SebastianosP

M itr o p o liti i Drc

>o'T'anupar|

- t - i._ ._ ._ ^ > k
| (MAKEDOIIIS-ourbirt'
" V\-'^-

<*\ X
OeA .

D r R RA H U

TOBI

'

^W obf

Krr.irfM^
k . r'T'

/ ^ B riK iJ ' J L J - . ' /

?H M*ru /

lci(onA du<xl0'

/AdN^I

x,

Horkulon SumH <*

SJnmjfaf,
/n'

Orik>
Akrokeraunt

PalatuRj^
Himnre"V
Foinlk,

K trk y tt

TkMon\

KORKYRI
/

Tvpnkt
N IK O P O L

Sa'hajrtf-o Drbfc

'
\ ; ,.c i
<^ lll Skolurt^ O.imoi! 0- / r

KjddTina p ,

S f c iS *

Jolh
p L oHi .u O -

i-

r . Nuuoo1

i l t 'tt
Portret
i Bamirsit Kombtar,
vorioepirotit S. Sina,
themeluesi i Akademis
s Athines.

r
'/ f
'Xi 'Ui. fr

cT

yu^c

y{,

-Ci
1
/ic^LsU^'i&Lsij~{ 't<~Cc-c ScL^,

VORIO EPIRt
f GREQfSE

ATHINE 1992

Autor:
SEBASTIANOS
MITROPOLITI I DROPULLIT
GR-441 00 KONITSA
GREECE
S 0655-22273

SEBASTIANOS
MITROPOLITI I DROPULLIT

VORIO EPIRI
[ GREQiSE

BQTIM
[ LIDHJES PANHELENIKE
PER CESHTJEN E VORIO EPIRIT
ATHINE 1982

UA KUSHTOJ
t gjith vllezrve neomartir
t Vorio Epirit,
t cilt, me gjak e sakrifica t panumurta
mbajtn t ndezur,
n ato vite t tiranis komuniste,
fiakn e Ortodoksis dhe t Helenizmit.

PROLOG
dentiteti grek i Vorio Epirit sht i padiskutueshm. Qysh prej
mijra vjetsh ishte nj dhe i pandar me pjesn tjetr t Epirit.
Esht e vrtet se Fuqit e Mdha t Evrops, pr hir t interesave t tyre mkatare, e shkputn me forc dhe e bashkuan at
me Shqiprin, ashtu si sht po aq e vrtet se ai rajon, kurr
nuk e ndjeu veten si... Shqipri e Jugut, por ashtu si ishte ndr
shekuj: EPIRIVERIUT.
Gjithshka n at trev t lulzuar t helenizmit, feja, gjuha,
qytetrimi, zakonet dhe traditat, jan t njjta me ato t pjess
tjetr t Epirit. Po! Bile edhe qurt, d.m.th objektet arkeologjike
q jan zbuluar, dshmojn pr identitetin grek t Vorio Epirit.
'P o rja qe at identitet na e vnkan n dyshim shqiptart. Nj
mij mnyra prdorn pr ta transformuar dhe shqiptarizuar at
rajon. Nuk ia arritn qllimit. Tani s fundi, po bhen qesharak
me tezn se gjoja vorioepirott nuk jan vendas n Epir, por t
ardhur", d.m.th t huaj, q gjoja i solli dhe i vendosi atje Ali
Pasha. Me t tilla pralla prpiqen t mohojn identitetin kombtar t Vorio Epirit, identitet ky tej e prtej grek.
E quajtm pr detyr q n kt libr, pavarsisht nga pretendimet monstruoze t shqiptarve, t japim nj prgjigje. Sigurisht, jo sepse besojm se shqiptart do t ndrrojn mendje, por
pr t vrtetn e vetm pr t vrtetn, pr t treguar, pra, se me
mnyra dinake e me far shpifjesh prpiqen shqiptart t
shtrembrojn faktet. Shpresojm se kshtu do t ndihmojm t
vrtetn q t lshoj dritn e saj anemban, t vrtetn se Vorio
Epiri ishte, sht dhe do t mbetet grek.

Konic, m 15 mars 1992

7&p &u.. -tf -rf//

Mitropoliti i Dropullit, Pogonianis dhe Konics
SEBASTIANOS

(A) KUFIJTE GJEOGRAFIKE

DHE QYTETERIMI GREK I EPIRIT
1) Epiri, q nga Gjiri Ambrakik
deri n lumin Shkumbin
fillim duhet t themi se termi Vorio Epir sht relativisht i
von. Ishte nj emrtim i imponuar dhe arbitrar, q lindi m
1913, vit n t cilin Fuqit e Mdha (Anglia, Franca, Gjermania, Rusia, Italia dhe Austro-Hungaria) kryen krimin e madh t
coptimit t Epirit dhe shkputjes prej tij t Epirit t Veriut.
Qysh prej mijra vjetsh e deri n at ast, Epiri ishte nj dhe
i pandar, q fillonte n Gjirin Ambrakik (Prevez) dhe mbaronte
n lumin Shkumbin, me kryeqytet Nikopolin, qytet i lasht afr
Prevezs s sotme. Prtej lumit Shkumbin rronin kryesisht fise
ilire, por edhe n at trev helenizmi ishte i pranishm, me qytete
greke, sidomos n bregdetin e Adriatikut, dhe me kryeqytet Epidamnin, d.m.th. Durrsin e sotm.
Le t bjm, tani, nj prshkrim t shkurtr gjeografik:
Gjeografi, filozofi dhe historiani i shquar Strabon (68 para
Kr. - 25 pas Kr.) e vendos kufirin e Epirit n rrugn Egnatia, e cila
ishte paralel me lumin Shkumbin. Rruga niste nga Epidamni
(Durrs), kalonte npr Selanik dhe prfundonte n Konstandinopoj. Ajo rrug ndante fiset epirotase nga fiset ilire. Ja se far
shkruan, n lidhje me kt, ky historian dhe gjeograf i madh:
Duke ndjekur kt rrug (d.m.th. rrugn Egnatia) nga Epidamni, ose Apolonia, n t djatht kemi fiset e ndryshme t Epirit,
brigjet e t cilit iagen nga deti Siqelik deri n Gjirin Ambrakik,
kurse n t majt shtrihen malet e lliris (Strabon, Vll. VII, f.q'
207, 317). Ilirt ishin popull malsor, kaak, kusar, ishin merceP
nar, barbar dhe pa virtyte (Polibi, Vll. II, fq 4-6, Vll. V, fq 7,
Tukididi, Vll. I fq 24)12.
Prve Strabonit, t njjtin prcaktim t kufijve bn edhe Skilaku, gjeograf i lasht i shek. VI para Kr., Plini, Tukididi, Ptolemeu, Ksenofoni e tj. Hekateu (shek. VI para Kr.), portin e Oriku-

1) Shih Atanasiu Leka "Perm bledhje e historise s Vorio Epirit , fq 20. (Bot grek).
2) Po aty.

DURRES: Kolon mbi varrt lashtgrek. (Shek. IV para Kr.)

mit e quan port epirotas. Klaud Ptolemeu thoshte: Origjina e Greqis sht Epiri , d.m.th. Epiri me Dodonn - Zeusin Dodoneas
dhe Selt - si qendr fetare, sht fillimi dhe rrnja e gjith Greqis. Bile fjalt grek dhe helen e kan origjinn e tyre pikrisht
n Epir.

2) Edhe gurt thrrasin...

rtet! T gjitha monumentet arkeologjike q jan zbuluar deri sot, dshmojn se qysh prej 2.000 vjetsh para Kr., n gjith Epirin, si n Epirin e Jugut, ashtu edhe n at t Veriut, i
cili banohej asokohe nga tre fise epirotase, Kaont, Tesprott
dhe Molost, feja, arsimi, gjuha, veshja, zakonet dhe traditat,
gjithshka ishte greke. Meqense pr ne interes t veant paraqet Epiri i Veriut, do t prmendim ktu, prve qyteteve q
jan t njohura pr t gjith (si Finiqi, Kora), edhe disa qytete t
dgjuara greke, t cilat dshmojn pr helenizmin e asaj zone,
p.sh. Epidamni (Durrsi i sotm), Antipatria (Berati i sotm), Apolonia (Pojani i sotm) dhe Orikumi (port afr Vlors). Duhet t
themi se n Apoloni, ku grmimet i kreu nj mision arkeologjik
francez, u gjetn varre t vjetr, muret e vjetra rrethuese, tempuj,
bibliotek, odeon, portik, banja e tj., fakt q vrteton se ai qytet
ishte qendr e rndsishme e qytetrimit grek. Bile, gjat viteve
t Perandoris Romake, shum romak venin atje pr tu pajisur
me kultur t lart greke, njri t cilve ishte edhe August Oktaviam.
Vargu i qyteteve t lashta t Vorio Epirit vazhdon me Bylisin,
Amantian (n fshatin e sotm lliosh) Himarn, P. Palermon, Finiqin, Onhezmin (Sarandn e sotme), Adrianopolin apo Dropullin, Butrintin, e tj. far nuk u zbulua n Butrint? Tempuj, faltore
e Hasklepit, baptister i lasht kristian me mozaik, kisha bizantine, banja, statuja, monedha. Gjithshka pa prjashtim sht helene.
Ja edhe nj anekdot gazmore:
Pas vitit 1925, arkeologu i njohur italian Ugolini, i cili kryente
grmime n at zon, nxori n drit monumente t shumta t
lashtsis greke. Pyetjeve t paris shqiptare t Konispolit, nse
ishin zbuluar objekte t lashta shqiptare, arkeologu n fjal, me
ironi e shpoti, u prgjigjej: Akoma jo! Qytetrimi shqiptar sht

m i iasht dhe duhet t grmojm m thell q ta gjejm". Sigurisht q deri m sot nuk sht gjetur, thjesht se nj qytetrim i
till nuk ka ekzistuar kurr3.
Pra, atje, n lumin Shkumbin i vendosin kufijt e Epirit
shkenctart m n z, si V. GEORGIEV, P. LEVEQUE, E. LEPPORE, N. HAMMOND, F. PAPAZOGLOU e tj. si dhe arkeologt e
shquar epirot D. EVANGELIDIS, F. PETSAS, S. DAKARIS e tj.4

T gjitha kto mjaftojn pr t br t qart se n Vorio Epir

do gj sht, n mnyr t padiskutueshme, epirotase-greke.
Prandaj m kot mundohen shqiptart t falsifikojn e t
shtrembrojn t vrtetn, me lloj-lloj mnyrash t trasha e
mashtrimesh, n lidhje me identitetin grek t Vorio Epirit. Sepse,
atje, edhe gurt thrrasin... Se atje edhe gjuha, edhe feja, edhe
kultura, edhe zakonet e traditat, gjith qytetrimi n prgjithsi,
t gjitha thrrasin se jan greke. Prkundrazi, as edhe nj gur, as
edhe nj mbishkrim n gjuhn ilire, aq m pak n gjuhn shqipe,
nuk sht gjetur deri sot. T gjitha objektet q shqiptart kan
grumbulluar npr muzeumet e tyre dhe i kan... pagzuar si
ilire apo shqiptare, jan greke Shum vizitor, bile edhe arkeolog, t cilt vizituan dhe vazhdojn t vizitojn muzeumet
shqiptare, habiten pr kto mashtrime dhe, duke reaguar me indinjat, pyesin: jan kto pretendime? T gjitha kto objekte
jan tejet greke.

3) Shih V. Bara Delvina" f.q. 13 (bot. grek).

4) Shih Akileos. G. tazarou "llirologjia dhe helenizmi vorioepirotas" fq 73 (bot. grek).

1 r c r

10

'4 sS i

11

(B) SHQIPTARET NUK JANE

AUTOKTONE
1) far thon balkanologt m t njohur.
drsa historian, gjeograf dhe arkeolog, si tham edhe
m sipr, flasin pr identitetin grek t Vorio Epirit dhe i vendosin kufijt e tij deri n lumin Shkumbin, bile edhe m iart,
prsa i prket Shqipris, balkanologt e rinj m n z, si I. J.
PUSSU, M.D. SAVIC, V. GEORGIEV, C. WEIGAND, TH. CAPITAN, A. ROSETTI, nuk pranojn as autoktonin e shqiptarve n
trojet ku rrojn aktualisht. Pra, i konsiderojn shqiptart t huaj,
t cilt kan zbritur atje nga Mali Emo n shek. XI pas Kr.5 Emrat
Alban, Albanopol shfaqen pr her t par n shek. XI, si
shkruan Ana Komneni, dshmi e cila vrtetohet edhe nga G. Akropoliti (shek. XIII).
Shum balkanolog mbshtesin tezn se shqiptart e sotm
nuk kan asnj lidhje me ilirt, nga t cilt pretendojn me t
madhe se e kan prejardhjen.6 Edhe vet shqiptarve u plqente,
e u plqen edhe sot, ta quajn veten shqipe mali , si e tregon
edhe vet emri i tyre, pr t sjll ndr mend faktin se jan malsor, se dikur rronin n male, prtej lumit Shkumbin dhe se ishin
barbar e rronin kryesisht me pretime kaaksh kundr qyteteve
bregdetare greke, shum prej t cilave edhe i shkatrruan.

