Professional Documents
Culture Documents
K a ssa eh rin d e dodu. B u d apete E tvs Lorn d n iversitesi E debiyat F a k lte sin in H alkbilim i,
M zecilik, M acar D ili ve E debiyat b lm lerin d e ren im grd (1961-1966). 1 9 6 7 de M acar Bi
lim ler A k a d e m isinde i h ayatna balad . 1972de d oktor un van n alp 1 9 9 0 d a ayn niversiten in
H alk b ilim i B lm ne doent olarak atan d . F in lan d iy ad a bilim sel a ra trm alarm s rd rd k ten
son ra 1 9 9 8 de A vrupa Folklor E n stit s m d rl n e seildi. 2 0 0 3 te M acar Bilim ler A k adem isi
H alkbilim i A ratrm alar M erkezinin b ak a n l n a geti. 2 0 0 6 y ln d a p rofesr oldu. M acar h alk
bilim i, etn ik gelenekler, kyl toplu m lard a k lt rel k im lik , A sya ve A vru pa'da in an sistem leri
k o n u larn d a bir k sm U N E SC O tarafn dan d a desteklen en alm alara im za att. 1971-2010 yllar
arasn d a ngiltere, A lm an ya, F ran sa, sve, talya, N orve, Fin lan d iy a, E stonya, D an im arka, Po
lonya, R usya, in ve Ja p o n y ada eitli niversitelerde d ersler verdi. Belgesel film lerde grev ald.
S h a m a n -Jo u rn a l o j the In tern a tio n a l S ociety f o r S h a m a n istic R esearch , E th n olog ica U ralica, S zem iotikai
T an u lm n yok ve F o lk lo r A rchivum gibi dergilere editrl k y ap m asn n y am sra zellikle am an izm
ve din ler tarihi a lan larn d a y ay m lan m ok say d a kitab, m ak alesi ve belgesel film leri b u lu n
m aktad r. a m a n lk ve am an k lt r alan n d a F inceden Jap o n cay a k a d a r g en i bir d il yelpaze
sin de ara trm a la rn s rd rm ektedir. K en d isi ayn zam an d a M acar H alkbilim i Film J r isi b a
kan l, H alk H ekim lii A ratrm alar K u rum u b asek reterli i, M acar Bilim A k ad em isi U ralistik
K om p leks ve M acar Bilim A k adem isi Sem iyotik A ratrm alar yelii, M acar U N E S C O J r isi K l
trel A ratrm a T opluluu b a k a n l gibi grevleri de s rd rm ekted ir.
B a lc a e s e r le r i: Studies on S h a m a n ism ( am an iz m zerine A ratrm alar, 1992), Studies on M ythology a n d V ra lic S h a m a n ism (M itoloji ve U ral am an iz m i zerine A ratrm alar, 2 0 0 0 ), S m n o k
E u r z sia b a n (A vrasyad a am an lar, 20 0 5 ), S h a m a n s a n d T raditions (am an lar ve G elenekler, 2007).
S h a m a n ic Songs a n d N arrativ es a s In tan gible H eritag e c f M an kin d (n san l n Som ut O lm ayan M iras
Mhly HoppVn
YKYdeki eserleri
Avrasyad a am anlar (2012)
MIHALY HOPPAL
amanlar ve Semboller
Kaya Resmi ve Gstergebilim
eviren
F a tih Sel
ODO
YAPI KR ED YAYINLARI
Yap K redi Y a y n la n - 4 3 8 4
San at - 211
a m a n la r ve S e m b o lle r - K a y a R e sm i ve G s te r g e b ilim / M ih ly H oppl
z g n ad: S h a m a n s an d S y m b o ls - P r e h is to r y o f S e m io tic s in R o c k A rt
K itap ed it r : D a rm in H a d z ib eg o v i
eviren : F a tih S e l
D zelti: F iliz z k a n
K apak tasarm : N a h id e D ik e l
Sayfa tasarm : M e h m e t U lu sel
G ra fik uygulam a: lk n u r Efe
Bask: Mega Basm Yayn San. ve T ic. A..
Cihangir Mah. G vercin Cad. N o: 3/1 Baha Merkezi
A Blok Kat: 2 3 4 3 1 0 H aram idere / stanbul
Telefon: (0 2 1 2 ) 4 1 2 17 0 0
Sertifika No: 1 2 0 2 6
eviriye tem el a ln a n b ask : In te rn a tio n a l Society for S h a m a n istic R esea rch , B u dapete, 2 0 1 3
1. b a sk : sta n b u l, M ays 2 0 1 5
2 . b a sk : sta n b u l, M art 2 0 1 6
ISBN 9 7 8 - 9 7 5 - 0 8 - 3 1 9 0 - 4
Yap K redi K lt r S a n a l Y a y n clk T ica ret ve San ayi A .., 2 0 1 4
S ertifik a No: 1 2 3 3 4
C o p yrigh t M ihly H oppl, 2 0 1 3
B t n yayn h a k la r sakld r.
K ayn ak gsterilerek ta n tm iin y ap lacak k sa a ln tla r dn d a
y a y n c n n y azl iz n i o lm a k sz n h i b ir yolla o g a ltla m a z .
Yap K redi K ltr San at Y ay n clk T ic a ret ve San ayi A..
K em eralt C addesi K araky Palas No: 4 K at: 2 -3 3 4 4 2 5 K arak y / stan bu l
T elefon : (0 2 1 2 ) 2 5 2 4 7 0 0 (p b x) Faks: (0 2 1 2 ) 2 9 3 0 7 2 3
h ttp ://w w w .y k y k u ltu r.c o m .tr
e-p osta: y k y k u ltu r @ y k y k u ltu r .c o m .tr
n tern et sa t ad resi: h t tp ://a lis v e r is .y a p ik r e d i.c o m .tr
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk
PEN International Publishers C ircle yesidir.
NDEKLER
ONSOZ
Gnmzde amanizm bir aratrma konusu olarak (hatta baz New Age
gruplar arasnda bir kentsel pratik olarak da) olduka popler hale geldi.
am anizmin kkenlerine dair teorilerin sunulduu ok sayda yeni kitap ya
ymland. Bu teorilerden biri de maara/kaya resm inin, tarih ncesi alarda
am anizmin varl konusunda ak bir kant salad iddiasndadr. Son
zamanlarda, am anizm in szde ilkel ve evrenselci formlarna ve kayalardaki
imgelerin sanatsal deerlerine dair eletiriler de giderek artmaktadr. Gster
gebilimsel bir anlaya gre, Sibirya kaya oym alarndaki figrler temel gs
tergeler ve basit semboller olarak yorumlanabilir. Bu gsterge/sembol retim
faaliyetleri, belirgin biimde evrensel am anik olgularn kant olarak deil,
belli doal ve sosyal ilikilerin bilisel modellem esinin olduka erken temsil
leri olarak grlebilir.
Giri yapmak amacyla u alnty paylaaym: aman ve antropolog, ger
ekliin kavranmas ve dzenlenm esinin kltrel aralar olan sembollerin
yorumlaycs olma statsne sahiptir. Gstergenin ve gsterme ilevinin
oklu anlam larnn yorum layclar olarak, sembollerin -d in i, tbbi, sosyal
ve ekonom ik- sistem rntlerini retme ve sluplatrma ilevi yklenerek
btne katlmasnda da rol oynarlar. Bu sebeple, yaplar reten bir kuvvetin
nemli vektrleridirler... (Romanucci-Ross 1989: 35).
Bu kitap, yazarnn onlarca yllk aratrm alarnn bir sonucudur. Sibirya
kaya izimleriyle ilgilenmeye ilk olarak yetmilerde, A. R Okladnikov ve A.
I. Martinovun, Macarcada on yl sonra yaymlanan eserleriyle tantm za
manlarda balam tm (Okladnikov - Martinov 1972, 1983). Yetmilerde esas
olarak gstergebilim ve ikili kartlklar yardmyla m itolojik sistem lerin ya
plarn anlamaya altm karlatrm al alm alar yaptm (Hoppl, 1975,
1979, 1983, 1992, 1993, 2003). Kaya izim lerine olan ilgim in, bu gizemli
eserlerin -v e muhteem kaya resim lerinin (Clottes - Lewis-W illiam s 1996,
1998, 2 0 0 1 ) - insanln bilinli sanatsal faaliyetlerinin ilk sonular olmas
ve baz ynlerden am anlarn eserleriyle balantl olmas pek muhtemel ol
duundan, daha ok son yirm i yl iinde arttn kabul etmem gerek.
phesiz bu balantlar reddedenler de vardr ve biz de onlarn gr
lerine atfta bulunacaz, ancak her gr, makale, kitap veya almaya de
inmemiz de elbette m m kn deildir. Beliren sorulara dair yeni analizlere
vermi olduumuz kaynakayla katkda bulunmaya alacaz.
BRNC KISIM
ARATIRMALAR LABRENTNDEN
BRNC BLM
Yirm inci yzyln son eyrei boyunca kaya resmi zerine yaplan aratr
malara kar giderek artan bir ilgi vard. Avrupa tarihncesi sanatnn en er
ken tem sillerinin genel taslaklar mevcuttur (Khn 1952, Laming-Emperaire
1959, Leroi-Gourhan 1964, 1965, 1982). am anizm i sanatn balangcna
balama abalar olmu (ommel 1967a, 1967b), buna ek olarak medeniyet ile
sanatn kkenlerine dair aratrmalarda (Marshack 1972, 1979, 1991, 1997,
Sher 1998, 2 0 0 0 , Martinov 1991, Stolyar 1978) din ve am anizm (Metraux
1949) birbirleriyle ilintilendirilmitir.
Herhangi bir genelleme yapabilmek ve yeni teoriler ina edebilmek iin
daha fazla veriye ihtiya olduu aktr (Anati 1980, 1989, 1997, Drssler
1980, Sher 1980). Yalnz kaya resmine dair deil, erken dnem insanlar
nn d in i dnyalarna, onlar evreleyen doa ve kozmos ile olan ilikilerine
(Hadingham 1984, Tedlock D. 1995) dair de yeni verilere ihtiya vardr. Din
(Bovvie 20 0 0 ) ve amanizm (Flaherty 1991, Hultkrantz 1989, 1993, Atkinson
1992, Vitebsky 1995, Hoppl (ed.) 1994, 2 0 0 2 , 2 0 0 3 , Siikala 2002) hakknda
yakn zamanda pek ok alm a yaymlanmtr. Bu almada amanizmi,
Finli bilim ci Anna-Leena Siikala tarafndan tanm land klasik biimde an
lyoruz:
tem el olarak esrik bir rol stlenm e teknii vastasyla bu dnya ve te dnya
arasn daki etkileim h alin in yaratcs olan am an tarafnd an k u llan lan iletiim
yntem i (Siikala 1 9 7 8 :2 8 , rol stlenm e iin bkz. H onko 1969).
sn f tem sil eder, an cak yine de b elirli b ir form ve slup birlii gsterir ve belirli
sabit zelliklerine gre sn flan d rlab ilirler (O klad nikov 1981: 13). (R esim 1.2.)
Rusyada kaya resmi rencisi bir baka aile daha vard: Anne kz ara
trm aclar M arianna A. Devlet ve Ekaterina G. Devlet. Marianna A. Devlet,
Tuvadan (Devlet 1980, 1995, 1997) O rta Asyaya (Devlet 1992, 1998, 2 0 0 0 ,
2001) kadar tm Sibiryada alm t. Kendisi, u anda karlatrm al al
malara temel olmu mkemmel saha materyalleri ortaya karm tr. Bu ikili
ayrca, yakn bir zamanda, bir ksm ngilizceye evrilen ve Avrasya Antropo
lojisi ve Arkeolojisi (Anthropology and Archeology o f Eurasia, ed. Marjorie Man-
r ? ! "
5
r *
10
%r
13
11
h*
14
12
1>
15
16
dLl
v\XW' /
|
17
' * '
,8
bilim ciler aman atama trenleri ile topluluun sradan bireylerinin ergenlie
gei trenleri arasndaki benzerliklere iaret etmilerdir. zellikle, lm ve
yeniden dirilm e tecrbesinin, tm dnya dinleri, kltrleri ve m itlerinin ta
biatnda bulunduuna dikkat ekilm itir.
Rntgen tarz antropomorfik kaya resm i im gelerinin yorumlanmasnda,
am anlk yeteneini edinme an temel neme sahiptir. Bu da, am an ada
ynn, m istik dzeyde bedeninin ruhlarca paralanp etinden syrld ve
kendi iskeletini seyrettii aamalar yaamak zere transa getii ana tekabl
eder. lme ve tekrar dirilme deneyimi, am anlk yapma gcn elde edebil
m enin en nemli artdr: Bir aman ancak bu deneyimden sonra, yardmc
ruhunun kendisine grnmeyi uygun bulduu seviyeye ulaabilir. amann
kendi iskeletini seyretmesi, glerinin son haddinde toplanmasn gerektirir.
(Devlet 2000 b : 88). (Resim 1.1.7.)
Devlet, antropomorfik figrlerin am anlar temsil ediyor olabilecei ve
Sibiryada yerel am an folklorunun kesintisiz olmasndan dolay bu iskeletlemi, boynuzlu figrlerin proto-am anlar tasvir ettii ynndeki tezini
desteklemek iin baz rnekler sunm utur (Hoppl 1992: 143). Birer sem
bol olarak bu antropomorfik figrler, toplumun sradan bireylerinden ayr,
nemli bir yesini temsil ediyor olabilir. (Resim 1.1.8.)
Sibirya ve Moolistan petroglif sanat (Jakobson 1990) alannda fevka
lade alkan ve faal bir bilim insan olan Esther Jacobson, antik Sibirya Ge
yik Tanras hakknda mkemmel bir kitap yazm tr (Jakobson 1993). Bu
monografi ve Orta Asyadaki douran kadn resim lerine (Jakobson 1997)
ve Mool Altaylarndaki dier antropomorfik imajlara (Jakobson 2001) dair
makaleleri, metodolojik adan trnn en iyileri arasnda saylabilir. (Resim
1.1.9.)
1.1.9. Moolistan'daki sahalardan, ayin yapan fig rve mantar balkl figr petroglifleri
(p T S ft
1.1.10. Ayin sava ve ayin av petroglifleri
!
