
lamad zaman, hemen bu maddeyi ele alacak ve
(dostumuz Sovyetlere kar kaba davrandn, aleyhle
rinde konutun, onlardan iyi bir devlet yoktur) diye
rek tevkif edecekti. V ali, Trkistan ahalisinin Ruslardan ne kadar fazla nefret ettiini bildii halde, bu
madde ile milliyetileri itham etmekten zevk duyu
yordu.
DOU TRKSTAN
CUMHURYET KURULUYOR
Osman Batur'un alevlendirdii istikll mcadele
si, Dou Trkistann btn vilyetlerinde benimsen
miti. Artk btn Dou Trkistann her yerinde in
lilere kar ha:eketler oluyordu. Nihayet 1944 ylnn
haziran aynda Kulca l!e halk, kendilerine ok hak
sz hareketlerde bulunan bir inli askeri ldrerek, si
lhn alyor ve bu surelle Kulca'nn Nilki denilen ye
rinde ilk mcadeleye balam olunuyordu. Bylece,
hrriyet mcadelesinde istikll me'alesine kibrit a
klm oluyordu. Bundan sonra galeyana gelen Kulca
halk, her grd yerde inli askerlere hcum edi
yor ve silhlarn alarak ldryordu. Silhsz arp
an bu kahramanlar, adeta lmle alay ediyorlard.
Vatan iin lmek hususunda bir-birleriyle yara ba
lamlard.

Ksa bir zamanda silahlanan Kulca le halk, Alihan Tre isimli bir kahaman hkmet bakan ola
rak setiler. Ellerinde geri eskiye nazaran fazla si
lh bulunuyorsa da, byk kitleler halin'de olan in
lilere kyasla, bu birey ifade etmiyordu. Bu sebeple
Alihan Tre ilk i olarak silh teminine balad. Bu
ihtiyac bilen Rus konsolosu, Alihan Tre'ye arzu et
tii takdirde yardmda
bulunabileceini sylemiti.
Halbuki, Kazak Trkleri en az inliler kadar Ruslardan
da nefret ediyorlard. Bunun iin onlardan silh te
min etmek istemiyorlard. Fakat, her eyden evvel
inlileri Dou Trkistan'dan kovmak lzmd. Bu se
beple Alihan Tre, Rus konsolosunun teklifini kabul
etti. Fakat silhlarn teslimi iin baz artlar ileri s
rld. Buna gre, Ruslar Dou Trkistan ordusunda
verilen silhlarn ne ekilde kullanlacan retmek
zere subay vereceklerdi. Osman Batur'un da dedii
gibi bu iki emperyalist memleketin arasnda
ezilip
kalmlard. Ve onun iin de istemeye istemeye az
subay gnderilmek artyla bu teklif kabul edildi.
Lzumlu silhlarn temininden sonra, Kulca'llar,
Alihan Tre'nin idaresinde galibiyetten galibiyete ko
tular. Ve sonunda Kulca ehrini inliler'den temizle
yerek 1944 senesinin Kasm aynda Dou Trkistan
Cumhuriyetini resmen il r ettiler. Alihan Tre'yi de
Cumhur Bakan yaptlar.
Alihan Tre, Cumhuriyetin ilnn mteakip b
tn kuvvetlerini inlilere kar evirmi, Ruslarn ta
hakkm altndaki Bat Trkistan ile Kulca hududunu
ise hemen hemen bo brakmt. Yardm iin gelen,
silhlarn nasl kullanlmasn retmiye gelen Rus
subaylar, yeni kurulmu olan Cumhuriyete gz dik
mee baladlar. Bu sebeple Kulca'ya durmadan bir
ok idari mavirler gnderiliyordu. Tabi bu hal ba

ta Alihan Tre olmak zere, btn m illiyetileri ok

kzdryordu. Dndryordu.
Fakat, hem in ve
hem de Ruslarla birlikte
muharebe etmek tehlikeli
olacandan, skutu tercih ediyorlard. Ufak bir ha
reket, Cumhuriyetin istikbali iin kt olabilirdi. Do
u Trkistan Cumhuriyetinin nasl kurulduu ve na
sl ykld hakknda daha etraflca bilgi verebilmek
iin Byk Trkeli dergisinde yaynlanan bir ma
kalemizi buraya alarak, Dou Trkistan Cum huriye
ti hakkndaki yabanclarn fikirlerinde belirtmek is
tiyoruz:
KURULUUN 30 VE YIKILIIN 25. YIL DNM
DOLAYISYLE
ARK TRKSTAN CUMHURYET
... Bundan 30 sene evvel, Dou Trkistan'n L
(Kulca) vilyetinde kurulan ARK TRKSTAN CUM
HURYET imdiki vaziyette, Dou Trkistan'da Trkler tarafndan kurulan son Trk Devleti'dir. Hatta, Kb
rs' saymazsak, 1944 senesinde Dou Trkistan Trk
leri tarafndan kurulan ve 1949 senesinde de Sovyet
Rusya ile komnist in tarafndan yklan arki Tr
kistan Cumhuriyeti Trk tarihindeki en son kurulan
devlet saylmaktadr. Dou Trkistan Trklerinin kan
ve imn sayesinde byk fedakrlkla kurulan ar
ki Trkistan Cumhuriyeti hakknda Amerikal yazar
Owen Latmore yle der:
... 1944 senesinin Kasm aynda L vadisinde
bir ayaklanma oldu. in literaturnda buna ining Va
kas (*) denilir. Bu ayaklanma Dou Trkistan tari
( * ) in lile r L I ' y e In n g d e rle r.

hinde yeni bir devir amtr. Kulca'da arki Trkis

tan Cumhuriyeti kurulmutur. arki Trkistan Cumhuriyeti'nin askeri liderleri Alihan Tre ile Osman Ba
tur idi... Uygurlarn aznlkta ve Kazaklarn da o
unlukta olduu bu blgeyi savatan hemen sonra
dolam olan Frank Robertson adndaki
Amerikal
muhabirin belirttiine gre in'lilerin iddia ettii gi
bi ayaklanan halk modern Rus silahlar kullanma
makta idi. Ayaklanmadaki esas kuvvet Kazak sva
rileri idi. Onlar Manas Nehrine kadar ilerlemitir...
(24)
Eyll 1948 de Dou Trkistan ziyaret eden Prof.
A.D. Barnett adndaki Amerikal da yle der:
...L'deki ayaklanmann ba olan Alihan Tre,
hareketin daha sonra Ruslarn tesiri altna girmesiyle
ortadan kayp oldu... Yine bu hareketin bandaki li
derlerden Osman Batur ile Alibeg Hakim gibi balan
gta Altay vilyetinin valisi ve Savan'n kaymakam
gibi siyas hizmete tayin edilmi olan Kazak'lar ise,
daha sonra L'dekilere kar kt... (25)
Basil Davidson adndaki ngiliz, 1956 senesinde
Dou Trkistan ziyaret ederek L blgesine de var
dktan ve L ayaklanmasna fiilen itirk eden, arki
Trkistan Cumhuriyeti ordusunun 2. Alay'nn ku
mandan olmu olan Yusuf Han' da grdkten sonra
ona atfen yle yazyor:
... 1944'de n Sey gitmiti. Fakat, Komintang
Hkmeti n Sey'den de beter olmutur... L a
yaklanmasnda Kazak svarileri stn saydaki dma
n defalarca yenilgiye uratmt... (26)
(2 4 ) O w e n
(25 ) P ro f.

Latm or ,
A .D .

P IV O T

B a m e tt,

OF

C H IN A

A S IA ,
ON

B o sto n ,

TFE

N e w Y o rk , Lan d o n , 19 63. Sh : 268

(2 6 ) B a s il D A V D S O N , T R K S T A N A L V E ,

EVE

19 50.

OF

lo n d o n

Sh :

86 -8 7

C O M M U N IS T
19 5 7 .

Sh:

TAKEO VER,
1 2 1 -1 2 2

... vilyetten teekkl eden hkmetin Re

isicumhuru Alihan Tre, muavini Hakim Beg ile Ablhayr Tre idi. Alihan Tre daha sonra ortadan kayp
oldu... (27)
... Eyll 1949'da in komnistlerinin Halk Kur
tulu Ordusu denilen Sinkiang'a (Dou Trkistan'a)
geldiinde, vilyetin ordusundan Marhop adnda
bir Tatar'n kumanda ettii bir blk de Urumi'de
dzenlenen zafer geidine komnist in askerleriyle
beraber itirak etmiti... (28)
in'de harbi kaybederek Formoza'ya
katktan
sonra yazd ve 1958 senesinde nerettii kitabnda
ankayek de yle diyor:
... Moskova, gebe Kazaklar arasnda Altay'da
faaliyet gstermiye baiad... 1944 senesinin Kasm
aynda da aniden L'de arki Trkistan Cumhuriye
ti adnda bir kukla hkmet kurdurdu... (29)
N.N. Mingulov denilen Sovyet yazar, 1962 se
nesinde Kazakistan'da kan bir kitaba yazd maka
lesinde de yle demekte:
... Akbar Batur, Gani, Fatih, Fua Efendi, Tohti,
Hamid ve dierlerinin idaresi altnda L vilyetinin
Nlk kazasnda balayan ayaklanmada kullanlan si
lah sadece 100 tfekten ibaret idi. Nlk'da ayaklanma
12/Kasm/1944 gn balad. 13/Kasm/1944 gn
Ayranba ile L hava alanna hcum edildi. 14/Kasm/1944 gn Alihan Tre'nin bakanlnda toplan
t oldu. 15/Kasm/1944 gn Alihan Tre'nin bakan
lnda ARK TRKSTAN CUMHURYET kuruldu...
(30)
(2 7 ) A y n i e ser S h : 125
(28 ) A y n i e se r Sh:131 - 132
(29 ) C h ia n g K a i-S h o k , C O V IE T R U S S A N C H N A , 1958 N e w Y o rk . S h : 109-110
(30 ) V o p ro si
Sh : 74

Is to rii

K a z a k is t a n a i

V o sto n o g o

T rk is ta n a ,

A lm a - A t a ,

1962.

Snkiang Kazaklar Hakknda denilen balkla

yaynlanan makalesinde, Sovyet ilim adam Dr. Lukban Badavamov da yle diyor:
... Bu srada Altay'daki ayaklanma tam drt se
neden beri devam ediyordu. Pek ok kimseler kendi
halknn hrriyeti iin cann feda etmiti. te onla
rn biri de Brkitbay Batur idi. (**) ... 1944 senesi
nin sonuna doru, Dou Trkistann baka blgele
rinde de ayaklanmalar oldu. Mesel, 12/Kasm/1944
gn Akbar Batur, Gani, Fatih, Batur'larn nderliin
de L'nin Nlk kazasnda silahl ayaklanma oldu. Ne
ticede Altay ile L isyan Tarbaatay vilyetine de si
rayet etti... Ad geen vilyet kurtarlarak Mill De
mokratik Hkmet kuruldu... (31)
Sovyet Rusya ile Komnist in'in aras aldktan
sonra, Rusya'ya kaarak orada hatratn yaynlayan
ve zaman - zaman Bat Basnnda hakknda yazlar k
makta olan General Zunun Taypov'da Sovyet Rus
ya'nn menfaatine uygun olarak yazdklarnda, her
eye ramen, bazan hakikati gizleyememekte. Mese
l, L'deki ayaklanmann balangc ve onun sonraki
akibeti hakknda yle diyor:
... 1944 senesindeki Mill Kurtulu Hareketini
balangta Hrriyet Tekilat idare ediyordu... (32)
Evet sonra ne oldu? Bu hususta, General Zunun
Yaypov hakikati deil, patronlarnn arzusuna gre
uydurmacla sapmakta.
Dou Trkistan'daki Kazak Trklerinin durumu ve
bilhassa Osman Batur'un mcadelesiyle, arki Trkis
( * * ) B rk itb a y

B a tu r,

m ehur

O sm a n

B a tu r'u n

y a k n

a r k a d a d r .

in '-

ille r ta ra f n d a n e h id e d ilm i tir.

(31 ) L u k b a n B a d a v a m o v , B L M

c n e E N B E K d e r g is i; S a y : 6 , Sh : 2 4 - 2 5 - 2 6 .

19 66, A lm a - A t a .
(32 ) Zunun

Taypov,

PRO STO R

D e rg is i,

S a y :

2.

1972

A lm a - A t a .

tan Cumhuriyeti'nin kuruluu ve akibeti hakknda Abde Cumadilolu tarafndan yazlan Son G adl
romana yazd nszde, SSSR lim Akademisinin U
zak Dou Enstitsnn Mdr T. Rahimov'da yle
diyor:
... 1944-49 senelerindeki ayaklanmann netice
sinde Sinkiang (Dou Trkistan)n
kuzeyindeki
vilyette arki Trkistan Cumhuriyeti kuruldu... (33)
Sovyet Rusya'dan, in'den, ngiltere ile Amerika'
dan gsterilen yukardaki kaynaklar baka memleket
lerde ve bilhassa Trkiye'de km olan eserlerle da
ha da oaltmak mmkndr. Fakat, buna lzum gr
myoruz. nk, yukarda muhtelif memleketlerden
gsterilen kaynaklarda da ak olarak belirtildii gibi,
bundan 30 sene evvel Dou Trkistan'n L vilyetin
de arki Trkistan Cumhuriyeti ad altnda hr bir
hkmet kurulmu ve btn basklara ramen 1949
senesine kadar ayakda durabilmitir. Burada u hu
susu ak olarak belirtmek gerekir ki, Trk rknn ana
vatan Ulu Trkistan'n in istils altndaki dou ke
siminin kuzeyindeki vilyette, yani, Altay, Tarbaatay ve L'de 1944 senesinde kurulan ARK TR
KSTAN CUMHURYET, ankayek gibi baz art d
nceli kimselerin iddia ettii gibi, herhangi bir ya
banc devletin kkrtmasiyle kurulmu deildir. 1944
senesinde merkezi L'de olmak zere Altay, Tarbaatay vilyetinde kurulmu olan bu Trk Cumhuriyeti,
Trkistan Trklerinin istikll akiyle, Dou Trkistan'n
mill istiklli iin kurulmutur. Bunun aksini iddia et
mek Trkistan Trklerine hakaret ve hakikatleri de in
safszca tahrif etmektir.
(33 ) SO N

G , C U L D IZ

D e rg is i,

S a y .

9.

Sh :

55,

A lm a - A t a .

1973

Senelerce evvel Altay'da Osman Batur tarafndan

balatlan istikll mcadelesine 1944 senesinin sonuna
doru L vilyetindeki milliyetilerin de itirk etmesi
ve Tarbaatay'llarn da onlar (***) desteklemesi k
sa zamanda ad geen vilyetin in'lilerden temiz
lenmesine ve arki Trkistan Cumhuriyeti'nin kurul
duktan sonra ksa zamanda byk gelime salam
tr. Mesel, arki Trkistan Cumhuriyeti kendi para
sn basmtr. (Bu paray kullanmak bize de nasip ol
mutu). Maarif iine de byk ehemmiyet vererek
meseleye Trklk asndan areler bulmaya alm
tr. Mill basna da bilhassa ehemmiyet vererek bu sa
hada da ksa zamanda byk gelimeler salamtr.
Azat arki Trkistan,
nklab arki Trkistan,
Erkti Altay, Bizdin Davs gibi gazete ve dergile
rin ksa zamanda neredilmesini baarmtr. Bunun
hepsinden daha mhimi, arki Trkistan Cumhuriyeti
Mill Ordusunu tekil etmitir. Resm niformal, ay yldz'l apoletli ve ay - yldzl bayrakl Mill Ordunun
subayndan erine kadar hepsi Trkistan Trk idi.
Hepsi bir tek hedef iin, Dou Trkistan'n istiklli
iin ve in'i eddi ine kadar kovmak iin sava
yordu (34). te byle mill bir ruh iinde savamak
ta olan ark Trkistan Mill Ordusu ksa zamanda Ma
nas nehrine kadar olan, Dou Trkistan'n kuzey ta
rafn in'lilerden temizlemidi. Fakat, bu durum in'
in olduu kadar Rus'un da iine gelmedi. Neticede,
gene Trkistan Trknn ezel iki dman, Trkistan'llara istikll vermemek iinde birleti. Bunun iin
de mterek areler kullanmaya balamtr. Bunun il
( * * * ) Dou
de

d oksan

lk e s i

o la ra k

(34 ) a r k

T rk is ta n 'n

Kazak

kendi

T rk is ta n

b e lir tiliy o rd u .

k u z e y in d e k i

T rk le rid ir .
b a j n a

K o m n ist
a y r

C u m h u riy e ti'n in

b ir

bu

v il y e t in

in

bu

b lg e y i

b lg e

a s k e ri

ila n

n fu su n u n
Kazak

y z*

A vto n o m

e tm i tir.

m a r jla r n d a

bu

husus

b ilh a s s a

ki olarak Ruslar, ark Trkistan Cumhuriyeti Ordusu

nun ilerlemeden durmasn aksi halde kendisinin de
ark Trkistan Cumhuriyetine kar hcuma geece
ini belirtmitir. Ve ark Trkistan Cumhuriyeti h
kmeti de in'le anlama yapmaya zorlamtr.
Neticede, 17.10.1945 de Dou Trkistan'n mer
kezi Urumi'de in hkmetiyle ark Trkistan Cum
huriyeti hkmeti arasmda sulh grmeleri balad.
Bu grmelerin sonucu olarak 15.6.1946 da bir an
lama imzaland. Fakat, bu anlama imzaland sra
da, ark Trkistan Cumhuriyeti'nin ehresi bir hayli
deimiti. nk, ark Trkistan Cumhuriyeti'nde
Ruslarn tesiri olduka kuvvetlenmiti. Buna kar koy
maya alan Alihan Tre, Ruslar tarafndan karlm
t. (35) Cumhuriyetin kurucularndan olan Osman Ba
tur ile Alibeg Hakim gibi elinde silhl kuvvet olan
milliyetiler ise, Rus kuklas olmaya balayan ark
Trkistan Cumhuriyetindeki vazifelerinden ekilmi
lerdi. (36)
Fakat, her eye ramen ark Trkistan Cumhu
riyeti 1949. senesinde Dou Trkistan tamamiyle ko
mnist in birlikleri tarafndan istil edilinceye kadar
mr srmtr. arki Trkistan Cumhuriyetinin Mil
l Ordusuna mensup bir blk, Dou Trkistan'n mer
kezine gelen komnist in birlikleriyle beraber za
fer geitine itirak ettirilerek (37), artk ark Tr
kistan Cumhuriyetinin tamamen Rus ile in'in m(3 5 ) A lih a n T re 'n in
d m u h a k k a k .
(36 ) K A Z A K S T A N
len

1962

n e re d ile n

VE

se n e sin d e
k it a b n

a k b e t i
DOU

89.

A LI V E ,

Kazak

s a h ife s in d e
(!)
B a s l

F a k a t,

T R K S T A N

A lm a - A t a 'd a

v e A lib e g g ib i h a y d u t la r
de 900 a d a m v a r d .
(37 ) T R K S T A N

m e h u ld r.

k a r

bu

T A R H N N
SSR

lim

h u su sta

k m t .

D a v id s o n ,

R u s la r

y le

19 5 7 ,

k a r l

M E S E L E L E R ,

A k a d e m is i

O s m a n 'n

London

t a r a f n d a n

d e n i

ta r a f n d a n

d e n ilm e k te :
1500

ve

Sh:

132.

O sm a n
A lib e g 'in

terek abasyle ykldnn 1949 senesinin Ekim ayn

da aklanna kadar, Dou Trkistan'n kuzeyindeki
vilyet kendi bana Dou Trkistan'n dier bl
gelerinden ayr olarak yaamtr.
ark Trkistan Cumhuriyeti'nin
kurucularndan
biri olan Alibeg Hakim imdi Trkiye'de Salihli kaza
snda oturuyor. ark Trkistan Cumhuriyeti'nin resm
devlet memuru olmu olan mer obanolu (Baykonakolu) ve Kayna Gayretullah, bir ka sene evvel
Trkiye'de vefat etmitir. Nursafa Engin ise imdi s
tanbul'da oturuyor. ark Trkistan
Cumhuriyetinin
mill niformasiyle asker hizmetlerde bulunmu olan
lardan Musa Uluay, Mrdihan Mergen, Medalim a
lkan, Sabihan Pnar, Tke Dnmez ve Nurseyt s
tn beler de Trkiye'de hayattadr.
Kuruluunun 30. ve yklnn 25. yl dnm dolaysiyle ark Trkistan Cumhuriyeti'ne hizmet ederek
o uurda ehid olanlarn ruhu nnde eilir, sa o
lanlara Trk tarihinde kurulan son Cumhuriyete etmi
olduu hizmetleri iin kranlarmz sunarz.
Dou Trkistanda Dou Trkistan Cum huriye
tini ilk defa tanyan Altav'daki milis kuvvetleri ba
kan Osman Batur id i... Bu yeni Cumhuriyet, Osman
Batur'un senelerce yapi mcadelenin bir neticesi
saylabilirdi. nk Osman Batur, bir taraftan kom
nistlere kar byk m uvaffakiyetler elde ederken, di
er taraftan da gzide adamlarn baka vilyetlere
yollyarak, inlilere kar yaplacak olan m ill mca
delenin ruhunu alamaa ve galeyana getirmee a
lyordu. Alihan Tre'nin ordusu Tarbagatay'a doru
ilerlerken, Osman Batur'un kuvvetleri de Altay'n mer
kezi olan Sarsunbey'i kurtarm ve in kumandanla
rn da esir almt. Nihayet 20. Eyll 1945 de Altay
tamamen dmandan temizlendi. Bu suretle Osman

Batur, Alihan Tre tarafndan Altay vilyeti valisi ve

askeri amiri olarak tayin edildi. Bunun zerine, Osman
Batur'a zerinde STKLL YET yazl olan ay yldzl
ve altndan yapl bulunan Dou Trkistan Cumhuri
yetinin ilk stikll Madalyas verildi.. Bu gnden son
ra, askerlere Dou Trkistan Cumhuriyeti niformas
giydirilmee baland. Bu nizam orduya girebilmek
iin herkes yar ediyordu. Askerlerin apkalarnn
nnde Ay Yldz rozetleri vard. Bu arada ordu iin bir
takm asker marlar da hazrland. imdi bunlardan
bir ka tanesini misal olarak veriyorum.
Azattqtn tuvin alp erkindkt casaymiz,
Bizd ezgen dmann qann suday aamz.
Allah car-Allah car, slam tuv ey qolda bar,
Cane talap qaharmanlar qadam basp alabar,
lsek ehit, qalsaa qaz slam'nin colunda,
Trkistan cardemin beredi biz castarga senedi,
Oslganda bzderge Allah cardam bered.
Allah car-Allah car, slam tuv ey qolda bar,
Cane talap qaharmanlar qadam basp alabar.
Artta qalgan kempir al, batand ber ol cayip
Cavga iqtq ey ep cayip cav arasn bolcayip
Allah car-Allah car, slm tuvi ey qolda bar,
Cane talap qaharmanlar qadam basp alga bar.

ANADOLU TRKES:

Hrriyetin bayran alarak bamsz olacaz,

Bizi ezen dmann kanm su gibi aktacaz.
Allah yar-Allah yar, slam tuu elde var,
Gen kahramanlar adm adm ilerle.
slamln yolunda irsek ehit kalrsak gaziyiz,

Trkistan biz genlere gvenerek yardmn verecek,

Skrsak bizlere Allah yardm verecek,
Allah yar-Allah yar, slam tuu elde var,
Gen kahramanlar adm adm ilerle.
Dmana yrdk evreyerek, dman halini inceliyerek,
Geride kalan ihtiyarlar duan ver el kaldrarak,
Alah yar-Alah yar, slam tuu elde var,
Gen kahramanlar adm adm ilerle.
Biz Qazaqtn ey balas
On savsaqtn salas,
Aq dinine ey talasqan,
Biz mslmann balas,
Qazaq edi ey tobmz,
ki ikiden eycubmz.
Sol dfnand ey cogaltsaq
Endi tuvar knimiz.
Asker bol ey qalqm,
Aqdinin bil ey arn
Caramayd ey castar,
Beker qarap qalvn.
Tarbaatay ey tavmz
Qtay bizden cavmz
Sol Oltayd cogaltsaq.
Atqa tular avmz.
Bugn qtq ey tor cayp
Cav arasn bolcayip
Bes atardn ey ounday
Sol dmana doldanip
Minamot, Zenbirek ey qlm,
Oaytbas cavdan ey turmsm.
Cavingerler ey atqa mir.
Endi tuvdi ey knimuz.

Aptamat miltq ey moynmzda,

Dman turmas colmzda,
ALA'qa asker bolam<zda.
Ay culdiz bayraq qolmzda.
Dman ezgen ey qalqt,
Kbeytken ey elga salqt.
Din alp ey qalqqa.
Mine grdk carqt.
Din slam col ey ald,
Kter qalq ey basnd,
Cgreli asken ey tolp
Dmand ey qard
Altay-Nilkidan bastadq
Eski adetti ey tastadq.
Quday kuvvet bergen son
Dmand ey qard
zip qtq ey carqqa
Qorqp edik tamqtay
Qarangidan qutulip
Endi qtq ey carqqa
Ay Ri Roy-Ri Roy vatanm cavga oyran salamz.
ANADOLU TRKES:
Biz Kazan ey evlad,
On parman aras,
Ak dini iin savaan
Kazak'd ey topluumuz.
ki ikiden eimiz.
u dman yok edersek,
Sonra doar bizim gnmz.
Asker ol ey halkm,
Ak dinin aydnln bil,
Doru olmaz genler

Bouna bakarak kalman,

Tarbaatay, ey damz,
in bizim dmanmz,
u in'i yok edersek
Ata lyk olur biniimiz.
Bugn biz yrdk evreliyerek
Dmann vaziyetini inceliyerek
Be atar'n kurunu gibi,
u dmana kzarak
bs, havan, ey klcm
Ne olursa olsun geri dnmiyeceiz.
Ey kahramanlar ata birin,
imdi dodu gnmz,
Makineli tfek omuzumuzda
Dman duramaz yolumuzda,
ALA'a asker oldukta,
Ay yldzl bayrak elimizde
Halk dman ezmiti
Vergiyi oaltmt.
Dini yayarak halka,
te getirdik aydnl
slamlarn yolu ald
Ey halk kaldr ban
Kahraman askerler doldu
Dman karm oldu
Altay, Nilkidan, baladk
Ba emeyi artk braktk.
Allah kuvvet verdikten sonra
Dman ayamzn altnda inedik.
lerliyerek aydnla ktk
Onlardan Cehennem gibi korkmutuk
Karanlktan kurtularak imdi
te aydnla ktk
Ay Ri Roy Ri Roy Vatanm, dman edeceiz
taruman.

ALBEG RAHMOLU'nun MCADELES

(Bu gnk ALBEG HAKM) (38)

Milli tekilat yardmcs olduu iin in i Sey ta

rafndan bir milyon dolar Trkistan paras cezasna
arptrlan ve 18 aylk bir mevkufiyetten sonra geri
yollanan Alibeg Rahimbegolu, mevcut artlar dolaysiyle pasif kalm gibi grnyordu. Esasnda, eski
tekiltn yaamasn gizlice arzu ediyordu. Bu azim
le, Osman Batur'un Abayda yapt gibi aktan a
a mcadeleye girimek niyetinde idi. nk byle
gizli almak ok zor oluyor ve gayeye ulamak ge
cikiyordu.
(38)

A lib e g
H ak im
ve
b ilg i v e rilm e k te d ir:

m cad eleci

h a k k n d a

$u

e s e rle r'd e

1) H aan O r a lt a y , A la -T rk is ta n T rk le rin in
s ta n b u l 19 73, sh . 1 5 1 -lo 3 .

la s

2) G o d fre y
1956.

(Bu

k it a p ,

cm e

e d ile re k

zel

t rd e te k r a r
3)

b ir

P ro f.

Y e rle m e le ri
4)

L ia s ,
ka

b a s lm
D r.

19 69,

E xo d u s

B o a z i i

d e fa

Evans

y a y n e v le r i

b a s lm t r .
ve

O rh a n

A y r c a ,

P o k is to n d a 'd a

T rk d o a n ,

A ta t rk

Y o rk

ve

B ro th e rs

L im ite d ,

London

t a r a f n d a n

T rk e y e

te r

A m e rik a 'd a

g e n le r

i in

U rdu lis a n n a

e v rilm i tir)

S a lih li'd e T rk is ta n

n iv e r s ite s i

P a ro

G m e n le rin in

B a s m e v i.

London.

5 ) M . j . C la r k ,
M a g a z in e , K a s m 1954.
6 ) C h r s S co tt;
A B D 'n n
7)
rih in in

ve

M ill s t ik l l

g en i

P ro f. D r. A .D . B a rn e tt, C h n a on the e ve o f C o m m u n ist ta k e o v e r

1963, N e w

S trp e s

Kazak

N e b o lu

o ld u k a

(8) M ehm et
/ 9 ) G e n e ra l

N a tio n s

flig h t

Red

C h in a 's

H id den W a rs

ordu su nun

K a z a k is t a n

Baz

lim

M e se le le ri
Em in

B u ra ,

Zunun

g n l k

o rg a n .

A k a d e m is i:

A lm a - A t a
D ou

T a y p o v 'u n

to free d o m

N a tio n a l G e o g ra p h ie

on M in o rite s

1 3 .5 .1 5 9 ,

K a z a k is ta n v e

sh .

S ta r t

and

1 1 /1 2 .

Dou

T rk is ta n

Ta

1962.

T rk is ta n

H a t r a la r ,

s ta n b u l,
P ro sto r

1952.

d e r g is i,

Sh.

92.

s a y :

2 -3 ,

1972,

s ta n b u l

1975.

A lm a - A t a .
(10 ) D r.
Sh:

327,

B a y m rz a
329,

H a y t, A lib e g
s e tm e k te d ir).

H a y t , T rk is ta n

331,

(B iz im

R u sy a

e se rim iz in

R a h m b e g o lu -A lib e g

I.

ile

in

c ild in d e n

A r a s n d a
a k t a r d

H a k im 'n d a n - A lib e k

R ahim

b ilg i

de.

d iy e

D r.
bah

istemiyorlard. Gayeleri,
milliyetileri ezmekti. ste
selerdi en bata in i Sey'i tevkif ederlerdi.
Wu Cu i, Trkistan'a vali tayin edildikten son
ra, gene birok m nevver m illiyetiyi Urumi'ye da
vet etmi ve ay alkoyduktan sonra Komutan Par
tisine ye kaydederek, geri yollamt. Vali, bu mil
liyetilerin kendi menfaatna almalarn istiyordu.
Bu davetliler arasnda Alibeg Rahimbegolu, Manas'a
dnd zaman Ku'ca
milliyetileri ilerlemekteydi.
Bu esnada Osman Batur'da Altay'da arka arkaya za
ferler kazanyordu. Herkes, kendilerini bir an nce
hrriyete kavuturacana gvendii bu kahraman
lara yardm edebilmek iin, can atyordu.
ALBEG, MCADELE N
YEN BR PLN HAZIRLIYOR
Halk mcadeleye hazrd. Bunu Alibeg Rahimbeg
olu da biliyordu. e girimek iin tam zamanyd.
Zira, Urumiden Kulca'daki inlilere takviye kuvvet
leri gelmekteydi ki, bunlarn
hedefine ulamamas
lzmd. Bu meseleyi de Alibeg
Rahimbegolunun
yapmas elzemdi. Bunun iin de Manas nehrindeki
Manas kprs ile Qorgs nehrindeki Encikay kpr
lerinin imha edilmeleri gerekiyordu. Bundan inlile
rin phelenmemesi lzmd. Zira, inliler kprleri
muhafaza etmek iin byk bir gayret sarfediyorlard. Alibeg Rahimbegolu, bu fikrini Tarbagatay vil
yetinin Oypazar (Savan) kazasnda oturan Nurfay
Batur'a aklad. ki taraf iyice anlatlar ve derhal
tatbike geilmesini istediler. Kprlerin uurulmasyla,
silahsz halkn herhangi bir tecavze uramamalar
iin de iyi tedbirler alnmas icap ediyordu.

in i Sey'in adamlar halk arasnda komnistlik

propagandasn geniletiyor ve toplant yerlerine in
i Sey'in byk resimlerini asyorlard. Bu resimler o
kullara bile aslm ve tanzim edilen (Alt Yol) un b
tn maddeleri ocuklara, taze dimalara alanmaa
balanmt.
Bu menfi propaganda karsnda, Alibeg Rahim
begolu, frsat bulduka halk tenvir etmee al
yor ve Aa yaken eilir szn ele alarak ana ve
babalara, okul dnlerinde ocuklarn iyi terbiye et
melerini ve rejmin fenalklarnn anlatlmasn tenbih
ediyordu. Komnist ajanlarn daima pelerinde oldu
unu bilen Alibeg Rahimbegolu ve arkadalar, ok
dikkatli hareket ediyorlard.
Yolsuzluk alm yrm, vergiler arlam ve
vergi tahsildarlar, har vurup harman savurmaa, e
lenmee balamlard. Bu elencelere mani olmak is
teyenlere trl zorluklar kartrlar, ar vergiler yk
lerdi.
Ruslarn Almanlar tarafndan malup edilmekte
olduunu gren in i Sey, inlerden yardm talebin
de bulunmu, fakat Ruslar'n tekrar galip gelmeleri
karsnda, yzn Moskovaya evirmiti. nk ken
disi, fii Stalin tarafndan doldurulmu dpe dz bir
komnistti. Fakat onun bu iki yzll, in hk
meti tarafndan cezalandrlaca yerde, adeta bir ter
fi mahiyetini alm ve in Tarm
Bakanlna tayin
edilmitir.
in i Sey'in yerine vali tayin edilen Wu Cu i'nin
de ondan kalr bir yeri yoktu. Trikstan'a gelir gel
mez, birok aydn kiiyi, trl ithamlarla hapse att.
Onlara komnist ajan d e d i... Halbuki Trkistan'daki
Trkler deil Ruslar, inlileri dahi sevmezler, nefret
ederlerdi. Zaten inliler, komnistleri tevkif etmek

