T.C.

SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ESKA TARH BLM DALI

ANTK DNEMDE ANADOLUDA

MZK VE MZK ALETLER

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN:
Prof. Dr. Hasan BAHAR

HAZIRLAYAN:
Devrim SNMEZ
054202011003

KONYA 2008

NSZ
Bu tez almas, Antik dnemde Anadoluda mzik ve mzik aletlerini ele almaktadr.
Eski nasya, Msr ve Hellen uygarlklarnn mzii ve kullandklar mzik aletlerini konu
alan birok alma yaplmasna ramen, antik dnem Anadolu mzii ve mzik aletleri
hakknda yaplan almalar yetersizdir. Yaplan almalar neticesinde, Eski nasya, Msr
ve Hellen uygarlklarnn mzii ve kullandklar mzik aletleri hakknda bir hayli bilgi elde
edilmitir. Bu konuyu, alma konusu olarak sememin nedeni, Anadoluda yaam ve
birok devlet kurmu medeniyetlerin mzikal kltrleri ve kullandklar mzik aletleri
hakknda kapsaml aratrmalarn yaplmamas ve bugne kadar detayl bir biimde
irdelenmemi olmasdr.
Antik dnem Anadolu insanlarnn mzii, gnmze ulaamam olmasna ramen,
mzik aletleri ve mzisyenleri betimledikleri kabartmalar ve izimler bizlere ulaabilmitir.
Antik dnem insanlarnn mitlerinden, antik a yazarlarnn kaleme aldklar eserlerden,
antik a insanlarnn kullandklar ve gnmze kadar gelebilmi mzik aletlerinden, eitli
zemin ve nesneler zerine izdikleri resimlerden ve kabartmalardan o dnem insanlarnn az
ok mzik hayat ve kullandklar mzik aletleri hakknda bilgi sahibi olmaktayz.

Tezimizde, gnmze kadar kaz veya dier yollarla kartlan ve mzelerde tehir edilen
eserlerden, orthostatlar, vazolar, vazo fragmanlar, lahitler, silindir ve ta bask mhrler,
pimi toprak, heykeller, kemer paralar ve rythonlar zerindeki tasvirlerden istifade edilerek
ve kaynak eserlere bavurularak antik dnem Anadolu mzikal kltr ve kullanlan mzik
aletleri hakknda bilgiler verilmeye allmtr.

Tez konumu belirleyen, bu konuya ilgimi eken, ynlendiren ve almamn her

safhasnda benden desteklerini hi esirgemeyen, deerli danman hocam Prof. Dr. Hasan
BAHARa en iten teekkr bir bor bilirim. Tezin hazrlanmasnda deerli hocam Do. Dr.
zdemir KOAKn da emekleri byktr. Benden yardm ve emeklerini esirgemeyen
deerli hocama sonsuz teekkr ederim.
Devrim SNMEZ
KONYA 2008

ZET
YKSEK LSANS TEZ
ANTK DNEMDE ANADOLUDA MZK VE MZK ALETLER
Devrim SNMEZ
Danman: Prof.Dr. Hasan BAHAR
Bu tez almasnda, Antik dnemde Anadoluda yaam birok medeniyetlerin mzikal
kltr ve mzik aletlerinin incelemesi yaplmtr. lk bata mziin tanm yaplm,
mziin insan ve toplumlar zerindeki etkisinden sz edilmitir. Mzik kelimesinin kkenine
deinilmi ve mziin douu hakknda ileri srlen varsaymlar ile bu grlere katlmayan
kiilerin eletirilerine yer verilmitir. Mziin, antik dnemde ilevinden sz edilmi ve
mziin hangi amalar iin kullanldna deinilmitir. Ayrca, ilkel mzik aletlerinin nasl
ortaya kt, hangi maddelerden, ne tr enstrmanlar yapld, hakknda da bilgiler
verilmitir.

Daha sonra antik dnemde Anadolunun evre kltrlerindeki mzik hayat genel bir
ekilde deerlendirilmitir. Mezopotamya, Msr ve Hellen uygarlklarnn mzik hayat ve
kullandklar mzik aletleri irdelenmitir. Mezopotamya uygarlklarndan Smerlerin,
Babillilerin ve Asurlularn mzik ve mzik aletleri hakknda genel bilgiler verilmi ve
Smer mitolojisinden de faydalanlmtr. Mezopotamya, Msr ve Hellen uygarlklarnn
kullandklar mzik aletlerinin ortaya klar, kullanma ekilleri, dinsel ve gnlk yaamdaki
rolleri arkeolojik ve yazl belgeler nda aklanmaya allmtr.

Antik dnemde Anadoluda mzik ve mzik aletleri hakknda bilgi verilmeye allm
ve konu tarih ncesi dnem ve tarihi dnem olmak zere iki zaman zarfna ayrlmtr. Tarih
ncesi dnem mzii ve mzik aletleri, Paleolitik, Neolitik, Kalkolitik ve lk Tun a olmak
zere snflandrlarak anlatlmaya allmtr. Tarihi dnemlerde ise, Assur Ticaret
Kolonileri andan balayarak Hititler, Frigler, Urartular, Lidyallar, Likyallar, Hellenler
ve Romallarn mzikal kltr ve kullandklar mzik aletleri yazl ve grsel belgeler
altnda incelenmitir.

Anahtar Kelimeler: Antik Dnem, Anadolu, Mzik, Mzik Aletleri.

ii

ABSTRACT
MASTER THESIS
MUSIC AND MUSICAL INSTRUMENTS IN ANATOLIA IN ANTIQUITY

The present thesis studied musical culture and musical instruments of various
civilizations that lived in Anatolia during antiquity. First, a definition of music was given and
the effect of music on humans and communities was explained. The roots of the word music
were analyzed and assumptions proposed concerning the birth of music and criticisms that
disagreed with these assumptions were cited. The function of music in antiquity was
explained and to what purposes music was used was mentioned. Moreover, information was
provided on how primitive musical instruments first appeared, and what musical instruments
were made from what materials.
Then, a general overview was given of musical life in neighboring cultures around
Anatolia in antiquity. Musical life in Mesopotamian, Egyptian and Hellenic civilizations and
the musical instruments they used were studied. General information was provided on music
and musical instruments of some Mesopotamian cultures such as the Sumerians, Babylonians
and Assyrians and some avail was made use of Sumerian mythology. The emergence of
musical instruments used by Mesopotamian, Egyptian and Hellenic civilizations, the way they
wee used, and their roles in daily life were investigated in light of archaeological and written
documents.
An attempt was made to give information about music and musical instruments in
Anatolia in antiquity and the subject was studied in two different periods, namely pre-historic
and historic periods. Music and musical instruments belonging to pre-historic era were
investigated in Paleolithic, Neolithic, Chalcolithic and First Bronze Ages. In historic periods,
on the other hand, musical culture and instruments were examined in light of written and
visual documents beginning with Assyrian Trade Colonies through Hittites, Phrygians,
Urartians, Lydians, Lykians, Hellens and Romans.

Key words: Antiquity, Anatolia, music, musical instruments.

iii

KISALTMALAR:

Bkz. : ..Baknz.
C.

: Cilt.

Env. No: .. Envanter Numaras.

Gen:

: .. Genilik

Kal:

: .. Kalnlk

Lev.

: Levha.

M.. : ... Milattan nce.

M.S.

: ... Milattan sonra.

r.

: .. rnek.

Res.

: Resim.

s.

: Sayfa.

: .ekil.

vd.

: Ve devam.

vs.

: .Ve saire.

Yk:

: .Ykseklik.

iv

NDEKLER
NSZ....................................................................................................................................... i
ZET......................................................................................................................................... ii
ABSTRACT .............................................................................................................................iii
KISALTMALAR: ................................................................................................................... iv
NDEKLER......................................................................................................................... v
GR......................................................................................................................................... 1
1. BLM................................................................................................................................. 1
1.1. ALIMANIN AMACI: .............................................................................................. 1
I.2. YNTEM VE TERMNOLOJ:.................................................................................. 1
2. BLM................................................................................................................................. 3
2.1. MZN DOUU ZERNE TEORLER VE LKEL DNEMLERDE
MZN LEV ............................................................................................................... 3
3. BLM............................................................................................................................... 11
3.1. ANTK DNEMDE ANADOLUNUN EVRE KLTRLERNDEK MZK
HAYATINA GENEL BR BAKI.................................................................................... 11
4. BLM............................................................................................................................... 20
4.1. TARHNCESNDE ANADOLUDA MZK VE MZK ALETLER ........... 20
4.1.1.PALEOLTK DNEMDE ANADOLUDA MZK VE MZK
ALETLER ..................................................................................................................... 20
4.1.2. NEOLTK DNEMDE ANADOLUDA MZK VE MZK
ALETLER ..................................................................................................................... 21
4.1.3. KALKOLTK DNEMDE ANADOLUDA MZK VE MZK
ALETLER ..................................................................................................................... 24
4.1.4. LK TUN AINDA ANADOLUDA MZK VE MZK
ALETLER ..................................................................................................................... 26
5. BLM............................................................................................................................... 29
5.1. TARH DNEMLERDE ANADOLUDA MZK VE MZK ALETLER.... 29
5.1.1. ASUR TCARET KOLONLER AINDA MZK VE MZK
ALETLER ..................................................................................................................... 29
5.1.2. HTTLER DNEMNDE ANADOLUDA MZK VE MZK
ALETLER ..................................................................................................................... 32
5.1.2.1. HTT DNEM MZK ALETLER: ..................................................... 51
5.1.2.1.1. TELL MZK ALETLER:................................................................ 51
5.1.2.1.1.1. ARP: ................................................................................................. 51
5.1.2.1.1.2. LR: .................................................................................................. 53
5.1.2.1.1.3. SAZ:.................................................................................................. 64
5.1.2.1.2. DERL ( VURMALI ) MZK ALETLER: .................................... 73
5.1.2.1.2.1 DAVUL: ............................................................................................ 73
5.1.2.1.2.2. DEF:.................................................................................................. 76
5.1.2.1.2.3. DARBUKA: ..................................................................................... 81
5.1.2.1.3. NEFESL ( FLEMEL ) MZK ALETLER:................................ 82
5.1.2.1.3.1. BOYNUZ: ........................................................................................ 82
5.1.2.1.3.2. FLT: ............................................................................................... 84
5.1.2.1.3.3. AULOS:............................................................................................ 85
5.1.2.1.4. KENDNDEN SES VEREN MZK ALETLER: ............................ 90
5.1.2.1.4.1. ALPARA: ...................................................................................... 90
5.1.2.1.4.2. SSTRUM: ....................................................................................... 96
5.1.2.1.4.3. SES UBUKLARI: ......................................................................... 98

5.1.2.1.4.4. INGIRAKLAR: ............................................................................ 99

5.1.3. DEMR AI ANADOLU DEVLETLERNDE MZK VE MZK
ALETLER:.................................................................................................................. 101
5.1.3.1. URARTULAR: ............................................................................................ 102
5.1.3.1.1. URARTULARDA MZK VE MZK ALETLER: ..................... 103
5.1.3.2. FRGLER: ................................................................................................... 105
5.1.3.2.1. FRGLERDE MZK VE MZK ALETLER:............................. 105
5.1.3.3. LDYALILAR: ............................................................................................ 110
5.1.3.3.1. LDYALILARDA MZK VE MZK ALETLER: ..................... 110
5.1.3.3.1.1. SYRNKS:...................................................................................... 111
5.1.3.3.1.2. INGIRAK:................................................................................... 112
5.1.3.4. LKYALILAR:............................................................................................ 112
5.1.3.4.1. LKYALILARDA MZK VE MZK ALETLER: ................... 113
6.BLM.............................................................................................................................. 115
6.1. HELLENLER:........................................................................................................... 115
6.2. HELLENLERDE MZK: ...................................................................................... 115
6.2.1.HELLENLERDE MZK ETM VE TEORSYENLER:....................... 115
6.2.2. HELLEN MTOLOJSNDE VE ENLKLERNDE MZK: .................. 118
6.2.2.1. APOLLON VE PYTHA ENLKLER:................................................. 119
6.2.2.2. DONYSOS VE ENLKLER: ................................................................ 123
6.2.2.3. ATHENA VE PANATHENA ENLKLER: ........................................ 125
6.2.2.4. HERMES: .................................................................................................... 127
6.2.2.5. PAN: ............................................................................................................. 127
6.2.2.6. ORPHEUS: .................................................................................................. 128
6.2.3. TARH ERSNDE HELLEN MZ: .................................................... 129
6.3. HELLEN MZK ALETLER: .............................................................................. 137
6.3.1.HELLEN TELL MZK ALETLER: ........................................................... 137
6.3.1.1. ARP ( Trigonon):......................................................................................... 137
6.3.1.2. PHORMNX:............................................................................................... 139
6.3.1.3. LR: .............................................................................................................. 140
6.3.1.4.KTARA:....................................................................................................... 145
6.3.1.5. BARBTOS:................................................................................................. 146
6.3.1.6. PANDURA:.................................................................................................. 148
6.3.2. HELLEN DERL (VURMALI) MZK ALETLER:................................. 148
6.3.2.1. TYMPANON (DEF): .................................................................................. 148
6.3.3. HELLEN NEFESL (FLEMEL) MZK ALETLER: ............................ 149
6.3.3.1. AULOS:........................................................................................................ 149
6.3.3.2. SYRNKS (PANFLT): ............................................................................. 153
6.3.3.3. SALPNX: .................................................................................................... 155
6.3.4. HELLEN KENDNDEN SES VEREN MZK ALETLER:....................... 156
6.3.4.1. ALPARA (SMBAL):............................................................................... 156
6.3.4.2. KROTALA: ................................................................................................. 158
7.BLM.............................................................................................................................. 159
7.1. ROMALILARDA MZK VE MZK ALETLER:......................................... 159
SONU.................................................................................................................................. 161
BBLYORAFYA.............................................................................................................. 166
EKLLERN LSTES ...................................................................................................... 171

vi

GR
1. BLM
1.1. ALIMANIN AMACI:

Bu tez almasnn amac, zerinde fazla alma yaplmam, antik dnem Anadolu
uygarlklarnn, mzikal kltrne ve kullandklar mzik aletlerine deinmek, yazl ve
grsel belgeler altnda, bu uygarlklarn mzikal kltrlerini ve kullandklar
enstrmanlarn irdelemektir.

I.2. YNTEM VE TERMNOLOJ:

almaya ilk nce, Yksek renim Kurumunun nternet tez sayfasndan, daha nce
konu ile ilgili tezlerin hazrlanm olup olmadklar aratrlmtr. Sonra konumuzla yakndan
ilgisi olduunu dndmz tezler, ayn kurumun fotokopi hizmetinden faydalanlarak
temin edilmitir. Temin edilen bu tezler, byk bir dikkatle incelenmi, birbirleriyle
mukayese edilmi ve tezimize en uygun olan ksmlar kaynak gstermek artyla
almamzda kullanlmtr. Daha sonra T.C. Kltr Bakanlnn hazrlam olduu ve
nternet adresinde yaynlad, Sanal Mzik Mzesi ziyaret edilmi ve tezimize kaynak
olabilecek bilgilerden ve ekillerden istifade edilmitir.
Ardndan, birok ktphanede ve yayn evlerinde bulunan konumuzla ilgili yaynlar
incelenerek, almamza kaynak olabilecek bilgilerden ve ekillerden faydalanlmtr. Elde
edilen bilgiler, ilk nce eitli kategorilere ayrlm bilgi filerinde muhafaza edilmi ve sonra
bu filer birletirilerek konu btnl salanmtr. Kaynaklardan elde edilen ekiller de,
byk bir titizlikle arivlenmi, konunun daha iyi anlalmas iin almamzda kaynak
gstermek artyla bu ekillerden faydalanlmtr.
Bu almalara paralel olarak, Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunan, Ge
Hitit dnemine ait ayr Kargam orthostatlarnn envanter numaralar kontrol edilmi ve
Friglere ait Kybele Grup Heykeli yakndan incelenerek resimleri ekilmitir. Daha sonra
stanbul Arkeoloji Mzesine gidilmi, Kitara alan Hellenistik dnem Apollon kabartmas ile
tanr Apollonun cezalandrmak iin ast Marsyas heykelinin fotoraflar ekilmitir. Mze
almas olarak daha sonra Mula ve Antalya-Side Arkeoloji mzelerine gidilmi, Mula
Arkeoloji Mzesinde bulunan Kitara alan Eros heykelcii ile Antalya Side Arkeoloji Mzesi
1

bahesinde sergilenen lahit zerinde tekli aulos ve syrinks (pan flt) alan Eroslar yakndan
incelenmi ve fotoraflar ekilmitir.

eitli kaynak eserlerden temin ettiimiz ve eitli mzelerden kendi ektiimiz resim ve
ekiller tezimizin ilgili blmlerinde verilen bilgilerin hemen alt ksmnda verilmitir. Bu
konunun daha iyi anlalmas ve konu btnlnn bozulmamas asndan fayda
salamtr.

2. BLM
2.1. MZN DOUU ZERNE TEORLER VE LKEL DNEMLERDE
MZN LEV
Mzik; belli bir ama ve yntemle, belli bir gzellik anlayna gre ilenerek
birletirilmi seslerden oluan estetik bir btn olarak tanmlanmaktadr.1Mzik; eski
zamanlardan beri insanlar zerinde nemli bir yer igal etmitir. nsanlar sevinlerini,
zntlerini, heyecanlarn, kahramanlklarn, sevgilerini vb. duygu, dnce ve isteklerini
ounlukla mzik sanatn kullanarak ifade etmeye almlardr.2

Mzik, tarih boyunca kiiler ve toplumlar zerinde olduka etkili olmu, milletleri
derinden etkilemitir. in filozofu Konfys, kiiler ve toplumlar zerindeki mziin
etkisini u ekilde tarif etmitir: Bir milletin mutlu ve ahlakl bir ekilde idare edilip
edilmediini anlamak isterseniz o memleketin mziini dinleyiniz. Mzik devlet kurar,
devlet ykar.3
Mzik kelimesi ilk defa M.. 476 tarihinde Antik Yunanistanda yaam olan air
Pindarusun ( M.. 522-M.. 438 ) lirik bir gftesinde ad gemitir.4 Mzik, asl Yunanca
olan bir kelimedir ve Yunanca Mousike veya Mousa kelimesinden alnmtr. Yunan
mitolojisine gre Tanr Zeusun kzlar saylan dokuz peri kzna Mousa (Muse-melek) ad
verilmitir. Eski Yunanllar bu peri kzlarnn tm dnyann gzelliklerini ve ahengini
dzenlemekle grevli olduklarna inanrlard. O yzden bugn hemen hemen her dilde
kullanla gelmi olan mzik kelimesi bu peri kzlarndan dolay Mz kknden geldii
kabul edilmektedir:
...Dokuz e yrekli kzdr bunlar
Ezgiler sylemektir btn ileri...
...Musalar, dokuz tanrsal kz ulu Zeusun:
Klio, Euterpe, Thalia, Melpomene, Terpsikhore, Erato, Polhymnia, Urania
Ve hepsinin ba saylan Kalliope...
te budur Musalarn insanlara verdii,
1

Uan, 1994, s. 10.

Ak, 1997, s. 5.
3
li, 1988, s. 221- 222.
4
Doan, 2006, s. 11.
2

Musalardan ve oku Apollondan gelir

Yeryzndeki ozanlar ve algclar... 5

ekil 1. Viyana Sanat Tarihi Mzesinden Musalar.

XIX. yzyldan balayarak gnmze kadar mziin douuna ilikin birok teoriler
ortaya atlmtr. Herder; mziin dil den doduunu, Darwin; hayvan ve zellikle ku
seslerinden, Stumpf; insanlarn birbirlerine seslenmelerinden, Spencer; insanlarn
birbirleriyle kurduu duygusal ilikilerden doduunu ileri srmtr.6 Champigneulle ise,
mziin kutsal kkenli olduunu ve mziin kkeninde, btn insanlarda ortak olan baz
igdsel temellerin yattn, mziin dinsel zellikli ayinlerle ilikili olarak doduunu
savunmaktadr.7

Platon; mziin, aclar ierisinde yaayan insanoluna tanrlarn bir armaan

olduunu sylemitir.8 Ancak; Curt Sachs, mziin iyiliksever tanrlarn ya da kahramanlarn
insanla ylece sunuverdii bir armaan olamayacan, mziin ar ve gzle grnmez bir
evrim ierisinde olutuunu belirtmekte ve mziin ark sylemekle baladn, insan
sesinin mzik aletlerinden ok eski olduunu ileri srmektedir:

Mzik, iyiliksever tanrlarn ya da kahramanlarn insanla ylece sunuverdikleri bir

armaan olamaz. Ar ve gzle grnmez bir evrimi tek kiinin kafasndan km gibi
gstermek kolaydr, ama bu, yle kurnazlkla ortaya atlacak bir i deil 9

Erhat, 1972, s. 265-267.

Say, 2006, s. 24.
7
Champigneulle, 1975, s.7.
8
Kaygsz, 2004, s. 65.
9
Sachs,1965, s. 1-3.
6

lk insann; doa seslerini yanstmas, kendi sesini rzgrn, denizin, kuun sesine
benzetmesi, ezginin domas yolunda ilk admlar olmutur. nce doay yanstmak iin sesini
ykselten insanolu, sonra yalnzln unutmak, doa glerine tapnmak iin mrldanmaya
balam, korkusunu yenmek iin lklar atm, daha sonra da ruhsal deiimine gre kimi
neeli kimi hznl ezgiler yaratmtr.10
lkel yaam sren hatta ilkel yaama bile gememi insanolu seslerle donatlmtr. Doa
insanolu iin en byk ses malzemesi idi. Gk grlts, yer kaymas, yer sarsnts, suyun
ak ve alkants vs. gibi sesler insanolunun mzii kefetmesi iin kaynak oluturmutur.
lk insanlar sesleri avclk ya da bu tr alma srasnda ve haberlemede vb. kullanm
olmaldrlar. Sonra gk grltsnde doast glerin simgesini, frtnann uultusunda kt
ruhlarn sesini, denizin sakin grntsnde ya da patlamasnda tanrlarn iyiliini ve fkesini
bulmu olmaldrlar. Bulgular buna iaret etmektedir. Onlar iin yank bir eit kehanet, vahi
hayvan sesleri bilinmeyenin habercisi olarak alglanmaktayd. Bylece, doaldr ki; insanln
balangcnda alma, din, inan, tapnma, korku, by ve mzik birbirine karm
olmaldr. 11

Henz kefedilmemi buyruk altna alnmam olan doa, gizemli, gl, canl
kuvvetlerin cirit att bir yer olarak grlyordu. Atein, mzran, baltann, tekerlein,
kayn, anak mlein icadyla doa ilk kez gerekten buyruk altna alnd; bunun yan sra
ilkel kabileler doay by ayinleriyle denetim altna almaya aba gsterdiler. Bu ayinler iiri,
dans ve mzii, vcudu boyayarak ve tahtadan oyulmu maskeler kullanarak bir takm
hareketlerle birletiriyordu. By ve mzik sayesinde, doadaki gizemli glerin denetim
altna alnabileceine inanlmaktayd. By, avlanma, tohum ekme gibi gerek eylemlerde
kabilenin kolektif emeini rgtleyen bir arat; doay anlama giriiminin balangcn
oluturuyordu. Avlanma, sava, ekim, rn kaldrma, genlerin ergenlik ana kabul
trenleriyle ilgili ayinler, l gmme trenleri vard. Bunlarn her birinin kendi mzii, dans
ve arks vard.12
Antik dnem insanlar; evrenin esrarl olduuna, ruhlarla veya doast gler tarafndan
ynetildiine inanmlar ve hastalandklar zaman bunun sebebini bedene giren kt bir ruhun

lyasolu, 1995, s. 1.
Erol, 2007, s. 4, Selanik, 1996, s. 21.
12
Finkelstein, 2000, s.13.
10
11

eseri olarak yorumlamlardr. Hekimin grevini stlenmi olan bycler; ifal bitkiler,
danslar ve ttsyle kark mzikli ayinlerle hastann bedenine girdiine inand kt ruhlar
uzaklatrmaya almlardr. Mzik, bycler tarafndan kt ruhla iliki kurmak ve onu
kontrol altna almak iin kullanlmtr. Ruhlarn ve bynn egemen olduu bir dnyada
varln srdrmeye alan antik dnem insan, kendisini yakalayan hastalklarn metafizik
glerin eseri olduunu, bu nedenle de yalnzca bynn yardm ile dertlerden kurtulacana
inanmtr. nsan vcuduna giren ve dar kmas gereken kt bir ruhu hastaln nedeni
olarak grmtr. Monoton bir ritim eliinde, hastann bedenine girmi olan kt bir ruhun
tepkilerine cevap olarak hzl, yava, yumuak veya sert melodilerle birlikte etkileyici
szlerinde

eklenerek

hastann

ifaya

kavuturulmas

mzikle

tedavinin

temelini

oluturmutur. Hastalk nedeninin kt bir ruhun eseri olduu dncesi antik dnemde
olduka yaygnd. Mzik, dans, ritim ve arklar da bu tedavi yntemlerinin vazgeilmez
eleriydi.13

Bugn bile Afrika ktasndaki baz kabileler eski gelenek ve hayat tarzlarn srdrmekte
ve mzii eitli hastalklarn tedavisinde kullanmaktadrlar. rnein; Zor ayini,
Habeistanda eytan kartmak ve hastalklarn tedavisi iin kullanlmaktadr. Kenyadaki
Molo kabilesinde ritmik danslar, srama ve sallanma hareketlerinden oluan trans ayiniyle
hastann yar l halde komaya girmesi salanr ve hasta aylnca da iyilemi olduuna
inanlrd. Dier yandan Sudanda sihirbaz doktorlar uyguladklar tedavi ayini ile hastalarnda
oluan korku duygusunun ortadan kaldrlabileceini savunmaktadrlar. Zambiyada tedavi
ayinlerinde de davulun ritmiyle ve dansla hastann heyecan hali artrlarak, sinir sisteminde bir
deiiklik yaplmaktadr. Bu halden kan hasta byk bir rahatlk duymakta ve
iyilemektedir. Amerikann Nevada ve California eyaletlerinde yaayan Washo Peyote
tarikat yeleri, vnlama, davul, ngrak ve ddk seslerinden oluan mzik ve titreimleri
kullanarak insanlarn ruh sal zerinde olumlu etkiler brakmaktadrlar.14

Antik dnem insanlar yalnzca bedene giren kt bir ruhu kovmak iin veya tedavi
amac ile by ve mzii kullanmamlardr. Avlarnn bereketli gemesi, av hayvanlarnn
azalmamas ve av hayvanlarnn kendilerine abuka avlanabilmeleri iin av bys olduu
dnlen byler de yapmlardr. Bunun iin st paleolitik aa ait Fransa ve spanyadaki
Lascaux Maaras, Magdaleniyen Maaras vs. gibi maaralara avladklar hayvanlara ait
13
14

Altnlek, 2004.
Genel, 2006, s. 698.

olduu dnlen resimler izmilerdir. st paleolitik dnemin ilk yerleim alanlarnda ku,
ren geyii ve ay kemiklerinden flt ve ddkler yaplmtr. Gnmzden 25.000 yl
ncesine ait olduu saptanan ku kemiinden oyularak yaplm flt rneklerine
rastlanlmtr.15 Maaralarda kemikten yaplm kaval ve ddklerin bulunmas, by
trenlerinde, resim ve izgi sanat kadar mzik sanatnn da nemli bir yere sahip olduunu
gstermektedir.16

ekil 2. st Paleolitik dnemin ilk yerleim alanlarnda bulunan 25.000 yllk ku kemiinden yaplm
flt.

Gnmzde bile Amerikadaki Neskapi yerlileri orman iinde avlanmaya kmadan nce
transa girebilmek iin byk bir ayin yaparak, mziin ritmi ve yaplan dans ile transa
gemektedirler. Bu trans sonucunda, baz hayvanlar yakalayabilmek iin hipnotik glerini
kullandklar gibi, avlayacaklar hayvanlarn kolaylkla kendilerine teslim olacaklarna
inanmaktadrlar.17
lk insanlar; sesi, elleri, ayaklar, grtla ve beyni ile yaratt kendi mzik dnyasn
giderek eitli seslerle doldurdu. Zamanla basnl hava stununun tnsn buldu, onu bir tp
iinde titretirmeye balad. Delik bir kz boynuzu, ii oyulmu bir kam ya da kemikten
15

Lewin, 1998, s. 185-190.

Childe, 2005, s. 55-56.
17
Genel, 2006, s. 698.
16

uyumlu sesler kartt. Zengin flemeli mzik aletleri byle dodu. Avclkta kulland
gerilmi yayn kartt ses yeni bir alg ailesinin domasna neden oldu. Bundan sonra
mzisyenler sesin ve tnnn srlarn zmeye uratlar.18
Ancak; ilkel insanlarn dnyasnda mzik aletlerinin o denli eitlilii ilgintir. lkel
insanlar, ellerine geen her uygun gereci, doaldr ki ses kartan bir ara yapmlardr.
rnein; kemikler ddk olmutur. Trl kamlar, yere vurularak ses kartan alglar, birer
flemeli mzik aleti ve etkileyici boru olmutur. Ceviz kabuklarndan, kabaklardan sallayarak
ve vurularak ses veren vurmal mzik aletleri yaplmtr. Midye kabuklar, ii bo ya da
boaltlm aa dallar ses veren boru olmu, aa gvdeleri ise iinde bir tr dans da edilen
dev vurmal mzik aletleri haline getirilmitir. Toprakta alan kuyular, aa kovuklar ve
hayvan derileri eitli davullar olmutur. nsanolu; anak-mlekilikten ve maden
iiliinden nce uygarln ilk yllarnda fleyerek, vurarak ve sallayarak nasl ses elde
edildiini ok iyi bilmekteydi.19

ekil 3. lkel insanlarn kullandklar ilkel mzik aletleri.

Btn mzik tarihini ilgilendiren eski ve yeni arkeolojik/etnorafik bulgular, ilk

insanlarn yaamnda mziin gnlk ilerinde, gndelik pratiklerinde elik iin varolduunu
gstermektedir. Daha sonra by trenlerindeki tapma etkinliklerinde ve inanlarnda yani
uhrevi edimlerinde kullanld. Ancak; mzik bugnk gibi kendisi bir ama olmam, ilkel
insanlarn yaamlarn kolaylatran bir yardmc olmutur. Mzik; byk lde ara olarak
yani insanlarn avlanmalarnda, haberlemelerinde, aralarndaki ilikilerinde, anlamalarnda,
18
19

Selanik, 1996, s. 2.
Sachs, 1965, s. 2.

tapnmalarnda, tedavilerinde vb. arac olarak kullanlyordu. Sonralar fiziksel geliimi

yannda psikolojik yn de ok gelien insanolu, bu uyum ve denge duygusu oluturan
sesleri kullanrken yetkinleti ve yaptklarn yetkinletirdi. eitli yeni mzik aletleri
oluturdu ve eski mzik aletlerini daha da gelitirerek yeniden yaplandrd. lkel insanlarn
meraklar, zevkleri ve akllar sonucu gnmzde gelimi mzik olumutur.20

Mziin douu ile ilgili ortaya atlan grler her ne kadar kesin bir hkmle bitiyor
olsa da, tezimizde yer verdiimiz yorumlar aslnda varsaymdan teye gidememektedir.
Mziin douu ile ilgili dnem hakknda ne sylenirse sylenilsin gerei yanstmayacaktr.
Zira o dneme ait bulgularn yetersizlii ve bahsettiimiz dnemin gnmze olan uzakl
gz nne alndnda kesin bir ifade ile mziin douu hakknda hkm verilemez. Mziin
bugnk anlamn bulana dek, hangi kaynaktan kt ve ne ekilde gelitii hakkndaki
grler varsaymdan teye gidememektedir. Sachs, mziin dou teorileri zerine unlar
sylemektedir:

Bunlarn hepsi soyut dncelerin varsaymlardr. Doru olsalard eer, insanlarn

ilkalarn andran bugnk baz ilkel kabilelerin ku tleri gibi arklar, haberlemeye
benzeyen ezgileri vb. olmas gerekirdi. Bugnk ilkelleri tank gstermekle veya toprak
altnda izleri kalm en eski uygarlklarda bile mziin balangc zerindeki srlar
aklayacak kadar eskiye gidilemez. Kald ki, kazlardan mzik alannda ok az ey kyor;
ta devri insanlarnn arklar yok olup gitmitir: tahta, kam gibi yzyllara
dayanamayan alglar rmtr.21

Ancak, toprak altnda kalm ve yzyllara dayanamayarak rm olan bu alglar,

eer rmemi ve yok olmam olsalard bile pratikte mziin nasl doduunu ve o
dnemlerde nasl bir mzik yapldn belgeleyemezler. Arkeolojik kazlardan gnmzde
mzik alannda saylar yetersiz de olsa, nemli bulgular elde edilmektedir. Bu bulgular
Eskia mziine k tutsa da mziin douunu ve ezginin ne trde olduunu yanstamazlar.
nk en gvenilir belgeler sesli belgelerdir. Sesli belge salama ve sesleri kayt edebilme
imknlar ok yakn zamanlarda mmkn olabilmitir. Mziin douu hakknda ileri srlen
grlerin

varsaymlardan

teye

gidemeyeceini

ve

bu

teorilerin

yanstamayacan A.Adnan Saygun da u szleriyle ifade etmektedir:

20
21

Erol, 2007, s. 5.
Sachs, 1965, s. 1 vd.

gerei

tam

lk insann, ayn anda birok yerlerde birden ortaya km olmas gereken bu ilk
insann nasl ark sylediini kim bize aklayabilir? Eski kavimlerin mzii zerine hibir
ey bilmediimize gre, mziin balangc zerine, ister istemez sonradan edinilme ve
yetersiz bilgilere dayanarak yrttmz yarglarn kesinlikle doru olduunu nasl ileri
srebiliriz? Tarih ncesi yle dursun, gnmzde bile etnomzikolojinin girmedii ok
geni alanlarn bulunduu gerek deil midir?22

22

Tuner, 2005, s. 10.

10

3. BLM

3.1. ANTK DNEMDE ANADOLUNUN EVRE KLTRLERNDEK MZK

HAYATINA GENEL BR BAKI

Antik dnem Anadolu mziinde ve Anadoluda kullanlan mzik aletlerinde evre

kltrlerin zellikle Mezopotamya, Msr ve Hellen uygarlklarnn nemli bir etkisi vardr.
Anadolu uygarlklarnda kullanlm olan enstrmanlar, evre kltrlerde kullanlm olan
enstrmanlar ile byk benzerlikler gstermektedir. Anadolu ve evresindeki bu kltrler,
tarih boyunca siyasi ynden olduu kadar kltrel ynden de birbirleriyle ilikilerde
bulunmular ve birbirlerini her alanda etkilemilerdir. Antik dnemde Anadolu mziini ve
kullanlan mzik aletlerini daha iyi anlayabilmek iin evre kltrlerin zellikle
Mezopotamya, Msr ve Hellen uygarlklarnn mzik hayatna ve kullandklar mzik
aletlerine genel olarak deineceiz:
Eski nasya23 mzik anlay ana hatlar ile Smerler tarafndan kurulmutur. Yaklak
M.. 4. bin ylda Mezopotamyaya g eden ve M..3200 yllarnda yazy icat ederek dnya
tarihini balatan bu toplum, mzik tarihinde de nemli bir yere sahiptir.24

Mezopotamya Uygarlklarnn atas olan Smerler dini yaamlarnda mzie olduka

nem vermilerdir. Smerler, ritel (dini tren) adn verdiimiz incelikli bir etkinlik biimi
yaratmlardr. Bu etkinlikler, tapnaklarda geni bir rahipler takm tarafndan yrtlrd.
Riteller; iirsel szler, arklar ve byler eliinde gerekletiriliyordu.25
Erken Smer devrinde varl bilinen tapnak okullarnda, renciye okuma yazma
dnda hem rahiplik mesleine ait dersler ve hem de bir mzisyen iin gerekli tm bilgiler
verilirdi. Bylelikle, mzisyen rahipler klt metinleri okuyabilir, rezitasyon yapabilir,
geleneksel melodi birikimine sahip olarak ark syleyebilir ve eitli mzik aletlerini
alabilirdi.26

23

Eski nasya, bugnk Irakn bulunduu Mezopotamya ile Suriye, Filistin ve Anadolu topraklarnn bir
ksmn iermektedir.
24
Dinol, 2003a, s. 1
25
Hooke, 2002, s. 14.
26
Dinol, 2003a, s. 10.

11

Smer tapnaklarnda dinsel yakarlar iirsel bir biim sergiliyordu. Yakarlarn

gelitirdii iirsel szlerin, dinsel arklara dnt tahmin edilmektedir. M.. 2000 yl
dolaylarnda, Smer dualarnn rahip ve koronun karlkl syledii responce ve iki
koronun deimeli olarak syledii antiphone biimleriyle yapld bilinmektedir.
Dualardaki ilkel ezgilere Smerler Sir diyorlard. Solo ses ve koroya elik eden kam
kavallara Sem dendii iin, dinsel arklara da ersamma adn vermilerdi. Smerler,
verimlilii simgeleyen boa bal Algar adn verdikleri lirler, tig ya da tiggi adn
verdikleri yan ve dz alnan fltler, balag adn verdikleri kk davullar, lilis adn
verdikleri ikili davullar ve adapa adn verdikleri tefler kullanmlardr. Ge Smer
dneminde lut (saz) mzik aletin de kullanld grlmektedir. 27

ekil 4. Smer kenti Ur'da bulunan kral standartlar zerinde ziyafet sahnesine elik eden mzisyen.
British Museum,Londra.

Smer mitleri de bizlere Smer tapnaklarndaki mzik ve kullanlan mzik aletleri

hakknda bilgiler vermektedir: Bir Smer mitinde, Tanr Enkinin sukkal yani veziri
simudun, Enkinin tapnana vgler dzd ve arklar syledii grlmektedir. Vezir
simudun syledii bu arklardan, Tanr Enkinin tapna hakknda bilgiler edindiimiz
gibi, Tapnan iinde yanklanan zengin, karmak, enstrmantal ve sesli mzik hakknda da
bilgiler renmekteyiz:

27

Say, 2006, s. 35.

12

- Kral Enki iin mzik yapar,

Onun kutsal evi Eriduda tatllkla alar.
-LR
-ALGAR (boa bal Lir)
-ARP
-ALGARSURRA
-HARHAR
-SABTUM ( Sabuya zg yerel bir alg)
-MARTUM ( Mariye zg yerel bir alg) evi doldurur,
Her biri kendi duygularna gre orada nlar, Enkinin kutsal Algar onun iin alar
evkle. Yedi tigri orada ses verir.28
Smerlerin Ur kenti kral ve kralie mezarlarnda, kurban olarak sunulduu dnlen arp
ve lir alan mzisyen kadn iskeletlerine, mzik aletlerine rastlanlmtr. Smerlerde;
cinsiyetleri, unvanlar ve grevleri ne olursa olsun, yksek makamdaki insanlar genel kurallar
gerei kadn ve erkek kurbanlar ile birlikte gmlrlerdi. Bu kurbanlar arasnda arp ve lir
mzik aleti alan mzisyenler de bulunmaktadr. rnein; Sir Leonard Woolleyin Byk
lm ukuru olarak adlandrd bir Ur mezarnda 6 asker, 4 arp ya da Lir alan ve
64yse bunlara elik eden toplam 68 mzisyen kadn iskeletleri bulunmutur. Kyafetlerinden
ve ziynet eyalarndan bu kadn mzisyenlerin yksek mertebede olduklar anlalmaktadr.
Bu kurban edilen mzisyen kadnlara kendi istekleri ile yksek dozda uyuturucu veriliyordu.
Uyuturucunun etkisiyle len bu mzisyen kadnlarn boyunlarna arp ya da lirleri aslyor ve
belli bir nizama gre cesetleri yerletirildikten sonra mezar kapatlyordu.29

Ur kentindeki kral mezarlar kazlarndan elde edilen bulgulara gre, algclara

zammeru, vokal mzik yapanlara ise nam deniliyordu. Smerler, ilkel lirlerin kaln
sesine saggal, ince seslisine zagsal adn veriyorlard.30

Smerlerden sonra gelen Babil uygarlnda da ilkel telli alglar kullanlmtr. Eski
Babil dneminde, pimi topraktan ( Terracotta ) yaplm kabartmalarda ilkel telli mzik aleti
alan mzisyenler betimlenmitir.31

28

Kramer, 2000, s. 151-156.

Bottero, 2005, s.58-60.
30
Say, 2006, s. 35.
29

13

ekil 5. Babil Dneminde pimi toprak zerine betimlenmi arp rnei.