M
29
m
^&
-m
)&
A /
X
30
31
Ol
33
sjv
1
I
i n
Eneolitik
Erken
dnem
gebeleri
Bronz a
Gne
sem bol
v-e3
*'
m >
h -
Doum
> 4
Dii
fig r
E rkek figr
M aske
Boa
j p
f
Geyik
&
At
_______
Sava
if*
'TV
>
% %
M '
%
w
Araba
..... _
Boyunduruk
Koyun
Yaban domuzu
Ylan
>
m
J
Tam gal, Yedisudaki en eski tapm aklardan biridir. Tam gal kayalk izim leri
Bronz a iin nad ir saylan ve dier kaya resm i rnekleriyle benzerlii b u
lunm ayan konular ierm ektedir. Vadide y llar boyu nca sistem atik arkeolojik a
lm alar d zenlenm i, bu sebeple de Tam galn m an tik eserleri K azakistanda
ki dier ben zer antlardan daha iyi incelenm itir. Tam gal petroglifleri Bronz
andan kalm adr. Sz konusu tapm ak Saym altatan sonra ortaya k m olsa
da Saym altata b ilin en pek ok tem a burada da kefedilm itir. rnein: Boa
izim leri, g n e-tan rlar, tapnm a konum undaki insan lar; iftler halind e d ikilen
insanlar, evli iftler, sava arabalar ve gne sem bolleri. Bunlar arasnda, geni
corafyadaki kadim a in san larn n felsefelerini yan stan, hem O rta Asya hem
K azakistanda iyi bilin en d in i tem alar da bulunur. T em alarn o rtak zellikleri ve
biem sel ben zerlikleri, petrogliflerin ayn dnem e ait olm alar durum uyla ak
lanabilir. Tam gal petroglifleri, O rta Asya kaya resim leri ile pek ok ortak nokta
barm d rsalar da O rta Asyada bilinm eyen pek ok tem aya da sahiptirler. (M ariyashev 1 9 9 4 : 21-22). (R esim 1.25, 1.2 6 ., 1.27., 1.28.)
Orta Asya resimlerdeki ayrntlarn daha btnlem esine incelendii bir yer
olmutur. Kenneth Lymerm Orta Kazakistandaki zel bir sahay, bir hac
yerini incelerken kaydettiklerine katlabileceim izi dnyorum:
Terekti-A ulie toplum un farkl bireylerinin farkl tecrbelerle karlaabilecei
b ir kutsal m ekn. G em ite imgeler, bak slarm (am an larn ) ve on larn ru hlar
dnyas ile e tk ileim lerin in grntleriydi. Gnm zde, yerli M slm an haclar,
p etrogliflerin zerine d ik ilm i b ir tapm a, dini p ratik lerin in bir paras ola
rak ziyaret ediyorlar. G ncel etkileim ler m eknn k u tsall n ayakta tutuyor ve
Terekti-A ulien in tarihncesind en bu yana gelen m elez n itelik lerin in s rek lili in i
gsteriyor. Petroglifler, bu blgede zel b ir alann sn rlarn izm ilerd i; petroglifler ve k o n u m lan , sosyal g erekliklerin retilip tesis edilm esine araclk eden
pratikler ve deneyim lerin a k tif birer parasyd ki bu durum hl byledir.
Kaya resm i incelem elerindeki geleneksel yaklam , edilgen bir rol b en im se
m ek zerine kurulu olm utur. B azlar (L ew is-W illiam s 1997; D ow son 1 9 9 4 ;
C rook 1999), p etrogliflerin, antik toplum larn m itlerin i sessizce tasvir eden don
m u tablolar ya da yine byle toplum larn d nceleri olarak in celenebileceini
ifade etm ilerdir. Bu aratrm aclar kaya resm ini dnm e b iim im izin deim e
si gerektiini savunurlar; im geler ak hava sanat galerileri deil, daha ok m addi
k lt r n, bu im geleri reten ve k u llan an toplum larda a k tif rol o yn am zel bir
biim idir. (Lym er 2 0 0 0 : 311)
fndan ziyaret edilm itir, son zam anlarda da slam inancna sahip pek ok
kim se tarafndan ziyaret edilmektedir.
u ana dek, zellikle 1 9 9 0 larda olm ak zere, byk miktarda alma,
makale, kitap ve resim derlemesi yaymlanmtr. Rus m eslektalarm z ula-
Gorjachev -
KNC BLM
2 0 0 0 ler, evrensel am anizm teorisi denen gre kar giderek artan ele
tirilerle balad. 4. Uluslararas am anistik Aratrmalar Topluluu Uluslara
ras Konferansnm (Fransada, Chantillyde, 1-5 Eyll 1997de dzenlenm i
tir) tarihncesi alara ayrlan blmnde sunulan tm bildiriler, Bibliotheca
Sham anistican m onuncu cildinde yaym lanm tr (Francfort - Hamayon ed.
2001 ).
Kitabn bu blm, ilkel ve/veya yerli sanat trans teorisi ya da ev
rensel am anizm teorisi zerinden yorumlayan, dnyann neredeyse tama
m n kapsayan on bildiriye dairdir. Bildiriler, gemi toplumlarm ve sanatn
yorum lam ndaki genelletirilmi am anizm zerine eletiriler ve alternatif
grler ne srmektedir. Kitabn editrlerinden biri, H.-P.Francfort, kitabn
giri blmnde, evrensel amanizm teorisinde temel varsaym ya da id
dia bulunduunu ifade eder:
1. H om o Sapiens sapiens beyni ve nrofizyolojik sistem inde m evcut evrensel ruh,
onu n d eiik b ilin duru m lar (trans) becerisin d e grlm ektedir;
2. Bu evrensel trans kapasitesini ve bunu izleyen, basit geom etrik biim lerden
tersine ev rileb ilir dnm lere (insan < = > hayvan) doru giden evrensel bir
en to p tik gr dizisi kavram n tem el alan, nsan ln evrensel ilkel balang
dini;
3. Yukarda bahsedilen en to p tik gr d izisini sanat biim leri iinde dorudan
ve an n d a ifade edebilm eyi salayan evrensel isel kapasite.
K itaptaki bild irilerin tem el eletirel n o k talarn zetlem ek gerekirse, hepsi byle
b ir am anizm fik rin in geerliliini gl bir ekilde sorgulam aktadrlar. Tem el
de u noktalara iaret ederler: 1. D u ru m sallk ve gncel eilim ler: Bu tr bir
am an izm Bat toplum larnd aki ada akm larn (new age, postm odernizm ,
p ost-sresel arkeoloji) rndr; 2. H em en hem en ak bir ekilde ifade edilen
kltrleraras doas ve insan ru hun un evrensellii id d ialarna ram en, bu tr
b ir am anizm in tan m lar ve k u llan m larn d a grlen tu tarszlk lar; 3. Varsay
lan, psikolojik anlam da evrensel entop tik gr d izisinin ve bunun dorudan ve
annd a sanat eserlerinde som u tlatrlm as durum unun sorunlu doas; 4. Sanat
retim in in kkeninde bulunm as m uhtem el kltrel faaliyetlerin eitlili i; 5.
am anizm l e ilikilen d irilebilecek tarih n cesi im gelerin sn rl says ve bunla-
rn pheli yo ru m lan ; 6. Kaya resim lerin in ifade b iim lerin in ve bu resim leri or
taya k aran sanatsal d rt lerin eitlili i; 7. am anizm in tarihsellii ve zam an
ve m ekna gre deiebilirlii. (Francfort 2 0 0 1 : 31-32)
zetle, tartm a iki bilin kavram arasnda gemektedir: Biri (ruh) kendiliindenci, igdselci, isel bir yaklam iken; dieri (akl), gelimeci, sorgulamac, dsal bir yaklamdr. lki (ruh) insanln evrenselliini farkl bi
lin durumlarnda bulurken, kincisi (akl) bunu kadim toplumlarm zaman
ierisinde, sanatsal ifadeleri de dahil olmak zere her boyutta gsterdikleri
bilinli bir gelim e-karm aklam a iinde bulur.
Henri-Paul Francfort savn tersi ynde kurmutur:
H om o-ncesi beyn i ya da hayvan (ku lar, m em eliler) beyn i iin olm asa da Sap iens-n cesi iin de bu evrensel denebilecek b ilin deitirm e b ecerisin in var
l tan n m ak zorundadr. A ncak yalnzca Sapiers sapiens sanat retim inde b u
lunm utur. Burada b ey n in farkl b lgelerin in alm as sz konusudur. Sapiens
sapien sin evrensel olarak paylat, eitli yerel sanat eseri biim leri retm e b e
cerisi, b ilin li aklda aran m ak zorundadr.
Bu sebeple, am anizm in, evrensel trans halind en farkl bir tan m n a ihtiya
vardr. A rkeologlar ve sanat tarih ileri, ilevsel b ir tanm etnologlardan b ek le
m ektedirler. Kadim am anizm e bilim sel bir yaklam m m kn klan ve eer
gerekiyorsa, kavram n bizzat ken disini ileriki aratrm alar iin ku rtaracak bir
tanm . (Francfort 2 0 0 1 : 43)
178). Grnen o ki, hepsi deilse de baz San kaya resimleri ou kez dini
inanlar ve ritellerle ilikilendirilm ekte, ancak bu durum sklkla, btn
kaya resimlerine dair bir aklam a klna girerek gizlenmektedir. nan
cn izah etmede yetersiz kald kaya resm inin anlalm asnn nndeki k
stlam alar ise Solomonun yazsnn konusunu oluturur. (Resim 1.2.1., 1.2.2.,
1.2.3., I.2.4., 1.2.5., 1.2.6.)
amanizm le K arlam alard a Michel Lorblanchet, sslenmi maara
ikonografisinden ve ak hava kaya oym alarndan rnekler kullanr. Yazar,
Avrupa paleolitik sanatna uyguland ekliyle am anik teoriyi destekleye
cek ikna edici savlarn yokluuna ve argm anlarn sbjektif doasna dikkat
eker. Dahas, Hindistanda am anlar tarafndan retilen gnmz resim le
rine yaplan bir gnderme ile, resim leri yapanlara dair dolaysz bir bilginin
yokluu durumunda byle bir yorum lam ann im knszln gsterir. (Lorb
lanchet 2001: 95-115).
Elbette yukarda bahsettiim iz kitaptan nce de kaya resm inin meseleleri
zerine kendi grlerini gzden geirm ek isteyen okuyucunun ilgisine layk
baka eletirel sesler de olmutur (Bahn 1988, 1991, 1992, 1998, 2001, Bahn
- Vertut 1988, 1997, Bury 1999, Hamayon 1997, Le Quellec 1999, W hite
2000). Kuzey Ojibva Yerlileri: am anik/Entoptik Teorinin Evrenselliinin
Snanm as, Jack Steinbringin, Kuzey Algonkin avclar arasnda yapt on
larca yl sren saha alm alarm zetledii blme verdii isimdir. al
ma, baka kltrel, dilbilimsel ve psikolojik balamlardan yaylan am anik/
entoptik yaplarn uyarlanabilirliini deerlendirmektedir. Hareketli kuzey
avc kltrleri, davranlarn entoptik yaplara zt ihtiyalarca ynlendirildii
esiz bir dil oluturmutur. am anizm in kendisi bir model olarak incelenir
ve iddetli bireysellik karsnda zld grlr (Steinbring 2001).
Angus Q uinlanm makalesi, Duman ve Aynalar: Kaliforniya ve Byk
Havzada Kaya Resmi ve am anizm baln tar. David VVhitleynin B
yk Havza kaya resmi yorum larnn eletirel bir tartm as olan yaz, amanistik modelle ilgili nemli problemlerin altn izer. W hitleynin almas,
etnografiye dayanarak, am anistik modelin temel zaaflarndan birini -kaya
resm indeki, kltrleraras am anik metaforlar olarak ilev grd varsa
ylan belli motiflere d ayanm asn- savuturmaktadr. Ancak, Byk Havza
etnografisinin m ecazi ve dz okum alar, W hitleynin kaya sanatnn ama
nistik pratikler balamnda retildii ve kullanldna dair tezine ok fazla
destek salamaz. W hitleynin bu etnografilere kar, smrgeciliin Ameri
kan Yerli toplumlar zerindeki etkisini gz ard eden yaklam , am anistik
modelin tarihsellik d yapsn yanstr. Dahas, kendisinin Byk Havza
am anizm ini nitelendirme biim i, am anistik modelin anayurdu olan Gney
Afrikaya daha uygundur. am anistik perspektifin benim senm esi, aratrma-
KNC KISIM
AMANLAR, SEMBOLLER VE
GSTERGEBLM
BRNC BLM
A M A N Z M N BALANGICINA GR
Bilim adam lan, am anizm in kkeni konusunda fikir birlii etme eiliminde
deil. Mircea Eliade gibi saygn bir yazar dahi, son zam anlardaki aratrm ala
rn paleolitik avclarn dinindeki am anistik unsurlar meydana kardn
varsaymaktadr. Eliade, Kari J. Narrn, Brenzeremoniell ile Avrupadaki
Ta a am anizm i arasndaki olas bir balantya dair teorisine atfta bulu
nur ve u sonulara varr:
Avrupa Paleolitik (takriben 5 0 .0 0 0 - M 3 0 .0 0 0 ) alanlarnd a bulu nan hayvan
kafatas ve kem ik leri ayinlerde sunulm u ku rb an lar [...] ve ayn trenlerle ba
lan tl ekilde, hayvan larn tekrar hayata d nlerinin b y sel-d insel konseptleri olarak yorum lanabilirler [...] Ksa b ir sre sonra, m uhtem elen M 2 5 .0 0 0
civar, Avrupa, ku, yardm c ru h ve esrim e tem silleriyle, am anizm in en eski
b iim lerin e d air k an tlar (L ascaux) su n ar (Eliade 1 9 6 4 : 503).