Hazrlanan plnn esas uydu: Bir ksm m illiyet

iler, Kulja askerlerinin niformalarn giyerek, kp
rlerin etrafnda gzkp kaacak, bir ksm da in
lilere mracaat ederek, m illiyetilerin kprleri tah
rip etmek iin uratklarn ve daha sonra da KzIuzen geidinden gideceklerini, silah verirlerse geidi
koruyacaklarn syliyeceklerdi.
1945 senesinin Mat aynda tatbik edilen bu pln
m uvaffak olmu, inlilerden ok eski de olmalarna
ramen insan ldrebilecek kudrette silah temin edil
mi ve bu ii baaran Alibeg Rahimbegolu (bu gn
k Alibeg Hakim) elde mevcut ne eit silah varsa
onlar da meydana kararak yeni bir ayaklanma iin
hazrlanmaa balamt. inliler de onu, Kzluzen ge
idini bekliyor zannediyorlard.
NURFAY BATUR UN LM KARISI VE
OCUUNA YAPILAN KENCELER...
ldrlmek istenen m illiyetilerin arasnda Nurfay Batur da vard. ok nianc ve koyu bir m illiyet
i olan bu kahramandan inliler daima phe eder
ve silh sakladna hkmederlerdi.
Nihayet 1945
Nisan aynn balarnda, Kulja'daki inklaplara ilti
hak edeceini tahmin ettikleri iin, bir gece yars
evini basmlar ve kordon altna almlard. Sabah ol
duu zaman, vaziyetten phe edilmesin diye, in
lileri grenler hemen ldrlerek yok ediliyorlard.
Silh sesinden uyanan
Nurfay Batur, darda olup
bitenleri
renmek gayesiyle,
kapdan ktnda,
iddetli bir makineli tfek ateine tutulmu, kendisi
ni eve zor atmt. Elinde silh olmad iin, muka
belede bulunamayan bu kahraman sessizce bekleme

e balad. Evden hibir ses seda duymayan inli

askerler, yava yava eve yaklatlar. lerinden birisi
evin kapsndan ieriye girmek istedi. Bunu frsat bi
len ve deha evvelce pusu kuran Nurfay Batur, he
men inli'nin zerine atlarak onu alt etmi ve sila
hn almt. Bunun zerine asker ve bir subay
daha temizleyen N urfay Batur, sr halindeki asker
lerle baa kamam ve onlarn kurunlarna hedef
olarak can vermiti.
Bunu frsat bilen inli askerler, hemen ieriye
girmiler ve ehit'in hamile kary Beyaye ile 4 ya
ndaki olu Abdumahman ite kaka dar karta
rak, hibir gnahlar olmayan bu biareleri srkliyerek 50 kilometre uzaktaki Bortunkeye getirmiler
di. (Buraya sonradan Nurfay ad verilm itir.)
Bu kasabaya gelen inli askerler, orann sakin
lerini topluyarak, Nurfay Batur ismini duyup duyma
dklarn sylerler. Halk da, tanyoruz
der. Daha
sonra karakol kumandan yle bir hitabede bulunur:
Hepinizin iyi tand Nurfay Batur, in hkmeti
nin emirlerine kar gelmi ve
hkmeti devirme
hareketlerine itirak ederek, neticede vatana ihanet
suuyla ldrlmtr.
Burada grdkleriniz, onun
kars ve ocuudur. Onlara vereceimiz cezalar sey
redin ve bundan sonra in kuvvetlerine kar gele
cek olanlarn akbetini iyice grn... Bunu mteakip
inli askerler kk Abdurrahman
yere yatrarak
karnn snglerle oyarlar ve kalbini kararak halka
te Nurfay Batur'un yerini alacak olan olunun y
re i... Bize kar gelenlerin hepsinin slalesini yok
ederiz. diyerek etrafa gsterirler.
Bu korkun ve korkun olduu
kadar alaka,
vahi hareket karsnda halk donup kalr. Ne yapa
can arr. Bir yere kprdayam az... Btn bunlar

yetmiyormu gibi, hamile kadncazn

da karnn
yrtan caniler, 7 aylk ocuun bile kalbini kararak
gstermek adiliinde bulunmulardr.
Byk kahraman n ailesinin bana gelen bu fe
ci akbeti gren Kazak Trkleri, artk bu katillerin
icabna baklmasn ve bunlardan kurtulmasn istiyor
du. Bunun iin de tek are, yeni bir isyana hazrlanmakta bulunan ve Kzluzen geidini bekliyor gr
nen Alibeg Hakim ve arkadalarnn
kuvveti id i...
Herkes gibi, Alibeg Hakim'de Nurfay Batur'un ba
na gelenlerden ok mteessir olmutu. Mcadeleye
balama zamannn geldiini o da biliyordu. Katiller,
birinci suikast netice vermeyince, Hamza Uar'a di
er kincisini hazrlyorlard.
Bunu renin Hamza
Uar, vakit geirmeden Alibeg Rahimbegolu'na du
rumu bildirmiti. Alibeg, hem suikastlar tuzaa d
rmek ve hem de silh temin etmek niyetindeydi.
Fakat, milliyetilerin bu fikrini renen inliler, sui
kasttan vazgetiler.
Alibeg Rahimbegolu, ok gvendii arkadala
rndan Takiman Batur, Dolathan Batur, Nursafa En
gin, mer ve Kayna Mrdihan beylere eitli vazi
feler vermiti. Heosi de birbirinden stn milliyeti
olan bu ahslarn etrafnda adam ok, fakat silh
pek azd.
Hadiseler bu ekilde cereyan ederken in hk
meti de bo durmuyor, yeni yeni plnlar hazrlyor
du. Bu cmleden olarak
Alibeg Hakim'in Manas'a
gelmesini ve yaplacak bir anlama ile durumun an
cak dzelebileceini sylyorlard. Alibeg Hakim, bu
davetlerdeki samimiyetin derecesini
pek iyi bildii
iin, yaplan btn teklifleri reddetti. Bunun zeri
ne, inliler Urumiden kalkan uaklarla halka beyan
name atmaa baladlar. Bunlarda kararnz dei

tirin, szleri affedeceiz, aksi takdirde mahvolacak

snz yazlmaktayd.
6 Haziran 1945 de Kazak
Trkleri Ulucangz
(Tnkeris alan) denilen yerdeki bir karakolu bas
makla ie baladlar. Bylece 24 saat zarfnda KzIuzen muhitindeki inliler temizlenmi,
birka silah
ele geirilmitir. Bu basknda mermiden baka,
kurun atlmamtr. Zira, Alibeg Hakim daima mec
bur kalmadka; ate etmeyin, baka eyler kullann
diye tenbih etmiti.
Aradan iki gn getikten sonra, nbetiler Manas'dan bir hayli kalabalk askerlerin geldiini haber
verdiler. Bunu duyan milis kuvvetleri de derhal ha
reket ettiler. Fakat elde ibar Kabi isimli bir ahsn
saklam olduu silahla beraber tam 14 adet tfek
vard. Bunlarn iinde ae ancak alt tanesi kullanlabi
lecek vaziyette idi. Modern silahlarla ve byk bir
kuvvet halinde gelen
inlileri durdurabilmek
iin
yle bir pln hazrland.
Kazben denilen yerde 14 silhl dalarak bir
pusu kurdular. Tfei olmayan byk bir kuvvet de,
pusunun epeyce ilerisinde toplu olarak beklemee
baladlar. inli kuvveher kalabala yaklarken sa
dan ve soldan atlan tfeklere hedef oldular. Bu s
rada, ilerde bekleyen atl kuvvetler de, (Allah A llah)
sesleriyle inlilere doru koturmaya balaynca,inliler panie kapldlar ve ne yapacaklarn ar
dlar. Bu frsattan istifade eden 14 silhl, epey d
man askeri ldrd. inliler, mmkn olduu kadar
len askerlerin silhlarn brakmamak istiyorlard
ise de, bu arpmadan 4 silh ve 250 kurun ele ge
irilmi inliler kamlard.
Geri dnen bu hain insanlar, yollarda rastladk
lar kadn ve ocuklardan ounu ldrmlerdi. Hal

buki, Kazak Trkleri btn savalarda kadn ve o

cuklara asla ilimezlerdi Fakat, intikam hrs ile bir
ara bu da ya p ld ...
NLLER TEKRAR YAYLIM
HAREKETNE GEYORLAR...
Manas kazasnn
Kzluzen blgesinde Alibeg
Rahimbegolu ve 11 arkadann meydana getirdii
tekilt, Tarbagatay'n Savan
(O ypazar) kazasndan
Sarmolla'nn bakanlndaki kuvvetlerle, biraz daha
genilemiti. inlilerin ok sk tedbirlerine ramen,
hrriyet akna mani olamyordu.
Dmanlarn Kazben denilen yerde bozguna u
ramas zerine inlilerin birka ynden byk bir
taarruza geecekleri renilmiti. Bu maksatla, Manas
ehrinden karak hcuma
geecek olanlara Dolathan Batur, Mrdikan, lliyas, Abdullah beyler, Sandkkozu'dan kp Ubulak yolunu takip edecek olanla
ra mer Kenabayolu, Sarkabi, Zeynambay beyler,
Burtunkeden karaK hem
Kzluzen'deki karargha
ve hem de armolla'nn kuvvetlerine kar gelecek
olan dmanlara kar Taman Batur ve arkadalar n
derlik edeceklerdi. Alibeg Rahimbegolu, bu beyle
re silahlar msavi olarak taksim etmiti.
Alibeg Rahimbegolu, 1936 senesinde kurulmu
olan Ulutlu Korgay Uyumu tekilatnn, dalmak
zere olduu bir srada elindeki silah teslim ettii
halde; ei Hanma'ya 500 - 1000 adet civarnda kur
un vermi ve bunlar saklamasn istemiti. Ei de
bu kurunlar bir yere gm m t... te bunlar kul
lanmann zaman gelmi atmt. ou kullanlacak
bir vaziyette idi. Bunlar mcahitlere taksim edildikten
sonra, Alibeg Rahimbegolu (bu gnk Alibeg Ha

kim) ksa bir hitabede bulunmu v e : Vazifelerini

zin ne kadar g olduunu biliyorum. Fakat vatan
bizden hizmet bekliyor. Vatan ve hrriyete sevgim i
zi isbat etmeliyiz. M uvaffak olun, cephane ele ge
irmeye gayret edin, A llah, Allah diyenlerle beraber
dir. D em iti... Bu suretle savaa giden m illiyetiler,
byk m uvaffakiyet temin ettiler.
inliler, Kazak
Trklerinin
evvelce hazrladklar pusulara derek
ok zayiat verdiler. Bylece ok sayda silah ve cep
hane ele geirilmi oldu. Bu arpmalar 26 Mays
1945 tarihine kadar devam etti. Milliyetilerden Kudu beyler dahil ancak 15 milliyeti ehit olmutu.
KULCA'DAK ARK TRKSTAN
CUMHURYETNDEN YARDIM STENYOR.
Alibeg Rahimbegolu'nun 11 arkadayla vahi
inlilere kar giritii mcadeleler, m uvaffakiyetler
kazanrken, dier blgelerde de inlilere byk ka
yplar verdiriyordu. Fakat, Cephane miktar da gn
getike azalyordu. Bu durumu bilen inlilerin, pek
yaknda byk bir taarruza gemeleri muhtemeldi.
Bu takdirde ok kt bir vaziyete dlecekti. Nurfay Batur ve onun ailesinin bana gelenleri, henz
kimse unutmamt. Ve asla da unutmyacaklard. Tek
balarna olsalar Ya !m ya zafer diyerek dv
eceklerdi. Fakat kadin ve ocuklarn yanlarnda bu
lunmalar, mcadeleyi ok gletiriyordu. Bu vazi
yet karsnda, Kulca hkmetinden yardm istemek
ten baka are yoktu.
Bu cmleden olarak Alibeg Rahimbegolu, be
kiilik bir heyeti Kulcaya gnderdi. Heyet bakanl
n Hamza Uar yapyordu. (Dier azalar bu gn Trkistanda bulunduklarndan bahsetmiyeceiz.)

Bunu haber alan inliler, heyetin muvasalatna

mani olmak iin General Wu Cabin kumandasnda
3000 kiilik bir kuvvet ve 8 uakla harekete geti.
Kzluzen geidine vasl olan inli kuvvetlerle Milis
kuvvetleri arasnda kanl bir mcadele balad. in
liler, m illiyetilerin karargh olan umibay Saz de
nilen yere kadar geldiler. M illiyetiler ise, lm g
ze almlar ve bouna mermi harcamamak iin, d
mann arasna girmek suretiyle arpmaa balam
lard. Bu savalarda inli General Wu Cabin de l
mt.
inliler byk kitleler halinde akn ettiklerinden,
m illiyetiler zor durumda kalmlar ve yegane kar
yolun, daa ekilmek olduunu anlyarak harekete
gemilerdi. Dman, btn
kuvvetiyle m illiyetile
rin arkasndan kurun yadryor,
topla ve uakla
nlerini kesiyor, oluk ocuk lmden kurtulamyord u ... Kimse, bu vahilerin eline dmek istemiyor,
Nurfay Batur'a yaplan ikence gzlerinin nne gel
diinden,
alamakran kendilerini
alam yorlard...
Kzluzen rma da, karlarn erimesinden dolay ka
bardndan, kafileye rahat bir gei salamyordu.
Etraf uurum iersindeydi. Buradaki dar geitlerden
gemek mecburiyeti vard. En ufak bir tereddt, ha
yatlarna mal oluyordu. Kprler de, ok dar ve za
y f olduundan, sra ve itina ile zerinden geiliyor
du. Bu kprlerin yklm as demek, hepsinin dman
kucanda kalmas demek olacakt.
Zaten arkadan
daima takip ediliyorlard. A rtk tek bir mit kalmt.
O da, yeni bir gnll tekil edip arkadakilere ani
basknlar yapmak ve bylece siiah temin etm ek...
Alibeg Rahimbegolu, her ne kadar arkadalaryla
bu trl m uvaffak oluyorsa da, mermi temini mm
kn d e ild i... M illiyetilerin bu ihtiyacn bilen inli

kumandanlar da, askeirlerine azar azar kurun veri

yorlard. Bir ara, m illiyetilerin nn,
ukuryayla
geidinin bulunduu yerde kesmek isteyen inlilere
bu frsat verilmemiti. Kafilenin elinde
20 kurun
kalm t... Durumun ok fena olduunu anlayan A li
beg Rahimbegolu, getikleri bir kpry yktrm a
dan nce, burann bir tarafna adamlarn koydu ve
eldeki kurunlar da v e rd i... Adamlarna yle tenbih etti. ok dikkatli olun. Ben ilerden ate etme
yince hibir harekette b ulunm ayn... Bu srada bir
miktar inli kpry geiyordu... Biraz sonra Alibeg
Rahimbegolu ilk kurunu att ve bunu inlilere da
ha yakn bulunan Kazak Trklerinin ateleri takip
edince, 6 inli vurularak silahlar ve 300 kadar da
mermi ele geirildi. Bylece inlileri bir mddet iin
buradan geirmemee ve baka yollardan gitmeleri
ne m uvaffak o lm u lad ... Burada, Mrdihan, Zeynenbay Dulathan'larn gsterdikleri kahramanlk, emire
itaat bilhassa bahse deerdir.
60 KADAR KULCA ASKERNN
TESADF YARDIMLARI...
Kazak Trkleri, ricat etmee baladklar bir sra
da, senelerce evvel Karaehri vilayetinden gelerek
buralarda yerlemi bulunan bir Mool, vaziyetin vehametini grerek, nceden kamaa balamt. Yu
karda iaret edilen b+n geit ve kprleri geerek
Manas nehrine ulaan Mool, kar tarafa gemek is
temise de, burann vaziyetini biraz tehlikeli bulmu
tu. Zira nehir tam t... Fakat, azgn inlilerin bu
raya kadar geleceklerini bildii iin, azgn nehri ge
mek mecburiyetinde kalm t... Nehrin dier tarafn
da, Alibeg Rahimbegolu ve arkadalarnn en ba

ta plnlarna dahil edip uurmak istedikleri Ancikay

ve Manas kprlerin uurmak vazifesiyle 60 a yakn
arki Trkistan Cumhuriyetine ait askerler vard. Bun
lar, nehiri takn oulduklarndan, geri dnmee ha
zrlanyorlard. Bu askerler, kar taraftan bir atlnn
nehirde kendilerine doru gelmekte olduunu g
rnce, bir mddet beklemiler
ve hareketlerinden
phe ettikleri iin hemen yakalayp soruturmulard. O zaman Mool btn hadiseyi bandan sonuna
kadar anlatmt.
Askerler, Mool'u da alarak, Kazak Trklerinin
lm dirim sava yaptklar yere gelirler. Bu kuvve
ti gren m illiyetiler, arp kalrlar. Zira, karlarn
da bol cephaneli ve yeni silahl 60 tane arki Trkis
tan Cumhuriyetinin askerleri vard. Bu hadiseye ok
sevinen m illiyetilerden,
alyanlar da oluyord u...
Artk dmana gzel bir ders vereb ilirlerd i... A sker
ler, bu civar gayet iyi bilen Alibeg Rahimbegolunun kumandas altnda vazife grmeyi uygun bul
d u la r...
Bylece, arkadan gelmekte olan inlilere aniden
bir hcum yaptlar. Daha birka saat evvel, atacak
tek br kurunlarnn olmadn bilen inliler, bu va
ziyet karsnda ok ardlar...
Dmann byk
toplarna mukabil, milliyetilerin
de havan toplar,
zerlerine yamur gibi g eliyo rdu ... in askerleri ap
tala dnmler, caniann
kurtaracak delik aramaa
balamlard. Btn yollar, kprler tutulmu oldu
undan, nehir ve dalara sapan akn inlilere, da
ve nehir cezalarn veriyor, buralarda telef oluyorlar
d. Bu ekilde byk kayplar veren inliler, nihayet
dalk yerlerden kendilerini zor kurtarmlar ve Sarok denilen ovalk bir yerde barikat meydana getir
m ilerd i...

KULCA'DAN NHAYET
YARDIM GELYOR...
Bu baary mteakip Alibeg Rahimbegolu, do
ruca Savan kazasndaKi Burtunge dalarnda arp
makta olan Takiman Batur ve Sarmolla beylerin yar
dmna ko tu... Bu kahramanlarla birlikte Burtungeye bir hcum yapmsa da, buray almaa m uvaffak
olamad. Daha sonra Kzluzende temin edilen silah
ve cephane ile birlikte bir miktar Kulca askerini bu
rada brakarak geriye dnd. Kararghn, Kzluzende beklemekte olan inli askerlerin hemen biraz ile
risine kurarak, onlara adeta meydan okumaa ba
la d ...
Alibeg Rahimbegolu'nun gndermi olduu he
yet, bu hadiseler srasnda Kulca'ya varmt. Heyet,
26 Haziran gn arki Trkistan Cumhur bakan A li
han Tre tarafndan kabul e d ild i... Trkistan'n hu
zur ve stiklle kavumasn ok arzulayan Alihan T
re, btn dileklerini dinlemi ve derhal yardm yapl
masn emretmiti. Bu suretle ilk parti olarak 40 kii
lik bir kuvvet ve 200 den fazla silah ile bol cephane
verilm iti...
Bu suretle herkese silh datlm ve Alibeg Ra
himbegolu'nun kumandasndaki milliyeti Kazak Trk
lerinin kuvveti iyi bir duruma g itm iti... inlilerin Kul
ca ile Altay-Tarbagatay tarafna cemselerle gndermek
te olduu yardm konvoylarna ani hcumlar yaplyor,
byk ziyanlar temin ediliyordu. Bu aknlarda, evvela
en ndeki ile en sondaki cemselerin ofrlerine ate
edilir, yahutta lastikleri patlatlarak hareketsiz hale
konurdu. Daha sonra kamyonlarn benzin depolarna
ve mhimmat sandklarna ate edilerek, etraf alev

iersinde braklr.
Cann kurtarmak isteyen dar
atlayan inliler
de kskvrak ate altna a ln rd ...
Baskn m uvaffak olmad zaman,
baka yollardan
geilerek yine ayn konvoya akn edilir, hareketlerine
mani olunurd u...
BYK BR NL KUVVET
MAHVEDLYOR...
AUSTOS 1945
arki Trkistan Cumhurbakan Alihan Tre ile
Osman Batur'un askerleri i birlii yaptlar ve Tarbagatay Kazak Trklerinin de yardm laryla, Tarbagatay'
inlilerden kurtardlar. Bu kuvvet takriben 35 bin ci
varn d ayd ... Bundan sonra Osman Batur'un kuvvet
leri, Altay'a herhangi bir taarruz vuku bulur dnce
siyle ayrldlar, ve geri dndler. Alihan Tre'nin as
kerleri de iko - Maytav (petrol kuyusu olan y e r)'
almaa altlar.
Buras eskiden Ruslar tarafndan iletilmi, son
radan inliler alm ve asker bir mntka haline ge
tirm ilerdi...
arki Trkistan Cumhuriyeti askerleri
buraya durmadan hcumlar yapnca, inliler Urumi'den yardm istediler, nceleri 10 - 15 uak gelerek,
milis kuvvetlerine ate at. 1945 Austosunda, inliler
iko-Maytav'daki kuvvetlerini kuvvetlendirdiler ve ok
sayda takviye aldlar. Bu ayn sonlarna doru Urumi'den 38 kamyon asker ve cephane Maytav'a do
ru hareket etti. Alibeg Rahimbegolu'nun adamlar
bu konvoyu Ancikay ile Sandkkozu arasnda durdura
rak, hepsini berhava etliler. 1800 adet silh ile ok
sayda mermi ele geirdiler. inli askerlerden bir ks
m kamak suretiyle, kurtulm ulard...

Alibeg Rahmibegolu, bundan sonra 1500 kadar

kuvvetle Burtungeye hcum etti. Bu harektta Rahmetcan ve Kzayul'u dahil 7 subayn kaybetmiti.
Buna ramen N urfay Batur'u ldren vahi inliler
den Burtungeyi kurtarmaa
m uvaffak oldu. Daha
sonra bu kasabaya Alibeg Rahimbegolu tarafndan
(Nurfay Batur) ismi v e rild i...
Bu
malubiyeti duyan Kzluzen'deki
inliler
kamak zorunda kalmlard. Dmanlarna kar d
zenli zaferler kazanan Alibeg Hakim, daha sonra iko - Maytav ve Manas arasndaki ana yolun zerin
de bulunan A livsn, Sandkkozu ve
Anckay'a h
cum ederek, oralar da ele geirm ilerdi... inliler,
uaklarla ate sayorlarsa da, m illiyetiler bu arada
iki ua drmee m uvaffak olmulardr. Artk iko - Mayta'daki inlilerin vaziyeti de tehlikeye gir
miti. nk inlilerin buradan
baka kaacak ge
itleri yoktu.
Eyll aynn balarnda
iko - Maytav'n byk
bir ksm m illiyetilerin eline gemi ve daha sonra
tamam alnmt. Bylece, byk kahramanlklar kay
deden m illiyetiler, dmanlarn A ltay, Tarbaatay,
Kulja vilayetleri ile Urumi'ye ait Manas kazasndan
kovmulard.
AL RAHMBEGOLU, K NUMARALI STKLL
MADALYASINI ALARAK, ALBE HAKM
OLUYOR 11. EYLL. 1945
arki Trkistan Cumhuriyeti hkmet ve Devlet
reisi Alihan Tre,
bu m uvaffakiyetlerinden dolay,
Osman Batur'a vermi olduu altn madalyann ay
ns olan zerinde ay yldz ve STKLLYET yazl iki

numaral istikll madalyasn trenle Alibeg Rahimbegoluna takm ayrca Manas ve Savan kazalarn
birletirerek, bu iki kazann kaymakamlna Alibeg'i
tayin etmitir. Bundan sonra Alibeg Rahimbegolunun ismi Alibeg Hakim haline geldi.
Alibeg Hakim, bu kazalarn ayn zamanda asker
kumandanyd da. Daha sonra, kendisiyle birlikte sa
vaan 11 arkadana da, gmten yaplm zerin
de ay yldz bulunan ve alt tarafnda FEDAYET yazl
birer madalya, merasimle verildi. Bu 11 kahramandan
birisi Hamza Uar'dr.
Alihan Tre, Osman Batur ve Alibeg Hakim'e
mesajlar gndererek, Trkistan'daki btn rkdalarn, inlilerin basksndan kurtulmas gerektiini, hr
bir hava iersinde ve yeni bir devlet olarak yaaya
bilmek iin mcadeleye devam etmenin elzem oldu
unu bildiriyordu. Cumhurreisi Alihan Tre, ayrca
ok gvendii adamlarndan Mohammed Turdu Kar'y Manas'a yollyara<,
Alibeg Hakim'e bu adam
vastasyla fikirlerini ileirritir.
Hududa birka kilometre mesafede bulunan Ha
kimlik makamn 1946 senesinin Ocak aynn 4 nde
Savan'a nakleden Alioeg Hakim, burada byk bir
tezahratla karland. Kendisine arki Trkistan Cum
huriyeti 8. tugay mensuplar asker bir tren tertip
ledi. Alibeg Hakim, ilk i olarak kasaba ve dier yer
lerin ince olan isimlerini deitirdi. Mesela, Ancikay' - Ormanbak, Savan' - Oypazar, ikanz' Kala
ba. Bundan sonra arkade Takiman Batur'u, ManasSavan (O ypazar) emniyet mdr yapt. (39) Arka
dalarndan gvendiklerini eitli nahiyelere polis m(39 )

Son

z a m a n la r d a

T a k im a n

B a tu r'd a n

S o v y e tle r

B irli in d e

b a h s e d ilm e k te ,

ona

n e re d ile n
da

hcum

m a k a le

ve

e d ilm e k te .

k it a p la rd a

dr olarak tayin etti. Bunlardan baka, dier eitli

vazifelere de, muhtelif tayinler yapmaa devam etti.
mer obanolu'nu, Manas - Oypazar Vergi dairesi
mdrlne getirdi. Bu kasalardan toplam askerle
rin bana da shak Beykonakolunu kumandan ola
rak tayin etti. shak . Kazak Trk Tugay I tabur ku
mandan idi. Tugay kumandan da, Alibeg Hakim'in
18 aylk hapsi esnasnda beraber olduu Yusuf Han
ismindeki Kula'l bir Kazak T rk yd ...
inlilerden kalma mal ve mlk hazine adna
toplamak maksadyla, Baytl mal toplav uyumu ady
la bir teekkl kuran Alibeg Hakim, bunun bana
Nursafa Engin'i tayin etti. Muhacir olarak gelenlere
de, inlilerden kalma ev ve eya veriyordu.
KAYN A' da Ormanbak polis mdrlne ta
yin etmitir.
Mrdihan' ise kendi muhafz olarak almt.

N'LE SULH MZAKERES BALIYOR...

KIZILUZEN HAREKATININ YIL DNM
KUTLANIYOR...

1945 senesinin Eyll aynda, in hkmeti ar

ki Trkistan Cumhuriyeti ile Trkistan meselesini sulh
yoluyla halletmeye hazr olduunu, ankayek'in bir
radyo konumasyla ilan ed iyo rdu ... Ruslar'nda tav
siyesine uyarak bu yolca bir ans denemeyi Alihan
Tre de uygun buldu. Bu duraklama anndan da is
tifade ederek, kuvvetlerini iyi
bir ekilde intizama
so ktu ... Cumhurreisi, Rus Elisinin delaletiyle Rahimcan, Ebulhayr Tore ve Ahmet Can Kasm isimli
kiiyi mzakerelerde bulunmak
iin vazifelendirdi.
Bu heyetin Urumiye gitm eleriyle,
mzakereler de
balam oldu. Fakat, arki Trkistan Cumhuriyetini
temsil eden bu ahslar, daimi suretle Alihan Tre ile
temasta bulunacaklar yerde, Rus konsolosu ile rab
ta kuruyorlard. Bu hareket tarzlar gerek Alihan T
re ve gerekse btn Trkistanl m illiyetiler tarafn
dan nefretle karlanyordu.
1946 senesinin 6 Mays'nda, Kzluzen nklab
nn yl dnmn kutlama
hazrlklarna baland.
Merasim inklabn balad yer olan Tnkeris alan
(yani inklab alan) denilen yerde yapld ve buna
(arki Trkistan Toyu) ismi verildi.

Tnkeris alan denilen yerin etrafna bembeyaz

adrlar kurulmu ve hocalar hrriyet urunda ehit
dm olanlarn banda, hatim indirmiler ve hatip
ler, toplu bulunan halka yabanclardan ekilen skn
tlarn bir daha baa gelmiyeceini sylem ilerdir...
Bu arada halk ne'e iersinde elentiler yapyor, k
mzlar iiliyordu. Bir sene evvel burada cephanesiz
olarak arpan Kazak Trkleri'nin imdi burada hr
olarak elenmeleri cidden ok sevin verici bir man
zara idi. Bu merasime arki Trkistan Cum huriyeti
nin askerlerinden byk bir ksm da itirak etmitir.
Elentiler esnasnda gezici esnafn ve al veri eden
lerin en ok holarna giden hususlardan birisi de,
in paras yerine, kendi beyaz renkli paralarn kul
lanmalar id i... Bu elencelerin sonunda, gmten
yaplm , zerinde ay yld z bulunan m aviye boyan
m ve altnda No. 18 1946 STKLLYET yazl bir
madalya, arki Trkistan Cumhuriyeti ordusunun bir
nianesi olarak, gen bir subay tarafndan ksa bir
hitabeyle Alibeg Hakime tevdi edilmitir. A libey Ha
kim de bir hitabede bulunarak szlerini Yaasn ar
ki Trkistan Cumhuriyeti ve onun kahraman ordusu
ve Cumhurreisi A li Han Tre diye bitirmitir.
YEN ANLAMA VE ALHAN TRE'nin
ESRARENGZ BR EKLDE ORTALIKTAN
KAYBOLUU...
1946 senesinin Haziran aynda, Urumide arki
Trkistan Cumhuriyeti ile in hkmeti arasnda bir
anlama imzalanmtr. Buna gre: ,
1 arki Trkistan Cumhuriyeti Ordusu 12.000
kii olacakt. Bu sebeple orduda azalmalar yapld.

2 Huduttaki askerler de azaltlacak ve bu 12

bin asker gerilerde bulunacak.
II Madde olarak bilinen
bu anlamann dier
metinlerinde u esaslar yer almt. Siyas mahpuslar,
esirler serbest braklacak, Trke ince ile beraber
resm dil olacak, nahiye mdrleri
halk tarafndan
seilecek, retim dili Trke olacak ve Dou Trkis
tan eskisi gibi in'in bir vilayeti mevkiinde kalacakt.
Bu anlamadan kimse memnun deildi. Bu an
lamaya
Alihan Tre'nin yanamyacan anlayan
Ruslar, bir gn hkmet konan basarak, kimseyi
phelendirmeden Alihan Tre'yi kardlar. Halk bir
mddet onu hasta, evinden kmyor zannetti. Sonra
dan vaziyet anlald. Ksa bir zaman sonra da Rus
taraftar olan Ahmet Can Kasm, bu m evkiye getiril
d i...
1946 senesinde Osman Batur, Kulca hkm etiy
le Ruslarn bir anlama yaptn ve bu sebeple Altay'daki madenleri kazmaa geldiklerini grd za
man, bunlara msaade etmemi ve Ruslara Madem
ki bir anlama yaptn sylyorsunuz. Bana Cumhurreisimiz Alihan Tre'nin bizzat
imzasn tayan
bir emir getirin ki, ona gre hareket edeyim. de
miti. (40)
OSMAN BATUR YENDEN MCADELEYE
BALIYOR (17 KASIM 1946)
Byk mcadeleler
Trkistan Cum huriyeti,

sonunda kurulabilen arki

Alihan Tre'nin karlmas

(40 } P ro f.

th e

len
k a r

A . D.

B a rn e tt,

k it a b n n
k n

Dou T rk is ta n '
num utur.

C h n a

2 5 3'd en
t e f s ila t l
z iy a r e t

on

so n ra ki
o la r a k
etm i

e ve

of

C o m m u n ist

s a h ife le rin d e

O sm a n

a n la t m a k t a d r .
ve

O sm a n

B a tu r'u

Y a zar,

T a k e o v e r
B a tu r'u n
1948

d e n i

R u s la ra
se n e sin d e

b iz z a t g rm

ve

ko

ve yerine Ahmet Can Kasm'n getirilmesiyle Rusla

rn oyunca haline gelivermiti. Bu vaziyete, btn
m illiyetiler gibi
Osman Batur da ok zlyordu.
Eskiden inlilerle urarlarken, imdi de onlardan
daha byk bela olan kcmnizm'in yuvas Rusya k
mt. Osman Batur, kendisinden ok zaman evvel
Altay'a vali muavini olarak tayin edilmi ve halk ta
rafndan ok sevilm i bulunan Altay'l Canmhan Ha
c ile temasa gemenin yerinde olacan dnyor
du. Canmhan Hac, Altay'n Osman Batur tarafndan
ele geirilmesiyle Urumi'ye karlmt.
Canmhan Hac her ne kadar in hkmetiyle
birlikte alyorsa da, frsat bulduka arki Trkistan
Cum huriyetine yardmdan geri kalmyordu.
Vatan
ve istiklalleri uruna mcadele yapan bu kahraman
larn, Ruslarn penesine dtn grnce, gizli
den gizliye yardmn arttrmaa balam t... Bu olay
lar srasnda in hkmeti onu Dou Trkistan Ma
liye Vekili olarak tayin etmiti. Sinkiang dolar deni
len (Trkistan dolar) para zerinde onun imzas bu
lunuyordu. Yine Kazak Trklerinden Salis Emirolunu da genel sekreter m uavinliine getirmilerdi. Bu
iki zat, Kazak Trklerinin in nezdindeki temsilcile
riydi. Osman Batur ite btn bu frsatlardan istifa
de etmeyi dnd.
inliler ile anlaabilmek iin
mitlendi.
Bu vaziyet karsnda tekrar mcadeleye girimek
lzumunu hisseden Osman Batur, 17 Kasm 1946 tari
hinde arki Trkistan Cumhuriyetini kukla olarak kul
lanmakta olan Ruslara kar koyarak, Sarsunbey'i terketti. (41) Altay'n Kobuk blgesinde bulunan 2. Kazak
i(41) A d

geen

O rg a n
so n ra

e se r'd e

C u ld z
k it a p

ve

K a z a k is ta n

D e rg is in in

o la r a k

k a n

9/10 ,
Son

Kazak
1973

Y a z a r la r

s a y la r n d a

a d l

k it a b n d a

B irli in in

a y l k

y a y n la n a n ,

daha

(C u ld z ,

sh.

127,

Tugay'nn bandaki subaylar alndndan, askerin

hibir eyden haberi yoktu. Osman Batur, etin sava
lardan sonra Baytk dalarna ekilmek zorunda kald.
1947 senesinin Mays ayna kadar burada kalan O s
man Batur, Rus uaklar ve Mool askerlerinin daimi
hcumlarna urad. Bu hadise bir zamanlar, Rusya ile
in arasnda tartma mevzuu olmu ve Birlemi Mil
letler G venlik Konseyine kadar aksetmitir. (42) 28
Temmuz 1947 G venlik Konseyinde Ruslarla, inliler
birbirlerini itham ediyorlard. Halbuki ne Rusya in'e
ve ne de in Rusyaya hcum etmiti. Her iki tarafn
hcumlarna urayan zavall Trkistanllar ve onun
unutulmaz milli kahraman Osman Batur olm utu...
Bu Mays ayndan sonra Osman Batur, arki Tr
kistan Cumhuriyeti askerlerinin niformasn giyerek
kendisiyle savamakta olan Ruslara kar etin bir m
cadeleye koyuldu. Buna karlk olarak Ruslar yeni bir
pln hazrlamaa baladlar. Bu feci plnlan uydu.
Kobik'de bir eyden habersiz Trkistan askerlerini,
stikll mcadelesi diyerek kendi askerleri
arasna
kartrp Osman Batur'a kar kullanmak. Yani kar
dei kardee vu rdurm ak... Mcadele bu minval ze
rinde bir mddet devam etti. Fakat bu feci hakikatin
s a y :
n

10)

Abde

y a zm a kta .

a n la $ m a s n n
y a y la s n a
B u ra d a
v e lc e

o k

d ire k
k a t,

unu
o la ra k

m a s
nu

a k

d r la n

ve

ad

b e

f t ir a

1 2 8'd e
hem en

y a z d
(s h .

d iy e re k

e se rin d e
etm i

O ndan

d e rg in in

M d r

y a z m a k t a d r ,
O s m a n ...

s o n ra

g ee n

y a la n

b ah se d e m e m e k te .

m n a s e b e tiy le
Enstit s

O s m a n 'n

sh.

te k r a r
d e:

...

e k ile re k

a y a k la n d
V a l

Ko say

1973

5 6 ).

SSSR

R a h im o v ,
Yer

onun

9.

lim

g k 'd e

t a r a f s z

C h in a

and

S o v e t

R u s sa ,

by

p ro f.

W e i.

D r.

S a y fa

Fa

y a y n la n
U zak

B a tu r

btn

te tk ik

ev
a d n

b a h se tm e kte .

s a y s n d a

O sm a n

o la n

h a k k n d a

daha

B a tu r'u n

A k a d e m is i,

K o s a y 'n

ve

R u s la rn

O sm a n

o la r a k

s e n e s in d e k i

n s z n d e ,
T.

y a z a r,

o ld u u

if t ir a la r

206 - 2 0 5 .

Do

o ld u u

y a p lm a s n

te m e k te d ir.
(42 )

O sm a n

K o k to a y 'd a k

d e n iy o r.

k i,

y a z n n

V a li

d e rg id e ,

a n la d k t a n

g it m i t i...
b e lirte lim

g een

ayn

m e tn in i

k a r a la m

ad

C u m a d tlo lu 'd a

Gene

ya
is

farkna varan Osman Batur, Ruslarla, birlikte

olan
Trkistan askerlerini zorlukla haberdar edebildi. Bunun
zerine btn askerler Osman Batur tarafna geti
ler.
Bu arada komnist askerlerin kumandan shakbek'in m uavinliine aslen Altayl Delilhan Sungurbayolu getirildi. Milliyeti olarak bilinen bu adam, mec
buriyet karsnda bu vazifeyi kabul etmiti. Her ne
kadar Ruslara hizmet ediyormu gibi grnyorsa da,
frsat bulduka Rus subaylarnn harekatn
Osman
Batur'a daima bildirmee alyordu... (43)
Osman Batur, aylk mcadeleden sonra, Altay' Ruslardan temizlemee m uvaffak oldu. imdi s
ra dier vilyetlere gelmiti. Yeni bir pln hazrlamak
la megulken, 18 bin civarnda yine arki Trkistan
niformas giydirilm i Rus askerinin ani hcumuna u
rad. Kt bir durumda kalan Osman Batur, Baytk
dana ekildi. Burada da tutunamyarak, milliyeti
in kuvvetlerinin elindeki Urumi dalarna gitmek
zorunda kald.
MOOLLAR, OSMAN BATUR'U
LDRMEE TEEBBS EDYOR...
Urumi dalarna gelen Osman Batur, miliyeti
in makamlar tarafndan olduka iyi karlanm ve
Alibeg Hakim'le de temasa geerek, Urumideki ileri
gelen Kazak Trkleri sayesinde in hkmetiyle konu
malara balamt. Buna gre resmi olarak Kazak Trk
birliklerinin kurulmasn temin etmiti. 8. Kazak Trk
tugay ad verilen bu birliklerin yars, Osman Batur'
un bulunduu yerde ve dieri de Alibeg Hakim'in ika(4 3 )

s h o k b e ,

D e lilh a n

s o n b a h a rn d a

uak

S u g rb a y
k a z a s n d a

ve

A h m e tc a n

ld

d e n ild i.

K a s m 'Ia r
B ir

daha

1949

s e n e sin in

g r n m e d ile r.

met ettii Manas dalarnda hazr olacakt. in ni

formas giyen ve btn ihtiyalar in hkmeti tara
fndan karlanan bu birlik 3 binden fazla askerden
meydana gelmiti. Osman Batur, askerlerin in ni
formas giymesini nceden kabul etmemi fakat mec
buriyetler karsnda raz olmutu. Tugay'n
btn
subaylar Kazak Trklerindendi. Tugay kumandanl
na da, inde tahsil grm Zakarya Aeolu isminde
bir Kazak Trk subay tayin edilmiti. Bu kumandan
her ne kadar emirleri in makamlarndan alyorsa da,
Osman Batur ve Alibeg Hakim'e danmadan tatbik
etmiyordu. (44)
Osman Batur, btn adamlarn 8. Kazak Trk tu
gay emrine verm i, elinde eskisi gibi muhafz brak
mamt. Artk inlilerle dost olduundan, onlarn yar
dmyla bir ordu vcuda getirdiinden, bir
zarar
geleceine ihtimal verm iyordu. Snrlarda in askerleri
bulunduundan kendisine Ruslar ve onlarn ua Mo
ollarn hcum etmeleri imknszd. Yalnz, yanna
en gvendii adamlarndan 5 kiiyi alm t... Curkuktunun Kumu denilen yerde yerleen Osman Batur,
senelerdir hasretini ektii ava kma imkann niha
yet ele geirebilmiti. 1948 ylnn 3 Mart'mda be ar
kadayla birlikte silah ve kartallarn alarak, bir gece
dada kalmak artyla ava kt. Evde kars ve kk
ocuunu brakmt.
Snrdaki in askerlerinin bir zaafn bularak hu
dudu geen 250 tane atl Mool eskeri, ksa bir md(4 4 )

P ro f.
ve

A.

A lib e g

D.

B o rn e tt,
H a k im 'd e n

y u k a rc !a

(4 0 )

ad

b a h s e d e rk e n ,

g ee n

o n la r n

e se rin d e ,

O sm a n

k u v v e tle rin d e n

de

y a y n la n a n

e se r'd e

B a tu r
bah

setm ekte.
Kazak
O sm o n
te .
zak

SS R

B a tu ru n

(K a z a k is ta n
SSR

lim

lim

A k a d e m is i

1500,

A lib e g

ve

Dou

A k a d e m is i

t a r a f n d a n

H a k im in

T rk is ta n
Y a y n l a r n .

90 0

adam

T a rih in in
Nu.

15.

v a r d ...

M e se le le ri
19 62,

Sh .

de

d e n ilm e k
89.

A lm a - A t a .

Ka

det sonra Curkuktunun Kumu denilen yere gelerek,

Osman Batur'un evini bulmular ve ate etmee ba
lamlardr. Evden bir karlk, verilmediini gren
Mogollar, pervaszca eve yaklatklar srada, Osman
Batur'un 17 yandaki Uluapay isimli kznn isabetli
silah atlar karsnda mecburen biraz geriye ekildi
ler ve atlarna devam ettiler. Vaktin epey ge olma
sndan istifade eden Uluapay, hava kararncaya kadar
ate ederek, Moollar megul ettikten sonra anas ve
kardelerini alarak gizlice kamlardr. Kk bir te
sadf, Osman Batur'u bu zalimlerin elinden kurtar
mt. Zira, bunlar kati bir surette, Ruslarn emriyle,
Osman Batur'u ldrmek iin gelm ilerdi... (45)
ALBEG HAKM, KUKLA ARK
TRKSTAN HKMETNE KARI
HAREKETE GEYOR... (46)
Burada bir mddet iin geriye dnerek, Osman
Batur faaliyette iken Alibeg Hakim'in ne vaziyette ol
duunu reneceiz.
Tnkers alan (nklap A lan) denilen yerde, Kzluzen inklabnn seneyi devriyesi kutlanm, yeni an
lama imzalanm, Alihan Tre karlm ve arki Tr
kistan Cumhuriyeti bana Ahmet Can Kasm geirile
rek, Ruslarn oyunca haline getirilmiti. Bu vaziyet
karsnda Alibeg Hakim, Urumide vazife gren Canmhan Hac ve dier Kazak Trkleri vastasyla in
hkmeti nezdinde temasa balamt. 1946 senesinin
(45 ) 8u

h u su s ta 'd a

A m e r ik a l

P ro fes r n

ad

g ee n

e se rin d e

b ilg i

v e ril*

m ekte.
(46 ) P ro f.
di
g ib i
te .

A . D.

B a rn e tt,

k it a b n n ,

g z yle

grm

b ir

Kazak

lid e rle ri

le

26 8.

yo ban c

s a h ife s in d e ,

lim

ta ra f n d a n

o la r a k :

y z

d urum u
...

v a k t iy le

O sm a n

e v ir m i t i...

d iy e
.

ve

ken
A lib e g

b e lirtm ek *

Temmuz aynda bir adamn Urumiye yollam ve

Canmhan Hac ile Salis Emireolu in hkmetinin
yardmlarda bulunacan ve bu fikrini iyi karladk
larn Alibeg Hakim'e bildirmilerdir.
Koyu bir milliyeti olarak bilinen Alibeg Hakim,
arki Trkistan Cumhiriyetini daima tenkit etmekte ve
adamlaryla daa ekilerek, in hkmeti ile olan
mnasebetlerini arttrmaktayd... Esasen, btn mev
kilere en gvendii adamlarn tayin etmiti. Bu se
beple emirler harfiyen yerine getiriliyordu. arki Tr
kistan Cumhuriyetinin durumunu izah eden beyanna
meler hazrlatarak, halka datyor ve Ruslarn dikka
tini ekmee de gayret sarfediyordu.
eitli mevzular ihtiva eden bu beyannamelerde,
iirler de bulunuyordu, hepsi de NARMAN CABAGITOLU nezaretinde bastrlmt.
Din qayda, hukuk qayda, namis qayda?
Qan qayda, enbek qayda, mit qayda.?
Enbek e catqa cabdiq bop turmuz,
Oylandar kimge ziyan kimge fayda,
Qul qld qocayndar qudrandap
Hakikat bostandqtan cilt qayda?
Tufandan Nuh qutulgan gayretbenen,
Calinba cavd, cabrat caraq sayla...
Anadolu TRKES:
Din nerede, hukuk nerede, namus nerede,?
Kan nerede, emek nerede, mit nerede?
Emek iin alet olup durmaktayz yabancya.
Dnn kime zarar kime fayda?
Patronlar bararak etti kle,
Hakikat hrriyetten k nerede?