Ayrca Babil tapnaklarnda mzie ilikin ilgin bir rnee rastlanlmtr. Bu rnek; 5
ile 24 blm arasnda deien yakarlardan oluan ve genelde alg mzii ile balayan
ilahilerdir. Bu dualarda sylenilen szler Smerlilerin syledii dua szleriyle aynyd.32 Son
zamanlarda yaplan almalar neticesinde, Babillilerin gnmzdekine benzer bir tarzda yedi
basamakl bir ses sistemini kullandklar ve evvelce Eski Yunanllarn buluu olduu sanlan
yedili ses dizesinin Babilliler tarafndan bilindii anlalmtr.33

M.. 2500600 yllar arasnda uzun zaman diliminde egemen olan Asurlularda dinsel
trenleri yneten rahipler, resmi kaytlar tutmutur. Ge Asurlular dneminde, ilkel yaam
biiminden kalma dind mzik de vard. Mzikilerin enliklere ve kral elencelerine
katldklar sanlmaktadr. Ayrca; Asur uygarlnda, kol zerinde tutularak alnan ilkel arp
rneklerine rastlanlmtr.34

31

Klengel, 2001, s. 264- 265

Erol, 2007, s. 56.
33
Dinol, 2003b, s. 53.
34
Say, 2006, s. 37.
32

14

ekil 6. Asurlular dneminde kol zerinde tutularak alnan arp rnei.

Ayrca; bu devirde, askeri mzikle ilgili tasvirler de kabartmalar zerinde sk grlr.

Davul ve alpara eliinde askeri yryler ve ordu ierisinde yaplan zafer kutlamalarnda
mzisyen tasvirlerine yer verilmitir.35

ekil 7. Assurbanipal ve einin Elam'a kar kazanlan zaferi mzik eliinde kutlama sahnesi.

Mezopotamya Uygarlklarnda olduu gibi Eski Msr Uygarl da mzie ok byk

nem vermitir.Msr uygarl, M. 4000lere uzanan ayr dneme ayrlmaktadr.Eski
Krallk, Orta Krallk ve Yeni Krallk ad verilen bu dnemlerde tarmda, politikada,
ynetimde, bilimde, eitimde, edebiyat, mimari ve grsel sanatlarda byk aamalar
kaydedilmitir.Msr tarihinde mziin nemini, kazlarda bulunmu alglardan, tapnak
duvarlarndaki resimlerden renmekteyiz.Msrllarn gelimi bir dans kltr olduu,
zellikle kadnlarn ark syleyerek dans ettikleri de belgelenmitir.Tanr Osirisin lmn
35

Dinol, 2003a, s. 3- 4.

15

ve yeniden douunu kutlayan trenlerde rahiplerle halkn bir arada dans ettii, bu danslarn
ark, alg eliinde ve dramatik olarak yorumland bilinmektedir.zellikle nc
hanedan dneminde byk bir zenginliin doruuna ulaan Msrda mzik, daha karmak ve
canl bir kimlik kazanmtr.alg almak kahraman erkeklere deil, nazl kadnlara yarar
inancyla byk lenlerde, kadnlardan oluan mzik topluluklarna rastlanmaktadr.Bata
flt ve arp olmak zere, davul, def, darbuka, sistron gibi vurmal alglar; ifte flt, trompet
gibi flemeliler ve gen arp, kitara gibi telli alglarla, su baslarak ileyen org, eski Msrn
nemli mzik aletleriydi.36
Eski Msr Medeniyetinde mziin tp biliminde kullanld da grlmektedir.Kahirede
bir hastanede, hastalara ameliyattan nce mzik dinletilir, hastalarn bundan g kazandna
inanlrd.37

ekil 8. Eski Msr'da bir kral mezar kabartmas. Mzisyenlerin br dnyada kral elendireceine
inanlrd. Kabartmada Arp, saz ve aulos mzik aletleri betimlenmitir.

Mezopotamyada olduu gibi Msrda da alma iin mzik vard. zellikle tarlada
hasat srasnda iilere mzik elik etmekteydi ve bu mziin deimez algs flt idi.
Msrda, Mezopotamyada olduu gibi, mziin koruyucu tanrs vard. Bu, mzik, dans, ak
ve bolluk tanras Hatordu. Eski Msr belgelerinden, tapnak ve saraylarda grevli

36
37

lyasolu, 1995, s. 3.
oban, 2005, s. 38

16

mzisyenlerin buralardaki okullarda eitim grdkleri anlalmaktadr. zellikle el rpma ve

sistrum alma dersleri veren rahip mzisyen betimlemelerine rastlanlmtr.38

ekil 9. Msr, 6. Slale dneminde flt eliinde hasat.

ekil 10. Mzisyen rahip Hesuver sistrum ve el rpma derleri verirken; Msr, Orta Krallk dnemi.

Msrda, M.. 1600 tarihlerine kadar kk boyda mzik aletleri kullanlrken, daha
sonra Asyadan zellikle inden daha byk boyda mzik aletleri gelmeye balamtr. Daha

38

Dinol, 2003a, s. 8-10.

17

byk ebatlarda mzik aletinin gelmesi Msr mziini etkilemitir. Msr Mzii in
Mziinin etkisinde kalmtr. in mzii ve alglar Hindistan zerinden Msr ve Akdeniz
evresine, oradan da Avrupaya tanmtr.39

Anadolu mzii ile yakn ilikili olan Hellen mzii bamsz deildi. Msra, Fenikeye
ve oradan da in mziine balyd. Ancak Msr etkisi daha fazla kendini hissettirmekteydi.
Grek lkesinde kullanlan mzik aletlerinin Asyadan zellikle in lkesinden geldii
sanlmaktadr. Greklerin kullandklar ift borulu, sesi zurnay andran aulos ve bir telli alg
olan kitara Asyadan Hellen dnyasna tanmtr.40Eski Dounun mzik bilgisi ve mzik
aletlerinin bir ksm Anadolu aracl ile Grek dnyasna aktarlmtr.41

Hellen mziinde kullanlan mzik aletlerinin hibiri gnmze ulaamamakla birlikte,

vazolardan ve resimlerden anlalaca zere en yaygn alglar aulos ve iki eit ilkel telli
mzik aletleri olan kitara ve lir idi. Aulos, genellikle ift olarak alnrd.Ayrca, Hellen
mzii, yedi notalk, inici gamlardan oluuyordu. Gftenin ritimlerine baml olan ve
kesinlikle msrann veznine gre dzenlenen, insan sesi iin bestelenmi melodilerdi.
Kelimenin gerek anlamyla bir elik yoktu, lir, kitara ve aulos mzik aletlerinin yan sra
lavta ( bir eit saz ), sitar gibi mzik aletleri de ana melodiye baml kalyordu. Bu mzik
aletleri alarnda dinleyicilerini olduka etkilemekteydi.42

Antik Hellen dnyasnda, eski Msr uygarlnda olduu gibi, mzik tp bilimlerinde
hastalklarn iyilemesinde ve tedavisinde kullanlmaktayd.Paignon denilen mzikal
paralarn bir avuntu ve ila olarak hastalklardan ve dertlerden kurtulmada etkili olduuna
inanlrd. M.. 585500 yllarnda yaayan Pythagoras, mutsuzluk ve abuk fkelenmeyi
melodilerle tedavi edebilmenin yollarn aramtr. Hatta hastalklar mzikle tedavi etme
fikrinin ilk kez Pythagoras tarafndan ortaya atld sylenmektedir. Tbbn babas saylan
Hipokratn da 2400 yl nce, hastalar ilahiler syleyerek tapnaa gtrd rivayet
edilmektedir. Grek dnyasnn en byk filozoflarndan Sokratesin rencisi Platon, M..
400 yllarnda mziin ruhun derinliklerine etki ederek kiiye bir hogr ve rahatlk

39

Kaygsz, 2004, s. 55- 59.

Mimarolu, 2006, s. 16- 17.
41
Dinol, 2003a, s. 1.
42
Champigneulle, 1975, s. 8.
40

18

kazandrdndan bahsetmektedir. Platonun rencisi ve Byk skenderin hocas

Aristoteles de, mziin ruha etki ettiini sylemektedir.43

Eski Hellen Herosu Asklepios hekimlik tanrla ykselince, M.. 4. Yzylda

Yunanistanda bulunan Epidauresdaki Asklepieieiaon gibi, bir salk koruma yurdunu,
Bergamada kurmutur. Asklepieiaonlar, dnyann bilinen ilk hastaneleridir. Bu hastanelerde,
bedensel ve ruhsal sorunu olan hastalar tedavi ediliyordu. Eski Yunanllar bu hastanelerin
kapsna Buraya lm giremez yazsn bile yazabilmilerdir. Asklepieiaonun en parlak
yllarnda, Satyrosk ve Galenius gibi dnyann ilk byk hekimleri burada yaam ve
dersler vermilerdir. Bergama Asklepieiaonunda genellikle, telkin, fizyoterapi ve mzikterapinin bugn halen kullanlan eitli tedavi yntemleri uygulanmtr. Hastalara su ve
amur banyolar yaptrmak, ifal otlar ile kremler kullanarak hastalar yalamak, masaj
yapmak tedavi yntemlerinin banda geliyordu. Hastalar iyiletirmek iin telkin byk bir
rol oynuyordu. Mzik eliinde hastalarn iyiletirilmelerine allyordu.44Burada, tedavi
altna alnan hastalara, tedavi evine alan tnelden geerlerken, tnel zerindeki deliklerden
glendirici ve telkin edici szler syleniyordu.45

ekil 11. Mzikle tedavi uygulamas yapan Bergama Asklepieiaon'unda(hastanesinde) salk evine alan
tnel. Yukardaki deliklerden hastalar telkin edici szler syleniyordu.
43

oban, 2005, s. 37.

Altnlek, 2002.
45
Akurgal, 1998a, s. 614.
44

19

4. BLM

4.1. TARHNCESNDE ANADOLUDA MZK VE MZK ALETLER

4.1.1.PALEOLTK DNEMDE ANADOLUDA MZK VE MZK ALETLER

Anadoluda ilk sanatsal faaliyetler st paleolitik dneme kadar gitmektedir. Bu sanatsal

etkinlikler maara duvarlarna yaplan eitli resimlerden olumaktadr. Ancak, Anadoluda
Paleolitik dnem insanlarnn mzii hakknda yeterince bilgi bulunmamaktadr. Yalnzca
Anadolunun Neolitik dnem yerlemelerinde boa kkreten ad verilen kemik ya da atal
geyik boynuzlarndan yaplma baa benzeyen bir mzik aleti ele gemitir. Gnmzde bu
mzik aleti genellikle aatan yaplmaktadr. Aletin bir ucuna yakn bir delie dmlenmi
bir ip baldr ve bu ip belli bir hzda evrilerek ses elde edilmektedir. Aletin Paleolitik
dnemde de kullanld zannedilmektedir.46

ekil 12. Boa kkreten mzik aleti.

46

Sanal Mzik Mzesi.

20

4.1.2. NEOLTK DNEMDE ANADOLUDA MZK VE MZK ALETLER

Neolitik dnemlere ait yerleimlerin yaygn olarak yer ald Anadoludaki Giriki
Hacyan, atalhyk, ayn, Nevali ori, Gbeklitepe, Cafer Hyk, Gritille ve Akl
Hyk gibi yerlemelerden elde edilen bulgular Anadolunun Neolitik dnem mzii ve
mzik aletleri hakknda bizlere bilgiler sunmaktadr. Neolitik dnemde, toplu danslarn
yapld, raspa ve boa kkreten gibi mzik aletlerinin kullanld grlmektedir.Bu
dnemde, koyun, kei ve sr gibi hayvanlarn krek kemiklerinden yaplm alglar sz
konusudur.Kemiklerin zerine alan entiklere serte bir madde ile srtlerek ses elde
edildii anlalan Raspa (entikli kemik-balk srt)dan Hatayda Tel-Akrat Hynde ve
Diyarbakr-Erganide Giriki Hacyan yerlemesinde bulunmutur.Aratrmalara gre, yine bu
dneme ilikin kemikten yaplm ve boa kkreten olarak adlandrlan, bir ip araclyla
evrilerek ses elde edilen bir baka algya ait baz rnekler bulunmutur. 47

ekil 13. Giriki Hacyan yerlemesinde bulunan Raspa (entikli kemik) mzik aleti.

47

Sanal Mzik Mzesi.

21

ekil 14.Tel Akrat Hynde bulunan Raspa Mzik aleti.

Neolitik dnemin en nemli yerleim yerlerinden biri olan atalhykte, duvar

resimlerine, pimi topraktan yaplm kadn heykelciklerine (Ana tanra) ve dans
sahnelerine rastlanlmtr. atalhyk sakinleri, maara dneminin avclarna benzer ekilde,
avclk ve bereketle ilgili olarak yaadklar meknlarn i duvarlarna resimler
yapmaktaydlar. Duvar resimlerinde sk sk leopar postu giymi avclar, akbabalarn basz
insanlara saldrd sahneler, Hasan Da volkanik patlama sahnesi vs. tasvir edilmitir.
Ayrca, trenlerde mziin ve dansn olduka nemli bir yere sahip olduu anlalmaktadr. 48

ekil 15. atalhyk duvar resimlerinde dans eden ya da koan avc betimlemesi. Neolitik dnem.

48

Mellaart, 2003, s. 22 vd.

22

ekil 16. atalhyk duvar resimlerinde dans eden ya da koan avclar. Neolitik dnem.

Anadolunun Akeramik Neolitik a merkezlerinden, anlurfa blgesinde Nevali ori

yerlemesinde bulunan kire tandan yaplm bir kase zerinde dans sahneleri yer
almaktadr.uan, anlurfa Mzesinde bulunan kase zerindeki dans sahnelerinin mzik
eliinde yapld ve mziin dnem insanlar zerinde nemli bir yere sahip olduu
dnlmektedir.49

ekil 17. anlurfa blgesinde Nevali ori'de bulunan kire tandan kse zerinde dans sahnesi.
Akeramik Neolitik Dnem.

49

Alp, 1999, s. 42.

23

4.1.3. KALKOLTK DNEMDE ANADOLUDA MZK VE MZK ALETLER

Neolitik dnemi takip eden Kalkolitik dnemde de sanatsal faaliyetler devam etmitir.
Kalkolitik dnemin nemli yerleim yerlerinden Noruntepe50 ve Malatya Aslantepe51
yerlemelerinde duvar resimleri yapld gibi, bu yerlemelerde eitli mzik aletlerine de
rastlanmtr. Malatya Aslantepe yerleiminde flt (kaval) mzik aleti bulunmutur.
Aslantepede bulunan balca kresel ve boru biimli olan fltlerin baz hayvanlarn parmak
kemiklerinden ve kularn kanat kemiklerinden yapldklar belirlenmitir. Fltlerin, Neolitik
a boyunca avclar arasnda ba kurmak, tehlike ann duyurmak, by iin iaret vermek
iin temelde haberleme arac olarak ve bunun dnda eitli amalar iin kullanld tahmin
edilmektedir.52Kalkolitik dnemin balangcnda, insanolunun kadehe ve kum saatine benzer
pimi

topraktan

yaplm

davullar

kulland

yaplan

aratrmalar

neticesinde

anlalmtr.53Anadoluda, Kalkolitik dnemin bir baka nemli yerleim yeri olan Elaz
Korucutepede, pimi topraktan ve her iki yzne deri gerilerek retildii anlalan davullara
rastlanmtr.54

ekil 18. Malatya Aslantepe'de yaplan bir duvar resmi.

50

Sevin, 2003, s. 96. Noruntepe, bugn Keban Baraj Glnn sular altnda kalmtr. Noruntepenin Ge
Kalkolitik a yaplarnn birinde duvar resmi bulunmutur.
51
Sevin, 1997, s. 75. Malatya Aslantepe yerlemesinde duvar resimlerine rastlanmtr.
52
Sanal Mzik Mzesi.
53
Celasin, 2002, s.3
54
Sanal Mzik Mzesi.

24

ekil 19.Malatya Aslantepe'de bulunan flt.

ekil 20.Elaz Korucutepe'de bulunan pimi topraktan yaplm davul.

25

4.1.4. LK TUN AINDA ANADOLUDA MZK VE MZK ALETLER

Kalkolitik dnemden sonra Anadoluda lk Tun Devri yaanmtr. Bu dneme ait kral
mezarlarnda bulunan sistrum, alpara, ngrak gibi mzik aletlerinin ve bir nevi sistrum
grevi gren gne kurslarnn bulunmas lk Tun a mziine k tutmaktadr:
Alacahyk, Kltepe, Horoztepe, Samsun kiztepe, Gller, Oymaaa Mezarlklar,
Kayapnar, Mahmatlar, Badem Aac, Noruntepe, Lidar Hyk, Acem Hyk, Demirci
Hyk, Karaolan vd. yerlemeleri en nemli lk Tun a yerlemeleridir. Alacahyk,
Kltepe ve Horoztepe gibi yerlemelerde bakr/ tuntan yaplm gne kurslar, alpara ve
sistrum mzik aletleri bulunmutur. Alacahykn soylu snfna mensup bireyleri, erkekkadn ayrm yaplmadan ayn plan ve teknoloji ile ina edilmi mezarlara dinsel ve gnlk
hayatta kullandklar eyalarla birlikte gmlyordu. Defin ileminin akabinde byk ba
hayvanlarn dier aile bireyleri ve akrabalar tarafndan yendii ve mzikli bir trenin
yapld anlalmaktadr. Mezarlarda ele geen nesneler arasnda ses kartan ve ilkel mzik
aleti olarak kabul edilen sistrum ve alpara gibi nesnelerin varl defin ileminin mzik
eliinde yapldn gstermektedir. Bu trenlerde matem arklarnn ve danslarn, bu ilkel
mzik aletleri eliinde yapld dnlmektedir. Bu buluntularn yakn benzerleri
Kafkasyada

bulunmutur.

Alacahyk,

Horoztepe

vd.

yerlemelerin

soylularnn

Kafkasyadan geldikleri ve bu kltrn daha sonraki Hitit Kltrn etkiledii iddia

edilmektedir.55

Alacahyk ve Horoztepe gibi kral mezarlar arasnda bulunan alparalar, kk boyutlu,

uzun saplara dz disklerin geirilmesiyle yaplm bronz alparalardr. Bu tip alparalar,
Maat hyk buluntular arasnda da yer almaktadr.56
Ayrca, gene bu dnemde, lk Tun ann III evresine tarihlenen, Anadolunun dou
Akdeniz havzasnda bulunan antik Soloi kentinde depo buluntular arasnda alpara mzik
aletlerine rastlanlmtr. alpara gibi, Kuzey Anadolu Blgesi mezarlarnda ele geen bu
bulgularn burada ne arad bilinmeyen bir sorudur.57

55

Harmankaya, 2007, s. 32 vd.

zg, 1978, ek. 69.
57
Harmankaya, 2007, s. 29.
56

26

ekil 21.Eski Tun a Mezarlarndan kartlan tun ve gmten yaplm alparalar.

Ayrca, lk Tun a yerlemelerinden Karaolanda pimi topraktan yaplm

ngraklar bulunmutur. ngraklarn mezarlarlarda l gmme trenlerinde kullanld ve
ktlkleri kovmaya yarayan objeler olduklar dnlmektedir. Gene bu dneme ait pimi
topraktan ku biimli ddkler bulunmutur.58

ekil 22.Karaolan'da bulunan ngrak.

ekil 23. Pimi topraktan yaplm ku biimli ddk.

lk Tun a mzik aletlerinin hemen hemen tamam, mezarlarda bulunan ve gmme

trenlerinde kullanlan aletler olduklar grlmektedir. Bu dnemde pimi topraktan yaplm

58

Sanal Mzik Mzesi.

27

alglarn yannda bakr, bronz ve gmten yaplm alglara rastlanmtr. Gne kurslar,
sistrum, alpara ve ngraklar dnemin mzik aletlerini oluturmaktadr.

28

5. BLM

5.1. TARH DNEMLERDE ANADOLUDA MZK VE MZK ALETLER

5.1.1. ASUR TCARET KOLONLER AINDA MZK VE MZK ALETLER
lk Tun andan sonra Anadoluda Orta Tun a yaanmtr. Bu dnemin en
nemli zellii Anadolu ile Mezopotamya arasnda balayan ok sk ve rgtl bir ticaret
ilikisi, bunun sonucunda da yaznn ortaya km oluudur. XX. yzyln ortalarndan XVIII.
Yzyln ortalarna doru srm grnen bu rgtl ticaret dnemine Assur Ticaret
Kolonileri a ya da yalnzca Koloni a denilmektedir.59
Bu dnemde, en nemli ehir devleti olan Kani Krallnn Kayseri yaknlarnda Kltepe
olduu anlalmtr. Hattu Krallnn Boazky olduu tespit edilmi ve Kuara
Krallnn Aliar olabilecei zerinde tahminler yrtlmtr. Puruhanda Krall ise,
Aksaray yaknlarndaki Acemhyk ile eitlenmektedir. Ayrca, Konya yaknlarnda
Karahyk ve Krehir Kaman ilesi yaknlarndaki Kalehyk yerlemelerinin Assur ticaret
kolonileri ann nemli merkezleri olduu anlalm ve belki de byk Karumlar
olabilecei zerinde fikirler ileri srlmektedir.60 Kltepe, Aliar, Alacahyk, Boazky,
Konya Karahyk ve Aksaray Acemhyk yerlemelerinde dnemin grkemli saray
mimarileri ortaya kartlmtr. Bu dnemin en arpc sanat eserlerini, silindir ve damga
mhrler oluturmaktadr.61

Asur Ticaret Kolonileri a merkezlerinden bazlarnda bulunan silindir ve damga mhr

basklar zerinde betimlenen mzik aletleri ile Kani Karumda kartlan alparalar,
dnemin mzii ve mzik aletleri hakknda bizlere azda olsa bilgiler sunmaktadr:

Asur Ticaret Kolonileri a merkezlerinden Konya Karahykte bulunan Suriye

slubunda bir silindir mhr basks zerinde, ayakta duran bir kadn tarafndan dik olarak
alnan keli bir arp mzik aleti grlmektedir. Suriye slubunda ve silindir bir mhr
basks zerinde, Smerlerin Bilgi tanrs Enkinin nnde arp aleti alan bir figr
betimlenmitir. 62

59

Sevin, 1997, s. 99.

Sevin, 1997, s. 100
61
Sevin, 2003, s. 132- 133.
62
Alp, 1994, s. 109- 112, Levha: 11/ 23.
60

29

ekil 24. Konya-Karahyk'te I. katta Erken Hitit ana ait sarayda bulunan silindir mhrn modern
basks. M.. 1750 sralar.

Asur Ticaret Kolonileri a merkezlerinden, Acemhyk kazlarnda ele geen bir

silindir mhr basks zerinde bir kadn tarafndan alnan, orta boyda, simetrik, 5 telli bir lir
mzik aleti grlmektedir. Mhr zerinde tahta oturmu bir figrle birlikte lir tutan kadn
figr ilgileri ekmektedir. Muhtemelen ayn dneme ait benzer lir betimlemelerine TarsusGzlkulede ele geen bir mhr ve satn alma yoluyla British Museuma giden bir mhr
zerinde rastlanmtr. Ancak, buradaki lir yan tutularak alnrken gsterilmitir. Acem
hyk kazlar srasnda aa kartlan bir ta kalp zerinde betimlenen lir bu iki rnekle
yakn benzerlikler gsterir. 63

ekil 25. Acemhyk kazlarnda ele geen bir mhr zerinde betimlenen lir mzik aleti.

63

Erkanal, 1993, s. 13, 113., Lev: 1, 1/C/02a, 1-C/02b.

30

ekil 26. Tarsus-Gzlkule silindir ve damga mhrleri zerinde betimlenen lir mzik aletleri. M.. XIV.
Yzyl ve M.. X. Yzyl.

Kani Karumda II kat evlerinde, yerli tccarlarn arivlerinde ve I b kat mezarlarnda

alpara mzik aletinin tuntan yaplm rneklerine rastlanlmtr. Bulunan alparalar,
ortalar delik, ileri ukur ve kenarlar geni bir sath halindedir. alparalarn aplar 12,8 ve
13 cmdir. Kltepe-Kaniin Ib kat mezarlarnda bulunan alparalar 6,4 ve 6,2 cm apndadr.
Tuntan yaplan bu alparalardan baka mezarlarda krlm ve dalm alparalar ele
gemitir. alparalarn ekilleri birbirinin ayndr. alparalarn evlerde ve mezarlarda
bulunmu olmas, onlarn hem gnlk ilerde hem de kltlerde kullanldklarn
gstermektedir.64 Bu alparalar, Eski Tun a merkezlerinde elde edilen alparalardan
farkllk arz etmektedir. Eski Tun a alparalar, kk boyutlu ve uzun sapl dz diskler
biiminde iken, Kltepe-Kani alparalar, geni dz kenarl kk kseler biiminde ve
ortalarnda ip veya tutamak geirmeye yarayan delikleri olan alparalardr.65

64
65

zg, 1986, s. 69- 70., Lev.128, . 12, 34.

Dinol, 2003a, s. 49.

31

ekil 27.Kltepe-Karum I b katnda bulunan iki takm alpara. M.. 1750 sralar.

5.1.2. HTTLER DNEMNDE ANADOLUDA MZK VE MZK ALETLER

Anadolu topraklar zerinde ilk byk devlet kuran ve Anadoluda olduka uzun bir sre
gerek siyasi gerekse kltrel adan etkili olmu olan Hititler, mzik alannda da nemli bir
yere sahiptir.Hititler arkalarnda miras olarak mzik kltr konusunda nemli bilgilere iaret
eden arkeolojik veriler brakmlardr.Bu arkeolojik verileri yazl ve grsel olarak iki balk
altnda toplamak mmkndr.Yazl veriler, kltlerin, trenlerin, lenlerin ve merasimlerin
anlatlm olduu ivi yazl tabletler; grsel veriler ise zerinde mzik sahnelerin tasvir
edilmi olduu silindir ve ta bask mhrler, rlyefli keramik vazolar, rythonlar (sunu
kaplar), Orthostatlar (duvar rlyefleri) dr.Bu yazl ve grsel arkeolojik veriler sayesinde,
Hititlerin dinsel ve gndelik hayattaki trenleri, lenleri ve merasimleri ile bu etkinlikler
ierisinde mzie ne ekilde yer verildii tespit edilebilmektedir:
Hitit mzii, zellikle devlet kltnn nemli bir blmn oluturan dinsel bayramlarn
uygulanlarn detaylaryla anlatan ve bir tr bayram ynetmelii ya da uygulama protokol
zellii tayan metinlerde zengin bir ekilde belgelenmitir. Hitit krallarnn bata gelen
grevleri, tanrlara kar olan sorumluluklarn eksiksiz yerine getirmekti. Hititler, zapt

32

ettikleri lkelerin olduu kadar, komu devletlerin tanrlarn da ulusal tanrlar topluluuna
(pantheon) kattklarndan, kendi deileriyle bin tanrl bir halktlar. Tanrlara donanml
tapnaklar ina etmek, gnlk kurbanlarn eksiksiz sunmak ve her biri iin nceden
belirlenmi zamanlarda (aylk, mevsimlik veya yllk olarak) ya da ihtiya duyulduunda
dinsel bayramlar yapmak salam bir yap ve ok iyi bir tekilatlanmay gerektirmekteydi.

66

Hitit halk, tanrlar kzdrmamak, kendilerine ceza verdirmemek iin tanrlar srekli keyifli
tutmaya alyordu. Bunun iin dualar ediyorlar, trenler dzenliyorlar, ark syleyip
danslar ediyorlard.67

Kraln barol oynad, kralienin, prenslerin, prenseslerin ve devletin birok yksek

rtbeli grevlilerinin katlm ile gerekleen dinsel bayram trenlerinde, merasim alaylarnda
ve ou kez tapnaktaki klt salonunda tanr heykelinin ya da Altarn nnde hayvan kurban
etme ve iki sunma ve ekmek krma ve dier yiyecekler sunma ya da adorasyon (tapma)
sahnelerine ark, mzik ve bazan dansla elik etmenin byk nemi vard. Libasyon, ya
tanrnn ya da altarn nne iki dkmek (sunmak) ya da bir kaptan iki ierek bir dnceye
gre tanry iine almak ya da onun erefine imek suretiyle gerekleiyordu.68 rnein; Hitit
yazl metinlerinde u bilgiler yer almaktadr:
Kral ve Kralie ayakta, koruyucu tanry ierler (tanry imek, tanryla zdelemek
anlamna gelmektedir); byk lir algcs eliinde arkclar ark sylerler, soytar syler,
Palwatalla rahibi el rpar, Kita rahibi seslenir; Kral, ayakta evin frtna tanrsn ve tanr
Wahiiyi arap ile ier, Zilipuriyatalli adamlar tef eliinde ark sylerler; Kral ve
kralie, ayakta durarak, altndan yaplm hayvan biimli iki kabyla frtna tanrsn ierler,
huppar kabyla iki kurban (libasyon) yaplr. Klt arkcs ark syler, davul ve alpara
alarlar, soytar syler, Palwatalla el rpar, Kita seslenir.69
Grevleri arkclk olmayan kiiler de ark sylyorlard. Tanrlara kurban sunma ya da
tapma sahnelerinde vokalist olarak trenlere arklar ya da szleri ile katlan arkc ve sz
ustalar arasnda Lu/Palwatalla, Lu/Kita, Lu/Halliyari, Lu/Nar ve Lu/Alanzu vard. Bunlardan
Lu/Nar ile Lu/Halliyari hem ark sylyor hem de alg alyorlard. Nadiren de olsa
Hokkabaz olduu dnlen Lu/Alanzu da mzik aleti alyordu. Palwatalla iin, ilahi
66

Dinol, 2003b, s. 50.

, 2006, s.133.
68
Alp, 1999, s.1
69
Dinol, 2003b, s.50.
67

33

syleyen ya da el rpc evirileri yaplmtr. Sedat Alp, Palwatallann her hangi bir
tonda ya da tarzda syleyen bir sz ustas olduunu dnmektedir. Lu/Kitann grevi ise,
barmak ya da armak idi.70

Kral ve kralie tapnak trenlerine beraber gelirlerdi. Bazen de birisi katlrd. zel
giyinme odalar vard. nce giyinme odasna girerler, zerlerindeki giysileri kartrlar ve
zel tren iin hazrlanm elbiselerini giyerlerdi. Kral ve kralie tren kyafetleri ile dar
karlard. Avluda birok algc, arkc, dans ve sarayl onlar byk bir saygyla
karlarlard. Hemen bir ibrik ierisinde getirilen su ile kral ve kralienin elleri ykattrlrd.
Ellerini kurulamak iin bir pekir verilirdi. Bu arada alglar alnrd. Gzel sesli rahip ve
rahibeler koro halinde arklar, ilahiler sylerlerdi. Danslar, eitli hareketlerle dans
ederlerdi. Bunlardan bir ksm, ellerini ge doru kaldrp durmadan dnerlerdi. Bahede
Kral ve kralie eilmek suretiyle, verdikleri iaretle alanda olanlarn hepsi srayla tapnaa
girer ve tapnakta yerlerini alrlard. Kral ve kralienin nnde yol gsterenler, arkalarnda
koruyucular olduu halde onlarda tapnan kapsndan eilerek girerlerdi. Eilme, tanrlara
kar bir sayg gstergesi idi. Tapnan ierisine girdiklerinde, aba, kurban edilen
hayvann etlerini para para ocaa, kraln tahtna, pencere ve kaplara koyard. Krala
sunduklar arap kabna, kral elini dedirdikten sonra, iindeki arab kutsal saylan yerlere
dkerlerdi. arap, genellikle gaga gibi az olan testilerle dklyordu. Kral ve kralienin
nne rtl masa getiriliyordu. Bata kral ailesi olmak zere, tapnakta olan herkese tatl
ekmekler eitli yemekler ve biralar veriliyordu. Yiyip ime bittikten sonra kadehler
ierisinde araplar datlyordu. Herkes tanrlar erefine kadehini kaldrp ierdi. Bu
trenlerde gldrc oyunlar, yarmalar, sava oyunlar da yaplyordu. Tanrlarn, sunulan
ekmek, eitli yiyecekler, ya, bal, meyveler ve arap ile karnlar doyuruluyordu. arklar,
danslar ve oyunlarla onlar elendiriliyordu.71

Bu sahnelerde hangi tanrya kurban sunuluyor ya da taplyorsa o tanrnn mensup olduu

etnik grubun dilinde (rnein Hattice, Luwice, Palaca, Nesaca ya da Hurrice) ark sylemek
adetti. Metinlerde bu dillere ait ark szleri ele gemitir. Hititlerde her bir etnik gruba ait
ayr arkclar vard.72 Bu durum, metinlerde yer alan Nerikli kadnlar Hattice ark
sylerler ya da mzisyen Hurrice ark syler gibi ifadelerden anlalmaktadr. Tren
70

Alp, 1999, s. 2.
, 2006, s. 55- 56.
72
Alp,1999, s.1
71

34

srasnda arknn yer almayaca blmler ark sylenmez denilerek zellikle

belirtilmekteydi. Hatti kkenli bayramlarda, arkc ve koro nakarat ile deimeli olarak
sylenen arklar grlmektedir. Metinlerde arklarn bazen szleri, bazen adlar
verilmektedir: boalarn arks, tanrnn arks, savan yreklendirici arklar
gibi.73Ayrca; tanrnn ayaklarnn ykanmas arks, tanr Zababann arks gibi
ilgin adlarda arklar da vard.Tanr Zababann arks nn bir sava arks olduu
anlalmtr.ou ilahi olarak nitelenebilecek bu arklar dini bayramlarda, kraln
karlanmas veya tanr heykellerinin dolatrlmas esnasnda syleniyordu.74
Bu arklarn yan sra, Hititlerin kutsal arklar, kraliyet arks, pazaryeri
arks, dinlendirici arklar, Ninuwa tarnn gvercin arklar gibi eitli arklar
da vard. eitli Hitit arklar da yle isimlendirilmitir:

Tanrlarn arks

= DINGIR. MES-as-sa. SRh. a-us

Kutsal arklar

= Suppaus SR

Kraliyet arks

= Sarrasiyas SR

Pazaryeri arks

= Sa kilam SR

Dinlendirici arklar

= SR lilauwas

Ninuwa tarnn gvercin arklar = SR Zinzapussiyas Sa tar Ninuwa75

Hititlerin sava arklar bile vard. ki sava tarafndan sylenen nakaratl bir arkya ait
szler u ekildeydi:
Nea giysileri, Nea giysileri, bala beni, bala!
Gtr beni annemin yanna! Bala beni!
Gtr beni oullarmn yanna! Bala beni!76
Ayrca, Kumarbi efsanesi, Ullikummi destan gibi baz mitolojik metinler de ark olarak
dzenlenmiti. Bu efsanelerin metinlerde Kumarbi arks ya da Ullikummi arks

73

Dinol, 2003b, s.51.

Sevin, 2003, s.153.
75
nal, 1999, s. 225 vd.
76
, 2006, s. 200.
74

35

olarak zikredilmesi bu gibi efsane ya da destanlarn tapnaklarda ark olarak okunduunu

gstermektedir.77
Hititlerde ark ve mzik, bahar ve hasat enliklerinde ve buna bal ritellerde de nemli
bir yere sahipti. Hitit arivlerindeki dier metinlere gre kyaslanamayacak kadar ok sayda
enlik metninden anlalaca zere, Hititlerde yln bir blm dini enliklerin kutlanmasna
ayrlrd. Resmi takvimlerinde, 165e varan enlik yer alyordu ve kukusuz asla srekli
biimde kaydedilmeyen birok yerel cemaat ve krsal enlikleri de vard. Devletin
desteindeki kutlamalar, kralln kaynaklarna, zaman, igc, tehizat ve tketim kalemleri
asndan byk ykler getirirdi. Baz enlikler birka saat srerken bazlar gnlerce
srebilirdi. enliklerin ou her yl, bazlar daha ksa aralklarla ve dierleri sadece sekiz
dokuz ylda bir yaplrd. Bu enlikler, byk lde, onuruna dzenledikleri tanrlarn
hayrseverliine dayanyordu ve halkn kendilerini tanrlarna adadnn en somut ifadesiydi.
Topran verimi, yamurun bolluu, hasadn zenginlii, srlerin ve av hayvanlarnn artmas
enliklerin altnda yatan temel beklentilerdi. enlikler, ou kez bakentin iinde, tarada ya
da Hitit krallnn dier merkezlerinde birok kutsal yerin ziyaret edilmesini de kapsard.
enlik alay, Tanr heykelleri ile birlikte saray kapsndan ayrlr, Kral kapsndan kar, tren
gzergh boyunca ilerler ve Aslanl Kapdan tekrar kente girmeden surlarn dndan
geerdi. Bu halk iin, baka zamanlarda tapnan derinliklerinde birka grevli dnda
herkesten gizlenen tanrnn heykelini grebilmesi iin nadiren, ylda bir kez ortaya kan bir
frsatt. Alayn etrafndaki akrobatlar, hokkabazlar, krmz urbal soytarlar ile saz eliinde
gsteri yapan tm parlak renkli giysiler iindeki danslar seyircileri elendirirdi. Bata esas
grevleri tanry elendirmek, onun honutluunu kazanmakt. Mzik, ark ve dans bunun
iin en byk yardmcyd.78

Tanr heykelleri, tapnaktan alnp gezdirilirken mzik uyguland gibi, tanr

heykelciklerinin ykanmaya gtrlmesi esnasnda da mzikten faydalanlyordu. Mesela;
Hiuwa enliinde, tanr heykelciklerinin Manuziya ehrinin frtna tanrsnn tapnandan
alnarak, Alda Nehrine ykamaya gtrld tren alaynda, mzisyenler de bulunmaktadr:

Tanr heykelciklerini sepete koyarlar ve onlar purapi adamlar sepetle tarlar; her bir
heykelciin yannda bir tapri kadn alpara alar. Onun nnde ise, mzisyenler yrrler ve
77
78

Alp,1999, s. 2.
Bryce, 2003, s. 204207.

36

onlar Alda Nehrine gtrrler.Tren bittikten sonra, heykelcikler tapnaa yine mzik
eliinde geri gtrlr, lir ve alpara alnr ve arklar sylenirdi.79
Hititlerde ark ve mzik yalnz bayram trenlerinde, tapnak ve enlik ritellerinde snrl
deildi. l ritellerinde mzik ve arknn nemi bykt. l trenlerinde arklar sylenir,
alayc kadnlar bir taraftan alar, dier taraftan dvnrlerdi. Hitit kadnlarnn dinsel
grevlerde byk grevi vard. Mabetlerde, arkclar, algclar, danslar, sihir ve by
yapanlar, trenleri ynetenler, ryaya yatanlar hep kadnlard. Hititler l trenlerinde, nde,
ellerinde yere vurulunca ses karan gne kurslaryla rahipler ve rahibeler, arkada kral ve
kralie, en arkada halk Yazlkayaya yrrlerdi. Bunlarla birlikte mzisyenlerinde olduu
dnlmektedir. Mzisyenler, alglarn alarken, gzel sesli rahip ve rahibeler arklar
syler ve ilahiler okurlard.80

Hitit yazl verileri olan ivi yazl tabletlerden, klt trenleri, l ritelleri ile adak
uygulamalar ve dinsel ierikli uygulamalar hakknda bilgi edinebiliyoruz. Ayrca; bu
metinlerde, etkinlikler ierisinde mzie ve mzisyenlere ne kadar nemli grevler yklendii
ve mzisyenlerin icra ettii mzik aletleri hakknda da fikir sahibi olabilmekteyiz.

Metinlerde grlen mzik ile ilgili sahnelerin bir ksm arkeolojik malzemeler zerine de
yanstlmtr. Hitit medeniyetinin mzik kltr hakknda bilgi veren en eski arkeolojik
veriler arasnda yer alan rlyefli keramik vazolar zerinde mzikle ilgili etkinliklerin de
ilendii dinsel trenlerin, klt ve adak uygulamalarna ilikin tasvirlerin yer ald
grlmektedir. Bu kabartmal vazolarda, mzisyenler, mzik aletleri, danslar ve akrobatlar
sk sk tasvir edilmilerdir. nandktepe, Bitik, Hseyindede keramik vazolar ile Aliar ve
Boazkyde bulunan kabartmal vazo fragmanlar byk nem tamaktadr:
Klt vazolarnn en salam olarak ele geeni nandktepe kazsnda bulunan nandk
vazosudur. nandktepe, ankr linin 22 km. gneyinde, Ankara- ankr yolu zerinde yer
alan bir Hitit yerleimidir. zerinde kaz almas yaplan hyn, Hititler dneminde
Hanhana adnda bir kutsal kent olduu anlalmtr. Burada yaplan kazlarda 87 cm.
ykseklie sahip, zerinde 4 kabartma frizli, 2 geometrik desenli toplam 6 frizden oluan bir
klt vazosu bulunmutur. Bu vazo ilk kez Prof. Dr. Tahsin zg tarafndan yaymlanmtr.
79
80

Dinol, 2003b, s.50- 51.