Ku, yardmc ruh ve amana dair bu ifadeler -szd e l Adamn resm iAnnette Laming kitabnda am anlardan hi sz etmemesine ramen litera
trde olduka kabul grmekteydi. (Laming-Emperaire 1959, Tablo 35)
1950lerde, Avrupa maara sanatnn zengin m ateryallerini temel alarak
dinin tarihncesi zerine kitap yazmak, akademide moda haline gelmiti. Bu
kitaplarda her insans yaratk, Zauberer, dier bir ifadeyle eytani figr ola
rak etiketlenirken, faaliyetlerine de Jugdmagie (Khn 1952, Kirchner 1952)
deniyordu. Macar arkeolog Jnos Makkay da, 1953 ylnda, Les Trois Freres
maarasnn maskeli insan tasvirini, am anizm in tarihncesi iin nemli bir
kant olarak yorumlad bir makale yaymlamtr. Bu iyi bilinen boynuzlu
yaratn bir byc ya da aman olduu varsaylr (Makkay 1953, 1 9 9 9 da
yeniden baslm tr: 56-71). (Resim II.1.1.)
am an b ir dans sergiler: Esrim e halindedir. Bu hale u latk tan sonra, ruhu bede
n in i terk eder. Ruhla ilgili st Paleolitik in an lar hakknd a ok fazla ey b ilm i
yoruz. O rijin al gre gre, hayvan p o stlarna brnm olan am an n esrim e
srasnd a bed en in i deil, yalnzca kostm n terk ettiini bile varsayabiliriz. u
ras n ettir k i hayvan postlar giyinm ek, klt balantl bir rolde bile am an izm in
evrim ind en nce gelm ektedir. lkel in san lar b yk ihtim alle hayvan m askeleri
ve kyafetlerini by trenlerind en nce de kullanm aktaydlar. nsan vcudu
yahut isk eletinin kostm l olarak tasviri, am an n kyafetlerine ya da bed en in
ruha geri dnn gvence altn a alm ak am alyd. K aynam z gerek bir a
m an kostm deil bir m aara resm i olduundan, tasvirin, resm in arkasnd aki
bir ad am n, yani am ann varlna iaret etm eyi am alam a ih tim alin i hesaba
katm alyz. (M akkay 1999: 71)
Andreas Lommel, erken dnem avclara dair Medizinmner, Schamanen, Knstler [Tp Adam, aman, Sanat] adl kitabnda, desteksiz varsaymlar konu
sunda daha da ileri gitmitir (Lommel 1967a, b, Haydu 1970). Lommel a
mz m esleklerinin kkeninin, yaklak 5 0 .0 0 0 -1 0 .0 0 0 yl nceki tarihncesi
avclar (der frhen Jger) dnyasnda yattn iddia eder. Zanaat ve a
m anizm balkl blmde, okuyucuyu, Franco-Cantabrian tarihncesi m a
ara sanatnn mehur rntgen tarz resim lerinin am anizmle bir balants
olduuna ikna etmeye alr. Lom m elin kitab, uzun bibliyografyas, hem
Paleolitik maara sanat ile alakal en nemli eserleri hem de bu konuda daha
nce yaym lanm (altm larn ortalarna kadar) Rusa kitaplar ierm ediin
den ayrca eletirel bir gzle okunmaldr.
Bat sanatnn ntarihi zerine deerli eserler vermi olan Andre LeroiGourhan, Paleolitik dnem boyunca am anizm in varln gstermenin
zorluuna dikkat ekmitir. rnein, bu konuya dair yaynlarda, (steatopik
zelliklere sahip) tm dii figrlerin Vens, erkek figrlerin ise byc (Re
sim I I .l.2.), bazen de aman olarak etiketlendii belirtilir. (Leroi-Gourhan
1964, 1965, 1982)
Ne var ki am anizm in balangcn saptamak daha da zordur. Kimi bilim
insanlar, kesin tarihleri belirlenemeyen bellibal baz maara resim lerinin,
amanlar ve kullandklar nesneleri tasvir ettiklerine inanrlar. Ayrca, eitli
metallerin, Bronz anda nemli bir rol oynadklarndan, tarihleri sapta
maya yardmc olabilecekleri de ne srlm tr (Vajda 1959, Voigt 1977).
.2. Les Trois Freres maarasndan bir baka yar insan yar hayvan figr
Bu ihtim al im knsz grnmese de, kaya resminde -gerekten varsa eersomut kant olarak deerlendirilebilecek pek ok yeni veri, ancak yeni yeni
gerekletirilen aratrm alarca salanmaya balanm tr.
Farkl blgelerden kaya sanat materyallerini temel alarak izimler, oyma
lar ya da resimlerle sanatlarn byl-dinsel inanlar arasnda balant
lar kurm ak ve teorilerin geerliliini yarglamak uzmanlara dmektedir. Ke
sin grnen bir ey varsa (en azndan am anizm in locus classicusunda, yani
Sibiryada), o da, am anistik ayinler ve sem bollerin ilk tem sillerinin Orta ve
Kuzey Asya kayalarnda bulunm asnn teorik bir olaslk olduudur. Dahas,
Sibirya kaya resim leri, Avrasya am anizm inin ntarihi hakknda elimizdeki
en eski belgeler olarak grlebilir, ya da daha kesin bir ifadeyle sylemek ge
rekirse, bu resim ler Sibirya am anizm ini douran ve geliimini balatan dini
inan sistemlerine k tutabilecek veriler olarak grlebilir.
Son birka onylda Rus bilim adamlar Sibiryada pek ok kaya izim i
(petroglif) kefetm i ve bunlara dair yzlerce makale ve kitap yazmlardr.
Bu yepyeni kaynaklar henz sistem atik olarak incelenm i deildir, ancak
arkeolojik veriler yardmyla, Sibiryada am anizm in balangcn belirleme
teebbsleri olmutur. A. P. Okladnikov am anizm in, Baykal blgesinde M
ikinci binyl ortalarnda (Okladnikov 1955: 3 4 4 -3 4 8 ), Ural ve Obi nehri bl
gelerinde de birinci binyl civar, karm ak bir bysel-dinsel pratik olarak
baladn syler (Okladnikov - Martinov 1972: 219, ayrca bkz. Martinov
1991). Bunun dnda baz aratrm aclarn, erken amanizme ait olmas
muhtemel, M 2 0 0 0 -1 5 0 0 aras Okunev Kltrne ait erken dnem antropomorfik imgeleri zmleme abasnda bulunduklar da olmutur (Matyuschenko 1962, Leontiev 1978, Bokovenko 1995).
Rus etnologlar arasnda, erken dnem am anizm in problemleriyle ilk ola
rak ilgilenenler, din tarihi rencileriydi, zellikle de Trki halklarn dinleri
stnde alanlar (Potapov 1978). Buryat am anizm inin ntarihi hakknda
kaynak bulabildiim iz bir baka kitapta, T. M. Mikhajlovun, petrogliflere
yansd ekliyle bereket kltleri, anaerki, totemizm, gne klt, atalar
klt ve bysel-dinsel inanlar ile ilgili grleri herhangi bir kabile ya
da kltr belirtm eyen, tipik belirsiz ifadeler olm aktan teye gitmemektedir.
Fakat kitaptaki bu genel duruma bir istisna olarak Mikhajlov, Glazkovo d
nemi (M 2 0 0 0 -1 0 0 0 ) am anlar ve sonraki am anlarn tipik imgeleri ola
rak, balklarnda boynuz bulunan insan figrlerinden bahseder (Mikhajlov
1980: 56).
N. A. Alekseev, Sibiryann Trki halklarnn erken din formlar hakkndaki kitabnda, sonraki Budizmin etkisi altnda olumu olmalar sebebiy
le, Sibirya am anizm i alm alar iin olas kaynaklar olarak petrogliflerden
bahsetmez (Alekseev 1980). Ancak bu gr herkes tarafndan kabul grme
KNC BLM
Oyma tarzlar da, kaya resmi im gelerinin ayrntl bir tanm iin bir baka
ayrt edici zellikler serisi sunar. rnein, erkek ve kadn ayrm kadar, in
san bedeninin (rntgen tarz dediimiz) em atik izim lerine kar gereki
izim leri de kolayca grlebilmektedir. Erkek figrler, erekte olmu bir fallus
ile tasvir edilirler (Resim II.2.6). Baykal blgesinin kaya izim leri fallik bir
karaktere sahiptir (Okladnikov - Zaporozhskaya 1970: 76). Rus aratrm ac
lar bu imgeleri, bereket klt ya da fallik zellikli insan figrlerini simgele
yen ylan ve boa kltleri asndan aklam a abalarnda bulunmulardr.
Dier bir ayrt edici zellikler dizisi de hareketli figrlerin tasvirlerinden
ve balamdan elde edilebilir. Burada balam derken, belli bir kayann tutar
llk oluturan bir yzeyindeki birbirine kom u imgeler dizisini kastetmek
teyiz. Bu balam, insanlarn ve Sibiryan n farkl kltrel blgelerine ait hay
vanlarn izim lerini ierir ve kaya oym alarnn temel aldn varsaydmz
dnya grlerindeki keskin farkllklar net bir biimde gsterir (Okladni
kov - Martinov 1972).
Saym olduumuz bu ayrt edici zellikler vastasyla (bkz. ema 1 ve 2),
her bir kaya izim inin her bir figrnn olduka ayrntl ve az ok kapsaml
b ir tarifi yaplabilirken, Sibirya kaya resim lerindeki antropomorfik figrlerin
de geici bir tipolojisini karm ak mmkndr. Rus aratrmaclara gre Si
birya kayalarnda u tr am anistik imgeler bulunabilir:
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
II.3.6.)
Ssl
ift boynuz
Basit
Boynuzlu
r insan
ba
-c
Ay ba
boynuz
ok sayda (gne ba?)
Ba
L Hayvan
ba
Peneli ku
Ku ba insans parmakl ku
insan
resimlerinin
ayrc
zellikleri
r ematik-
-Beden-
Dii- Gereki
Obr zellikler
r Erekte fatlus
-Erkek- Fallus resmi yok
Bo
Yukar
dnk
____
Dua I?)
- Aa dnk
Davul
- Eller-
Oval
- Nesne tutan
Yay ya da ok
r Mzrak
- ubuk
benzeri
L- Dier
(balta, eki)
Sema 1
Hareketsiz-
Ne yapt
belirsiz
Dua eder
halde
Hayvanlarla
Antropomorfik
figrler
Avlanrken
-Hareket
halinde
Dvrken-
br insanlarla
Tek bana
Dans
ederken
| Sra halinde
Daire halinde
11.2.11. Ay ba maskeli
antropom orfik figr
UUNCU BOLUM
Kaya resm inin yorum lanm as ileminde ska yaplan ciddi bir hata vardr:
D in tarihi alm alar ile ku ru lan b en zerlik lerin , belli bir toplum un bireylerin
den szl ya da yazl olarak alm an raporlarn incelem eleriyle karm as, teorik
dzeyde gizli kalan , farkna varlm as olduka zor bir hatadr. (N ordbladh 1978a:
202 )
Kaya oyma alanlarn bir resim derlemesinden fazlas olarak ele alm ak, an
cak yeni yeni daha yapc bir k noktas olarak grlmektedir. Resimle
rin, muhtemelen kutsal alanlarda gerekleen karm ak sosyal faaliyetlerden
birinin kalntlar olduu fikri m akul bir varsaym olur (Siikala 1984). Jarl
Nordbladhm dedii gibi, Bir sosyal olgu olarak petroglifler, tarihncesi top
lumsal balamda mesajlarn ya da iletiim in bir paras olarak grlebilir
(Nordbladh - Rosvall 1974: 64). Bu ynden baknca, slupa sosyal/etnik
snrlara dair bir iaret olarak deil, snrlar muhafaza etme ilem inin bir
bileeni olarak odaklanan yeni ve daha dinam ik bir yaklam olduka ay
dnlatc grnmektedir (Conkey 1980: 229). Gstergelerle sembollerin ve
ayn zamanda inanlarn yeniden retimi, etno-kltrel snrlar muhafaza
etmeye, baka bir deyile, topluluun etnik kim liini ve balarn srdr
meye yardmc olur. Aratrm acnn ilgisi yalnzca bireysel slup kalplar
na odaklanmaz; ayn zamanda, grsel mesaj iletim em asnn anlalm asn
salayacak olan ve kendisi de tekrar ina edilmesi gereken bir iletiim sreci
olarak kalplarn retimine de odaklanr.
Erken dnem insannn imge retim faaliyetleri zerine W hitney Davis
tarafndan yirmi yldan fazla bir sre nce olduka baarl bir makale yazl
mtr. Davis makalesinde unlar syler:
Spontane imge retim i, genel insan evrim i srecinde tutarl b ir ekilde konum
land rlm as gereken ngrlebilir bir adaptasyondur. mge retim i, farkl ve
zel bir kltrel baardr, basit ve arkaik algsal ve bilisel sreler sonucunda
m an tksal olarak tretilebilir. K kenlerinin aklan m as iin , bilisel evrim veya
sanatsal duyarlla dair spek latif ya da akn psikolojik, antrop olojik yahut es
tetik varsaym lara gerek yoktur. (Davis 198 9 : 193)
11.3.1. Maskeler
Davis, imlemedeki imge retimi (imge retim i iin bkz. Lewis-W illiams 2004:
181-203) ile ok yakndan ilikisi bulunan sembolletirme teknolojisinin bir
tipolojisini karr.
Sem iyotik
Kendi bana a n la lr
[M u sterye n i a r e t l e r 1
S e m a n tik
Temsili o lm ayan i a r e t l e r
G s te rg e le r
Temsili (imgeler]
S e m b o l le r
Sema 4
Kaya resm i ile ilgilenen bilim adam larna, yaym lanan verilerin yalnzca
kk bir ksm , karlatrm al m itoloji ya da am anizm uzm anlarna ise
bundan bile az ulam tr. Bu da kaya resm i hakknda ortaya atlan teori
lerin ounun tem elsiz olduu anlam na gelm ektedir, nk uzm anlarn
iyi bildikleri zere kaya izim lerinin yalnzca paralar halinde sem bolik
bir anlam a sahip olduu (ya da byle bir anlam ilettii) kabul edilir (bkz.
ema 4).