Tufandan Nuh kurtulan gayretle.

Yalvarma silah hazrla dman yprat.
Tuvisqan bavrler...
Kardeler
Oylanzdar... Oylankdar... Aram lm aram ter
bolmanzdar...
Hakikat dindi, eldi erdi,
Vatand tanzdar qor bolmanzdar.
Cane sende cier bolsa, nams bolsa,
ndq iin imirkenbeytn abs bolsa,
Qann bir Qazaqtn bolsa boyunda,
Apten esti aqlna daq qonsa.
Ulutunun aman gelgene qamin oyla.
Atatn zgermesten tann oyla.
Cel sundurmes, sel terbetbes cana tuun mangi
amin oyla
Beti cibet etei blek quviraq bolip crmesin,
Elinin zann oyla.
erin sendik suvin sendik,
Bolganda sen birevdik bolip curme ta oyla,
Oyla kindik kesip kir cuvan erindi oyla,
Zulim cavza calinbasn elindi oyla.
Anadolu TRKES :
Kardeler...
.
Dnnz... Dnnz... Bouna ne ter d
kn ne de ln.
Hakikat, dini halk topra
Vatan tan, kle olma.
Eer sende yrek olsa namus olsa
Senin vcudunda hakiki bir Kazak kan varsa,
yi dinle ki anlyabilesin,
Milletinin mmkn mertebe dn istikbalini.

Dn, deimeden aaracak tanyeri.

Rzgarn sndremiyecei, selin srkleyemiyecei ebedi
Yanacak me'aleni dn.
Halknn kanununu da dn
st ipek (*) alt baka olmasn,
Topran senin suyun eninken
Dn sen bakasnn olma (**)
Dn, doduun anda gbek bann gmld

lk amarlarnn ykand yeri,

Dn halkn yalvarmasn zalim dmana.
RUSLAR, ALBEG HAKM' ELE
GERMEK N CAZP
TEKLFLERDE BULUNUYORLAR...
Bu beyannameler ilk nce
snrlarda ve daha
sonra da i mntkalarda datlmaa balamtr. Rus
lar, Alibeg Hakim'i silahl bir arpma neticesinde
yakalamaa taraftar deildi. nk bu imkansz olu
yordu. Gayet iyi biliyorlard ki,
Kazak Trklerinin
m ill hislerine kar gelemiyecekler ve bu beyanna
melerin datlmasna mani olamyacaklard. Bu se
beple aldatma siyasetinin tatbikine giritiler. Bu cm
leden olarak kukla arki Trkistan Hkmeti adna
Genel Kurmay Bakan shakbeg, Alibeg Hakim'i Tarabagatay valiliine davet etmiti. 1946 senesinin son
gnlerinde yaplan bu teklifi Alibeg Hakim Bu gn
yapmakta olduum vazife, valilik kadar lzumludur.
Shh bir takm sebeplerden tr, valilii kabul ede(* )
(* * )

g z k u y o rla rs a d a a lt n d a b a k a e y le r v a r .
O

z a m a n la r ,

k a y d e d iy o rd u .

R u s la r,

Dou

T r k is t a n lla r

kendi

t a b a s n a

g iz li

o la r a k

miyeceim diyerek kabul etmemitir. Birinci teklifte

m uvaffak olamayan Ruslar, bir kincisini denediler.
arki Trkistan Hkmetinin reisi Ahmet Can Kasm,
Alibeg Hakim'i Kulja'ya davet etti. Alibeg Hakim S
nrda olduum iin ilerim ok ve mhimdir. Bunu
sizde takdir edersiniz diye davete icabet etmemi
tir.
Ahmet Can Kasm, iltifatlarnda
daha da ileri
giderek, Kulja ve Tarbagatay halknn bir kran he
diyesi olarak, byke yaplm ay yldzl bir madal
yonu Alibeg Hakim'e takdim etmiti. Zavall Ruslar,
altn madalyon sayesinde m ill hislere mani olabile
ceklerini zannediyorlard.
Beyanname iine Alibeg Hakim 1947 senesinde
daha fazla ehemmiyet veriyor. Bu esnada yeni bir
oyunla Alibeg Hakim'i ele geirmek isteyen Ruslar,
Tarbagatay valisi Baibay vastasyla btn vilyet
lerin idare adamlarn toplantya davet ediyorlar. Bun
larn hakiki niyetlerini ok iyi bileri Alibeg Hakim,
onlar bir mddet oyalayabilmek iin, kendisi yerine
adamlarndan Kayna' gnderiyor.
Bir taraftan da
inlilerle temas genileterek, silah ve cephane temi
nine alyordu. Adamlarndan bazlarn bu ile va
zifelendirerek birok defalar
Urumiye yollamtr.
Burada in Ba kumandan General Sun ilan, Ma
liye Bakan Canmhan Hac ve Genel sekreter muavi
ni Emireolu ile konuan Alibe Hakimin adamlar
yle bir anlama imzalamtr. (18 Mays 1947)
1 Osman Batur ile Alibeg Hakim kumanda
lar altndaki askerlerin silah ve cephanelerini inli
ler verecekti.
2 Kazak Trklerinin
daha ok arttrlacakt.

memuriyettik vazifeleri,

3 arki Trkistan Hkmeti ad altndaki

vilyet mtereken Ruslardan kurtarlacakt.
Bu sralarda Alibeg Hakim'e kukla hkmet tem
silcileri yeni bir madalyon verm ilerdi.
Bu nc
altn madalya oluyordu. Bunlar takan Trkistan he
yeti, bir taraftan da Sen mcadelene devam et, ge
ri dnme diye kulana fsldyorlard.
inlilerle yaplan yukardaki
anlamay mtea
kip General Sun ilan'n muavini e Cu Cange ve
Maliye Bakan Canmhan Hac, Alibeg Hakim ile g
rmek iin, askerlerinin bulunduu
Manas taraf
larna gelirler. 1947 senesinin Austos aynda urkuduk denilen yerde yaplan
gizli toplantya, Alibeg
Hakim btn madalyonlarn takarak gelmiti.
altn ve iki gm madalyonu gren e u Cang ne
ok madalyonumuz var demiti. Buna karlk Alibeg
Hakim
Bu madalyonlar, milleti
temsil ettiklerini
syleyen muhtelif heyet ve zatlar takdlar. Onlarn,
bunlar bana takmaktaki gayeleri ne olursa olsun, ben
de bu madalyonlarn zerindeki yaz ve iaretlere layk
olmaa alacam diye cevap vermitir.
Bu gizli toplanty mteakip inliler silah gn
dermee baladlar. Bir taraftan da Kulca ve Tarbagatay'dan gelen heyetler, durmadan devam ediyor
du. Hatta ilk heyette, Tarbaatay vali muavini Kasimahun bulunuyordu. Alibeg Hakim ile konumasn
da,
inlilerden ekilen
skntlardan bahsederken,
Ruslarn mezalimini anlatmaa asla yanamyordu...
Hadiseler bu ekilde srp giderken, Alibeg Hakim
shhatinin bozuk olduunu, temiz havaya ihtiyac ol
duunu ileri srerek yaylaya (daa) kt. Btn bun
lara ramen, heyetlerin ard kesilmedi. Hepsi de Alibeg'i kandrmak iin trl iltifatlar yadryordu. Bun
larn iersinde Alibeg Hakim'i tutanlar da yok deil

d i... eekte kmakta olan bir gazetenin yazar

olan Dubek alinbayolu
Alibeg'i ok tutuyordu.
Fakat daha sonra Ruslar tarafndan ldrld. Heyet
mensuplar arasnda (Hoca) lara da tesadf ediliyor
du. Bunlar, frsatn drdkleri zaman, iin y
zn Alibeg Hakim'e anlatyorlard. Bunlar arasnda
65 yalarndaki Osman isimli bir hoca, Ulucan yayla
snda konumak iin krsye ktnda, tek bir ke
lime bile sylemeden hngr hngr alamaa ba
lam ve krsden inerken Alibeg Rahimbegoluna
(Hakim ) i cebinden kard kk bir Kuran- Kerim'i vererek, beni daima hatrla demiti. kinci ho
ca da krsde alam ve tek cmle olarak Yaasn
arki Trkistan Cumhuriyeti diye barmtr. Hoca
larn bu hareketlerine heyette bulunan komnistler
ok kzmlarsa da, mecburen ses karmamlrdr.
ALBEG HAKM' ELE GERMEK N
RUSLAR MASKEY IKARTIYOR...
Btn bu faaliyetler neticesinde Alibeg Hakim'i
kandramyacan anlayan Ruslar, en son koz olarak
aktan aa tekliflere giritiler. 1947 Eyllnde, eekteki Rus
konsolosu, iko - Maytav
kazasnn
kaymakam olan Nasreddin'i tercman olarak yan
na alm ve Alibeg Hakim'in evine gelmiti. Konso
los iki akam burada kalarak grmeler yapmt.
Rus konsolosu Alibeg'e Siz Kazak Trkleri, bu ka
dar faaliyet gsterip arki Trkistan' kurtaracanz
m zannediyorsunuz? Bouna uramayn, bunda mu
vaffak olamazsnz. Bir an iin arki Trkistann istik
llini kazandn dnelim, bu takdirde siz yine
idareyi ele alamazsnz. nk Uygur Trkleri sizden

daha kalabalk. Sizinki, kendinizi etrafa kt gster

mekten baka bir ey deil demitir. (47)
Bunun zerine Alibeg Hakim, Rus konsolosuna
yle cevap verir: Biz istikll iin urayoruz. Bi
zim iin Uygur, Kazak diye bir tefrik yoktur. stikl
limizi elde ettikten sonra, iimizden kim gelirse gel
sin bizce muteberdir. Esasen siz Ruslar biz Dou Tr
kistanllar in i Sey vastasyla Bat Trkistan yap
tnz gibi 14 millete ayrdnz. Bir Kabilecilik cereya
n vcude getirerek, bizleri birbirimize katmak iste
diniz, ama m uvaffak olamadnz.
Olamayacaksnz
d a ... nk biz birbirimize kardee b a lyz...
Rus konsolosu: Siz Kazak Trkleri, arki Trkis
tan Hkmetini ykm ak iin hareket ediyorsunuz. Hal
buki Uygur Trkleri, Bu cumhuriyeti tasvip ediyor
la r... Alibeg Hakim, bu szlere gereken cevab he
men verir: Banda Alihan Tre gibi bir reisicumhu
rumuz bulunan arki Trkistan Cumhuriyetini hepi
miz tasvip ettik. Onun urunda
kurbanlar verdik.
Fakat bazlar, onu kallee devirerek idareyi ele al
d. Ve hkmeti bir kukla haline getirdi. arki Tr
kistanllarn menfaatna deil, zararna olan bu kuk
la teekkl tasvip eden bir Trkistanl bulunamaz.
Bizler iin Kazak, Uygur diye bir ey y o k ... Hepimiz
Trkistanl Trk'z.
Bunun zerine Rus konsolosu Alibeg Hakim'e
Tarbagatay'n merkezi olan veek valiliini teklif et
mi, yapt btn yanl hareketlerin affedileceini
sylemi, Ruslarla i birlii yapmasn ve inlilerle
anlamay bozmasn istiyerek bir takm vaitlerde
bulunmusa da, hi birinde m uvaffak olamam ve
(47 )

Yeni
s e r

s ta n b u l
y a z 'd a ,

g a ze te sin d e
bu

d u ru m u ,

g re n le r a n la t m la r d .

u z a k la ra
yani

B a la m

K o n so lo su n

b a l y la
A lib e g

y a y n la n a n
H a k im 'e

b ir

g e li in i

geri dnmek zorunda kalmt. Bunun akabinde, Nasreddin, ikinci bir Rus ile ka gelir. Rus hkmetinin
hediyesi diyerek, iyi cins bir kuma ile bir drbn ve
rir. Hastalnn, Moskovada tedavi edilebileceini sy
ler. Bu hediyeleri Alibeg Hakim nezaketle kabul eder,
tedavi teklifini glerek karlar.. Daha sonra, aslen
Bat Trkistanl olan Aytuvarp isimli bir Rus subay
gelir. Bu subay, General shakbegin selmlarn sy
leyip, kararghta grmek istediini bildirir. shakbeg Alibeg Hakim'in ahsi dostuydu. Pek yaknda g
rebileceklerini syliyerek bu subay da savar.
Alibeg Hakim, mcadeleye resmen
balamann
zaman geldiine kani idi. Fakat, hazrlklarn iyice
tamamlamas ve Ruslarn pheye dmemesi lzmd.
Bu sebeple, baz mit verici, oyalayc teklifler ya p t...
Mesel, bir haftaya kadar Oypazarna dnerek vazi
fesine balyacan yalnz burann havas shhatna
iyi gelmedii iin, makamn Sandrkkozuya naklini
istedi. Nitekim, bu teklifinden birka gn sonra, mua
vini Yusufbek, Sandkkozu'ya nekledildiklerini haber
verdi. Alibeg Hakim buraya gidecek deildi. Zira,
btn faaliyetlerin, komnistlerin kendisini yakalyabilmek gayesiyle yapldn pek iyi biliyordu.
Alibeg Hakim, in hkmeti ile daimi surette te
mas edebilmek iin, iki inli telsizci getirmiti. Urumiden getirilen silhlar emin bir yerde depo edilmi
ve ok iyi nianc olanlara bunlarn datm balam
t ...
TOPLU OLARAK KILINAN CENAZE
NAMAZI VE RESM MCADELE
Alibeg Hakim, silhlar datmadan evvel, asker
ve kumandanlar iyiden iyiye semi ve sonra bunlara

yemin ettirmiti. Yemin merasiminde, Zeynem

Bay
elindeki Kur'an Kermden paralar okuyor ve bunun
zerine askerler birer birer gelerek yle sylyorlar
d: Vatanm ve dinim uruna lrsem ehid, kalrsam
gaziyim. hanet edersem karayzlym iki cihanda.
Bundan sonra Kad Essadullah'n elinde bulunan be
yaza sarl Kur'an Kerime el basp, kardaki Alibeg
Hakim'den silhlar alyorlard.
lk nce Ormanbak (A n cik a y ), daha sonra Sandkkozu ve son olarak da ikanz (Kalaba) ya gidecek
olan birlikler (Allah A llah ) nidalaryla drt nala uzak
lamlardr.
Alibeg Hakim'in koldan hareket eden kuvvet
leri, Hedeflerine hcuma baladklar zaman, Takiman
Balur'da harekete gemi ve iko-Maytav yolunu kes
miti.
Bine yakn atl yukarda izah ettiimiz yemin me
rasiminden sonra, ehit dtkleri zaman dman
elinde kalnrsa diye cenaze namazlar klnmt.
Alibeg Hakim'in adamlar koldan dmana sal
drmlard. Fakat, Ruslar vaziyeti batan sona kadar
takip ettiklerinden, gizli tertibatlar almlard. K da
btn iddetiyle bastrmt. M illiyetiler, arka arkaya
hcumlarda bulunmularsa da, neticede mdafaaya
ekilmek zorunda kalmlardr.
Dman kuvvetlerinin says, gn getike artm,
6-7 koldan hcuma balamt. Klk evlerinde otu
ran halk, harbin iddetinden buralar terk etmee ba
lamt. Milis kuvvetlerinin durumu epey bozulmu,
yaralananlar hastane olmad iin, civardaki evlere
tanmt. ou souun tesiriyle lyordu.Yarallara
bakacak, Rusyada tahsil grm tek bir doktor vard.
Bir hastadan bir dierine gitmesi iin kaybedilen va
kit esnasnda, yarallar telef oluyorlard.

BYK KOMNST HCUMU

Komnistler iki aydan beri devam etmekte olan

sava bir an evvel bitirmek iin, byk apta bir taar
ruza girimilerdi. Bu hadise, Kazak Trk kuvvetlerini
ikiye ayrmt. Korku nehrinin batsnda mevzilenmi
olan Takiman Batur kumandasndaki kuvvetler, d
man emberi iinde kalmlard. Dier kuvvetler ise,
muharebe ederlerken ekiliyorlard. Vaziyetleri iyi ol
mayan Kazak Trklerine, in hkmeti btn anlama
lara ramen harp srasnda yardm kesmi, sznde
durmamt. Hatta daha evvelce verdikleri silhlar da
hi, kullanl olmadklar, arpma srasnda belli ol
mutu. Alibeg Hakim her dakika, Urumi ile telsizle
temasa gemise de, ald sevaplar hep oyalayc
idi.
Dman ar bastrmt. M illiyetiler iin tek
mit, Manas zerinde bulunan kpry aabilmekti.
Fakat bu i ok zor oluyordu. Kprnn banda at
lar, develer, koyunlar ile byk bir kitle bulunuyordu.
Hepsi 8 binden fazlayd. Bu sebeple teker keter gee
bilmek iin byk bir gayret sarf ediliyordu. Buradaki
feci vaziyeti daha iyi izah edebilmek iin, bir hatram
nakletmeden geemiyeceim.
Babam Alibeg Hakim, haftalardr eve gelmemiti.
Kprnn geilmesi iin byk apta urayordu. D
man gittike ilerlediinden, biz de malmz mlkm
z olduu gibi yz st braktk ve kprye geldik.
Fakat hayal sktuna uradk. nk burada hayvan
laryla birlikte kpry geebilmek iin kaynaan b
yk bir kalabalk vard. Srann bize gelmesi iin epey
beklemek icap ediyordu.

Yiyeceim iz de iyice azalmt. Bu vaziyet

karsnda biz 6 kii, atla tekrar gerideki iftlii
mize dnp bir miktar yiyecek ile lzumlu ihtiyala
rmz tedarik etmeyi uygun bulduk. Babam bulunma
d zaman bizim aile ilerimize bakan Sabadl Doru
da bizimle beraberdi.. Manas nehrinin bat kysndan,
sabahn alaca karanlnda hareket ettik ve saat 11 su
larnda Kzluzen kylarna yaklatk. Buralarda dahi
halk dalga dalga kprye doru gidiyordu. Bu srada
kad Esadullah' grdk. Tabancasn yere drm
aryordu.. Bizim eve erzak almaa gittiimizi renin
ce, geriye gitmenize taraftar deilim dedi. Daha son
ra Hamza Uar' grdk. Bir ka hafta evvel elinden
yaralanm olduu halde, cephede savaanlara erzak
gnderiyordu. O da, geriye dnmemizi istememi,
ayet gidersek dn da yolundan yapmamz tav
siye etmiti.
Hamza'dan ayrlal bir saat olmutu ki, top sesleri
ni iitmee baladk Atlarmz mahmuzladk ve iftlii
mize saat 12 ye doru varabildik. Bizi, iftlikte alan
ihtiyar bir kadn karlad. O burasn brakp bizimle
birlikte gelmee raz olmamt. Bir gn evvel gle oy
naya yaadmz iftliimizde imdi hayat bir yn ha
lindeydi. lk i olarak karnmz doyurduk. Biraz din
lendik.. Bir an iin dman unutmutuk. Saat 16 sra
larnda hareket iin hazrlanmaa baladk. Amcam Sabadl Doru, etrafa yaylm bulunan srlar toplayp
gitmemizi syledi. 120 kadar sr, lzumlu baz eya
lar ve 4 deve ile yola koyulduk. Kzluzen rman
geerek, Hamza'nn tavsiye ettii yoldan ilerlemee
baladk. nmze bir mezarlk kmt. Biraz daha i
lerleyince kk tepecikler zerinde baz karaltlar
grdk. Bunlarn aa m yoksa insan m olduunu bir
trl anlyam yorduk... Sabadl Doru, bunlar anla

mak iin biraz ilerlemiti ki, aniden kuvvetli bir makinal tfek ateine tutulduk.
Bizim de zerimizde
silh vard ama, etrafmz
tamamen evrildiinden
mukabele etmemiz doru olmyacakt..
Bu sebeple
btn aldklarmz orada brakarak, kamaa bala
dk. Dman karanlkta bizi takip edemedi. iang
(Abdullah) nahiyesine yakn bir tepeye ktmz
da, etrafta dman olup olmadn tarassuda bala
dk.
Manas nehrine yakn olan tepelerden havayi fi
ekler atlyordu. Bunlarn kime ait olduunu bilemi
yorduk. Bu durumda kprye varmamz mmkn olamyacakt. Daha yukarda bulunan dalardaki (Karabuutu) geidini amamz lzmd. Biraz ilerlemitik
ki, karanlkta yanan sigaralar grdk. Kazak Trkle
ri sigara imezlerdi. Burada dman olduu belliydi.
Kurtulmak iin, bunlarn arkasndan gizlice kamak
icap ediyordu. ok dikkat sarfederek, onlarn arka
sndan gemee m uvaffak olduk.
Fakat yolumuzu
ardk. Bu sebeple sabah beklemek zorunda kal
dk. Ertesi gn istikametimizi tayin ederek, Karabuutu geidine geldik ve buradan gemekte olan halk
la beraber biz de yola koyulduk. ki gn da yolla
rnda yrdk. urkuduk m evkiine geldiimizde, ba
bam hari btn ailemizi burada bulduk. Bizi grn
ce ok sevindiler. nk, esir olduumuza hkmet
milerdi.
Kprnn in ksmna geldiimizde halkn du
rumu ok fec idi. Karlar zerinde ate yakarak, o
cuklarna scak bireyler vermek isteyen analar, atl
ve yaya kprden gemek iin sra bekleyen oluk
ocuun alamalar, yrekleri szlatyordu. Uzun md
det devam eden skntl hal, kprnn geilmesiyle
sona ermi ve halk komnistlerden kurtulm utu...

SON KOMNST HCUMU

VE TAKMAN BATUR
Komnistler son bir hcuma getiler. Kazak Trk
leri geri ekilmek mecburiyetinde kalarak, Karargh
larn Ubulak'dan Akbut denilen yere nakletmilerdi. Fakat, ani bir baskn yapan komnistlerden, m illi
yetiler canlarn zor kurtarabilmilerdi.
Alibeg Ha
kim, byk bir ans eseri o zaman kararghta bulun
m uyordu...
Komnistler kpry ele geirmek iin byk
gayretler sarfettiler. Fakat, m illiyetiler, halkn d
man eline gememesi iin ayn ekilde mdafaaya
koyuldular.
11 A ralk, 1947 tarihinde, komnistler, kprnn
br ucuna gemee m uvaffak . oldular.
Bu srada
esir den iki m illiyetiyi
(Altnbek ile Kunafiye)
kumandanlar Yarbay Margup'un yanna gtrrler.
Yarbay, esirlere, Alibeg Hakim'in bulduklar bir ap
kasn gstererek:
te gryorsunuz, Alibeg'inizin
imdilik apkasn aldk ve pek yaknda da kellesini
alacaz der. Bunun zerine, esirlere tazyik ederek,
bir malmat almak isterse de, m uvaffak olamaz. Da
ha sonra esir derken omuzundan kurunla yara
lanm ve omuz kemikleri krlm bulunan Altnbeg'i,
karlarn arasna yatrrlar.
Kunafiye'ni de balarlar.
Balarna da bir nbeti dikerler.
Altnbeg, kollar bal olmadndan, nbetile
rin bir gafletinden istifade ederek, kamaa m uvaf
fak olur. Yaral olduu halde kprnn bulunduu
yere gelir. Fakat, her taraf darmadan olduundan,
ancak inlilerin yardmyla buradan geebilir. Kuna
fiye ise, elleri bal olduundan hafif meyilli bir te-

peden kendisini aaya yuvarlar. Yuvarlanma es

nasnda elleri ve kollan byk bir ans eseri olarak
zlr. Komnistler, Kunafiye'nin kamakta olduu
nu grnce, ate ederler, bu atee inliler mukabe
le edince, Kunafiye bundan istifade ederek inlile
rin yanna gelmee m uvaffak olur.
Herkes hududtan
gemesine ramen,
Korku
nehrinin batsnda kalan Takiman Batur'dan hibir
haber y o k tu ... Acaba esir mi d t ... in hkme
ti, bu kuvvetlere yardm etmek isteyen m illiyetile
re snrlarn kapatm msaade vermiyeceini bildir
m iti...
Alibeg Hakim, Manas nehrinin dousuna ge
tikten sonra, Dou Trkistan Maliye Bakan Canmhan Hac adna olu Mecit ve Osman Batur, Alibeg
Hakim'e yazm olduu mektupda
yle diyordu:
Vatan iin, ben de sizler gibi arptm. Fakat gene
sizler gibi m uvaffak olamadm. Bu m uvaffakiyetsizlikler, benim mcadele azmimi sndrmemitir. Bi
lkis krklemitir.
Takiman Batur'da uzun ve meakkatli arpma
lar neticesinde, komnistlerin arasndan syrlm ve
1948 senesinin Ocak aynda arkadalarna kavumu
tur.
N DARES ALTINDA KURULAN
LK 8. KAZAK TRK TUGAYI
8 bin kiilik bir kafile ile ok feci bir durumda
kalan Alibeg Hakim, inlilerin elinde bulunan kesim
de mgl anlar yayordu. K bastrm, barnacak
yer temini glemi, kafile hergn
eziyet iinde
kvranmaa balamt.
Yiyecek, rtecek
bireyleri

kalmam, hepsini komnistler almt.

Kafileyi bu
perian durumdan, ancak in hkmetinin yardm
kurtarabilirdi. Bu sebeple, Alibeg Hakim 1948 Ocak
aynda Urumiye gitti.
Burada ilk olarak umumi vali Mesud Sabribey,
Maliye Bakan Canmhan Hac ve Genel sekreter Salis Emirolu ile grtkten sonra, inli general Sun
i Ln ile temasa geti. Neticede, yiyecek ve az da
olsa giyecek temin edebildi.
Dier taraftan, 1947 anlamas gereince 8. Ka
zak Trk Tugay'nn kurulmasna da gayret sarfediyordu. Bu hususun temini iin Osman Batur'la da te
masa gemi ve yaplan her iten onu haberdar et
mitir. Nihayet 1948 Mart aynda 8. Kazak Trk Tugay' kuruldu. Tugay'n merkezi Urumide idi. Ei
tim ilerini, inde tahsil grm Kazak Trk Subay
lar deruhte edecekti. Kumandan ise, Zakerya Aeolu yd u ... Genel kumandanlar ise Osman Batur ile A li
beg Hakim'di. Tugay'n hibir iine inliler karm
yor sadece yardmda bulunuyorlard.
Askerler, iki
sene hizmet edecek ve terhis olduktan sonra, ba
kalar yerlerine gelecekti.
Bu tugay'dan baka bir
de gnlller vard. Bunlar daimi surette silhl ol
duklarndan bir vazifeye arldklarnda hemen ko
arlard. 8 Kazak Trk Tugay'nda temen olarak va
zife grm olan Madalim alkan ile Tke Dn
m ezler bu gn Kayseride ikamet etmektedirler. Os
man Batur'un olu erdman da bir Tugay'da vazife
li idiler.
Alibeg Hakim, ikinci defa Urumiye geldiinde,
umumi vali Mesud Sabri ile grmek niyetinde idi.
Bundan esas gayesi, Trkistan'n m ill meselelerinde
tam bir birlik iinde almann art olduuna inan
m olmasyd. Aralarnda fik ir ve lk ayrl bulun

mayan Kazak ve Uygur Trklerini bir birine katmak

azmini gsteren komnistler, in i Sey'den ok talimat
almlarsa da m uvaffak olamamlardr. ve d d
manlar arasnda mevcut birlii isbat etmek iin rpnan
Alibeg Hakim, Kazak Trklerinin tarihinde byk bir
mevki igal eden Ablay Han'n kabartma portresi bu
lunan Altn madalyonlardan birini, Kazak Trkleri ad
na umumi vali Mesud Sabri beye, dierini de Genel
sekreter sa Yusuf Alptekin'e takd. Bu hareket, b
tn Dou Trkistan gazetelerinde geni ekilde yer
ald ve halk tarafndan ok iyi karland.
BURHAN AHD, UMUM VAL OLUYOR
Nisan 1948 de Canmhan Hac, Alibeg Hakim'e
bir mektup yazarak, in Byk Millet Meclisine gide
cek olan Kazak Trk namzetleri hakknda, fikrini so
ruyordu. Alibeg Hakim de verdii cevapda, M illiyet
perver ve milleti mdafaa edecek olanlar arasnda
uygun grdnz bir kan seiniz. Size, her Ka
zak Trk gibi itimadm var demitir. Bunun zeri
ne Canmhan Hac, Kazak Trklerinden olan millet
vekillerini semiti. Bunlar arasnda, Osman Batur'un
olu erdiman, Canmhan Hac'nn olu Delilhan ve
Hamza Uar vard.
Bu sralarda, Milliyeti in ile komnist in bir
likleri arasnda iddetli savalar devam ediyordu. Bu
savalarn neticesi, in ile kader birlii yapm bu
lunan Trklerin vaziyetine de tesir edecekti.
Alibeg Hakim, Trkistanda bulunan btn Ms
lmanlarn bir birlik olmasn istiyordu. Bu sebeple,
Taunku rmann kenarndaki evinde Urumide bu
lunan btn Kazak - Uygur ileri gelenlerine byk

bir ziyafet verm iti. Bu ziyafete sa Yusuf Alptekin,

dahil Uygurlarn ileri gelen
btn kodamanlar ile
Kazak Trk bykleri gelmilerdi. Alibeg Hakim, bu
davete solcu olarak tanlan Burhan ahidiyi, ok ya
kn bir yerde olmasna ramen davet etmemitir.
Bundan sonra, Alibeg Hakim yukarida izah et
tiimiz bu
byk mslman
birliinin kurulmas
iin, Urumide bulunan 12 bin Tungan askerinin ku
mandan General Macung - Cang ile temasa geti.
General, her zaman iin i birlii yaparak, komnist
lere kar koymaa hazr olduunu bildiriyordu.
in merkezindeki komnistler, gittike kuvvet
lenmee balaynca,
Trkistan'daki komnistler de
tahrik edici hareketlere g iritiler...
Bu srada Tr
kistan'daki in kuvvetlerinin kumandanlna Gene
ral Sun i La'in yerine solcu olan T a v -Z u n Siling
getirildi. Mesud Sabri bey de umumi valilikten alna
rak yerine gene solculardan Burhan ahidi tayin edil
d i... Ksa bir mddet sonra Mesud Sabri beye Tah
ran Byk elilii teklif edildi ise de Sabri bey: Va
tan topraklarnda doan vcudumu, yine vatan top
raklarna vereceim diyerek kabul etm em iti... (48)
(48 )

D ou

T rk s ta n rn

b a a ta y

ve

kuzey

K u lc a

t a r a f n d a k i

( l e ) 'd a

T rk is ta n

C u m h u riy e t in in

b u lu n a n ,

b az

d an

U yg u r

u a k 'la

s a la m t .
A lih a n
l a r d .

Dou
n k ,

T re
t e

A lp t e k in 'le r
U ru m i'y e
v e rm i ti.

ve

bu

M esud

b e ri b u lu n d u k la r

g e tirm i le rd i. in
M esud

k a r

S a b r i,

S a b ri

v a li,

im k n

B a tu r,

B u ra ,
N a n k ig

U ru m 'd e m him
de

in 'd e
t a r a f n
ile 'd e k

k u lla n m a k

E m in

m e rk e zi in 'd e k i
d i e rle ri

m e rk e zi

g e tirilm e s in e

b u n la r

onun

T a r

a rk

h k m e ti

O sm an

M ehm et

h k m e ti o n la ra

um um i

in

U ru m i'y e

A lta y ,

n e tice sin d e

s e n e le rd ir

A t a y 'd a k

m illiy e t ile re

y a n i,

h a re k e tin

g e le n le rin in

m e rk e zi

h k m e ti,

d i e r

v il y e t 'd e ,

o lm a s ,

ile r i

T rk is ta n n
in

M ll

ku ru lm u

T rk '

m a k s a tla ,

o k ta n

o la n

is t iy o r

s a

Y usuf

eh rin d e n
m e v k ile r

m a h iy e tin d e

va

z if e a lm la r d .
B u rh an e h id i a n la lm a y a n
ista n v e in Y o lla r n d a
b u l'd a
g re

y a y n la n a n
tam

e se rin in

m lly e t 'd r .

b ir t ip tir. A .

U n u tu lm a y a n
112

Tu ra n

ve

Kem al

H a tr a la r a
m te a k ip

d iy e

b r

B e y 'n

T rk

a d n d a k i 19 55'd e

lk u l

s t a n

s a h ife le rin d e

g a z e te

b e lir tild i in e

k a r m a k t a d r .

D aha

Burhan ahidi'nin m uavinliine

Mehmet Emin
Bura tayin edilmiti. ou komnist olan bu ahs
larn in hkmeti tarafndan neden i bana geti
rildii, merak ediliyordu. nk o zamanlar inliler,
bu ie kar
tedbir alabilecek
durumdaydlar. Bu
muamma herkesin kafasnda bir sual mevzuu iken,
Mareal an Kay ek'in
(Soviet Russia in China)
isimli bir kitabnda, bu bir solcu ayaklanmas olarak
ifade ediliyor ve yle deniliyordu. Merkezi indeki
savalar, 1948 senesinde hkmetin aleyhine tecel
li etmee balaynca, Mesud Sabri'ye kar bir hare
ket hazrladlar... (49)
Burhan ahidi, umumi vali olarak vazifeye ba
lad zaman, Alibeg Hakim ona yle bir mektup
gndermiti. Bizler, Trkistan'n istikllini temin iin
canmz, malmz feda ederek arprken, ortalkta
siz ve size benzeyenleri grmemitik. imdi ise, sz
leri, kymetli bir milliyeti olduunu takdir ettiimiz
Mesud Sabri beyin makamnda
gryoruz. Szlerin
btn bunlara ramen Rus ve in ismi olmayan Bur
han adna layk olarak hareket edeceinizden emi
n im ...

s o n ra k i
v rr'd e

h o re k e tle r
y u k a r

z a m a n n d a

ise

m e v k id e
ve

b unun

z t d d d r .

b u lu n m u tu r.

n ih a y e t,

in

A ncak,

K r a l l k

z a m a n n d a ,

B u rh a n

e h id i,

z a m a n n d a .

hep

D ou

her

M illiy e t i

T rk is ta n n

de*
in

en

yu*

k a r m e v k i'n d e b u lu n m u tu r. K e n d is i 1894'd e T o ta r is ta n 'd a d o m u v e o ra

da

o k u m u ,

n is t

in

daha

so n ra

z a m a n n d a

B e rlin

n iv e rsite sin d e

b e y n e lm ile l

sa h n e d e 'd e

ta h s il

g rm t r.

fig r a n lk

y a p m

Kom
ve

b ir

ok y k s e k m e v k i de b u lu n m u tu r. Y e en so n u n d a d a k lt r ih t ila li s r a
s n d a
(49)

lin

an kayek

e d ild i i s y le n m e k te d ir.
k it a b n d a

b unu

so lcu

B u rh a n

la n m a s

id i is e , onun i in d e M ehm et E m in

M ehm et

Em in

Y a l.

B u ra ,

m u a v in li in e

bu

h km et

g e t irilm i tir.

Bu

a h id i b ir T a t a r T rk

a y a k la n m a s

d iy o r.

So lcu

B u ra 'n n

ne

id i? n k ,

d e i ik li in d e
d urum

id i.

y k s e ltilm i tir.

a k la n m

d e ild ir.

ayak
G enel

URUM'DEK KAZAK
TRK MNEVVERLER

Dou Trkistan Kazak Trklerinin, Urumide yeti

mi ok kymetli adamlar vard. Bu mnevverler,
Dou Trkistandaki in hkmeti nezdinde faaliyet
gsteriyorlar ve daima Osman Batur ile Alibeg Hakim'
in verdikleri talimata gre hareket ediyorlard.
Bunlar Urumide eitli makamlar igal etmiler
di. Bata umumi vali sekreteri olan Salis Emireolu
olmak zere btn ileri gelenler, M aliye Bakan Canmhan Hac'nn etrafnda idiler. Osman Batur ile A li
beg Hakim baka ilerle urarlarken Canmhan Hac,
Urumi valilii makamnda olan Kazak Trklerinden
aristokrat bir aileye mensup olan Alen'in hanm Kadvan eitli meselelerle megul olurdu. Bu kadn Trkistanda byle yksek makama sahip olan ilk kadn
dr.
Bu devirde, Kazak Trk mnevverleri Urumide
halk aydnlatmak iin sk bir faaliyete girimilerdi.
1948 senesinin ilk baharnda SAVLE (A yd nlk) isimli
bir mecmua da Urumide karlmaa balanmt. Bu
mecmuann gayesi, halkn milli hislerine tercman ol
makt. Bu mecmua ilk saysnda Kazak Trk mnevver
leri bal altnda 36 kiilik bir liste yaynlam t. Ki
bu listelerden hr dnyada (Alibeg Hakim, Delihan
Canmhanolu) ancak 2 kii vardr. Bu gzel mec
muadan ne yazk ki, bu gn elimizde tek bir nsha
dahi y o k ...
Yaynlar arasnda okul kitaplar da oktu. Bun
lar rencilere kolay anlalacak bir ekilde ve dini
mevzularda izahat veriyo rd u ...

"A B A Y DN TANDAMALI LEN DER,, "Abayn

seme iirleri" isimli olduka mkemmel bir kitap
bastrlmtr. Kazak Tarihi'nin derei Kazak tarihi
nin istikameti isimli bir kitap ilk defa tarih kitab ola
rak yaynlanm , AN V (Sanc) adl bir mecmuada
sert tenkitleri havi iirler kmtr. Bu kitap ve mec
mualar, in i Sey zamannda yasak edilmi olan e
itli milli iir ve marlarn tekrar canlanmasna yardm
etmitir. ALA ANI denilen aadaki mar, 1948 ve
1949 senelerinde ok revata id i...
Qazam qaqtqba qamalma.
El bolar qamnd amalda.
Att tan ketti tun.
Sal cand, sal mald, ayanba.
Cay catqan mal baqqan el edik,
Eldikte biz kimnen kem edik.
Qan cat, tili cat, tr cat,
Cat elden tavaqt kp edik.
Tarqqan zarqqan anda,
Bostandq kez boldu bana.
Uyumdas urandas qol ustas,
Sende min babann tana.
Uyumdas urandas qol ustas,
Sen min babann tana...
ANADOLU TRKES :
Kazam, itilme, kapanma,
Dn halk olacak hareketini.
Geldi tan gitti karanlk,
ekinme koy cann koy maln.
Kendi halinde yaayan, hayvan besleyen halktk
Halk iken biz kimden eksiktik.

Kan yabanc, rengi yabanc, dili yabanc.

Yabanc halktan daya ok yedik.
Sktn hasret olduun anda
Grnd serbestlik talihine,
Tekilatlan, gaye birlii yap elele ver,
Sende k atann tahtna.
Tekilatlan, gaye birlii yap elele ver,
Sen de k atann tahtna...

Attan atqa qarap catba

Batindi bur cav caqqa.
Brn birdey qayrat qlp
Cetsnder muratqa.
Qarvnd al cannd sal,
Qalq azatq coluna.
Sytsen ana tiyedi anq,
Son stemdik qolna.
Carqraymiz nacaayday
Krkreymiz kn bolip
Caviz dman coalarsn
Basn saqtav mun bolip.
ygeli vatan alemge ol,
Sarqlmaytin bayliq mol
Mngi otar qlv iin
Sumraylar quran tor.
Gaziz vatan boldun oy qor,
Bugn dman qolinda,
Uysup kurban bolinzdar.
Din men uluttun colnda,
Azattq dep arsn n,
Serpiledi qara tn,
Carqraytn nurun ap
Tuvad erten ulu gn...

