Aynnt: 206

nceleme dizisi: J13

Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

Toplum, K5 ve Cinsel Politika

R. W. Connell

ngilizceden eviren

'.

Cem Soydemir

Yayma hazrlayan
OzdettArtkan

Son okuma
Mehmet Kk

Kitabn zgn ad
Gender and Pmver
Society, the Person and Sexuai Poiitics

>

: r
.'
:

l
,

Polity Press/1987
basmndan evrilmitir.

Blackwell

i;

Bu kitabn Trke yaym haklan

Ayrnt Yaynlar'na aittir.
Kapak llstrasyonu

\.

Sevin Allan

Kapak dzeni

|'
'j
t

' I'
'

Artan Kahraman

Dzelti

Sait Kzlsltan

: Basma hazrlk

.i

Renk Yapmevi Tel: (0 212)516 9415

Bask ve cilt
Mart Matbaaclk Sanatlar Lid. t. Tel: (0212)212 03 3940

Birinci basm

Mart 1998

ISBN 975-539-193-2

AYRINTI YAYINLARI
Piyer Loti Cad. 17/2 34400 emberi ita-stanbul Tel: (0 212) 518 76 19 Faks: (0 212) 516 45 77

->

R. W. Connell

Toplumsal Cinsiyet

ve ktidar
Toplum, Kii ve Cinsel Politika

0 ; " j{ p $ $

R e f - K - ' r i ^ i

u~.^pnnesj

Oemrba No. ^ o D 5
Akdeniz niversitesi Merkez Ktphanesi

*028841*

ENLKL TOPLUM//, Illich

YEL POLTKA//. Porritt u*T MARKS, FREUD VE GNLK HAYATIN
ELETRS/0. Brom *mf KADINLIK ARZULARI/R Coward*mT FREUDOAN LACANA PSKANALZ/S.
M Tura
NASIL SOSYALZM? HANG YEL? NN TNSELLK?//!. BahroJ* ANTROPOLOJK
AIDAN DDET/Da/v D. Riches*of ELETREL ALE KURAMIM . P o s te r i KBN'E DORU/R Williams *mf DEMOKRAS ARAYIINDA KENT/K. Bumin
YAR IN /R Havemann jhF DEVLETE KARI
TOPLUM/R Ctastres M RUSYA'DA SOVYETLER (1905-1921 )/0 . Ameller M BOLEVKLER VE
DENETMM Brinlon M EDEBYAT KURAM l/T. Bagleton ^nf K FARKLI SYASET/L Kker^Y
ZGR ETM//. Springjrf EZLENLERN PEDAGOJS/P. FreireM SANAY SONRASI TOPYALAR/B. Frankel^nF KENCEY DURDURUN/T. A k e m i ZORUNLU ETME HAYIRf/C. Baker
M SESSZ YIINLARIN GLGESNDE YA DA TOPLUMSALIN SONU//. Baudriiiard*uf ZGR BR
TOPLUMDA BLM P. Feyerabend
VAH SAVAININ MUTSUZLUU/P. Claslres M
CE
HENNEME VG/G. Vassat
GSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G. Debord
AIR EKM/
L Segal*rY CNSEL DDET/A Godenzi*nf ALTERNATF TEKNOLOJ/D, Dickson
ATE VE
GNE//, Murdoch
OTORTE/R Senneti
TOTALTARZM/S. Tom eyjtf SLAM'IN BLN
ALTINDA KADIN IF. Ayt Sabbab M MEDYA VE DEMOKRAS//, Keane *nT OCUK HAKLARl/Der; S,
Franklin
KTEN SONRA 10er: R. Blackbum
DNYANIN BATILILAMASI/S, Laiouche
*nf TRKYE'NN 8 ATILILATIRILMASVC. Aktar SINIRLARI YIKMAKM, MeOor
KAPTALZM,
SOSYALZM, EKOLOJ/A Gorz M AVRUPAMERKEZCK/S. Amin
AHLAK VE MODERNLK/R
Poo!e*mf GNDELK HAYAT KILAVUZU/f, W l W SVL TOPLUM VE DEVLET/Der; J. Keane J tf
TELEVZYON: LDREN ELENCE//V, Postman
MODERNLN SONULARI/A Giddens
DAHA AZ DEVLET-DAHA OK TOPLUM/R Cantzen
GELECEE B AKM AKM Albert - R. Rah
ne!*^ MEDYA, DEVLET VE ULUS/R Schlesinger
MAHREMYETN DNMM, G/dc/e n s^K T A R H VE TN/J. K fjre/ ^ K ZGRLN EKOLOJS/M. Soote//nuoK DEMOKRAS VE
SVL TOPLUM/Zo. Keane
U HAN KALPLERMZ/R Coward^K AKLA VEDAP, Feyerabend
BEYN FAL EBEKESM, Mattelart*nf KTSAD AKLIN ELETRS/ A. Gorz Jnf MODERNLN
SIKINTILARI/C. Taylor *nT GL DEMOKRAS/0, Barber*nf EKRGE/0, Suiis M KTLN
EFFAFLII//. Baudriltard ENTELEKTEL/E, S a i d TUHAF HAVA/Afoss unf YEN ZAMANLAR/
S. Hall-M. Jacquas
TAHAKKM VE DREN SANATLARI//,C. Scott
SALIIN GASPI//, IIlich jn f SEVGNN BLGELM. Finkielkraut
KMLK VE FARKLILK/VV. Connolly * * ANTPOLTK ADA POLTKA/G. Mlgan udKYEN BR SOL ZERNE TARTIMALAR/R Wainwnght uaf DE
MOKRAS VE KAPTALZM/S. Bow!es-H. Gintls Jnf OLUMSALLIK, RON VE DAYANIMA/R Rorty uaf
OTOMOBLN EKOLOJS/P, Freund-G. Martin unf PME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ZERNEM.
Phillips
MKNSIZIN POLTKASI/J.M. Besniet
GENLER N HAYAT BLGS EL KTABI/R
Vaneigem Jtsf CENNETN DB/G. Vassat
EKOLOJK BR TOPLUMA DORUM. Baokchin unT
DEOLOJ/T, Eaglelon ut* DZEN VE KALKINMA KISKACINDA TRKYEM. nseler AMERKA//. Baudr/ferd ^ POSTMODERNZM VE TKETM KLTRM, Fealherstone
ERKEK AKIL/G, Ltoyd
SARBARLIKM. Henry J t f KAMUSAL NSANIN K/R Sennett M POPLER KLTRLER/
D, Rom M BELLEN YTREN TOPLUM/RJacoby
GLME/H Bergson^f LME KAR
HAYATIN. O, Brom J tf SVL TAATSZLK/Der,: Y. Coar
AHLK ZEpNE TARTIMALAR//. Nuttall unY TKETM TOPLUMU//, Baudriiiard unf EDEBYAT VE KTLK/G. Bafa///e
LMCL
HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard art ORTAK BR EYLER OLMAYANLARIN ORTAKLIIM. Lingis J t f VAKT LDRMEK/P. Feyerabend
VATAN AK IM . Viroli unf KMLK MEKNLARI/D, Mor\ey-K, Robins M DOSTLUK ZERNEIS. Lynch
KSEL KLER/H. LaFoHee J * KADINLAR
NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GNDERMEZLER7/D. Leader-mf DOKUNMA/G. Josipovicl unf
TRAF EDLEMEYEN CEMAATM. Blanchot~*f FLRT ZERNE/A Phillips uaf FELSEFEY YAAMAK/
R Billington urf POLTK KAMERAM. Ryan-D. KelIner^nT CUMHURYETLK/P. Pettit * * POSTMODERN TEOR/S. flesf-D. Kellner
MARKSZM VE AHLK/S. Lukes
VAHET KAVRAMAK U.P. Reemisma
SOSYOLOJK DNME K/Z Bauman
POSTMODERN ETK/Z.Baman
TOP
LUMSAL CNSYET VE KTDAR/RH/, Connell

H A Z I R L A N A N

K T A P L A R

OKKLTRL YURTTALIK/W. Kymlicka J t i KUSURSUZ CNAYET//. Baudriiiard u tf POLTK BR

DNR OLARAK NIETZSCHEYE GR /KA Pearson *nf MARX'IN ZGRLK ET/G. G, Brenkert
HAYATIN DEER//. Hanis M RUJ LEKESG, Marcus
DNYAYI DETRMEK ZERNEM
Lwy uaf BENL KONUMLAMAK/S. Benhabib J t t GENEL ETK/A He!ler~mf ARZU AI//. Kovei
YNTEME KARIP. Feyerabend jtrf KENTLEMEDEN EHRLEREM Bookchin
MARKSZM VE
DL FELSEFES/V, N, Voloinov

W-

indekiler

NSZ.................................................. ..............................................9
L GR: BR RNEK O L A Y ...........................................................21
A. Ergenlik anda bir gen kz ve ailesi..................................... 22
B. Kamusal dnya: cret, eitim, i ............................................... 28
C. iddet, nyarg, devlet......................................................... ..... ...33
5

Birinci Ksm

T o p lu m s a l cin siy e tin te o r i l e t i r i l m e s i

' II. ADA TEORNN TARHSEL KKLER...........................47
A. Dnyevi ahlk..................................................................
48
B. Bilim ^e radikalizm.................................................
52
y j ^Cinsiyet rolleri ve sentezler^.............................................
55
^l^lT^^^M^ve^cmsel kurtulu hareketi...................................-59
/TL Tepki ve paradoks....................................... ............................... 65
III. MEVCUT EREVELER....................................
69
A , Dsal teoriler; nce snftan toplumsal yeniden retim
dolavmvla ikili sistemlere ......................................................70
T T jB. Cinsiyet rol teorisi JT..................................................................77
C. KategHkteori.......................................
86
D. Pratik temelli bir teoriye doru.................................................94
IV; BEDEN VE TOPLUMSAL PRATK......................................... 100
A. Doal farkllk amaz......................................................... 100

B. Aknlk ve olumsuzlama.................................... ................115

C. Bedenin pratik dnmleri.......... ................................ ......... 120
kinci Ksm

T o p lu m s a l c i n s iy e t i l i k ile r i n in y a p s
V.

ANA YAPILAR; EMEK, KTDAR, KATEKSS

A. Yapve yapsal analiz........................................
jVf Emek)......................... ............................................
" CTlktidaft......................................................... ............
D. Kateksis........................................................
E. Sistem ve kompozisyona dair bir not

131
132
141
150
156
161

VI.

TOPLUMSAL CNSYET REJMLER VE

TOPLUMSAL CNSYET DZEN............

u.
* J,

<\ -y E. Toplumsal cinsiyet dzeni^............................................

ve kurumsallamasna'
L ^ _ d a ir bir not.............................................. ........................... .
VII. TARHSEL DNAMKLER....
^^C T arihsellik ye kcenePT^.
B. Tarihin seyri........................
C. Kriz eilimleri........................

165
165
167
173
181
184
190
194
194
203
213

nc Ksm

K a d n lk ve e r k e k l ik
yEL CNSEL KARAKTER.......... ..... ................ .................................. 225
imsel modeller ve cinsiyet farkll aratrmas..:.,....... 225
eB ik /k d m ir^
....V!......... 230

ckatl modeller; Tipolojiden ilikiye...................................235

plarn etkisi......................
241
jemonik erkeklik ve n plana karlan kadnlk............. 245

IX,

GN IIINDAK ESRAR -Toplumsal cinsiyet oluumu ve

psikanaliz ...................................................................
254
/ | ^ A ^ p u msalsrpf i .....................................
255
B. Klasik psikanaliz: Dinamik bilind.................................. 261
C. Varoluu psikanaliz: Tasan.......... .................................... ..279
X.

PRATK OLARAK KLK........... .........................................288

A. Kiilik, toplum ve yaam yks......................................... 2887
B. Kiiliin tarihsel dinamii......................................................294
C. Kiilik politikas..............
300

Drdnc Ksm

C in se l p o lit ik a
XI. CNSEL DEOLOJ....... .................................................................315
A. Sylem ve pratik...............................................
315
B. deolojik sreler...............................................................
321
C. Kltrel dinamikler...........................................................
.326
D. deologlar ve karlar................................................... ;......... ..331
XII. POLTKA PRAT.................................................
338
Cinsel politikann kapsam........................................................ 338
fi. karlarn ifadesi........................................................................ 343
fn . i snf fem inizm i.......... ........................ .............................346
$Q Kurtulu hareketlerinin douu ve dnm............ .......... 352
Xm. BUGN VE GELECEK................................................................361
A. Gnmz...............
361
B. Stratejiler........................................................
365
C. Sonu: Toplumsal cinsiyete dair toplum teorisiyle
kurulabilecek bir dnya zerine notlar.... .............................. 372
KAYNAKA................
-3 8 1
DZN..........................................................-.....................................400

nsz
s p f

t-

1960lar ve 1970lerin radikal hareketleri, biyolojik ve toplumsal

cinsiyetle balantl olan ve cinselliin davurum biimlerinden ekonomik eitsizlie, polisin ecinsellere kar iddet kullanma
sndan tecavze kadar eitlilik gsteren bir dizi pratik konu hak
knda tartmalar balatt^Yeni feminist ve ecin sel politika da, bu
konulan adlandrarak baz teorik sorular ortay a.att ve teorik; bir dil
oluturmaya b alad rCinsel politika, bask, ataerkillik ^
Bu terimlerin yaygn biimde geerlilik kazand 1970lerin
ortalarna gelindiindeyse,^kadnlarn ve ecinsellerin kurtulula
rnn, toplumu anlay biimlerimizde kkl bir deiiklik ge
rektirdii^ dinlemeye istekli herkes iin kesinlik kazanmt. Sos
yalist snf analizi, uzlamsal iktisat, siyaset bilimi oulculuu

veya sosyolojik ilevselcilik kapsamnda ok az ey ifade eden ik

tidar, kar ve atma rntlerine aklk getiren de yine cinsel
politika oldu, Artk toplum bilimlerinde teorik bir devrim talep edi
liyordu/
! Ama bu, ar ilerleyen bir sre oldu. Cinsel politikann
dnyasn anlamak iin ne tr bir teorinin yeterli olaca ak de
ildi, Mevcut fikirleri yeni srece uyarlamak iin birok giriimde
bulunuldu. Derken kendi halinde, sessiz sakin ilerleyen akademik
bir ters aknt, yani cinsiyet rol aratrmas, kendisinden bek
lenmeyen bir yaygnlk ve etki kazand. Biyoloji, biyologlarn ken
dilerinin bile glkle hayal edebilecei konulara aklama ge
tirmeye zorland. Feminizmin iinde, ataerkilliin evrenselliini,
psikanalizin yararlln, kapitalizmin etkisini, erkeklerin uygula
d cinsel iddetin nemini tartan rakip dnce olcu ln ortaya
kt. Ecinsel kurtulu hareketi teorisyenleri, psikanalizden, Marksizmden, smrgecilik kart yaklamlardan ve yeni yeni ortaya
kmakta olan sylem teorilerinden esinlenmeye altlar. 1980ierin balarnda, nfuzlu bir feminizm okulu, on yl ncesinin temel
teorik varsaymm, yani toplumsal cinsiyetin zde toplumsal bir ka
raktere sahip olduu grn terk ediyordu.
Bu kitap, sz geen tartmalarla ortaya kan glklerden ba
zlarn zm eye ve toplumsal cinsiyete dair sistematik bir toplum
teorisinin taslam izm eye ynelik bir giriimin rndr. Ama
bu tr bir abann ancak cmert bir tutkudan kaynaklandnn
ve tek bir kiinin almasnn da bu giriimin yalnzca bir ksmn
oluturacann belirtilmesi gerekir. Bununla beraber, sorunun dunmu gz nne alndnda kapsaml bir sentezin snanmasnn,
dier bir deyile, toplumsal cinsiyete iliirin farkl konularn birbirleriyle nasl uyumlu hale getirilebileceinin nerilmesinin za
man geldi gibi grnyor. Ne var ki byles bir giriimin byk
l, kitapta ortaya koyduum' tartmann ok geni bir alan kap
samas sonucunu dourdu ve yaptm aratrma, beklenmedik baz
dnemelere sapmama yol at. Bunlar da (feminist kken ar
gmanlarnn kantlarn daha iyi kavramaya alma amacyla)
eski alardaki Gneybat A syann arkeolojisinden, Freudun pek
tannmayan ardllarna kadar eitlilik gsterdi. Dolaysyla, bu
dorultuda yaptm, analizin baz ksmlarnn yetersiz, baz ksm10

:
I
j
/

!
I
I
I
/
|
V_

lannm da nispeten soyut ve/veya speklatif olmas kanlmazdr,

Seme sansm olduunda, cinsel ideoloji gibi artk yaygn olarak
zerinde allan konular yerine toplumsal cinsiyetin kurumsalla
mas gibi nispeten gz ard edilmi grnen sorunlara daha fazla eildim.
nerdiim sentezin temeli, yani mantksal k noktas, bizzat
toplumsal gerekliin doasdr. Biyolojik veya doal olann her
naslsa toplumsal olandan daha gerek olduunu ne sren bir varsaym, toplumsal cinsiyet hakkndaki argmanlarn bana bela kesilmitir. Szgelim i cinsiyet rollerinin (medya, okul vb. tarafndan)
toplumsal olarak yaratlmalar nedeniyle yapay olduklar 1970lerin balarnda sk sk ne srlyordu. Eer bunlar eelerseniz
ilerinin bo olduunu greceiniz ynnde genel bir kan vard.
Bu roller o zamandan beri bir hayli kurcaland ama ilerinin bo
olmad griild. (Cinsiyeti klieler, etkileyici bir dayankllk ve
elastikiyet gstererek bizimle birlikteliklerini srdryorlar. Toplumsal sre kendi snrlama gcne, zlmeye kar kendi direncine sahip. Ama yine de tmyle insani. yleyse, kadnlara ve
ecinsellere bask uygulanmas, doann deil insan eylemliliinin
bir son'c.3/"^
Bu nitelendirmelere ilikin eksiksiz bir anlaya nasl ulalaca
, getiimiz otuz yl boyunca toplum teorisinde hem merkezi
hem de allmadk lde g bir sorun oldu. 1970lerde yapsal
clk etrafnda dnen tartmalar, toplumsal srecin gayri ahsi
zellikleri ile insani nitelikleri arasndaki elikiye fena halde ta
klp kalmt. Ama teknik bir okuyucu topluluu dnda hl pek
fazla tanmmasa da, toplum teorisinde daha inandrc bir yapta sa
hip yeni bir yaklam boy gsteriyor. Bu yaklamn kaynaklarn
dan biri, ^ana akm Marksizmine ynelik felsefi eletirilerden ha
reketle tretilmi olan pratik teorisi])kincisi, teorik sosyolojide ge
litirilmi olan, yap ve pratik arasndaki bantya ilikin ikici (dualist) veya yineleyici modeller; bir ncsyse sosyal psikolojide
gelitirilmekte olan benlik, kiisel eylem ve zneleraraslk ana
lizleridir^
Bu yaklam iin ortaklaa kabul edilen bir isim yok; bunu
ksaca pratik teorisi^ olarak adlandracam. Bu isim bana, halihazrdaloplurhsal cinsiyet ve cinsel politika zerine srdrlen
II

en iyi aratrmaya uygunmu gibi grnyor ve toplumsal cinsiyet

teorisinin karlat ikilemlerden bazlarna zm nermesinden
tr tutarl geliyor. Dolaysyla Sdtabn genel yaklamnn, pratik
teorisini cinsel politikann sorunlaryla karlatrmaya ynelik ol
duunu syleyebilirim rahatlkla^Bu, tek ynl bir alveri, bir
uygulama olmann ok tesindedir; her ikisinin yeniden formlletirilmesini iermektedir. Umulmadk sonulardan biri de, ki
ilie ilikin pratik temelli bir yaklama ynelik talepti ve bu talep
genel tarihsellik ilkesi, psikanalizin bulgular ve cinsel kurtulu ha
reketleri deneyiminden ortaya kmt.
B yle bir giriime kalkmamn nedenleri, ksmen sorunlar an
lamak istememden, ksmen de teorinin, en azndan uzun vadede
pratik politika asndan nem tamasndan kaynaklanyor. Kt
teoriler kukusuz zarar getirecektirfcinsel politikada yle ok ikilem ve stratejik atma var ki, doru drst bir toplumsal cinsiyet
teorisi her tr ilerici politika asndan elle tutulur bir deer olu
turacaktr^
Ama ne var ki teoriler aata yetimiyor; sonuta teoriletirmenin kendisi bile, politika ieren bir toplumsal pratiktir. Top
lumsal cinsiyete dair radikal teoriletirmelerin ou, kadnlar veya
ecinsel erkekler tarafndan yaplmaktadr. Ben orta yal, hetero seksel bir erkeim, evliyim ve bir refah lkesinde, yani gn
delik bir dille syleyecek olursak ok zengin ve gvenli lkelerden
birinde yayorum, niversitede retim yesi olarak alyorum
ve em eklilik hakkna sahibim. Dolaysyla burada yapmakta ol
duumu aklamakla ykmlym.
1970lerde A B D de erkek hareketi tarafndan "erkekler de eit lde ezilmektedir eklinde bir gr ortaya atlmt. Bu,
yanll kantlanabilir bir iddiadr. lgili kantlardan bazlarna,
henz konudan yeterince haberdar olmayanlar iin toplumsal eitsizlik olgularna bir giri niteliinde tasarlanm olan 1. B
lm de yer vereceim.
Genel olarak erkekler, mevcut toplumsal yapda avantajl du
rumdadrlar, heteroseksel erkekler ise brlerine kyasla ok daha
fazla avantajldr. Ancak, erkek kurtulu hareketi tartmasnn
gzler nne serdii bir ey var ki, erkekler toplumsal avan
tajlarnn bedelini demekte, hatta bazen bu bedeller ok yksek
12

olmaktadr. Ama bu tartma ayn zamanda, bu durumu grdkle

rinde adaletsizlii fark edebilen ve sahip olduklar konumdan ra
hatszlk duyan bir grup erkein bulunduunu da gstermitir.
Benim amdan bu honutsuzluun birok kayna bulunuyor.
Kendimi bildim bileli, kesin olarak da ergenlik ama girdiimden
beri uzlamsal erkeklikten rahatsz oldum. Niin byle olduunu
bilmiyorum; belki de, Dorothy Dinnersteinm The M erm aid and
the M inotaur (Denizkz ile Minotaurus) adl kitabnda 1960larn
renci eylemlerine katlan erkekler hakknda sylediklerinde bu
nun bir yant bulunabilir. Dem ek ki erkeklie olan ballm, bu
kuan kadnlar kendi kurtulular iin seferber olduunda onlar
byk bir dikkat ve ilgiyle izlem em i salayacak lde krlmt.
Freudcu Solun yan sra Shulamith Firestoneun D ialectic o f
Sexi (Cinselliin Diyalektii) gibi kitaplar okudum, feminist il
keler ve programlar hakknda pek ok tartmaya kulak misafiri ol
dum. Reetelerle bezeli bir Marksizmden ok, eitlik temasn vur
gulayan bir sosyalizme bal olmam da nemli bir etkendi. ne
minden asla phe edilemeyecek bir baka etkense, bir kadn
sal merkezi kurulmas trnden projeler zerinde almakta olan bir kadnla birlikte yayor ve niversitede feminist aratrmaya
bulam insanlarla birlikte alyor olmamd.
Eitsizlik ve bask hakkndaki "temel feminist argmanlarn
doruluuna olduka erken ikna oldum. Bir sre sonra da bunlarn,
sosyalist politika ve toplum bilimlerinin ok titiz bir biimde y e
niden ina edilmesi gerektirdiine inandm. Daha sonra ecinsel
kurtuluun, ayn sorun kmesinin paras olan nemli teorik so
rular ortaya attna ikna oldum. En sonunda da, toplum bilim le
rinin ve cinsel politikann yeniden ina edilmesinin (rnein, er
keklik,politikas gibi alanlarda), yapacak zel ileri olan ama ayn
zamanda cinsel politikann genel analiziyle de ilgilenmeleri ge
reken kimi heteroseksel erkeklerin de sorunu olduu kansna var
dm.
ster istemez g bir ey bu. Bir taraftan, erkeklerin yerleik
dnce biimlerinden kurtulmas gerekiyor. Toplumsal cinsiyet
konularnn, uzun sredir erkeklerin hkimiyetinde bulunan tarih,
ekonomi veya psikoloji gibi ana akm akademik disiplinlerde kabul
ettirilmesinde kaydedilen ilerleme, tm yavalna ramen, bir
13

kar kn varln gsteriyor. Dier taraftan, feminist dn

cede erkeklerin katlmn ho karlamayan akmlar ile kadnlarn
iine izinsiz mdahale edilmesi ve ortak sorunlara ilikin alma
nn paylalmas arasnda ince bir izgi var.. Feminizm hakknda
yazan sempatizan erkekler bile, olduka iddetli tepkilere maruz
kaldlar. Bu kitapta, feminist hareketlerin stratejilerini tartmak gi
bi, bir zletirmecinin (purist) yapamayaca eylere kalkyorum.
Bunun nedeni, cinsiyeti ne olursa olsun hi kimsenin bu konulara
el atmakszn kapsaml bir cinsel politika analizi yapamayacak ol
masdr.
7 ^' 7 ^N/^Bu konular zerinde alan heteroseksel erkeklerin says hl
az. Muhalif olmann bal bana hayranlk uyandracak bir ey ol
duunu sanmyorum. Kadn ounluunun yan sra erkek oun
luunun da, cinsiyetlerin mutlak eitliini kabul edecei, ocuk ba
kmnn ve dier tm ilerin paylamn kabul edecei, cinsel dav
ran zgrln kabul edecei, toplumsal cinsiyet biimlerindeki
eitliliin aka bir saduyu ve uygar yaamn sradan temeli ol
duunu kabul edecei gn zlemle bekliyorum.
Eer bu ilkeleri pratie dkmeye alan insanlarn says mu
ayyen ounluklara eriecekse, insanlarn bunlar ilke olarak kabul
edebilmesi iin salam gerekeler bulunmas gerekir. Ama bu ge
rekelerin hepsinin ayn olmas gerekmez./Tpk br alanlardaki
politikalar gibi cinsel politika da, bir ittifak kurma meselesidir.
Baz gruplr i ^ ' s z kbhsu erekeler. dorudan deiimde ortak
karlar bulunmasndan kaynaklanr. Asl glk (kitap boyunca
sunulan kantlarn da feyit ettii gibi), ortak karlar m evcut sis
temi korumak olan heteroseksel. erkeklerle,yaanr daim a/Peki am heteroseksel erkekleri ataerkillii savunmaktan vazgeirmek iin, kolay kolay deimeyen bu kar karsnda hangi deiildik
gerekeleri yeterli arla sahip olacaktr? Kendi yaantma ilikin
be gereke sralayabilirim.

0 ) Baskc bir sistemden fayda salayan kiiler bile, bu sistemin

baskcln, zellikle de dier insanlarla paylatklar yaam
alanlarm nasl zehirlediini fark edebilirler.
(0) Heteroseksel erkeklerin evrelerindeki eitli kadnlara (ele14

rine ve sevgililerine, annelerine ve kz kardelerine, kzlarna

ve kuzenlerine, i arkadalarna) gl ballklar vardr ve
onlar iin daha iyi bir yaam arzulayabilirler. zellikle de;
kendi imtiyazlarn kaybetme pahasna olsa bile, ocuklar iin
daha uygar ve barl cinsel dzenlemeler yaratmann yararn
fark edebilirler.
Heteroseksel erkeklerin hepsi ayn deildir veya hep ittifak "J
halinde olmazlar ve birou mevcut sistemden epey zarar /
grr. Szgelimi, erkek ecinsellerin yaad bask, efemine )
mizal olan veya erkekliini ok iddial biimde ortaya koyma f
eiliminde olmayan heteroseksellere zarar verici dolayl et- \
kilere sahiptir,
\
( $ Toplumsal cinsiyet ilikilerinde u veya bu ekilde, stelik ge
ni lde deiiklikler yaanyor. Pek ok heteroseksel er
kek, gemie saplanp kalnamayacan fark ediyor ve tama
men .yeni dorultulara ynelinmesini stiyor.
^ 0 Heteroseksel erkekler, yaantlarn, duygularn ve mitlerin
paylalmasna ilikin temel insan yeteneinden yoksun de
iller. Bu yetenek ou kez kreltiliyor, ama zenli davranma
ve zdeleme yetenei tam anlamyla yok edilemiyor. Asl so
runsa, hangi koullarn bu yetenei uyandrabilecei. Baba ol
makla ou kez bu baarlabiliyor; baz politik hareketler,
zellikle de evreci hareketler ve bar hareketleri bunu ba
aryor gibi; yleyse cinseLpolitika da bunu baarabilir pekl;

Bunlar en azndan bu kitabn gerekeleri arasnda yer alyorlar.

Ama bu arada, kendi kiisel deneyimlerimin de kitab yazma
ynnde beni harekete geirmi olduu bir gerek. Son on be yl
boyunca cinsel politikayla ilgili konular evimde, iyerimde ve ii
hareketindeki dier insanlarla birlikte halletmeye altm. Bunun
bir ksm gerekten ok zor oldu ve toplumsal cinsiyet ilikilerinin
eksiksiz bir biimde, kolaylkla yola getirilemeyecei konusunda
beni, hibir teorik yaznn baaramayaca lde ikna etti. Ayn
zamanda, ilikilerin ve greneklere bal pratiklerin kesinlikle de
itiine, kolektif yeniden ina projelerinin mmkn olduuna ve
kar atmalarnn bu tr projeler kapsamnda zmlenebilece15

ine, hatta bazen bsbtn ortadan kaldrlabileceine inandrd.

Toplum aratrmalarnn bu giriim asndan byk bir deer
tayabilmesi iin -bunlar da faydal iler olmakla birlikte- nereden
geldiimizi gstermekten veya u anda nerede bulunduumuzu ta
nmlamaktan daha fazla bir ey yapmas gerekir. Ayrca stratejik
konularla da ilgilenmek zorundadr; yani, nereye gidilebilir ve bu
nasl mmkn olur? Bu konular zerinde fikir yrtmek kolaydr
belki, ama salam temelli argmanlar retilmesi zordur. Toplumsal
cinsiyetle ilgili literatrn byk bir blm, teorisinin kurulu bi
imi yznden bu ii yapamaz. Benim balca amalarmdan biri
de, hem toplum teorisi kadar gvenilir olup hem de stratejik ar
gman olabilecek analiz biimleri gelitirmek. Cinsel politikada
kar eklemlenmesi, tm toplum dzeyindeki kriz eilimleri ve kiiliin aadan yukarya doru yeniden kurulmas gibi ko
nularda kitapta sunulan analizlerin ardnda bu am acn ' yatt
sylenebilir. Bir toplum teorisinin, politikann genel amalarnn
formle edilmesine de yardmc olmas gerekir. Burada gelitirilen
trde bir teorinin bunu yapabileceine inanyorum; ve bu balamda
kitap, ilerici bir cinsel politikann nihai sonularnn neler oabilecei ynnde bir tartmayla sona eriyor.

Bu kitap on yllk bir almann rn ama bu sre boyunca

almann tamamnn dz bir ekilde tek bir ynde ilerledii
sylenemez. Konulan bir araya toplamaya ynelik ilk giriimim,
1976da kaleme aldm Another Coup d Etat Among M en
(Robin Morgann sosyalist devrimler hakkndaki esprisinden yola
karak Erkekler Arasnda Bir Hkmet Darbesi Daha adn ver
diim) adl yaymlanmam bir makaleydi ve sosyalizm ile fe
minizm iin ortak bir buluma zemini salamaya ynelik olarak bir
hegemonik cinsellik teorisinin taslan sunuyordu. O sralarda
Dean Ashenden, Sandra Kessler ve Gary Dowsettla birlikte or
taretimde toplumsal eitsizlik konulu bir aratrma zerinde
almaya balamtm; bu aratrma daha sonra Making the D ifference (Farkllk Yaratmak) ve Ockers and Disco-M aniacs adl iki
ayr it a b n ortaya kmasn salad. Balangta snf eitsizliindenypla..ktk--ama-sonra- ergenlik andakiler,, arasnda
16

topluiQsal_cinsiyet ve cinsellik konularyla ilgilenmeye baladk.