M otiflerin ayrntl bir sem antik analizi vastasyla kaya sanatnn altn
da yatan anlam lar anlam ak iin hatr saylr abalar gsterilm itir. rne
in, Anna-Lena Siikala, hakl olarak, Fin kaya resim lerinin avc kltrler
ve bunlarla ilik ili am anistik inan geleneklerine zg bir hayvan trencilii temelinde yorum lanabileceini ne srer (Siikala 1984). Kendisinin
yntemi de bizim yukarda nerm i olduumuza benzer bir m etottur (bkz.
ema 1-2). Siikala ayn zam anda gstergelerin ku llan clarn da anlam ak
istem ekte, bu yzden de analizine sz konusu kltrlerin genel zellikleri
ile balam aktadr. Bu eit alm alar gstergebilimde pragm atik analiz ola
rak adlandrlrlar.
(3)
s n n b ir p aras olarak k abu l ed ilm elid ir. B unu n av bys fikriyle e lie ce i
n i d nm yorum ; aksin e, kaya re sm in in am acn n k a rm a k l n , Ta veya
Bronz a av clar iin hayati nem e sahip olup resim ler, k alp lar ve ay in lerin
k u llan m y la b a a rla b ile ce k eyleri d estekled iin i de gstererek bu fik ri tak v i
ye ed ecektir. (B akka 1975: 5)
DRDNC BLM
KADM A GSTERGE VE
SEMBOLLER ZERNE GRLER
II.4.1a.
Bat Avrupa maara resmi alannda uzman byk Fransz bilim adam Andre
Leroi-Gourhann da Franko-Kantabria maara resmi aratrmalarnda orta
ya dkt gibi konunun birden fazla yn bulunmaktadr. Gourhan, M
yirm i bin yldan bile fazla sre nce, gsterge olarak anlalabilecek ekil ya
da gereki imgelere ek olarak basit izim lerin ortaya ktn gstermitir.
Bunlarn arasnda aka dii ve erkek zellikleri gsteren ikonlar da dahildir.
Anlam larnn netlii, bir yandan gstergelerin ikonik karakteriyle ilgiliyken
dier yandan da ortaya ktklar resimsel ortama baldr. Gourhann ara
trm as, sonular itibariyle, szde gereki (ikonik) sanat ile sembolik sana
tn birlikte gelitiini net bir ekilde ortaya koymutur.
Bahsi geen (ayak izi gibi) belirtiler dnda, gsterge ile gsterge nesne
si arasndaki benzerlik zerine kurulu gstergeler ikonik iken, nc bir
ana gsterge tr daha bulunm aktadr: Tamamen geliigzel seilm i ve
kullanm lar topluluun bireyleri arasnda bir n (ve rtk) anlama st
ne kurulu gstergeler olan semboller. Elbette bu tr, en gelimi ve en bi
linli gsterge kullanm na tekabl eder. Tm bunlarn anlam ise, aslnda
bu bilginin insanoluna olduka erken bir zamanda gelmi olduudur. Bu
nedenle de, rnein, sem bolik reme sahneleri -ik o n ik zellikleri sebebiyle
anlalabilirdirler- bir hayli erken dnemlerde izilm itir (Makkay 1953). n
sanlar, bu gstergeler yardmyla hayvanlarn oalm asn ve bereketi garanti
altna alacaklarna inanmlardr. Tarihncesi insanlarnn, yalnzca n aif
materyalistler deil, bilinli bir ekilde gsterge kullanan sosyal varlklar ol
duklarn syleyebiliriz. V. N. Toporov, ge dnem Ta a kaya resimlerini
incelerken, Paleolitik insannn sembol kullanm lar hakknda, bu dnemde
BENC BLM
RESMLERDE ANLAM
NASIL OLUTURULUR?
Bir resm in izim i, daha kesin bir ifadeyle, av eylem inin kaya zerine oyul
mas ii bir by faaliyeti olarak grlmekteyken, ayn zamanda daha sra
dan bir ileve de sahipti: Uygulamal av tecrbesinin gen nesle aktarm.
Bu genellikle resim lerin dilinde birer talimat eklini alyordu: ster avclk
yntemleri isterse ta-krek yapm hakknda olsun, ayin folkloru seman
tiiyle dolu m alzeme retiminde gelenein fevkalade nemli bir rol vard
(Chernetsov 1975: 95). Bu grsel ifadelerden avclk ayinleri gelimiti.
A. P. O kladnikov ve A. I. Martinov, kitaplarnn Tayga Lordu balkl
blmnde, muhtem elen av sahnelerini tasvir eden Sibirya Neolitik kaya
izim lerinde av bysnn ortaya kn aklar. Bir resimde, stte, iki ge
yiin karsnda duran adam -e rk e k olduu fallus tasvirinden net bir ekilde
anlalm aktad r- tem sili zellikle ilgintir. Geyiklerden birinin vcuduna
-yaralanm olduunu iaret ed en - bir m zrak sapldr. Bununla ilgili olarak,
hayvan bedenine lmcl bir silah izilm esi halinde, bunun avn ngrlen
sonucunu ifade ettiine dair iyi bilinen bir aklam a bulunmaktadr. Sibirya
tayga savalar, bu yntemle avlarm yakalamay garanti altna aldklarna
inanm lard. Bu by pratii tm dnyada biliniyordu. Leo Frobenius ayn
olguyu Afrika kabileleri arasnda grm ve hakknda yazlar yazm tr (Frobenius 1913). Frobeniusun anlatt haliyle av bys, inan sistem lerinin
bir paras olarak Sibirya orman avclarnda da mevcuttu. (Resim II.5.4.)
Av bys teorisini eletirenler olduu da m uhakkaktr. Bunlardan biri
de, daha sonralar yeni am anik hipotezin btn trlerini tenkit etm i olan
Paul Bahndr (1991). Bahn u sonulara varr:
Yazl kaytlara sahip olm ayan toplum larda eylerin anlam lar sabit deildir ve
elbette zam an iinde deiecektir, bu yzden tarihncesi b ir m otifin veya res
m in anlam m kefetm ek iin yaplan her teebbs sadece im kn sz deil ayn
zam anda absrd b ir abadr. Dier kltrlerden, baka dnyalardan m esajlardr
bu n lar ve bizler resm i yapann esas niyeti ya da resm in geirdii anlam d eiik
liklerine dair hibir ey bilm ediim izden, tek bir doru yorum da yoktur. A ncak,
karanla lanet oku m aktansa bir m um yakm ak daha iyi olacandan, elbette im
gelere dair deerlendirilebilir ve sonunda terk edilebilir gzlemler, yorum lar ve
hipotezler ne srlebilir. Pek ok anah tar nok tan n bulunduu tarihncesi sa
nat tek bir byk ve birletirici teori tarafndan kapsanam az. Kaya resim lerinin
kefedildii sahalara gelince, bun lar da m uhtem elen her trden am ac barnd ran
yerlerdi: Barnm a, kilise, tapm ak, oyun alanlar, okul, ktphane, kulp ve top
lanm a yerleri gibi m eknlara edeerdi. Kaya resm i illaki kutsal ve gizem li olm ak
zorunda deildir. O yu n, yaam n ku tsan m as, anlat am al yaplm olabilir veya
blgesel snrlar anlam na da gelebilir. Ruhsal ya da dinsel alanda bile, resim lerin
geni b ir yelpazede deien pek ok anlam olabilir: Kabile hikyeleri, yaratl ve
yenilenm e m itleri, kutsal varlklar, ergenlik, lm ve yeniden doum gibi gei
trenleri, kabile srlar, yasalar, tabular, sevgi, byclk ve dnm , yam ur
ve bereket dualar, astronom ik iaretler ve hayvan totem leri gibi. (B ahn 2 0 0 9 : 92)
izim lerindeki
sembol
gelirsek,
gereki
jt*
- 31-
iF 1
*1a*
r
*
.4
gulanmamtr. Rus bilimcilere gre, Kuzey Avrasya blgesinde kaya izimlerinde sembol kullanm nn giderek sklat Neolitik dnemin ortalarnda,
insanlarn dnce dnyas bereket kavram ve buna bal olarak erotik ayin
pratikleri ile meguld. Hayvan dourganl fikri, bylece av bys ile bir
araya gelir (Resim II.5.11., II.5.12., II.5.13.). Rus bilim insanlarnn argman
lar, Baykal Gl blgesindeki bir baka kaya izimi bulgusuyla desteklen
mektedir: Kayalardaki pek ok elk izim i, reme fikrinin m mkn olan en
basit ifadesidir. (Doum yapan kadnlar iin bkz. Jacobson 1993: 285. Levha
XV: d; 1997). Bu ilem, oulluk fikrinin asl kelim enin tekrar ile ifade edil
dii baz Afrika dillerinin yapsna benzer. Bu sayede, oul hayvan izimleriyle reme ve bereket en basit haliyle ifade edilmi olur. Bilim insanlar do
ru bir ekilde, Sibirya kadim avc kltrlerindeki muhtemel bahar=bereket
(elk yavrularnn doumu) eitliinin kullanm na iaret eder. Genel hava ve
ALTINCI BLM
AVCI TOPLULUKLARINDA
ERGNLEME TRENLER
tem ve alt b ey in yaplar arasndaki balan tlar p ekitirerek sen kron ize bt ncl
yava dalga (theta) y klerin i n beyine gnderir. (W in k elm an 2 0 0 4 : 194)
YEDNC BLM
TEDAVNN VE MZN
A M A NK KKENNE DAR
Lymer, kaya yzeylerine yaplan resim lere dair aklam asn yle sonlandrr:
G eyik petroglifleri, topluluun zel ark ve ykleri tan m as ve hatrlam as iin
b raklrken , m uhtem elen am an n doast glerine od aklanm asna da yar
d m c oluyordu.
A rpauzen geyiine bal petek ve spiral ekiller, bu im gelerin, ru h larn gcyle
dorudan ilik ili som ut g lerin b ir yn olduuna iaret eder. Petroglifler, ru h
lar dnyasnn can l grntleri ve tasvir ettikleri tecrbe ve gerekliklerin ak tif
B
11.7.1. Arpauzen, Kazakistan
I.
Hunlar
dnemi
Erken dnem
gebeler
\ ^
Bronz ca
A 1 *'
\ t i A
S?
7$
>
f)
*1
*r I i
A A A (\
Ayn fikir, Finli bir etno-mzikolog tarafndan, Selkup aman arklarn tah
lil eden bir makalede geer. aman arklar tekrar eden nabz yapsna sahip
gibidir (Niemi 2001: 156) ve nihayetinde insan vcudunda endorfin reti
mine yol aarlar (Prince 1982).
Bu, Paleolitik dnemdeki atalarm zn bilisel evrimleri zerine yaplan
son dnem aratrm alarn kantlam ay amalad hipotezdir. Amerikal
aratrm ac W inkelm andan alntlam ak gerekirse:
Bir dizi bulgu, am an istik un su rlarn O rta P aleolitikin kltrel pratiklerin in za
ten bir paras olduuna iaret etm ektedir. Bu bulgular u nlar ierm ektedir: 1.
M im etik b eceriler zerine ku ru lu ark okum a, m zik ve psiko-duygusal grup
ayinleri faaliyetlerinin insanslard a bulu nan tem eli. 2. am anik p ratiklerin, bir
dizi bireysel ve toplum sal o rtak k im lik ve iletiim ihtiyacn karlam asn d a ya
tan ruhu. M ziin etkilerin d en biri, farkl bilin d u ru m larnn tipik b ir zellii
olan yava beyin d algalarnn tetiklenm esidir. M ziin uyarlanabilir rol, grup
uyum u ve koordinasyonunu gelitirm e, grup yeleri arasnda ibirlii ve eza
m an ll glendirm e b ecerisin i ierir. (W in kelm an 2 0 0 2 : 78 -7 9 )
Baka bir deyile, ortak bir ritimle kem ikleri birbirine vuran insan gruplar
(Frolov 1988: 3), am anlarnn liderliinde basit ibirlii pratiklerini uygulu
yorlard. Birlikte yaplan danslar ve toplu davul alma eylemi, geliim yolun
da, bilisel yaplarn daha da gelimesine yol aan bir baka admd; bir baka
ifadeyle, grup yeleri beyindeki mzik modlleri vastasyla farkl ritimleri
ayrt edebiliyorlard (Mithen 2 0 0 6 :6 4 ). Yar insan yar hayvan bir yaratk ta
rafndan alm an bir yayn kolaylkla ayrt edilebildii Les Trois Freresdeki
tapmakta bulunan bir figr, kadim mzik tecrbelerinin grsel temsiline iyi
bir rnektir:
st P aleolitik tasvirlerinin hepsi, farkl bilin durum lar srasnd a ya da bu tec
r beden sonra deneyim lenm i grntler deildir. lk adm bir kez atld ktan
sonra, st Paleolitik san atn n ik i yol izlem i olm as m uhtem eldir. lk akm , tec
r be edilen zih in sel im gelem i tecrbe annd a yakalam a abasna devam etm itir.
k in ci akm , an m sanan zih in sel im gelem den tretilm itir: tecr b en in ardndan,
ken d ine geldikten sonra, in san lar grd klerini yeniden hayal etm eyi denem iler
d ir ... (L ew is-W illiam s 2 0 0 4 : 195). (R esim 11.7.6.)
SEKZNC BLM
tiflerin dier an lam larn n da im a edildiini ileri srer. Her m otifin anlam n n
sonunda am an istik dnya gr ile uyum lu olduu sonucunu tercih ederler
am a bu dnya gryle uyum ayan m analar da daha dk o laslk l b ir h ip o
tez olarak kabul ederler (Clottes ve L ew is-W illiam s 1 9 9 6 , 112). Bense, in san larn
balam , m m kn birka yorum arasndan b irin i ne k arm a vastas olarak
ku llanm a b ecerilerin i vurgulam ay tercih ed iy o ru m ... st Paleolitik a resm ine
dair alternatif yorum larn uygunluunu yarglam a ltm z, hangi hipotezin
genel b ir aklam a olarak d aha iyi iledii deil, hangi hipotezlerin birlikte san a
tn deikenlii ile en yakn elem eyi salayabildikleri olm aldr. phesiz bu
rada nerilen yak lam n , ngrsel bir deer iddia etm eden nce, bat A rnhem
Land sekler kaya resm i, C olum bia Platosu am an ik resm i ve A nasazi-H opi totem ik resim leri gibi etnografik adan iyi belgelenm i rneklere kar daha fazla
test edilm esi gerekm ektedir. am an istik hipotez iin , dnya avc-toplayc kaya
resm ini ar bir kolaylkla bir rp d a iine alabilecek agzl b ir canavar denebi
lir. C lottes ve L ew is-W illiam s bunu dizginlem eye alm lar; en azndan, anlam
yeniden ina etm e teebbsnde bulunm adan k lt rel balam lar arasnda fark
gzetm eye balayabilecek b ir m etodolojiyi savunarak yak lam larn p ekitirm i
oldu klarn um uyorum . (Layton 2 0 0 0 : 184.)