ANADOLU TRKES :
Bin ata bouna yatma,
evir yzn dman tarafa,
Hepiniz birlikte gayret edip
Eriiniz murada.
Al silhm et cann feda,
Halk hrriyet uruna,
yle yaparsan gelir gerekten,
Son muvaffakiyet eline.
Parlyacaz imek gibi,
Grliyeceiz gk gibi,
Deyyuz dman yok olursun.
Zor olacak saklaman kelleni.
Mehur vatan aleme o
Tkenmez zenginlii bol,
Ebedi mstemleke yapmak iin.
Dmanlar kurmu tuzak,
Aziz vatan oldun muhta.
Bugn dman elinde,
Hep beraber kurban olun,
Din ile millet urunda.
karrsan hrriyet diye bir ses,
Syrlr karanlk gece...
Parlyacak nuru ile,
Doacak yarn ulu gn..'

TRKYE'YE NASIL GELDK

Trkistan Trkleri ve anti komnist olanlar iin,
artk Trkistan'da yaamak ok nazik bir hal almt.
Herkesin, kendine bir istikamet vermesi icap ediyor
du. Bu sebeple, Urumi'nin 60 kilometre batsndaki
Kotu'da 1949 Nisannda Alibeg Hakim'in evinde, iki
gn sren gizli bir toplant yaplmt. Bu toplantya,
Dou Trkistan Kazak Trkleri ileri gelenlerinin he
men hepsi itirak etmiti. Yalnz, Canmhan Hac ile
Osman Batur, pheyi celp etmemek iin, gelmemi
lerdi. Bu arada, General Macung-Cang'n temsilcisi
Kanluycang isminde bir Albay'da toplanlda bulunu
yordu. (Tngen)
Gndem iki maddeden ibaretti.
1 Komnist in kuvvetleri, sr'atle memlekete
yaklayordu. gal vukuunda ne yaplacakt?
2 Dmana kar bireyler yaplp yaplmyac a ...
Yaplan sk grmeler neticesinde, u kararlara
varlm t:
1 in hkmeti tarafndan yksek bir vazi
feye tayin edilmi bulunan General Mabufang'a bir
adam gnderip tebrik ettirmek,

2 Uygur Trk liderleri ile temas temin et

mek ve alnan kararlara onlarn da itirakini salamak,
3 Bu kararlarn Osman Batur'a, Alibeg Hakim
tarafndan bildirilmesi,
4 Bu kararlarn balang tatbiki olarak, A li
beg Hakim'in Karaehir vilyetine g etmesi,
5 Urumideki Amerikan konsolosu ile tema
sa gemek.
6 Komnistlere hi bir zaman boyun eme
mek, onlarn her trl propagandalarna kar koy
mak, in komnisti memlekete geldii takdirde. G
ney Trkistana ekilmek, cepheyi Karaehirde kurmak
ve hududa yakn olan Pakistan, Hindistan ve Afganistandan yardm talep etmek,
7 M illiyeti, in'in kuvvetleri ile de temasa
geerek, onlar komnistlere kar mcadeleye sevketmek, bu ile Macung-Cang'n megul olmasn sa
lamak...
Birinci madde gereince, General
Mabufang'a,
btn Trkistanllarn tebriklerini bildirmek iin Orazbey Aliolu gnderildi. Ve btn Trkistanllarn ar
kasnda olduu s ylen d i... 2. ve 3. maddelerin tat
biki iin Alibeg Hakim, Nisan aynda Osman Baturla
grt. Osman Batur, kendileriyle tamamen muta
bk olduunu bildirdi.
Alibeg Hakim, Mays aynda Osman Batur'un ya
nndan dnerken, Urumiye uram ve her zaman
ki gibi Canmhan Hac'nn evinde kalarak temasla
rna balamt. lk olarak, ok sevdii Trkistan eski
umumi valisi Mesud Sabri beyi ziyaret etti. Srasyla
Uygur liderlerinden sa Yusuf Alptekin ve Mehmet
Emin Bura beylerle grt. Btn bu temaslar msbet netice vermi ve liderler alnan kararlara itirak
edeceklerini sylemilerdi. Alibeg Hakim bu arada,

umum vali Burhan ahidi'ye de bir nezaket ziyareti

yapmtr. Burhan ahidi, Alibeg Hakim'e trl ilti
fatlarda bulunmutur. Alibeg Hakim, General Macung
-Cang ile de temas ettikten sonra, Amerikan Konso
losuna gitmiti. Buraya, kimseye grnmemek iin
akamn karanlk bir vaktini semilerdi. Konsolos
muavini Mr. Douglas Mackarnin, konuma esnasnda,
evindeki elektrikleri dahi sndrmt. Burada u an
lamaya varld. Haziran aynda, Osman Batur, Canmhan Hac ve Alibeg Hakim Canmhan Hac'nn Kktal
civarnda oturduu evde gizlice toplanacaklar ve Mr.
Douglas Mackarnin'da av bahanesiyle gizlice oraya
gelecekti. Bunun zerine, Alibeg Hakim Osman Ba
tur ve Canmhan Hac ile tekrar temasa geerek, Tem
muz aynn 20. gn bulumak zere szletiler.
8. KAZAK TRK TUGAYI DAITILIYOR...
General Sun i Lan'n tasvibi ile kurulmu bulu
nan 8. Trk Kazak Tugay' onun yerine gelen kom
nist yaltaks General Tavzung Siling tarafndan da
tlmtr. Bu tugay'n Manas nehri kylarnda bulu
nan 2. bln, silhlarn vermedi ve Kazak Trk
kumandan olan Zekeriya Aeolu'na gelerek, elindeki
silah ve cephaneleri teslim etti. A rtk herkes kom
nistlere kar bann aresine bakacakt. Dou'dan
in komnistinin bir gn geleceini kati olarak bili
yorlard. Bu suretle byk bir fecaat doacakt.
ORAZBAY ALOLU DNYOR...
in'in bat eyaletleri ba kumandanlna tayin
edilmi olan General Mabufang' tebrik edip her za
man sadk kalacaklarn Trkistanllar adna bildiren

Orazbay Aliolu, Urumiye dnm t... Uzun sene

ler in Si Sey'in ikencelerine gs germi ve ko
mnistlerle mcadele etmi olan Orazbay Aliolu, bi
ze hapishanedeyken bana gelen felketleri ve tat
bik edilen ikenceleri u ekilde anlatm t...
VAHET

VAHET

in Si Sey'in, daha yukarlarda bahsettiimiz tu

zana dp Karabut tapnana hapsedilen Oraz
bay Aliolu, ilk gn tevkif edilen 28 kiiden tek sa
kalandr. in Si Sey ise, (Sinkiang Pawn or Pivol) ad
ile 1958'de yaynlad kitabnda Trkistan'da hi bir
kimseye ikence yapmadndan, tevkif etmediin
den ve ikence dnmediinden bahsederek, kendi
sini temize karmaa urayordu.. Halbuki hakikat
meydanda idi. O'nun katlettii Trkistanllarn says
onbinleri geer. te byle bir adam bu gn hal mil
liyeti in'de yayor. Hem de Ziraat Bakan o larak...
in Si Sey'e biz komnistsin diyem iyoruz, kendisi iti
raf ed iyo r... Katil'sin demiyoruz, btn dnya katil
diye nefret ediyor..
.
Sin i Sey, Trkistan terk ettii gnden beri,
dikkatle takip ettiimiz bir husus vard. Acaba in
hkmeti bu cani adama ne gibi ceza verecekti?.. Ce
za deil, onu mkfatlandrm olarak grnce, a
mamaktan kendimizi alamadk.. te imdi, bu ada
mn Orazbay Aliolu'na yapm olduu ikencelerden
bir ksmn anlatmay uygun buluyorum..
Temsilci olarak Urumiye geldikten sonra, bir
akam beni arkadalarla birlikte yattmz byk bi
nadan alp mehul bir istikamete doru gtrdler.
Nereye gittiimi bilmiyordum. Biraz sonra, karanlk bir
eve braktlar. Buras ok dar, alt beton biraz da sa

man braklmt. Tavan ok baskt. Ayaa kalktm

zaman bile, darda gndz m, gece mi farkedemiyordum. Bu odada ka gn kaldm, onu da hatrla
myorum.. Bir mddet sonra iki kii elimi arkama ba
lad ve bama bir torba geiriverdiler. Arkadan ite
rek, vurarak gtrmee baladlar. Biraz sonra, ko
numalarn yapld bir yere geldik. Bamdaki tor
bay kardlar ve ellerimi de biraz gevettiler. He
men suale baladlar:
Senin suun nedir?
Bir suum olduunu hatrlamyorum. in Si
Sey'in davetine temsilci olarak gelmitim.
Syle, hkmete neden ihanet ettin?
Bir ihanetim yok.. Diye cevap verince, ko
miser veya sorgucu olan sylet unu diye emir ver
di. Bu ilere ok alk olduklar belli olan adamlar
beni bitiikteki baka bir odaya soktular. stm ba
m soydular ve sopa ile dvmee baladlar. Hem d
vyorlar ve hem de ayn eyleri tekrarlyarak soruyor
lard. Bu dayak ve sorgu fasl 18 saat devam etti. Her
saatte bir polis deiiyor, bakas gelerek byk
bir alkanlkla sopaya devam ediyordu.. Ben bayl
yordum, zerime su atp tekrar dvyorlar ve syle
diye barmaktan gzleri kan anana dnyordu.
Bir ara ayakta duracak halim kalmam ve yere y k l
mtm. Bu vaziyette dahi dayaa devam ettiler. Ha
raretten yanyor, su istiyordum. Fakat verm iyorlar
d. lle de syle diye benden bireyler renmek
istiyorlard. Hakikatte onlara syliyecek hibir eyim
yoktu. Gzlerimi atm zaman, kendimi teki odaya
nisbetle biraz daha geni ve aydnlk bir odada bul
dum. Burada uzun zaman kaldm. Her yemek getiri
lerinde, sorguya gtrecekler diye korkuyordum.

Aradan drt-be ay gemiti ki) yine bir gn sor

gu odasna gtrldm ve ayni minval zerinden sor
guya tabi tutuldum. Tabi bir suum olmad iin, hep
hayr diye cevap veriyordum. Buna ierleyen vahi
adamlar bu defa beni baka bir odaya soktular ve bir
sandalyeye oturttular. ltifat yapyorlar diye sevin
mitim. Fakat nerde o g n le r... Oturur oturmaz, sa
elimi masaya koydular, sol elimi de iple teki tarafa
baladlar. Sonra yine sa elimin bileine bir bileklik
taknca, elim kmldayamaz hale geldi, bu srada ev
vel ba parmama bir ivi vurdular. Dnya bir anda
bama km, karanlklara
dalmtm. Kulamda
syle kelimeleri nlyordu. Her parmam sra ile
ivilendike, aclarn envai trlsn hissediyor, ter
liyor moraryordum. Her drt saatte bir nbeti dei
iyor, fakat ben farkna bile varmyordum. Bu vahet
12 saat srd, bir elim masaya ivili, bir dieri de ba
l olduu halde kendimden gemitim. Bir karki o
dadan ylesine bir feryat ykseldi ki, hemen kendimi
toparlar gibi oldum. Bu ac eken bir insann yrek
ler szlatan masum sesiydi.. Oturduum odann ka
plar akt. Karki odadan da iki inli kt. Kapy
ak braktlar. O zaman karmdakinin, Moollarn
lideri olan Mankang Vang olduunu anladm. Bana
demirden bir .ember takmlar, iki kulann altna
yuvarlak demirler koyarak skmaa balamlard. Za
vall adamn gzleri nerede ise dar frlyacakt. Bu
adam Wu Cu i zamannda, serbest brakldktan ksa
bir zaman sonra ldrarak lmt.
Beni baygn halde, eski odama gtrmlerdi. ki
gn kle halinde kaldktan sonra tekrar, mehur hu
zura alndm. lle de itiraf etmemi sylyorlard. ayet
gnahm yoksa, beni serbest brakacaklarm. Ne var
d ki, neyi syliyecektim. Bu defa da Alman ve Ja-

ponya ile yaptn anlamadan bahset, hkmeti de

virm ek iin onlarla yapm olduunuz bir anlama
var. te bunlar anlat, itiraf et ve u kd imzala
dediler. Ben de: Almanya ve Japonyay sadece
isim olarak biliyorum. Onlarn ne biim insan olduk
larn dahi bilmem, grmedim. Yapmadm bir eye
imza edemem. dediysem de, zorladlar ve bu kd
imzalarsan, seni evine yollarz eklinde kandrmaa
baladlar. Niyetleri bu kd imzaladm takdirde
beni ldrmek ve kd da vesika olarak saklamak
t..
Sorguyu yapan yabani adam, tekilere iaret et
ti. Bu defa iinde uzun bir tahta bulunan odaya geti
rildim. Tahtann delik olan ksmn boynumdan geir
diler. Yksek bir yere basyordum. yice hazrlandk
tan sonra, altmdaki basama ittiler ve idam olacak
m gibi sallanmaa baladm. Kendimi hemen kaybet
mitim. Ayldm zaman sorgu odasnda ve yabani
adamn nnde olduumu grdm. Onlar kd im
zalatmak ve bende imzalamamakta srar ediyordum.
Tabi zararl ben ktmdan, derhal ayn ikencelere
tabi tutuluyordum.
Aradan yine aylar geti. Bir gn gene sorguya
ekildim.. Ayn hakaret devam ediyordu. Bu sefer bir
don bir gmlekle beni kck bir odaya soktular,
ayaklarm da plakt. Karanlk olan bu odaya girer
girmez ayaklarma ivilerin battn hissettim. Meer
odann drt bir yan, iki santim uzunluunda ivilerle
kaplym. Burada iki gn iki gece kaldm. Gelip git
meler devam etti. Ayaklarm mthi imiti. Boyuna
biz seni ldrmek istemiyoruz. tiraf et, kendine bu
kadar eziyet ettirme diye syleniyorlard.
Aradan iki ay kadar gemiti. Bir gn gene sor
gu odasna gtrldm. Alman ve Japonlarla ne gi

bi bir anlamanz vard, dndn m dediler. Bil

mediimi syleyince, Biz seni zorla syletiriz, yo
rulmana lzum yok diyerek kinci Trmeye (2. ha
pishaneye) gtrdler. Hemen unu itiraf edeyim ki,
2. hapishanenin ikence usulleri ok daha berbat idi.
Bunu hemen anlamtm.
Bir geceyi burada geirdikten sonra, sabah er
kenden yeni sorgucularn karsna karldm. Bana
u kd imzala da iimiz fazla uzamasn dediler.
mzalamadm grnce, gtrn durmadan devam
edin diye emir verdiler. Yeni bir fasl balyordu. Bir
odaya alndm. Gaza batrlm bir ok pamuk ate
lendi ve beni rlplak soyarak bu atein iine att
lar. Diri diri yanyor, avazm kt kadar feryat edi
yordum. Ama hi faydas yoktu. Beni bunlar m kur
taracakt? A llah, bu kadar ikence grmeme neden izin
veriyor diye alyordum.
Bir ara pamuklar ektiler ve kd uzatarak im
zalamam, kurtulacam sylediler. Ben gene reddet
tim. mzalarsam, itiraf etti diye ldreceklerdi. Bu se
fer, bamn stne ate koyarak, tepemi yaktlar, i
te y e ri... Bu usul tam bir hafta devam etti.
Meer bu 2. hapishanede, Trkistann ileri gelen
lerinden pek ou varm. Baymolla Karkeolu da bu
rada imi. Bazlar ikencelere dayanamayarak delir
miler. Bana tatbik edilmeyen daha birok ikence
varm. Mesel insann azn ve burnunu suya so
karak nefesini kesmek ve bedeninin muhtelif yerle
rinden inelemek gibi..
Kutubey kazasnn kaymakamln yapan ve 1950
de in komnistleri tarafndan kuruna dizilen Orazbay Aliolunun bana gelenler bunlard. imdi bir
taraftan Formozada yaayan ve Amerikada kitap bas

trp iyi insan gzkmek sevdasna kaplan, hakikat

te insanlkla alkas olmayan eski vali in i Sey bir
taraftan da M ill Mdafaa Vekletinde vazife gr
yordu. Gayem iz burada onunla uramak deil. n
k hi bir zaman bu insan kasabnn seviyesine d
mek istemeyiz. stersek ona husus cevap da verebi
liriz.
KARAEHRE DORU G
Yukarda bahsi geen Kotu toplantsnda alnan
karar gereince, Alibeg Hakim Haziran aynn ban
da Urumi dalarndan Karaehire vilyetine bal
Utasrkay'a doru g etmiti. Tam iki hafta sren
bu yolculua 700 kii katlmt. Bir ou yrmekten
yorulmutu...
Alibeg Hakim, buraya geldikten sonra etrafa n
betiler dikmei de ihmal etmedi. nk komnistler
propagandalarn kesmiyorlar ve halka daima Alibeg
Hakim gibi memleketi terk etme sevdasna dmeyin,
hi kimse memleketi terk edemez diye ihtarda bulu
nuyorlard. Alibeg Hakim, gvendii adamlarndan
bir ka kiiyi seerek, Manas nehri kylarna kadar
gnderdi ve halka, in
komnistlerinin byk bir
kitle halinde yaklamakta olduunu bildirdi. Alibeg
Hakim Karafhiri vilyetine geldii zaman burann
Mool ahalisi ileri gelenleriyle derhal temasa geti.
Komnistlerin tehlikesini anlatt. O zamanki Karaehir Mongollarnn bakan olan Aradmbut da, Tibet'
in merkezi Lasa'ya kamak niyetinde olduklarn
syledi. Alibeg Hakim, yukarda aklanan pln izah
ederek, komnistlerle Karaehiri'nin gneyinde sava
acaklarn, btn anlamalarn yapldn bildirince,
Mool lideri bu fikri iyi karlamt.

KME NYET... KME KISMET..

Daha ilerlerde anlatacam, bizim dehetli uzun

yolculuumuzda byk rol oynayan bir hususu, bu
rada zikretmeden geemiyeceim.
Rus komnistleri, Alman harbi kp da Trkistan terketmee balaynca, ellerindeki btn silh ve
cephaneleri, ileride Trkistanda kacak bir karklk
srasnda, kullanrz, diye Uruminin yaknndaki bir
bayra gmerek depo etmiler. Bu silahlar senelerce
burada kalm. Bir gn halen Kayserinin Yeilhisar
kazasna bal Musahacl kynde skan edilmi olan
mer obanalu'nun oban, koyunlarn otlatrken a
tnn aya bir yere girer. oban buna ehemmiyet ver
mez, brakr gider. Aradan bir ka gn getikten son
ra, gene koyunlarn otlatrken, daha evvelce atnn
ayann girmi olduu ukurun biraz daha bym
olduunu grnce, merak eder ve burasn kazmaa
balar. Biraz derine inince, demir bavula eli deer.
Zorlar ve aar. Bir de ne grsn hepsi de Rus yaps
otomatik silhlar, bol cephaneler... Hemen kendisine
bir tfek seerek doru patronu mer obanolu'nun
yanna koar. mer bey, buna pek inanmamsa da
yine tepeye gelir. Silahlara hayretle bakar ve bir ka
tanesini alarak doru Alibeg Hakim'in Kotu'daki e
vine gelir. Bu hadiseyi a n la tr... Ortalk kararnca hep
birlikte ve yanlarna bir ka da adam alarak bu de
ponun bulunduu yere gelirler. Ne kadar silah ve cep
hane varsa hepsini alrlar. te bu silahlar bizim iimi
ze ok yaramtr. Geri bizde silah yok deildi ama,
bunlar iyice takviye etti.

TEMMUZ AYININ 20'S OLUYOR.

Yukarlarda anlatld vehile, Alibeg Hakim Urumideki Amerikan Konsolos muavini Mr. Douglas Mackarnin ile konuup mutabk kalarak Temmuz aynn
20'sinde Koktal tolu yaknlarnda bir yerde buluacak
lard. Bu toplantda evvela Kazak Trk lideri bir
araya gelecek ve sonra konsolos muavinine haber gn
dereceklerdi. te bu sebeple Alibeg Hakim, 10 Tem
muzda hareket ederek Canmhan Hac'nn evine gel
miti. Burada Osman Batur'u bekliyeceklerdi. A yn
25'i olduu halde Osman Batur'un gelmediini grd
ler. Nihayet Osman'n bir adam gelerek durumu izah
etti ve byk kahramann yola kt zaman Urumideki solcu kumandan General Tavzun-Sling'in asker
leri tarafndan takip edildiini ve bu sebeple geri
dnmek mecburiyetinde kaldn s y le d i... Bylece
toplant suya dm o ld u ... Bunun zerine Alibeg
Hakim ve Canmhan Hac yle bri karara vardlar. Os
man Batur'a bir adam gnderilecek ve btn kuvvet
leriyle Karaehir vilyetine doru gelmesi istenecek
ti. Bu arada Macung Cang ile Uygur liderlerinin de
buraya gelmeleri salanacakt... Bu daha evvelce aln
m olan kararlarn tatbikinden baka bir ey deildi.
Alibeg Hakim, Canmhan Hac'nn evinde iki haf
ta kaldktan sonra, civardaki Kazak Trklerine de u
ram ve onlar ziyaret etmiti. Halbuki Alibeg Hakim,
Kazak Trkleri arasnda bunun son gezisi olacann
hide farknda deildi. O Karaahiride cephe alarak,
komnistlerle savaacan, memleketi terk etmiyeceini dnyordu. Bir mddet sonra Ustu'daki evine
dnd.

UYGUR LDERLER KAMILAR

Eyll'n son gnlerinden biiydi...

Canmhan
riac'nn adamlarndan birisi acele olarak
Ustu'da
oturan Alibeg Hakim'e geldi ve bir mektup getirdi.
Bugn halen elimizde mevcut olmayan
mektupta
Canmhan Hac yle yazyordu. Alibeg Hakim, al
dmz btn kararlar ve hazrladmz plnlar fa y
dasz oldu. Uygur liderleri
Urumi'den kamlar.
Tngen Generali Macung Cang'da, onlar kat iin
mitsiz kalacak ve o da
kaacaktr. Vaziyet ok
kritik. Burada komnistler aka meydan okumaa
baladlar. Derhal adam gnder ve beni a ld r... (50)
Alibeg Hakim, bu mektubu okuyunca hayretler
ierisinde kalr. Bu kimselerin kamalar,
onu ok
sarsar. nk, koca Dou Trkistan'da komnistlere
kar koyacak yalnz Osman Batur, Carvmhan Hac
ve Alibeg Hakim v a rd ...
Halbuki Canmhan Hac
beni aldr diyor, Osman Batur'dan ise hi ses se
da kmyordu. Vaziyet tam manasyla ciddilemiti.
in komnistleri ise gn getike yaklayordu.
Alibeg Hakim adamlarndan 50 kiiyi Canmhan
Hac'ya gndermiti. Onlar, Canmhan Hac'y alacak
(50)

C a n m h a n

H a c 'n n

en

K o t 'd a

len

ve

T rk '

b ila h a r e ,
lid e rle ri

Tng en
in ce ,

G e n e ra li

Bu
u

k a ra r

T rk is ta n

g a ze te sin d e
s n d a
d en ilen

M acung

k s a c a

h a k k n d a
ve

y a y n la n a n
k a p a l

19 73'd e

s a

E m p e ry a liz m i
s e r
t rd e

s ta n b u l'd a

O sm a n

Gney

t a r a f n

Y usuf

y a z s n n

>(4.

6.

k it a b n d a

da

e ld en

v e rm e m -

T e h lik e -

gay
Do

A N A D O LU

g n k
T rk is ta n

v a r d r .

g e re

kom nist

a lm a y a

B iz im

1969)
D ou

U yg u r

z a m a n 'd a

S a r

b a lk la

g e-'
e d i

k a ra r

a n ti

y o rd m

A lp te k in

b a h s e tm e k te d ir.
k a n

Bu

b tn

A m e rik a d a n

ve

ayn

k a r a r d r .

d e n ile n

bahsi
kabul

B a tu r

e k ile re k ,

T rk is ta n 'n
z e rin d e n ,

y u k a r d a

to p la n ts n d a

M a c k a rn in 'e

b ild ir ile n

d o ru

s a y n

p l n

ta r a f n d a n ,
ko nso lo su

C a n g 'a

Dou

P a k is ta n

o ld u u

A y d n la r n n

H a k im

A m e rik a n

v il y e tin e

b irle e re k

y e a l l a c a k t .
re t e d ile c e k ti.

Kazak

A lib e g
ile

K a ra e h r i

k u v v e tle r

b ah se tm e kte

to p la n a n

64.

s a y

d a v a s

ve Osman Batur'a urayarak, gene eski pln zerin

den Karaehri'den teye komnistleri b>rakmyacakt. Alibeg Hakimin adamlar, Ekim aynn (1949) ilk
gnlerinde Canmhan
Hacnn bulunduu yere ge
lince onun baka bir yere g ettiini hayretle gr
m t... lk nce endielenen Alibeg Hakimin adam
lar, sonradan onun Osman Batur'a iltihak iin Barkl - Kumul tarafna getiini renir. Halbuki da
ha birka gn evvel yollad mektubunde beni al
dr diye yazyordu. Sonra'dan
renildiine gre,
Canmhan Hac'nn adamlar Alibeg Hakimin bulun
duu yerin tehlikeli olduunu, Osman Batur'a ilti
hak edilirse daha iyi olacan sylemiler ve onun
iin o tarafa gitmiler.
Herkesin byle aniden kamasna
sebep, in
kuvvetlerinin
(M illiyeti in) kumandan General
Tavzung Siling'in hi mukavemet etmeden kom
nistlere teslim olacaz
diye aklam olmas idi.
Alibeg Hakimin adamlar Urumi dalarna geldiin
de ne yapacan bilmeyen ve akn bir vaziyette
olan Trkistan Hkmeti Genel Sekreteri Slis Emreolu ve arkadalarn grr. Slis, Alibeg Hakim'in
bulunduu yere yetimek istediini syler. Ve by
lece, Canmhan Hac'y almaya giden Alibeg Hakimin
50 adam, Dou Trkistan Hkmetinin Genel Sekre
teri Slis Emireolu, M ill air Abdlkerim Intkbayolu, tannm Milliyetilerden Adil Seksenolu ve
ailesini getirirler.
Slis Emireolu,
Dou Trkistan komnist in
tarafndan istila edilmeden evvelki, Dou Trkistan
hkmetinin Genel Sekreteri idi. Ondan evvel'de ay
n makam'da sa Yusuf Alptekin bulunmutu. leride
anlatlacak ac akibetle karlaan Slis Emireolu, b

tn Dou Trkistan apndaki yksek tahsilli ve aydn

sayl kimselerden biri idi.
BEKLENEN KAR YAMIYOR
A rtk savamak iin tesbit edilen btn plnlar
mahvolmutu. Osman Batur'la Canmhan Hac, Ku
mul tarafnda kalnca, Alibeg Hakim'e de kamak d
yordu. Yaplacak baka hi bir are yo k tu ... A li
beg Hakim mehur Gobi llerinden geerek Gasgle kmak istiyordu. Bu da ok tehlikeli di. Yolda su
suz yerler ok olduu iin, kar yamas bekleniyor
du. Hareket ancak bu zaman mmkn olabilecekti.
Fakat bir taraftan kar' beklerken die taraftan da
dman gittike yaklayordu.
Kafilenin su ihtiyacn dnen Alibeg Hakim,
kasm aynn banda Salis Emireolu ile beraber Karaehiri'nin Bara glne doru
gitmi ve birka
gn tetkikler yaktktan sonra, buralarda su olmad
n grerek geri gelmiti. Bu arada yalnz iki tane ge
idi olan Kukluk'da oturmann daha mnasip olaca
dnld. Burada su olmamasna ramen, emni
yetli bir y e rd i... Bu sralarda kar da yamaya bala
mt. Alibeg Hakim dman bir mddet oyalamak
iin Zeynulla Reisolu'nu Urumiye gndermiti. Zeynulla Reisolu, gene vali Burhan ahidi'ye bir mek
tup getirmiti. Mektupta, dar kamak iin hareket
edilmiyecei, bir
mddet burada
kaldktan sonra
Urumiye geri dnlecei bildiriliyordu.. Buna ina
nan Burhan ahidi, Zeynulla Reisolu'nu in kom
nist askerlerinin ba kumandanna gtrm ve bun
lar fikirlerinden vazgetiler demiti. Bu hareket is
tenilen neticeyi vermi ve dmann muhtelif hcu
munu durdurmutu.

Kasm ay iinde, Trkistan eski umumi valisi

Mesud Sabri beyin olu Erturul Sabri, Urumiden
gizlice kaarak, bize iltica etmek iin, eskiden otur
duumuz Utasrkay'a gelmi ve orada bizi bulama
ynca tekrar geri dnmt. Bu defa komnistler ta
rafndan
yakalanm ve tevkif edilmiti.
Erturul
Sabri, Trkistann
tannm milliyetilerindendi. Ba
bas memleketi terketmek istemeyince, o da babasn
terketmemiti. Mesud Sabri bey,
Alibeg Hakim'in
ok sevdii adamlardan biridir.
BANDIT OSMAN... HAN ALBEG
Kasm aynn ortalarnda, Urumide ince neri
yat yapan bir gazete. Genel vali Burhan ahidi'nin
bir radyo konumasn yaynlyordu.
Burhan ahidi, komnistlerin
gelmesinden ok
memnun kaldklarn ve
Trkistanda btn halkn
onlarn geliinden
iyi neticeler kardn, yalnz
Bandt Osman ile Hain Alibeg Hakim gibilerin ho
lanmadklarn bunlarn da ok ksa bir zamanda yo
la getirileceini sylyordu. Bunu okuyan Salis Emi
reolu, bu iki kahramandan bakasn komnist say
dklar iin, onlara glmekten kendini alamamt.
Bu sralarda, Sanc kazasndan
bir ksm halk,
bize iltihak etmek iin Sanc rmann bana kadar
gelmilerse de, komnistlerin engelini aamamlar
d. Bundan sonra artk herkesle temasmz kesilmi
oldu.
NCLER GDYOR...
Kklkte bir mddet kaldktan sorna, Hamza U
ar bakanlnda Sabadl Doru ve birka arkadan

nc olarak yollara karmtk. Bunlar Lop Nur neh

rine kadar gidecekler ve oraya yakn bulunan Knu kazasnda dman olup olmadn anlyacaklard. Bizim iin ok mhim olan bir mesele de, Lop
Nur nehrinin buz tutup tutmad idi. nk bu ne
hirden gememiz icap ediyordu. ncler Lop Nur'a
kadar gelirler ve buralarda dman olmadn g
rrler. Sonra Knu kazas kaymakam Emin Damulla ile temasa geerler. Kendisine, Alibeg Hakim'in
daha evvelce Urumiye yapt seyahat esnasnda
Mehmet Emin Bura'dan alm olduu mektubu ve
rirler. Bu mektupda, yardm edilmesinden bahsedili
yordu.
ELVEDA VATAN

ELVEDA.......

Hereyimiz vatan ve millet iin diyen Alibeg

Hakim ve arkadalar, byk g hazrlklarna ba
ladlar. nclerin tetkik ettikleri yoldan gidilecekti.
Buralardan imdiye kadar kimseler gememiti. Fa
kat her an dman karmza kab ilird i... nmz
deki tehlikeler, saylm yacak kadar oktu. Buna ra
men btn tehlikeyi gze alacaktk. Kklkte herkes
otalarn yakyor, ar olan eyleri kryor, yolculuk
iin hummal bir faaliyet gsteriyordu. znt, b
tn simalardan aka kendini
belli ediyordu. o
cuklar souktan korumak iin, kaln elbiseler diki
liyor herkesde bir tela grlyordu.
Bazlar da,
memleketi terk etmek istemedikleri iin, geri dn
mee hazrlanmlard. Bunlar sadece iki aileden
ibaretti. Onlar da milliyeti idi ama, vatandan ayrlk
ok g geliyordu. Bunu bildiimiz iin fazla srar
edemiyorduk. Ayrlm ak da hazin oluyordu. E dost
sarma dola oluyor, annemde dahil olmaK zere, ba

zlar geride kalan akrabalarna

d. (51)

selm yolluyorlar-

Vatan, her eyden stnd. Orasn nasl terked ecektik... Buna nasl kyacaktk. te bu bize ok
ar g eliyo rdu ... Ama btn bunlara ramen bu ii
yapacaktk. Fakat gelen felaket okadar bykt ki,
buna kar hibir ey yapamazdk. Canmz kurtara
bilirsek, yine vatanmza hizmet etmi saylacaktk.
Onun iin lmekten korkmuyor, ihtiyac olan eyleri
yapmaktan ekinmiyorduk. Hr dnyada hi olmaz
sa o mbarek vatanda doduumuzu sylesek bile
hizmette bulunduumuza kani olacaktk.
Btn bunlardan daha mhimi, yabanc mem
leketler bizi kabul edecekler m iydi? Biz buralara va
sl olabilecek m iy d ik ?... Pek fazla malmatmz ol
mayan ve stanbul Trkleri diye tandmz Trki
ye'ye yetiebilecek m iy d ik ? ...
Yollarda bizi neler
b ekliyo rd u ?... te btn bu sualler, bizleri dn
dryordu... Bu sebeple Alibeg Hakim, yle syle
m iti: Esir olarak hayvanlar gibi yaamaktansa, esir
olarak lmektense, hr olarak yaamak ve hr ola
rak lmek iin mcadele yolunda gitmek daha m(51 )

1975
beg

se n e sin in
H a k im ,

u rk e n ,
ra d a ,

e sk i
...

dan

M e k k e 'd e

E n g in ,

g n le rin

A lib e g

K k l k 'd e n

b a m -b a k a
p a r a

b a n d a

N u ts a fa

b ir

e y

ko p u yo rm u
a y r lm a y

b e ra b e r

b az

d i e r

H a k im i,

d rd nc

h a re k e tim iz d e n

o ld u .
g ib i

S a n k i,
b ir

o ld u .

d iy e

gn

e riy o rm u

D em ek,

H ac
evvel
g ib i,

n s a n n

z a m a n la r

b iz e

zam an,

v a ta n 'd a n

d e fa

b ir k a

c i e rle rim

hal

s e z iy o rm u ...

b u lu n d u u m u z
a r k a d a la r

A li

k o nu

o ld u u

v cu d u m d a
i im d e n

vcud u

b ir

v a ta n

b e lirtm e m iy e

l t znty d ile g e tird i.

G ene
d n e re k ,

ayn

konu m a

o ra d a

bi

g ste rd i in d e n

yi

y a p m 'd a

g ld .

H ac

b az
sz

N u rs a fa
N u rs a fa

e s n a s n d a ,

k im s e le rin
e d ilm e si
ile

z e rin e ,

k im iz

E n g in 'd e

e n ite si

im d i

ac

he r
...

o n la r n
ac

o la n

eyi

N u rs a fa

k e n d ile ri

B a k y o ru m
p ein d en

g ld .

E n g in 'e

y a p m

o n la r

her

g e lm i iz ...

g i
e
d iy e

nasip olur. Allahtan baka bir tek yardmcmz

y o k ... (52)
Hayvanlarn ounu, oralarda
Toksun kazasna
bal Uygur Trklerine verm itik. Hindistan'a kadar
olan yolu da kimse bilmiyordu. Buna mukabil Uygurlardan develer satn almtk. Zira, bizim iin en
gvenilir vasta, deve id i...
Bu arada hububat da
almtk. Koyunlar srmee mecburduk. nk on
lar kendi kendilerine yryen erzamz saylrlard.
Btn bu hazrlklar ikmal edilmi ve vatana Elvada
vatan diyeceimiz 23 A ralk 1949 tarihi gelmiti.
Sabah Kklk'den ilk g hareketine baladk.
Bizim vatan hudutlarn aabilmemiz iin, daha
aylarca yol almamz lazmd. O gn akama kadar
ilerledikten sonra, bir yerde konakladk. Hayvanla
rmz dinlendirmek iin, ykleri indirdik. Onlar ot
lattk. Daha ilk gn olmasna
ramen, bulunduu
muz mntka olduka tehlikeli idi. Urumiden Karaehiriye gitmekte olan otomobil yoluna yaknd. Bi
zim bu yoldan geeceimizi tahmin eden komnist
askerleri, devriye olarak geziyorlar,
yzlerce kam
yon asker Gney Trkistan'a gidiyordu. Dman bi
zim iin ok tehlikeli olabilir, civardaki kuyular zehirliyebilirdi.
Bu sebeple ok dikkatli davranyor
d u k ...
Ertesi sabah konakladmz yerden hareket et
tik. Akam karanlna kadar yol aldktan sonra bek
ledik. nclerimiz, komnistlerin daimi surette dev
riye gezdiklerini bildiriyorlard. Nihayet akam ka(5 2 )

A lb s g
p aper

H a k im ,

k e n d is iy le

A llia n c e 'n

sz

te k r a r la m t r .

p es

g a ze te sin d e

d e n ile n

M u h a b ir

y a z d

m a k a le sin d e

o r g a n d r .

K e m ir'd e

m u h a b iri

C H R IS
bunu,

Red

b a h se tm e kte .

ko n u a n

N o rth

S C O T T 'a
(1 3 .5 .1 9 5 9 )

C h n a 's
G a z e te

H id den

b r
g n

A m e ric a n

soru

S ta rs

VVars

A m e rik a n

N e w s-

G zerine
on

ayn

and

S tri-

M n o ritie s

ordusunun

g n l k

ranlnda, yolun yanndaki

dereden gemek iin,
adamlarmzdan
yirmier kiiyi
sal sollu dizdik.
Bunlar, biz dereyi geerken etraf kontrol edecekler
di. Bylece emniyet altnda yolu gemi olduk. Artk
bizim iin istirahat denen birey yoktu. Devaml ola
rak yol alyorduk.
KORKULACAK BR MANZARA...
ki gn daha yol a ld k ...
Getiimiz yerlerde
asker kaputlar ve cephanelikler buluyorduk. Fakat
bunlar dman askerine ait deil,
komnistlerden
kamakta olan milliyeti in kuvvetlerine aitti. Kum
larda alk ve susuzluktan hereylerini brakmlard.
Onlarn uram olduu bu perian manzara kar
snda, biz de hakl olarak korkmakta idik. lerleyip
lmekle, geri dnp lmek arasnda hibir fark kal
myordu. Fakat ilerlemekle
hi olmazsa erefli bir
lme sahip olabilirdik.
Geride ise, komnistlerin
elinde lmek v a rd ... Bu ekilde tam 13 gn daha
yol aldk ve Lop Nur nehrine geldik. Nehir buz tut
mutu. Etrafta ne bir hayvan ve ne de bir insan g
zkyordu. Nehrin iki taraf kamla kaplyd. Hay
vanlar iin bundan baka otlak yeri mevcut deil
d i... Burada iki gn kalarak, hayvanlar dinlendirdik
ve tekrar yola koyulduk. Haftalarca nehri takip et
tik ... Hayvanlarmz zamanla
zayflamaa balam
lard. Tabi bu vaziyet bizim iin iyi birey deildi.
Onlar bizim hayatmz demekti. (53)
(53 ) M ehur

s v e

k it a b n d a
m uzun

k o la y

k im s e le rin

a lim i

b e lirtile n

SV EN
b ir o k

o lm a d n ,

e k tik le ri

daha

l g e m iy e a l y o r u z .
(Y a z a r n a d g ee n
tercm e

e d ile re k

H E D N 'in
h u s u s la r
A v ru p a 'd a n
iy i

G B
b iz

de

zel

a n la tm a k t a .

L L E R N D E

g rd k .