Bu projede^eFl^lnnkatlar ve~nek^)ay inceTemeleri~dncebiimimde o zamandan beri etkili oldu ve bu kitabn eitli aamalarnda tekrar tekrar ele alnd. Kadnlk ve erkekliin ye
tikinler arasnda, zellikle de i ortamnda nasl realize edildii
sorusu, ayn projeden doan ve Teachers Work (retmen a
lmas) adyla yaymlanan, retmenlere ilikin bir aratrmann
da ana temas oldu. ok fazla tereddt etsenrde, Karen Horney tar
znda, kendi bama bir analize, giriip kendi ilikilerimin politikas
ve bedenin deneyimi hakknda yazmaya kalkarak erkeklikle ilgili
konular zerinde almaya baladm. Hemen ardndan, ancak bu
kez fazla tereddt etmeden, ataerkillik teorisine ve onun sosyalist
teoriyle nasl ilikilendirilebileceine ilikin bir dizi makale yaz
maya baladm. Bu giriimlerden birka tane yaymlanabilir rn
ortaya kt ve bunlar, bu kitab yazma fikrinin tohumlarnn atlmasm salayan Which Way is JJp? (Yukars N e Taraf?) adl ki
tabmda bir araya topladm. Which W ay is Up? adl kitapta yer alan, toplumsal yeniden retim kavram, SartreTn pratik teorisi,
ataerkillik ve kapitalizm arasndaki balant ile rol teorisinin ma
hiyetine ilikin ayrntl almalar, notlardan da anlalaca zere
bu kitapta sunulan argmanlarn blmlerini oluturuyor. Erkeklik
konusuna ilikin aratrmam 1980lerde iki yeni projeye dnt.
Bunlardan biri, Tim Carrigan ve John Lee ile birlikte Tow ard a
N ew Sociology o f Masculinity (Yeni Bir Erkeklik Sosyolojisine
Doru) adyla yaymladmz teorik bir almayd ve erkeklikle
ilgili toplum bilimsel almalarn ecinsel kurtulu hareketi, psi
kanaliz ve feminizm nda yeniden ele alnmasndan oluuyordu.
Dieri ise Pip Martin ve Norm Radikanla, ada erkeklikte yaa
nan deiikliklere ilikin halen srdrmekte olduumuz ampirik
bir alma. Bu iki proje, . K sm daki kiilik tartmasnn
byk bir blmne temel tekil ediyor.
Bu konulara ilikin almalarm, Macquarie niversitesindeki
dier akademisyenlerin almalarndan fazlasyla etkilendi. Rosemary Pringlen cinsellik ile toplumsal cinsiyet ve kapitalizm
zerine aratrmalar ile Ann Game ile birlikte kaleme ald Gender at Work (alma Yaamnda Toplumsal Cinsiyet) adl kitapta
yer verilen endstri aratrmalar, konu-ile ilgili deimez bavuru
F2N/ToDumsuJ Cisivet ve ktidar

kaynaklandr. Bunlarn dnda, Sue Kippax yeni sosyal psikoloji ile tanmam salad; Sheila Shaver da beni toplumsal cinsiyetin
refah politikasyla kesime noktalan hakknda bilgilendirdi. A ynca
tez danmanln yaptm birok doktora rencisinden de epey
ey rendim: Szgelimi, Teresa Brennan sayesinde feminist psi
kanalizle tantm; Clare BurtonTn Subordination (Tabiiyet) adl
kitab sosyalist-feminist dncenin ayrntl bir eletirisini sun
masndan tr benim iin ok faydal oldu; Tim CarriganTn
ecinsel kurtulu teorisi zerine yapt alma ve Carol O DonnellTn, emek piyasalar zerine The Basis o f Bargain (Pazarlk
Esas) adyla yaymlanan almasndan fazlasyla yararlandm; ve
son olarak mteveffa Di Courtun merkezi iktidar yaplan so
rununa dikkat eken feminizm ve devlet konulu almas bana bir
ok bakmdan k tuttu. eitli kuaklardan birok lisans renci
sinin srekli ilgisi, bu kitabn yazlmas ynnde beni yreklen
dirdii gibi, ortaya kan rnn snanmasn da salad.
Kitabn son eklini almas, 1. Blm deki ayrntlarn ounu
stlenen Thea W elshin ve Sovyet Komnist Partisine yelikten
Sydney Tiyatrosu'nun yakn tarihine kadar deien sorular ko
nusunda Pip Martinin aratrma srasndaki yardmlaryla mmkn
oldu.
almaya ait yazlara ve taslaklara birok kii olumlu tepkiler
verdi. zellikle Glynn Huilgol, Elizabeth Reid ve Hester Einsteinm yorumlan ok yardmc oldu. Gary Dowsett, Lynne Segal,
Rosemary Pringle, John Iremonger ve Venetia Nelson metnin ta
mamn olcuma zahmetine katlanarak deerli eletirilerini esirge
mediler. Balangta Heather WlliamsTn stlendii temize ekme
iinin byk bir ksmm, son birka yl iinde Helen Easson
srdrd. Bu insanlarn becerileri ve eletirel ilgileri olmasayd,
projenin gelimesi de mmkn olmayacakt. Son olarak, ilk tas
lan tmn evinde yazdmz Robyn Daseynin hogrs ve
dostluuna sonsuz teekkr borluyum.
jfeu kitabn ortaya kmas iin yaplan almann bir ksm,
Avustralya Aratrma Burslar Komitesi tarafndan Snf ve Ata
erkillik Teorisi ad altnda verilen bir aratrma bursuyla mali des
tele buldu. Tamamen teorik olan almalara nadiren burs verildii
iin belki de bu bursun veriliini kutlamak gerekir. Aratrmann

geri kalan iin gerekli paraysa Macquarie niversitesi Aratrma

Burslar tarafndan karland, ayrca Macquarie niversitesi iki
aylk aratrma izni vererek byk bir hogr gsterdi.
Kukusuz en fazla gnl borcum olan kii ise projenin tm ge
liim i boyunca, dnsel, pratik ve duygusal tm dzeylerde de
erli ilgisini esirgememi olan Pam Bentondr. Bu kitab,
bymekte olduklar dnyay daha eit, daha gvenli ve daha aklc, daha az ataerkil ve daha insancl bir yere dntrebilmek iin ocuklarmza yeterli hakk tanyabilin emiz umuduyla kzm
K ylieye adamak istiyorum.

jftcitabm plany^ayelJbajt;Ioplu ms al cinsiyet eitsizli^erine ilikin

olgulara giri niteliinde bir taslak; toplumsal cinsiyet teorilerine lkirP blm;.. toplumsal bir yap- olarak toplumsal cinsiyet
ti zerine ~~ blm; kiilik .olarak toplumsal cin siy et zerine.
. blm; pbftika ve-ideolojiye ilikin- b l m |N e var ki bu tr bir
plan, kitabn blmlerinin birbirinden ayr olma niteliinin abartlmas riskini tayor. Ama almann merkezindeki teorik
dnce, toplumsal ve kiisel olann birbirine baml olduudur;
ayrca kitabn balangtaki taslanda kiilikle ilgili blmler, top
lumsal yapyla ilgili blmlerden nce geliyordu. Yine de II. ve
TTT. ksmlarn birbirlerinin altnda paralel olarak okunmas ge
rektiini belirtmeliyim.
Karmak ve geni bir alana yaylm bir metin sz konusu ol
duunda gnderme yapmak genellikle nemli bir sorun halini alr.
Bu yzden, Harvard sisteminden yola karak kendi (sktrlm)
gnderme sistemimi icat ettim. Kitapta yazarlarn isimlerine tarih
belirtmeksizin yer verdim; ama ayrntlar kitabn sonundaki kay
nakada bulabilirsiniz. Gnderme yaptm belirli bir yazarn ya
ptna ilikin herhangi bir mulaklc sz konusu olduundaysa, her
blmn sonunda yer alan ve blmlerin alt balklarna gre
dzenlenmi olan biyografik notlarda ksa aklamalar yaptm.
Aynen yaygn Harvard sisteminde olduu gibi bu notlarda kay
naklara gnderme yaplyor. Ama 1. Blm n notlar, biraz farkl
olarak yalnzca bu blmde yararlanlan istatistiksel verilere ilikin
kaynaklar dorudan veriyor.
19

otlar

Bir erkein feminizm hakknda yazarken karlaabilecei sorunlara ilikin bir rnek iin bkz. Janet Bujra vd. (1984), David Bouchier'nin
The Feminist Challenge (Feminist Meydan Okuma) adl kitabna
ynelik eletirileri. Eitim konulu aratrmamzn toplumsal cinsiyetle
lgili ksmlar iin bkz. Kessler, Ashenden, Connell ve Dowsett (1982,
1985).

20

Giri: Bir rnek olay

n r

'

BLu blmde, kiisel yaam, politika ve toplumun bir btn olarak

kavranabilmesi iin niin toplumsal cinsiyete dair bir toplum analizine ihtiya duyulduunu gstermeye alacam. lk bakta,
boyles bir giriimi hakl gsterecek nedenler ne srlebilir. Bu
yzden olgularn yorumlarna bu blmde ok fazla girmedim.
Ama kitabn geri kalannda bu olgularn ayrntl yorumlarn bu
labilirsiniz.
Blmn banda, Delia Prince adnda, ergenlik anda, A vus
tralyalI bir gen kzdan yola karak bu gen kzn tercihlerinin ve
iinde bulunduu koullarn, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet kap
samnda nasl biimlendiini aklamaya alacam. Ama unu
belirtmekte fayda var: Delia belirli bir tipi temsil ettii iin se21

ilmedi; burada alt izilmesi gereken nokta daha olc, herhangi bir
bireysel yaamn anlalabilmesi asndan ayn tipte bir analize ih
tiya duyulacadr. Blmn ikinci ksmnda ise D eliamn iinde
bulunduu kolektif ortamlara, yani yaad ehre, eyalete, lkeye
ve dnyaya bakacaz. Bu aamada cinsiyet eitsizlii ve cinsel po
litikaya ilikin istatistiksel ve kurumsal kantlardan bazlarm tar
tacam. Bunun da konuyu aydnlatc olacana inanyorum. Ko
nunun ok geni olmas nedeniyle, tek bir blmde kantlarn
ancak kk bir ksmnn ele alnmas mmkn olabilir. Ama belki
de bu kadar bile toplumsal cinsiyetle ilgili konularn lsn ve
nemini gstermeye yetecektir.

A.
j

ERGENLK AINDA BR GEN KIZ

VE ALES

Delia Prince (isim uydurmadr), daha sonra Making the Difference

adyla yaymlanan aratrma projesi kapsamnda, alma ar
kadalarmla birlikte 1978 ylnda aileleri ve retmenleri de dahil
olmak zere mlakat yaptmz ergenlik andaki genlerden bi
ridir. Szn ettiim bu aratrma, ortaretimde hkim snfn
zel okullaryla karlatrldnda ii snf okullarnda okuyan
renciler arasnda eitimi yanda brakma orannn bu kadar yk
sek olmasnn ardnda yatan koullar (okul, aile ii ve iyerinde)
anlamaya ynelikti.
Delia, ehir merkezi dnda oturan ii snf ailelerinin
ocuklar arasndan setiimiz rencilerden biriydi; ablas ve aabeyiyle birlikte ana-babasmn yannda oturmaktayd, Avust
ralyalI ii snf ailelerin ou gibi D eliamn ailesi de oturduu
evin sahibidir ve onlarn evi de br ii ailelerininki gibi etraf
yksek bir tahta perdeyle evrili, tuladan rlm bir evdir.
Deliamn babas evi tek bana yapm, annesi de yllarca enerji
sinin byk bir blmn, evin iini prl prl tutmaya ve bah
esini gzelletirmeye harcamtr.
Kendisiyle mlakat yaptmz srada onbe yanda olan Delia,
sakin grnml olmasna ramen neeli bir genti, bir erkek ar
kada vard ve ergenlik amdayd. Ailesinin gznde dirayetli bir
22

ocuktu, zellikle baz ciddi salk problemlerinin ve kt

dnemlerin stesinden gelebilmi olmas da onlar iin bunu ka
ntlamaktadr. Mutfakta annesiyle ene alp okulda neler olup
bittiini anlatr, fazla szlanmadan ev ilerine yardm eder ve gece
d an svan akranlanmn tersine dan kaca zamanlarda ailesinin kurallarna uyar. Annesinin ksaca zetledii biimiyle as
lnda tam anlamyla normal bir ocuk olan Delia herkesin iyi
kz tanmna kesinlikle uymaktadr.
Hayvanlar ok sevdii iin veteriner olmak istemektedir; tabii
ki okulda yeterince iyi notlar alabilirse; aksi takdirde banka me
murluu gibi bir ite almak zorunda kalacak. Ama notlar or
tadan iyi deil; matematik dersiyle sorunlar var. Holanmad
bir-iki Idi olmasna karn retmenlerinin ouyla aras iyi. On
lara gre fazla gze batan bir renci deil -n e problem yaratyor
ne de dierleri arasndan syrlan parlak bir kiilii var. Ailesinin
istekleri v e veteriner olma ynndeki belirsiz tutkusu dnda onu
okula balayan ok fazla ey yok.Bitirme snavlarna girip onalt
yanda eitimini brakmay umuyor olmasna ramen, aslnda
kendine kalsa okuldan hemen ayrlmay tercih ettiini itiraf ediyor.
Tam anlamyla normal bir ocuk, peki ama bu normallik
nereden geliyor? Nasl retilmi? V e biraz abartl deil mi?
D eliann genliinin bir lde mlayim grnn deecek olursak, daha karmak ve gerilim ykl baz sreleri gn na
karabiliriz sanrm.
nce D eliann yaamn evreleyen ekonomik koullarla ba
layalm. Babas Fred Prince, mesleki eitim alm bir zanaatkr.
Ama eitimini grd ile artk uramyor, bir kamu ku
ruluunda bakm-onarmdan sorumlu be kiilik bir ekibte ustaba
olarak almakta. Uzun yllar nce, televizyonun hzla yay
gnlamasndan faydalanmak umuduyla asl mesleini brakm ve
kk bir irket aarak anten kurma iine girmi. ok yorucu bir
alma yaam sonunda kendisine ait bir toprak satn almaya y e
tecek kadar psira biriktirebilmi. i, ailesinden uzak kalmasna yol
at iin sonunda bunu da brakarak cretli bir ie girmi.
D elianm annesi Rae de cretli bir ite alyor. Motor paralar
satan kk bir irketin hem selcreterliini hem getir-gtr ilerini
yapyor, 1950lerin sonunda gen bir kadnken bankada memur o23

il||l;
1
?
!:;
1
ij;
!l;

I1

larak almaya balam ama evlendiinde bankann uygulad

bir kural gereince iine son verilmi. Sonra baka ilere girip
km ve ocuklar dnyaya geldiinde bile evin geimine katkda
bulunabilmek iin cretli olarak almay srdrm. u anki ii
(teorik olarak) yarm gnlk bir i. Bunun yan sra ailesi iin y e
mek yapma, evi temizleme, amar ykama, t yapma ve ocuk
lar bytme grevleri de byk lde ona ait.
Bu dzenlemede gl bir gelenek unsuru gze batsa da,
Princeler iin ilerin bu ekilde rgtlenmesi ekonomik adan ol
duka rasyonel. Fredin iinde denen net cret Raeinkinden haf
tada 10 dolar yksek, ama fazla mesai ve eitli tazminat de
nekleri gz nne alndnda Fredin kazanc aslnda bundan ok
daha fazlaya geliyor. Fred ve Raein kazanlar arasndaki bu fark
kadar nemli baka bir ey de, Fredin iinin ok daha gvenceli oluu. Fred, an lde militan olmamakla birlikte gl de
nebilecek bir ii sendikasna ye; sendika kedisininkiyle ok
benzer deneyimlere sahip kiilerce ynetiliyor ve Fredin alt
dzeydeki meslekler iin fiilen mr boyu yelik hakk tannm,
'Rae ise (yelerinin te ikisi kadn olsa da) yine erkekler tarafndan ynetilen bir sendikann korumas altnda. Raein ye olduu sendika, son kertede igcnn daimi mensubu olan kadnlar
hakknda ok duyarl olmayan tutucu Katolik erkekler tarafndan
ynetiliyor. Dolaysyla, Raein alt trden ilerde herhangi bir
memuriyet veya tazminat hakk kabul ettirme yoluna gitmemi,
Mlakatlar ayarlamak iin evlerine ilk gittiimde Fred beni elleri makine yama bulam bir halde karlad. Bir vaftiz partisi
vesilesiyle slak otlar bimeye alrken bozulan im bime ma
kinesini skmekle meguld. Rae ise mutfakta parti iin yemek hazrlyordu. Bunun da aka gsterdii gibi Delia, iyerinde olduu
kadar evde de erkek ve kadnlarn ilerinin neler olduuna dair kesin tanmlarla yetimektedir. Bir kadn iin hangi iin uygun o l
duu kans, D eliann olas geleceklere dair fikirlerini besler. Cin
siyetinin belirledii hayvan sevgisinde ve buna alternatif olarak
dorudan doruya annesinin i gemiini model alan banka m e
murluu fikrinde bu yeterince aktr.
Frsat eitlii anlayna biimsel bir ballk sz konusu ol
masna karn, almakta olduu eitim, D eliann i hakkmdaki
24

grlerinin ve evlilik hakknda, bunlarn sk skya bal olduu

varsaymlarnn deimesi asndan pratikte ok fazla ey ya
pamaz. D eliann kz arkadalarnn ve akranlarnn ou, olduka
gen yata evlenip ksa srede ocuk sahibi olmay ummaktadr.
Delia da onlardan farkl deil. Hatta evlenmeyi dnd ya bi
le (yirmi) belirtebiliyor, D eliann okulunda kadnlarn neyi he
defleyebilecei konusunda farkl grleri olan baz feminist
retmenler var.. Ama bu retmenlerin dnceleri, kadnlarn
kariyer edinmesi - ve yksekrenim kanalyla ilerlemeleri gibi
konular zerinde younlatndan ancak baarl rencilere bir
ey ifade ediyor -nk bir ii snf okulunda yksekokula ya da
niversiteye gitme ansn yakalayabilecek renciler bunlar yal
nzca - ve Delia da bunlardan biri deil.
Yine de D eliamn gelecei, kapal bir sistemde kurulmaktadr.
Kk detaylar halinde de olsa, yaanmakta olan baz deiiklikler
var. Szgelimi annesi Rae, iki kznn yan sra oluna da yemek
yapmay retmi. Daha nemli konularda ise ciddi bir gerilim,
hatta atma-sz konusu. Rae de zamannda okulda baarlym ama dul annesine yardim etmesi gerektii iin, kendi tercihini ya
pamadan okulu brakmak zorunda kalm. Hemire olmak istemi
se de, erkek arkada (Fred) bu fikirden holanmam, bylece Rae
de vazgemiti. Raein artk piman olduum tek ey bu
eklindeki yumuak yorumu, Frede kar duyduu fkeyi ifade et
meye mlakat boyunca en fazla.-y akla t an olmutu.
Daha da artc olan, ocuklar kkken bile Raein alm
olmas. Bu, evin parasn demek gibi, geerli bir nedene da
yansa da, annelerin okul ncesi dnemde evde ocuklarnn ya
nnda bulunmalarn ngren -hem en hemen evrensel .denebile
c e k - bir Avustralya retisiyle (yle ki, beklenecei zere; D elia .nn da ezbere bildii ve onaylad bir reti bu) bada-mamaktadr. Rae bu konuda savunmac ve (kendi deyimiyle) sulu, ay
rca muhtemelen akrabalarndan da birok tepki alm. O, .za
mandan beri de m kem m elle ve anne olarak bunu telafi etmeye
alm grnyordu. Bunun sonularndan biri de, ok fazla
almak olmutu, hem evde tam gn:alma, hem de darda he
men hemen tam gnlk saylabilecek bir i. Otuz sekiz yanda ol25

. P.

i: '.,1
''
: ;k : '

masna ramen ypranm grnyor, hali tavr da bir para stresli

ve sert. Delia bile, onbe yandaki bir ocuktan beklenmeyecek bir
anlayla, almann Rae iin iyi olduunu ama onun gereinden
fazla altn dnyor.
i Hem Rae hem de Fred, iyi bir ailenin ne olduu konusunda ke
sin bir gre sahip. Her ikisi de bunu baarabilmek uruna kendi
hayatlarndan bir eyler feda etmi ve bunu salamaya alrken
de ok fazla duygu ve emek tketmiler. En kk ocuklar Delia
artk bu srecin odak noktas. Raein annesi ocuklaryla seks hakmda asla konumamken, Rae ve Fred ocuklaryla seks hak
knda yuvarlak masa toplantlar dzenlemiler. Rae ve Fred,
ocuklarnn denetimini yitirmeksizin, kendi ailelerinden daha
mfik olmaya almlar, Ergenlik andaki arkada gruplarnda
neler olup bittiini yakndan gzlyorlar. Fred, okulda seks, uyuturucular, tuvaletlerde oynama sylentilerini iitmi v e bu o
cuklar arasnda Delia ile ablasnn da bulunup bulunmadndan
emin olmak iin okula giderek retmenleri sktrm. Mlakat
yaptmz yln balarnda Rae, Deliann hafta sonlarnda esrar
eken ve iki iip sarho olan bir gruba takldn renmi; ve
D eliay onlardan uzaklatrmay baarm. Bununla beraber Fred
ve Rae, D eliann aktif bir sosyal hayata sahip olmasna kar de
iller. D elianm bir erkek arkada olmas yalnzca aile tarafndan
onaylanmakla kalmam, bu erkek arkada hayret verici bir ekilde
neredeyse aile tarafndan seilmi. En azndan ocuu Deliayla
kendileri tantrm.
ocuklarn byle srekli ynlendirilmesinin arkasnda, ok ke
sin bir biimde, Fred evin reisi, Raei de reis yardmcs ya
pan bir otorite yaps yer almaktadr. Kamusal ortamda Fred ken
dine gvenen biriyken, Rae deildir. Fred kendi davranlarm, on
sekiz yandayken bile beenmedii tavrlar yznden kendisini
kayla dven, sert bir adam" (zalim olarak okuyun) olan ba
basnn davranlaryla karlatrmaktadr. Fred bir para kendini
beenmi bir tavrla, ocuklarnn her birine bir defaya mahsus ol
mak zere sert bir ekilde dayak attn ve bundan sonra da da
yaa gerek kalmadn belirtiyor. Artk ocuklarn uygulamal
psikoloji ile ynetebiliyor. Raein de dayak faslndan nasibim alp
26

6'

almadn sormadk. (Aile ii iddete ilikin istatistikler kadnlarn

en azndan drtte birinin kocalan tarafndan dvldn gsteri
yor.) Fred, yerel gen futbol takmlanmn antrenrlne ok fazla
emek harcyor ve futbol kulbnn bakanln yapyor, Rae de
kulbn muhasebeciliini stlenmi. Fred, doal hakk olarak her
hafta birka gece arkadalaryla kp bira imeye gidiyor. Rae de
bunu yapabileceini dnse bile, zaman bulamyor.
Aktr ki bu, Deliamn iinde bulunduu koullara ilikin bir analizin yalnzca balang safhasn oluturmaktadr. Belki de
D elia1nn okulla olan ilikisinin ve okulu bu'akma niyetlerinin al
tnda yatann, yani aratrmamzn k noktasnn, kiisel ve top
lumsal glerin ok karmak bir karlkl etkileimi olduunu
gstermek yeterli olacaktr. Bunun byk bir ksm, eitim sos
yolojisinin de zn bir sredir srarla ne srd gibi, Delianm
ailesinin snfsal konumuyla balantl. Ama D elianm kadnlar ve
erkekler arasndaki ilikilerin belirli bir biimde iledii bir or
tamda yetien gen bir kadn oluu gereiyle fazlasyla balantl
olduu da ak.
Kendi evinde ya da grd baka ailelerde, Raein ve Fredi n
iyerlerinde ve okulda kadnlarla erkekler arasndaki iblmne ilikin bir anlay tarz gelitirmeden D elianm yaamn anlayamayz. yleyse karlar ve kocalar arasnda, sendikalarda, irketlerde
ve futbol kulb gibi gnll rgtlenmelerde erkekler ve kadnlar
arasndaki iktidar ilikisini de anlamamz gerekiyor. Ayrca Raein
kadnlnn ve Fredin erkekliinin nasl kurulduunu, D eliann
cinselliinin farkna varmasnn nasl gerekletiini, kadnlk imgelelinin ona nasl aktarldn da anlamak zorundayz. Bu srelerdelci gerilimlerle atmalara dair bir anlay geli tirmeksizin ve
bunlarn kuaktan kuaa geirdikleri deiim biimlerini ortaya
karmakszm D eliay anlayamayz.
Kukusuz bunlar birbirinden bamsz konular deil. Etkileim
iindeler; aslnda toplumsal yaamn gl bir biimde ntleen
bir alann tanmlyorlar. Bu bir kez anlaldnda sz konusu
rntnn sadece Delia, Rae.ve Frede zg olmad da kesinlik
.kazanacaktr, Onlarniinde-bulunduu-toplumsal* ortamda.olup bi
tenler ok daha- genibir"toplumsal sreler kmesininparasdr
ve D eliann yaamnda gereldeenlerin anlalmas iin bunlar n27

i
;

!
f
j
/

celenmelidir. Bu yzden, sz konusu rntlere ilikin daha geni

lekli verilere ynelmemiz gerekiyor.

B. KAMUSAL DNYA: CRET, ETM,

D eliamn evindeki iblm ve annesiyle babasnn evin dnda
yaptklar trden ilerin kkleri, uzlamsal eve ekmek getiren er
kek ve yuvay yapan kadn imajlarnda yatmaktadr. Ayrca
bunlarn salam bir maddi temeli de vardr. Fred ve Rae Princen
vergi bildirimleri elimizde deil, ancak genel durumlarm biliyo
ruz. 1978de, yani bu mlakatlarn yapld yl, Avustralya'da tam
gn alan yetikinlerin ortalama creti, erkekler iin haftada or
talama 239 dolard; alan kadn ise bu miktar 183 dolara d
yordu. Bu demektir ki, Eit cret Paketinden, yani cret oranlarmda cinsiyet eitliini ngren anlaml politikann yrrle
girmesinden on yl sonra kadnlar erkeklerin aldnn % 7 7 'sini alabiliyordu. 1985te bu oran % 8 2 ye kmt.
Bu saylar genel eitlik dzeyini nemli lde abartyor. Ger
ekte, 1980lerin ortasnda erkeklere kyasla daha ok kadn tam
gnlk cretten, az kazanmaktadr nk saylar, tam gn alan
iilerden azdr. Avustralyada alan kadnlarn yaklak % 3 6 s
nn yarm gn altn gryoruz (Rae Prince de bunlardan biri),
oysa erkekler iin bu oran % 6 dr. alan insanlarn hepsini ele ''
aldmzda kadnlarn ortalama kazanlarnn erkeklerin ka
zancnn % 6 6 sim oluturduu sonucuyla karlarz (1985 is
tatistiklerine gre). Ayrca kadn iilerin byk bir blm, bil
ite istihdam edilmemi olduklarndan tr para kazanmamaktadr
ve yallk maa veya sosyal yardma baml olduklar iin er
keklere kyasla ok daha fazla sayda kadnn gelir dzeyi hayli
dktr. 1981/2 yllarna ait istatistikler, 0,78 milyon erkee
kyasla 1,97 milyon kadnn temel gelir kaynann sosyal yardma
bal olduunu gsteriyor. Sonu ise herhangi bir gelir kayna olan kadnlarn ortalama gelirinin, erkeklerin ortalama gelirinin %
4 8 i kadar olduunu aa vuruyor (1981/2 yllar iin). Hatta bu
bile eitlik dzeyim gerekte olduundan yksek gsterir nk
28

kadnlarn ok byk bir blm sonuta hibir gelire sahip deil.

Bu verileri derleyip toparladmzda, tm kadnlarn gelir or
talamasnn, tm erkeklerin gelir ortalamasnn % 4 5 'ine karlk
geldiini gryoruz.
Zenginlik daha iyi gizlenebildii iin bu konuda istatistik elde
edilmesi daha gtr. Ama sonuta, Avustralya ekonomisinde ser
vetin byk bir blmnn erkeklerin kontrolnde bulunduu ko
nusunda hi phe yoktur. Business R eview Weekiy dergisi, eitli
kaynaklardan derlenmi bilgiler nda, her yl lkedeki en zen
gin 200 kiinin listesini yaymlyor. 1985te kan listede yer alan
isimlerden yalnzca drd kadnd.
Avustralya, kadnlarnn aa konumda bulunmasyla nl bir
lkedir; peki ama bu rakamlar istisna m? Erkeklerin ve kadnlarn
gelirlerine ilikin dnya apnda sistematik istatistikler bulunm u-.
yor. Buna karn, tek tek her lkenin durumuna ilikin birok fay
dal bilgi mevcut. rnein, Uluslararas alma rgtnn (ILO)
yirmi lkedeki retim endstrileri zerine yaptrd yeni ara firmalardan biri, kadnlarn cretlerinin aratrma kapsamnda
yer alan her lkede erkeklerin cretlerinden dk olduunu
gsteriyor. Szgelimi:

Bat Almanya
Japonya
Msr
El Salvador

Kadnlarn creti
(erkekierinkinin y2desi olarak)
73
43
63
S

Dou Avrupa ekonomilerindeki saylar da Bat Avrupadakilere az

ok benziyor:
/

ekoslovakya
Polonya
Macaristan

Kadnlarn ortalama tam gn

kazanlar
(erkekierinkinin y2desi olarak)
67
67
73
29

; Latin Amerika lkeleri arasnda yaplan karlatrmada ise lke' lerin geim snrlan belirlenip kadn ve erkeklere ait yzdelerin bu
snrn altnda m yoksa stnde mi kald gsterilerek farkl bir
lt kullanlyor. Aadaki saylar, her lkede en dk gelir ka
tegorisine giren yzdeleri gsteriyor:

Kolombya (btn alanlar)

ili (tarm d)
Panama (tarm d)

Kadn
% Al
% 27
% 34

. Erkek
%38
%1
%6

Eitsizlik dzeyi bir yerden dierine farkllk gsterse de eitsiz g e

lir rntsnn uluslararas olduu bu oranlardan aka grlyor.
Bu farkllkLarn nedenlerinden biri de, eitim ve retimden
yararlanma frsatnn eit olmaydr. Okuryazarlk ve okula de
vam etme oranlarn gsteren grece sistematik uluslararas is
tatistikler mevcuttur. Her ne kadar iddia edilen tm okuryazarlk
dzeylerini belirli bir kukuculukla ele almak gerekse de, her
lkede ortaya kan genel cinsiyet farkll rntsnen ltukulanlmas iin hibir neden yoktur.
Yukarda deindiimiz ve birazdan szn edeceimiz kyasla
malarn kresel tablosunu karmak iin, alt byk gruptan birer
rnek setim: (1) ABD (kendi iinde bir grup); (2) AET + Japonya;
(3) Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa; (4) in ve Hindistan; (5) ikinci derece kapitalist lkeler; (6) en fakir lkeler.
Kiinin (teki toplumsal iktidar alanlar kadar) geimlik tarm
sektr dnda i bulabilmesi de, okuma-yazma bilip bilmeme
sinden fazlasyla etkileniyor. Dnyada hemen hemen her yerde er
keklerin okuryazarlk oran lcadmlarnkinden daha yksektir. Tablo
l de okuma-yazma bilmedii bildirilen nfus yzdelerinden bir
rnek sunuluyor.
*
st dzey ilere girebilmenin kriteri ise iyi bir eitim alm ol
mak. Erkekler bu konuda da, genel olarak kadnlardan daha ansl
grnyorlar. Tablo 2 delci saylar ise ortaretim sonras reni
me devam eden yetikinlere ait yzdeleri gsteriyor.
nceki sayfalarda gsterilen kazan farkllklarna ilikin oranlar, sonuta para kazanabilecek kadn ve erkek saylarndaki de
30

vasa farkllklarla birlikte deerlendiriliyor. Ekonomik gelimeyle

ilgili resmi kurulularn igciPnn bykl ve niteliiyle ya
kndan ilgilenmeleri sayesinde bu konu hakknda sistematik veriler

Tablo 1, Resmi kaytlara gre nfusun okuryazar olmayan kesimi

lke

(1) ABD
(2) talya
(3) Polonya
(4) Hindistan
(5) Brezilya
(6) Endonezya

Erkek
(%)

Kadn
(%)

belirtilmemi

>
5
1
52
22
23

7
2
81
26
42

Tablo 2. Ortaretim sonras renim gren yetikin nfusun yzdesi

lke
(1) ABD
(2)Japonya
(3) Polonya
(4) Hindistan
(5) Brezilya
(6) Msr

Kadn
m

Erkek
(%)

28
10
4
0,3
3
1

37
19

2
5
5

. 7

Tablo 3. Toplam cretli igc iinde kadnlarn pay

lke
(1) ABD
(2) Bat Almanya
(3) Sovyetler Birlii
(4) in
(5) Gney Kore
(6) Kolombiya

Yzde olarak pay

38
36
50
38
33
25
31

mevcut, rnein Dnya Bankas, her lkede kadnlarn cretli

igcnn yzde kan oluturduuna ilikin istatistiksel verilere
sahiptir ve bu verileri drt lke grubunda toplamtr (kategoriler
Bankanm kendi kayglarm ok iyi yanstyor). Saylar ise
yledir: Gelimekte olan lkeler iin % 25; sermaye fazlasn
akaryakt ihracatyla salayan lkeler iin % 5; endstrilemi
lkeler iin % 35; merkezi planl ekonomiler iin % 45. Daha
nce tanmlanan alt gruptan seilen lkelerde kadnlarn toplam
igcne katlm oranlarna ilikin rneklere, Tablo 3 te yer v e
rilmitir.
Yalnzca Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa ile Kara Afrikann
bir ksmnda kadnlarn cretli igcne katlm oran erkeklerinkine yakndr. Dnyann geri kalannda, erkeklerin katlm oranlar neredeyse kadnlannkinin iki kat civarnda dolamaktadr.
Arap lkelerindeki oranlar ise daha da rktc. Bu lkelerde
cretli igcnn % 15inden fazlasn kadnlarn oluturmas olaand bir durumdur. Buralarda erkeklerin katlm oranlar ka
dnlarn katlm oranlarnn be ila yirmi katdr.
Dk bir igc katlm oran, alan kadnlarn saysnn az
olduu anlamna gelm ez kesinlikle. Tersine bu oran, kadnlarn
almasnn cretlendirilmediini gsterir. Arlkla nakit deme
yaplan ekonominin dnda, yani evde, ocuk yetitirmede veya
geim lik tarmda ya da rn pazarlayan bir koca veya baba he
sabna alrlar.
Bu, kadnlar ile erkekler arasndaki ekonomik ayrmcln ayn
zamanda para ekonomisinin de paras olan bir yndr. Sz
gelimi, Avustralyada erkekler, yneticilik, idarecilik ve iletme
cilik ilerinin % 8 6 sn ama bro ilerinin de yalnzca % 2 8 ini el
lerinde tutarlar; ticaret, retim sektr, iilik ve madencilikle ilgili
ilerin % 88 Tik, satla ilgili ilerin % 47 Tik kesiminde de onlar
vardr (bu veriler 1983 ylna ait). Ekonomik birlii ve Kalknma
rgt (OECD), zengin kapitalist lkeleri kapsayan bir aratr
masnda, sz konusu rntnn uluslararas nitelik tadn
gsteriyor: Kadnlarn temsil edilme katsays, btn lkelerde y
netim ve iletme ile ilgili mesleklerde kadnlarn byk lde yer
almadklarn iaret ediyor... Ama btn lkelerde kadnlar vasfsz
memurluk ilerinde fazlasyla temsil ediliyorlar... Btn lkelerde
32

hizmet sektrnde de normalden fazla temsil ediliyorlar.! OECD

aratrmasnn da dikkat ektii gibi geni gruplandrmaladan dar
alanlara inildiinde younlama dzeyi ok daha arpc bir hale
gelebiliyor: Szgelimi, 1978 ylnda A B D de kaytl hemirelerin
% 9 7 s ve ilkokul retmenlerinin % 9 4 kadnd, oysa endstri
mhendislerinin % 91 *i ve pilotlarn % 9 9 u erkekti.
Kadnlarn ekonomi aacnm st dallarnda nadiren grlme
lerinin bir nedeni de, kapitalist ekonomide servet biriktirme y e
teneinin kiinin kredi kullanma yeteneine ok fazla bal ol
masndan kaynaklanr. Bor verenlerin -bankalar ve dier finans
kurum lan- erkeklere verdikleri kredileri kadnlara vermediklerini
dndrecek nedenler vardr. H alen bu konu zerinde almakta
olan Yeni Gney Galler (YGG) Ayrmclk Kart Kurulu,
1980lerin balannda yaanan u olay gibi rnekleri vurgulamak
tad r;Evli bir iftin ... banliyde bulunan bir bankada ortak ek
hesab vard. Daha sonra boandlar ve ayn bankada kiisel hesap
atrdlar. Her ikisi de hesaplarnda bulunandan daha fazla para
kullandlar. Hesabndan 1500 dolar fazla ekmi olmasna ramen
erkein eklerinin karl dendi. Kadmnkiler ise hesabn yal
nzca 300 dolar am olmasna ramen banka tarafndan geri ev
rildi.
Cinsiyet ve evlilik stats ile kocann kanlmaz olarak evin
reisi olduu ve bu yzden evli bir kadnn bamsz hareket ede
meyecei varsaym kapsamlarnda yaanan dorudan ayrmclk,
sonuta genellikle kredi verilmeyen eitli insan kategorilerinin
ncelikle kadnlardan olutuu gereiyle btnlemektedir. Bu,
sosyal yardm deneklerine bal ve halihazrda hibir nakit geliri
olmayan insanlar da iermektedir. Bu durumun bir ev almak iin
finans bulma konusunda kadnlar asndan yaratt glkler, ka
dnlarn barnma deneyimlerinde aikrdr.

C. DDET, NYARGI, DEVLET. ;

Kadnlarn iddet ieren bir evlilii srdrebilmelerinin veya ona
geri dnebilmelerinin nedenlerinden biri de, barnma alternatifinin
bulunmaydr. Aile ii iddet, tm iddet eylemlerinin ok byk
F3N/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

33

bir blmn oluturur. Gvenilir istatistiklere ulamak gtr ama

bu konuda pelc ok faydal bilgi bulunmaktadr. 1977-78de
Sydneyin farkl varolarnda bulunan drt polis karakolu zerine
yaplan bir aratrma, aile ii iddetle ilgili ikyet bavurularnn,
iddete ilikin br bavurular atn, hatta baz blgelerde
katma ulatm gstermitir. (Polislerin, aile ii iddete mdahale
etme konusunda dillere destan gnlszlklerinin temelinde, bir
lde kendilerini riske atmak istememeleri yatmaktadr: A B D de
grev bandaki polis lmlerinin yaklak % 2 0 si, aile ii iddet
olaylarnda gereklemektedir.) skoyada yaplan ve yaygn oIarak referans gsterilen bir aratrma, polise bildirilen iddet
sularnn % 2 5 'inin, erkeklerin kanlarna ve kz arkadalanna
ynelik saldrlarndan olutuunu gstermektedir. 1970lerin or
tasnda A B D de ulusal lekte yaplan bir rneklem taramas,
iftlerin % 2 8 inin en azndan bir iddet vakas yaam olduklarn
itiraf ettiklerini gsteriyor ve gerek saynn % 50-60a daha yakn
olduu tahmin ediliyordu. Yakn bir tarihte Victoria'da bir canl
yayna telefonla katlan kadnlarn % 2 2 sinin aile ii iddetle kar
lam ancak bunu yetkililere bildirmemi olduklar ortaya kt.
Kadnlarn erkeklere ynelik iddet uygulamalar dikkate alnma
yacak kadar azken ciddi boyutlardaki aile ii iddet uygulama
larnn ounluu, erkeklerin kadnlara ynelik saldrlardr.
Bu, kadnlara ynelik iddet rntsnn kk bir -ksm .
Avustralya polisine bildirilen tecavz olaylar 1972/3 dneminde
600 civarndayken 198172 dneminde 1200 amtr. A B D de
! 1972de 47.000 olan tecavz says 1983 ylnda 79.000e ykseli ditir. Bu saylarn gerei pek yanstmad ve birok tecavzn
j,polise bildirilmediim dndrecek nedenler her zaman var.
SBtn yurttalar kapsayacak bir aratrma, insanlarn eitli su
larn kurban olup olmadklarn sorarak alternatif bir yaklam oluturabilirdi belki. 1983 ylnda Avustralya statistik Brosu ta
rafndan gerekletirilen benzeri bir aratrmayla, yetikin ka
dnlarn bir yl iinde, 8600 tecavz ve tecavz giriimini de ieren,
;26.700 civarnda cinsel saldryla karlat tahmininde bu
lunulmutu. (Ergenlik andakilere ynelik saldrlar da bu sayya
eklenmi olmal.) Saylar her 1000 yetikin kadnn 5 inin bir cin
sel saldryla karlatn ortaya koyuyor. Bu oran, iyerlerindeki
34

szl sarkntlklar ve slklardan cinsel tacize kadar deien ol

duka yaygn alt dzey tehditler balamnda ele alnncaya delc pek
de byk saylmayabilir. Yine de, Delia Princein yaad ban
liyde grtmz birka anne, sz konusu saldrlardan duy
duklar korku yznden kzlarnn geceleri sokaa kmasna izin
vermediklerini belirtmilerdi.
Keza ecinsel erkeklerin de, kamusal meknlarda saldrya
uramaktan korkmalar iin hakl nedenleri var stelik, kork
malar gereken balca gruplardan biri de polisler. Bu konuda elimizde hibir resmi istatistik yok; ama polislerin byk lde uy
gulad iddet, 1960lardan itibaren ecinsellerin artan politik
glerinin saldrlarda bir azalmaya yol at yirmi yllk bir
dnem boyunca N ew York ehri iin titizlikle belgelendi. rnein,
1972de Adelaideda Dr. George Duncarim trajik lm, birka
polisin mesai saati dnda elenme amacyla ecinsel erkekleri
dvp Torrens Nehrine atmalar yznden meydana gelmiti; Dr.
Duncan yzme bilmiyordu.
Ecinsellere ynelik saldrlara karan baka gruplar da var.
1985te Sydneyde (polis tekilatndan da parasal yardm alm oan) Ecinsel Acil Arama Hattnn telefon kaytlar, iki gn bo
yunca ecinsel erkeklere ynelik elli saldr vakas bildiren ih
bar alndn gsteriyordu. Bu vakalarn hemen hepsinde de sal
drganlar, ergenlik andaki erkek ocuklar veya gen erkeklerdi;
bu gerek, erkekliin yaplamnda iddet ve homofobinin oy
nad role iliirin tedirgin edici sorular ortaya koyuyordu.
Bu saldrlar, konut ararken karlalan ayrmclktan yasal teh
likeye kadar eitlilik gsteren genel bir ecinsel dmanl
balamnda gerekleiyor, Lezbiyen dmanl ise ecinsel er
keklere duyulan dmanlktan daha az belirgin - nk lezbiyenIeri toplumsal olarak yok saymaya ynelik bir eilim sz konusu.
Ama yine de, lezbiyen bir annenin mahkemelerde ocuunun ve
sayet hakkn alma savam verdii bir davada lezbiyen 'dman, h aklk kazanyor. Hatta lezbiyenliin kendisi, bir kadnn
ocuunun vesayetini almaya uygun olmadna ilikin bir kant olarak sunuluyor. Ecinsel erketeler cinsel tercihleri yznden ceza
hukukuyla yzleiyorlar. Avustralyann byk bir blmnde ye
tikin erkeklerin arasndaki cinsel iliki hl yasad ve yasalarda
35

da hemcinsleriyle cinsel ilikiye girerek iren bir su ileme ve

ya erkeklere kar edebe aykr fiili tecavzde bulunma gibi te
rimlerle ifade bulmu durumda. 1985te Queensland eyaleti, uyuturucu satclar ve ocuklara cinsel tacizde bulunanlar ile
birlikte ecinselleri de kastederek otellerin cinsel sapknlara veya
sapklara bira servisi yapmasn nlemek amacyla bir yasa bile
kard. Yasalarla bu dzeyde aalanmak allmadk bir ey; ama
altnda yatan tavr olduka tandk.
Bu yasalarn uygulanyla ilgili istatistikler olduka eksik.
Ancak, YGG Su statistikleri ve Aratrma Brosu*nun Sydney
mahkeme dosyalaryla ilgili almas konuya dair bir ipucu veryor. Bu almaya gre, 1940larda ylda 100-200 aras deien
sayda dava alrken 1950lerin ortalarndan 1960lann sonlarna
kadar geen srede bu say ylda 400-500e ykselmi. Dava sa
ysndaki b y k in i ve klar (19661da 117, 1968de 1024,
1970lerin banda derin bir uyku hali) polis denetimi younlu
undaki deiimi yanstmakta. 1970lerin ortalarnda, Sydney
dnyann ecinsel bakentlerinden biri olarak tannma yolunda ilerlerken, say tekrar ykseliyor. 1975 ylnda YGG mahkemeleri,
ceza ve hafif saldr maddelerine aykrlktan 300 ecinselin da
vasna bakyor (ocuklar Koruma Yasas kapsamna girenlerin,
konumuzla ilgisi olsa, da, saylar belirsiz).
Yasalarn uygulanmas srasnda polisin verdii hizmet ile ek
tirdii eziyet de birbirine karmakta. Ecinsellerin dolat blge
lerde grev yapan ekiplerin kendileri bir dizi davaya konu olutu
ruyordu; 1980lerin ortalarnda bu tr iki ekipten birinin Sydney
de, dierinin Adelaideda grev yapt syleniyordu. Ecinsel bar
lar ve hamamlarna ynelik geni apl basknlar kamunun byk
ilgisini ekmiti. rnein Montrealdeki Truxx barna 1977de ya
plan basknda 146 kii, 1981 de Toronto hamamlarna yaplan bas
knda 304 kii gzaltna alnmt. 1983te Sydneydeki Club 8e
yaplan basknda 100den fazla gzalt vard (ama pek aznn hakknda dava ald). Bu mdahale biimleri, sras geldiinde, daha
nce sz edilen trden bir iddete dnmekteydi.
Kadnlara ynelik aile i saldr ve cinsel saldn ile ecinsel er
keklere ynelik iddeti barndran belirgin rntler yannda, ka
dnlara gre erkekleri ve ecinsellere gre heterosekseller daha
36

,
j

|
|

gl etkileyen baka iddet rntleri de bulunmaktadr. Daha

nce sz edilen ve Avustralya apnda yaplan 1983 tarihli aratrma, bir yl iinde kadnlara ynelik 113.000 saldrya karlk
erkeklere ynelik 278.000 saldr gerekletiini ortaya koyuyor.
Ayn yl Avustralyada 294 cinayet bildirilmiti: Kurbanlarn %
41*i kadn, 5 9 u erkek. A B D de, 1978 yl verilerine gre, her
1000 kiide saldrya urayanlarn oran kadnlar iin 12, erkekler
iin 22. 1981 ylnda bu lkede, 23.600 cinayet ilenmiti: Kur
banlarn % 21 i kadn, % 7 9 u erkek. Ayn yl, her 100.000 kii in cinayete kurban gitme oranlan yleydi: Beyaz kadnlar iin 3,
siyah kadnlariin 13, beyaz erkekler iin 10 ve siyah erkekler iin
65.
iddet ieren sulardan sank olan veya hkm giyenler ezici
ounlukla erkeklerdir. rnein, Y G G de ar ceza mahkeme
lerinin cinayet,saldr vb. sulardan 1983 ylnda cezaya arptr
d 519 kiinin % 9 3 erkekti. Eyaletteki cinayetler zerine ya
plan bir inceleme 50 yl boyunca cezaya arptrlanlarn % 808 5 'inin erkek olduunu gstermiti. A B D de 1983 ylnda cinayet
suundan tutuklananlarn % 87si erkekti. Ayn yl silahl sal
drdan tutuklananlarn % 87si, kundaklktan tutuklananlarn %
8 8 i, dier iddet sularndan tutuklananlarn benzer oran er
keklerden oluuyordu. Sonraki yllara ait veriler de farkl deil.
Buraya kadar ele alnan resmi ya da yar resmi verilerin
gsterdii lde, bireyleraras ciddi iddet olaylarnda erkeklerin
kadnlara oranla, hem kurban hem de fail olarak daha yaygn yer
ald grld.
Ayns, polis rgt, cezaevi sistemi ve ordu tarafmdap temsil
edilen kurumsal iddet sz konusu olduunda da dorudur.: 1981
nfus saymna gre Avustralyada 30.200 polis memuru bu
lunuyordu ve bunlarn % 9 4 erkekti. Haziran 1983 tarihli nis
peten yeni verilere gre, ulusal cezaevi nfusu 10.200d ve %
9 6 s erkeklerden oluuyordu. A B D nin 1983teki cezaevi nfusu,
% 9 3 erkek olmak zere 224.000 kiiydi. Keza bu rnt de ev
renseldir. Aadaki saylar 1974 ylna ait ve cezaevlerindeki er
keklerin orann gsteriyor:

37

Kanada
Bat Almanya
Japonya
talya

% 97
% 97
%98
% 95

Orduda da durum ayn. Haziran 1984*te, Avustralya kara, deniz

ve hava kuvvetleri, % 9 3 erkeklerden oluan, 71.600 kiilik bir
gce sahipti. NATO .lkelerinin 1979-1980 yllarndaki gleriyle
yaplan bir karlatrma da ayn rnty gsteriyor:
ABD
Fransa
Bat Almanya
ngiltere

% 92
% 95
%99,9
% 95

Ordudaki erkek egemenlii gemite kukusuz daha mkem

meld. rnein, 1960, 1965 ve 1970 yllarnda ABD silahl kuv
vetlerinin % 9 9 'u erkeklerden oluuyordu. 1973 ylndan bala
yarak uygulanan resmi politikayla orduda kadna daha geni bir yer
verilince kadnlarn saylan da artmaya balamt. Ama yine de,
birok orduda asl sava birimleri kadnlara kapaldr. II. Dnya Sa
va srasnda ngiliz uaksavar birliklerinde, Alman uaklarna ni
an almak dahil her ii yapabilmelerine karn, kadnlara tetik ek
tirilmiyordu.
Peki, polisi, brokrasiyi,' askerleri ynetenlere, devlet aygtna
kumanda edenlere bakldnda durum nedir? Gerek iktidar sa
hiplerini dorudan saptamann zorluu iyi bilinir. Yine de, nde
gelen iktidar sahiplerinin kayna olan gruba (yarglar, ge
neraller ve meclis yelerine) bakmakla aklc birtahmin yaplabilir
(Tablo 4 e bakn). Grece kolay elde edilen meclis istatistikleri, da
ha nce tanmladmz alt lke grubundan seilenlere ait veriler ieriyor. Yarglar ve generallere ait saylar ise yarm yamalak ay
dnlatc. Bir deiiklik olsun diye, bu tabloda ad geen gruplar
daki kadn yzdesi verildi.

T a b lo 4 . D evletin st kadem elerindeki kadnlar

Tarih

O rgan

(1) ABD
(2)
Japonya
(3) Sovyetler Birlii
(4) Hindistan
(5) Avustralya

1984
1985
1985
1985
1985

Kongre

(6) Kolombiya

1975

lke
M eclis yeleri

Yarglar

(1) ABD

1985

(2) ngiltere

1984

(3) Sovyetler Birlii

(4) Hindistan

1984
1986
1985

(5) Avustralya
Generaller

(1) ABD
(2) Japonya
(3) talya
(4) Avustralya

Yksek Sovyet
(federal)
(federal ve eyalet
dzeyinde)

eyalet dzeyinde
ve federal
yksek, gezici ve
yerel mahkemeler
Halk mahkemeleri
tm federal
mahkemeler

1980lerm balar
1986
1986
1986

Yzde 1

4
4
33
9
9

7
3
36
2
5
0,6
0
0
0

Bu saylara gre Sovyetler Birlii olduka iyi grnyor. Ama

kom nistsistem de iktidar meclisten ok Parye aittir, ^ovyetler
Birlii Komnist Partisi Merkez K om itesine kadnlarn katlm -

se 1981de % 4 dzeyindeydi
Kathleen Newland, on yl nce, kadnlarn poltkadala yer
lerine ilikin dnya leindeki bulgulan mkemmel bir ekilde, udeledikten sonra, kadnlarm politik konumlannda kresel bir de
iimin y o l katettiini ne srmt. Yasal etblc (orneg
y
S o ) artk yerleti, uadan insanlarn politikaya karilimi youn
luk kazand. Ancak kadnlar ender olarak politik liderler arasnda

yer alabildiler. Politikann ekillendirildii, kararlarn alnd, ger

ek iktidarn elde tutulduu konumlarda neredeyse hi yoklar. On
yl sonra, yle grnyor ki byk dzen deimemi. Devlet ik
tidarnn kumanda aralar hl erkeklerin elinde.

Sz edilen olgular, kadn ve erkein toplumsal konumlarna ve

cinselliin farkl biimlerini kuatan ilikilere dair elde edilebilir
bulgularn ok kk bir blmn oluturur. Baz detaylar, ar
gmann sonraki aamalar iin yararl olacak belki, ama yine de,
burada tek bir sonucun kartlmas gerekiyor. Bu bulgular araclyla belirgin klnan cinsiyet ve toplumsal cinsiyet rntleri,
insan yaamnn o kadar nemli bir zellii deildir; bu rntler
kesinlikle toplum saln. Gelir eitsizliklerini, kurumlarn ileyiini,
iktidarn dalmn, iblmn ve teki farkl toplumsal olgular
ierirler. Bu toplumsal olgularn toplumsal olmayan nedenleri olup
olmadn ise 4. B lm de ele alacam.
ki varsaym veya ie yarar hipotez, ne sreceimiz argmana
temel tekil ediyor. Birinci varsaym bu blmde sunulan olgularn
birbirleriyle balantl olduu; yani ekilsiz bir veri ynyla deil
toplumsal yapyla., insan pratiinin ve toplumsal ilikilerin dzen
lenmi bir alanyla ilgileniyoruz. Benzer rntlerin toplumsal ya
amn farkl alanlarnda tekrar tekrar ortaya kt gz nnde bu
lundurulacak olursa, sz edilen bulgular salam ve tutarl olduunu
gsterse de, analizin ilerleyebilmesi in bu hipotez gerekli. Kitabn
genel ilgisi ve II. Ksmn ana konusu da bu yapnn nasl an
lalabileceine ynelik.
Bu konu iin uygun bir isim yok. Cinsel politika ve ata
erkillik gibi terimler, konunun baz ynlerini grmemiz asndan
yararl ama btn grmemizi salamyorlar tam olarak. 1970lerin
ortalarnda Amerikada dzenlenen bir konferansta tamamen yeni
bir toplumsal cinsiyet bilimi icat edilmeye kalklm ve buna dimorfi ad verilmiti; neyse ki bir daha bundan sz edildii du
yulmad. Gayle Rubi cinsyet/toplumsal cinsiyet sistem inden
sz etmiti; bu dierine gre daha iyi ama yine de sistemin tam
olarak ne olduu konusunda sorunlar ieriyor. Kate Young ve di
erleri toplumsal cinsiyeti barndran toplumsal ilikileriden bah
40

mt

sediyorlard; konuyu eksiksiz olarak ifade eden terim bu, ama yie
de kullansz bir ifade biimi. Toplumsal cinsiyet ilikileri man
tkl bir ksaltma ve tm alan belirtmek iin bunu kullanacam.
kinci varsaym ise, bu blmde tartlan olgunun iki dze
y in in , kiisel yaam ve kolektif toplumsal dzenlemelerin, birbirleriyle temelden ve btn oluturucu bir biimde balantl ol
duudur. Birini teoriletirmeksizin brnn teoriletirilmesi hi
bir ey ifade etmiyor. Bu blm bir rnek olay incelem esiyle
atm ama bunu istatistiksel verileri somutlatrma kaygsyla de
il, ynteme ilikin bu temel husus yznden yaptm. Byk
lekli toplumsal cinsiyet ilikileri de tpk Delia Prince ve ailesi
nin girdii trden pratiklerce oluturulur. Ama.bu pratikler serbest
e var olamazlar; hem sz konusu yaplarn oluturduu koullarca
kstlanrlar hem de bu koullara karlk vermek zorundadrlar.
Bu, teoride soyut bir nokta olmakla beraber bir yandan da so
mut bir gerekliktir. Delia ile ilgili son bir nokta buna aklk ka
zandracak. Delia bize veteriner olmak istediini sylemiti. Ana
babas onun bu isteini biliyor ve eitim masrafn karlamay
gnlden istiyorlard ki bu onlar iin hi de nemsiz bir konu de
ildi. Birka yl sonra olaylarn geliimini izleyip bir sonuca ulmak iin D eliann okuduu okula tekrar gittiimizde ilerin na
sl deitiini rendik. Delia nceden tahmin' ettii gibi onalt
yanda okulu brakarak bir ie girmiti. Hem cinsiyete dayal ge
nel iblm asndan hem de ana-babasma zg evlilik yks
asndan kayda deer bir iti bu. Veteriner olamamt ama ve
teriner hemiresi olmutu.
Kitabn III. Ksmnda da tartacamz gibi, bir yaam izgi
sinin tm ayrntlaryla ele alnmas gerekten nemlidir; ama sonulann tek bir olayn tesine getiini bilmek de o denli nem
tar. O nedenle bu aamada Princeleri bir kenara brakarak baka
kaynaklara yneleceim. Onlarla yaptmz mlakatlar sayesinde
gelitirdiimiz kiisel yaam yaklammz, tarihsel, psikanalitik ve
dier kantlarn ele alnmas asndan temel dzeyde kalmaktadr.
Toplumsal cinsiyet ilikileri alann tartmamzn odana ge
tirmek zordu, hl da yle. in iine gl duygular karyor.
ou insan iin bu rntleri tpplumsal olarak grmek bile kor
kutucu oluyor. rntlerin doal olduunu ve bu nedenle kiinin
41

kadnlnn veya erkekliinin her tr meydan okumaya kar bir

kant olduunu dnmek insanlara rahatlatc geliyor. Batl en
telekteller genellikle bu batan savmaya yardmc oldular. Byk
felsefe ve toplum analizi sistemleri, Tornaclktan Marksizm araclyla ilevselcilik ve sistemler teorisine dein hepsi kendi
j dnemlerinin toplumsal cinsiyet dzenlemelerini fazlasyla do
almasna kabul ettiler. Uzlamsal politika da ayn lde bir
' katlkla kadnlarla ilgili konular marjinalletiriyor.
Bununla beraber, feminizm, ecinsel zgrleme hareketi ve
bunlarn etkisiyle balayan aratrma artk gz ard edilemeyecek
bir noktay ortaya kard. Geni bir alan ald ve mevcut teori ile
pratiin bu alann nda yeniden ina edilmesi gerekiyor. Snf,
rk ya da kresel Kuzey-Gney ilikilerini, sanki toplumsal cinsiyet
konuyla ilikili deilmi gibi ele alan dnce alkanlnn m o
das artk gemitir, hatta bu tarz bir dn tehlikelidir de. uras
gerek ki toplumsal cinsiyete ilikin olgular durduklar yerde du
ruyor. nc Dnya lkelerine ynelik yardm programlar, te
melde toplumsal cinsiyeti gz ard ederek aslnda kadnlardan ok
, erkeklere kaynak salyorlar. Toplumacinsiyet sorunlarn gz
ard eden endstriyel ve milliyeti militanlk, erkek iddetini ve bun un ardndayatan erkeklik.kalpl arm pekitiriyor, Kresel dzey
deki ^silahlanma yar ve yaygn evre ykm gz nne alndgnda, insanlarn hayatta kalma sorunu, toplumsal cinsiyetin
nemli bir rol stlendii toplumsal gler oyununu anlamamz g e
rektirmektedir.

r i
42

i'r
i .1
| |

otlar

GR
;
(s. 21). Tipik kzlar kliesiyle tanmlanmann ne kadar kolay olduu ko
nusunda bkz. Griffin (1985) Typicai G iri .
ERGENLK AINDA BR GEN KIZ VE ALE
(s. 22-28). Bu alma, Connell, Ashenden, Kessler ve Dowettta (1982)
anlatlan aratrmada yer alan baz mlakatlara dayanarak yapld. Ei
tim ve toplumsal cinsiyet odakl iki almaya da ayrca bkz.: Connell
vd. (1981) ile Kessler vd. (1985).
KAMUSAL DNYA: GELR VE SERVET
(s. 28-30). AvustralyalIlarn kazanlar ve uralarna ilikin istatistikler
*u kaynaklardan: Avustralya statistik Brosu (bundan sonra AB) Ka
talog no. 6101.0, Labour Satistics (1978), s. 71 ve AB Katalog no.
4101.0, Socia Indicators, 4 (1984), s. 171, 192, 213, 214. Hibir geliri
olmayanlara ilikin dzenlemeler, AB katalog no. 2443.0, C ensus Sum m ary C haracteristics o fP e rso n s and D w ellin g s,( 1983), s. 4-5, 15
ya zeri erkek ve kadnlara ait 1981 saym sonularna dayaldr.
ILOnun aratrmas W omen at W ork, 1 s. 4-5te zetlenmitir. Dou
Avrupaya ilikin veriler Molyneuxden (1981) alntlanm tr. 1968-72
dilimine ait saylar ieren Latin Amerika almas, Latin Amerikal
ve Karaypli Kadnlar Kolektifi (1980), s. 182de zetlenmitir.
ETM, EMEK PYASASI VE FNANS
(s. 30-33). Okuryazar olmama ve (yeniden hesaplanm) yksek renime
ilikin veriler UNESCO Statistical Yearbook, (1984) 1.3 ve 1.4 tab
lolarndan, her bir lke iin deiik yllardan derlenmitir. gcne ka
tlm istatistikleri, Dnya Bankas W orld Tables, (1980), s, 460-465.
Avustralyadaki mesleki ayrmclk verileri Social J n d ic a to rs, 4,
(1984), s. 178; buradaki emek piyasasndaki ayrmcln deerlendir
mesi iin bkz. Kadn Brosu Raporu, The R ole o fW o m e n in the Economy, (1981), s. 22-33. Uluslararas bilgiler ve alntlar, OECD yayn
Wom'en and E m ploym ent , (1980), s. 42. Newlandin (1980), dnya
leinde cinsel blmne mkemmel bir ksa girii var. Parasal ay
rmclkla ilgili bilgiler iin bkz. Niland (1983) veA u stra lia n 4 ubat
1983.
DDET SULARI
(s, 33-38). Aile ii iddet istatistikleri: ABD, Straus (1978), s, 446. skoya, Dobash ve Dobash (1979). Polis karakolu verileri, YGG Aile ii
43

iddet Grev Grubu, R eport (1981). Bu rapor ve Scutt (1983) Avust

ralyaya ait dank bulgulan baaryla bir araya getiriyor. Tecavz is
tatistikleri: Avustralya, Year B o o k A ustralia (1985), s. 221. ABD, Statistical A bstracta f the U nited States (1985). Avustralyadaki cinsel
saldrlar, AB Katalog no. 4505.0 Crme Victims Survey, A ustralia,
1983, P relim inary (1984). Cinayet ve saldrlar: AB Katalog no.
4505.0; AB Katalog no. 3303.0 Causes o fD e a th (1983); AB Katalog
no. 4502.1,.H igh C rim inal Courts, N SW , 1983', YGG Su statistikleri
ve Aratrma Brosunun cinayetler zerine uzun sreli aratrmas iin
bkz. Wallace (1986); S ta t istical A bstract o f the US (1980, 1985).

im,
. i

t
M :
V

if

HOMOFOB
(s. 35-37). Mahkeme dosyalanyla ilgili Sydney ve YGG istatistiklerinin
kayna, Su statistikleri ve Aratrma Brosu (1978/9), s. 10, 33-37.
Ecinsellere ynelik bask rnts, YGG Ayrmclk Kart Kurul ta
rafndan hazrlanan dildcate deer^ ^
(1982) belgelenmitir. Karadadaki saldrlar iin bkz. B ody Politic, 94 (1983); 105 (1984); 117
(1985). Nevv Yorktaki dvme olay ve dier tacizler Rosen (1980-81)
tarafndan belgelenmitir. Ecinsel Acil Arama Hatt araclyla 19-21
Temmuz 1985 tarihleri arasnda dzenlenen soruturma, polis rg
tnn Ecinsel likiler Birimi tarafndan rapor edilmitir (YGG Polisi
Halkla likiler Brosu yaym).
POLS, CEZAEVLER, ORDU
(s, 37-39). Avustralya ile ilgili rakamlar iin bkz. S o cial ndicators,
(1984), s. 263, 273ten alnmtr. ABDye ait rakamlar iin bkz. Statistical A b stra ct (1980, 1985). Cezaevleri zerine uluslararas kar
latrma iin bkz. Heron House B ook o f N um bers (Londra; Pelham
Books,1979), s. 323. Ordu ile ilgili rakamlar: Avustralya, Year B o o k
A ustralia (1984), s. 45; NATO, Chapkis (1984), s. 88; ABD, Statistical
A bstract , (1980), s. 375.
RESM MAKAM SAHPLER
(s. 38-39). Tanmlar snrl da olsa, kadnlarn politik sisteme katlmlar
konusunda bulunmaz bir kaynak iin bkz. Nevriand (1975); alnt s. 33.
Veri salanan dier kaynaklar yle: Avustralya, Federal Mahkeme Ki
tapl; Saver (1985). ABD, Stille (1986); Hacker (1983) ve Congressional Q uarterly W eekly Report, (10 Kasm 1984). Hindistan, Ja
ponya ve talya bykeliliklerinden gelen mektuplar. Sovyetler
Birlii, Perchenok (1985). ngiltere, Merkezi Enformasyon Brosu,
W omen in B rita in , (1984).
44

Birinci Ksm

Toplumsal cinsiyetin
teoriletirilmesi

,t*J'J!'!
K'i'V'.;!!',

m \; .
'jM "

Ji

i:v v

ada teorinin tarihsel kkleri

SSf1

1. Blm de sz edilen olgularn anlalmas ynnde yaygn olarak kabul edilen hibir ereve yok. Bu olgular incelemenin birbiriyle badamayan eitli yollar var. Dolaysyla nmzdeki
blmn hedefi, bu farkl yaklamlar ele alarak bunlardan, top*
lumsal cinsiyetin anlalmasna ilikin sistematik bir temel ortaya
karmak olacak.
lk adm, bu yaklamlarn nereden geldiklerini ve bugnk bi
imlerini nasl aldklarn aratrmak olacak. Ama bu blmn ana
fikrinin eksiksiz bir dnceler tarihi oluturduu sylenemez.
Kendi bana olduka byk bir giriim bu. Yine de toplum te
orisinin ilkesel olarak asla bolukta var olamayaca gerekesiyle
bir tr tarihsel ereveye ihtiya duyuyoruz, nk toplum te47

orisinin, belli bir balam olan bir pratik olarak grlmesi ve de

erlendirilmesi gerektiine inanyoruz.

A. DNYEV AHLK
^Toplumsal cinsiyete dair toplum bilimsel teoriler, bildiim ka
daryla Bat icaddr ve kesinlikle modern bululardr. br uy
garlklarn, insan cinselliine ve cinsiyetler aras ilikilere ken
dilerine zg yaklam biimleri vardr. Szgelim i, Hint erotizmi
ve in aile kurallarnn gsterdii gibi, szn ettiimiz bu yak
lam biimleri, Batmn yaratm olduu herhangi bir ey kadar in
celikli ve teferruatl olabilir. Ancak bunlar farkl tipte kltrel olu
umlardr.';
Ayrca bu bak as, daha en batan, Avrupa kltrnn bir
paras olmamtr. Biyolojik ve toplumsal cinsiyet, Ortaa ve Re
form asy on aydnlarnn yazlarnda genellikle erkekler, kadnlar ve
Tanr arasndaki ahlki ilikilerle ilgili bir tartmann konular olarak sunuluyordu. Ama bu tr bir erevenin ille de kstlayc ol
mas gerekmez. Byle bir ereve iinde kalarak ihtirasn kar
maklklarn fark edip byk bir incelikle ele almak mmkn
olabilir pekl. Tristan ile Isoldenin akndan, Dantenin ka
leminden kan Paolo ile Francescann yksne veya Shakespearein Romeo ve Jlyetine dek pek pk yerde hsrana urayan
ak temalar bunu kantlyor. Yine de bu yklerin kayna,
ounlukla akn doasna dair bir meraktan ok, birbiriyle
atan ykmllklerin yaratt ikilemdi. Benzer, ekilde, te
ologlarn ve dnrlerin cinsiyet hakkndaki tartmalar da, in
sanlarn niin baka bir ey yaptklarn ele almaktan ok, ne yap
malar gerektiini art komay amalamt.
Bu erevedeki ilk byk deiiklik, Tanrnn kadnlara ve er
keklere izlemeleri iin bir yol ngrd ynndeki inann
rtlmesiyle yaand. Ayn temaya, Aydnlanma a entelek
tellerinde de rastlarz, ama bu sefer dnyevilemi ekliyle kar
karmza. Hkim konumdaki toplumsal cinsiyet dzenlemelerinin
ahlki adan onaylan ve (zellikle, yeni icat edilmi bir yaznsal
tr olan romanda karlalan) kurallar ineyen insanlarn ya48

amlanna ilikin dram hakknda bir tartma sz konusudur. Daha

nce Tannnm igal , ettii yere Toplumu koyan dnyevi bir
ahlklk erevesi, aralarnda feminizm ve liberterliin ilk bi
imlerinin de yer ald epeyce geni bir toplumsal tavrlar sil
silesini onaylayabilirdi. Fransz D evrim inin oku, bu tartmay
anszn radikal bir yne evirdik1791-1792 yllar arasnda hem.
Fransada hem ngilterede, erkek haklaTnn* hemen ardndan
kadn haklaTna ilikin kesin bildiriler yaymland. Bunlar a~
rasnda, ngilizce konuan okuyucularn en iyi bildii metin, Mary
Wollstonecraftn V in d ic a tio n o f th e R ig h ts o f W o m e n \ (Kadn
Haklarnn Savunusu), kadnlarn ahlki karakterinin iinde bu
lunduklar baskc koullar tarafndan arptldn srarla vurgu
luyordu. Ayn tarihsel urak, uzlamsal cinsel ahlkn J u s tin e de
Marquis de Sade tarafndan daha iddetli bir ekilde yeriliine de
tank oldu. Marquis de Sade, insan iradesi tanrsal adaletin ta
mamen yerini aldnda mmkn olabilen sefih bir cinsellii
kefetmek amacyla, antsal J u l i e t t e tz daha da ileri gitti.
Bunlar uzun bir sre cinsel radikalizmin en byk baarlar olarak kald. Fransz Devrim ine ynelik tepki, snf balamnda ol
duu kadar cinsel alanda da meruiyetiydi. Ondokuzuncu yzyl
aydnlarnn ou, ayet Wollstonecraft ve Sadedan haberdar ol
salard onlara kar dmanca bir tavr taknrlard. N e var d, top
lumsal cinsiyete ilikin ahlki argmann dnyevilemesi yrr
lkte kald. Liberalizmin ykseliiyle de, bir eit haklar retisine,
bir yurttalk hakk talebine dnt. 1848de A B D de Seneca
Falls kongresiyle birlikte kadnlarn nemli aptaki ilk politik se
ferberlii baladndaysa, ite bu reti zerinde odakland. Li
beral ve faydac erevede, kadnlarn yurttalna dair herhangi
bir itiraz nedeni bulmak giderek gleiyordu. John Stuart Mili,
T h e S u b je c tio n o fW o m e r C da (Kadnlara Hkmedilmesi) oy kul
lanma hakk erkeklere tanndma gre, hangi koullar altnda ve
hangi snrlar iinde olursa olsun, ayn, hakkn kadnlara da ta* "Rights of m an ; baka birok dilde olduu gibi ngilizce'de de "e rke k ve
"nsan iin ayn kelim e kutlanlr; Trke'de de "adam kelim esi ayn ekilde d
nlebilir. H addizatnda "rights of m an , tarihsel o larak d a "insan- h aklan deil
erkek haklar" olarak, m lk sahibi olsun olm asn btn snflardan erkeklerin
eit haklara kavum as anlay tem elinde ortaya km tr, (y.h.n.)
F4N/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

49

lnmamasn hakl karacak en ufak bir neden yoktur diye yaz

dnda kulland ifade tarz, argman asndan sonucu belirleyen
bir deiiklii iaret ediyordu. Artk eitlikten yana mantksal so
nulara yanlyordu. Yzyln dnmnde kapitalist dnyann snr
larndaki baz yeni kolonilerde (W yoming, Utah, Yeni Zelanda,
Colorado, Gney Avustralya, daho) beyaz kadnlar, eit oy kallanma hakkna sahip oldular ve oy kullanma hakk mcadelesi, en
dstri merkezi lkelerde yol almaya devam etti.
Dnyevi bir ahlklksan sz edilmesi, dinsel ahlkln
varln koruduunun inkar anlamna gelmez. Ondokuzuncu yz
yl Kuzey Amerika feminizminin, ancak dinle sk balar iin
deyken, zellikle de Alkol Kart Hristiyan Kadnlar Dernei
(WCTU) ad altnda kitlesel bir harekete dnm olduu gerei
olduka artcdr. te yandan, 1970lerin sonlarnda yine
p P .-4^ininizm ve ecinsel kurtulu hareketine ynelik tepkinin,
kkten-dinci ^otestanlk ile nasl yalandan balantl olduu da
ayn lde artcdr. Toplumsal cinsiyete likin dnceler tarl ustaca tanmlanm evrelerin art arda sralan olmaktan ok
uzaktr. Ama yeni bir geliim n e ' denli radikal olursa, eski
ereveleri de o denli beraberinde tar.
Bununla birlikte Aydnlanma, argmann alannda temel bir yeYaPllanmaya tank oldu ve ondokuzuncu yzyln sonuna get d^ d t ^ nci bir yeniden yaplanma ivm e kazand. Eit haklar
retisi, Avrupa, Kuzey Amerika ve teki yeni kolonilerde fe
minist seferberlii krkledi. 1920li yllarla birlikte bu lkelerdeki
kadnlar, zellikle oy kullanma, mlkiyet ve eitimden yararlanma
konularnda resmi veya hukuki haklarm kullanmaktan yoksun
braklma biimlerinin en ktlerini aratrp bulmu, bunlara sal
drm ve ounlukla da kar gelmilerdi. O sralarda eit haklar
kavram da farkl tipte bir soruna ynelmiti. ayet kadnlarn tabi
klnmas, doal ya da adil deilse nasl ortaya kmt? Nasl mu
hafaza edilmiti? Bunlar artk etile olmaktan ok ampirik sorunlardr - hatta dnyevi bir ahlklk erevesinde dorudan doruya
toplum ile ilgili ampirik sorunlar olarak grlrler. B ylece hakar retisinin mantksal sonucu, toplumsal cinsiyete dair bir top
lum teons olmutur.
F
Bir anlamda bu ,daha en batan itibaren akt. WolIstonecraft,

zamannn ounu kadnlarn ahlk karakterinin nasl biimlen

diini sorgulamakla geirmiti. Kadnlarn karakterini geni anlamda eitimle ilikilendirmi ve hem kadnlarn karakterinin hem
de eitimin yenilenmesini nermiti. Robert Owen gibi ilk sos
yalistler de ayn anlaytan yola karak kadnlarn ve erkeklerin
karakterlerinin baskc koullar tarafndan nasl arptldna dik
kat ekmi v e ekonomik reform kadar eitim reformuna da ihtiya
duyulduu sonucuna ulamlard. Ondokuzuncu yzyl balarnn
topyac sosyalist hareketine, cinsiyet eitlikiliini n plana
kafan bir dn tarz hkim olmutu. Bu dn tarz, August
Bebel ve Friedrich Engelsin yazlar araclyla ana akm sos
yalist gelenein parasjaline. geldi. Bu yaklam Engelsde Mor
gan (E sk i T o p h tm ) ve Rachofen [D a s M u tte r r e c h t (Analk Hu
kuku)] gibi teorisyenlerce ina edilen akrabaln kurgusal tarihiyle
bulutu. E ngelsin nl kitab A ile n in , ze l M lk iy e tin ve D e v le tin
K k e n i tarihyazmmn modas geerken kaleme alnm ve ksa bir
sre sonra sahnede kendisinin yerini alacak olan etnogTafiye da
yanmt (Bkz. 7. Blm). Ama nemini korumay baard, nk
erkekler ve kadnlar aras ilikiler dncesini, ilk ve son kez, be
lirli bir tarihsel yrngeye sahip bir toplumsal sistem olarak
ekillendiriyordu. Argman, toplumsal cinsiyet ilikileri arasndaki
farkllklar uzak gemite, bilinen tarihte ve mit balanan ge
lecekte sahneliyordu. Engels, toplumsal cinsiyetin yrngesini
snf dinamiklerine balyordu, ama almasnn ana fikri, kurmu
olduu bu balant zerinde temellenmiyordu.
Engelsin, tpk o kuan tm reformcularnn yapt gibi sor
gulam aksam kabul etmekte direttii ey, kadn ve erkek k a
te g o r ile r in in doall, hatta aslnda uzlamsal kadm ve erkek
sfatlaryd.. Radikal eit haklar retileri, rahatlkla, gerek ka
dnlk, kadn ve erkeklerin yapmas gereken doru iler ve onlarn
heteroseksel yazglar hakkndalti olduka uzlamsal grlerle
bir arada var olabilirdi. Kadnlarn oy hakk iin kampanyalar
dzenleyenler, yzyln dnmnde srekli olarak kamusal alann
kadnlarn doal sfatlar olan ahlki ycelmeye, ev yaamnn er
demlerine ve ocuk bytmeye ihtiya duyduunu ne sryor
lard. Bu dorultuda, anaokulu hareketi ve bebek sal, annelik
51

eitimi merkezleri, jenik* ev ekonomisi eitimi ve fakirlere maddi

manevi yardm kampanyalarna katlmak st-snf feminizmi iin
ok kolay olmutu.

B . B L M V E R A D K A L Z M

N e var ki bu doallk varsaymlarna, eitli yakalardan kar

kld. Bunlardan biri, evrimci biyolojiydi. 1874te nsann T
rey iin d e Charles Darwi, daha nce Trlerin K k en in de vur
gulad doal ayklanma grnn yannda bu kez de bir evrim
mekanizmas olarak cinsel ayklanma nosyonunun aklamasn
katmt. Darwin, kulland yaln slupla, cinsiyet konusunu te
ologlarn ve ahlklarn elinden alarak farkl trlerin davranla
rnn gzlemlenmesi ve karlatrlmas sorununa dntrd. B i
yologlar daha da ileri gidip cinsiyetin sonuta niin varolduu so
rusuyla ilgilenmeye baladlar ve giderek cinsel remenin salad
evrimsel avantajlara ilikin bir aklama gelitirdiler. Darwinizmin
yan rnlerinden biri, her ne kadar, erkeklerin kadnlar zerindeki
stnlnn bir evrim yasas olduunu n e, sren plak may
mun iddias olsa bile, bunun etkisi uzun vadede ataerkillii te
dirgin ediyordu. Evrimci biyoloji, yalnzca cinsel davrana ilikin
aklamalar getirerek bile bu rntlerin aklanmas gerektii, ya
ni bunlarn bir ekilde sorunlu olduklar grn yerletirmeyi ba
ard.
Bu gelimelerin tartma alanndaki bilimsel etkisi, cinsellik ve
toplumsal cinsiyetle ilgilenen doktorlarn ortaya kmas ve daha
sonra seksoloji olarak adlandrlacak olan yar tbbi bir uz
manln yaratlmasyla birlikte daha da derinleti. Tp ve adli tp
hasta kaytlar, doal bir fenomen olarak insan cinsellii bi
imlerinin kefedilmesine ynelik temelleri att. Bu almalarn ilk
rn, Krafft-Ebingin Psychopathia Sexualis (Cinselliin Psi
kopatolojisi) adl kitabyd (kitabn ilk basks 1886da ya
ymlanmt, ama daha sonra pek ok geniletilmi basks piyasaya
kt). Bu kitap, transvestitlik ve homoerotizmden, dk yeme ve
krbalanmaktan zevk almaya kadar birok dejenerasyon bi
* Bitki ve hayvan rklarnn slahyla uraan genetik dali. (.n.)

52

imini insanlar dehete dren bir arpclkla snflandryordu.

Bunun ardndan Havelock Ellis konuya daha scak yaklaan cinsel
farkllama antropolojisini gelitirdi. E llisin daha sonra ya
ymlanacak Studies in the Psychology o f Sex (Cinselliin Psikolo
jisi zerine almalar) adl kitabnn birinci cildi Sexual Inversion
(Cinsel Altst Olu), 1897de piyasaya kt. Ama bu dnce a-'
kiminin merkezinde yer alan kii hi kukusuz Sigmund Freuddu.
Freudun zellikle Cinsiyet Teorisi zerine Denem e'de ne
srd argmanlar, her iki cinsin karakterinin de doal olarak be
lirlendii grn rtt. Freudun insan duygularnda "bisekselliin baskn olduunu vurgulamas ve srarla duygusal ya
amn ierdii atmalarn nemine dikkat ekmesi tmyle
yerleik bir cinsel karakter rntsnn bulunmasn gletirdi.
Freud, Odipus kompleksi analizlerinde daha da ileri giderek
duygu rntlerinin kiinin yetikinlik dneminde nasl geliim
atmalarnn zlmesi olarak kavranabildiklerini ve farkl o
cukluk hallerinin duygusal yaamn her ynn kuatp yeniden bi
imlendirmesinin nasl mmkn olduunu gsterdi.
Pek ok kiinin tersine Freudun. dnce tarihindeki nemi,
cinsellik temasn poplerletirmesinden kaynaklanmaz. Onun asl
nemi, duygusal yaam ve insan geliim i hakknda yeni bilgi
ynlar reten ve analiz birimi olarak trler, beden vya sendrom
yerine yaam yks zerinde odaklanmaya ynelen bir aratrma
yntemini, yani psikanalizi bulmasndan kaynaklanr. Psikanalitik yaam yks, ilikilerin ayrntlarna, ailelerin ekillerine,
ksacas duygusal gelimenin toplumsal balamna dikkat gste
rilmesini gerektirdi! B ylece psikanaliz, kadnlk ve erkekliin top
lumsal sreler tarafndan oluturulmu psikolojik biimler olarak
kapsaml ve ayrntl bir ekilde aklanmasn salad, roniktir ki
Freudun amac bu deildi o, aslnda psikolojiye biyolojik aklamalar bulma umuduna skca sarlm t- ama ynteminin
mant, kanlmaz"olarak toplumsala doru yneldi.
Biseksellik kavram, Freudun ecinsel ekimi anlamaya
ynelik aralarndan biriydi sadece. Bu, her eyi biyoloji veya zt
kutuplarn ekimi zerinde temellendiren toplumsal cinsiyet aklamalar iin nemli bir sorundu. Keza, ondokuzuncu yzyl
sonlarnda dlanm bir grup olarak ecinsellerin toplumsal ta53

nm keskinleirken arpcl giderek artan bir sorundu da. Bu,

ksmen ecinsellii yeni bir su olarak ilan etmekle (bunun ilk kur
banlarndan biri de Oscar W ilded), ksmen patoloji olarak e
cinsel davrana iliirin tbbi tanmlamalarla, ksmen de bizzat e
cinsel insanlarn politik ve kltrel tepkileriyle sz konusu
olmutu. 1860lar ve 1870erde Kari U lrichs,ve 1890lardan i, tibaren de Magnus Hirschfeld gibi daha, nl yazarlar, bir yandan
bilimsel seksolojiyle, bir yandan da toplumsal tutumlar ve yasalar
liberalletirme hareketiyle dirsek temas kurdular. Hirschfeldin B i
lim sel Hmaniter Komitesi bu karm gzel bir ekilde ifade ediyordu. Bunun dolaysz sonucu, nc cinsiyet grn vur
gulayan, doac bir ecinsellik teorisi oldu. Bu, Freudun yne
limine ters dyordu, ama ecinsel tercih iin fizyolojik bir temel
varsaymas nedeniyle artk bu yaklamn yanll kabul edilebilir. Politik adan savnmac bir grt ve ecinsellerin
ahlki adan dejenere olmu insanlar olarak ilan edilmelerine gs
terilen bir tepiriydi. Yine de bu gr, yirminci yzyln balarnda
ecinsel arzunun mr boyu kalc olduunun tek aklamas olarak
belirli bir gce sahipti. Bu anlamda, ikili cinsiyet kategorilerinin
.sorgusuz sualsiz doru kabul ediliini sorgulayan seslere eklendi.
1 Freud, herkesin bildii gibi, bir toplumsal yap teorisinden yoksundm Eer uzlamsal aile veri kabul edilseydi, Freudun hem psikoseksel geliim analizi hem de tbbi tedavileri, ataerkil sta
tkonun savunusuna dnebilirdi. Zaten Freudun ardllar iin
kesinlikle byle oldu, zellikle de psikanalizin 1930larda Kuzey
Amerikaya g etmesinden sonra, Freudun kendisi, politik bir ra
dikal deil bir tr liberterdi; sonuta uzlamsal aile ve zellikle de
uzlamsal aile iinde sahnelenen iblm daha ok radikaller arasnda sorgulanyordu.
*
Yzyln ilk blmnde topyac kolonilerce, daha sonra da
yzyl ortasnda sosyalist teorisyenlere ortaya atlan konular,
1880lerin ve 1890lann yeni sendikacl balamnda va
sfsz iilerin sendikalamasyla fazladan g kazand. alan
kadnlarn kendi sendikalarn kurma giriimleri, erkeklerin sen
dikalamas srasnda karlalmayan engellere takld. Bu, ksmen
erkeklerin bu giriimlere dorudan kar koyuuyla balantlyd:
Erkeklerin ynetimindeki sendikalar, kadnlar ye olarak aralarna
54

almayacaklard. Ayn zamanda, kadnlarn genellikle hizmetilik,''

gda ve giyim sektrlerinde istihdam edildii zel cretli i tip
leriyle ve kendi evlerinde almalar iin kocalan ve teki akrabalannca zerlerine yklenen taleplerle balantlyd.
lara^Zetkin gibi, sosyalist harekette yer alan kadnlar, ii
snfndan kadrilanA^^lme^rkonush ele almak zere sosyalist;
dhce vV pr ariklerif yeniden d nlmesi gerektiini ne srd
ler... Sosyalist kadnlar, cinsiyete dayal iblmnn deitirile
bileceini varsayyorlard, bylece bunu rgtleme almalarna
baladlar. Yirminci yzyln ilk eyreinde Almanya, ABD ve
baka lkelerde sosyalist partilerde gl kadn hareketleri ortaya
kt. Bu hareketlerin basksyla ii snf rgtleri, biraz ekine
rek de olsa, ocuk bakm ve ev ilerinin pratik toplumsallama bi
imleri olarak ortak ocuk bakmn, halka ak amarhaneleri,
komnal yaam dzenlemelerini ve cemaat denetimi altnda bu
lunan bir eitim sistemini kefetmeye balad. Hatta Aleksandra
Kolontaym sraryla bu ksa bir sre iin Sovyetler Birliinde
devrimci hkmetin politikas bile oldu.
Ama varln koruyamad. Stalinizmle bildikte Sovyetler Bir
li in d e ve 1920lerden sonra da B atid a sosyalizmin dondurulma
syla bu politikalar tamamen marjinalletiler. (yle ki, 1937 ylna
gelindiinde George Orwell, sosyalist konferanslara musallat olan,
sabit fikirli istenmeyen kimseler listesine sandalettiler, ndistler ve
vejetaryenlerle birlikte feministleri de dahil edebiliyordu.) Bu
nunla beraber sosyalist feminizm, teorik bir ataa kalkmt. Bugn
cinsiyete dayal iblm olarak adlandrdmz eyi, analiz ve
aM am gndemine oturtmayr bpran, sosyalist feministler l
mtr, stelik bunu, tpk Darwin ve seksologlarn cinsellik so
rununu gndeme getirmeleri kadar salam bir ekilde yapmlardr.

C. CNSYET ROLLER YE SENTEZLER

1920lerde radikal kn inie gemesi, toplumsal cinsiyete ilikin
bu tartmalardan kaynaklanan pratik zorunluluun kkn ku
ruttu. Bir somaki kuakta ana gelimeler daha ok akademik oldu.
Politikadaki ^kadm__sorunu, yeni psikoloji ve sosyoloji bilim55

/j
X?
j

/terinden bir yant ortaya karmt bile. Bir aratrma silsilesi, kadmlar ve erkekler arasndaki psikolojik farkllklarn neler olduunu ve bunlarn nasl doduunu sorguluyordu. Hemen hemen
yzyln dnmnde A B D de arlk kazanan cinsiyet farkll
aratrmas, nitelik asndan son derece deiken ynler alm ol
makla beraber, nicel adan giderek byyordu. Bu gelenek
1930larda, erkeklik ve kadnln dorudan doruya psikolojik
bir kiilik zellii olarak llm esi giriimlerinde yeni, stan
dartlatrlm bir davram ve kiilik testleri teknolojisiyle kesiti.
Bylece erkeklik ve kadnla (E/K) ilikin test lekleri gelitirildi
ve toplumsal cinsiyet sapmalarnn tehis edilm esi amacyla derhal
uygulamaya koyuldu/
leklendirilen zelliklerin kaynaklarna bakldnda top
lumsal cinsiyetin leklendirilmesi grnte yanszd. Akademik
toplum bilimleri bu soruna baka terimlerle atfta bulunuyordu. Jessie Taft, kadnlarn kltrel olarak marjinallemesi fikrini ge
litirdi; bu, kayda deer bir yaklamd, nk toplumsal cinsiyete
dair toplum analizinin merkezine iktidar ve dlanmay yerletiri
yordu. Buna karn akademik dncenin ana izgisi, 1930larda
toplumsal rol kavramnn ortaya atlmasyla birlikte baka bir
yne sapt. Bireysel davram iin toplumsal olarak hazrlanm,
nce renilen sonra da sahnelenen bir senaryo nosyonu, rahatlkla
toplumsal cinsiyete de uygulanabilirdi.
1940lara gelindiinde cinsiyet rol, erkek rol ve kadn
rol terimleri yaygn olarak kullanlyordu. 1950lerin bandaysa,
Mirra Komarovsky ve Talcott Parsons gibi Amerikan sosyologlar,,
cinsiyet rollerine ve bunlar kuatan kltrel elikilere ilikin bir
ilev teorisi gelitirmilerdi. Bu grler, gelimekte olan da
nmanlk, evlilik rehberlii, psikoterapi ve sosyal yardm hiz
metleriyle ayn noktaya ynelm eye balad. Normatif bir cinsiyet
rol kavram ve bundan kaynaklanan eitli sapma rntleri,
sapknlarn iyiletirilmesinin pratik adan gerekelendirilmesini ve
bir btn olarak sosyal yardm mesleklerinin teorik adan hakl
karlmalarn mmkn klarak marnlamayacak lde etkili oldu.
Cinsiyet rol o zamandan beri akademik dncenin merkezi ka
tegorisi olarak kald, bu arada cinsiyet farkll literatr de gi
derek rol bal altnda toplanyordu.
56

Bu zaman zarfnda psikanaliz, antropolojiyi yeni ynlere doru

itelemiti. Freud ve ardl Geza Roheim, Oidipus kompleksinin ev
rensel olduunu ve herhangi bir biiminin her kltrde ortaya
ktn ne sryorlard. 1920lerde ve 1930larda Sex and Repression in Savage Societyde (Yaban Toplumda Cinsellik ve Bask)
Bronislaw Malinowski ve Sex an d Tempevament in Three P ri
mi tiv e Societesde ( lkel Toplumda Cinsellik ve Miza) Margaret Mead gibi yazarlar, toplumsal yap ve cinselliin duygusal
dinamii arasndaki balantya ilikin genel bir rnek olay ortaya
koymak amacyla kendi alan almalarn srdrdler. Freuda da
ha sadk olan. Malinowski, argmann, bastrmann ilevsel ge
reklilii ve bu amaca ynelik bir ara olarak akrabalk detlerinin
ilenmesi zerinde temellendirmi ti. Mead ise bir btn olarak
kltrijn duygusal grnmyle daha fazla ilgileniyordu ve yak
lam ,A m erikan antropolojisinin kltr ve kiilik okulunun
ekillenmesinde etkili olmutu. Belki de Malinowski ve M eadin
almalarnn en nemli etkisi, farkl kltrlerin cinsiyet ve top
lumsal cinsiyete yaklama biimlerini belgelem ek olmutu yal
nzca. Trobriand Adalar, Samoa ve Yeni G inedeki yaamn egzotiklii, toplumsal senaryo dncesini Batllar iin drama
tikletirdi; bu dikkate alndnda toplumsal cinsiyetin herhangi bir
ynnn doru kabul edilmesi ok gt.
Yzyln ortasna gelindiinde birtakm dnsel akmlar ayn
noktaya doru ynelmiti; bylece sahne, dnsel sentezler iin
hazrlanmaya balad. teorisyen, beer yl arayla, dikkat ekici
lde benzer konular ieren nemli almalar yaymladlar.
Bunlardan biri alan antropolojisinden, biri teorik sosyolojiden biri
de varoluu fenomenolojiden hareketle ortaya karlmt. Bu teorisyenlerle birlikte toplumsal cinsiyete dair toplum analizi ada
. biimini ald.
:Meadin M ae and Fem alei (Erkek ve Dii), Talcott Parsosm
Family Socialization and interaction Process'tzki (Ailede Top
lumsallama ve Etkileim Sreci) makaleleri ve Simone de B eauvoirm K adn', ok farkl dnsel programlar ve politikalar ieriyordu. Ama belki de onlarn ortak ynlerini daha da arpc
. klan budur. Hepsi de kiiliin yaratlmasna ilikin olarak psikanalitik bir gr benimsemilerdi. Her ne kadar farkl terimlerle

57

1:

de olsa de benimsedikleri bu gr ncelikle cinsiyet rolleri

veya toplumsal cinsiyet rolleri kapsamnda kavranan iblm analiziyle btnletirmeye almlard. Rol, uyguland genel
sosyolojide temel bir terim olduu iin bu konuda aralarnda en sis
tematik olan Parsonsd. Bu yazarlarn nde de, cinsel karakter
yetoplum sal cin siye t ilikilerinin toplumsal olumsall hissi derinlerekk salmt. Bu noktay en fazla dramatize eden, M eadin
zenli kltrler aras kartlklaryd. Ama ilk yazlarnda Am e
rikan toplumunda kadn rolnn modernlemesini vurgulayan Parsons ve farkl kadnlk tiplerinin fenomenolojisine kalkan de Beauvoir iin de ayns sylenebilir pekl. Bununla beraber bu
teorisyenlerin de, toplumsal cinsiyet nosyonunun eksiksiz bi
imde sosyolojiye katlmasnn gerektirecei bir hareket ser
bestliini snrlandrmaya altlar. Parsons toplumun ilevsel zo
runluluklarna, (ilerinde bu konuda en muhafazakr olan) Mead
insan geliiminde kt tanmlanm baz biyolojik kurallara, de Beauvoir da erkekler ve kadnlar arasndaki ilikilerin ben/teki ya
psna bavurarak bunu yapt. Denebilir ki her de, toplumsal
cinsiyet rntlerini ncelikle, evrensel olarak grdkleri ekirdek
aile ierisindeki ilikiler kapsamnda tanmlamt.
De Beauvoirn grp de dierlerinin gremedii eyse, bu ilikilerde barnan iktidar boyutuydu. Tabir caizse Mead ve Parsons,
toplumsal cinsiyet alanm grenek ve toplumsal istikrar gr et
rafnda sentezlediler. De Beauvoir ise bunu kadnlara hkmedilmesi temas etrafnda sentezledi.
lki ksa vadede daha etkili bir yaklamd, Parsonsm aile analizi, zellikle de davurumsal (expressive) ve arasal (instrumental) roller- arasndaki ayrm, 1950Ter ve 1960Tarda Ame
rikan toplum biliminin gsterdii muhteem bymede yerini alan
muhafazakr bir toplumsal cinsiyet sosyolojisinin temelini att. Bu
sosyolojinin temalar da ekirdek ailenin gereklilii, cinsel rollere
kiisel uyum glkleri ve aileyi iyi durumda tutmaya ynelik
mdahale teknikleriydi. A ile ve cinsiyet ro!nn bir btn olarak ele alnmasyla birlikte, srdrlen aratrmalarn ounun asl oda, e ve anne olarak kadnlar (kadn rol) oldu. Cinsiyet
farkllna ve toplumsal cinsiyetin derecelendirilmesine ynelik
almalar srdrld ve genellikle rol paradigmasnn onaylan
58

mas iin kullanld. Ama alan, Parsonsm nne ramen, bu

dnemler boyunca, umduu akademik ilgiyi gremedi- Yine de
Komarovskynin Blue-Collar M arriagei (Mavi Yakallarda Ev
lilik) ve Young ile Willmottn Family and Kinship in East Londont (Dou Londrada Aile ve Akrabalk) gibi dikkat ekici baz
alan aratrmalarnn yaplmasn salad. Bu almalar her ne ka- ;
dar sosyal hizmet ve bazen de sosyal politika zerinde nemli bir
etkiye sahip olmusa da, toplum teorisini ve genel olarak toplum
bilimlerinin dnsel dnyasn ok az etkilediler. 1960larn so
nunda yeni feminizm ortaya kana dek de toplumsal cinsiyete y
nelik daha kapsaml bir ilgi uyanmad; ilginin uyanmasndan sonra
merkeze yerleen grse, Simone de Beauvoirn yaklamyd.

D/FEMNZM VE ECNSEL KURTULU HAREKET/'

1970lerde feminizm ile ecinsel kurtulu hareketinden esinlenen
aratrma ve teorik almalar, bu tarih balamnda, birok ey
lemcinin zannettii kadar yeni deildir. Baz ilgi odaklan zaten ge
ni lde tartlmt: Szgelimi kadnln doas, kadnlar ve er
kekler arasndaki iktidar ilikileri, ocuklarn, toplumsalla mas,
arzunun dinamikleri gibi. Dier bir deyile, tartma alannn ha
ritasnn oktan karlm olduunu syleyebiliriz. Bununla be
raber, yeni teorisyen dalgasnn eski temalar yeniden ele almakla
veya ebedi bir feminizmi yeniden kefetmekle yetindiini d
nmek de ayn lde yanl olacaktr. Yukarda tasla izilen
tarih, bir tartma alan ierisinde birok dnm grm ge
irmitir ve 1970 civarnda meydana gelen de temelde budur. k
tidar ve eitsizlik temalar etrafnda geni bir entelektel alann ye
niden ekillenmesi sz konusuydu. Bunun itici gc ise byk
lde akademiklemi olan teori ile radikal politika arasnda ye
niden kurulan balantyd. Cinsel zgrleme hareketlerinin varl
ve stratejik sorunlar, yeni bir teorisyen kuann temel konularn
tanmlad. Bylelikle toplumsal cinsiyet teorisi, toplumsal cinsiyeti
barndran topiumsal ilikilerin nasl ve ne lde dntrle
bilecekleri sorunu zerinde younlaarak, stratejik bir teori bi
imine de brnd, oysa bir anlamda bunu daha nce pek az ba
armt. Ele ald konularn ou uzun sredir biliniyor olsa da,
59

artk toplumsal cinsiyete dair toplum analizim kltr sahnesinin

btnnde en korkutucu g klacak denli bir younluk v e erinlikle sorgulanyorlard.
Feminizmin akademi dnyas zerindeki ilk etkilerinden bin,
cinsiyet rol ve cinsiyet farkll aratrmalarnn saysn buyuk
lde artrmas olmutu. 1969da sosyoloji dergilerinde ya
ymlanan makalelerin % 0 ,5 ini cinsiyet^ rolu almalannn oluturduu dnlyordu; 1978e gelindiinde bu oran, ylda 500
dolaynda makale ile % 10a ulamt. Eleanor Maccoby ile Carol
Jacklinin toplumsal biimlenmeye dair grlerini tedbirli bir
eldlde gelitiren The Psychology o f Sex Difference (Cinsiyet Fark
llnn Psikolojisi) adl derlemeleri, 1970lenn balannda
A B D de yaplan aratrmalarn boyutunu gstermektedir. 1 9/ 3 . e l
s e-SexRoles (Cinsiyet Rolleri) adnda, konuya zel bir dergi ortaya
kt. Artk uzmanla dayal alt-blmlere
cob ynin ilgilendii) toplumsallama, (Joseph Pleck n r ^ Myr/ o /
M asculinity (Erkeklik Miti) adl kitabnda deindii) kadnlarmkinden bamsz olarak erkeklerin rolleri, (Sandra Bm tarafn an
kitlelere tantlan) androjenlik ve The H azards o f Beng M a le n
(Erkek Olmann Tehlikeleri) yazar Herb Goldberg gibi geliim ha
reketinden psikologlarca desteklenen, kadnlar iin zgven eitimi ve erkekler iin bir tr erkeklik terapisi olarak) toplumsal
cinsiyet ayarlamasyla ilgili terapiler.
Belki de bu literatrde, androjenlik dnda fazlaca bir dnse
yenilik yoktu (bunun nedenlerini 3. Blm de tartacam.) ununla beraber ok nemli bir politika sz konusuydu. Cinsiyet rol
yaklam, en azndan liberal feminizmin, yan feminizmin ABU deki en nemli biimine temel tekil eden teorik fikirlerin ge
limesini salamt. Betty Friedan, K a d n l n G iz e m i'n z Parsons
ye Meadi eletirmiti, ama kadnlarn kendilerim kuatan bas
klardan kurtulmalarna ynelik ans, ayn teorik ereveden
kaynaklanyordu. FriedanTn argmannda, reform n gereken
ey, kadnlarn kimliine ve beklentilerine ilikin bir deiikli .
jmk. Genelde liberal feminizmde kadmlann dezavantajlar, erkek
lerin de sahip olduu ama ne var ki kadmlann selletrdg kli
elemi greneksel beklentilere yorulur. Bu klieler, aileler, okullar, kitle iletiim aralar ve br toplumsallatrma etkenlen
60

araclyla daha da glendirilir, lkesel olarak bu klielerin yok edilmesiyle, eitsizliklerin devre, d braklmas mmkn olabilir:
Szgelimi, kz ocuklara daha iyi bir eitim ve daha fazla eitlilik
ieren rol modelleri salanarak, fsatjeiiLprogramlar ve bunun
yan sra ayrmclk kart yasalar gelitirilerek veya emek, pi
yasalarn zgrletirerek eitsizliklerin yok edilmesi mmkn ola
b ilir/
Bu akm iinde geni bir literatr ortaya kt; bu literatr
byk lde akademik almalardan oluuyordu ama nemli bir
ksm da politika zerinde younlamt. Cinsiyet rol teorisi,
hzla, devlet bnyesinde gerekleen feminist reformun teorik dili
oldu (Avustralya Okullar K om isyonunun Giri, School and Society [Kz ocuklar, Okul ve Toplum] balkl nl 1975 raporunu
ve Women and Employment [Kadnlar ve stihdam] balkl 1980
OECD raporunu buna rnek gsterebiliriz). Hatta cinsiyet rollerine
ilikin teamllerin zgrletirilmesinin erkeklerin de yararna qlabilecei grld. Bylesi bir gr, M en's Liberation*n . (Er
keklerin Kurtuluu) yazar Jack N ichols gibi politika uzmanlar araclyla 1970,lerin ortalarnda A B D de boy gsteren 'erkek
kurtulu hareketinin iddiasyd.
Feminist hareketin daha radikal kanad ise ksa srede, cin
siyet rolleri kavramnn ve beklentilerin deitirilmesi stratejisinin
tesine gemeyi baard. Bu grler, iktidarn toplumsal cinsiyet
ilikilerindeki nemini gzden kardklar gerekesiyle yetersiz
bulunuyriard./Kadn kurtulu hareketi gruplan, erkeklerin ka
dnlar zerinde iktidar sahibi olmalar nedeniyle kadnlarn bask
altnda tutulduklarn ve kadmlann konumunun deitirilmesinin
v nce bu iktidara kar klmas, sonunda da bu ,iktidarn yklmas
anlamna geldiini ne sryorlard. Bu varsaymlardan yola kan
analizler balangta akademi dnyasnda ok ok az ve'brokra
side de olduka snrl kabul grd. Ancak toplumsal harekette
yaygnlaarak politik kampanya ve bilinlendirme gruplarnn ha
reket deneyimlerini kazandlar.
Toplumsal cinsiyete ilikin iktidar analizi en yaln haliyle, ka
dnlarla erkekleri, dorudan bir iktidar ilikisiyle birbirine balan
m toplumsal bloklar olarak anlyordu/Bu, deiiklie ynelik bir
strateji olarak kadnlarn erkelderinkine kar kendi ortak kar-

larm vurgulayan dolaysz seferberliini ifade etmektedir. ki blok

arasndaki ilikilerin eitli aklamalar bulunmaktadr. Szgelimi,
Christine Delphy T h e M a in E n e m y de (Ba Dman) Fransz ifti
filelerini ele alarak kadnlarn kocalan tarafndan ekonomik olarak
smrlmelerini vurgulad. Dier taraftan Amerikan teorisyenleri
ekonomiyi atlayarak politikaya ynelme eilimindeydi. Shulamith
Firestone C in s e lli in D iy a le k ti in d e iktidarn merkezi kururdu olarak ocuk yetitiren ailelerde erkekler tarafndan sahnelenen ko
lektif bir iktidar oyununu grmekteydi; yle ki esas olan ev
ilerinden ok cinsel remeydi. Mary Daly G y n /E c o lo g y de (Jin/
Ekoloji)* g, korku ve ibirliiyle salanan kresel bir ataerkilliin resmini izdi. Susan Brownmillern A g a in s t u r W lk i
(Bizim rademize Ramen) gibi tecavz temasn ileyen ve Andrea Dworkinin P o r n o g r a p h y : M e n P o s s e s s in g W o m e n ' (Por
nografi: Erkekler Kadnlara Sahip Oluyor) gibi pornografiyi ele alan radikal feminist analizlerde genel olarak bu modeli izlediler.
Daha karmak bir argman izgisiyse, erkeklerin iktidarm ve
kadnlarn buna tabi klnmasn, erkekler ve kadnlar arasndaki
dorudan ilikinin dnda var olan zorunluluklarn sonucu olarak
ele alyordu. Bu argmann en genel biimi, toplumsal yeniden
retim, yani insanlar kadar toplumsal yaplarn da kuaktan ku
aa yeniden retilmeleri ihtiyacndan yola kyordu. Bu, Marksizm ve antropolojik yapalcllctan fazlasyla etkilenmi olan Juliet M itchelln P s ik a n a liz ve F e m in iz m adl kitabnn bak
asyd. Ayn zamanda, Dorbthy Dinnersteinm T h e M e r m a id a n d
he M in o ta u r ' unda sunulan daha hmanist bir psikanalizin de pay
lat bir perspektifti.toinnersteinm argman, hem. erkeklerin ik
tidarn hem de kadnlarn boyun eiini, ocuk bytmenin (in
sanide tarihinin byk bir blmnde teknik bir zorunluluk olarak)
kadnlarn tekelinde oluuna balyordu^ Toplumsal yeniden retim
teorisi^ en gelikin ifade biimini yakn tarihte Clare Burtonla S u b o r d in a tio n d a kazand. Burtonm argman, kadnlarn tabi kln: masna ilikin karlatrmal kltrel analizi, eitim sistemi eletirisi ve devlet teorisiyle ilikilendirmektedir ilgintir ki ikinci1

1 Yazar, kadn hastalklar bilim i anlam na gelan jinekoloji terimini blerek, b ir ke

lime oyunu yapyor. -Jin- (Gyn) neki kadn, dii anlam na gelm ektedir, Bylece
' bir kadn/ekolojisine gnderm B yaplyor, ( .n .j

62 .

............ ...... m

----- ........... .. ..... ....... - - h

tema genelde radikal feminizmde, ok az ele alnmtr.

ou sosyalist feministe gre sorun, genelde toplumun deil,
zelde kapitalizmin yeniden retimidir./Kadnlarn smrlmesi,
kapitalizmin kr salama drts ve kendisini yeniden retmeye ,
ydnefi ihtiyacyla ilintilidir; Dier bir deyile, igcnn cinsiyete
dayaH bmlenmesne ve ev kadnlarnn ezilm esine yol aan bak!arla ^alanthdr. Sonuta bu argmanlar da, hareket stratejisi
Kakkndaci grlerle balantlyd. Banaz Marksistler, her trden
ayn kadm hareketine kar karken, sosyalist feministlerin oun
luu kapitalizme direnen dier hareketlerle, zellikle de ii ha
reketiyle ba kuracak zerk bir kadn hareketi iin alyordu/
Sosyalist feministler dikkatlerini zellikle ii snf ka
dnlarnn konupuna ynelttiler, 1970lerde ortaya atlan kapsaml
bir argman, sermayeye gizli bir yardm olarak kadnlarn evde
cretsiz altrlmalarnn ekonomik nemini vurgulad. Ev
lerine cret kampanyasnn aileye ilikin feminist eletirilere en
dstriyel bir boyut kazandrmasndan nce sahneye kmam olsa
da ev ii emei tartmas sonunda bir Marksist yorumlar ba
taklnda skp kald. Nihayet kadnlarn cretli emeklerinin po
litikas ve ekonomisi zerinde younlaan daha verimli baka bir
saldr hatt ald. lk bakta bu, basit bir ayrmclk m eselesi veya
iktisatlarn ikili emek piyasas argmannn bir versiyonu gibi
grnyordu. Ama Louise Kapp H ow eun Pink C ollar Workers'
(Pembe Yakal iler) gibi almalar, giderek bir ayrmclk, de
netim, smr, glkler ve frsatlarn dehetengiz toplumsal
mcadelesi sistemi olarak toplumsal cinsiyete gre dzenlenmi ekonomiyi aa vuruyordu. Ann Game ve Rosemary Pringlem
Genler a t Work', Cynthia Cockburnn Brothers (Erkek Kar
deler) ve M achinery o f Dominance' (Hkimiyet Mekanizmas)
ve Carol O D onnelln The B asis o fth e B argam ' gibi olduka ye
ni aratrmalarda iyeri, cinsel politikann en temel alan olarak ele
alnr. O zaman da bir kurum olarak, emek piyasalar ve gelir da
lm arasnda bir birleme noktas olarak ya da ideoloji ve eitim
nesnesi olarak analiz edilebilir.
Kapitalizmin yeniden retiminin genel koullan sorunu, cin
sellie ve aileye geri dnmt. Ama bu sefer feminizmden,
Fredcu Soldan, 1960larn Yeni Sol ve kar-kltr akrmn. 63

Q ,n ve ecinsel kurtulu hareketinden kan argmanlar ayn nok

taya ynelmilerdi. David Cooperm T h e D e a th o f th e F a m ily si
(Ailenin lm) gibi metinler, ekirdek aileyi otoriter bir kurum
olarak, baskc bir toplumun cinsellii denetlemesini, knformist
insan topluluklar yaratmasn mmkn klan temel bir ara olarak
sunuyor ve uzlamsal ekirdek aile sosyolojisini yerin dibine ba
tryordu. 1970lerin balarnda feministler, aileyUcadnlarn nsl ezilmc alan olarak gryorlard. Belki de Lee Comern W e d lo c k
W o m e n ' (Evlilik Bandaki Kadnlar) bu grten kaynaklanan
evlilik, ev ileri, annelik ve aile ideolojisi analizlerinin en keskin ifadesi olarak grlebilir.
A ile eletirisindeki en radikal kopu ise ecinsel kurtuluu teorisyenlerince gerekletirilmitir.fcinsiyet:rol t ^ L i v e pyalisi
teori, benzer bir biimde, insanlarn ezici ounluunun doal plarak leteroseksel olduunu varsayyor, hatta ilk ecinsel haklar
hareketleri bile bu gr kabul ediyordu. Ama yeni hareket bu
gr paylam ad/lk sloganlarndan birinde Her normal erkek,
ecinsel kurtuluu iin hedef tekil eder deniyordu/Deien var
saym ve ecinsel politikann 1970lerin balarndaki enerjisi, te
orik almann birok lkede dikkat ekici lde dalgalanmasna
yol at. AvustralyalI Dennis Altman H o m o sexu a T . O p p r e s s io n a n d
L ib e r a tio n ' da (Ecinsel: Bask ve Kurtulu), talyan Mario Mieli
H o m o s e x u a lity a n d L ib e r a tio n ' da (Ecinsellik ve Kurtulu) ve
ecinsel sol da ngiltere ve A B D de eletirel bir cinsellik te
orisinin deiik rneklerini gelitirdiler. Genel olarak hepsi de, aileyi sermayenin emek kayna ihtiyacn ve devletin tabi klma ih
tiyacn karlayan bir heteroseksellik fabrikas olarak gryordu.
Dolaysyla, ecinsel arzunun bastrlmas, kesinlikle'genel bir otoriteciliin paras olmakla birlikte ok zel nedenler de ieriyor
du. Yine de kanlmaz olarak eksikti ve tatmin edilemeden bas
trlan arzu, ecinsel insanlara kar yneltilen nefretin balca kay
nayd. Bu yzden ecinselliin zgrlemesi, bask altndaki bir
' aznlk iin eit haklar edinmeye ynelik geleneksel bir kampanya
deildi. nsan potansiyeline ilikin daha genel bir zgrlemenin en
ileri noktasyd.
Marx, Freud ve ecinsel eylemciliin bu karm, feminist ata
erkil eletirisiyle birletirilebilse bile terimler, 1970ler boyunca
64

ecinsel teorisyenlerin en\byk sorunu oldu. Glklerden biri,

erkeklik analiziydi. lk ecinsel kurtuluu teorisyenleri, erkeklerde
rastlanan ecinsellii erkekliin bir tr reddi olarak gryorlard.
Bu yaklam, 1970 lerin sonu ve 1980lerin balarnn homosek
sel altkltrlerinde ecinsel maoluk ve klon slubunun yay
gnlamasyla birlikte ok ok az itibar grr oldu. Bu arada ra
dikal feminizmde yer alan gl bir akm da, lezbiyenlik ile erkek
ecinsellii arasndaki farkllklar vurguluyor ve ecinsel (gay) er
keklerle hibir balant kurulmamasm istiyordu. 1980lerin
^balarnda ecinsel teori, tpk feminist teori gibi kendi iinde bir
blnme yaad. David Fembachm The Spiral Path' (Sarmal
Yol), ecinsel erkekleri kanlmaz biimde kadns olarak ele alan
ataerkil .teorinin, iddetin ve ataerkil devletin nemini vur
guluyordu. Dennis Altman The Homosexualizaion o f Am erica' da
(Amerikann Ecinsellemesi) yeni cinsel cemaatler ve bunlarn
dayanma kurarak kendilerini savunabildikleri terimler zerinde
younlayordu. Michel Foucaultdan youn biimde etkilenen
nc bir eilim ise tam da bir toplumsal dzenleme biimi o; larak ecinsel kimlik nosyonunu sorguluyor ve ilerlemenin biz.'.zat ecinselliin yapbozumuyla mmkn olacan savunuyordu.

E. TEPK VE PARADOKS
Radikal toplumsak cinsiyet teorileri sayca artp kollara ayrlrken,
deiim stratejileri hem daha gelikin hem de birbirleriyle daha
fazla atmak bir hale gelirken, kart bir tepki akm da giderek
g kazanyordu. Bu akmn dikkat eken ynleri arasnda krtaj
kart hareketin 1970lerdeki ykselii, ABD Anayasas iin ne
rilen Eit Haklar Ek M addesinin kl pay farkla reddedilmesi, ka
pitalist lkelerin ounda refah devletinin, (dolaysyla kadnlara
ynelik hizmetlerin) tkanmas ve 1980lerde AIDS yznden pat
lak veren uluslararas ahlki panik yer alyordu,
/B u hareketin teorik ifadesi, derme atmadr. retisi de
ounlukla dinsel bir dogma veya uzlamsal erkek ve kadn rollerinin biyolojik zorunMuu^yansttiij ve bu zorunluluktan ortaya kan toplumsal eitlenmelerin patolojik olmas gerektiini
F5N/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

65

ne_sren bozulmu bir Darvvinizmdiry^Biyolojik indirgemeciliin

daha gelikin biimleri, rnein Steven Goldbergn The ineviabity o f Patriarchy* si (Ataerkilliin Kanlmazl), kadnlar
ve erkekler arasndaki genetik ve hormonal farkllklara bavurur
-bu farkllklar* Goldbergn rneinde erkeklerin kadnlar zerinde sahip olduu ^saldrganlk avantajn aklamak iin lullamlr ki bu, daha sonra erkek ve kadnlarn toplumsal konumlarn
aydnlakavuturmaktadr?
"
/B iyolojik indiremeeilik, blgesel zorunluluk,^plak maymun
ve sosyobiyoIojinin ykselme dneminde popler bir tarzjodua
ama toplumsal inceleme dzeyinde' oriaya atlan radikal a f
gmanlara kar yeterli bir yant deildi. Muhafazakrlk da bir
toplum teorisi gelitirmek zorunda kalmt. Amerikal tarihi Peter
Stearnn Be a Man!*i (Erkek Ol, Erkek!) gibi metinlerde vurgu,
toplumsal gelenek ve kibarlk zerindeydi; bir lde idealletirilen ekirdek aile, uygar ve dzenli bir yaam tarznn temeli olarak gsteriliyordu. Bu kibar muhafazakrlkla kyaslandnda
Yeni Sa teorisyeni Gebrge Gildern daha yaamsal bir noktaya
dikkat ektiini syleyebiliriz. Gder, Sexua Suicide*da (Cinsel
intihar), temel toplumsal ba olarak anne-ocuk bana ilikin bir
analiz gelitirir ki bu analizde erkekler (baba olarak) gevek
balarla yer alrlar. Bir kurum olarak aile, toplumsal dzenin
balardan kurtulmu erkekler tarafndan yklmasn nlemesi asmdan yaamsal nem tar; toplum da, erkekler iin ekonomik
ve ynetsel rolleri salamak zorundadr. Bylece tam anlamyla
toplum analizi denebilecek bir analizden anti-feminist sonular
karlr. Tpk uzlamsal aileyi, her biri kendi refahn.en st
dzeye karmaya alan iki rasyonel bireyin tercihlerinin sonucu
olarak aklayan yeni muhafaz^r iktistlarda olduu gibi bu argmanda da Parsons.m ilevselciliiniri yanksyla karlarz
i9S0T en ortalarnda iler arapsana dnmt. Son yirmi
yllk dnemin itici gc, bir olgusal aratrma yn ve hararetli
bir teorik tartma retmiti, gerekten de bunlarn iinde olduka
nitelikli baz teoriletirmeler bulunuyordu. Toplum bilimlerinde
bylesine etkili ve zgn almalarn srdrlmekte olduu baka
bir alann daha bulunduunu sylemek gtr. Bununla beraber,
toplumsal cinsiyete dair toplum teorisi geliirken dnce izgileri
li
pp

66

I
f
|:

I
i
I
I
I
1
|
f
t
I
I :
I:
i
|
I
1
1
I
I :
I
I .
|,
1,.
j|.
I;;
I,

f
|
C:
I

"i::',
f

arasndaki farkllklar daha da keskinlemi, kavramsal ve politik

uzaklklar daha da artmtr. Bugnk toplumsal cinsiyet teorileri
ayn noktaya ynelmiyorlar. Daha ok konulara ilikin birbiriyle
badamayan aklamalar ne sryorlar, hatta bazen alann farkl
blmlerinin snrlarn kesin bir biimde izerek yapyorlar bunu.
yle grnyor d, devam edebilmek iin nce geriye doru git
mek, ortada dolaan teorilerin temellerini yeniden incelemek ge
rekiyor. Dolaysyla imdi nmzdeki i, bu olacak.

NOTLAR

Bu blmdeki bilgiler ok sayda kaynaktan derlendi; yine de blmn

bir giri olma zellii tadnn farkndaym. Ama kaynaklar metinde ad geen kitap ve makalelerden oluuyor. Tartma ve yorumlar iinse aa
daki metinlere balcnz:
F E M N Z M N L K G N L E R V E C N S E L R A D K A L Z M

(s. 47-51). Liberal feminizmin kkenleri iin bkz. Martin (1972) ve Rosenberg (1982). Bir cinsel radikal olarak Saden grleri tartlabilir,
SadeTn savunusu ise Carter (1979) ve Thomasta (1976) bulunabilir.
Sosyalist feminizmin ille gnleri iin bkz. Taylor (1983).
S E K S O L O J V E P S K A N A L Z

(s. 52-55). Weeks (1985), seksoloji tarihinin mkemmel bir zetini ve riyor; Corning O ut (1977) adl kitab, ecinsel hareketlerinin tarihi iin
temel bir yapt. Psikanalize ilikin yorumlarmn temelleri iin bkz.
Connel (1983), Dr. Freud and the course of history. Sol hareket ve
antropoloji arasindaki etkileim konusunda bkz. Robinson (1972).
S O S Y A L S T F E M N Z M

(s. 53-55). Sosyalist feminizm yksn genel haclaryla okumak iin

bkz. Rowbotham (1974). Kadnlarn sendikalama koullar ko
nusunda, Hambug ehri rneinde ayrntl bir anlat iin bkz. Dasey
(1985). Yzyln dnmnde sosyalizmde kadn hareketinin gc ko
nusunda bkz, Dancis (1976); ABD rneine ilikin tartma. Kadn ha
reketinin Rus Devrimi zerindeki etkisine ilikin ayrntl aklamalar
iin bkz. Kolontay (1977). Orweilin nl kmsemesi iin bkz, The
R oad to W igan P ier (1962), s. 152.
67

AKADEMK TEORLETRME

(s. 55-59). Toplumsal cinsiyete ilikin akademik dncenin geliimiyle

ilgili nc ve hl yararl bir belge iin bkz. Klein (1946). Rosenbergde (1982) ise cinsiyet farkll almalarnn ilk rnekleri ay
rntl olarak verilmektedir. Cinsiyet rol teorisinin ortaya k iin
bkz. Carrigan, Comell ve Lee (1985). Teorinin klasik ifadesi iin Parsonsdan ayr olarak bkz. Komarovsky (1946, 1950).
KNC DALGA FEMNZM VE ECNSEL KURTULU HAREKET
(s. 59-65). Radikal teorideki son gelimeler kendi bana ateli tar
tmalarn konusudur. Bu tarihin akn izleyen kayda deer almalar
unlar: Marksist feminizm konusunda Hartmann (1979) ve Burton
(1985); ev ii emek tartmas konusunda Molyneux (1979); Amerikan
radikal feminizmi konusunda Eiseristein (1984) ve Wills (1984);
ecinsel kurtulu teorisi konusunda Walter (1980) ve Carrigan (1981).

68

III
Mevcut ereveler
IS fS f

Bu blmde, biraz nce tartlan tarihten doan, toplumsal cin

siyete dair toplum analizlerinin temel erevelerini snayacaz.
Tartmamzn odam ise belirli uygulamalar veya belirli kav
ramlardan ok, farkl teori tiplerinin genel mant oluturuyor;
Teorinin gelime olaslklarn kavramann ,en iyi yolu gibi
grndnden, mevcut erevelerin potansiyellerini ve doala
rnda var olan snrlar tanmlamak iin bu olduka biimsel yak
lam tercih ettim. Setiim bu yol, beni fazlasyla tuhaf grnen
bir teori snflandrmasna yneltiyor. Yaygn olarak kabul edilen
dnce okullar, sonuta mantksal adan birbirinden kopuk
grnen teoriler ieriyorlar. Szgelimi, sosyalist feminizm, aada
ele alacamz teori tiplerinin ounu barndrr. Bu ekilde ele a69

man ataerkillik kavram, yalnzca tek bir okula uygun deildir;

mantksal adan birbirlerinden farkl birok teori biiminde kar
mza kmakta ve teorinin balamna gre farkl anlamlar ka
zanmaktadr,
lerin ne hal alacana ayrmn temel tekil ettiini
syleyebiliriz. Bunlar, (a) cinsiyet.eitsizliinin belirleyici etkenle-.
rine ilikin dsal ve isel aklamalar arasndaki; (b) isel teoriler_
kapsamnda, grenek zerinde odaklananlar ve ktidar .zerinde odaklananlar arasndaki ve (c) iktidar teorileri kapsamnda, katego
rilerin pratikten nce geldiini dnenler ve kategorilerin .u y
gulamalardan ktn ne srenler arasndaki ayrmlarda*. En
gdk kalanlar olduklarndan deil, bir toplumsal cinsiyet teorisini
genel anlamda yanstma konusunda en mitsizleri olarak grn
dklerinden, nce dsal teorileri ele almak istiyorum.

; A, DISAL TEORLER: NCE SINIFTAN TOPLUMSAL

i YENDEN-RETM DOLAYIMIYLA KL SSTEMLERE
kinci Bolm de, erkekler ve kadnlar arasndaki dolaysz iktidar ilikilerini, kadnlarn bask altna alnmasnn belirleyeni olarak
gren feminist teoriler ile baka ynlere ynelen feminist teoriler arasmdalci ayrma dikkat ekilmiti, 4. Blm de tartlacak olan ve
bir toplum teorisi olarak gremeyeceimiz biyolojik belirlenimcilik
dnda en etkili dsal teoriler, kadnlarn ezilmesinin temel be
lirleyenlerini snf;ilikilerine,.kapitalist sisteme .veya snf te
rimleriyle anlalu* klman retim ilildlerine yerletiren Marksist
analizlerdir.
Bu yaklamn en basit biimi ise btn toplumsal eitsizliklerin
kkeninde yatan nedenin kapitalizmyolmas ye dolaysyla kapita
listlere kar giriilen snf mcadelesinin birincil nemi yznden,
kadnlarn kurbrinysnf mcadelesine baldr grdr.
1970lerin balarnda elden ele dolaan Amerikan bror Womens Liberation, Class Struggle'da (Kadnlarn Kurtuluu, Snf
Mcadelesi) Karen Miles, kadnlarn ezilmesinin ynetici snfa nas hizmet ettii ynndeki yaygn gor zetliyordu. Bu gre
gre, kadn iiler daha dk cret aldklar iin kapitalistler daha

yksele kazan salyorlard; cinsiyetinle ii snfn blyordu;,

kadnlarn ezilm esi ailenin korunmasn salyordu ki, bu da.ka
pitalizmi destekliyordu. Sosyalist ve feminist grlerin bu basit
sentezi, daha ortodoks Marksistlerin zerinde durmas iin k faz
la ey ortaya koydu. nce s n f grnn, ngiliz Trokist Tony
C liffin Cass Struggie andW om ens Liberation (Snf Mcadelesi
ve Kadnlarn Kurtuluu) adl kitabnda, akllara durgunluk veren
bir biimde yeniden ifade edilii bunun son kantlarmdandr. Cliff,
bu uzun metinde (kitap, bir erkek tarafndan kaleme alnmasna
ramen en uzun modern feminizm analizlerinden biridir) Mark
sizm ve feminizm arasnda hibir uzlama" bulunamayacam
ne srer. C liffe gorej'emnizm, alan drst kadnlara ynelik
burjuva aldatmacasdr. Temelde benzer grler, Sovyetler Birlii
ve inde, bu rejimlerin hl kabul ettikleri birka noktadan biri olarak birer resmi reti biiminde karmza karlar. indeki re
jim, cinsiyete dayal iblmne dokunmakszm, uyumlu bir
ekirdek aeidealini getirerek kadnlar ataerkil geni aileden kur
tarmay denemektedir. Benzer biimde Sovyet rejimi de, ka
dnlarn srtland ocuk bakm ve evdeki dier.ilerden,,olu an
toplumsal ykten honuttur. Cinsel politikaya ilikin siyaset, snf
izgisinin kvrmlarna ve yol ayrmlarna srekli olarak tabi k
lnmaktadr.
...
Bu grler teori olarak zerinde dnlecek ok az ey ve
rirler. Snf mcadelesinin ncelii, Christine Delphynin Fran
sada benzer argmanlara ilikin yorumunda belirttii gibi, bir
postla, bir , dogmadr. Burada ak bir itiraz yatyor: Kadnlara
hkmedilmesi kapitalizmden ok nce^balamtr ama kapitalizm
lcapsamnda btnysrhfarda "ya anmaktadr "v e kapitalist olmay
terk eden lkelerde de varln korumaktadr. Farkl snfa ait ka
dnlarn farkl karlara sahip olduklar gerei, byk bir nem ta
r. Ne var ki, bunun farkna varmak iin ille de snfn teorik
nceliini vurgulayan bir dogmaya gerek yoktur.
" Bununla beraber, M ilesm aile hakkndak szlerinde ok daha
gl bir analizin tohumlan mevcuttu,. 1970Terin ortalarnda Ve
daha sonrasnda bu, yapsalc Marksizmin etkisiyle, birtakm teorisyenler tarafndan zellikle de ngilterede gelitirildi.
Merkezi gr, aile, cinsellik ya da toplumsal cinsiyet ilikile71

rinin, tm ayrntlaryla, retim ilik ilerin in yeniden retim alan

olduuydu, Belirli bir retim ilikileri rnts (ki endstride, esas
olarak snf ilikilerini ifade eder) Marksist teoride retim tarzn
(kapitalist, feodal vb.) tanmlamak iin kullanlr. yleyse, bir
retim tarz, tm bir tarihsel an belkemiini oluturur. Bu
retim ilikileri, gnden gne, yldan yla ve kuaktan kuaa ye
niden retilmeksizin var olamaz. Bu zorunluluk ie aile, ev yaam
ve. ocuk yetitirme zerinde -younlaan toplumsal srelerin var
olmasn gerektirir, Farkl teorisyenler, bu srelere az ok farkl aklamaiar getirdiler. Szgelimi, Juliet Mtchell ataerkilligi in
sanlar retim dnyasndaki yerlerine yerletiren ideoloji alan olarak gryordu. Dier ngiliz teorisyenler ise burada, tmyle
yeni bir ilikiler kmesinin, yeniden retim ilik ilerin in izini
srdler. Yine de, bu srelerin ya da bu alann, kadnlarn tabi
klnmalarnn ana belirleyeni olduu ynnde bir uzlamajvard.
Toplumsal yeniden-retim teorisi, bu haliyle ataerkllige ilikin
basit snfsal kar teorileri karsnda byk bir ilerlemeyi yan
styor, birok nemli dnce silsilesinin sentezini neriyordu,
rfY en iden retim1, retim alanndaki boluklar doldurmak zere
( ocuk dourmak ve gnn sonunda yorgun iiye hizmet etmek o) larak grlebilir. Tam da bu noktada teori, Margaret Llewelyn Dav iesin Life As We H ave Known It (Bizim Bildiimiz Yaam) ya da
Gwen W essonm Brians Wife, Jennys Mum (Brianm Kars,
Jennynin Annesi) gibi pek ok otobiyografik metinde, dorudan
ii snf kadnlarnn kendilerince belgelenen, yaamn temel ger
ekleriyle ikilendirilebir. Yeniden retim, alternatif olarak,
bir kltr ve psikoloji konusu, insanlar kareletirerek kapitalist en
dstrideki kare boluklara yerletiren bir toplumsallamann ko
nusu eklinde de grlebilirdi} Bu ise eitim ve kltrn, ka
pitalizmin ihtiyalarm karlamak zere arptlma biimlerine
ynelik sosyalist eletirilerde ska rastlanan temalar ayn at al
tcda toplad. Andrew Tolson, rekabeti erkeklik ile kapitalizmin
ilevsel zorunluluklar arasnda bir balant bulunduunu ne sr
dnde kullanlan malzeme yeniydi, ama argmann biimi sos
yalistler iin ok tandkt.
Yeniden retim teorisi, her eyden nemlisi, kapitalizmde ka
dnlarn tabi klnmalar ile ekonomik smr arasnda, tm sisteme

etkiyen bir balant sz konusu olduu grn ne srd; Bu

balant ise, belirli karlara ve gruplara deil toplumsal rgtlen
menin btnlemi yapsnn tmne yerlemi olarak grl
yordu. iblis burjuvazi resimden silinmiti. Bu durum, konularn
muazzam karmaklnn kabul edilmesini mmkn klarak in
celikli ve nemli baz aratrmalarn yolunu at. Ama ayn za
manda, reform hedefinin, 1970'lerin balarna ait politikalarn var
saym olduundan ok daha rktc ve daha az hassas grn
mesine de yol at. >
Bu, Bourdieunn eitime ilikin almas veya Althusserci
snf teorisi gibi, toplum analizinin br alanlarnda karmza
kan yeniden retim yaklamlar iin doru olabildii kadar, yak
lamn kendi doasnda bulunan bazigenel zelliklerden de kay
naklanyor olabilir. Sanrm bu, yalnzca balangta sabit bir ya
pnn ne srlmesiyle anlam kazanan toplumsal yeniden retim
kavramnn kendisinde sakldr. Tarih, teoriyi yapsal yeniden
retimin temel dngsne eklenmi bir ey olarak grr. Tarihin
teoriye temel tekil edebilmesi iin toplumsal yapnn, sabit bir bi
imde hi durmadan yeniden retiliyor olmaktan ok, sabit bir bi
imde hi durmadan ina ediliyor olarak grlmesi gerekmektedir.
yapnn farkl bir biimde ina edilecei ynndeki
deimez ihtimalin teori tarafndan kabul edilmesi durumunda anlam kazanr. ktidar elinde tutan gruplar, kendilerine ayrcalk
s a la y a yapy y^nid_ea_retmeye alrlar _kukusuz. Ama bu
gruplarn baarl olup olamayacaklar ya da bunu nasl ba
aracaklar her zaman iin ak bir soru olarak kalr.
B nedenledir ki toplumsal yeniden retim bir strateji nes
nesidir. Sk sk olduu gibi gerekletiinde ise baz toplumsal
glerin belirli bir ittifak araclyla dierlerine kar kazandklar
baar olur. Teorinin postlas veya nvarsaym olarak sunulamaz.
Ayrca kavramn kendisi de, toplumsal cinsiyete dair yeniden
retim teorilerinin kendisine ykledii aklayc neme sahip ola
maz. . .
Bu yaklamlarda karlalan ikinci byk glk ise ka^pitalizmin ihtiyalar ile toplumsal cinsiyete zg olan ey arasnda
inandrc bir balant kurmakta karlalan glktr. Kapitaliz
min varln srdrmesi iin egemen gruplarn, bir tr yeniden
i

73

retim stratejisiyle baar kazanmak zorunda olduklar yeterince a

ktr. Ama sonuta, bunun yaplmasnn ille de cinsel hiyerariyi
ve cinsel basky retmek zorunda olmas o denli ak deildir.
Hemen hemen ayns, rk ve etnik hiyerariler veya ya hi
yerarileri iin de ne srlebilir (ki bazen bunun yapld grl
mektedir). Baz alardan kapitalizmin mevcut ataerkil grenekleri
ykt, kadna daha fazla kiisel zgrlk ve eitlik iin de daha
fazla ans tand ynnde, Engels ve Bebel gibi ilk sosyalistlerin
iyi bildii, tarihsel bir kant da bulunmaktadr/ABD ve Avustralya
gibi lkelerde yakn gemite yaanan deneyim, kadnlarn ya
amlar ve meslekleri zerindeki kstlamalara ynelik feminist sal
drnn, kapitalist amalar asndan kadnlarn yeteneklerini ortaya
karabileceini: gsteriyor./Baar gsteren kadnlarn yaptklar
iler Ms ve Portfoli gibi dergilerde yalnzca duyurulmakla kal
mad, gklere de karld. Kapitalizm ile ataerkillik arasndaki ililcinin sadece ilevsel olmad aktr. Aralarndaki uyum, y e
niden retim teorisinin varsaydndan daha pheli, ilikileri daha
elikilidir.
Marksist-feminist yeniden retim teorisi bu ; boluu dol
durmaya alrken zellikle kltrel teorideki kimi aklayc il
kelerin peine der: Szgelimi, Bacan*n psikanalizi yeniden ele
almas, Levi-Straussun yapsalc antropolojisi ve gostergebilimdeki eitli gelimeler gibi. Bunun bir sonucu da, snf ilikileriyle
kyaslandnda toplumsal cinsiyet ilikilerini budanm bir yap olarak kavramaya ynelen gl bir eilimin ortaya kmas oldu.
Baz uyarlamalarda toplumsal yeniden retim ve ataerkillik, so
nuta retim alannn paras olarak deil, tamamen ideoloji alannda ortaya kan olgular olarak grlyorlard. Dier uyarlama
larda ise yeniden retim, toplumsal iblm ile ilintilendiriliyordu, ama yalnzca tek bir i tipi, yani ev ileri ile. Toplumsal cin
siyet ilikilerinin, snf ilikilerine kyasla.daha az kavranabilir bir
olgu olarak bu ekilde ele alm, toplumsal cinsiyetin tarihine ilildn bir grn temelini oluturdu; yle ki byk dnm nok
talarna tarihin snfsal olarak dnemselletirilmesi asndan ba
kld. nk /Marksist teoride retim tarzlarn ve aralarndaki
gei srelerini tanmlayan, retim srecindeki snf ilikilerinin
tarihiydi. |
1
.T
... ......
;.......... "

Yeniden retim teorisinin mant, ataerkillik kavramm bu

dama eilim iyle, sosyalist feminizmin pratik kayglarn gelitir
mekten gittike uzaklar. 1970lerin sonu ve 1980lerin banda
Avustralya ile ngilterede maddi dnya ve retimle ok fazla ba
lantl konulara (kadn istihdam, cret oranlan, sendikaclk; salk
hizmetleri, devlet dzeni vb.) artan bir ilgi vard en azndan. Bu
devrede, yeniden retim teorisinden deil ama sosyalist feminist il
gilerden kaynaklanan, kadnlarn fabrika ve emek piyasas de
neyimlerine ilikin aratrmalarn saysnda da bir art olmutu.
Claire W illiam sn Avustralyada ak maden iletmecilii yaplan
kasabalar zerine ve Ruth Cavendishin ngilterede motorlu tat
paralan, reten fabrikalar zerine yapt almalar gibi aratr
malar, toplumsal cinsiyet ilikileri ve cinsiyete dayal iblmnn
gelikin kapitalizmin retim sisteminde (snf teorisinin kalbi ola
gelmi alanda) derinlere yerletiini hemen gsteriyordu. Aka ima edilen, toplumsal cinsiyet ilikilerinin budanm bir yap o l - .
madiidir.(ffToplumsal cinsiyet, retim ilikilerinin bir parasr^
ve bandan SerT de byle olmutur. Yoksa, yeniden retimleri
srasnda bir karma sz konusu d e ild ir /
Bu yaklam, kapitalizm ile ataerklliin nasl balantl olduu
sorusuna farkl bir yant da sunar. Yeni bir ynelim sz konusudur
artk ve 1970lerde eitli lkelerdeki sosyalist feministler bu yn
iaret ederler.: rnein, Mariarosa Dalla Costa ve Selma James,
"snf smrsnn kadnlarn smrlmesinin zel dolaym
zerinde temellenmekte olduunu yazar.barbara Ehrenreich, sos
yalistlerin, kadnlar ii snfnn merkezinde grmek zorunda ol
duklarn ne srer/Anja Meulenbelt, snf mcadelesinin "genel
.mcadele oluturduu ve dolaysyla feminist rgtlenmenin bir
sapma olduu ynndeki gre kar kar. Nancy Hartsock, snf
kategorisinin toplumsal cinsiyet konular nda yeniden dnl
mesi gerektiini belirtir.
Balangta bu argmanlar birbirinden kopuktu; ama toplumsal
cinsiyet ilikilerinin snf ilikilerine paralel olduu, ikisinin bir
karlkl etkileim iinde bulunduu ve bir anlamda snf ilikile
rinin toplumsal cinsiyet ilikilerinin temelinde kurulduu ynnde
ayn ierimi paylayorlard., Heidi Hartmannn 1979 ylnda ya
ymlanan The TJnhappy Marriage of Marxism and Feminism
75

___ _____ _____ . i . .... ---------- -- .......................... .

76

(Marksizm ile Feminizmin Mutsuz E vlilii) adl makalesi ile Zillah Eisensteinin C apitalist Patriarchy and the Case fo r Socialisi
Feminism (Kapitalist Ataerkil Dzen ve Sosyalist Feminizmin Sa
vunusu) adli derlemesi, daha sonra ikili sistem teorisi adn alacak olan yeni bir yaklam tanmlyordu. Temel dnce, ka
pitalizm ile ataerkilliin karlaan ve karlkl etkile-im iine
giren, birbirinden ayr ama eit lde kapsaml toplum-sal iliki
sistemleri olduudur. Karlkl etkileimlerinin u anki biimi ise,
Eisenstein n . kapitalist ataerkillik adm verdii toplumsal
dzendir. yleyse, ada dnyay anlamak, bu dnyann snf ve
toplumsal cinsiyet yaplarnn ezamanl analizini gerekti-rir. te
yandan, toplumsal cinsiyet analizi de, prensipte, mantksal olarak
snf teorisinden bamsz, isel bir teori gerektirmektedir.
Toplumsal cinsiyete ilikin u anki bilgilerimiz kapsamnda bu,
toplumsal yeniden retim teorilerinden daha iyi temellenmi tir.
Aynca toplumsal cinsiyet ilikilerinin, toplumsal pratiin tm alanlannda ve erken kapitalizmin ve belki de snfl topimlan tm
trlerinde ortaya kt gereiyle de badamaktadr. Yaklam,
Meulenbeltin, sruf politikasn terk etmeksizin tm arln ka
dnlarn cinsel politika deneyimlerine verilmesi ynndeki pratik
kriterini de karlamaktadr. Yine de iki nemli glkle kar karyayz. lki, bir sistem dncesi. Ataerkil sistemi neyin sis
tematik kld ve kapitalizm ile ataerkilliin hangi anlamda ayn
tr eyler olduklar dorudan doruya ak deildir. kinci glk
ise, kapitalizm ile ataerkillik arasndaki karlkl etk ileim in na
sl anlalacana ilikindir. Aralarndaki ba (Parsonsn sistem te
orisindeki anlamyla) bir snr alverii ya da yaplarn az ok ras
gele kesim esi olarak grlebilir. Ayrca bu gr, sosyalist-feminist teorinin varsaymsal olarak kendini adad greve, yani
basknn aklanmasna ve bir kurtulu stratejisinin gelitirilmesine
ok fazla nem vermez.
Bu glkler gerekten nemlidir. Hartmann ve Eisensteinnkiler gibi snf ve toplumsal cinsiyet probleminin formle edili biimlerinin, u anki terimleriyle ayakta kalabilmeleri olas
deil. Yine de, ynelimleri bir btn olarak doru gibi grnyor.
Eer bunlar, genel bir teori tipi iindeki ilk yaklamlar olarak de
erlendirirsek potansiyellerinin yeni biimlerde gelitirilmeleri

mmkn olabilir. Gereken ilk ey, yeterli bir isel toplumsal cin
siyet teorisidir. Bu nedenle blmn geri kalannda, isel teorinin
ana deikelerini ele alacam. '

B. CNSYET ROL TEORS

^ an siyet^ oU eri literatr olduka genitir, zellikle cinsiyet
golleri**, c in siy etTarkll kl an~ve "c inseTEarakteP^m^ndkiYarktlknzenneT^rzF a a^ irn p i r b n ^
SandraT^em^In, erkeklrY ^kdnln^skolojik klk~ozellklerini lmeye alan nl androjenlik aratrmasn buna rnek
gsterebiliriz. Szcn dar anlamyla bile roller hakknda hibir
soru iermemesine ramen Bernin anketi Bernin Cinsiyet Rol
Envanteri baln tayordu. Ayn ekilde, dier almalarn
yzlercesinde de cinsiyet farkllklarna ilikin bilgiler mulak bir
varsaymla sunulur, gzlemlenen farkllklar rol fenomenleriyle aklanr. Bu yzden, cinsiyet rol literatrnn hangi teoriyi kapsamna aldn kesin olarak saptamak genellikle ok zordur.
r~ BhuraEefaber, ^rol kavram etrafnda rgtlenen belirli bir,
toplum teorisi kalabala da gze arpmaktadr. Kavramn forT
mlletirimleri (1930lara dek uzanmaktadrl^vrmtda farkllar,
am ajirou^rol teorisinin mantksal zn biimlendiren be or
tak noktay da ierir. B u ortak noktalarn ikisi temel metaforu, yani
oyuncu ve senaryyTbelirtir:
1) K ii ile igal ettii toplumsal konum arasndaki analitik ayrm;
2) sz konusu konuma zg eylemler veya, rol davranlar kmesi.
Dier ise oyunun sahnelenme ve yazya dklme aralarn
belirtir;
3) Belirli bir konuma hangi eylemlerin uygun olduunu rol bek
lentileri ve normlar tanmlar;
... - V
4) bunlar, kart konumlan igal eden insanlarn (rol gndericiler,
gnderme gruplar) kontrolndedir,

5) yle ki bu insanlar bunlar yaptrm lar araclyla (dller, cev

zalar, olumlu ve olumsuz pekitirmeler) uygularlar.
77

Bu kavramlar, rol teorisinin genel bir toplumsal etkileim analizine

giritiinde kulland aralardr. Genel olarak rol teorisi, temel
kstlamalarn kalplam kiilerarasleklentilere yerletiren top
lumsal yapya bir yaklam biimidir!

Bu paraBpnrne^
tip insan davranna uygulahaM71st^k=beTn "dk enerdenT ^e^k^S^rflan^ a. Ders
'kitaplar, K irdili kompmTd^nnTn^^^^
tutun da bir astronotun iine dt darla kadar eitlilik
gsteren (rnekler Bruce Biddlem Role Theory [Rol Teorisi] adl
kitabndan alnmtr) rol rnekleri sralayarak insan davrannn
geniliine zellikle dikkat ekerler. Dolaysyla rol paradigmas,
toplumsal cinsiyet ilikilerine de eitli ekillerde uygulanabilir.
Bir dorultuda roller ok zel olabilir. Szgelimi, Mirra Ko
ni arovskynin aile zerine yapt alma, kur yapma ve evlilikte
rol davranlarnn ayrntl bir betimlemesine giriir. Role Structure and the Anaysis o fth e Family (Rol Yaps ve Ailenin Analizi)
adl daha yeni bir kitapta ise bir grup^&merikan sosyolou, Ame
rikan ailesi iindFkefetHHeri'^bk savdaroTTsIriln/or, ocTbaJhrn rol, akriBiHk'rTu1' , cinsel rol, elendiricilik rol ve
^lbeT:fe""evepWa~Hrenv T e ^

~y<SjiIiy^
zler nne s erdii ey_i s e
rol paradigr n p m n T n i f f i ^ ---------'
7
Rol kavramlarnn toplumsal cinsiyet uyarlamalarnn ou
farkl tipteolyor. Bu uyarlamalarn anaTkri ise erkek veya kadn
~nlmmnarrHmrldlfmn1cnSye^^

TrkllHmasTdmryadK^nsyet^rolfl^rrBunanSgl olarak, Te'irPbir

b a f m d ^

r y e r i r ^ ^ r n ^ v c u t t u r : ErkdTrl

"W k a d m ^ l^DaTYaz^yaygn olmakla birlilcte rerkein rol ve

S adun^^
lanTlmaHadrr^

v^d T rT ^ de^ a^
--------

JCpplumsj^ cinsiyetten bu tarzda bahsetmek birok adan cazipfiKXincelMep@:H7TopumsaI~belclentilere yant verdikleri iin
l a dinin ve~erke!b"davranlarnn birbirinden farkl olduunu vurulayarak cinsiyet lafHdma^iniyoljk^/arsavi^
mT
^utfrgrrrzann^^
gcn rol dncesinden^lamen^ve"i'imKi aratrmalardan bazlar, sz konusu beklentilerin kitle ileti
im aralar kapsamnda tanmlanma biimlerine bakyordu.
78

1960Tarda Betty Friedan tarafndan kadnln gizem inin bir

paras olarak vurgulanan ve ardndan medya almalarnda de
falarca onaylanan, kadnn medyadaki imajlarnn daraltlm
zellii arpcdr.
lanci dlarak cinsiyet rol teorisi, toplumsal yapy kiiliin oluumuyla birlefudrld bu, nemli ve g bir teorik grevdir. Ralf
DfSendorf^b genel roiTeonsTsavunuculr, kavramn sosyoloji
ve psikolojinin snrnda durdu unu iddia ediyorlar. Tam an
lamyla syleyecek olursak cinsiyet rol teorisi, bireylerin top:
lumsal ilikilere yerle tirilm esln r^ e^ le m & k zere basjt^ bir
erei^'on^ryor. Temel gr, bu srecin rpln renilmesi*,
*H r>pum ^l^^
araclyla gerekletii.
R o jd e c tf^
kadnklTrolne topfumsallama ile, ayn
^^ iH e^T kekl^ "kam H err'"de_^ e i r r^une toplumsailama ile
retyoT^JLrl^laiT^
lanlar da, toplumsallama srecinde
Treydana elen^lrnlksam al ar sonciPsapna^osteriy
Bu argman, renmeden sorumlu lanlnsE^
,
yadPToplumsallatrma etkenleri*ne ynelik bir ilginin uyanmas m a 3 ^ ^ y T 7 BT~et
de .anne, a ile,. retmenler, arkada
gruplar veT m edy^^
lerindenetkilenen bir dier
Icapsaml aratrma ise sz konusu etkenlerin kz ve erkek oculclanna farkl davrandm, kadnlk : ve erkeldik modellerinin
ocuklara aktarlma biimlerini ve (birka zel durumda) gnde
rilen mesajlarda bir karklk doduunda neler olduunu ortaya
kard, Talcott Parsonsmki gibi cinsiyet rol teorisinin en ge
likin uyarlamalarnda, toplumsallama kavram bilindnn. ya
planmasna iliirin psikaalitik grlerle ilintilendirilir. Ama genellilde, cinsiyet rol teorisi Freudunld gibi psikodinamik akla
malarn alternatifi olarak grlr ve odak noktas da kesinlikle be
lirgin etkiler ve belirgin davranitr.

nc olarak_cinaLyeLmlriemi,_bEj:efommolitika5i_i.inJl:.
keler nerir. Eerjcadmlarm tabi klnmalar byk lde, ka
dnlan v a ^ rd c v e ^ lib T ^ m ak tanmlayan ya da karakterlerini
pasif veya (arasal olmaktan ziyade) davurumcu olarak be-_
lrie^^^roTbedentilerimn sonucuysa, nmzdeki grev bu bek' lentiieri^^egjBrmek olacaktr. ada feminizm^
boylesi HfrieeHblIs iin ok faztaT^HenThmcat0. Bu aba, o79

kullardaki cinsiyetilik kart ders programlarnda, ayrm clk ka-anSafr s at. eitlii, dzenlemelerinde _ve
p o zltifliv n m ^
C insiyerrol
kavram T toplumsal klielem enin koektIF~5oyutuna dikkat
ektiinden, byk oranda liberal fem inizm alannda olsa da birey
zerindeki klasik liberal odaklanmann tesine geer. Y eni Gney
Galler Hkmeti stihdamda Frsat Eitlii Bakan Alison Zil
lerim gzlem ledii gibi: Pozitif ayrmclk plan... ayrmcln
aresinin bireylerce balatlan ikyet sistem ine bal olmad an
lamna gelir,
Teorinin bu meziyetleri kukusuz nemlidir. Dolaysyla cig*
siyet rol teorisinin, kendi literatrnn bykln a a n ^ e vHen lerle^ciddi bir IblejmaT l c s e T ^ ' t a l cjnsiyelJeorisL olarak kabul edilm esi gerekir. Yine de, szn ettiim iz bu m ezi
yetler, oldlc ciddi kavramsal glkler pahasna elde edilmitir.
Glkler, ou rol teorisyeninin en byk gleri olarak
grd eyle, yani beklentiler kavram yoluyla toplumsaln
zerine koyulan vurguyla balar. Psikologlar, bireylerin klielerde
tuzaa dme biimini vurgulayarak rol teorisini genellikle bir top
lum sal belirlenim cilik biim i olarak grrler. K lielem i kileraras beklentiler gerekten de toplumsal olgulardr ve rol te
orisinde, br insanlarn kendilerine uygunluu dllendirdikleri
ve kendilerinden ayrlmalar cezalandrdklar gryle etkin k l
nrlar. R ol jargonunda kart konumda bulunanlar, rol ileyim ini
yaptrma balarlar. Kk erkek ocuklar yrtc olmaya zen
dirilir, kz gibi davranmak alay konusudur ve bu uzar gider. Peki ama neden kar taraf yaptrmlara bavurur? Bunu, onlarn rol bek
lentileriyle aklayamayz; eer buna kalkrsak rol teorisini, son
suz bir geri ekilm eye indirgemek zorunda kalrz. Teori, yapt
rmlara bavurmaya ynelik tercihler etrafnda dolanarak hzla bir
bireysel irade ve eylem lilik sorununa geri dner. Bylece, rol te
orisinin toplumsal boyutu ironik bir ekilde iradecilie, yani in
sanlarn mevcut detlerini srdrmeyi setikleri ynnde genel bir
varsayma dnr.
yleyse rol teorisi sonuta bir toplum teorisi deildir. D o
rudan d o r u ^ f'to j u m s O e ^
so
runa, yani kiisel eylem lilik ile toplumsal yap arasndaki ilikiye
80

!t| i-

:j .
,.. L
I:

. sik'

ynelir; ama yapy eylem lilik iinde eriterek bu sorundan syrlr.

^C insiyet rol teorisinde gerekleen ey, yapdaki eksik un-,
Osurun biyolojik cinsiyet kategorisi ile rtk bir biimde salan
masdr. Tam da kadn rol ve erkek rol terimleri, biyolojik
bir terimi piyesvari bir yaklamla uydurulan bir terime ilitirerek
neyin olup bittii konusunda bir fikir verir. Altnda yatan imaj, sa
bit bir biyolojik temel ve ilenebilir bir toplumsal styapdr, Cin
siyet rolleri tartmasnn srekli olarak cinsiyet farkllklar tarmasna kaymasnn nedeni de budur. Cinsiyet rol analizle
rindeki rtk soru ise filanca koullar altnda hangi belirli stya
pnn retilmekte olduu ve bundan byle biyolojik ikiliin nereye
kadar yol gsterdiidir.
^yleyse rol erevesinin kullanlmasnn sonucu, cinsiyetler arasmdaki ilikilere dair somut bir aklama deil, cinsiyetler ve ko
numlar arasndaki farkllklara ilikin soyut bir gr olur.|Tpk
Suzanne Franzway ve Jan L ow eun fem inizm de cinsiyet rol te^H sinin ^letirisinde gzlemledikleri gibFrol literal ^ tutmnlar
zerinde odaklanmakta ve tutumlarn ait olduu gereklikleri gz^delT k a nmaktadltf. Bunun politik yanks ise kadnlar ve erkekler
arasnda yapay olarak kat bir aynm y a ^
izilm esiyle birlikte, erkeklerin kadnlar zerinde uyguladklar eTonom ik, ev ve politik iktidarn nem senm em esi olmutur. ^
T ktidankT opIum sar^^ ^
sosyolglar iin daha belirgin olduundan, baz eletirmenlerin
gzlem ledii gibi rk rolleri veya snf rollerinden sz et
miyorum. Cinsiyet rolleri sz konusu olduunda temeldeki bi
yolojik ikilik, sonuta burada hibir iktidar ilikisinin bulunmad
konusunda birok teorisyeni ikna etmi grnyor. Kadn rol
ve erkek rol rtk olarak eit biim de ele alnyor. Kukusuz,
bu iki rol ierik asndan birbirinden farkldr ama karlkl olarak
birbirlerine bamldr da (yani birbirinin tamamlaycsdr), ayn
hammaddeden yaplmlardr, stelik (erkek rolne ilikin eletirel literatrn olumasn salayan 1970 ortalan liberallerinin
gznde) insann iinde eit lde baskc bir etkiye sahiptirler.
iktidarn aklanmasnda rol analizi, bir normlar teorisinin y e
rini tutar. Anne Edwards, cinsiyet rol ,teorisinin toplumsal cinsyetirTTcamaklklann ne denli gl bir biimde basitleF6N/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

8T

Bu kavramlar, rol teorisinin genel bir toplumsal etkileim analizine

giritiinde kulland aralardr. Genel olarak rol teorisi, temel
kstlamalarn kalplam kiileraras beklentilere yerletiren top
lumsal yapya bir yaklam biimidir,
Bu paradmTTSeme^^
tip insan davranna uygulaSaBilir7T^kriTerir<jx^^
^kitaplar, b F lin r k n u p ir k i^
tutun da bir astronotun iine dt darla kadar eitlilik
gsteren (rnekler Bruce B iddlem R ole Theory [Rol Teorisi] adl
kitabndan alnmtr) rol rnekleri sralayarak insan davrannn
geniliine zellikle dikkat ekerler. Dolaysyla rol paradigmas,
toplumsal cinsiyet ilikilerine de eitli ekillerde uygulanabilir.
Bir dorultuda roller ok zel olabilir. Szgelimi, Mirra Komarovskynin aile zerine yapt alTma, kur yapma ve evlilikte
; rol davranlarnn ayrntl bir betimlemesine giriir. Role Structre and the Anayss of the Family (Rol Yaps ve Ailenin Analizi)
adl daha yeni bir kitapta ise bir grup^Amerkan sosyolou, Amenkan ailesi iihderfcefetriffieril^^^
Jhm rol, akraBalEYIrV^cnsel rol, elendiriilik rol ve
"libeil^eveparff^Hif^^
de listede"
ver alyor. TTTf
gzler nne serdijjjey^is*;
jrol^tadgm asmn mugl k lig r
Rol kavrarnlunmiYloprumsal cinsiyet uyarlamalarnn ou
farili ripteoluyor. Bu uyarlamalarn anaTKkri ise erkek veya kadnT
TrimrnTfnmknr^
T M m m ^ d tr r r a S i^ m siy e tT O h r r B n ^
bafamdiTKerkman iinYH^Cnsiyet rol mevcuttur: Erkek rol
^ ^ ad iTroIiPY^
b ir ^ t^ eri^TnTol ve
kad^^
r o f ve di rol de aym ^rdm dkb'
anlmaktadr.
~ ------- ----- :------------

Toplumsak cinsiyetten bu tarzda bahsetmek birok adan caziptrTT)nceldeTTukTT^u msal belde ntk^^
kadnn v e ^ f e ttfdavramlarnn birbirinden faridTIdEunu^urglyur^cnsyet'TaridIma dair; biyojjkjvarsa^
JuhpmnzaroHhak tanr, itici gcn rol d ncesinden aaTTen ve*^n:nT~ra^HHHaHaH~~BazIar, sz konusu beklentilerin kitle ileti
im aralar kapsamnda tanmlanma biimlerine bakyordu.
78

1960larda Betty Friedan tarafndan kadnln gizeminin bir

paras olarak vurgulanan ve ardndan medya almalarnda de
falarca onaylanan, kadnn medyadaki imajlarnn daraltlm
zellii arpcdr.
krnci olarak cinsiyet rol teorisi, toplumsal yapy kiiliin ousumuyla b ir le ^ r k i buT dn^
grevdir. Ralf
IJakrendorfgb genel fTteoriHTavnuculan, kavramn sosyoloji
ve psikolojinin snrnda durduunu iddia ediyorlar. Tam an
lamyla syleyecek olursak cinsiyet rol teorisi, bireylerin top-;
lumsal ilikilere yerle tnimesTnFT eH ^ em ek 2 zere baLjdr_
ereW~ n e r i p
gr, 'bu Trecin rpln renilmesi,
^ToplumsMaffilT ^ ey ^ T ise n ^ ^
gerekletii.
B^ylFcekaHmnk karaTt^TkdnlkTlu ineToplums allumaTle^ay n
^ I ^ id F ^ ^ S S iE _r^fcm*~3e~fEeE^Irie Toplurns alla ma ile
'retiIyor^bTr'b^lmda'^"
da, toplumsallama srecinde
"meydana gelen lam i alesamalar sonucu sapmaTgosteriyorlar
"" Bu argman, reimederTsorumlu olan fnsanlr veTrurumlara,
yarfrHoplumsaUaUrma"etkenlerine ynelik bir ilginin uyanmasm a^ W ^lT fr3iT "edcenle^ 'de"aine7 a ile,, retmenler, arkada
riTpInA^Tedy^
etkilenen bir dier
capsirnir^rfHnnH- ise sz konusu etkenlerin kz ve erkek ocuklanna farkl davrandn, kadnlk ve erkeklik modellerinin
ocuklara aktarlma biimlerini ve (birka zel durumda) gnde
rilen mesajlarda bir karldk doduunda neler olduunu otaya
kard. Talcott Parsonsmki gibi cinsiyet rol teorisinin en ge
likin uyarlamalarnda, toplumsallama kavram bilindmn. ya
planmasna ilikin psikanalitik grlerle ilintilendirilir. Ama ge
nellikle, cinsiyet rol teorisi Freudunki gibi psikodinamik akla
malarn alternatifi olarak grlr ve odak noktas da kesinlikle be
lirgin etldler ve belirgin davrantr.
nc olarak cnsiyeLrolJeorilvJbjo^eform^poULikasj^linJIkeler nerir. Eer kadnlarn tabi klnmalar byk lde, ka:
drnlarT ya^
taTrnlayan ya da karakterlerini _
' p i r i T ^ y T ( arasal olmaktan ziyade) davurumcu olarak bel5FIe^~rr5eklentilerinin sonucuysa, nmzdeki grev bu bek-

boyles biri feebbs^^ ok fazla~enerJT harcand. Bu aba, jo-

f.
:,

L:

l;:

kullardaki cinsiyetilik kart ders programlarnda, ayrm clk kar B " p ^ ^ ^ 3 ^ k t p ^ s g ; n 3 ir f r s a t :eitlii dzenlem elenndeive
p ozitif ayrmclk >r kampanyalannda somutlayor. Cinsiyet rol
'kavfrnT^ toplumsal klielem enin ~kolektif~~boyutuna dikkat
ektiinden, byk oranda liberal fem inizm alannda olsa da birey
zerindeki klasik liberal odaklanmann tesine geer. Y eni Gney
Galler Hkmeti stihdamda Frsat Eitlii Bakan Alison Zil
lerim gzlem ledii gibi: Pozitif ayrmclk plan... ayrmcln
aresinin bireylerce balatlan ikyet sistem ine bal olm ad an
lamna gelir.
Teorinin bu meziyetleri kukusuz nemlidir. D olaysyla rig*
siyet rol teorisinin, kendi literatrnn bykln a a n je msal c i ^ y e l J e B T p 7
larak kabul edilm esi gerekir. Yine de, szn ettiimiz bu meziyefle?IbrduK ciddi'kavramsal glkler pahasna elde edilmitir.
Glkler, ou rol teorisyeninin en byk gleri olarak
grd eyle, yani beklentiler kavram yoluyla toplumsaln
zerine koyulan vurguyla balar. Psikologlar, bireylerin klielerde
tuzaa dme biim ini vurgulayarak rol teorisini genellikle bir top
lumsal belirlenim cilik biim i olarak grrler. K lielem i kiileraras beklentiler gerekten de toplumsal olgulardr ve rol te
orisinde, br insanlarn kendilerine uygunluu dllendirdikleri
ve kendilerinden ayrlmalar cezalandrdklar gryle etkin kl
nrlar. R ol jargonunda kart konumda bulunanlar, rol ileyim ini
yaptrma balarlar. Kk erkek .ocuklar yrtc olmaya zen
dirilir, kz gibi davranmak alay konusudur ve bu uzar gider. Peki ama neden kar taraf yaptrmlara bavurur? Bunu, onlarn rol bek
lentileriyle aklayanlayz; eer buna kalkrsak rol teorisini, son
suz bir geri ekilm eye indirgemek zorunda kalrz. Teori, yapt
rmlara bavurmaya ynelik tercihler etrafnda dolanarak hzla bir
bireysel irade ve eylem lilik sorununa geri dner, B ylece, rol te
orisinin toplumsal boyutu ironik bir ekilde iradecilie, yani in
sanlarn m evcut detlerini srdrmeyi setikleri ynnde genel bir
varsayma dnr.
yleyse rol teorisi sonuta bir toplum teorisi deildir. D o
rudan d oru y^ top lum sal te^nrniTlhaksrorrakTalad so
runa, yani kiisel eylem lilik ile toplumsal yap arasndaki ilikiye
80

ynelir; ama yapy eylem lilik iinde eriterek bu sorundan syrlr,

y^ C n siy et rol teorisinde gerekleen ey, yapdaki eksik un-,
/surun biyolojik cinsiyet kategorisi ile rtk bir biimde salan
masdr. Tam da kadn rol ve erkek rol terimleri, biyolojik
bir terimi piyesvari bir yaklamla uydurulan bir terime ilitirerek
neyin olup bittii konusunda bir fikir verir. Altnda yatan imaj, sa
bit bir biyolojik temel ve ilenebilir bir toplumsal styapdr. Cinsiyetjrolleri^ tartmasnn srekli olarak cinsiyet farkllklar tarJtmasna kaymasnn nedeni de budur. Cinsiyet rol analizle
rindeki rtk soru ise filanca koullar altnda hangi belirli stya
pnn retilmekte olduu ve bundan byle biyolojik ikiliin nereye
kadar yol gsterdiidir.
^yleyse rol erevesinin kullanlmasnn sonucu, cinsiyetler arasmdaki ilikilere dair somut bir aklama deil, cinsiyetler ve ko
numlan arasndaki farkllklara ilikin soyut bir gr lr.(Tpk
S u za n n ejfa n zw a y ve Jan Lovveun fem inizm de cinsiyet rol te^ S in m eletirisn d e gzlem ledderi gibi cf~nteratx7^"tutmr
zerinde odaklanmakta v e tutumlarn ait olduu gereklikleri gz
den karmaktadr. Bunun politik. yanks ise kadnlar ve erkekler
arasnda yapay olarak kat bir ayrhT^Y ^ a tri
izilm esiyle BfflikteTerkeklerin kadnlar zerinde uyguladktan eTSnomlk, ev ve politik iktidarn nem senm em esi olmutur.^
~~ iktidarn~ToplmsaF yaamn~bu alnlanndaki uygulan sos
yologlar iin daha belirgin olduundan, baz eletirmenlerin
gzlem ledii gibi rk rolleri veya snf rollerinden sz et
miyorum. Cinsiyet rolleri sz konusu olduunda temeldeki bi
yolojik ikilik, sonuta burada hibir iktidar ilikisinin bulunmad
konusunda birok teorisyeni ikna etm i grnyor. Kadn rol
ve erkek rol rtk olarak eit biim de ele alnyor. Kukusuz,
bu iki rol ierik asndan birbirinden farkldr ama karlkl olarak
birbirlerine bamldr da (yani birbirinin tamamlaycsdr), ayn
hammaddeden yaplmlardr, stelik (erkek rolne ilikin eletirei literatrn olumasn salayan 1970 ortalan liberallerinin
gznde) insann iinde eit lde baskc bir etkiye sahiptirler.
iktidarn aklanmasnda rol analizi, bir normlar teorisinin y e
rini tutar. Anne Edwards, cinsiyet rol__teorisinin toplumsal cinslyetlnr^annaklk ^
bir biimde basitleFNyTop) umial Cinsiyet ve ki itlar

8T

|n i

tird iini gzlem lem iti, Edwardsa gre bu, tm erkeklik v e ka

dnlklarn tek bir ikicilie indirgenii ve tm kadnlarn tek bir ka
dnlk rolnde toplanyla (yle ki bu, sras geldiinde ev kadn
olmak ve aile iine yerletirilmekle eitleniyor) sz konusu oluyordu, Cinsiyet rol teorisinin byk bir blm, gzlemlerle or
taya atlan sorunlar etrafnda deil, normatif standart bir rnek olay
analizi olarak kurulmutu.
Bu standart rnek olay, haliyle, cinsiyete dayal geleneksel
iblmnn yer"g jr fig ^ ^
sanrTyaam T5ma~benzedii ve ok kk bir aznln bundan
sapt varsayld iin standarttr. ki adan da norm atiftir.
lle olarak genelde insanlarn bunu dzgn yaama biimi kabul et
tii varsaylr dolaysyla bu, gerek rol beklentilerini tanmlar.
kinci olarak terisyenler, bunu dzgn (ya da toplumsal olarak
ilevsel veya biyolojik olarak uygun) yaama biimi olarak kabul
ederler. Cinsiyet rol literatrne sezgisel, saduyulu bavurunun
ou bu grlerin bulanklndan kaynaklanr. Nitekim seksolog
John M oney, psikoseksel gelimenin dzgn yolunu dile g e
tirdiinde bunun sonucu (ecinsel tercih de dahil olmak zere) y o l
dan her tr sapn patolojik diye damgalanmas ve allm heterosekselliin hem kii hem de toplum iin iyi bir ey olduu
ynndeki grn desteklenmesi olur.
Temel bir glk , de, norm atif olann, yani beklenen v e on aylan anm ille de standart, yani genellikle gerekten olduklar bi
imde olmamasndan kaynaklanr. Ama belki de zellikle cinsellik
sz konusu olduunda standart olmuyordur. Yaplan aratrmalar
bir dizi beklenmedik sonu retmitir. Amerikan toplumunda e
cinsel davran skln saptayan (ki bu normatif cinsiyet teorisinin
asla kabul etm eye yanamad bir eydir) Kinsey aratrmalar,
sz konusu almalar arasnda en nl olandr. Evlilik ncesi ve
evlilik d heteroseksellie ilikin veriler ise ayrca sorun yaratr.
Keza aile ii iddetle ilgili veriler de yenir yutulur trden deildir.
Strauss ve dierlerinin, Amerikan ailelerinin % 5 0 sinden faz
lasnda iddetin yaand ynndeki ciddi saptamalar, ahlki olaralc onaylanan ile gerekte yaanan arasnda olc byk bir fark
bulunduunu gzler nne seriyor. Hane halk bileim iyle ilgili is
tatistikler ise, rahipler, devlet bakanlar ve reklam yazarlar ta
82

rafndan her gn dzenli olarak kranla anlan ana-baba, iki

ocuk, kedi ve kpek bilem li ekirdek ailenin artk ounluun
hane halk biim i olmadn, belki de hibir zaman olmadn
gsteriyor. deolojik adan hl gl olan, eve ekmek getiren
koca ve yuvay yapan kadn eklindeki normatif rnt, aslnda
ekonomi tarafndan ypratlmaktadr: Aynen 1. Blm de gsteril
dii gibi, dnyadaki cretli iilerin yaklak te biri kadndr, oy
sa pek'okbrkek, icndeyer almaz. Komarovsky gibi, alan artrmasmda ayrntlarla ilgilenen rol teorisyenleri, verilerden teo ^ rol modelleri gibi bir ey karmak istiyorlarsa bu verileri
ok salam bir ekilde eelemek zorundadrlar.
Normatif olanla yaygn olan harmanlamak yerine birbirinden
ayrrsak yeni ve nemli sorunlar ortaya kar. Bylece normatif1
olan, nonnalliin bir tanm olarak deil ama toplumsal iktidar elinde tutanlarn kabul etmeyi arzulad eyin bir tanm olarak
grmemiz mmkn olabilir. Bu ise normlarda kimin kar mu
hafaza edilir; dier insanlarn gnlk yaamlar nereye kadar bu
karlara diren gsterir; henz normatif olmayan ama yaygn olan
pratiklerden potansiyel olarak normatif olan ne tr ilkeler ortaya
kabilir gibi sorular dourur.
Cinsiyet rol teorisi, sapma kavram araclyla normatif stafidart rnekten kopular bir eldlde kendisinde barndrr. Bu terim,
refah pratiindeki yaftalamaya ynelik sert eletiriler sonucu
gzden dmtr, ama rol teorisinde barnmay srdrr, nk
normatif rol kavram tarafndan mantksal olarak talep edilir. Y e
tersiz benlik kavram, uyumsuzluk gibi rtmeceler mevcuttur; ama
Biddle gibi bir rol teorisyeni sapkn davran,-saplan kimlikler"
veya uyumsuzluun nedenleri"nden sz ettiimde ve bunlar ba
arl rol renimi ile karlatrdnda bit -kesinlikle- srpriz
olmaz.
y
Normatif standart rnein cinsiyet rol lite^trndeki hkimi
yeti, sapknlk kavramnn da eklenm esiyle fa|l bir etkiye sahip
olmaktadr. kisi birlikte, uzlamsal cinsiyet golnn ounluu
kapsayan bir rnek olay olduu, bundan kopularn toplumsal adan marjinal olduu ve muhtemelen kusurlu veya uygunsuz top
lumsallama yznden ortaya kan baz kiisel tuhaflklarn so
nucu olduu izlenimini yaratrlar. Lezbiyenlik, erkek ecinsellii,
83

iffet, fahielik, evlilik ii iddet ve transvestitlik bu deerlendir

meye maruz kalr. R ol erevesi, iktidar unsurunu bir kez daha top
lumsal cinsiyet ilikilerinden karr atar. A yn zamanda, iktidar ve
toplumsal baskya kar koyma unsurunu da, yani cinsellik ve top
lumsal cinsiyet tanmlan etrafnda (ak veya rtk bir ekilde)
dnen toplumsal mcadele gereini de oyunun dnda brakr.
kar atmalar deerlendirilirken fem inizm de cinsiyet rol
teorisinin kullanlmas ok kstlayc olur. Cinsel politikann, rol
reformu ya da kadn rolnn gncellem esi, liberallemesi veya
genilem esi olarak (erkek hareketi deerlendirilirken erkek rol
iin de ayn ekilde) kavramsallatrlmas, bylesi bir reformcu harek etit toplum teorisinin bulunmad, toplumsal cinsiyet ilikileri
kapsamnda ortak karlarn oluturulmasna ilikin hibir anlay
gelitijrilmedii anlamna gelmektedir. R ol reformunun itici gc,
m evct^ einsiyt roluyarlamasndan duyulan bireysel honutsuz
luktur. Bir honutluk salandnda ise bundan byle ne politikann
ne de analizin stlenmesi gereken bir ey kalr.
Bir;hareket ve toplumsal mcadele teorisinin eksiklii, daha de
rin bir; dzeyde, toplumsal elikiyi kavrama ve bir toplumsal di
namik formle etme yolunun eksikliini yanstr. Cinsiyet rol
erevesi, toplum teorisi olarak temelde statiktir. Ama bu, rol analizcijtprinin deiimi gz ard ettikleri anlamna gelmez. N e
mnafbet! Kadn rolnn modernlemesi, cinsiyet rol teorisinin
1942d|i Talcott Parsons tarafndan ortaya atlan ilk nemli ner
melerinden birinin nde gelen temasyd. Ayn ekilde, getiim iz
yirmi-otz yllk dnemde, erkein cinsiyet rol konusunda Kuzey
Amerikada yaplan tartmalarn balca konusu da, beldentilerin
deitirilmesi olmutu. Sonuta, kadn rolnn deien tanmlan,
akademik toplum bilimlerinin feminizme ynelik tepkisinde ana te
ma olarak karmza kmaktadr.
zerinde durulmas gereken nokta ise cinsiyet rol teorisinin,
deiimi tarih olarak, yani toplumsal pratik ile toplumsal yapnn
karlk^ etkileiminden ortaya kan dnm olarak kavrayama
masdr, Yap, cinsiyet rol teorisinde biyolojik ikilik biimine
brnp ve rol kavramlanmn pratik ynnn nihai iradecilii de,
bir toplamsal belirlenim kavramnn formle edilmesini nlemek
tedir. Sonuta deiim, cinsiyet rollerinin bana gelen, onlar ihlal

eden bir eydir daima. Tpjg tekn olojik . veya ekonomik de

iimlerin nasl olup da "modern bil erkek rolne geilm esini ta
lep ettiine ilikin tartmalarda"olduu gibi dardan, genelde top
lumdan gelir. Ya da insann iinden, yani kstlayc .cinsiyet roliinn esnekletirilmesini talep eden gerek benlikten kaynaklanr.
Roln kendisi de her zaman ate altndadr. Cinsiyet rol te
orisinin, deiim i toplumsal cinsiyet ilikilerinden kaynaklanan bir
diyalektik olarak kavrayabilmesinin hibir yolu yoktur. Bu ne
denle, isel bir toplumsal cinsiyet teorisi olarak temel bir biimde
rldr.
zetle, toplumsal cinsiyete dair bir toplum analizi iin bir
eve olarak cinsiyet rol teorisinden vazgem em izi gerektiren
rt temel neden var: Cinsiyet rol teorisinin iradecilii ve iktidar
ile toplumsal kan teoriletirmedeki baarszl; biyolojik ikilie
bam ll ve bunun sonucu olarak yapnn toplumsal olarak kavranamay; normatif standart bir rnek olaya bam ll ve di
rencin sistematik biimde yanl tarif edilmesi; ve toplumsal cin
netin tarihselliini teoriletirme ynteminin eksiklii.
Edwardsn dikkat ektii gibi, bu zayflklarn faik edilmesi,
kadnln ve erkekliin klieleri zerine, yani toplumsal inalar,
kltrel idealler, medya ierikleri vb. olarak cinsiyet rolleri zerine
verimli aratrmalarn yaplmasn engellem ez. (Bu sorunlar l .
B lm de ele alacam.) Ama yine Edwardsm ne srd gibi,
cinsiyet v e toplumsal cinsiyet alanna ilikin olarak, toplumsal ku
rumlar ve toplumsal yaplara daha fazla dikkat eden teoriletirme
biimlerinin aranmas gerekir.
Bununla beraber, cinsiyet rolleri eletirisi, byle bir teorinin na
sl olm as gerektiine ilikin kimi yararl ipular vermektedir.
B yle bir teorinin kavrayabilmek zorunda olduu konulardan biri
de aka, toplumsal cinsiyet ilikilerinde yaanan toplumsal kar
oluumu ve atmasdr. imdi bunu ana tema haline getiren yak
lamlar ele alacam.

85

C. KATEGORK TEOR
iktidar v e ltar atmalarna daha nemli bir yer veren toplumsal
cinsiyet aklamalar, bu farlcndal genellikle belirli bir teori bi
im iyle dile getirirler. Ama bu teorinin bildik bir ad yoktur, bunun
1 nedeni de ksmen sz konusu teorinin mantnn, kltrel fe
minizm ve sosyalist feminizm arasndaki atma gibi bildik ay
rmlara kar kmasndan kaynaklanr. Ben bu yaklam ka
tegorik olarak adlandracam.
Bu teorinin temel zellikleri ncelikle cinsel politikadaki kart
karlar belirli insan kategorileriyle sk biimde zdeletir
mektedir. Jill Johnstonm erkekleri kadnlarn doal dman olaralc tanmlamas bunun etkili rneklerindendir. kinci olarak ar
gmann oda, kategorinin oluturulduu sreler ya da ka
tegorinin unsurlar veya eleri yerine bir birim olarak kategori
zerinde younlar. nc olarak bir btn halinde toplumsal
dzen birbirleriyle iktidar ve kar atmas araclyla ilikilen dirilen birka (genellik le1iki) temel kategori kapsamnda be
timlenir. Cinsiyet rol teorisi bireyciliin iinde eriyip gitme eilim indeyse, kateoricilik de byk bir tabloyla kalmakta ve kaln
bir frayla bu tabloyu boyamaktadr.
Cinsiyet rol teorisinde genel bir terminoloji, mantksal adan
farkl kavramlar bulankla tnmaktadr; bu teoride ayn temel
dnce birok farkl biimde ifade edilmektedir. lk kadn kur
tuluu teorisyenleri, ekonomi politik ve antropolojiden dn al
dklar kavram ve dnceleri kullanmlard. Shulamith Firestone
argmann bilinli bir ekilde MarxT kendisine rnek alp bi
imlendirerek cinsiyet snfndan sz ederken, Roxanne Dnbar
la kadnlarn daha dk bir kast olduunu ne sryordu. A ka
demik feministlerse terminolojilerini akademik toplum bilim
lerinden dn almlard. Myra Strober yeni bir bilimin, dimorfinin douunu kayda geirirken A lice Schlegel ve Janet Chafetz de cinsel tabakalamadan sz ediyordu. Strobern kulland
terim sanki dalga ^gemek iin uydurulmu gibi grnyor; ama
ciddiye alnm olmas gerei, teorik bir ereveye duyulan ih
tiyacn ne denli vahim olduunu gsterir. Ayn ekilde radikal fe
minizmdeki ataerkillik tartmas 1970lerin ortasndan beri, yay
86

'

gn biimde bir kategorik toplumsal cinsiyet teorisi zerinde te

mellendi, tpk Susan Brownmillern nl, tecavz "itm. er
keklerin tm kadnlar korku iinde tutmalarm salayan bilinli
bir sindirme srecidir argmannda olduu gibi.
Bu yaklam bir toplum teorisi olarak biimselletirme ko
nusunda daha da ileri giden Chafetz, yaklamn temel onvarsaymlar hakknda zellikle kendinden emindir. Kadnlar ve er
kekler, isel olarak farkllamam genel kategoriler halinde ele
alnabilir. Analz, kategoriler arasndaki ilikiyi aa karrken
doruluklarn da sorgulamakszn kabul eder. Toplumsal cinsiyete
ilikin kategoriler, temelde bu ilikiye getirdikleri aklamalar kap
samnda farkllarlar.
Bir dn tarznda bu, temel olarak dorudan bir tahakkm ilildsidir. Dunbar ve Firestone bu yaklamn ncleri arasndadr.
Mary D a ly nin kresel ataerkillik tasviri gibi daha yeni ak
lamalar ise temelde, kadnlara ynelik erkek iddeti zerinde yo
unlamaktadr. Pornografi ve tecavz temalar kltrel feminist analizlerde Susan Griffin ve Andrea Dworlcin gibi yazarlarca ele
alndnda birbiriyle sk skya balantldr/Bornografi, erkek
cinselliindeki iddetim davurumu ve kadnlar zerinde bir tafialdcrrn m r m ln ^
ok
arierkil'^ddeTmedim olarak kabul e d ilip
Cinsel'tabakalama'*' zerine akademik literatr, kategoriler arasrtdald ilikinin eit olmadndan baka bir ey varsaymayarak
genellikle daha soyut ve ak ulu bir yaklam sergiler. Bu (ba
zlarna 1. B lm de deindiimiz) pek ok ampirik aratrmann
erevesini oluturmaktadr; bu aratrmalar, kadn ve erkeklerin eit olmayan maddi olanaklarnn ve eit olmayan yaama frsat
larnn haritasn karr. Teori olarak zayftrlar. Ama cinsiyetler arasndaki farkl eitsizlik dzeylerinin bantlar veya koullarna
ilikin kimi sorular ortaya atarlar. Szgelim i Chafetz, kadnlarla
erkeklerin tm statlerinde karlalan yksek ve dk eitsizlik
dzeyleriyle hangi genel koullarn (ekonomik gelim e, evre, din
vb.) balantl olduunu ortaya karmak amacyla lcltrleraras
bir alan aratrmas yapmtr.
Chafetz, bu aratrmada toplumsal cinsiyete ilikin dsal bir te
oriye yaknlar. Aslnda kategoricilik yukarda' szn ettiimiz
dsal teorilerin ou iin bir toplumsal cinsiyet modeli sun87

maktadr. rnein cinsiyete dayal iblm analizleri, toplumsal

cinsiyet kategorilerini genellikle ekonomik yaamdaki basit bir
snrlama izgisi olarak kurar ve bu izginin farkl toplumlardak
grnmn ayrntlaryla kararak iin daha da karmak bir hale
gelm esine yol aar. Yalnzca kk bir aznlk Margaret Power n
bir kadnn mesleinin yaratlm as (italikler bana ait) adn ver
dii eyle ilgilenir; bu, kategorilerin kurulma srecini merkez bir
konu haline getirerek kategoriciliin soyut mantndan uzaklaan
bir sorudur.
Benzer ekilde, retim ,ilikileri tartmalarnn ounun da,
retim aamasndaki pratik hakknda syleyecek ok az eyi vardr.
Dncede toplumsal ilikileri konu etmekle birlikte gerekte bu
tr kavramlar ounlukla kategoriler arasna snr ekmek iin kul
lanr. En sonunda kii ve kiisel pratik, tpk Fransz yapsalc
lnda olduu gibi denklemden bsbtn karlabilir. Teorik dik
kat, bireyin iine yerletirildii toplumsal ortam veya kategori
zerinde younlar. Bu snrlama izgilerini izleyerek biyolojik
belirlenimci olmadan gl bir kategorik toplumsal cinsiyet te
orisine ulaabiliriz. Juliet M itchellm ve Gayle Rubinin yapsalc
modellerinde karmza kan yerler, toplumsal olarak tanmlan
m ve bu yazarlarn vurguladklar erkek-kadn kartl da top
lumsal olarak ina edilmitir. Ayns, 1970lerin sonlarndan beri
grlen gstergebilim sel toplumsal cinsiyet analizleri iin de geerlidir.
,
Dier durumlarda ise kategoriciliin toplumsal temeli, ba
sitletirilmi bir normatif aile modeli olarak ortaya kar. Bu, ev ii em ee ilikin Marksist-feminist literatrn byk bir blm iin byledir. K eza Christine D elphynin daha zgn okm, ^
ekonom ik sistem olarak ataerkillik analizi iin de dorudur/Burada
kategoriler, evlilik denen toplumsal kurum tarafndan oluturulur
ve kategoriler arasndaki ilikinin z, karlarn cretsiz em ekle
rinden ortaya kan fazlal kocalarn sahiplenmeleridir. Bir baka
rnek de Chodorowun kadnlk psikolojisidir; Chodorow, ocuk
larn duygusal geliim ine ilikin psikanalitik aklamalara, bilinli
bir ekilde, biyolojik yerine toplumsal bir destek bulma giriimi
zerinde durmutur. Burada ocuk bakmna ilikin cinsler aras
iblm, kategoriler arasndaki ilikinin zn oluturur^
88

Toplumsal ereveler gelitirilmesinde bu yazarlarn gsterdii

tm titizlie ramen, ortaya koyduklar toplumsal cinsiyet ha
ritasnn tm, basit bir biyolojik ikilik zerinde temellenenden
ok da farkl deildir. Kategorilerin biyolojik olduklar varsaylabildiinde ve aralarndaki iliki de kolektif veya stan
dartlam bir iliki olarak grlebildiinde, toplumsal cinsiyete ilikin kategorik dnme tarz, da en- ak halini alr; dolaysyla,
BrownmillerTn tecavz...tm erkeklerin... tm kadnlar.. veya
Dworkinin pornografi: Kadnlara sahip olan erkekler aklamalan da. Biyolojik ndirgemeciliin ille de kategoricilii ortaya karmas gerekmediinin szn etm eye bile demez. r
nein transseksellige ilikin literatrn bir ksmnda aratrma
clar, uzlamsal kategorilerden sapmann biyolojik temelleriyle il
gilenirler. N e var ki biyolojik temel veya biyogramer teorileri en
gl biimlerinden birinde genellikle kategoricilie ynelir. u
ras bir gerek ki ou yazar (hatal bir biim de), reme biyolojisinin insanlar basit ama tam olarak iki farkl kategoriye ayrdm varsaymaktadr.
Kategoricilik birtakm kaynaklardan tremitir: Yapsalclk, byolojizm ve politik eylem i seferber etm eye ynelik geni basit ka
tegorilere yaplan katksz retorik bavurular. Kategoricilik yine
de nemini korumaktadr nk liberal fem inizm ve rol teorisine ilkin kesin bir alternatife duyulan ihtiyac karlamaktadr. Baz
sorunlar iin toplumsal cinsiyetin isel olarak farkllamam ge
nel kategoriler kapsamnda ele alnmas, ilk yaklam olarak
mkemmel biimde yeterlidir. Gelir, eitim, m eslek ve salk alanlarndaki cinsiyet eitsizliine ilikin tanmlaycJiteratr, _bu
balamlarda kesinlikle.baarldr.

lk. yaklam analize son noktay koyduunda sorunlar ba

gsterir; kadn ve erkek kategorileri mutlak olarak kabul edildiklerinde daha fazla incelem eye veya daha ince bir fark
llamaya duyulan ihtiya ortadan kalkm olur. nk bunun so
nuta ie yaramayaca ve yaklamn giderek yanltc olaca
sorunlu alanlar vardr. Belki de en yaygn rnek, normatif standart
aile kapsamnda ifade edilen analizdir. Refaha ilikin pek ok fe
minist aratrma, herkesin (ya da hemen hemen herkesin) ekirdek
aile iinde yaadm ngren, btn kadnlarn kendilerini ge
indiren erkekleri olduunu (ya da olm as gerektiini) syleyen,
89

ocuk sahibi olmann bir kocann varln nkoul olarak ge

rektirdiinde direten resmi sosyal yardm ve ekonomi politikasn
bi kadar ok destekleyen varsaymlarn yanl olduunu kantla
maya ynelmitir.
Bir dier kategoricilik biimi de tipik birey zerinde younlar.
Kadnlara yneiik iddet literatrnn byk bir blmnde erkek
cinselliine yer verimesi bunu kantlamaktadr. Ayn eyi, evre
kirliliini, doal kaynaklarn geliigzel kullanlmasn ve nkleer
sava tehlikesini kiisel saldrganlk ve tipik erkek acmaszlyla
aklayan argman iin de syleyebiliriz.
Bu argmana, temel oluturan igr kesinlikle doru dur,^-k
tidar" al ekeri ve duygusal adan krelmi bir erkeklik, evreyi
yok eden, szgelim i aalarn kesilmesi ve hidroelektriin ge
litirilmesiyle gzelini Tasmanya Adasnm yarsn mahvederi top
lumsal makinenin bir parasdr. Brian Easleaninki gibi tarihsel aratrmalar, nkleer J^ombay reten bilimlerin ve telcnoloj ilerin
geliirriinde erkeldlk, denetim ve iktidar temalarnn izlerini sr
mektedir, Ama bunu erkekliin dorudan sonucu olarak teoriletrm ekrverili bir erkeklik biimini evreyi yok edici klan top
lumsal mekanizmann gzden karlmas sonucunu doura-calctr.
? (Tarihin dier dnemlerinde saldrgan erkeklik bylesine kkten
bir evre ykm yla sonulanmamt.) Sz konusu teoriletirme,
belirli bir erkeklik biimine cinsel politikada hegem onyac bir konu m kazandran ve ^
m arjn alle tiren top
lumsal dzenlemeleri gz ard etmektedir. Ayrca bu tr bir erkek
lii ilk planda lptran toplumsal sreler de birok argmanda
; gzden kamaktadr.
Toplumsal cinsiyetin tipik birey kapsamnda analiz edilmesi,
Hester Eisensteinm (^zm ece evrenselcilik5 adn verdii eyin
rneklerinden biridir. Eisenstein konuyu yle ortaya koyuyor:

Bir dereceye kadar bu dnce alkanl, kanlmaz olarak top

lumsal cinsiyeti meru bir dnsel kategori halinde kurma ih
tiyacndan ortaya kmtr. Ama sklkla, beyaz, orta snf deneyimin
den oluan yetersiz temeline ramen siyah ya da beyaz, zengin ya da
yoksul tm kadnlar adna ve onlar hakknda konuuyormu gibi
grnen bir analize yol amtr.
90

Bu ekilde gelitirilen bir teori, tarihin farkl dnemlerini dnyann

farkl ksmlaryla birlikte bir btn olarak ele almaya ynelik
gl bir eilim e sahiptir. Mary D alynin G yn lE cologf si ve Kathleen Barrynin Female Sexual Slaverysi (Kadnlarn Cinsel K
lelii) gibi metinler,A-findistanda kocas .len;kadnlarn kocala
rnn cesetleriyle birlikte^yaklmas, Afrikada kadnlarn snnet edrimesr, inde kadnlara demir ayakkab giydirilmesinden, A B D de pornografiye kadar pek ok ataerkil vahet rneini sralamaktadt^/Bunlar, her birinin ayn temel yapnn rnei olduklar var
saym yla sunulurlar. Bu tr teorilerde toplumsal cinsiyetin dnya
apndaki boyutu, evrensel, ortak bir ataerkil yap olur.
Her lke ve her dnemin ayn yapy gsterdii kans, bu
izgilerde dnen Batl feministleri klasik olarak budunmerkezcil
konumlara yneltmitir. Kalpana Ram gibi eletirmenlerin dikkat
ektii gibi, dul kadnlarn kocalaryla birlikte yaklmas ko
nusunda, Hintli kadnlan pasif biimde ataerkil vahetten zdrap
ekiyor olarak sunan ve onlarn direnilerine, harekete gei bi
imlerine veya amalarna hibir, aklama getirmeyen rk Batl
kaynaklar zerinde temellenen bir aklama, ne konunun ne de
Hintli kadnlarn hakkn tam anlamyla Verebilir. Kadnlarn s
mrlmesi ve tabi klnmalarnn ak kabuln ve bunun dzel
tilmesi iin ihtiya duyulan toplumsal deimelerin temel karakte
rini, tabi k l n m a n n farkl kltrlerde kendine zg biimlerde kk
salmasnn ve brnd farkl ekiller dolaysyla gereksinim du
yulan farkl, stratejilerin yine ayn lde gl kabulyle bir
letirmek mmkndr. Bu tr bir sav, Birlemi Milletler Kadn ve
Kalknma A sya ve Pasifik Merkezi tarafndan Bangkokta dzen
lenen feminist ideoloji ve yaplar konulu 1979 seminerinin Taslak
Raporunda ne srlmt. Ama bu rapor, kategorik teoriye uzak
kalyor.
Snf, rk veya milliyetin kategorik bir toplumsal cinsiyet te
orisine dahil edilmesi mmkndr, ama tabii ki bu yaplarn da.kategorik biimde ele alnmas kouluyla. Bu, eitli deikenlerin
bir arada apraz olarak snflandrlmasn ierir d nicel toplum bi
liminde ok bildik bir hamledir. Temel ilem mantksal kat
lanmadr ve ortaya kan sonu da insanlarn yerletirilebilecei bir
izelge olur. rnein, iki boyutlu, basit bir apraz snflandrma
91

T olsonn erkeklie ilikin almasna temel tekil eder:

Cinsiyet.

Orta Snf

i Snf

Erkekler

Kadnlar
^

_______

__________ ____________ '

boyutlu bir apraz snflandrma ise ngiliz kkenli olin.ayan

alan kadnlara ynelik l bask uygulanmasna ilikin son tar
tmalara temel tekil etmektedir:
Cinsiyet

Boyutlar istediiniz sayda artrabilirsiniz. Kt zerinde gsteril

meleri zordur, ama bilgisayarlar rahatlkla bunun stesinden g e
lebilirler.
Bununla birlikte apraz snflandrma ne denli karmak olursa
kategorilerin statik mantna yerlemi olan analiz de o denli kat
olur. Ayrca bu, kategorik teorinin tam da toplumsal cinsiyet ala
nnda ortaya kan ayrmlar, yani toplumsal cinsiyet katego
rilerinin kurulmasyla ilgili ayrmlar ele alrken karlat g
l artrr.
En nemli sorun, cinsel nesne seme politikasdr. Heteroseksel cinsiyetilik (heteroseksizm) v e homofobinin, toplumsal cin
siyet ilikilerindeki kilit rntlerden biri olarak grlmesi gerekir.
Kategorik bir toplumsal cinsiyet .modeli, kullanarak heteroseksel
egemenlii aldamaya almak ok zordur. Erkek/kadm ka
tegorisinin karsna homo/hetero kategorisini koyarak yeni bir
apraz snflandrma kurulabilir. Ama bu blnmenin kategorik analizde birinci planda nem tamasnn grnrde hibir nedeni
92

yoktur. Ayrca apraz snflandrma da konuyu kark bir hale ge

tirir, nk bu ilem mantksal olarak kadn ecinsellii ile erkek
ecinselliini e grmektedir. Oysa ikisi arasnda yalnzca davunlu biimlerinde deil, isel olarak kurulu biimlerinde de
nemli farkllklar bulunduunu dndrecek geerli nedenler
vardr. Ecinsel kurtulu h^eketinde lezbiyenlerin inih al deve .erkeklerin heteroseksel
toplpm.un.. basksna kar_jdayamma iinde olduklarn sylemek
gtr. D ier bir deyile, mantksal apraz snflandrma, toplumsal karn oluumuna basit bir biim de tekabl etmez.
Kategorik teori genellikle kar atm asn vurgular, ama
karlarn oluma biimiyle ve kiilerin karlar tanmlayan ya
plarla mcadele biimlerini aklamakla ilgili sorunlar vardr. Ka. t^gorik teorinin toplumsal kar kabul, fazlasyla emlatmlmtr. K ategoricilik,bir dizi konuya ilikin olarak, toplumsal
cinsiyet srecinde karklk ve tutarszl hafife alr grnmek
tedir.
,

Politik sonular nemlidir. Szgelim i, iki ana kategorik teori ti

pinden akademik veya tabakalamac olan, hukuk veya iletme alannda politik liderlik konumunda bulunan kadnlarn saysn ar
trmaya alarak bir eriim politikasna ynelir. Ancak sz konusu
konumlan yaratan toplumsal dzenlemeleri sorgulamak iin belirli
hibir gereke ortaya koymaz. Bu balamdan, pratik sonulan li
beral feminizmdeki rol reformu stratejisinden ok az farkldr.
v*Oysa hem kadn kurtulu hareketi hem de daha radikal ka
tegorik toplumsal cinsiyet teorileri, uzlamsal iktidar dzenleme
lerini sorgulamaktadr hi kukusuz. Am a eilimleri, bunu "ya hep
ya hi eklinde ortaya koymaya yneliktir. Kategoricilik, daha
ok, Marksist yapsalclkta rtk olan devrimci "byk patlama
teorisine benzer ekilde, basknn olmad uzak bir gelecek ve uzak bir gem i tasarlar, ama acmasz im diki zamanda her eyi er
kek iktidannm ve kadnn tabi klnmasnn tezahrleriyle bada
trma eilimindedir. Sonu ise kadnlara metafizik bir dayanma
("tm kadnlar...), her yerde her zaman hazr bir dman ("tm er
kekler...) ve yap ile kategorilerin evrensel olmas nedeniyle m ev
cut ilikilerdeki mcadelenin anlamsz olduu ynnde gl bir ierim sunulmas olur. ou kadn kendi yaamnda erkeklerle

ilikiye girmekten fiilen kama ansna sahip olmad iin de pra

tik sonu, feminizm iinde ortaya kan zmsz bir ikilemdir.
Saflk ve sululuk temalarn kuatan gerilim, birka yldan beri ha
rekette somutlamaktadr. ,

D. PRATK TEMELL BR TEORYE DORU

Son tahlilde kategoricilik iktidar kabul edebilir ama pratik politika
unsurunu (seim, kuku, strateji, planlama, hata ve dnm gibi)
analizinden silip atar. G eleneksel popler kltrdeki cinslerin sa
va komedisi, tam da bu tr bir silme ilem iyle cinsel politikann
ddr. Kocalar; yanlr, kanlar drlanr, kaynanalar ekitirir,
kzlar krtrr, olanlar ocukluktan kamaz ve bu kesinlikle hep
byle gider.1nsanlar ne tr giriimlerde bulunurlarsa bulunsunlar
hibir ey deimez. Kategoriciliin daha karmak biimlerinde
pratik politikay marjinalletiren k eyif deil mantktr. Cinsel po
litikada belirli bir izgi, GynlEcoogy gibi metinlerde, strateji se
im i olarak deil de ataerkilliin isel yapsndan kaynaklanan bir
mantksal zorunluluk olarak grlr.
Seim, daima yanl yapma olasl ve kuku ierir. Ka
tegoriciliin rol teorisi zerindeki etkisiyle iktidarn kabuln elde
bulundurarak tm arl politikann pratik yanna yklemek, top
lumsal cinsiyet teorisinde bir sonraki admn en genel koulu ola
caktr.
Bu, bir taraftan iradecilie ve oulculua bir taraftan da kategoricilie ve biyolojik belirlenimcilie doru yuvarlanmadan, k i
isel yaam ve toplumsal yapnn i ie gem esine aklama getiren
bir toplum teorisi biimini gerektirir. Toplumsal cinsiyete ilikin
modem yazlarda bu, en iyi biimde kurgu ve otobiyografi tarznda
yaplmaktadr. Doris L essingin Altn D efter, Aja M eulenbeltin
Utan B itti, Patrick W hitem The Twyborn Affair (Twyborn Olay)
ve Nadine Gordirnern B urgers D aughter (Bur gerim K z) gibi
kitaplarda toplumsal cinsiyet ilikilerinin (ve snf, rlc gibi br ya
plarn) kstlayc etkisi gl biimde hissedilir, yle d his
sedilen, insann midesini bulandran bir eydir. Yine de btn kar
maklklar, mulaldklar ve elikileriyle dier insanlarda ve
94

onlarn eylemlerinde gerek olan bu ey, n soyut ne de basit bir

eydir. V e bu gereklik dzenli olarak ilenmekte ve -dzgn ya
da dzgn olmayan biim lerde- dntrlmektedir.
br alanlarda da benzer sorunlar bagsterdimden bu tr bir
anlay toplum teorisine nasl yerletireceimizi ok genel bi
imde biliyoruz. Snf analizinde bu tr sorunlar, Althusser usul
yap ve Thompson usul tarih arasndaki tartmada ortaya
kmt. Ayn sorunlar teorik sosyolojide sem bolik etkleimcilik
ve etnometodolojinin Parsons usul ilevselcilik ve sistem te
orisine kar girdii polemikte, son dnemlerde de Levi-Strauss ve
yapsalclk hakkmdaki tartmalarda sahnelenmiti. Sartre, Koslk,
Bourdieu, Giddens ve yap ile pratiin balantlar zerinde yo
unlaan dier teorisyenlerin almalarnda ise zm taslaklarna
rastlanabilir. nsanlarn iinde yaadklar toplumsal ilikileri ku
rarak ne yaptklar sorusu zerine younlalmasyla kategoriciliin bir pratik teorisi ile zlmesi prensipte mmkndr. Yan
sra, tm pratiklerin bir koulu olarak toplumsal ilikiler yapsna
dikkat gstermekle iradeciliin alt edilmesi de prensipte mm
kndr.
Hibir toplumsal cinsiyet teorisi biimsel olarak bu ekillerde ifade edilmemi olsa da, baz feminist teorisyenler ve ecinsel kur
tuluu teorisyenleri ile ok sayda alan aratrmacs, bu tr bir analizin temelini atmlardr. Bu kiilerin almalar bir okul
olarak kabul edilmez, ayrca politikalar da birbirinden ok fark
ldr. O yzden, bu dorultuda bir teorinin gelitirilmesi iin zaten
mevcut olan temel biimleri gstermek amacyla baz rneklerden
sz edilm esi faydal olacak.
lklerden biri Juliet. Mtchelldr. Nedense artk fazla nem
senmeyen kitab W om an>s Estette'in (Kadnn Zmresi) ildnci
ksm, her birinde belli bir bask biimi retilen drt yap kap
samnda kadnlarn toplumsal konumunu tanmlyordu. Bu gr,
5., B lm de ele alnacak olan yap kavram asndan nemli ierimlere sahip. Bir dereceye kadar M itchellin almasndan et
kilenen Amerikal antropolog Gayle Ruhin, kadnlarn erkeklere ta. bi klnd ilikiler sistem ine ilikin biimsel'bir karlatrmal
analiz gelitirmiti, Rubinin biyolojik toplumsal cinsiyet sistem i
tartmas, her ne kadar soyut bir yapsalcla doru yneliyor olsa
95

da, 1975 ylnda yazd The Traffic in W om en (Kadn Tra

fi i) balkl m akalesi, toplumsal cinsiyete ilikin sistematik bir
toplum teorisinin neye benzeyebileceim dier btn almalara
kyasla daha ak bir biim de gsterir.
Compulsory H eterosexuality and Lesbian Bxistence (Zorun
lu H eteroseksellik v e L ezbiyen Varolu) balkl bir baka nl
makalede ise Adrienne Rich, kadnlarn erkeklerle olan balantla
rnn kart olarak kendi aralarnda kurduklar toplumsal ilikilerin
nemine dikkat ekiyor. R ichin lezbiyen kesintisizlik kavram,
kategorik teoriye doru srkleniyor, ama yine de tarihsel olarak ele alnabilir. Jill M atthew sun yirminci y zyl Avustralyasnda
kadnln tarihsel inasna ilikin alm asnda ele ald ko
nulardan biri de bu. G o o d and M ad Womeri>da (yi ve D eli Ka
dnlar) deien kadnlk ideallerinin belirli kadnlarn yaamlarmdaki etkisini incelem ek iin psikiyatri servisi kaytlarndan
yararlanlyor. M atthews, yalnzca dayatlm bir dzenleme olarak
deil, ayrca yaanm deneyimler olarak da kadnln (ve ierimi
olarak erkekliin) tarihselliini vurguluyor; ve yz yze aile ilikilerini byk lek li demografik, ekonom ik ve kltrel de
im e rntlerine balyor. Yine daha geni lekli bir almada
David Fernbach, The S piral Path adl kitabnda, genellikle top
lum sallk ncesi arzu (veya antisosyal davran) olarak grlen
eye ilikin toplumsal ve bantsal bir analiz neriyor. Fernbach,
erkekler arasndaki ecin sel ilikiler zerinde younlaarak ecinsel
kimliin am zda ortaya kn N eolitik aga dek uzanan top
lumsal cinsiyet ilikilerinin tarihi balamna yerletiriyor. Bunun,
ou adan kurgusal olduu doru ama gerek bir tarihe ben
zerlii, nihai kkenlere ilikin mit retiminden ok daha kesin.
Bu almalar, nihai kkenler, ilk nedenler veya son tahliller
hakknda yantlanamaz sorular sormak yerine, devam etmekte olan
bir ey olarak toplumsal cinsiyet ilikilerinin nasl rgtlendii so
rusunu ortaya atyor. Yapnn batan belirlenmediini, ama tarihsel
olarak oluturulduunu ifade ediyorlar. Bu ise farkl toplumsal
karlarn baatln yanstarak toplumsal cinsiyetin farkl ya
plandrlma biimleri olaslm iaret ediyor. Ayrca deien
mcadele ve kar koyma dzeyleri yanstlarak yaplandrmann, uyumlu ye tutarl olduu farkl dereceler de belirtiliyor. Cinsel po
96

litika, toplumsal cinsiyet ilikileri yapsna en temel dzeyde yer

letirilir. Yaplar, radikal cinsel politikada somutlaan kriz eilim
lerini gelitirir. Bu konular, toplumsal cinsiyet ilikilerine pratik te
m elli bir yaklam gelitirm eye altm II. K iim da yer alan
blmlerin k noktasn oluturmaktadr.
An?J.
yaam dzeyinde toplum sal cinsiyetin ta
rihselliine de dikkat eken pratik teorisinin tm etkinlik alan bu
deil. Cinsellik biimlerinin toplumsal olarak ina edildii gr,
radikal tarihilerin almalarnda, sylem analizinde, etkileimcilik sosyolojisinde ve sylem em ize b ile gerek yok ama elbette
M arcusenin almasnda ortaya kmtr. Karakter yaplan olarak kadnlk ve erkekliin, tarihsel adan deiken olarak grl
meleri gerekir. Ayn toplumda ayn dnem de eitli cinsel karakter
biimlerinin ortaya kmasn nleyebilecek hibir ey yoktur. k
ynl kadnlklar ve erkekliklerin, toplum sal cinsiyete ve ya
plarnn yaatlma biim ine ilikin tem el bir olgu olduunu iddia
ediyorum. Bu konulan, eitli k; noktalarndan hareketle k i
ilie ilikin pratik tem elli bir yaklam gelitirilen E l. K sm da ele alacam.
^ A m a ie koyulmadan nce deinilm esi gereken bir konu daha
var. Toplumsal cinsiyet ilikilerinin tarihselliini kavramann bu
kadar g oluunun asl nedeni, bedenlerin cinsel ikiciliinden g
alan tarih st bir yapnn toplumsal cinsiyete kaldnda direten,
varsaymdr. Bu, ayn zamanda cinsiyet rol teorisinin v e ou kez
kateoricilik' biiminin de sonunda gelip snd varsaymdr.
Tem el belirleyenlerin biyolojik olduu doruysa toplum teorisi anlam szdiFyada en iyi ola'slMa ik n cM
likilerin yapsna atfta bulunulmadan nce; aydnlatlmas gereken
beden ve toplumsal pratik arasndaki iliki toplumsal cinsiyet te
orisi iin nemli bir konudur.

FN/Topiumsai Cinsiyet ve ktidar

otlar

DISAL TEORLER
(s. 70-76), nce sn f dogmatizmine, karlk verilemeyecek kadar
gl bir meydan okuma iin bkz. Delphy (1977) s. 25; aneak bu, sessi/ sedasz geip gitmitir. indeki aile politikas iin bkz. Stacey
(1979) ve Croll (1983). Toplumsal cinsiyete ilikin yeniden retim te
orilerinin en nemli aklamalar iin bkz. Mitchell (1975); Kuhn ve
Wolpe (1978); ada Kltrel Aratrmalar Merkezi Kadm Ara
trmalar Grubu (1978) ve Burton (1985). Buradaki eletirilerim,
ksmen Connell (1983) 8. Blmnde yer alan yeniden retim te
orisinin genel eletirisine dayanr. ngiliz Marksist feminizminin so
runlar Barrettta (1980) ustaca anlatlr.' Sosyalist feministlerin bu
lkedeki ie yarar kampanyalar iin bkz. Coote ve Campbell (1982);
Avustralya'dakiler iin bkz. Courta (1986) ve Stevens (hazrlanyor).
kili sistem kavramnn, grdm en yetkin eletirisi I. Young
(1981) tarafndan yaplm. Connell (1983) 3, 4, ve 5. blmlerdeki ka
pitalizm ve ataerkillik balants zerine daha ayrritl yazmtm.

CNSYET ROL TEORS

(s. 77-85). Bem (1974) ile Steinmann ve Fox (1974) cinsel karaktercinsiyet rol kartrlmasn; Wesley ve Wesley (1977) cinsiyet farklldanmn kartrlmasn rnek getirerek aklyorlar. Carrgan, Con
nell ve Lee (1985) cinsiyet rol dncesinin tarihinin taslam kar
mlar. Bu blmdeki argmanlarm Connell (1983) 10. Blmndeki
rol teorisi genel eletirisi ile bunun Carrigan, Connell ve Leede cin
siyet rollerine uygulanmas zerine kurulmutur. Franzway ve Lowe
(1978) ile Edwards (1983) tarafndan yaplan cinsiyet kavram analizlerinden yararlandm da eklemeliyim. Aile rolleri listesinin alntland kaynak Nye vd. (1976). Toplumsallatrma etkenleri ar
gman ileride 9. Blmde ayrntl olarak tartlacaktu\ Pleck (1981),
rol teorisini psikodinamiin alternatifi olarak grr. David ve Brannon
(1976), erkeklik ve kadnlk rollerine ilikin dile getirilmemi denklemi
rneklerle aklar. Edwards (1983), cinsiyet rol teorisindeki sapma
anlaynn geni bir eletirisini verir. Deiim temas iin bkz. Lipman-Blumen ve Tickamyer (1975) ile Plecke (1976). Cinsiyet rol
lerinin tarihini yazmaya almann sonularndan biri kukulu bir
yndr, rnei Brana (1978). Rol teorisinin baarszlm tarihsel
gerek ltlerle buluturmaya ynelik argmanlarm, Tim Carrigan ve
John Lee ile tartmalarda formle edilmitir.
98

KATEGORK TEOR ,
(s. 86-94). Johnstonm (1973) ayrlklk hakkndaki nkteli argman
lezbiyenliin politik bir sorun olarak kuruluuna yardmc oldu, alnt
s. 276*dan. Willis (1984), kadn kurtulu hareketinde toplumsal cin
siyete ilikin kategorik grlerin ortaya kyla lgili mkemmel bir
tariheye yer verir. retim ilikilerinin kategorik olarak ele aln
Bland vd.de (1978) dorua ular. Money (1970), sapmann biyolojik
belirlenimci incelemesine rnektir. Raymond (1979), kategorik politika
mant tarafndan biyolojik gerekircilie itilen teorinin dikkate deer
bir rneidir. Retorik olarak kategoricilk Spenderm (1982) alma
snda iyi anlatlm. Ailenin biimsel modelini temelden rten ok
sayda feminist almaya rnek: Baldock ve Cass (1983) ile Campbell
(1984). Erkeklik ve saldrganlk iin bkz. Farrell (1974), Dinnerstein
(1976) ve Kelly (1984); Connell (1985a), buradaki argmanlar ge
niletiyor. Dzmece evrenselcilik hakkndaki alnt Eisenstein (1984) s.
132den. Ecinsel kurtulu hareketinde karlarn mulakl ko
nusunda bkz. Ecinsel Sol Kuruluu (1980) ve Thompson (1985), 3.
Blm.

PRATK TEMELL TEOR

(s 94-101) Cinslerin sava benzetmeleri iin bkz. Owell (1941); bu
nl denemede Donald McGillin kartpostallar ncelenir. Strateji ve
kuku arasndaki balant avam radikal politikada, radikal teoriye gre
daha aktr: Kar. Alinsky (1972). Thompson* tarihi (1968) model
olarak, baz ho anlar olsa da, yapsalcla kar polemiinden (1978)
daha deerlidir. Eletirel deerlendirmesine kalktm Sartre ve
Bourdieunn pratik teorileri Connelln (1983) 5. ve 8. blmlerinde
ele alnyor. Lefebvre (1976) s. 73-91 deld retici z aratrmasna
ynelik eletiri, iktidar yaplar zerine tmyle tarihsel bir perspektif
oluturulmas konusunda nemlidir.

99

......

i v

Beden ve toplumsal pratik

...... ...................... ^

< ^ f

---- W---- ----- ---------- ------- ^ ----- ---------

A. DOAL FARKLILIK AMAZI

100

jt D ii ve erkek, zel bir tr reme sistem inde ortaya kan bi

yolojik kategorilerdir. nsanlar, hayvan v e bitki trlerinin byk
bir blmyle bu ayrm paylarlar. Cinsellie dayanmayan, yani
eeysiz reme, daha basit yaam biimlerinin zellii olmakla bir
likte mantarlar, deniz yosunlar v e parazitlere kadar deien,
grece karmak baz yaam biimlerinde de grlmektedir. ilek
ve orkide gibi daha karmak baz trler ise hem eeyli hem de
eeysiz reme zellii gsterir. Ama genellikle dierlerine kyasla
daha gelikin olan trler cinsel yolla rerler. yle grnyor ki
remede cinsiyet temelinde karlalan iblm, yaamn evrimi
asndan temel bir zelliktir, t

Kltrmzde reme ikiliinin gnlk yaamda toplamsal cin

siyet ve cinselliin mutlak temeli' ddugu varsaylyor. Bunun btn
Kltrler iin doru olduu sylenem ez. Ama bizim kltrmzde
toplumsal cinsiyet ilikilerinin fojyolpjil^yey^ szde biyolojik aklamalanmn byk lde yaygn bir gvenilIrne*shlpTolduu
nedense k gl bir biimde ifade ediliyor. plak'M aym un, The
m perial Anim al (Hayvanlarn mparatoru) ve Gen B encildir gibi
kitaplar, bu mesajn rakip uyarlamalarn ok geni bir kitleye ula tryorlar. KB irok insan iin doal cinsiyet farkll anlay,'
dncenin aamad bir snr oluturuyor. Cinsel politikayla ilgili
tartmalar ounlukla, erkekler v e kadnlarn tem el olarak bir
birinden farkl olduu iddiasyla, yani konu hakknda daha fazla
ey sylenm esini olanaksz, bunun kantlanmasn da kendince ge
reksiz klan bir nerme ile son buluyor?- Fem inizm kartlarnn
ou bunu saf d brakc bir argman olarak gryorlar.
Bu varsaym ylesine gl ki rol teorisi, psikanaliz ve hatta fe
minizm gibi dnsel akmlar daha en batan sevim siz bir biimde
biyolojizm e dahil edebiliyor. Szgelim i M accoby ve Jacklinin bir
likte kalem e aldklar The P sych ology o f Sex D ijferences (Cinsiyet
Farkllklar Psikolojisi) adl kitapta, saldrganlk gibi kiilik
zelliklerinde gzlem lenen farkllklara ilikin biyolojik y e top
lumsal aklamalara yaklam biimlerinin birbirinden ok farkl
olmas son derece arpcdr.^Grnte, biyolojik aklamalar, ulalabilir olduklarnda, kesinlikle n celie sahiptir, toplumsal aklamalar is e ancak ikincil nem tamaktadr^Freud u yn temi,
biyolojik v e toplumsal cinsiyete ilikin imdiye d ek nerilmi en
radikal toplum analizlerinden birine giden yolu iaret ediyordu.
Yine de Freud nihai biyolojik belirlenim cilie inanyordu, nitekim
ardllar da tekrar tekrar bu gre kapldlar. rnein Theodre
Reik, cinsiyetlerin duygusal farkllklar zerine olduka uzun
makalesini basit bir biyolojik belirlenim e dayandrr; benzer bi
im de Robert M ay de, Sex an d F antasy'de (Cinsiyet ve Fantezi),
izofreni, im gelem ve mit zerine aratrmalar iin kadnlar v e er
kekler arasndaki doal farkllk dnda hibir dzenleyici ilkeden
sz etmez.
lk ikinci dalga fem inizm ijbtn cinsiyet farkllklarnn top
lumsal olarak retdighi sk sk vurguluyordu. H ester Eisenstem
.ri

ve A lice Jardinein The Future o f D ifferencetz. (Farklln G e

lecei) gsterdikleri gibi pek ok Batl feminist, 1970ler boyunca
farkll yeniden vurgulamaya ve kadnlara mahsus olan ycelt
m eye baladlar, Derken ok fazla sayda kii, kadnlara mahsus
olann toplumsal, olarak retildii grn terk etti. Tmyle gi
derilem ez farkllk kavramlar hzla oald: Erkeklerin, gerek
(yani dii) soydan deiim sonucu ortaya ktklar gr; er
keklerin biyolojik olarak saldrgan ya da doal olarak te
cavzc olduklar gr; metafizik farkllk gr; besleyip
gelitirici kadnlarn dnyay erkeklerin savalarndan ve tek
nolojiden korumalar gerektii gr..,
1 w Bu blmde, politik grnmleri ne olursa olsun doal farkllk
retilerinin temel olarak yanl anlaldn ne sreceim. N e
reme biyolojisine ilikin olgularn tartlmasn ne de insan ya
amnn anlalmasndaki ilgi ve nemlerinin reddedilmesini kas
tediyorum. Burada geerliliini sorgulayacam ey, toplumsal cin
siyeti barndran-toplumsal ilikilerin tem elinin, kuruluunun,
iskeleti nin, z nn veya kalbnm, bedenimizin biyolojik
yapsn oluturduu eklindeki varsaymdr. Argman,- toplumsal
pratik ve biyoloji arasnda g bir ba olduunu kabul eder;, iin
^Srusb toplumsal cinsiyetin bu ba olmakszn dnlem eye
ceidir,-B en bu ban, doal farkllk teorisyenlerini savunduk
larndan daha farkl bir nitelii olduunu ne sreceim.
JDoal farkllk retisinin iki ana deikesi var, lkinde toplum,
doann glge olay >(g&kmomW 2 ) olarak alnr; kincisinde ise
her ikisi de birer eklenti, katk olarak grlr.
Birinci teori tipinde biyoloji (ya da yedei olarak ontoloji) top
lumsal cinsiyeti b elirler. Toplum, doann buyurduunu kayda g e
irir -v e y a bunu yapm azsk rahtsk olur. Bunun en bildik rnek
leri, Desm ond M o m sin plak Maymun, Lionel Tigern M en in
Groups (Gruplar Halinde nsanlar) ve The Im perial Aninal ve George Gder n Sexual Suicide gibi kitaplarnda karmza kan
szde evrimci erkeklik ve kadnlk aklamalardr. Marshall Sahlins bu literatre kaba sosyobiyoloji adn verir. Morris bu teori
tipinin temel bak asn basite yle zetliyor:
M o d e m e h ir y a a m n n g r k e m l i g r n t s n n a r d n d a a y n e s k i
102

 p l a k m a y m u n v a r d r . D e i e n y a l n z c a is im le r : 'A v la n m a . y e r in e
a l m a , a v s a h a la r y e r in e i m e k n , b a r n a k y e r in e e v ,
if t le m e y e r in e e v lilik , if t le ile n e y e r in e e v le n ile n e" v d .
s z c k l e r i g e i r i l m i t i r .... U y g a r l n t o p lu m s a l y a p s n e k ille n d ir m i
o la n , b i l i n e n h e r e y d e n o k b u h a y v a n n b i y o l o j i k d o a s d r .

Tiger ve Fox un im gelem i farkl olmakla birlikte gr ayndr:

D o a l a y k la n m a , k lt r e l b i i m d e d a v r a n m a k , r o lle r ic a t e t m e k , m i t
le r y a r a t m a k , d ille r k o n u m a k v e g r u p la r k u r m a k z o r u n d a o la n b ir h a y
v a n r e t m i t ir ... T a r m v e e n d s t r i u y g a r lk la r i n s a n h a y v a n n t e m e l
d o n a n m n a h i b ir e y e k l e m e m i tir. A v la n m a k i i n d o n a t l m z ... V e
t e m e l d e b ir p r im a t ( m a y m u n s u ) m o d e l e b a l o la r a k d o n a t l m z .

Bu literatr szde;biyolojik" olarak adlandrdm nk aslnda,

rnein ekolojik endstri almalarnn yapt gibi, insann top
lumsal yaamnn biyolojik olarak ciddi bir ekilde idelenm esine
dayanmyor. Daha ok, Marie de Lepervanche n dikkat ektii gi
bi, mantksal kaydrmalarla doruymuasna kabul edilen olgulara
dntrlm bir dizi mphem analojiye dayanyor. Tem el man
t ise kesinlikle, iddia edilenin tam tersi. Argman, u anki top
lumsal yaamn yorumuyla balyor (Mons.te^cjnsiyeti, budunmerkezcil ve ounluda olgusal adan yanl bir yorumla
karlayoruz) ve. bunu kurgusal bir tarhncesine ynelerek yapyor. Evrim, bu yazarlarn savunduu toplumsal rntlerin onaylanmas iin aklama kisvesi altnda sahneye davet ediliyor.
Szgelim i Tiger, hangi toplumsal dzenlemelerin biyolojik, adan
salkl hangilerinin salksz,olduundan sz ederek almasn
bitiriyor - bylece bu dzenlemelerin, avc bir tr olarak insann
evrimi grne uygun olduklarn anlatmak istiyor.
Bu literatr bilim olarak ele almak cidden g. Toplum analizi
ar derecede ham. Evrimi anlamann kendisi demode olmutur.
Organik evrimden tarihe geii anlamaya ilikin temel sorun, bi
yolojik indirgem eyle ortadan kaldrlmtr. Ama yine de bu ar
gmanlar fazlasyla poplerdir. Bu poplarite ksmen, bir nebze
mstehcen mizahla ilgilidir (popo gibi memeler, maymunsu irket
yneticisi vb.); daha, temelde ise argmanlarn yanstc ya
plarndan kaynaklanr. Bildik olan bilim olarak geri yanstrlar
103

ve ou okuyucunun inanmak istedii eyi onaylarlar.

B u kusurlar gidermeye ynelik ciddi bir giriime, E. O. W ilso n n nclnde bilim sel sosyobiyologlar tarafndan kal
klm t. W ilson, On Human N aturem (nsan D oas zerine)
bir blmnde, evrim teorisindeki yeni ilerlemelerin yardmyla
insan cinselliinin ok daha kesin bir biim de tanmlanmas nn
nasl mmkn olabileceini gstermek iin genetik stnlk h e
saplamasna bavurur, Y eni ilerlem eler retilmesinin ne kadar
geleneksel olduuysa ilgintir. W ilson,m argman, cinsiyet fark
llklarnn tmyle ortama ilikin bir ak lam asnn reddedil
m esi iin sporda performans farkllklarn, ikizler zerine alm a
lar ve benzeri konulan sralyor, ailenin evrensel olduunu sa
vunup ecinselliin genetik bir aklamas olduunu gsterm eye
alyor (bylece ecinselliin btncl bir kiilik: zellii o l
duunu varsayarak seksolojide yetmi yl ncesinde bile demode
olmu kavramlara dnyor).
Bir dnce okulu olarak sosyobiyolojinin altnda yatan kav
ramsal karklklar, artk olduka iyi anlalyor. B iyolojiye ve ev
rim srecinin kendisine ilikin gszlem i bir anlay, toplumsal
kurumlar ve biyolojik stnlk arasndaki kaymalara temel oluturuyor. Sosyobiyologlann argmanlar, Sahlinsin W ilson m
genel argman iin v e Janet Sayersn da B iologcal P o litics*te
zellikle toplumsal cinsiyet iin gsterdii gibi, insan eylem inin
kolektif anlamda fazlasyla yaplandrlm olduu, yani balamd bireysel eilim lerle deil, karlkl etkileim le oluturulduu
gereini gz ard ediyor. rnein sava, tarih iinde toplumsal ve
kurumsal bir sretir, yoksa saldrganla ynelik yzbinlerce g e
netik eilim in toplam deildir. ok ilgintir ama sosyobiyoloji, b i
lim sel aklamaya ilikin tm iddialarna ramen incelem e iin b i
yolojik nedensellik mekanizmalar retemez. Szgelim i W ilson,
cinsellik zerine makalesinde yle kurgular tretmek zorunda ka
lr: Cinsel ak ve aile yaamnn salad duygusal tatminin,
beyin fizyolojisinde, bir .lde bu uzlamann genetik pekiti
rilmesi araclyla dzenlenm i kolaylatrc mekanizmalara da
yal olduunu ne srmek akla uygundur. u l uyan (bir
lde - kolaylatrc - akla uygun biim de nesrme), dilin
olabilecei kadar ak bir biimde, W ilsonn burada basite kesru

tirimde bulunduunu gsteriyor. Kestirim, bu literatrn toplumsal

yaamn gerek belirlenimi hakknda genellikle nerdii, eydir.
Bu, Steven G oldbergnTTe In evitability o f P atriarch y'de yer
verdii biyolojik belirlenim cilik uyarlamasna belirli bir ilgi du
yulmasn salyor. Bir ekilde modas gem i olsa da bu, Wilson
ve dierlerinin kandklar ama aslnda gerekletirilm esi gereken
ciddi bir giriimdir v e biyolojik farkllk ile toplumsal eitsizlii ilikilendiren mekanizmalarn ayrntl aklamalarn sunar. Bir ar
gman tipi olarak da incelenm eye deer.
Goldberg, yapt fizyolojik aratrma sonunda, belirli hor
monlarn, zellikle de testosteronun, ortalama kan younluu asndan erkekler ve kadnlar arasnda farkl olduu bulgusuna ular. Yapt psikofarmakolojik aratrma sonunda ise kan dola
mlarnda bu (ve dier) hormonlardan farkl dzeyde bulunan hayvan ve insanlarn, belirli testlerdeki ortalama performanslarnda baz farkllklar olduunu ortaya karr. Goldberg daha sonra bu hor
monlarn, erkeklerin kadnlar zerinde bir "saldrganlk stn
lne sahip olmalarn salayarak toplumsal davranta fark
llklara neden olduu sonucunu karrABu ise hem cinsiyete da
yal iblmn hem de ataerkil iktidar yapsn aklamaktadr.
Herhangi bir nem e sahip ii almak iin girilen rekabette erkekler
kendine g venm e ve iddial olma asndan daha stndr. Ken
dilerini hormonlar g znden srekli^ayjtf^dtkleri bir iktidar
ekim esinde fketmektense, tabi klndklar bir konumu kabul et
m ek kadnlar iin aklcdr. | t e bu yzden, yuva yapmay ka
dnlara, i dnyasnn rekabeti uran erkeklere tahsis eden top
lumsal dzenlem elerim iz var.
Bu argmann daha sonraki aamasnda ortaya kan mantk ha
tas kolaylkla grlebilir. Goldberg, ak rekabeti nleyen ku
rumsal dzenlemeleri aklamak amacyla bir ak rekabet durumu
ne srer. A slnda gerek tarihsel verilerin gsterdii kadaryla, ka
dnlar ve erkekler arasnda (ya da yalnzca erkekler arasnda) bir
serbest rekabet durumu asla var olmamtr; bu, onyedinci yzylda
toplum szlem esi teorisyenlerince oluturulmu bir retorik aracdr. Argmann balarnda daha karmak bir kayma sz k o
nusudur. G oldbergn argman hormon younluundaki ortalam a
farkllklardan yola karak toplumsal davrantaki kategorik fark105

llklara ulamaktadr.
lci grup arasnda ortalamaya ilikin bir farkllk, ancak da
lmlardaki byk bir rtmeyle badaabilir. Birok psikologun
saldrganlk gibi kiilik, zelliklerini lmede baarabildikleri ka
daryla bulduklar ey, kadnlar ve erkekler arasnda ok sayda
rtme bulunduudur (bkz. 8, Blm). Byk bir rtme iinde
nemsiz bir ortalama farkllktan yola kmak ve 1. Blm'de
szn ettiimiz devlet ve i dnyas sekinlerine ilikin verilerde
de aka grld gibi, bir grup olarak kadnlarn esas politik otoriteden veya ekonomik iktidardan kurumsal dzeyde dlan
dklar sonucunu karmak inandrc deildir. Bu, sosyobiyologlar
bazen, toplumun iddetlendirdii doal cinsiyet farkllklarndan
sz etm eye yneltecek v e buna bal olarak da ksaca tartaca
m z ek ereveye doru gtrecek denli ciddi bir sorundur.
Bu yzden biyolojik indirgemeci argman, aklamaya alt
toplumsal fenomenlerin en azndan bazlar iin fazlasyla zayftr.
Am a baka alardan da fazlasyla gldr. Szgelimi^ bu ar
gman kapsamnda ne srlen bir gre gre, bireysel davran
n toplumsal sonularn son kertede belirleyen, hormon dzey
lerindeki farkllklardr, ama bu gr, hormonal farkllklarn bir
reysel davran ekillendiren karmak bir durumsal, kiisel ve or
tak belirleyenler szgecinden getiini kabul ederek fizyolojik ara.trmann gerekte bulmu olduundan ok daha gl bir
hormonal kontrol mekanizmasnn mevcut olduunu varsayar. F iz
yologlarn ulat tipik bir sonu, doum ncesi cinsiyet hor
monlarnn toplumsal cinsiyet balantl davran zerindeki et
kileri (akla yakn bir biimde hormonal etkilerin beklenebilecei
bir alan) konusunda yaplan aratrmann yakn tarihli incele
m esinde Anke Erhardt ve H eino Meyer-Bahlburg tarafndan b e
lirtiliyor. Bu iki aratrmac, belli lde hormonal etldnin sz k o
nusu olabilecei ama etkilerin kolayca fark edilem eyecei so
nucuna ulayor. uras ak ki asl etki, ocuun yetitirilm esini
kuatan toplumsal olaylardr: Toplumsal cinsiyet kim liinin g e
lim esi, byk lde ocuu yetitirenin cinsiyetine .bal gibi
grnyor, hormonal belirlenime deil:
Bu, toplumsal rntlere ilikin za y f bir biyolojik belirlenim
retisine yol aabilirdi; ama o bile speklatif olurdu. G etiim iz
106

y zyl boyunca, toplumsal eitsizliin eitli biimlerinin biyolojik

belirlenim ini kantlamaya ynelik bir dizi giriimde bulunulmu ol
masnn szn bile etmeye dem ez. Irksal farkllklar, cesaret ve
zekyla, IQ nun kaltm sallyla veya zihinsel bozukluklarn kaltm sallyla badatrmaya ynelik argmanlar, miza ve y e
tenei doutan gelen cinsiyet farkllklarnn belirlediini ne
sren argmanlarla benzerlik gsterir. Bu rneklerin hibirinde, ta
sarlanan b iyolojik nedeni, brakn toplumsal kurumlan, karmak
bireysel davrani rntlerine bile dntrebilecek bir mekanizma
ortaya kanlarpamtr. