You are on page 1of 145

M ih ly H o p p l 1942de esk i M acaristan to p rak larn d a olup b u g n Slov akyan n d o u su n a d en

K a ssa eh rin d e dodu. B u d apete E tvs Lorn d n iversitesi E debiyat F a k lte sin in H alkbilim i,
M zecilik, M acar D ili ve E debiyat b lm lerin d e ren im grd (1961-1966). 1 9 6 7 de M acar Bi
lim ler A k a d e m isinde i h ayatna balad . 1972de d oktor un van n alp 1 9 9 0 d a ayn niversiten in
H alk b ilim i B lm ne doent olarak atan d . F in lan d iy ad a bilim sel a ra trm alarm s rd rd k ten
son ra 1 9 9 8 de A vrupa Folklor E n stit s m d rl n e seildi. 2 0 0 3 te M acar Bilim ler A k adem isi
H alkbilim i A ratrm alar M erkezinin b ak a n l n a geti. 2 0 0 6 y ln d a p rofesr oldu. M acar h alk
bilim i, etn ik gelenekler, kyl toplu m lard a k lt rel k im lik , A sya ve A vru pa'da in an sistem leri
k o n u larn d a bir k sm U N E SC O tarafn dan d a desteklen en alm alara im za att. 1971-2010 yllar
arasn d a ngiltere, A lm an ya, F ran sa, sve, talya, N orve, Fin lan d iy a, E stonya, D an im arka, Po
lonya, R usya, in ve Ja p o n y ada eitli niversitelerde d ersler verdi. Belgesel film lerde grev ald.
S h a m a n -Jo u rn a l o j the In tern a tio n a l S ociety f o r S h a m a n istic R esearch , E th n olog ica U ralica, S zem iotikai
T an u lm n yok ve F o lk lo r A rchivum gibi dergilere editrl k y ap m asn n y am sra zellikle am an izm

ve din ler tarihi a lan larn d a y ay m lan m ok say d a kitab, m ak alesi ve belgesel film leri b u lu n
m aktad r. a m a n lk ve am an k lt r alan n d a F inceden Jap o n cay a k a d a r g en i bir d il yelpaze
sin de ara trm a la rn s rd rm ektedir. K en d isi ayn zam an d a M acar H alkbilim i Film J r isi b a
kan l, H alk H ekim lii A ratrm alar K u rum u b asek reterli i, M acar Bilim A k ad em isi U ralistik
K om p leks ve M acar Bilim A k adem isi Sem iyotik A ratrm alar yelii, M acar U N E S C O J r isi K l
trel A ratrm a T opluluu b a k a n l gibi grevleri de s rd rm ekted ir.
B a lc a e s e r le r i: Studies on S h a m a n ism ( am an iz m zerine A ratrm alar, 1992), Studies on M ythology a n d V ra lic S h a m a n ism (M itoloji ve U ral am an iz m i zerine A ratrm alar, 2 0 0 0 ), S m n o k
E u r z sia b a n (A vrasyad a am an lar, 20 0 5 ), S h a m a n s a n d T raditions (am an lar ve G elenekler, 2007).
S h a m a n ic Songs a n d N arrativ es a s In tan gible H eritag e c f M an kin d (n san l n Som ut O lm ayan M iras

O larak am a n ik ark lar ve A nlatlar, 2 0 0 8 ), U ralic M ythologies a n d S h a m a n s (U ral M itolojisi ve


am an lar, 2010), S m n o k V ilga ( am an larm D n y as, 2010).
B a lc a B e lg e se lle r i: S m n o k n y o m ba n ( am an larm zinde, 1975, Belgeler ve senaryo: M ihly
H oppl; Ynetm en: Rcz G bor), P u szta/alu . Egy m a g y a r fa lu 1 9 3 9 -ben 6s 1 9 7 9 -ben (1939 ve 1979
Yllar A rasn d a Bir M acar K y, 1979, 3 Blm . H alk Bilim i D an m an : M ihly H oppl; Y
netm en: Istvn Szakly), A sam a n E u r z sid b an (am an lar A vrasyad a, 1 9 8 5 -8 8 , Yazan ve yneten:
M ihly H opp l ve M arcell Jan k o v ics), S a m a n iz m u s: regen i s m a (am an izm : D n ve B u gn , 1994,
Yazan ve yneten: M ihly H op pl; M ontaj: K ov cs Bla).
F a tih S e l 1 9 9 0 y ln d a Bu rsad a dodu. 2011de Boazii n iversitesi Bat D illeri ve E debiyatlar
b l m n d en m ezu n oldu. u an d a stan b u l eh ir n iversitesi K ltrel alm alar blm nde
y k sek lisa n s eitim ine devam etm ektedir.

Mhly HoppVn
YKYdeki eserleri
Avrasyad a am anlar (2012)

MIHALY HOPPAL

amanlar ve Semboller
Kaya Resmi ve Gstergebilim

eviren

F a tih Sel

ODO

YAPI KR ED YAYINLARI

Yap K redi Y a y n la n - 4 3 8 4
San at - 211
a m a n la r ve S e m b o lle r - K a y a R e sm i ve G s te r g e b ilim / M ih ly H oppl
z g n ad: S h a m a n s an d S y m b o ls - P r e h is to r y o f S e m io tic s in R o c k A rt
K itap ed it r : D a rm in H a d z ib eg o v i
eviren : F a tih S e l
D zelti: F iliz z k a n
K apak tasarm : N a h id e D ik e l
Sayfa tasarm : M e h m e t U lu sel
G ra fik uygulam a: lk n u r Efe
Bask: Mega Basm Yayn San. ve T ic. A..
Cihangir Mah. G vercin Cad. N o: 3/1 Baha Merkezi
A Blok Kat: 2 3 4 3 1 0 H aram idere / stanbul
Telefon: (0 2 1 2 ) 4 1 2 17 0 0
Sertifika No: 1 2 0 2 6
eviriye tem el a ln a n b ask : In te rn a tio n a l Society for S h a m a n istic R esea rch , B u dapete, 2 0 1 3
1. b a sk : sta n b u l, M ays 2 0 1 5
2 . b a sk : sta n b u l, M art 2 0 1 6
ISBN 9 7 8 - 9 7 5 - 0 8 - 3 1 9 0 - 4
Yap K redi K lt r S a n a l Y a y n clk T ica ret ve San ayi A .., 2 0 1 4
S ertifik a No: 1 2 3 3 4
C o p yrigh t M ihly H oppl, 2 0 1 3
B t n yayn h a k la r sakld r.
K ayn ak gsterilerek ta n tm iin y ap lacak k sa a ln tla r dn d a
y a y n c n n y azl iz n i o lm a k sz n h i b ir yolla o g a ltla m a z .
Yap K redi K ltr San at Y ay n clk T ic a ret ve San ayi A..
K em eralt C addesi K araky Palas No: 4 K at: 2 -3 3 4 4 2 5 K arak y / stan bu l
T elefon : (0 2 1 2 ) 2 5 2 4 7 0 0 (p b x) Faks: (0 2 1 2 ) 2 9 3 0 7 2 3
h ttp ://w w w .y k y k u ltu r.c o m .tr
e-p osta: y k y k u ltu r @ y k y k u ltu r .c o m .tr
n tern et sa t ad resi: h t tp ://a lis v e r is .y a p ik r e d i.c o m .tr
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk
PEN International Publishers C ircle yesidir.

NDEKLER

Trke Baskya nsz 9


nsz 1 1

Birinci Ksm: Aratrmalar Labirentinden


1 Kaya Resmi ve/veya Petroglif alm alar 1 5
2 Artan Eletirilere Dair Ksa Bir Deerlendirme 4 0

kinci Ksm: amanlar, Semboller ve Gstergebilim


1 am anizm in Balangcna Giri 49
2 Erken Dnem (Sibirya) am anlarm n Ayrt Edici zellikleri 54
3 Kaya Resmi Analizlerinde Gstergebilimsel Yntem 61
4 Kadim a Gsterge ve Sembolleri zerine Grler 72
5 Resimlerde Anlam Nasl Oluturulur? 77
6 Avc Topluluklarnda Erginleme Trenleri 85
7 Tedavinin ve Mziin am anik Kkenine Dair 89
8 Bilisel Evrim in ve Toplu Ayinlerin Grsel Temsilleri 97
Teekkr 105
Kaynaka 107
Resim Kaynakas 1 3 5

Torunlarm Akos, Magor, Abel, Benedek ve M arcelle

TRKE BASKIYA ONSOZ

1975te Moskovada alt ay geirdiim zaman, Fin-Ugor (Ural) halklarnn m i


tolojisini incelem i, en eski verileri de tanm ak amacyla karlatrm al m a
teryaller derlemitim. Yazl kaynaklar elbette ok eski deil, nk gvenilir
folklor derlemeleri ancak 19. yzyl ortalarndan itibaren balamtr. Ne var
ki Ruca literatr incelenirken olduka ksa zaman iinde anlaldna gre,
Sibirya ve Orta Asya (ya da daha uzak Yakutya ve Amur Nehri blgesindeki)
kaya resim lerinin yorum lanm as esnasnda Rus aratrm aclar resim ve oy
malar anlam landrm ak iin sk sk o blgelerde yaayan halklarn mitoloji ve
folklorundan alm an verilere dayanmtr, zira onlarn grne gre mitolo
jik semboller ile folklor m etinlerinin kim i motifleri yzyllar, hatta binyllar
boyunca bile pek deimemitir. Ayrca Avrasya halklar arasnda yaylm
(din!) bir olgu olan am anizm bu usuz bucaksz blgelerde kukusuz ok
eski gemilere kadar uzanr, ilk resim letirilm eleri ise kayalarda bulunabilir.
Bu medeniyet tarihi varsaymna dair, zellikle A. R Okladnikov ve A. I.
Martinovun alm alarnda birok ilgin rnee rastlanr.
1975-76da Moskovada geirdiim alt ayda Sibiryadaki kaya resimlerine
yer veren kitaplar bilinli olarak toplamaya baladm. ansma, akademisyen
A. P. Oklandnikov ile alm a arkadalarnn o sralarda kefedilen resimler
konusundaki kitaplar art arda yaymland. Bu zengin ve titiz eserlere bu k i
tabn ngilizce basksnda her zaman atf yaptm. rnein A. R Okladnikov
ile A. I. Martinovun Tom Nehri civarndaki kaya resim lerini konu alan ortak
eseri 1972de yaymlanmtr. On yl getikten sonra bu kitap Budapetede
Corvina Kiad (Yaynevi) tarafndan bu satrlarn yazar tarafndan hazr
lanm uzun bir giri makalesiyle yaymlanmtr. Sibirya/Avrasya kaya re
sim leri hakkndaki bilgilerim i (ve ktphanemi) zenginletirm ek uruna
mmkn olan her eyi yapmaya alyordum. Zira kaya resimlerinde sadece
amanlarla ilgili deil, m itolojik motiflerle ilgili sembollerin balangcnn da
yakalanabileceinden eminim: Bu resimlerde ilkel sembol kullanm nn ve
dinin balangcna tank olabiliriz.
Sibirya yolculuklarmda 1995te Tuvada kaya resim lerini asl yerlerinde
grdkten ok sonra Azerbaycan inceleme gezim srasnda olduka kk
bir blgede binlerce kaya resm inin bulunduu nl Gobustana gitme frsa
tna kavutum. Gene ayn ekilde Kuzey talyadaki Valcamonicadaki bin
lerce kaya resm inin fotoraflarn 2015 ilkbaharnda ekebildim. Birka defa

gittiim inde kayalara oyulmu iaret ve sembolleri yerlerinde inceleme


im knna henz kavumu deilim (bu zellikle nemli olurdu, nk in
yaynlarnn kalitesi olduka dk).
Benim iin ayrca bugnk Sibirya halklarnn atalar tarafndan kulla
nlan ilk iaret veya sembolleri kaya resim leri yardmyla bulup bulamayaca
mz sorusu ayr bir nem tayordu. Bunun yan sra atalarm zn sembol
kullanm na nasl vardklar, sembol kullanm nn eitli halk ve medeni
yetler balamnda nasl gelitii yolundaki sorular da gittike daha ilgin
buluyorum.
Budapete, Nisan 2015
Mihly Hoppl
(Macarcadan eviren: Edit Tasndi)

ONSOZ

Gnmzde amanizm bir aratrma konusu olarak (hatta baz New Age
gruplar arasnda bir kentsel pratik olarak da) olduka popler hale geldi.
am anizmin kkenlerine dair teorilerin sunulduu ok sayda yeni kitap ya
ymland. Bu teorilerden biri de maara/kaya resm inin, tarih ncesi alarda
am anizmin varl konusunda ak bir kant salad iddiasndadr. Son
zamanlarda, am anizm in szde ilkel ve evrenselci formlarna ve kayalardaki
imgelerin sanatsal deerlerine dair eletiriler de giderek artmaktadr. Gster
gebilimsel bir anlaya gre, Sibirya kaya oym alarndaki figrler temel gs
tergeler ve basit semboller olarak yorumlanabilir. Bu gsterge/sembol retim
faaliyetleri, belirgin biimde evrensel am anik olgularn kant olarak deil,
belli doal ve sosyal ilikilerin bilisel modellem esinin olduka erken temsil
leri olarak grlebilir.
Giri yapmak amacyla u alnty paylaaym: aman ve antropolog, ger
ekliin kavranmas ve dzenlenm esinin kltrel aralar olan sembollerin
yorumlaycs olma statsne sahiptir. Gstergenin ve gsterme ilevinin
oklu anlam larnn yorum layclar olarak, sembollerin -d in i, tbbi, sosyal
ve ekonom ik- sistem rntlerini retme ve sluplatrma ilevi yklenerek
btne katlmasnda da rol oynarlar. Bu sebeple, yaplar reten bir kuvvetin
nemli vektrleridirler... (Romanucci-Ross 1989: 35).
Bu kitap, yazarnn onlarca yllk aratrm alarnn bir sonucudur. Sibirya
kaya izimleriyle ilgilenmeye ilk olarak yetmilerde, A. R Okladnikov ve A.
I. Martinovun, Macarcada on yl sonra yaymlanan eserleriyle tantm za
manlarda balam tm (Okladnikov - Martinov 1972, 1983). Yetmilerde esas
olarak gstergebilim ve ikili kartlklar yardmyla m itolojik sistem lerin ya
plarn anlamaya altm karlatrm al alm alar yaptm (Hoppl, 1975,
1979, 1983, 1992, 1993, 2003). Kaya izim lerine olan ilgim in, bu gizemli
eserlerin -v e muhteem kaya resim lerinin (Clottes - Lewis-W illiam s 1996,
1998, 2 0 0 1 ) - insanln bilinli sanatsal faaliyetlerinin ilk sonular olmas
ve baz ynlerden am anlarn eserleriyle balantl olmas pek muhtemel ol
duundan, daha ok son yirm i yl iinde arttn kabul etmem gerek.
phesiz bu balantlar reddedenler de vardr ve biz de onlarn gr
lerine atfta bulunacaz, ancak her gr, makale, kitap veya almaya de
inmemiz de elbette m m kn deildir. Beliren sorulara dair yeni analizlere
vermi olduumuz kaynakayla katkda bulunmaya alacaz.

Kaya izim lerini anlama yntemleriyle ilgili olaraksa gstergebilimi neri


yoruz. Kadim gsterge ve sembollerin ortaya k ve kullanm n konuaca
mz iin, bir sembol inceleme yntemi olarak gstergebilimi tercih etmek
teyiz. Elbette bakalar da ayn sonulara varm ve gstergebilimden bahset
m itir; ne var ki kadim sembollerin anlalm asnda yardmc olabilecekse de,
yntemin salad olanaklar tutarl bir biimde kullanmamlardr.
Okurlarn aratrm alarm dan aka anlayaca zere, kayalara kaznm
sembollerin anlam larn arama iinin uramaya deer olduu konusunda
phe duymuyorum. Her eyi reddetmek kolaydr, nk sonrasnda ara
trmaya devam etm ek zorunda kalmayz. Bir eyi reddetmek, kantlam aktan
daha zahmetsizdir. Neyse ki ben izlediim pozitif dnce yolunda yalnz
deilim; bu konudaki yeni literatr, zellikle de Rus, Polonyal ve dier ya
zarlarn eserlerini okunmaya deer gryorum. Verimli tartm alar bilim in
ilerlemesine katk salar.
Temmuz-Austos 2013, Budapete

BRNC KISIM
ARATIRMALAR LABRENTNDEN

BRNC BLM

KAYA RESM VE/VEYA PETROGLF


ALIMALARI

Yirm inci yzyln son eyrei boyunca kaya resmi zerine yaplan aratr
malara kar giderek artan bir ilgi vard. Avrupa tarihncesi sanatnn en er
ken tem sillerinin genel taslaklar mevcuttur (Khn 1952, Laming-Emperaire
1959, Leroi-Gourhan 1964, 1965, 1982). am anizm i sanatn balangcna
balama abalar olmu (ommel 1967a, 1967b), buna ek olarak medeniyet ile
sanatn kkenlerine dair aratrmalarda (Marshack 1972, 1979, 1991, 1997,
Sher 1998, 2 0 0 0 , Martinov 1991, Stolyar 1978) din ve am anizm (Metraux
1949) birbirleriyle ilintilendirilmitir.
Herhangi bir genelleme yapabilmek ve yeni teoriler ina edebilmek iin
daha fazla veriye ihtiya olduu aktr (Anati 1980, 1989, 1997, Drssler
1980, Sher 1980). Yalnz kaya resmine dair deil, erken dnem insanlar
nn d in i dnyalarna, onlar evreleyen doa ve kozmos ile olan ilikilerine
(Hadingham 1984, Tedlock D. 1995) dair de yeni verilere ihtiya vardr. Din
(Bovvie 20 0 0 ) ve amanizm (Flaherty 1991, Hultkrantz 1989, 1993, Atkinson
1992, Vitebsky 1995, Hoppl (ed.) 1994, 2 0 0 2 , 2 0 0 3 , Siikala 2002) hakknda
yakn zamanda pek ok alm a yaymlanmtr. Bu almada amanizmi,
Finli bilim ci Anna-Leena Siikala tarafndan tanm land klasik biimde an
lyoruz:
tem el olarak esrik bir rol stlenm e teknii vastasyla bu dnya ve te dnya
arasn daki etkileim h alin in yaratcs olan am an tarafnd an k u llan lan iletiim
yntem i (Siikala 1 9 7 8 :2 8 , rol stlenm e iin bkz. H onko 1969).

Maara resim leri sanat olarak adlandrlmaya baladndan beri, amanizm


zerine alan renciler, grsel imgeler (Boas 1955, Arnheim 1969, Gombrich 1982) ve grsel zek (Hoffman 1998, Gardner 1982) zerine yazlm
kitaplardan faydalanmlardr. Tm bu konu balklar, yeni yeni ne srlen
akln evrimi teorileriyle (Eccles 1989, Plotkin 1997), beyindeki deiimlerin
dilin geliimiyle balantl olduu teorileriyle (Fodor 1983, Greenberg 1992,
Gardner 1985, Donald 1993, W hitley 1998) yakndan ilikilidir. Kimi bilim
cilerse fosfen (Hedges 1982, Hodgson 2 0 0 0 a , 2 000b ) ve igr (Zeki 2 0 0 0 )
teorileri gelitirmilerdir.
Fosfenin bir adm tesinde, ksm en etnografya temelli halsinojenik a

m anizm teorisi bulunur (Reichel-Dolmatoff 1961, 1975, 1976, 1978, 1987).


Genel bir olgu olarak, mantar yoluyla (Sam orini 1990, 1992) deien bilin
durum lar da ayrca kabul grmtr (Heusch 1965, 1986, La Barre 1972,
Cordy Collins 1977, Chippindale - Sm ith - Tacon 1993). am anik olgularn
esrik doas (Eliade 1964) kapsaml bir ekilde tartlm tr (Boyd - Dering
1996, Bongard-Levin - Grantovskij 1981).
Rusyada, yeni kefedilip kayda geirilm i veriler zerine pek ok ayrntl
alm a ve yayn bulunmaktadr. Yeni nesil arkeologlar da bu yeni materyal
leri daha hassas yntem ve tekniklerle toplayp tetkik etme konusunda ol
duka etkinler. Rusyann eitli blgeleriyle ilgili imdiden onlarca monograf
ve makale yaym lam drmdalar.
ncelikle, Sovyet dneminde 1950lerin balarndan 1980lere kadar ar
keoloji ve kaya resm i (petroglif) alm alarnn en nemli ism i olan A. R
Okladnikovdan bahsetmem iz gerekiyor (saysz yaynlarndan yalnzca bir
kan sralam ak gerekirse; Okladnikov 1947, 1955, 1966, 1971, 1980). Ok
ladnikov, gen alm a arkadalarnn da yardmyla, kaya oym alarn kop
yalamak iin zel bir teknik gelitirmi, baz blgesel/yerel kaya sahalaryla
ilgili yaynlar yapmtr (Okladnikov ve di. 1979, Okladnikov - Martinov
1972, Okladnikov - Mazin 1979, Okladnikov - Zaporozhskaya 1970). Ken
disinin Baykal petrogliflerinden baz esiz resimler: (Okladnikov 1974).
(Resim 1.1a, lb , lc , d.)
A. R Okladnikov, Sovyet dneminde Amur Blgesi Antik Sanat zerine
bir kitap yazm gl bir figrd. Bu kitapta kaya izimleriyle mleklerin
slubunu zetliyordu.
En eski p etrogliflerin hepsi, N eolitik d nem in karakteristik zellii olan ayn
gagalama ya da bask rtu yntem ini ku llanrlar. Sanatkr, bir ta balta zerinde
nasl alrsa izim lerde de yle alyordu: Yzeyde tek bir leke ya da izgi
meydana getiren ufak u ku rlar oluturana dek ta la n b irbirin e vurarak art arda
k k p aralar ufalyordu. Bunun sonucunda, kim i zam an neredeyse boyutlu,
y ksek kabartm a (rlyef) resim ler elde ediyordu. izim ler o k eski dnem le
rin izlerin i tarlar. G en ellikle o kadar p rzszce an d rlm lard r ki tek tek
figrlerin ana h atlarn takip etm ek zordur. ou durum da izim yalnzca d o
kunm ayla bu lu nabilir: Bu kadim dnem lerde ufalam aya tabi tutulm u ksm lar,
kaba kayann geriye kalan, in san eli dem em i yzeyinden daha przszdr.
Asyadaki bild iim iz dier benzer arkeolojik eserlerle karlatrld nd a, SikaiA lyan petroglifleri, allm ad k ve heyecan verici eserler olarak gze arpar. M e
hul bir heykeltran ellerind en k m bu harik a m askeler, ylan lar ve tu h af yara
tklard an ne renebiliriz? Tarihncesi Sikai-A lyan izim lerind e, gizem li, stilize
in san s y z veya m askeler m erkezi b ir yer tutar. O kadar eitlilik gsterirler ki
b u n lar b elli gruplardan herhangi b irin e d ahil etm ek zordur: H er m aske ayr bir

1.1.1a. Ayin sahneleri

1.1.1b. Ayin sahneleri

sn f tem sil eder, an cak yine de b elirli b ir form ve slup birlii gsterir ve belirli
sabit zelliklerine gre sn flan d rlab ilirler (O klad nikov 1981: 13). (R esim 1.2.)

Sibiryadaki kaya resmi alm alarnda faal aratrm aclarn ou, A. P.


Okladnikovun ya rencileri ya da rencilerinin rencileridir, bu sebeple
Sibiryann fi tarihinden itibaren am anik alana ait olduu grn payla
rlar. Rus bilim cilerin byk ounluunun kaya izimlerine dair amanik
teorilerin taraftar olduklar sylenebilir (Samashev 1998). Okladnikovun,
kendisi de birtakm saha keiflerinde (1979, 1984, 2 0 0 5 ) bulunmu olan kz
E. A. Okladnikova, kaya resim lerindeki imgelerin, kaya sahalarnn yaknn
da aman ayinlerinin dzenlendiini kesin olarak kantladna dair fikrini
benim le paylamt (1 9 9 5 te bireysel grme). Okladnikova, mevcut arkeo
lojik delilleri nceki hipotezleri teyit etmemiz ya da reddetmemiz iin yeterli
grmektedir. Bu da, - n c e k i hipotezleri dorulamamz ya da reddetmemizi
salayabilecek o la n - Tom Nehri blgesindekiler de dahil olm ak zere, Sibir
ya kaya izim lerini ortaya karan Okladnikov ve arkadalarnn alm alar
sayesindedir.

1.1.2. Am ur Havzas'ndaki petroglifleri ve sahalar gsteren "klavuz haritasfndan

izimlerin neolitik dnemde baladn gsteren birtakm veriler bulun


sa da amanizmin ykseliini -d in fenomenolojisiyle balantl deerlendir
melerden yola k arak - Bronz ana tarihlememizi salayabilecek veriler de
mevcuttur. amanizmin Sibirya formunu, bilhassa Orta Asya, Tibet ve Mool
trlerini analiz ederken, Lszl Vajda, amanizmin din tarihi bakm ndan bir
hayli ge bir dnemin olgular gibi grnen bir dizi unsuru ihtiva ettiini be
lirtmi, bu sebeple de, bu zel ve olduka organize inan sisteminin, neolitik
dnemin avclar arasnda ortaya kabileceini olumlayan bir hipotezin ihti
mal d olduu sonucuna varm tr (ayrca bkz. Potapov 1978 ve Ozols 1983).

1.1.4. Ayin balkl insanlar

Rusyada kaya resmi rencisi bir baka aile daha vard: Anne kz ara
trm aclar M arianna A. Devlet ve Ekaterina G. Devlet. Marianna A. Devlet,
Tuvadan (Devlet 1980, 1995, 1997) O rta Asyaya (Devlet 1992, 1998, 2 0 0 0 ,
2001) kadar tm Sibiryada alm t. Kendisi, u anda karlatrm al al
malara temel olmu mkemmel saha materyalleri ortaya karm tr. Bu ikili
ayrca, yakn bir zamanda, bir ksm ngilizceye evrilen ve Avrasya Antropo
lojisi ve Arkeolojisi (Anthropology and Archeology o f Eurasia, ed. Marjorie Man-

r ? ! "
5

r *
10

%r

13

11

h*
14

12

1>
15

16

1.1.5. Gne semboll hayvanlar

delstam Balzer, Georgetown niversitesi, Devlet 2001) dergisinde km en


iyi makalelerinden mrekkep bir derleme yaymlamtr. (Resim I.I.3 ., 1.1.4.)
Yaam boyunca devam etm i olduu petroglif alm alarnn ardndan,
M. Devlet ilgisini imge karlatrm alarna yneltmitir. Bunlardan ikisi iin:
Resim 1.1.5. ve 1.1.6.
zi zamanda geriye doru srlebilecek kadim aman kltr kompleksi
fikrinin savunucularndan bir dieri de E. G. Devlettir. Kendisi, rntgen fil
m ini andran bedenlere sahip antropomorfik figrleri gsteren bir dizi resim
le ilgili unlar syler:
am ann kendi iskeletini seyrederken dndkleri, Kuzeyin farkl top
luluklar arasnda grlen benzer rntgen tarz imgelerde ifade bulur. Baz

dLl

v\XW' /
|
17

' * '

,8

1.1.6. Gne sem bolleri

bilim ciler aman atama trenleri ile topluluun sradan bireylerinin ergenlie
gei trenleri arasndaki benzerliklere iaret etmilerdir. zellikle, lm ve
yeniden dirilm e tecrbesinin, tm dnya dinleri, kltrleri ve m itlerinin ta
biatnda bulunduuna dikkat ekilm itir.
Rntgen tarz antropomorfik kaya resm i im gelerinin yorumlanmasnda,
am anlk yeteneini edinme an temel neme sahiptir. Bu da, am an ada
ynn, m istik dzeyde bedeninin ruhlarca paralanp etinden syrld ve
kendi iskeletini seyrettii aamalar yaamak zere transa getii ana tekabl

eder. lme ve tekrar dirilme deneyimi, am anlk yapma gcn elde edebil
m enin en nemli artdr: Bir aman ancak bu deneyimden sonra, yardmc
ruhunun kendisine grnmeyi uygun bulduu seviyeye ulaabilir. amann
kendi iskeletini seyretmesi, glerinin son haddinde toplanmasn gerektirir.
(Devlet 2000 b : 88). (Resim 1.1.7.)
Devlet, antropomorfik figrlerin am anlar temsil ediyor olabilecei ve
Sibiryada yerel am an folklorunun kesintisiz olmasndan dolay bu iskeletlemi, boynuzlu figrlerin proto-am anlar tasvir ettii ynndeki tezini
desteklemek iin baz rnekler sunm utur (Hoppl 1992: 143). Birer sem
bol olarak bu antropomorfik figrler, toplumun sradan bireylerinden ayr,
nemli bir yesini temsil ediyor olabilir. (Resim 1.1.8.)
Sibirya ve Moolistan petroglif sanat (Jakobson 1990) alannda fevka
lade alkan ve faal bir bilim insan olan Esther Jacobson, antik Sibirya Ge
yik Tanras hakknda mkemmel bir kitap yazm tr (Jakobson 1993). Bu
monografi ve Orta Asyadaki douran kadn resim lerine (Jakobson 1997)
ve Mool Altaylarndaki dier antropomorfik imajlara (Jakobson 2001) dair
makaleleri, metodolojik adan trnn en iyileri arasnda saylabilir. (Resim
1.1.9.)

1.1.9. Moolistan'daki sahalardan, ayin yapan fig rve mantar balkl figr petroglifleri

Esther Jakobsonun yaklam , en azndan Mool Altaylarndaki al


m alarndaki ilk biimiyle, kltr ekolojisinin (Jakobson 2 0 0 0 ), inanlarn
(Jakobson 1993) ve am anizm in (Jakobson 2001) yeniden inas zerine ku
rulmutur. (Resim 1.1.10.)
Moolistan, 1970lerin sonlarndan itibaren gerekletirilmeye balanan
Sovyet-Mool akademik ibirliine dek, uzun bir sre boyunca petroglif ara
trm alarnda bir terra incognita olarak kalmtr. A. P. O kladnikovun en iyi
rencilerinden biri, Moolistanda yapt saha alm alarndaki bulgula
r zerine bir dizi kitap yazm olan E. A. Novgorodovadr (Novgorodova
1980, 1984, 1989). Novgorodovanm eserleri, onlar baka aratrmalar iin
mkemmel kaynaklara dntrecek ekilde bolca illstrasyon ierir. Kitap
larnda insans figrlerin ve farkl dnemlerden tipik sembollerin karlat
rld ilgi ekici tablolar bulunur. (Resim 1.1.11., 1.1.12., 1.1.13.)
Elena Novgorodova kltrler ve alar arasnda, rnekler zerinde ola
anst karlatrm alar yapmtr. Bu piktograf ve petroglifler insanolu
nun gsterge/sembol retme eyleminin daha iyi anlalmasnda etkili olabilir.