, 2006, s. 26, 95, 144.

37

Vazo zerinde, frizler halinde bir kutsal evlilik (Hieros Gamos) treninden sahnelere yer
verilmitir. Vazo zerindeki tasvirlerin reme Bayram na bal olarak Kutsal evlilik ve
seks riteli olabilecei dnlmektedir.81

ekil 28. nandktepe kabartmal klt vazosu.

nandktepe Vazosunda Klt sahneleri st ste drt sra halinde gsterilmitir. stten
birinci srada ritel seks sahnesine elik eden mzisyenler vardr. Sada ayakta duran gen bir
prensin ne eilmi tapnak fahiesi olduu dnlen gen bir kadna uygulad ritel seks
sahnesinde karlkl olarak alpara alan iki algc kadn ile aralarnda saz alan bir erkek ve
arkalarnda bir akrobat, dans, oynayan bir kadn ile onlarn da arkalarnda alpara alan birer
kadn ve ayakta lir alan bir erkek elik etmektedir.

81

zg, 1988, s. 16 vd.

38

ekil 29. nandktepe vazosunun stten birinci frizi.

Vazonun ikinci frizinde, bir tapnak modeli byk bir sunak ve bir klt vazosu yannda
ise tanr ve tanra bir yatak zerinde grlmektedir. Bu frizde, kutsal yatak zerinde oturan
tanr iftine doru ilerleyen tren alay sahnelenmitir. Aralarnda, alpara alan iki kadn ve
lir alan bir erkek vardr. Alayn nndeki mabet tasvirinin zerinde saz alan bir erkekle
alpara alan bir kadn ve ortalarnda muhtemelen dans eden bir figr bulunmaktadr.
Bunlarn da solunda kaldrdklar ve birinci sraya uzanan uzun kllar ile gsteri yapan ve
Ankara semenlerini anmsatan iki gen erkek ve onlara elik eden lir alan adam
grlmektedir. Arkalarnda iki eliyle kaldrd iki aya grnen bir sehpa ile dne hediye
getiren gen bir kii, arkasnda dne katlmak zere yryen ve birinin elinde asa olan iki
grevli rahip ile onlarn da arkasnda alpara alan iki algc kadn betimlemeleri
grlmektedir.

ekil 30. nandktepe vazosunun stten ikinci frizi.

Birinci srada ilk seks deneyimini ve ikinci srada kutsal evlilii gerekletirmi olan
prens olduu dnlen gen adam tarafndan sada bir postament zerinde duran Frtna
Tanrsnn boa heykeli nnde kran duygusu ile sa elinde bir kadeh ile iki sunmaktadr
ve sol elini kaldrarak dua etmektedir. Bu vesile ile birlikte, boa heykeli yannda bir boa
kurban edilmektedir. 82

82

Alp, 1999, s. 19- 20.

39

ekil 31. nandktepe vazosunun nc frizi.

Hititlerde boa tasvirleri insan biimli tanrlarn kutsal hayvan olmu ve zellikle Frtna
Tanrs ile zdelemitir. Ayrca, bir Alacahyk kabartmasnda grld gibi boaya
taplmaktayd. Bu kabartmada Hitit Kral boa nnde sol elini dua konumunda kaldrm
olarak adarasyon kutsama grevini yapyordu. Boaya hem taplyor, hem de eski bir Hitit
ritelinde, dinsel trende, grld gibi boa tanrya kurban ediliyordu. nandk vazosunun
nc frizinde de Alacahyk kabartmasnda olduu gibi boa karsnda adarasyon
kutsama yaplyordu. Bu kurban etme ve adarasyon sahnesine lir alan bir mzisyen elik
etmektedir.83

ekil 32. nandk vazosunda lir mzik aleti eliinde boa kurban etme sahnesi.

nandk vazosunun, en alt ve son drdnc frizinde ise; iri kaplar ierisinde arap veya
ayran yapm, arkta anak mlek yapm ve bir mleki atlyesinde kaplarn aklanmas
gibi tren hazrlklarna dair betimlemelere yer verilmitir.84Bu frizin ba sahnesi, sada alp
83
84

Alp, 2003, s.12- 13.

Sevin, 2003, s.142.

40

kapanabilir bir iskemle stnde oturan bir erkek tanr ile karsnda bir tabure zerinde oturan
tanrann katld ziyafet sahnesidir. Ziyafet sahnesine bir erkek tarafndan alnan bir lir
elik etmektedir. Alt srada gsterilen bir dier nemli sahnede iki erkek tarafndan alnan
byk lir aleti ile saz alan bir erkek arasnda ellerini kaldrarak karlkl oyun oynayan uzun
pelerinli grevliden olumaktadr. Bu oyuncularn, kadn ve tapnak fahieleri olabilecei
ihtimalleri zerinde durulmaktadr.85

ekil 33. nandktepe vazosunun drdnc ve son frizi.

nandk vazosunda olduu gibi, Bitik kabartmal klt vazosunda da kutsal evlilik
treninden sahnelere yer verilmitir. Bitik vazosunda grlen ba sahne, kutsal evlenme
tasvirinin dnya tarihindeki en eski rneidir. Bitik vazosunun fazla korunamam paralar
zerinde dans ve mzik tasvirleri grlmektedir.86Boazky, Aliar ve Eskiyapar kazlarnda
ele geen bu trden dinsel vazolara ait birok para zerinde de eitli enstrmanlar alan ve
dans eden figrler bulunmaktadr.87

Hitit vazo tasvir sanat asndan bir dier nemli bulgu ise, orum il snrlar ierisinde
bulunan Hseyindede hynden kartlan kabartmal klt vazolardr. Do. Dr. Tun
Sipahi ve Do. Dr. Tayfun Yldrmn kefettikleri Hseyindede vazolar, Hitit sanat ve
kltr asndan olduka nemli bir yere sahiptir. Hseyindede tepesinde, birbirinden farkl
olarak iki ayr kabartmal klt vazosu bulunmutur. Bunlardan, byk ebatta olan, kabartmal
klt vazosu, nandktepe kabartmal klt vazosu ile byk benzerlikler gstermektedir. Byk

85

Alp, 1999, s. 22-23.

Akurgal, 1998b, s.131- 133.
87
Sevin, 1997, s. 110.
86

41

Hseyindede vazosunda, nandktepe vazosunda olduu gibi bir klt bayramnn veya
treninin birbirini takip eden safhalar drt frizde verilmitir. Burada kabartmal klt
vazosunda, lir alan bir erkek, alpara alan bir kadn ve saz alan bir erkek tasvir edilmitir.
Hseyindede tepesinde bulunan dier vazo ise, bu vazolardan farkl olarak, kk ebattadr ve
tren etkinlikleri sadece vazonun boyun hizasndaki tek frizde anlatlmtr. Bylesine nemli
bir sahnenin sadece tek frizde verilmesi dikkat ekici bir durumdur. nandktepe ve Byk
Hseyindede vazolarnda konu, en alt frizden balayarak bir giri, gelime srecinden sonra
nihai ana sahne ile sonlanmaktadr. Kk Hseyindede kabartmal klt vazosunda, bir Hitit
klt treninin en nemli aamas, tek friz zerinde soldan saa doru akc bir ekilde
yanstlmtr. Friz zerinde bir adet boa ile birlikte, 13 insan figr yer almaktadr. Sahne
btnl iinde, toplam 14 figr ile iki grup oluturulmutur. Frizin orta kesiminde, diz
kerek alpara alan figrler, bu iki grubu birbirinden ayrmaktadr. Soldan saa doru ilk
grup, el ele tutuarak dans eden iki kadn ve onlara elik eden mzisyenden olumaktadr.
Bunlar, alpara alan biri kadn, dieri erkek iki mzisyenle, biri erkek saz algcsdr.
Sazcnn arkasnda melmi durumda alpara alan iki erkek bulunmaktadr. Son sahnede ise
saz ve alpara alan iki mzisyen eliinde, boa zerinde akrobasi yapan bir dans,
atlamann safhalarn gsteren figr halinde betimlenmitir.88

ekil 34. Hseyindede kabartmal byk klt vazosu. Eski Hitit Dnemi. ORUM MZES.

88

Sipahi, 2005, s. 661- 678.

42

ekil 35. Hseyindede kabartmal kk klt vazosu. Eski Hitit Dnemi.

ekil 36. Hseyindede kabartmal kk klt vazosu frizinde bulunan tasvir bandnn izimle
gsterilmesi.

M.. 14. yzyla ait olan ve Boston Fine Art Museumda bulunan, dua iin yaplm
yumruk biimli gm iki kab zerinde, Kral III. Tuthaliya, Gn Frtna Tanrsnn
nndeki sunaa kutsal sv ve kutsal ekmek sunarken betimlenmitir. Trene, eitli mzik
aletleri icra eden mzisyenlerin de katld grlmektedir. Trene, elik eden erkek
mzisyenden ikisi orta boyda tanabilir lir alarken, biri de alpara almaktadr. Gene, ayn
yzyla ait olan ve New York Metropolitan Museumda bulunan, Geyik biimli bir gm

43

rhytonun ( kutsal iki kab) az kenarnda yer alan frizinde def alan bir mzisyen tasviri yer
almaktadr.89

ekil 37. Boston Art Museum'da bulunan yumruk biimli gm iki kab zerinde betimlenen mzik
sahnesi, III. Tuthaliya Dnemi.

ekil 38. New York Metropolitan Museum'da bulunan geyik biimli rython zerinde mzik sahnesi.

Grsel veriler zerinde, mzikle ilgili sahnelerin yer ald bir dier obje ise orthostat ad
verilen duvar rlyefleridir. Hitit duvar rlyefleri, mzikal unsurlarn yan sra dans
etkinliklerine de iaret etmektedir. Alacahyk rlyeflerinin birinde, kurban ya da adorasyon
sahnesine elik ettii dnlen saz alan bir mzisyen betimlenmitir.90Kabartmann ba
ksmnda masa gibi bir nesnenin zerine konmu bir boa grlmektedir. Boa, Frtna
tanrsnn simgesi idi. Boann zerinde bir sunak, onun karsnda rahip kyafeti ile elinde
krallk asasyla kral, arkasnda kralie, onlarn arkasndaki bloklarda rahipler, Tanrya kurban
edilen hayvanlar getirirken betimlenmitir. Elinde saz alan bir algc ve yannda arkclar,

89
90

Akurgal, 1998b, s. 135- 138.

Alp, 1999, s. 27.

44

onlarn yannda merdiven zerinde gsteri yapan akrobatlar ve kl yutan adam tasvir
edilmitir.91

ekil 39. Alacahyk orthostat zerinde kurban ya da adarasyon sahnesine elik eden saz alan
mzisyen.

Grld gibi, hem yazl ariv belgelerinden, hem de grsel nesneler zerine
resmettikleri mzik ve mzisyen betimlemelerinden, Hititlerin mzie ne kadar nem verdii,
mzisyenlere ne kadar nemli grevler ykledii anlalmaktadr. Hititlerde, klt trenleri,
adak uygulamalar, Tanrya sunu ve ziyafet sahneleri, l ritelleri, bahar enlikleri ve
bayramlar, tanr heykellerinin gezdirilmesi ve ykanmaya gtrlmesi, krallarn bir yerden
baka bir yere gitmesi srasnda ve btn dinsel ierikli uygulamalarda mzik elik etmitir.
Mzik ve mzisyenler, Hititlerde o kadar nemli bir yere sahipti ki; bunlar olmad zaman
tanrlarna tren dzenleyemiyorlar, tanrlar adna kurban sunamyorlard. Nitekim, Kral
Arnuvanda ve kralie Amunikal dneminde dman Kakalarn, Hitit lkesine sk sk saldr
dzenledikleri ve Hitit lkesinden bir ok mzisyeni de beraberlerinde gtrdklerini
renmekteyiz. Kral Arnuvanda ve kralie Amunikal, Kakalarn Hitit lkesine saldrlar
dzenlediklerini ve Hitit lkesinden pek ok mzisyen ve zanaatkrlarn, Kaka lkesine
gtrldn, bu yzden tanrlarna tren dzenleyemediklerini ve kurban sunamadklarn
gene tanrlarna u ekilde ikyet etmektedirler:
Majeste, byk kral Arnuvanda ve byk kralie Amunikal yle sylyor: Yalnz
Hatti lkesi siz tanrlara kar saf, temiz lkedir. Siz tanrlara yalnz biz Hatti lkesinde sayg
gsteririz. Tapnaklarnzla kimse bizim kadar ilgilenmemitir. Ve siz tanrlarn mallar,
gm, altn, hayvan biimli kaplar ve elbiseleri ile kimse bizim kadar ilgilenmemitir.
Kurbanlarnzn temizliine, gnlk, aylk ve yllk trenlerinizin yaplmasna kimse bizim
91

, 2006, s. 196- 198

45

kadar zen gstermemitir. imdi siz tanrlarn kadn, erkek hizmetlileri kle haline geldi. Siz
tanrlara ben byk kral Arnuvanda ve byk kralie Amunikal her konuda sayg gsterdik.
Biz sizin ekmek ve araplarnzla, besili sr ve koyunlarnz yeniden vereceiz. Siz bizim
taraf tutun! Dmann Hatti lkesine nasl saldrdn, nasl yamalayp ele geirdiini size
syleyip, sizin nnzde onlardan davac olmak istiyoruz. Bu lke, siz gkyz tanrlarna
ekmek, arap ve dier eyalarnz verirdi. Buralardan rahipler, rahibeler, algc ve ilahiciler
srld. Tanrlarn dinsel trenleri yaplamyor ve eyalar atld. Oradan Arinna ehrinin
Gne tanrasna ait, gm, altn, tun ve bakr gne kurslar, tren elbiseleri, gmlekler,
kurban ekmekleri, araplar ve kurbanlk sr ve koyunlar ele geirildi. Bu saldrlan yerler
Nerik, Hurama, Katama, Himuva, Zalpuva ve dierleridir. Sizin buralardaki tapnaklarnz
Kakalar yktlar, siz tanr heykellerini krdlar. Gm, altn ve bronz kaplarnz,
elbiselerinizi yamaladlar. Rahipleri, algc ve ilahi okuyucular, alar, frnclar, ifti ve
bahvanlar aralarnda paylap kle yaptlar. Kakalar her eyinize sahip oldular. Sizlere
hibir yerden rahipler, algclar gelmiyor. Bu yzden bu lkede kimse adnz anmyor, kimse
size kurban sunmuyor ve tren dzenlenmiyor.92

Hitit devletinin yklndan yaklak yz yl kadar sonra, Kapadokya blgesinde,

gneydou Anadolu ve kuzey Suriyede kurulan ve Ge Hitit Beylikleri olarak adlandrlan
devletikler tarafndan Hitit kltr yeniden canlandrlmtr. Bu dnemde, Kargam,
Zincirli, Karatepe gibi merkezlerde bulunan orthostatlar zerindeki kabartmalarda sk sk
mzik ve dans eliinde yaplan dinsel trenler ve ziyafet sahneleri ilenmitir. Bunlarda,
Hitit yazl belgelerinde ad getii halde o devre ait arkeolojik malzeme zerinde grlmeyen
baz enstrmanlar da betimlenmitir. Bu nedenle alg repertuar asndan da bilgilerimizi
tamamlar nitelikteki eserlerdir.93

Karkam duvar rlyeflerinde birok mzik sahnesi ve mzisyen betimlemeleri

ilenmitir. Karkam orthostatlarnda drt ayr mzik sahnesine yer verilmitir. Bunlardan
birincisi bir ke bloudur ve dinsel mzik sahnesi olarak adlandrabileceimiz orthostat
zerinde boynuz ve davul mzik aletlerini icra eden mzisyenler betimlenmitir.94

92

, 2006, s. 162-163.
Dinol, 2003b, s. 53.
94
Darga, 1992, s. 251.
93

46

ekil 40. Kargam duvar rlyeflerinden bir ke blou, zerinde dinsel mzik sahnesi yer almaktadr.
Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Env. No: 141., Yk: 95 cm., Gen: 134 cm., Kal: 35 cm.

Mzik sahnesini ieren bir dier Karkam orthostat zerinde Tanrya sunu ve ziyafet
sahneleri ilenmitir. Bu orthostat zerinde saz mzik aleti alan bir mzisyen resmedilmitir.

ekil 41. Kargam orthostatnda Tanrya sunu ve ziyafet sahnesine elik eden saz algcs. Sazn
sapndan pskller sarkmaktadr. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi, Env. No: 123.,Yk: 124 cm.,
Gen: 230 cm., Kal: 20 cm.

Kalkerden yaplm nc orthostat zerinde dans eden ve eitli mzik aleti alan
mzisyenler betimlenmitir. Bunlardan biri saz, biri aulos ve dieri ses ubuu almaktadr.
Tek bir kiinin resmedildii drdnc ve son orthostat zerinde ise, def ve marakas mzik
aleti alan bir figr tasvir edilmitir.95

95

zden, 1991, s.110.

47

ekil 42. Mzik sahnesinin konu edildii bir dier Kargam orthostat. Ankara Anadolu Medeniyetleri
Mzesi, Env. No: 119., Yk: 112 cm., Gen: 148 cm., Kal: 29 cm.

Karatepe Orthostat, youn Aram ve Fenike etkileri sergileyen Ge Hitit sanatnn en

nemli rnekleri arasnda yer almaktadr. Orthostatn ba sahnesinde Kral Asitavataya ziyafet
verilmekte ve krala yiyecek, iecek ve mzik sunulmaktadr. Bitiik orthostatn alt srasnda
ifte flt, lir ve def alan drt algc bir fasl heyeti oluturmakta ve Kral Asitavataya
mzik icra etmektedirler. Bu sahne, Aram stilinde alan bir usta tarafndan yaplmtr. Kral
Asitavatann, mzik dinlerken yemek yemesi ise bir Fenike tarzdr.96

96

Akurgal, 1998a, s. 148-149, 554.

48

ekil 43. Karatepe orthostat zerinde Kral Asitavata'ya yiyecek, iecek ve mzik sunuluyor.

Zincirli orthostatlar zerinde de Karkam orthostatlarnda grld gibi drt ayr

mzik sahnesi betimlenmitir. Bunlardan birincisi, ke bloudur ve zerinde biri bayan
dieri erkek iki mzisyen tasvir edilmitir. Kadn, erkein omuzlar zerindedir ve her ikisi
def mzik aleti icra etmektedir.97Dier, orthostat zerinde, ikisi lir, dier ikisi def mzik aleti
icra eden drt mzisyen betimlenmitir.98 Zincirli orthostatlar zerinde, tasvir edilmi nc
mzik sahnesinde ise, aulos mzik aleti alan mzisyen betimlemesi yaplmtr. Drdnc ve
son bazalt orthostat zerinde ise tabure zerinde oturmu uzun sapl bir saz alan mzisyen
resmedilmitir.99

97

Tuner, 2005, s. 8788.

Darga, 1992, s. 280- 282.
99
Tuner, 2005, s. 58, 93- 94.
98

49

ekil 44. Zincirli Orthostat zerinde mzik sahnesi. stanbul Eski ark Eserleri Mzesi.

Mzik, Hititlerde yalnzca dinsel uygulama alanlarnda kullanlmyordu. Hitit halknn

sosyal yaantsnda da nemli bir yere sahipti. Hitit aileleri, toplumsal etkinlikler
dzenliyorlard. Bunlar arasnda dans ve mzik de vard. Bu etkinlikler byk ihtimalle
evlerin dz atlar zerinde gerekleiyordu. Yazn scak gecelerinde, Hitit aileleri atnn
zerine hasrlar seriyor, bunlarn zerine koyduklar yataklarla serinlik ierisinde uyuyor
olmalydlar. Gndzleri de ark sylyor, alg alyor ve oyunlar oynayarak dans
ediyorlard. Bu etkinliklerde saz, lir ve alpara gibi birok mzik aletleri kullanyorlard.100

100

Alp, 2003, s. 42.

50

5.1.2.1. HTT DNEM MZK ALETLER:

Elimizdeki yazl ve grsel veriler dorultusunda, fikir sahibi olduumuz Hitit Dnemi
mzik enstrmanlar, gnmz snflandrma sistemine gre drt ana grup ierisinde
incelenebilir:
5.1.2.1.1. TELL MZK ALETLER:
Tellerin titretirilmesiyle ses elde edilen mzik aletleridir. Arp, lir ve saz mzik
aletleri bu gruba girmektedir.
5.1.2.1.1.1. ARP:
Arp, mzik sanat tarihinin en eski alglarndan biridir. Msr ve Mezopotamya
uygarlklarnda ortaya kan ilk arplarn, avclkta faydalanlan gerilmi yayn kartt
sesden etkilenilerek, ok yayndan gelitirildii zannedilmektedir. Msrda geni bir ekilde
yaylan arp, baz hiyeroglif yazlarda gzellik anlam tayordu. Msr ressamlar, Ate
tanrsn kendi resimlerinde arp alarken tasvir ediyorlard. Msr ehramlarnda, tasvir edilen
arp ekilleri, M.. 6000li yllara isabet etmektedir. Kk, elde tutulup gezerek alnandan,
insan boyundan uzun, ok telli, dini trenlerde alnan arplara kadar mevcut idi. Arp telleri,
bklm hayvan barsandan hazrlanyordu. M.. 2000 yllarnda ise Msra, Asyadan
keli arplerin getirildii zannedilmektedir. Msrda arp, mzik aletlerinin ehzadesi olarak
adlandrlmtr.

Mezopotamyada,

Smerler

M..3000

yllarnda

arp

mzik

aleti

kullanyorlard. Smerlere ait Bisay mabedinde bulunan arp mzik aletinin ya 5000 yldan
fazladr. M.. 2500 yl ile 600 yllar arasnda uzun bir zaman zarfnda egemen olan Asur
medeniyetinde el zerinde tutularak alnan ilkel arp rneklerine rastlanmtr.101

ekil 45. Msr'da kullanlan kavisli bir arp rnei.

101

Hseyinova, 2001, s. 374- 376.

51

Smer mitolojisinde arp mzik aleti, Tatl sesi dudaklar azat eden arp eklinde tarif
edilmektedir. Smerlerde balag kelimesi nceleri arp iin kullanlyordu. Ancak; daha sonra
bu kelime arp yerine bir vurmal algnn, byk ihtimalle davul ya da defin ad olmutur 102

Mezopotamya ve Msrda ok yaygn kullanm olan arpn, Anadoluda ok fazla rabet

grmedii

anlalmaktadr.

Assur

Ticaret

Kolonileri

merkezlerinden

Konya

Karahykte bulunan Suriye slubunda bir silindir mhr basks zerinde, ayakta duran bir
kadn tarafndan dik olarak alnan bir keli arp grlmektedir. Suriye slubunda ve silindir
bir mhr basks zerinde Suriye slubunda ve silindir bir mhr basks zerinde,
Smerlerin Bilgi tanrs Eann nnde arp aleti alan bir figr betimlenmitir.

103

Sedat Alp,

yapt karlatrmalar sonucunda, bu figrn Tanra tar, mzik aletinin de arp tar aleti
olabileceine deinmitir.104

Assur Ticaret Kolonileri a merkezlerinden Konya Karahykte bulunan Suriye

slubunda silindir mhr basks zerinde betimlenen arptan baka birde arp alan Hitit
heykelcii grlmektedir. Heykelcik, oturur pozisyonda ve bacaklarn ie doru ekmi
vaziyette betimlenmitir. Elindeki arp dik olarak kucana oturtup alar vaziyette
gsterilmitir. Heykelciin sol eli grlmemektedir ve sa eli arp zerinde tasvir edilmitir.105

ekil 46. Konya-Karahyk'te bulunan silindir mhr zerinde betimlenen arp ve icracs.

102

Kramer, 2000, s. 156, 172.

Alp, 1994, s. 109- 112, Lev. 11/ 23.
104
Alp, 1968, s. 117 v.d.
105
Sanal Mzik Mzesi.
103

52

ekil 47.Arp alan Hitit Heykelcii.

5.1.2.1.1.2. LR:
Eski uygarlklar tarafndan byk ve kk birok modeli kullanlm olan Lir rpma
telli bir enstrmandr. Lirlerin ses kutular eitli malzemelerden ve genellikle dikdrtgen
olmak zere deiik formlarda yaplmtr. Ses kutusunun iki yanna eklenmi dikey ve kavisli
kollar stten yatay bir ubukla birletirilmitir. Yatay ubuk zerine tutturulmu olan teller ses
kutusu zerindeki eikten geerek enstrmann alt ksmna ya da eie balanmtr.
Enstrmann tellerinin yapmnda koyun barsa veya kenevir, sslemesinde ise lapis ad
verilen deerli talar ile bakr, inci ve midye kabuundan yararlanlmtr. Enstrman,
plektron (mzrap) veya parmaklar ile icra edilmitir. eitli mzelerde bulunan Smer lirleri,
106, 116 ve 120 cm. olarak llmtr.106

106

Celasin, 2002, s. 7-8.

53

ekil 48. Ur Kral mezarlarnda bulunan boa bal altn lir.

En eski lir tasvirleri eski Smer ehirlerinden uruppak kazlarnda ele geen mhr
basklar zerinde grlmektedir. Smer lirlerinin karakteristik zellii, enstrmann bereket
ve tanrsal gc vurgulayan boa sembol ile balantl olmasdr. Bu nedenle lirlerin ses
kutular boa biimlidir. Yerde duran ayakl byk tiplerin yan sra, tanabilen kk trleri
de bulunmaktadr. I. Ur slalesine ait kral mezarlarnda, altn ve gmten orijinal lirler ele
gemitir. Balangta, 4 telli ve tam bir boa vcudunu yanstan ses kutulu lirlerin yerini,
daha sonra stilize grnl, tel says 11e kadar kan lirler almtr. Lir, yazl belgelerde
geen GIS ZA. M (N) ile eitlenmektedir. Smerlerin, byk ve ihtiaml lirlerinin yerini,
daha sonraki dnemlerde kk ve kolay tanabilir, drt ke ses kutulu lirler almtr.107

Smer mitolojilerinden elde edilen bilgilere gre, lir mzik aleti genellikle kr lir
icraclar tarafndan alnmaktayd. Smerlerde, insann yaratl mitinde tanr Enki ile tanra
Ninmah arasnda u konumalar gemektedir:
Bir insan biimi stne, iyi ya da kt bir yazg belirleyeceim, canmn istedii
gibi.

Tanr Enki tanra Ninmaha cevap verdi:

107

Dinol, 2003a, s. 21- 23.

54

yi ya da kt sana gelen yazgya kar koyacam

Tanra Ninmah, daha sonra Abzuyu kaplayan kilden ald. Kr olmasna kar, grebilen
bir adam yapt.
Kr olmasna kar grebilen bu adam gren tanr Enki, Onun yazgsn belirledi, ark
sanatn verdi Ona. Kraln nnde uumgal-lir mzik aletinin ba mzisyenliine atad Onu.108

Eski Msr uygarl sanat eserleri zerinde lir tasvir edilmitir ve bu lirler 5, 7, 8, 10 veya
12 tellidir. Ses kutusu dikdrtgen formdaki bu tr asimetrik lirler yatay olarak tutulmu ve
plektron (mzrap) ile alnmtr. XX. Hanedanlk dneminden sonra tel says 15e kan
modellerin yan sra Mezopotamyada grld gibi yerde sabit duran byk modelleri de
tercih edilmitir. Ben ya da bent ad verilmi olan enstrman Eski Msrda M.. XIII.
yzyla kadar yaygn olarak kullanlmtr. eitli metinlerde geen kinnaara, qinera,
kinnor terimleri lir mzik aleti iin kullanlmtr.109

Lir, Anadoluda ilk kez Assur Ticaret Kolonileri devrinde belgelenmitir. Asur Ticaret
Kolonileri a merkezlerinden, Acemhyk kazlarnda ele geen bir silindir mhr basks
zerinde bir kadn tarafndan alnan, orta boyda, simetrik, 5 telli bir lir mzik aleti
grlmektedir. Mhr zerinde tahta oturmu bir figrle birlikte lir tutan kadn figr ilgileri
ekmektedir. Her iki figrde, birer elleri ile 5 telli bir liri stten tutarken, dier elleri ile de
lirin alt ksmnda, birbiriyle adeta tokalarken gsterilmilerdir. Muhtemelen ayn dneme ait
benzer lir betimlemelerine Tarsus- Gzlkulede ele geen bir mhr ve satn alma yoluyla
British Museuma giden bir mhr zerinde rastlanmtr. Ancak, buradaki lir yan tutularak
alnrken gsterilmitir. Acem hyk kazlar srasnda aa kartlan bir ta kalp zerinde
betimlenen lir bu iki rnekle yakn benzerlikler gsterir. 110Acemhyk kalbndaki lirin boa
bal olmas ilgintir. nk boa bal lirler Mezopotamyaya zgdr.111

108

Kramer, 2000, s.73- 74.

Celasin, 2002, s. 8.
110
Erkanal, 1993, s. 13, 113.
111
Tuner, 2005, s. 27.
109

55

ekil 49. Acemhyk mhr zerinde betimlenmi lir mzik aleti.Koloni a.

Eski Anadolu lirleri hakknda bizlere en detayl bilgiyi, Anadoluda bir klt merkezi olan
nandktepe vazosu zerindeki lir tasvirleri vermektedir. Vazodaki betimlemelerden lirlerin
dinsel trenlerde, tren mzik aleti olarak kullanld anlalmaktadr. Vazoda lir, hem
dururken ve yrrken alnabilen kk boylusu, hem de sadece yerde dururken iki kii
tarafndan alnabilen byk boylusu olmak zere iki tip olarak tasvir edilmitir. Vazodaki
frizlerde toplam 5 adet lir tasviri yaplmtr. Vazodaki lirler ister yerde dursun isterse elde
tutulsun daima parmakla mzrapsz alnmaktadr. Lir algcs, srekli ayakta tasvir
edilmitir. Mzisyenin liri yerde oturarak aldna dair hibir rnek bulunmamaktadr.
Mzisyenin iki eli de parmaklar ak vaziyette teller zerinde tasvir edilmitir. Mzrap
kullanmadan liri almaktadr ve ald lirler aatan yaplmtr. Lirin yan kollar kavislidir.
Anadoludaki lirlerin, Mezopotamyadaki kadar kymetli madenler kullanlmadan yapld,
Urdaki gibi hayvan balar ve heykelleri ile sslenmedii anlalmakta ve vazodaki
betimlemelere bakldnda Anadoluya zg bir lirin gelitii grlmektedir. Vazo
tasvirlerinde lir kollarnda grlen rdekbalar Anadolu-Msr mnasebetinden dolay
Msrdan geldii dnlmektedir. Ancak lir kollarna yaplan ikier aslan ve ikier
rdekbalar Anadoluya zgdr.112

112

zg, 1988, s.2931.

56

ekil 50. nandk vazosunda iki kii tarafndan alnan byk lir.

ekil 51. nandk vazosunda ayakta lir alan mzisyen.

nandk vazosunun dnda, nandk vazosuna byk benzerlikler gsteren, Hseyindede

byk kabartmal klt vazosu zerinde de lir mzik aleti tasvir edilmitir. Kabartmal
vazolarda ve paralarnda sk sk tasvir edilen lir aleti, Hseyindede kk kabartmal klt
vazosunda grlmez. Lir mzik aletinin bu kk vazoda betimlenmemi olmas dikkat ekici
bir durumdur.113

Boazkyde bulunan, klt sahnelerini ieren fazla korunamam kabartmal bir vazo
fragman zerinde lir alan bir erkek mzisyen betimlenmitir. Fragman zerinde, mzisyenin
sadece elleri ve ba ksm grlebilmektedir. Mzisyenin icra ettii, lir mzik aletinin ise,

113

Sipahi, 2005, s. 663.

57

sadece st kemer ksm ve kemere tutturulmu 8 teli grlebilmektedir. Mzisyenin elleri

btn parmaklar grlebilecek ekilde tasvir edilmitir ve liri mzrapsz almaktadr.114

ekil 52. Boazky'de bulunan bir vazo fragman zerinde betimlenen lir mzik aleti.

Sedat Alp, lir tasvirlerinin gn yzne kartlmasndan nce, Erken Hitit ana ait,
Konya Karahykte bulunan Suriye slubundaki silindir mhr zerinde betimlenen arp
alan figr tasvirlerine bakarak, bu aletin Hitit metinlerinde ska geen tanra tarn aleti
olabileceine deinmitir. Fakat Hitit a tasvirlerinde daha ok lir aletinin grlmesi zerine
fikrini deitirerek tar aletinin lir olduu grne ulamtr. nandk vazosunda lir alan
mzisyenin, metinlerdeki adnn LU. NAR ya da Hitite LU. Kinirtalla olabilecei zerinde
de fikir beyan etmitir. 115

Hitit devrinde, lirin en ok kullanlan mzik aleti olduu, yazl belgelerden de

anlalmaktadr. Metinlerde ad, Smerce GIS NANNA Tanra tarn Tahtas ve Hattice
ZNAR olarak gemektedir. Byk lirlere (GIS NANNA. GAL=Hattice Hunzinar), kk ve
orta boy lirlere GIS NANNA. TUR=Hattice ppizinar) ad verilmekteydi.116
Hitit bayram metinlerin de de Lir mzik aleti sk sk zikredilmektedir:

(...) Sonra ba Meedi (ba korumac, zpknc ba) ieriye gelir ve krala bildirir: Lir
aletini alsnlar m?
Kral yant verir: Alsnlar!
114

Alp, 1999, s. 24.

Alp, 1999, s. 8, 19.
116
Dinol, 2003a, s. 24.
115

58

Sonra ba Meedi avluya dar kar ve asa adamna yle der:

Lir aleti, lir aleti
Asa adam darya byk kapya gider. algclara yle der: Lir aleti, lir aleti. Ve
algclar lir aletini alrlar.
Asa adam nde gider. Sonra algclar lir aletlerini ieriye getirirler ve ocak
yksekliinin nnde yerlerini alrlar.
Sonra haliyari- adamlar, hokkabazlar, palwatalla- adamlar ve kita- adamlar lir aletleri
ile birlikte yrrler, giderler ve yerlerini alrlar.
(...) Kral ve kralie, Tanr Taurinin onuruna ierler. Lir aletini alarlar. ark
sylemezler. Kaln ekmek (kurban ekmei) yoktur.

(...) Saki BA. BA. ZAdan yaplm srma ekmeini kapdan getirir ve onu krala verir.
Kral ekmei bler, sonra srr. Byk lir aletinin eliinde ark sylerler...117
Hitit kral III. Tuthaliyann adnn getii ve Boston Fine Art Museumda bulunan, dua
iin yaplm yumruk biimli gm iki kab zerinde, Kral III. Tuthaliya, Gn Frtna
Tanrsnn nndeki sunaa kutsal sv ve kutsal ekmek sunarken betimlenmitir. Trene,
eitli mzik aletleri icra eden mzisyenlerin de katld grlmektedir. Trene elik eden
mzisyenlerden ikisi orta boy, sade, sslemesiz ve tanabilir lirler icra etmektedirler.
Mzisyenlerin

sadece

sol

elleri

grlmekte

ve

teller

zerinde

algy

alarken

betimlenmilerdir. Tasvir edilen lirlerin, birinin yedi telli, dierinin ise sekiz telli olduu
grlmektedir.118

117
118

Alp, 1999, s. 59-60.

Akurgal, 1998b, s. 136.

59

ekil 53. III. Tuthaliya, yumruk biimli gm iki kab zerinde tasvir edilen lirler.

Lir mzik aletinin, Ge Hitit Beylikleri Dneminde de ok sevilen bir mzik aleti olduu,
sklkla betimledikleri lir tasvirlerinden anlalmaktadr. Karatepe ve Zincirli orthostatlar
zerinde kk boyutlarda ve farkl biimlerde lir tasvirleri grlmektedir. Ayrca, Marata
bulunan bazalt steller zerine lir betimlemeleri yaplmtr:

Karatepe orthostatlarnn birinde, sol bata lir alan bir kii ile sada aulos (ikili flt)
alan iki mzisyen arasnda, oynayan ya da dans eden biri byk dieri kk iki kii
betimlenmitir. Lir alan mzisyenin banda takkeyi andran bir kep vardr ve iri burnu ile
dikkat ekmektedir. Mzisyenin icra ettii lir, alt yuvarlak ses kutulu ve simetrik yuvarlak
kolludur. Lir zerinde teller belirtilmemi olup, mzisyenle enstrman arasnda ask kay
grlebilmektedir. Mzisyenin sol eli lirin arkasnda sakl kalm, sa eli ise aletin zerinde
alar pozisyonda tasvir edilmitir.119

119

Tuner, 2005, s. 81.

60

ekil 54. Karatepe kabartmas zerinde yuvarlak ses kutulu ve simetrik yuvarlak kollu lir rnei.

Dier Karatepe orthostatnda, Aram stilindeki mzisyenin elinde sekiz telli bir lir
grlmektedir. Kral Asitavataya dzenlenmi mzik ve ziyafet sahnesine elik eden ve lir
alan mzisyenlerden soldan birincisidir. Mzisyenin sol eli aletin arka ksmnda sakl kalarak
grlmemektedir. Mzisyen, enstrman sa el parmaklar ile almaktadr. Dikdrtgen bir ses
kutusuna sahip olan aletin, alt ksmnda telleri geren gergi blm yer almaktadr. Bu gergi
blmnden kan teller yukarda dz olmayan eimli bir kemere tutturulmutur. Bu haliyle
enstrman bir yelpazeyi andrmaktadr. Bu mzisyenin hemen yannda dier lir algcs
grlmektedir. Bu mzisyende Aram stilinde betimlenmitir. Enstrman, yuvarlak ses kutulu
ve alt tellidir. Mzisyen, sol eli ile tellere gergi yaparken, sa elindeki mzrap ile aleti alar
vaziyette gsterilmitir. Bu lir aletinin kemer ksm dier lir gibi eimli olmayp dzdr. O
yzden teller dzgn grnmektedir. Mzisyen ile enstrman arasnda ask kay bariz bir
ekilde grlebilmektedir.120

120

Darga, 1992, s. 341- 344, res. 331- 332.

61

ekil 55. Karatepe'de Kral Asitavata'ya ziyafet ve mzik sunulan sahnede lir mzisyenleri.

Burada sz edilen, alt ksm yuvarlak ses kutusuna sahip olan lir mzik aleti, daha
sonraki yllarda Hellenleri etkilemi ve Helenlerde bu tarz lir kullanmlardr.121Bu lir, Eski
Yunanda Phorminx olarak bilinen enstrmanla byk benzerlik gstermektedir. Phorminxin
nclnn Karatepe kabartmalarndaki bu lir tipi olduu ve Anadoludan Yunanistana
getii kabul edilmektedir.122

ekil 56. Karatepe orthostatlar zerinde betimlenen lirlerin izimleri.

zerinde lir mzik aletinin, tasvir edilmi olduu bir dier ge Hitit rlyefi Zincirli
orthostatdr. Bu orthostat zerinde iki farkl lir enstrman betimlenmitir. Bunlardan
birincisi, dikdrtgen yapda ve alt tellidir. Mzisyen, arami tarznda betimlenmitir.
Mzisyenin sol eli lirin arkasnda tellere bask yapar pozisyonda, sa eli ise bir mzrapla alar
vaziyette gsterilmitir. Enstrmann ses gvdesinde, iki kk ses delikleri grlmekte ve
farkl bir lir tipini oluturmaktadr. Orthostat zerinde betimlenen dier lir ise, dikdrtgen ses
kutulu, uzun- ksa kollar olan ve eimli bir kemere sahiptir. Kemerinin eimli olmas
121
122

Akurgal, 1998a, s. 172-173, . 166.

Dinol, 2003a, s. 25.

62

nedeniyle tel boylar da birbirinden farkldr ve bir yelpazeyi andrmaktadr. Mzisyenin sol
eli gsterilmemiken, sa eli teller zerinde aleti alar pozisyonda betimlenmitir.123

ekil 57. Zincirli orthostat zerinde betimlenen lir rnekleri.