2) Arvanitt e Greqis - grek t kulluar.

i rrjedhoj e atyre pretimeve.rshum epirot u larquan nqa
trojet e tyre. Zbritn jjig jt pjesve te tjera te Greqis, n Tesali. Atik, Peloponez, e ti duke sjell nga vendttnaia ly r
edhe gjufiharvanifasei t ciln e mesuan ooa lidhiet e ndryshme
dhe shkembimet treqtare qe kishin~rn~~shaiptart.- Pra7edhe t 1
asfWuquaTfurat fshatra arvanitase t Atiks, banort e t ci[ve
flasin shqip, jan e^r e ^ fe Talnuar, bile do t thoshim sejan m
~~grekese grekt tjer. N bisedat e ndryshm n lidhje me sh~tjen vorioepirot, kishim fatin e mir t njiheshim me ta, sepse
vizituam shum her Spatn, Markopullin dhe gjith zonn prreth. Askund tjetr nuk hasm nj entusiazm t till kaq t flakt.

Si

5) Shih RENE PYO "Vorio Epiri i pafat", Prologu A. Lazarou fq 15 dhe 16.
6) Shih D. EVANGELIDI Banor t lasht t Epirit si dhe mendime shkenctarsh t
shquar rreth atij problemi.

12

3) Dallimi
midis epirotve dhe shqiptarve,
gegve dhe toskve.
uhet t theksojm akoma se, dallimi midis epirotve dhe
shqiptarve mund t vrehet edhe nga pikpamja antropologjike. Pr m tepr, dallim i dukshm ekziston edhe
midis gegve dhe toskve. T part konsiderohen si shqiptar t
mirfillt dhe banojn n n tokat q shtrihen prtej lumit
Shkumbin, ndrsa t dytt banojn posht lumit Shkumbin dhe
konsiderohen tradicionalisht si epirot, t cilt edhe pse u bn
mysliman, ruajtn traditat dhe zakonet e epirotve si dhe shum
zakone kristiane e emra, bile mjaft festa t krishtere i kremtojn
bashk me ne.

BUTR IN T: Rrnoja t amfiteatrit t lasht grek.

(C) DESHMI
NGA FILLIMET E EPOKES KRISTIANE
DHE EPOKES BIZANTINE.
Epirin e Veriut gjithshka sht greke, por edhe kristiane e
bizantine. Edhe ato jan nj tjetr dshmi q flasin pr helenizmin e atij vendi. Esht fakt se epirott e pranuan shum
shpejt krishterimin, t cilin e prhapi atje apostull Pali, apo edhe
nxnsit e tij. Kshtu, qysh n shek. I pas Kr. dhe gjat gjith
periudhs bizantine, n zonn e Epirit dhe t Vorio Epirit, kemi
Kish t organizuar. U ngritn peshkopata, u ndrtuan tempuj
madhshtor, u shpalln martirt e fes. Ja edhe disa emra shenjtorsh: Shn Elefteri, peshkopi i Vlors, Shn Donatua, peshkopi
i Finiqit, Shn Azios, peshkopi i Durrsit. N Historin Kishtare
prmendet fakti se peshkopt ortodoks t Epirit (dhe t Vorio
Epirit) morn pjes n Koncilin I dhe IV Ekumenik.
N at periudh, Kisha e Epirit prpiqet n t njjtn koh
edhe pr zhvillimin e prparimin e arsimit dhe t letrsis.

(D) PERIUDHA E SUNDIMIT TURK

1) Prpjekje pr islamizimin
e popullsis greke.
1449, Epiri ra i gjithi n duart e turqve. Natyrisht q, gjat
sundimit qindravjear otoman, mjerimi pllakosi gjith
kombin grek. Megjithat, mund t themi me plot gojn se
helenizmi i Vorio Epirit mbajti mbi supe barrn m t rnd te
skllavris. Kjo i detyrohet fqinjsis s popullsis greke t Epirit
me shqiptart. Turqit, si dihet, kishin si qllim islamizimin e popullsis s krishtere. Dhe her me dhun e me krba, her me
premtime e kurthe ndaj femohuesve, n shum raste ia arritn
qllimit, t ndihmuar, natyrisht, edhe nga padija e njerzve dhe
nga bindjet e cekta fetare t tyre.
Suksesin m t madh gjat procesit t myslimanizimit, turqit
e patn n radht e shqiptarve, ndrsa tek grekt, tek shqipfolsit. Shqiptart e ndrronin fen.m t njjtn lehisi sikundr

14

?
D U R R E S : M o za ik b iza n tin . M b is h k rim i - s h t n g ju h n g re k e - prm e n d e m rin e Shn S te ta n it si d h e lu tje n e th e m e iu e s it t v e p r s K U J T O J E , Z O T , S H E R B E T O R IN T E N D A L E K S A N D E R " (sh e k. II pas
K r.).

15

ndrronin edhe petkat, me qllim q t kishin prej turqve prfitime t ndryshme materiale. Elementt e myslimanizuar ishin
ndr m fanatikt, bile shum prej tyre arrinin t fitonin pozita t
larta n Perandorin Osmane. N pjesn m t madhe t rasteve,
ishin ata shkaktart e persekutimeve kundr t krishterve q
nuk pranonin t mohonin fen e tyre, ndaj t cilve ushtronin
presion t egr pr ti detyruar t nnshtrohen. Me sa duket,
ndjenja e fajsis i nxiste t luftonin pr zhdukjen e plot t fes
s krishtere.
Pr fat t keq, t islamizuarit nuk ishin vetm t humburit e
fes, por edhe t humburit e kombit. Femohuesit bheshin edhe
atdhemohues, bheshin turq, turkoshqiptar. Toskt, si e kemi
prmendur, ishin epirot. Me ndrrimin e fes humbn edhe
helenizmin e tyre. U turqizuan. Dhe, si ishte e natyrshme, u njsuan me turqit.
Me shpejtsi t madhe prparonte islamizimi i t krishterve
edhe n disa krahina t Vorio Epirit, bile ritmi i tij ishte shqetsues. Pr fat t mir, edhe n ato vite t vshtira, doln burra q
i vun gjoksin rrezikut dhe luftuan me vetmohim kundr prhapjes s islamizmit. Midis tyre ishin edhe dy hierarkt e Dropullit dhe t Gjiroskastrs, peshkopt Mateus dhe Sofianos, t cilt,
me veprn e tyre shpirtrore, ndihmuan n ruajtjen e krishterimit.
Pas tyre erdhi Shn Kozmai, i cili rndsi t veant i kushtoi
Epirit dhe Vorio Epirit. Pr rreth dhjet vjet veproi n at zon. Me
predikimet e tij, me shkollat q hapi, me profecit dhe mrekullit
q bnte, e mbi t gjitha, me jetn e tij t shenjt dhe martirizimin,
arriti t ndalonte valn e islamizimit dhe t shptonte krishterimin
dhe helenizmin e Vorio Epirit. Esht e teprt t themi se, at Misionar t Madh t krishterimit, e vran turkoshqiptart, gj q
dshmon pr urrejtjen e tyre, qysh n at periudh, ndaj helenizmitdhe ortodoksis.

2) Zhvillimi i qendrave t mdha t arsimit

dhe helenizmit
n Vorio Epir
sht shum mbreslns fakti q, edhe pse mes kaq e kaq
peripecish, helenizmi i Vorio Epirit jo vetm q mbijetoi n
at periudh t egr t sundimit turk, por, n t njjtn koh,

16

prparoi n ietrsi e arsim, duke themeluar n at zon qendra t

mdha arsimore, kulturore e tregtare.
Po prmendim ktu disa prej tyre: Voskopoja: Ishte cilsuar
si Athin e dyt prsa i prket arsimit dhe ietrsis. Ishte qendr e
rndsishme shpirtrore, me akademi, me biblioteka, me
shtypshkronj, me shtpi botuese e me plot tempuj bizantin.
Msues t Mdhenj t Kombit ushtruan veprimtarin e tyre n
Voskopoj. Por mkat! M 1769, pasi m par grabitn gjithshka, ajo qendr arsimi, kulture e tregtie, u b hi e pluhur nga turkoshqiptart n shenj hakmarrjeje ndaj kryengritjes s grekve
kundr turqve, kryengritje e cila u b me nxitjen e Orlovit. Pas
shkatrrimit t vitit 1769, Voskopoja lulzoi prsri, pr tu shkatrruar pastaj nj her e prgjithmon nga shqiptart m 1916.7
Korqa. Tjetr qendr e madhe edhe kjo, ku pas shkatrrimit t
par t Voskopojs. arsimi dhe kultura e saj kaluan n kt qytet.
far nuk kishte n Kor m 1913? 2.500 nxns, gjimnaz, institut femror, laborator etj. N 18.000 baao-q.kishte athere
Kora, 14000 mjj :shm grek. dhe vetm 4.000 mij ishin shqiptarr~Sot, ajo qendr e dikurshme arsimore, nuk ka as shkoll
fillore n gjuhn greke - ndalohet me ligj - dhe as njihet si qytet
grek. Ku jan, pra, 14.000 grekt e 1913 - s?
; ' rW> /
Qendra t tjera shpirtrore ishin Gjirokastra, Delvina, Saranda, Dhrovjani, Qestorati, Himara. Himara, e cila gjat periudhs s sundimit turk vetqeverisej me priviiegje t veanta, t
miratuara nga vet sulltani, dhe ku nuk shkelte kmba e turkut8,
sot ajo Himar nuk njihet nga shqiptart si krahin minoritare
greke, por konsiderohet shqiptare, duke mos pasur as edhe nj
shkoll fillore...
Kto, dhe plot t tjera, ishin qendrat e kulturs dhe t arsimit
gjat periudhs s sundimit turk. Le t na tregojn shqiptart qoft edhe nj qendr t till shpirtrore. Le t na tregojn nj qytet
apo fshat t tyre, q t ket arritur nj madhshti t till. Asnj pr
numur! Jo qendr, por as shkoll fillore nuk kishin gjat sundimit
turk. E para shkoll fillore n gjuhn shqipe u hap n Kor, n
vitin 1913. Deri n at koh, shqiptart msonin shkrim e kndim
n shkSllat greke. Gjithashtu, shkrimi i par shqip i prket vitit
7) Pr shkatrrim in e piot t Voskopojs nga shqiptart shih K. Sknderi "Historia e
Voskopojs , fq 110 (bot. grek).
8) Shih K. Dede Dhrmiu i Himars , fq. 42. (bot. grek).

'i- L s

'>- L

- 17 "

-'U
'r t .

J 7'

t, y>
1908, Deri n at ast, shqiptart mbshteteshin vetm n traditn gojore. Gramatikn e par t gjuhs shqipe, si dhe fjalorin x,
greqisht - shqTpTe prgatitrTgrke vorioepirot pr t ndihmuar
nnzhvillimin dhe prparimin e shqiptarve. Por, popull q nuk ka

arsimTTuTm'und t ket as histori. Si rrjedhoj, vetm Vorio Epiri^ ^

ka dokumente historike, t cilat dshmojn pr identitetin grek t r , c
'tij.
%
Vorio Epiri, me nivelin e lart kulturor t tij, i nxori shqiptart
nga errsira n drit. Do t linim dika mangut po t mos shtonim
se, m 1916, me shpenzimet e Bashksive, funksiononin n Vorio I
Epir 360 shkolla greke me 22.595 nxns. M 1933-1934 regjimi
%
shqiptar, n mnyr djallzore, i mbylli t gjitha kto shkolla, ve-,t, ^
prim i cili i detyroi vorioepirott ti drejtohen Gjyqit Ndrkombtar t Hags, duke fituar kshtu zyrtarisht t drejtn e a r s im itjT ^ k ^ %
gjuhn greke.
Po e perserisim: Shqiptaret dolen n drit ne saj t kultifre5ti.../^r-*v
s Vorio Epirit. Se n mnyr na shprblyen shqiptart, dihet
\,Jv
botrisht. Jan t njohura dhuna dhe persekutimi ndaj do '
gjurme t arsimit grek, prpjekjet e pashembullta pr helenizi- >r,
min e asaj treve, popullsin e s cils e llogarisin me paturpsin
m t madhe n 60.000 vet, n nj koh q ajo prbnte gjithmon 1/5 e popullsis shqiptare. Pra, sot ajo duhet ti kaioj t
500.000 vett.
/; j
Nuk ka dyshim jse. shqiptart e urrejn kulturn greke dhe i
tremben arsimit grek. Esht kjo arsyeja qe, kerkss s Organizats s Minoritetit Kombtar Grek "OMONIA , n tetor t vitit
1991, pr hapjen e shkollave greke kudo ku ndodhen grek,
shqiptart iu prgjigjn: Po t hapen kudo shkolla greke, athere Shqipria rrezikohet t helenizohet.
Po! Pikrisht ksaj i tremben, se athere edhe vet shqiptart
do ti drgonin fmijt e tyre n shkollat greke, sepse vetm atje
bhet me t vrtet pun arsimore.
*

'Ml/CI -o

J -cijL
-

./

*L

(j.'U.kcl

2.3

<

jJ J u f - p if t 2, y

18

BU TR IN T: Rrnoja t baptisterit t lasht kristian.

19

(E)
PROVA TE TJERA
TE HELENIZMIT TE VORIO EPIRIT
1) Bamirsit e Mdhenj t Kombit
amirsit e Mdhenj t Kombit e t Atdheut ishin epirot, e
shum prej tyre, vorioepirot. A. Arsakis, p.sh, me t mirnjohurat shkolla arsakase t Athins, ishte me origjin nga
Hotahova e Prmetit. Evangelos Zapa, i cili ndrtoi Pallatin e Zapios n Athin, ishte nga Labova e Poshtme. J. Banga, shpirti i
arsimit Korar, ishte me origjin nga Kora. K. Zoarafos. me
shkollat e tij pedagogjike, t njohura me emrin shkolla zografase , ishte nga Qestorati. Sina, i cili midis shum veprave t tjera
*brenda dhe jasht vendit, ndrtoi edhe Akademin e Athins,
ishte nga Voskopoja. Dhe sa e sa t tjer Bamirs t Mdhenj t
Kombit3 ishin vorioepirot...
Esht paradoksale t mendosh se atyre krahinave, n t cilat
lindn ata Bamirs t Mdhenj, u mohohet prej shqiptarve identiteti i tyre kombtar.

2) Luftrat pr lirim Kombtar

t vorioepirotve.
etm n Epir dhe Vorio Epir, numri i lvizjeve lirimtare m t
njohura, gjat sundimit turk, llogaritet n tridhjet. Edhe bij
nga Vorio Epiri morn pjes dhe derdhn gjakun e tyre pr
lirimin e Mmdheut ton nga turqit.
Kshtu, vorioepirot gjejm akoma edhe n Kryengritjen e
Dionis Skilozofit n Janin, n vitin 1611. E njjta gj edhe n
Orloviket , n vitet 1769-1770, ku pr shkak t pjesmarrjes n
to t vorioepirotve, turkoshqiptart dogjn n shenj hakmarrjeje Voskopojn, fakt t cilin e prmendm edhe m sipr. M
1821, 618 trima t armatosur vorioepirot, n baii t t cilve
prinin Kapedant e tyre, u nisn nga Voskopoja e Kora dhe zbritn n Mesollongj, Peloponez e gjetk, prj luftuar e pr t dhn jetn pr Atdhe. Njkohsisht, 240 himariot, me n krye9

9) Shih Notn e Korarve drejtuar Kom isionit Ndrkom btar t Kufijve n librin e E.
Protopsaltit "shtja vorioepirote , fq. 68 (bot. grek).

20

Kapedan Mihal Spiromilon, luftuan n rrethimin e Mesollongjit.

Dhe q t mos zgjatemi shum, t prmendim s fundi edhe 600
t rinj vorioepirot. t cilt me n krye Kapedanin trim Dalan
Haxhimihalin, dhan jetn e tyre, m 1827, n Frangokastel t
Krets.10
N Luftrat Ballkanike t viteve 1912-1913, si dhe t atyre pr
lirimin e Maqedonis dhe t Vorio Epirit, pjesmarrja e tyre ishte
gjithashtu e rndsishme. T gjitha kto fakte i prkasin asaj periudhe n t ciln shqiptart - i 'vetmi prjashtim ndr t gjith
popujt e Ballkanit - luftonin krah pr krah me turqit pr t prjetsuar sundimin e tyre.
N vazhdim, vepr e vorioepirotve ishte edhe Lufta vigane
pr Autonomi, m 1914, me t ciln mundn t fitonin me arm
autonomin e tyre. T njjtn gj bn edhe n 1940. Po ashtu
edhe n 1941-43, me Organizatn e tyre MAVI (Fronti pr lirimin e Vorio Epirit) kundr italianve dhe gjermanve.
A nuk dshmojn t gjitha kto se n dejet e tyre vlonte gjak
grek. se luftonin pr Fe e pr Atdhe?

3) Shqiptart, gjithmon
n krah t armiqve t helenizmit

1A
(

u - .'- f *

rejt ndryshe nga vorioepirott, shqiptart nuk luftuan kurr

pr t fituar lirin e tyre, por gjithmon rreshtoheshin n
krah_t turqve kundr grekve. Ata prdori Ali Pasha kundr
suTiotve. Esht gjithashtu fakt se pjesa kryesore e ushtris turke,
ajo m fanatike, e cila ishte grumbulluar pr shtypjen e Revolucionit Grek, ishte e prbr prej turkoshqiptarve. Luftuan me aq
trbim, saq mund t themi me bindje se lufta e vitit 1821 nuk u
zhvillua midis grekve dhe turqve, por midis grekve dhe shqiptarve.11
Po! Esht e domosdoshme ta themi hapur dhe ta prsrisim:
Shqiptart nuk luftuan kurr pr lirin e tyre, kurr nuk menduan\
pr t. U mjaftonte t ishin skllevr. Dhe le t mos na i prmendin"
shum miqt" shqiptar luftrat e Gjergj Kastriotit, apo si
quhet ndryshe, t Sknderbeut. Sepse G^TqTKastridti Sknder-

s__ 10) Pr pjesmarrjen e vorioepirotve n luftrat pr lirim kombtar, shih K. Sknderi,

"H is to ria e V oskopojs', fq. 85 (bot. grek).
11) Shih N. Papadopoulou "D ropulli" fq. 57 (bot. grek).

beu, i cili luftoi me trimri e heroiznL_nuk ishte as shqiptar, as

. / | t urk. Ishte, ashtu si T pranon a T v e t n e l^
A Ikrishter.12 _
'
------------------------------j
Perlatl keq, deri m 1913, shqiptartnuk kjshinjidrgjegje
kombtare. Shikonin vetm interesin e tyre dhe ndrronin padron n lidhje me shprblimin q merrnin. Vrtet, sa e sa padron
ndrruan edhe n shekullin XX, qysh athere q u krijuan si
shtet? Turq, italian, austriak, gjerman, rus, kinez, ndrsa
tani u kthyen prap tek italiant dhe turqit. Por, tani rendin edhe
diku tjetr. Rendin drejt Ameriks dhe TPE-s, ku do tu japin m
shum petrodollar, si u shpreh me cinizm R. Alia. T till sedr e t till ndrgjegje kombtare kan...

4) T burgosurit,
t internuarit dhe t ekzekutuarit
vorioepirot.
os vall edhe ata mijra t burgosur, t internuar e t ekze- j
kutuar vorioepirot nga regjimi diktatorial Hoxha - Alia nuk
jan dshmi e gjall e identitetit grek t Vorio Epirit? Prse \
syrgjinoseshin dhe burgoseshin bijt e tij t shumvuajtur? Prse \
ua shkatrruan kishat dhe shkollat? Thjesht se donin ti shkombtarizonin. Por ata as u prkuln, as u ligshtuan. Mbetn grek
dhe t krishter ortodoks.

P allati i Z a p io s . V e p r e V o rio e p iro t v e E. d h e K. Z ap a.

12) Shih M. Lam brinidi S hq ip ria so t" fq.

(bot. grek).

rv^V' J

21

22

A THIN E: Akademia. Vepr e Bamirsit S. Sina.

23

(F) DESHMI
TE TE HUAJVE PER HELENIZMIN
E VORIO EPIRIT.
1) Shqiptare
1912, kur Turqia po merrle t tatpjetn dhe kishte filluar
Lufta Ballkanike, italiant dhe austriakt, si dihet, i bn
presione t hapta Ismail Qemal'Vlors q t shpall pava- j
rsin e Shqiprisa pr t vetmen arsye q ti kundrviheshin j
aneksimit t Vorio Epirit nga ana e Greqis. Por kur e pyetrTTs^
mail Qemalin se ku e vendos ai kufirin midis grekve dhe shqiptarve, dha kt prgjigje: N vijn q bashkon Vlorn me Manastirin13.
M 17 maj 1914, pas asaj Lufte fitimtare pr Autonomi t vorioepirotve, u nnshkrua protokolli i njohur si Protokolli i Korfuzit, me t cilin njihej botrisht helenizmi i plot i Vorio Epirit - i
gjith Vorio Epirit, q prfshihej n Prefekturat e Gjirokastrs,
Kors, etj - dhe i garantohej autonomi e plot, liria e fes, e arsimit, e gjuhs, etj. Protokolli u nnshkrua nga G.K. Zografos, si
Kryetar i Lufts pr Autonomi, nga prfaqsues t Fuqive t
Mdha, si dhe nga Greqia e Shqipria.
Po! Edhe Shqipria e nnshkroi pa kushte Protokollin, i cili
fliste pr nj heienizm t plot t Vorio Epirit.14 Nuk than shqiptart e athershm at q thon shqiptart e sotm mendjeshkurtr, se gjoja vorioepirott jan... t ardhur, por than se Vorio Epiri sht, me plot t drejt, Atdheu i vorioepirotve.
M 1916, Kuvendi Kombtar i shqiptarve n Dibr, votoi pr
identitetin grek t Vorio Epirit.15
M 5 maj 1920, n Marrveshjen e Kapshtics, q u nnshkrua nga pala greke dhe ajo shqiptare, njihej identiteti i plot
grek i Vorio Epirit.

13) Rene Pyo, fq. 235 (bot. grek).

14) Shih E. Protopsalti, po aty, fq. 187 dhe A. Papateodorou Lufta pr Autonomin e
Vorio Epirit 1914", fq. 38.
15) Rene Pyo, po aty, fq. 237.

24

2) Italiane
ryeministri italian Xhioliti (1913-1914), i deklaroi ambasadorit grek n Rom, Kaklamanos: E pranoj se Epiri i Veriut i
prket Greqis, por t drejtat e nj populli t vogl, si sht
ai grek, nuk mund t ngadhnjejn mbi interesat e nj fuqie t
madhe, si sht Italia.16
Me marrveshjen Titoni - Venizellos (29-7-1919), Itaiia njohu
t drejtat e Greqis ndaj Vorio Epirit dhe premtoi se do t mbshtes pran t Mdhenjve" aneksimin e Vorio Epirit nga Greqia.17
Ja dhe nj dshmi e guximshme e nj gazetari italian n favor
t Vorio Epirit. Gazetari quhej LUCIANO MAGRINI dhe dshmia
e tij u b shkak q ai t ulej disa her n bankn e t akuzuarit.
MAGRINI u drgua nga gazeta italiane "II secolo n Vorio Epir.
Prej aty denoncoi makinacionet, t cilat u bn shkak q Vorio
Epiri t humbiste lirin: Kur nj re e zez u ngrit nga Roma,
kaprceu Adriatikun dhe u ul mbi Epir pr t zbehur e pr t tronditur shpresat e tyre pr liri, athere t gjitha krahinat e Vorio
Epirit drguan n Gjirokastr prfaqsi t shumta, t cilat shprehn ndjenjat e tyre, shpresat e tyre tek e drejta, tek e drejta e nj
populli t lir, q di t vendos vet pr t ardhmen e tij. N do
fshat valviteshin flamur grek. Nj i huaj, q udhton npr
Epir, e kupton se kush sht dhe far aspiron ai popull, t cilin
Italia krkon ta sakrifikoj n altarin e teorive strategjike dhe synimeve t saj.i;:

3) Amerikane
R f i 17 maj 1920, me dekret t veant, Senati Amerikan kr<kon nga Kshilli i Paqes bashkimin e Vorio Epirit me GreqiGjithashtu, m 29 gusht 1946, Senati i SHBA mbshteste
iden e atij bashkimi.

16) Rene Pyo, po aty, Iq. 37.

' i"! Shih A. Leka. po aty. fq. 52.

18) Shih R. Pyo, po aty. H yrje A. Lazarou, f.q. 11. N. P apadopoulou, po aty, fq. 137.

25

4) Franceze
1913, kur Fuqit e Mdha vendosn ti dorzojn shtetit
artificial shqiptar Vorio Epirin e porsaliruar, opionioni
publik ndrkombtar dhe personalitete t shquara n arenn ndrkombrtare si Klemanso, i cili m von u b kryeministr
i Francs, e kundrshtuan dhe e demaskuan at politik t ndyr
t evropianve.
Ato dit, shum gazetar t huaj vizituan Vorio Epirin me qliim q t bindeshin vet pr helenizmin e atij populli, si dhe pr t
ndjekur nga afr reagimin e tij ndaj t Mdhenjve.
Njri prej atyre gazetarve ishte edhe Ren Pyo, filohelen i
zjarrte, i ciii i ra kryq e trthor gjith Vorio Epirit, ku turmat e
njerzve dhe autoritetet e prisnin me entusiazm. Ai mendonte
se, me an t Francs, mund t ndikonte tek t Mdhenjt. Prshtypjet e atyre udhtimeve i prmblodhi n librin e tij t mrekullueshm Vorio Epiri i pafat, fakteve t t cilit i referohemi shum her edhe n shkrimin ton, her - her n mnyr krejt t
lir.19
Saranda: M 1913 kishte vetm popullsi greke. Asnj shqiptar. Prjashtim bnin vetm disa mysliman dhe npuns turq.
(Kurse tani, popullsia e Sarands sht e prbr edhe nga emr e shqiptar, t cilt jan uar atje qllimisht. (Shnim i Aut.).
Gjith populli i Sarands m priti me flamuj grek e me thirrjet:
Rroft Greqia! Rroft Franca! Rroft bashkimi me Greqin!
(Shih fq. 57-59).
Nivica. Fshat q, m 1913, kishte 160 shtpi, t gjitha greke.
Bashk me fshatin, shqiptart dogjn edhe disa pleq e plaka, q
nuk pranuan t largoheshin me t tjert pr t shptuar kokn.
Shn Vasili - Fshat i lulzuar grek. Edhe at e dogjn shqiptart n shenj hakmarrjeje, m 1913, kurse n kish, ikonave t
Krishtit dhe t Shenjtorve, u nxorrn syt me thik.
Lukova. Shqiptart vran famullitarin e fshatit n altarin e
fanatizmit t tyre. (fq. 69-70).
Piqerasi. Pritje nga dhjetra fshatar, t cilt shprehnin
ndjenjat e tyre me an t njrit prej antarve t paris, i cili

19) Libri i Ren Pyo Vorio Epiri i pafat" me prkthim t A. Lazarou dhe me prolog, komente, kronik nga A.G. Lazarou, u ribotua para pak kohsh nga Shtpia Botuese Trohalia".

22

ATHINE: Akademia. Vepr e Bamirsit S. Sina.

23

(F) DESHMI
TE TE HUAJVE PER HELENIZMIN
E VORIO EPIRIT.
1) Shqiptare
1912, kur Turqia po merrte t tatpjetn dhe kishte filluar
Lufta Ballkanike, italiant dhe austriakt, si dihet, i bnl
presione t hapta Ismail Qemal'Vlors q t shpali pava- j
rsin e Shqipris pr t vetmen arsye q ti kundrviheshin j
aneksimit t Vorio Epirit nga ana e Greqis. Por kur e pyetnTs7
mail Qemalin se ku e vendos ai kufirin midis grekve dhe shqiptarve, dha kt prgjigje: "N vijn q bashkon Vlorn me Manastirin13.
M 17 maj 1914, pas asaj Lufte fitimtare pr Autonomi t vorioepirotve, u nnshkrua protokolli i njohur si Protokolli i Korfuzit", me t cilin njihej botrisht heienizmi i plot i Vorio Epirit - i
gjith Vorio Epirit, q prfshihej n Prefekturat e Gjirokastrs,
Kors, etj - dhe i garantohej autonomi e plot, liria e fes, e arsimit, e gjuhs, etj. Protokolli u nnshkrua nga G.K. Zografos, si
Kryetar i Lufts pr Autonomi, nga prfaqsues t Fuqive t
Mdha, si dhe nga Greqia e Shqipria.
Po! Edhe Shqipria e nnshkroi pa kushte Protokollin, i cili
fliste pr nj helenizm t plot t Vorio Epirit.14 Nuk than shqiptart e athershm at q thon shqiptart e sotm mendjeshkurtr, se gjoja vorioepirott jan... t ardhur, por than se Vorio Epiri sht, me plot t drejt, Atdheu i vorioepirotve.
M 1916, Kuvendi Kombtar i shqiptarve n Dibr, votoi pr
identitetin grek t Vorio Epirit.15
M 5 maj 1920, n Marrveshjen e Kapshtics, q u nnshkrua nga pala greke dhe ajo shqiptare, njihej identiteti i plot
grek i Vorio Epirit.

13) Rene Pyo, fq. 235 (bot. grek).

14) Shih E. Protopsalti, po aty, fq. 187 dhe A. Papateodorou Lufta pr Autonomin e
Vorio Epirit 1914 , fq. 38.
15) Rene Pyo, po aty, fq. 237.

24

2) Italiane
ryeministri italian Xhioliti (1913-1914), i deklaroi ambasadorit grek n Rom, Kaklamanos: "E pranoj se Epiri i Veriut i
prket Greqis, por t drejtat e nj populli t vogl, si sht
ai grek, nuk mund t ngadhnjejn mbi interesat e nj fuqie t
madhe, si sht Italia .16
Me marrveshjen Titoni - Venizellos (29-7-1919), Italia njohu
t drejtat e Greqis ndaj Vorio Epirit dhe premtoi se do t mbshtes pran t Mdhenjve aneksimin e Vorio Epirit nga Greqia.17
Ja dhe nj dshmi e guximshme e nj gazetari italian n favor
t Vorio Epirit. Gazetari quhej LUCIANO MAGRINI dhe dshmia
e tij u b shkak q ai t ulej disa her n bankn e t akuzuarit.
MAGRINI u drgua nga gazeta italiane "II secolo n Vorio Epir.
Prej aty denoncoi makinacionet, t cilat u bn shkak q Vorio
Epiri t humbiste iirin: Kur nj re e zez u ngrit nga Roma,
kaprceu Adriatikun dhe u ul mbi Epir pr t zbehur e pr t tronditur shpresat e tyre pr liri, athere t gjitha krahinat e Vorio
Epirit drguan n Gjirokastr prfaqsi t shumta, t cilat shprehn ndjenjat e tyre, shpresat e tyre tek e drejta, tek e drejta e nj
populii t lir, q di t vendos vet pr t ardhmen e tij. N do
fshat valviteshin flamur grek. Nj i huaj, q udhton npr
Epir, e kupton se kush sht dhe far aspiron ai popull, t cilin
Italia krkon ta sakrifikoj n altarin e teorive strategjike dhe synimeve t saj.K

3) Amerikane
R I j 17 maj 1920, me dekret t veant, Senati Amerikan krf l | | kon nga Kshilli i Paqes bashkimin e Vorio Epirit me GreqiGjithashtu, m 29 gusht 1946, Senati i SHBA mbshteste
iden e atij bashkimi.

16) Rene Pyo, po aty, fq. 37.

* 71 Shih A. Leka, po aty, fa. 52.
18) Shih R. Pyo, po aty. H yrje A. Lazarou, f.q. 11. N. P apadopoulou, po aty, fq. 137.

25

4) Franceze
1913, kur Fuqit e Mdha vendosn ti dorzojn shtetit
artificial shqiptar Vorio Epirin e porsaliruar, opionioni
publik ndrkombtar dhe personalitete t shquara n arenn ndrkombrtare si Klemanso, i cili m von u b kryeministr
i Francs, e kundrshtuan dhe e demaskuan at politik t ndyr
t evropianve.
Ato dit, shum gazetar t huaj vizituan Vorio Epirin me qllim q t bindeshin vet pr helenizmin e atij populli, si dhe pr t
ndjekur nga afr reagimin e tij ndaj t Mdhenjve.
Njri prej atyre gazetarve ishte edhe Ren Pyo, filohelen i
zjarrte, i cili i ra kryq e trthor gjith Vorio Epirit, ku turmat e
njerzve dhe autoritetet e prisnin me entusiazm. Ai mendonte
se, me an t Francs, mund t ndikonte tek t Mdhenjt. Prshtypjet e atyre udhtimeve i prmblodhi n librin e tij t mrekullueshm Vorio Epiri i pafat, fakteve t t cilit i referohemi shum her edhe n shkrimin ton, her - her n mnyr krejt t
lir.'9
Saranda: M 1913 kishte vetm popullsi greke. Asnj shqiptar. Prjashtim bnin vetm disa mysiiman dhe npuns turq.
(Kurse tani, popullsia e Sarands sht e prbr edhe nga emr e shqiptar, t cilt jan uar atje qllimisht. (Shnim i Aut.).
Gjith populli i Sarands m priti me flamuj grek e me thirrjet:
Rroft Greqia! Rroft Franca! Rroft bashkimi me Greqin!
(Shih fq. 57-59).
Nivica. Fshat q, m 1913, kishte 160 shtpi, t gjitha greke.
Bashk me fshatin, shqiptart dogjn edhe disa pleq e plaka, q
nuk pranuan t largoheshin me t tjert pr t shptuar kokn.
Shn Vasili - Fshat i lulzuar grek. Edhe at e dogjn shqiptart n shenj hakmarrjeje, m 1913, kurse n kish, ikonave t
Krishtit dhe t Shenjtorve, u nxorrn syt me thik.
Lukova. Shqiptart vran famullitarin e fshatit n altarin e
fanatizmit t tyre. (fq. 69-70).
Piqerasi. Pritje nga dhjetra fshatar, t cilt shprehnin
ndjenjat e tyre me an t njrit prej antarve t paris, i cili19

19) Libri i Ren Pyo Vorio Epiri i pafat me prkthim t A. Lazarou dhe me prolog, komente, kronik nga A.G. Lazarou, u ribotua para pak kohsh nga Shtpia Botuese Trohalia .

26

thoshte: "Tani sna ngelet gj tjetr. M mir t vdesim sesa t

mos i prkasim Greqis . (fq. 104).
Himara. Qytet kryekput grek, me kultur, i begat, i arsimuar, me sistem vetqeverisjeje. Asnj shqiptar. Pr dyzet npunsit e atjeshm turq kishin ndrtuar strehim t veant jasht
qytetit (fq. 74-89).
Gjirokastra. Pasi kaloi fshatrat nga Delvina deri n Gjirokastr, d.m.th. Dhrovjanin, Lugarin, Frashtanin, Goricn, Terihatin,
Haskovn, Vanistn, Goranxin, Dervicianin e shum t tjer, ku
e prisnin kudo me thirrjet liri - bashkim, Ren Pyo arriti n Gjirokastr. Atje, tregon ai, gjith qyteti, me flamuj grek e me thirrjet
q prmendm, kishte dal pr ta pritur, s bashku me Mitropolitin e Dropullit Vasilin dhe autoritetet. Bile edhe myftiu fliste me
admirim pr ushtart grek q hyn n Gjirokastr. N fund,
gazetari filohelen u nis drejt Kors, pr t par edhe atje nj
qendr t luizuar t helenizmit t Vorio Epirit. (fq. 90-136)
la vien, tani, t shohim si e mbyll prshkrimin e udhtimit nga
Saranda n Gjirokastr: Deri n at ast - shkruan n librin e tij
Ren Pyo - kisha takuar grek, grek si gjith t tjert, q banonin
n Sarand, n Nivic, n Himar, si mund t takoja edhe n
rrethinat e Athins. Duke filluar nga Qafa e Muzins gjithshka,
veshja, mentaliteti, fjalt, m dhan t kuptoj se udhtoj n nj
zon ku popullsia kishte ruajtur pastrtin e saj, pa u przier me
t tjert, pa e humbur integritetin e saj. Ktu fillon Epiri i vrtet
(fq. 104).