(p T S ft
1.1.10. Ayin sava ve ayin av petroglifleri

!
M
29

m
^&

-m
)&

A /

X
30

31

Ol

33

sjv

Novgorodova, karlatrm alar iin, birbirine benzeyen nemli imgeler bul


ma konusunda yetenekliydi. (Resim 1.1.14., 1.1.15., 1.1.16.)
in sanat tarihi uzm an arkeolog Paola Demattenin de Moolistan (in)
petroglifleri zerine, Cambridge Archeological Jou rn alda yaym lanm iyi bir
makalesi bulunmaktadr. Dematte kaya resm ini incelemek iin Moolistan
ve Ningxia blgelerine gitmi ve in dnyas ile gebe kom ular arasndaki
tarihncesi ve tarihsel etkileim leri anlamaya alm tr. Makalesinde, kaya
resmini btnyle am anist bir olgu olarak gren yorumlara kar mesafe
lidir. Ben de, kaya resim lerinin yalnzca ok kk bir m iktarnn (yzde
birinden daha aznn) insans figrler ieriyor olmas sebebiyle bu yaklama
katlyorum. Dematte u szlerinde olduka hakldr:
P etrogliflerin d in i nem i, tabii varsa eer, retim lerind en ziyade, im gelerin s
m arlan m as ve su nu lm asnd a yatyor olabilir. R esim leri yap tran lar ve yapan
kiiler de in an llara veya u zm anlara tekabl ediyor olabilir. R esim lerin fonksi
yonu da, dini olaylar ya da m itik , d estans, hatta tarih i tn la r tayan d id aktik
an latlar kaydeden b ir tapnm a pratii ile alakal olabilir. m gelerin d in i ba
lam da k u llan m szde y k s e k m ed eniyetlerin dini ie rik li sanat iin sradan
b ir durum olsa da kaya resm i alm alarn d a nad iren d ik kate aln r. Budist kaya
resm i, d in i im geleri m eydana getiren s reler h ak kn d a olduka bilg ilen d irici
olabilm ekted ir. Budist kaya resm in in farkl ifade form lar, Buda ve Budhisattva tem sillerin d en b a tasvirlerine ve efsanevi ve tarih i olaylarn an latlarn a
kad ar deim ektedir. B unlar kaya resm in in ardnda gizli farkl anlam lara gz
m z am aktadr. lg in tir ki bu tip im gelerin adak ilem ind e k u llan ld k larn a
d air bu lg u lar H elan shan kaya resm inde bulunm utur. Q in gto n g xia, Zhongwei
ve S h izu ish an eyaletlerinin farkl blgelerinde, Lam aist Budizm e bal ob an lar
tarafnd an dini b ir saikle gm len seram ik pagoda m od ellerine b en zer k k
pagoda oym alar b u lu nm aktadr. Bu bulgu bize, en aznd an bu rn ek te, kaya
zerin deki b ir o ym an n , adak olarak gm len b ir objeye tekabl etti in i d
nd rm ekted ir. H elankou gibi dier blgelerde, kayaya k azn m Buda ism i
bu figre seslen ild i in i akla getirm ektedir, bu sebeple yazlar tapnm a ilem inin
asl oda olm utur... P etrogliflerin b azen din ve ayinle ilik ili olduuna dair
iaretler bu lu nm ak tayken , b u n larn daha srad an eylem lerin oda oldu klarna
d air bu lgu lar da vardr. Asya ile ilgili etnografik kay nak lar, kaya resm in in ,
ay in sel-d in sel balam lard an, m itsel-tarih sel ve (an m satc gstergeler olarak)
tam am en sek ler balam lara kad ar eitli balam larda retild iin i gsterm ekte
dir. A yinsel-d in sel b oyu tun ar basyor olm as m m k nse de, bu n lar, m utlaka
am an ist eylem ler ierm ek zoru nd a olm ayan, yamur, avlanm a, ergen lik, do
u rg an lk , balan g trenleri gibi olduka eitli konular kapsyordu. (D em atte
2 0 0 4 : 16)

1.1.12 Doum imgeleri

Son yirm i be ylda, indeki akademik dnyada, bizzat tanklk ettiim


byk deiiklikler yaanmtr. 1 9 9 0 larm balarnda am anizm inde
neredeyse tabu bir kelimeyken, sonralar uluslararas amanizm konferans
Changchunda dzenlenmitir. Bir defasnda bana Kaya Resminde aman
lar balkl konferansm n ardndan, (o zam anlar yeni olan) iki kitap veril
miti. Bunlardan biri, Xinjianngda, Hu Xiaohuinun Rock Art and Reproductive Magic (Kaya Resmi ve reme Bys) kitabyd (Hu 1993). Yazar, reme
bys ya da daha net bir ifadeyle erotik bynn ak iaretleri saylabile
cek imgelerin grlebildii Yinshan blgesinden bir dizi resim yaym lam t
(Hu 1993: 153). (Resim 1.1.17., 1.1.18., 1.1.19.)
1998de, W ang Dayou tarafndan yazlm , gizemli Emblems o f Chinese Totems (in Totem Sembolleri) adyla, olduka iyi bir baka alm a yaymland.
Totemin, etnolojide olduu kadar in sosyal bilim lerinde de zel bir anlam
vardr, ngilizce zetinden birka satr paylamak istiyorum:
inde totem sim gesi, atalarn d ncelerin i gelecek nesillere aktarm ak iin ta
sarlan m b ir t r gstergedir. zerlerinde atalara ya da klanlara ait im geler bu lu
n an ve atalara tapnm ada k u llan lan kay alk resim leri, renkli seram ikler, yeim
ve bronz o b jelerin hepsi totem olarak kabu l edilir. K lan larn ve atalarn isim leri
n i, yerleim yerlerinin zelliklerin i, m eslek trlerin i, icatlar, in san yaratm larn
tem sil eden d esenler de totem olarak grlrler, n k yer, gk ve in san h a k k n
da kap sam l bilgiler kaydetm i, tem sil etm i ve aktarm lard r. Bu olduka youn
k lt rel gstergeler, h alk n ortak p sik o lojisin in kantd r. (W ang 1 9 9 8 : 11)

1.1.14. eitli dii ata sem bolleri

1
I

i n

Eneolitik

Erken
dnem
gebeleri

Bronz a

Gne
sem bol

v-e3
*'

m >

h -

Doum

' > # &

> 4

Dii

fig r
E rkek figr
M aske

Boa

j p

f
Geyik

&
At

_______

Sava

if*
'TV
>

% %

M '
%
w

Araba

..... _

Boyunduruk
Koyun
Yaban domuzu
Ylan

1.1.16. Kuzey ve Kuzeybat Moolistan'da petrogliflerin evrimi

Totemin bu ekilde tanm lanm asnn modas biraz gemitir. Totemle


rin, kayalarn zerindeki ikorik gstergeler yerine kullanldklar bile sylene
bilir (Resim 1.1.20., 1.1.21., 1.1.22.)
Chinas Ethnic Groups (inin Etnik Gruplar), bolca illstrasyon barnd
ran ve ngilizce yayn yapan bir kltrel corafya dergisidir. Bu dergide,
Gao W einin (Jiangsu eyaleti, Liangyungang blgesindeki) Jiangjunling Ka
yalklar zerine (W ang Hongzhenin fotoraflar eliinde) bir m akalesi ya
ym lanm tr. Bu saha, inde kaya resm inin sahip olduu, neredeyse hi

1.1.17. Karmak ayin sahnesi

1.1.18. Dii ve erkek fig rle r

>

m
J

1.1.22. Jianjunling Kayalklarndaki izleri?)

kefedilmemi ve yaym lanm am esiz zenginliin kk bir rneidir sa


dece. (Resim 1.1.23.) Bu imgelerin tarihi ve anlam bilim insanlarnca yle
aklanmaktadr:

K ayalk, Ju M ang ve Shao Hao tarafnd an ynetilen ve in ulu su nun b ir kolu


olan b ir kabile tarafnd an astronom i gzlem evi olarak kullanlyordu. K ayalktan
ayrca, Ge ve kabilen in atalarn a ad anm b ir su nak olarak da faydalanlyordu.
Kayaln tepesindeki, kartal gagas ek lin d eki b yk b ir kaya, G yahut Ev
renin y ce h k im in i tem sil eder. O nu n n nd eki kaya da k abilen in sem b o
lik tem elin i oluturur. Bunlardan ku b iim in d eki biri, zerinde iki adet insan
yzn -W a n g Dayouya gre Ju M ang ve Shao H aonun re s im le r in i- m eydana
getiren ik i yld z grubu tar. Kuun boynund a iki takm y ld z, Bykay ve
A ntares kazldr.
Sunan bat blm nd eki d okuz gne, D ong Yi kabilesin in dokuz kolunu
tem sil eder; ortak atalar olan Ju M ang ve Shao H ao da, burada ku a benzeyen
in san yzleriyle resm edilm ilerdir. Profesr W ang Dayou, buradaki rzgr, in
sanlar, insan-y zl atalar an lam n a gelm esi m uhtem el y azn n , k ab ilen in yaz
d ilin in en eski b iim i olduunu dnm ektedir. Ayrca kayalkta kazl olan
Sam anyolunun Ju M angn astronom ik gzlem lerinin b ir kayd, ku resim lerin in
de D ing Yi kab ilesinin totem leri olduu son ucun a varr.
W ang ve dier uzm anlar, net kabile gstergeleri, totem leri ve yazl kaytlar
ile sah an n , inde -v e m uhtem elen d n y ad a- im diye kad ar kefedilen en eski
astronom i gzlem evi ve su n ak olduu konusunda birleirler. Buras inde ast
ronom ik gzlem lerin en az yedi b in yl nce balam olduunu kantlar. (Gao
2 0 0 7 : 7 5 -7 6 ) (R esim 1.1.24.)

Petrogliflerin bir zellii olarak gne-ban nemi, yalnzca Amur Blgesinde


deil Orta Asyada da geerli grnmektedir. A. M. Mariyashev, 1994te, Ka
zakistan ve Yedisu Petroglifleri hakknda ilk yazan olmutur:

Tam gal, Yedisudaki en eski tapm aklardan biridir. Tam gal kayalk izim leri
Bronz a iin nad ir saylan ve dier kaya resm i rnekleriyle benzerlii b u
lunm ayan konular ierm ektedir. Vadide y llar boyu nca sistem atik arkeolojik a
lm alar d zenlenm i, bu sebeple de Tam galn m an tik eserleri K azakistanda
ki dier ben zer antlardan daha iyi incelenm itir. Tam gal petroglifleri Bronz
andan kalm adr. Sz konusu tapm ak Saym altatan sonra ortaya k m olsa
da Saym altata b ilin en pek ok tem a burada da kefedilm itir. rnein: Boa
izim leri, g n e-tan rlar, tapnm a konum undaki insan lar; iftler halind e d ikilen
insanlar, evli iftler, sava arabalar ve gne sem bolleri. Bunlar arasnda, geni
corafyadaki kadim a in san larn n felsefelerini yan stan, hem O rta Asya hem
K azakistanda iyi bilin en d in i tem alar da bulunur. T em alarn o rtak zellikleri ve
biem sel ben zerlikleri, petrogliflerin ayn dnem e ait olm alar durum uyla ak
lanabilir. Tam gal petroglifleri, O rta Asya kaya resim leri ile pek ok ortak nokta
barm d rsalar da O rta Asyada bilinm eyen pek ok tem aya da sahiptirler. (M ariyashev 1 9 9 4 : 21-22). (R esim 1.25, 1.2 6 ., 1.27., 1.28.)

Orta Asya resimlerdeki ayrntlarn daha btnlem esine incelendii bir yer
olmutur. Kenneth Lymerm Orta Kazakistandaki zel bir sahay, bir hac
yerini incelerken kaydettiklerine katlabileceim izi dnyorum:
Terekti-A ulie toplum un farkl bireylerinin farkl tecrbelerle karlaabilecei
b ir kutsal m ekn. G em ite imgeler, bak slarm (am an larn ) ve on larn ru hlar
dnyas ile e tk ileim lerin in grntleriydi. Gnm zde, yerli M slm an haclar,
p etrogliflerin zerine d ik ilm i b ir tapm a, dini p ratik lerin in bir paras ola
rak ziyaret ediyorlar. G ncel etkileim ler m eknn k u tsall n ayakta tutuyor ve
Terekti-A ulien in tarihncesind en bu yana gelen m elez n itelik lerin in s rek lili in i
gsteriyor. Petroglifler, bu blgede zel b ir alann sn rlarn izm ilerd i; petroglifler ve k o n u m lan , sosyal g erekliklerin retilip tesis edilm esine araclk eden
pratikler ve deneyim lerin a k tif birer parasyd ki bu durum hl byledir.
Kaya resm i incelem elerindeki geleneksel yaklam , edilgen bir rol b en im se
m ek zerine kurulu olm utur. B azlar (L ew is-W illiam s 1997; D ow son 1 9 9 4 ;
C rook 1999), p etrogliflerin, antik toplum larn m itlerin i sessizce tasvir eden don
m u tablolar ya da yine byle toplum larn d nceleri olarak in celenebileceini
ifade etm ilerdir. Bu aratrm aclar kaya resm ini dnm e b iim im izin deim e
si gerektiini savunurlar; im geler ak hava sanat galerileri deil, daha ok m addi
k lt r n, bu im geleri reten ve k u llan an toplum larda a k tif rol o yn am zel bir
biim idir. (Lym er 2 0 0 0 : 311)

Doal su kaynaklarna yakn yerlerdeki belli kaya yzeylerinde petroglif im


gelerinin olduka younlat bir gerektir. Bu yzden, Terekti-Aulienin
eski bir iktidar ve hac mekn olduu aktr. nceleri yerli bakslar tara-

1.1.25 . Tamgal Vadisi tapna

fndan ziyaret edilm itir, son zam anlarda da slam inancna sahip pek ok
kim se tarafndan ziyaret edilmektedir.
u ana dek, zellikle 1 9 9 0 larda olm ak zere, byk miktarda alma,
makale, kitap ve resim derlemesi yaymlanmtr. Rus m eslektalarm z ula-

tklar sonular duyurma konusunda olduk


a aktiftiler: Kazakistan (Mariyashev 1994,
Mariyashev -

Gorjachev -

Goryachev 1998, Mariyashev


Potapov 1998), Kuzey Asya

(Martinov 1991), Saymalta (Martinov - Ma


riyashev - Abetekov 1992), Moolistan (Novgorodova 1980, 1984, 1989, Jakobson 1990,
1993, 1997, 2001), Shalabolino petroglifleri
(Pjatkin - Martinov 1985), antik Slav paganiz
m inin baz zellikleri zerine (Rybakov 1994),
Okunev kltr zerine (Savinov 1997, Savinov - Podolskij 1995, 1997, Vadeckaja 1983,
1996, Studzinskaja 1995, Bokovenko 1995,
Esin 1995), Orta Asya ve Asya blgeleri ze
rine (Francfort 1994, 1995, 1998, 2001, Sher
1980, 1994, 1995, Kubarev 1988, K u b arev -Jacob son 1996), Hakasya (Leontev 1978, 1995), Pazrk am anizm i zerine (Cheremisin - Zaporozhchenko
1996).
Amacmz tm bu alm alar deer
lendirmek deilse de, Rus bilim cilerin Av
rasya kaya resmi hakkm daki bulgu, keif
ve aklam alar hakknda daha derin bir
bilgi sahibi olm ann nem li olduunu
dnyorum. Muhtemeldir ki, Ruhlar ve
Talar: amanizm ve K aya Resmi (ed. A Rozwadowski ve Maria M. Kosko 2002) ba
lkl muhteem makale derlemesinin de
byle bir sakl amac vard. Polonyal edi
trler, yllardr Orta ve Kuzey Asya kaya
resmi zerine alan aratrmaclar, k
resel apta bir aratrma haline ok alk
saylmazlar, tabii tam tersi de geerlidir:
Batn n Asya kaya resmine dair farkmdal da olduka yzeysel kalm tr (A. Rozwadowski, Giri) derken Rusya ve Batnn
en iyi uzm anlarn davet ediyorlard.

KNC BLM

ARTAN ELETRLERE DAR


KISA BR DEERLENDRME

2 0 0 0 ler, evrensel am anizm teorisi denen gre kar giderek artan ele
tirilerle balad. 4. Uluslararas am anistik Aratrmalar Topluluu Uluslara
ras Konferansnm (Fransada, Chantillyde, 1-5 Eyll 1997de dzenlenm i
tir) tarihncesi alara ayrlan blmnde sunulan tm bildiriler, Bibliotheca
Sham anistican m onuncu cildinde yaym lanm tr (Francfort - Hamayon ed.

2001 ).
Kitabn bu blm, ilkel ve/veya yerli sanat trans teorisi ya da ev
rensel am anizm teorisi zerinden yorumlayan, dnyann neredeyse tama
m n kapsayan on bildiriye dairdir. Bildiriler, gemi toplumlarm ve sanatn
yorum lam ndaki genelletirilmi am anizm zerine eletiriler ve alternatif
grler ne srmektedir. Kitabn editrlerinden biri, H.-P.Francfort, kitabn
giri blmnde, evrensel amanizm teorisinde temel varsaym ya da id
dia bulunduunu ifade eder:
1. H om o Sapiens sapiens beyni ve nrofizyolojik sistem inde m evcut evrensel ruh,
onu n d eiik b ilin duru m lar (trans) becerisin d e grlm ektedir;
2. Bu evrensel trans kapasitesini ve bunu izleyen, basit geom etrik biim lerden
tersine ev rileb ilir dnm lere (insan < = > hayvan) doru giden evrensel bir
en to p tik gr dizisi kavram n tem el alan, nsan ln evrensel ilkel balang
dini;
3. Yukarda bahsedilen en to p tik gr d izisini sanat biim leri iinde dorudan
ve an n d a ifade edebilm eyi salayan evrensel isel kapasite.
K itaptaki bild irilerin tem el eletirel n o k talarn zetlem ek gerekirse, hepsi byle
b ir am anizm fik rin in geerliliini gl bir ekilde sorgulam aktadrlar. Tem el
de u noktalara iaret ederler: 1. D u ru m sallk ve gncel eilim ler: Bu tr bir
am an izm Bat toplum larnd aki ada akm larn (new age, postm odernizm ,
p ost-sresel arkeoloji) rndr; 2. H em en hem en ak bir ekilde ifade edilen
kltrleraras doas ve insan ru hun un evrensellii id d ialarna ram en, bu tr
b ir am anizm in tan m lar ve k u llan m larn d a grlen tu tarszlk lar; 3. Varsay
lan, psikolojik anlam da evrensel entop tik gr d izisinin ve bunun dorudan ve
annd a sanat eserlerinde som u tlatrlm as durum unun sorunlu doas; 4. Sanat
retim in in kkeninde bulunm as m uhtem el kltrel faaliyetlerin eitlili i; 5.
am anizm l e ilikilen d irilebilecek tarih n cesi im gelerin sn rl says ve bunla-

rn pheli yo ru m lan ; 6. Kaya resim lerin in ifade b iim lerin in ve bu resim leri or
taya k aran sanatsal d rt lerin eitlili i; 7. am anizm in tarihsellii ve zam an
ve m ekna gre deiebilirlii. (Francfort 2 0 0 1 : 31-32)

zetle, tartm a iki bilin kavram arasnda gemektedir: Biri (ruh) kendiliindenci, igdselci, isel bir yaklam iken; dieri (akl), gelimeci, sorgulamac, dsal bir yaklamdr. lki (ruh) insanln evrenselliini farkl bi
lin durumlarnda bulurken, kincisi (akl) bunu kadim toplumlarm zaman
ierisinde, sanatsal ifadeleri de dahil olmak zere her boyutta gsterdikleri
bilinli bir gelim e-karm aklam a iinde bulur.
Henri-Paul Francfort savn tersi ynde kurmutur:
H om o-ncesi beyn i ya da hayvan (ku lar, m em eliler) beyn i iin olm asa da Sap iens-n cesi iin de bu evrensel denebilecek b ilin deitirm e b ecerisin in var
l tan n m ak zorundadr. A ncak yalnzca Sapiers sapiens sanat retim inde b u
lunm utur. Burada b ey n in farkl b lgelerin in alm as sz konusudur. Sapiens
sapien sin evrensel olarak paylat, eitli yerel sanat eseri biim leri retm e b e
cerisi, b ilin li aklda aran m ak zorundadr.
Bu sebeple, am anizm in, evrensel trans halind en farkl bir tan m n a ihtiya
vardr. A rkeologlar ve sanat tarih ileri, ilevsel b ir tanm etnologlardan b ek le
m ektedirler. Kadim am anizm e bilim sel bir yaklam m m kn klan ve eer
gerekiyorsa, kavram n bizzat ken disini ileriki aratrm alar iin ku rtaracak bir
tanm . (Francfort 2 0 0 1 : 43)

am anizm zerine yeni teorilerin en ateli eletirm eni Paul G. Bahn, sz


konusu kitap iin, Son Esrim eyi Bana Brak: am anizm in Kaya Resmi a
lm alarndaki Yanl Kullanm zerine Bir Deerlendirme isim li temel bir
makale yazm tr (Bahn 2001: 51-93). alma, am anizm hipotezinin kaya
resimlerine uygulanm asnn tarihine ksa bir genel bak ierir; bunun Pa
leolitik sanat alm alarnda yakn zamanda gerekleen tezahrlerinin ya
nnda, zellikle de bu hipotezin en ok uyguland blge, Gney Afri
ka, ABDnin bats ve Texas zerinde durur. Bahn, buradaki srye katlma
olgusunun geici bir yoldan km a olgusu olduunu ve bize tarihncesinin
sanatlar ile ilgili herhangi bir ey retmekten ok bu olgunun failleri hak
knda bir eyler rettiini savunur (ayrca bkz. Bahn 2001).
Paris-X Nanterre niversitesi, Maison Rene Ginouvesde Afrika zerine
Aratrmalar Laboratuvarnda alan Jean-Loc Le Quellec ise amanizm ve
Marsllar: Ayn Mcadele! bal altnda ineleyici bir makale yazmtr (Le
Quellec 2001). Bildirisi unlar gsterir: 1. Sahra kaya resm inin am anik
okum asnn ortaya km a yol aan hipotezin basam aklar resim lerin ok
ufak bir ksm n ilgilendirir; 2. Bu resimler, tartm al varsaymlar ve dai
resel akl yrtme vastasyla aydnlatlm tr; 3. Sonu, bu okum ann ge

1.2.1. l-n-Aw anghetten yuvarlak bal figr resmi

I.2.2. Matalen-Amazan'daki bir yuvarlak bal


fig r resmi

I.2.3. Sefar'dan yuvarlak bal figr resim leri

erliliini gsterdii iddia edilen, fakat gerekte okum ay rneklemekten ba


ka ie yaramayan, amaca ynelik bir fikirler toplam.
Cape Town niversitesi Arkeoloji Blmnden Anne Solomon, sunumu
iin gizemli bir balk sem itir: Aklama ne demektir? Gney Afrika, G
ney San Kaya Resmi Yorumlarnda nan ve Kozmoloji (Solomon 2001: 161-

178). Grnen o ki, hepsi deilse de baz San kaya resimleri ou kez dini
inanlar ve ritellerle ilikilendirilm ekte, ancak bu durum sklkla, btn
kaya resimlerine dair bir aklam a klna girerek gizlenmektedir. nan
cn izah etmede yetersiz kald kaya resm inin anlalm asnn nndeki k
stlam alar ise Solomonun yazsnn konusunu oluturur. (Resim 1.2.1., 1.2.2.,
1.2.3., I.2.4., 1.2.5., 1.2.6.)
amanizm le K arlam alard a Michel Lorblanchet, sslenmi maara
ikonografisinden ve ak hava kaya oym alarndan rnekler kullanr. Yazar,
Avrupa paleolitik sanatna uyguland ekliyle am anik teoriyi destekleye
cek ikna edici savlarn yokluuna ve argm anlarn sbjektif doasna dikkat
eker. Dahas, Hindistanda am anlar tarafndan retilen gnmz resim le
rine yaplan bir gnderme ile, resim leri yapanlara dair dolaysz bir bilginin
yokluu durumunda byle bir yorum lam ann im knszln gsterir. (Lorb
lanchet 2001: 95-115).
Elbette yukarda bahsettiim iz kitaptan nce de kaya resm inin meseleleri
zerine kendi grlerini gzden geirm ek isteyen okuyucunun ilgisine layk
baka eletirel sesler de olmutur (Bahn 1988, 1991, 1992, 1998, 2001, Bahn
- Vertut 1988, 1997, Bury 1999, Hamayon 1997, Le Quellec 1999, W hite
2000). Kuzey Ojibva Yerlileri: am anik/Entoptik Teorinin Evrenselliinin
Snanm as, Jack Steinbringin, Kuzey Algonkin avclar arasnda yapt on
larca yl sren saha alm alarm zetledii blme verdii isimdir. al
ma, baka kltrel, dilbilimsel ve psikolojik balamlardan yaylan am anik/
entoptik yaplarn uyarlanabilirliini deerlendirmektedir. Hareketli kuzey
avc kltrleri, davranlarn entoptik yaplara zt ihtiyalarca ynlendirildii
esiz bir dil oluturmutur. am anizm in kendisi bir model olarak incelenir
ve iddetli bireysellik karsnda zld grlr (Steinbring 2001).
Angus Q uinlanm makalesi, Duman ve Aynalar: Kaliforniya ve Byk
Havzada Kaya Resmi ve am anizm baln tar. David VVhitleynin B
yk Havza kaya resmi yorum larnn eletirel bir tartm as olan yaz, amanistik modelle ilgili nemli problemlerin altn izer. W hitleynin almas,
etnografiye dayanarak, am anistik modelin temel zaaflarndan birini -kaya
resm indeki, kltrleraras am anik metaforlar olarak ilev grd varsa
ylan belli motiflere d ayanm asn- savuturmaktadr. Ancak, Byk Havza
etnografisinin m ecazi ve dz okum alar, W hitleynin kaya sanatnn ama
nistik pratikler balamnda retildii ve kullanldna dair tezine ok fazla
destek salamaz. W hitleynin bu etnografilere kar, smrgeciliin Ameri
kan Yerli toplumlar zerindeki etkisini gz ard eden yaklam , am anistik
modelin tarihsellik d yapsn yanstr. Dahas, kendisinin Byk Havza
am anizm ini nitelendirme biim i, am anistik modelin anayurdu olan Gney
Afrikaya daha uygundur. am anistik perspektifin benim senm esi, aratrma-

clarm Byk Havzadaki - zellik le Numik dil ailesinin dalm konusuna


d a ir- nemli arkeolojik problemlerin zerine gitmelerini nler. Eski Byk
Havza toplumsal sistemlerinde kaya sanatnn sahip olduu yer ve nemi,
am anistik perspektifin terk edilip ayin antropolisi zerine daha m inimalist
bir yaklam n benim senmesiyle daha iyi anlalabilir (Quinlan 2001).
Cecelia F. Klein, Eulogio Guzman, Elisa Mandell, Maya Stanfield-Mazzi ve
Josephine Volpe, amanit: Bir Kolomb-ncesi Sanat Tarihi Hastal balkl
makalede bir araya gelirler. Makale amanizmin, spanyol igali ncesi d
nem ve Smrge dnemi Mezoamerika ve And toplumlarnda sanatn anlam
ve ilevini anlama arac olarak kullanlm asna kar eletirel bir deerlendir
medir. lk olarak, kavram kullanan sanat tarihilerinin, am anizm in, analiz
ettiklerini iddia ettikleri asl sosyal, tbbi, dini ve sanatsal sistemler hakknda
neredeyse hibir ey sylemeyen, yalnz belirsiz deil ayn zamanda birok
deiken ve tutarsz tanm n kullandklarn gsterir. Ardndan, bu el a
bukluklarnn, belli toplumlar irrasyonel ve beceriksiz ancak manevi olarak
stn O tekiler olarak resmetmeye hizmet ettiini ve bu tekilerin, kendi
m izi deerlendirirken kullandklarm zdan farkl, modern Baty gnmz
Latin Amerikasna stn gsteren terimlerle tanm landn ne srer (Klein
ve ark. 2001).
Bizim iin en fazla nem arz edenler, son iki makale olacak. zellikle
Kuzeybat Moolistanda yeni kaya resmi sahalar kefetme iine uzun zaman
harcam olan Esther Jacobson, bulgularn Mool Altaylarmm Tarihncesi
Kaya Resminde amanlar, am anizm ve mgelerin Antropomorfize Edilii
balkl makalesinde zetler (Jacobson 2001).
Jacobson yazsnda, Kuzeybat Moolistandaki Tsagaan Salaa/Baga Oigor kaya resmi kompleksinin bol saydaki m ateryalini kullanarak Orta Asya
kuzeyinin en erken kltrel katm anlarndan konular ele alr. Materyaller,
boynuzlu ve antropomorfik bir figr, douran kadnlar ve kadnlarn elik et
tii avc figrlerini iermektedir. Bu figr tiplerinin dzenli bir ekilde iftler
halinde bir araya gelmesi ve bunlarn avlanma sahneleriyle ilikilendirilmesi,
amanizmin ok sonraki geliimine iaret eden yaplandrlm ilikilerin
kadim dnemlerdeki ortaya kna dair ipular salayabilir.
Orta Asya kaya resmi alm alarnn nde gelen uzmanlarndan HenriPaul Francfort ise, Asyada Sanat, Arkeoloji ve amanizmin ntarihi
balkl olduka dzenli bir makale yazmtr. Makale, amanizm ve trans
halinin, Orta Asya kadim sanatlarnn ve zengin arkeolojik kalntlarnn
yorum lanm as ileminde kullanlm as zerine eletirel bir aratrmadr. am anik okumalarn ou, arkeoloji ve sanat tarihinin temel metodolojik il
kelerinden kim ilerini gz ard etmi, etnografik kantlar pheli biimlerde
kullanmlardr. Bu sorun, genel bir bilisel arkeoloji ve sanat psikolojisi

metodolojik erevesi iinde, algdan temsile, ne srlen amanik/~istik yo


rum larn kusur ve kstlam alar gsterilerek incelenir. Son blm, balang
cndan Demir ana kadar, O rta Asyada am anizm in ntarihine, bol m ik
tardaki materyali temel alan bir genel baktr.
alm ann sonunda, Asyadaki neredeyse tm kadim am anizm ka
ntlar reddedilir.
Kaya resm ind eki bu un su rlar (dourganln tan rsall ve avlanm a faaliyetinin
y celtilm esi), am an ik trden bir dine sahip toplum larm , chasse 1m e (ya
am gc) bilgisine sahip avc gruplarn dnya grne aittir (H am ayon 1990).
Bu yzden, Gney Sibirya, Altay ve M oolistandaki Bronz a toplum larm m
am anist grnm l im geleri, (en azndan) Avrasya-Am erika altkatm an pers
p ektifind en bakld nd a, elbette gnm z am an izm inin tm bileen lerin i
ierm eyen b ir tr am anist dnya grn yanstrlar. elik ili bir biim de, bu
toplum larda eko n o m in in yaad dnm ler, (tarm , m etalrji, elitler, hiyerar
i) bir nceki dnem de yalnzca rtl b ir biim d e var olan bu sem bolik sistem in
sanatsal ifadesinin g lenm esine yol am tr. Yukarda bahsi geen zellikten
(bl nm tem sil, tanra, avlanm a) hib iri kendi ban a yeterli deildir. B unla
rn birleim i ise, kabaca, am anizm tarz geni b ir d in i ev ren in tarifin i yapar ve
daha nce gzlem lenen A fanasevo-O kunevo im geler (m askeler, boynuzlar, s
tunlar, tyler, yar in san yar hayvan varlklar) kom pleksince de desteklenir. Peki
am anizm h ak k n d a bir yargya varm ak iin bu kadar yeterli midir? K esinlikle
hayr. A sya-A m erika altkatm am nd an yola k a n genellem e vastasyla elde edi
len am an izm , fazla zayf, fazla kap sayc ve nihayetinde ie yaram azdr. Bu
yzden de altkatm an genellem esini ve bu genellem enin s am an izm ini kabul
etm iyoruz. (Francfort 200 1 : 259)

KNC KISIM
AMANLAR, SEMBOLLER VE
GSTERGEBLM

BRNC BLM

A M A N Z M N BALANGICINA GR

Bilim adam lan, am anizm in kkeni konusunda fikir birlii etme eiliminde
deil. Mircea Eliade gibi saygn bir yazar dahi, son zam anlardaki aratrm ala
rn paleolitik avclarn dinindeki am anistik unsurlar meydana kardn
varsaymaktadr. Eliade, Kari J. Narrn, Brenzeremoniell ile Avrupadaki
Ta a am anizm i arasndaki olas bir balantya dair teorisine atfta bulu
nur ve u sonulara varr:
Avrupa Paleolitik (takriben 5 0 .0 0 0 - M 3 0 .0 0 0 ) alanlarnd a bulu nan hayvan
kafatas ve kem ik leri ayinlerde sunulm u ku rb an lar [...] ve ayn trenlerle ba
lan tl ekilde, hayvan larn tekrar hayata d nlerinin b y sel-d insel konseptleri olarak yorum lanabilirler [...] Ksa b ir sre sonra, m uhtem elen M 2 5 .0 0 0
civar, Avrupa, ku, yardm c ru h ve esrim e tem silleriyle, am anizm in en eski
b iim lerin e d air k an tlar (L ascaux) su n ar (Eliade 1 9 6 4 : 503).