M.. VIII. yzyla ait, Newyork Metropolitan Mzesinde sergilenen ve Marata bulunan
bazalt stel zerine lir mzik aleti tasvir edilmitir. Stel zerinde, sandalyede oturan bir kadnn
sa elinde nar, sol elinde lir vardr. Lirin zerinde bir ku durmakta, kadnn kucanda ise bir
ocuk oturmaktadr. Allmn dnda, kendine zg bir yapya sahip olan bu lir, drt telli
ve dikdrtgen kasaldr. Gene ayn dneme ait ve Mara mzesinde bulunan ta stel zerinde
lir tasvirini grmekteyiz. l yemei konulu sahnede, bir kar-koca karlkl oturarak
resmedilmilerdir. Balarnn arkasnda bo alanda, iftin yaamlarnda kullandklar eitli
eyalar betimlenmitir. Solda lir, ortada bezekli ayna ve sada deri kse vardr. Bu lir,
dikdrtgen kasal ve alt tellidir. Yelpaze eklinde gerilmi teller, alttaki yay ekilli kuyruk
ksmnda toplanmtr.124

123
124

zden, 1991, s.110, res. 30.

Tuner, 2005, s. 62, 95.

63

ekil 58. New York Metropolitan Mzesinde bulunan Mara bazalt stel zerine betimlenmi lir mzik
aleti.

ekil 59. Mara Mzesinde bulunan ta stel zerinde l yemei sahnesinde lir mzik aleti.

5.1.2.1.1.3. SAZ:
Saz mzik aletinin; Mezopotamyada, mabet mzisyenlerince yaratlm olduu ve
Msra da Suriye aracl ile gtrld dnlmektedir.125En eski saz rnekleri, British
Museumda bulunan, iki adet Akkad dnemine ait silindir mhrler zerinde tasvir edilen saz
betimlemeleridir.126Saz,

Mezopotamya

metinlerinde

geen

Smerce

Gs-GU.D

ile

eitlenmektedir.Yine Smerce Gs-SU.KARA sminin de saz trlerinden birini gsterdii

dnlmektedir.Yeni Asur kabartmalarnda iki defa belgelenen saz, Babil Krall
dneminde de pimi toprak kabartmalar zerinde betimlenmitir.Sazn, Mezopotamyada
125
126

zg, 1988, s. 29.

Colinet, 1981, s. 13.

64

daima erkekler tarafndan alnd grlmektedir. Saz mzik aletinin, Msra girii, Yeni
Krallk devrinde, 18. slale zamannda olmutur. Msrda tercih edilen sazlar, uzun sapl
sazlard. Gvdeleri badem biiminde ya da oval olabiliyordu. ounlukla kzlar tarafndan
alnmaktayd. 127

ekil 60. Ge Smer ve Babil dnemlerinde kullanlan saz.

ekil 61. Eski Babil Devri, Pimi topraktan yaplm sazc kabartmalar.

ekil 62. Msr, 18. Slale, Saz alan kzlar.

127

Dinol, 2003a, s. 29- 33.

65

Msrllar, Mzisyenlerin br dnyada kral elendireceine inanrlard. Eski Msrda

bir kral mezar kabartmasnda saz, arp ve aulos alan mzisyenler betimlenmitir. Burada
betimlenen saz, yuvarlak badem gvdeli ve ok uzun sapldr.128

Eski alarda sazn gvdesi; su kabann veya kaplumbaa kabuunun zerine deri
gerdirilerek ya da tahtadan oyularak yaplrd. Eski Msr uygarlnn XVIII. Hanedanlk
dnemine ait olan ve Kahire Mzesinde sergilenen sazn ses kutusunun kaplumbaa
kabuunun zerine deri gerdirilerek yapld anlalmaktadr.129

Trk mzik aratrmacs Gazimihal; Eski alarda kullanlan sazlarn dayankl baz
yerel bitkilerin bklp gerdirilmesiyle yapldn ileri srmektedir. Gazimihal; eski alarda
kullanlan uzun sapl saz resimlerine bakarak, sazn sapnda o dnemlerde dzen burgularnn
olmadn gzlemlemitir. Saz alan mzisyenin, teli sazn yukarsna doru alkanlkla
istedii kadar elle gerdikten sonra bataki zel entikli yere skca dolayp, ilmik yaptn ve
artan tel ularn pskl gibi sarkttn sylemektedir:

Bu ilk a uzun sapl saz resimlerine gre, sapn ucunda dzen burgular henz
yoktur.Sazc, teli sapn ucuna doru alkanlkla diledii kadar elle gerdikten sonra bataki
zel entikli yere skca dolatp ilmik yapar ve artan tel ularn pskl gibi sarktrd 130

Dnemin sazlar, en fazla telli olup, mzrapla veya mzrapsz olarak mzisyenler
tarafndan alnyorlard; burgusuzdular, saplar uzun ve orta boyda, gvdeleri kk yuvarlak
ya da daha byk oval olabiliyordu. Ses kutular, deiik malzemelerden yaplabilecei gibi,
saplar daima aatand.131

Saz, Anadoluda ilk kez Samsat kazsnda ele geen bir vazo paras zerinde,
belgelenmitir. Eski Hitit devletinin balarna, M.. 1650- 1620 senelerine tarihlenen eserin
zerinde drt ke bir panoda ayakta duran bir saz algcs betimlenmitir. Olaslkla
gezginci bir mzisyen tasviridir. ald saz, ince ve ok uzun sapldr.132

lyasolu, 1995, s. 3
Celasin, 2002, s. 19-20.
130
Gazimihal, 1975a, s. 911.
131
Dinol, 2003a, s. 28.
132
Dinol, 2003b, s. 55.
128
129

66

Eski Anadolu sazlar hakknda bizlere en detayl bilgiyi, Anadoluda bir klt merkezleri
olan nandktepe, Hseyindede vazolar ile Aliar, Boazkyde bulunan vazo fragmanlar
zerindeki saz tasvirleri vermektedir. Vazolardaki betimlemelerden sazlarn dinsel trenlerde,
tren mzik aleti olarak kullanld anlalmaktadr:
nandk vazosunun, stten birinci, ikinci ve drdnc sralarnda saz betimlemeleri
karmza kmaktadr. Vazonun sten birinci srasnda ritel seks sahnesine elik eden
mzisyenler grlmektedir. Burada, karlkl olarak alpara alan iki kadn arasnda, ayakta
saz alan bir erkek mzisyen grlmektedir. Mzisyenin elindeki saz yuvarlak gvdeli ve
uzun sapldr. Sapn ucunda, pskl veya ip gsterilmeden tasvir edilmitir.133Sedat Alp, ilk
bata buradaki mzisyenin elindeki aleti, kendisinden nceki aratrmaclarn grlerine
katlarak saz olarak deil bir lavta olarak deerlendirmitir. Sedat Alp, sazn tutu biimi ve
sazn tipine bakarak, Hitit sazlarnn, Anadolu halk ozanlarnn sazlaryla byk benzerlikler
gsterdiini sylemektedir.134

ekil 63. nandktepe klt vazosunda ayakta saz alan erkek mzisyen.

Vazonun ikinci frizinde, alayn nndeki mabet tasvirinin zerinde saz alan bir erkekle
alpara alan bir kadn ve ortalarnda uzun mantolu birisi ellerini kaldrarak oynuyor vaziyette
betimlenmitir. Mzisyenin, kyafeti, saz tutu biimi ve sazn tipinden anlalaca zere, bu
enstrmann birinci frizdeki sazla benzer olduu anlalmaktadr. Sazn uzunca sap
grlebilmektedir ve bu sazda dieri gibi psklszdr. Drdnc frizde, alt srada, iki erkek

133
134

Alp, 1999. s. 19.

Alp, 2003, s. 70- 74.

67

tarafndan alnan byk lir aleti ile saz alan bir erkek arasnda ellerini kaldrarak karlkl
oyun oynayan uzun cbbeli iki grevli betimlenmitir. Buradaki saz da, dier frizlerde
betimlenen saz gibi yuvarlak gvdeli ve uzun sapldr. Sapn ucunda, pskl veya ip benzeri
materyaller

grlmemektedir.

Mzisyen

saz

ayakta

ve

gs

hizasnda

tutarak

almaktadr.135

Hseyindede kabartmal klt vazolarndan, kk ve az ksmnda tek tasvir band olan

klt vazosunda saz mzik aletinin tasviri grlmektedir. Hseyindede vazosunda, toplam iki
adet saz ve icracs betimlenmitir. Sazlar, kk yuvarlak gvdeli ve uzun sapldr. Sazlarn
saplar, nandktepe vazosunda betimlenen sazlar gibi ipsiz ve psklszdr. Mzisyenler,
sazlar, sa gs hizasnda ve sol el ile alar vaziyette gsterilmilerdir. Burada tasvir edilen
sazlar, gerek tip olarak gerekse aln tarzlar ile gnmzdeki balama ya yakn
benzerlikler gstermektedir.136

ekil 64.Hseyindede kabartmal kk klt vazosunda saz betimlemeleri.

Boazky ve Aliar kabartmal vazo paralar zerinde de saz tasvirleri yer almaktadr.
Burada tasvir edilen sazlar, dierlerinden farkl olarak, sap ularndan sarkan pskllere
sahiptir. Hitit imparatorluk devrinden, Alacahyk orthostatlarndan biri zerinde betimlenen
saz dnda bir belge yoktur. Alld ekilde, bir erkek tarafndan alnan saz gnmzdeki
gitar andran ilgin bir gvdeye sahiptir. Sap kaln ve orta uzunluktadr. Sapn zerindeki
135
136

Alp, 1999, 19- 23.

Sipahi, 2005, s. 663.

68

perdeler gsterilmi ve sk aralklarla izilmitir. Sap ucundan sarkan pskller

grlmektedir. algcnn, enstrman ald mzrap bir bant ile beline balanmtr.137

ekil 65. Aliarda bulunan kabartmal klt vazosu fragmanlar zerinde saz tasvirleri.

ekil 66. Boazky'de bulunan kabartmal bir vazo paras zerinde betimlenen saz tasviri, sapndan bir
ip sarkmaktadr.

Alacahyk orthostat zerinde betimlenen sazn, farkl ses gvdesine ve sap zelliine
sahip olmas, Hititlerde deiik saz eitlerinin kullanlm olabileceini akla getirmektedir.

137

Dinol, 2003a, s. 31.

69

ekil 67. Alacahyk orthostat zerinde betimlenen ses kutusu gitar gvdesini andran ve kaln sapl,
sapndan pskller sarkan saz tipi.

Anadoluda, saz hakknda bilgi edindiimiz bu betimlemelerin dnda, Hitit ivi yazl
belgelerden de bilgiler edinmekteyiz. Sedat Alp; Hitit ivi yazl belgelerinde, saz mzik
aletinin adnn Gs. TIBULA/SA. A.TAR olduunu tespit etmitir. Metinlere gre, bu aletin
eliinde ark syleniyor ve dans ediliyordu. l ritellerinde de bu aletin eliinde ark
syleniyordu.138

Ge Hitit dneminde de sazn sevilen bir enstrman olduu, orthostatlar zerindeki saz
betimlemelerinden anlalmaktadr. Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunan Kargam
orthostatlarnn biri zerinde, biri saz, biri aulos dieri ses ubuklar alan ve dans eden drt
figr betimlenmitir. Mzisyenin icra ettii saz, gvdesi krek biiminde, uzun sapl ve
sapndan pskller sarkmaktadr. Mzisyen sa elinde mzrapla sazn gvdesine dokunur
vaziyette betimlenmiken sol eli ise, saz almak yerine sadece tutuyor ekilde tasvir
edilmitir. Gene; Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen dier Kargam orthostat
zerinde, ziyafet sahnesinin ilendii sahnenin sa banda saz alan bir mzisyen
betimlenmitir. Mzik aletinin ses gvdesi dier saz gibi krek eklinde deil ovaldir.
Sapndan aaya doru pskl uzanmaktadr. Mzisyenin elinde mzrap yoktur. Mzisyen
enstrman alarken deil sadece tutarken tasvir edilmitir.139

138
139

Alp, 1999, s. 11.

zden, 1991, s. 110, res. 27-28.

70

ekil 68. Kargam Orthostatlar zerinde betimlenen saz mzik aletleri.Her iki sazn sapndan pskller
sarkmaktadr.

Berlin Mzesinde bulunan ve Zincirli orthostat zerinde saz alan mzisyen betimlemesi
yer almaktadr. ki paradan oluan bu eserde, erkek mzisyen tabureye oturmu, saz
almaktadr. Mzisyenin parmaklar saz alyor pozisyonda gsterilmitir. Enstrmann
gvdesi, kk ve oval yapdadr. Sapndan bir ask uzanmaktadr. Newyork Metropolitan
Mzesinde tehir edilen, Marata bulunan stel zerinde saz tasvirinin olduu grlmektedir.
Eser krk olduu iin enstrman ve mzisyen, tam olarak betimlenmemitir. l olduu
dnlen bu saz icracsnn, sadece uzun elbisesinin bir paras, ayaklar ve elindeki sazn bir
ksm grlebilmektedir. Bu sazn, Kargam ve Zincirlideki sazdan farkl olduu
anlalmaktadr. Sazn sap daha ksa ve sapndan sarkan bir ask bulunmaktadr.140

140

Tuner, 2005, s. 58, 96.

71

ekil 69. Berlin Mzesinde bulunan ve Mara orthostat zerinde betimlenen saz. M.. IX. Yzyl.

ekil 70. New York Metropolitan Mzesinde bulunan Mara steli zerinde betimlenen saz. M.. VIII.
yzyl.

Sazn kkeninin her ne kadar Mezopotamya olduu dnlse de, Orta Asyada Trklerin
kopuz adnda saz aldklar bilinmektedir. Kopuz; Bozkr Trk kltrnde ok nemli yeri
olan bir mzik aleti idi. Destanlar, kahramanlklar, menkbeler, ak trkleri, ac tatl hatralar
saz airleri tarafndan kopuz alnarak sylenirdi.141 Trklerde; sazn sesi, aac, at kllarndan
yaplm telleri her ada kutlu saylmtr. Saz icat eden Trkler, ilk ustalar olan Dede
Korkut gibi bilge insanlard. Ozan saza bir kiilik verir ve onunla yaard. Saz; btn Trkleri
elencede ve zntde birletiren bir sesti diyen Bahaeddin gel, bugn Anadoluda
141

Kafesolu, 1996, s. 328.

72

kullanlan sazn Orta Asyadan Trkler tarafndan getirildiini savunmaktadr.142Ancak;

bugn Anadoluda ozanlar tarafndan kullanlan sazn kopuz olmadn, Hitit saz olduunu
Sedat Alp ileri srmektedir. Gerek Boazky ve Aliarda bulunan saz rnekleri, gerekse
nandktepe vazosunda saz alan mzisyenin saz tutu biimi, Anadolu saz ozanlarnn
kulland sazla bir benzerlik tamaktadr. Sedat Alp; Trk halk ozanlarnn sazlarnn
kkenini Hitit sazna dayandrmaktadr.143Bu konuda bir dier gr, Asyal gmen
Trklerin Anadoluya gelirken kopuzunu srtna alp geldii, Anadoluda Hitit sazn grd
ve mehul saz yapmclarnn bu iki saz birletirerek gnmz sazn oluturduu
ynndedir.144

5.1.2.1.2. DERL ( VURMALI ) MZK ALETLER:

Bir ereve, kasnak ya da kap tarznda bir ses gvdesine gerilmi, bir derinin veya
benzer bir maddenin titretirilmesi yolu ile ses elde edilen mzik aletleridir. Tef, darbuka ve
davul mzik aletleri bu gruba girmektedir.

5.1.2.1.2.1 DAVUL:
Davul, insanolunun ilk alglardan olup, telli ve flemeli mzik aletlerinden daha eski
bir enstrmandr.145Davul; ilk olarak Mezopotamyada, Smer Uygarlnn III. Ur
dneminde belgelenmitir. Bu dneme ait bir silindir mhr basks zerinde, iki kii
tarafndan birer elleri ile tutulup, dier elleri ile alnan byk bir davul betimlenmitir. Laga
Kral Gudeann stelinde yerde duran, yaklak insan boyunda bir davul, iki kii tarafndan
elle alnmaktadr. Ayn boyutta ve ayn tip bir davul, III. Ur slalesi krallarndan
Urnammunun stelinde betimlenmitir. Bu davullar; yaklak insan boyunda byk bir tip
olarak tasvir edilmilerdir.146

142

gel, 1987, s. 1vd...

Alp, 2003, s.7075.
144
Birdoan, 1988, s.77
145
Kaygsz, 2004, s.67.
146
Dinol, 2003a, s. 36.
143

73

ekil 71. Urnammu Stelinde betimlenen byk davul.

Smerlerde davul; insann iine girmi, cinlerin ya da kt ruhlarn, vcuttan

kartlmasnda ve hastalklarn iyiletirilmesinde kullanlmaktayd:

Gn kahramannn koca davulu,

Dehet verici kkreyii
Sesinin erdii yerdeki kt olan her eyi silip sprr: Gven Ona.
Brak savunsun seni!
Gn kahramannn koca davulu
Dehet verici parlaklyla: Brak destek olsun sana!
Gaddar cin ve gaddar gasp: Dar k!
Kt ruh ve kt ba belas; k git!
Gaddar tanr ve sinsice dolaan kt kii: Defol! 147

Smerlerde, Balag kelimesi nceleri arp mzik aletinin adyd. Ama bu kelime daha sonra
bir vurmal alg olan davul iin kullanlmtr.148

147
148

Kramer, 2000, s. 226-227.

Kramer, 2000, s. 172.

74

Eski Babil dnemi, pimi toprak kabartmalarnn biri zerinde, gvdesi kupa biimli
yaklak yar insan boyunda bir davul bir erkek tarafndan elle alnmaktadr. Kabartma
zerinde, mzik eliinde yaplan bir kltrel boks sahnesi betimlenmitir. Bu spora ait tarihte
bilinen ilk grsel rnei oluturmaktadr. Yeni Asur devrinde de davul mzik aleti eitli
kabartmalar zerinde betimlenmitir. Msrda, genellikle askerlere ve zellikle Nubyallara
zg, f biimli bir davul tr grlmektedir. Bu davul tipinin, Msra dardan geldii
dnlmektedir. Tahta gvdeli, iki taraf da derili olup, sopa kullanlmadan el ile
alnmaktayd. Ad, kmkm olarak gemektedir. Msrda iki orijinal rnei ele gemitir.149

ekil 72. Eski Babil Devri, Kupa biimli byk davul eliinde boks sahnesi.

Hitit ivi yazl metinlerinde, davul mzik aletinin ad gemektedir ve davula GsARKAMM ad verildii anlalmaktadr. Arkammi aletinin alcs iin, arkammiala sz
kullanlmaktadr. Muhtemelen, arkammiala kelimesi davulcu anlamna gelmektedir.150

Davul, Hitit bayram trenlerinde, lir ve alpara ile birlikte srekli alnd halde,
arkeolojik belgeler zerinde hi grlmemesi ilgintir. Ancak, Ge Hitit dnemine ait
Kargam orthostatnn birinde byk bir davul betimlenmitir.151

Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen bu orthostat zerinde, bir kii boynuz

flemekte, kii ise byk bir davul almaktadr. Davul, ortadaki adamn gs seviyesinde
olup, boyun hizasndan dizlerine kadar gelmektedir. Davulun, her iki yanndaki mzisyenlere,

149

Dinol, 2003a, s. 3637, 41.

Alp, 1999, s. 11.
151
Dinol, 2003b, s. 55.
150

75

davul kasnandan uzanan kaylar grlmektedir. Her iki mzisyenin, bir eli davulun
zerinde betimlenirken, dier elleri davula vurur pozisyonda tasvir edilmilerdir.152

ekil 73. Kargam orthostat zerinde betimlenen ve kii tarafndan alnan davul.

5.1.2.1.2.2. DEF:
Def; ap 25-30 cm. olan, tek ya da iki taraf deri gerili vurmal bir sazdr.Defin
kasnann

genilii

5-6

cm.

geniliindedir.Eskialardan

gnmze

ulaan

def

betimlemelerinde defin bir insan ba byklnde olduu grlmektedir.Eski alarda defin

kasna aatan yaplrken, gnmzde hem aatan hem de metalden yaplmaktadr.lk
yaplan defler kasnakszd.Ancak; bu tr yaplan defler s ve nemden hemen
etkileniyordu.Daha sonralar kasnakl defler yaplmtr.153

Def mzik aletinin, ilk rnekleri, Mezopotamyada III. Ur devrinde grlmektedir.

Genellikle kadnlar tarafndan alnan bir enstrmandr. Eski Babil dnemine ait pimi
toprak kabartmalar zerinde saz ve lir alan mzisyenlere elik eden def alarak dans eden
erkek ve kadn figrlerine rastlanlmtr. Ayn devir ve Yeni Babil devrine tarihlenen bir dizi
pimi toprak kabartmalarnda def alan plak kadn figrleri grlmektedir. Yeni assur

152
153

Colinet, 1981, s. 20, res. 75.

Tuner, 2005, s. 40.

76

devrinde yuvarlak deflerin yannda kare biiminde ve ift yznde deri olan defler
yaplmtr.154

ekil 74. Eski Babil devri, def alan pimi toprak kadn kabartmalar.

Bu grsel tasvirlerin yan sra, Smer mitlerinde def mzik aleti zikredilmektedir. Tanr
Enki ile Tanra nanna arasnda geen uygarlk sanatlarnn aktarl yksnde, Tanra
nanna, u szlerle seslenmektedir:
-

Brak, Ann kay arklarla karlansn...

Brak, Tigi mzii (ilahi) ok gzel alnsn...

Brak, davullar ve defler nlasn... 155

Msrda, 5. slale zamannda ilk defa yuvarlak ereveli defler kullanlmtr. Bu tr

defler, hem dinsel sahnelerde hem de sokak mziinde grlmektedir. Ak tanralarnn
kutlanmasnda, lir, keli arp, saz ve aulos mzik aletleri ile birlikte kullanld
grlmektedir. Msrda, yaygn olan dier def tr orta ksmlar ie doru ekik dikdrtgen
ereveli, ift yz derili bir def olup, III. Tutmosis devrinden itibaren kullanlmaktadr.
Bunlar, zellikle sokak mziinde ok popler enstrmanlard. Orkestra ierisinde, telli
alglar ve aulos ile birlikte alnrlard. Elenceli trenlerin nde gelen enstrmanlar

154
155

Dinol, 2003a, s. 3435.

Kramer, 2000, s. 145146.

77

olmalydlar. Msr sanatnda kullanlan her iki def trnn de, kadnlar tarafndan alnd
grlmektedir.156
Hititlerdeki def rneklerine, Aliar vazo paras zerinde157 ve geyik biimli rytonda
(Kutsal iki kab) rastlanlmaktadr.158Boazkyde bulunan, kabartmal bir vazo fragman
zerinde tasvir edilen bayram treninde, ko maskeli bir adam tarafndan def olduu tahmin
edilen mzik aleti ile birlikte defi alar vaziyette betimlenmitir. Ayrca, Hitit ivi yazl
metinlerinde def mzik aletinin ad gemektedir. Hititler defe, Huhupal adn vermilerdir
159

ekil 75. Geyik biimli kutsal iki kab zerinde betimlenen def sanats.

ekil 76. Boazky'de bulunan bir klt vazo paras zerinde ko maskesi takm def algcs.

156

Dinol, 2003a, s. 40- 41.

Darga, 1992, s. 67, res. 91.
158
Akurgal, 1998a, s. 534535, res. 27 b.
159
Alp,1999, s. 11, 30.
157

78

Ge Hitit dneminde, Karatepe ve zincirli orthostatlarnda, ok sayda def ve mzisyen

tasviri bulunmaktadr. Karatepe orthostatlarnn birinin st srasnda, bir aleti almak zere
tutan karlkl iki kii arasnda def alan kk bir kii betimlenmitir. Burada tasvir edilen
def, omuz hizasnda deil, aada tutulmu ekilde resmedilmitir. Mzisyen defi, sol eliyle
tutmakta ve sa eli ile almaktadr.160

ekil 77. Karatepe orthostat zerinde def alan kk figr.

Dier Karatepe orthostat zerinde, Kral Asitavataya mzik ve yiyecek sunan sahnede
def alan mzisyen betimlemesine yer verilmitir. Mzisyen, enstrman omuz hizasnda
kaldrarak almaktadr. Sol eli defin arka tarafnda tutar vaziyette grlmezken, sa ile de
defe vurur vaziyette tasvir edilmitir.161

ekil 78. Karatepe'de Kral Asitavata'ya yiyecek ve mzik sunulan sahnede def alan mzisyen.
160
161

Colinet, 1981, s. 17, res. 69.

Darga, 1992, s. 341- 344, res. 331- 332.

79

stanbul Eski ark Eserleri Mzesinde bulunan, Zincirli orthostatlar zerinde ikisi def,
dier ikisi lir alan drt mzisyen betimlenmitir. Mzisyenlerin, elbiseleri ayn olmakla
birlikte, her ikisi de sa ve sakallar Arami geleneinde tasvir edilmilerdir. Mzisyenlerin her
ikisi de, defleri omuz hizasndan biraz yukarda, sol eliyle tutar vaziyette ve sa eli ile alar
pozisyonda resmedilmilerdir.162

ekil 79. stanbul Eski ark Eserleri Mzesinde bulunan Zincirli orthostat zerinde betimlenen def
algclar.

Berlin Mzesinde bulunan dier Zincirli orthostat zerinde, biri erkek, dieri kadn iki
def sanats betimlenmitir. Mzisyenlerin her ikisi de, Arami geleneinde tasvir
edilmiledir. Kadn defi, erkek definin omuzlar zerine km, sol eliyle defini tutmakta ve
sa eli ile alar vaziyette grntlenmitir. Erkek defi, ba byklndeki defini, omuz
hizasndan biraz yukarda sol eliyle tutarak, sa el parmaklaryla alar pozisyonda tasvir
edilmitir. Ayrca, Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen, Kargam bazalt steli
zerinde, sa elinde def, sol elinde marakas tutan bir figr betimlenmitir.163

162
163

zden, 1991, s. 110, res. 30.

Tuner, 2005, s. 75, 87- 88.

80

ekil 80. Berlin Mzesinde bulunan Zincirli orthostat zerinde betimlenmi def algclar. M.. 730.

Tef, Delbek, delbenk, germe, kabran, kobran ve daire gibi adlar alan defin; eski
Trkedeki ad Dere (Tere) idi. Bendir veya mashar defin byne deniliyordu.164

5.1.2.1.2.3. DARBUKA:
Darbuka, gvdesi pimi toprak veya madenden yaplan, deri gerili ksm geni, dip
taraf dar, silindir eklinde bir vurmal algdr. Diz zerine yerletirilip iki elin parmaklar ile
vurularak alnr.165Hititler tarafndan kullanlan bir dier ritim aleti darbukadr. Arkeolojik
belgeler zerine hi yanstlmam olan ve pimi topraktan yaplm bu enstrmann ok
gzel bir rnei bulunmutur. Enstrmann ses gvdesi tencereye benzetilmi ve kulplar da
konulmutur.166

164

Gazimihal, 1975b, s. 40 vd.

Szer, 1964, s. 99.
166
Sanal Mzik Mzesi.
165

81

ekil 81. Hitit anda kullanlm olan darbuka rnei.

5.1.2.1.3. NEFESL ( FLEMEL ) MZK ALETLER:

i oyuk bir kam, kemik veya borunun flenilmek art ile iindeki havann
titretirilmesi sonucunda ses elde edilen mzik aletleridir. Boynuz, flt, aulos gibi mzik
aletleri bu gruba girmektedir.
5.1.2.1.3.1. BOYNUZ:
Hayvan boynuzlarndan yaplm en eski nefesli sazlardandr. st Paleolitik dnem
mzik aletleri arasnda yer alr. Modern orkestra kornosunun ve bakr flemelilerin atas olan
boynuz, sivri ucundan yada yan tarafndan alan bir delikten flenerek alnr. Melodi
almna elverili olmayan bu aletin esasta haberleme arac olarak kullanld
zannedilmektedir. Tek olarak alnabildii gibi bazen de ses grl elde edilmek iin ift
boynuzun bir ba ile birbirine balanarak kullanld grlmektedir. Dier mzik aletlerinin
yannda ok az betimlenmitir.167Bu algy, braniler ofar adyla kullanmlardr. Gene,
hayvan boynuzundan yaplm ve ilkel korno olarak deerlendirilen bu algnn az paras
bulunmuyordu.168

167
168

Tuner, 2005, s. 3738.

Say, 2006, s. 37, r. 5C.

82

ekil 82. branilerde ofar ad verilen boynuz.

Hitit ivi yazl metinlerinde, boynuz mzik aleti gemektedir. Boynuz mzik aleti;
Hititlerde awatar olarak adlandrlmtr. Bu aletin alcs iin, LU. siwitras sz
kullanlmaktadr.169

Karkam Bazalt Orthostat zerinde, Boynuz fleyen bir erkek mzisyen figr
betimlenmitir. Orthostat zerinde, sol bata bulunan erkek mzisyen boynuzu flerken, dier
erkek mzisyende byk bir davul almaktadr. Mzisyen; bir ba ile birbirine tutturulmu
ifte boynuzu, her iki eliyle tutarak, hafif yukar doru kaldrarak almaktadr.170

ekil 83. Kargam orthostat zerinde boynuz fleyen erkek mzisyen.

169
170

Alp,1999, s. 9.
Colinet, 1981, s. 20, res.75.

83

5.1.2.1.3.2. FLT:
Flt, genelde kamtan yaplmakla birlikte tahta, kemik, pimi toprak ve madenden de
yaplabilmektedir. Fltn, mzikal adan zellii, bir tek kam veya borudan olumas,
havann dorudan doruya dudaklardan kama flenmesidir. Ayrca, bir az parasna sahip
deildir. Mezopotamya flemeli alglar repertuarnda flt yer almakta ve G.gid uzun
kam ile ifade edilmektedir.I. Ur slalesi kral mezarlarnda bulunan silindir mhrler
zerinde, uzun flt alan figrler belgelenmitir.Ur yazl belgelerinde altn, gm ve bronz
fltlerden sz edilmektedir.Eski Babil devrine ait pimi toprak kabartma figrler arasnda
flt

alan

mzisyenler

bulunmaktadr.Msrda

Eski

Krallk

devri

tasvirlerindeki

orkestralarda, gnmzde neye benzeyen yaklak bir metre boyunda, az ksmndan

dorudan doruya flenen, veya drt delikli fltler grlmektedir.Eski Krallkta tren
mziinin yan sra gnlk yaamda da, almaya elik eden mzikte, rnein tarlada ekin
bime srasnda daima flt alnrd.Yeni Krallk zamannda kullanm azalmtr.Hem erkek
hem de kadnlar tarafndan alnabilmekteydi.171

ekil 84. Msr, 12. Slale zamannda neye benzer flt alan kadn mzisyen.

Hitit belgelerinde, Mezopotamya kaynaklarndan tandmz G.gid (uzun kam) flt

iin kullanlmtr.Bunun yan sra, aulos iinde kullanlm olmas mmkndr.Anadoluda
aulos yani ifte flt, ska belgelenmesine ramen, flt tasviri yalnzca bir heykelcie
yanstlmtr.172

171
172

Dinol, 2003a, s. 45- 46.

Sanal Mzik Mzesi.

84

ekil 85. Flt alan Hitit Heykelcii.

5.1.2.1.3.3. AULOS:
ki borulu nefesli bir enstrman olan bu alet, Yunanllarda aulos, Romallarda tibia ve
Trklerde ifte adn almaktadr. Borular, tahta, kam veya kemikten yaplmtr. Aulosun
gvdesi, birbirine bitiik ya da birbirinden ayrk olabiliyordu.173 Sachs, aulosun tatl bir sese
sahip olmadn, ancak sert ve gr bir sesi olduunu sylemektedir.174
Aulosun

kkeninin,
175

dnlmektedir.

Asya

olduu

ve

oradan

dier

blgelere

yayld

Baz aratrmaclar ise, aulosun Fenikelilerin icad olduunu ileri

srmektedirler.176

ekil 86. Fenikelilerin icad olduu dnlen aulos, bir Fenikeli mzisyen icra ederken.
173

Tuner, 2005, s. 33- 34.

Sachs, 1965, s. 28.
175
Mimarolu, 2006, s. 17.
176
Say, 2006, s. 37.
174

85

Ancak, aulosun Mezopotamya uygarlklar tarafndan ok eski zamanlarda

kullanld grlmektedir. Smerlerin, III. Ur slalesi krallarndan Urnammunun stelinin
arka yznde, davul ve alpara alanlarn yan sra bir de aulos alan mzisyen
bulunmaktadr. Eski Babil devrinde yaygn bir ekilde kullanld grlmektedir. Bu devre
ait birok pimi toprak eser zerinde, aulos alan mzisyen betimlemeleri yer almaktadr.
Larsa kazlarnda ele geen pimi toprak maymun figr aulos alarken betimlenmitir.
Aulos, yazl belgelerde geen GI. DI ses karan kam ile eitlenebilmektedir. Akkada
karl EMBUBU dur. Bu enstrman, Yeni Asur devri kabartmalarnda da sk grlr.
Kalhu kazlarnda ele geen Suriye- Fenike slubunda yaplm fildii bir kutu zerinde
betimlenen klt yemei sahnesinde, trene elik eden mzisyenler alaynn nndeki iki kadn
aulos alarken tasvir edilmilerdir.177

ekil 87. Eski Babil devri, imi toprak kabartmalar zerinde aulos alan maymun figr.

ekil 88. Yeni Assur devri fildii kutu, aulos alan mzisyenler.

177

Dinol, 2003a, s. 43.

86

Msrda da, aulos mzik aletinin kullanld, betimledikleri mzisyen resimlerinden

anlalmaktadr. Bu dneme ait bir kadn mzisyen, elinde aulos tutmakta ve azna
gtrd enstrman alar vaziyette tasvir edilmitir.178

ekil 89. Msr'da aulos alan bir kadn mzisyen.

Hitit metinlerinde ve erken arkeolojik belgelerinde, aulos tasviri grlmemekte ve ad

gememektedir. Ancak, metinlerde, Mezopotamya kaynaklarndan tandmz GI. GD (uzun
kam) terimi,

flt ya da aulos gibi flemeli mzik aletleri iin de kullanlm olmas

mmkndr. Ge Hitit ana ait antlarda, aulos enstrmannn betimlenmi olduu

grlmektedir. Sedat Alp, bu aletin Hititlerden Friglere getiini sylemektedir.179

Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunan, Kargam orthostat zerinde aulos alan

mzisyen tasviri yaplmtr. Orthostat zerinde, aulos alan mzisyenin yan sra, saz ve ses
ubuklar alan mzisyenler ile dans eden bir erkek figr yer almaktadr. Mzisyenin icra
ettii aulos, bitiik olarak ve birbiri ile ayn byklkte olan borulardan yaplmtr.
Mzisyen, btn parmaklarn kullanr vaziyette ve enstrman alar pozisyonda
betimlenmitir.180

178

Say, 2006, s. 39- 40, r. 6B

Alp, 1999, s. 9.
180
zden, 1991, s.110, res. 27.
179

87

ekil 90. Kargam orthostat zerinde aulos alan mzisyen tasviri.

Karatepe orthostatlarnn birinde, lir ve aulos mzik aleti alan iki erkek mzisyen
betimlenmitir. Bu kabartmada, betimlenen aulosun borularndan birisi uzun, dieri ksadr.
Mzisyen, enstrman her iki eliyle alar vaziyette gsterilmitir.181

ekil 91. Karatepe orthostatlarnn birinde aulos alan bir mzisyen.

181

Colinet, 1981, s. 14, res. 89.

88

Dier Karatepe orthostat zerinde, Kral Asitavataya mzik ve ziyafet sunulmaktadr.

Mzik sahnesine elik eden mzisyenler arasnda aulos algcs da bulunmaktadr. Mzisyen,
arami stilinde betimlenmitir ve enstrman her iki eliyle alar vaziyette gsterilmitir.182

ekil 92. Karatepe orthostat zerinde Kral Asitavata'ya yiyecek ve mzik sunulan sahnede aulos algcs.

Berlin Mzesinde sergilenen, Zincirli orthostatlar zerinde, iyi korunamam ve olduka

ypranm ekilde, aulos algclar grlmektedir. Bunlardan birincisi zerinde, borularnn
aras ak ve birbirinden farkl uzunlukta borular olan aulos mzik aleti betimlenmitir.
Mzisyenin sa eli, sa tarafta bulunan uzun boru zerinde, sol eli ise ksa olan sol boru
zerinde tasvir edilmitir. Dier orthostat zerinde, mzisyenin yalnzca ba ve aulosun az
ksm grlmektedir. Mzisyen, Arami tarznda betimlenmitir.183

ekil 93. Berlin Mzesinde bulunan Zincirli orthostat zerinde betimlenen aulos ve icracs.

182
183

Darga, 1992, s. 341- 344, res. 331- 332.

Tuner, 2005, s. 93- 94.

89

ekil 94. Berlin Mzesinde bulunan bir dier Zincirli steli zerinde betimlenen aulos algcs olduu
dnlen mzisyen.

5.1.2.1.4. KENDNDEN SES VEREN MZK ALETLER:

Aletin kendi titremesi ile ses elde edilen mzik aletleridir. Her hangi bir tel, deri ya da
hava olmadndan ses salayabilecek gibi olan sert maddelerden yaplr. Aa, metal, cam,
pimi toprak gibi. Sistrum, alpara, ngrak, zil ve ses ubuklar bu gruba girmektedir.184

5.1.2.1.4.1. ALPARA:
alpara, iki yuvarlak maden ya da tahtadan yaplm, birbirine vurularak ses elde
edilen vurmal bir enstrmandr. Kse biiminde, ortalarnda bir ip geirmek iin bir delik
veya tutamak bulunan trleri olduu gibi, konik biimli ve kulplu olanlar da mevcuttu.
Tnlayarak ses veren enstrmann ses rengi, byklk ve kklklerine gre deiiklik
gstermekteydi. alpara, zil veya symbal olarak ta bilinmektedir.185

Mezopotamyada, alparalar grlmekle birlikte, dier enstrmanlara gre daha az

betimlenmitir. En eski alpara, Urnammu steli zerinde grlen dz alparadr. Ayn tip
alpara, Eski Babil devrinde de grlmtr. Yeni Asur devrinde ise iki alpara tr
belgelenmitir. Bunlardan biri, tutamakl, dikey olarak alnan, dieri ise uzun sapl, huniye
benzer ekilli, yatay olarak alnan alparadr. Nimrud kazlarnda eitli tiplerde bronz
alparalar ele gemitir. Ugarit kazlarnda, kenar dz anak biimli yaklak 9 cm. apnda
184
185

Dinol, 2003a, s.16.

Tuner, 2005, s. 41.

90

bir ift bronz alpara ele gemitir. Ayrca, fildiinden yaplm kk bir figr, dizleri
zerine oturmu vaziyette alpara alarken betimlenmitir.186

ekil 95. Horoztepe alparasnn izimi.

Anadoluda, alparann Eski Tun a ve Koloni a yerlemelerinin bazlarnda

kullanldn tezimizin ilgili blmlerinde bahsetmitik. Eski Tun ann nemli
merkezlerinden Alacahyk, Horoztepe, Maat Hyk ve Antik Soloi kenti gibi
yerlemelerde uzun sapl dz diskler biiminde bronz alparalarn kullanld grlmektedir.
Asur Ticaret kolonileri devrinde, bu tip alparalarn kalkt grlmektedir. Bunlarn yerini,
geni dz kenarl kseler biiminde, ortalarnda ip veya tutamak geirmeye yarayan delikleri
olan alparalar almtr. Kani Karumun II. Kat evlerinde ve I b kat mezarlarnda bu tr
alparalar ele gemitir. Bafra-kiztepe yerlemesinde bronzdan yaplm tutamakl bir alpara
ele geirilmitir.187

186
187

Dinol, 2003a, s. 47- 48.

Sevin, 2003, s. 153.

91

ekil 96. Bafra-kiztepe'de bulunan bronzdan yaplm tutamakl alpara.

Hitit alparalar hakknda bizlere en detayl bilgiyi, Anadoluda bir klt merkezleri olan
nandktepe, Hseyindede vazolar ile Aliar, Bitikte bulunan vazo fragmanlar zerindeki
alpara tasvirleri vermektedir. Vazolardaki betimlemelerden, alparalarn dinsel trenlerde,
tren mzik aleti olarak kullanld anlalmaktadr:
nandk vazosunda alpara alan kadn mzisyenler tasvir edilmitir. nandk vazosunun
stten birinci frizinde alpara alan drt kadn ve ikinci frizinde alpara alan iki kadn
betimlenmitir.188

ekil 97. nandktepe klt vazosunda betimlenen alpara alan mzisyen kadn.

188

zg, 1988, s. 28.