5) Vendime t Fuqive t Mdha

13 janar 1920, Kshilli i Lart i Aleatve (Anglis, Francs,
Italis dhe SHBA - s) miratoi bashkimin e Vorio Epirit me
Greqin, miratim i cili prputhej edhe me deklaratat e bra
nga presidenti i SHBA - s, VVillson, nga data 10-15 shkurt 1920.
M 30 gusht 1946, n Konferencn e Paqes, u shtrua edhe
problemi i Vorio Epirit. Pas kundrshtimeve t ministrit sovjetik t
punve t jashtme Molotov, si dhe t vendeve t tjera komuniste,
problemi iu kalua ministrave t jashtm t Fuqive t Mdha, t
cilt vendosn q t diskutohet pas zgjidhjes s problemit austriak dhe atij gjerman.20

20) Shih E. Protopsalti, po aty, fq 48. T theksohet se q t dyja ato problem e u zgjidhn
dhe nuk mbetet tjetr vese diskutimi dhe zgiidhja e problemit t Vorio Epirit.

(
27

~~

-.

Shpallja e Autonomis s Vorio Epirit n Gjirokastr, m 17 Shkurt 1914

28

(G) GREQIA PER VORIO EPIRIN

1) Tri her e liroi Vorio Epirin
Fakti se Greqia e iiroi Vorio Epirin tri her, d.m.th m 1913,
1914 dhe 1940, sht prov bindse e helenizmit t Vorio Epirit.

2) Georgios Papandreu
uke folur n parlamentin grek, n 12 qershor 1960, Georgios Papandreu tha: Ajo q duhet t ket parasysh do
Qeveri Greke, sht se problemi i Vorio Epirit mbetet i hapur. Ajo q ndalohet n shekuj, sht nnvleftsimi i asaj krkese
t shenjt. Rivendikimi yn pr Vorio Epirin sht i shenjt dhe i
paparashkrueshm.

(H) ZERII VORIO EPIRIT

fund t fundit, prse duhet t flasim pr dshmit e t tjerve? M e madhja dshmi sht ajo e popullit kreshnik t
Vorio Epirit. Ndgjegjja e atij populli ishte, sht dhe do t
jet greke. Vorioepirott jan grek e, pr pasoj, vendi ku banojn sot, vendi t cilin e vaditn me gjak e me djers ndr shekuj,
por sidomos nga 1912 deri sot, ai vend sht grek. Edhe vala e
refugjatve vorioepirot drejt Greqis sht edhe ajo nj dshmi,
q i shtohet dshmive t tjera, pr t vrtetuar edhe nj her heiemzmin e Vorio Epirit. Vllezrit tan refugjat nuk vajtn as n
Itali, as n Serbi, as gjetk. Erdhn n Greqin Nn pr t ndier
nga afr ngrohtsin e saj, erdhn se jan grek dhe bij t denj
t saj.

29

(I) DHETANI?
1) Vorio Epiri i Greqis
as gjith atyre q analizuam, lexues i dashur, ku do problem
flet me gjuhn e fakteve, sht gj e leht t arrish n prfundimin se: Vorio Epiri ishte prej mijra vjetsh, sht edhe sot,
do t jet edhe n t ardhmen, grek. Historia, gjeografia, bile
edhe gurt q nxjerr n drit kazma e arkeologut, dshmojn pr
kt. Pra, edhe vorioepirott jan zotr n tokat e tyre, jan banort e prjetshm t Vorio Epirit. T huaj nuk jan ata n n r^hniptn-

d h M g ire n d o se ti-a & Ja ifi^^ tyre t ligjsbnvefmtth-pffef-lumit

Shkumbin.

2) Vorio Epiri vazhdon luftn

i pasoj e makinacioneve t itaiianve, Vorio Epiri u shkput
padrejtsisht nga trupi i Greqis Nn. Por padrejtsia, sado \ /
vite e shekuj t kalojn, mbetet gjithmon padrejtsi.JEran^da[ edhe Vorio Epiri doJe vazhdoje luften derisate realizohet
plotsTshfendrra e_bijvejetij, qe nukshte ijelLvese bashkimi i
Tyr me trungun e Kombit, me Greqin Nn.

3) T drejtn m soni...
kot tronditen dhe nervozohen shqiptart, kur dgjojn
pr krkesn e drejt t vorioepirotve dhe t grekve t
tjer, pr bashkimin e atij rajoni grek me Greqin. Pastaj,
ne as bjm e as krkojm m tepr nga bjn e krkojn^
shqiptart pr Kosovn. A nuk_krkojn ata pavarsin dne'
bashkimin e Kosovs me STVqiperTn? T njjtn~gj krkojm
edhe ne pr\Vorio Epirin. Prse, pra, nuk u vjen mir? Prse e
para u plqen, e dyta u djeg?

is* f- ' ^ u u ;

%L,

6 (1

'LC^-

"

t -

'' f O - i a ^

^ ._ ..c

30

.v ^ C - C o . - . <.

(k

(,c

t t ' ..

..

'

4) Detyra e drejtuesve
dhe e popullit grek
etyr e t gjith grekve pa prjashtim, e Shtetit, e Kishs, e
politikanve dhe e popullit n prgjithsi, sht prkrahja
ndaj popullit vlla t shumvuajtur t Vorio Epirit, deri sa
edhe ai t realizoj ndrrn e tij t shumpritur, BASHKIMIN ME
NENEN GREQI.
Ardht sa m shpejt ajo dit! AMIN!

G J IR O K A S T R A .

31

BU TR IN T: Statuja grei.. (Shek. I para Kr.)

32

( \

PASQYRAELENDES
Prolog........................................................................................ Faqe5
(A) KUFIJTE GJEOGRAFIKE DHE QYTETERIMI GREK
I EPIRIT.......................................................................................6
1) Epiri, q nga Gjiri Ambrakik deri n lumin Shkum bin....... 6
2) Edhe gurt thrrasin..."............................................... .......8
(B) SHQIPTARET NUK JANE AUTOKTONE............................... 11
1) far thon balkanologt m t n jo h u r............................ 11
2) Arvanitt e Greqis - grek t kulluar............................... 11
3) Dallimi midis epirotve dhe shqiptarve, gegve dhe
toskve........................................................................
12
(C) DESHMI NGA FILLIMET E EPOKES KRISTIANE DHE
EPOKES BIZANTINE............................................................... 13
(D) PERIUDHA E SUNDIMIT TURK.............................................. 13
1) Prpjekje pr islamizimin e popullsis g re k e ................... 13
2) Zhvillimi i qendrave t mdha t arsimit dhe helenizmit
n Vorio E p ir............................................................................15
(E) PROVA TE TJERA TE HELENIZMIT TE VORIO EPIRIT.......19
1) Bamirsit e Mdhenj t K om bit..........................................19
2) Luftrat pr lirim Kombtar t vorioepirotve.................19
3) Shqiptart, gjithmon n krah t armiqve t helenizmit ....20
4) T burgosurit, t internuarit dhe t ekzekutuarit
vorioepirot.............................................................................. 21
(F) DESHMI TE TE HUAJVE PER HELENIZMIN E VORIO
EPIRIT
1) S hqiptare............................................................................. 23
2) Italiane................................................................................. 24
3) Am erikane............................................................................24
4) Franceze.............................................................................. 25
5) Vendime t Fuqive t M dha............................................. 26
(G) GREQIA PER VORIO EPIRIN.................................................. 28
1) Tri her e liroi Vorio Epirin............................................... 28
2) Georgios Papandreu.......................................................... 28
(H) ZERII VORIO EPIRIT...............................................................28
(I) DHE TANI?..............................................................................29
1) Vorio Epiri i G reqis............................................................ 29
2) Vorio Epiri vazhdon lu ft n ...................................................29
3) T drejtn msoni... ...... ...................................................29
4) Detyra e drejtuesve dhe e popullit g re k .............................30

n vitin 1974.
N t paraqitel Epiri, icili prfshin 4 /5 e Shqipris s sotme, n shekujt IV dhe VI pas Kr.
N veri-perndim banonin ilirt, t part e
shqiptarve t sotm (me ngjyr t verdh).

NjOetibiJrfj
CiDuie

Bo'iooje

:Umink

NE FAQEN E JASHTME TE KAPAKUT:

Statuja e Bamirsit t Kombit, vorioepirotit E. Zapa,
para Pallatit tZapios n Athin.

/C ^ Q ID U N

Sairte

Nvimimac^

nl Aurfcl. Vinci .i

V-- '
' . ' Jliln-pail

Drmum*

G ruiate

N
R b re n tia n i

Aookteuie

^ieier

4 c RATiA^WAJrmg>
jt l'. ^ i r t l
c
* V M p k K o m b o s iiK i

H o rre a Merg.
P roalduhR

v>

| K jrt^tu

upnm P o m o e r

NAiP:

iJ.Nudir''''1
,
^. nvijia^O ' n

A<l Herkutem-1 '

o>J'i\'-jiite

./ rf'-Sth
l
AnderVA
*>' . T

'

V ? S ' '

R tx n .

yaiUf** %

.Tjm oaku t M

/TJrainrian'

Svictdave.

B llao a ir< i T N -M tiidie

VinrtenA N

Skrctia ke

a.

? '

'

xB R D IKE

Uuoar-k'
Sart ^T)nSr.trf'tr

k_ >yVt*Man (\

'* !'

^JJIpian u
0 /
\
1 'Theranrto'

Hei'Ce0^ Si'v*
'P o ns UkaBi

Animar

>anuparJ

Pretld
----------

v r.

M,\>

/Sk.r|a.v)

teJ ano

/'

i T*'

Hr.iklea

, ^e^^M M eiitO H ^jjuo^cufnum

Sb'yrrioa.

SarkapcioDrb&e^

'

'ftkan

Go ',kU*

Skotu.d / D itt(

Herltulea Stnttko b

<fetiv>ne''-v

Nonn01

Akanlb.

kdd .. vu.^-PoUrtoiK^nareeJ

Akiokeraunle'^v
Paleatd^u,

tonoa

irJriJrtOQftf'

Himnre

Fotniktffj
Buihrclli

Herakleu

/C t \ a t o n ; >

K o rk y rt

r ypTnkmon'
oT)*tlnrw

KORKYRP*)

V.

>Mitoii
P rtp a k t

\o

Paoosa

N IK O P O L

Pteie
Qerdiorikt

QS' V

o l'^ k p o ti
' ^ 31AdtVo...
?
Aior ''Atitiou.Ve
Mvlisuft Hnr.tkleuMri

inRinia

O rik

' lj3om ene'>'v

y s'

.70-/' - y ? c.le .Ea*

* DYT 3'n\

\ > Bymj.

Aulone

- Db'>'

E i < e r , ^ ^ r ^ 's i U 5 ^ x '

Stotjere

iijnon

t ^ .'A .ltb

iH ftK E D O K IflG u rb tM t^ T O B ,

D YR R AH U

TH A S

EYATrCAHi

ZATPAf

Koha e ahembi mit i n n b i J a n u lla to s in

Kur erdhi J a n u lla t o s i
g a t i t i te r e n in

ne Shqir>eri,njQ k o r i to r e

a n tis h q ip ta r p e r-

p er ard hjen e t i j,d i i ! 2e n r :r itu r ne q ie ll v i r t j/ t e t k u ltu ren

me t e c i l a t po v in te a i . P a t i shume nga a ta qe

e t i j dhe q e llim e t e m ira

mendonin oe kohet kane ndryshuariqe dhe q e llim e t s h o v in iste greke ne 8hqi

p erin e e

Ju/pit do t e k is h in

r re s h tu r dhe se t e g ji t h e do t e duan te

ndihnojne Sh qip erin e e p o r s a c l i n a r e t e c f i l i t u r nga thundrfi c 4 7 -v je c a r e komuniste,