Ku, yardmc ruh ve amana dair bu ifadeler -szd e l Adamn resm iAnnette Laming kitabnda am anlardan hi sz etmemesine ramen litera
trde olduka kabul grmekteydi. (Laming-Emperaire 1959, Tablo 35)
1950lerde, Avrupa maara sanatnn zengin m ateryallerini temel alarak
dinin tarihncesi zerine kitap yazmak, akademide moda haline gelmiti. Bu
kitaplarda her insans yaratk, Zauberer, dier bir ifadeyle eytani figr ola
rak etiketlenirken, faaliyetlerine de Jugdmagie (Khn 1952, Kirchner 1952)

deniyordu. Macar arkeolog Jnos Makkay da, 1953 ylnda, Les Trois Freres
maarasnn maskeli insan tasvirini, am anizm in tarihncesi iin nemli bir
kant olarak yorumlad bir makale yaymlamtr. Bu iyi bilinen boynuzlu
yaratn bir byc ya da aman olduu varsaylr (Makkay 1953, 1 9 9 9 da
yeniden baslm tr: 56-71). (Resim II.1.1.)
am an b ir dans sergiler: Esrim e halindedir. Bu hale u latk tan sonra, ruhu bede
n in i terk eder. Ruhla ilgili st Paleolitik in an lar hakknd a ok fazla ey b ilm i
yoruz. O rijin al gre gre, hayvan p o stlarna brnm olan am an n esrim e
srasnd a bed en in i deil, yalnzca kostm n terk ettiini bile varsayabiliriz. u
ras n ettir k i hayvan postlar giyinm ek, klt balantl bir rolde bile am an izm in
evrim ind en nce gelm ektedir. lkel in san lar b yk ihtim alle hayvan m askeleri
ve kyafetlerini by trenlerind en nce de kullanm aktaydlar. nsan vcudu
yahut isk eletinin kostm l olarak tasviri, am an n kyafetlerine ya da bed en in
ruha geri dnn gvence altn a alm ak am alyd. K aynam z gerek bir a
m an kostm deil bir m aara resm i olduundan, tasvirin, resm in arkasnd aki
bir ad am n, yani am ann varlna iaret etm eyi am alam a ih tim alin i hesaba
katm alyz. (M akkay 1999: 71)

Andreas Lommel, erken dnem avclara dair Medizinmner, Schamanen, Knstler [Tp Adam, aman, Sanat] adl kitabnda, desteksiz varsaymlar konu
sunda daha da ileri gitmitir (Lommel 1967a, b, Haydu 1970). Lommel a
mz m esleklerinin kkeninin, yaklak 5 0 .0 0 0 -1 0 .0 0 0 yl nceki tarihncesi
avclar (der frhen Jger) dnyasnda yattn iddia eder. Zanaat ve a
m anizm balkl blmde, okuyucuyu, Franco-Cantabrian tarihncesi m a
ara sanatnn mehur rntgen tarz resim lerinin am anizmle bir balants
olduuna ikna etmeye alr. Lom m elin kitab, uzun bibliyografyas, hem
Paleolitik maara sanat ile alakal en nemli eserleri hem de bu konuda daha
nce yaym lanm (altm larn ortalarna kadar) Rusa kitaplar ierm ediin
den ayrca eletirel bir gzle okunmaldr.
Bat sanatnn ntarihi zerine deerli eserler vermi olan Andre LeroiGourhan, Paleolitik dnem boyunca am anizm in varln gstermenin
zorluuna dikkat ekmitir. rnein, bu konuya dair yaynlarda, (steatopik
zelliklere sahip) tm dii figrlerin Vens, erkek figrlerin ise byc (Re
sim I I .l.2.), bazen de aman olarak etiketlendii belirtilir. (Leroi-Gourhan
1964, 1965, 1982)
Ne var ki am anizm in balangcn saptamak daha da zordur. Kimi bilim
insanlar, kesin tarihleri belirlenemeyen bellibal baz maara resim lerinin,
amanlar ve kullandklar nesneleri tasvir ettiklerine inanrlar. Ayrca, eitli
metallerin, Bronz anda nemli bir rol oynadklarndan, tarihleri sapta
maya yardmc olabilecekleri de ne srlm tr (Vajda 1959, Voigt 1977).

.2. Les Trois Freres maarasndan bir baka yar insan yar hayvan figr

Bu ihtim al im knsz grnmese de, kaya resminde -gerekten varsa eersomut kant olarak deerlendirilebilecek pek ok yeni veri, ancak yeni yeni
gerekletirilen aratrm alarca salanmaya balanm tr.
Farkl blgelerden kaya sanat materyallerini temel alarak izimler, oyma
lar ya da resimlerle sanatlarn byl-dinsel inanlar arasnda balant
lar kurm ak ve teorilerin geerliliini yarglamak uzmanlara dmektedir. Ke
sin grnen bir ey varsa (en azndan am anizm in locus classicusunda, yani
Sibiryada), o da, am anistik ayinler ve sem bollerin ilk tem sillerinin Orta ve
Kuzey Asya kayalarnda bulunm asnn teorik bir olaslk olduudur. Dahas,
Sibirya kaya resim leri, Avrasya am anizm inin ntarihi hakknda elimizdeki
en eski belgeler olarak grlebilir, ya da daha kesin bir ifadeyle sylemek ge
rekirse, bu resim ler Sibirya am anizm ini douran ve geliimini balatan dini
inan sistemlerine k tutabilecek veriler olarak grlebilir.
Son birka onylda Rus bilim adamlar Sibiryada pek ok kaya izim i
(petroglif) kefetm i ve bunlara dair yzlerce makale ve kitap yazmlardr.
Bu yepyeni kaynaklar henz sistem atik olarak incelenm i deildir, ancak
arkeolojik veriler yardmyla, Sibiryada am anizm in balangcn belirleme
teebbsleri olmutur. A. P. Okladnikov am anizm in, Baykal blgesinde M
ikinci binyl ortalarnda (Okladnikov 1955: 3 4 4 -3 4 8 ), Ural ve Obi nehri bl
gelerinde de birinci binyl civar, karm ak bir bysel-dinsel pratik olarak
baladn syler (Okladnikov - Martinov 1972: 219, ayrca bkz. Martinov
1991). Bunun dnda baz aratrm aclarn, erken amanizme ait olmas
muhtemel, M 2 0 0 0 -1 5 0 0 aras Okunev Kltrne ait erken dnem antropomorfik imgeleri zmleme abasnda bulunduklar da olmutur (Matyuschenko 1962, Leontiev 1978, Bokovenko 1995).
Rus etnologlar arasnda, erken dnem am anizm in problemleriyle ilk ola
rak ilgilenenler, din tarihi rencileriydi, zellikle de Trki halklarn dinleri
stnde alanlar (Potapov 1978). Buryat am anizm inin ntarihi hakknda
kaynak bulabildiim iz bir baka kitapta, T. M. Mikhajlovun, petrogliflere
yansd ekliyle bereket kltleri, anaerki, totemizm, gne klt, atalar
klt ve bysel-dinsel inanlar ile ilgili grleri herhangi bir kabile ya
da kltr belirtm eyen, tipik belirsiz ifadeler olm aktan teye gitmemektedir.
Fakat kitaptaki bu genel duruma bir istisna olarak Mikhajlov, Glazkovo d
nemi (M 2 0 0 0 -1 0 0 0 ) am anlar ve sonraki am anlarn tipik imgeleri ola
rak, balklarnda boynuz bulunan insan figrlerinden bahseder (Mikhajlov
1980: 56).
N. A. Alekseev, Sibiryann Trki halklarnn erken din formlar hakkndaki kitabnda, sonraki Budizmin etkisi altnda olumu olmalar sebebiy
le, Sibirya am anizm i alm alar iin olas kaynaklar olarak petrogliflerden
bahsetmez (Alekseev 1980). Ancak bu gr herkes tarafndan kabul grme

mektedir. rnein, A. N. Bernstam , am anik ayinlere kant olarak Fergana


Dalar kayalarndan ilgi ekici oyma rnekleri (M VII.-I. yzyllar) yaym
lam tr (Berstam 1952: 65-68).
Sonraki blmlerde, baz eletirel ve m etodolojik grler eliinde
Sibiryadan farkl imge trlerini ele alacaz ve nihayet baz etno-semiyotik
yorumlar yapacaz.

KNC BLM

ERKEN DNEM (SBRYA)


SA M A N LA R IN IN AYIRT EDC ZELLKLER

amanizmin balangcna dair bir uzla yokken, varsaylan byc ya da


amanlarm karakteristik zelliklerine dair fikirlerin ok daha eitli olaca
n tahm in etm ek zor deildir. imdi, Rus bilim insanlarnn eserlerini temel
alan, giri niteliinde, geici bir tipoloji sunacaz. Btn blgesel mzeler
ya da aratrma enstitleri ve niversitelerin yaynlarna erim ek neredeyse
im knsz olduundan, literatre dair oluturduumuz taslan eksiksiz ol
madn da belirtm em iz gerekiyor.
Burada, Sibirya kaya resminde bulunan neredeyse snrsz saydaki hay
van imgelerini dikkate almayacak, yalnzca antropomorfik ya da insans fi
grleri deerlendireceim. Yalnzca insan figrlerinin, bunlarn da yalnzca
bir ya da birka bellibal zellie sahip olanlarnn saylabilecei de elbette
aktr. Erken dnem am anlarm da, sonraki m eslektalar gibi, toplumlarnn sradan bireyleri olm amalar nedeniyle, baz ayrt edici zelliklere sahip
olduklar fikri makul bir varsaymdr. Peki, ne tr zellikleri aramak gere
kiyor?
Sz konusu antropomorfik figrler, Rus arkeologlar tarafndan, zellikle
de btn bir beden tasviri eklinde -ay akta duran ya da hareketli (dans eden)
insans figrler ek lin d e- am anlar iaret eden gstergeler olarak zm
lenen zel imleyicilere sahiptir (Resim II.2.1. ve II.2.2). Figrler ayrca ya
hayvan baldr ya da kim i zaman boynuzlu, basit bir insans kafaya sahiptir.
Hayvan bal resim gruplar ise kendi iinde ikiye ayrlr: Ku bal ve ay
bal yaratklar. Sibiryada Tom nehri yaknndaki kayalarda, Okladnikov ve
Martinov tarafndan aman olarak tanm lanan ku bal ematik figrler bu
lunmutur (M ikinci binyl sonu - birinci binyl bam a tarihlenm ilerdir,
bkz. Resim II.2.1. a ve b) (Okladnikov - Martinov 1972: 188). kili bu iddiay,
Sibiryada ku tipi am anlarm bilindik olmas ve geen yzyln sonuna dek
faaliyette bulunm asna dayandrarak ne srer. 19. yzyldan yakn bir r
nek, bir Hakasya kaya izim i de net bir ekilde ku bal bir yarat (Kyzlasov
- Leontiev 1980, Tab. 48), muhtemelen bir am an tasvir etm ektedir (Resim
II.2.5). Ayrca figrlerin elleri de ayrt edici zelliklere sahiptir, rnein bazen
bir nesne, yuvarlak bir alg (davul? ok ve yay - Resim II.2.3., II.2.4.) ya da
sopa eklinde bir alet (Resim II.2.9) tutan ku peneleri ya da insan elleri gibi.

11.2.1 Ku bal antropom orfik fig rle r

II.2.2. Antropom orfik fig rle r

Oyma tarzlar da, kaya resmi im gelerinin ayrntl bir tanm iin bir baka
ayrt edici zellikler serisi sunar. rnein, erkek ve kadn ayrm kadar, in
san bedeninin (rntgen tarz dediimiz) em atik izim lerine kar gereki
izim leri de kolayca grlebilmektedir. Erkek figrler, erekte olmu bir fallus
ile tasvir edilirler (Resim II.2.6). Baykal blgesinin kaya izim leri fallik bir
karaktere sahiptir (Okladnikov - Zaporozhskaya 1970: 76). Rus aratrm ac
lar bu imgeleri, bereket klt ya da fallik zellikli insan figrlerini simgele
yen ylan ve boa kltleri asndan aklam a abalarnda bulunmulardr.
Dier bir ayrt edici zellikler dizisi de hareketli figrlerin tasvirlerinden
ve balamdan elde edilebilir. Burada balam derken, belli bir kayann tutar
llk oluturan bir yzeyindeki birbirine kom u imgeler dizisini kastetmek
teyiz. Bu balam, insanlarn ve Sibiryan n farkl kltrel blgelerine ait hay
vanlarn izim lerini ierir ve kaya oym alarnn temel aldn varsaydmz
dnya grlerindeki keskin farkllklar net bir biimde gsterir (Okladni
kov - Martinov 1972).
Saym olduumuz bu ayrt edici zellikler vastasyla (bkz. ema 1 ve 2),
her bir kaya izim inin her bir figrnn olduka ayrntl ve az ok kapsaml
b ir tarifi yaplabilirken, Sibirya kaya resim lerindeki antropomorfik figrlerin
de geici bir tipolojisini karm ak mmkndr. Rus aratrmaclara gre Si
birya kayalarnda u tr am anistik imgeler bulunabilir:
(1)

Ku kafa (dans eden ku benzeri figrler) (Resim II.2.1.)

(2)

Falluslu insan figrleri (Resim II.2.1, 2.2.)

(3)

Boynuzlu antropomorfik figrler (Resim II.2.8.)

(4)

Boynuzlu ve geyik boynuzlu m askeler (Resim II. 3.1., II.3.2., II.3.3.

(5)

Davullu am anlar (Resim II.3.4, II.3.5.)

II.3.6.)

lk iki izim grubundan bahsetmitik, ancak btn Sibirya blgesinde, ka


yalara, -geyik tipi amanlar seanslar srasnda boynuzlu balklar giydiklerin
d en - boynuzlu amanlara tekabl ettii varsaylan boynuzlu antropomorfik fi
grler oyulduunu kantlayacak veriler de bulunmaktadr (Leontiev 1978: 111).
Antropomorfik ekillerin balarnda pek ok kk boynuz ya da etrafa sa
lan nlar bulunmas halinde, bunlar, aman balklarndaki tyler (Diszegi
1968: 310) ve Sibirya aman davullarndaki aman imgeleriyle karlatrlabi
lirler (Hoppl 1983: 28, bkz. Resim X X X I, X X XII, Hoppl 2002: 44-47).
Btn bir figr temsil eden m askelerin bulunduu kaya resim leri de var
dr. Bu resimlerde m askenin, am ann yardmc atasnn sem bolik bir temsili
olduu dnlr (Leontiev 1978: 109). Boynuzlu maskeler Sibiryada uzun
bir gemie sahiptir.
1961 ylnda Rus arkeolog V. I. Matyuschenko, zerinde antene benzer

| Tek boynuz------- Anten


- Boynuzsuz

Ssl
ift boynuz
Basit

Boynuzlu

r insan
ba

-c

Ay ba

boynuz
ok sayda (gne ba?)

Ba
L Hayvan
ba
Peneli ku
Ku ba insans parmakl ku
insan
resimlerinin
ayrc
zellikleri

r ematik-

- Rntgen tarz (iskelet)


Kalada delik

-Beden-

Dii- Gereki

Obr zellikler
r Erekte fatlus
-Erkek- Fallus resmi yok

Bo

Yukar
dnk

____

Dua I?)

- Aa dnk
Davul

- Eller-

Oval

- Nesne tutan

Yay ya da ok
r Mzrak
- ubuk
benzeri

- Davul tokma (?)

L- Dier
(balta, eki)

Sema 1

Hareketsiz-

Ne yapt
belirsiz
Dua eder
halde
Hayvanlarla

Antropomorfik
figrler

Avlanrken
-Hareket
halinde

Dvrken-

br insanlarla
Tek bana

Dans
ederken

| Sra halinde
Daire halinde

II.2.10. Gne bal fig rle r

11.2.13. Gne semboll maskeler

11.2.11. Ay ba maskeli
antropom orfik figr

11.2.12. insan fig rle ri

11.2.14. Gne-ba maskesi

bir balk yahut ta bulunan antropom orfik figrlerle bezeli, Samus IV d


neminden (M 2 500-M S 2 00) kalma baz mlek paralar bulduunu dn
yaya duyurdu. Sz konusu boynuzlu balar, Bronz a -M ikinci binyln
ilk y a rs- tarihli Mugur-Sargol petroglifleriyle karlatrlabilir (Matyuschenko 1961: 168-269). Bu kadim tapmak petroglifleri, Yenisey nehri Sayan
Kanyonunun gneyindeki Mugur-Sargol alannda (Tuva zerk Cumhuriye
ti) kefedilmitir. Mugur-Sargol tapna, iki yzden fazla insan maskesi ve
baka imgeleri iermektedir. M. Devlete gre bu maskeler, atalarn ruhlarn
temsil eder, ancak maskelerin zellikleri, boynuzum su balklarn amanlarn boynuzlu talar ile kyaslanmasna im kn verir. Mugur-Sargol petroglif
leri Sibirya Bronz andan kalmadr, izim ler de balang ritelleriyle ilikilendirilir (Resim II.3.4.). Kayalardaki maskeler, klann atalarn temsil eden
imgeler olarak anlalabilir (Devlet 1980). Kayalarda, atalar, kahramanlar,
toplumun nemli ve gl kiileri ya da amanlar resm edilm itir; Rus bilim
adamlar tarafndan ileri srlen sav bu ekildedir. Nihayetinde, am anlar
davullaryla birlikte gsteren kaya oym alarnn varlnda artc bir durum
bulunmamaktadr.

Hakaslar, Abakan ve ulm nehri vadilerinde, Yeniseyin sol kysnda ve


Gney Sibiryan n Altay ve Sayan Dalarnda yaayan kk ve kadim bir
Trki topluluktur. Buralarda, yakn gemite (19.-20. yzyl) yerel kltlerin
(da ve bereket kltleri) uyguland kutsal kayalara obanlarn yapt k
k oymalar, yani tam galar bulunmaktadr. Bu ayinlerin katlm clar, kat
lm larnn hatras olarak kutsal kayalara gstergeler brakmlardr.
Baka bir izim grubu da am anlar, davullar ve insan ya da hayvan form
larndaki yardmc ruhlar ile birlikte gsterir. rnein, kartal bal insan im
gesi olduka ilgintir (Resim 11.2.5.). Kartaln, am anlarm atas ve koruyucu
su olduuna inanlr, aman giysilerinin kollarna kartal kanatlar ilitirilir,
bal da kartal kafas ile sslenirdi. Davullaryla birlikte tasvir edilen dier
aman imgeleri ise olduka gerekidir (Resim II.3.5.) ve daha nceki kaya
oym alarnn grsel paralelleri olarak kullanlabilirler.

UUNCU BOLUM

KAYA RESM ANALZLERNDE


GSTERGEBLMSEL YNTEM

am anlar tasvir ettiinde phe bulunm ayan ve nispeten yakn tarihlerde


(iki yzyl nce - bkz. resim II.3.4 ve II.3.5.) yaplm bir grup kaya izi
mi d ndaki dier Sibirya kaya resim leri (ve b u n larn imge ya da erken
dnem am an izm in in belgeleri olarak yorum lar), zm lem e ilem inde
k u llan lan m etodolojiye dair baz ciddi sorularn sorulm asna sebep ol
m aktadr.
Burada en azndan u soruyu tartm ak niyetindeyim: Sz konusu ant
ropomorfik figrlere, hangi temellere dayandrlarak aman denmektedir?
Bu resim lerin, am anizm denen inan sistemi ile herhangi bir balants var
mdr? Sibirya kaya izim leri neden sanat olarak adlandrlm aktadr ve ger
ekten sanat mdrlar?
Aratrmaclar, Sibirya kaya resm ini anlam ak ve am anistik olarak tanm
lamak iin, sklkla etnologlarn ve folklor aratrm aclarnn yardmlarna
bavururlar. Kayalarda oyulu sahnelerin gizli m analarna k tutm ak zere
bu sahnelerin mitler ve ritellerle paralellikler kullanlr. Kaya resmi ara
trm alar alannda nde gelen isimlerden olan A. P. Okladnikov da erken
dnem insanlar ile aramzda akl ve dnme biim leri asndan ok byk
farklar olmadna dair gl bir kanya sahiptir (Okladnikov ve ark. 1979:
3). Bu nedenle, yakn zamanda toplanan folklor m etinlerinin, Sibirya Bronz
anda yaayan insanlarn dnya grlerini ve dini pratiklerini anlamada
yardmc olabilecei karm nda bulunulur.
Etnografik analojiler Rus aratrm aclar tarafndan kastl olarak kulla
nlmtr. rnein, Oka nehri (rkutskun kuzeyi) yaknlarndaki kayalar
da bulunan dans eden iskelet benzeri bir figr (Resim II.3.3.), baz Sibirya
am anlarm n giysilerinde iskeletimsi sslemeler bulunabilm esine dayanla
rak aman olarak tanm lanm tr (Okladnikov 1974: 81-82). Andre LeroiGourhann, ne Avustralya ne de baka bir yerin mitleri ve ritelleri -b u ikisi
kesinlikle ayn eyler deildir- asndan erken dnem insann anlamamza
hibir katks olmayan, mulak etnografik karlatrm a kullanm na ynelik
sert eletirisine biz de katlyoruz (Leroi-Gourhan 1964: 148-149, bkz. Layton 1987).
En iyi monograflarda bile, bir ekilde, erken dnem insannn tarihncesi

dinini ve bysel-ayinsel dnya grn yeniden ina etmek amacyla folk


lorla paralellikler kurm ak gibi bir hataya dlmektedir. Belki Sibiryan n bir
tr nfus devam llnn bulunduu bir yer olmas kuvvetli bir ihtimaldir,
ancak bu durum kesin doru olduunda bile, kayalarn zerindeki her ey
amanizmle yahut dinsel dnceyle balantl olmadndan dikkatli ol
m ak zorundayz.
M. A. Devlet unlar ifade eder:
Aldi-Mozaga kay alk larn d aki proto-am an figrn n, Sibirya Bronz a pet
roglifleri arasnda herhangi b ir benzeri bulu nm am aktad r.
M odern etnografik dnem de, Sibirya kayalk resim lerind eki am an im geleri
n in says oldu ka fazladr. B unlar genellikle, bu d nem in kayalk resim lerinin
ana k sm lar gibi ince, k esik izgilerle yaplm tr. Chinge n eh rin in sol k y
sn daki Ustiu-M ozaga petroglifleri arasnda, kesik izgilerle oyulm u, davuluyla
bir seans (kam lan ie) icra etm ekte olan bir am an figr bulunm utur. Bu tip
resim ler, H akasya ve Altay kayalklar ve talarn d aki im geler arasnda iyi bilin en
ve am an im gelerinin ev rim in in incelenm esi asn d an ok nem li im gelerdir
(Devlet 2 0 0 1 : 9).

Kaya resm inin yorum lanm as ileminde ska yaplan ciddi bir hata vardr:
D in tarihi alm alar ile ku ru lan b en zerlik lerin , belli bir toplum un bireylerin
den szl ya da yazl olarak alm an raporlarn incelem eleriyle karm as, teorik
dzeyde gizli kalan , farkna varlm as olduka zor bir hatadr. (N ordbladh 1978a:

202 )

Bu durum genellikle, yalnzca Ruslarla snrl olm amakla beraber Ruslarn


kulland etnografik raporlar iin geerlidir. Rus bilim insanlar tarafndan
olduka rabet gren bir tr bilim sel folklor vardr ki buna gre,
Bronz a kaya oym alar, dzgn bir ekilde yorum landnda d nem in dini
hayat h ak kn d a ok deerli bilgiler verm e kapasitesine sahip, anlam larla dolu
bir iaret d ilini ku llanan m uhteem bir im gelem i ve stilize bir sanat ortaya dk
m ektedir. (Glob 1969: 3 8 6 )

Kayalardaki imgelemde yalnzca dinin yanstld fikri ise phesiz kesin


olmayan bir durumdur. Mulak din kavramlar yerine yeni ve daha doal bir
kavram nerilmelidir: nan sistem i (Hoppl 1980).
nan sistemi, belirli bir kltrn ideolojik alannn btn iin kullanl
bir terim gibi grnm ektedir (bu anlamda Weltanschauung ya da dnya gr
terimlerine yakndr). Kltr, yeniden retim vastasyla kendini srdrebil
mek iin birtakm altsistemlere (ekonomi, sosyal yap, ideoloji vs) sahiptir.
Bir inan sistemi, bir toplum ya da topluluk iindeki m itsel-dinsel fikirlerin

yeniden retim inden sorumludur. nan sistemi, ayinler, bayramlar, bereket


kltleri, av byleri vblerinin ve belki de petrogliflerin organize edilme
sindeki yol gsterici g olarak alr. Kaya resm inin modern ve sre odakl
analizinde, yalnzca gsterge olarak kaya imgeleri deil, ayn zamanda gs
terge retim i, yalnzca dini faaliyetler deil belli bir erevede ileyen btn
klt faaliyetleri dikkate alnmaldr.
Genel olarak petroglif aratrm alar, m etodolojik ynden bakldnda
pek de etkileyici grnmemektedir, nk (iki skandinav arkeologun ifa
desiyle):
Eski bilim sel geleneklere dayanm a durum u olduka gldr. Ekonom i, sanat ve
d in gibi kavram lar duraan referanslar olarak, kesinlik ve btnlk gzetilm eden
kullanlrlar. Sonular da incelenm em i hipotezlerle bir araya getirilm i ayrntl
betim lem eler ile snrldr. (Nordbladh - Rosvall 1974: 4 9 -50).

Kaya oyma alanlarn bir resim derlemesinden fazlas olarak ele alm ak, an
cak yeni yeni daha yapc bir k noktas olarak grlmektedir. Resimle
rin, muhtemelen kutsal alanlarda gerekleen karm ak sosyal faaliyetlerden
birinin kalntlar olduu fikri m akul bir varsaym olur (Siikala 1984). Jarl
Nordbladhm dedii gibi, Bir sosyal olgu olarak petroglifler, tarihncesi top
lumsal balamda mesajlarn ya da iletiim in bir paras olarak grlebilir
(Nordbladh - Rosvall 1974: 64). Bu ynden baknca, slupa sosyal/etnik
snrlara dair bir iaret olarak deil, snrlar muhafaza etme ilem inin bir
bileeni olarak odaklanan yeni ve daha dinam ik bir yaklam olduka ay
dnlatc grnmektedir (Conkey 1980: 229). Gstergelerle sembollerin ve
ayn zamanda inanlarn yeniden retimi, etno-kltrel snrlar muhafaza
etmeye, baka bir deyile, topluluun etnik kim liini ve balarn srdr
meye yardmc olur. Aratrm acnn ilgisi yalnzca bireysel slup kalplar
na odaklanmaz; ayn zamanda, grsel mesaj iletim em asnn anlalm asn
salayacak olan ve kendisi de tekrar ina edilmesi gereken bir iletiim sreci
olarak kalplarn retimine de odaklanr.
Erken dnem insannn imge retim faaliyetleri zerine W hitney Davis
tarafndan yirmi yldan fazla bir sre nce olduka baarl bir makale yazl
mtr. Davis makalesinde unlar syler:
Spontane imge retim i, genel insan evrim i srecinde tutarl b ir ekilde konum
land rlm as gereken ngrlebilir bir adaptasyondur. mge retim i, farkl ve
zel bir kltrel baardr, basit ve arkaik algsal ve bilisel sreler sonucunda
m an tksal olarak tretilebilir. K kenlerinin aklan m as iin , bilisel evrim veya
sanatsal duyarlla dair spek latif ya da akn psikolojik, antrop olojik yahut es
tetik varsaym lara gerek yoktur. (Davis 198 9 : 193)

11.3.1. Maskeler

II.3.2. Boynuzlu maskeler

11.3.7. Boynuzlu maskeler

Davis, imlemedeki imge retimi (imge retim i iin bkz. Lewis-W illiams 2004:
181-203) ile ok yakndan ilikisi bulunan sembolletirme teknolojisinin bir
tipolojisini karr.

Sem iyotik olm ayan


(izleri

Sem iyotik

Kendi bana a n la lr
[M u sterye n i a r e t l e r 1

S e m a n tik

Temsili o lm ayan i a r e t l e r

G s te rg e le r

Temsili (imgeler]

S e m b o l le r

Sema 3 imleme t rle ri

Yllar nce, gstergebilimsel m etodolojiyi etnografi alannda, zellikle


h alk sanatnn analizinde (Hoppl 1975, 1979) uygulama teebbsleri ol
mutu. 1975 ylnda ayn eyi Kuzeyli bir bilim adam skandinav petrog
lifleri zerinde denedi. Jarl Nordbladh 1 9 7 8 de, Leicesterda sunduu bildi
risin in daha ayrntl bir versiyonunu yaymlad.
G sterge sistem lerin in p a r a la n olarak tarih n cesi im geler - k i b u n lar illa
k i sa n a t o larak ad lan d rm ak zoru nd a d e iliz - gstergebilim ya da d aha geni
bir ifadeyle toplum sal iletiim a sn d an z m len eb ilir. letiim her zam an
k lt re d ayanr ve b yk lde, gsterge ya da sem b o llerin m eydana geldii
gerek balam lara baldr. B ir im ge tek b a n a her an lam ifade ed ebilirken ,
kaya resm in d e d uru m farkld r. Burada balam resim lerin doal ortam ve daha
b e lirg in olarak kayadaki im gelerin b irbiriy le ilikisid ir. (N ordblad h 1978b: 6 6 )

Sovyetler Birliinde, etno-sem iyotik alm alarla ilgilenen ve m etodolojisi


ni kaya resm i analizinde uygulamak isteyen birka arkeolog ve dilbilim ci
bulunuyordu. 1 9 8 0 de J. A. Sher yalnz metodoloji m eseleleri deil sem an
tik sorunlarn da ele alan bir kitap yazm tr (Sher 1980, 8. blm). V. N.