92

Bitik vazosuna ait krk bir parada, byk ihtimalle klt vazosunun nc srasndaki
korunmam olan boay kurban etme sahnesine alpara alarak elik eden bir algc kadn
betimlenmitir. Buradaki alparann tipi Kltepe alparalarna benzemektedir. Aliarda
bulunan kabartmal bir vazo fragman zerinde, bayram treninde karlkl alpara alan bir
kadn ile saz alan bir erkek tasvir edilmitir.189

ekil 98. Bitik vazo paras zerinde betimlenen alpara.

Kk Hseyindede vazosu frizinde, iki adet saz ve be adet alpara alan mzisyen
betimlemesi yaplmtr. Frizin sol tarafnda el ele tutuup halay eken kadnlarn ve saz alan
erkek mzisyenin arasnda iki farkl alpara tr alan mzisyenler betimlenmitir. alpara
alan her iki mzisyen, ayakta tasvir edilmitir. Mzisyenlerin birisi kadn, dieri erkek
olduu kyafetlerinden anlalmaktadr. Kadn mzisyenin elindeki alparadan sarkan bir ip
grlmektedir. Buda bu alparann disklerinin birbirine balandn gstermektedir. Her iki
mzisyen

de,

alparay

kaldrarak,

burun

hizalarna

getirerek

alar

pozisyonda

betimlenmilerdir. Frizin ortasnda, diz kerek karlkl alpara alan figrler yer
almaktadr. Frizin sa kesiminde, bir boay tutan ve boa zerinde akrobasi hareketi yapan
akrobat ile bunlarn karsnda saz ve alpara alan mzisyenler betimlenmitir. Buradaki

189

Alp, 1999, s. 25.

93

alpara alan mzisyen erkek olup, alparay ba hizasnda tutarak ve ayakta alar vaziyette
tasvir edilmitir.190

ekil 99. Hseyindede kabartmal kk kl vazosunda ayakta alpara alan mzisyenler.

ekil 100.Hseyindede kabartmal kk klt vazosunda oturarak alpara alan mzisyenler.

alparann en gzel tasviri, Boston Fine Museumda korunan yumruk biimli gm

rython zerinde bulunmaktadr. Kabn bilek ksmndaki frizde, kral tarafndan yaplan bir
libasyon sahnesi betimlenmitir. Trene elik eden mzisyenlerden ikisi lir, biri alpara
almaktadr. alparann arkadaki diski, ndekinden daha aada betimlendii iin birbirine
vurulduklar an gsterdikleri akla gelmektedir. Olduka byk, yaklak 60 cm. apnda olan
alpara ifti, uzun bir kay veya ip ile birbirine balanmtr.191

190
191

Sipahi, 2005, s. 662 vd.

Dinol, 2003a, s. 4950.

94

ekil 101. III.Tuthaliya'ya ait olduu dnlen yumuk biimli gm rython zerinde betimlenen iple
veya kayla birbirine balanan alpara rnei.

Bu alpara, gerek aln biimi, gerekse disklerin birbirine bir kay ile balanmas
asndan Kk Hseyindede frizinde tasvir edilen alpara ile byk benzerlikler
gstermektedir. Bir kadn tarafndan alnan Kk Hseyindede frizindeki alpara, yumruk
biimli libasyon kab zerinde tasvir edilen alpara da olduu gibi, arka diskleri, ndeki
disklerden daha aada betimlenmi ve disklerin birbirine vurulduklar an gsterilmitir.
Ayrca, her iki alpara rneinde, disklerin birbirine bir ip veya kay ile balandklar
grlmektedir.192

ekil 102.Hseyindede kk klt vazosunda betimlenen ucundan ip veya kay sarkan alpara rnei.

192

Sipahi, 2005, s. 676.

95

Hitit yazl belgelerinde ad geen mzik aletleri arasnda, alpara galgalturi ile
eitlenmektedir. Ayrca, bayram metinlerinde alpara mzik aleti zikredilmektedir:

Kral ve kralie oturarak, drt ayaklar zerinde duran aslan biimli BI. IB. RUdan Tanr
ZA. BA. BAy ierler. Saki BA. BA. ZAdan yaplm srma ekmeini kapdan getirir ve
onu krala verir. Kral ekmei bler, sonra srr. Byk lir aletinin eliinde ark sylerler.
Hokkabaz syler. Palwatalla ilahi okur. Davulu ve bronz alparay vururlar.193

5.1.2.1.4.2. SSTRUM:
Sistrum, bir sopann ucuna taklan bir ereve veya bunun ierisine yerletirilen ses
kartmaya yarayan paracklardan oluturulmu mzik aletleridir. Mezopotamyada ok az
kullanlmasna ramen, Msrda, ok nem verilen bir enstrmand. Gelikin rnekleri, Msr
uygarlnn Orta Krallk ve Yeni Krallk dneminin 18. Slale zamannda belgelenmitir.
Dinsel trenlerde rahibeler tarafndan tanrd. l gmme ritellerinde de gemektedir.
Kullanm ge devirlere kadar devam etmitir. Sistrumun, Msrn koruyucu tanras Hator
ile yakn balants vard. Genellikle kadnlara zg bir enstrmand. Sistrumu, rahibelerin ve
asil snfa mensup kadnlarn erefle tadklar anlalmaktadr.194
Sistrumun, Anadoluda Eski Tun a kral mezarlarnda bulunduunu tezimizin ilgili
blmlerinde belirtmitik. Alacahyk ve Horoztepe kazlarnda bulunan ve Hatti kltrne
ait olan bu mzik aletleri M.. 23002000 yllarna tarihlenmektedir. Alacahyk kazlarnda
bulunmu olan sistrumun, U formundaki erevesine enine adet mil taklmtr. Her mil
zerine yuvarlak ve bronzdan yaplm ikier adet levha yerletirilmitir. Horoztepe
kazlarnda bulunmu olan sistrum, iki blmeden ve dikdrtgen bir ereveden olumaktadr.
erevenin her ikisine de ikier adet mil geirilmitir. Bu miller zerine ikier adet dikdrtgen
formda levha ubuklar taklmtr. Bu aletler, dinsel trenlerde byk bir ihtimalle madeni bir
ubukla vurularak alnyordu. Sistrum ad iin, Hitit yazl kaynaklarnda geen mukar
terimi nerilmektedir.195

193

Alp, 1999, s. 10, 60.

Dinol, 2003a, s. 51-52.
195
Alp, 1999, s.3, 11-12.
194

96

ekil 103. Alacahyk ve Horoztepede bulanan Sistrumlar.

Hititlerin, dinsel trenlerde kullandklar lem denilen gne kurslar bir nevi sistrum
grevi grmekteydi. Rahipler, dinsel trenler srasnda bir sopann ucuna taktklar bu
lemleri geit alaynn nnde tayorlard. lemlerin birounda evrendeki yldzlar tasvir
ettiklerini dnebileceimiz kk boyda emberciklerden oluan sallantlar da bulunuyordu.
Rahipler ellerindeki bu sopalar salladklarnda, tepedeki sallantlar ses kartmaktaydlar.
Rahipler belki de bylece dikkatleri zerlerine ekiyor, yerine gre bir duann bittiini ya da
balayacan vurguluyorlard.196Hititler, yeni yl bayramlarnda ve l ritellerinde, nde
rahip ve rahibeler, ortada kral ve kralie ve en arkada halk Yazlkayaya yrrlerdi. En nde
giden rahip ve rahibelerin ellerinde gne kurslar vard ve yere vurulmak suretiyle ses
kartlmaktayd.197Sistrumlar, Tanrlarn arlmas ve kt ruhlarn uzaklatrlmas gibi
amalarla kullanlmaktayd.198

196

Akurgal, 1998b, s. 23.

, 2006, s.26.
198
Dinol, 2003b, s.55.
197

97

ekil 104. Sistrum grevi gren Hitit gne kurslar.Alacahyk.

5.1.2.1.4.3. SES UBUKLARI:

ki tahta ubuktan oluan bir ritim algsdr. Bu iki ses ubuu birbirine vurularak ses
elde edilir. Gnmzdeki al eklinde, ubuklardan biri avu iindedir, bylelikle ses daha
derin ve gl kmaktadr. Sert aatan silindir biimli, 3 cm. apnda ve 2030 cm.
uzunluundadr. Klips ve Claves olarak ta adlandrlmaktadr.199

Anadoluda, Ge Hitit Beylikleri dneminde, Kargam orthostat zerinde bir ocuk

olduu dnlen bir mzisyen tarafndan alnrken betimlenmitir. Orthostat zerinde drt
figr yer almaktadr. Bunlardan birisi saz, biri aulos ve dieri ses ubuu almaktadr. Bir

199

Tuner, 2005, s. 42.

98

erkek figr de dans etmektedir. Ses ubuunu alan figr, sakalsz ve ksa boylu olarak
betimlenmitir. Bu nedenle, mzisyenin ocuk olabilecei akla gelmektedir.200

ekil 105. Kargam orthostat zerinde betimlenen ses ubuklar alan ve ocuk olduu dnlen
mzisyen.

5.1.2.1.4.4. INGIRAKLAR:
ngraklar, kt ruhlar uzaklatrmak iin rahiplerin kullandklar bir mzik aleti idi.
Mezopotamyada ok sayda ngrak ele gemitir. ngraklar, ierisinde ses kartmaya
yarayan paracklar olan, pimi topraktan yaplm hayvan figrleridir. Eski Babil anda
ok sayda rnei bulunan ngraklar, tavuk, ku, kaplumbaa, kirpi, balk, koyun, deve gibi
eitli hayvan trlerini gsterirler. 201

200
201

zden, 1991, s. 110, res. 27.

Dinol, 2003a, s. 48, 51.

99

ekil 106. Eski Babil devri, hayvan biimli ngraklar.

ngrak trnden bir mzik aleti, kiztepe kazlarnn Kltepe I b devri ile ada olan
tabakasndan ele gemitir. Gnmzde kullanlan marakasa benzemektedir. Pimi
topraktan, krmz astarl ve iyi perdahl olup toplarnn iinde ses kartan paracklar
bulunmaktadr.202

ekil 107. Bafra-kiztepe'de bulunan ngrak olarak kullanld dnlen pimi topraktan yaplm
marakas mzik aleti.

Anadolunun Eski Tun a merkezlerinde ngrak mzik aletinin sklkla kullanldn

ve bu dneme ait ok sayda ngran ele getiini tezimizin ilgili blmlerinde

202

Sevin, 2003, s. 153.

100

bahsetmitik. Hitit dneminde de, pimi topraktan yaplm ve eitli formlarda ngraklara
rastlanmaktadr.203

ekil 108. Anadolu'nun Eski Tun a merkezlerinden Karaolan'da bulunmu hayvan biimli ngrak.

ekil 109.Hitit dnemine ait pimi topraktan yaplm ngrak rnei.

5.1.3. DEMR AI ANADOLU DEVLETLERNDE MZK VE MZK

ALETLER:
Hitit mparatorluunun 1190 yllarnda tarih sahnesinden ekilii srasnda
Anadoluda byk bir kargaa ve knt hkm srmtr. Byk mparatorluun yaklak
400 yllk bir sreten sonra ykl gerisinde nemli siyasal boluklar brakmtr. Eskiden
huzur ierisinde yaanan blgeye gebe halklar eitli ynlerden girmeye baladlar:
Hititlerin amansz dman Kakalar Kzlrmakn kuzeyindeki tm Orta Anadoluyu ellerine
203

Sanal Mzik Mzesi.

101

geirdiler; Kafkaslar yoluyla gelen Mukili halklar Dou Anadolunun batsna, Trakyal
gmenler Bat Anadolunun kuzey blmne; Sami kkenli Aramiler ise Gneydou
Anadoluya yerlemeye baladlar. Tm bu olumsuz gelimelere Msrllarca Deniz Halklar
denen bir takm yurtsuz apulcularn yaratt terr olaylar ve bir sredir yaanan ktlkta
eklenince kurulu dzen iyiden iyiye bozulmutur. Bata Hitit bakenti Hattua olmak zere
eski siyasal merkezlerden ou yaklp yklm ve bir daha uzun sre yerleilmemek zere
sszlatrlmtr. Bu zamanda demir madeninin kullanm giderek yaygnlamaya balam,
M.. IX. yzyln sonlarna gelindiinde, tm silahlar ve ou aletlerin yapmnda demir
stnlk salamtr. Bu olaylar Tun a kltrlerine kesin bir son vermi, Hitit
mparatorluu tarih sahnesinden ekilmitir. Anadolu irili ufakl yeni gler arasnda
paylalp bir ekime alan haline gelmitir. Anadoluda yeni bir dnem, Demir a
balamtr. Bu dnemde Anadolu uygarlklarna daha nemli katklar olan halklar arasnda
Ge Hitit, Urartu, Frig ve Lidyallarn ayr bir yeri vardr.204

Ge Hitit dneminde mzik ve mzik aletleri konusunu, Hititler blmnde ele aldmz
iin, bu blmde Urartu, Frig, Lidya ve Likyallarn mzikal kltrleri incelenecektir:

5.1.3.1. URARTULAR:
Urartular, M.. 13. yzyln balar ile M.. 6. yzyln balar arasndaki dnemde
Van merkez olmak zere Dou Anadolu blgesinde yaam bir halktr. Hitit
mparatorluunun gl bir biimde varolduu XIII. Yzyln ortalarnda Dou Anadoluda
bir takm halklar yaamaktayd. Hurri kkenli olan bu insanlar airetler etrafnda
toplanmlard; henz merkezi bir ynetim sz konusu deildi. Bu dnemde halkn ounluu
yar-gebe bir karakterde airet dzeninde yaamaktaydlar. Blge, XIII. Yzyln
ortalarndan beri bir yandan Hitit mparatorluu, dier yandan Assur Krallnn basklarna
maruz kalmtr. Bu basklar giderek dank halde yaayan airetler aras balarn
sklamasna neden oldu; ortak dmana kar ortaklaa kar klmas gr
benimsenmeye balanmtr ve bylelikle Urartu Krall kurulmutur. Urartu Devletinin
bilinen ilk kral, bakent Arzakunda oturan Aramudur. Ondan sonra tahta, I. Sarduri km
ve bakenti Tupaya tamtr. I. Sardurinin olu puini, Minua, I. Argiti ve II. Sarduri
dnemlerinde Urartu devletinin gc dorua ulamtr. lkenin en geni snrlar, kuzeyde
Ermenistan ve Gney Grcistana, kuzeybatda Erzincana, gneydouda Urmiye Glnn

204

Sevin, 1997, s. 123.

102

gney kylarna, batda Frat kylar ve Toros silsilelerine ve douda Hazar Denizi
yaknlarna dein uzanmtr. Urartu devleti M.. VII. yzyln ortalarnda gerilemeye
balam ve VII. yzyln sonlarnda Assur mparatorluuna son veren olaylarla birlikte tarih
sahnesinden ekilmitir.205

5.1.3.1.1. URARTULARDA MZK VE MZK ALETLER:

Urartularn mzii ve kullandklar mzik aletleri hakknda yazl belgeler olmamasna

ramen, Sadberk Hanm Mzesinde bulunan Urartu bronz kemer paras zerinde tasvir
edilen mzik sahnesi ve enstrman betimlemeleri bu konuda bizlere nemli fikirler
vermektedir. Bu kemer paras zerinde mzik eliinde yaplan bir ziyafet treni
resmedilmitir. Eserin, M.. 713685 yllar arasnda hkm sren Urartu kral II. Argiti
dnemine ait olduu anlalmtr. Kemer zerinde tasvir edilmi olan enstrmanlar lir, aulos,
saz ve def mzik aletleridir ve hepsi kadn mzisyenler tarafndan icra edilmektedir.
Mzisyenlerin aralarnda, uzun denekler zerinde yryen erkek akrobat ile kk boyutta
betimlenmi bir dans grlmektedir.206

Sahnede tasvir edilmi olan lir mzik aleti, Hitit Karatepe orthostat zerinde betimlenmi
yuvarlak ses kutulu lir ile byk benzerlikler gstermektedir. Ayn lir, Hellen sanatna da etki
etmitir.207
Sahnenin ortasnda yer alan def algclarnn enstrman tutu ekli Ge Hitit Zincirli
rlyefindeki tasvir ile byk benzerlik gstermektedir. Aulos icracsnn ise enstrmann iki
borusunu birbirine a yapacak ekilde yere doru tuttuu grlmektedir. Hitit
orthostatlarndaki aulos tasvirleri ile karlatrma yapldnda bu borularn daha uzun olduu
anlalmaktadr.208

205

Sevin, 1997, s.126- 131.

Anlaan, 1988, s. 52 vd.
207
Akurgal, 1998a, s. 172- 173, . 166.
208
Celasin, 2002, s. 40.
206

103

ekil 110. Sadberk Hanm Mzesinde bulunan Urartu bronz kemer paras zerinde mzik sahnesi.

Urartu mziine katkda bulunan bir dier arkeolojik objeler, bronzdan yaplm an ve
ngrak ile pimi topraktan yaplm hayvan biimli ngraklardr.209

ekil 111. Urartu dnemine ait bronzdan yaplm an ve ngrak ile pimi topraktan yaplm hayvan
biimli ngrak.

209

Sanal Mzik Mzesi.

104

5.1.3.2. FRGLER:
Frigler, M.. XII. Yzylda Anadoluya gelen Balkan kkenli boylardan biridir.
Ancak siyasal bir topluluk olarak ilk defa M.. 750den sonra ortaya kmlar, Midas
dneminde ise (M.. 725695/675) btn Orta ve Gneydou Anadoluya egemen, gl bir
krallk dzeyine ulamlardr. Hint-Avrupa kkenli olduklar halde ksa bir sre ierisinde
Anadolulamlar ve bir yandan Helen br yandan Ge Hitit etkileri altnda kalm olmakla
birlikte zgn ve Anadolulu bir kltr oluturmulardr.210Frig devleti, M.. VIII. Yzyln
sonlarnda, krallar Midas tarafndan en gl dnemini yaarken, Anadoluyu istila etmi
olan Kimmerlerle savamlar ve Kimmerlere yenilerek yklmlardr.211

5.1.3.2.1. FRGLERDE MZK VE MZK ALETLER:

Eski yazarlar, Frig halkn genellikle mzik ve dansta nl bir ulus olarak
tanmlamaktadrlar.212Mzik ve dans, Frig tapnak ve saraylarnn ayrlmaz bir parasyd.
zellikle Friglerde Kybele klt ile ilgili olarak mzik ok gelimitir. Dinsel trenler ve
danslar ifte flt, zil, alpara, davul ve dmbelek eliinde yaplyordu.213

Anadolu Medeniyetleri Mzesinde tehir edilen ve M.. VII. yzyln ortalarna

tarihlenen Boazkyde Frig a kale kapsnda bulunan Tanra Kybelenin heykelinin iki
yannda Kybele kltnde grevli mzisyenler betimlenmitir. Bu mzisyenlerin biri aulos
(ifte flt) alarken dieri ar bir lir olan kitara alarken tasvir edilmilerdir. Kybele Hitit
tanras Kubabann devam olduundan mzik aletinin de gsterdii gibi Hitit anda
yaayan mzik kltr Frig anda da yaamn srdrm ve onlardan da Hellenlere
gemitir.214

210

Akurgal, 1998a, s. 191.

Memi, 1995, s. 157.
212
Sevin, 2001, s.194.
213
Sevin, 2003, s. 153.
214
Alp, 1999, s. 37.
211

105

ekil 112. Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunan Frig a Kybele grup Heykeli. M.. 7. Yzyln
ortalar.

Kybele grup heykelinde ana tanrann sa yannda aulos (ifte flt) alan mzisyen
betimlenmitir. Mzisyenin profesyonel aulos algclar gibi azna phorbeion takt dikkati
ekmektedir. Phorbeion ad verilen ve azn zerinde gerili ekilde duran bu nesne, icracnn
sabit basnta nefes vermesine yaramaktadr. Mzisyen, enstrman uca doru genileyen
borularndan iki eliyle tutmaktadr.215Kybele kltnde betimlenen bu alet, Ge Hitit sanatnda
da grlmektedir.216

215
216

Celasin, 2002, s. 43.

Alp, 1999, s. 38.

106

ekil 113. Kybele grup heykelinde aulos alan mzisyen.

Hellenlerin en eski ve en nemli mzik adamlarndan biri olan Terpandros, Hellenlerde

kullanlan aulosun icadnn Olympos adl bir Frigyal olduunu sylemektedir.Her ne denli
byle bir ahsn yaad kesin olarak bilinmese de bu tr bir sylencenin olmas bile
Hellenlere Frig etkisinin nemine iaret etmektedir.Byk bir ihtimalle aulos, Hellen
uygarlna Frigyallardan gemitir.217

Eski yunan yazarlar, Friglere zg farkl bir tr aulostan sz etmektedirler. Frigyan

aulosu ad verilmi olan bu enstrman, Romallar tarafndan da yaygn olarak kullanlmtr.
Enstrmann birbirinden farkl uzunluktaki iki borusundan sol tarafta olan borunun u ksm
(kulak) an formunda olup yukarya doru kavislidir.218

Kybele grup heykelinde, tanrann sol yannda yer alan mzisyen kitara almaktadr.
Mzisyen enstrman sol eliyle tutar vaziyette ve sa el parmaklaryla alete dokunur
pozisyonda betimlenmitir.219

217

Akurgal, 1998b, s. 320.

Celasin, 2002, s. 43.
219
Alp, 1999, s. 39.
218

107

ekil 114. Kybele grup heykelinde kitara alan mzisyen.

Frigler, Hellenlere mzik ve mitoloji alanlarnda esinlenme kayna olmulardr. Hellenler

bakmndan Midas ve onun dnemi mitoloji konusudur.220Midas dneminde, gerek dou
gerekse bat dnyalaryla balantlar kurulmu ve M.. 709 ylndan sonra bu ilikiler hep
dostluk izgisinde gelimitir. Bunun sonucunda Frig kral Midasn n uluslararas
boyutlara ulam, nemli bir kii haline gelmi ve hatta giderek yzyllarca unutulmayacak
cmert, varsl ve mitolojik-efsanevi bir kimlie brnmtr. Kral Midasa atfedilen en
nemli mitoloji, Tanr Apollon ile Pan arasnda mzik yarmasnda, hakemlik yaparak
kararn bildiren, sonra da Tanr Apollonun bu karar beenmeyerek Midasn kulaklarn
eekkulana dntrd mitolojidir.221Azra Erhat, I. Yzyl Latin ozan Ovidiusun
anlatt mitolojide geen tanr Apollon ile yarann tanr Pan olmadn, Apollon ile
yarann Marsyas olduunu belirterek efsaneyi bizlere u ekilde nakletmektedir:
Kral Midas bir gn Tmolos(Bozda) dann yamalarnda dolarken tanr Apollon
ile Pann (Marsyasn) yartklarn ve bu yarmaya yarg olarak da tanrs Tmolosu
220
221

Akurgal, 1998a, s. 191.

Sevin, 2003, s. 242.

108

setiklerini grr.Midas Apollonun lirini de, Marsyasn kavaln da dinler.Ne yapsn ki

kaval sesini daha ok beenir.Yarg Tmolos, Apollonu daha ok beenmi ve dln
ona vermi.Ama yarmaya tank olan Midas, hi gerei yokken kaval daha ok
beendiini sylemi.Tanr Apollon, cezay Marsyasa vermi ama Midastan da cn
alm.Bunun zerine tanr Apollon gzel seslerden anlamayan Midasn kulaklarn uzatp
uzatp eek kulaklarna evirmi...222

ekil 115. Tanr Apollon ile Marsyas ya da Pan arasndaki mzik yarmasnda karrn bildiren gen
Midas, Ta kabartma.

Friglerin mzikal kltr asndan ele geen bir dier nemli arkeolojik bulgular, pimi
topraktan yaptklar ku biimli flt rnekleridir.223

ekil 116. Pimi topraktan yaplm Frig flt rnekleri.

222
223

Erhat, 1972, s. 262.

Sanal Mzik Mzesi.

109

5.1.3.3. LDYALILAR:
M.. I. Bin ylda Anadolunun dikkat eken halklarndan biri de Lidyallardr. Bat
Anadoluda Gediz ve Kk Menderes yrelerine oturan bu halkn ne zaman ve nereden
geldikleri konusu ak deildir. Lidyallarn M.. VII. yzyl ncesindeki kltrleri
konusunda yeterli bilgi yoktur. nceleri Atyad ve Heraklid ad verilen iki kral slalesinin
egemenlii altnda bulunan Lidyallar, M.. VII. yzyln balarna doru Mermnad denen
yeni bir slalenin ynetimine girmilerdir. Mermnad slalesinin ilk kral Gygestir. M.. 665
yllarnda Assur kral Assurbanipal ile diplomatik ilikiler kurarak, Friglerden sonra
Lidyallar zerine ynelen Kimmer tehlikesini savuturmaya alan Gyges, bir yandan da
bat ve kuzey Anadoluda genileme siyaseti gtmtr. Gyges, M.. 645 yllarnda
Kimmerlerle yapt bir sava srasnda sava alannda ldrlmtr. Gygesten sonra Ardys,
Sadyattes ve Alyattes gibi krallar izlemi, Alyattes dneminde Lidya krall Kzlrmaka
dein genilemitir. Alyattesten sonra devletin bana olu Kroisos gemitir. Kroisos,
zenginlikleri ve cmertlii ile byk n kazanmtr. M.. 547 ylnda, Kyros ynetimindeki
Pers ordular Lidya ordusunu malup ederek bu devlete son vermitir. Lidyallarn
Anadoludaki uygarlk mozaiine en byk katks ekonomi alannda olmu ve bu uygarlk
paray icat etmitir. Bylelikle i ve ticaret alannda byk gelimeler olmutur. Ayrca
Lidyallarn, eski a insann en etkileyen en nemli yn altn madenleri ve zenginlikleri
idi.224

5.1.3.3.1. LDYALILARDA MZK VE MZK ALETLER:

Lidyallar mzik ve mzik aletleri konusunda, altndan yaptklar ngraklar dnda

grsel nesneler brakmamlardr. Ancak, nl tarihi Herodotun naklettii bilgiler, bizlere az
da olsa Lidya mzii ve mzik aletleri hakknda bilgiler sunmaktadr. Lidya kral Alyattesin
Miletoslulara kar giritii sefer srasnda, ordusunda birok mzik aleti alan mzisyenler
de bulunmaktadr. Herodot bizlere u bilgileri aktarmaktadr:
Miletoslulara kar alan sava, Alyattese babasndan miras kalmt. Bundan tr
sefere kyordu ve kenti kuatmak iin yle yapt: Topraa emanet edilmi olan ekin

224

Sevin, 1997, s. 164 vd.

110

olgunlanca yola kt. Ordu syrinks, arp (harp) ve flt, hem kadn hem erkek flt
sesleriyle yryordu225

Lidya ordusunda kullanlan mzik aletleri, grsel nesneler zerine betimlenmedii iin
mzik aletlerinin ekli ve zellikleri hakknda fikir sahibi olamamaktayz. Ancak fltn, hem
kadnlar hem de erkekler iin yapld ve kullanld grlmektedir. Buradan biz kadn
fltnn ve erkek fltnn ayr ayr zelliklerde olduunu renmekteyiz. Ve kadn
mzisyenlerinde orduda erkeklerle birlikte flt ald anlalmaktadr. Arp ve flt mzik
aletleri tezimizin ilgili blmlerinde anlatld iin biz burada ilk defa karmza kan
syrinks mzik aleti hakknda bilgi vermeyi uygun buluyoruz:

5.1.3.3.1.1. SYRNKS:
Syrinks, genellikle alt ular kapal, deiik boylarda kam ve borularn kkten
bye doru yan yana balanmasyla meydana gelen nefesli bir mzik aletidir. Borularn
stndeki deliklere flenerek alnan syrinks, ekil bakmndan Bat mzii sazlarndan pan
flte benzemektedir. Syrinks, Neolitik adan beri kam says deiik olmak zere birok
mzik kltrnde grlen ok eski bir mzik aletidir. Ur mezarlarnda syrinkse rastlanmam
olup, Smerlerde, Babillilerde ve Assurlularda syrinks ile ilgili deliller yetersizdir. Eski
Msrda syrinks kullanldna dair tarihi kaytlar olsa da, hibir tablette bu algya
rastlanlmamtr. branilerde ise syrinks ugab ad ile kullanlmtr. Louvre Mzesinde
olan ve Gaziantep civarnda bulunduu iddia edilen M.. 700 yllarna ait olan bir rlyefte
syrinks(pan flt) alan bir insan figr yer almaktadr. slam dnyasnda ve Osmanl
Devletinde mskal ad ile kullanlmtr.226

ekil 117. Syrinks mzik aleti.

225
226

ekil 118. Osmanl Devletinde kullanlan syrinks.(mskal)

Herodotos, 1983, s. 25, ( I, 17 ).

Can, 2004, s. 193- 206.

111

5.1.3.3.1.2. INGIRAK:
nemli altn rezervine sahip Lidya Devletinin zenginlii, mzik aletleri zerine de
yansmtr. Lidyallar, altndan ngraklar yapmlardr.227

ekil 119. Lidya Dnemi, altndan yaplm ngrak mzik aleti.

5.1.3.4. LKYALILAR:
Anadolunun gney-batsndaki dalk blge (bugnk Teke Yarmadas), eski
alarda Likya olarak adlandrlmtr. Herodot, Likyallarn Minosun kardei Sarpedonun
nderliinde Giritten g ettiklerini sylemektedir. liadada Likyallarn, liderleri Sarpedon
ve Glaukos ile birlikte, Troiallarn yannda savatklar gemektedir. Msr ve Hitit
kaynaklarnda M.. 2. binin sonlarna doru Luku ya da Lukka adnda bir kavimden sz
edilmektedir. Muhtemelen bu kavim ad, Likya blgesiyle ilikilidir. Likya dili, Hint-Avrupal
dil grubuna ait olup baz Hitit ncesi erken Anadolu szckleri iermektedir, yazs ise Hellen
alfabesinden alnmtr. Likyallar Anadoluda Lidya egemenlii altna girmeyen tek
toplumdur. Bununla birlikte M.. 545ten sonra Pers hakimiyeti altna girmilerdir. Pers
idaresi altndaki Likya kentleri yerel hkmdarlar tarafndan ynetilmilerdir. Her Likya
kentinde ayr ve kendine zg bir gzellik vardr. Hemen hepsi byleyici bir havaya sahiptir.
Buralarda ele geen buluntular, Anadolu topraklarnn en ilgin antik buluntularn

227

Sanal Mzik Mzesi.

112

oluturmaktadr. Fethiye, Pinara, Xanthos, Patara, Ka, Demre vs. gibi kentler Demir ann
en nemli Likya kentlerindendir.228

5.1.3.4.1. LKYALILARDA MZK VE MZK ALETLER:

Likyallarda mzik ve mzik aletleri konusunda, Keilerin Trks adl Trageayalar

ve tanr Apollon ile tanr Pan arasndaki mzik yarmas efsanesi bizlere az da olsa nemli
ipular sunmaktadr. Likyallardan gnmze mzik aletleri ile ilgili grsel bir veri
ulaamamtr. Ancak, mitolojilerden anlald zere lir ve syrinks (pan flt) mzik aletleri
Likyallar tarafndan kullanlan enstrmanlard:

Her Likya kentinde bir tiyatro bulunmaktadr. Bu tiyatrolarda kutsal trenler yaplr,
adaklar adanrd. Bu kutsal trenlerin ounda av ve avclk taklitleri yapmak n plandayd.
ster avclk, isterse kutsama trenleri olsun, kei derileri giyen oyuncular tanrnn etrafnda
koro grevi yapar, tanrsal doa glerini temsil ederlerdi. Bu oyuncular; oyunlarn,
efsanelerin kutsal trenlerdeki doal glerini seslendirdiine inanlmaktayd. Bu sayede
keilerin trks olarak adlandrlan Trageaya olumutur. Bu trageayalarda, kei postuna
giren oyuncular, korolar halinde arklar sylerler, Tiyatro oyunlarn mzik eliinde
sergilerlerdi.

Likyann Bubon kenti tiyatrosunda Apollon ile Pan arasnda bir mzik yarmas
yaplm. Tanr Pan krlarn, bayrlarn tanrs iken, kei sakaln sallayarak, dereden dereye,
krdan kra koar dururmu. Bir gn bir periye rastlam. Zaten ii gc peri kzlarnn
arkasna komakm. Kendisini kovalayan Pandan kaan peri kz, bir suya atlam. Pan, peri
kzn yakalamaya alm ama bir trl yakalayamam. Akn su kenarndaki sazlklara
anlatm. Bu sazlklardan kestii sazlar yan yana yaptrarak, yedi telli bir ddk yapm.
ald ddkle sevdii kza akn anlatrken, usta bir algc olmu. yle ileriye gitmi ki;
Apollonun lirinden daha iyi ses karttn sylemeye balam. Apollon Pann syledii
szleri duymu. Bir yarma yapmaya karar vermiler. Hakemliklerini de kral Midas
yapacakm. nce Pan balam almaya. O aldka, krlarda bayrlarda iekler, imenler,
aalar, kular onu dinlemeye durmular. Yedi kamtan kan yedi ayr ses Pann aznda
bin bir sese dnyormu. almas bitince, zp zp zplayarak sevinle ekilmi kenara Pan.

228

Akurgal, 1998a, s. 411- 412.

113

Krlarn zevkle dinledii mzii Apollonda dinlemi. Lirini kararak, tm Likya

kentlerinden dinlenen cokulu mziini balatm. Elleri tellerin zerinde giderken, tm doa
sessiz sessiz Apollonu dinliyormu. Yarma bittikten sonra kck, Bubon tiyatrosunda tek
seyirci, hakem kral Midas kararn aklam, Pan birinci ilan ederek, Apollonu kzdrm.
Tanr Apollon, Midasn kulaklarn eekkula gibi uzatarak onu cezalandrm.229

229

Barcan, s. 168, 206- 207.

114

6.BLM

6.1. HELLENLER:
Hellenlerin atas olan Akhalar, M.. 2. bin yln banda, bir gre gre Karadenizin
kuzeyinden, bir gre gre ise doudan yani Anadoludan gelerek Yunan anakarasna
yerlemilerdir. Yunancann Aiol ve on lehelerini konuan Hint-Avrupal bir kavim olan
Akhalar, o dnemde Yunanistanda yaayan Pelasglar egemenlikleri altna almlardr.
Akhalarn istilas, M.. 2000- 1700 yllar arasndaki bir dnemde Yunanistann iine yava
yava nfuz ederek olmutur. Akhalar, M.. 2. bin yln ortalarndan itibaren Yunanistanda
yksek bir uygarlk meydana getirmilerdir. Msr, Mezopotamya, Anadolu, Kbrs ve en ok
Girit ile ticari ve kltrel ilikilerde bulunmulardr. Akhalar, en gl temsil edildii yer olan
Argolis blgesindeki Mykenai kentinden dolay Mykenai ya da Myken uygarl olarak
da adlandrlmlardr. Akhallar, saraylar, kaleler ve antsal mezar yaplaryla o dnemdeki
Yunanistan ve Egenin en gl devleti ve uygarlna damgasn vurmulardr. Akhalar,
Dou Akdeniz kylarnda ve Anadoluda ticaret kolonileri kurarak yaylmac bir politika
izlemilerdir. M.. 13. yzyln ikinci yarsnda kuzeyden gelen istilaclarn basks sonucu
zayflamlar ve Ege g olarak bilinen bu istilann son dalgasn oluturan Dorlar tarafndan
M.. 12001150 srasnda tamamen ortadan kaldrlmlardr. Ege gnn bir sonucu olarak
Yunanistann byk topluluklarndan Dor boylar, Rodos ve Gneybat Anadoluya; on
boylar, Sisam ve Sakz gibi adalarla Orta Bat Anadoluya; Aioller ise, Lesbos (Midilli) adas
ile Bat Anadolunun kuzey kylarna g etmilerdir. on boylar ksa srede nemli kentler
gelitirerek Dou Akdeniz blgelerinde sz sahibi olmaya balamlardr. M.. VII. ve V.
Yzyllar arasnda Ege altn an yaamtr. Lidya devletini yktktan sonra on kentlerini
ele geiren Persler, Byk skender karsndaki yenilgilerine kadar on kentlerini
kendilerinin tayin ettii satraplarla ynetmilerdir. Byk skenderden sonra birok Hellen
krallklar kurulmutur. Romallar tarafndan son Hellen krall da yklm ve Hellen
topraklar Roma mparatorluuna ilhak olunmutur.230
6.2. HELLENLERDE MZK:
6.2.1.HELLENLERDE MZK ETM VE TEORSYENLER:

230

Tekin, 1995, s. 19 vd.

115

Hellenlerde mzikal dncesinin geliimini etkileyen filozoflarn banda M.. VI. ve

V. Yzyllar arasnda yaam olan Sisaml Pythagoras (Pisagor) gelmektedir. Pythagoras,
zellikle mzikal uyum alannda aratrmalar yapm, mzikal uyumu matematiksel
formllerle aklamaya almtr. Gerilmi tellerdeki ya da fltte olduu gibi hava
deliklerindeki mzikal uyumun orantlara karlk geldiini kefetmitir. Hatta en gzel zevk
veren uyumlar, en basit orantlara karlk geliyordu. Pythagorasa gre; Oktavn orants 2:1
dir. Bir notadan be derece tiz veya pes olan Aralk 3:2 oranna karlk gelir ve do ile fa
notalar arasndaki araln oran 4:3 dr.231Ayrca, tam notalarn da 9:8e edeer olduunu
kantlamtr. te bu sekizli ve drtl aralklardan oluan ses dizisi, sonralar Pythagoras
gam olarak anlmtr. Pythagoras takip edenler, bu oranlar tek telden oluan bir alg
stnde denemiler, bylece tm bir mzik sisteminin doru tonlanmasn salamlardr.232

Pythagorasn ve ardllarnn, matematik kurallar erevesinde mzik sisteminde

gerekletirdikleri bu gelimeler, yetkin mzik aletlerinin yaplmasnda da nemli rol
olmutur. Finkelstein, bu konuda bizlere unlar sylemektedir:
Matematik bilgisinin giderek artmas, yetkin mzik aletlerinin yaplmasna olanak
verdi. Matematik bilgisi, boru ve tellerin boyunu ya da delik yerlerini ve alglarn
perdelerini kesin olarak belirlemeye ve hesaplamaya olanak salad. alglarn bu
gelimesiyle de, insan sesi ve insan kula, daha kesin perdeler iitecek ve bunlar yeniden
retecek ekilde eitilebildi233
Platon ve Aristoteles mzii, eitimin nemli bir paras olarak grmlerdir. Platona
gre mzik, sanatn bir dal olduu kadar matematik dnyasnn da bir daldr.Platon, ruhun
da mziksel oranlardan oluuunu savunmaktadr.O, mziin daha da derin etkilerinden sz
etmektedir.rnein:

mziin

eitimdeki

yerine

ve

iirsel

astronomi

gcne

deinmektedir.Aristotelese gre, mzik dorudan ruhsal tutkular dile getirmektedir.Mzik,

huzursuzluu, mutluluu ve yreklilii sergilemektedir.Ona gre, kt mzik dinlemeye
alan kiinin kiilii de kt yolda geliecektir.Bedenin disiplini iin beden eitimi gerektii

231

Strathern,1997, s. 36.
lyasolu, 1995, s. 6.
233
Finkelstein, 2000, s. 16.
232

116

gibi, beynin disiplini iin de mzik gereklidir.Mziin kiilii etkileme olayna ethos
denir.234
te bu ethos yznden, ezginin insan eitici nitelii olduundan, mzik yapma, aulos ve
lir gibi mzik aletleri alma, eitimin ve bilgeliin en nemli dallarndan biri gibi tutuluyor,
okullarda mzik, dilden ve matematikten nce geliyor, stelik Arkadyada bu enstrmanlar
almak 30 yana kadar zorunlu tutuluyordu.235Thaletes, Ksenodemos, Ksenokritos,
Polimnestos ve Sakadas gibi sanatlarn yetitii bu okullarda toplu icra ortaya kmtr.
Alkman, Stesikhohros, bykos, Simonides, Bakkhylides ve zellikle Pindarus bu konuda nc
rol oynamtr. M.. V. Yzylda yaam olan Pindarus, Klasik Hellen mziinde koral
icrann (dini ark) ve ilahilerin geliimine n ayak olmutur. M.. V. Yzyl sonlarnda ise
drama sanat halkn ilgisini ekmi, mim236 ve dans sanatnn yan sra enstrmantal ve vokal
mzik de nem kazanmtr.237

ekil 120. Resimli bir Hellen vazosu. Okulda mzik eitimi sahnesi.

Pythagoraslarn ve Aristotelesin ortaya attklar kuramlar, mzie ahlaksal ve

toplumsal bir ilev yklyordu. O zamanlar, sesli olaylarn, kullanlan tnlarn farkllnn ve
makamlarn eitliliinin, insan tutku ve cokularnn gelimesi zerinde, stn ve kesin bir
rol oynad kabul edilmekteydi.238

lyasolu, 1995, s. 6.
Sachs, 1965, s. 19.
236
Eski Yunanllarda mim, iki veya kiinin oynad birka sahneden meydana gelen korosuz ve hemen hemen
eylemsiz kk oyunlard. Bkz. Meydan Larousse,1992, C. 14, s. 5
237
Celasin, 2002, s. 46.
238
Champigneulle, 1975, s. 8.
234
235

117

Antik dnemde Hellen dnyasnda mziin grevi, asil genler yetitirmek, onlar
ahlakl, erdemli, yce kiiler yapmakt. Soylular; mzii, dinlenme ve elence arac
grmyor, erdemli, mkemmel insan olmak ve daha ycelmek iin mzie nem veriyorlard.
Yksek snf, oturakl, ahlaki, erkeke ierikli makamlarn dinlenmesini, uyarc etki yapan
mziklerden kanlmasn tlyorlard.239
rnein Aristoteles Politika adl eserinde yle sylemektedir: Makamlar eitlidir;
bunlar dinleyen de ayr ayr etkiler altnda kalr. Bazlar, Miksolidya240 makam gibi,
insan hzne gtrr; bazlar kafaya durgunluk verir, bazlar esenlik getirir, Dorya
makam gibi; Frigya makam ise cokunluk alar.241

Bir dier teorisyen ise, Aristotelesin rencisi olan Aristoksenosdur. M.. IV. Yzylda
yaam olan Aristoksenos, eski mzik inceleme kitab olarak bilinen Armoni eleri ve
Ritim eleri adl iki kitap yazmtr. Hellen mziinde, insan sesi nemli olduu iin
kuramcnn istedii dzen ile arkcnn istedii sesi dilediince karma arasnda bir ikilik
vardr. Aristoksenos, son yargy kulaa brakmtr. Aristoksenos, retiminde, duygu ve
deneye byk bir yer verilmesini isterdi. Bu gr, Pythagorasnkine kar bir tepki
niteliinde olduu iin, olumlu karlanmtr. Sonradan, Aristoksenos ve Pythagorasn
mezlerini birbirinden ayrmak iin kulaktan armonistler ve hesap armonistler
deyimleri kullanlmtr. M.. II. Yzylda yaam olan bir baka teorisyen Ptolemaios ise,
Pythagoras gibi saylardan, Aristoksenos gibi kulaktan yola kmayarak, deneyim ve akldan
hareketle teorisini oluturmutur. Pythagorasn insan sesine gre dzenlenmi mkemmel
dizisini kabul etmitir.242
6.2.2. HELLEN MTOLOJSNDE VE ENLKLERNDE MZK:
Hellen mitolojisinde mziin ve mzik aletlerinin oluumu ve geliimi ile ilgili
ykler sklkla karmza kmaktadr. Bu mitolojilerde, tanrlar, yar tanrlar, efsanevi
ozanlar ve kahramanlarn ykleri yer almaktadr:
239

Kaygsz, 2004, s. 51.

Miksolidya makam Eski Yunanllarn klasik makamlarndan biri iin kullanlan terimdir.IX. yzylda yeniden
ortaya kan terim 7. ayin makamn belirtmee yarard; bu makam, sol tonik noktas stne kurulu diatonik bir
skala ile gsterilir ve ekimsiz, durgun olmayan bir majr makam snfna girerdi.Bkz. Meydan Larousse,1992,
C. 13, s. 557.
241
Say, 2006, s. 51.
242
zden, 1991, s. 34- 35.
240

118

6.2.2.1. APOLLON VE PYTHA ENLKLER:

Apollon, tanr Zeus ile Litonun olu, Artemisin de ikiz kardeidir. Delos adasnda
domu olan Apollon, Hellenlerin kehanet, tp, iir, sanat, mzik ve hakikat tanrs idi.
Apollonun, Delphoideki Parnassos danda bulunan mabedi, Yunan mitolojisinde sk sk ad
geen bir yerdir.243Buras, Hellenlerin en byk kehanet ve bilicilik merkezlerinden birisiydi.
Efsaneye gre, tanr Apollon Delphoideki kehanet merkezinin bekisi olan Python adl
canavar ldrp, Delphoiye kendi kehanetini yerletirmitir. Pytho diye anlan bu merkez
sonradan Delphoi adn almtr. Delphoi tapnanda, dnyann gbei saylan bir ukurun
stne bir yak yerletirilmi, tanrnn bilici kadn Pythia bu ayak stne oturarak ve
ukurdan ykselen gazlarla kendinden geerek fal verirmi. Ayrca, bu kehanet merkezinde
Pythia yarmalar tanr Apollon tarafndan kurulmutur.244

Bilicilii, kehaneti ve mzii kendinde birletiren Apollon iin, bu bilicilik merkezi

Delphoide, Pythia enlikleri dzenlenmeye balanmtr. Apollon iin Pythia nomlar
ad altnda eitli nomlar yazlmtr. Bu nomlar, Apollon temas zerine oturtulmu bir tr
kompozisyondu. Apollon iin yazlm koral arklar (dini arklar), balangta tedavide
kullanlmtr. Solon ve Lykurgos kanunlar, halkn kolay anlayabilmesi iin mzik eliinde
duyurulmaktayd. Balangta bir solo arks niteliinde olan bu nomlar, M.. V. Yzylda
koro tarafndan sylenmeye balanm ve daha sonraki yllarda birka ksmlk ark veya
sazl bir mzik parasna dnmtr. M.. II. Yzylda Delphoide sylenen zafer
arklarnda Pythia nomu hala bilinip tekrarlanmaktayd.245Ayrca; Pythia enliklerinde
Apollon onuruna mzik yarmalar dzenlenmekteydi. Bu mzik yarmalarna Pythian
oyunlar ad verilmekteydi ve mzisyenler birbiriyle yaryorlard. enliklerde, mzik
yarmasnn yan sra spor yarmalar da dzenlenmekteydi. Pythia enliklerine her snftan
ve her kondisyondaki yarmaclar katlmaktayd. Sporcular da, mzisyenler gibi Pythian
oyunlarnda birbirleriyle yarmlardr.246

243

Kozanolu, 1992, s.77- 78.

Erhat, 1972, s. 60.
245
zden, 1991, s. 15.
246
Celasin, 2002, s. 45.
244

119

ekil 121. Mzik ve Spor yarmalarnn dzenlendii, Pythia enliklerinin yapld tanr Apollon'un en
byk kehanet merkezlerinden Delphoi.

Delphoi kehanet merkezinden baka, Anadolunun birok yerinde zellikle Ege ve

Akdeniz kylarnda, tanr Apollon adna tapnaklar ve kehanet merkezleri yaplmtr.
Bunlardan en nemlileri Didyma, Gryneion, Erythrai, Patara ve Klarosdur.Azra Erhat,
biliciliin bu merkezlerden kp Yunanistana yayldn ve hatta Delphoi kehanet
merkezinin,

Anadoluda

kurulan

bu

kehanet

merkezlerinden

sonra

kurulduunu

247

sylemektedir.

Delphoi ve Didyma ile birlikte antik dnyann en nl kehanet ocandan biri olan
Apollon Klaros bilicilik merkezi, yazlanlara gre tanr Apollonun emriyle Manto tarafndan
kurulmutur. Bugn zmir Menderes lesi, Ahmetbeyli Kynde bulunan bu merkez, nce
yaknndaki Kolophon ve daha sonra da Notion kentlerinin korumasnda, alar boyunca
kamusal kehanet retim yeri olmutur. Yazl belge zengini Klarosta bugne dek aa
kartlan 300 yazt, kutsal merkezin ok youn bir biimde ilediini gstermektedir.
Yaztlarn kehanet iin Girit ve Sakz adas dahil, Anadolunun drt bir yanndan bavuran
farkl kent delegelerine ait olduu anlalmtr. Yazl kaynaklara ve kaz bulgularna gre,
Apollon Klarosa gelenler arasnda birok nl isim de bulunmaktadr. rnein skender, yeni
Smyrnann (zmir) nereye kurulaca ynndeki ryasn burada yorumlatmtr. Ryalar,
savalar, doal afetler, hastalklar ve bilumum btn ktlkleri ngrmek, sonularn
247

Erhat, 1972, s. 60.

120

bilmek, onlardan korunmak ve hatta cezalandrmak tanr Apollonun yetisinde olduuna

inanlmaktayd. Klarosta bulunan yaztlarn, kehanetin gereklemesinden sonra tanrya
teekkr ve kranlarn belirtmek iin, kehaneti gerekleen kiiler tarafndan dikildii
anlalmaktadr. Bunu bildirmek adna gelen kent delegasyonlarnn, beraberlerinde gen
erkek ve kzlardan oluan mzisyenleri getirdikleri ve hep beraber korolar halinde tanrya
ilahiler okuduklar renilmitir.248

Hellen mitolojisinde, Apollona izafe edilen birok efsane vardr. Bunlarn mzik alannda
en mehur olanlarndan birisi, Musiki de kendisinden daha stn olduunu iddia ederek
kendisiyle yarmaya kalkan Satiros Marsyas malup edince onun derisini diri diri yzd
efsane ve Pann fltn kendi zevki iin aldndan Frigya kral Midasn kulaklarn
eekkula ekline soktuu efsanedir.249

Efsaneye gre bir gn, Marsyas adndaki satiros, krda dolarken; Athenann icat ettii
ve alarken yzn irkinletirdiinden kaldrp att flt buldu ve almaa balad. Bir
tanrnn elinden kt iin gzel sesler karan bu flt ile vnmee, kendisini Apollona
rakip saymaya balad. Bu terbiyesizin, Kitara tanrs ile boy lmesi, hi de iyi bir ey
olmad. Tanrlarn arkcs onunla kazanann yenilene istediini yapabilmesi artyla
msabakay kabul etti. Apollonun arkadalar olan Musalar ve Frigya kral Midas
msabakada hakem olarak bulundular. Bugn demiin kuzey dousunda bulunan
Bozdan eski ad ile Tmolos dann yeil yamalar zerinde msabaka balad. Apollon
kitaras ile ortal inletti. Kurnaz Marsyas flt ile ondan geri kalmad. Hakemler tereddt
ediyorlard. Bunun zerine tanr Apollon kitarasn brakt, liri eline ald. O kadar gzel, o
kadar ho ald ki, dalar, talar heyecandan titrediler. Marsyas, Apollon gibi alamayacan
itiraf etmek zorunda kald. lham perileri Marsyasn yenildiini sylediler. Ancak, Frigya
kral Midas Marsyasn ald flt daha ok beendiini syledi. Saygsz Marsyas
cezalandrmak iin Apollon onu bir aaca balad ve diri diri derisini yzd. Marsyasn
lmnden mteessir olan kr perileri, matem tuttular, aladlar. O kadar aladlar ki, onlarn
gzyalarndan Frigyada hazin sesler kararak akan Marsyas ay dodu. Kral Midasa
gelince, o da Marsyas tarafn tuttuundan bitaraf olamayan ve doru hakemlik yapamayan bu

248
249

Bayn, 2004, s. 43- 44.

Kozanolu, 1992, s. 78.

121

adamn da cezalandrlmas gerekti. yi iiten kulaklarna malik olmadndan, insanlara

mahsus kulaklar ona uygun bulmad ve Midasn kulaklarn eekkulana dndrd.250

Anlatlan bu efsane, kukusuz mzikteki kitara ve aulos mzik aletleri arasndaki rekabeti
vurgulamaktadr. Bilindii gibi, kitarann Apollon klt ile aulosun ise Friglerdeki Kybele
klt ile ilikisi bulunmaktadr. Apollonun Marsyasn derisini yzerek cezalandrmas bir
ok arkeolojik veri zerine de yanstlmtr. Denizli Arkeoloji Mzesi A Salonunda bulunan
bir kabartma zerinde bu efsane yanstld gibi, Manisa Mzesinde koruma altna alnm,
beyaz mermerden yaplm ve 8110 envanter numaral bir heykel grubu zerinde de bu efsane
betimlenmitir. Bu eserlerde, Marsyasn asl ve bir kle tarafndan derisinin yzl
tasvir edilmektedir. Kabartmalar zerinde, bir aaca kollarndan balanarak aslm
durumdaki Marsyas ile melmi bir durumda ban bileyen ve Marsyasa bakan bir kle
yer almaktadr. Ayrca, aacnn dal zerine aslm, Marsyasn yzlen derisi sarkmaktadr.
Sahnenin arkasnda bir aulos mzik aleti grlmektedir.

ekil 122. Denizli Arkeoloji mzesi A Salonunda bulunan kabartma. Tanr Apollon Marsyas'n derisini
yzdrterek cezalandryor.

250

Can, 1970, s. 66- 67.

122

ekil 123. stanbul Arkeoloji Mzesinde Sergilenen Marsyas Heykeli.

Bu efsanelerin yan sra, Apollonun sanat ve mzik yetenei zerine daha birok efsane
anlatlr. Musalarn yneticisi olarak n Yunan-Latin iirinden balamak zere Bat iirinde
bugne dek gklere amtr. Apollon; Linos, Orpheus ve Aristaios gibi birok ozanlarn
babas saylmaktadr.251

6.2.2.2. DONYSOS VE ENLKLER:

Hellenlerin arap tanrs ve arabn mucidi olan Dionysos, tanr Zeus ve Semeli
adndaki bir kadnn oludur. Efsanelere gre, Thive kralnn Semeli adnda ok gzel bir kz
varm ve bu kza tanrlarn tanrs Zeus k olmu. Tanr Zeus, bu kz batan karabilmek
iin o da yakkl bir delikanl klna girip, dnyaya gelmi ve arzusuna muvaffak olarak
Semeli ile ak hayat yaamaya balam. Gayet bir kskan bir kadn olan ra da kocasnn
dnyada bir fani ile sevitiini haber alnca, o da tebdili kyafet edip Arza inmi ve Semeli ile
arkada olarak ona sevgilisinin Tanrlar tanrs Zeus olduunu ve ayet hakikaten onu
seviyorsa ona bir delikanl ekli ile deil de kendi grn ile grnmesini istemesini ve
bunda srar etmesini telkin etmi. Bu telkinin tesirinde kalan Semeli, Zeus ile bulutuu vakit,
ayet hakikaten kendisini seviyorsa, tanrlar tanrsnn kendisine asl grn ile grnmesini
istemi ve bu arzusunda o kadar srar etmi ki, nihayet tanr Zeus hakiki grnne girip
251

Erhat, 1972, s. 61.

123

Semelinin karsna knca, zavall Semeli bu ilahi atein nnde eriyivermi. O esnada
Zeustan hamile kalan Semeli erirken, tanrlar tanrs ocuunu sevgilisinin rahminden alarak,
onu kurtarm ve henz doum gnne vakti olan bu bebei doum mddeti tamamlanncaya
kadar kasnda tam. Doum zaman tamam olunca olunun adn Dionysos koymu ve
olunu arap tanrs ilan etmi.252
Tanr Dionysos iin enlikler dzenlenmi ve bu enliklerde mzie, dansa byk nem
verilmitir. enlikler, Dionysos dininden kaynakl ilkel tapnma trenlerinden domutur ve
M.. VI. yzyldan itibaren dzenlenmeye balanmtr. Dionysosun doum resitali gibi
oynanmtr. Balangta mzik d saylan coturucu Dionysos arklar, M.. VI. yzyldan
sonra mzik olarak tannm ve Dionysos adna sunulan enliklerde sylenmesi art olmutur.
Bu mzik, aulos mzik aleti eliinde 50 erkek ya da erkek ocuundan oluan koro
tarafndan ark sylenmesi ile gereklemekteydi. Sanatlar arklarn, bir sunak etrafnda
bir daire oluturarak sylyorlard. enlikler, danslarla zenginletiriliyordu.253

ekil 124. Dionysos erefine dzenlenen mzikli enliklerin bir ta kabartma zerinde betimlenmesi.
Roma dnemi.

Dionysos, tanr Apollon ile birlikte sanat olutururlar. Sanat bu iki kavramsal tanrnn
etkisiyle ekillenir. Apollon ve Dionysos, insann yaratc gcn ortak olarak biimlendiren
ve ona yn veren iki tanrdr. Dionysos, mzik ve arabn tanrsdr. Tanr Dionysos erefine
dithyrambos254 adnda arklar sylenmitir. Bu arklarn gelimesi sonucu, tragedya
domutur. Dionysos erefine dzenlenen enliklerde, Satyr (kei grnml) klndaki

252

Kozanolu, 1992, s. 35- 36.

zden, 1991, s. 15.
254
Tanr Dionysosa sylenen vg dolu szler.
253

124

korolar Tragedyann temelini oluturmulardr. Yani, tanr Dionysos iin yaplan mziin
znden Tragedya domutur.255
Bakkhos, Bromios, Euhios, Dithyrambos, akkhos ve obakkhos gibi birok ad olan tanr
Dionysosun, Anadolu kkenli, Lidya-Frigya tanrs olduu ve Anadolu topraklarndan
geldii anlalmaktadr. Bakkhalar256 Tragedyasnda geen konumalar bizlere bu konuda
daha aklayc bilgiler sunmaktadr. Bakkhalar korusunun ilk sznde Tanr Dionysos,
kendisinin Anadolu topraklarndan geldiini vurgulamaktadr. Ayrca, tanr Dionysos,
Bakkhalar tragedyasnda, Anadoludan Hellen dnyasna davul, dmbelek, def ve flt mzik
aletlerini tadn sylemektedir:
te ben, Zeusun olu Dionysos, Kadmosun kz Semelenin yldrm dolu imekler
iinde dourduu tanr, Thebai toprana ayak basyorum. Tanrlmdan soyunup insan
suretine girdim... Ben Lidyann altn toprandan geliyorum., Asya topraklarndan
geldim, yce Tmolosu atm, Ben Lidyann altn ovalarndan geliyorum

Aln Frigyadan getirdiimiz davullar, anamz Rhea ile benim iin icat edilmi olan
davullar..., Orada kart cokun davul sesleri, Frigya kavallarnn tatl nefeslerine...,
Kutlayn Dionysosu, derin gmbrtl davullarnzla;Frigyadan kopup gelen gzel
lklar karsn, sizi dadan daa koturan kavallarn tatl seslerine... 257
6.2.2.3. ATHENA VE PANATHENA ENLKLER:
Athena, zek ve sanat tanras ve tanr zeusun sevgili kzdr. Bir lakab da Pallas
olan Athenaya Romallar Minerva derler. Bu tanra, ayn zamanda Eski Yunan
Medeniyetinin ve Atina ehrinin hasimi saylrd. Bugnk Yunanistann bakenti olan Atina
ismini bu tanradan almtr. nsanlara zeytini ilk tantt iin de zeytin aac Athenann
semboldr. Birok meziyetleri olan bu tanra ayn zamanda btn ine ilerinin piri olup,
kendisi de gayet sanatkrane ine ileri yapard. Hellenler, Athenay btn bu sfatlarndan
baka zaman zaman sava ve ziraat tanras olarak ta kabul etmilerdir. Athenann douu
teki tanrlarn douuna benzemez. Bir gn dehetli ba aryan Zeus, festosu yanna
ararak bir balyozla kafasna vurmasn emretmiti. O da elindeki balyozu, tanrlarn

255

Nietzsche, 1965, s.8 vd.

Kadnlardan oluan koro.
257
Erhat, 1972, s. 115119.
256

125

tanrsnn kafasna indirdiinde ortaya kan yarktan tepeden trnaa kadar silahl Athena pr
ihtiam kmt. Byle acayip doumun sebebi, Zeusun Athenann annesi olan Metisi
hamile iken yutmu oluudur. Metis, hamile iken bir gn Zeusa doacak olan ocuunun
ondan daha ihtiaml olacan syleyince tanrlar tanrs kzm ve Metisi yutuvermitir.
Metis, Zeus tarafndan yutulduktan sonra ocuunu Zeusun ierisinde dourmu ve bylece
doan Athena, babasnn kafasna giderek oradan dar kmtr.258
Athena, fltn, sava danslarnn ve trampetin icad saylmaktadr. Zeka lahesi Athena,
bazen yeryzne iner, savalara karrd. O en ok kahramanlarn ve yiitlerin safnda
arprd. Bu yzden ona Promokhos, halk urunda, ilk safta vuruan; Alalkomene, dman
sren, kovalayan adlar verilmitir. Tanrlarla Titanlar arprken Athena sivri mzrayla
savaa katlmt. Titanlar yenen Zeusun zaferini kutlamak iin; dvler dansn ve ilk
defa trampet almasn o icat etmitir. Flt de ilk defa icat eden Athena idi:

Athena bir gn rzgrlarn ormanlar arasndan geerken kardklar fsltlar,

sesleri feryatlar taklit etmek istedi. Bir geyik kemii paras ald, deldi bir flt yapt. Sonra,
Olymposa kt ve btn mabutlarn toplandklar salonda icat ettii flt ald, fakat flt
flerken avurtlar itiinden, gzel yz, muvakkat bir zaman iin irkin bir hal ald. Bu
yzden Aphrodit ve Hera onunla alay ettiler. Gcenen Athena, berrak bir kaynan bana
gitti ve gerekten flt alarken yznn irkinleip irkinlemediini suya bakarak denedi.
Sonunda kendisiyle alay edenlere hak verdi. Rzgrn kartt slklar bir kemik
parasna fleyerek ses kartmak isterken gzel yz biimsiz bir ekil alyordu. Kzd
flt kaldrd att. O gnden beri hibir kimse yznn eklini bozmadan, yanaklarn
iirmeden flt alamaz259
Hellenler Athena iin Panathenai enlikleri adnda bayramlar dzenlemilerdir.
Atinal gen kzlar, temmuz-austos sonlarna kadar hazrladklar bir tr giyecek olan yeni
peplosu alayla tapnaa gtrp Athenaya sunarlard. Bayramdan nceki gnlerde byk
enlikler yaplr, oyunlar, danslar ve gsteriler dzenlenirdi. enliin ilk gnnde mzik,
drama ve atlet yarmalar yaplrd. Drt ylda bir yaplan enliklerde dl zeytinyalar ile
doldurulmu amphoralard.260

258

Kozanolu, 1992, s. 87- 88, 187.

Can, 1970, s. 49- 50.
260
zden, 1991, s. 16.
259

126

6.2.2.4. HERMES:
Hermes, titanlar soyundan Atlasla Pleionenin kz Maiann Zeusla birlemesinden
domutur. Tanrlarn ve zellikle Zeusun habercisi olarak grev alan Hermes, Olympos
tanrlarnn en renkli ve zgn kiilerinden biridir. Efsaneye gre, Zeus Maia ile Arkadiann
gneyindeki Kyllene dann bir maarasnda bulumakta ve sevimektedir. Bir sre sonra
Maia bir ocuk dourur. ocuk kundaklanr beie yatrlr, ama doduu gn Hermes
olaanst ilere girimekle kafa gc ve yetenekleri tanrlarn hepsini aan stnlkte
olduunu gsterir. Bebek Hermes beiinde kalmaz, akam olur olmaz kundan zer ve
ayaklar stne basp olmayacak servenlere girimek zere yola kar. lk ii kaplumbaa
kabuundan lir mzik aletini icat etmek olur.261Mitolojide Hermesin lir mzik aletini icat
etmesi u ekilde anlatlr:
O, doar domaz, kundandan kurtuldu, maaradan kt, dalarda dolamaya
balad, bir aralk doduu maaradan ok uzak olmayan bir yerde yava admlarla
yryen ve ayrln ieklerinden otlayan bir kaplumbaaya rastlad. Bu uslu hayvan
ald, kendi maarasna getirdi. Orada keskin bir madenle kaplumbaann iini boaltt ve
kabuunu yumuak bir kz derisi ile kaplad, kamlar keserek onlar baalarn arasndan
geirdi, balad. Sonra, kuvvetli yedi tel takt, gerdi. Tellerin baaya dokunmamas iin bir
kpr koymay unutmad. Bylece lir denilen ve ahenkli sesler kartan musiki aletini
yapm oldu.262

6.2.2.5. PAN:
Hermes ile su perisi Driopinin olu olan Pan, btn tabiatn mahhas ekli ve
hayvan srlerini himaye eden bir tanr idi. Dionysostan holand iin, ekseriya onun
yannda bulunur ve dalarda bayrlarda avlanarak yaard. Yar belinden aas keiye
benzeyen ve banda ufak boynuzlar bulunan Pan ok muzip bir tanr olduu iin tenha
yerlerde birden bire insanlarn karsna kp onlar korkutmaktan ok holanrd. Panik
kelimesi lisana onun bu huyundan dolay girmitir. Ayrca Pan, peri kzlarna kendi icat etmi
olduu flt alar, arklar sylerdi.263Mitolojide Tanr Pan, syrinks ad verilen fltn u
ekilde icat etmitir:

261

Erhat, 1972, s. 177.

Can, 1970, s. 78.
263
Kozanolu, 1992, s. 207.
262

127

Dal bir peri kz olan, ormanlarn ve avclarn tanras Artemisin hizmetine

kendini hasreden Syrinks, bir gn Lykeion dandan gelirken Tanr Pan ile karlarlar.
Pan, ona gzel peri, av peinde komakla eline ne geiyor? Gel beraber yaayalm der.
Fakat peri kz, Pann szlerine kulak asmaz, korkarak da yollarna doru komaya
balar. Ne yazk ki, gz kzan Pan, onun peini brakmaz. evik ayakl ve gzel bacakl
peri kz uzun zaman Pana yakalanmadan koar, fakat birden bire nne Ladon nehri
kar. Artk nnde nehir, arkasnda apkn Pan vardr. Peri kz nehrin kenarnda durur
ve nehir perilerinden kendisine yardm etmesini ister. Ey periler yardm edin, ben size
geliyorum, kurtarn beni der ve kendisini nehrin sularna brakr. Nehrin dalgalar, onu
yutar ve peri kznn kendini suya att yerden birden bire kamlar biter. Gnl verdii
peri kznn kam haline evrildiini grnce Pan, alamaya, feryat etmeye balar. Fakat
rzgrla sallanan kamlar ona seslenirler, hkrklarna cevap verirler. Bunun zerine
sevdiinin sesini daha yakndan duyabilmesi iin Pan, kamlardan muhtelif boylarda
birka tanesini keser. Balmumu ile birka tanesini yaptrr. Bir kukanad eklinde balar
ve bir de azlk takar. Bylece syrinks ad verilen mzik aletini yapm olur.264

6.2.2.6. ORPHEUS:
Orpheus, antik dnemde bir mitolojik kahraman, mzisyen, efsanevi air ve khindir.
Orpheusun babasnn Trakya kral Oiagros, annesinin epik airin Musas Calliope olduuna
inanlmaktadr. Orpheus, Olympos dann yaknnda Pieriada domutur. air ynn
annesi Calliopeden alm, mzik aleti almasn Apollondan renmitir. ounlukla
betimledii mzik aleti, Apollonun Hermesten ald kaplumbaa kabuundan yaplm 7
telli lirdir. Orpheus, lir eliinde syledii arklaryla doay kendinden geirir, mziiyle
vahi hayvanlar sakinletirirdi ve tm doa ona kulak kesilirdi. Ve yine bu gzel mziiyle
k olduu orman perisi Euridikeyi etkilemi ve onunla evlenmitir. Ne var ki, gen gelin
oban Aristeeden kaarken ylan sokmasyla hayatn kaybeder. Sevgilisinin erkek gelen
lm Orpheusu kedere boar. Yer alt lkesinde Hadese lir alp, dizeleriyle karsn geri
vermesi iin yalvarr. Hades, Orpheusun ald lirden ok etkilenir ve yeryzne kncaya
kadar sevgilisine dnp bakmamas kouluyla sevgilisini ona geri verir. Euridikeye
kavumann cokusuyla Orpheus, yeryz n grr grmez ona bakar. Henz kavutuu
kars o anda yok olur ve Orpheus derin znt ierisine girer.265Grld gibi, Orpheusun

264
265

Can, 1970, s. 86- 87.

Tlek, 1998, s. 8.

128

mzii, cansz cisimleri bile coturan, ller lkesinin tanrs Hadesi bile etkileyen dokunakl
seslerle rldr.266
Liriyle tanrlar ve insanlar kendisine hayran brakan, syledii arklar ile hayvanlar
byleyen ve denizi bile arklaryla sakinletiren Orpheusun lm de ok ackl olmutur.
Sylenceye gre kendilerini Mainad olarak adlandran bir takm vahiler tarafndan
ldrlm ve ba kesilerek liriyle birlikte Ebros Nehrine atlmtr. Dalgalar ve akntlar
da Orpheusun kesik bayla lirini Lesbosun kuzey sahillerine srklemitir. Ozann
kafas kumlara gmlp kalm, fakat liri talarn arasna skm kalmtr. Rzgr,
tellerin arasndan szlerek onu almaya devam etmi, bu ekilde blbller de Orpheusun
arksn renmilerdir. Rzgr onlar en uzak kylara kadar tam ve aalarn
yapraklar bile Orpheusun hznl arklarn sylemeye binlerce yl devam etmitir.267

6.2.3. TARH ERSNDE HELLEN MZ:

M.. III. bin ylda Ege adalarnda bir kltr oluturan Kikladlar, koltuk zerine oturmu,
arp ve aulos alan mermerden yaplm idoller meydana getirmilerdir. Bu bulgular Hellen
mziine ve mzik aletlerine k tutan en eski rneklerdir. M.. 1500l yllardan kalma
olduu bilinen bir baka bulgu ise, Girit adasndan karlan ifte aulos ve saz (lut) benzeri
alglardr.268

Hellen Orta a edebiyatnda, kahramanlk ve yiitlik destanlar nemli bir yere sahiptir.
Bu destan ve mitoslarn, Akhalar zamannda da var olduu ve mzikle birlikte saraylarda
okunduu anlalmtr. Fakat Homeros adnda bir aire mal edilen lyada ve Odysseia
gibi byk destanlar, Anadolunun bat kylarnda meydana gelmitir. Bu destanlarn baz
Aiol lehe elemanlaryla karm on lehesinde yazlm olmalar, onya ile Aiolyann
birletii snr blgesi olan zmir dolaylarnda vcut bulduuna iaret etmektedir. Bu
destanlar, Hellen Orta ann ilk zamanlarnda kral veya aristokrat saraylarnda aoidos
adn tayan arkclar tarafndan formiks ya da kitara denilen drt telli bir mzik aleti
eliinde belirli bir makamda okunmaktayd. Sonralar M.. VIII. yzyldan balayarak

lyasolu, 1995, s. 6.
Mielke, 2000, s. 333.
268
Say, 2006, s. 54.
266
267

129

arkclarn yerine ellerinde bir denek tuttuklar halde bu iirleri artk saraylarda deil, fakat
siyasal devrimlere uygun olarak din trenlerinde veya halk toplantlarnda belirli bir vezinde
takrir eden rapsodlar gemilerdir. Bu vezin zamanla gelierek birbirini izleyen ince ve
kaln hecelerden ve nefes almak iin gerekli kesilmelerden ibaret heksametron eklini
almtr. Her rapsod gelenek haline gelen belirli bir erevenin dna kmakszn hafzas ve
bilgisi orannda bu iirlerde deiiklikler ve katklar yapm, bu durum VII. ve hatta VI.
Yzyl ierisine kadar srmtr.269

Hellen edebiyatnn en byk ozan, M.. 750700 yllar arasnda yaam olan
Homerostur. Homerosun lyada destan Hellenlerin ilk ve en byk antsal yaztdr. lyada
destan, Egede saz ozanlarnca kendine z bir makamla krallarn, tiranlarn maliknelerinde
ya da halk topluluklar nnde ezbere okunurdu. Bu gzel eser, ilk kez Tiran Peisistratos
zamannda, Atinada M.. 560 sralarnda, yazl duruma sokulmutur. lyada destannda,
eskiden beri bilinen ve birbirinden ayr olan destan yani, Troia Sava, Helenann karl
ve Akhilleusun fkesi adl konu anlatlmaktadr.270

ekil 125. Hellen edebiyatnn en byk ozanlarndan Homeros'un hayali portresi.

lyada destannda mzik, dinsel trenlerin stnde ve tesinde sanatsal bir duruma
sahipti. Agamemnon ordusunun koruyucular yalnzca lmllerin yapt mzii dinlemekle
yetinmeyip, kendileri de mzik yapyorlard. Kahramanlk anda profesyonel ozanlarn
mzik yapmas deti olsa da Akhilleus ve onun gibi kahramanlar, kendi zevkleri iin
kahramanlk arklar sylerlerdi. nk Akhilleusun lkesinde ozanlk daha az beceri
269
270

Mansel, 1988, s.130.

Akurgal, 1998b, s. 314.

130

gerektiren yaygn bir sanatt. Agamemnon, Frig kenti kuatmasnda, bir gece adrndan
Troya bakarken kaval sesleri duyar. Bu yk aulosun Asya kkenli bir saz olduunu
dndrd ve mzikte Apollon-Marsyas yarmas ile sembolize edildi. Nefesli alglar
lyadada ok poplerdi. Troy prensi Paris kitara, halk aulos ve obanlar syrinks alyordu.
Homeros zamannda mzik yalnzca iiri kapsamyordu, dans da sk sk yer alyordu.
lyadada l Hektorun bedeni zerine yaklm bir at vardr. nce ozan ata balar, sonra
Hektorun kars Andromakhe, annesi Hekuba, baldz Helen atlar sylerler. Daha sonra
kadn atlar sylenir. Bunlar belirli bir dize iinde yer alan doatan sylenen atlardr.
Ekin bayramnda Linos atlar ya da arklar Hymnoslar gibi hemen hemen btn
sosyal olaylarn arklar vardr. Hymen arksyla, aulos ve lir ile dans eden erkek
ocuklaryla dn kutlamas ya da leni gerekletirilir.271
Odysseia destannda mzik, tanrlatrlm ozanlarn elindedir. Phemios ve Demodokos
destanda isimleri verilen en nemli ozanlardr. Akhalarn Troiadan ackl dnn destans
bir biimde anlatr. Odysseus ile Akhilleus arasndaki kavgalarn anlatld dizelerdir. Ev
sahipleri ile taliplilerin yemek sonras tanrlara yaptklar vgler yer alr. Mzik evlerinde
ss idi, tapnaklara giderken trenlerde mzik elii vardr. Odysseia destannda mzik ve
mzisyenlere ilikin cmleler aynen yledir:
Kaval sesleriyle nlar dururdu ev btn gn.
algyla, oyunla len tam olsundu. Uak ok gzel bir saz verdi Phemiosun eline,
bu ozana dmt taliplilere ezgi sylemek, dokundu tellere bir trk tutturdu.
Trk arp duruyordu nl ozan. Ozan sylyordu Akhalarn ackl dnn.
Athena, Troia dn belalar yadrmt balarna.
Aralarnda tanrsal bir ozan vard, hem sylyor, hem alyordu.
aralm tanrsal ozan Demodokosu, tanr vergisidir ona ezgi sylemek, byler
dinleyenleri ne sylese.
Haberci de geldi, deerli ozan vard yannda, Mouse ok severdi bu ozan, ona hem iyi
ey vermiti, hem kt ey, gzlerinden yoksun etmiti Onu. Ama tatl ezgiyi balamt
Ona.
Ast ince ve keskin sesli sazn, tam bann stnde bir engele.
Mouse, haydi dedi Ozana, nl yiitleri an.

271

zden, 1991, s. 18.

131

Haberci gene ast ince ve keskin sesli saz engele, tutup elinden Demodokosu kard
saraydan dar.
Gidin aln biriniz Demodokosun ince sesli sazn bizim sarayda kald o, haydi abuk!
Haberci yaklat getirdi deerli ozan, halkn sayd ve sevdii Demodokosu.
Haberci, al gtr, Demodokosa ver u eti. Bu dertli yrekten ona merhaba, yesin
afiyetle. Ozanlar sayg grrler ve deerli bilinirler bu yeryznde yaayan tekmil insanlar
arasnda. nk Mouse retmitir onlara ezgi sylemeyi, Mouseler ok sever ozan
soyunu.
Anlalan len yapar ieride bir sr adam, duydun mu bak, dar yaylr ya
kokular. Saz da nlyor, tanrlar onu lene yolda yapmlar.
Ama len tam olsun ki, keyifleri gelsin yerine, olsun arkyla, sazyla, her trl
elencesiyle.
Phemios da kurtulmaya alyordu kara lmden taliplere hep zorla ezgi sylemi bir
ozand O.Elinde gr sesli saz, duruyordu duvarn dibinde.
Tanrsal ozan alsn eline gr sesli sazn, bir oyun havas alsn bize, insann iini
aan.
Tanrsal ozan ald eline koca karnl sazn, tatl ezgilere, gzel oyunlara, zlem
uyand hepsinde.272

Hellen edebiyatnn Homerostan sonra gelen en byk yazar Hesiodostur.Hesiodosun,

Theogonia yani Tanrlarn Douu adl yapt, Homerosun lyadasndan sonra gelen en
nemli eserdir.Ayrca Hesiodos, iirlerinde kendi kiiliinden sz eden ilk Hellen ozandr.
Engin denizlere alamadan henz
Yalnz Euboiaya gittim ilk kez, Aulise.
Hani o akhalarn koca bir ordu toplayp da
Kutsal Hellastan kzlar gzel Troiaya giderken
Denizlerin durulmasn bekledikleri yere
Oradan da Khalkise gitmitim
Yiit Amphidamasn yarmalarna katlmaya,
Birok dller koymutu kahraman oullar.
Herkes bilir benim orada

272

Homeros, 2005, s. 45 vd.

132

Bir yiitleme ile birinci gelip

ki kulplu bir ayak kazandm
Helikon Musalarna sunmutum onu.
Onlarn beni gnn birinde
Ozanlk yollarna drdkleri yerde
Baka hibir grgm olmad
Bin bir eklentili tekneler stne
Ama ben yine de syleyebilirim sana
Neler dndn deri kalkanl Zeusun
nk Musalar rettiler bana
Sylenmezi dile getiren ezgiler sylemesini.273
Hellen Orta anda, tapnaklar her eyden nce bir tanr evi olduundan halk bunlarn
iine girip dua edemezdi. Din trenleri tapnan nnde duran sunan etrafnda yaplrd.
Sunak nlerinde yaplan kurban trenleri, mzik eliinde yaplyordu. Korint slubunda
boyanm bir tahta, levha zerine sunak nnde yaplan bir tren sahnesi resmedilmitir.
Burada, sunan nnde banda sepet tayan rahibe, onun arkasnda kurbanlk koyunu
getiren ve mzik alan genler betimlenmitir. Mzisyenlerin birisi lir, dieri ise aulos mzik
aleti almaktadr. Aulos algcs, profesyonel aulos algclar gibi azna phorbeion takt
dikkati ekmektedir. Phorbeion ad verilen ve azn zerinde gerili ekilde duran bu nesne,
icracnn sabit basnta nefes vermesine yaramaktadr.274

ekil 126. Korint slubunda boyanm bir tahta levha zerinde sunak nnde yaplm bir kurban treni.
Trende lir ve aulos alan gen mzisyenler grlmektedir.

273
274

Erhat, 1977, s. 5.
Mansel, 1988, s. 142.

133

Hellen Orta anda tapnaklar ve kehanet ocaklaryla ilgili olarak byk tanrlar
erefine spor, mzik ve iir yarmalar tertiplemek adet olmutur. Bu adet yeni bir ey
deildi. Douda olduu gibi Ege blgesinde ve en ok Giritte tanrlar iin spor, mzik ve
dans yarmalar teden beri yaplmaktayd. Hellen Orta ann ilk yzyllarnda,
destanlarn baz yerlerinden anlald ve geometrik vazolar zerindeki baz resimlerde
grld gibi, cenaze trenlerinde araba yarlar, boks, gre, kou ve en ok karg oyunlar
mzik eliinde yaplrd. M.. VIII. Yzyldan balayarak bu kabil bayramlar ve
yarmalarn byk tanrlarn onuruna tertiplendii grlmektedir. Bu bayramlarda Hellen
genlii atlar okur, mziin eliinde ritmik danslar ederdi.275

ekil 127. Resimli Hellen vazosu. Hellen Orta a'nda mzik eliinde spor ve boks msabakas.
Mzisyen aulos almaktadr. Aulos algcsnn phorbeion takt dikkati ekmektedir.

M.. VII. ve VI. Yzyllar kapsayan arkaik dnemde Hellen mzii byk deime ve
gelime gstermi, Arkhilokhos, Terpandros, Sappho ve Alkaios gibi byk mzisyenler
yetimitir. Orta an kahramanlk ve yiitlik destanlar, yerini lirik iire brakmtr276
Arkhilokhos, VII. yzyln ikinci yarsnda yaamtr ve Parosta domutur. ambik277
lnn bulucusu olduu sylenirse de iambik l ile yazlan arklar, Dionysos ayinlerinde
teden beri sylenirdi. Arkhilokhos arklarnda, insanlarn kiilii ile kendi bandan geen
olaylar, yaama kar duyduu kin ve nefreti, sevgiyi anlatmaktadr. En nemli arklar

275

Mansel, 1988, s. 145, 149.

Say, 2006, s. 54.
277
Eski Hellen vezinlerindendir. Genellikle yergi iin kullanlr. ambik iiri, mzik eliinde ark gibi
okunurdu.
276

134

neeli olanlardr. Politik konular zerine yazlm arklar ile scolia ad verilen yemek ve
arap sonras arklar, bir erkek tarafndan aulos eliinde sylenirdi.278
Terpandros, Hellenlerin en nemli mzik adamlarndan biridir ve Lesbos (Midilli)
adasnda domutur. M.. 676 tarihinde Ispartada Apollon Korneios iin dzenlenen dinsel
lende mzik yarmasn kazanarak n kazanmtr. Ozan Pindarosun bir iir parasndan
rendiimize gre Terpandros, Homeros ann 4 telli Phorminx adl sazn 7 telli bir kitara
mzik aletine dntrmtr.279

Sappho, M.. VII. ve VI. yzyllarda bugn Midilli dediimiz Lesbos adasnda yaam,
o yzyllarda en parlak dnemini srdren lirik iir gelenei iinde yetimi bir kadn airdir.
Yazm olduu iirlerini dokuz kitapta toplad sylenmektedir. Ancak bu iirlerin ou ya
yaklp yklan kitaplklarla birlikte yok olup gitmi, ya da Sapphonun ak anlay baz
alarn ahlak anlay ile att iin dar grl din adamlar tarafndan yaklarak yok
edilmitir. iirlerinden anlalaca zere Sappho, Lesbos adasnda bir gen kz evresinin ya
da okulunun sevilen ve saylan nderidir. Kendisi bir yandan tanrlara, zellikle ak tanras
Aphrodite vgler yazar, bir yandan da evresindeki gen kzlarn eitimini ynetir.
Sapphonun nemi iire kiisel sesi getiren ilk byk air olmasdr. iirlerinin ou kiisel
yaraty yaln bir dille anlatan mektup niteliindedir. Arada dnler ve Aphrodite tapnma
trenleri iin yazd koro iirlerinde bile bu kiisel nitelik kendini duyurur. Sappho, Aphrodit
onuruna kurduu okullarda rencilerine dans ve mzik retirdi.280

Alkaios, ada ve yurtta Sappho ile birlikte Aiol lehesinin en byk iki ozanndan
biridir. Hellen edebiyatnn en nl isimleri arasnda yer alan Alkaios, Lesbos Adasnda
M.. 630 sralarnda dnyaya gelmitir.Alkaios dizelerini genellikle sade ve duygusal, ancak
gerektiinde Arkhilokhosu anmsatan fkeli ve sert slupla dile getirirdi.zellikle Hellasta
byk beeni kazanan deilerini Lesboslu yurtta Terpandrosun icat ettii 7 telli lir
eliinde ve kendi buluu olup da sonradan kendi adn tayan alkaik vezni ile
seslendirirdi.Alkaios, tanrlar ve kahramanlar iin yazd hymnoslardan baka, politik amal
arklar (stasiotika), iki arklar (sympotika) ve ak arklar (erotika) da yazmtr.281

278

zden, 1991, s. 20.

Akurgal, 1998b, s. 320.
280
Sappho, 1984, s. 5, 6.
281
Akurgal, 1998b s. 324- 325.
279

135

Alkaios ve Sappho, M.. VI. yzylda lir ailesinden barbitosu ilk kez kullanan ozanlardr.
Her ikisi de l konusunda yenilikiydiler. Kendi adlar ile anlan Alkaik ve Saphik llerin
bulucusudurlar.282
Arkhilokhos ve Alkaiosun arklarn yaptklar yemek ve iki lenleri, birlikte yenen
yemek anlamnda syndeipnon veya birlikte iki ime anlamnda symposion
szckleriyle ifade edilmitir. lene yedi ila otuz alt arasnda deien davetliler katlrd.
Geleneklere gre bu len bir erkek toplants idi ve davetlilerin eleri veya ailelerinden bir
kadn davete getirilmezdi. Sadece davetlilere hoa vakit geirecek mzisyen, akrobat
kadnlar ve danszlere izin verilirdi. eitli yemek ve arap ikram edilen konuklar mzik,
dans ve tiyatro eliinde elendirilirdi. Genellikle lir ile aulos mzik aleti alnmaktayd.283

ekil 128. Resimli bir Hellen Vazosu. Arkaik Dnemde mzik eliinde yemek ve iki ziyafet sahnesi.

Klasik dnem olarak adlandrlan M.. 5. ve 4. yzyllarda, trajedinin ykselii gndeme

gelmektedir. Aischylos (M.. 525476) ve Sophoklesin (M.. 496406) yaptlarnda
solistler koro ile diyalog yapyordu ve bu arklar aulos mzik aleti eliinde
seslendiriliyordu. Klasik dnemin ikinci anda Euripidesin (M.. 485406) tiyatro
eserlerinde koro, yerini tutkulu bir sesle sylenen aria ve duettelere brakmtr. Antik
komedinin ba temsilcisi ise Aristophanesdir (M.. 445388).284Klasik dnemin bir dier
nemli air ve mzisyeni M.. 522438 yllar arasnda yaam olan Pindarostur. Pindaros
kk yalardan itibaren dneminin en iyi hocalarndan iir ve mzik dersleri almtr.
Pindaros vg, ark-Odeler yazmtr. Yazd koro arklar tm Hellen dnyasna
yaylmtr. M.. 480465 yllar Pindarosun en verimli dnemidir. Ozan koronun ortasnda
282

zden, 1991, s. 22.

Delemen, 2003, s. 14- 16.
284
Say, 2006, s.54.
283

136

ark syler ve kendisine kitara ve aulos mzik aletleri elik ederdi. Byk telli alglarn,
Pindaros zamannda kullanlm olabilecei dnlmektedir. Kendine zg bir dindar olan
Pindaros, birok trde eserler vermitir. Hymnoslar, Paianlar, Dithyramboslar, Partheneionlar
ve Threnoslardan ou kayp olmutur. Pindaros, Helen dnyasnn en byk lirik airi olarak
kabul edilmektedir.285

M.. VII. yzyldan, M.. II. yzyla dek Hellen dnyasnda, Aristokrasi iktidardadr.
Hellen mziinde ayn sanatnn alp syledii monodilere, eliksiz koro arklarna ve
danslara elik eden algsal mzik biimlerine rastlanr. Bu dnemde Hellen tiyatrosunun ve
lir eliinde okunan lirik iirlerin gelimesi; enliklerin ve dansn nem kazanmas, mzik
biimlerinin ve alglarnda gelimesine yol amtr.286

6.3. HELLEN MZK ALETLER:

6.3.1.HELLEN TELL MZK ALETLER:

Eskia yazarlarnn kaleme aldklar eserlerden, antik dnem vazo resimlerinden ve

eitli objeler zerine betimlenen tasvirlerden Hellen mzik aletleri hakknda bilgi sahibi
olabilmekteyiz. Bu belgeler nda arp (trigonon), lir, kitara, phorminx, barbitos, pandura,
flt, aulos, syrinks, salpinks, def (tympanon), alpara ve el zili Hellenler tarafndan kullanlan
mzik aletleriydi:

6.3.1.1. ARP ( Trigonon):

M.. III. Bin ylda Ege adalarnda bir kltr oluturan Kikladlar, koltuk zerine
oturmu, arp alan mermerden yaplm idoller meydana getirmilerdir. Bu heykelcik,
enstrmann Ege blgesindeki ilk tasvirini oluturmaktadr. Heykelcik, keli, kapal ve gen
biiminde arp alarken grlr.287

285

zden, 1991, s. 23- 24.

lyasolu, 1995, s. 7.
287
Mansel, 1988, s. 22- 23.
286

137

ekil 129. M.. III. Bin ylda yaplm Kiklad mermer heykelcik. Arp alan mzisyen.

Arp, Msr kkenli bir algyd. Trigonon adl arp, adndan da belli olduu gibi, gen
biimindeydi ve portatifti.288

ekil 130. Hellenlerin kullandklar gen biiminde arp (trigonon).

Resimli Hellen vazolar zerinde arp mzik aletinin betimlendii grlmektedir. Bu vazo
resimlerinde kapal- keli arpler tasvir edilmitir. Bu arplerden birini, bir kadn mzisyen
tabure zerinde oturarak ve dizi zerine koyarak almaktadr. Mzisyenin her iki eli, arpn
telleri zerinde alar pozisyonda gsterilmitir. Dier arpn, sa dik kenar, flamingo kuu
formunda yapld grlmektedir.289

288
289

Say, 2006, s. 61.

Celasin, 2002, s. 67.

138

ekil 131. Bir Hellen vazo resminde yer alan flamingo formunda keli arp tasviri.

ekil 132. Resimli bir Hellen vazosu. Arp alan kadn mzisyen.

6.3.1.2. PHORMNX:
En eski Yunan telli alglar arasndadr. Yarm ay biiminde gvdesinden iki kol
uzanr. lk dnemlerde 4 ya da 5 telli olan alet, sonraki yllarda yedi tele
kmtr.290Phorminxin,

Anadoludan

Hellen

dnyasna

getii

dnlmektedir.

Phorminxin nclnn Karatepe kabartmalarndaki yuvarlak ses gvdeli lir tipi olduu ve
Anadoludan Yunanistana getii kabul edilmektedir.291

290
291

Say, 2006, s. 61.

Dinol, 2003a, s. 25.

139

ekil 133. En eski Hellen mzik aletlerinden phorminx.

6.3.1.3. LR:
Gemii be, alt bin yl nceye dayanan ve Yakndounun en eski telli sazlarndan
olan lirin ses gvdesi tahtadan veya kaplumbaa kabuundan yaplmtr. Gvdeden kan iki
aa ya da hayvan boynuzu kol, bir kemer ile birletirilir. Kiri teller, zeri deri veya bezle
kapl bu kemere sardrlp, yukardan aaya gerdirilerek, kpr zerinden geirilip gergide
tutturulur. Akort kulaklar da kemer zerindedir.292

ekil 134. Hellenlerin kullandklar lir mzik aleti.

Efsaneye gre, Tanr Hermes, bir kaplumbaann iini boalttktan sonra, zerini deriyle
kaplayp buna, kollar ve koyun barsandan 7 kiri tel takarak lir mzik aletini icat
etmitir.293

292
293

Tuner, 2005, s. 26- 27.

Erhat, 1972, s. 177.

140

ekil 135. Tanr Hermes'in icat ettiine inanlan kaplumbaa kabuundan yaplm lir rnei.

Kaplumbaa kabuundan yaplm bir lir rnei, Apollonun Anadoludaki en nemli

bilicilik merkezlerinden Klarosta yaplan kazlar neticesinde ortaya kartlmtr.Ba krk
ve korunamam heykelde, Apollon sol eli ile kaplumbaa kabuundan yaplm bir lir
tutmaktadr.294

294

Geniere, 1995, s. 53-68.

141

ekil 136. Tanr Apollon'un bilicilik merkezi Klaros kazlarnda bulunmu heykeli. Tanr Apollon
kaplumbaa kabuundan yaplm lir ile grlmektedir.

Adana Mzesinde sergilenen bir mozaik pano zerinde Orpheus, kaplumbaa

kabuundan bir ses kutusuna sahip ve yedi teli bir lir alarken grlmektedir. Gvdeden kan
hayvan boynuzu iki kol bir kpr yardmyla birletirilmi ve teller bu kprye
balanmtr.295

ekil 137. Adana Mzesinde bir mozaik pano zerinde kaplumbaa kabuundan yaplm bir lir alan
Orpheus. Roma Dnemi.

295

Tlek, 1998, lev. IV- V, res. 10-12.

142

Ayrca, lirlerin byk deniz kabuklarndan yaplabildii de baz kaynaklarda

gemektedir. M.. VII. ve VI. Yzyllarda, bugnk ad Midilli eski ad Lesbos adasnda
yaam olan kadn air Sapphonun Lir ald ve lir eliinde iirler syledii grlmektedir.
air Sapphonun okuduu bir iirde, lir mzik aletini kutsal saydklar deniz kabuklarndan
imal ettikleri anlalmaktadr:

- Aldm elime Lirimi,

Gel dedim, benim kutsal deniz kabuum konuan bir alg ol....296

Mitolojilerde tanr Apollonun altn ve fildiinden yaplm lir ald anlatlmaktadr.

...O Attika ktasnn kylarnda uzaktan grnnce; altn ve fildiinden yaplm Lirini
alarak bahar gnlerinin geldiini haber verirdi. O zaman blbller, krlanglar ve dier
kular ve bcekler nee ile terek onu selamlard.297
Ayrca, musikinin ve iirin tanrs olan Apollon lir ve kitara ile simgelemitir.298O baka
mzik aletlerini kullanmay sevmez. Iklarn sembol olan yay, lir ve kitara ona tahsis
edilmitir.299

ekil 138. Tanr Apollon'un lir mzik aleti ile birlikte betimlendii bir resim.

296

Sappho, 1984, s. 14.

Can, 1970, s. 58.
298
Mimarolu, 2006, s. 17.
299
Can, 1970, s. 66.
297

143

ekil 139. stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenen Lir alan Apollon kabartmas. Helenistik Dnem.

Hellenlerin en nemli mzisyenlerinden Terpandros, Homeros ann 4 telli Phorminx

adl sazn 7 telli bir kitaraya300 dntrmtr.301zmir ve andarlda gn na kartlan
bir vazo paras zerinde 7 telli bir lir tasvir edilmektedir.302Bu tasvir edilen 7 telli lirlerin,
M.. 680670 tarihlerinde yani Terpandrosun yaad yllara tesadf etmesi, Terpandrosun
7 telli liri icat ettii grn desteklemektedir. Ve bu mzik aletinin, ilk kez zmir ve
Bayraklda kullanld anlalmaktadr. Terpandros, bylelikle yeni bir ton sistemi olan
Yedi ses sistemini Bat dnyasnda ilk ortaya kartmtr.303nl Hellen teorisyeni Pisagor,
lir mzik aletinin yedi telini, yedi gezegene benzetmitir. Ona gre yedi gezegen ve dnya
mzikal oktava benziyordu. Gezegenler ya da o gnk deyimle kreler, bir lirin yedi teli
gibiydiler ve krelerin mzii diye adlandrd bir gksel uyum retiyorlard.304

300

Akurgal, bu dnen mzik aletinin kitara olmadn ve kendisine gre bu aletin lir olabileceini
sylemektedir. Bkz.Akurgal, 1998b, s. 320.Bizde tezimizde phorminxin lire dntn kabul ederek lir
blmnde konuyu ele aldk.
301
Akurgal, 1998b, s. 320.
302
Akurgal, 2000, s. 23.
303
Akurgal, 1998b, s. 320-321.
304
Strathern, 1997, s. 38.

144

ekil 140. zmir kazlarnda bulunmu olan bir vazo fragman zerinde yedi telli lir tasviri.

6.3.1.4.KTARA:
Bir tahta ereveye gerilmi tellerden meydana getirilmi, Eski Msr algsdr.
Mzrapla veya parmakla alnrd. itara olarak da adlandrlmtr.305Hellenlerde, M..
VII. yzylda phorminxin gelitirilmesiyle yaplmtr. Lirden daha karmak bir yaps
olmasna ramen, ondan daha kullanl ve bol sesli bir mzik aletiydi.7 veya 8 teli olan
kitarann, 7 telinden dolay Hellen makamlarndaki seslerin adlar kitaradaki yedi telden
alnmtr.306Kitara ar bir algyd, paral mzisyenler tarafndan epik arklara elik etmek
iin kullanlrd. Kitarann lirden fark, lirin daha hafif bir mzik aleti olmas ve genellikle
amatr mzisyenler tarafndan alnmasyd.307

ekil 141. Resimli bir Hellen vazosu zerinde kitara alan mzisyen.

305

Szer, 1964, s. 95.

Say, 2006, s. 61.
307
Genel Kltr Ansiklopedisi, 1976, s. 57
306

145

Mula Arkeoloji Mzesinde sergilenen, kk Eros heykelcii elinde, kitara mzik aleti
betimlenmitir. Eros sol eliyle kitaray tutmakta ve sa eli ile de almaktadr.

ekil 142. Mula Arkeoloji Mzesi.Kitara alan Eros heykelcii.

Roma dnemine ait bir Apollon heykelinde, tanr Apollon kitara mzik aleti ile
betimlenmitir.308

ekil 143. Apollon ve Kitara mzik aleti. Roma Dnemi.

6.3.1.5. BARBTOS:
Lir ailesinden, uzun boyu ve kollar olan bir algdr. Eski Yunan airlerinin gzde
algs barbitosdu.Sappho, Alkaios, Anakreon gibi airler, iirlerini barbitos eliinde

308

Sanal Mzik Mzesi.

146

sylerlerdi.309Ayrca barbitos, Dionysos enliklerinde enlik alaynda kullanlmtr. Daha ok

vazo resimlerinde grlmektedir.310

ekil 144. Barbitos alan mzisyen.

ekil 145. Lesbos'lu kadn air Sappho barbitos alarken.

309
310

Say, 2006, s. 61.

zden, 1991, s. 36.

147

6.3.1.6. PANDURA:
Hellenlerde pandura enstrman ok az betimlenmitir. Birou pimi toprak
heykelcikler zerinde olmak zere M..330320 arasnda tarihlendirilen az sayda tasvirde
enstrmana rastlanr. Genellikle Muselerin ve eroslarn elinde tasvir edilen pandura plektronlu
veya plektronsuz olarak icra edilmitir.

Enstrman iin lute gibi isimler de uygun

grlmektedir. Antik yazarlar tarafndan Assur ve Eski Msr enstrman olarak tanmlanan
pandurann uzun bir sap, kk bir tn kutusu ve 23 teli vard.311

ekil 146. Pandura alan pimi toprak heykelcik ve Eros heykelcii.

6.3.2. HELLEN DERL (VURMALI) MZK ALETLER:

6.3.2.1. TYMPANON (DEF):

Hellenler vurmal alglar pek sevmezlerdi. Dou kkenli ve sert tnlayan vurmal
alglar, antik Hellen dnyasnda tutunmamtr. Dionysos tapnmalarnda zilsiz defler
kullanlmtr.312Hellenlerin Tympanon ya da Tumpana olarak adlandrdklar def,
Kybele klt trenlerinde kullanlm ve genellikle kadnlarn elinde tasvir edilmitir.
Enstrman bir vazo resminde bir kadn mzisyen tarafndan icra edilirken betimlenmitir.313

311

Celasin, 2002, s. 69.

Say, 2006, s. 64.
313
Celasin, 2002, s.79.
312

148

ekil 147. Resimli bir Hellen vazosu zerinde Tympanon (def) alan kadn mzisyen.

6.3.3. HELLEN NEFESL (FLEMEL) MZK ALETLER:

6.3.3.1. AULOS:
Hellen flemeli alglarnn en yaygn olan ve sevileni Aulos idi. Hellen sanat
yaamnda nemli bir yeri olan aulos, kimi zaman solo alg olarak kullanlr, kimi zaman da
telli alglara ya da vokal mzie elik ederdi. Keskin ve tiz bir sesi vard. zellikle Dionysos
tapnmalarnda kitleleri harekete geirmek iin kullanlrd.314Aulos, arap tanrs Dionysosun
simgesiydi.315Antik Hellen alglarn belgeleyen bulgularda aulos genelde algcnn elinde
ift olarak gsterilmitir. Bunlardan biri vokal sesin yinelenmesine, teki de alg namelerine
ayrlmtr. ift aulostan ses kartmak, algcy biraz zorlad iin yze Phorbeion
denilen bir bant taklrd. Phorbeion azdan sabit bir basnla hava kmasn salard.
Genellikle profesyonel mzisyenler kullanrd.316

ekil 148. Yzne Phorbeion band takarak aulos alan bir mzisyen.

314

Say, 2006, s. 61.

Mimarolu, 2006, s. 17.
316
Say, 2006, s. 64.
315

149

Aulos mzik aletinin Hellenlerdeki kullanmna ilikin en eski grsel veri ise, M.. III.
Bin ylda Egede bir kltr oluturan Kiklad uygarlna ait aulos alan mermer idoldur.317

ekil 149. Kiklad mermer heykel.Aulos alan mzisyen.

Hellen ortaanda sunak nlerinde gerekletirilen kurban sunma sahnelerine aulos

mzik aleti elik ettii gibi, spor ve zellikle boks msabakalarna da aulos elik etmekteydi.
Arkaik Dnemde zel lenlerde ve davetlerde, davetlilere yemek ve arap ikramlarnda da
aulos mzik aleti alnmakta ve konuklar aulos eliinde elendirilmekteydi.

317

Mansel, 1988, s. 22.

150

ekil 150. Arkaik Dnemde aulos alan bir heykelcik.

Aulos mzik aleti birok vazo zerine resmedilmitir. Bunlardan biri zerinde azna
phorbeion takan aulos algcs grlr. Aulos algcsnn yannda dans eden bir kadn
grlmektedir.318

ekil 151. Resimli bir Helen vazosu. Phorbeion takan aulos icracs ve dans eden kadn.

M.. 596 ylndan kalma bir vazo zerinde, Hellen mzik tarihine ilikin nemli bulgular
sunan gereki resimler yer almaktadr. Vazodaki resimlerden Hellen alglar hakknda

318

Celasin, 2002, s. 72.

151

bilgiler edinebiliyoruz. Bu vazo zerinde V harfine benzeyen aulos mzik aletini kolaylkla
alabilen bir mzisyen grlmektedir.319

ekil 152. M.. 596 ylndan kalma bir vazo zerinde yer alan aulos ve icracs.

Aulos mzik aleti ounlukla ift olarak alnmaktayd. Ancak az da olsa tekli olarak da
kullanld grlmektedir. Antalya Side Arkeoloji Mzesi bahesinde sergilenen bir lahit
zerinde tekli aulos alan Eros figr grlmektedir.

319

Say, 2006, s. 53.

152

ekil 153. Antalya Side Arkeoloji mzesinde sergilenen bir lahit zerinde Eros tekli aulos almaktadr.

6.3.3.2. SYRNKS (PANFLT):

Deiik boylardaki kam borularn, kkten bye doru yan yana dizilmesiyle
oluturulmu bir nefesli sazdr. Anadoluda kullanl Klasik alara dayanmaktadr. Borular
bir arada tutan birletirici bir ba bulunmaktadr. Her boru boy farkndan dolay ayr ayr ses
kartmakta ve boru saysna gre syrinksin ses genilii deimektedir. Borularn zerindeki
deliklerden ieye fler gibi dudaklar dedirilerek flenir. aln bugnk yan fltn
alna benzemektedir.320

Arkaik dnemde 4, 5 ve 6 borulu modelleri kullanlm olan syrinks mzik aletinin,

Klasik dnemde vazo resimleri zerinde betimlemeleri grlmektedir.Klasik dnem
syrinkslerinin borular eit uzunlukta idi ve farkl tonlama elde edilebilmesi iin borularnn
iine balmumu koyulmaktayd.321

320
321

Tuner, 2005, s. 38.

Celasin, 2002, s. 76- 77.

153

ekil 154. Resimli bir Hellen vazosunda betimlenen iki syrinks icracs.Syrinks borularnn birbirine eit
olduu dikkatleri ekmektedir.

Antalya Side Arkeoloji Mzesi bahesinde sergilenen bir lahit zerinde syrinks alan bir
Eros figr grlmektedir.

ekil 155. Antalya Side Arkeoloji Mzesinde sergilenen bir lahit. Syrinks alan Eros figr.

stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenen ve roma dnemine ait olan bir Pan Heykelcii
(Envanter No: 26T) syrinks mzik aleti almaktadr.322
322

Tuner, 2005, s. 39.

154

ekil 156. stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenen syrinks alan Pan Heykelcii. Roma Dnemi.

6.3.3.3. SALPNX:
Uzun bir boru ve ucunda an biiminde bir ksmdan oluan mzik aletidir. Yalnzca
iki ya da nota karabilen bu metal borularn, yat, kalk, hcum, geri ekil gibi iyi bir iaret
ritmi repertuar vard. Bunun yannda bahis yarlarnda da kullanlrd. Sesi kabayd ve gc
simgelemekteydi.323Trompetin ilkeli saylabilecek salpinxin, Etrsk kaynakl olduu ve
Hellen dnyasna Etrsklerden getii zannedilmektedir.324

ekil 157. Salpinx mzik aleti.

323
324

zden, 1991, s. 38.

Say, 2006, s. 64.

155

Hellenlerde salpinxin ilk rnekleri, Klasik dnem vazo resimlerinde grlmektedir.

Enstrman savata ve dini trenlerde belli iaretlerin verilmesinde kullanlmtr. Bir vazo
resminde salpinx icracs, uzunluu 80120 cm. arasnda olan borunun ortaya yakn
ksmndan tek eliyle tutmakta dier eli ise belinde ya da gs kafesinin stnde
durmaktadr.325

ekil 158. Resimli bir Hellen vazosunda Salpinx alan mzisyen.

6.3.4. HELLEN KENDNDEN SES VEREN MZK ALETLER:

6.3.4.1. ALPARA (SMBAL):

alpara hakknda tezimizin ilgili blmlerinde yeri geldike bilgi verilmitir.
Hatrlanaca gibi, Anadoluda Eski Tun alarndan beri alpara mzik aleti
kullanlmaktadr. Eski Tun a kral mezarlarna, yuvarlak disklere birer sap geirilmi
alparalar, l hediyesi olarak konulmaktayd. Kltepe-Karum Ib katnda, kse biiminde,
ortalarnda delikleri olan ve bir ip geirmeye yarayan alparalar bulunmutur. Hitit dnemi
kabartmal klt vazolar, vazo fragmanlar ve kutsal iki kaplar zerinde ska bu
enstrmann betimlemeleri grlmektedir.

alpara, tnlayarak ses veren vurgulu bir algdr. Byklk ve kklne gre ses
ahengi deiir. ki metal levha birbirine arplarak alnr. Kam gibi aklayan sesiyle ritmik
eserlerin icralarnda, orkestra eserlerinin hzl, heyecanl pasajlarnda ve askeri bandolarda

325

Celasin, 2002, s.77-78.

156

kullanlmaktadr.326Hellen dnyasnda da, Dionysos klt trenlerinde ve tiyatrolarda

kullanlmtr. Hellen dnyasnda Kumbalon veya Kumbala olarak bilinen alpara,
gnmzde olduu gibi genellikle bronzdan yaplmtr.327Dionysos tapnmalarnda kk
ziller, elik gen ve ngraklarn takl olduu alparalar kullanlmtr.328

Hellen dnyasnda M.. VII. yzyldan itibaren grlen alparalarn ap 18 cm. den
byk deildi. Hellen alparalarnn metal levhalarnn arka yznde parmaklarn ya da
ellerin geirilmesine yarayan genellikle deriden yaplan bir para bulunmaktadr. alparalarn
klasik dnemde, ebatlarnn kld ve el apnda yapld bu dneme ait alpara alan bir
heykel tasvirinden renilmektedir. Ayrca, Anadoluda Beng Ky kazlarnda bir ift
bronz alpara bulunmutur.11 cm. apndaki alparalarn ortalarnda iplerin geirildii
delikler grlr.329

ekil 159. El apnda alpara alan bir mzisyen heykeli.

ekil 160. Beng Ky kazlarnda bulunmu olan bir ift alpara.

326

Szer, 1964, s. 460.

Celasin, 2002, s.80.
328
Say, 2006, s. 64.
329
Celasin, 2002, s. 80- 81.
327

157

Beng ky kazlarnda bulunmu olan alparalar, Kltepe-Karum Ib katnda bulunmu

olan alparalar ile byk benzerlikler gstermektedir.

6.3.4.2. KROTALA:
Genellikle dans eden kadn mzisyenler tarafndan alnan krotala, vazo resimleri
zerinde grlmektedir. M.. 596 ylndan kalma bir Hellen vazosu zerinde krotala alan ve
dans eden mzisyen kadn betimlenmitir.330 Genellikle aatan veya fildiinden yaplan
krotala, iki paras birbirine vurularak alnmaktadr.331

ekil 161. M.. 596 ylndan kalan bir vazo zerinde krotala alan ve dans eden mzisyen kadn.

330
331

Say, 2006, s. 53.

Celasin, 2002, s. 81

158

7.BLM

7.1. ROMALILARDA MZK VE MZK ALETLER:

Byk Roma mparatorluunun uygarl, temelde Hellen uygarlnn devamdr, hatta
birka yzyl sonraki tekrar zeliindedir.332Fakat Romallar, mziin sanatsal ynne,
tarihsel geliimine hibir katkda bulunmamlardr.333Hellenlerde mziin, erdemli, ahlaksal
ve toplumsal ilevi varken, Romallar Hellenlerin mziini benimseyerek halka indirdiler ve
ona halk elencelerinde daha nemsiz bir rol verdiler, yce erdemlerinin ve soyluluun byk
ksmn kaybettirdiler.334Bu yzden Roma mzii, birka yzyllk grkemli bir gemii
bulunan Hellen mziinin dkn ve bitkin bir hale gelmi ackl ve hznl bir sonu
gibidir.335

Roma mziine ilikin en eski belge, Romulusun Cecinallar yenmesini kutlayan

trenlerde grkemli ilahiler okunduunu anlatan bir yazttr.Bir ok Roma mparatoru ve
diktatr, mziin koruyucusu ve yorumcusu olarak bilinmektedir.Roma mparatorluunun
son dneminde ve Hristiyanln ilk dneminde yetien Aziz Agustinus ve Boethius gibi
nemli felsefeciler mzik kuramna byk katklarda bulunmulardr.336Ayrca, skenderiyeli
Didymos (M.. 30 yllar), Plutark (M.S. 1. yzyl), ton sistemi ve diziler alannda
almalaryla nl Ptolemaios (Batlamyus, M.S. 2. yzyl) Romallarn nemli mzik
teorisyenleridir.337

Romada mzik, ncelikle askeri trenler iin kullanlmtr. Savalarda etkin olmas ve
savalar yreklendirmek iin grltl alglar icat edilmitir.338Askercil yaklamlar
dolaysyla Romallar, bakr flemeli alglar gelitirmilerdir.Tuba, Cornu, Bucina ve Lituus
adl bakr flemeliler; Roma auloslar, Karniks ve Korno kullandklar enstrmanlardr.te
yandan alglar alannda Romallarn nde gelen icad Hydrailus ad verilen su
orgudur.skenderiyede o dnemin mhendisi kabul edilen Ktesibios, su basncyla havann
332

Say, 2006, 64.

lyasolu, 1995, s. 7.
334
Champigneulle, 1975, s. 8.
335
Ataman, 1947, s. 60.
336
lyasolu, 1995, s. 7.
337
Say, 2006, s. 65.
338
lyasolu, 1995, s. 7.
333

159

itici gcnden yararlanarak iki pompal bir org icat etmitir.Bu alg, sonraki yzyllarn hava
basncyla harekete geen orglar iin bir model oluturmutur.339

ekil 162. Romallar'n kullandklar mzik aletleri.

339

Say, 2006, s. 65.

160

SONU

Antik Dnem Anadolu mziinde ve Anadoluda kullanlan mzik aletlerinde evre

kltrlerin zellikle Mezopotamya, Msr ve Hellen uygarlklarnn nemli bir etkisi vardr.
Yaklak M.. 4. bin ylda Mezopotamyaya g eden ve M..3200 yllarnda yazy icat
ederek dnya tarihini balatan Smerler, mzik tarihinde de nemli bir yere sahiptir.Yaplan
aratrmalar sonucu, gelikin mzik aletlerinin kkeninin Mezopotamya ve Msr olduu
anlalmaktadr.Mezopotamyada, M.. III. Bin yla ait Ur kral mezarlarndan kartlan
orjinal mzik aletleri, organoloji alanndaki en nemli buluntulardr.Son zamanlarda yaplan
almalar neticesinde, Babillilerin gnmzdekine benzer bir tarzda yedi basamakl bir ses
sistemini kullandklar ve evvelce Hellenlerin buluu olduu sanlan yedili ses dizesinin
Babilliler tarafndan ok eski tarihlerde bilindii anlalmtr.Eski Dounun mzik bilgisi ve
mzik aletlerinin bir ksm Anadolu araclyla Hellen dnyasna aktarlmtr.

Antik dnem Anadolu insanlarnn mzii, gnmze ulaamam olmasna ramen,

mzik aletleri ve mzisyenleri betimledikleri kabartmalar ve izimler bizlere ulaabilmitir.
Antik dnem insanlarnn mitlerinden (yklerinden), Antik a yazarlarnn kaleme aldklar
eserlerden, antik a insanlarnn kullandklar ve gnmze kadar gelebilmi mzik
aletlerinden, eitli zemin ve nesneler zerine izdikleri resimlerden ve kabartmalardan o
dnem insanlarnn az ok mzik hayat ve kullandklar mzik aletleri hakknda bilgi sahibi
olmaktayz. Orthostatlar, vazolar, lahitler, silindir mhrler, pimi toprak ve duvar bloklar,
kemer paralar, rythonlar vs. zerine izilmi, resmedilmi ve kabartlm mzisyen ve
enstrman betimlemeleri, Antik dnem Anadolu mzii ve mzik aletleri hakknda nemli ip
ular vermektedir.

Anadoluda ilk sanatsal faaliyetler st paleolitik dneme kadar gitmektedir.Bu sanatsal

faaliyetler maara duvarlarna yaplan eitli resimlerden olumaktadr.Mzik ve resim
sanatlarn bamsz olarak dnmek olanakszdr.Nitekim mzik ve resim, alar boyunca
duygularn, dnce ve isteklerin ifade arac olarak insan yaamnda yer almtr.Avrupada
st paleolitik aa ait maara duvarlarna resimler yapld gibi, bu maaralarda flt ve
ddk gibi mzik aletlerinin bulunmas mzik ve resim sanatnn i ie olduunu
gstermektedir.Ancak Anadoludaki st paleolitik aa ait maaralarda yalnzca resim
sanatna rastlanm, mzik sanatna dair bir bulguya imdilik rastlanlmamtr.

161

Neolitik dnemin en nemli yerleim yerlerinden biri olan atalhyk duvar resimlerinde
dans sahnelerine rastlanlmtr. Ayrca trenlerde, mziin ve dansn olduka nemli bir yere
sahip olduu anlalmaktadr. Anadolunun Akeramik Neolitik a merkezlerinden, anlurfa
blgesinde Nevali ori yerlemesinde bulunan kire tandan yaplm bir kase zerinde dans
sahneleri yer almaktadr. anlurfa Mzesinde bulunan kase zerindeki dans sahnelerinin
mzik eliinde yapld ve mziin dnem insanlar zerinde nemli bir yere sahip olduu
dnlmektedir. Bu dnemde, koyun, kei ve sr gibi hayvanlarn krek kemiklerinden
yaplm alglar sz konusudur. Kemiklerin zerine alan entiklere serte bir madde ile
srtlerek ses elde edildii anlalan Raspadan, Hatayda Tel-Akrat Hynde ve
Diyarbakr-Erganide Giriki Hacyan yerlemesinde bulunmutur. Aratrmalara gre, yine bu
dneme ilikin kemikten yaplm ve boa kkreten olarak adlandrlan, bir ip araclyla
evrilerek ses elde edilen bir baka algya ait baz rnekler bulunmutur. Aletin Paleolitik
dnemde de kullanld zannedilmektedir.

Neolitik dnemi takip eden kalkolitik dnemde de, sanatsal faaliyetler devam etmitir.
Kalkolitik dnemin nemli yerleim yerlerinden Noruntepe ve Malatya Aslantepe
yerlemelerinde duvar resimleri yapld gibi, bu yerlemelerde eitli mzik aletlerine de
rastlanmtr. Malatya Aslantepe yerleiminde flt (kaval) mzik aleti bulunmutur. Kalkolitik
dnemin balangcnda, insanolunun kadehe ve kum saatine benzer pimi topraktan
yaplm davullar kulland yaplan aratrmalar neticesinde anlalmtr. Anadoluda,
Kalkolitik dnemin bir baka nemli yerleim yeri olan Elaz Korucutepede, pimi
topraktan ve her iki yzne deri gerilerek retildii anlalan davullara rastlanmtr.
lk Tun a mzik aletlerinin hemen hemen tamam, mezarlarda bulunan ve gmme
trenlerinde kullanlan aletler olduklar grlmektedir. Bu dnemde pimi topraktan yaplm
alglarn yannda bakr, bronz ve gmten yaplm alglara rastlanmtr. Gne kurslar,
sistrum, alpara ve ngraklar dnemin mzik aletlerini oluturmaktadr.

Alacahyk ve Horoztepe gibi kral mezarlar arasnda bulunan alparalar, kk boyutlu,

uzun saplara dz disklerin geirilmesiyle yaplm bronz alparalardr.Bu tip alparalar, Maat
hyk buluntular arasnda da yer almaktadr.Ayn alpara rneklerine Anadolunun Dou
Akdeniz havzasnda antik Soloi kentinde depo buluntular arasnda rastlanlmtr.Sapl
alpara gibi, Kuzey Anadolu Blgesi mezarlarnda ele geen bu bulgularn burada ne arad
bilinmeyen bir soru olarak karmza kmaktadr.
162

Asur Ticaret Kolonileri anda, an nemli merkezlerinde bulunan silindir ve damga

mhr basklar zerinde betimlenen mzik aletleri ile Kani Karumda kartlan alparalar,
dnemin mzii ve mzik aletleri hakknda bizlere azda olsa bilgiler sunmaktadr.Asur
Ticaret Kolonileri a merkezlerinden Konya Karahyk ve Acemhyk silindir ve ta
mhr basklar zerinde arp ve lir mzik aletleri betimlenmitir.Konya Karahykte
bulunan Suriye slubunda bir silindir mhr basks zerinde, Smerlerin Bilgi tanrs Eann
nnde arp aleti alan bir figr; Acem Hyk ta kalb zerinde de boa bal lir tasviri
betimlenmitir.Boa bal lirler Mezopotamyaya zg bir durumdur.Bu mhrler zerinde,
Mezopotamya tanrs ve boa bal lir tasvir edilmesi, Anadolu ve Mezopotamya arasnda
siyasi ve ekonomik olduu kadar, kltrel etkileimin de ne kadar fazla olduunu gzler
nne sermektedir.

Kltepe-Kanite bulunan alparalar, geni dz kenarl kk kseler biiminde ve

ortalarnda ip veya tutamak geirmeye yarayan delikleri olan alparalardr.Bu alparalarn
benzerleri Beng Ky kazlarnda bulunmutur.

Anadolu topraklar zerinde ilk byk devlet kuran ve Anadoluda olduka uzun bir sre
gerek siyasi gerekse kltrel adan etkili olmu olan Hititler, mzik alannda da nemli bir
yere sahiptir.Hititler arkalarnda miras olarak mzik kltr konusunda nemli bilgilere iaret
eden arkeolojik veriler brakmlardr.Bu arkeolojik verileri yazl ve grsel olarak iki balk
altnda toplamak mmkndr.Yazl veriler, kltlerin, trenlerin, lenlerin ve merasimlerin
anlatlm olduu ivi yazl tabletler; grsel veriler ise zerinde mzik sahnelerin tasvir
edilmi olduu silindir ve ta bask mhrler, rlyefli keramik vazolar, rythonlar (sunu
kaplar), Orthostatlar (duvar rlyefleri) dr.Bu yazl ve grsel arkeolojik veriler sayesinde,
Hititlerin dinsel ve gndelik hayattaki trenleri, lenleri ve merasimleri ile bu etkinlikler
ierisinde mzie ne ekilde yer verildii tespit edilebilmektedir.Hitit mzii, zellikle devlet
kltnn nemli bir blmn oluturan dinsel bayramlarn uygulanlarn detaylaryla
anlatan ve bir tr bayram ynetmelii ya da uygulama protokol zellii tayan metinlerde
zengin bir ekilde belgelenmitir.
Hitit yazl verileri olan ivi yazl tabletlerden, klt trenleri, l ritelleri ile adak
uygulamalar ve dinsel ierikli uygulamalar hakknda bilgi edinebiliyoruz. Ayrca; bu
metinlerde, etkinlikler ierisinde mzie ve mzisyenlere ne kadar nemli grevler yklendii
163

ve mzisyenlerin icra ettii mzik aletleri hakknda da fikir sahibi olabilmekteyiz. Hitit
medeniyetinin mzik kltr hakknda bilgi veren en eski arkeolojik veriler arasnda yer alan
rlyefli keramik vazolar zerinde mzikle ilgili etkinliklerin de ilendii dinsel trenlerin,
klt ve adak uygulamalarna ilikin tasvirlerin yer ald grlmektedir. Bu kabartmal
vazolarda, mzisyenler, mzik aletleri, danslar ve akrobatlar sk sk tasvir edilmilerdir.
nandktepe, Bitik, Hseyindede keramik vazolar ile Aliar ve Boazkyde bulunan
kabartmal vazo fragmanlar byk nem tamaktadr.