Rus aratrm aclarn ou, yakn tarihli (veya baka herhangi bir tarihten) bir
etnografik verinin, insan doas son birka bin ylda ok fazla deimedii
iin, kayalardaki imgelerin aklanm asnda kullanlabilecei grndedir.
Neolitik dnemde, kayalklar genellikle klt m eknlar, klan tapnakla
rydlar (Martinov 1991: 12). Kadim dnem avclarnn, her eye gc yeten
gnei, klan hayvanlarn koruyan ruhlar ve atalarn onurlandrm ak iin
klan festivalleri dzenlemi olduklar aktr. Bu avclar, hayvan iftlem e
si sahnelerinin, baaryla sonulanm av sahnelerinin ve dini gsterilerde,
arklarda ve danslarda ruhlarn yardm nn kazanlm asnn tem sillerini
yapmlard. Yine aktr ki, izim ler arasnda bulunan, gnei temsil eden
emerkezli halkalardan anlald zere bu festivaller (hayvan trencilii
- Siikala 1984) baharda yaplmaktayd (bkz. Okladnikov - Martinov 1972:
155; Martinov 1966: 33; 1970: 22).
Becerikli bir insan elinden kan ve kayalara kaznan izimler, basit ve
aslna sadktr. Taygann balca sakini, heybetli mus imgesini canl bir ekil
de aktarrlar. Bu izimlerde, hayvann temel zellikleri -g en i bar, burnun
karakteristik zellii olan kemer, etli dudaklar, uzun ince bacaklar ve srttaki
belirgin kam b u r- muhteem bir beceriyle ortaya dklr. ou izim yahut
oyma ustalk derecesinde iilikleriyle ne kar. Bunlar arasnda, Tom neh
ri st kayalklarnda, hafif ve rkeke adm lar atan bir mus ve srayan bir
geyiin harika tasvirleri bulunmaktadr. Bu st kayalkta bayku ve turna
izim leri de kaznm tr. Bunlar o kadar doru ve kesin izim lerdir ki hay
vanlarn tylerini bile hissetm ek mmkndr, (bkz. Okladnikov - Martinov
1983: 72. Resim 54)
Bu makalede baz topluluk ayini olgularn, zellikle de nrobiyolojik
araclkla icra edilen ve karm ak sosyal ba kurm a biim leri olarak gr
len tedavi trenlerini inceledik. Tbbi antropoloji alanndaki son almalar,
ayinsel tedavi deneyim inin, salklarn kontrol edebildikleri eitli farkl
bilin durum lar vastasyla hastalarn kendi iyileme srelerine dayand
na iaret etmitir. ki Macar aratrm acnn ifadesiyle:
Ayinsel trans hali, daim a sosyal balam ierisin d e gerekleir ve sa lk n n k i
ilii ve topluluun beklen tileri farkl b ilin d u ru m larn n tetiklenm esiyle d erin
den ilikilid ir. Trans hali, trenin yaratt stres karsnd a organizm ann savu n
m a m e k an izm alarn n etk in hale gelm esiyle end ojen opiatlarm harekete gem e
sin in bir sonucu kabul edilir. D ier yandan, opiat m ek an izm alarn n , zellikle
o rtaky aar balarda, sosyal davran ile ilik ili olduuna d air bulgular da giderek
artm aktadr. B alanm an n trans tetik lem esin i kolaylatrm asnn nrobiyolojik
seb eb in in bu olduu ne srlr. (Frecska - K ulcsr 1989: 84)
TEEKKR
Geride kalan krk sene ierisinde bana eitli biimlerde destek olan pek ok
kiiye minnettarm.
Anna-Leena Siikala (Helsinki, Finlandiya),
Ju h a Pentikinen (Helsinki, Finlandiya),
A. V. Tivanenko (Ulan de, Rusya),
Andrzej Rozwadowski (Poznan, Polonya),
Maria M. Kosko (Poznan, Polonya),
Ekaterina Devlet (Moskova, Rusya),
Loit Jokkelda (Tallinn, Estonya),
Elena Okladnikova (St. Petersburg, Rusya)
Vladimir Kubarev (Novosibirsk, Rusya)
ve bir konferans vesilesiyle tantm David S. W hitley (ABD) ile yine bir
sempozyumda tantm z Inga Maria Mlk (sve). Hepsine teekkr bor
luyum.
M etnin ngilizcesinin dzeltmelerini yapan Gretchen Dunna da ayrca te
ekkr ederim.
KAYNAKA
Abramova, Z. A. (1995) Lart paleolithique d Europe orientale et de Siberie. Grenoble: Jerm e Millon.
Akishev, A. (1984) skusstvo i mifologija Sakov. Almat: Nauka Kazakhskoj SSC.
Alekseev, N. A. (1980) Rannye form y religii tyurko-yazychnykh narodov Sibiri.
Novosibirsk: Nauka.
Almgren, O. (1934) Nordische Feszeichnungen als religise Urkunden. Frankfurt
am Main.
Anati, E. (1980) Valcamonica - In an Italian Valley, the W orlds Largest Gallery of Prehistoric Rock Art. The Unesco Courier 33: 1: 29-33.
__________ (1989) Origini dellarte e della corcettualit. Milano: Jaca Book.
__________ (1997) Lart rupestre dans le monde. Lunivers de la Prehistoire. Paris:
Larousse (Orijinal talyan basks 1995 tarihlidir).
Anisimov, A. F. (1958) Religiya evenkov v istoriko-geneticheskom izuchenii problemy pervobytnykh verovani. Moskova - Leningrad: Nauka.
Arnheim, R. (1969) Visual Thinking. Berkeley - Los Angeles - Londra: University of California Press.
Artamonov, M. (ed.) (1974) The Dawn o f Art: Paleolithic, Neolithic, Bronz Age
and Iron Age Remains Found in the Territory o j the Soviet Union. Leningrad:
Aurora.
Atkinson, J. M. (1992) Sham anisms Today. Annual Revievv o j Anthropology
21: 307-330.
Austin, J. L. (1962) How to Do Things with Words. Oxford: Oxford University
Press.
Bagley, R. W. (1993) Meaning and explanation. The Problem o f Meaning in
Early Chinese Ritual Bronzes iinde. (Colloquies on Art and Archaeology in Asia
c. 15.) W hitfield, R. (ed.) 34-55. Londra: Percival David Foundation of Chi
nese Art, School of Oriental and African Studies, University of London.
Bahn, P. G. (1988) Comment on The Signs of Ali Tim es by J. D. Lewis-Williams - T. Dowson. Current Anthropology 29: 217-18.
---------------- (1991) W heres the Beef? The Myth of Hunting Magic in Palaeolithic Art. Rock Art and Prehistory iinde. Bahn, P. G. - Rosenfeld, A. (ed.)
1-13. Oxford: Oxbow Monograph.
__________ (1992) nsz, An analysis o j Ice Age art: its psychology and beliej
system. N. W. Sm ith, ix-x. New York: Peter Lang.
Johansen,
R.
(1979)
Eszaki
sziklarajzok.
Budapete:
Gondolat
Knyvkiad.
Bueno Ramrez, P. - Balbn Behrm ann, R. D. (1996) Southern Europe: PostPalaeolithic art in Spain: state of the issue. Rock art studies: news o f the
world I iinde. Bahn, P. G - Fossati, A. (ed.) 3 5 -4 0 . Oxbow Monograph 72.
Oxford: Oxbow.
Bury, R. (1999) Too many shamans: Ethics and politics of rock art interpretation. Am erican Indian Rock Art 25: 149-154. Tucson: Arizona.
Caldern, E. - Cowan, R. - Sharon, D. - Sharon, F. K. (1982) Eduardo el curandero: The Words o f a Peruvian Healer. Richmond, CA: North Atlantic Books.
Cavalli-Sforza, L. L. - Menozzi, P. - Piazza, P. (1994) The History and Geography o f Human Genes. Princeton: Princeton University Press.
Chang, K. C. (1988) Art, Myth, and Ritual: The Path to Political Authority in Ancient China. Cambridge, MA: Harvard University Press.
---------------- (1989) Ancient China and its anthropological significance. Archaeological thought in Am erica iinde. Lamberg-Karlovsky, C. C. (ed.) 155-166.
Cambridge: C.U.P.
---------------- (1993) The Circumpacific Substratum of Ancient Chinese Civilization. Pacific N ortheast Asia Prehistory. Hunter-Fisher-Gatherers, Farmers
and Sociopolitical Elites iinde. Aikens, M. C. - Rhee, S. N. (ed.) 217-221.
Pullman: W ashington State University Press.
Chauvet, J.M . ve ark. (1996) Chauvet Cave. The Discovery o f the W orlds Oldest
Paintings. Londra: Tham es and Hudson.
Cherem isin, D. V. - Zaporozhchenko, A. V. (1996) Pazyrykskij shamanizm :
artefakty i interpretacii. Zhrechestvo i sham anizm v skifskuju epokhu iinde.
Alekseev, A. Ju . - Bokovenko, N. A. - Zuev, V. Ju. - Semenov, VI. A. (ed.)
30-32. St. Petersburg: Proekt Skifo-Sibirika.
__________ (1998a) Rain in Bushman belief, politics and history: the rock-art
of rain-m aking in the south-eastern mountains, Southern Africa. The arc
haeology o f rock art iinde. Chippindale, C. - Taon, P. (ed.) 73 -8 9 . Cam b
ridge: Cambridge University Press.
__________ (1998b) Rock art: handmaiden to studies of cognitive evolution.
Cognition and M aterial Culture: the Archaeology o f Symbolic Storage iinde.
Renfrew, C. - Scarre, C. (ed.)67-76. Cambridge: McDonald Institute Monographs.
__________ (1 998c) Like people in prehistory. World Archaeology 29: 333343.
Dowson, T. A. - Lewis-W illiam s J. D. (1993) Myths, Museums and Southern
African Rock Art. South African Historical Jou rn al 29: 4 4 -6 0 .
Drssler, R. (1980) Kunst der Eiszeit. Von Spanien bis Siberien. Leipzig: Koehler-Am elang.
Eccles, J. (1989) Evolution o f the Brain: Creation o f the Self. Londra - New York:
Routledge.
Eliade, M. (1957) The Sacred and the Profane: The Nature o f Religion. Trask, W.
R. (ev.) New York: Harper Torchbooks.
---------------- (1958) Patterns in Comparative Religion: A Study in the Element o f the
Sacred in the History o f Religious Phenom ena by a Distinguished Catholic Scholar, Rosemary Sheed (ev.) Cleveland: Meridian Books/The World Publishing Co.
---------------- (1959) Cosmos and History: The Myth o f the Eternal Return. Trask,
W. R. (ev.) New York: Harper Torchbooks.
---------------- (1964) Sham anism : Archaic Techniques o f Ecstasy. Bollingen Series
LXXVI. Princeton - New Jersey: Princeton University Press.
Engelhardt, M. L. (1992) Chapopote: Evidence of Sham anism on PreColumbian Veracruz Ceramic Figures. fou rn al o f Latin Am erican Lore
18:1-2: 95-124.
Esin, J. N. (1995) Ob okunevskoj izobrazitelnoj tradicii. N askalnoe iskusstvo
Azii 1: 63-65.
Fabrega, H. - Silver, D. B. (1973) Illness and Shamanistic Curing in Zinacantan:
An Ethnomedical Analysis. Stanford, CA: Stanford University Press.
Feliks, J. (1998) The impact of fossils on the development of visual representation. Rock Art Research 15: 109-124.
Flaherty, G. (1991) Shamanism and the Eighteenth Century. Princeton: Prince
ton University Press.
F lo o d ,J. (1997) Rock Art o f the D reamtime: Images o f Ancient Australia. Sydney:
Harper-Collins Publishers.
Fodor, J. (1983) The modularity o f mind. Cambridge Mass.: M. I. T. Press.
Francfort, H.-P. (1991) Note on some Bronze Age Petroglyphs of Upper Indus
and Central Asia. Pakistan Archaeology 26:1: 125-135.
---------------- (1994) The Central Asian dimension of the symbolic system in
Bactria and Margiana. Antiquity 6 8 :2 5 9 : 4 0 6 -4 1 8 .
---------------- (1995) Perspectives de recherches. Repertoire des petroglyphes
dA sie centrale, fascicu le N2, Siberie du Sud 2: Tepsej I-III, Ust-Tuba l- I V
(Russie, Khakassie), (Memoires de la Mission Archeologique Franaise en Asie
Centrale, tome V. 2.) iinde. L X X -L X X V II. Francfort, H.-P. - Sher, Ja. A.
(ed.) Paris: Diffusion de Boccard.
---------------- (1998) Central Asian petroglyphs: between ndo-Iranian and
shamanistic interpretations. The Archaeology o f Rock Art iinde. Chippindale, C. - Taon, P. S. C. (ed.) 302-318. New Directions in Archaeology.
Cambridge: Cambridge University Press.
---------------- (2001) Art, Archeology and the Prehistories of Shamanism in
Inner Assia. The corcept o f Shamarism: Uses and Abuses iinde. 244-276.
Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Sham anistica c. 10.)
Francfort, H.-P. - Hamayon, R. N. (ed.) (2001) The Concept o f Shamanism: Uses
and Abuses. Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Sham anistica c. 10.)
Francfort, H.-P. - Klodzinski, D. - Mascle, G. (1992) Archaic Petroglyphs of
Ladakh and Zanskar. Rock Art in the Old World. Papers presented in Symposium A o f the AURA Congress Darwin (Australia) 1988 iinde. Lorblanchet,
M. (ed.) 147-192. New Delhi: Indira Gandhi National enter for the Arts.
Francfort, H.-P. - Sher, J. A. (ed.) (1995) Repertoire des petroglyphes d A sie centrale, fascicu le N2: Siberie du Sud 2: Tepsej I-III, Ust-Tuba I - I V (Russie, K hakassie), (Memoires de la Mission Archeologique Franaise en Asie Centrale, c. V.
2). Paris: Diffusion de Boccard.
Francfort, H.-P. ve ark. (1997) Les petroglyphes de Tamgaly. Bulletin o f the
Asia Institute 9: 167-208.
Frecska, E. - Kulcsr, Zs. (1989) Social Bonding in the Modulation of the
Physiology of Ritual Trance. Ethos 17:1: 70-87.
Frobenius, L. (1913/1968) The Voice o f Africa. New York: B. Blom (Orijinal
Almanca basks: Und A frica spracht 1913).
Frolov, B. A. (1988) Primitive Rock Drawing and Musical Anthropology.
Papers fo r the 12th ICAES (Zagreb, 24-31 Haziran) iinde. Moskova: Nauka.
Furst, P. T. (1965) West Mexican Tomb Sculpture as Evidence for Shama
nism in Prehispanic Mesoamerica. Antropolgica 15: 2 9 -6 0 . Caracas.
__________ (1968) The Olmec W ere-jaguar Motif in the Light of Ethnographic Reality. Dumbarton O aks Conference on the Olmec. Benson, E.P. (ed.)
143-178. W ashington, D.C.: Dum barton Oaks.
__________ (1976) Sham anistic Survivals in Mesoamerican Religion. XLI
Congreso Internacional de Americanistas, Mexico, 2 al 7 de septiem bre de 1974,
cilt 2: 151-157. Meksika.
__________ (1997) Fundaments of sham anism in Asia and the Americas.
Spellbound by the shaman. Sham anism in Tuva iinde. Van Alphen, J. (ed.)
25-35. Anvers: Ethnographic Museum City of Antwerp.
Gao Wei (20 0 7 ) Prehistory Myths Harbored in Cliff Carving. Chinas Ethnic
Group. 5:2: 64-77.
Gardner, H. (1982) Art, mind, and brain: a cognitive approach to creativity. New
York: Basic Books.
__________ (1985) The Mind s New Science. A History o f the Cognitive Revolution.
New York: Basic Books.
Gilreath, A. (1999) The archaeology and petroglyphs of the Coso rock art
landmark. Am erican Indian Rock Art 25: 3 3 -4 4 . Tucson, Arizona.
Glass-Coffin, B. (1999) Engendering Peruvian Sham anism through Time:
__________ (1983) The Shamanic O rigin of Rock Art. Ancient images on Stone: Rock Art o f the California iinde. Tilburg, J. A. V. (ed.) The Rock Art
Archive. Los Angeles: University of California.
__________ (1985) Rock Art Portrayals of Sham anic Transformation and Magical Flight. Rock Art Papers iinde, cilt 2. Hedges K. (ed.) San Diego Museum Papers No. 18: 8 3 -9 4 . San Diego: Museum of Man.
__________
phosphenes in rock art. Rock Art Papers 4: 17-32. San Diego Museum Pa
pers 23.
__________ (1992) Sham anistic aspects of California rock art. California Indian Sham anism. 67-88. Menlo Park, CA.: Ballena Press.
__________ (2001) Traversing the great gray middle ground: an exam ination
of sham anistic interpretation of rock art. Am erican ndian Rock Art 27:
123-136. Tucson, Arizona.
Heizer, R. F. - Baumhoff, M. A. (1962) Prehistoric Rock Art o f N evada and Eastern California. Berkeley: University of California Press.
Heizer, R. F. - Clewlow, C. W. (1973) Prehistoric Rock Art o f California. Ramona: Ballena Press.
Helimski, E. (2 0 0 5 ) Nganasan Shamanic Tradition: Observation und Hypotheses. Sham anhood: an endangered language iinde. Pentikinen, J. - Simoncsics, P. (ed.) 8 5 -9 8 . Oslo: Novus Forlag.
Hell, B. (1999) Possession et chamanisme. Les matres du desordre. Paris: Flammarion.
Helskog, K. (1999) The shore connection. Cognitive landscape and communication with rock carvings in northernm ost Europe. Norwegian Archaeological Review 32:2: 73-94.
Heusch, L. de (1965) Possession et cham anism e. Essai danalyse structurale.
Les religions africaines traditionnelles. 139-170. Paris: Seuil.
__________ (1986) Interventions orales notees dans: de la fete lextase.
Transe, cham anism e, possession. Actes des deuxiem es rencontres internationales
sur la fete et la communication iinde. Nice Acropolis, 24-28 Nisan 1985.
Nice: Editions erre.
Hodgson, D. (2000a) Art, perception and information processing: an evolutionary perspective. Rock Art Research 17: 13-34.
__________ (2 000b ) Sham anism, phosphenes and early art: an alternative
synthesis. Current Anthropology 41:5: 8 6 6 -7 3 .
Hoffman, D. D. (1998) Visual Intelligence: How We Create W hat We See. New
York - Londra: Norton.
Honko, L. (1969) Role-taking of the Sham an. Temenos 4: 26-55.
Hoppl, M. (1975) Folk Beliefs and Sham anism of the Uralic Peoples. A nd-
ent Cultures o f the Uralian Peoples iinde. Hajd, P. (ed.) 215-242. Budapete:
Corvina Knyvkiad.
---------------- (1979) Mythology as a System of Signs. Semiotic Studies o f Hungarian Researchers. A Collection o f Reprints iinde. Jzsa, P. (ed.) 55-69. Budapete.
---------------- (1983) A sziberia sziklarajzok es a z urli nepek mitolgija. (Sibirya
Kaya izimleri ve Ural H alklarnn Mitolojileri). Sziberiai sziklarajzok iin
de. Okladnikov, A. P. - Martinov, A. I. (ed.) 5-35. Budapete: Corvina
Knyvkiad.
---------------- (1992) On the origin of shamanism and the Siberian rock art.
Studies on shamanism iinde. Hoppl, M. - Siikala, A.-L.
(ed.) 132-149.
N. (Bahn, P. G. ile birlikte) 207-241. Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Samanistica c. 10.)
Kubarev, V. D. (1988) Drevnie rospisi K arakola. Novosibirsk: Nauka.
Kubarev, V. D. - Jacobson, E. (1996) Repertoire des Petroglyphes d A sie Cent
rale, fascicu le No 3: Siberie du Sud 3: Kalbak-Tash I (Republique de lA ltai)
(Memoires de la Mission Archeologique Franaise en Asie Centrale c. 3.) Paris:
Diffusion de Boccard.
Khn, H. (1952) Die Felsbilder Europas. Stuttgart: Kohlhammer.
Kuzmina, E. E. - Sarianidi, V. I. (1982) Dva golovnykh ubora iz pogrebenij
Tilljatepe i ikh semantika. K ratkie Soobshchenie 170:19-27.
Kyzlasov, L. P. - Leontiev, N. V. (1980) Narodnye risunki Khakasov. Moskova:
Nauka.
La Barre, W. (1972) Hallucinogens and the Shamanic Origin of Religion.
Flesh o j the Gods: The Ritual Use o j Hallucinogens iinde. Frst, P. (ed.) Lond
ra: George Ailen and Unwin.
Lajoux, J. (1977) Tassili nAjjer (Art ruprestre du Sahara prehistorique). Paris:
Edition du Chene.
Laming-Emperaire, A. (1959) L a s c a u x -A m Ursprung der Kunst. Dresden.
__________ (1962) L a Signijication de VArt Rupestre Paleolithique. Methodes et
Applications. Paris: Picard.
Landsberg, M. E. (1980) The Icon in Semiotic Theory. Current Anthropology
21:1: 93-95.
Lar, L. A. (1998) Sham ani i bogi (amanlar ve Tanrlar). Institut problemi osvoyeniya Severa, Tyumen.
Layton, R. H. (1987) The Use of Ethnographic Parallels in Interpreting Upper Paleolithic Rock Art. Comparative Anthropology iinde. Holly, L. (ed.)
210-239. Oxford: Basil Blackwell.
__________ (1988) Comments on The Signs o j Ali Times by Lewis-W illiams, J.
D. And Dowson, T. A. Current Anthropology 29: 226-27.
__________ (1991) The Anthropology o j Art. Cambridge: Cambridge University
Press.
__________ (2 0 0 0 ) Shamanism, Totemism and Rock Art: Les Chamanes des
Prehistoire in the Context of Rock Art Research. Cambridge Archaeological
Journal 10: 169-186.
Lzr, K. (2 0 0 8 ) Shaman Songs among the Eastern Khanty. Shamans Unbound iinde. 193-99. Hoppl, M. (ed.) Budapete: Akademiai Kiad.
Leontiev, N. V. (1978) Antropomorfnye izobrazheniya okunevskoi kultury.
Sibir, Tsentralnaya i Vostochnaya Aziya v drevnost iinde. 88-118. Novosi
birsk: Nauka.
__________ (1995) Dva okunevskikh kurganna doliny reki Ujbat. Problemy
__________ (1991) W resting with analogy: a methodological dilemma in Upper Palaeolithic art research. Proceedings o f the Prehistoric Society 57: 149162.
__________ (1997) Agency, art and altered states of consciousness; a m otif in
French (Quercy) Upper Palaeolithic parietal art. Antiquity 71: 810-30.
__________ (1998) Quanto? The issue of many meanings in Southern African
San rock art. South African Archaeological Bulletin 168: 86-97.
__________ (1999) Meaning in Southern African San rock art: another impasse? South African Archaeological Bulletin 54: 141-45.
__________ (2 0 0 4 ) The Mind in the Cave. Consciousness and the Origins o f Art.
Londra: Tham es and Hudson.
Lewis-W illiams, J. D. - Clottes, J. (1998) The mind in the cave - the cave in
the mind: altered consciousness in the Upper Paleolithic. Anthropology o f
Consciousness 9:1: 13-21.
Lewis-W illiams, J. D. - Dowson, T. A. (1988) The signs of ali times: entoptic
phenomena in Upper Palaeolithic Art. Current Anthropology 29: 201-245.
__________ (1989) images o f pow er: understanding Bushman rock art. Johannesburg: Southern Book Publishers.
__________ (1990) Through the veil: San rock paintings and the rock face.
South African Archaeological Bulletin 45: 5-16.
__________ (1993) On Vision and Power in the Neolithic: Evidence from the
Decorated Monuments. Current Anthropology 34: 55-65.
Lewis-W illiams, J. D. - Dowson, T. A. (ed.) (1994) Contested images: diversity in
Southern African rock art research. Johannesburg: Witwatersrand University
Press.
Lhote, H. (1954) Le Tassili-n-Ajjer. Description geographique et principaux
groupes de roches peintes. Actes du Congres Panafricain de Prehistoire, ile
Session, Alger, 1952. 67-72.
__________ (1 9 5 7 -1 9 5 8 ) Peintures prehistoriques du Sahara. Mission H. Lhote au
Tassili. Paris: Musee des Arts Decoratifs.
__________ (1972) Les gravures rupestres du Nord-Ouest de VAir. Paris: Arts et
Metiers Graphiques.
__________ (1984) Le Hoggar, espace et temps. Paris: Armand Colin (st edition:
1944, entitled Les Touaregs du Hoggar).
Lindholm, C. (1997) Shaman, sham anism . The Dictionary o f Anthropology
iinde. Barfield, T. (ed.) 42 4 -4 2 5 . Oxford: Blackvvell.
Locke, J. (1965/1690) An essay concerning human understanding. (2 cilt) Londra:
Dent.
Loendorf, L. - Douglass, A. (1997) W ith zigzag lines Im painted. Shama
nism and rock art. Archaeology and Public Education 7:3:6: 11-13.
Lommel, A. (1965) D ie Welt d er/ru h en Jager. Medizinmanner, Sham anen, Kunsder. Mnih: Callway.
__________ (1967a) The World o f the Early Hunters. M edicine-men, Sham ans and
Artists. Londra: Evelyn, Adams - Mackay.
__________ (1967b) Sham anism : The Beginnings o f Art. New York - Toronto:
MacGraw - Hill.
Long, D. J. (ve dierleri) (2 0 0 0 ) The use of henbane (Hyoscyamus niger L.)
as a hallucinogen at Neolithic ritual sites: a re-evaluation. Antiquity 74:
49-53.
Lorblanchet, M. (1988) De l art parietal des chasseurs de rennes l art rupestre des chasseurs de kangourous. L Anthropologie 92:1: 271-316.
__________ (1989) From m an to animal and sign in palaeolithic art. Animals
intoA rt iinde. Morphy, H. (ed.) 109-43. Londra: Unwin Hyman.
__________ (1991) Spitting images. Replicating the spotted horses of Pech
Merle. A rchaeology 44:6: 24-31.
__________ (1992) The rock engravings of Gum Tree Valley and Skew Valley
(Dampier, W estern Australia), chronology and functions of the sites. State
o f the Art; regional studies in Australia and M elanesia iinde. McDonald, J. Haskovec, I. (ed.) 39-59. Melbourne: AURA Publications.
__________ (2001) Encounters with Sham anism . The Concept o f Shamanism:
Uses an dA bu ses iinde. Francfort, H.-P. - Hamayon, R. N. (Bahn, P. G. ile
birlikte) 95-115. Budapete: Akademiai Kiad. (Bibliotheca Samanistica c.
10.)
Lorblanchet, M. - Labeau, M. - Vernet, J.-L . - Fitte, P. - Valladas, H. - Cachier, H. - Arnold, M. (1990) Palaeolithic pigments in the Quercy, France.
Rock Art Research 7: 4-20.
Lymer, K. (2 0 0 0 ) Petroglyphs and Sacred Spaces at Terekty Aulie, Central
Kazakstan. Kurgans, Ritual Sites, and Settlements: Eurasian Bronze and Ivon
Age iinde. Davis-Kimball, J. ve dierleri (ed.)311-320. BAR International
series 890. Oxford: British Archeological Reports.
__________ (2002) The Deer Petroglyphs of Arpauzen, South Kazakhstan.
Spirits and Stones - Shamanism and Rock Art in Central Asia and Siberia iin
de. Rozwadowski, A. -
W schodni UAM.