Toporov da Paleolitik dnem in bellibal baz iirsel sem bollerinin kkenle


rin in gstergebilimsel zm lem esi ile ilgileniyordu (Toporov 1976).
Etno-sem iyotik derken, bir etno-kltrel topluluka kullanlan gsterge
sistem lerinin retim inin ve anlalm asnn tarifini kastediyoruz. Gstergebilim in (Ch. S. Peirce ve Ch. M orris tarafndan yazlm ) klasik eserlerine
gre, farkl gsterge sistem lerinin (etno-)sem iyotik tarif ve/veya analizinin
(bkz. Voigt - Hoppl 2 0 0 3 ) dzeyi bulunm aktadr. Bunlar yledir:
(1) Sentaktik (szdizimsel) petroglif aratrm alar, birbirine komu kaya
lardaki gstergeler arasndaki ilikilerle ve gsterge kompleksleriyle ilgile
nir. Tek bir resim erevesi ierisindeki gstergeler arasndaki olas balan
tlar dzenleyen kurallarn varl muhtemeldir.
(2) Sem antik alm alar, genellikle gsterge ile kayaya resm edilm i (ya
hut oyulmu) ey arasndaki ilikilerle ilgilenir. Baka bir ifadeyle, farkl
gstergeler ve sem bollerin anlam l olm alar muhtemeldir, dpedz bir m e
saj iletm ek istemektedirler. Buradaki ana problem ise henz zlm em i
tir: Kaya izim lerinin byk bir ounluu, kaya sanatnn ieriinin ve
gerekle olan ilikisinin anlalm asnda kullanlm deildir.
Burada asl sorun udur: Gneydou Fransada, Monte Begoda 3 8 .0 0 0
kaya zerinde 1 0 0 .0 0 0 resim kefedilmi, yalnzca birka yz tanesi yaym
lanm tr (Nordbladh - Rosvall 1974: 10-26). Sovyetler Birliinde de 2 0 .0 0 0
kaya izimi yaymlanmsa da bundan ok daha fazlas bulunmutur.

Sema 4

Kaya resm i ile ilgilenen bilim adam larna, yaym lanan verilerin yalnzca
kk bir ksm , karlatrm al m itoloji ya da am anizm uzm anlarna ise
bundan bile az ulam tr. Bu da kaya resm i hakknda ortaya atlan teori
lerin ounun tem elsiz olduu anlam na gelm ektedir, nk uzm anlarn
iyi bildikleri zere kaya izim lerinin yalnzca paralar halinde sem bolik
bir anlam a sahip olduu (ya da byle bir anlam ilettii) kabul edilir (bkz.
ema 4).
M otiflerin ayrntl bir sem antik analizi vastasyla kaya sanatnn altn
da yatan anlam lar anlam ak iin hatr saylr abalar gsterilm itir. rne
in, Anna-Lena Siikala, hakl olarak, Fin kaya resim lerinin avc kltrler
ve bunlarla ilik ili am anistik inan geleneklerine zg bir hayvan trencilii temelinde yorum lanabileceini ne srer (Siikala 1984). Kendisinin
yntemi de bizim yukarda nerm i olduumuza benzer bir m etottur (bkz.
ema 1-2). Siikala ayn zam anda gstergelerin ku llan clarn da anlam ak
istem ekte, bu yzden de analizine sz konusu kltrlerin genel zellikleri
ile balam aktadr. Bu eit alm alar gstergebilimde pragm atik analiz ola
rak adlandrlrlar.
(3)

Pragm atik alm alar genellikle, imgeler ve ku llanclar arasndaki

ilikiler, gstergeler ve sem bollerin nasl ve kim ler tarafndan kullanld


, ku llanclar arasnda ne tr ilikiler bulunduu gibi konularla ilgilenir.
Kaya izim lerinin szde d in i ku llanm ile alakal tm konularn (etno-)
sem iyotik analizin bu pragm atik safhasna ait olduu sylenebilir.
Kaya sanat gstergeleri ve sem bolleri, erken dnem in san nn ku llan
d iletiim sistem i trlerinden biri olarak grlebilir. zel bir gsterge
sistem i olarak, kayalarda gerekletirilen ayinler srasnda insanlar bir
araya getirm ek, bir cem aat ve m terek bir atmosfer oluturm ak ilevi bu
lunur (Nordbladh 1978b: 75). Jarl Nordbladh, kaya resm i, din ve toplum
arasndaki ilikiye dair baz meselelere m etodolojik ynden eilirken, petrogliflerin genellikle, iinde bulunduklar zam ann farazi toplum larm daki yerleri tanm lanm adan, az ok izole olgular olarak sunulduklarn ifade
eder (Nordbladh 1978a: 195). M akalesinde, kaya sanatnn -g erek ten bir
sanat ise eer - yorum lanm asndaki m etodolojik ve teorik zorluklara dair
nem li dnceler bulm ak m mkndr. Ayrca, Eggil Bakkanm , kutup
blgesi kaya izim lerinin pragm atik deeri h akknd aki mtevaz dnce
lerini de paylaabiliriz:
... eitli soyut kalp lar ve figrler, in san figrleri ve cin sel sem boller, kaya
resm in in yaln zca av b y leri a sn d an ak lan m am as gerek ti in i gsterir.
C in se llik , d o u rganlk ve hayvan iftlem eleri de bu resim lerin anlam dnya-

s n n b ir p aras olarak k abu l ed ilm elid ir. B unu n av bys fikriyle e lie ce i
n i d nm yorum ; aksin e, kaya re sm in in am acn n k a rm a k l n , Ta veya
Bronz a av clar iin hayati nem e sahip olup resim ler, k alp lar ve ay in lerin
k u llan m y la b a a rla b ile ce k eyleri d estekled iin i de gstererek bu fik ri tak v i
ye ed ecektir. (B akka 1975: 5)

Bu farkl gstergebilim sel zm lem e dzeyi, kayalarn gsterge sistem


lerinin anlalm asnda salam tem elli m etodolojik aralar olarak grnm ek
tedir. am anizm in kayna sz konusu olduunda, ancak daha ayrntl bir
biem sel ve sem antik analiz yoluyla, uydurma teorilerden daha gelimi
ve salam tem elli hipotezlere varlabilecei sylenebilir. Gstergebilim sel
yaklam , atalarm zn gsterge retim faaliyetlerinin ev rim ini ve belki de
sonunda, gsterge kullanm n ieren bilisel srelerin bir parasn anla
m am zda bize yardm c olabilir.

DRDNC BLM

KADM A GSTERGE VE
SEMBOLLER ZERNE GRLER

Kuzey Avrasyadaki ve burada da Bat Sibiryadaki Neolitik kaya resminin


zelliklerine dikkatle baktm zda ana tem ann -P aleolitik petrogliflerinde
olduu g ib i- hayvan tasvirleri olduunu syleyebiliriz. A. P. Okladnikov ve
A. I. Martinov (1972) canl bir realizm in bu sanatn baat zellii olduu
nu sylerler. Ancak, Bronz anda tamamyla yeni imge metotlar ortaya
km tr. Bu iki yazar, Neolitik a sonunda ve Bronz anda, dnem sa
natnn soyut ve alldk sembollerle dolduuna, sembollerin rolnn ve
gsterge kullanm larnn giderek arttna birden ok yerde vurgu yaparlar
(Novoromavo Kayalar zerine - Resim II.4.1., II.4.2.). Daha nceki resim
lerin anlamlar belirsizlem i ve erken dnem imgeleri gsterge ve sembol
olarak kullanlm tr. Ancak bu dnemin sem bollerinin analizi ve anlamlara
ulama abas pek ok zorlukla karlar. Bu noktada, gsterge ve sembol
kavramlarna ksa bir dn yapmak mecburiyetindeyiz.
Tarihncesi sanat alan uzm anlarnn sk sk bavurduu bir kurama,
sanatn gereki resimlerden soyut sembollere doru bir geliim hareketi
gsterdiini ne sren kurama tekrar gz atmak yerinde olacaktr (Toporov
1976). Kimi yazarlar, insanolunun birbiri ardna gelien ancak basit bir geli
im izgisinden ibaret olmayan eitli gsterge trleri kulland ynnde bir
gr benim sem itir. Baka bir deyile, semboln icadnn izi, N eolitikten
ok daha nceki bir ada aranabilir (Ivanov 1982). Maara resim lerinde
ki aslna fevkalade sadk izim leri ieren Paleolitik realizm i, basit grafik
gstergelere dorudan doruya zt deildir, nk kaya resminde btn bir
sembolik temsiller dizisi bulunabilmektedir. Bunlardan en nemlisi de av
bysdr. Yaplan son aratrmalar, gsterge sistem lerinin erken Paleolitik
adaki varln kantlamaktadr.
Okladnikov ve Martinov, Sibirya kaya izim lerinin atalardan miras kalan
pek ok gstergeyi kullandn belirtir ki bu durum Alexander M arshackm
aratrmasyla daha da netleir (1972, 1979, 1997). Marshack, arkeolojik bul
gular temelinde Paleolitik an sonunda gsterge kullanm ve Rusyada ta
nnabilir piktogram larm ilk kez ortaya k konular ile ilgilenir. Kendisi,
ok kk nesneler zerindeki (rnein, mamut dii paralar) balk ekil
lerini andran izgileri ortaya karm tr. Marshack, bu izim lerin sanatsal

11.4.1. Hareketli elk tablosu

II.4.1a.

faaliyetler olarak grlmemesi gerektiine, bilisel bir srecin paralar ol


duklarna inanr (Marshack 1979). Bu, insanlarn basit zikzak izgileri ayrt
edebilmelerini salam, sonralar mevsimlerin tekrar ediinin bu tip gster
geler vastasyla anlatlabileceini fark etmelerini salamtr. Bu hipotezlere
gre, bu tr izikler, ilk tarihncesi takvim in bir kayd olabilir. O rtak alg,
semboln bilinli kullanm , tanm l motifler ve tekrarlar soyutlama kabiliye
tinin geliimine yol am ve uzunca bir srede, Sibiryada maara resm inin
ve kaya sanatnn olum asna neden olmutur.
phesiz, Rus yazarlar iin, sanatn erken dnem geliimine dair yukarda
bahsi geen argmanlar, realizm in sem bolik sanattan daha yksek bir dere
cede kabul edildii bir estetik yaklam ifade eder. Sem bolik gstergeler ayn
zamanda insan becerilerinin geliiminde nemli bir adm, sembollerin icad
da insann akli geliiminde nemli bir noktadr. Bu sebeple, gsterge ve sem
bol kullanm asndan erken alarn sanatn inceleyen pek ok alm a
yaplm olmas artc deildir (Leroi-Gourhan 1964, 1982; Ivanov 1982).
Gstergebilimsel yorumlama olana ise, kaya izim lerinin retildikleri d
nemde, dier insanlara, toplumun bireylerine bir eyler bildirmeye yarayan
iletiim amal gstergeler olduklar ynndeki bariz dnceyi temel alarak
ortaya km tr. Bize den de bu kadim gsterge dilini anlamak ve akla
mak olacak.
Erken dnemde gsterge kullanm nn oluumunu aklamaya katkda
bulunan bir baka yaklam daha vardr. Neolitik insan -v e onun atalar ve
hatta bugne kadarki avc h alefleri- gstergelerle her gn en basit formla
rnda karlamaktaydlar: Avladklar hayvanlarn ayak izleri eklinde (FinUgor dillerinde gsterge iin kullanlan kadim terim iin bkz. - Voigt 2003:
23). Gstergebilim dilinde, bu tr gstergeler belirti (index) olarak bilinm ek
tedir: Belirti, gsterge nesnesine, dier bir deyile hayvan iaret eden ayak
izlerine dorudan bal olan ya da balanan gstergedir. Elbette, bundan faz
las da vardr; izler fevkalade zellikler tarlar, bunlar nasl okuyacaklarn
bilenler iin hayvana dair bilgi tarlar (hayvann arl, cinsiyeti, bykl
ve ya gibi). Bu basit gsterge grubunun, gsterge kullanm nn oluma
sna ve gstergelerin ikonik karakterinin tannm asna byk apta katkda
bulunmu olan gl bir ikonik neme sahip olduunu syleyebiliriz.
Kaya resminde, ayak izlerinin ya da onlar temsil eden el basklarnn ya
da izim lerin grnm esinin muhtemelen bysel bir nemi de vardr, ancak
biz bunlar daha ok insann bilisel becerilerinin geliimi olarak grmek
ten yanayz (M arshack 1972, 1991). Gstergebilim asndan, gsterge daha
ikoniktir, yani en azndan baz ayrntlar ile nesneye benzem ektedir fakat
nesneden kopmu durumdadr. Btn bir figr deil, yalnzca bir ayrnt,
bir biim ya da el basks tasvir edilir. Bu trden gstergeler iin yar sembol

diyebiliriz; baka bir ifadeyle, geliigzel seilm i bir sembol. Bunun, Ok


ladnikov ile Martinovun inandklar gibi, Neolitik dnem sonunda, Demir
ana gei dneminde (yani M birinci binyln balangcnda) gerekle
mi olduu fikri ise henz teyit edilmeyi beklemektedir.
Gstergebilim terim lerini ve ikonun bu kitapta nasl kullanldn be
lirtmem iz gerekiyor. Belki de bunun iin Marge E. Landsbergin baarl bir
ekilde sktrlm tanm n alntlam ak en iyisi olacak;
G stergebilim terim i iaretlem e sistem lerin in bilim sel analizi anlam na gelir,
gsterge ve gsterge ku llan m d avranlarn inceler; d il terim i tam olarak, k o
num a, iaretler ve yazm ay da iine alan her tr insani iletiim sistem ine de
nir; ikon terim ine ilk kez Locke (1 9 6 5 [1690]) daha sonra da Peirce (1931)
tarafnd an gstergebilim sel b ir anlam atfedilm itir. Peircea gre iko n , geliigzel
olm ayan kastl b ir gstergedir; gsterdii n esnenin nem li b ir dereceye kadar
tem silcisi, b ir dereceye kadar ebiim lisid ir ya da bu nesneyle isel b ir benzerlii
bulunur. (Landsberg 198 0 : 93)

Bat Avrupa maara resmi alannda uzman byk Fransz bilim adam Andre
Leroi-Gourhann da Franko-Kantabria maara resmi aratrmalarnda orta
ya dkt gibi konunun birden fazla yn bulunmaktadr. Gourhan, M
yirm i bin yldan bile fazla sre nce, gsterge olarak anlalabilecek ekil ya
da gereki imgelere ek olarak basit izim lerin ortaya ktn gstermitir.
Bunlarn arasnda aka dii ve erkek zellikleri gsteren ikonlar da dahildir.
Anlam larnn netlii, bir yandan gstergelerin ikonik karakteriyle ilgiliyken
dier yandan da ortaya ktklar resimsel ortama baldr. Gourhann ara
trm as, sonular itibariyle, szde gereki (ikonik) sanat ile sembolik sana
tn birlikte gelitiini net bir ekilde ortaya koymutur.
Bahsi geen (ayak izi gibi) belirtiler dnda, gsterge ile gsterge nesne
si arasndaki benzerlik zerine kurulu gstergeler ikonik iken, nc bir
ana gsterge tr daha bulunm aktadr: Tamamen geliigzel seilm i ve
kullanm lar topluluun bireyleri arasnda bir n (ve rtk) anlama st
ne kurulu gstergeler olan semboller. Elbette bu tr, en gelimi ve en bi
linli gsterge kullanm na tekabl eder. Tm bunlarn anlam ise, aslnda
bu bilginin insanoluna olduka erken bir zamanda gelmi olduudur. Bu
nedenle de, rnein, sem bolik reme sahneleri -ik o n ik zellikleri sebebiyle
anlalabilirdirler- bir hayli erken dnemlerde izilm itir (Makkay 1953). n
sanlar, bu gstergeler yardmyla hayvanlarn oalm asn ve bereketi garanti
altna alacaklarna inanmlardr. Tarihncesi insanlarnn, yalnzca n aif
materyalistler deil, bilinli bir ekilde gsterge kullanan sosyal varlklar ol
duklarn syleyebiliriz. V. N. Toporov, ge dnem Ta a kaya resimlerini
incelerken, Paleolitik insannn sembol kullanm lar hakknda, bu dnemde

sanki iirsel sem bollerin grnmeye baladn syler. Toporov, kadim a


insannn kutsal-ayinsel faaliyetleri srasnda gstergeye ait bir g algsnn
gelitii yeralt tapma resm ini, Bat Avrupa maara resim lerini inceler.
Gne gstergesinin ortaya k ve dier tasvirlerle balants, ardndaki ga
yenin daha karm ak bir tr mesajn iletilm esi olduunun ilk bariz ipucudur
(Toporov 1976).
sveli bir aratrm ac da, kaya resimleriyle ilgili olarak, resimsel mater
yalin tarihncesi insanlar iin mesaj iletim arac olduunu ve bunun tas
virlerle ilgilenen bizler iin de ayn kalm olduunu gstermitir. Tm bir
kompozisyon kendi bana nemli bir m etindir, figrler ve gstergeler pek
ok ey ifade edebilirler; bu sebeple de semboller grubu anlalabilir ya da al
glanabilir anlamlar tar. Bylece, anlam larn aklam ak iin, ie bir yandan
gstergelerin ikonik zellikleri ve sem antik benzerliklerle, dier yandan da
ortak hibir noktas olmayp yan yana konum landrlm iki (ya da) daha ok
nesneye ait semboller arasndaki net ztlklarla balayabiliriz. Buna, deyim
yerindeyse, sanatn ve ayn zamanda dilin, mitler dneminin ve dini kavram
larn formlasyonunun balangc diyebiliriz.

BENC BLM

RESMLERDE ANLAM
NASIL OLUTURULUR?

Bu blmn temel varsaym, en azndan baz kaya resmi imgelerinin bir


eyler iletmeyi (veya ifade etmeyi) amaladdr. Burada sorulacak ilk soru
ise hangi resim lerin bu tr bir resim grubuna ait olduudur.
Grnen o ki, kaya oymalarn retmi olan atalarmz gibi, dnyann
farkl yerlerinde yaayan insanlarn ayn eyleri ayn ekillerde tasvir ettii
-dillerdekine b en zer- olgular mevcuttur. inde nemli bir tarihsel kayt ol
duunu dndmz net bir gsterge kullanm barndran av bys ol
gusu da byledir. Basite anlatmak gerekirse, avdan nce, avlanacak olan hay
van, ardndan da hayvann vcuduna kullanlacak silahn (mzrak ya da ok)
gstergesi izilir. Bu iki gstergenin bir araya getirilmesi, bir eylemin resimler
le ifadesi olarak anlalabilir; daha kesin bir ifadeyle, sz edim i gibisinden
bir talep (Austin 1962) veya resimlerde gerekletirilen eyleme dair bir dilek
biiminde. (Resim 11.5.1.) rnek olarak, Lascaux duvarlarndaki, zerlerinde
oklar bulunan vahi at ve bufalo resim lerini verebiliriz (Laming - Emperaire
1959: 16.). On be bin yldan fazla bir zaman nce, bu resimler bugnknden
ok daha geni bir anlamda sz yerine gemekteydiler. (Resim II.5.2., 5.3.)

Bir resm in izim i, daha kesin bir ifadeyle, av eylem inin kaya zerine oyul
mas ii bir by faaliyeti olarak grlmekteyken, ayn zamanda daha sra
dan bir ileve de sahipti: Uygulamal av tecrbesinin gen nesle aktarm.
Bu genellikle resim lerin dilinde birer talimat eklini alyordu: ster avclk
yntemleri isterse ta-krek yapm hakknda olsun, ayin folkloru seman
tiiyle dolu m alzeme retiminde gelenein fevkalade nemli bir rol vard
(Chernetsov 1975: 95). Bu grsel ifadelerden avclk ayinleri gelimiti.
A. P. O kladnikov ve A. I. Martinov, kitaplarnn Tayga Lordu balkl
blmnde, muhtem elen av sahnelerini tasvir eden Sibirya Neolitik kaya
izim lerinde av bysnn ortaya kn aklar. Bir resimde, stte, iki ge
yiin karsnda duran adam -e rk e k olduu fallus tasvirinden net bir ekilde
anlalm aktad r- tem sili zellikle ilgintir. Geyiklerden birinin vcuduna
-yaralanm olduunu iaret ed en - bir m zrak sapldr. Bununla ilgili olarak,
hayvan bedenine lmcl bir silah izilm esi halinde, bunun avn ngrlen
sonucunu ifade ettiine dair iyi bilinen bir aklam a bulunmaktadr. Sibirya
tayga savalar, bu yntemle avlarm yakalamay garanti altna aldklarna
inanm lard. Bu by pratii tm dnyada biliniyordu. Leo Frobenius ayn

olguyu Afrika kabileleri arasnda grm ve hakknda yazlar yazm tr (Frobenius 1913). Frobeniusun anlatt haliyle av bys, inan sistem lerinin
bir paras olarak Sibirya orman avclarnda da mevcuttu. (Resim II.5.4.)
Av bys teorisini eletirenler olduu da m uhakkaktr. Bunlardan biri
de, daha sonralar yeni am anik hipotezin btn trlerini tenkit etm i olan
Paul Bahndr (1991). Bahn u sonulara varr:
Yazl kaytlara sahip olm ayan toplum larda eylerin anlam lar sabit deildir ve
elbette zam an iinde deiecektir, bu yzden tarihncesi b ir m otifin veya res
m in anlam m kefetm ek iin yaplan her teebbs sadece im kn sz deil ayn
zam anda absrd b ir abadr. Dier kltrlerden, baka dnyalardan m esajlardr
bu n lar ve bizler resm i yapann esas niyeti ya da resm in geirdii anlam d eiik
liklerine dair hibir ey bilm ediim izden, tek bir doru yorum da yoktur. A ncak,
karanla lanet oku m aktansa bir m um yakm ak daha iyi olacandan, elbette im
gelere dair deerlendirilebilir ve sonunda terk edilebilir gzlemler, yorum lar ve
hipotezler ne srlebilir. Pek ok anah tar nok tan n bulunduu tarihncesi sa
nat tek bir byk ve birletirici teori tarafndan kapsanam az. Kaya resim lerinin
kefedildii sahalara gelince, bun lar da m uhtem elen her trden am ac barnd ran
yerlerdi: Barnm a, kilise, tapm ak, oyun alanlar, okul, ktphane, kulp ve top
lanm a yerleri gibi m eknlara edeerdi. Kaya resm i illaki kutsal ve gizem li olm ak
zorunda deildir. O yu n, yaam n ku tsan m as, anlat am al yaplm olabilir veya
blgesel snrlar anlam na da gelebilir. Ruhsal ya da dinsel alanda bile, resim lerin
geni b ir yelpazede deien pek ok anlam olabilir: Kabile hikyeleri, yaratl ve
yenilenm e m itleri, kutsal varlklar, ergenlik, lm ve yeniden doum gibi gei
trenleri, kabile srlar, yasalar, tabular, sevgi, byclk ve dnm , yam ur
ve bereket dualar, astronom ik iaretler ve hayvan totem leri gibi. (B ahn 2 0 0 9 : 92)

ncelikle, ikonik zelliklere sahip, grntleri anlam larna benzeyen imge


lerin kolayca seilebilecei ortadadr. ekilleri zorlanmadan tannp anla
labilm ededir. rnein, bir gemi, ku ya da erotik bir imge insanlar iin her
yerde (hemen hemen) ayn anlama gelir.
Kaya izim lerini ilk m itlerin tasvirleri, baka bir deyile bir inan sistem i
nin resimlerdeki formlasyonu olarak da grebiliriz (inan sistem i kavram
iin bkz. Hoppl 2 0 0 0 : 3 9-60). Buna ilikin olduka iyi bir rnek olarak l
lerin ruhlarn teki dnyaya gtren gemileri (mavna) gsterebiliriz. stle
rinde insan bulunan mavna tasvirleri, kaya izim lerinde, baz Sibirya top
luluklarnn mitlerinde yeraltnn ya da ller dnyasnn cisim lem i hali
olan byk bir elk figrnn yannda yer bulur. Bu da gsterge kurgusunu
anlaml ve kavranabilir klar. Mit ile grsel metin olarak resim birbirlerinden
ayrlamaz, nk ikisi de kltrel olarak belirlenm i gsterge sistemlerinin
paralardr. (Resim II.5.4., II.5.5., II.5.6., II.5.7., II.5.8.)

sveli bir aratrmacya gre


(Nordbladh 1975), skandinav
kaya

izim lerindeki

sembol

kullanm , dnemin toplumunun kavramsal dnyasna ait


ipular salayabilecek nemli
bir tarihsel kaynaktr. Kendisi,
insanln geliim inin erken d
neminde dnyaya dair birbirine
zt aklam alarn ayn bugnk
gibi bir arada var olabileceine
dikkat eker. Ne var ki, bug
nn tutum, tavr ve fikirlerini
o zam ann dnya grne uy
durmaya alan tm deneme
lere kar eletirel bir pozisyon
almak zorundayz.
Sibirya kaya resminde slup
meselesine

gelirsek,

gereki

fakat ierik asndan m itolojik


olduunu syleyebiliriz. Belki
de bu kltrel olguyu bir b
tn olarak, bir sembol yaratma
davran olarak adlandrmak

11.5.8. Asperberget, Bohusln, sve

daha iyi olacaktr, nk bun


dan sonra sem bollerin anlam larn tek tek kavram ak mmkndr. (Resim
II.5.9.)
rnein, Karelya kayalarndaki kutsal kular bir yaratl miti olarak
aklanabilir. Dnyann bir yumurtadan ktn anlatan bu rnek, kimi Si
birya halklarnn szl geleneklerinde var olan tipik ikili mit formunu alr
(bkz. Napolskikh 1989, 1992). Bereket ve av bys gne kltyle olduka
yakndan ilikilidir ve bu mitolojinin geliimi Sibiryann geni topraklarnda
yaayan topluluklar iin son derece nemli bir g kayna olmutur. (Chernetsov 1971) (Resim II.5.10.)
Rus bilim adamlar, Sibirya kaya resm ini anlam ak ve fikirlerini destekle
mek iin, 19. yzyl sonu ve 20. yzyl ba Sibirya ayin ve m itlerini kulla
nrlar. Farkl halklarn kltrel geleneklerinin yardmyla etnografik veriler
de sk sk kullanlm aktadr. Ancak, kayalardaki net erotik izim lerin bir par
asn tekil ettii ak olan bereket bysnn zellikleri yeteri kadar vur-

11.5.9. Karmak bir m itik sahne

jt*
- 31-

iF 1

*1a*

r
*
.4

11.5.12. Erotik sahneler

11.5.13. Erotik sahneler

gulanmamtr. Rus bilimcilere gre, Kuzey Avrasya blgesinde kaya izimlerinde sembol kullanm nn giderek sklat Neolitik dnemin ortalarnda,
insanlarn dnce dnyas bereket kavram ve buna bal olarak erotik ayin
pratikleri ile meguld. Hayvan dourganl fikri, bylece av bys ile bir
araya gelir (Resim II.5.11., II.5.12., II.5.13.). Rus bilim insanlarnn argman
lar, Baykal Gl blgesindeki bir baka kaya izimi bulgusuyla desteklen
mektedir: Kayalardaki pek ok elk izim i, reme fikrinin m mkn olan en
basit ifadesidir. (Doum yapan kadnlar iin bkz. Jacobson 1993: 285. Levha
XV: d; 1997). Bu ilem, oulluk fikrinin asl kelim enin tekrar ile ifade edil
dii baz Afrika dillerinin yapsna benzer. Bu sayede, oul hayvan izimleriyle reme ve bereket en basit haliyle ifade edilmi olur. Bilim insanlar do
ru bir ekilde, Sibirya kadim avc kltrlerindeki muhtemel bahar=bereket
(elk yavrularnn doumu) eitliinin kullanm na iaret eder. Genel hava ve

11.5.14. iftleen e lkle r

biyoloji eitlikleri (bahar-yaz, gn-gece, gne-ay, erkek-dii gibi) bu insanlar


iin doald ve yalnz mitolojik dnce dnyalarna deil, gndelik faali
yetlerine de nfuz etm iti (bkz. gstergebilimsel ztlklar zerine - Hoppl
2000). (Resim II.5.14., 11.5.15., 11.5.16.)
Tm bu ikonik tem sillerin (gstergebilim teorisinde ikonlar iin bkz.
Landsberg 1980) kadim zamanlarda gl mesajlar tad ve gnlk hayat
la uyutuklarndan anlam larnn herkes iin ak olduu barizdir.

11.5.15. Geyik nesilleri

11.5.16. Bereket ve gndelik yaam hakknda


karm ak bir hikye

ALTINCI BLM

AVCI TOPLULUKLARINDA
ERGNLEME TRENLER

Beslenme igds diye de bilinen yiyecek bulma zorunluluu, daima temel


bir gereksinim olmutur. Bu da ilk insan(s) topluluklarn becerikli avclara
ihtiya duyduunu ve avcln giderek daha karm ak bir eylem ya da birbi
rine bal bir eylemler dizisi haline geldiini gsterir. Avclkta yardmlama
giderek yaygnlam ve yeterli yiyecei bulm ak iin nem kazanm tr. Ay
ns toplayclk iin de geerlidir. Toplayclar yiyecek bulm ak iin pek ok
yenebilir bitkiyle ve ayn zamanda ifal, zehirli ve hatta halsinojen otlarla
tanmlardr.
Polonyal arkeolog Andrej W ierciriski, 1 9 8 9 da yaymlanmasna ramen
bugn itibariyle pek fazla bilinm eyen am anistik bir erginleme treni [initiation rite] modeli gelitirmitir. u fikirlerini paylaabiliriz:
B irleik b ir aile vasfn tayan gebe gruplar arasnda toplaycln ve avcl
n younlam as, iki cinsiyet ve farkl ya kategorileri arasndaki biyo-kltrel
rollerin net ekilde ayrm asna sebep olm utur. Dier ocu k larn yardm yla da
olsa ocu k lara bakan veya ham ile kadnlar, tem el olarak, geici b ir barnm a yeri
evresinde to playclk iin i gerekletiriyor, atele ilgileniyor ve yem ek hazr
lyorlard; erkekler ise uzak m esafelerde av keiflerin i stleniyordu. Yaam lar,
kapsam l ve ayrn tl b ir evre, hayvan, b itk i, toprak, hava ve gkyz gzlemi
gerektiren teh lik eli olaylarla doluydu. Tm veriler, b e lirti niteliind eki iaretler
(dal atrtlar, hayvan ses ve izleri vs) dikkate aln arak anlam l b ir m n em oteknik
bt n iinde birbirleriyle ilikilend irilm eliyd i. Bu d urum un b ilisel geliim ve
dnceye zem in hazrlayacan syleyebiliriz. Bu nedenle, olduka geni kap
sam l b ir evre, alet retim i ve av d avran b ilg isin in nesilden nesile aktarlm as
ek b ir sorun olarak ortaya kar. Bundan baka, avc; fiziksel yorgunluk, term al
sn rlar, alk, ac, korku gibi eylere dayanabilecek etkili bir organizm a sahibi
olm ak ve ken d ini kontrol edebilm e becerisi gelitirm ek zorundayd. Son olarak
da, av keifleri, hepsi ayn cin siyetten, eitli ekillerde birbiriyle ba bulunan
deiik ya gru p larnn koord ineli ve fedakrlk isteyen ibirliin i gerektiriyordu.
A yrca m ecburi zveri od akl davran biim leri de gerekliydi. Yetenekli b ir avc
n n yetitirilm esi ve eitilm esinin b ir yandan avclk zanaat ve evre bilgisinin
nesiller aras aktarm n dier yandan da kapsam l alg ve d ayan kllk snavlarn

ema 5: W iercinski'nin erginlem e modeli

ierm esi bu nedenledir. am anizm in kkenine dair ay rn tl bir m odel b ir sonra


ki em ada grlebilir. (W ierciriski 198 9 : 22)

Erginleme trenleri, bireyleri hayatta kalm ak iin verilecek gnlk kavgaya


hazrlayan ve ac, yorgunluk ve ala dayanma glerini artran nemli bir
toplumsal ileve sahipti (hl da yledir). Erginleme trenleri, bireyleri g ve
bilgi toplarken topluluklara g kazandrr.
Erginleme srecinin karm akl ve zorluu sebebiyle, baarl olanlar
nihayetinde topluluun lideri olmaktaydlar. Kltrleraras etnolojik aratr
m alarm zdan bildiimiz kadaryla, aman (imdi de olduu gibi), grup iin
fiziksel dzeyde koruma salayan gayrresmi topluluk nderiydi. Karizmatik
bir birey olarak da ruhani meselelerde dnsel anlamda nderlik yapmak
tayd. Michael W inkelm an unlar ifade eder:
am an grup faaliyetlerinin en nem lisini, ru h lar dnyasyla dorudan bir kar
lam a salayan, tedavi am al, tm gece sren grup toplam asn ynetirdi. a
m an esrim e halinde dans ederek ve davul alarak ruhlarla yaanan etkileyici bir
karlam ay anlatrd. Yorgunluktan yere devrilince, kt glerle savam ak iin
ru h lar dnyasna giri tecr b esin i yaad ruh uuu ya da ruh yolculuu
aam asna geerdi. B aarl olursa, kt gleri yener ya da hastan n ruhunu onu
esir alm olan ru hlard an ku rtarrd . (VVinkelman 2 0 0 2 : 72)

Bilincin m istik ve dini hallerine dair psikobiyolojik anlay gelitike, ama


nizm insanln orijinal (W inkelm ann 2 0 0 4 te bir makalesinde adlandrd
ekliyle) nroteolojisi ve biyopsikososyal tedavi uygulamas olarak ortaya
kt. W inkelm an, amanizmin, beynin sembolik dnce, maniplasyon ve
entegre etme ilevlerini glendiren m ekanizm alar reterek insann sosyal ve
bilisel evrimine katk saladn ne srmtr:
D nya apnda avc-toplayc toplum larla ilikili d insel p ratikler; belli balbaz
zellik, uygulam a ve am an izm olarak bilin en inan lar ierir. am anizm e ait
evrensellerin tem elleri; tem sil, tedavi ve m anevi tecrbeler salayan isel tem sili
yaplar ve ilem lerde yatar.
Bu m akale, n roteolojin in am anik parad igm asnn ana hatlarn verirken,
am anizm i in san n bilisel evrim i ve ru hsal tecr belerin in tem elinde konum land rm aktad r. am anizm e tem el oluturan isel tem sil m od llerini ve doal
sreleri aklam aktad r. am ann ayin faaliyetleri ve tecr beleri (ruh uuu,
m u hafz ruh aray, lm ve yeniden dou), temel idrak ve b ilin yaplarn,
tin ve b en lik tem sillerin i ierir. am anizm , farkl b ilin d u ru m larn n topluluk
b t n letirici, k iilik gelitirici ve tedavi am al olarak salad biyolojik potan
siyelleri ku llan an sosyal adaptasyonlar iine alr. am anik ilem ler, lim bik sis

tem ve alt b ey in yaplar arasndaki balan tlar p ekitirerek sen kron ize bt ncl
yava dalga (theta) y klerin i n beyine gnderir. (W in k elm an 2 0 0 4 : 194)

am anizmin evrenselleri, sz konusu uygulam alarn bir yanlg olduunu


savunan rasyonalist bak as iin bir sorun olarak belirir. amanizm in ev
rensel ilkeleri, am anizm i binlerce kltr ve on binlerce yl boyunca merkezi
bir kltrel kurum yapan uyarlanabilir m ekanizm alar reten biyolojik bir
altyapy yanstr. am anizm in bu yaygn dalm , onun uyumluluk deerini
gsterir. am anlarm ilk ve en nemli toplumsal ilevi ise tedavidir.