B izim

h a z r lk la r la

K ,

b iz

d e n ile n

y o lc u lu u

g e lm i

o lu k o cu k

o\an
o la ra k

.
k it a b ,

s ta n b u l'd a

1933

se n e sin d e

b a s lm t r )

m er

R z a

t a r a f n d a n

Nehrin kenarndaki
usuz bucaksz
kumsalda
gnlerce yol alrken, arkadan gelenler, daha teler
den yabancnn yaklamakta olduunu haber ver
diler. Bunlar bir dman ncs m idi? Hepimiz
merak iind eydik... Nihayet onlar karlayp yaka
ladk. Bunlar meer yukarda bahsi geen
Knu
Kaymakam Emin Damulla ile adam larym ...
Emin Damulla iyi bir milliyeti idi. Esasnda Uy
gur Trklerinden olup sonradan
memleketini terk
etmi Mahmut Sjanla birlikte
Japonyada kalmt.
Yannda eski bir arkada olan Aysar ile neferi var
d. Gidilecek yol hakknda da pek malumatlar yok
tu. nmzde byk bir tehlike arzeden Gobi l
vard ki, buradan sa salim geebilmemiz imknsz
gibi bir ey olacakt. Bu monoton
yry'n ka
gn devam ettiini, ancak kk kz kardeim saye
sinde rendik. Nur Kemal her gn
yol aldmz
yerden bir ta alp saklam. Saydnda 28 kt.
ARTIK YAYA YRME ZAMANI GELYOR...
Gnler gelip gemekte ve hayvanlarm z da iyi
ce zayflamakta idi. Develerden baka hayvanlardan
hayr gelecek gibi deildi. Kme kme yayan yr
yenler vard. nmzdeki
Gobi ln yryerek
nasl g eecektik?... Bir gn Nurfay Batur'un karde
i ve ayn zamanda bu grubun hocas olan tannm
adam Nur Mohammed'in de yaya olarak geldiini
grdm. Hoca atnz rahatsz m oldu dedim. Ta
mamen deil, gaye urunda at da sahibi de yrrler
diye cevap verdi.

Uzun bir yryten sonra, Lop Nur nehrinin

glne yaklamtk. Nehrin buzlar
gnden gne
eriyordu. Mecburen
gerilere dnp salam buzlu
yerleri setik. Buray gememiz de bir alem olmu
t u ... Nehrin gle yaklat ksmlarnda buzlar kal
mamt. Birka gn daha geriye dnmek icap edi
yordu.
Bu da kolay bir ey d e ild i... Gemek istedii
miz yerde, eski tarihi ehirlerden Lavvangin bulunu
yormu. Burada eski duvar harabeleri ve baz anak
lar grdk. Alibeg Hakim artk buradan geri dne
cek deiliz, gememiz lazm dedi. Geit yolunu iyi
ce tanmak iin Takiman Batur ve Sabadil Doru tet
kike gittiler. Tehlikeli olmakla beraber, geilebilece
ini bildirdiler. Sabah erkenden g'e
baladk ve
buzlar ok hafif olan Lop Nur nehrini gemee ko
yulduk. Bu ksmda birok adacklar bulunduundan
birinden dierine zorlukla geiyorduk. ok ince olan
buzlar, ayak bastka, arkadan hemen atlyor, kr
lyo rd u ... Bylece bir ksmmz kar tarafa geti. Fa
kat daha arkada pek ok insan vard. Btn kafileyi
sa salim karya geirmek iin uraan Alibeg Ha
kim'in at bir ara suya dt. Hepimiz hayret ettik
ve ok korktuk. Fakat Allah onu kurtard... nk o
da kafileyi kurtarmaa alyordu.
leye doru
artk buradan geilmez olmutu.
Arkada kalanlar,
daha gerjlere gidip salam buz tabakalarndan ge
erek bize iltihak edeceklerdi. Gobi lne girecek
tik. Fakat daha evvel burada birka gn kalp hem
arkadan gelecek olan kafileyi beklemek ve hem de
dinlenmek istiyorduk. Birka gn burada kalmam
za ramen, gerideki kafileden bir
haber kmad.
Nihayet onlar beklemeden yola koyulmamz ve n
c karmamz icap etti.

Gidilecek yol hakknda hibir malumatmz yok

tu. Sadece Alibeg Hakim'in elinde bulunan haritadan
istikamet tayin ed iliyo rdu ... Bu sebeple ileri gelen
ler bir araya gelerek toplandlar. Bata Alibeg Hakim,
Trkistan hkmeti genel sekreteri Salis, mehur a
ir Abdulkerim ntikbayolu, A dil, Takiman Batur ve
d i erleri... Konumalarn btn istikameti ileriyi gs
teriyordu. Nihayet Alibeg Hakim u kararn alnma
sn sylemi ve dierleri de bunu kabul etmiler
d i... Emin Damulla ve arkada A yseri, Adambay
Sava ve Madelimlerden mteekkil bir grup ileri
giderek su arayacaklard.
Getikleri isikamete de
iaretler koyacaklard.
Kafile de onlar bu ekilde
takip edecekti. Bu nc grubu kafilen:o hareketin
den iki gn evvel yola kacakt. nclerin hareke
tinden iki gn sonra biz de yola koyulduk. ncler
den bir tanesi, aramzda irtibat temin diyordu.
GOB'YE GRYORUZ...
Kafileden bazlar, hayvanlarna buz yklem iler
di. Bizler almamtk. Umumiyetle yola kmz her
zaman sabahn 6 snda balar ve akamn 6 sna ka
dar devam ederdi. Bu defaki g'mzn de ayn
ekilde olacan tahmin ederek yola koyulduk. Bir
mddet sonra nclerden Madalim alkan geri gel
di ve nmzde su namna
birey bulunmadn,
ilerledike topran sim siyah kaln buz tabakalary
la devam ettiini, dier arkadalarn su bulma midlerinin kalmadn sylyo rdu... Sabah akam yo
la devam ettik. Etrafta tek bir aa veya yeillie

rastlanmyordu. Yer o kadar sert ve keskindi ki, za

vall hayvanlarn ayaklar kan iinde kalyordu. Kar
n akanlar iin yem ek vard, fakat arkadan iilecek
s u ... te btn derdimiz bu id i... Hayvanlar da ac
kyor ve susuyorlard... Gobi'ye gireli tam 48 saat
olmutu. Suya rastlamamtk.
lerideki nclerden
de bir haber yoktu. Alibeg Hakim onlafn yanl bir
istikamete gittiini anlam ve kafileyi baka istika
mete evirmiti.
HERKES MTSZ
Su bulunacandan kimsenin midi yoktu. Ta
kiman Batur ve bazlar geri
dnerek, kafileye su
yetitirmek istiyorlard.
Fakat 60 saat geriye gidip
gelmek ve gelen birka deve ile koca kafilenin ihti
yacn karlamak pek zor bir i ti... Aramzdan baz
lar yeri kazyordu. Birka yerden su ttysa da, su
dan baka her eye benziyordu, zehir gibi ac idi.
Tuzlu idi. 72 saattir susuzduk. A rtk hayvanlar su
suzluktan birbirini yemee balamt. Saatler gei
yor, kafile lm sessizlii iinde
yoluna ar ar
devam ed iyo rdu...
Hi kimsenin birbiriyle
konuacak hali yoktu.
Gidilen usuz bucaksz yer belli d e ild i... Yalnz bir
kii gittii yeri biliyordu. O da Alibeg H akim ... Her
kes onu takip ediyordu. Kaderine boyun emi olan
bu insanlar, lmden korkmuyorlard,
fakat yaa
mak iin her areye ba vuruyorlard. Hayvanlar bi
le bu korkun yolculuun farkndayd Koyunlar y k
sek sesle bararak, sanki
birbirlerinden bireyler
istiyorlard. Hayvanlarn bu hali de, bizi zyordu.
Bu zavall hayvanlar bu kadar eziyetlere soktuumuz
iin kendi kendimizden utanyorduk. Ama hepimizi

bu ikencelere maruz brakan, dnyann nefret etti

i komniz'min tatbikileriydi. nsanlkla alakas ol
mayan bu kimseler, muhakkak ki, bizi grseler ha
limize acmazlar, bilakis kahkaha ile glerlerd i...
Kafilenin en banda Alibeg Hakim onun arka
snda develer ile atlar zerinde ocuklar, kadnlar ve
daha arkadan da erkekler geliyordu. Sert tuzlar ze
rinde ektiimiz azm gibi, bir de amansz bir ka
srga km t... Birbirimizi gremiyorduk.
Perian
bir duruma girmitik. Yorgunluktan bitmitik. Otur
duumuz zaman, atlar zerimize geliyor,
oramz,
buramz srmaa alyorlard. A ve susuz olduk
lar b e lliy d i...
KANLAR LYOR...
Su iin her areye ba vuruluyordu. Koyunlar
kesiliyor, kanlar iiliyordu.
Zavall hayvanlar ok
kurumu olmalarna ramen, yine de ie yaryorlar
d. Bir insan bir koyunun kanna doyamyordu. Kan,
iilince pek fena deil ise de, sonradan insan daha
fazlo susatyordu. Bazlarnn da, zayf develeri ke
serek karnndan su aldklar grlyordu. Yaamak
azmi, insana inanlmyacak hareketler yaptryordu...
Vaziyetim iz gittike ktleiyor, gerek nc ola
rak giden Emin Damolla ve gerekse su iin geri d
nen Takiman Baturdan da bir
haber gelmiyordu.
Kimbilir bizi daha ne gibi
tehlikeler bekliyordu...
Drt gn drt geceden beri yolda idik
Bir bardak
su'yun olmay kafileyi krp geiriyordu
Su olsa,
kendimizi o kadar topadyacak ve kuvvetleneceiz
k i... Btn bu skntya ramen, kafilede kimsenin
aklna geri dnmek gelmiyordu. Komnistlerin ya

nna gidip onlardan su temin etmektense, lmek da

ha erefli olurdu.
Gnlerden beri
ayn tuz kalplarnn stnde
yryoruz. Grnrde tek bir dal dahi yok. Kimse
birbiriyle alkalanmyordu. Ses seda kesilmi sade
ce sallana sallana yrnyor, en kuvvetli yiitler bi
le susuzluktan bitkin bir hale gelmiti. Allah'dan ba
ka gvenilen tek insan Alibeg Hakim'di .. Onun elin
de de haritadan baka birey yo ktu .. Bu haritada,
bu civarlarda bir kuyu iaret ediliyordu ama, sada
m, solda m belli d e ild i...
NMZE BR BAYIR IKIYOR...
Gobi lnde,
beinci gnm zd...
Sabaha
kar nmzde bir bayr farkettik. Yeni bir mit be
lirdi. Belki haritada gsterilen kuyu burada olabilir
di. Fakat aradan 108 saat getii halde, hl bu ba
yra gelememitik. Getiimiz yerlerde kaz ls ke
miklerine tesadf ettiimiz
iin korkuyorduk. Zira
bu kaziar yazn Bara glne gidip kn geri dn
dklerinden buralardan geerler ve uarken dayana
mayp der ve lrlermi.
Bayra yaklatka, gzlerimiz bir aa aryordu.
Esasnda gzlerimizde kuvvet de kalmamt. Bunun
iin fazla dikkat edip bakmaa eniyorduk. Alibeg
Hakim elindeki drbnle bakarak ilerliyor, kafile de
onu takip ediyordu.
Nihayet bayra /aklatk. Bir
eyler grdk. Biraz daha yaklanca bunlarn kam
olduunu anladk. Burada su olmas ih+imali vard.
Alibeg Hakim, bir tmsee karak elindeki drbn
le etraf aratryordu. Bu srada annemin binmi ol
duu atn aya bir tuz tabakasna girdi. karmak
iin ok uratk, fayda etmedi. Nihayet tuz'u balta

ile krmak istediimizde, bu

tabakalarn ne kadar
sert olduunu daha iyi a n lad k...
BR AA GZKYOR
Tuz'dan kurtulmu kum'a kmtk. Bu tuzdan
daha iyi idi. Alibeg Hakim saa sola baknyor, ha
ritada gsterilen kuyu'yu bulmaa alyorduk. Bu
arada baz lm atlarn iskeletlerini de grdk. Bu
rada da su bulamazsak, daha ileriye gidebileceimiz
pek pheli idi. Takatimiz sn haddine varmt. Tam
bu srada, bir aa grdn syleyen Alibeg Ha
kim, Hamza Uar' hemen oraya tetkike yollad.
SU BULUNUYOR
Kafile yava yava tuzdan karak, kumda top
lanyordu... Burada da su olamyacama kanaat ge
tiren halk, sanki birbiriyle ksm gibi hi konu
muyordu. Alibeg Hakim, Hamza'nn gittii yeri dr
bnyle takip ediyor btn gzler Alibeg Hakim'in
zerinde toplanyor...
Nihayet Hamza su bulundu
una dair iaretini veriyor ve o zaman btn kafile
parlayan gzlerle buraya kouyoruz. Bir iki l aa
c ile buzlar ve birazck da su hakikaten mevcuttu.
Hayvanlar ilkin hemen koutular. Fakat imek iin
azlarn dedirdiklerinde,
hemen ekild iler... Demekki suda bir illet vard.
Hayvanlarn arkasndan
hemen biz de suya e ild ik ... Maalesef tuzluydu. He
pimizi yeni bir znt kaplamt. Bu srada ihtiyar
Sabadl Doru yaklat ve dedi- ki Tuzlu suyun buzu
tatl olur, buzlar eritmee b alayn... sze kimse
inanmad ise de, hayvanlarn buzlan kemirmee ba
lad grlnce, hemen harekete geildi ve buzlar

e ritild i... Buz hakikaten, tatl idi. Suyu kana kana

ien bazlar, kendini kaybediyor, bazlar da erime
yi beklemeden buz yiyordu. Herkesde yeniden bir
yaama midi belirmi, sevin tarif edilmez bir e
kilde gklere kmt. Bu srada annem de, buz erit
mi ve bize ay piirm iti...
BABAM BEN GER GNDERYOR...
Buzdan su yaptmza bin kr ederken, ba
bam bir ara beni ard ve al u buz torbalarn ve
ata bin, geriden gelen kafileye ulatr.
Onlara su
bulduumuzu syle dedi. Ben de hemen bir ata
bindim ve torbalar alarak geriye koturdum. Arka
dan gelenlerin ou yaya olduundan, ar ar iler
liyo rlard ... lk rastladm kiilere torbadan buz
karp verd im ... Sevinlerini bir grmek lzm d ... Be
nim buz dattm grenler,
arkadan koumaa
baladlar... Bu srada koyunlar dahi etrafm sarma
a balam, sanki su dattm sezm ilerdi... On
larda dahi yaama midi belirm iti..
AMCAM ADL BEG KAYIP

Yukardan beri izahna altmz u be gn

be gecelik sefil
yrym z esnasnda, amcam
Adilbeg yolunu arp kaybolmutu.
Bunu, suyun
bana geldiimiz zaman anlamtk. Alibeg Hakim,
btn g mddetince ailesiyle deil kafile ile me
gul olduundan, aabeysi'nin kaybndan haberi ol
mamt.

ALBEG HAKM ABEYSN ARAMIYOR

Suyun bana geldiimizde, bir de kasrga k

mt. Bu kadar hzl esen bir rzgr, hayatmzda
ilk aefa gryorduk. Bu kasrgann
bir hususiyeti
vard. Btn kumlar insann yzne gzne doldu
ru yo rd u ... Bu sebeple kimse gzn ap bakamyor
du. Suyu ien hayvan, iddetli frtna sebebiyle uu
yor, etrafta otlak aryordu. Vaziyet ktlemiti. Bu
rada daha fazla kalmak, kafileyi ok mkl duruma
sokacakt. Herkes Alibeg Hakimin iaretini bekliyor
d u ... O da ok skntl bir vaziyete dmt. Aabeysi kaypt. Onu bulmak iin gerilere gidip ara
trmas, cesedini bulmas lzmd. Geri dnse kafile
burada bekliyecek ve perian olacakt. Ki bu da top
yekn intihar etmek demekti. Kk suyun buzlan
da tkenmiti. Lop Nur kenarnda iken gnderdii
miz nclerden de hibir haber yoktu. Onlarn haya
tndan da endie ediyorduk.
Alibeg Hakim nihayet kararn verdi.. Aabeysini aramyacakt. Kafile uruna kurban olsun de
d i... Kafilenin nne d t ... Adilbeg'i bulmak iin
de, aile ileriyle megul olan Sabadl Doru ile
Mrdhan ve Zeynulla Reisoluna deve ve at ve
rerek geri dndrm t...
SOR KUDUK (TUZLU KUYUDAN) HAREKET
Suyun bulunduu yerden bat istikametine do
ru iki kilometre yrdkten sonra,
eskiden akm
bir su yolunu takibe baladk.
Sonradan anladk ki, bu yol bizi selmete ka
racak tek iaretm i... Yoksa kumlar iersinde mah

volup kalacakm z... Gnlerdir kuru olarak esmee

balayan rzgr, bir ara karl olarak devama >alad.
Karla kark kum, hi de hoa gider bir vaziyet de
ildi. Sabah akam yrdk. Bu ay'n akm oldu
u yeri (Uzun vad i) ismiyle adlandrdk. Gnlerdir
susuz kalan hayvanlar, kumlar zerine yaan karla
r, kumla birlikte yiyor fakat
neticede lyorlard.
Byle gece yarsna kadar kumlar zerinde yrdk
ten sonra, byk bir vadiye
girdik ve kumlardan
kurtulduk. Bu vadide bir yol var m ? Buradan kur
tulabilecek m iyiz? imdilik hepsi mehuld. Hayvan
lar artk ilerliyecek halde deildi.
Onlar da, erzak
ve giyeceklerimizi tayorlard.
Biz srmekte olduumuz hayvanlarla geriden
g eliyo rdu k... Sadece bizim iki bin koyunumuz ve
125 seme ksramz vard. Dierlerinin de pek ok
tu. Fakat bu hayvanlarn ou yollarda krlmt. Bu
sebeple kafilenin yars yaya olarak yryordu. Her
getiimiz yere cesetler brakyorduk.
nmzdeki
kafile, henz konaklyacak
bir yer bulamamt ki,
bize haber verm ediler. Demek ki hl yrnyordu.
HAYVANLAR OT YERNE
AA YYORLAR
Her taraf karla kapl idi. ki yanmzda yksek
dalar uzanmaa balamt. Sadece, suyun akm
olduu yolu takip ed iyo rduk... Zavall hayvanlarda,
bizim gibi akn ve mitsizdiler.
Haftay gemiti
ki azlarna birey koymamlard. Tabiatyla zorluk
ekiyorlard. Kaderlerini kaderlerimize balamlard.
O kadar anlay gsteriyorlard... Bir mddet sonra,
ndeki kafileden haber geldi. lerde ksa boylu aa
lar grmler. Hayvanlar iin ot olup olmadn sor

duumda, ot yerine bu aalan yediklerini syledi

ler. Hakikaten doru idi. Biz susuz kaldmz zaman
nasl onlarn kanlarn itiysek, onlar da ot yerine bu
aalar yiyorlard. Henz Gobi lnden kurtulmu
deildik. leye doru, karlarn stnde ateler ya
klm, millet scak bireyler yemee balamt. Bu
rada yabani develer grmtk. Bunlarn buralarda
yaamas bizleri mitlendirdii iin, birka kiiyi et
rafa yolladk. Gzcler, biraz ilerde tatl su bulundu
unu haber verdiler. Fakat bizim suya pek ihtiyac
mz kalmamt. Zira, karlar eritip ihtiyacmz gide
rebiliyorduk. Buna ramen o ksma g ettik. Etraf
ta kamlar vard. Burada drt gn kaldk. A rka
mzdaki eski kafileden ve
amcamdan hibir haber
alamamtk.
Buradan ayrldm zda, hayvanlarmzn ne ka
dar ok azaldnn
farkna varabilm itik. Develeri
itekliyen yayalar arasnda kimler yoktu k i... nsano
lu nelere ahit o lu yo r... Bir zamanlar Urumide hu
susi taksi ile gezen Genel sekreter Salls, Dou Trkistana amil yaz msabakasn
kazanan ve altn
madalyonlarla taltif edilen Abdlkerim ntikbayolu
ve Uruminin mehur zenginlerinden Adil Seksenolu ve daha pek o u... Birka gn sonra, zerinde
ot bulunan bir bayra geldik. Hava karl ve ok so
uktu. Yabani atlarda vard. Bunlara (Kulan) deriz.
lk Kulan' burada mer obanolu avam t. Hari
taya baktmz zaman, burada bir otomobil yolu g
zkyordu. Trkistandan inhaya giden bu yol ze
rinde, her an dman olabilirdi. Bu sebeple dikkatli
olmamz gerekiyordu. Ama ne kadar titiz davransak,
fazla birey yapamyorduk, zira ok yorgund uk...
Nihayet bu yolun kenarna vasl olabildik. Pek
yaknda gemi kamyonlarn izi belli oluyordu. Et

rafta dman olup olmadndan endie ediyorduk.

Bu sebeple yola yaklamadan evvel birka kiiyi n
c olarak yolladk. Bunlar da ilerde bir ka bo evin
bulunduunu bildirdiler. Yolumuz bu evlerin yak
nndan geiyordu. Toplu bir halde yrmee baladk.
lerdeki beyaz bir eve yaklatmzda, duvarlarnn
ince yazlarla dolu olduunu grdk. Bunlar oku
yan Genel sekreter Salis, komnist ve Milliyeti in
askerleri tarafndan yazlm yazlar olduunu syl
yordu.

BEKLENLMEYEN SRPRZ

Hayvanlarmz dinlendirmek
ve geriden gele
cekleri beklemek iin burada birka gn mola ver
dik. Etrafta eski deve izleri vard. Bunlar in asker
lerinin de olabilirdi. Fakat onlarnkine pek benzemi
yordu. Tahminimize gre 1936 da yola km bulu
nan ve balarnda Hseyin Tayci isminde birisi olan
Kazak Trk kafilesinin izleriydi bunlar. Fakat burala
r dmana ok yakn bulunduundan, onlar da ola
mazlard. B r gn nbetiler, iki yabancy yakalayp
getirdiler. Bir de baktk ki bunlar hakikaten Hseyin
Tayci'nin kafilesine mensup Kazak Trkleriydi. Sene
lerdir, kendilerinden baka insan grmemiler. Bizi
grnce ok sevindikleri b e lliyd i... Fakat, tetikte ol
mak lzmd. Belkide bir komnist casusu o lab ilird i...
Neticede, bunlarn komnist olmadklarn ve arenSalk kazalarna al verie gittiklerini rendik. Bir
ka gn daha yrdmzde, Hseyinin kalmakta
olduu yere varacamz sylediler. Bunun zerine
oradakilere mjdeye gittiler.

GERDE KALANLAR GELYOR..

Bu srada arkamzda kalanlar

da gelmilerdi.
Sabadl Doru, amcamn cesedini bulamamt. Kasr
ga her taraf allak bullak ettiinden, grnrlerde
bir ey brakmamt. Alibeg Hakim, aabeysinin ce
sedini dahi grememi o ld u ...
Hep birlikte iki gn daha ilerledik. Hayvanlar
mzda takat kalmamt. Biraz otu bulunan bir yerde
bir gn kaldk. Sonra Gas glndeki Hseyin ve di
er arkadalarnn bulunduu yere varmak iin hare
ket ettik. Biz onlara yaklatmzda, kardan deve
lerle kalabalk bir ekilde bizi karlamaa geldikle
rini grdk. Her iki tarafda ok sevinli id i... Yayala
rmz bu develere bindi. Eyalar y k le n d i... Sene
lerdir Kazak Trk grmeyen bu vatandalarmz bi
ze yaknlk gsterdiler. Memleketin vaziyetinden pek
haberleri yoktu. Her eye ramen biz bunlardan e
kinmiyor d e ild ik ... nk aren-Sal'I- kazasndan
al veri yapyorlard, ki burada dman askeri de
mevcuttu. Biraz ihtiyatl davranarak ilerine girme
mitik.
DEVE STNDE BR AMERKALI
Bir gn Alibeg Hakim'in oturduu
eve doru
beyaz bir deveye binmi bir yabancnn
gelmekte
olduunu hayretle grdk. Bu inliye benzemiyor
du. Yabanc eve gelir gelmez Alibeg Hakimle kucak
latlar. Meer bu, 1949 senesinde Alibeg Hakim'in
Urumide grtkleri Amerikan
Konsolos muavini
Mr. Douglas Mackarin deil m iym i?...
Konsolos
katibi Mr. Frank Basseic ve iki beyaz Rus ile bunlar,

Komnist inlilerin kendilerini yakalyacaklarn an

ladklarndan kaarlar ve Kumuldaki Osman Batur ile
Canmhan Hacya gelirler. Orada bir mddet kaldk
tan sonra, Osman ile Canmhan onlara Karygabey,
sa Batur ve Zelabay'lar muhafz olarak verirler, Hseyine bir mektup yazarak bunlar Tibet'e yollama
larn isterler.
GZL KONUMA VE BELGE...
Konsolos muavini, Alibeg Hakim'in evine gelin
ce gizli konumalar yapm ve Salis de bu konuma
larda hazr bulunmutu. Bir gece
Alibeg Hakim'in
evinde kalm ve ertesi gn Mr. Frank Basseic ile
iki beyaz Rus arkadalar da gelmilerdi. Konsolos
muavini, hemen yola kabilmesi iin Alibeg Hakim
den yardm istemiti. Alibeg Hakim de Hseyinle te
mas ederek onun kuvvetli develerinden 8 tanesini
alm ve onunla birlikte 1950 ubat aynda Gas g
lnden hareket etmiti. Amerikan konsolos muavini
Mr. D. Mackernin ile Hindistana kan sa Yusuf
Alptekin ve Mehmet Buraya ve bir de Mareal ankyek'e birer mektup gndermitik. Amerikan kon
solos muavini yolda ldrlm
olmasna ramen,
arkada Mr.
Frank Basseic tarafndan
mektubun
Uygur liderlerine verildiini rendik. Dier mektu
bun ne olduunu bilmiyoruz. nk Mr. Frank Bas
seic ile temas edemedik. Amerikann neresinde ol
duunu renemedik.
Mr. Douglas Mackernin giderken alayarak A li
beg Hakim'e yle demiti. Sizin hrriyet urunda
ki hizmetleriniz ben lrsem bile Am erika'ya ula
m vaziyette. Eer hr dnyaya kabilir ve bir Am e
rikan resmi ahsiyetini grrsen unu ver diye be

Dolar'n bir parasna kendi parman ve dier ksmnada Alibeg Hakim'in parman bastrmt. Ken
di parma olan ksmn kendisi alm ve br par
asn da Alibeg Hakim'e vermiti. (53)
HSEYN'E BR TEKLF
Hseyinin oturduu yere ok yorgun gelmitik.
Gas glndekiler ise, 12 seneden beri burada kaldk
larndan at ve develeri salamd. Bu sebeple bizler,
onlarn baz eylerine muhtatk. Hepside iyi m illi
yeti olan buradakiler, aradan 12 sene getii iin,
memleketin durumu zerinde pek ciddiyetle durmu
yorlar ve hadiselere ehemmiyet verm iyorlard. A li
beg Hakim, Hseyine unlar sylemiti:
Bizler ok ar artlar altnda buraya ulaa
bildik. Ama teki tarafta Kumulda Osman Batur ve
Canmhan Hac'lar var. Birka adam gnderelim ve
onlar buraya getirelim. Bizim at ve develerim iz ok
zayf, onun iin siz de yardm edin ve mmknse
adamlarnzdan bir ksmn da verin.
Hseyin bu
szlere pek ehemmiyet vermedii iin, bu i olmad.
ayet o zaman yollasaydk, Osman Batu ve Canmhan Hacy buraya aldrabilirdik.
GAS GLDEK FAALYET...
1949 A ralk aynn 23
nde hareket ettiimiz
Kklk'ten 1950 ubat aynda
Gas gle gelmitik.
Henz Trkistan topraklarndan
km saylmazdk.
(53 )

A h e r ik a n
a s ,

k o nso lo su nd an

G o d fre y

L ia s

onun
G
o la ra k
(G . S h . 2 5 5 ).

a ln a n

b e

d o la rn

t a r a f n d a n

y a z la n

k a n

T rk iy e 'd e k i

A lib e g

Kazak

E xo c u s

H a k im 'd e k i
k it a b n d a

te rc m esn d e 'd e

p a r
ve

k m t r .

Buna ramen Trkistanllardan epey uzaklarda idik.

Yanmzda radyo gibi aletler olmad iin de, dnya
haberlerinden mahrumduk. Halk arasnda iken, tek
midimiz 3. Cihan Harbinin kaca ve komnistle
rin mahvolaca idi.
Alibeg Hakim, temin ettii baz at ve deve ile
etrafa adamlar yollayp sabote hareketlerinde bulu
nacak ve komnist askerleri yakalatp hadiseler hak
knda malumat elde edecekti. Bunun iin Hamza ve
Takiman Baturlardan mteekkil bir grup inhay ta
rafna gitmiti. Kayna ve Zeynulla'lar
dahil ikinci
grup da Dungkang tarafna yneldi. Bir baka grup
da Nur Mohammed'in bakanlnda Gney Trkis
tan tarafna hareket etmiti.
Hamza ve Takiman Batur'un grupu
inhay'n
iersine kadar giderek oradaki bir komnist karako
lunu basm ve 14 tfek ele geirmiti. Fakat Taki
man Batur yaralanm t...
kinci grup Dungkang'n
Kanambal dana kadar kmlar ve orada gene "f936
dan kalma baz Kazak Trklerini de bulmulard. Bu
sebeple onlara bakanlk eden Kaben'in de yardm y
la bir otomobil yolunu kesmiler ve inli nbetile
ri diri diri yakalayp silahlarn da almlard. nc
grup Bakurgan'a kadar gelmi ve 20 kiiden mte
ekkil bir komnist askerini yakalayp silahlarn al
dktan sonra askeri ldrmlerdi. Bu aada yakala
dklar esiri de getirmilerdi. Bu tebdili kyafet ede
rek gezmekte olan Gas glne kabilmek iin yol
arayan Mohammed Turdu Kar'dan bakas d e ild i...
Mohammed Turdu Kar, 1946 senesinin ilk ayla
rnda, arki Trkistan Hkmeti bakan Alihan T
re'nin temsilcisi olarak, Manas nehri kenarnda iken
bize gelmiti. Daha sonra. Kukla vaziyete giren h
kmeti grnce Urumiye kamt. Ve 1949 da in

komnistleri Trkistan basnca

sa Yusuf Alptekin
ve M. E. Buralar ile birlikte kamt. Hudutta 11
inli askere 400 kii silahn teslim ettii zaman Uy
gurlarn bu iki lideri snr geebilmi ve M. Turdu
Kar dier 400 kii ile birlikte geri evrilm i. Daha
sonra kyafet deitirerek kamlar. Turau Kar, Bakurgana kadar Trkiye Dil - Tarih Fakltesinde tah
sil grm ve sonra Trkistan'da gazetecilik yapm
olan Kurban Kuday ile beraber yola kmlar. Fakat
Kurban Kuday Bakurgan'a geldiklerinde, ilerlemekten
vazgemi geri dnm. alkta komnistler tarafn
dan yakalanarak lin edilmi.
M. Turdu Kar'ya silhlar 11 inliye neden tes
lim ettiniz dediimiz zaman, buna Uygur liderlerinin
sebep olduunu sylenmitir. Hatta pek oklar silh
lar vermemek iin srar etmiler, fakat liderler tara
fndan ikna edilince buna mecbur olmular. Daha
sonra sa Yusuf Alptekin ile Mehmet Emin Bura,
inliler tarafndan bal olarak gtrlmler.
A rtk Tibet zerinden Hindistana gitmemizin za
man gelmiti. Buradan yaz aylarnda gitmezsek, Himalaya'lar kn ok tehlikeli olacakt. Alibeg Hakim,
Osman Batur ve Canmhan Hac'y almadan gitmek
istemiyordu. Bunun iin ok bekledi. 1950'nin Hazi
ran ay gelmiti, iki kahramandan hi bir haber yok
tu. Alibeg Hakim bu arada, Tibet zerinden geile
cek yolu tetkik iin Hamza Uar, Takiman Batur, Tur
du Kar, Nursafa Engin ve Kayna'lar yollad.
TOPLU AVCILIK
Gas gle geldiimizde, alk tehlikesiyle kar
lamtk. Yaknlarda al veri iin bir yer yoktu. G
damz tamamen et tekil ediyordu. Fakat bizim hay-

yanlarm z uzun yolculuk sebebiyle ok zayf ve kuv

vetsiz kaldndan, etleri de pek clzd Bu sebeple
avclk yapmak zarureti hasl oldu. Bildiimiz avclk
usullerini burada tatbike de imkn yoktu. Zira, bir
nevi yabani attan ibaret olan Kulan'lardan baka av
lanacak hayvan da bulunmuyordu. Bu sebeple yeni
bir av peine yeni bir avc kyordu. ok kalabalk
olarak grdmz bu kutanlarn etrafn evirmek
suretiyle, onlar geidi olmayan bir tarafa srdk ve
yzden fazla Kulan avladk.
OSMAN BATUR VE CANIMHAN HACI
KUMUL'DA NELER YAPMILARDI...
Canmhan Hac, 1949 Ekim aynda Urumi da
larndan Kumul'a hareket ettikten sonra,
oncuda
oturmakta olan Osman Batur'a itirak etmi. Ekim'in
son gnlerinde Osman Batur ile Kumul'a gelmiler.
Kumul halk kendilerini ok iyi karlam ve her za
man hizmetlerinde olduklarn bildirmilerdi. K mev
simini burada geirmek isteyen kahramanlar, silahl
harekete yol vermeden siyas mcadeleye balam
lar ve 5 ay kadar Kumulda kalmlard. Bu mddet
zarfnda Komnist hkmetinden 3 defa vekil gel
miti. Bunlar Osman Batur ile Canmhan Hac'nn ko
mnist hkmetini tanmalarn istiyorlard. Tabiaty
la bu teklifler reddedilmi komnistlerde birden h
cum
etmekten ekinmilerdi.
Kasm ay sonunda
Urumideki Amerikan konsolosu erkan Batur ve Hac'ya snmlard. Yeni bir harbin patlak vermesine
ok az kalm ve her iki taraf asker ymaya bala
mt. nk, hrriyet a
m illiyetilerle, insanlk
dman komnizm'in bir arada yaamasna imkn
voktu.

HARP HAZIRLIKLARI

1950 ylnn Ocak aynda, Kumuldaki btn mill.yetiler byk bir toplantya hazrlanyorlard. Bu
toplantya Uygur Trkleri ile Milliyeti in askerle
rinin kumandanlar ve Beyaz Rus!ar da itirak edecek
lerdi. Toolant Osman Batur'un evinde yaplacak ve
muhtemel harbin istikameti izilecekti. Bir hafta ka
dar devam eden bu toplantda u kararlar alnmt.
Osman Batur, Kazak ve Uygur Trklerinden mteek
kil 8 bin kiilik askerin kumandan, muavini de Yolbarsbeg. Milliyeti in ve Tunganlarn askeri de Osman
Batur'un kumandasnda olacak. Altayda yaayan ve
komnizme kar bulunan 200 civarndaki Beyaz Ruslarda Osman Batur'a iltihak edecek. Bylece Osman
Batur, mutlak askeri kumandan ve Canmhan Hac
da, Kumul da toplanm bulunan 50 binden fazla m
nevver insann tasvibi ile mstakbel Trkistan'n reisi
vazifesini grecekti.
Bu iki kahramana, dier Kazak Trklerinin iti
rak etmemesi iin, komnistler her areye ba vu
ruyorlard. Kumul ile her trl irtibat kesilmiti. a
yet Osman Batur ve Canmhan Hac'ya mani olabi
lirlerse, Dou Trkistan da tamamen komnistlerin
eline geti demekti. Komnist propagandaclarndan
birisi, Sultan e rifin bulunduu yere gelerek' halka
hitaben bir gn yle baryordu Ey zavalllar, de
veye binerek
Amerika'ya gitmek
sevdasndasnz.
Deve okyanustan gemez. Buna kar da birisi y
le haykrmt: Biz ne Amerikaya ve ne de baka
bir tarafa gitmek istiyoruz. Sadece komnistleri mem
leketimizde istemiyoruz. Bizi, memleketi terketmee
sizler mecbur brakyorsunuz.

te btn bunlardan sonra komnistlerle ilk sa

va 10 ubat 1950 tarihinde tekrar balam oldu.
Hayatnn byk bir ksmn cephede geirmi bulu
nan Osman Batur iin bu son harp olacakt. 18 bin
civarnda tahmin edilen komnistlerle Kuvara deni
len yerde balayan harp ok sk cereyan etmi ve
m illiyetiler gn gece dmana dehet salarak
galibiyet elde etmilerdi. Her yerde galip gelen Os
man Balur'un askerleri karsnda inliler dayanam
yordu. Vaziyet bu ekilde bir buuk ay devam etti.
Fakat, sktklar her an
Ruslardan yardm isteyen
inliler, bu defa da byle yaptlar. Kahramanca ar
pan milliyetilere kar imdi, byk ve muazzam
kitleler halinde Rus ve in komnistleri, iki byk
dman kyordu. Bu sebeple m illiyetiler yava ya
va skmaa baladlar. Mevsim ilk bahar olduu
iin at ve develer de halsizdi. Bu vaziyet karsnda
yeni bir taktik kullanan Canmhan Hac ve Osman
Batur bin kiilik bir kuvvetle Altay'n Bytik denilen
cana doru hareket etmi ve Kumul halkn da g
ya komnistlere boyun emi gstererek, artma
ca bir oyuna girmiti. Hakikaten de byle oldu. Ko
mnistler Osman Batur ve Canmhan Hac'y takibe
baladlar. Bu esnada da
Kumul'da halk arasndan
kolaylkla yeni askerler toplanmaa balad. 14. Ha
ziran. 1950 tarihli Pravda gazetesi
bu hareketleri
Amerikan Konsolosunun kkrttn yazyordu. Hal
buki Konsolos muavini Mr. Douglas Mackernin, Os
man Batur ve Canmhan Hacya
snmt. Onlara
akl verecek vaziyette deildi. Zaten Osman Batur'da
kimsenin akl ile hareket etmemi, sadece komnizm

le arpmtr. O , bazlarnn dedii gibi bir ete re

isi deil, eine ender rastlanan bir kahram and... (54)
OSMAN BATUR VE CANIMHAN
HACI BAYTIK'DA
Her iki kahraman, bin kiilik kuvvetiyle Bytik
dana ekilirken, dman daima takip etmi ve D
Moolya askerleri de bunlara katlm t... Bytik'deki btn su yollar ele geirildiinden, m illiyetiler
bir mddet susuz kalmlar, fakat lm dirim sava
larna girierek birka su menban almlard. Fakat,
Osman ve CanmhanTn ii bir trl rahat etmiyordu.
nk kukla Moollar boyuna asker yyor ve ra
hatlk verm iyorlard.
Burada dman
bir mddet
oyalayp asker toplama iine frsat verdikten sonra,
tekrar Kumula dndler. Buradaki m illiyetilerde ha
zr vaziyette idi. Komnistler,
Bytik'dakilerin Ku
mula dneceklerini bildikleri iin, Kumul'un etrafn
evirmilerdi. Osman Batur ve Canmhan Hac yollar
daki engelleri inanlmyacak bir ekilde geerek Ku
mul'un Biysan dana kmlard. ok sk savalar
neticesinde, Kumuldaki m illiyetilerle rabtalar kesil
miti. A rik dman karsnda daha fazla dayanma
ya da imkn olmadndan, Osman Batur ve Canmhan Hac, hereylerinden stn olan memleketlerini
terk etmek iin yola kmaa hazrlandlar.
(54)

O sm a n
h i

B a tu r'u n

k im se n in

n Sovyet
k a n ,

R u sya

Anvar

A k a d e m is i
d e lil

lirte re k

da

U zak

Bu

g re

g ib i.

h u su sta

T.