M je ris h t j e t a
dhe perpara s a j

v e r t e t o i t e umderten ne r a s t in e f iin je v e tan e to k eso r

behan u je

te

e d in a k e .H isto ria ka provuar se

premtimet
t e g ji t h e

dhe l a jk a t deraagogjike

m ash tru esit , demagofet, t i r a -

n e t e cdo k a l i b r i g jith n o n e kane premtuar fusha me lu le .N e ro n i d o g ji

men

duke preratuar se

v u ri

donte t e n g in te n je

z^ arrin h o te s duke

t j e t e r me t e b u !o ir| H itleri i

premtuar n je rend t e r i j S t a l i n i dhe g ji t h e d ik -

t a t o r e t korauniste f li o n i n p er id e a le duke b ere krime.Aush ka f o lu r

shume se
ne

Enver Hoxha qe

E urooe,per l i r i n e e

Ro-

me

vendosi d ik ta tu re n komuniste me t e pergjakshme

demokracine, b i l e p er l i r i n e e popujve t e

qe vuanin nen im perializm in

dhe rev iz io n ism in

t je r e

se yni s e r v i r e j s i me i

lum turi?
C* p rer.toi peshkop J a n u lla t o s i?
Qe ne f i l l i m a i d ek la ro i se
k ish en tone
ra t e

ortodokse

p o

v in te s i eksark t e ndihmonte v e lla z e r is h t

te p e r te r ih e j

dhe p a s ta j do t e la rg o h e j

ne detyr

t je r a ( a r d h ja e t i j esh te e m istershne se nuk e k z sisto n a s n je do-

kument kerkese nga k ish a sh q in ta re per ard hjen e n je ekzarku nga

lukana e S ta m b o llit.E v e r te ta do t e d ale n je

P a t-

d ite bashke me erarat e

personave qe e p e rg a tite n k e te ne fs h e h te s i t e madhefc

C i l a t qene r r je d h o ja t?
Peshkop J a n u lla t o s i mik e hurabi

kohen k o t.A i f i l l o i t e p a stro n te

k e s h i l l a t e kishave nga eleraentet a u to q e fa lis te q e e sh ih nin me dyshim

d re jtlm in e k ish e s tone

a u to q e fa le nga n je fr e k ,m e fjith e s e

a t a is h in ptr

personat qe k is h in rrezlcuar duke hapur k is h a t lcur d ik ta tu ra is h t e

ende n?

fu q i.
Pas k e s a j, me anen e n je t e a sh tu q u a jtu ri
qe e di v ete a i se s i e f o m o i , p e r f a t i t i

e s h i l l i P ergjithshem "

lcurorezinin e t i j s i krye^esh-

kop,ne lomdershtim me kanonet e K ishes tone

Autoqefale,sidom oo rae n e n in ,

qe nuk le jo n qe ne krye t e k ish e s tone sta{$sfSdbKtxy:x;c Ortodokse

Shqin*

t a r e t e vondoset n je i h u a j,? ra n d a ;jt s i c d ih e t, b eo im taret p a trio te ,m e

2 ^usht 1992fme anen e d e l e s a t it t e ty r e Kosho B ezh an if i keartman a t i j
ne

k ish en e

Shen V angjjelizraoit moo t * i a hynte a s a j av en tu ref por J a n u ii*

l l a t o s i fraeg jith ese prem toifraashtroi

dhe f i l l o i ceremonine e kurorezim ili

t e c i l e n p a t r io t e t nuk e le ju a n (th u h e t se

a te e perfundoi ne n je s a l l e

h o te li).
P a t r io t e t ortodokse sh q ip ta re 9me anen e d elegateve te ty r e

t e ardhur

nga r re th e t e ndryshmet zgjodhen a te lie re K oraitetin Korabetar per

M b ro jtjen

e A u to q e fa lise t e K ishes

Ortodokse

S h q ip ta re.A ta nuk e njjohen a te s i

kryepeshkop dhe nuk do t a n jo h in s i to

t i l l e d e r i ne larg im in e t i j nga

S h q ip e ria ,A ta thane qe ne f i l l i r a se a i

k is h te ardhur t e vazhdonte vepren

o p a re a liz u a r p er aneksirain e

B h q ip erise se Jugu t P re q ise t e peshkoreve

P o ti fJe r o th e u fKotoko t S e b a s tia n o e tj.

C 'b e r i J a n u lla t o s i?
Qe ne d ek laraten e pare t e M K e s h i l l i t t e p e r g j i t M ^ , .
raysliraanet p er p ro te ste n e

ukuzoi aqc?

2 g u sh tit duke u perpjelcur t e fu te p ercarjjen

f e t a r e qe s8ka e k z is tu a r k urre ne S h q ip e ri.

,Cjo sh kak toi habi se in s t it u c io n e t f e t a r e

u hapen me n je s o l i d a r i t g

t e papare ndonje here.IIy sliraan et qe e u rren in koraunizmin

zm

s i t e k rish

t e r e t fkontrbuan p er hapjen e k ish e s ne Shkoderfkurse ne D erat p a ti shembu^

prekes ndihme recip roke*P o nuk p a ti f a j J a n u l l a t o s i f se a i nuk raund t a kupJonte to le ra n ce n e besin eve f e t a r e ne vendin to n e f sh q ip ta r e t ja n e t e bashkuar gjithrnone

pe r t e m iren e korabit.N je deshraor i a u to q e fa lis e sh q ip taie,

i v ra re nga s h o v in is te t
k rid h te re dhe

{preke, th o sh te f N e S h q ip eri besiraet f e t a r e

rayslinan ja n e s i dy duar qe la jn e n je r a

t e ter

t je t r e n .

J a n u lla t o s i s o l l i nga G reqia shume p r i f t e r i n j ,ndihraes t e t i j f t e c i l e t

f i l l u a n t e le x o jn e u n g ji l l i n g re q ish t ne

k is h a t tona me p erkth y esfkur di?

h e t qe per predikim in e t i j shqip esh te derdhur e ja k u i

k le rik e v e

dhe i

p a tr io te v e sh q ip ta re sitNaum V e q ilh a rx h if Papa ICristo Negovanifa t S ta th Mtib

l a n i fP etro N ini L u arasi e t j . A harrohen

keto?Tos is h t e ky veprira sh k alle-

zues pa q elllm ? S i do t * i dukej peshkop J a n u l l a t o s i t dhe shlceve t e t i j

s ik u r ne k is h a t greko t e le x o h e j u n s j i l l i shqip( perkthirui e t i j nga Fon
N oli e

kerai shura.e t e mire)?Mos esh te vetera fp req ish tja

c i l e n K ri3 h ti s *e ka d itu r se f l i r t e ebra3Li- & sht ?

gjuha e z o t i t , t e

-3n ;jerre;j k e ty re k le rik e v e qe

s i l l n i n m a te ria le prftpagandistike an -

t i slaqiptare dhe a n t is h t e te r o r e ,u debua nga

je p o j g jy q it oe sh k e lte

l i g jje t e v en d it

to n e * Ja n u lla t o s ifm ef:jith ese

mbronte f^ris'lostom in dhe t e jmssot"

r a s t i qe shume f la r a n t ,u mundua t e

penteonte debimin e t i j . I k u jtojm e a t i j

nonte e vepronte
p lo r e o is h t se

vendi yne ,k u r mnnd t $ i jjs

ae- a i _

s i v a r te s i t i^ dhe me

k ry e so ri,d .m *th * Odisea i

e s o l l i a t e ,s e a i

m b ro jtje n qe i b e r i provon
j^ a lit t e

T r o je s ne Shqiperi,

e sh te a i ,
Eh'june here i e sh te kerkuar k e t i j Ptashkopi t e

bashkonte

z e rin e t i j

me ortod okset sh a ip ta re dhe t e demaskonte p lan et e k o legu t te t i j Sebaetian o o dhe

t e sh o v in iste v e t e t j e r e fcreke ,qe b e jn e p resio n

n t e t sh q ip ta re p er tSu ndeirruar emrat

s i c ben fap a

ne

m b r o jtje t e g ji t h e

atyreduke u -a g req ia u a r ato , ashta

a ty re qe vuajne

nga

p a d r e jte s ia ,p o r a i a sn je h e re nuk p ran o i.A i nuk shkoi ne

an p erfaqesu as t e besimeve
me

f e t a r e nga g ji t h e

S e r a iln in e G reqise dhe me

r r e th e

a i esh te b e re dhe o b je k t
dhe G re q ise ,e c i l a

or^anizmin e

hequr.Duhet te ku jtojm e se

nderhyje ne

ptaiet e brendshme t e Kish

pa in tr ig u a r kunder
S h q ip ta re ,e rd h i

S h q ip e rise

S h q ip erise*
v en d it tone.K ohet e fui*

kom isioneri i K om u nitetit Eu-

ro p ia n ,z A le p sh t,p e r c e s h tje n e re sp e k tim it

v e , i c i l i a r r i t i ne

B o ta ,p o r u takua vetem

kontestim esh n d e rsh te te ro re m idis

Ortodokse A u toqefale S h q ip ta re ,d .m .th . t e

d it,m e fte s a n e Q everise

A ssi?,i ku shku-

tjrup i huaj , i fu tu r ne

r r o t u l l e duhet

mundohet t e

J a n u lla t o s i nulc l e r a s t

dhuna dhe

P avale*n e S e r b is e .

Ai esh te ne trendin tone s i n je

C ja l le qe qelbezon

t e emigm-

t e t e d re jta v e t e m in o r ite te -

perfundimin e d r e jt e qe ato respektohen

r i me shume se kuao.Po .T o n u llatosi deshi qe a i t e n g ecte

i * u ankua se o rto d o k sia ne s h te t in sh q ip tar/

ne Shqipe-

dilcu, prandaj

s h ih e t shtrem ber dho nuk #

kthehen o b je k te t e k u l t i t .K jo s *e s h te aspak e v e rte te iK ry e o in is tri,s h u m e

m in istra ,d e p u te te e funksionare ja n e ortodokso , b i l e dhe te m in o r it e t it
grek,K u rse" pengesat" per o b je k te t e k u l t i t jan e p lo t e s is h t

t e shpikura

p r e j t i j me k eq d ash je.
Qe kur u themelua

P a r t ia Demokr.'atike,ne f jj i r i n e s a j u

komision^nga a k t i v i s t e t e s a j qe do t e

prapagandonte

k rijiz a n je

dhe ndihnonte per

rih a p je n e in s titu c io n e v e t e k u l t i t t e g ji t h e besimeve fe ta r e .K e a te

kom ision b e ja p je s e dhe une mo z o t e r i n jt e 0 t j e r e oi*todokse s iiP a v lo

K oja /xhoma C om orra,?iro K d re k a ,e tj

jesestnarrja dlie k o n tr ib u ti i

or-

todokseve iixx*^xfjDdcxDtiDBcx a ty qe m ja ft i madh.^ta shpesh u ndeshen 4

ne orgonet e d ik ta tu re s pr c e s h tje n e

k th im it t e objjekteve t e kultifc

por paten gjithm one p erkrah jen e p lo te t e P a r t is e Demokratike.

J a n u lla t o s i nuk l e r a s t pa

i dliene

m erita vetes.N e g a z e te n "in te f*

v i s t a 2 I Me krahason v eten me n je k iru rg me fame qe e k erko jn e neper }f(

B o te ,pa pyetu r se nga e sh te a i.P o r n e ,s h q ip ta r e t kemi mesimr nga h istih ria e kombit tone ee " k e ta k iru rg e/ MKHxfiojiSbc t e ardhur nga Greqda
nga R isha

gye$ene kasape qe

kane dashur dhe duan

t e p re sin dhe t e

rrem bejne

p je s e t e majme t e S h q ip e rise s o n e .P ik e r is h t p er t * i p rere

rrugen synimeve t e t i l l a , u k r iju a A u to q efa lia Ortodokse S h a ip ta re me

lig jje t e p rera qe s* pranojne jjgerark e t e h u a j.
, ^
||jalet dhe vep rat e ^ a n u lla t o s it ja n e k r e jt t e kunderta* c ae
kur a"Eo shoqeroken me x>aJco 3 0 0 k ile s h e ushqimesh, fsh eh in q ellim e t e
*

mbrapshta p e rc a re se .
A mund t e krahasohet

vepra dinake e

J a n u l l a t o s l t qe mundohet

gjithm one t e na vere dru ne rro te,m e vepren e

r e ,q e u sherben

T erezes

n je re z v e kudo neper B te ,me devocion e

pa marre para sysh

e paqes

Nene

shqiplm-

t h je s h t e s i ,

se t e c i l i t besim jjane, duke m b|elle ngado idene

e t e m ire s ise ?

A dxdien me prova t e t j e r a

qe t e binden a ta qe g je r d je u treguan

n aiv e nga f j a l e t e b u k u ra ,te c i l a t u shoqeruan me

vepra t e z-eza s i :

p e r c a r ja fetare,antikom betarizem ,>{/ sum byllje perpara nrBpacandes se

fren u a r a n tis h q ip ta re me l i b r a e broshura

, fD.anure

greke e parulHa >

be jn e s ik u r s ' ja n e b in d u r, kaa*ej arsy e t

Mendo j se a ta qe
te t je r a .

^ shte koha qe peshkop ^ a n u lla to s i dhe a ta qe e derguan , t e kuptoj*

ne se m isio n i i t i j ne
fy ty r a e

Sh q ip eri

d e s h t o i,v e llo ja i r a nuses

dhe doll

v e r te te .A i duhet t e la rg o h e t s a me pare nga S h q ip e r ia ,s e pcr

rendon shume

ne k e te tr u a ll.V e n d i yne qe ka n x je r r e aq bu rra s h te tii t

t e shquar p er B o te n ,v e ca n e rish t p er Greqine,do t e n x je r r e t e t i l l e ed

edhe p er R ishen tone

Ortodokse

A u toqefale Sh qip tare.-^ er k e te Mt e mos

shqetesohen" as peshkop J a n u l l a t o s i , a s z o ti M ico taq is.K eto pune

aq p erv o je t e k a lu a r ,s a t * i
a r te

rreg u llo jm e

brenda p er brenda,pa l e ji

t j e r e t t e f u t in hunden.
P e t r i t B id osh i

T iran e ,me 2 3 .V I I I . 1993

kerai.

.12-12-1995

12131AM

FROM S Protopspa 506 358 -313?

TO

01Id0131210d3

P. 02

ORTHODOX CHURCH JN ELBASAN, ALBANIA, AITACKED

by the Prets Ofllct of thi Orthodox Autocephalous Churh ofAlbanla

w-

1. On Octobtr 8,1998 in Elbaiin, Alb&nia, Arian Koja and Nikolla Marku,

two itudtnti who had btn txpillad from the Theolodcal 6minarv of tho
Orthodox Autocephalous Church of AJhania, went to tht local pariih of tha
Donnitlon of thi virgin Mary. They appoared on that Sunday mominfi vested ae
Orthodox prieiti but with nb lattar of authority or certiftoation and with the
support of a strange group of people ieoid by a muilim (Sajfi Protopapa), they
celebrated the divine liturgy. Later on it wa* known that the firat hae be* i
ordained in Bomania for a certain parish in th$ USA, and.the seoond in the Formei
Yugoslavian Republic of Mtoedonia. Fr. Ojergji Trebicka, the local Orthodox priest
in Elbasan and the deacone present anurad tht 90% of the people who w n t that
day in the Church were unknown to the n and tolhe pariin. Bv ih presence
vanouslournillatii bHii atate Ty~who wern" colncldentflly* In attendancT
day
to captirro tholncldent, ai weli ai by otMi; riiahl jpfoVmationi it btceu t ar
that the organlien wert forcea tlien to tho Qrthodox CKurciv
2. The Orthodox Autocephalous Church of AJbania ie an org&nlzed Orthodox
Church, an offlcial instltution recognired by the state of Aloania. Its clear
iti-ucturei and adminiitration are rtcogn<zed by all the Orthodox Churchte aa weli
ai Chriitian Churches throughcut the world. UnlverseUy, the Orthodox Church is
a twenty-century old inititution adth lelid and commonly aoctpted oanoni. Today
the ecumenically recocpilzed leader of th$ Orthodox Autoeephaloui Church of
Albania is Hia Beatituae Archbiihop Anastaiioi of Tirane tnd all Albania It 11 a
fur lamertal prindpli of Orthodoxy that no Orthodox bishop can ordain clergy for
anothtr thurch without the knowl: s* of th e: *cognized canonlcal bishop or that
Ohurch, all the more ic from another Autocephaldus Church, 'ff a prieat or a
deacon goe* to celebrate in &diocese other than tno one he hae been ordained in, h
must ftrst aik the permiaeion of the lo*;ai oanonlcal bishop. Otherwiie, he is
lubject to dieciplinery meaiures. This is an elementary rule even for many fielda
of an organizea loeiety in a atate of law, For example, Ifl lt poselble for lomeone
who hae etudled in & foreim\ country nnd ha become a teacher thre to go
unlnvited lno a lecture hall of Elbasen Univriliy in Albania to teach and
proclalm Hln.aolfloTg thdsn simply bcoauie it il hia "hojfne"?
3. Coneerning the reference of Arian Koja to the Orthodox Church of
Romania, we itate that; Thie sieter Autocophaloui Orthodox Church also haB a
clear structure and administration. Iti le&ders are Hii Beatitude Patriarch
Teoctlat and the Holy Synod, who have offtdally recognized the preaent leadtrihip
of the Orthodox Autocephalous Church of Albania. They exchange letteri
regularly with Hls Beatitude Archbilhop /uiaatneioi and their relatiom are indeed
brotl* erly. Together, they hve taken part in diflftrent meutinga. Just a few weeke
ai iey ligned a very important messcge at a Meeting of the Primates of the
Orthodox Autocephftlous Churchei in Patmoi, Oreece. Comequintly. the
degation of Koja that the Romanian Church haa eent hlm to Albanla Is an ?\
oftenoe toTind igftinst) thi Eom~anian utmrcET^1
"
' At the end of October, Archbiihop AnftstaiiQi participated offloially in the
ceiebretions of th* HOth anniviriary of the Autocephaly of the Romanian
Church in Buchar$$t and the 70th anniveriary of iti riit to the rank of
Patriarchate and it wai clarifted that th<; Qrthodox Church of Romania wai not
invoived and condemns the above aetion oCKoJ a.

12-12-1995

12 =32RM

FROM S Protopapa 50B 35B

137

TO

0114013121043

P.03

2-

4. N. Marku M
ig Qr'dalned" outBide of Albaria by a biihop of the Soblgmfttic Church
oj tha Formtr YugOBltvUn R*publiq of Maceuonia. This "onlliiation" i> invalid
DtcauM thi Ohurch is abaolutftly not tec7gnlzd by caiy Orthodox Church. The
Orthodox olargy and laity in Elba*an have been informed that any church act dona
by Marku i oompletely invalid and no canoaical Orthodox Church or ethar
churches in tha worid will racognixt it. Xn tha recent meeaage of tha Primataa of
the Orthodox Churches (Patmoa, Octobnr 26, 1095), it is forcaftllly atrosaed:
"Each Divine Liturgy, eelebrated undar the preaidency or in tha nama of tha local
canonical biahop, conetitutaa the axia rnd crltarion of tha antira life of tha
Church... It ii therafora apparent that the Divine Euchariet must aiwaya ba
calebrated in the name of the canonical bifihop, and with liie otrmiasion, *o that it
ii vaiid and aalvific for th partidpant*; ind the manner of celebration muet be
propar to it* nature and oharaotar ai an kon of the Kingdom of Ood and the final
meaning of all that exiits."
5, Thareforfli it is olear that the lniplrevs of the 8acrllege in Elbaian havi no
relation to tha Qrthodox Churoh and Ignpr e iti alamentary principia* and canoni.'
Theia ,,*how/ of theirs brina baolc to mlheTpttit periooa and methoda uaed in
M F and put religioua firataom in aeriom doubt In qur country.*"
Navim bnr, 1998

P.S. Concarning the olaimi of Koja and Marku that they have the aupport of the
Albanian Orthodox Archdlocai* in U.S. A. we fax yuu bQth thf lcttar of Hi
Beatitude Theodosius, Metropolitan of CCA sent to Hii Beatitud* Anaataaioi,
Archbiehop of Tirana and all Aibania, and Ivls rsipons* to ILLYRIA new*paper.

1*2-12-1995

1?: 33AM

FROM S Protopapa 508 35B t'137

TO

0114013121043 _ _ _P_._04

PR85RELRASIC
ORTMODOX PARISH IN ELBA8AN, ALBA VIA FOBCEFLLLY TAKEN BY OUT3EDEB8
by th Pn Offlce of th Ortboc'ox Autoctphaloxi* Churcb of Alhanlt

filbasan, Alb*ni#-O<rtobr 10, 1906

For th* incond oosiaoutive Suaday in ElbMnn Albanit, NUmUk Mtrku, a 1ty
veatid Uk ?\
o Orthodpt prtiat, with tht uiiltimce of s few follewri rio[ptly' prvftatbd_ th> normal
eeieBrBtion ot' reU^ious cnric*i it the locid Qrth' dPX Churcb of tSe Lortnloon of tb Vlrgis Mmt T
On 8undBy, Octdbar 15, 1990 At 7;8Q A.m., Fr. Ojrtfi Tr*biok, Mn Ofdtined Albgnisn
Orthodo* prieit of the lootl p*rih, wnt tq the Dormltioa of th Virgin Mary Orthodox Churoh.
7r. Tribikt wi tecompanisd by the chvinnaa of th Elbaean chureh coundl, rpriattiv of
the Oenercl Socleaiastioei Council of thc Ori odox AutectpheSoui Church of Albanl* which
included Protopreibyttr Pr. Jai Tr*bick who ii th* VieitfvOenerel and ikonom 7r. Xoima
Qirjo who is the raprsientative flrem th* Dioeeee of Berit, cther dergy of th* town, mimberi ef
tn thuroh ommcU and a 1X| aumber of Orthodix faithAU,
AJl were startied to e that th* ohurch door hed been brokm ln oven though Fr. Trebicka hold
the koyi. tniide the ehuroh, Marku wa ibund veeted Uki an Orthodox prie*t with a nnaU group
ef fbllowen yeilinf lnstid of prayiag. They pivintd th* canordcnlly ordoinod eioroy of th* .
Orthodox Autootphaloui ChurohofAlbania to *utertheianctu*ry Jbr theetlebrxtionorthe holy
eryices. AB*r a dibata, thi angty froup vjvltntty puthed m the clergy of th* Orthodox
Autocephalous Church of Albania. Afterward, approximatily t-B peopl* Crom th_angry froup p)
tood t th church floor~ahd onJy aHowd their recnUtl to cnfar.1Approxlmauly 85 ptoplt wr '*
allowed inid the thurch.

KOrt\ dnol Tirana

9J

Maay Qrthodox faithflil from Elbaaan wtr itttured outiida th churohl Thev ttifld that the
people inside the"ohurch did not, la any wy, ropr*nt th* Crthodox thlr towa and it waa
only durinf th* la*t two flundayi that tn*** piOPti bave b*en caen la th ehuroh, Tha Orthcdox
faithfbl )fv ic d r '' Tlia ciergy of tht Orthodnx Autoctphaloun Church of Albania appeaied to
th*rn not to reipond to th violtnc* by violona but by preyeri. Among th* Orthodox faithflil,
indirtduaii comanad tht tb*y did com to th* ohurcn *vn though they had baen paraonaliy
threatonid by th**a peopla who had gone from home to horo*. Th elersy of th Orthodox
Autocephaloui Church of Albanii l*ft the Domitlon ofth* Virgln Muy Ohuxch t apprcxiraitvly
3*00 e m. whil* the m r i l m insid* th cburch ontiiiued *b*hlnd cloved door , For raany
Orthodox fadthful, thlilneidant brought back havnting mmori* from Aibania pgst periods,
AUhough a violant act w ccmmitted by breakin? into tht Orthodox church and thc frit pr&cdgo
oftattn w* pteveftted, th* AlOtnlrn pelioa io'gadl of pubiJo irderh aitheugh itilbnntci
preaent, did not oct.

940fl<

Th local Qrthodox hurch of Blbasan beoom* th ylcttm of violanca axnrriied by faw

(lt
but gurpriiing
with powrfuI aupport from behlnd-thMcenes. Th ct of violinea was
ommittfld
wul of the QrthodoxIkltaAil
Orthodox
d b of Elbasan,
, , , flgoTngt
- ---t thq Will
io th ctty
Elbiuu Thi
Thii not opty%|atee'
only violatee
the fundamintil
rienta of th*
but lt 1
iaw In
fundamintal rignta
th faithflil,
falthfuTTbut
1 lo
a'o riolaoa
riolaaoa pf
ol* th
th ttusang
jatmg Albanlun
Albaniun Iaw
fa
powr. Tb indtrtaranoft of the locti poHo* au<horitlo putFreligioui iV3om ln Albania ln
aerioua doubt.
i

"

M ?. V 0 2

A Sa Batitude A N A S T A S I O S

/ l l

Archevque de Tirana et de toute l Albanie

VOTRF. BEATITUDE ,
Le Saint Synode de l'Eglise Orthodoxe Roumaine, dans sa
sance de 24 septembre 1992, a pris connaissance que Votre Batitude
a t lu Primat de l'Eglise Orthodoxe Autocphale d Albanie.
Nous rendons grace au Seigneur d'avoir veill-^ur Sa sainte
Eglis, faisant renaitre l'Eglise Orthodoxe d'Albanie,

si prouve.

Au dbut de 1'archipastorat de Votre Batitude, que nous Vou:

souhaitons long et fructueux, nous prions Dieu de guider Vos pas vers
toute bonne oeuvre ec de Vous accorder la force ncessaire a l'accomplrssement de Votre haute mission.
Pour le progrs spirituel des fidles de Votre Batitudo,
nous esprons que les orthodoxes autochtones albanais occuperont une
place de plus en plus importante dans la vie de l'Eglise Orthodoxe
Autocphale d'Albanie, y compris dans la hirarchie suprieure, et
q u en mme temps on tiendra compte aussi de l identit spcifique des
orthodoxes albanais d'thnie aroumaine vivant en AlbaniT
En Vous adressant, au dbut du chemin, ces penses fraternelles, nous joignons nos prires aux prires de Votre Batitude,
dont nous restons le frre et conclbrant en Jsus Christ notre
Seigneur,

-+-

T H E O C T I S T E

, CN

7"'vy'

O ..

PATRIARCHE DE L'EGLISE ORTHODOXE J^OUMAINE

A Sa Saintet BAHTHOLOMAIOS
Archevque de Constantinople - la
l a Nouvell
N o u v e l l e Rome
Patriarche Oecumnique
Rum Patr.ikhanesi
Phanar - IST a NBUL

p /O lJic

TURpUIE
V O T R K

S iC s .X N T E T E

Nous confirmons la rception, au Patriarcat Roumain, de la

lettre de Votre Santet, du 14 juillet 1992, concernant l'lection
de Sa Batitude l Archevque ANASTASIOS en tant que Primat de l'Eglise
Orthodoxe Autocphale d'Albanie.
Le Saint Synode de l'Eglise Orthodoxe Roumaine, dans sa
sance de 24 septembre 1992, a pris connaissance de cettev. lection et
nous prions le Seigneur de consolider l Eglise Orthodoxe Au^ocphale
d Aibanie qui vient de renaitre et de guider son progrs sj rituel et
son intgration dans la vie de communion de l'Eglise Orthodoxe dano
son ensemble.

Nous esprons qu'aprs de longues annes de cruelle perscution, l'Eglise Orthodoxe d Albanie retrouvera sa place d ' h o n m r au
iein de la Sainte Eglise du Christ.
Nous esprons galement que les orthodoxes autochtones ^ibandiS occuperont une place de plus en pius importante dans la vie de
l'Eglise Orthodoxe Autocphale d'Albanie,

spcialement dans la hirar-

chie suprieure.
.

Avec amour fraternel en Jsus Christ notre Seigneur, nc

restons le frre de Votre Saintet et conclbrant,

-+

T H E O C T X 3 T E

PATRIARCHE DE L'EGLISE ORTHODOXE ROUMAINE

I

Taehme einodet ekumenike shprehen r r e th n d a rje s se Kishave

te v je t r a ne ju rid ik e io n e te medha t e r r i t o r i a l e (m itro p o li ose p a t r ia r h i ) , duke konfirm uar organi?.imin dhe r r e g u llin e pese p a tr la r h iv e me
o r ig jln e a p o sto lik e (p e n ta rh ia : Roma, Konstandinopoja, A lekeand ria,
A ntiohia clhe Je ru s a le m i) , ne rrethtbn e te c ila v e dhe ne v&realBe e ty re
u atashuan peshkope te t je r e (Kftn. 3 S in . I I Ekum.; Kan. 29 S in . IV
Ekum.) .
Nje Ifishe a u to q e fa le esh te e n jo h u r s i e a f t e : duke nd ertu ar
cinodin e peshkopeve lo k a le , duke qene ky i vetmi a u t o r it e t i s a j kanon ik ; te zgjetfhe prim atin e Baj autokton (kryepeshkop ose p a tr ia r k ) w (Kanoni i 3 4 -e t A p osto lik) duke pasur keshtu n je t a r r i t o r te k u fiz u a r
s i ju r id ik s ia n (Kan. 2 S in . I I Ekura.J); t e s h e n jte r o je Miron e Shenj e
te nevojeheme per M iste rin e E fq e lis e ( l y e r je s rae m iro ).
S ig u ris h t pTOcesi i n jo h je s se te d r e jt e s per t e dre

t c*

me

i n i c i a t i v e p ersonale dhe per te zgjedhur prim atin e vet ka qene n je

proces i v e e h tire ja c h te p en tarh ih e. Me 1872 duke kericuar qe te b e je
s t a t u tin e p a tr ia r h ie e a u to q e fa le sip a s p arirait kombetar, Kieha Bull^e
i*e ka qene e akuzuar nga P a tr ia r h ia Ekumenike per " f l le t iz e m " . Per
fc ^ x o h c t

k e te disa te o lo g e k o n sid ero jn e qe au toqefaliaV n e konceptin modem x

orabit dhe k r it ik o jn e pavaresine e p a tria rh a te v e te r e ja , eepse mun
e organizohen eip as p arim it e tn ik dhe jo a t i $ t e r r i t o r i a l , K isha lo k a behet keshtu e bar&barte me K iA e n a u to q e fa le ose K isha a u to q e fa le
iconfondohet me Kishen n a cio n a le (kom betare).
S ig u r is h t, parimi t e r r i t o r i a l eshte fundamental per v ete
ek zisten cen dhe k iljim in e kiehave lo k a le (Kan. 2 S ln . I I Ekum.) duy
a i duhet t e koneiderohet s i baza kanonike e a u to q e fa lis e dhe autonomi
se a s a j K ishe ( tek ne esh te perdorur k jo form ule; wK ishe e payaruf, r.
S h tet te p av aru r). Por K ieha lo k a le nuk e d tte t h je s h t n je baehkesi
t e r r i t o r i a l e dhe ne fund te fu n d it K isha O rtidokse a sn je h e re nuk ka
qene e ndare sip a s k r ite r e v e t h je s h t g jeo g ra ffik e. T ra d ita kanonike dhe
p rak tik a k is h ta r e jane shume me f l e k s i b i l e ( t e ndryshueehme) ne k ete
d re jtim , duke n x je r r e ne d r ite d isa konkluzione:

a ) A u t o q e f a l i a a e h tu s i eclhe autonomiA nuk k a qene e k o n e i d e ru a r a k e k lu g iv e ne ku p tim in e u n i v e r s i a l i t e t l t g j e o g r a f i k t e K i s h e s .

Q e llim i i a u t o q e f a l i s e e s h t e p i k e r i s h t qe t e n jo h e ne menyre kan on ike
p l o t e s i m i n e k l e s i o l o g j i k ( k i s h t a r ) t e n j e K is h e l o k a l e .
b ) N eperm jet a u t o q e f a l i a e n j i h e t edhe i d e n t l t e t i s p e c i f i k 1
K is h e s l o k a l e , k u l t u r a e s a j e v e a n te duke p e r f s h i r e k e tu edhe k a r a k t e r i n e s a j e t n i k . K is h a e s h t e n j e r e a l i t e t i dhene nga P e r e n d ia
n e p e im je t f u q i s e se S h p i r t i t t e S h e n j t e , v azhd im esi e perhereshm e ne
E u h a r i s t i (ku n gim ), p o r a j o e s h t e edhe n j e b a e h k e e i humane ( n j e r e z o r e ) ,
e c i l a e s h t e e vendosur ne h i s t o r i , ne n j e s i t u a t e n a cio n .le dhe n j e
k u l t u r e s p e c i f i k e . D i v e r s i t e t i k u l t u r o r dhe e t n i k b e r i qe t e v en d o set
k e s h tu d i v e r s i t e t l j u r i d i k s i o n a l k l s h t a r . Q rto d o k s ia akoma nuk ka
n jo h u r n j e K i e he l o k a l e a u t o q e f a l e t r a n e e t n i k e o se m u l t l n a c i o n a l e

( shumekombeshe) * B il e v ete P a tr ia r h ia Ekrumenike esh te greke ne perber je n e s a j kombetare .

c ) A u to q e fa ^ ia a s h tu s i edhe prim &ti nuk e s h t e n j e p o z i t e
ose n j e p r i v i l e g j 1 dhene vetem n j e K is h e t e vetme ose vetem d is a
K ish a v e t e c a k t u a r a , p o r do K is h e l<Skale g je n d e t ne vazhdim eei a p o s t o l i k e , n e p e ir o je t h i e r a h i s e s e s a j dhe n e p e m j e t d o k tr in e a se s j t e
b e s i m i t (k a n o n i i 3 4 - e t a p o s t o l i k )
d) S i s t e m i i K ish a v e l o k a l e a u t o q e f a l e dhe i

ju r id ik s io n e v e

n a c i o n a l e perben n j e nga v e o r i t e e u r d h e r i t t e pare t e e k l e s i o l o g j i s e

lin d o re ,

e c i l a d a l l o h e t s i nga s i s t e m i i K i s h e s u n i v e r s a i e monoqefH1

a s h t u edhe nga s i s t e m i k o n g r e g a c i o n a l i s t . Ky s i s t e m baehkon parimin^

t e r r j . t o r i a l dhe o r g a n i 2a t i v me n e v o j a t m is io n a r e dhe p a s t o r a l e t e
K i s h e s . K esh tu qe nga p ik e v e s h t r i m i h i s t o r i k ,

s i s t e m i i K ish a v e A u to-

q e f a l e e s h t e me i hershem se sa Skizma n d e rm je t P e r e n d im it dhe L i n d je s

( 1 5 0 4 ) , a s h t u s i edhe nga r e n i a e K o s ta n d in o p o je s nen okupimin turtc
(1 4 5 3 ),

e) Nje K ishe lo k a le e c i l a uzurpon ne e ta tu tin e s a j a u to q e fa lin e oee autonomine dhe mbetet e pakoordonuar, domethene e p a in te gruar ne urdherin e k a t o l i c i t e t i t ortodoks ( u n i v e r s i a l i t e t i t o rto d o k s),
lo

nmk eshte Kiehe, por nje grupim skizmatik. Eklesiologjia oirfcodokee

eshte ne kete drejtim shume ekzigjente. Nj-e komunitet ortodoke nuk mund te jete, nga pikeveshtrimi eklesiologjik, i drejtuar nga vetja,
indipendent, autosufiient (i mjaftueshem), sepse atij i mungon mekanizmi esencial i vazhdimeaiBe se Kishes (kishtare, apostolike): nje
prift nuk mund te hirotonise nje prift tjeter, nje peshkop i vetem
nuk mund te hirotonise nje peshkop tjeter.
Ne terminoligjlne kanonike ortodokee behet dallim ndennjet
autonomiee dhe autoqefaliee. Nje Kishe autonome ka nje territor dhe
nje administrim te vetin, por qendron akoma e lidhur (ndertrupeeuai)
ei MKisha bijeM nen jurldiksionin e Kishee nene'*. Kisha autoqefale
ka nje drejtim te sajen ne fornen e nje sinodi lokal, eshte e d r e j t u n
nga vetja si organizim dhe eshte "Kishe moter" e br*barte me Kishat e
tjera motra.

Varesia kanonik e nje "Kishe bije" nga MKisha neneM

do te thote nenshtrim, ashtu si autoqefalia nuk do te thote pavare; 1

absoltate. Disiplina kanonike ortodokse detyron qe KiBha lokale, pavaresisht nga forma e autonomise qe ka fituar, te qendroje ne vazhdimesine
apostolike dhe ne komunionin (kungirain) universal te te gjitha Kishave
Ortodokee motra,
BIBLIOGRAPIA: L. Stan, Rreth autoqefalise, ne "Ortodoxia",
VII (1956), nr.

3; Idem,

gjike", X (1958), nr.

Rreth autonomise kishtare, ne "Studime Teolo-

5-6; Idem, Autoqefalia dhe autonomia ne Ortodoksi

ne "Mitropolia e Oltenies", XII (1961), nr. 5-6; Idem, Autoqefalia dhe

autonomia ne KiBhen Ortodokse, ne "Mitropolia e Moldoves dhe e Suavee"
XXXVIII (1962), nr, 7-8; S. Troitzky, De l'autocephalie dans l Eglise
(nxjerre nga "Meesager de l*Exarchat du Patriarche Russe", Parls 1952,
nr, 11-12; Metropolite Teoctist de Moldavie, Oentenaire de l'autocephalie ( 1885 - 19 8 5 ) ne "Roamanian Orthodox Church News", nr. 2, 1985,
f. 32-43; Iorgu Ivan, Disa t e m a kanonike. Kuptiml dhe Bqarimi i tyre
ne te drejten kiBhtare, ne "Studime Teologjike", 19 8 9 , nr# 4, f. 81-84.
ARQIMANDRIT

*
Shtune

Theofan Koja

19 dhjetor 1995