YEDNC BLM

TEDAVNN VE MZN
A M A NK KKENNE DAR

Son zamanlarda mzik ve tedavinin am anik kkenine vurgu yapan yeni


alm alar yaplmtr.
Bir tedavi ayininin ilk adm, am ann yardmc ruhlar armasdr. Bu,
ou durumda ark vastasyla gerekletirilir ve ar melodilerine genellik
le alg aletleri elik eder (Hoppl 2 0 0 2 : 17-20).
Sibirya aman ayinlerinin en gvenilir betimlemeleri, sz konusu ulusla
rn kendi bireylerinden olan ve daha da nemlisi, hl kendi topluluklar ile
birlikte yaamakta olan aratrm aclardan gelmektedir. Leonid Lar, bu tari
fimize uyan ve saha alm alarnda toplad verilerden oluan ciltler dolusu
metin yaymlam olan Nenets kkenli bir aratrmacdr. Bu alm alardan
birinde, aman arklarnn ayinlerdeki rolne dair otantik bir aklama ge
tirir:
am anik sean sn olm azsa olm az blm lerind en biri de am ann arksdr. a
m anlar, tm sre boyu nca onlara e lik eden davullar ile birlik te arklarnda
yardm c ru h larn arr ve onlarla konuurlar. (Lar 199 8 : 39)

Nenetsler, davulun sesiyle am ann arksnn bir aradayken yardmc ruhla


rn yardmn ekeceine inanrd; bunun da tm bir seansn sonucu zerin
de olumlu bir etkisi vard.
Tedavi seans srasnda, hastaln sebebinin bulunmas gerektiinden, a
man hem yukar hem aa dnyalarda, hastann bunlardan birinde bulu
nan ruhunu getirmek iin sembolik bir yolculuk yapmak zorundayd (Kazakevitch 2001). Bu yolculuk arklarda ayrntl bir ekilde betimleniyor; ark,
arlan ve davete icabet eden yardmc ruhlarn isimlendirilmesini ieriyor
du. Ruhlarn ezgileri birbirlerinden farklyd ve melodi yapsna ve ritme gre
kolayca ayrt edilebiliyordu (Seykin 1996, 2000). Bu arklar, hayvan kln
daki yardmc ruhlar (ay, dalgkuu, rengeyii ya da fare gibi) kardklar
sesleri taklit yoluyla temsil ettiinden, yansma sesleri (onomatopeik sesler) de
arklarn ayrt edici zelliklerindendi (Dobzhanskaya 2002: 84).
ncelikle sesin ruhsal gc ile balantl Nganasan aman m ziinin te
mel zelliklerine birka ayrntyla girelim. Oksana Dobzhanskayanm (19802010 yllar arasndaki) saha aratrm as aman mziinin ayinsel ilevlerce

belirlendiini kantlam aktadr. aman m ziinin tm unsurlar (melodi, ri


tim, tempo gibi) ayinsel amalarca ynetilmektedir.
Samoyed am an m ziinin temel zellikleri unlardr:
1. am ann arksna, aman kim liinin esas tanm laycs davul elik
eder.
2. am ann arks, bir tr cemaat biim inde karlkl sylenen bir ark
dr: (aman tarafndan icra edilen) solo ksm , am ann yardmclar tarafn
dan icra edilen toplu (veya koro) ksm ndan farkldr.
3. aman m etinleri sekiz heceli dizelerdir. Samoyed m ziinin sekler
trleriyle balantl olan dizelerse alt hecelidir.
4. Bu sekiz heceli biim , aman arklarnn ritminde, ritm ik formller
araclyla somutlar.
5. Her am an melodisi, hayvans bir biim e sahip bir yardmc ruhun ezgi
sidir. Bu nedenle, yansmalar aman ayinlerinin mzikal kompozisyonunda
nemli bir yere sahiptir; kaytlarda rengeyii, kuu, kaz, dalgkuu, ay ve
kurt seslerini bulm ak mmkndr. (Dobzhanskaya 2008: 269-270)
Yansma sesler aslnda mziin balangcdr; insann mzikal yetenei
nin ilk ortaya knm ifade ederler. Etno-mzikologlara gre, aman ark
lar, bu yolla, mziin ortaya k zam anlarnn hatralarm saklam aktadr
(Rouget 1985).
yiletirici aman m ziinin nemli bir zellii de her bir yardmc ruhun,
bazen birden fazla olm ak zere, kendi ayrt edici ezgisinin bulunm asdr ve
bu durum Avrasyada olduu kadar Gney Amerikada da byledir (W alker
2003).
Bu sebeple, am anlarn glerinin bildikleri ark saysna gre llmesi
ok da artc deildir (aman arklar hakknda daha fazla bilgi iin bkz.
Hoppl - Sipos 2010). Baka bir deyile, am ann gc arklarndadr ve
enstrm anlarn gc yalnzca ilave bir kuvvet demektir. ubat 2 0 0 3 te bir
Daur kadn am anm grdmde edindiim izlenim de byleydi (Hoppl
2005): Tedavi seansndan sonra, am an, etkileyici arksn gzyalar iin
de dinleyip sesinden yaylan iyiletirici gc almakta olan kza talimatlar
ve tler vererek uzunca bir sre daha hastaya arksn okumaya devam
etmiti. zlenimlerime gre, iyiletirici g arky okuyan sesten (Newman
1998: 267-272) ve davuldan yaylyordu (Harner - Tryon 1992).
Konunun tarihncesi resimli maaralar ve kayalarn ses boyutu ek
linde ifade edilebilecek ilgin bir yn daha vardr (Reznikoff 1995). nsan
evrenselini gz nne alrsak, tm avc-toplayc kabilelerde her ayin ark
syleme ve anlatm ierir. Reznikoffun hipotezine gre, Paleolitik kabileleri
maaralardaki ayinleri srasnda dahi arklar okuyorlard. Rus bilim adam,
Gneybat Fransada tarihncesinden resim li maaray alm t (Ariege

blgesinde: Niaux, Fontanet, Le Portel). Resimlerin konumu arasndaki iliki


ve yerlerin akustii asndan u genel ilkeler ortaya km t:
1. ou resim , yank yapan yerlerde ya da b u n larn hem en yak n n d a konum lanm tr. 2. En ideal yank yerleri resim m ek nlard r (uygun en yak n konum da
bir resim bulunm aktadr). deal yan k yerleri arasnda en iyileri daim a sslenm i
veya en azndan iaretlenm itir. 3. Belli gstergeler, yalnzca seslerle alakal ola
rak aklanabilm ekted ir. (R eznikoff 1995: 5 4 6 -5 4 7 )

Reznikoff daha sonra, ak havadaki kayalardaki tarihncesi resim lerin ko


num larnn ses deerlerini incelem ek amacyla Finlandiyaya gitmiti. Yak
lak olarak M 3 5 0 0 -2 0 0 tarihinden kalma kaya resim lerinin bulunduu
M ikkeli blgesine gitmiti. yi bir yank etkisi elde edebilmek iin resim
m eknlarnda ak havada yksek sesle ark sylemek suretiyle ses kul
lanm t. yi bir ses konumu iin kstas, en azndan l yank olumasyd
(Reznikoff 1995: 551). Reznikoffun vard gstergebilimsel sonuta, doal
maaralar, doal kayalar ve bunlarn ses deerleri arasnda net bir balant
bulunduu vurgulanyordu (Reznikoff 1995: 554).
Doal ortam ve ses boyutu arasnda, kayalarda ya da maaralarda ayinler
dzenleyen topluluun ister am anlar ister sradan bireyleri olsunlar, insan
lar tarafndan retilm i ak bir rtme vardr.
Bu yzden, Kenneth Lymern da karlat gibi, ayn olgularn Orta
Asyada da mevcut olmas bir rastlant deildir:
G eyik p etroglifleri, doal ortam la ve Sako-sk it toplum unun bu ortam alglam a
biim iyle d erinden balantl Sako -sk it am an ik gerekliinin b ir parasyd.
A rpauzende tm petroglifler, Karatau srad alarnn aasnd aki birbirin e bal
birka da eteini iine alan zel b ir topografik konum iinde am al bir ekilde
yerletirilm itir. Bu, kurgan bulgularyla birlik te dnldnde, bu yrenin
Sako-skit toplum u asn dan kozm olojik nem e sahip b ir yer olduunu kuvvetle
desteklem ektedir. Petroglifler doal ortam n nem li n oktalar olm akla birlikte,
im gelerin, ev ren in dier zellikleriyle d in am ik ve okboyu tlu etkileim lere gi
ren konum lanm a biim lerince belirlenirlerdi (Lym er 2 0 0 2 : 92). (R esim II.7.1.)

Lymer, kaya yzeylerine yaplan resim lere dair aklam asn yle sonlandrr:
G eyik petroglifleri, topluluun zel ark ve ykleri tan m as ve hatrlam as iin
b raklrken , m uhtem elen am an n doast glerine od aklanm asna da yar
d m c oluyordu.
A rpauzen geyiine bal petek ve spiral ekiller, bu im gelerin, ru h larn gcyle
dorudan ilik ili som ut g lerin b ir yn olduuna iaret eder. Petroglifler, ru h
lar dnyasnn can l grntleri ve tasvir ettikleri tecrbe ve gerekliklerin ak tif

B
11.7.1. Arpauzen, Kazakistan

I.

bir parasydlar. E rkek geyik petrogliflerinin, S ako -sk it am an larm m doadaki


ru hlarla ve ken di topluluklaryla grrken yn ettikleri pratikler rep ertu arn n
b ir paras olm as olasdr. D ahas, p etro glif sahneleri, san atlarn bu ru h lar
tasvir etm e y k m l l k lerin in bir paras olarak da grlebilir. Trans h alin in
fevkalade d uyusal tecr besi, kad im sanat eserleriyle karlam alarn gcn
m uhtem elen artrm aktayd . m gelerin varlyla m ek n n gc genilerken, petroglifler A rpauzen b lgesinin zel konum unu p ek itirm itir (Lym er 2 0 0 2 : 93).
(Resim 11.7.2., 11.73., 11.7.4.)

Moolistanda dans resim lerinin varlna dair verinin mevcut olduunu bi


liyoruz. El ele tutumu, sra halinde dans eden insan figrleri N eolitikten
Hun glerine kadarki a ve dnemlerin tipik zelliklerindendir. Eleanora Novgorodova dans eden figrleri bir grafikle bir araya getirmitir. (Resim
I I .7 .5 .)

Esasnda dans, olduka uyum isteyen bir grup davrandr ve topluluun


bireylerinin zihninde birliktelik hissini kuvvetlendirmektedir. Grup dansla
rnn (ya da sra halinde dansn) ana zellii ise tekrardr.
Tekrar, insann iaretleme davrannn douunun, dier bir ifadeyle
gstergebilimin douunun n tarihindeki m zikten konuurken bahsetm e
miz gereken bir baka nemli zelliktir. Uzak Kuzeyde yaayan Nganasan
halknn son am anlar hakkm daki bir film, aman arksnn en nemli
zelliklerinden birinin mzik olduunu net bir ekilde gstermektedir. Tay

Hunlar
dnemi

Erken dnem
gebeler

\ ^

Bronz ca

A 1 *'

\ t i A

S?

7$
>

f)

*1

*r I i

A A A (\

m ir Yarmadasnda yaayan Nganasanlar arasnda, ark sylemek amann


yardm csnn (touptusi) greviydi (Helimski 2005). Ayn olgu inde de bu
lunabilmektedir. Carolyne Humphreynin, Daur aman arksyla balantl
szlerini paylaalm:
Btn bir dinleyici grubunu yneten yetkin yardm clar tarafnd an tekrarlan
m as gereken nakaratlar, am an n ru h en erjisin i y kseltebilm esi iin elzem di.
am ann beden in deki kanallar, ruh e n erjisin in dar k m as ve kutsal ru h larn
e n erjisin in ieri girm esini salam ak iin , kutsal bir b itk in in dum an vastasyla
alrd. R itm ik szler, m elodi ve titreim , ru h en erjisin i uyandrrd. (H um phrey
199 6 : 2 3 4 )

Ayn fikir, Finli bir etno-mzikolog tarafndan, Selkup aman arklarn tah
lil eden bir makalede geer. aman arklar tekrar eden nabz yapsna sahip
gibidir (Niemi 2001: 156) ve nihayetinde insan vcudunda endorfin reti
mine yol aarlar (Prince 1982).
Bu, Paleolitik dnemdeki atalarm zn bilisel evrimleri zerine yaplan
son dnem aratrm alarn kantlam ay amalad hipotezdir. Amerikal
aratrm ac W inkelm andan alntlam ak gerekirse:
Bir dizi bulgu, am an istik un su rlarn O rta P aleolitikin kltrel pratiklerin in za
ten bir paras olduuna iaret etm ektedir. Bu bulgular u nlar ierm ektedir: 1.
M im etik b eceriler zerine ku ru lu ark okum a, m zik ve psiko-duygusal grup
ayinleri faaliyetlerinin insanslard a bulu nan tem eli. 2. am anik p ratiklerin, bir
dizi bireysel ve toplum sal o rtak k im lik ve iletiim ihtiyacn karlam asn d a ya
tan ruhu. M ziin etkilerin d en biri, farkl bilin d u ru m larnn tipik b ir zellii
olan yava beyin d algalarnn tetiklenm esidir. M ziin uyarlanabilir rol, grup
uyum u ve koordinasyonunu gelitirm e, grup yeleri arasnda ibirlii ve eza
m an ll glendirm e b ecerisin i ierir. (W in kelm an 2 0 0 2 : 78 -7 9 )

Baka bir deyile, ortak bir ritimle kem ikleri birbirine vuran insan gruplar
(Frolov 1988: 3), am anlarnn liderliinde basit ibirlii pratiklerini uygulu
yorlard. Birlikte yaplan danslar ve toplu davul alma eylemi, geliim yolun
da, bilisel yaplarn daha da gelimesine yol aan bir baka admd; bir baka
ifadeyle, grup yeleri beyindeki mzik modlleri vastasyla farkl ritimleri
ayrt edebiliyorlard (Mithen 2 0 0 6 :6 4 ). Yar insan yar hayvan bir yaratk ta
rafndan alm an bir yayn kolaylkla ayrt edilebildii Les Trois Freresdeki
tapmakta bulunan bir figr, kadim mzik tecrbelerinin grsel temsiline iyi
bir rnektir:
st P aleolitik tasvirlerinin hepsi, farkl bilin durum lar srasnd a ya da bu tec
r beden sonra deneyim lenm i grntler deildir. lk adm bir kez atld ktan

sonra, st Paleolitik san atn n ik i yol izlem i olm as m uhtem eldir. lk akm , tec
r be edilen zih in sel im gelem i tecrbe annd a yakalam a abasna devam etm itir.
k in ci akm , an m sanan zih in sel im gelem den tretilm itir: tecr b en in ardndan,
ken d ine geldikten sonra, in san lar grd klerini yeniden hayal etm eyi denem iler
d ir ... (L ew is-W illiam s 2 0 0 4 : 195). (R esim 11.7.6.)

SEKZNC BLM

BLSEL EVRMN VE TOPLU AYNLERN


GRSEL TEMSLLER

Bu alm ann amac, kaya resmi gstergeleri ve bunlarn sembolik anlamla


r ile ilgilenen yakn dnemdeki aratrmalara dair bir inceleme sunmaktr.
Antropolojik ve arkeolojik yaklam lar birbirinden farkllk gsterir; bu se
beple iki aratrma grubunun grleri, metodolojik farkllklar ve sonula
rndan haberdar olm ak nemlidir. Teorik olarak, kaya izim lerinde nispeten
geni bir gsterge grubu elimizde mevcuttur; ancak bunlarn trlerinin says
azdr, ki bu da gstergelerin anlam larn ve ilevlerini anlamay zorlatrr.
Gne-geyik - e lk ya da rengeyii- Sibirya mitolojisinde sk grlen ve de
vam etmekte olan bir zelliktir (Martinov 1991). Sz konusu imge Tom nehri
kysndaki bir kayada grlebilir; imgenin byk ebatlar, dnyevi ve dnye
vi olmayan dnyalarn bir geyik formundaki izdm gibi grnmektedir.
Sibirya Tagar Kltrnn bronz (ve altn) geyii sayesinde, bu byk kaya
izim lerinin yaklak M V.-IV. yzyllara ait olduuna dair olduka kesin
yarglara varmak mmkndr. Bu dnem, Macarlarn atalarnn Sibiryann
gney bozkrlarndaki atl gebe dalgalarnda grnmeye balad dnem
dir. Ancak, atalarm zn bu dnemdeki yaam alanlar ve korunaklar hak
knda az bir bilgiye sahip olsak da Tagar kltr nesneleri ve deerli objeleri,
Tom nehri kaya izim leri bugne kadar kalabilmeyi baarm , Ob-Ugrian
ve daha genel olarak Sibirya m itolojisinin yeniden inas iin nem li yapsal
unsurlardr. Bu m itolojinin Sibirya blgesindeki Ural halklarnn byk dil
ailesi iinde yeniden ina edilm esi gelecek yllarda gerekletirilmeyi bek
leyen nemli grevlerden biridir ve bu grev gerekletirilirken birbirinden
uzak blgelerin dini m efhum larnn ie yaramas muhtemeldir (bkz. Siikala
- Napolskikh - Hoppl ed. 2006).
Geyik ve gne mitolojisi balantsna dnmek gerekirse, altn gne-geyik m otifinin, erken dnem gebeleri iin byk olaslkla nemli olduunu
sylemek mmkndr. Ancak kaya izim leri, gne-geyik sembolnn esas
kkeni ve oluumu Neolitik Sibirya kltrne dayansa da, Bronz am n bir
rn olarak yaylp varln srdrdn iaret etmektedir (Okladnikov
- Martinov 1972: 226).
Kaya izim lerini yapm olan insanlarn dnya kavram nn yeniden in
asnda, gnmze ulam kadim Sibirya halklarnn inan dnyalar, mit

leri ve efsaneleri nemli bir rol oynayacaktr. Rus aratrmaclar bu yntemi


soyu tkenm i halklarn tarihsel ve folklorik kkenlerinin yeniden inasnda
kullanmlardr. Ancak bu yntem ve pratiin sadece, manevi geleneklerin
yzyllarca ve hatta bin yllk bir sre boyunca -yava da o lsa - deimi
olduu aklda bulundurularak kullanlm as gerekir; bu sebeple de sz konu
su m itolojilerin kalntlar pheyle deerlendirilmeli ve sk bir incelemeden
geirilerek kullanlm aldr (Crook 1999).
Sibirya avclarnn Neolitik sanat, nihayetinde, Paleolitik dnemin ger
eki resim lerinin temel geleneklerinin yeni tarihsel koullar altnda gerek
lemi bir devamyd. Bir nceki an sanatsal becerilerini devralmt. r
nein burada, Paleolitik resimlerinde formle edilmi bir gelenei, hayvanla
rn profilden tasvirlerini bulabilmekteyiz.
Asya dncesi ve tarznn temelinin Kuzey Asya Neolitikinde nceki ha
lini koruduunun vurgulanmas gerekir, nk avclarn temel ekonomi ve
yaam biim leri ok az deimitir. Holosen evrenin banda dsal sreksiz
likler olduu dorudur. Buzullar ve mamutlar yok olmu, Sibirya ormanlar
mularla, tundralar rengeyikleriyle dolmutur. Avclk koullar deimitir.
Ancak avclk, Kuzey Asya yiyecek arama ekonom isinin merkezindeki yerini
korumutur.
Gnmze kadar gelmi olan Kuzey Asya Neolitik sanat, temel olarak
yaratc tr tarafndan temsil edilir: Ssleme, heykel ve kayalklardaki saysz
tasvirler. Bu sanatn konusu, an ekonom ik evrim ini yanstr ve bir btn
olarak u temel zelliklere sahiptir: (1) Petrogliflerde insan net bir ekilde
ikinci planda iken, hayvanlar ncelikli bir role sahiptir; (2) canl, dinam ik bir
realizm ve gelenekiliin kombinasyonu, imgelerin sanatsal iletiminde gz
lemlenebilir; (3) bu sanatn dnsel, sem antik temeli, avclar ve av bys
nn dnya grdr.
Muhtemelen, totemizm kavram nn da temelinde bu tr bir bilisel geliim
bulunmaktadr.
Sorunlarndan henz bahsetm em i olsak da, bu konu literatrde detayl
bir ekilde tartlm tr (Layton 2 0 0 0 : 176-177, referanslar iin bkz. 184186). Robert Layton, Jea n Clottes ve David Lewis-W illiamsm Tarihncesinin
am anlar: Resimli M aaralarda Trans ve By adl eseri zerine uzun ve ay
rntl bir derleme makalesi yazm tr (New York, 1996). Layton yazarlarn
konuya bakn; am anizm , totemizm, sanat ve by gibi terim ve kltrel
olgular, daha ok antropoloji ya da ada etnografiye daha uygun olacak bir
ekilde kullanm alar sebebiyle eletirir ve u sonuca varr:
Clottes ve L ew is-W illiam s m otiflerin st P aleolitik srasnda retildii balam n
birka anlam arasndan birini vurgulam olabileceini kabul eder, an cak m o-

tiflerin dier an lam larn n da im a edildiini ileri srer. Her m otifin anlam n n
sonunda am an istik dnya gr ile uyum lu olduu sonucunu tercih ederler
am a bu dnya gryle uyum ayan m analar da daha dk o laslk l b ir h ip o
tez olarak kabul ederler (Clottes ve L ew is-W illiam s 1 9 9 6 , 112). Bense, in san larn
balam , m m kn birka yorum arasndan b irin i ne k arm a vastas olarak
ku llanm a b ecerilerin i vurgulam ay tercih ed iy o ru m ... st Paleolitik a resm ine
dair alternatif yorum larn uygunluunu yarglam a ltm z, hangi hipotezin
genel b ir aklam a olarak d aha iyi iledii deil, hangi hipotezlerin birlikte san a
tn deikenlii ile en yakn elem eyi salayabildikleri olm aldr. phesiz bu
rada nerilen yak lam n , ngrsel bir deer iddia etm eden nce, bat A rnhem
Land sekler kaya resm i, C olum bia Platosu am an ik resm i ve A nasazi-H opi totem ik resim leri gibi etnografik adan iyi belgelenm i rneklere kar daha fazla
test edilm esi gerekm ektedir. am an istik hipotez iin , dnya avc-toplayc kaya
resm ini ar bir kolaylkla bir rp d a iine alabilecek agzl b ir canavar denebi
lir. C lottes ve L ew is-W illiam s bunu dizginlem eye alm lar; en azndan, anlam
yeniden ina etm e teebbsnde bulunm adan k lt rel balam lar arasnda fark
gzetm eye balayabilecek b ir m etodolojiyi savunarak yak lam larn p ekitirm i
oldu klarn um uyorum . (Layton 2 0 0 0 : 184.)

Robert Layton ayrca, st Paleolitik kaya resmi yorumlarnda etnografik pa


ralelliklerin kullanm ya da geerlilii ile ilgili phelerini ifade eder:
P aleolitikin gnm ze ulaan avc-toplayc kaya resm i ile karlatrlm as, k u l
lanl bir ereve olarak, bu geleneklerin grsel ifade eitlili i oluturm a ka
p asitelerinin l lm esine im kn verecektir. Yukarda bahsi geen yazarlar, top
lum sal d avranlarn genel olarak sem bolik iletiim le ayn retim srelerince
ynetildii konusunda hakllarsa nihayetinde bu ereve olduka ilgi ekecektir.
Mevcut m etinler iinde P aleolitik resm inin yapsna dair yaplacak bir analizin,
tek bir m otifin kesin anlam na ulam a abasnd an daha ak lay c olm as m uhte
meldir. Peki, bu yap n asl kavranabilir?
Bir gsterge sistem inin ku llan m ku rallarn a d air iki eksen ayrt edilebilir;
kolaylk olm as adna, ben b u n lar ardk ve an alojik olarak adlandracam . r
nein, avc bir antilop sr s ne sald rdlar hikyesini bild iren bir resim
ard k bir ifadedir (b ir hikye anlatr). G rsel b ir m etafor belirten bir resim ise
analojik b ir ifadedir: K ralm z bir aslandr; bu kaya atam zdr. Farkl deneyim
alanlar arasndaki paralellikler analoji yoluyla kavran r ve bu analojiler - d i n
sel ya da b ilim s e l- genel ak lay c em alar ina etm eyi m m kn klar. (Layton
1987: 212)

Kaya resminde aklayc modeller olarak etnografik analojilerin sorunlar


daima tartlagelmitir, ancak analojileri savunan bilim ciler de vardr (Pearson 2002: 151-153). Bu kitabn nceki sayfalarnda ad geen ve alntlanan

Rus aratrm aclarn ou, yakn tarihli (veya baka herhangi bir tarihten) bir
etnografik verinin, insan doas son birka bin ylda ok fazla deimedii
iin, kayalardaki imgelerin aklanm asnda kullanlabilecei grndedir.
Neolitik dnemde, kayalklar genellikle klt m eknlar, klan tapnakla
rydlar (Martinov 1991: 12). Kadim dnem avclarnn, her eye gc yeten
gnei, klan hayvanlarn koruyan ruhlar ve atalarn onurlandrm ak iin
klan festivalleri dzenlemi olduklar aktr. Bu avclar, hayvan iftlem e
si sahnelerinin, baaryla sonulanm av sahnelerinin ve dini gsterilerde,
arklarda ve danslarda ruhlarn yardm nn kazanlm asnn tem sillerini
yapmlard. Yine aktr ki, izim ler arasnda bulunan, gnei temsil eden
emerkezli halkalardan anlald zere bu festivaller (hayvan trencilii
- Siikala 1984) baharda yaplmaktayd (bkz. Okladnikov - Martinov 1972:
155; Martinov 1966: 33; 1970: 22).
Becerikli bir insan elinden kan ve kayalara kaznan izimler, basit ve
aslna sadktr. Taygann balca sakini, heybetli mus imgesini canl bir ekil
de aktarrlar. Bu izimlerde, hayvann temel zellikleri -g en i bar, burnun
karakteristik zellii olan kemer, etli dudaklar, uzun ince bacaklar ve srttaki
belirgin kam b u r- muhteem bir beceriyle ortaya dklr. ou izim yahut
oyma ustalk derecesinde iilikleriyle ne kar. Bunlar arasnda, Tom neh
ri st kayalklarnda, hafif ve rkeke adm lar atan bir mus ve srayan bir
geyiin harika tasvirleri bulunmaktadr. Bu st kayalkta bayku ve turna
izim leri de kaznm tr. Bunlar o kadar doru ve kesin izim lerdir ki hay
vanlarn tylerini bile hissetm ek mmkndr, (bkz. Okladnikov - Martinov
1983: 72. Resim 54)
Bu makalede baz topluluk ayini olgularn, zellikle de nrobiyolojik
araclkla icra edilen ve karm ak sosyal ba kurm a biim leri olarak gr
len tedavi trenlerini inceledik. Tbbi antropoloji alanndaki son almalar,
ayinsel tedavi deneyim inin, salklarn kontrol edebildikleri eitli farkl
bilin durum lar vastasyla hastalarn kendi iyileme srelerine dayand
na iaret etmitir. ki Macar aratrm acnn ifadesiyle:
Ayinsel trans hali, daim a sosyal balam ierisin d e gerekleir ve sa lk n n k i
ilii ve topluluun beklen tileri farkl b ilin d u ru m larn n tetiklenm esiyle d erin
den ilikilid ir. Trans hali, trenin yaratt stres karsnd a organizm ann savu n
m a m e k an izm alarn n etk in hale gelm esiyle end ojen opiatlarm harekete gem e
sin in bir sonucu kabul edilir. D ier yandan, opiat m ek an izm alarn n , zellikle
o rtaky aar balarda, sosyal davran ile ilik ili olduuna d air bulgular da giderek
artm aktadr. B alanm an n trans tetik lem esin i kolaylatrm asnn nrobiyolojik
seb eb in in bu olduu ne srlr. (Frecska - K ulcsr 1989: 84)

Toplumsal ilikilerin gl bir dzenleyicisi olarak homeostatik faktr, za

man zaman, tarihncesindeki atalarm zn topluluklar iindeki ilikileri tak


viye etmek gibi nemli bir rol de oynuyordu.
aman tedavi pratiklerinde topluluun da hazr bulunm as durumu, psi
kolojik, sosyal ve fizyolojik dzeylerde iyiletirici etkiler retir. Toplumsal
faaliyetler, psiko-sosyal destei ve memelilerdeki endojen opiatlarn salnm n tevik eden balanma sistem ini ortaya karr. Bu endojen opiatlar, ba
klk sistem inin dorudan uyarlm asn salayarak iyilik hissini glendirip
grup balanma tecrbelerini younlatrr. am anlar fizyolojik ve duygusal
tepkiler elde etmek ve tedavi retmek iin ayin faaliyetlerini ve sembolleri
kullanrlar. Opioid sistem in etkin hale gelmesi; ba etme becerilerini, beden
hom oestaznn korunm asn, stres toleransn, grubun psikobiyolojik senk
ronizasyonunu kuvvetlendirerek mutluluk hissi ve aidiyet duygusu retir.
Toplum senkronizasyonunun glenmesi; br grup yeleriyle zdelemeyi
ve btnle sahip bir benlik hissinin geliimini tevik eder (VVinkelman
2 0 0 4 : 6).
W inkelm ann nroteoloji teorisi en mit veren teorilerden biridir ve a
man kltrlerinin anlalm asnda yeni bir bak as sunar:
am an gelenekleri; psik olojik tem elli ru hsal b t nlenm e, m etaforik bilisel s
reler ve toplum sal balanm a salayan riteller vastasyla b ir b ilin btnl
retir. Btn d in lerin tem elinde am anizm ve farkl b ilin d uru m lar bulunm asa
da tm toplum larn am anist tedavi -fa r k l b ilin d u ru m larn n ru h lar dnyas
ile irtibat kurm a yoluyla tedavi am al k u lla n m - tem elli dini pratikleri vardr.
nsan evrim i bu potansiyelleri sem itir, nk b u n lar stres tepkilerin in yneti
m inde, p sik olo jik entegrasyon retim inde ve sosyal uyum un glendirilm esinde
durum a uyarlanabilm e zelliine sahiptirler. am anizm e ait tecrbeler, d in in
zndeki en tem el duygusal sezgiler arasndadr. (W in k elm an 2 0 0 6 : 110-111)

Bireyler zerinde de olumlu etkileri olan bir tr psikobiyolojik grup terapisi


ile toplum ilikileri takviye edilm i ve glendirilmitir. Dngsel ayinler
ve bitkisel halsinojen maddelerin kullanm am anlarn ve aka am anik
bilisel devrim zerine kurulm u btn bir srecin ortaya km asna yardm
etm itir (Ripinsky-Naxon 1998: 148).