O s m a n 'n
(...

be

B a n d ,

Yer

T.
ve

e d ilm e s i

s a t lm

k im se

z a m a n la r d a

M d r

te tk ik

s u la m a la r n
a d a le t s iz lik
o ld u u n u ...)
g is i , S a y : 9 , S h . 5 6 , 1973, A lm a - A t a .

k im s e y e
etm i

C u m a d io lu n u n

R a h im o v

o k

h i

h a re k e t

B u n a , son

Abde

E nstits

h c k k n d a k i :

o ld u u n u ,

e m irin e

a n la m

Dou

y a d r la n
onun

k a h ra m a n
ve

lim c a n o lu n u n ,

s a y la b il i r .

if t ir a la r

M ill

m e n fa a t

ve

ve

o lm a d

K a z a k is t a n 'd a
SS SR

lim

R a h m o v 'u n

y a z s

g kte

btn

o la n

g e r e k t i in i...

A m e rik a n

a k la m a k t a d r .

casu su

b e

d e n ile n

C u ld z

D er

CANIMHAN HACI ESR DYOR

M illiyetiler, silh ve asker bakmndan kendi

lerinden ok stn bulunan komnistlerle baa ka
rmyordu. Buna ramen mcadeleden de ylm yorlar
d. Bir taraftan savarken, bir taraftan da g iini
ilerletiyorlard. Her attklar adm, onlar memleket
lerinden bir adm daha uzaklatryordu.
Kafile 23 Temmuz tarihinde Darakt denilen bir
yere gelmiti. Dmandan biraz uzakta kalmlard.
Aylardr, uyumam ve istirahat etmemi olan m illi
yetiler ok yorgunlard. Burada birka saat kalp ye
mek yemek ve dinlenmek zere oturduklarnda, et
raflarnn dmanla evrili olduunu grrler. Maki
neli tfek ve havan toplaryla baskna urayan m illi
yetiler ok armlard. Kalabalk dman Osman
Batur ile Canmhan Hac'nn arasna girmiti. Kimse
nin kimseden haberi yoktu. Sanki kyamet gn gel
mi atmt. Her taraf dmanla sarl olduundan.
24 saat bouna arpld ve neticede oluk ocuk
esir dld.
Trkistan sabk Maliye Bakan ve tannm mil
liyeti Canmhan Hac, bir ihtiyar olmasna ramen
komnistlere esir dmemek :in daa doru ka
yordu. Fakat yal olduundan fazla koamad, ko
mnistler de onun Canmhan Hac olduunu anladk
larndan, btn kuvvetlerini peine taktlar. Canmhan Hacnn yetikin olu, babalarn kurtarmak
iin dmana mani olmaa
gayret sarfediyorlard.
Btn abalamalar netice vermedi ve sonunda Canmhan Hac komnistler
tarafndan yakaland. Bu
sahneyi oullar da grmt, fakat ellerinden birey
gelmiyordu. O sadece olunun babas deil, b

tn Trkistan Kazak Trklerinin ok sevilen

man bir lideri idi.

kahra

Canmhan Hac'nn
yakalanmas, btn Trkistanda zntye sebep olmutu. O milliyeti ve siya
s bir adam olduu kadar, dindar bir kimse idi de.
O Trkistanda baslan paraya imza atan ilk Trk ma
liye bakan idi. O'nun esir oluundan sonra, oulla
r Osman Batur'a iltihak etmilerdi. Bereket ki o ha
len sad.
KOMNSTLERN CANIMHAN
HACIYA YAPTIKLARI
Kitabmzda, Kazak Trklerinin hrriyet uruna
reler ektiklerini iyice izah edebilmek iin, Canmhan Hacya yaplan eziyetlere biraz olsun temas et
mek istYcrum. Esasnda, ona yaplanlar akla getir
mek dahi insann iini kana bouyor.
Komnistler, byk kahraman srkliye srkliye Kumula getirirler. Btn Trk halkn bir yere
toplarlar ve elleri bal Cnmhan Hac'y oraya
karrlar. Sonra, Trklere kahramann yzne tkr
melerini bildirirler. Buna kimse yanamaz, fakat iti
raz edenler hemen orada tevkif edilir. Daha sonra
Urumiye gtrlen Canmhan Hac'nn yzne k
mr srlerek, her gn sokak sokak dolatrlr. Ga
yeleri, Trkistan milliyetilerinin ruhunu sndrmek
ti. Yolda ona bakp alayanlar, dvlr, tevkif edi
lir, azarlanrd. Boynuna bir de yazl kt asmlard.
Bunda hain, komnizme kar geldi deniliyordu.
Canmhan Hac'nn sokaklarda dolatrldn gren
Ingiliz konsolosu Mr. Geor'ge Fox Holmes'e kom
nistler, neden tkrmyorsun diye kmlard.

Canmhan
Hac'nn esir dmesinden
sonra,
Gasgldeki Kazak Trkleri, kendisi iin yle bir des
tan yazmlard.
Abaatn Canmhan ed tyana,
Oayrgan dusqan cavd qvada.
Teren oy bolat cier asl erim,
Naq qran tuur basqan uyada.
Aspanda ayda gnde Canmhanm,
dildik siyasatil zatn malm.
Ne kerek ayda, gnde sen bar bolsan,
Qazaqqa iygi edin atqan tanm
Tozan toray qaytqan qaz bas coq,
Sekildi sendeld oy Qazaq qalqm.
Ot cier bolat gayret asil erim,
Qaliq uun ayamaan at terin.
erdi azat, eldi beybit etgize almay.
Daryaa ite gettav gayi erin,
Hi cana bas iymedin zamaninda.
Taptald Rus-Qtay, amalinda.
Qalio iin Azz band qurban ettp
Duspanin ehid boldun qamainda.
alar vaqr cetip gun bolarma?
Ah...calan kezek kelip zamaninda.
Sum taqtr. Sum ALA't sumreytip tkizeme?
Calanin bir serfilitbey seamalinda.
Oy ciber aq!nd bl ALA urq,
Taptsldn iyitben qustun ayanda.
Cierden oyan, silkin etip birlik,
Tuvin tik ataqt Qazaq etip birlik
Qani nal, qan mayanda aglsp
zdegen qurbann uun qalqqa hrlk.

ANADOLU TRKES

Kazaklarn Canmhan idi dura,

Yksekti dman durduran
Derin polat, cier asl kahramanm.
Hakiki mnevver, yer tutan kklkten,
Gkte, ayda, gnde Canmhanm
Adillik, siyasetilik zatn malum
Ne luzum ay ve gn sen var olduka,
Kazak'a uur idin, aydnlatlm olan tanm.
Dalm kular, kaz lideri yok.
Ateli cier polat, gayret asl kahramanm,
Halk iin ac terini esirgemiyen
Topta azat, halk serbestlie kavuturamadan
Ac ki, iinde gitti hasretin.
Hi kimseye ba emedin zamannda,
Ezildi Rus ve in akllnda
Halk iin aziz ban kurban edip
Dmann ehid oldun hapishanesinde.
alacak vakit gelip gn olacak m?
Ah... dnya sra gelerek zamanmda.
Hayrsz takdir, zavall
ALA'n boynu bkk
geecek mi?
Dnyann bir ykseltmeden geniliinde.
Fikrini al, akln bl ALA evld.
inedin kpekle-kuun ayanda.
Cierlen, uyan silkin, yaparak birlik,
Bayram dik birlik ederek mehur Kazan.
Kann al, kan meydannda arparak,
Aram halk iin hrlk kurbann iin...

Canmhan esir dtkten sonra,

Osman Batur
ve Hac'nn oullar Kumuldan kaarak
Kanambal
dana gelmilerdi. Savalar sk sk devam ediyor, ta
nnm bir milliyeti olan Canabil de Osman Batur'a
son derece yardm ediyordu. Dman, su balarn
ve btn geitlerini yine tutmu bir vaziyette idi.
Canmhan Hac'nn oullar Kanambalda kalmyarak,
b!zim bulunduumuz Kzltas'a gelmilerdi.
Osman
Batur'un
kumandasnda olan
Beyaz Rus askerleri,
milliyeti in askerleri ile Yolbarsbeg'de Tibet'e do
ru hareket etmilerdi.
Alibeg Hakim, Delhideki Amerikan Sefareti va
stasyla Amerikan hkmetine bir mektup vermek
iin, yanna Takiman Batur'u da alarak hareket eder.
Yolbarsbeg'in geecei Kacra'ya. geldii zaman, ken
disi geri dner ve Takiman Batur, mektubu Yolbarsbeg'e verir. Daha sonra haber aldmza gre, Yolbarsbeg Uygur liderlerine yazlan mektubu verm i
tir.
Yolbarsbeg'in gelmekte olduunu
haber alan
sabk Genel Sekreter Salis Emireolu, tannm air
lerden Abdulkerim ntikbayolu,
Kazak Trklerinin
en zenginlerinden Adl Seksenolu'da ona itirak et
milerdir. Biz, Osman Batur'u beklemitik. Fakat on
lar daha fazla bekleyemediler.
A ileleriyle gittiler.
imdiye kadar onlardan hala bir haber alamadk. Yal
nz, biz Hindistana geldikten sonra, Tibet'in merkezi
Lasada ocuk varm. Kazak Trklerinden olduk
larn duyduk. Hatta bir gn Adil Seksenolu'nun o
lu Alim 'in Kemire geldiini grdk. Alim 'in anlattna baklrsa, vaziyet ok fecidir. Alim diyor ki:
Bir gn Tibet hududuna yaklatmz an
ladk ve gece orada konakladk. Gece yars, yan ya
na bulunan adra ate edilmee baland. Bu a

drlarda Salis Emieolu,

Abdulkerim ntikbayolu,
Adl Seksenolu,
Uygur Trklerinden olan Konu
kaymakam Emin Damulla'lar vard. Ate edenler ise
Yolbarsbeg ile beraberindeki inli askerlerdi. Ka
zak Trk l veya yaral olarak yatarken, Emin Damulla koarak Yolbarsbeg'in
adrna gelir ve bu
ne demek y a h u ...
biz birbirimizi mi ldrecektik
derken, Yolbarsbeg'in byk olu Damulla'nn arka
sndan vurur. Daha sonra, Yolbarsbeg'in oullarnn
da yardmyla teki
adrlarda bulunanlarn hepsi
ldrlr.
Alim 'in ifade ettiine gre, o gn Emireolu'nun
hanm da can acsyla orada ir ve kocasyla birlik
te gmlr. Alim 'ler ise, ate edilirken erzaktk iin
srmekte olduklar
koyunlarn arasna
saklanrlar,
bylece kurtulurlar. Daha sonra civardaki bir da
a kaarlar. 13 yanda olan ocuktan Alim , cesedlerin sonradan yakldn sylemitir. ocuklarn
kam olduunu anlayan
Yolbarsbeg ve adamlar,
takip ederler. Arkalarndan ate aarlar. Bu silh sesierini Tibetli askerler duyarlar. ocuun kan
ve arkadan da takip edililerini grnce, hemen m
dahale ederler ve ocuklar kurtarrlar. Arkadakilerin
silhlarn da alrlar. Hepsini birlikte Sasa'ya gtrr
ler. Yolbarsbeg, ocuklar burada almak ister, fakat
onlar kaarlar. Bu haberi duyan, evvelce Tibet'e gel
mi olan Beyaz Ruslar'n mdahalesiyle, ocuklar Yolbarsbeg'e verilm ez. Babalarna ait paralar da ondan
alarak, ocuklara verirler. Daha sonra bu ocuk
Hindistana gelmiler. Fakat, Salis ve Abdulkerim'in
oullar, komnist propagandasna kanarak, Lasa'daki
komnistlerin elinde kalmlar.
O Sralarda Alim , kk olduu iin syledikle
rd in yanl olabileceini dndk. Bu sebeple Yol-

barsbeg'e mektup yazdk, fakat

tafsilat verilmedi.
Halbuki Yolbarsbeg'le
her zaman mektuplayoruz.
ayet, onlar ldren baka birisi ise, Yolbarsbeg na
sl kurtulmutu? Bu ii inli askerler yapmsa, Yol
barsbeg neden mdahale etmemiti?
te bu sual
lere, bu gn Formozada, Trkistan umum valisi ola
rak oturan Yolbarsbeg cevap vermeli. Ben, Alim'in
anlattkla na pek inanm deilim, amma onlar hak
knda baka hibir malumat olmad iin,
burada
zikretmek zorunda kaldm. Bunun dorusunu ancak
Yolbarsbeg bir aklama ile izah edebilir? (55)

(55 )

B u ra d a
len

ad

U yg u r

g e m e k te

o la n

T rk le rin d e n d ir.

ris id ir .

En

l m an

m e m le k e tle rin e ,

son

o la r a k

Y o lb a rs ,
H ep

e ski

Kum ul

in lile r le

F o rm o za d a

bulunm u

b ilh a s s a

hr

v a lis id ir .

e v le n m e y i
ve

D ou

onun

o u lla r

sim d i

de

Fo rm o za

K e n d is i
e d in m if

M illiy e t i

dnyadaki

k a r$ k u lla n d s iy a s e te le t o lm u tu r. B u n d a n
F o rm o za 'd a lm t r. O n u n m a iy e tin d e o la n b r
ile

adel

in 'in

a*b i

m s

T r k is t a n lla r a

b ir k a sene e v v e l
o k U y g u r T rk le ri

h k m e tiy le

b e ra b e r

a l m a k

t a d r .
!$ te

bu

Y o lb a r s 'n

m i ti. O n u n
s e le rin
b ir

ilt if a t

b ild ir i
...

ik m e t
le ri

E m ire o lu ,
b ir lik te
k a n l

b u lu n an

bu

g e l

p re n sip siz

k im

G E N L E R

ve

bu

dev

im z a s y la

d e e rli
sim d i
de

s a ir

Y o ib a rs

ve

U yg u r

id i.

b iz-

yo zar

o lu

da

A d il
a ile

E m in

b iz le ri

D aha

kader
Kazak

y a p a ra k

u ta n m a d a n

d e n ilm e k te

d o la y s iy le

S e k re te ri

b a s k n
z a t la

s f a t y le

o lu n u

b u lu n a n ,

Genel
ile

v a lis i

k a ti!

s a y a r z .

b e ra b e rin d e

y a r s n d a

ve

um um i

k u ru m o d a n ,

In ttk b a y o lu

Y a k u p ...

b ild ir i

T rk iy e 'y e

b az

ORDA

u y a rm a y

g ece

eden

kan

H k m e tin in

A b d lk e rim

Bay

ona

T rk s ta m n

T ib e t'te

T rk is ta n

k a tle d e n

sen e sin d e

ve

A LA

e lin in

u b a t n d a ,

n c l k
cni

Dou

s z le r i

a d r la r n a

a h a d e tin e
e li

se b e b iy le

g n d e rirs e ,

lim

1968

B ld r'd e :

Y o lb o rs ,

Dou

o lu ,

o la r a k 4 .4 .1 9 6 8

F o rm o za 'd a
h a in

y l n n

e tti i,

se n o lu 'n u n
le

g ste rm esi

Ama

z iy a re t e

byk

ilg ili

y a y n la n d .

eden

1950
li i

g e lijiy le

Seke fra d

D a m o lla 'n n

z iy a r e t
a r

d uru m u

b ir
S lis

etm ek
th a m la r

a k la m a d .

D em ek it ir a f e tm e k te d ir.
M erhum
Kazak

SS R

S lis
ilim

E m ire o lu 'n a
a k a d e m is i

Sovyet

t a r a f n d a n

B a s n
n e re d ile n

da

a tm a k t a .

e se r'd e

ona

M e s e la ,
if t ir a la r

e d ilm e k te .
P ro f.

B a rn e tt

ise ,

e se rin d e b e lirtm e k te .

S lis

E m ire o lu 'n u n

D ou

T rk is ta n 'd a k i

ro lnB

OSMAN BATUR KANABAL'DA

KALMAK STYOR...

Artk Trkistanda kalp komnistlerle savamak

ta mana kalmamt. Herkes bir an evvel Hindistana
varmay tasarlyordu. Canmhann olu Delilhan ve
dier iki kardei, bizden birka
gnlk mesafede
oturan Hseyin'in yanna gitmilerdi.
K mevsimi,
sr'atle yaklayordu. Himalayalar gemek iin, mev
simin yaz olmas hayati ehemmiyete haizdi. Yoksa,
byk bir tehlike mevcuttu nmzde. Bu sebeple
Alibeg Hakim hazrlklara balad.
1950 Ekiminin son gnlerinde babam
Alibeg
Hakim, yanma kii vererek, bizden bir haftalk
mesafede bulunan Osman Batur'a gnderdi. (56) Biz
Kzltas'dan hareketle tam bir hafta geceli gndzl
yol aldk ve neticede Kanambal dann yaknlarn
daki Makay denilen, kaml bir yerde oturan Osman
Batur'a geldik. Alibeg Hakim, kendisinin ok sevdi
i bir at da Osman Batur'3 yollamt. Burada Sultan
erif ve Canabiller'de vard.
Hepsi uzun zamanlar
savam olduundan, ok yorgundular.
Osman Batur ok eski bir adrda oturuyordu. Ki
byle bir adrda, Trkistann en
ufak fakiri dahi
oturmazd. Byk kahraman, memleketten uzak ol
mann ve Canmhan Hac'y kaybetmenin znts
iindeydi... Bizi ok iyi karlad, ben de babamn
verdii mektubu kendisine teslim ettim. Okuduktan
sonra, yanndaki hanmna
bana gel diyor diye
syledi. Osman Batur'un ok iri vcudu vard. Ye
mek yerken dahi tabancas yannda id i... Birka ta<56) B e n im le b e ra b e r O sm a n B a tu ru
d i s ta n b u l'd a b u lu n u y o r.

z iy a r e t

etm i

o la n

M usa

U lu a y ,

im

ne de olu vard. Byk olu erdiman bizi karla

m ve ho geldiniz demiti. Osman Batur, Canmhan Hac'nn oullarna biraz zgnd. nk ken
disini brakp gitmilerdi. O benimle olmal idi. Ben
onun babasndan
sonra babas saylrm diyordu.
Geri Osman Batur hakl idi ama, oturduu yer d
mana ok yaknd. Bu sebeple buralarda fazla otur
mak tehlikeli idi. Burada kaldmz birka hafta iin
de Osman Batur, g iin hibir
hazrlk yapmad.
Memleketten kaanlarn buraya geldiklerini, daha da
gelecek olanlarn bulunduunu, bunun iin,
biraz
daha beklemenin yerinde olacan sylyordu.
Osman Batur bir gn bize, bir ryasn anlatt.
Ve dedi ki:
Ben galiba bu memleketi terk edemiyeceim. Eer vaziyet msait olursa, geri gidecek ve ko
mnistlerle savaacam. Ryamda da, beyaz bir ata
bindim ve stmde de beyaz bir elbise vard. Mem
lekete geri dnyordum. Yemyeil bir tepenin ba
nda bulunan beyaz adra girdiimde, Canabil de
bana yakn bir yerde bulunuyordu.
Nihayet biz gidecek olduk. Fakat Osman Batur
bizimle gelmiyordu. Babama bir melktup yazd ve
vaziyete gre hareket edeceini, bir mddet sonra
da olu erdiman gndereceini syliyerek teek
kr ed iyo rdu ... Bizi, darya kadar kendisi uurlamt. Olu erdimana bakarak biz ihtiyarladk. Ya
ni ben ve Alibeg Hakim. Canmhan yakaland. im
di sra sizin. Delilhan, Hamza ve sen uunuz, kurtar
nz u vatan. erdiman
birey diyemedi, gld.
Osman Batur hemen arkasndan siz gene birey ya
pamazsnz. Bir eyler yapabilirsek, gene biz ihtiyar
lar yaparz demiti.

Dou Trkistan ve hatta umum Trkistann bir

rum aral kahraman Osman Batur'la bu son gr
memiz olmutu. Sultan erif ve
Kaben de bizimle
beraber geldiler. Tajnor'a geldiimizde onlar bura
da Hseyinin yannda kaldlar, biz de bir gn sonra
Kzltas'a geldik. Babam, Osman Batur'un gelmeyiine ok zld.
YAZ I BEKLYECEKTK...
Artk memleket hudutlar haricindeki Kazak Trk
leri ayr yerde oturuyorduk. Osman Batur ve Canabiller Kanambal - Makay'da,
Alibeg Hakim
Gas
glde, Sultan erif, Delilhan ve Hseyin de Tajinord a ... Herkesin bir dnd vard. Biz de yaz' bek
liyorduk. Havalar snnca Tibet e doru hareket ede
cektik. Tajinorda oturanlar, inhay ve Kansu eyalet
lerine adamlar gndererek, giyim iin kumalar ve
etten mada eitli yiyecekler
temin edebilmilerdi.
Biz ise bunu tehlikeli bulmutuk. Halbuki, komnist
ler ilk seferde iyi muamele etmiler ve onlar aldat
mlard. ikinci teebbsde ise, gidenleri geri evir
mediler. Tevkif ettikten sonra, Tajinora, Makay'a ve
bize de ayn gnde hcum ettiler.
OSMAN BATUR ESR DYOR...
1 ubat 1951 tarihinde inghay vilyetinden
kan askerler, Tajinor'a gelirken,
Salk-areenden
kan kuvvetler de bize hcum etmilerdi. Ayn gn
Kansu eyaletinden gelen komnist kuvvetleri de ani
den Osman Batur ve Canabilin
evini basmlard.
Nbetilerin dalgnlndan istifade eden komnist
ler, Osman Batur ile Canabil'e gece uyurlarken h

cum etmilerdi. Evvela Canabili yakalamlar, fakat

Canabil yine de birka inli ldrmekten geri kal
mamt. Elleri bal olarak gtrlrken, bir frsatn
bulmu ve ipleri zerek, hemen yanndaki inli'yi
boazlam ve silhn alarak dier askeri ldrm
ve geridekilere ate etmee balamt. Fakat sr
halindeki askerlerden
kendisini kurtaramadndan
az sonra vurulmutu. Bylece Canabil fazla ikence
ye maruz kalmadan lm o ld u ...
Osman Batur'un kald, evin
yannda bir gl
vard, suyu buz tutmutu. Her zaman olduu gibi,
bu defa da evinin kapsnda bir at hazr bulunuyor
d u ... Evinin ok yaknlarna gelen komnistlere kar
makineli tfekle hemen ate aan Osman Batur,
ksa bir mddet etrafa lm samsa da, neticede
okluk karsnda
vaziyeti tehlikeye
dtnden
atna atlayp uzaklamt. Oullar, babalarnn ka
mas iin byk bir gayret sarfediyorlard. Osman
Batur buzlu gl getii bir srada, yaman bir nianc olan byk kznn da atee baladn ve onun
arkasndan da kk kardeinin komakta olduu
nu grr. Ate iersinde kalan yavrularn kurtarmak
gayesiyle tekrar geri dner ve kzlarn ata bindire
rek, uzaklarken atn aya
kayar ve hep birlikte
derler. Bu srada, emberi iyice daraltan dman
askerleri Osman diri yakalamak iin harekete geer
ler ve onun tekrar ata binmesine meydan brakma
dan, her eyini Trkistann istiklline
feda etmi
olan byk kahraman yakalarlar.
Byk kahramann oullar, yakalanmadan Trkistana dnmler ve
Altay dana
ekilmilerdi.
Urumi radyosu, onlarn 1951 ylna kadar henz ya
kalanmadndan bahsetmitir.

Osman Batur, dman eline getiinden itiba

ren ikenceye maruz kalr. Arkasna byk ve ar
demir baladklarndan, zorlukla yrtyorlard. Bylece yakaland Makay'dan
Tungkana kadar yaya
gtrld. Urumi'de yzn gzn boyadlar, el
lerini arkaya baladlar ve
sokaklarda dolatrdlar.
Halk'a zorla tesir ederek, bu byk kahramann y
zne tkrttrdler.
Osman Batur ve Canmhan'n yakalanmas b
tn memlekette byk bir znt yaratmt. Bu se
beple eski silah arkada Sleyman Batur onun arka
sndan u ekilde bir destan yazmtr.

Batu erim Osman ay,

Taqdrdn munday qosqanay.
Oacmas Oayitbas sabazd,
Cazmn Car Tosanay
Oaann ap en bolip carq aspand ay.
Trkten endi tuvarma,
Kek alatn dmannan enrefip Osmanday.
Kim qars tutar dmana,
Meydan tartp li cl tize bkbey Osmanday.
Medev edin qalqna,
Cavdan iik sasganday.
On san min men caliz bayqasar,
Osmanday kim casqanbay.
Cay tuskendey capirip
Dman odan qaqanday.
Baqtn tayd ALAM
Arsn qulap Osmanday
Qu! qlad dmann endi Qazaq casqanbay.

Takdirin byle yapt

Kahraman erim, Osmanm
Ypratmaz, ekinmez mnevverdi.
Yazmn kaderi durdurdu.
Karanl amtn, aydn sema gibi
Trk den imdi doar m
alacak dman alatp Osman gibi.
Kim kar durur dmana.
Meydan ekerek 11 sene diz bkmezden Osman
gibi.
Teselli edin halkna dmandan karak ard
nda.
Onbinler ile yalnz, mcadele eder.
Osman gibi kim ekinmeden.
imek dm gibi ykarak, dman ondan ka
acak gibi
Bahtn kayd ALA'm.
Byn yklarak Osman gibi
Kle yapar dmann imdi Kazak senden ekin
mezden.
URUM YAKINLARINDA AYAKLANMA
Osman Batur ve Canmhan
Hac'lar yakalanp
ikenceye maruz kalrlarken, trl basklardan nefret
eden Urumi'deki Kazak Trkleri de ayaklanmlard.
Balarnda Orazbay Aliolu bulunuyordu. ok kala
balk olarak ayaklanan Kazak Trkleri
1950 senesi
yaz aylarnda etin savalar yapmlardr. Osman Ba
tur ve Canmhan Hac yakalanmadan evvel, onlara
Kumul'da itirak etmek istemilerse de, buna muvaf-

fek olamamlard. Bu sebeple, umibay Daras de

nilen dar geitte yaz' geirmiler, fakat sonbaharda
karlarna kan dman askerleri
karsnda fazla
dayanamyarak, byk kayplar vermilerdi. Bu bas
kndan kurtulabilen bir ksm m illiyeti, sada solda
sabote hareketlerine geerek, Urumiye kadar yak
lamlar ve bu arada Canmhan Hac'nn esir edildi
ini renince, hemen brakmalar iin inlilere adam
yollamlard. inliler, teslim oiun eklinde cevap
verince etrafta bulunan ormanlar atee vermiler,
gzlerine ne grnrse
yakp ykm lar, dmana
dehet salmlard.
O zamanlar Urumi'deki ngiliz
konsolosu Mr. George Fox Holmes, bu yangnlarn
byklnden bahsetmitir. (57)
Orazbay Aliolu'nun idaresindeki bu grup A li
beg Hakim'in gittii yoldan gemek iin Kurukdaa
kadar gelmilerse de, dmanla karlamlar ve ka
yplara uramlardr. Urumiye dnerken de 24 Mart
1951'de Urumiye getirilerek kuruna dizilmilerdir.
Bylece ayaklanma komnistlerin ar basmalar ne
ticesinde semere vermemiti. 100 bine yakn kayp
veren Dou Trkistan Kazak Trkleri byk sefalete
dm ve eskiden dilencilik nedir bilmezken, so
kaklarda sefil olarak dolaan Kazak Trkleri grn
mtr.
BZE HCUMLAR
1. ubat. 1951 tarihinde Osman Batur'a hcum
edildii gn binlerce kilometre uzakta bulunan bizlere de dman saldrmt. Gayeleri Alibeg Hakim'i
de ayn gnde yakalamakt. Biz Gasgl'n Temirlik
(57 ) n g iliz

K on so lo su

G e o rg e

d o ru ,

S a lih li'd e

z iy a re t im iz e

Fox

H o lm es,
g e ld i in d e

b u n la r

1954

a n la t m t r .

sen e sin fn

sonu na

denilen bir yerinde oturuyorduk. Dman gelir diye

bir korkumuz yoktu. Fakat buna ramen nbeti di
kiyorduk. Trkistan Kazak Trkleri
iin talihsiz bir
gn olan 1 ubat tarihi, bizim iin bir zellik tam
yordu. Hibir eyden haberimiz yoktu. Osman Ba
tur'un bana gelenlerden habersizdik. Develerimiz,
koyunlarmz Gasgl'n bat
kesiminde bulunuyor
du. Yalnz atlarmz Aral denilen Gasgl'n bir ada
snda idi. Bunlar da uzun zamandan beri grmyor
duk.
te o mhim gn, babam atlar gidip grmemi
sylemiti. Sabah tfeimi alp erkenden yaya ola
rak evden ktm. Yolda birka Ceylan avladm ve
arkadam Ahmetlerin evine geldim. Vakit akamd.
Etraf yava yava kararyordu. A y kmt. Bir de
baktk ki, bat taraftan byk krmz bir cisim yer
den havalanm ve etrafa k saarak snvermiti.
Bunun ne olduunu anlyamadk ve yldz kayd zan
nettik. Bu ekilde dnrken, anszn yanmza bir
atlnn yaklatn grdk.
Gelen dman deildi.
Gasglde bulunan grupun imam
Nur Mohammed
idi. Karanlkta yzn gremyorduk. Buna ramen
heyecanl olduu meydandayd. Bize, dmann
koldan yaklamakta olduunu nbetilerin grd
n syledi. Motorlu ekip Trkistan inhay otomo
bil yolu ile geliyormu. Atllar da Tasgl zerinden.
Demek ki, bizim havada grdmz ey, dmann
iaret fiekleri imi meer. Nur Mohammed de de
velerini aramaya km. Etraf karanlk olduu iin
bireyler grnmyordu. Zaten Gasgl'n tuhaf bir
hali vardr. Hava azda kararsa, gr hemen azalr.
Ben ardm. Ne yapaym, atlar grmee gideyim
mi diye sordum. Nur Mohammed, baban belki bir

adam gnderir dedi ve acele olarak yanmzdan ay

rld.
i

Temirlik'e otomobillerin gelebilmesi imknszd.

Fakat buna ramen dman yaklayordu.
Meer,
otomobil dediimiz eyler, tanklarm. Evvel onlar
ve arkadan da kamyonlar geiiyorlarm. Vaziyet ok
tehlikeli idi. Bulunduum, yerden bizim tarafa bak
tmda, ge ykselen ateler grdm. Demek ki,
bizim grup kayordu. Sanki Gasgl yanyordu. Dman'n atl birlikleri, n taraftan nlerini kesebilir
d i... Ahmet de koyunlarn brakm ve karsn ala
rak kamt. Kafilenin btn
atlar bu tarafta idi.
Bunlar kurtaramazsak, halimiz feci olacakt. Derken,
babamn gnderdii adam geldi.
Yaya yryordu
stelik, ok tecrbesizdi. kimiz de atlarn bulundu
u adaya doru yrmee baladk. Bu srada tan
dk birinin devesini bulduk ve ona bindik. nm
ze buzlar kt. Hava ok souktu. Yolu ardk. D
mann bizi bulmas ok kuvvetliydi. A yak sesleri
iittik. Hemen saklandk. Bir de baktk ki, bu gelen
adam Adambay Sava idi. Babam tarafndan gnde
rilmi. Sylediine gre, dman yakalad bir o
bandan, bulunduumuz yeri renmi. (*)
Yolu ardmzdan, o buz gibi ayazda bir ge
cemizi geirdik. Ertesi gn Adambay' bir tepenin
stnde rbeti braktk ve biz adaya doru ilerle
dik. Atlar kamlarn arasnda duruyordu. Teker te
ker karmann imkn olmad iin, havaya bir el
ate ettim ve bylece hepsi dar ktlar. Adadan
uzaklatmz srada Adambay ate etti. Bu dman
var demekti. Derken nmze bir atl kt. Bu y i

(* ) Adam bay

Sava;

im d i

z m ir 'd e

b u lu n m a k ta d r.

ne babamn yollad Sabihan Pnar (**) idi. Bizi ara

maa gelmi. Babam hem atlarn kurtulmasn istiyor
ve hemde bizim sa-salim dnmemizi arzu ediyordu.
Takirbastv denilen yere geldiimizde, deve stn
de bize doru ilerleyen bir adam grdk. Meer bu
da ehrazat imi (***). Bize btn kafilenin kurtul
duunu ve atlar almak iin yardma geldiini sy
ledi.
Esas grup, Kumsu yolu ile daa kmt. Biz ise
baka tarafta kalmtk. ki gndr yemek yememi
tik. Atlarn semerleri de olmadndan ok yorulmu
tuk. Kar vayor ve iddetli bir frtna esiyordu. D
mann, bizi ve esas grupu takip edeceine esas na
zar ile bakyorduk. Gecenin karanlnda atlar sr
mek ok zor oluyordu. stelik, Himalayalarn etek
lerine trmandka, dman kadar tehlikeli olan ve
IS (****) denilen fena havaya yaklayorduk. Sabah
olunca iki ksma ayrldk. Birinci grup atlarla birlik
te Himalayalara trmanacak, dier grup da esas kafi
lenin ve dman olduu tahmin edilen yere doru
i'erliyecekti. Esas kafile bulunduu zaman, bize ha
ber verilecekti. Aradan yarm saat gemiti. Biz da
a trmanyor ve ykseldike ykseliyorduk. Bu s
rada bir silh sesi duyduk. Arkadalarn dmanla
karlatn zannettik. Daha sonra kalabalk bir grupun bize doru yaklamakta olduunu grnce, ate
e baladk.
Fakat iyi ki, bir kaza olmad, zira bunlar bizim
esas grupun adam larym ... Silh da bizim kafile
(* * )

S a b h a n

(* * * )

lis e 'd e o k u y a n
b e j ocu u v a r .
e h ra z a t, s im d i, irz a t a d n a lm t r .

P n a r ,

m a k t a d r.
(* * * * }
|S y k s e k

bug n

s ta n b u l'd a

r k m d a 'k i

Z e y tin b u rn u n 'd a

h a v a s z lk t a n

z m ir 'd e
ile r

o tu rm a k ta .
B a l o v a 'd a

g e lm e k te d ir.

O
o tu r

den biraz ayrlan iki kii atm. Bylece, herkes atla

ra kavutu. Meer dman, akam yaan karlar se
bebiyle esas grupun izini kaybetmi.
DMAN EL GNDERYOR
Hepimiz Kumsu'da toplanmtk. Aramzda Mu
sa ve A kiler ile birka aile eksikti. Birka gn evvel
ava km olan Takiman Batur ile Zeynullah Reisolu Safakay Baykonakolu oa yoktu. Kafilenin ilerle
mesi lzmd. K'n bu mthi souk gnlerinde Himalayalar gibi korkun bir daa
trmanmak, geri
lme gitmek demekti ama, buna mecburduk. D
mann k j u n u altnda lmektense, dan fena hava
s IS de lmei tercih ediyorduk
3 ubat 1951 tarihinin akamnda, nbetiler bir
yabancy yakalayp getirdiler.
Bu bir Uygur* du.
Dman tarafndan eli olarak gnderilmiti. Elinde
General Lukaming'in Alibeg Hakim'e yazl bir mek
tubu vard. Dman askerlerinin kumandan bu mek
tubunda yle yazyor :
Alibeg
Hakim, kurtulamazsn,
kaacan yer
kalmamtr. Tibette de askerimiz var, teslim o l... Se
ni affettirmee gayret edeceim. Etrafndakileri bo
una ldrmemize sebep olma. Bize gelecek olurlar
sa, ellerine beyaz bayrak a lsn la r... Bu tamamen bir
tehditti.
ALBEG HAKM KAFLE LE
BR KONUMA YAPIYOR...
A rtk memleketin tam hududuna gelmitik. Va
tana Elveda diyeceimiz yer buras idi. Buradan
hareket ettikten sonra sa kalacamz da phe ya

ratyordu. Gbi lnden

yz misli daha tehlikeli
bir yerde bulunuyorduk. te bu sebeple, Alibeg
Hakim, kafilede herkesle teker teker temasa ge
mee balam ve vaziyetin ciddiyetini
izaha a
lyordu. Kimi alyor, kimisi zlyordu. Babam bir
ara beni de yanna ararak: Bak olum sen daha
gensin, belki geri dnersen seni ldrmezler, ama
benim iin hibir ey deimez.
Buradan kurtulup
kurtulamyacamz pheli. yice dn, karar ver
mekte serbestsin d e d i... Evvel aka yapyor zan
nettim, sonra iin ciddiyetini kavradm ve seninle
leceim diyerek yanndan kzgn bir ekilde ayrl
dm. Zira, beni komnistlerin eline gnderecekti...
Daha sonra anladk ki adam bunu ok evvelden d
nm ve iyice zihin yormu - ve haklym. Dier
kardelerime de ayn eyleri syledi. Fakat hi biri
si kabul etm edi...
Alibeg Hakim bu ii o kadar ok ciddiye alm
t ki, btn adamlarna ayn eyleri soruyordu. Baz
lar, onu siyaset yapyor ve komnistlie temayl o
lanlar tesbit ediyor zannediyordu. Ama o, hibir Trkis
tan Trk'nn komnist olamyacan herkesten ok
iyi biliyordu. imizde tek Uygur Trk' olan M. Turdu
Karn'i dahi arm ve onun da niyetini anlamak is
temiti. Turdu, bunu bana nasl sorabilirsin, asla
dnmem demi ve alamt. Alibeg Hakim, ilerde
nlerine kacak olan zorluklar bildiinden, bu tr
l hareket etmekte haklyd. Zira ok byk ve m
him bir mesuliyet ykleniyordu. Herkesi kendi rza
sna bunun iin brakyordu...
Kurtulma ans pek
a z d ... Alibeg Hakim yle diyordu:
Ben balad
m yolda yryeceim , bu yolda lmee razym.
Siz kendiniz dnn, tann. Sonradan bize Alibeg
Hakim sebep oldu d em eyin ...