M.. 14. yzyla ait olan ve Boston Fine Art Museumda bulunan, dua iin yaplm
yumruk biimli gm iki kab zerinde ve New York Metropolitan Museumda bulunan,
Geyik biimli bir gm rhytonun ( kutsal iki kab) az kenarnda yer alan frizinde mzik ve
mzisyenler sahnesi yer almaktadr. Bu eserler, kraln mzik eliinde libasyon sahnesini
yanstan en nemli grsel verilerdir.

Grsel veriler zerinde mzikle ilgili sahnelerin yer ald bir dier obje ise, orthostat ad
verilen duvar rlyefleridir. Hitit duvar rlyefleri, mzikal unsurlarn yan sra dans
etkinliklerine de iaret etmektedir. Zincirli ve Mara Orthostatlarnda betimlenen
mzisyenlerin giysi ve sa ekillerinde, Arami etkisinin olduu grlmektedir. Bu kltrel
etkileimin bir sonucu olarak karmza kmaktadr. ou Anadolunun Kilikya blgesinde
bulunan bu orthostatlar zerinde, mzik sahneleri ve mzik aletleri zengin bir biimde
betimlenmitir. Anadolunun Kilikya blgesi, canl bir ticaret merkezi olduu iin, birok
medeniyetle yakn ilikisi olan bir blgedir. Burada ok eitli mzik aletlerinin grlmesi
canl bir ticaret blgesi olmas ve birok medeniyetle ticari- kltrel mnasebetinin ok youn
yaanmasndan dolaydr.

Hem yazl ariv belgelerinden, hem de grsel nesneler zerine resmettikleri mzik ve
mzisyen betimlemelerinden, Hititlerin mzie ne kadar nem verdii, mzisyenlere ne kadar
nemli grevler ykledii anlalmaktadr. Hititlerde, Klt trenleri, adak uygulamalar,
Tanrya sunu ve ziyafet sahneleri, l ritelleri, bahar enlikleri ve bayramlar, tanr
heykellerinin gezdirilmesi ve ykanmaya gtrlmesi, krallarn bir yerden baka bir yere
gitmesi srasnda ve btn dinsel ierikli uygulamalarda mzik elik etmitir. Mzik,
Hititlerde yalnzca dinsel uygulama alanlarnda kullanlmamtr. Hitit halknn sosyal
yaantsnda da mzik nemli bir yere sahiptir. Hitit aileleri, toplumsal etkinlikler
dzenlemilerdir. Bunlar arasnda dans ve mzik nemli bir yer igal etmitir.
164

Arp, lir, saz, tef, darbuka, davul, boynuz, flt, aulos, sistrum, alpara, ngrak, zil ve ses
ubuklar Hitit mzik aletlerini olutururlar.

Friglerde Kybele klt ile ilgili olarak mzik ok gelimitir. Dinsel trenler ve danslar
aulos, zil, alpara, davul ve dmbelek eliinde yaplyordu. Kybele grup heykelinde kitara ve
aulos tasvirleri dnemin mziine k tutan en nemli grsel objelerdir.

Urartu mzikal kltr ile ilgili olarak, Urartu bronz kemer paras zerindeki tasvirler
nemli bir veri olarak karmza kar. Kemer zerinde tasvir edilmi olan enstrmanlar lir,
aulos, saz ve def mzik aletleridir ve hepsi kadn mzisyenler tarafndan icra edilmektedir.

Hellenler, enstrmantal ve vokal mzie byk nem vermilerdir. Hellen mziinde

kullanlan mzik aletlerinin hibiri gnmze ulaamamakla birlikte, vazolardan ve
resimlerden anlalaca zere en yaygn alglar aulos, kitara, lir, barbitos ve
phorminxdir.Phorminx mzik aletinin ncl, Karatepe orthostat zerinde betimlenen alt
ksm yuvarlak ses kutusuna sahip olan lirdir.Phorminxin, Anadoludan Hellen dnyasna
getii kabul edilmektedir.Ayrca Hellen tanrlar arasnda yer alan Kybele ve Dionysos da,
Anadolu kkenli tanrlardr.Bakkhalar korusunun ilk sznde tanr Dionysos, kendisinin
Anadolu topraklarndan geldiini vurgulamaktadr.Ayrca, tanr Dionysos, Bakkhalar
tragedyasnda, Anadoludan Hellen dnyasna davul, dmbelek, def ve flt mzik aletlerini
tadn sylemektedir.Arp, pandura Hellenlerin dier telli mzik aletleridir.flemeli mzik
aletlerinin en yaygn kullanlan aulostur.Aulos genellikle ift olarak alnrd.Aulos mzik
aleti, Frigler vastasyla Hellen dnyasnda yaygnlk kazanmtr.Ayrca, syrinks, salpinx gibi
nefesli enstrmanlar da kullanlmtr.Vurmal alglar olarak def tercih edilmitir ve o da,
Anadoludan Hellen dnyasna tanan bir enstrmandr.Hellenler kendinden ses veren mzik
aletleri olarak alpara ve krotala gibi mzik aletlerini kullanmlardr.

Romada mzik, ncelikle askeri trenler iin kullanlmtr. Savalarda etkin olmas ve
savalar yreklendirmek iin grltl alglar icat edilmitir. Askercil yaklamlar
dolaysyla Romallar, bakr flemeli alglar gelitirmilerdir. Tuba, Cornu, Bucina ve Lituus
adl bakr flemeliler; Roma auloslar, Karniks ve Korno kullandklar enstrmanlardr.
Ayrca icat ettikleri su orgunu ve kitarann byk ve ar modellerini de kullanmlardr.

165

BBLYORAFYA
Ak, A., .,

Avrupa ve Trk slam Medeniyetinde Mzikle Tedavi ve Tarihi

Geliim ve Uygulamalar, z Eitim Yaynevi, Konya, 1997.

Akurgal, E.,

Anadolu Uygarlklar, Net Turistik Yaynlar, 6. Basm, zmir, 1998a.

Akurgal, E.,

Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK Popler Bilim Kitaplar No: 67,

6. Basm, Ankara, 1998b.

Akurgal, E.,

Ege, Bat Uygarlnn Doduu Yer, zmir Yaynclk, zmir, 2000.

Alp, S.,

Zylinder- und Stempelsizgel aus Karahyk bei Konya, Ankara, 1968.

Alp, S.,

Konya Civarnda Karahyk Kazlarnda Bulunan Silindir ve Damga

Mhrleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2. Bask, Ankara, 1994.

Alp, S.,

Hititlerde ark, Mzik ve Dans.Hitit anda Anadoluda zm ve

arap, Kavakldere Kltr Yaynlar, No: 6, Ankara, 1999.

Alp, S.,

Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar No: 179, 1.Basm,

Ankara, 2003.

Altnlek, H., Eski Yunan Medeniyetinde ve Bergama Asklepionunda Mzikle Tedavi

Uygulamas,www.musikionline.com/makaleler/altinolcek.html., 2002.
Altnlek, H., Tedavide Mzik ve Antik Dnemde Uygulanmas, Bilim ve Mzik,
http://www.muzikbilim.com/1m_2004/altinol_h.html, 2004.
Anlaan, T.,

Sadberk Hanm Mzesindeki Bir Urartu Kemeri zerine Gzlemler,

Palmet II, Sadberk Hanm Mzesi Yll, 1988, s. 51-61.

Ataman, M., A., Musiki Tarihi, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1947.
Barcan, H.,

Likya Efsaneleri, nklap Kitabevi, stanbul, Basm tarihi belirtilmemi.

Bayn, N.,

Kahin Tanr Apollon, Milliyet Sanat Dergisi, Say: 539/ 126301,

2004, s. 42-44.

Been, C.,

Anadolu Mitolojisi, stanbul, 1967.

Birdoan, N.,

Notalaryla Trklerimiz, zgr Yayn Datm, stanbul, 1988.

Bottero, J.,

Eski Yakndou, Smerden Kutsal Kitapa, ev: Adnan Kahiloullar,

Pnar Gzelyrek, Lale Arslan zcan, Dost Kitabevi, Ankara, 2005.

Bryce, T.,

Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, ev: Mfit Gnay, Dost Kitabevi,

Ankara, 2003.

166

Can, N.,

Unutulan Sazmz Mskal, Gazi niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi,

Cilt: 24, Say:3, 2004, s. 193- 206

Can, .,

Klasik Yunan Mitolojisi, nklap ve Aka Kitabevi, stanbul, 1970.

Celasin, C.,

Hristiyanlk ncesi Anadolu Medeniyetlerinde Mzik Aletleri,

Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2002.

Champigneulle, B., Mzik Tarihi, ev: Tanju Gkl, Geliim Yaynlar, stanbul, 1975.
Childe, G.,

Tarihte Neler Oldu?, ev: Alaeddin enel, Mete Tunay, Krmz Yaynlar,
1. Basm, stanbul, 2005.

Colinet, S.,

Die Musikinstrumente in der Kunst des Alten Orients, ArchaeologishchPhilologische Studien, Born, 1981.

, M., .,

Hititler ve Hattua tarn Kaleminden, Kaynak Yaynlar, 5. Basm

stanbul, 2006.

oban, A.,

Mzik Terapi Ruh Sal in Mzikle Tedavi, Tima Yaynlar,

stanbul, 2005.

Darga, M.,

Hitit Sanat, Akbank Kltr Yaynlar, stanbul, 1992.

Delemen, .,

Antik Dnemde Beslenme, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar,

2. Basm, stanbul, 2003.

Dinol, B.,

Eski nasya ve Msrda Mzik, Trk Eskia Bilimleri Enstits Yaynlar,

2. Basm, stanbul, 2003a.

Dinol, B.,

Hititlerde Mzik, Toplumsal Tarih Dergisi, Say: 119, 2003b, s. 50-55.

Doan, B.,

Avrupada Mzik ile Terapi, Gen Mephisto Yaynlar, stanbul, 2006.

Erhat, A.,

Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, 1. Basm, stanbul, 1972.

Erhat, A.,

Hesiodos Eseri ve Kaynaklar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1977.

Erkanal, A.,

Anadoluda Bulunan Suriye Kkenli Mhrler ve Mhr Basklar,

Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1993.

Erol, L.,

History Of Music, Metu Ders Notlar, Ankara, 2007, s. 1-79

Finkelstein, S.,

Mzik Neyi Anlatr, ev: M. Halim Spatar, Kaynak Yaynlar, 3. Basm,

stanbul, 2000.

Gazimihal, M.R., lkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarmz, Ankara niversitesi Basmevi,

167

Ankara, 1975a.
Gazimihal, M.R., Trk Vurmal alglar (Trk Depki alglar), Ankara niversitesi
Basmevi, Ankara, 1975b.
Genel, .,

Genel Kltr
Ansiklopedisi,

Geniere, J.,

Grimal, P.,

Mzikle Tedavi, Kastamonu Eitim Dergisi, Cilt: 14, No: 2,

2006, s. 697-706.
Tarih ve Kltr 1, Geliim Yaynlar, Cilt: 6, stanbul, 1976.
Claros 1992 Bilan Provisoire Des Fouilles Dans le Sanctuaire DApollon,
Kaz Sonular Toplants, XV/II, 1995, s. 53-68.
Mitoloji szl Yunan ve Roma, ev: S.Tang-C.Karakaya,
stanbul, 1997.

Harmankaya, S., Trkiye lk Tun a Aratrmalar zerine Bir Deerlendirme,

http://www.tayprotect.org/downloads/ITC_SH.pdf., 2007, s. 1-35.
Herodotos,

Herodot Tarihi, ev: Mntekim kmen, Remzi Kitabevi, 2. Basm,

stanbul, 1983.

Homeros,

Odysseia, ev: Azra Erhat/A. Kadir, Can Yaynlar, 17. Basm,

stanbul, 2005.

Hooke, S., H.,

Ortadou Mitolojisi, ev: Alaeddin enel, mge Kitabevi, 4. Basm,

Ankara, 2002.

Hseyinova, G., Cenkten Arpa: Bir Trk Saznn Tarihesi, Erciyes niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 11, 2001, s. 373-383.
li, S.,

nsann Vasf Dokusunun Gelitirilmesinde Mziin levi, 1. Mzik

Kongresi Bildirisi, Kltr Bakanl Gzel Sanatlar Genel Mdrl,
Ankara, 1988.

lyasolu, E.,

Zaman inde Mzik Balangcndan Gnmze Mziin Evrimi,

Yap Kredi Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 1995.

Kafesolu, .,

Trk Milli Kltr, Boazii Yaynlar, 14. Basm, stanbul, 1996.

Kaygsz, M.,

Mzik Tarihi Balangcndan Gnmze Mziin Evrimi, Kaynak

Yaynlar, 2. Basm, stanbul, 2004.

Klengel, H.,

Kral Hammurabi ve Babil Gnl, Telos Yaynclk, stanbul, 2001.

Kozanolu, T., Yunan Mitolojisi, Mitologya Yaynlar, 1. Basm, stanbul, 1992.

168

Kramer, S., N., Smerlerin Kurnaz Tanrs Enki, ev: Hamide Koyukan, Kabalc,
Yaynlar, 1. Basm, stanbul, 2000.
Kranz, W.,
Lewin, R.,

Antik Felsefe, Sosyal Yaynlar, stanbul, 1984.

Modern nsann Kkeni, ev: Nazm zaydn, TBTAK Popler Bilim
Kitaplar 62, 2. Basm, Ankara, 1998.

Mansel, A., M., Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988.
Mellaart, J.,

atalhyk Anadoluda Bir Neolitik Kent, ev: Gke Bilge Yazcolu,

Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2003.

Memi, E.,

Eskia Trkiye Tarihi, z Eitim Yaynlar, 2. Basm, Konya, 1995.

Meydan L.,

Meydan Larousse, Byk Lgat ve Ansiklopedi, Cilt: XIII, XIV, Sabah

Gazetesi Yaynlar, 1992.

Mielke, T.,

Ak Tanras nanna, ev: Atilla Dirim, Yurt Kitap Yaynlar,

Ankara, 2000.

Mimarolu, ., Mzik Tarihi,Varlk Yaynlar, 7. Basm, stanbul, 2006.

Nietzsche, F., Mziin znden Tragedyann Douu, ev: smet Zeki Eybolu,
Ata Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1965.
gel, B.,

zden, D.,

Trk Kltr Tarihine Giri Trk Halk Musikisi Aletleri,Cilt: IX, Kltr ve
Turizm Bakanl Yaynlar 734, 1. Basm, Ankara, 1987.
Anadoluda Antik Yunan Mzii, Trkiye Mzelerinde Bulunan Mzik Aleti
Betimli Heykeltralk Eserleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi,
stanbul, 1991.

zg, T.,

Maat Hyk Kazlar ve evresindeki Aratrmalar, Trk Tarih Kurumu

Yaynlar, Ankara, 1978.

zg, T.,

Kltepe-Kani II, Eski Yakndounun Ticaret Merkezinde Yeni

Aratrmalar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1986.

zg, T., nandktepe, Eski Hitit anda Bir Klt Merkezi, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara, 1988.
Sachs, C. , Ksa dnya Mzik Tarihi, ev: lhan Usmanba, Milli Eitim Bakanl
Basmevi, stanbul, 1965.
Sanal Mzik
Mzesi ,
T.C. Kltr Bakanl, http://www.kultur.gov.tr/smm/cvl/main.html., 2007.
Sappho,

Sappho iirler, eviren: Cevat apan, Alaz Yaynclk, 1984.

169

Say, A.,

Mzik Tarihi, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, 6. Basm, Ankara, 2006.

Selanik, C., Mzik Sanatnn Tarihsel Serveni, Doruk Yaynclk, Ankara, 1996.
Sevin, V., Anadolu Arkeolojisi, Balangtan Perslere Kadar, Der Yaynlar,
stanbul, 1997.
Sevin, V., Anadolunun Tarihi Corafyas I, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 2001.
Sevin, V., Eski Anadolu ve Trakya, Balangcndan Pers egemenliine Kadar, letiim
Yaynlar, 1. Basm, stanbul, 2003.
Sipahi, T., Hseyindededen Hitit Tasvir Sanat in Yeni Bir Sahne, V. Uluslar aras
Hititoloji Kongresi Bildirileri, orum l zel dare Basmevi, 2005, s. 661-678.
Szer, V., Mzik ve Mzisyenler Ansiklopedisi, Tan Gazetesi ve Matbaas, stanbul, 1964.
Strathern, P., Byk Fikirler Pisagor ve Teoremi, ev: Osman akmak, Genda
Yaynlar, stanbul, 1997.
Tekin, O., Eski Yunan Tarihi, letiim Yaynlar, 1. Basm, stanbul, 1995.
Tuner, B., Eskia Kilikia alglar, Pan Yaynlar, 1. Basm, stanbul, 2005.
Tlek, F., Efsuncu Orpheus, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1998.
Uan, A., Mzik eitimi Temel Kavramlar-lkeler-Yaklamlar, Mzik Ansiklopedisi
Yaynlar, Ankara, 1994.
nal, A., Hitit ve Etiler ve Anadolu Uygarlklar, Etibank Yaynlar, 1999.

170

EKLLERN LSTES
ekil 163. Viyana Sanat Tarihi Mzesinden Musalar. (lyasolu,1995, s. 1)
ekil 164. st Paleolitik dnemin ilk yerleim alanlarnda bulunan 25.000 yllk ku
kemiinden yaplm flt. (Lewin, 1998, s. 189)
ekil 165. lkel insanlarn kullandklar ilkel mzik aletleri. (Say, 2006, s. 28)
ekil 166. Smer kenti Ur'da bulunan kral standartlar zerinde ziyafet sahnesine elik eden
mzisyen.British Museum, Londra. (Alp, 1999, s.4)
ekil 167. Babil Dneminde pimi toprak zerine betimlenmi arp rnei. (Dinol, 2003a, s.
17)
ekil 168. Asurlular dneminde kol zerinde tutularak alnan arp rnei.(Say, 2006, s. 36)
ekil 169. Assurbanipal ve einin Elam'a kar kazanlan zaferi mzik eliinde kutlama
Sahnesi. (Dinol, 2003a, s. 3)
ekil 170. Eski Msr'da bir kral mezar kabartmas.(lyasolu, 1995, s. 3)
ekil 171. Msr, 6. Slale dneminde flt eliinde hasat.(Dinol, 2003a, s. 9)
ekil 172. Mzisyen rahip Hesuver sistrum ve el rpma derleri verirken; Msr, Orta Krallk
dnemi. (Dinol, 2003a, s. 13)
ekil 173. Mzikle tedavi uygulamas yapan Bergama Asklepieiaon'unda(hastanesinde)
salk evine alan tnel.(Akurgal, 1998a, s. 614)
ekil 174. Boa kkreten mzik aleti.(Sanal Mzik Mzesi)
ekil 175. Giriki Hacyan yerlemesinde bulunan Raspa mzik aleti.(Sanal Mzik Mzesi)
ekil 176. Tel Akrat Hynde bulunan Raspa Mzik aleti.(Sanal Mzik Mzesi)
ekil 177. atalhyk duvar resimlerinde dans eden ya da koan avc betimlemesi.(Alp,
1999, s. 41)
ekil 178. atalhyk duvar resimlerinde dans eden ya da koan avclar. (Alp, 1999, s. 40)
ekil 179. anlurfa blgesinde Nevali ori'de bulunan kire tandan kase zerinde dans
sahnesi.(Alp, 1999, s. 42)
ekil 180. Malatya Aslantepe'de yaplan bir duvar resmi. (Sevin, 1997, s. 75)
ekil 181. Malatya Aslantepe'de bulunan flt.(Sanal Mzik Mzesi)
ekil 182. Elaz Korucutepe'de bulunan pimi topraktan yaplm davul.(Sanal Mzik
Mzesi)
ekil 183. Eski Tun a Mezarlarndan kartlan tun ve gmten yaplm alparalar.
(Sanal Mzik Mzesi)
ekil 184. Karaolan'da bulunan ngrak. (Sanal Mzik Mzesi)
ekil 185. Pimi topraktan yaplm ku biimli ddk. (Sanal Mzik Mzesi)
ekil 186. Konya-Karahyk'te I. katta Erken Hitit ana ait sarayda bulunan silindir mhrn
modern basks. M.. 1750 sralar.( Alp, 1999, s. 4)

171

ekil 187. Acemhyk kazlarnda ele geen bir mhr zerinde betimlenen lir mzik aleti.
(Erkanal,1993, Levha I, I-C/02, I-C/02a, I-C/02b)
ekil 188. Tarsus-Gzlkule silindir ve damga mhrleri zerinde betimlenen lir mzik Aleti.
(Tuner, 2005, s. 54, 55)
ekil 189. Kltepe-Karum I b katnda bulunan iki takm alpara. M.. 1750 sralar.
(Alp, (1999, s. 10)
ekil 190. nandktepe kabartmal klt vazosu.( Sevin, 2003, s. 143)
ekil 191. nandktepe vazosunun stten birinci frizi.
ekil 192. nandktepe vazosunun stten ikinci frizi.
ekil 193. nandktepe vazosunun nc frizi.
ekil 194. nandktepe vazosunun drdnc ve son frizi. ( Sevin, 2003, s. 142)
ekil 195. nandk vazosunda lir mzik aleti eliinde boa kurban etme sahnesi.
(Alp, 2003, s. 13)
ekil 196. Hseyindede kabartmal byk klt vazosu. Eski Hitit Dnemi.orum Valilii
Resmi nternet Sitesi, www.corum.gov.tr., 2007.
ekil 197. Hseyindede kabartmal kk klt vazosu. Eski Hitit Dnemi.
DOL,

Arkeoloji ve Arkeologlar Dernei Dergisi, Say: 13, Ankara, 2002, n kapak resmi.

ekil 198. Hseyindede kabartmal kk klt vazosu frizinde bulunan tasvir bandnn
izimle gsterilmesi. (Sipahi, 2005, 678, Fig.1)
ekil 199. Boston Art Museum'da bulunan yumruk biimli gm iki kab zerinde
betimlenen mzik sahnesi, III. Tuthaliya Dnemi. (Dinol, 2003a, s. 50)
ekil 200. New York Metropolitan Museum'da bulunan geyik biimli rython zerinde mzik
sahnesi. (Akurgal, 1998b, s. 137)
ekil 201. Alacahyk orthostat zerinde kurban ya da adarasyon sahnesine elik eden saz
alan mzisyen.( Alp, 1999, s. 27)
ekil 202. Kargam duvar rlyeflerinden bir ke blou, zerinde dinsel mzik sahnesi.
( Dinol, 2003b, s. 54)
ekil 203. Kargam orthostatnda Tanrya sunu ve ziyafet sahnesine elik eden saz algcs.
(Alp, 1999, s. 31)
ekil 204. Mzik sahnesinin konu edildii bir dier Kargam orthostat.(Dinol, 2003b, s.
54)
ekil 205. Karatepe orthostat zerinde Kral Asitavata'ya yiyecek, iecek ve mzik sunuluyor.
(Dinol, 2003b, s. 53)
ekil 206. Zincirli Orthostat zerinde mzik sahnesi. (Tuner, 2005, s. 140)
ekil 207. Msr'da kullanlan kavisli bir arp rnei. (Dinol, 2003a, s. 19)

172

ekil 208. Konya-Karahyk'te bulunan silindir mhr zerinde betimlenen arp ve icracs.
(Erkanal,1993, levha 38, VIIB/01)
ekil 209. Arp alan Hitit Heykelcii.( Sanal Mzik Mzesi)
ekil 210. Uygur maara mabetleri duvar resimlerinde grlen byk arp ile kol zerinde
tutulup alna bilen kk Trk arplar. (gel, 1987, s. 379, 380)
ekil 211. Ur Kral mezarlarnda bulunan boa bal altn lir. (Dinol, 2003a, s. 22)
ekil 212. Acemhyk mhr zerinde betimlenmi lir mzik aleti.Koloni a.
(Erkanal, 1993, levha 38, I-C/02)
ekil 213. nandk vazosunda iki kii tarafndan alnan byk lir.( Dinol, 2003b, s. 52)
ekil 214. nandk vazosunda ayakta lir alan mzisyen. (Dinol, 2003b, s. 51)
ekil 215. Boazky'de bulunan bir vazo fragman zerinde betimlenen lir mzik aleti.
(Alp, 1999, s. 24)
ekil 216. III. Tuthaliya, yumruk biimli gm iki kab zerinde tasvir edilen lirler.
(Alp, 1999, s. 28)
ekil 217. Karatepe kabartmas zerinde yuvarlak ses kutulu ve simetrik yuvarlak kollu lir
rnei.(Tuner, 2005, s. 138)
ekil 218. Karatepe'de Kral Asitavata'ya ziyafet ve mzik sunulan sahnede lir mzisyenleri.
(Dinol, 2003b, s. 53)
ekil 219. Karatepe orthostatlar zerinde betimlenen lirlerin izimleri. (Dinol, 2003a, s. 25)
ekil 220. Zincirli orthostat zerinde betimlenen lir rnekleri. (Tuner, 2005, s. 140)
ekil 221. New York Metropolitan Mzesinde bulunan Mara bazalt stel zerine betimlenmi
lir mzik aleti. ( Tuner, 2005, s. 62)
ekil 222. Mara Mzesinde bulunan ta stel zerinde l yemei sahnesinde lir mzik aleti.
(Tuner, 2005, s. 95)
ekil 223. Ge Smer ve Babil dnemlerinde kullanlan saz.( Say, 2006, s. 36)
ekil 224. Eski Babil Devri, Pimi topraktan yaplm sazc kabartmalar.
(Dinol, 2003a, s. 29)
ekil 225. Msr, 18. Slale, Saz alan kzlar. ( Dinol, 2003a, s. 33)
ekil 226. nandktepe klt vazosunda ayakta saz alan erkek mzisyen.(Dinol, 2003b, s. 51)
ekil 227. Hseyindede kabartmal kk klt vazosunda saz betimlemeleri.
(Sipahi,2005, s. 678, Fig.1)
ekil 228. Aliarda bulunan kabartmal klt vazosu fragmanlar zerinde saz tasvirleri.
(Alp, 1999, s. 25, 26)

173

ekil 229. Boazky'de bulunan kabartmal bir vazo paras zerinde betimlenen saz tasviri.
(Alp, 1999, s. 26)
ekil 230. Alacahyk orthostat zerinde betimlenen ses kutusu gitar gvdesini andran ve
kaln sapl, sapndan pskller sarkan saz tipi. (Alp, 1999, s. 27)
ekil 231. Kargam Orthostatlar zerinde betimlenen saz mzik aletleri.(Alp, 1999, s. 31,
33)
ekil 232. Berlin Mzesinde bulunan ve Mara orthostat zerinde betimlenen saz.
(Tuner, 2005, s. 58)
ekil 233. New York Metropolitan Mzesinde bulunan Mara steli zerinde betimlenen saz.
(Tuner, 2005, s. 96)
ekil 234. Urnammu Stelinde betimlenen byk davul. (Dinol, 2003a, s. 36)
ekil 235. Eski Babil Devri, Kupa biimli byk davul eliinde boks sahnesi.
(Dinol, 2003a, s. 37)
ekil 236. Kargam orthostat zerinde betimlenen ve kii tarafndan alnan davul.
(Alp, 1999, s. 32)
ekil 237. Eski Babil devri, def alan pimi toprak kadn kabartmalar. (Dinol, 2003a, s. 35)
ekil 238. Geyik biimli kutsal iki kab zerinde betimlenen def sanats.
(Akurgal, 1998a, s. 635)
ekil 239. Boazky'de bulunan bir klt vazo paras zerinde ko maskesi takm def
algcs. ( Alp, 1999, s. 30)
ekil 240. Karatepe orthostat zerinde def alan kk figr. (Tuner, 2005, s. 138)
ekil 241. Karatepe'de Kral Asitavata'ya yiyecek ve mzik sunulan sahnede def alan
mzisyen. (Dinol, 2003b, s. 53)
ekil 242. stanbul Eski ark Eserleri Mzesinde bulunan Zincirli orthostat zerinde
betimlenen def algclar. (Tuner, 2005, s. 140)
ekil 243. Berlin Mzesinde bulunan Zincirli orthostat zerinde betimlenmi def.algclar.
(Tuner, 2005, s. 124)
ekil 244. Hitit anda kullanlm olan darbuka rnei. (Sanal Mzik Mzesi)
ekil 245. branilerde ofar ad verilen boynuz. (Say, 2006, s. 38)
ekil 246. Kargam orthostat zerinde boynuz fleyen erkek mzisyen.
(Dinol, 2003b, s. 54)
ekil 247. Msr, 12. Slale zamannda neye benzer flt alan kadn mzisyen.
(Dinol, 2003a, s. 46)
ekil 248. Flt alan Hitit Heykelcii. (Sanal Mzik Mzesi)
ekil 249. Fenikelilerin icad olduu dnlen aulos, bir Fenikeli mzisyen icra ederken.
(Say, 2006, s. 38)
ekil 250. Eski Babil devri, imi toprak kabartmalar zerinde aulos alan maymun figr.
174

(Dinol, 2003a, s. 42)

ekil 251. Yeni Assur devri fildii kutu, aulos alan mzisyenler. (Dinol, 2003a, s. 43)
ekil 252. Msr'da aulos alan bir kadn mzisyen. (Say, 2006, s. 40)
ekil 253. Kargam orthostat zerinde aulos alan mzisyen tasviri. (Dinol, 2003b, s. 54)
ekil 254. Karatepe orthostatlarnn birinde aulos alan bir mzisyen. (Tuner, 2005, s. 138)
ekil 255. Karatepe orthostat zerinde Kral Asitavata'ya yiyecek ve mzik sunulan.sahnede
aulos algcs. (Dinol, 2003b, s. 53)
ekil 256. Berlin Mzesinde bulunan Zincirli orthostat zerinde betimlenen aulos ve icracs.
(Tuner, 2005, s. 93)
ekil 257. Berlin Mzesinde bulunan bir dier Zincirli steli zerinde betimlenen aulos
algcs olduu dnlen mzisyen. (Tuner, 2005, 94)
ekil 258. Mezardan kartlm Avar aulosu (ifte kaval) rnei.(Gazimihal, 1975c, s. 30,
33)
ekil 259. Gnmzde rgp'n ahin Kynden Mehmet nel Aulos(ifte kaval) alarken.
1938 yl. (Gazimihal, 1975c, s.28)
ekil 260. Horoztepe alparasnn izimi. (Dinol, 2003a, s. 49)
ekil 261. Bafra-kiztepe'de bulunan bronzdan yaplm tutamakl alpara.
(Sevin, 2003, s. 153)
ekil 262. nandktepe klt vazosunda betimlenen alpara alan mzisyen kadn.
(Dinol, 2003b, s. 52)
ekil 263. Bitik vazo paras zerinde betimlenen alpara. (Alp, 1999, s. 25)
ekil 264. Hseyindede kabartmal kk kl vazosunda ayakta alpara alan mzisyenler.
(Sipahi, 2005, s. 678, Fig.1)
ekil 265. Hseyindede kabartmal kk klt vazosunda oturarak alpara alan mzisyenler.
(Sipahi, 2005, s. 678, Fig.1)
ekil 266. III.Tuthaliya'ya ait olduu dnlen yumuk biimli gm rython zerinde
betimlenen iple veya kayla birbirine balanan alpara rnei. (Dinol, 2003a, s. 50)
ekil 267. Hseyindede kk klt vazosunda betimlenen ucundan ip veya kay sarkan
alpara rnei. (Sipahi, 2005, s. 678, Fig.1)
ekil 268. Alacahyk ve Horoztepede bulanan Sistrumlar. (Alp, 1999, s. 3)
ekil 269. Sistrum grevi gren Hitit gne kurslar.Alacahyk. (Akurgal, 1998a, s. 526)
ekil 270. Kargam orthostat zerinde betimlenen ses ubuklar alan ve ocuk olduu
dnlen mzisyen. (Dinol,2003b, s. 54)
ekil 271. Eski Babil devri, hayvan biimli ngraklar. (Dinol, 2003a, s. 48)
ekil 272. Bafra-kiztepe'de bulunan ngrak olarak kullanld dnlen pimi topraktan
yaplm marakas mzik aleti. (Sevin, 2003, s. 153)
ekil 273. Anadolu'nun Eski Tun a merkezlerinden Karaolan'da bulunmu hayvan biimli

ngrak. (Sanal Mzik Mzesi)

175

ekil 274. Hitit dnemine ait pimi topraktan yaplm ngrak rnei.
(Sanal Mzik Mzesi)

ekil 275. Anadolu Medeniyetleri Mzesinde bulunan Frig a Kybele grup Heykeli.
(Alp, 1999, s. 37)
ekil 276. Kybele grup heykelinde aulos alan mzisyen. (Alp, 1999, s. 38)
ekil 277. Kybele grup heykelinde kitara alan mzisyen. (Alp, 1999, s. 39)
ekil 278. Tanr Apollon ile Marsyas ya da Pan arasndaki mzik yarmasnda karrn
bildiren gen Midas, Ta kabartma.(Sevin, 2003, s. 242)
ekil 279. Pimi topraktan yaplm Frig flt rnekleri. (Sanal Mzik Mzesi)
ekil 280. Sadberk Hanm Mzesinde bulunan Urartu bronz kemer paras zerinde mzik
sahnesi. (Dinol, 2003a, s. 8)
ekil 281. Urartu dnemine ait bronzdan yaplm an ve ngrak ile pimi topraktan
yaplm hayvan biimli ngrak. (Sanal Mzik Mzesi)
ekil 282. Syrinks mzik aleti. (Tuner, 2005, s. 45)
ekil 283. Osmanl Devletinde kullanlan syrinks.(Can, 2004, s. 198)
ekil 284. Lidya Dnemi, altndan yaplm ngrak mzik aleti.(Sanal Mzik Mzesi)
ekil 285. Resimli bir Hellen vazosu.Okulda mzik eitimi sahnesi.
(www.historyforkids.org...artmusicmusic.htm, 2007)
ekil 286. Mzik ve Spor yarmalarnn dzenlendii Delphoi Tapna. (Conti, 1982, s.4)
ekil 287. Denizli Arkeoloji mzesi A Salonunda bulunan kabartma.Tanr Apollon
Marsyas'n derisini yzdrterek cezalandryor. ( www.pamukkale.gov.tr, 2007.)
ekil 288. stanbul Arkeoloji Mzesinde Sergilenen Marsyas Heykeli.
(Ekim 2007 tarihinde stanbul Arkeoloji Mzesinde ekilmitir.)
ekil 289. Dionysos erefine dzenlenen mzikli enliklerin bir ta kabartma zerinde
betimlenmesi. (Sanal Mzik Mzesi)
ekil 290. Hellen edebiyatnn en byk ozanlarndan Homeros'un hayali portresi.
(Mansel, 1988, s. 131)
ekil 291. Korint slubunda boyanm bir tahta levha zerinde sunak nnde yaplm bir
kurban treni.Trende lir ve aulos alan gen mzisyenler. (Mansel, 1988, s. 142)
ekil 292. Resimli Hellen vazosu. Hellen Orta a'nda mzik eliinde spor ve boks
msabakas. (Mansel, 1988, s. 149)
ekil 293. Resimli bir Hellen Vazosu. Arkaik Dnemde mzik eliinde yemek ve iki
ziyafet sahnesi. (Delemen, 2003, s. 15)
ekil 294. M.. III. Bin ylda yaplm Kiklad mermer heykelcik. Arp alan mzisyen.
(Mansel, 1988, s. 23)

176

ekil 295. Hellenlerin kullandklar gen biiminde arp (trigonon). (Say, 2006, s. 63)
ekil 296. Bir Hellen vazo resminde yer alan arp (Trigonon) tasviri. (Celasin, 2002, s. 67)
ekil 297. Resimli bir Hellen vazosu.Arp alan kadn mzisyen. (Celasin, 2002, s. 67)
ekil 298. En eski Hellen mzik aletlerinden phorminx. (Say, 2006, s. 63)
ekil 299. Hellenlerin kullandklar lir mzik aleti. (Say, 2006, s. 63)
ekil 300. Tanr Hermes'in icat ettiine inanlan kaplumbaa kabuundan yaplm lir rnei.
(www.vroma.org/images/mcmanus_images/lyre.jpg , 2007)
ekil 301. Klaros kazlarnda bulunmu Lir alan Apollon Heykeli.(Geniere, 1995, s. 68)
ekil 302. Adana Mzesinde bir mozaik pano zerinde kaplumbaa kabuundan yaplm
bir lir alan Orpheus. Roma Dnemi. (Tlek, 1998, Levha IV, V, res. 9, 10, 11.)
ekil 303. Tanr Apollon'un lir mzik aleti ile birlikte betimlendii bir resim.
Sheramy, D., B., Music and mage in Classical Athens, Cambridge University Press,
Newyork, 2005, n kapak Resmi.
ekil 304. stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenen Lir alan Apollon kabartmas.
(Ekim 2007 tarihinde stanbul Arkeoloji Mzesinde ekilmitir.)
ekil 305. zmir kazlarnda bulunmu olan bir vazo fragman zerinde yedi telli lir tasviri.
(Akurgal, 2000, s.23)
ekil 306. Resimli bir Hellen vazosu zerinde kitara alan mzisyen.
Solon, M.,The Music of Ancient Greece, An Encyclopaedia, London, 1978, n kapak
Resmi.
ekil 307. Mula Arkeoloji Mzesi.Kitara alan Eros heykelcii.
(Ekim 2007 tarihinde Mula Arkeoloji Mzesinde ekilmitir.)
ekil 308. Apollon ve kitara mzik aleti.Roma Dnemi.(Sanal Mzik Mzesi)
ekil 309. Barbitos alan mzisyen. (Say, 2006, s. 63)
ekil 310. Lesbos'lu kadn air Sappho barbitos alarken.
Sappho, Sappho iirler, eviren: Cevat apan, Alaz Yaynclk, 1984, n kapak Resmi.
ekil 311. Pandura alan pimi toprak heykelcik ve Eros heykelcii.
(http://www.shlomomusic.com/pandoura.html, 2007.)
ekil 312. Resimli bir Hellen vazosu zerinde Tympanon (def) alan kadn mzisyen.
(Celasin, 2002, s. 79)
ekil 313. Yzne Phorbeion band takarak aulos alan bir mzisyen. (Say, 2006, s. 63)
ekil 314. Kiklad mermer heykelcik, Aulos alan mzisyen. (zden,1991, res. 8)
ekil 315. Arkaik Dnemde aulos alan bir heykelcik. (Sanal Mzik Mzesi)
ekil 316. Resimli bir Helen vazosu. Phorbeion takan aulos icracs ve dans eden kadn.

177

West, M., L., Ancient Greek Music (Clarendon Paperbacks), Oxford , 1992, n Kapak
Resmi.
ekil 317. M.. 596 ylndan kalma bir vazo zerinde yer alan aulos ve icracs.
(Say, 2006, s. 53)
ekil 318. Antalya Side Arkeoloji mzesinde sergilenen bir lahit zerinde tekli aulos alan
Eros figr.
(Ekim 2007 Tarihinde Antalya Side Arkeoloji mzesinde ekilmitir.)
ekil 319. Resimli bir Hellen vazosunda betimlenen iki syrinks icracs.(Celasin, 2002, s. 77)
ekil 320. Antalya Side Arkeoloji Mzesinde sergilenen bir lahit. Syrinks alan Eros figr.
(Ekim 2007 Tarihinde Antalya Side Arkeoloji mzesinde ekilmitir.)
ekil 321. stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenen syrinks alan Pan Heykelcii.
(Sanal Mzik Mzesi)
ekil 322. Salpinx mzik aleti. (Say, 2006, s. 63)
ekil 323. Resimli bir Hellen vazosunda Salpinx alan mzisyen. (Celasin, 2002, s. 77)
ekil 324. El apnda alpara alan bir mzisyen heykeli. (Celasin, 2002, s. 81)
ekil 325. Beng Ky kazlarnda bulunmu olan bir ift alpara. (Celasin, 2002, s. 80)
ekil 326. M.. 596 ylndan kalan bir vazo zerinde krotala alan ve dans eden mzisyen
kadn. (Say, 2006, s. 53)
ekil 327. Romallar'n kullandklar Mzik Aletleri. (Say, 2006, s. 66)

178