Ek 1. Hanin-had Da kayalarndaki petrogliflerin konumu

Ek 3. Burhantin-gazara kayalarnda av sahnesi ve cenaze ilemi.

TEEKKR

Geride kalan krk sene ierisinde bana eitli biimlerde destek olan pek ok
kiiye minnettarm.
Anna-Leena Siikala (Helsinki, Finlandiya),
Ju h a Pentikinen (Helsinki, Finlandiya),
A. V. Tivanenko (Ulan de, Rusya),
Andrzej Rozwadowski (Poznan, Polonya),
Maria M. Kosko (Poznan, Polonya),
Ekaterina Devlet (Moskova, Rusya),
Loit Jokkelda (Tallinn, Estonya),
Elena Okladnikova (St. Petersburg, Rusya)
Vladimir Kubarev (Novosibirsk, Rusya)
ve bir konferans vesilesiyle tantm David S. W hitley (ABD) ile yine bir
sempozyumda tantm z Inga Maria Mlk (sve). Hepsine teekkr bor
luyum.
M etnin ngilizcesinin dzeltmelerini yapan Gretchen Dunna da ayrca te
ekkr ederim.

KAYNAKA

Abramova, Z. A. (1995) Lart paleolithique d Europe orientale et de Siberie. Grenoble: Jerm e Millon.
Akishev, A. (1984) skusstvo i mifologija Sakov. Almat: Nauka Kazakhskoj SSC.
Alekseev, N. A. (1980) Rannye form y religii tyurko-yazychnykh narodov Sibiri.
Novosibirsk: Nauka.
Almgren, O. (1934) Nordische Feszeichnungen als religise Urkunden. Frankfurt
am Main.
Anati, E. (1980) Valcamonica - In an Italian Valley, the W orlds Largest Gallery of Prehistoric Rock Art. The Unesco Courier 33: 1: 29-33.
__________ (1989) Origini dellarte e della corcettualit. Milano: Jaca Book.
__________ (1997) Lart rupestre dans le monde. Lunivers de la Prehistoire. Paris:
Larousse (Orijinal talyan basks 1995 tarihlidir).
Anisimov, A. F. (1958) Religiya evenkov v istoriko-geneticheskom izuchenii problemy pervobytnykh verovani. Moskova - Leningrad: Nauka.
Arnheim, R. (1969) Visual Thinking. Berkeley - Los Angeles - Londra: University of California Press.
Artamonov, M. (ed.) (1974) The Dawn o f Art: Paleolithic, Neolithic, Bronz Age
and Iron Age Remains Found in the Territory o j the Soviet Union. Leningrad:
Aurora.
Atkinson, J. M. (1992) Sham anisms Today. Annual Revievv o j Anthropology
21: 307-330.
Austin, J. L. (1962) How to Do Things with Words. Oxford: Oxford University
Press.
Bagley, R. W. (1993) Meaning and explanation. The Problem o f Meaning in
Early Chinese Ritual Bronzes iinde. (Colloquies on Art and Archaeology in Asia
c. 15.) W hitfield, R. (ed.) 34-55. Londra: Percival David Foundation of Chi
nese Art, School of Oriental and African Studies, University of London.
Bahn, P. G. (1988) Comment on The Signs of Ali Tim es by J. D. Lewis-Williams - T. Dowson. Current Anthropology 29: 217-18.
---------------- (1991) W heres the Beef? The Myth of Hunting Magic in Palaeolithic Art. Rock Art and Prehistory iinde. Bahn, P. G. - Rosenfeld, A. (ed.)
1-13. Oxford: Oxbow Monograph.
__________ (1992) nsz, An analysis o j Ice Age art: its psychology and beliej
system. N. W. Sm ith, ix-x. New York: Peter Lang.

__________ (1 9 9 6 ) Contested Images: Diversity in Southern African Rock Art


Research incelemesi. Pictogram 8:2: 18-19.
__________ (1997) Membrane and numb brain: a close look at a recent claim
for sham anism in Palaeolithic art. Rock Art Research 14:1: 62 -6 8 .
__________ (1998) The Cam bridge Illustrated History o j Prehistoric Art. Cambridge: Cambridge Univ. Press.
__________ (2001) Save the Last Trance for Me: An Assessment of the Misuse
of Sham anism in Rock Art Studies. The Concept o j Sham anism : Uses and
Abuses iinde, (ed.) Francfort, H.-P. - Hamayon, R. N. (Bahn, P. G. ile bir
likte). 51-93. Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Sam anistica c. 10.)
__________ (2002) Ways of Looking at Prehistoric Rock Art. Diogenes 49:1:
8 8 -9 3 .
Bahn, P.G. - Vertut, J. (1988) Images o j the Ice Age. Oxford: Facts on File.
__________ (1997) Journey Through the Ice Age. Londra - Berkeley: Univ. of
California Press.
Bakka, E. (1975) From Naturalism to Schem atism in Arctic Rock Art. Symposium on Art, Artisan and Societies at Leicester sunumu (MS).
Bandini-Knig, D. (1999) Die Felsbildstation Hodar. (M aterialen zur Archologie
d er Nordgebiete Pakistans c. 3.) Mayence: Verlag Philipp von Zabern.
Bednarik, R. G. (1994) The Discrim ination of Rock Marking. Rock Art Rese
arch 11:1: 23-245.
Bell, J. A. (1994a) Interpretation and testability in theories about prehis
toric thinking. The ancient mind. Elements o j cognitive archaeology iinde.
Renfrew, C. - Zubrow, E. (ed.) 15-21. (New directions in archaeology).
Cambridge: C.U.P.
__________ (1994b) Reconstructing Prehistory. Scientijic Method in Archaeology.
Philadelphia: Temple University Press.
Bellezza, J. V. (2 0 0 0 ) Bon rock paintings at Gnam Mtsho: glimpses of the
ancient religion of Northern Tibet. Rock Art Research 17: 35-55.
Benedict, Ruth (1934) Patterns o j Culture. Boston: Houghton Mifflin. Bernstam, A. N.
__________ (1952) Naskalnye izobrazheniya Saimali Tash. Sovietskaya Etnograjiya 2: 5 0 -6 8 .
Boas, F. (1955) Primitive Art. 1927 basksnn tekrar basm. New York: Dover
Publications.
Bokovenko, N. A. (1995) Novye petroglify lichin okunevskogo tipa v
Centralnoj Azii. Problemy izuchenuja okunevskoj kultury iinde. Savinov,
D. G. (ed.) Tezisy dokladov konjerencii 32-37. St. Petersburg: Muuei Antropologii i Etnografii RAN - Gos. Erm itazh.
Bongard-Levin, G. M. - Grantovskij, E. A. (1981) De la Scythie lInde. Enigmes

de Vhistoire des anciens Aryens (Institut d Etudes Iraniennes de lUniversite de la


Sorbonne Nouvelle. Documents et Ouvrages de Reference c. 3.) Paris: Klincksieck. (Macarca basks: Budapete, 1981)
Bowie, F. (2 0 0 0 ) The Anthropology o f Religion. Oxford: Blackwell.
Boyd, C. E. - Dering, J. P. (1996) Medicinal and hallucinogenic plants identified in the sediments and pictographs of the Lower Pecos, Texas Archaic
Antiquity 70: 256-75.
Brentjes, B. - Vasilievsky, R. S. (1989) Scham anenkrone und Weltenbaum. Kunst
der N om aden Nordasiens. Leipzig: E.A. Seem ann Verlag.
Breuil, H. (1954) Les roches peintes du Tassili n-Ajjer. Actes du Congres Panafricain de Prehistoire, le Session, Alger. 1952, 799: 65-219.
Bridges, M. (1982) Markings: A erial Views o f Sacred Landscapes. New York:
Aperture Foundation, Sadev Books.
Broby

Johansen,

R.

(1979)

Eszaki

sziklarajzok.

Budapete:

Gondolat

Knyvkiad.
Bueno Ramrez, P. - Balbn Behrm ann, R. D. (1996) Southern Europe: PostPalaeolithic art in Spain: state of the issue. Rock art studies: news o f the
world I iinde. Bahn, P. G - Fossati, A. (ed.) 3 5 -4 0 . Oxbow Monograph 72.
Oxford: Oxbow.
Bury, R. (1999) Too many shamans: Ethics and politics of rock art interpretation. Am erican Indian Rock Art 25: 149-154. Tucson: Arizona.
Caldern, E. - Cowan, R. - Sharon, D. - Sharon, F. K. (1982) Eduardo el curandero: The Words o f a Peruvian Healer. Richmond, CA: North Atlantic Books.
Cavalli-Sforza, L. L. - Menozzi, P. - Piazza, P. (1994) The History and Geography o f Human Genes. Princeton: Princeton University Press.
Chang, K. C. (1988) Art, Myth, and Ritual: The Path to Political Authority in Ancient China. Cambridge, MA: Harvard University Press.
---------------- (1989) Ancient China and its anthropological significance. Archaeological thought in Am erica iinde. Lamberg-Karlovsky, C. C. (ed.) 155-166.
Cambridge: C.U.P.
---------------- (1993) The Circumpacific Substratum of Ancient Chinese Civilization. Pacific N ortheast Asia Prehistory. Hunter-Fisher-Gatherers, Farmers
and Sociopolitical Elites iinde. Aikens, M. C. - Rhee, S. N. (ed.) 217-221.
Pullman: W ashington State University Press.
Chauvet, J.M . ve ark. (1996) Chauvet Cave. The Discovery o f the W orlds Oldest
Paintings. Londra: Tham es and Hudson.
Cherem isin, D. V. - Zaporozhchenko, A. V. (1996) Pazyrykskij shamanizm :
artefakty i interpretacii. Zhrechestvo i sham anizm v skifskuju epokhu iinde.
Alekseev, A. Ju . - Bokovenko, N. A. - Zuev, V. Ju. - Semenov, VI. A. (ed.)
30-32. St. Petersburg: Proekt Skifo-Sibirika.

Chernetsov, V. N. (1971) Naskalnye izobrazeniya Urala. Moskova: Nauka.


__________ (1975) Eszak nepei az skkorban. (Paleolitik ada kuzey halk
lar) A vzim adarak nepe iinde. Gulya, J. (ed.) 93-106. Budapete: Eurpa
Knyvkiad.
Chippindale, C. (1999) Current issues in the study of Palaeolithic images.
A m erican Jou rn al o f Archaeology 103: 113-117.
Chippindale, c. - Smith, B. - Taon, P. S. C. (1993) Two old painted panels
from Kakadu: variation and sequence in Arnhem Land rock art. Time and
space: dating and spatial considerations in rock art research iinde. Steinbring,
J. - W atchm an, A. - Faulstich, P. - Taon, P (ed.) 32-56.
__________ (2 0 0 0 ) Visions of dynamic power: archaic rock-paintings, altered
states of consciousness and Clever Men in W estern Arnhem Land (NT),
Australia. Cambridge Archaeological Jou rnal 10:1: 63-101.
Chippindale, C. - Taon, P. (ed.) (1998) The archaeology o f rock art. Cambrid
ge: Cambridge University Press. Clottes, J.
__________ (1995) Les Cavernes de Niaux: Art prehistorique en Ariege. Paris:
Seuil. Clottes, J. -C o u r t in ,J .
__________ (1996) The Cave Beneath the Sea. Paleolithic images at Cosquer. Abrams: New York.
Clottes, J. - Lewis-Williams, D. (1996) Upper Palaeolithic Cave Art: French
and South African Collaboration. Cambridge Archaeological Journal 6: 137-63.
__________ (1998) The Sham ans o f Prehistory. Trance and Magic in the Painted
Caves. New York: Harry N. Abrams.
__________ (2001) Les Cham anes de la prehistoire. Transe et m agie dans les grottes
ornees. Suivi de: Apr'es les cham anes, polem ique et reponses. Paris: La Maison
des Roches.
Conkey, M. W. (1980) Context, Structure and Efficacy in Paleolithic Art and
Design. Symbol as Sense iinde. Le-Cron-Foster, M. - Brandes, S. H. (ed.)
224-248. New York - Londra: Academic Press.
Conkey, M. - Soffer, O. - Stratm ann, D. - Jablonski, N. (ed.) (1997) Beyond
art: Pleistocene image and symbol. San Francisco: California Academy of Sci
ences.
Cordy-Collins, A. (ed.) (1977) Chavin Art: Its Shamanic/Hallucinogenic
O rigins. Pre-Columbian Art History: Selected Readings iinde. 353-362. Palo
Alto, CA: Peek Publications.
Crook S. (1999) Rock Art and Sham anism . Anthropology Today 15:2: 24-25.
Davis, W. (1985) Present and future directions in the study of rock art. South
A frican Archaeological Bulletin 141: 5-10.
__________ (1986) Origins of Image Making. Current Anthropology 27:3: 193215.

---------------- (1988) Comments on The Signs o f Ali Times. Current Anthropology


iinde, (ed.) Lewis-W illiams, J. D. - Dowson, T. A. 29: 222-224.
---------------- (1990) The study of rock art in Africa. A history o f African archaeology iinde. 271-95. Robertshaw, R (ed.) Londra: Jam es Currey; Portsmouth (N. H.): Heinemann.
---------------- (1996) Replications: archaeology, art history and psychoanalysis.
Pennsylvania: Pennsylvania State University Press.
Dematte, P. (2 0 0 4 ) Beyond Shamanism: Landscape and Self-expression in
the Petroglyphs of Inner Mongolia and Ningxia (China). Cambridge Archeological fou rn al 14:1: 5-23.
Devlet, E. G. (1996) O skeleton stile v naskalnom iskusstve (aziatsko-amerikanskie paralleli). Zhrechestvo i sham anizm v skifskuju epokhu. Alekseev, A.
Ju. - Bokovenko, N. A. - Zuev, V. Ju . - Semenov, VI. A. (ed.) 173-174. St.
Petersburg: Proekt Skifo-Sibirika.
---------------- (2 0 0 0 ) X-ray style anthropomorphic rock art images and the
mythological subject of obtaining the gift of sham anizing. Archaeology,
Ethnology and Anthropology o f Eurasia 2:2: 8 8 -9 5 .
Devlet, M. A. (1976) Petroglify Ulug-Khema. Moskova: Nauka.
---------------- (1980) Petroglify Mugur-Sargola. Moskova: Nauka.
---------------- (1982) Petroglify na kochevoj trope. Moskova: Nauka.
---------------- (1992) Drevnejshie antropomorfnye izobrazhenija juzhnoj Sibiri
i Centralnoj Azii. N askalnye risunki Evrazii iinde. Vasilevskij, R. S. (ed.)
29-43. Novosibirsk: Nauka.
----------------(1995) Tri naskalnye kompozicii iz Tuvy. Drevnee iskusstvo Azii
iinde. Petroglify. Bobrov, V. V. (ed.) 11-15. Kemerovo: Kemerovskij Gosudarstvennyj Universitet.
----------------(1996) Genezis shamanstva po materialam naskalnykh izobrazhenij Sibiri. Zhrechestvo i sham anizm v skifskuju epokhu iinde. Alekseev, A.
Ju. - Bokovenko, N. A. - Zuev, V. Ju. - Semenov, VI. A. (ed.)24-26. St. Pe
tersburg: Proekt Skifo-Sibirika.
---------------- (1997) Ancient sanctuaries in Tuva and the origin of Shama
nism . Spellbound by the shaman. Shamanism in Tuva iinde. Alphen, J. Van
(ed.) 37-52. Anvers: Ethnographic Museum City of Antwerp.
---------------- (2 0 0 0 ) izobrazhenija shamanov i ikh atributov na skalakh Sajanskogo kanona Eniseja. International Prehistoric Art Conference iinde.
3 -8 Austos 1981. Sher, Ja. A. (ed.) 224-231. Kemerovo: SAPAR.
---------------- (2001) Petroglyphs on the Botton of Sayan Sea Mount AldyMozaga (Part 2). Anthropology and Archeology o f Eurasia 40:2: 7-94.
Daz-Andreu, M. (1998) Iberian post-palaeolithic art and gender: discussing

human representations in levantine art. Journal o f Iberian Archaeology 0:


33-51.
__________ (2001) An All-Embracing Universal Hunter-Gatherer Religion?
Discussing Sham anism and Spanish Levantine Rock-Art. The Concept o f
Shamanism : Uses and Abuse iinde, (ed.) Francfort, H.-R - H amayon, R. N.
(Bahn, R G. ile birlikte) 117-133. Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Sam anistica c. 10.)
Diszegi, Vilmos (1968) The Problems of the Ethnic Homogenity of Tofa (Karagas) Sham anism . Popular Beliefs and Folklore Traditions in Siberia iinde.
Diszegi, V. (ed.) 239-329. Budapete: Akademiai Kiad.
Dobzhanskaya, O. E. (2002) Pesnya H otare (Song of Hotare... The Nganasan
Shamans Ritual: an Experience of the Ethnomusicological Investigations with an English sum mary 8 4 -8 5 ). St. Petersburg: zdatelstvo Profa.
__________ (2 0 0 8 ) Sham an music of the Krasnoyarsk Territory. (Sham anska y a m uzika samodyskikh norodovun ngilizce zeti 262-273.) Norilsk: Izd.
APEKS.
Dole, G. E. (1973) Sham anism and Political Control among the Kuikuru.
Peoples and Cultures o f Native South A m erica iinde. Gross, D. R. (ed.) 29 4 307. Garden City, NY: Doubleday/Natural History Press.
Donald, M. (1993) Origins o f the Modern Mind. Three stages in the Evolution o f
Culture and Cognition. Cambridge Massachussets - Londra: Harvard University Press.
Dowson, T. A. (1992) Rock Engraving o f Southern Africa. Johannesburg: Witwatersrand University Press.
__________ (1994) Reading art, vvriting history: rock art and social change in
S o u th e rn

Africa. World Archaeology 25: 3 32-344.

__________ (1998a) Rain in Bushman belief, politics and history: the rock-art
of rain-m aking in the south-eastern mountains, Southern Africa. The arc
haeology o f rock art iinde. Chippindale, C. - Taon, P. (ed.) 73 -8 9 . Cam b
ridge: Cambridge University Press.
__________ (1998b) Rock art: handmaiden to studies of cognitive evolution.
Cognition and M aterial Culture: the Archaeology o f Symbolic Storage iinde.
Renfrew, C. - Scarre, C. (ed.)67-76. Cambridge: McDonald Institute Monographs.
__________ (1 998c) Like people in prehistory. World Archaeology 29: 333343.
Dowson, T. A. - Lewis-W illiam s J. D. (1993) Myths, Museums and Southern
African Rock Art. South African Historical Jou rn al 29: 4 4 -6 0 .
Drssler, R. (1980) Kunst der Eiszeit. Von Spanien bis Siberien. Leipzig: Koehler-Am elang.

Eccles, J. (1989) Evolution o f the Brain: Creation o f the Self. Londra - New York:
Routledge.
Eliade, M. (1957) The Sacred and the Profane: The Nature o f Religion. Trask, W.
R. (ev.) New York: Harper Torchbooks.
---------------- (1958) Patterns in Comparative Religion: A Study in the Element o f the
Sacred in the History o f Religious Phenom ena by a Distinguished Catholic Scholar, Rosemary Sheed (ev.) Cleveland: Meridian Books/The World Publishing Co.
---------------- (1959) Cosmos and History: The Myth o f the Eternal Return. Trask,
W. R. (ev.) New York: Harper Torchbooks.
---------------- (1964) Sham anism : Archaic Techniques o f Ecstasy. Bollingen Series
LXXVI. Princeton - New Jersey: Princeton University Press.
Engelhardt, M. L. (1992) Chapopote: Evidence of Sham anism on PreColumbian Veracruz Ceramic Figures. fou rn al o f Latin Am erican Lore
18:1-2: 95-124.
Esin, J. N. (1995) Ob okunevskoj izobrazitelnoj tradicii. N askalnoe iskusstvo
Azii 1: 63-65.
Fabrega, H. - Silver, D. B. (1973) Illness and Shamanistic Curing in Zinacantan:
An Ethnomedical Analysis. Stanford, CA: Stanford University Press.
Feliks, J. (1998) The impact of fossils on the development of visual representation. Rock Art Research 15: 109-124.
Flaherty, G. (1991) Shamanism and the Eighteenth Century. Princeton: Prince
ton University Press.
F lo o d ,J. (1997) Rock Art o f the D reamtime: Images o f Ancient Australia. Sydney:
Harper-Collins Publishers.
Fodor, J. (1983) The modularity o f mind. Cambridge Mass.: M. I. T. Press.
Francfort, H.-P. (1991) Note on some Bronze Age Petroglyphs of Upper Indus
and Central Asia. Pakistan Archaeology 26:1: 125-135.
---------------- (1994) The Central Asian dimension of the symbolic system in
Bactria and Margiana. Antiquity 6 8 :2 5 9 : 4 0 6 -4 1 8 .
---------------- (1995) Perspectives de recherches. Repertoire des petroglyphes
dA sie centrale, fascicu le N2, Siberie du Sud 2: Tepsej I-III, Ust-Tuba l- I V
(Russie, Khakassie), (Memoires de la Mission Archeologique Franaise en Asie
Centrale, tome V. 2.) iinde. L X X -L X X V II. Francfort, H.-P. - Sher, Ja. A.
(ed.) Paris: Diffusion de Boccard.
---------------- (1998) Central Asian petroglyphs: between ndo-Iranian and
shamanistic interpretations. The Archaeology o f Rock Art iinde. Chippindale, C. - Taon, P. S. C. (ed.) 302-318. New Directions in Archaeology.
Cambridge: Cambridge University Press.
---------------- (2001) Art, Archeology and the Prehistories of Shamanism in

Inner Assia. The corcept o f Shamarism: Uses and Abuses iinde. 244-276.
Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Sham anistica c. 10.)
Francfort, H.-P. - Hamayon, R. N. (ed.) (2001) The Concept o f Shamanism: Uses
and Abuses. Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Sham anistica c. 10.)
Francfort, H.-P. - Klodzinski, D. - Mascle, G. (1992) Archaic Petroglyphs of
Ladakh and Zanskar. Rock Art in the Old World. Papers presented in Symposium A o f the AURA Congress Darwin (Australia) 1988 iinde. Lorblanchet,
M. (ed.) 147-192. New Delhi: Indira Gandhi National enter for the Arts.
Francfort, H.-P. - Sher, J. A. (ed.) (1995) Repertoire des petroglyphes d A sie centrale, fascicu le N2: Siberie du Sud 2: Tepsej I-III, Ust-Tuba I - I V (Russie, K hakassie), (Memoires de la Mission Archeologique Franaise en Asie Centrale, c. V.
2). Paris: Diffusion de Boccard.
Francfort, H.-P. ve ark. (1997) Les petroglyphes de Tamgaly. Bulletin o f the
Asia Institute 9: 167-208.
Frecska, E. - Kulcsr, Zs. (1989) Social Bonding in the Modulation of the
Physiology of Ritual Trance. Ethos 17:1: 70-87.
Frobenius, L. (1913/1968) The Voice o f Africa. New York: B. Blom (Orijinal
Almanca basks: Und A frica spracht 1913).
Frolov, B. A. (1988) Primitive Rock Drawing and Musical Anthropology.
Papers fo r the 12th ICAES (Zagreb, 24-31 Haziran) iinde. Moskova: Nauka.
Furst, P. T. (1965) West Mexican Tomb Sculpture as Evidence for Shama
nism in Prehispanic Mesoamerica. Antropolgica 15: 2 9 -6 0 . Caracas.
__________ (1968) The Olmec W ere-jaguar Motif in the Light of Ethnographic Reality. Dumbarton O aks Conference on the Olmec. Benson, E.P. (ed.)
143-178. W ashington, D.C.: Dum barton Oaks.
__________ (1976) Sham anistic Survivals in Mesoamerican Religion. XLI
Congreso Internacional de Americanistas, Mexico, 2 al 7 de septiem bre de 1974,
cilt 2: 151-157. Meksika.
__________ (1997) Fundaments of sham anism in Asia and the Americas.
Spellbound by the shaman. Sham anism in Tuva iinde. Van Alphen, J. (ed.)
25-35. Anvers: Ethnographic Museum City of Antwerp.
Gao Wei (20 0 7 ) Prehistory Myths Harbored in Cliff Carving. Chinas Ethnic
Group. 5:2: 64-77.
Gardner, H. (1982) Art, mind, and brain: a cognitive approach to creativity. New
York: Basic Books.
__________ (1985) The Mind s New Science. A History o f the Cognitive Revolution.
New York: Basic Books.
Gilreath, A. (1999) The archaeology and petroglyphs of the Coso rock art
landmark. Am erican Indian Rock Art 25: 3 3 -4 4 . Tucson, Arizona.
Glass-Coffin, B. (1999) Engendering Peruvian Sham anism through Time:

Insights from Ethnohistory and Ethnography. Ethnohistory 46:2: 20 5 238.


Glob, P. V. (1969) Rock Carvings in Denm ark. Jutland Archeological Society
Publ. c. VII.
Gom brich, E. H. (1982) The mage and the Eye. Further studies in the psychology
o f pictorial representation. Londra: Phaidon Press.
Greenberg, J. H. (1992) Prelim inaries to a Systematic Comparison between Biological and Linguistic Evolution. The Evolution o f Human Languages
iinde. (Santa Fe Institute Studies in the Sciences o f Complexity c. XI.) Hawkins, J. A. - Gell-M ann, M. (ed.) 139-158. Reading: Addison-Wesley.
Hadingham, E. (1984) Early Man and the Cosmos. Norman: University of Oklahoma Press.
Hamayon, R. N. (1982) Des cham anes au cham anism e. LEthnographie
L X X V III:2-3: 13-48.
---------------- (1990) L a chasse a lm e. Esquisse d une theorie du cham anism e
siberien. Paris: Societe d Ethnologie. (Memoire 1)
__________ (1993) Are Trance, Ecstasy and sim ilar concepts appropriate in
the study of sham anism ? Sham an 1:2: 3-25.
---------------- (1994) Shamanism: A Religion of Nature? Circumpolar Religion
and Ecology. An Anthropology o f the North iinde. Irimoto, T. - Yamada, T.
(ed.) 109-123. Tokyo: University of Tokyo Press.
---------------- (1995) Le cham anism e siberien: reflexions sur un medium. La
Recherche 275: 416-422.
__________ (1998) Ecstasy or the West-dreamt Siberian sham an. Tribal
Epistemologies iinde. W autischer, H. (ed.) 175-87. Aldershot: Avebury.
---------------- (1997) La transe d un prehistorien: propos du livre de Jean
Clottes et David Lewis-W illiam s. Le s Nouvelles de Archeologie 67: 65-67.
Harner, S. D. - Tryon, W. W. (1992) Psychoimmunological Effect of Shamanic Drumming. Northern Religion and Shamanism iinde. Hoppl, M.
- Pentikinen, J. (ed.) 196-204. Budapete - Helsinki: Akademiai Kiad
- Finnish Literatre Society.
Haydu, G. (1970) Review of Sham anism : The Beginnings o f Art by A. Lommel.
Current Anthropology 11: 42-43.
Hedges, K. (1975) Kumeyaay rock paintings in Southern California. A m eri
can Indian Rock Art 1: 115-29. Farmington, New Mexico: S a n ju a n County
Museum Association.
__________ (1976) Southern California rock art as shamanic art. American
Indian Rock Art 2: 126-138. El Paso: El Paso Arch. Society.
__________ (1982) Phosphenes in the context of Native American rock art.
Am erican Indian Rock Art 7-8: 1-10.

__________ (1983) The Shamanic O rigin of Rock Art. Ancient images on Stone: Rock Art o f the California iinde. Tilburg, J. A. V. (ed.) The Rock Art
Archive. Los Angeles: University of California.
__________ (1985) Rock Art Portrayals of Sham anic Transformation and Magical Flight. Rock Art Papers iinde, cilt 2. Hedges K. (ed.) San Diego Museum Papers No. 18: 8 3 -9 4 . San Diego: Museum of Man.
__________

(1987) Patterned body anthropom orphs and the concept of

phosphenes in rock art. Rock Art Papers 4: 17-32. San Diego Museum Pa
pers 23.
__________ (1992) Sham anistic aspects of California rock art. California Indian Sham anism. 67-88. Menlo Park, CA.: Ballena Press.
__________ (2001) Traversing the great gray middle ground: an exam ination
of sham anistic interpretation of rock art. Am erican ndian Rock Art 27:
123-136. Tucson, Arizona.
Heizer, R. F. - Baumhoff, M. A. (1962) Prehistoric Rock Art o f N evada and Eastern California. Berkeley: University of California Press.
Heizer, R. F. - Clewlow, C. W. (1973) Prehistoric Rock Art o f California. Ramona: Ballena Press.
Helimski, E. (2 0 0 5 ) Nganasan Shamanic Tradition: Observation und Hypotheses. Sham anhood: an endangered language iinde. Pentikinen, J. - Simoncsics, P. (ed.) 8 5 -9 8 . Oslo: Novus Forlag.
Hell, B. (1999) Possession et chamanisme. Les matres du desordre. Paris: Flammarion.
Helskog, K. (1999) The shore connection. Cognitive landscape and communication with rock carvings in northernm ost Europe. Norwegian Archaeological Review 32:2: 73-94.
Heusch, L. de (1965) Possession et cham anism e. Essai danalyse structurale.
Les religions africaines traditionnelles. 139-170. Paris: Seuil.
__________ (1986) Interventions orales notees dans: de la fete lextase.
Transe, cham anism e, possession. Actes des deuxiem es rencontres internationales
sur la fete et la communication iinde. Nice Acropolis, 24-28 Nisan 1985.
Nice: Editions erre.
Hodgson, D. (2000a) Art, perception and information processing: an evolutionary perspective. Rock Art Research 17: 13-34.
__________ (2 000b ) Sham anism, phosphenes and early art: an alternative
synthesis. Current Anthropology 41:5: 8 6 6 -7 3 .
Hoffman, D. D. (1998) Visual Intelligence: How We Create W hat We See. New
York - Londra: Norton.
Honko, L. (1969) Role-taking of the Sham an. Temenos 4: 26-55.
Hoppl, M. (1975) Folk Beliefs and Sham anism of the Uralic Peoples. A nd-

ent Cultures o f the Uralian Peoples iinde. Hajd, P. (ed.) 215-242. Budapete:
Corvina Knyvkiad.
---------------- (1979) Mythology as a System of Signs. Semiotic Studies o f Hungarian Researchers. A Collection o f Reprints iinde. Jzsa, P. (ed.) 55-69. Budapete.
---------------- (1983) A sziberia sziklarajzok es a z urli nepek mitolgija. (Sibirya
Kaya izimleri ve Ural H alklarnn Mitolojileri). Sziberiai sziklarajzok iin
de. Okladnikov, A. P. - Martinov, A. I. (ed.) 5-35. Budapete: Corvina
Knyvkiad.
---------------- (1992) On the origin of shamanism and the Siberian rock art.
Studies on shamanism iinde. Hoppl, M. - Siikala, A.-L.

(ed.) 132-149.

Budapete: Finnish Anthropological Society - Akademiai Kiad.


---------------- (1993) Shamanism: Universal Structures and Regional Symbols.
Sham ans and Cultures iinde. Hoppl, M. - Howard, K. D. (ed.)181-192.
Budapete - Los Angeles: International Society for Trans-O ceanic research
- Akademiai Kiad.
----------------(1994) Schamanen und Schamanismus. Augsburg: Pattloch.
---------------- (2 0 0 0 ) Studies on Mythology and Uralic Shamanism. Budapete:
Akademiai Kiad.
---------------- (2002) Das Buch der Sham anen: Europa and Asien. Mnchen: Ullstein.
---------------- (2003) Signs and Symbols in Siberian Rock Art. Dynamics o f
Tradition. Perspectives on Oral Poetry and Folk Beliefs iinde. L. Tarkka (ed.)
171-183. Helsinki: Finnish Literatre SocieLy.
----------------(2005a) Trance and Sacrifice in a Daur Shamanic Healing Rite.
Sham an 13: 61-78.
---------------- (2005b) Sm dnok Eurdzsiban. Budapete: Akademiai Kiad.
(Avrasyada amanlar. Yap Kredi Yaynlar: stanbul, 2012.)
Hoppl, M. (ed.) (1984) Shamanism in Eurasia. Gttingen: Herodot.
Hoppl, M. - Sipos, J. (2010) Sham an Songs. Budapete: International Society
for Sham anistic Research.
Hu Xiaohui (1993) Rock Art and Reproductive Magic: Cross-cultural and Interdisciplinary Study in Chinese. rmqi: Xinjiang Fine Art Publisher.
Hultkrantz, . (1989) The place of shamanism in the history of religions.
Shamanism : Past and Preseni iinde. Hoppl, M. - Sadovszky, O. V. (ed.)
43-52. Budapete - Los Angeles: Hungarian Academy of Sciences - Inter
national Society for Trans-O ceanic Research.
---------------- (1993) Introductory Remarks on the Study of Shamanism. Sha
man 1:1: 3-14.
Humphrey, C. - Onon, U. (1996) Sham ans and Elders. Experience, Knowledge
and Povver Among the Daur Mongols. Oxford: Clarendon.

Ivanov, V. V. (1982) A mveszet es a piktogrfia egy archaikus jeltpusrl


(Kadim Bir Kaya Resmi Gstergesi). A mveszet si jorm i. (Kadim Sanat
Trleri.) 111-146. Budapete: Gondolat Knyvkiad.
Jacobson, E. (1990) The appearance of narrative structures in the petroglyphic art of prehistoric Siberia and Mongolia. Sem antika drevrikh obrazov
iinde. (Pervobytnoe iskusstvo). Vasilevskij, R. S. (ed.) 92-106. Novosibirsk:
Nauka.
__________ (1993) The Deer Goddess of Ancient Siberia. A Study in the Ecology o f B elief (Studies in the history o f religions cilt LV.) Leyden - New York Kln: Brill.
__________ (1997) The bird woman, the birthing woman and the woman
of the anim als: a consideration of the female image in petroglyphs of an
cient Central Asia. Arts Asiatiques. 52: 37-59.
__________ (2 0 0 0 ) Petroglyphs and Natural History: Sources for the Reconstruction of the Ecology of Culture. Archeology, Ethnology and anthropology
o f Eurasia 1:1: 57-65.
__________ (2001) Shamans, Sham anism , and Anthropomorphizing Imagery in Prehistoric Rock Art of the Mongolian Altay. The Concept o f Sha
manism: Uses and Abuses iinde, (ed.) Francfort, H.-P. - Hamayon, R. N.
(Bahn, P. G. ile birlikte) 277-294. Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Sam anistica c. 10.)
Kazakevitch O. (2001) Two Recently Recorded Selkup Shamanic Songs. Shaman 9:2: 143-152.
Keesing, R. M. (1981) Cultural Anthropology. A Contemporary Perspective. New
York: Harcourt Brace College.
Kehoe, A. B. (1990) Primal Gaia: Prim itivists and Plastic Medicine Men. The
Im ented ndian. Cultural Fictions and Government Policies iinde. Clifton, J.
A. (ed.) 194-207. New Brunsvvick - Londra: Transaction Publishers.
__________ (1996) Eliade and Hultkrantz: The European Primitivism Tradition. A m erican indian uarterly 20:3: 377-92.
__________ (2 0 0 0 ) Sham ans and Religion. An Anthropological Exploration in Critical Thinking. Prospect Heights, Illinois: Waveland Press Inc.
Keightley, D. (1998) Sham anism, Death, and the Ancestors: Religious Mediation in Neolithic and Shang China. Asiatische Studien/Etudes Asiatiques
52:3: 7 6 3 -8 2 8 .
Kirchner, H. (1952) Ein archeologischer Beitrag zur Urgeschichte des Schamanism us. Anthropos 47: 2 4 4 -2 8 6 .
Klein, C. F. - Guzman, E. - Mandell, E. C. - Stanfield-Mazzi, M. - Volpe, J.
(2001) Shamanitis: A Pre-Columbian Art Historical Disease. The Concept
o f Sham anism : Uses and Abuses iinde, (ed.) Francfort, H.-P. - Hamayon, R.

N. (Bahn, P. G. ile birlikte) 207-241. Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Samanistica c. 10.)
Kubarev, V. D. (1988) Drevnie rospisi K arakola. Novosibirsk: Nauka.
Kubarev, V. D. - Jacobson, E. (1996) Repertoire des Petroglyphes d A sie Cent
rale, fascicu le No 3: Siberie du Sud 3: Kalbak-Tash I (Republique de lA ltai)
(Memoires de la Mission Archeologique Franaise en Asie Centrale c. 3.) Paris:
Diffusion de Boccard.
Khn, H. (1952) Die Felsbilder Europas. Stuttgart: Kohlhammer.
Kuzmina, E. E. - Sarianidi, V. I. (1982) Dva golovnykh ubora iz pogrebenij
Tilljatepe i ikh semantika. K ratkie Soobshchenie 170:19-27.
Kyzlasov, L. P. - Leontiev, N. V. (1980) Narodnye risunki Khakasov. Moskova:
Nauka.
La Barre, W. (1972) Hallucinogens and the Shamanic Origin of Religion.
Flesh o j the Gods: The Ritual Use o j Hallucinogens iinde. Frst, P. (ed.) Lond
ra: George Ailen and Unwin.
Lajoux, J. (1977) Tassili nAjjer (Art ruprestre du Sahara prehistorique). Paris:
Edition du Chene.
Laming-Emperaire, A. (1959) L a s c a u x -A m Ursprung der Kunst. Dresden.
__________ (1962) L a Signijication de VArt Rupestre Paleolithique. Methodes et
Applications. Paris: Picard.
Landsberg, M. E. (1980) The Icon in Semiotic Theory. Current Anthropology
21:1: 93-95.
Lar, L. A. (1998) Sham ani i bogi (amanlar ve Tanrlar). Institut problemi osvoyeniya Severa, Tyumen.
Layton, R. H. (1987) The Use of Ethnographic Parallels in Interpreting Upper Paleolithic Rock Art. Comparative Anthropology iinde. Holly, L. (ed.)
210-239. Oxford: Basil Blackwell.
__________ (1988) Comments on The Signs o j Ali Times by Lewis-W illiams, J.
D. And Dowson, T. A. Current Anthropology 29: 226-27.
__________ (1991) The Anthropology o j Art. Cambridge: Cambridge University
Press.
__________ (2 0 0 0 ) Shamanism, Totemism and Rock Art: Les Chamanes des
Prehistoire in the Context of Rock Art Research. Cambridge Archaeological
Journal 10: 169-186.
Lzr, K. (2 0 0 8 ) Shaman Songs among the Eastern Khanty. Shamans Unbound iinde. 193-99. Hoppl, M. (ed.) Budapete: Akademiai Kiad.
Leontiev, N. V. (1978) Antropomorfnye izobrazheniya okunevskoi kultury.
Sibir, Tsentralnaya i Vostochnaya Aziya v drevnost iinde. 88-118. Novosi
birsk: Nauka.
__________ (1995) Dva okunevskikh kurganna doliny reki Ujbat. Problemy

izuchenuja okunevskoj kultury. Tezsy dokladov konferencii iinde. Savinov, D.


G. (ed.) 26 -2 8 . St. Petersburg: Muzei Antropologii i Etnografii RAN - Gos.
Ermitazh.
Le Quellec, J.-L . (1993) Symbolisme et art rupestre au Sahara. Paris: LHarmaitan.
---------------- (1998) Prehistoire et art rupestre au Sahara. Le Messak. Paris: Payot
(Grande bibliotheque scientifique).
----------------(1998) Art Rupestre et Prehistoire du Sahara. Paris: Payot.
---------------- (1999) Images of shamans or imaginary sham anism? Pictogram
11:1: 20-34.
----------------(2001) Shamans and Martians: The Same Struggle! The Concept
o f Shamanism : Uses and Abuses iinde, (ed.) Francfort, H.- P. - Hamayon, R.
N. (Bahn, P. G. ile birlikte). 135-159. Budapete: Akademiai Kiad (Bibliotheca Sam anistica c. 10).
Leroi-Gourhan, A. (1964) Les religions d e la prehistoire. Paris: PUF.
----------------(1965) La Prehistoire de lart Occidental. Paris: Mazenod.
----------------(1982) The Dawn o f European Art: an Introduction to Palaeolithic cave
painting. Cambridge: Cambridge University Press.
Lewis, D. (1988) The Rock Paintings o f Arnhem Land, Australia. Social, Ecological
and M aterial Culture Change in the Post-Glacial Period. BAR International
Series 415. Oxford.
Lewis, I.M. (1971) Ecstatic Religion. Hammondworth: Penguin Books.
----------------(1981) W hat is a Shaman? Folk (Dansk Etnografisk Tijdsskrift) 23:
25-36.
---------------- (1989) South of North: Sham anism in Africa. A Neglected Theme. Temenos 35: 181-188.
Lewis-W illiams, J. D. (1972) The syntax and function of the Giants Castle
rock paintings. South African Archaeological Bulletin 27: 49 -6 5 .
---------------- (1980) Ethnography and iconography: aspects of Southern San
thought and art. Man (n.s.) 15: 4 6 7 -4 8 2 .
---------------- (1981) Believing and seeing: symbolic meaning in Southern San rock
paintings. Londra: Academic Press.
---------------- (1982) The econom ic and social context of Southern San rock
art. Current Anthropology 23: 4 2 9 -4 4 9 .
----------------(1983) The Rock Art o f Southern A frica. New York: Cambridge Uni
versity Press.
---------------- (1984) Ideological continuities in prehistoric Southern Africa: the
evidence of rock art. Past andpresent in hunter gatherer studies iinde. Schrire, C. (ed.) New York: Academic Press.
----------------(1986) Cognitive and optical illusions in San rock art research.
Current Anthropology 27: 171-8.

__________ (1991) W resting with analogy: a methodological dilemma in Upper Palaeolithic art research. Proceedings o f the Prehistoric Society 57: 149162.
__________ (1997) Agency, art and altered states of consciousness; a m otif in
French (Quercy) Upper Palaeolithic parietal art. Antiquity 71: 810-30.
__________ (1998) Quanto? The issue of many meanings in Southern African
San rock art. South African Archaeological Bulletin 168: 86-97.
__________ (1999) Meaning in Southern African San rock art: another impasse? South African Archaeological Bulletin 54: 141-45.
__________ (2 0 0 4 ) The Mind in the Cave. Consciousness and the Origins o f Art.
Londra: Tham es and Hudson.
Lewis-W illiams, J. D. - Clottes, J. (1998) The mind in the cave - the cave in
the mind: altered consciousness in the Upper Paleolithic. Anthropology o f
Consciousness 9:1: 13-21.
Lewis-W illiams, J. D. - Dowson, T. A. (1988) The signs of ali times: entoptic
phenomena in Upper Palaeolithic Art. Current Anthropology 29: 201-245.
__________ (1989) images o f pow er: understanding Bushman rock art. Johannesburg: Southern Book Publishers.
__________ (1990) Through the veil: San rock paintings and the rock face.
South African Archaeological Bulletin 45: 5-16.
__________ (1993) On Vision and Power in the Neolithic: Evidence from the
Decorated Monuments. Current Anthropology 34: 55-65.
Lewis-W illiams, J. D. - Dowson, T. A. (ed.) (1994) Contested images: diversity in
Southern African rock art research. Johannesburg: Witwatersrand University
Press.
Lhote, H. (1954) Le Tassili-n-Ajjer. Description geographique et principaux
groupes de roches peintes. Actes du Congres Panafricain de Prehistoire, ile
Session, Alger, 1952. 67-72.
__________ (1 9 5 7 -1 9 5 8 ) Peintures prehistoriques du Sahara. Mission H. Lhote au
Tassili. Paris: Musee des Arts Decoratifs.
__________ (1972) Les gravures rupestres du Nord-Ouest de VAir. Paris: Arts et
Metiers Graphiques.
__________ (1984) Le Hoggar, espace et temps. Paris: Armand Colin (st edition:
1944, entitled Les Touaregs du Hoggar).
Lindholm, C. (1997) Shaman, sham anism . The Dictionary o f Anthropology
iinde. Barfield, T. (ed.) 42 4 -4 2 5 . Oxford: Blackvvell.
Locke, J. (1965/1690) An essay concerning human understanding. (2 cilt) Londra:
Dent.
Loendorf, L. - Douglass, A. (1997) W ith zigzag lines Im painted. Shama
nism and rock art. Archaeology and Public Education 7:3:6: 11-13.

Lommel, A. (1965) D ie Welt d er/ru h en Jager. Medizinmanner, Sham anen, Kunsder. Mnih: Callway.
__________ (1967a) The World o f the Early Hunters. M edicine-men, Sham ans and
Artists. Londra: Evelyn, Adams - Mackay.
__________ (1967b) Sham anism : The Beginnings o f Art. New York - Toronto:
MacGraw - Hill.
Long, D. J. (ve dierleri) (2 0 0 0 ) The use of henbane (Hyoscyamus niger L.)
as a hallucinogen at Neolithic ritual sites: a re-evaluation. Antiquity 74:
49-53.
Lorblanchet, M. (1988) De l art parietal des chasseurs de rennes l art rupestre des chasseurs de kangourous. L Anthropologie 92:1: 271-316.
__________ (1989) From m an to animal and sign in palaeolithic art. Animals
intoA rt iinde. Morphy, H. (ed.) 109-43. Londra: Unwin Hyman.
__________ (1991) Spitting images. Replicating the spotted horses of Pech
Merle. A rchaeology 44:6: 24-31.
__________ (1992) The rock engravings of Gum Tree Valley and Skew Valley
(Dampier, W estern Australia), chronology and functions of the sites. State
o f the Art; regional studies in Australia and M elanesia iinde. McDonald, J. Haskovec, I. (ed.) 39-59. Melbourne: AURA Publications.
__________ (2001) Encounters with Sham anism . The Concept o f Shamanism:
Uses an dA bu ses iinde. Francfort, H.-P. - Hamayon, R. N. (Bahn, P. G. ile
birlikte) 95-115. Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Samanistica c.
10.)
Lorblanchet, M. - Labeau, M. - Vernet, J.-L . - Fitte, P. - Valladas, H. - Cachier, H. - Arnold, M. (1990) Palaeolithic pigments in the Quercy, France.
Rock Art Research 7: 4-20.
Lymer, K. (2 0 0 0 ) Petroglyphs and Sacred Spaces at Terekty Aulie, Central
Kazakstan. Kurgans, Ritual Sites, and Settlements: Eurasian Bronze and Ivon
Age iinde. Davis-Kimball, J. ve dierleri (ed.)311-320. BAR International
series 890. Oxford: British Archeological Reports.
__________ (2002) The Deer Petroglyphs of Arpauzen, South Kazakhstan.
Spirits and Stones - Shamanism and Rock Art in Central Asia and Siberia iin
de. Rozwadowski, A. -

Kosko, M. M. (ed.) 8 0 -9 5 . Poznan: Instytut

W schodni UAM.
Makkay, J. (1953) An Important Proof to the prehistory of Shamanism The Interpretation on the Masked Human Portrait of the Cave Les Trois
Freres. A lba Regia (Szekesfehervar) IIIII: 5-10.
__________ (1999) Two studies on early shamanism . Budapete: Tractata Minuscula 14.
Malinowski, B. (1965) The Role of Magic and Religion. R eader in Compara-

tive Religior: An Anthropological Approach iinde. Lessa, W.A. - Vogt, E. Z.


(ed.) 102-112. New York: Harper - Row (Bronislaw Malinowski, Culture,
Encyclopedia o f the Social Sciences iinden alnmtr. 4: 621 -6 4 6 . New York:
Macmillan, 1931).
Mallory, J. P . (1989) In Search o f the Indo-Europeans. Language, Archaeology and
Myth. Londra: Tham es - Hudson.
---------------- (1995) The Indo-European Homeland: An Asian Perspective. Biti
ktin o f the Deccan College Post-Graduate - Research Institute 54-55, 237-254.
__________ (1998) A European Perspective on Indo-Europeans in Asia. The
Bronze Age and Early Iron Age Peoples o f Eastern Central Asia (Journal o f IndoEuropean Studies Monograph, Say 26, cilt 1) iinde. Mair, V. H. (ed.) 175201. Philadelphia: The Institute for the Study of Man, The University of
Pennsylvania Museum Publications.
Mariyashev, A. N. (1994) Petroglyphs o f South K azakhstan and Semirechye. Almat: Pilgrim.
Mariyashev, A. N. - Gorjachev, A. A. (1998) Naskal nye izobrazhenija Sem irechja.
Almat: Inst. Arkheologii.
Mariyashev, A. N. - Gorjachev, A. A. - Potapov, S. A. (1998) Kazakhstan 1:
choix de petroglyphes du Sem ireche (Felsbilder im Siebenstromland). (Repertoire
des Petroglyphes dA sie centrale, fascicule n 5). (Memoires de la Mission
Archeologique Franaise en Asie Centrale c. 5) Paris: De Boccard.
Marshack, A. (1972) The Roots o f Civilization. The Cognitive Beginnings o f M ans
First Art, Symbol and Notation. New York - San Francisco - Toronto - Dsseldorf: McGraw-Hill.
---------------- (1979) Upper Paleolithic Symbol Systems of the Russian Plain.
Current Anthropology 20:2: 271-311.
---------------- (1991/1972) The roots o f civilization (geniletilmi bask). New
York: Moyer Bell.
__________ (1997) Paleolithic image making and sym boling in Europe and
the Middle East: a comparative review. Beyond art: Pleistocene image and
Symbol iinde. Conkey, M. - Soffer, O. - Stratm ann, D -Ja b lo n s k i, N. (ed.)
93-121. San Francisco: California Academy of Sciences.
Martinov, A. I. (1991) The Ancient Art o f Northern Asia. Urbana - Chicago:
University of Illinois Press.
Martinov, A. I. - Mariyashev, A. N. - Abetekov, A. K. (1992) Gravures rupestres
de Saimaly-Tach. Alma-Ata: niversite Abai.
Matyuschenko, V. I. (1961) Ob antropomorfnykh izobrazheniyakh na glinyarnykh sosudakh iznaseleniya Samus IV. SovetskayaArcheologiya IV: 266-269.
---------------- (1962) Materialy po istorii rannevo sham anizm a. Trudy kraeved.
Muzeja vyp. IV. Tomsk.

Medoev, A. T. (1979) Gravjuri na skalakh. Alma-Ata: Zhalin.


Metraux, A. (1949) Religion and Sham anism . H andbook o f South Am erican
Indians iinde, c. 5: 559-599. Steward, J. H. (ed.) Sm ithsonian Institution,
Bulletin of the Bureau of American Ethnology 143. W ashington, D.C.: G o
vernment Printing Office.
Michaelsen, P. - Eebersole, T. W. - Sm ith, N. W. - Biro, P. (2 0 0 0 ) Australian
Ice Age rock art may depict earths oldest recordings of sham anistic rituals. The M ankind Quarterly XLI:2. W inter: 131-146.
Mikhajlov, A. M. (1980) Iz istorii buryatskogo sham anizm a. Novosibirsk: Nauka.
Mithen, S. (1 9 9 6 ) The Prehistory o f the Mind. A sea rch for the origins o f art, reli
gion and Science. Londra: Tham es and Hudson.
__________ (2 0 0 6 ) The Singing N eanderthals. The Origin o f Music, Language,
Mind and Body. Phonix: Londra.
Molodin, V. I. - Cherem isin, D. V. (1999) Drevnejshie n askalnye izobrazhenija
ploskogorj a Ukok. Novosibirsk: Nauka.
Napolskikh, V. V. (1989) The diving-bird myth in Northern Eurasia. Uralic
Mythology and Folklore iinde. Hoppal M. - Pentikainen, J. (ed.) 105-113.
Budapete - Helsinki: Ethnographic Institute - Finnish Literatre Society.
(Ethnologica Uralica c. 1.)
__________ (1992) Proto-Uralic world picture: a reconstruction. Northern
Religions and Sham anism iinde. Hoppal, M. - Pentikainen, J. (ed.) 3-20.
Budapete - Helsinki: Akademiai K ia d - Finnish Literatre Society. (Eth
nologica Uralica c. 3.)
Narr, K. J. (1959) Barenzeremoniell und Scham anizm us in der alteren Steinzeit Europas. Saeculum 10:3.
Newman, P. (1998) Therepeutic Voicevvork. Principles and P racticefor the Use o f
Singing as a Therapy. Londra - Philadelphia: Jessica Kingsley Publ.
Niemi, J. (2001) A musical Analysis of Selkup Sham anic Song. Sham an 9:2:
153-167.
Nordbladh, J. (1974) South Scandinavian Petroglyphs - A Short Report on
Current Nordic Literatre. Petroglyph Areas in North Italy and South East
France. (Val C am onica and Monte Bego: Som e M ethodological Considerations
concerning the Study o f Prehistoric Images. Travel report) iinde. Nordbladh,
J. - Rosvall J. (ed.) 4 7 -5 4 . Gteborg: Institute of Art History.
__________ (1975) Scandinavian Petroglyphs and Semiotics. Paper for a
Symposium on Art, Artisans and Societies at Leicester. (MS)
__________ (1978a) Some Problems Concerning the Relations Between Rock
Art, Religion and Society. Acts o f the International Symposium on Rock Art
iinde. 185-210. Hanko.
__________ (1978b) Images as Messages in Society. Prolegomena to the Study

of Scandinavian: Petroglyphs and Semiotics. New Direction in ScandinavianA rcheology iinde. Kristiansen, K. - Paludan-Muller C. (ed.) 63-78. Copenhagen: The National Museum of Denmark.
Nordbladh, J. - Rosvall J. (1974) Petroglyph Areas in North Italy and South East
France. (Val Cam onica and Monte Bego: Some M ethodological Considerations
concerning the Study o j Prehistoric Images Travel report) Gteborg: Institute
of Art History.
Novgorodova, E. A. (Nowgorodowa) (1980) Alte Kunst der Mongolei. Leipzig:
E. A. Seem ann Verlag.
__________ (1984) Mir petroglifov Mongolii. Moskova: Nauka.
__________ (1989) Drevnjaja Mongolija. Moskova: Nauka.
Okladnikov, A. P. (1949) Istoriya Yakuti. c. 1. Yakutsk.
---------------- (1955) Neolit i bronzovyj vek P ribajkalja . C hast III (glazkovskoe
vremja) (M.I.A., c. 43.) Moskova - Leningrad: Izdatelstvo Akademii Nauk
SSSR.
__________ (1966) Sur la tradition paleolithique dans lart des tribus neolithiques de la Siberie. Atti del I. Congresso Internazionale delle Scienze preistoriche et protoistoriche Sezione V -V II iinde. Roma.
__________ (1971) Petroglify Nizhnevo Amura. Leningrad: Nauka.
__________ (1974) Petroglify Baykala. Novosibirsk: Nauka.
---------------- (1980) Petroglify Tsentralnoi Azii. Leningrad: Nauka.
__________ (1981) Ancient Art o f the Amur Region. (Rock Drawings, Sculture, Pottery.) Leningrad: Aurora Art Publisher.
Okladnikov, A. P. ve ark. (1979) Petroglify doliny reki Elangas. Novosibirsk:
Nauka.
Okladnikov, A. P. - Martinov, A. I. (1972) Sokrovishcha Tomskikh pisanits. Mos
kova: Iskusstvo.
---------------- (1983) Sziberiai sziklarajzok. (Sibirya Kaya Sanat, Macarca basks,
Okladnikov - Martinov 1972) Budapete: Corvina Kiado.
Okladnikov, A. P. - Mazin, N. N. (1979) Pisanits basseina reki Aldan. Novosi
birsk: Nauka.
Okladnikov, A. P. - Zaporozhskaya B. D. (1970) Petroglify zabajkala. c. 2. Le
ningrad: Nauka.
Okladikova, E. A. (1979) Zagadochniye lichiny Azii i Amerki. Novosibirsk: Nauka.
---------------- (1984) Sham anskie petroglify Sibiri. K ultura narodov d a lnego
vostoka:

traditsiya

sovremennost

iinde.

131-135.

Vladivostok:

D alnevostochnyi Nauchny Centr AN SSR.


Ozols, J. T. (1983) Zur Altersfrage des Scham anism us. Sehnsucht nach dem
Ursprung: Zu Mircea Eliade iinde. Duerr, H. P. (ed.) 137-145. Frankfurt am
Main.

Park, W. Z. (1938) Shamanism in Western North A m erica: a study in cultural


relationships. Evanston, 111.: Northwestern University.
Parkington, J. (1989) Interpreting paintings without a commentary: meaning and motive, content and composition in the rock art of the western
Cape South Africa. Antiquity 63: 13-26.
Pasztory, E. (1982) Sham anism and North American Art. Native North A m e
rican Art History: Selected Readings iinde. Jonaitis, A. - Mathews, Z. P. (ed.)
7-30. Palo Alto, CA: Peek Publications.
Paul, Anne - Turpin, Solveig (1986) The Ecstatic Shaman Theme of Paracas
Textiles. A rchaeology 39: 20-27. Peirce, Ch.
__________ (1931) Collected Papers. Cambridge: Harvard University Press. Perrin, M.
__________ (1995) Le Cham anisme. Paris: Presses Universitaires de France.
Pjatkin, B. N. - Kurochkin, G. N. (1995) Novoe izobrazhenije zverja-bozhestva okunevskoj k u ltury. Drevnee iskusstvo Azii. Petroglify iinde. Bobrov, V.
V. (ed.) 72-74. Kemerovo: Kemerovskij Gosudarstvennyj Universitet.
Pjatkin, B. N. - Martinov, A. I. (1985) Shalabolinskie petroglify. Krasnojarsk:
Krasnojarskogo Universitet.
Plotkin, H. (1997) Evolution in Mind. An Introduction to Evolutionary Psychology.
Londra: Penguin Books.
Prince, R. (1982) Sham ans and Endorphins: Hypothesis for a Synthesis. Ethos
10: 4 0 9 -4 2 3 .
Potapov, L. P. (1978) Kvoprosy o drevnetyurskoy osnove i datirovke altaskovo shamanstva. Ethnografiya Narodov Altaja u Zapadnoy Sibir 2-36. Novosibirsk.
Quinlan, A. R. (2000a) The ventriloquists dummy: a critical review of sha
manism and rock art in Far W estern North America. Journal o f California
and Great Basin Anthropology 22:1: 92-108.
__________ (2 000b ) Reply to Whitley. Journal o f California and Great Basin
Anthropology 22: 129-132.
__________ (2 0 0 0 c) Interpreting Nevadas Rock Art: the balancing act between general theory and ethnography. N evada Archaeologist 18: 16-25.
__________ (2001) Smoke and Mirrors: Rock Art and Shamanism in Califor
nia and the Great Basin. The Concept o f Sham anism : Uses and Abuses iinde,
(ed.) Francfort, H.-P. - Hamayon, R. N. (Bahn, P. G. ile birlikte) 189-205.
Budapete: Akademiai Kiad (Bibliotheca Sham anistica c. 10.)
Reichel-Dolmatoff, G. (1961) Anthropomorphic Figurines from Colombia:
Their Magic and their Art. Essays in Pre-Columbian Art and Archaeology
iinde. Lothrop, Samuel K. (ed.) 229-241., 4 9 3 -4 9 5 . Cambridge, MA: Har
vard University Press.

__________ (1975) The Sham an and the Jagu ar: A Study o f Narcotic Drugs among
the Indians o f Colombia. Philadelphia: Temple University Press.
__________ (1976) Cosmology as Ecological Analysis: A View from the Rain
Forest. Man (n.s.) 1:3: 307-318.
__________ (1978) Beyond the Milky Way: Hallucinatory magery o f the Tukano
Indians. Latin American Studies 42. Los Angeles: ULA Latin American
enter.
__________ (1987) Sham anism and Art o f the Eastern Tukanoan Indians: Colombian Northwest Amazon. Leiden: E .J . Brill.
Renfrew, C. (1994a) The archaeology of religion. The ancient mind. Elements
o f cognitive archaeology. (New directions in archaeology) Renfrew, C. - Zubrow, E. (ed.) 47-54. Cambridge: C.U.P.
__________ (1994b) Towards a cognitive archaeology. The ancient mind. Ele
ments o f cognitive archaeology. (New directions in archaeology) iinde. Renfrew, C. - Zubrow, E. (ed.) 3-12. Cambridge: C.U.P.
__________ (1996) Language families and the spread of farming. The Origins
and Spread o f Agriculture and Pastoralism in Eurasia iinde. Harris, D. R. (ed.)
70-92. W ashington D.C.: Sm ithsonian nstitution Press.
__________ (1999) Time Depth, Convergence Theory, and Innovation in Proto-Indo-European: Old Europe as a PIE Linguistic Area. JIE S 27:3-4:
258-293.
Reznikoff, I. (1995) On the sound dimension of prehistoric painted caves
and rocks. Musical Signification: Essays in the Semiotic Theory and Analysis
o f Music iinde. Tarat, E. (ed.) 541-557. Berlin - New York: Mounton de
Gruyter.
Ripinsky-Naxon, M. (1998) Evolution, Cognition, and the O rigins of Shama
nism . Welten des Bewusstseins iinde. Scharfetter, Chr. - Rtsch, Chr. (ed.)
137-160. Berlin: V W B Verlag fur W issenschaft und Bildung.
Romanucci-Ross, L. (1989) The Impassioned Cogito: Shaman and Anthropologist. Sham anism : Past and Present part 1. Hoppal, M. - Sadovszky, O.
(ed.) 35-42. Budapete - Los Angeles: Fullerton. (ISTOR Books 1.)
Rosvall, J. (1978) An Attempt at a Framevrork for Visual Analysis of Rock
Art. Acts o f the International Symposium on Rock Art. 211-224. Hanko.
Rouget, G. (1980) La musique et la transe. Paris: Gallimard.
Rozwadowski, A. (2004) Symbols through Time. Interpreting the Rock Art o f Cent
ral Asia. Poznan: Institute of Eastern Studies, Adam Mickiewicz University.
Rozwadowski, A. - Kosko, M. M. (ed.) (2002) Spirits and Stones. Shamanism
and Rock Art in Central Asia and Siberia. Poznan: Instytut W schodni
UAM.

Rybakov, B. (1994) Le pagarisme des anciens Slaves. Paris: Presses Universitaires de France.
Samashev, Z. (1998) Sham anskie sjuzhety petroglifov Kazakhstana (K
izucheniju mirovozzrenija drevnego naselenija). Voprosy Arkheologii K a
zakhstana iinde. Samashev, Z. S. (ed.) 2: 197-208. Almaty - Moskva Gylym.
Samashev, Z. S. - Francfort, H.-P. - Suguntay, S. - Zhetybaev, Z. (19969
Rjazni antropomorfnye personazhy petroglifov kazakhskikh stepej. So
da! Sciences inXinjiang (K azakh Language Version Quarterly) 1: 8-24.
Samorini, G. (1990) Sciam anism o, funghi psicotropi e stati alterati di coscienza: une rapporto da chiarire. Bolletino del Centro Camuno di Studi Preistorici 25-26: 147-150.
__________ (1992) The oldest representations of Hallucinogenic Mushrooms
in the World (Sahara Desert, 9 0 0 0 -7 0 0 0 BP). Integration. Zeitschrift fu r
Geistbewegende Pflanzen und Kultur 2:3: 69-78.
Savinov, D. G. (1997) Antropomorfnye izvajanija izju zh n oj chasti Askizhkoj
stepi. Savinov Okunevskij Sbornik. K ultura, Iskusstvo, Antropologija iinde,
D. G. -P o d o lskij, M. L. (ed.) 213-221. Saint-Petersburg: IIMK, S-PbGU.
__________ (2 0 0 0 ) I zobrazitelnye pam jatniki i ritual (po materialam epokhi
bronzy juzhnoj Sibiri). International Prehistoric Art Conference, 3 -8 Austos
1998. Sher, Ja. A. (ed.) 2: 197-206. Kemerovo: SAPAR.
Savinov, D. G. - Podolskij, M. L. (1995) Dve okunevskikh plity iz ogrady
tagarskogo kurgana (m ogiln ik Esino IX). Problemy izuchenuja okunevskoj
kultury. Tezisy dokladov konferendi iinde. Savinov, D. G. (ed.) 4 8 -5 2 . St.
Petersburg: Muzei Antropologii i Etnografii RAN - Gos. Ermitazh.
__________ (1997) Okunevskij Sbornik. K ultura, Iskusstvo, Antropologija. St. Petersbourg: Khaksavtodor.
Schuster, A. M. H. (1998) Ancient Masterpieces Found in the Sahara. The
Archaeological Institute o f Am erica, http://www.archaeology.org/9901/newsbriefs/giraffe.html
Serikov, J. B. (1998) Shamanskie pogrebenija Zauralja . Voprosy arkheolo
gii Urala iinde. Shamanaev, A. V. (ed.) 29-47. Ekaterinburg: Uralskij Gos
Universitet.
__________ (2 0 0 0 ) A tributy shamanskogo ku lta. International Prehistoric Art
Conference 3 -8 Austos 1998 iinde. Sher,Ja. A. (ed.) 2: 207-219. Kemerovo:
SAPAR.
Seykin, J. I. (1996) M uzikalnaya kultura narodov Severnoi Azii. Yakutsk: Ministry of Culture.
Seykin, J. I. (ed) (2 0 0 0 ) Musical Ethnography o f Tungus-Manchurian Peoples.
(Abstracts and Papers of International Conference, 17-23 Austos 2000.)
Yakutsk.

Sharon, D. (1978) Wizard o f the Four Winds: A Sham ans Story. New York: The
Free Press/M acmillan.
Sharon, D. - Donnan, Chr. B. (1974) Sham anism in Moche Iconography.
E thnoarchaeology. Institute o f A rchaeology Monograph. Donnan, C h .B .-C lew low Jr., C. W (ed.) 4: 50-77. Los Angeles: ULA .
Sher, J. A. (1980) Petroglify srednej i centralnoj A zii. Moskova: Nauka.
__________ (1994) Commentaire. Repertoire des petroglyphes dA sie centrale,
fascicule nl: Siberie du Sud 1: Oglakhty 1-II1 (Russie, Khakassie), (Memoires de
la Missior Archeologique Fraraise en A sie Centrale c. V. 1.) I-X X X V III. Sher,
Ja. A. (ed.) Paris: Diffusion de Boccard.
__________ (1995) Commentaire. Repertoire des petroglyphes dA sie centrale,
fascicule N2, Siberie du Sud 2: Tepsej I-III, Ust-Tuba I - I V (Russie, Khakassie),
(Memoires de la Mission Archeologique Franaise en Asie Centrale tome V. 2.)
I-X X . Francfort, H.-P. - Sher, Ja. A. (ed.) Paris: Diffusion de Boccard.
__________ (1998) Pervobytnoe iskusstvo. Kemerovo: Kemerovskij Gos. Institut
Iskusstv i Kultury.
__________ (2 0 0 0 ) Ancient Art: Facts, Hypotheses, Methods and Theory.
Archaeology, Ethnology - Anthropology o f Eurasia 22: 77-87.
Sher, J. - Blednova, N. - Legchilo, N. - Smirnov, D. (1994) Repertoire des
petroglyphes dAsie centrale, fascicule N l: Siberie du Sud 1: Oglakhty 1III (Russie, Khakassie). (Memoires de la Mission Archeologique Franaise en
Asie Centrale c. V. 1.) Paris: Diffusion de Boccard.
Sher, J. A. - Savinov, D. - Legchilo, N. - Sher, M. (1998) Repertoire des
petroglyphes dAsie centrale, fascicule N4: Siberie du Sud 4: Cheremushny Log, Ust-Kulog, Steles de Khakassie, (Memoires de la Mission
Archeologique Franaise en Asie Centrale c. V. 4.) Paris: Diffusion de Boc
card.
Siikala, A.-L. (1978) The Rite Technique o f the Siberian Shamans. Helsinki: Academia Scientiarum Fennica. (FF. Com m unications No. 220.)
__________ (1984) Finnish Rock Art, Animal Ceremonialism and Shamanic
Worldview. Sham anism in Eurasia iinde. Hoppal, M. (ed.) 1:67-84. Gttingen: Herodot.
__________ (2002) Mythic mages and Shamanism: A Perspective on Kalevala Poetry.
Helsinki: Academia Scientiarum Fennica. (FF. Communications No. 280.)
Siikala, A.-L. - Napolskikh, V. - Hoppal, M. (ed.) (2 0 0 6 ) Encyclopaedia ofU ralic Mythologies. c. 2. Khanty Mythology. Budapete - Helsinki: Akademiai
Kiad - Finnish Literatre Society.
Solomon, A. (1992) Gender, representation and power in San ethnography
and rock art "Journal o f Anthropological Archaeology 11: 291-329.

---------------- 1 9 9 4 Mythic women a study in variability in San art. Contested


images: diversity in Southern African rock art research iinde. Dowson, T. A.

- Lewis-W illiam s, D. (ed.) 331-371. Johannesburg: Witwatersrand Univer


sity Press.
__________ (1997a) The myth of ritual origins? Ethnography, mythology and
interpretation of San rock art. South A frican Archaeological Bulletin 52:
3-13.
----------------(1997b) Landscape, form and process: some implications for San
rock art research. Natal Museum Journal o f Humanities 9: 57-73.
__________ (1998) The Essential Guide to San Rock Art in South Africa. David
Phillip Publishers.
__________ (1999a) Meanings, models and minds: a reply to Lewis-W illiams. South A frican Archaeological Bulletin 54: 51-60.
----------------(2 0 0 0 ) O n different approaches to San rock art. South African
Archaeological Bulletin 55: 77-78.
----------------(2001) W hat is an Explanation? Belief and Cosmology in Interpretations of Southern San Rock Art in Southern Africa. The Concept o f
Shamanism : Uses andA buses iinde, (ed.) Francfort, H.-P. - Hamayon, R. N.
(Bahn, P. G. ile birlikte) 161-177. Budapete: Akademiai Kiad (Bibliotheca
Samanistica c. 10.)
Steinbring, J. (2001) The Northern Ojibwa Indians: Testing the Universality of the Sham anic/Entoptic Theory. The Concept o f Shamanism: Uses and
Abuses iinde, (ed.) Francfort, H.-P. - Hamayon, R. N. (Bahn, P. G. ile birlikte)
179-187. Budapete: Akademiai Kiado (Bibliotheca Samanistica c. 10.)
Stolyar, A. D. (1978) O n the Archeological Aspect of the Problem of the Genesis of A nim alistic Art in the Eurasian Paleolithic. Sovietskaya Ethnographia 3: 72-90.
Strenski, I. (1987) Four theories o f myth in twentieth-century history. Cassirer,
Eliade, Levi-Strauss and M alinom ki. Iowa City: University of Iowa Press.
Studzinskaja, S. V. (1995) Tema kosmicheskoj okhoty i obraz fantasticheskogo zverja v izobrazitelnykh pam jatnikakh okunevskoj kultury. Problemy
izucheniya okunevskoj kultury. Tezisy dokladov konferencii. Savinov, D. G.
(ed.) 4 0 -4 4 . St. Petersburg: Muzei Antropologii i Etnografii RAN - Gosudartvennoi Ermitazh.
Taussig, M. T. (1987) Shamanism, Colonialism, and the Wild Man: A Study in
Terror and Healing. Chicago: University of Chicago Press.
Tedlock, B. (2 0 0 5 ) The W oman in the Sham ans Body. Reclaiming the Feminine
in Religion and Medicine. New York - Londra - Toronto - Sydney: Bantam
Books.

Tedlock, D. (1995) Visions of the Maya Sky. Cam bridge Archaeological Journal
5:1: 118-120.
Thomas, N. - Humphrey, C. (ed.) (1996) Shamanism, History, and the State.
Ann Arbor: University of Michigan Press.
Toporov , V. N. (1976) Towards the Origin of Certain Poetic Symbols: The
Paleolithic Period. Semiotics and Structural Readings from the Soviet Union
iinde. Baran, H. (ed.) 184-225. W hite Plains, N.Y.: Inst. Arts and Science
Press.
Ucko, P. J. - Rosenfeld, A. (1967) Palaeolithic Cave Art. New York: McGrawHill.
__________

(1972) Anthropomorphic representations in Palaeolithic art.

Simposio nternacional de Arte Rupestre. 149-211. Santander.


Vadeckaja, E. B. (1983) Problema interpretacii okunevskikh izvajanij. Plastika i Risunki Drevnykh K ultur (Pervobytnoe Iskusstvo) iinde. Vasilevskij, R.
S. (ed.) 86-97. Novosibirsk: Nauka.
__________ (1996) Atributy sluzhitelej k u lta po drevnym pogrebenijam Eniseja. Zhrechestvo i sham anizm v skifskuju epokhu iinde. Alekseev, A. Ju. Bokovenko, N. A. - Zuev, V. Ju. - Semenov, VI. A. (ed.) 4 6 -5 0 . St. Petersburg: Proekt Skifo-Sibirika.
Vadeckaja, E. V. - Leontiev, N. V. - Maksimenkov, G. A. (1980) Pamjatniki
okunevskoj kultury. Leningrad: Nauka.
Vajda, L. (1959) Zur phaseologischen Stellung des Scham anism us. Ural Altaische Jahrbu cher 3 1:456-485.
Van Deusen, K. (2003a) Music and Storytelling in the Tuvan Shamanic
World. Ata Ethnographica Hungarica 4 8 :3 -4 : 441-450.
__________ (2003b) Singing Story Healing Drum: Sham ans and Storytellers o f Turkic Siberia. Montreal: M cGill-Qeens Univesity Press.
Vitebsky, P. (1995) The Sham an: Voyages o f the Soul, Trance, Ecstasy and Healing
from Siberia to the Amazon. Londra - Basingstoke: M acmillan - Duncan
Baird.
Vogt, E. Z. (1966) Piloletik: The Organization and Function of Sham anism in
Zinacantan. Summa antropologica en hom enaje a Roberto J. W eitlaner iinde.
359-369. Mexico: nstituto Nacional de Antropologla e Historia.
Voigt, V. (1977) Sham anism in Siberia (A Sketch and a Bibliography). Ata
Ethnographica 2 6 :3 8 5 -3 9 5 .
__________ (2003) O n Fino-Ugric Ethnosem iotics. Ethnosemiotic Hungary
iinde. Voigt, V. - Hoppal, M. (ed.) 22-28. Budapete: European Folklore
Institute.
Voigt, V. - Hoppal, M. (2003) Etnosemiotic Hungary. Budapete: European
Folklore Institute.

Walker, M. (2003) Music as Knowledge in Sham anism and Other Healing


Traditions of Siberia. Arctic Anthropology 4 0 :2 : 4 0 4 8 .
Walsh, R. (2 0 0 7 ) The World o f Shamanism. New Vievvs o f an Ancient Tradition.
Woodbury, Minnesota: Llewellyn Publ.
Wang D. (1998) Tu teng hui ming. (in totemleri.) Beijing.
Webster, D. (1995) Maya Shaman-Kings: Some Evolutionary Implications.
Cambridge Archaeological Journ al 5:1: 120-122.
Weiss, G. (1973) Sham anism and Priesthood in Light of the Campa Ayahuasca Ceremony. Hallucinogens and Sham anism iinde. Harner, M.J. (ed.)
40-47. Londra: Oxford University Press.
W ellmann, K. F. (1976) Some observations on the bird m otif in North Ame
rican Indian rock art. Am erican Indian Rock Art 1: 97-108. Farmington,
New Mexico: San Juan County Museum Assoc.
---------------- (1979) A Survey o f North A m erican Indian Rock Art, Graz: Akadem ische Druck-U.
W hite, W. G. (2 0 0 0 ) Skepticism and the sham anic model in rock art. N eva
da Archaeologist 18: 42-50.
Whitley, D. S. (1992) Sham anism and rock art in Far W estern North Ameri
ca. Cambridge Archaeological Journal 2:1: 89-113.
----------------(1994a) Ethnography and rock art in Far W estern North Ameri
ca: Some archaeological im plications. New Light on Old Art: Recent Advances in H unter-Gatherer Rock Art Research iinde. Whitley, D. S. - Loendorf,
L. L. (ed.) 81-93. Institute of Archaeology, Monograph 36. Los Angeles:
Univ. of California.
----------------(1994b) Sham anism , natural modeling and the rock art of Far
W estern North American hunter-gatherers. Shamanism and Rock Art in
North A m erica 1-43.
----------------(1994c) By the hunter, for the gatherer: art, social relations and
subsistence change in the prehistoric Great Basin. World Archaeology 253:
356-373.
----------------(1996) A Guide to Rock Art Sites: Southern California and Southern
Nevada. Missota: Mountain Press.
---------------- (1998) Cognitive Neuroscience, Sham anism and the Rock Art of
Native California. Anthropology o f Consciousness 9: 22-36.
----------------(2 0 0 0 ) The Art o f the Shaman. Native A m erican Rock Art o f Califor
nia. Salt Lake UT: University of Utah Press.
__________ (2009) Cave Paintings and the Human Spirit. The Origin o f Creativity
and Belief. Amherst, N.Y.: Prometheus Books.
W iercinski, A. (1983) Symbol and Symbolisation. Ethnologia Polona 9: 3344.

__________ (1989) O n the Origin of Sham anism . Sham anism: Pas and Present
iinde. Hoppal, M. - von Sadovszky, O. (ed.) 1: 19-23. Budapete - Los
Angeles/Fullerton: Ethnographic Institute, Hungarian Academy of Scien
ces - International Society for Trans-O ceanic Research.
W ilbert, Johannes (1972) Tobacco and Sham anistic Ecstasy among the Warao Indians. Flesh o f the Gods: The Ritual Use o f Hallucinogens iinde. Furst,
R T. (ed.) 55 -8 3 . New York: Praeger.
W inkelm an, M. J. (1990) Sham ans and Other Magico-religious Healers: A
Cross-cultural Study of their O rigins, Nature, and Social Transformations. Ethos 18: 308-352.
__________ (2 0 0 0 ) Sham anism : the Neural Ecology o f Consciousness and Healing.
Bergin Carvey, W estport (CT).
__________ (2002) Sham anism and Cognitive Evolution. Cambridge Archeological Journal 12:1: 71-101.
__________ (2004) Sham anism as the Original Neurotheology. Zygon 39:1:
193-217.
__________ (2 0 0 6 ) Shamanism and Biological Origons of Religiosity. Sha
man 14:1-2: 89-116.
Zeki, S. (200 0 ) Inner Vision: An Exploration o f Art and the Brain. Oxford: Oxford
University Press.

RESM KAYNAKASI

I. Ksm
1.1.1. Ayin sahneleri. Saan Zhaba (Baykal Blgesi - Okladnikov 1974: a =
Tabi. 7; b = Tabi. 16; c = Tabi. 17; d = Tabi. 19.)
1.1.2. Amur Havzasndaki Petroglifler ve Alanlarn Klavuz H aritasndan
(?) - Okladnikov 1981. No. 12. = Sikachi - Alyan kaya sahas.
1.1.3. Sava figrleri. Orta - Sargol - Devlet 1982: Tablo 9.
1.1.4. Ayin balkl insanlar. Orta - Sargol - Devlet 1982: Tablo 31.
1.1.5. Gne semboll hayvanlar. Devlet 1998: 170.
1.1.6. Gne sembolleri. - Devlet 1998: 176.
1.1.7. skelet biim li insan figrleri (rntgen tarz figrler) - Devlet 1998: 162.
1.1.8. Mantar biim li balklar iindeki antropomorfik figrler. 1-10 - AldyMozaga; 1 1 -1 3 - Ortaa-Sargol; 1 4 -1 5 - Chinge Nehri sol kys, yollu
ta; 17 - Mozaga-Kaouzhak; 1 8 -2 0 - Ustitu-Mozaga; 21 - Chinge Nehri
sol kys; 2 2 - 2 3 - Chuia Nehri, Gornyi Altai, D. B. Cheremisin. - Devlet
2001 : 12 .
1.1.9. Moolistandaki alanlardan, m antar apkal figr ve ayinsel aktivite
petroglifleri; Bronz a. 1 boynuzlu bir hayvan sren yayl erekte figr.
Khobd-Somon, Moolistan; 2 iftleme figrleri. Khavstgayt, Moolistan;
3 erekte figr ve at. Khobd-Som on, Moolistan; 4 Ayin balklar ile
figr. Khobd-Somon, Moolistan; 5 Ayin balklaryla, erekte olmu iki
oku. Khavstgayt, Moolistan. -Ja c o b s o n 1993: 285.
1.1.10. Ayin sava ve ayin av petroglifleri, Yelanga Vadisi, Moolistan, Bronz
a. 1 Geyik, oku ve doum yapan kadn (?), K hobd-Som on, Moolis
tan; 2 Ayin sahnelerinde figrler ve hayvanlar. Chuluut Gol, Moolistan.
-Ja c o b s o n 1993: 284.
1.1.11. Erken alardan 10. yzyla dii atalarn sembolleri. Moolistan 1-8;
Fransa 9; Sibirya 10-14; Kuzey Avrupa 15-19; 20, 22-36 in. - Novgorodova 1984: 45.
1.1.12. Doum imgeleri. - Novgorodova 1984: 44.
1.1.13. kltre ait piktogramlar. - Novgorodova 1984: 76.
1.1.14. eitli dii ata sembolleri. - Novgorodova 1984: 48. (ekil 14)
1.1.15. parm akl ve ku bal antropomorfik figrler. - Novgorodova 1984:
49. (ekil 15)

1.1.16. Kuzey ve Kuzeybat Moolistanda petrogliflerin evrimi. - Novgorodova 1984: 145. (ekil 64)
1.1.17. Karm ak ayin sahnesi. - Hu 1993: 138.
1.1.18. Dii ve erkek figrler. - Hu 1993: 177.
1.1.19. Yinan kaya alanndan erotik sahneler. - Hu 1993: 153, 159.
1.1.20. nsanlar temsil eden maskeler. - W ang 1998: 326.
1.1.21. Sakachi Alyan imgelerine benzer maskeler. - W ang 1998: 327.
1.1.22. Jianjunling Kayalklarndaki izler(?). - Gao 2007: 66.
1.1.23. Ufak halkalar - estetik beceri gerektiren ekiller. - Gao 2007: 66.
1.1.24. farkl kaya alanndan benzer tarzda maskeler. - Gao 2007: 75-76.
1.1.25. Tamgal Vadisi tapna. - Mariyashev 1994: ekil. 2. - Kitapta, figr
ler ve fotoraflar iin numaralandrma bulunmamaktadr.
1.1.26. Tamgal tapma merkezi ksm. - Mariyashev 1994: ekil 3.
1.1.27. Gne bal ilah. - Mariyashev 1994: ekil 4.
1.1.28. Gne bal ilah ve yaban eei. - Mariyashev 1994: ekil 7.
1.2.1. I-n-Awanghetten (Tassili NAjjer) yuvarlak bal figr resmi: G.
Sam oriniye gre (1992) vcudu mantarlarla kapl insan veya F. Fagnolaya
gre (1995) yapraklarla kapl aa-adam. Kr. Fagnola 1995.
1.2.2. G. Sam orininin tamamen mantarlarla kapl bir insan olarak grd,
Matalen-Amazandaki (Tassili NAjjer) bir yuvarlak bal figr resmi. - Sam orini 1992.
1.2.3. F. Fagnolaya gre trans halinin sebep olduu skotom veya fosfenden
baka bir ey olmayan, F. Soleilhavoupm ise aman davullar olarak ta
nm lad be adet (geleneksel tabirle) denizanasnm grlebilecei,
Sefardan (Tassili NA jjer) bir yuvarlak bal figr (Sansoni 1994).
1.2.4. H. Lhote tarafndan Orta Sahrada kesin konumu belirtilm em i bir alan
da bulunmu olan, U. Sansoninin ekil 3 3 teki Gney Afrika am an (?)
ile karlatrd bir yuvarlak bal figr resmi (kr. Sansoni 1994).
1.2.5. S. Lewis-W illiam sm trans halindeki bir aman olarak yorumlad,
U. Sansoninin ekil. 3 2 deki Tassili yuvarlak ba resimleri ile karlatr
d, Burley Il'nin (Drakensberg, Gney Afrika) teriantroplarm dan biri
(kr. Sansoni 1994).
1.2.6. U. Sansoninin bir ayrnty epistaksi olarak yorumlamas sebebiyle
trans halinde insanlar olarak tanmlad, I-n-Itenendeki (Tassili NAjjer)
bir yuvarlak bal figr resmi (Sansoni 1994).

II. Ksm
II. 1.1. Byc (Henri Breuil izimi), Les Trois Freres Tapmandaki ana fi
gr. En az tr ieriyor grnmektedir: Erkek geyik, bayku ve insan;
dnm halindeki bir aman. (W hitley 2 0 0 9 : 171. ekil 13.)

II.1.2. Les Trois Freres maarasndan bir baka yar insan yar hayvan figr
(W alsh 2007: 20.)
11.2.1. Ku bal antropomorfik figrler (M 2 0 0 0 -1 0 0 ) a-b: Tom nehri; c:
Tas-Hazaa. - (Okladnikov - Martinov 1972: 188.)
11.2.2. Baykal blgesinden (fallik zellikli) antropomorfik figrler - Okladni
kov - Zaporozhskaja 1970 2: 75.)
11.2.3. Aletli (ok ve yayl) insan figrleri. Asya, Hobd Somon - (Okladnikov
1980: 250.)
11.2.4. Bir ahin ve dans eden figrler - Hobd - Somon Baykal blgesi - (Ok
ladnikov - Zaporozhskaja 1970: 210.)
11.2.5. aman imgesi: Kartal bal insan bedeni (19. yzyl) Hakas zerk Bl
gesi (Kyzlasov - Leontiev 1980: 154.)
11.2.6. am anlar ve atalarnn yardmc ruhu. (Bronz a) Aspa Da - (Le
ontiev 1978: 118.)
11.2.7. Antropomorfik figrler (M 2 0 0 0 -1 0 0 0 ) Tom nehri - (Okladnikov Martino 1972: 209.)
11.2.8. Boynuzlu balklaryla insan figrleri. Orta Asya - (Sher 1980: 192.)
11.2.9. Gnee tapnma (?) (M 1000) Saymalta, Tiyen an - (Sher 1980:
106.)
11.2.10. Gne bal figrler (M 5 0 0 0 - 3 0 0 0 ) Mangislak, Kazakistan - (Medoev 1979)
11.2.11. Ay ba m askeli antropomorfik figr (4 0 0 0 -3 0 0 0 B. C.) Maya, Yakut
zerk Cumhuriyeti - (Okladnikov - Mazin 1979: 126.)
11.2.12. nsan figrleri - (M 4 0 0 0 -3 0 0 0 ) Maya, Yakut zerk Cumhuriyeti (Okladnikov - Mazin 1979: 128.)
11.2.13. Gne semboll maskeler - (M 4 0 0 0 -3 0 0 0 ) Maya, Yakut zerk
Cumhutiyeti - (Oklandnikov - Mazin 1979: 139.)
11.2.14. Gne-ba maskesi. Aa Amur blgesi, Sakachi Alyan - (Okladni
kov 1971: 139.)
11.3.1. Maskeler (Kuzey Asya). 1-2: Minusinsk Havzas; 3: Tom nehri kaya
izim i; 4: Ural; 5-6: Angara; 7-8: Amur. - Leontiev 1978: 100.)
11.3.2. Boynuzlu maskeler, a: Tom; b: Tas-Haza; c: Samus IV. - (Okladnikov
- Martinov 1972)
11.3.3. Geyik boynuzlu antropomorfik figrler (Bronz a). 1-2: Mugur Sargol; 3: Kamyshta; 4: Tesei; 5: Shalabolino; 6: Angara; 7: Lena (merkez bl
ge); 8: Samus IV; 9: Baykal - Devlet 1980: 232.)
11.3.4. am an ve yardmc ruhlar (M. S. XV-XVIII.) Mohsobolloo-Haya, Yakut
zerk Cumhuriyeti - (Okladnikov 1949).
11.3.5. Davullu am anlar (XV III-XX., A. D.) Hakas zerk Blgesi - (Kyzlasov
-L e o n tie v 1980: 117.)

11.3.6. Maskeler ve insan figrleri. - Devlet 2001: 8. ekil 17. Stone 29. AldyMozaga Da.
11.3.7. Boynuzlu maskeler. - Devlet 2001: 56. ekil 21. - Parmen: 1 Bizhiktig-Kaya; 2 - 3 Mugur-Sargol; 4 -6 Aldy-Mozaga.
11.3.8. Mantar biim li balkl savalar. Aldy-Mozaga Da. - Devlet 2001:
13.
11.4.1. Hareketli elk tablosu. - Okladnikov - Martinov 1983: 6 6 -6 7 .
11.4.2. Novoromanovo kayalarndaki bir grsel ifade. - Okladnikov - Marti
nov 1983: 25.
11.5.1. Salon Noir/Siyah Salon duvarndan. - Clottes 1995: 104.
11.5.2. Av bys. Lascaux, Fransa (M 1 5 .0 0 0 -1 0 .0 0 0 ) - Laming - Emperaire 1959.
11.5.3. Tom nehri yazl kayalarndaki yaral elkler. Kaya No. 5. - O kladni
kov - Martinov 1983: 66-67.
11.5.4. Kayk temsilleri. Novoromonovo, Tom Nehri. Neolitik. - Martinov
1991: 162.
11.5.5. Maskeler ve kayklar. Amur blgesi, Kalinovka. - Okladnikov 1971:
137.
11.5.6. aman (?), kayk ve gne semboll elkler. Novoromanovo, Tom nehri,
Sibirya (M 200). - Okladnikov - Martinov 1983: 25.
11.5.7. Sakachi-Alyan, Amur nehri. - Okladnikov 1971: 100.
11.5.8. Asperberget, Bohusln, sve. - Broby - Johansen 1979:146. resim.
11.5.9. Karm ak bir m itik sahne. Omega Gl, Besov-Nos (Rusya). - Artamonov (ed.) 1974: 6. resim.
11.5.10. Mitik kular. Ural Da. - Chenetsov 1971. Renkli kapaktan.
11.5.11. Erotik sahneler. - Novgorodova 1980: 171. a, b.
11.5.12. Erotik sahneler. - Mariyashev 1994: Photo 24.
11.5.13. Erotik sahneler. - Mariyashev 1994: ekil. 28.
11.5.14. iftleen elkler. Klftekloss, Buskerud, Norve (Neolitik). - Broby Johansen. 1979: ekil 59.
11.5.15. Geyik nesilleri. Hongor Bator, Baykal gl. - Okladnikov - Zaporozhkaya 1970: 248. Tablo 77.
11.5.16. Bereket ve gndelik yaam hakknda karm ak bir hikye. SaganZhaba, Baykal blgesi. - Okladnikov 1974: Tablo 11.
11.7.1. Arpauzen, Kazakistan. - Lymer 200 2 : 82.
11.7.2. Arpauzen V. yzey 37. - Lymer 20 0 2 : 84.
11.7.3. Tamgal, Kazakistandaki dans eden figrler. - Rozwadowski 2 0 0 4 : 76.
ekil 65.
11.7.4. Gagalama teknii. - Rozwadowski 2 0 0 4 : 56.
11.7.5. Sra halinde dans eden figrler. - Novgorodova 1984: 112.

II.7.6. Yay alan figr; byc ya da aman (?) - Les Trois Freres resm inin sa
aa ksm , Fransa. - Lewis-W illiam s 2 0 0 4 : 195.

Ek
1. Hanin-had Da kayalarndaki petrogliflerin konumu - Mariyashev 1994.
Sayfa numaras bulunmamaktadr.
2. Har-had kayalarndaki eski atl Trki savalar - Mariyeshev 1994.
3. Burhantin-gazara kayalarnda av sahnesi ve cenaze ilemi. - Novgorodova
1984: 113.

lkem izde A vrasyad a am an lar adl almas


ile tandm z M ihly Hoppl, am anlar ve
Sem boller de tarihncesine ait kaya resim leri ile
amanizm arasndaki ilikiyi mercek altna alyor.
Kaya resimlerinde tasvir edilen imgeleri gznn
nnde canlandrabilmek iin bir aman ne trden
bilind sreler yaamalyd ve bu sreleri
deneyimlemenin yollar nelerdi? Kaya resimleri bize
tarihncesi topluluklarn kltrleri ve insanln
kadim ortak hafzas hakknda ne syler? in den
A m erikaya, Avrupadan O rta Asyaya btn kaya
resimlerini ve am anlk pratiklerini bir araya getirip
aklayacak tek bir byk kuram oluturulabilir mi?

am an lar v e Sem boller hem kadim kaya resmini


yorumlama biim leri hem de bu konu hakkndaki
geni literatr zerine deerli bir klavuz kitap.

K a p a k re s m i: O r t a A sy a d a n b ir g n e b a l ila h re sm i

You might also like