Bu konumalar mteakip aramzdan ancak yz

kii kadar bir grup dnmee karar verm iti. Bylece Alibeg Hakim, General Lukaming'e bir mektup ya
zarak eliye verm iti. Alibeg bu mektubunda: Sen
benim teslim olmam istiyorsun.
Ben hayatta iken
bu imknsz. Ben haytta komnizme asla ba emiyeceim. Tibette askerlerin varsa, bu bizim iin bir
ey ifade etmez. Ben teslim ol teklifinizi red ediyo
rum. Bana vaad etmi olduun iyi muameleyi, bu
sana inananlara g ster... dem iti...
Her iki taraf da alaarak ayrldk. Zira hepimiz
lme gidiyorduk. Kafilemiz yze yaknd. D
man her an bizi takip edebilirdi bu sebeple, acele et
memiz gerekiyordu. Ama bu da imknszd. Daha im
diden Himalayalarn s denilen fena havas zorluklar
karmaa balamt. stikametimiz Esekbat geidi idi..
Kar durmadan yayordu. Rzgar ise hi kesilmeden
btn iddetiyle esiyo rd u ... ne ve arkaya nbeti
ler koyarak bu frtnaya kar yol alyo rd u k... Dman'n her an saldracan biliyorduk. nk, onla
rn klk elbiseler ve tanklarla 5 bin kiilik bir kuv
vet halinde peimizde olduunu renmitik.
HASTALIKLAR BALIYOR...
6 ubat 1951'de, mehur Bke Batur'un karde
i ke Batur'un mezarl olan Esekbat'ya yakla
mtk. G'mz yeni balad halde, kafilenin du
rumu hi de iyi deildi. Bu yksek geidi getiimiz
gn 70 kii hastalanmt. Bunlarn ou oluk ocuk
tu. Aralarnda yallar da vard. Gece ge vakit bir
yere konaklayp yem ek yemek istedik. Ate yakmak
iin btn Himalayalarda olduu gibi burada da tek bir
aa yoktu. Yabani mandalarn tezeklerini toplamak-

tan baka are yoktu. Bunlar da

karlar arasndan
bulmak pek kolay bir i deildi. Belki de buralarda
tezek y o k tu ... Hastalarn ok ac ektiklerini duyu
yorduk. Fakat henz lm gzkmyordu. Daha ev
velce Elishan Batur ile Pakistana gelmi olduundan,
buralarn gayet iyi bilen Haan Batur, bu hastalarn
lmden kurtulacan hi de mid etmediini sy
lyordu.
.
Burada iki gn kaldk. Bunu da srf hastalar din
lendirmek gayesiyle yaptk. Hastalar iin doktorumuz
yoktu. Olsa da ila nereden temin edecektik? Herkes
kendi hastasna bakyor, akl
erdii kadar yardma
alyordu.
Buralarda tecrbeli olan
Haan Batur,
bunlarn alelade bir hastalk olmadn, Himalayalarn
mehur havaszlndan mtevellit bir hastalk oldu
unu sylyor ve insann nefesini aabilecek bireyler yaplmas lzm geldiini anlatyordu. Bunun iin
de insan sidii nin bu trl hastalklara biraz iyi
geldiini sylemiti. Yaamak iin her eye katlan
mak lzm geldiinden, hastalara sidik verildi. Bunu
ok ienler iyileti. Fakat ekseriyeti ld.
Esekbat ovasndan hareket etmitik. Zaten bu
rada iki gn kalmamz hata idi. Dman her an ge
lebilirdi. Hastalarmz yine oalmt. Ama len yok
tu. ki gn yol aldk. Mn Bulak denilen yere geldik.
Burada yle bir rzgar vard ki, asla tarif edilemez.
Buna kasrga demek daha iyi olacak. Bayrlarn ara
sndan yryorduk. ayet akla karsanz, sizi der
hal havalandrp saa sola frlatr. Gnn 24 saatin
de hi durm uyor... Mn Bulak denilen bu bayrda
tam bir hafta kalmak mecburiyetinde kaldk. Bu ok
tehlikeli bir eydi ama, mecburduk. Hastalarmz l
mee balamlard. lk olarak bu gnk mer obanolunun kardei Maaday lmt. Hi hasta fi

lan deildi. Bir gece l bulunmutu. Onu gmerken

dier hastalarn vaziyet aldn grdk. Zira hepsi
imiti. O kadar bymlerdi ki, insan ryasnda
grse korkard.
Onlara elimizden geldii kadar yardm ediyor
duk. nk ilerde biz de ayn ekilde hastalanabilir
dik. Bu hastalk o kadar korkuntu ki, bu gn d
nrken bile insan gayr ihtiyari rperiyor.
Bir gn
Alibeg Hakim'in Gbi lnde kaybolan aabeysinin
olu Kapan hastalanmt. Babam bu ocuun lme
mesi iin elinden geleni yapyordu. Bu arada ay'nn
safra kesesinin de iyi gelecei sylendi. Hemen
ay avna gidildi. Mandann safra kesesini getirdiler.
Sanki bunlar byk bir kurtarc id i...
Zavall Kapan'nin kurtarlmas
iin her ey ya
plm l. 14 yanda olmasna ramen o kadar by
mt ki, sadece bir aya uval gibi iti. ocuun
her taraf delinmee de balamt.
Buralardan su
akyordu. Bylece hem hasta ve hem de bizler iken
ce ekiyorduk. Btn hastalar ayn ekilde iiyor
du. Bu vaziyet, ilerlememize de mani oluyordu. n
k onlar tamak da bal bana bir mesele idi. De
velerin stnde, patlyabilirlerdi. Kapan nihayet bir
gn ld. Onun cenazesine hazrlanrken, baka lm
haberleri de geldi. Hamza'nn da hanm vefat etmi
ti. Aa yukar her gn iki kii lyordu. Bu du
rumdan korkuyorduk... lenleri gmmek de ayr bir
hnerdi. Toprak ok sert olduundan kazlmyordu.
Zaten kazmak iin bizde takat da kalmamt. Hava
szlktan olacak zannederim, abuk
konumak da
mmkn olmuyordu. Gmlen cesedteri, aylar ka
rp y iy o rd u ... Bu da bize ayr bir strap veriyordu.
Buna bir are bulduk. Yabani mandalarn ban me

zarlarn bana koyuyorduk. Zira, ay bu mandalar

dan korkar ve her grd yerde kaarm.
Mn Bulak'da sidik imek o kadar adet olmutu
ki, ba aryan sidik iiyordu. Hapran sidik alyor
du. Buna da sebep, hastaln ilk anlarnda sidii ok
ienler, kurtuluyordu. Hastalarn imesi iin hazrla
yp sousun diye braktmz sidikleri ien koyun
lar derhal lyorlard. Demek ki o kadar zehirli ey
lerm i...
Ben yine atlara bakyordum. Yardmcm da yok
tu. Memleketten getirdiimiz bu zavall hayvanlar
da her gn azalyordu.
Himalayalarn fena havas,
bunlara da iyi gelmemiti. Pek iyi yryem iyorlard.
Bir gn atlar otlatacak yer bulduk. Onlar yaylrken,
arkadamla birlikte adra dndk. kimizin de ba
aryordu. adr nnde arkadan babasn grdk.
Olu'nun hatrn sordu. O da ba ardn sy
leyince, hemen faaliyete geti. Sidik aramaa ba
lad. Ben buv aziyeti bildiimden, eve geldiim za
man birey sylemedim. Babam hastamsn dedi.
Israr edince, istersen atlar gidip getireyim dedim
ve oradan ayrldm. Niyetim sidik imemekti. Esasn
da bu yaptm doru bir ey deildi.
DMAN BZ BULAMIYOR...
Perian bir vaziyette
Mn Bulakda otururken,
dman askerleri de bizi aryarak, Gas glden bura
ya kadar gelmiti. Fakat, Mn Bulak geidine geldik
lerinde, iddetli frtnada izimizi kaybetmilerdi. Bir
gn nbeti olan Mrdhan, dmann yaklamakta
olduunu bildirdi. Herkes savaa hazrland. Buralar
da savamak iki taraf iin de pek kolay olmyacakt.
Bir mddet sonra, arpmaya gidenler geri dnd-

ler. nk dman da rzgrn iddetine tahamml

edememi geri dnmt.
Biz, bayrlarn arasnda
oturduumuz iin bizi grememilerdi. Zaten bura
da 10 metre ilersini semek kolay olmuyordu. ayet
biz dman takip etseydik, onlar toplu olarak mahvedebilirdik. nk onlar deil iyi havada,
byle
havalarda hi at zerinde duramazlard. Fakat bizim
de takatimiz yoktu.
MNBULAK'DAN HAREKET...
Her yerde bir manda ba grnyordu. Bu
mezarlarn bulunduuna delildi. te bu mezar ier
sinde Mnbulak' terkediyorduk.
Karmzda Kermetas geidi vard. Himalayalara uramak talihsizliine
sahip olanlar iin buras hakikaten tyler rpertici,
dehet bir yer i d i .... Bereket ki, henz atmz ve de
vemiz tkenmemiti. Rzgar, karla birlikte o kadar
ok esiyordu ki, zorlukla ilerliyor, birbirimizi g g
reb iliyord uk... Nihayet akama doru bir yere gel
dik ve konakladk. Buras tamamen ta ve souktan
mteekkildi. Karlar arasnda bir ot grdmz za
man ayamzla kazyor ve buradan tezek karyor
duk. Ayaklarmzda ark vard. Ayakkablarm z Gas
glde tkenmiti.
Karlarda arktan su
geiyordu,
ama devaml halde yrdmzden bir ey anlam
yorduk.
DeveTere Cabv denen eyleri giydirmitik. Rz
gar, dikkatli davranmazsak hepimizi havaya uurabilirdi. Her gtmz yerde birka l gmyor
duk. Burada da Hamza'nn bir kk kzn gmm
tk. Gnler getike, tehlike artyor, korkun hadi
selerle karlayorduk. Ancak, iimizdeki Hrriyet
imandr ki, bizi bu kadar eza ve cefalara katlandra-

b iliyord u... Yoksa, ektiklerimiz tahamml edilir cins

ten d e ild i... Atlarmz sanki beyinlerinden kurun
yemi gibi aniden yere dp lyorlard. Kuyrukla
rn aa - yukar sallamaa baladklar zaman, on
larn hastalandn derhal anlyorduk. Her zamanki
gibi nde giden Alibeg Hakim'in yannda Birgn
Kayna vard. At ok salamd. Yol alrken bu atn
birden bire yere yuvarlandn grdk. Fakat Kay
na, buna zlmemiti. Zarar yok, benim gibi y
ryenler de var demiti.
Karlarn altnda ilerliyerek, gnlerimizi geiriyor
duk. Bu glerin sonu yoktu. Daha ne kadar yol ala
caktk, bu da belli deildi.
Sabuncugl denen bir
yere geldik. Daha evvelce buralar gemi olan Ha
an Batur byle d iyo rd u ... Buraya geldiimizde, ii
mizde hasta olmayan yoktu. Alibeg Hakim'de has
tayd. Herkes onun hastalndan korkuyor, gemi
olsuna geliyordu. Zavall M. Tardu Kar, onun yann
da kalyordu. Boyuna alyordu.
Nihayet iki gn
sonra Alibeg Hakim iyileti. Buralarda hastalandktan
sonra iyilemek de ok nadir grlen bir eydi.
nmzde byk bir da vard. Buna Buadavan derlermi. Bu daa doru ilerlerken, arkamzdan
iki kiinin geldiini grdk. Bunlar Tajinor'dan geliyorlarm. Eskiden bizim kafileye mensup olup yolu
aran bu adamlar yanmzda grmek,
bizim iin
bir yenilik oldu. Zira oktan beri insan yz grme
mitik. Bunlar bize Osman Batur'un yakalandn ha
berini vermilerdi. Zaten hayattan pek midi kalma
m olan bizlerde bu haber ok fena tesir yapt. Ma
neviyatm z tamamen krlmt. Bu iki ahstan biri
si hastaland iin bizim yanmzda kald. Dieri ai
lesini bulmak iin tek bana o cehennem yollardan
geri dnd...

BOA DAVAN DAINA IKIYORUZ.

Hzl yryecek takatimiz kalmamt. Yaya ge

lenler oalmt. Hava msait olmadndan, seri i
yapmaa imkn yoktu. Sabahlar
bir birimize g
naydn demek iin, birka nefes alr ondan sonra
konuabilirdik. Hzl bir ekilde yere oturup kalkma
da kolay deildi, yoksa insan nefes darlna uru
yordu. Buralardan sa salim kurtulmak, kimsenin ak
lndan gemiyordu. Her adrda bir hasta vard. lm
de her evde mevcuttu. Boadavan dana yaklat
mz bir yerde, gece annemin aladn duydum.
Sorduum zaman, kk kz
kardeimin ldn
syledi. Btn kardelerde sevgi ayn olur ama, ben
bunu ok daha fazla seviyordum.
Babamda zl
yordu ama, belli etmiyordu. Annem bana kzgnd.
nk ben o akam len kardeim Nur Kemal'e ni
in sidii ok imiyorsun, ok imezsen lrsn ve
cesedini de buralardaki aylar yiyecek
demitim.
Halbuki ben onu sevmediimden deil, bilakis ok
sevdiim iin, lmemesini arzuladmdan bu laflar
etmitim. Zavall kardeim, sidik pistir diyerek ime
miti. Annem de bana dediin oldu, sen leceksin
dedin o da ld diye dargn dargn bakyordu.
Kardeimin cesedini buraya gmsek, aylar y i
yecekti. Onun iin yanmzda drt gn tadk. Zira,
buralarda yabani manda yoktu. l evlad tamak
pek kolay bir ey deildi, ama
buna mecburduk.
Tam Boadavan'n dibine gelmitik. Bu gn bu da
n en yksek yerinden geecektik. Grupun bir ks
m, istirahat etmek iin burada kald, biz ise cesedi
bir an nce gmmek iin yer aryorduk. Bu sebeple
durmadan yol aldk. Rzgr frtna ve kar iliklerim i

ze kadar iliyordu. Dan bana gelmitik. Buralar

da kar yoktu. nk frtna kar aalara atyordu.
Bir devemiz IS hastalndan lmt. Bu gnlerde
bir devenin lmesi demek insana candan bir arka
da kadar keder veriyordu.
Yrm ekten, ayaklarmzn alt imi ve ksmen
patlamt. Bir de stelik adelelerimizde sinir dm
lenmesi oluyordu ki, bu bir felaketti. Barmamann
imkn yoktu. Btn gn yryen ve zayflayan in
sanlarn baldrnda byle sinir dmlenmesi olur
mu. Ta stnde yatyorduk. zerimize de boyuna
kar yayordu. nsann ilk yen uzvu aya oluyor.
Bu yen aya kendinize doru ekerseniz, baldr
sinirleri ite o zaman dm yapar ve mthi bir su
rette ac ektirir. Bu iniltiler sebebiyle, kimseyi uy
ku tutmazd.
Geceyi bu ekilde aclarla geirmi, sabaha ka
vumutuk. Biraz ilerimizde,
bizden nde bulunan
kafileyi grdk. Onlarda geceyi burada geirmiler.
Neyseki onlarn stlerine
rtecek eyleri varm ...
Sabah zorlukla yakacak bir eyler bulduk ve scak
bir eyler itik. Fakat sakn ay itik zannetmeyin.
Zira bir seneye yakn bir zaman var ki, ay'n yz
n grmedik. Bu itiimiz, kaynattmz et sularn
dan baka bir ey deildi, oyunlarn yenecek taraf
lar kalmamt.
Fakat, bizim memleketin koyunlar
ile Gas gl koyunlar arasnda ok fark vard. Bizim
kilerin kuyruklar byk ve yal oluyordu. Dierle
ri ise sivri kuyruklu idi. Bu sebeple koyun /etinden
ziyade Kulan eti yem ek daha faydal oluyordu. Bu
sebeple buralarda Kulan ve baka hayvanlar avlyor
duk.
Drt gn evvel len kardeim Nur Kemal'in ce
sedini hl gmmemitik. Ertesi gn ot bulunan bir

yere geldik. Burada bir tepenin stne mezar kazp

kardeimi gmdk ve mezarn
bana da kesilmi
bir yabani manda ban koyduk. nc ocuunu
kaybetmenin acsyla alayan annem, ok zlyor
du. Hafz M. Tardu Kar anneme evladn ehiddir,
alama diye teselli ediyordu. Annem de nasl olur,
o harpte lmedi ki ehid olsun diye kzgn kzgn
cevap veriyordu. Hafz M. Turdu da Biz niin bu
yola ktk, niin bunlara katlanyoruz. Elbetteki, A l
lah inkr eden komnistlerden nefret ettiimiz iin.
u halde deil insanlar, bize vasta olan, bizleri ta
yan u hayvanlar dahi ldklerinde ehittirler. di
yordu.
Nur Kemal'in mezarna yakn bir yerde gecele
dik. Ertesi gn Sabhan Pnar, ok sevinli bir yzle
gece bir hikmet grdn syledi. Biz kendisiyle
aka etmee balaynca o cidd olduunu iddia ede
rek anlatt. Akam, adrn
yannda hazrladm
yataa yatarken, kble tarafndan bir aydnlk gr
dm. Bu aydnlk ne diye bakarken, k sr'atle ba
mn stnden geerek. Nur Kemal'in mezarnn ba
na vard. Oras ok aydnlanmt. Hemen yanmda
ki arkadalara bak bak dedim. Onlar kalkarken be
yaz bir at gzme iliti ve zerine birisi binmi gibi
oldu. Bu binen kimseyi gremedim ama, sadece bir
eteini farkettim. Biz genler, bunun rya olaca
n ileri srdk. teki arkadalar, onun kalk dedii
zaman dman geliyor zannettikleri ve kalkarken be
yaz bir aydnlk grdklerini sylediler. Bu gn Kay
serinin Yeilhisar kazasnda ikamet eden Sabihan P
nar, akl banda bir kimsedir. Bu gn dahi bu ha
disenin doruluunu syler. Biz de bunu, Allah'n

bizlere bouna lmyorsunuz

vasflandrdk. (*)

diyen ihtar olarak

PERAN BR HALDE DK...

Btn kafile,
perian bir vaziyette kalmtk.
Hastalarmz gnden
gne oalyor, iyileecekleri
yerde, bilakis arlayorlard. len kardeimden son
ra ehriban da hastalanm, her taraf delinmi, ya
tyordu. lm, her yerim ize kol atmt. Bu vaziyet
te yola devam etmemiz imkansz olduundan, bura
da iki hafta kaldk. At'm z kalmam develerim iz de
tkenmek zere idi. A olan hayvanlara dier len
hayvanlarn ve yabani at olan (Kulann) etini veri
yorduk.
Anas babas len genler, ileride bir mit gre
mediklerinden geri dnp hi olmazsa komnistler
le arparak lelim diye tutturdular. Bazlar bu se
beple dnmee hazrland. Hr memleketlere ula
mak artk herkese palavra geliyordu. Fakat ne ge
ri dnmekle bu cehennemden kurtulabilirdik ve ne
de ilerliyerek.
Geride braktmz yollarn deheti,
anlatmaa altklarmn bin misli vard, ileride de
mit grnmyordu. Hep ayn eyler,
kar, frtna,
toprak ve yabani h ayvanlar...
BZE DORU GELEN KALABALIK...
Bir gn Alibeg Hakim, her zaman olduu gibi
yine bir tepenin stne kp drbnle etraf gzet
leyip gelmi ve bir kalabaln yaklamakta olduu
nu sylemiti. Ama bu kalabalk yabani hayvanlar
( * ) S a b ih a n

P n a r ,

n d a o tu rm a k ta d r.

K o y s e r'd e n

s ta n b u l'a

g m t r.

im d i,

Z eytn b u rn u -

da olabilirdi, fakat babam bunlarn hayvan srs

olmadn anlatyordu.
Dman olmadndan
da
emin bir hali vard. Turdu Kar, dman olmasn
diye meraklanmaa balaynca, oluk ocuk korktu
lar. Ama isterse dman olsun, hi olmazsa savar,
lrz, ldrrz diyenler vard. Alibeg Hakim ile bir
ka kii vaziyeti anlamaa gitmilerdi, neticede bun
larn Tajinordan kaan Sultan erif, Hseyin, Defilhan ve ken'ler olduu anlald. Bunlarla bulutu
umuza ok sevinm itik. Onlarda binbir mkltla
gelmiler ve bizim
grdklerimizi grmlerdi. 50
civarnda aile idiler. Ekseriyeti tekil eden dierleri
ise, Kacra dalarnda kalmlar. Burada kalanlar 5-6
bin nfusmu.
Birka gn beraberce olurduk. Sonra harekete
baladk. Bu yeni grup vasta bakmndan bizden da
ha iyi imknlara sahipti. nk, Gasglden burala
ra av'a geldikleri iin, hayvanlar buralarn havasna
a lk n d ... Bize eskiden beri yol gsteren Haan Batur'da onlarla gittiinden, biz elimizdeki haritadan
ve onlarn izinden yolumuzu bulmaa gayret ediyor
duk. Fakat bu grupun yolu yanlt. te bunun iin
biz ilerde dmanla karlaacaktk.
A ylar gelip geiyordu. Sefil bir vaziyette yr
yor, yryorduk.
Kafilede bulunanlar, oturup yaz'
beklemei teklif ettike, Alibeg Hakim, itiraz ediyor
du. Hindistan-Tibet hududunu dman tamamen ka
pamadan gememiz lzm diyordu.
NHAYET TBETLLER'E YAKLAIYORUZ
Uzun bir g'ten sonra, insan eli demi baz
yerlerden gemee baladk. Mesel sada solda ta

tan yaplm ahrlar gryorduk. Fakat bu insanlar,

bizim bildiklerimizden deildi. Ama ne olursa olsun,
onlarla konuacaktk. nsanlar zlem itik...
Bir gn sulak bir yere geldik. Burada ot da var
d. Mays olmasna ramen yaz'dan hibir eser yok
tu. Burada birka gn kalmaa karar verdik. Bo dur
mamak iin, birka arkada Tibetliler ile temasa ge
meleri iin yola kardk. Bunlarn arasnda Hamza,
Nursafa, Kayna, M . Turdu Kar da vard. Bunlar Ti
betlilerde konuup buralarda komnist olup olmad
n anlyacaklard.
ki hafta olmutu ki, adamlar
mzdan bir cevap alamamtk.
Flastanlanan kz kardeim
ehriban'n vaziyet1
gittike arlayordu. lmler yine devam ediyor
du. Mehur Yunus Hacnn hanm Btey de burada
vefat etmiti. Zavall Allah bana camisi olan bir yer
de lmeyi nasip etsin diyordu ama, olm am t... Ta
Esekbat geidinden beri hastanlanan
kz kardeim
de cenazesinin Turdu Kar tarafndan okunmasn is
tiyordu. Kck bir kzn, inanlmyacak kadar i
mesi, develer stnde tanmas,
vcudunun delik
deik olmas bizleri perian ediyordu. Nihayet karde
im de ld. Zavall yavrunun cenazesine Turdu Ka
r yetiebildi. Eskiden, cesedleri aylar yiyecek diye
balarna yabani manda ba koyuyorduk. imdi de
Tibetliler, kendi yerlerine bir yabancnn gmlme
sini istemiyorlar ve grdkleri zaman cesedleri ka
rp atyorlard. Bunun iin gizlice hareket ediyorduk.
ehribann cesedini, ate yaktmz
yere gmdk
ve gene orada ate yakarak belli olmaz bir ekle
soktuktan sonra, biraz tesine yabani manda ban
braktk.

Tibetlilere
gnderdiimiz adamlar, Tibetlilerin
kendilerine hi yaklamadklarn, ellerinde ok eski
den kalma dolma silhlar bulunduunu ate ettikle
rini, yakaladklar kimselerin de bireyler bilmedik
lerini, develeri grnce pek ok korktuklarn syl
yorlard. Biz ise, Tibetlilerin atlarna ok muhtatk.
nk hep yaya idik. Fakat onlar almak iin elim iz
de birey yoktu. Develerden de korkuyorlard. Bu se
beple istemiyerek, atlarn karyorduk.
Zira buna
mecburduk..
1951 Haziranna gelmitik. Havalar da biraz sn
maa balamt. Bizim kulak dediimiz otlar yeillenmee balamt. Bunlar hayvanlara biraz kuv
vet veriyordu. Btn k elimizde kalan 30 civarnda
ki ksraklarmz, yiyecek bireyler bulduklarndan, bi
nilir hale gelmilerdi. Fakat hastalk sr'tle devam
ediyor ve her gn lm vuku buluyordu. Babamn
en ok sevdii ve sonuncusu olan kz kardeim Mer
yem de hastalanmt. Ya kk olmasna ramen,
teki ablalarnn vaziyetini bildii iin, leceini der
hal anlamt. Son gnlerinde babam'a yle demi
ti:
Baba sen bizi niin bu lmlere ve iken
celere maruz braktn. Niin buraya getirdin? Memle
kette evimizde otursak, hep byle lmezdik.
Bu hakikaten ok ar bir sualdi. Kk yavru,
can skldndan bunlar sylemiti. Fakat babam,
bu suale muhatap olmamak iin Kumsuda herkese
vaziyeti izah etmi ve bu arada kk Meryem'e de
sormutu. Meryem kk olduu iin bunu ciddiye
almamt. Babam okyarak yle cevap verdi:

 Kzm, insanlar nerede ise, lm mukadder

dir, lecektir. Ama burada lmekle, memlekette l
mek arasnda byk bir fark var. Burada hr bir in
san olarak lyorsun. Memlekette ise hayvan g ib i...
Allah' inkr eden komnistlerin basks altnda Al
lah diyemeden kleler gibi lecektin.
Bilmiyorum, kk Meryem bu cevaba tatmin
olmu mu idi. O daha pek kkt, komnistlerin
ne olduunu bilmiyordu.
Temmuz ay gelip atm, yedi aydan beri g
mz devam eder olmutu. Nereye gittiimiz belli de
ildi. Yoksa aksi bir istikamete mi gidiyorduk. Bura
larda komnistlerin olma ihtimali de pek kuvvetliy
di. Zira baz yerlerde at nallarnn
izlerine tesadf
ediyorduk. Yolda rastladmz
Tibetlileri yakalyor,
fakat anlaamyorduk. Bize dillerini karp garip ia
retler yapyorlard. Sonra rendik ki, bunlar beni
ldrme diye yalvarm ak imi. Zaten biz onlar l
drecek deildik. Onlar bizim dmanmz deiller
di.
Dil bilmemezlik yznden Tibetlilerle anlama
mz bir trl mmkn olmuyordu. Bu sebeple onlar
bizi grdkleri yerde eski silhlaryla ate ediyorlar,
koyunlarmz ve atlarmz alp karyorlard. Bunun
iindir ki, aramz iyice bozuldu. Tibetlilerin bizden
niin nefret ettiklerini sonradan anladk. Meer bu
ralarda bulunan komnistler, onlara ok eziyet yap
yorlarm. Bizi de onlardan sanmlar. Fakat, kom
nist olmadmz onlara bir trl isbat edemedik.
TBET'DE KOMNSTLERLE
KARILAIYORUZ
Havalar biraz sndndan,
vaziyetim iz az ok
dzelmiti. Fakat yine de yayan yryorduk. Bir gn

nbetilerden biri, yar sevin ve yar akn bir va

ziyette koa koa geldi ve Eek grdm, eek di
ye barmaya balad. Kklk'den beri eek grme
mitik. Bu sebeple biz de sevindik, zira Tibetlilerde
eek bulunmazd. O halde buralarda baka insanlar
var demekti! Dman da olabilirdi. Bu arada bu eek
lerden ve yannda bulunan birka kiiyi yakaladk.
Bunlar, deri yerine uval giymilerdi.
Tibetlilerden
pek farklar yoktu. Lisan bakmndan yine de anla
amadk. aretlemelerimiz de bouna kyordu. u
valdan beyaz bir ceket giymi olan bu insanlar'a
Ladak lam yani Hindistan'n hudut vilyeti Ladak'
soruyorduk, ama bu doru mu idi bilmiyoruz. Mese
l Irta oku-meki burada at var m manasna gelir
mi. Bu konumay da yine
onlardan renmitik.
At' gsterip bu nedir dediimizde Irta derlerdi.
Oku da yok, Meki de var manalarna g eliyo r...
Velhasl anlama mmkn olmadndan
bu garip
adamlar brakarak yolumuza devam ettik.
6 Temmuz 1951 tarihinde, bize doru gelen bir
ka atl grdk. Bu hi vaki olmamt. Tibetliler bi
ze bu ekilde gelemezlerdi. Bunlar muhakkak d
mand, fakat saylar yedi olduu
iin aldrmadk,
belki konumaya geliyorlar tahmin ettik. Bunlar ha
kikaten Tibetli deillerdi. nk atlar yksek boy
lu idi. Hemen bir tepenin arkasna siper ederek, bi
ze doru atee baladlar. Bizi silhsz zannedip yakalyabileceklerini zannetmi olacaklar ki, biz de
atee balaynca hemen katlar. Bu arada birisi ya
raland, hemen bir arkadann arkasna atlad. Onun
at da bize kald. Bundan anladk ki askerler, kom
nist in kuvvetlerine aitti.
Artk toplu olarak yrmekten vazgeip ayr ay
r gruplar halinde g'e devam etmemiz gerekiyor-

du. Bu srada, develerde ykl bulunan makineli t

fek ve silhlarmz karp sildik ve temizledik. Biraz
at talimi yaptk. Aramzdan bir kadnn geri kald
n, eyalarn almak iin geri dndn, fakat bir
daha gelmediini sylediler. Tibetliler bu kadna do
kunamazlard. Demek ki dman eline gemiti.
Hava iyice kararm, sada solda bir takm kpr
danmalar ve ayak sesleri duyulmaa balamt. Hatt
Nursafa Engin'in olu Badat Engin (*) atlar ot
latrken, karanlkta birka
atl grdn sylemi
kimse inanmamt. Fakat Kayna'da ayn eyleri sy
leyince, hemen harekete gememiz icabediyordu. Ge
ce yars btn kafile kalktk, biraz kahvalt yaptktan
sonra yola koyulduk. Alibeg Hakim
yine en nde
idi. Daha nde hayvanlarmz srlyordu. Koyunlar otlatanlar arasnda kardeim Bill ve M. Turdu Ka
r da vard. Bir mddet sonra etrafta bir tuhaflk zu
hur etti. Oraya buraya kamalar derken, bir tfek
patlad. Bir an donup b aknd k... Ne olur falan de
mee kalmadan, arka arkaya iki defa daha ate edil
di. Meer bu Adambay'm. Komnistler bizi sabah
aydnlnda yakalamak iin tuzak kurmular, fakat
Adambay ate edince, onlarda mecburen atee ba
lamlar.
Sabah bizde yaylm ateine baladk ve epeyce
inli ldrdmze kani olduk. Bu arada hepsi de
kuvvetli olan 12 tane at'a sahip olduk. Bunlar ok
iimize yarad. Buradan sratle ayrldk ve bir hayli
uzaklara gittik. Bu srada nmzde kalabalk bir ko
yun srs grdk. Bunlarn Alibeg Hakim'e ait ol
duklarn hayretle mahede ettik.
G'mz dur
madan ilerliyordu. Sabah aydnl olmadan konak
(* ) B a d a t E n g in , im d Z e y tn b u rn u 'n d a o tu rm a k ta d r. T o p k a p 'd a k i
T r k is t a n lla r K o li. ti.
nn h is s e d a r v e M d u r 'd r.

cen

ladmz yerden ayrlyor leye kadar yryorduk.

Akam zeri tekrar yola devam ediyorduk. Bylece
dman yanltmaa alyorduk.
EFEND BR TBETL
Bir gn banda apka bulunan bir Tibetliyi ya
kalayp getirdiler. Bu, dierlerine nazaran biraz efen
diye benziyordu. Ayanda deri elbise yerine pan
tolon bulunuyordu. Bize iaretle, buradan birok Tr
kistanlnn gelip getiini anlatmak istiyordu. Tibet
lilere dman, olmadmz izah edebilmek gayesiy
le, kendisine bir tfek hediye ettik. Bu belkide za
vallnn aleyhine olacakt. nk komnistler yaka
lad takdirde, kendisine birey yapabilirlerdi.
EMBER'E GRYORUZ
Geceli gndzl yryorduk.
Bir gn, tatan
yaplm birka eve tesadf ettik. Kayna'n riyasetin
de yaplan aratrmada, burann tapnak olduu mey
dana kt. Bu arada birka tane de elbiseli adam ge
tirdiler. Onlara buralarda komnistlerin olup olmad
n sorduk. aretle yok cevabn verdiler. Halbu
ki yanl anlamz. Sabah ge vakitlere kadar isti
rahat etmi iyice uyum utuk. Nbetilerimiz de et
raf gzlemilerdi. Ertesi gn ar admlarla g'e
devam etmee balamtk. Fakat sonradan anladk ki
ok tehlikeli bir blgede bulunuyormuuz. Samz
da amurlu bir gl, solumuzda da byk bir kayalk
vard. Bu sebeple tek bir geitten gememiz gereki
yordu. Turdu Kar ve
Delilhan buradan gemiler,
Alibeg Hakim de geidin tam banda atndan ine
rek, vaziyeti idare ediyordu. Tam bu srada bir silh

sesi duyuldu ve bunu yamur gibi dierleri takip et

mee balad. Allah'dan Alibeg Hakim'e bir ey ol
mad. Kafile aknlktan dalmaa ve oraya buraya
kamaa balad. Alibeg Hakim, vaziyete hakim ol
mak iin, saa sola kumanda ederken, bu gn Kayseride bulunan mer obanolunun atndan ayrla
rak, yaya kaldn grr. Komnistlerin eline ge
memesi iin arkasndan koar ve at'n arkasna alarak
uzaklatrr.
Ate yamurundan
yaralananlar oktu.
Atlar,
develer durmadan yere yuvarlanyorlard. Bizim de
30 ksramz dman tarafna katndan peinden
gitmek mmkn olmad. Hayattan tamamen midi
mizi kestiimiz bir srada, Kayna geldi ve kayalk
yere kamamz syledi. Bunun akabinde Alibeg Ha
kim yetiti ve geri dnn diyerek yksek sesle ba
rmaa balad. Dndk,' fakat nereye g idecektik...
Burada kalrsak lecektik. Babam,
hemen amurlu
gl iaret etti ve buradan gemee gayretten ba
ka yaplacak bir eyin olmadn ileri srd. amu
run te tarafnda da dman vard. Gle girer gir
mez amura saplanmtk. Dman bizi burada her
an kstrabilirdi. Bereket babamn ok mkemmel ni
anc olan, sa Batur, Sabihan Pnar, Adambay Sava
ve Musa Uluay, Mrdihan Mergan gibi husus mu
hafzlar, eldeki tek makineli tfekle, gelen dma
n yere ykyorlard. Ara sra bozulan bu m akineli, te
sadf o gn ok gzel alm ve ie yaramt.
Develerimizin ou ile eyalarmz amurda kal
dlar. Biz zorlukla gl amtk. En mehur mesel
Akba isimli devemiz bile bu glde saplanp kal
mt. Bu srada nmzde bulunan dmandan ate
edilmee baland.
Nereye kaacamz bilemiyor
duk. Hi kimse nde yrmek istemiyordu. Bunun

zerine babam Alibeg Hakim, bana sen nde y

r diye emir verdi. Dman bizim byle kalabalk
bir ekilde
zerlerine doru geldiimizi
grnce,
kamaa balad. Meer bize gre
nmzdekiler
ok azm. Fakat bizden de iki kii yaralanmt. Kadhan Uluay isminde bir ocukla Acar Eren adnda
bir bayand bunlar. Buradan kurtulmamz bir muci
ze olmutu. ayet Kayna'n dedii istikamete gitseydik, halimiz ok feci olacakt.
TEHLKEL BR GET

Kafileden bazlar Tibetlilere, yalan sylyorlar

diye kzyorlard. Halbuki bilmediimiz iin kabahat
bizde idi. Bylece g btn hzyla devam ediyor
du. Bir ara yine dmana rastladk ve iki saat kadar
arptktan sonra, onlar karttk 6.8.1951 tarihinde
Urduk denilen bir yere geldik. Burada da olduka
tehlikeli bir geit bulunuyordu. Alibeg Hakim Hamza'y ararak, 10 adamla bu geidi tutmalarn sy
ledi. Bizde arkadan yrye getik. Bizim kafile ha
linde geldiimizi gren Urduk kalesi muhafzlar, ge
idi tutmak iin komularsada,
kalabal grnce
bir ey yapamadlar.
Sonradan kendileriyle ahbap
olduk. adrmza davet ettik. Birka silh hediye et
tik, memnun oldular. A rtk Hindistan hududuna yak
latmz anlyorduk. Zira buradaki Tibetliler, Hin
distan ve Ladak kelimelerini biliyorlard. Birka gn
daha yol aldktan sonra, bir gl kenarnda beyaz bo
yal bir ev grdk. Buras Tibet topranda gzm
ze ilien ilk ev'di. iine girdik, meer arpa anbarym. Tibetliler katndan, ortalkta kimseler grn
myordu. Arpay uzun zamandan beri unutmutuk.

Gdamz hep et tekil ediyordu. Bu sebeple arpa

dan orbaya benzer yem ekler yaptk ve yedik.
HNDSTANLILARLA KARI KARIYA
Ertesi gn hareket ettiimizde, yol zerinde iki
yabancya tesadf ettik. Bunlardan birisi biraz Trkistanca biliyordu. Tibetlilerin medeni olanlarndandlar. Lisan bileni, huduttaki Hindistan askerlerinin ter
cman imi. Fakat ok grltc ve menfaat sever
bir adamd. Rvet almak iin yapmadn brakm
yor, bizi tehdit ediyordu.
Mecburen her istediini
yapmaa alyorduk.
Bunun adn ok grltc
mnasna gelen Saldrbay koymutuk. Bu adamlar,
bizim Hindistan hududuna ok yakn geldiimizi sy
leyince, sanki Hindistanllar bizi barlarna basacak
larm gibi byk bir sevince kaplmtk. Bu sebep
le elimizdeki btn kurunlarmz sarfetmee bala
dk. nk tfeklerimizi
Hindistan askerlerine tes
lim edecektik. Bundan byle silhsz olarak rahat ya
ayacamz zannediyorduk.
18.8.1951
tarihinde hududa geldik.
Sakall
binba, m aiyetiyle gelerek elimizdeki tfekleri ald.
Biz hl Tibet hududunda bekliyorduk.
Artk ieri
kabul edileceiz diye seviniyor ve hem de silhsz
kaldmz iin dman gelir
korkusuyla ekiniyor
duk. Bu sebeple sabaha kadar uyumadk.
HNDSTAN ASKERLER
SLHLARIMIZI GER VERYORLAR
Ertesi gn hududu
gemek iin sabrszlanr
ken, 4 ata yklenmi olarak, silhlarmzn geri geti
rildiini grmeyelim m i... Meer, merkezden imdilik

kabul etmeyin ve silhlarn geri verin diye emir

almlar. Bu bize byk bir darbe olmutu. Amansz
bir mcadeleden ve kyya kadar
geldikten sonra,
Hindistan bizi kabul etmiyordu, imdi ne yapacak
tk. Arkamzdan da boyuna dmann gelip gemek
te olduunu gryorduk. Bu sebeple Saldrbay'a yal
varyor ve bizi kabul etmeleri iin, ilgili yerlere sy
lemesini istiyorduk. Tabi adam,
iyice maryordu.
Bize baryor, aryor ve rvet stne rvet al
yordu. Geri dnemez, baka bir tarafa da gidemez
dik. Byk bir mitle burada 56 gnmz geti. Bu
arada iki defa dmann hcumuna uradk. Halen
Hindistann hudut vilyeti Ladak'da Hindistan asker
leriyle almakta olan Delilhan'dan
rendiimize
gre o zaman Komnist in, Hindistan hkmetine
bask yaparak, bizi kabul etmemelerini sylemi. Hint
li askerler de, komnistlere haber yollayarak, ken
din gel al, ite urada oturuyorlar
diye defalarca
haber yollam. Biz de bu sebeple uzun mddet bu
rada kalmz. (*)
KM OLDUUMUZU SBAT N

Gnler geiyor, vaziyetim iz gittike ktye y

neliyordu. Erzamz ok azaldndan, alk tehlike
si de ba gstermiti. Bunun iin koyunlarmz dik
katle kullanyorduk. Bir taraftan da
Hintli askerler
Siz komnistmisiniz diye ithamda bulunuyorlard.
Biz de byle olmadmz sbat iin her trl eyi
yapyorduk. Fakat onlar, esasmz
bildikleri halde.
( * ) D e lih a n
m t r .
t ir .

son

z a m a n la r d a

s ta n b u l'd a k i

im d i

k e n d is i,

T rk iy e 'y e

KAZAK
B a k r k y 'e

g e lm i tir.