Makkay, J. (1953) An Important Proof to the prehistory of Shamanism The Interpretation on the Masked Human Portrait of the Cave Les Trois
Freres. A lba Regia (Szekesfehervar) IIIII: 5-10.
__________ (1999) Two studies on early shamanism . Budapete: Tractata Minuscula 14.
Malinowski, B. (1965) The Role of Magic and Religion. R eader in Compara-
of Scandinavian: Petroglyphs and Semiotics. New Direction in ScandinavianA rcheology iinde. Kristiansen, K. - Paludan-Muller C. (ed.) 63-78. Copenhagen: The National Museum of Denmark.
Nordbladh, J. - Rosvall J. (1974) Petroglyph Areas in North Italy and South East
France. (Val Cam onica and Monte Bego: Some M ethodological Considerations
concerning the Study o j Prehistoric Images Travel report) Gteborg: Institute
of Art History.
Novgorodova, E. A. (Nowgorodowa) (1980) Alte Kunst der Mongolei. Leipzig:
E. A. Seem ann Verlag.
__________ (1984) Mir petroglifov Mongolii. Moskova: Nauka.
__________ (1989) Drevnjaja Mongolija. Moskova: Nauka.
Okladnikov, A. P. (1949) Istoriya Yakuti. c. 1. Yakutsk.
---------------- (1955) Neolit i bronzovyj vek P ribajkalja . C hast III (glazkovskoe
vremja) (M.I.A., c. 43.) Moskova - Leningrad: Izdatelstvo Akademii Nauk
SSSR.
__________ (1966) Sur la tradition paleolithique dans lart des tribus neolithiques de la Siberie. Atti del I. Congresso Internazionale delle Scienze preistoriche et protoistoriche Sezione V -V II iinde. Roma.
__________ (1971) Petroglify Nizhnevo Amura. Leningrad: Nauka.
__________ (1974) Petroglify Baykala. Novosibirsk: Nauka.
---------------- (1980) Petroglify Tsentralnoi Azii. Leningrad: Nauka.
__________ (1981) Ancient Art o f the Amur Region. (Rock Drawings, Sculture, Pottery.) Leningrad: Aurora Art Publisher.
Okladnikov, A. P. ve ark. (1979) Petroglify doliny reki Elangas. Novosibirsk:
Nauka.
Okladnikov, A. P. - Martinov, A. I. (1972) Sokrovishcha Tomskikh pisanits. Mos
kova: Iskusstvo.
---------------- (1983) Sziberiai sziklarajzok. (Sibirya Kaya Sanat, Macarca basks,
Okladnikov - Martinov 1972) Budapete: Corvina Kiado.
Okladnikov, A. P. - Mazin, N. N. (1979) Pisanits basseina reki Aldan. Novosi
birsk: Nauka.
Okladnikov, A. P. - Zaporozhskaya B. D. (1970) Petroglify zabajkala. c. 2. Le
ningrad: Nauka.
Okladikova, E. A. (1979) Zagadochniye lichiny Azii i Amerki. Novosibirsk: Nauka.
---------------- (1984) Sham anskie petroglify Sibiri. K ultura narodov d a lnego
vostoka:
traditsiya
sovremennost
iinde.
131-135.
Vladivostok:
__________ (1975) The Sham an and the Jagu ar: A Study o f Narcotic Drugs among
the Indians o f Colombia. Philadelphia: Temple University Press.
__________ (1976) Cosmology as Ecological Analysis: A View from the Rain
Forest. Man (n.s.) 1:3: 307-318.
__________ (1978) Beyond the Milky Way: Hallucinatory magery o f the Tukano
Indians. Latin American Studies 42. Los Angeles: ULA Latin American
enter.
__________ (1987) Sham anism and Art o f the Eastern Tukanoan Indians: Colombian Northwest Amazon. Leiden: E .J . Brill.
Renfrew, C. (1994a) The archaeology of religion. The ancient mind. Elements
o f cognitive archaeology. (New directions in archaeology) Renfrew, C. - Zubrow, E. (ed.) 47-54. Cambridge: C.U.P.
__________ (1994b) Towards a cognitive archaeology. The ancient mind. Ele
ments o f cognitive archaeology. (New directions in archaeology) iinde. Renfrew, C. - Zubrow, E. (ed.) 3-12. Cambridge: C.U.P.
__________ (1996) Language families and the spread of farming. The Origins
and Spread o f Agriculture and Pastoralism in Eurasia iinde. Harris, D. R. (ed.)
70-92. W ashington D.C.: Sm ithsonian nstitution Press.
__________ (1999) Time Depth, Convergence Theory, and Innovation in Proto-Indo-European: Old Europe as a PIE Linguistic Area. JIE S 27:3-4:
258-293.
Reznikoff, I. (1995) On the sound dimension of prehistoric painted caves
and rocks. Musical Signification: Essays in the Semiotic Theory and Analysis
o f Music iinde. Tarat, E. (ed.) 541-557. Berlin - New York: Mounton de
Gruyter.
Ripinsky-Naxon, M. (1998) Evolution, Cognition, and the O rigins of Shama
nism . Welten des Bewusstseins iinde. Scharfetter, Chr. - Rtsch, Chr. (ed.)
137-160. Berlin: V W B Verlag fur W issenschaft und Bildung.
Romanucci-Ross, L. (1989) The Impassioned Cogito: Shaman and Anthropologist. Sham anism : Past and Present part 1. Hoppal, M. - Sadovszky, O.
(ed.) 35-42. Budapete - Los Angeles: Fullerton. (ISTOR Books 1.)
Rosvall, J. (1978) An Attempt at a Framevrork for Visual Analysis of Rock
Art. Acts o f the International Symposium on Rock Art. 211-224. Hanko.
Rouget, G. (1980) La musique et la transe. Paris: Gallimard.
Rozwadowski, A. (2004) Symbols through Time. Interpreting the Rock Art o f Cent
ral Asia. Poznan: Institute of Eastern Studies, Adam Mickiewicz University.
Rozwadowski, A. - Kosko, M. M. (ed.) (2002) Spirits and Stones. Shamanism
and Rock Art in Central Asia and Siberia. Poznan: Instytut W schodni
UAM.
Rybakov, B. (1994) Le pagarisme des anciens Slaves. Paris: Presses Universitaires de France.
Samashev, Z. (1998) Sham anskie sjuzhety petroglifov Kazakhstana (K
izucheniju mirovozzrenija drevnego naselenija). Voprosy Arkheologii K a
zakhstana iinde. Samashev, Z. S. (ed.) 2: 197-208. Almaty - Moskva Gylym.
Samashev, Z. S. - Francfort, H.-P. - Suguntay, S. - Zhetybaev, Z. (19969
Rjazni antropomorfnye personazhy petroglifov kazakhskikh stepej. So
da! Sciences inXinjiang (K azakh Language Version Quarterly) 1: 8-24.
Samorini, G. (1990) Sciam anism o, funghi psicotropi e stati alterati di coscienza: une rapporto da chiarire. Bolletino del Centro Camuno di Studi Preistorici 25-26: 147-150.
__________ (1992) The oldest representations of Hallucinogenic Mushrooms
in the World (Sahara Desert, 9 0 0 0 -7 0 0 0 BP). Integration. Zeitschrift fu r
Geistbewegende Pflanzen und Kultur 2:3: 69-78.
Savinov, D. G. (1997) Antropomorfnye izvajanija izju zh n oj chasti Askizhkoj
stepi. Savinov Okunevskij Sbornik. K ultura, Iskusstvo, Antropologija iinde,
D. G. -P o d o lskij, M. L. (ed.) 213-221. Saint-Petersburg: IIMK, S-PbGU.
__________ (2 0 0 0 ) I zobrazitelnye pam jatniki i ritual (po materialam epokhi
bronzy juzhnoj Sibiri). International Prehistoric Art Conference, 3 -8 Austos
1998. Sher, Ja. A. (ed.) 2: 197-206. Kemerovo: SAPAR.
Savinov, D. G. - Podolskij, M. L. (1995) Dve okunevskikh plity iz ogrady
tagarskogo kurgana (m ogiln ik Esino IX). Problemy izuchenuja okunevskoj
kultury. Tezisy dokladov konferendi iinde. Savinov, D. G. (ed.) 4 8 -5 2 . St.
Petersburg: Muzei Antropologii i Etnografii RAN - Gos. Ermitazh.
__________ (1997) Okunevskij Sbornik. K ultura, Iskusstvo, Antropologija. St. Petersbourg: Khaksavtodor.
Schuster, A. M. H. (1998) Ancient Masterpieces Found in the Sahara. The
Archaeological Institute o f Am erica, http://www.archaeology.org/9901/newsbriefs/giraffe.html
Serikov, J. B. (1998) Shamanskie pogrebenija Zauralja . Voprosy arkheolo
gii Urala iinde. Shamanaev, A. V. (ed.) 29-47. Ekaterinburg: Uralskij Gos
Universitet.
__________ (2 0 0 0 ) A tributy shamanskogo ku lta. International Prehistoric Art
Conference 3 -8 Austos 1998 iinde. Sher,Ja. A. (ed.) 2: 207-219. Kemerovo:
SAPAR.
Seykin, J. I. (1996) M uzikalnaya kultura narodov Severnoi Azii. Yakutsk: Ministry of Culture.
Seykin, J. I. (ed) (2 0 0 0 ) Musical Ethnography o f Tungus-Manchurian Peoples.
(Abstracts and Papers of International Conference, 17-23 Austos 2000.)
Yakutsk.
Sharon, D. (1978) Wizard o f the Four Winds: A Sham ans Story. New York: The
Free Press/M acmillan.
Sharon, D. - Donnan, Chr. B. (1974) Sham anism in Moche Iconography.
E thnoarchaeology. Institute o f A rchaeology Monograph. Donnan, C h .B .-C lew low Jr., C. W (ed.) 4: 50-77. Los Angeles: ULA .
Sher, J. A. (1980) Petroglify srednej i centralnoj A zii. Moskova: Nauka.
__________ (1994) Commentaire. Repertoire des petroglyphes dA sie centrale,
fascicule nl: Siberie du Sud 1: Oglakhty 1-II1 (Russie, Khakassie), (Memoires de
la Missior Archeologique Fraraise en A sie Centrale c. V. 1.) I-X X X V III. Sher,
Ja. A. (ed.) Paris: Diffusion de Boccard.
__________ (1995) Commentaire. Repertoire des petroglyphes dA sie centrale,
fascicule N2, Siberie du Sud 2: Tepsej I-III, Ust-Tuba I - I V (Russie, Khakassie),
(Memoires de la Mission Archeologique Franaise en Asie Centrale tome V. 2.)
I-X X . Francfort, H.-P. - Sher, Ja. A. (ed.) Paris: Diffusion de Boccard.
__________ (1998) Pervobytnoe iskusstvo. Kemerovo: Kemerovskij Gos. Institut
Iskusstv i Kultury.
__________ (2 0 0 0 ) Ancient Art: Facts, Hypotheses, Methods and Theory.
Archaeology, Ethnology - Anthropology o f Eurasia 22: 77-87.
Sher, J. - Blednova, N. - Legchilo, N. - Smirnov, D. (1994) Repertoire des
petroglyphes dAsie centrale, fascicule N l: Siberie du Sud 1: Oglakhty 1III (Russie, Khakassie). (Memoires de la Mission Archeologique Franaise en
Asie Centrale c. V. 1.) Paris: Diffusion de Boccard.
Sher, J. A. - Savinov, D. - Legchilo, N. - Sher, M. (1998) Repertoire des
petroglyphes dAsie centrale, fascicule N4: Siberie du Sud 4: Cheremushny Log, Ust-Kulog, Steles de Khakassie, (Memoires de la Mission
Archeologique Franaise en Asie Centrale c. V. 4.) Paris: Diffusion de Boc
card.
Siikala, A.-L. (1978) The Rite Technique o f the Siberian Shamans. Helsinki: Academia Scientiarum Fennica. (FF. Com m unications No. 220.)
__________ (1984) Finnish Rock Art, Animal Ceremonialism and Shamanic
Worldview. Sham anism in Eurasia iinde. Hoppal, M. (ed.) 1:67-84. Gttingen: Herodot.
__________ (2002) Mythic mages and Shamanism: A Perspective on Kalevala Poetry.
Helsinki: Academia Scientiarum Fennica. (FF. Communications No. 280.)
Siikala, A.-L. - Napolskikh, V. - Hoppal, M. (ed.) (2 0 0 6 ) Encyclopaedia ofU ralic Mythologies. c. 2. Khanty Mythology. Budapete - Helsinki: Akademiai
Kiad - Finnish Literatre Society.
Solomon, A. (1992) Gender, representation and power in San ethnography
and rock art "Journal o f Anthropological Archaeology 11: 291-329.
Tedlock, D. (1995) Visions of the Maya Sky. Cam bridge Archaeological Journal
5:1: 118-120.
Thomas, N. - Humphrey, C. (ed.) (1996) Shamanism, History, and the State.
Ann Arbor: University of Michigan Press.
Toporov , V. N. (1976) Towards the Origin of Certain Poetic Symbols: The
Paleolithic Period. Semiotics and Structural Readings from the Soviet Union
iinde. Baran, H. (ed.) 184-225. W hite Plains, N.Y.: Inst. Arts and Science
Press.
Ucko, P. J. - Rosenfeld, A. (1967) Palaeolithic Cave Art. New York: McGrawHill.
__________
__________ (1989) O n the Origin of Sham anism . Sham anism: Pas and Present
iinde. Hoppal, M. - von Sadovszky, O. (ed.) 1: 19-23. Budapete - Los
Angeles/Fullerton: Ethnographic Institute, Hungarian Academy of Scien
ces - International Society for Trans-O ceanic Research.
W ilbert, Johannes (1972) Tobacco and Sham anistic Ecstasy among the Warao Indians. Flesh o f the Gods: The Ritual Use o f Hallucinogens iinde. Furst,
R T. (ed.) 55 -8 3 . New York: Praeger.
W inkelm an, M. J. (1990) Sham ans and Other Magico-religious Healers: A
Cross-cultural Study of their O rigins, Nature, and Social Transformations. Ethos 18: 308-352.