K E N T N 'n in
b a l

C a n a lta y

k u ru lm a s n a

Kazak

K e n ti 'n d e

s o y a d n

n d e rlik

a l

e tm i

o tu rm a k ta d r.

mahsustan anlamamazlktan geliyor ve geri dnmemi

zi istiyorlarm ...
27.9.1951
tarihinde 450 den fazla komnist
askerlerinin hcumuna uradk. ki kilometre mesa
fedeki Hindistan askerleri bize yardm etmediler ve
huduttan ieri almadlar. Sabahtan akama kadar ar
ptk. Bu lm kalm sava idi. Savan ar ks
m doumuzdaki tepede cereyan ediyordu. Bu tepe
yi vermemek iin canla bala urayorduk. Solumuz
dan gelen dmana kar mehur nianclardan Nur
fay Batur'un kardei
Nur Mohammed'i gnderdik.
Yannda Nursafa Engin de vard.
Hakim durumda
olan dman ilerliyordu. Havan toplar bizi durma
dan dvyordu. Perian bir havann hkm srd
bu arpmada bir an iin komnistleri pskrttk.
Bu srada vurabildiimiz inli askerlerden bir tane
sini Nur Mohammet alarak, Hindli binbaya gt
rnce, adam kzd ve Nur Mohammede bir tekme
atarak, inlinin cesedini gmdrd.
Bize de iyice
dman ke sild i... Huduttan girebilme midimiz iyi
ce kaybolmutu. K bastryordu. Pakistana da gide
mezdik. Geri dnmek delilik. Byle mitsiz gnler
geiriyorduk. Hindistan askerleri bizi hudutlarndan
bir adm ieri brakmyorlard. teki tarafta da d
manlar vard. Bu vaziyette ortada skp kalmtk.
Erzamz ve vastamz olan hayvanlarmz otlatacak
yerde yoktu, zavall hayvanlarda alktan gn ge
tike zayflamaktayd.
Hayvanlar dalarn
talarn
arasnda otlatmak iin biz genler gece gndz kafi
lenin bulunduu yerden uzaklarda bulunuyorduk.
Biz bir sabah bulunduumuz yerden kafilenin
bulunduu yere baknca dehetli bir manzara kar
snda kalmtk. Kafiledekilerin adrlar toplarla ha
vaya uurulmaktayd. adrn yannda bal olan de

velerim iz dman tarafna gitmekteydi. Btn adr

lar toplarla param para olmu vaziyetteydi.
Dman gene baskn yapmt. Birde baktk ki,
aada bulunan adrlarmz arasna girmiler, elle
rine geeni paralyorlar, atee veriyorlar, ldryor
lard. akn vaziyette, baka yoldan ileriye, adrdakilerini kurtarmaya kotuk. Meer Hindistan hudu
duna girmiiz, haberimiz yok.
Bu srada karmza
Hintli askerler kt. Bir subay'n komutasnda yere
yatarak bize nian aldlar. Ellerimizi kaldrp teslim
olmutuk. Silhlarn emniyet krtlarn iittik. He
men iman getirmee baladk, artk sonumuz gel
miti. te tam bu anda Hintli subay glerek yanm
za yaklat ve Alibeg Alibeg diyerek seslendi. Son
radan anlald ki bu subay biz dmanla ilk sava
tmz srada, sava yerine g itm i... Sabihan Pnar
da onu dman zannederek ate etmi, fakat sonra
dan Hintli olduunu anlaynca atei kesmi. te bu
vesile ile ahbap olmular. Subay nde ben, Macit ve
Sabihan Pnar' grnce tanm ve ate ettirmemi.
Subay, bize hemen koun atlar gtrn yar
dm edin dedi ve topraklarndan
gememize izin
verdi. adrlara yaklatmz da
manzara ok feci
idi. Nursafa Engin'in o zamanlar 6 yandaki ocuu
yalnz bana kayordu. Onu subay ald. Kadnlar
mz perian haldeydi. zerlerinde ceket yoktu. A
lyorlar, baryorlard.
Dehetten dilleri tutulmutu.
ocuklar yaln ayak saa sola kouuyorlard. Tam
tepeye yaklatmzda Kayna' grdk. Hibir eyi
miz kalmad diye alyordu.
Hepimizde bir yrek
acs, byk bir felket szlar belirmiti. Nedir bu
ektiimiz yarabbi diye szlanyorduk...

13.10.1951
tarihinde
Hindistan askerleri bizi
ieri girebilmemiz iin izin ktn bildirdiklerinde,
sevincimizin byklnden
ne yapacamz ar
d k ... Glyorm uyduk, alyormuyduk, farknda de
ild ik ... Hemen silhlarmz teslim aldlar. O akam
silahsz olarak kukulu bir gece geirdikten sonra,
nihayet ertesi sabah gememize izin verdiler. Bu ara
da M. Turdu Kar, Sakan ve Balika'larn cesedlerini
buraya gm dk... Bunlar birgn evvelki savata e
hit olmutu.
Senelerden beri ektiimiz hasret, artk tahak
kuk etmiti. Dmandan kurtulmutuk. Fakat atk.
Yaya yryorduk. Askerlerin refakatinde tam 14 gn
yrdkten sonra hudut vilyeti Ladak'a geldik. He
pimiz 174 kii idik. Burada koyunlarmz ve atlar
mz sattk. Bizden evvelde Sultan erif ve Hseyinler gelmiler. Bir mddet sonra da birka aile ile Kaben geldiler.
Bylece 50 bini aan kalabalktan ancak 350 ki
i Hindistana gelebilm itik. Bizden sonra da hududa
gelen olmu fakat kabul edilmedikleri iin geri dn
mler. ayet sa iseler, muhakkak dalarda yol ara
maktadrlar.
Kemir ile Ladak arasndaki geide kar yadn
dan, Hindistann Kemirdeki askeri kumandan bizi
askeri uaklarla Kemire getirmiti.
KAFLE KEMRDE KARILANIYOR...
Bizden evvel gelen kafileyi Kemir'in Babaka
n olan eiki Mohammed Abdullah, 90 kilometre me

safede olan Sunmeraktan bizzat karlam.

Biz
2610.1951 tarihinde hava alanna geldiimizde, as
keri kamyonlarla byk bir binaya tandk. Burada
eskiden beri Trkistanl tccarlar kalrm. Bunun iin
buraya Hac Saray derlermi.
Binaya yerletikten
sonra, bir gn duvarda Dou Trkistanllar Cemiye
ti yazan bir levha grdk. armtk. Koca Kemirin babakan bizi karlad da,
cemiyetten bir tek
kimse yoktu d iy e ... Bu byk binada ok bo oda
vard. Kemirli memur her odaya bir aile rahat ra
hat otursun demesine ramen, gnlerce avluda kal
dk. Bir gn Babakan ziyarete geldiinde, bizi av
luda grm ve hemen emir vererek, Trkistanl tccar'larn eyalar ile dolu olan odalarn boaltlmasn
emretmi ve bizi huzura kavuturmutu. Bize hemen
kumanya verilmee baland.
nsan bana haftada
6 kilo un, 6 kilo pirin datlyordu. Kzlha vasta
syla da battaniye, klk elbise temin edildi. Odun
alacak paramz olmad halde yine o muhterem Bacakan'n alakasyla odun ve sobalar tedarik edildi.
Kemir lisann bilmediimiz iin,
idari makamlarla
temasta ok zorluk ekiyorduk. Tercmanlar ise dai
ma para istiyorlard. Babakan, bakanlar ile gelerek
sanki m ill bir vazife yaparcasna halimizi hatrmz
sorard. Tahsil yapmamz ve
ngilizce renmemiz
iin de bir okul amlard, burada her eit el sana
t da retiliyor, babakan bu okul ile ok yakndan
alakadar oluyordu. Bu insan adam okula geldii za
man ona iirler okunuyor, srf bizim sevinmemiz iin
ok holandn sylyor, tekrarlatyordu.
te bu
iirden bir tanesi:
Qandar getik qaq iin,
Demokrattp calf iin.

Qars turdiq zulima azattq aliv salt iin

Din iin qtq belbayiaq
Komnist qa qan qaynap
Zulimi asp dmann
iard etke bizd aydap
Qurban berrip qalqtan
Miyqanat egp calipqan
Colsz conda qynalip
ekke geldik altan
Lugsat kttk arada
Qayl crek carada
Luqsat berp Hindustan
Rahat aldq panada
eiki bakt qalqt
Enbek etti taryqt
Cetim bala tul qatn merhametke qanqt
Seiki Mohammed Abdullah, asqan er
Aql derya kemenger
Ala basn qalqil
oalsn komnist cemenger.
ANADOLU TRKES :
Kanlar getik halk iin,
Demokratik umum iin,
Kar ktk zulme,
Azatlk almak iin.
Din iin ktk kemeri balayarak.
Komnistlere kan kaynayarak.
Zulmi stem gelerek dmann,
kard hududa bizi srerek
Kurban vererek halktan,
Eziyet ekmekten bkmyarak,
Yolsuz dada yorularak hududa geldik uzaktan.

zin bekledik arada,

Kaygl yrek yaral.
zin verdi Hindistan
Rahatladk, sayesinde.
EK besledi halk,
yapt tarihi.
Yetim ocuk, dul kar,
Merhamete kand.
eiki Mohammed Abdullah, esiz kahraman,
Aklida nehir gibi mnevver.
lerleyip demokrasi,
Yok olsun komnist hayrsz.
Bulunduumuz kamp, turistik bir hale gelmiti.
Bizi ziyaret etmeyen kalmyordu. Bu arada tannm
ahsiyetlerin de ziyaretleri vuku buluyordu. Mesel
1952 de Hindistan Genel kurmay bakan General
Karafa ve daha sonra mehur doktor Buchman da
kampmza gelmilerdi.
DNYA KLSELER BRL
Kemire gelmekle dmandan kurtulmutuk. Fa
kat vaziyetim iz yine kritik bir
durum yaratyordu.
Verilen gdalar bir gn gelecek kesilecekti. O zaman
ne yapacaktk... almak iin i sahas yoktu, lisan
b ilm iyorduk... Bu srada Formozadaki Mareal ankayek'den iki defa para yardm grdk. nsan ba
na 100 Hindistan paras idi. Mareal ayni zamanda
birka adama da takdirname gndermi ve Formozada almalarn, Trkistan umum valisi namyla otu
ran Yolbarsbeg vastasyla istemiti.
imdi ikinci bir mcadele
devresine girmitik.
Eskiden zengin insanlar olan bizler, artk verilen yar

dmlarla geiniyorduk. Bu ok zor ve ara giden bir

vaziyetti. Alibeg Hakim, bir faydas
dokunur diye
Delhi'deki Amerikan Elisine bir mektup yazarak va
ziyeti izah etmiti.

20.11.1952
tarihli ve Chester Bowles (bugn
hariciye vekili yardmclarndan) imzasyle bir cevap
ald ve cevapta da National - Christian Council Committee'in yardm edeceini bildiriyordu.
Bundan sonra National Christian Council Comittee yani Dnya Kiliseler Birlii
bize yardm
etmee balamt. Bu sebeple ihtiyalarmz tesbite
gelen Mr. Donald E. Rugh, bize ok iyiliklerde bu
lunmutur. Bu ahs bizim ackl vaziyetim izi grn
ce, Kemir'deki bir Missioner
okulunun retmeni
vastasyla yardma balamt. lk olarak ya ve haflada insan bana bir kilo et, eker, ay ve ocuklar
iin st verilmee baland. M. Donald E. Rugh da
ha sonra temasn arttrarak yardmlarn geniletti.
Elbise d att... temin etmek iin ok urat. Tr
kistan keesi yapn diye elimize para verdi. Daha
sonra Amerikann Harvvard niversitesinde doktora
sn vermee hazrlanan Mr. Milton Clark, bizim rf
ve adetlerimizi renmek iin aramza girmi ve ay
n zamanda ngilizce retmee balamt.
Kemir Hkmeti bizi
Pakistana yakn bir yer
olan Uri isimli bir yere yerletirmek istedi. Alibeg
Hakime burasn gsterdiler.
Fakat biz Trkiye'ye
gelmei arzu ediyorduk. Bu sralarda Hindistana ge
len bir Trk parlemento heyeti de bizi ziyaret etmi
ti. Bunlar ilk grdmz Trk kardelerimiz oldu
undan, onlar grnce aladk, onlarda aladlar..
Bu heyetin bakan Haluk aman'd.

HNDSTAN BASINI BZ THAM EDYOR

Trkiye'den izin beklediimiz mddete,

bize
yaplan ziyaretler tkenmiyordu.
2.6.1953 tarihinde
bir dnya seyahatna km bulunan Amerika De
mokrat Parti Bakan aday Mr. Adlai Stevenson da
kampmza gelmiti. Odalarmza
kadar girerek, bi
zimle ay imek nezaketini gsterm iti... Ertesi g
n de 3.6.1953 de, kald
Nesimbadaki otelinde
iadeyi ziyarette bulunduk ve bir saat kadar konu
tuk.
Bu sralarda Babakan eiki Mohammed Abdul
lah'a kar, Hindistanda bir gvensizlik kmaa ba
lad. Babakan, Mr. Stevenson ile konuup Kemiri
Pakistana verecek gibi ayialar ykseldi. Tabii bun
lar bizi ilgilendirmezdi. Fakat, Babakan Abdullah'a
duac id ik ... Aramzda bulunan
Mr. Milton, Clark
austos aynda bizi 90 kilometre
mesafedeki Sunmarak dana gtrd. Burada bizimle alkal film
ler ekiyordu. Para almakszn
onun her arzusunu
yerine getiriyorduk. Gayem iz, Trkistan ve Kazak
Trklerinin tannmas idi. Bu srada Babakann bizi
grmee gelecei haberini aldk. Fakat, bundan bir
gn evvel Mr. Milton Clark'n kars hastaland iin
geri dnmek mecburiyetinde kaldk. Bu sebeple de
Babakan gelemedi. ki gn sonra da Hindistanllar
tarafndan tevkif edildi. ayet bizim yanmza gelseymi, hep beraber tevkif edilecekmiiz.
Bundan
sonra Hindistanda kan solcu mecmualardan Biltiz
durmadan uydurma haberler
yaynlamaa balad.
Babakan Abdullah, Mr. Donald E. Rugh ve Mr. Clark
ile Trkistandan gelen 350 Kazak Trk yle yapa
caklar, byle yapacaklarm diyerek atp tutmaa yel

lendi. Bunun zerine baz ahslar oturduumuz bi

nann altna gelerek bizlere Amerikan casuslar di
ye bardlar.
Bu hadiselerin bize ok zarar dokundu. Mr. Donald E. Rugh Delhi'den Kemire gelemez oldu. By
lece yardmlar azald. Mr. Clark Amerikaya dnm
t. Vaziyetim iz bozuluyordu. Mr. Edumonda, Delhideki Mr. Rugh'a yazd bir mektupta halimizi izah
etmi ve yardmlarnn devamn istemiti. Bir Hristiyan teekkl olan bu cemiyete her zaman mteek
kiriz.
Memleketimizi her zaman iin anyor ve tant
maa gayret ediyorduk. Bu arada Nehru'ya da bir
mektup yazarak, hududa gelecek olan dier kafile
lerin de kabul edilmesini istiyorduk. Fakat bu hibir
fayda salamamt. Kemirde iken
Alibeg Hakim
18. Ocak. 1953 de Bakan Eisenhovver'e bir tebrik
mektubu yazm ve 6. Mart. 1953 tarih ve 11614 sa
yl Mr. Arthur C. Barlet (stihbarat bakan) imzas
kanalyla u cevab almtk.
Bakan Eisenhower 18. Ocak. 1953 tarihli teb
rik mesajnz almtr.
Bakanmz, vastanzla Kemirdeki Kazak Trklerine ve szlere selm ve teek
krlerini ulatrmamz rica etti. Bu vesile ile Dou
Trkistanllara kar sempatimizi arttrm bulunuyo
ruz ki, onlar hi bir sular olmad halde memleke
ti terke mecbur kalmlardr diyordu.
KEMRDEN HAREKET
Nihayet beklediimiz gn gelmiti. 12. Temmuz.
1954 tarihinde Trkiyeden izin ktn Dr. Edumonds
bildirdi. Onlar bizi daha evvel
Gney Amerika'ya
gndermei istemilerdi, fakat biz kabul etmemitik.

Bu haberi alr almaz hazrlanmaa baladk. Otobs

lerle Kemir'den hareket ettik. Dr. Adumonds'da bir
ka kilometre bizimle birlikte gelmiti. Kemirde sa
dece Canmhan Hac'nn olu kalmt. Yolculuu
muz boyunca bize ok iyilikleri dokunan ve her ar
zumuzu yerine getiren Eski babakan eiki Moham
med Abdullah, yeni Babakan Baki Gulam Mohammed'e ve btn Mslman Kemirlilere ok mteek
k iriz ... (*)
Kemir'den Amiratsar'a geldiimizde Mr. Rugh
ve yardmcs Mr. Combell tarafndan karlandk. Bi
ze ayrlan hususi vagonlara yerletirildik. Hindistan
trenleri ok kalabalk olmasna ramen bizler ok ra
hattk. Bu rahatlk iersinde Bombaya kadar geldik.
Burada da
yerlerim iz hazrlanmt.
Yemeklerimiz
muntazam veriliyo rd u ... gn sonra, ok kalaba
lk olan vapura girdik. Gvertede oturduk. Mr. Com
bell Basra'daki temsilcilerinin
bizi karlyacaklarn
ve trende yer ayracaklarn syledi. Seyahatimiz 6
gn devam etti. Basra'da bizi kibar bir adam karla
d. Fakat, Hindistanllar kadar iyi tesir brakma
(* ) B izim

T rk iy e 'y e

s e fe r
u

g e lm e m iz

T rk iy e 'd e n

kadar

zc

ko m nist
a n lo d k .
ra h m e tli
kend i

(b u

te fe rru a t y la

s in in

b iz z a t
M erhum

Kayna

4 .6 .9 5 4

M erg e n in

...

S iz le rn

i in

im z a

de

I.

Y.

hepsi
bu

g n
i in

A lp te k in

A lib e g

H a k m 'd e n

old u u n u

iy le

m ektup

y a z a r d .

ou

y a z s y la

o la n

F ilz 'in

el

m evcu ttu r)

m e k tu p le rln d e ,

y a z m t r .

s o n ra 'd a n

v iz e

b ir

Em (n

da

old u

B u ra

M e k tu b a ,

d uru m u

daha

h u su sta

u ra a n

s o n ra

ko m n isttir
y le

bug n

k e n d i
d e

d e m e kte d ir:
h a y a t ta

o la n

y a z lm t r ) .
M.

B u ra

Is a

b ild i i

g elen

b ilh a s s a

e k s ik s iz

bu

bu

ac

S d k

M ehm et

K e m ir'd e

se b e b i

b iz im

h a fta

m ek tu p u n 'd e

ad

v iz e s i

her

k a rd e i

g re ,

v e rm e m e k te .

o lm a d k la r n z
e

da

n k ,
Bunun

y le

b e k le rk e n ,

te

b ir

Cum a

H in d is ta n 'd a n
B u ra

b a z la r

b iz 'd e n ,

Bunun

h a k k n d a

a n la t r d .

M rd ih an

adam

v iz e

a n la t t n a

g e c ik m i ti.
b e k le m i tik .

h k m e ti

m e k tu p la rn

M ektu b u ,

le r

T rk

durum

y a z s y la ,

m i .

az

p h e le n iy o rd u .

K ayna,

el

b ir

a la m a d a n

K e m ir'd e

m e k tu p la rln d e
tn

id i.

d iy e

B r ,

v iz e

h a d e ,

T rk is ta n l
T rk

lk a y e td e

Y usuf

b u lu n m u .

A lp t e k in 'd e ,

B u ra 'y

be

p h e li

k r a m a m a k t a ...*

g m e n le rin

m a k a m la rn a

im d i

s iz e rin

b ilg i

d uru m u
v e rird i.

h a k k n d a

M.

d. Biletlerimizi verdi ve treni gsterdi. Muhacrara diye levha yazl vagona bindik. Hareketten bir
mddet sonra bizim vagonlara rakllar dolmaa ba
ladlar. Kd yrtp bizi dvmee kalktlar. Hrsz
lk yap tlar... Scak bir gnde Badat'a geldik. Lisan
bilmediimiz iin nereye gideceimizi aryorduk.
Bereket bir Trkistanl grdk ve onun yardm ile
29. Temmuz. 1954 tarihinde Trkiye'de Tuzla g
men misafirhanesine kadar geldik (**) Burada unu
da belirtmeden geemiyeceim,
Nusaybin'de Trk
makamlarna teslim edildikten sonra, Trk makamla
r tarafndan hayvan vagonlarna konduk.
Ve ok
zorluk ekerek, tam bir haftada Tuzlaya geldik.
ANA VATANA KAVUMANIN SEVNC
Trkiyeye geldiimizde bize ilk defa ho gel
diniz diyen Ankara Trk Dil kurumu uzmanlarndan
Prof. Abdlkadir nan olmutu. Kazak lehesiyle A li
beg Hakim'e bir ho geldiniz iiri yazmt:
Balda quru polat cambasna ilgensn
Dmandan alan kk mltq knrendirip crgensin
Tavekeldin ken tonun zin biip kiygensin
Altayda Ala't bul Oltaydn qolunan qutqaram
deensin
Taban cazq tarlar boz tartp mindin curt iin
Qzl qtay kafirdi koyday aldn curt iin
Balda altn quru polat qana maldn curt iin
Alqar-asqar tavlard, Qzl Otay cavlard baspkeldin curt iin
alqar-alqar glderdi, Gbi deen lderd ba
sp qondn curt iin

Trk curtina ho geldin

Barn aytta birin ayit
Her qlgann Curt iin
29.7.1954
Prof. A. nan
Anadolu Trkesi :
Sap iyi polat, kalana balayansn,
Dmandan alnan mavi tfek grldetip yrensin.
Tevvekelin gen caketin kendin kesip giyesin,
Altaydaki ALA' bu in'in elinden kurtaramn
diyesin
Taban dz siyah beyaz,
At zorla bindin yurt iin.
Kzl in gavurdu koyun gibi ldrdn yurt iin.
Sap altn iyi polat (kl) kana soktun yurt iin.
Byk - byk - dalar Kzl in dmanlar
basarak geldin yurt iin.
Gbi denilen
lleri basarak konakladm yurt
iin.
Trk yurduna ho geldin.
Hepsini sylede birini syle,
Her yaptn yurt iin.
Tuzlaya geldikten sonra sevinten patlyorduk.
Senelerden beri hasretini ektiimiz vatana gelmitik.
Artk tercmana ihtiyacmz yoktu. htiyalarmz kar
lanyordu. Yalnz buras ok kalabalk olduu iin
ayrlmay dndk ve 5. Eyll. 1954 de Manisann
Salihli kazasna iskn edildik. A rtk hayata atlmann
zaman gelmiti. M uhtelif ilerde tecrbeler yaptk.
lk gnler sknt ektiysek de sonradan altk ve her
birimiz ie altk. Etrafa yayldk. Allaha ok kr
ler olsunki bu gn vaziyetim iz ok iyidir.

FORMOZA SEYAHAT

Ana vatanmzda hr bir hava iersinde hayat

mz devam ettirmee koyulduumuz son gnlerde,
Ankara in Byk Elisi ao-Yu lin'den 1960 Mays
aynda Alibeg Hakim, Hamza Uar ve Halifa Altay'a
ayr ayr yazlan u mektubu almtk.
Muhterem Alibeg Hakim,
Her sene, Asya milletleri Anti-Komnist Cemi
yeti tznn
erevesi dahilinde,
ruznamedeki
meseleleri mzakere etmek zere, senelik toplant
sn, mnavebe ile azalarnn topraklarnda akteder.
Bu yl ise Cemiyetin 6. Toplants, nmzdeki Ha
ziran ay banda Tape'de yaplacaktr. Konferansa,
cemiyetin azalar ile btn dnyann ati-komnist
memleketlerinden ve teekkllerinden
temsilci ve
mahitler itirak edecektir. Sizin de in Trkistannda komnistlere kar ete harbine itirak etmi ol
manz dolassiyle ahsi
mcadelelerinizin safahatn
anlatmak, bilhassa komnist tehlikesine maruz kalan
Asya memleketleri iin tecrbeleriniz faydal olabi
lecei mlhazasyla bu toplantya katlmanz temen
niye ayan grlmektedir. imdi Trk tabiyetine gir
mi bulunuyorsunuz. Bir Trk vatanda olarak, Mil
liyeti in'e yapacanz seyahat, Trk ile in m ille
ti arasnda bir kpr vazifesi grerek, iki karde mil
letin dostluk balarnn samimiyetini gstermek ba
kmndan hususi bir manann tamasna vesile ola
caktr. deniyor ve btn masraflarn cemiyet tara
fndan karlanaca bildiriliyordu.
Daha sonra 14. Mays. 1960 tarihinde Cemiyet
bakan Mr. Ku Cheng Kang imzal u mektup Alibeg
Hakim'e gelmiti.

Muhterem Alibeg Hakim.

15. Haziran 1960 da alacak olan Asya Milletle
rinin Anti komnist Cemiyeti toplantsnn yaplaca
n bildirirken eref duyuyorum. Bu toplantda un
lar mzakere edilecektir: Hr dnyada anti-komnist
hareketlerini nasl kuvvetlendireceiz. Asya ve Orta
Doudaki komnist fitneliine nasl kar koyacaz
ve bozgunculuu nasl durduracaz.
Hr milletler
arasnda iktisadi ibirliini ve kltr balarn nasl
ilerleteceiz?... Hrriyetleri iin mcadele ettikten son
ra, Demir Perde gerisinde kalan milletlere nasl yar
dm ed ece iz?... Mektupda daha sonra ye devlet
ler ile misafirlerin arlan ekilleri ifade ediliyordu.
Bu mektuplar alr almaz, Manisa valisine mra
caat ettik ve pasaport iini grtk. Mspet netice
aldmz iin hazrlklara balanld. Fakat, 27 Mays
Hrriyet ihtilli olunca, asker idarenin pasaport ve
rip vermiyeceinden phe ettik. Fakat, hrriyet k
lar altnda parlayan ve idareye geen hkmet bize
derhal kolaylk gsterdi ve pasaportu v e rd i... By
lece heyet 18 Haziran
gn Formozaya hareket etti.
*
Trkiye'yi temsilen giden Prof. Ahmet kr
Esmer'i ile de Formoza da bulumular. Bunlarda di
er devletleri temsil eden resmi delegeler gibi resmi
bir ekilde karlanmlar.
Daha sonra Alibeg Hakim, Hamza Uar,
Hali
fa Altay, buradan hazrlayp gtrdkleri u beyan
nameyi delegelere hitaben yaynlamlardr. Bu be
yanname Afrika'da ve Asya'da muhtelif yerlerde ga
zetelerde Alibeg Hakim'in resmi ile baslmtr.
Her bakmdan istifadeli olan bu beyannameyi
inliler dahi okumutur.
Komnizm'in insanlk d
bir rejim olduunu, gayet vazh bir ekilde ele alan
bu beyannamede ez cmle yle deniliyordu.

uras kati olarak bilinmelidir ki, insanlar hrriyetsiz yaamazlar. Hrriyet herkesin hakkdr. Ko
mnizmin, asrmzn bir numaral
dman olduu
malumdur. Gayesi dnyay igaldir. Buna m uvaffak
olabilmek iin geceli gndzl alyorlar. Zaman
gelince hi ekinmeden saldracaklardr. Onun iin
biz hr dnyada yaayanlar, daima bu felakete kar
hazr olmalyz. Asyann hr milletleri bilmelidir
ler ki, Rus ve Kzl in komnistleri asla skunetle
durmazlar. Komnizm ikencelerine bizzat ahit ol
mu biz Trkistanllar, Asya milletlerine unu syle
mek isteriz ki Demir Perde arkasna gidip gelenle
re aldrmayn. Onlarn hepsi propaganda ile aldatl
mlardr. Btn grdkleri ve duyduklar bir hazr
lk neticesidir ki orada hakiki hrriyet hibir zaman
yoktur. unu da ilave edebiliriz ki Demirperde ge
risinde yaayan insanlarn vaziyetinden, hr dnya
da yaayan hayvanlarn vaziyeti, ok daha iyidir. Hi
olmazsa hr dnyada hayvanlarn eitli hakszlkla
ra maruz kalmamas iin kurulmu cemiyetler var.
Ama Rusyada ve in'de insanlarn hakkn koruya
cak bir makam yoktur. Bir gn hr dnyann hr
milletleri, komnizm altndakileri kurtaracaktr. Asyann hr milletleri komnistlerin Sulh iinde yan ya
na yaama denilen aldatac
yalanna inanmamaldrlar.
Beyannamenin dier son ksmlarnda ise, Trkistann bu gnk halinden bahsedilmekte komnist
lerin yapt muameleler izah edilerek hrriyet iin
mcadele'den sz edilmektedir.
Bu kiilik heyet sonradan Mareal an Kay
ek tarafndan kabul edilmilerdir. an Kay ek bir
isteiniz var m dedii zaman Alibeg Hakim yle

demitir. in'i komnizmden kurtarrken, Trkistann hrriyet ve istikllini de unutmamanz isteriz.

Formoza konferans her bakmdan ok istifade
li gemitir. (*)
KAZAK TRKLER HAKKINDA
VE DI NERYATLAR
Biz Kemire gelince, aa yukar her gn gaze
teciler etrafmz sarar, sual zerine sual sorarlard.
Bu arada yukarda bahsi geen Harvvard niversite
sinden Mr. Milton Clark National Geograpic Maga
zine isimli mecmuada bize ait renkli resimler ne
retmi ve bir yaz yazmt. Trkiye'ye geldiimizde
Salihlideki evimizi ziyaret eden Mr. G . Fox Holmes
ile Mr. Godfrey Lias imzas ile Byk Kazak G'
adl kitap neretmilerdir. Bu kitap Pakistan ve Trkiyede tercme edildikten sonra 1959 ayni balklar
la Genler iin diyerek cep kitab halinde Amerikada
yaynlanmtr. Trkiyede muhtelif gazetelerde yaz
lar kt. Cumhuriyette Lias'n kitabnn baz ksmla
r neredildi. 1955 de Readers Digest mecmuasnda
ve Fransann Selection mecmuasnda, Btn Dn
yada yazlar kt. 9. Eyll 1957 de zmirde kan
Ege Ekspres gazetesinde, zdemir Atalan tarafndan
hazrlanan byk bir rportaj yaynland. 13. Mays
1959 da Amerikan ordusunun resmi organ olan Stare and Stripes gazetesi (Kzl inde gizli harp) di
ye yle bir makale neretti.
Uzun bir hikyedir. 1952 de Mslman Kazak
lar, Hindistana snmtr. 2500 mil kateden bu ka
(* )

M illiy e t i
D ou
b eg

in

h k m e tin in

T rk is ta n n
H a k im ,

h u su sta

bundan

A la s

s ta n b u l'd a

is t ik l li
so n ra

T rk is ta n

n e re d ile n

b ir
i in

adaya
b r

M illiy e t i

T rk n
e se rim iz d e

n m

ta v iz e

M ill

in 'le
s t ik l l

iz a h a t

zor

d u ru m d a

y a k la $ m a y s n t
ili k is in i
P a ro la s

v e rilm i tir.

g re n

k e s m i tir.
a d l

dah
A li
Bu

1973'de

labalk grupdan ancak 350 kii kurtulabilmitir. Mem

leketlerini terketmeden evvel bu grup 20 sene Rus
ve inlilerin aleyhine savamlardr. Alibeg bu Ka
zaklarn lideri, komnistlerin altnda kle olmaktan
sa lmeyi tercih ettik demitir. Kendisi 7 ocuundan
5 ini kaybetmitir. Grlyor ki, Dalailama gibi K
zl in'e kar savaanlar ok diyor ve makale devam
ediyor.
Yine bu arada zmirdeki Sabah Postas gazetesi
Temmuz 1960 tarihli saysnda
Formoza seyahatin
den uzun uzadya bahsetmitir. (**)
KAZAK TRKLER HAKKINDA
UMUM MALUMAT
Bu mevzuda malumat edinmek isteyenlere en
bata Ord. Prof. A . Zeki Velidi Toan'n
TRKL
(TRKSTAN) tarihi isimli kitabn tavsiye edebiliriz.
Bu hususta olduka iyi malumat veren bir eser de,
mehur Alman alimi ,W. Radloff'n kitabnn 4 ciltlik
tercmesidir. Saken Seyfullah adnda bir Kazak Tr
k tarafndan ilk defa yazlan Kazak Tarihi bugn
hal mevcuttur. Nimet Mincan'n Urumide yazd
Kazak Tarihinin istikameti isimli ikinci eser'de
mevcuttur. Bunlarn
Trkeye tercmeleri istifadeli
olacaktr. z Trkeyi bulma yolunda, elimizde isti
fadeye ayan birok destanlar vardr.- Teebbs ede
ceklere her zaman iin yardm ederiz. Keza mehur
ata szlerimiz de derli toplu olarak elimizde bulun
maktadr. (***)
(* * )

Son

z a m a n la r 'd a

m a k a le

ve

yaz

Kazak
k m

T rk le ri
o ld u u

h a k k n d a
i in

i 'd e

h e p s in i

ve

d 'd a

b u ra y a

p ek

a lm a y a

o k

lzum

g rm e d im .
{ * * * ) K azak
n o tia r'd a

T rk le ri

h a k k n d a

g s te rilm i tir.

u m um

O nun

i in

b ilg i

v e re n

b u ra y a

e se rle rin

te k r a r

b a z la r

a lm a d k .

d ip

Bu kitabn 1961 senesindeki I. basks hakknda kini

ne dedi?
1961 Senesindeki I. Basksnn nsz.
2. Basksnn nsz
Birinci Ksm
Corafi B ilgi:
A)
B)
C)
C)
D)
E)

Dalar
klim
Ekonomi
Ticaret
Maden
Nfus
KNC KISIM

Kazak Trkleri hakknda umumi bilgi:

A) Kazak Trklerinin menei ve Kazak sz.
B) Kazak Trklerinin yaay.
C) Kazak Trklerinin rf ve detleri
C) Kazak Trklerinde ocuk yetitirilmesi.
D) Kazak Trklerinde evlenme.
E) Kazak Trklerinde anlamazlklarn halli.
F) Kazak Trklerinde ahlk.
G) Kazak Giyini tarzlar.
H) Kazak Trklerinde yemek ve ikiler.
I) Kazak Trklerinde spor ve avclk.

Dou Trkistandaki Kazak Trklerinin istikll mca

delesi :
A)
B)
C)
)
D)
E)
F)
G)
H)
I)
)
J)
K)
L)
M)
N)
O)
)
P)
R)
S)
)
T)

Hrriyet Mcadelesinde ilk temeller

Bke Baturun Mcadelesi ve Akibeti
Kumul nklab
Ludun Muharebesi
Altay ve Tarbaatay Kurtarlyor
.
Urumiden inlilere Yardm Geliyor.
Kzben Muharebesi
Rus ve in Rekabetinin Balamas.
in i Seyin Sulh Teklifi.
in i Sey Sznde Durmuyor, Kasapla balyor.
kinci Kumul Ayaklanmas.
Memleket Kafile Halinde Terke Balanyor.
in i Sey Yeni Oyunlar Peinde.
Hindistana G. (I. Kafile)
I. Kafile Pakistan Yoluyla Trkiyeye Gidiyor.
Trkistanda Kalanlar ve Onlarn Mcadelesi.
Mnkey
Hac Ahit.
Baymolla Qrkeolu
erifhan Tre.
Yeni Bir Tekilt.
Ultt Qorav Uy m m Mesulleri Tevkif Ediliyor.
Yunus Hac.
DRDNC KISIM

Altayda balanan ayaklanm a:

A)

Noaybay ile Osman slmolu in i Seye kar

Mcadeleye Balyor.
B) rishan Bein
Lider olmasndan sonra
Byk
Komnist Taarruzu ve Sulh Teebbs.
C) Osman slmolunun Anlamaya tiraz ve Mca
delesi.

) Osman slmolu Sulhu Kabul Etmiyor.

D) Osman slmolu, Osman Batur Oluyor.
E) Ruslarn Dou Trkistan Terk Edileri.
F) in i Seyin Yeni Daleveralar.

BENC KISIM
arki Trkistan Cumhuriyeti Kuruluyor)
.
A) le-Kulja Ayaklanmas (1944).
C) Alibeg Mcadele iin yeni bir plan hazrlyor.
) Nurfay Baturun lm ve karsyla ocuuna ya
plan ikenceler...
D) inliler Tekrar Yaylm Hareketine Geiyorlar.
E) Kulcadaki
arki Trkistan Cumhuriyetinden
yardm isteniyor.
F) Alibeg Rahimbegolu ki Numaral stikll Madal
yas Alarak Alibeg Hakim Oluyor.

ALTINCI KISIM
Anlama
A) inle Sulh Mzakeresi Balyor...
B) Q zl Hareketinin Yl dnm kutlanyor.
C) Yeni Anlama ve Alihan Tre.

YEDNC KISIM
A) Osman Batur Yeniden Mcadeleye Balyor.
B) Moollar Ruslarn Emriyle Osman Batura Hcum
ediyor.
C) Alibeg Hakim Kukla Haline Gelen arki Trkis
tan Cumhuriyeti Hkmetine Kar Harekete Ge
iyor.
) Ruslar Alibeg Hakimi ele geirmek istiyorlar.
D) Toplu olarak klman cenaze namaz ve resmi m
cadele.
E) Komnistlerin hcumu ve Takiman Batur.

A)

in daresi Altnda lk Defa Kurulan 8. Kaza!

Tugay ve inle ilikiler....
B) Urumideki vaziyet.
C) Dou Trkistann Bakenti Urumideki
Kazal
Trk Mnevverleri.
TRKYEYE NASIL GELDK?

12

A)
B)
C)
)
D)
E)
F)
G)
H)
)
J)
K)
L)
M)
N)
O)
)
P)
R)
S)
)
T)
U)
)

14

Vatan Terk hazrl.

8. Kazak Trk Tuay Datlyor...
Orazbay
Aliolu veGeneralMabufang.
Orazbay
Aliolunun grd-ikenceler.
Karaehire Doru G.
Kime Niyet... Kime Ksmet
Baz Uygur Liderlerinin Durumu
Bandit Osman... Hain Alibeg saldrs.
ncler Gidiyorlar...
Elveda Vatan... Elveda...
Korkulacak Bir Manzara...
Bize Doru Gelen Yabanc...
Gbiye Giriyoruz.
mitsiz Gnler.
Su Yerine Kanlar iliyor...
Tuzlu Suyun Tatl Buzu...
Babam Beni Gbiye Geri Gnderiyor...
Hayvanlar ot yerine aa yiyorlar.
Beklenilmeyen Srpriz.
Deve stnde Bir Amerikal...
Osman Batur ve Canmhan Hac Kumulda...
Canmhan Hac Esir dyor...
Osman Batur Esir dyor...
Himalayalara doru... Ve ila olarak insan sidii
iiliyor...
V) Himalayalarda, Hind-Tibet Hudutunda in asker
leriyle sava...
Y) Hindistandaki faaliyetler...
Z) Hindistandan Trkiyeye
Kazak Trkleri Hakknda baz eserler.

TRKLK LKS
(Trklk M efkuresi)
Yazan :
mer Seyfettin
Birinci Bask
Fiat: 10 TL.

ATLLA - CENGZHAN -TMR

Yazan :
Manole Weagoe
Romenceden eviren:
Mstecip lksal
Trke Birinci Bask

ADSIZLAR
ROMAN
Yazan :
Ahmet B. KARABACAK
Trk Kltr Yayn*

Milliyeti Sanayi Sistemi

Yazan :
A li Bayndr
Fiat : 20 TL.

YAYIN LARIM IZ
Trkln Esaslar

Gkalp

10 T L

Trk Medeniyeti Tarihi (Cilt I) Ziya Gkalp

10 TL.

Trk Medeniyeti Tarihi (Cilt II) Ziya Gkalp

10 TL.

Trk Medeniyeti Tarihi (iki cilt bir arada,

Lks ciltli,

30 TL.

Trklemek - slmlamak - Muasrlamak

Zya Gkalp

10 TL.

Trk Ahlk

Gkalp

15 TL.

Trkiyenin kmazlar
Do. Dr. Necmettin Haceminolu

20 TL.

Dou illeri ve Varto Tarihi

M. erif Frat

20 TL.

mer Seyfeddin

10 TL.

Ziya

Kzl Elma Neresi

Milliyeti SanayiSistemi
Gnl Hanm
MehmeT A k if

Ziya

A li Bayndr

Ahmet Hikmet

Mftolu

Sleyman Nazif

Turanlnn Defteri

20 TL.
5 TL.
7,5 TL.

M. A li Tevfik

6 TL.

Sava Notlar,.

Goebbels

7,5 TL.

Nazi Partisi Program

G . Feder

7,5 TL.

Tarih Boyunca Yahudi Meselesi

Theodor Firscht

25 TL.

Dou Airetleri ve Emperyalizm

Dr. Mahmut
Trklk lks
Harp Sanayi
Sosyalizm (cilt I)

Rivanolu

20 TL.

mer Seyfeddin

10 TL.

A li Bayndr

7,5 TL.
20 TL.