__________ (2 0 0 0 ) Sham anism : the Neural Ecology o f Consciousness and Healing.
Bergin Carvey, W estport (CT).
__________ (2002) Sham anism and Cognitive Evolution. Cambridge Archeological Journal 12:1: 71-101.
__________ (2004) Sham anism as the Original Neurotheology. Zygon 39:1:
193-217.
__________ (2 0 0 6 ) Shamanism and Biological Origons of Religiosity. Sha
man 14:1-2: 89-116.
Zeki, S. (200 0 ) Inner Vision: An Exploration o f Art and the Brain. Oxford: Oxford
University Press.
RESM KAYNAKASI
I. Ksm
1.1.1. Ayin sahneleri. Saan Zhaba (Baykal Blgesi - Okladnikov 1974: a =
Tabi. 7; b = Tabi. 16; c = Tabi. 17; d = Tabi. 19.)
1.1.2. Amur Havzasndaki Petroglifler ve Alanlarn Klavuz H aritasndan
(?) - Okladnikov 1981. No. 12. = Sikachi - Alyan kaya sahas.
1.1.3. Sava figrleri. Orta - Sargol - Devlet 1982: Tablo 9.
1.1.4. Ayin balkl insanlar. Orta - Sargol - Devlet 1982: Tablo 31.
1.1.5. Gne semboll hayvanlar. Devlet 1998: 170.
1.1.6. Gne sembolleri. - Devlet 1998: 176.
1.1.7. skelet biim li insan figrleri (rntgen tarz figrler) - Devlet 1998: 162.
1.1.8. Mantar biim li balklar iindeki antropomorfik figrler. 1-10 - AldyMozaga; 1 1 -1 3 - Ortaa-Sargol; 1 4 -1 5 - Chinge Nehri sol kys, yollu
ta; 17 - Mozaga-Kaouzhak; 1 8 -2 0 - Ustitu-Mozaga; 21 - Chinge Nehri
sol kys; 2 2 - 2 3 - Chuia Nehri, Gornyi Altai, D. B. Cheremisin. - Devlet
2001 : 12 .
1.1.9. Moolistandaki alanlardan, m antar apkal figr ve ayinsel aktivite
petroglifleri; Bronz a. 1 boynuzlu bir hayvan sren yayl erekte figr.
Khobd-Somon, Moolistan; 2 iftleme figrleri. Khavstgayt, Moolistan;
3 erekte figr ve at. Khobd-Som on, Moolistan; 4 Ayin balklar ile
figr. Khobd-Somon, Moolistan; 5 Ayin balklaryla, erekte olmu iki
oku. Khavstgayt, Moolistan. -Ja c o b s o n 1993: 285.
1.1.10. Ayin sava ve ayin av petroglifleri, Yelanga Vadisi, Moolistan, Bronz
a. 1 Geyik, oku ve doum yapan kadn (?), K hobd-Som on, Moolis
tan; 2 Ayin sahnelerinde figrler ve hayvanlar. Chuluut Gol, Moolistan.
-Ja c o b s o n 1993: 284.
1.1.11. Erken alardan 10. yzyla dii atalarn sembolleri. Moolistan 1-8;
Fransa 9; Sibirya 10-14; Kuzey Avrupa 15-19; 20, 22-36 in. - Novgorodova 1984: 45.
1.1.12. Doum imgeleri. - Novgorodova 1984: 44.
1.1.13. kltre ait piktogramlar. - Novgorodova 1984: 76.
1.1.14. eitli dii ata sembolleri. - Novgorodova 1984: 48. (ekil 14)
1.1.15. parm akl ve ku bal antropomorfik figrler. - Novgorodova 1984:
49. (ekil 15)
1.1.16. Kuzey ve Kuzeybat Moolistanda petrogliflerin evrimi. - Novgorodova 1984: 145. (ekil 64)
1.1.17. Karm ak ayin sahnesi. - Hu 1993: 138.
1.1.18. Dii ve erkek figrler. - Hu 1993: 177.
1.1.19. Yinan kaya alanndan erotik sahneler. - Hu 1993: 153, 159.
1.1.20. nsanlar temsil eden maskeler. - W ang 1998: 326.
1.1.21. Sakachi Alyan imgelerine benzer maskeler. - W ang 1998: 327.
1.1.22. Jianjunling Kayalklarndaki izler(?). - Gao 2007: 66.
1.1.23. Ufak halkalar - estetik beceri gerektiren ekiller. - Gao 2007: 66.
1.1.24. farkl kaya alanndan benzer tarzda maskeler. - Gao 2007: 75-76.
1.1.25. Tamgal Vadisi tapna. - Mariyashev 1994: ekil. 2. - Kitapta, figr
ler ve fotoraflar iin numaralandrma bulunmamaktadr.
1.1.26. Tamgal tapma merkezi ksm. - Mariyashev 1994: ekil 3.
1.1.27. Gne bal ilah. - Mariyashev 1994: ekil 4.
1.1.28. Gne bal ilah ve yaban eei. - Mariyashev 1994: ekil 7.
1.2.1. I-n-Awanghetten (Tassili NAjjer) yuvarlak bal figr resmi: G.
Sam oriniye gre (1992) vcudu mantarlarla kapl insan veya F. Fagnolaya
gre (1995) yapraklarla kapl aa-adam. Kr. Fagnola 1995.
1.2.2. G. Sam orininin tamamen mantarlarla kapl bir insan olarak grd,
Matalen-Amazandaki (Tassili NAjjer) bir yuvarlak bal figr resmi. - Sam orini 1992.
1.2.3. F. Fagnolaya gre trans halinin sebep olduu skotom veya fosfenden
baka bir ey olmayan, F. Soleilhavoupm ise aman davullar olarak ta
nm lad be adet (geleneksel tabirle) denizanasnm grlebilecei,
Sefardan (Tassili NA jjer) bir yuvarlak bal figr (Sansoni 1994).
1.2.4. H. Lhote tarafndan Orta Sahrada kesin konumu belirtilm em i bir alan
da bulunmu olan, U. Sansoninin ekil 3 3 teki Gney Afrika am an (?)
ile karlatrd bir yuvarlak bal figr resmi (kr. Sansoni 1994).
1.2.5. S. Lewis-W illiam sm trans halindeki bir aman olarak yorumlad,
U. Sansoninin ekil. 3 2 deki Tassili yuvarlak ba resimleri ile karlatr
d, Burley Il'nin (Drakensberg, Gney Afrika) teriantroplarm dan biri
(kr. Sansoni 1994).
1.2.6. U. Sansoninin bir ayrnty epistaksi olarak yorumlamas sebebiyle
trans halinde insanlar olarak tanmlad, I-n-Itenendeki (Tassili NAjjer)
bir yuvarlak bal figr resmi (Sansoni 1994).
II. Ksm
II. 1.1. Byc (Henri Breuil izimi), Les Trois Freres Tapmandaki ana fi
gr. En az tr ieriyor grnmektedir: Erkek geyik, bayku ve insan;
dnm halindeki bir aman. (W hitley 2 0 0 9 : 171. ekil 13.)
II.1.2. Les Trois Freres maarasndan bir baka yar insan yar hayvan figr
(W alsh 2007: 20.)
11.2.1. Ku bal antropomorfik figrler (M 2 0 0 0 -1 0 0 ) a-b: Tom nehri; c:
Tas-Hazaa. - (Okladnikov - Martinov 1972: 188.)
11.2.2. Baykal blgesinden (fallik zellikli) antropomorfik figrler - Okladni
kov - Zaporozhskaja 1970 2: 75.)
11.2.3. Aletli (ok ve yayl) insan figrleri. Asya, Hobd Somon - (Okladnikov
1980: 250.)
11.2.4. Bir ahin ve dans eden figrler - Hobd - Somon Baykal blgesi - (Ok
ladnikov - Zaporozhskaja 1970: 210.)
11.2.5. aman imgesi: Kartal bal insan bedeni (19. yzyl) Hakas zerk Bl
gesi (Kyzlasov - Leontiev 1980: 154.)
11.2.6. am anlar ve atalarnn yardmc ruhu. (Bronz a) Aspa Da - (Le
ontiev 1978: 118.)
11.2.7. Antropomorfik figrler (M 2 0 0 0 -1 0 0 0 ) Tom nehri - (Okladnikov Martino 1972: 209.)
11.2.8. Boynuzlu balklaryla insan figrleri. Orta Asya - (Sher 1980: 192.)
11.2.9. Gnee tapnma (?) (M 1000) Saymalta, Tiyen an - (Sher 1980:
106.)
11.2.10. Gne bal figrler (M 5 0 0 0 - 3 0 0 0 ) Mangislak, Kazakistan - (Medoev 1979)
11.2.11. Ay ba m askeli antropomorfik figr (4 0 0 0 -3 0 0 0 B. C.) Maya, Yakut
zerk Cumhuriyeti - (Okladnikov - Mazin 1979: 126.)
11.2.12. nsan figrleri - (M 4 0 0 0 -3 0 0 0 ) Maya, Yakut zerk Cumhuriyeti (Okladnikov - Mazin 1979: 128.)
11.2.13. Gne semboll maskeler - (M 4 0 0 0 -3 0 0 0 ) Maya, Yakut zerk
Cumhutiyeti - (Oklandnikov - Mazin 1979: 139.)
11.2.14. Gne-ba maskesi. Aa Amur blgesi, Sakachi Alyan - (Okladni
kov 1971: 139.)
11.3.1. Maskeler (Kuzey Asya). 1-2: Minusinsk Havzas; 3: Tom nehri kaya
izim i; 4: Ural; 5-6: Angara; 7-8: Amur. - Leontiev 1978: 100.)
11.3.2. Boynuzlu maskeler, a: Tom; b: Tas-Haza; c: Samus IV. - (Okladnikov
- Martinov 1972)
11.3.3. Geyik boynuzlu antropomorfik figrler (Bronz a). 1-2: Mugur Sargol; 3: Kamyshta; 4: Tesei; 5: Shalabolino; 6: Angara; 7: Lena (merkez bl
ge); 8: Samus IV; 9: Baykal - Devlet 1980: 232.)
11.3.4. am an ve yardmc ruhlar (M. S. XV-XVIII.) Mohsobolloo-Haya, Yakut
zerk Cumhuriyeti - (Okladnikov 1949).
11.3.5. Davullu am anlar (XV III-XX., A. D.) Hakas zerk Blgesi - (Kyzlasov
-L e o n tie v 1980: 117.)
11.3.6. Maskeler ve insan figrleri. - Devlet 2001: 8. ekil 17. Stone 29. AldyMozaga Da.
11.3.7. Boynuzlu maskeler. - Devlet 2001: 56. ekil 21. - Parmen: 1 Bizhiktig-Kaya; 2 - 3 Mugur-Sargol; 4 -6 Aldy-Mozaga.
11.3.8. Mantar biim li balkl savalar. Aldy-Mozaga Da. - Devlet 2001:
13.
11.4.1. Hareketli elk tablosu. - Okladnikov - Martinov 1983: 6 6 -6 7 .
11.4.2. Novoromanovo kayalarndaki bir grsel ifade. - Okladnikov - Marti
nov 1983: 25.
11.5.1. Salon Noir/Siyah Salon duvarndan. - Clottes 1995: 104.
11.5.2. Av bys. Lascaux, Fransa (M 1 5 .0 0 0 -1 0 .0 0 0 ) - Laming - Emperaire 1959.
11.5.3. Tom nehri yazl kayalarndaki yaral elkler. Kaya No. 5. - O kladni
kov - Martinov 1983: 66-67.
11.5.4. Kayk temsilleri. Novoromonovo, Tom Nehri. Neolitik. - Martinov
1991: 162.
11.5.5. Maskeler ve kayklar. Amur blgesi, Kalinovka. - Okladnikov 1971:
137.
11.5.6. aman (?), kayk ve gne semboll elkler. Novoromanovo, Tom nehri,
Sibirya (M 200). - Okladnikov - Martinov 1983: 25.
11.5.7. Sakachi-Alyan, Amur nehri. - Okladnikov 1971: 100.
11.5.8. Asperberget, Bohusln, sve. - Broby - Johansen 1979:146. resim.
11.5.9. Karm ak bir m itik sahne. Omega Gl, Besov-Nos (Rusya). - Artamonov (ed.) 1974: 6. resim.
11.5.10. Mitik kular. Ural Da. - Chenetsov 1971. Renkli kapaktan.
11.5.11. Erotik sahneler. - Novgorodova 1980: 171. a, b.
11.5.12. Erotik sahneler. - Mariyashev 1994: Photo 24.
11.5.13. Erotik sahneler. - Mariyashev 1994: ekil. 28.
11.5.14. iftleen elkler. Klftekloss, Buskerud, Norve (Neolitik). - Broby Johansen. 1979: ekil 59.
11.5.15. Geyik nesilleri. Hongor Bator, Baykal gl. - Okladnikov - Zaporozhkaya 1970: 248. Tablo 77.
11.5.16. Bereket ve gndelik yaam hakknda karm ak bir hikye. SaganZhaba, Baykal blgesi. - Okladnikov 1974: Tablo 11.
11.7.1. Arpauzen, Kazakistan. - Lymer 200 2 : 82.
11.7.2. Arpauzen V. yzey 37. - Lymer 20 0 2 : 84.
11.7.3. Tamgal, Kazakistandaki dans eden figrler. - Rozwadowski 2 0 0 4 : 76.
ekil 65.
11.7.4. Gagalama teknii. - Rozwadowski 2 0 0 4 : 56.
11.7.5. Sra halinde dans eden figrler. - Novgorodova 1984: 112.
II.7.6. Yay alan figr; byc ya da aman (?) - Les Trois Freres resm inin sa
aa ksm , Fransa. - Lewis-W illiam s 2 0 0 4 : 195.
Ek
1. Hanin-had Da kayalarndaki petrogliflerin konumu - Mariyashev 1994.
Sayfa numaras bulunmamaktadr.
2. Har-had kayalarndaki eski atl Trki savalar - Mariyeshev 1994.
3. Burhantin-gazara kayalarnda av sahnesi ve cenaze ilemi. - Novgorodova
1984: 113.
K a p a k re s m i: O r t a A sy a d a n b ir g n e b a l ila h re sm i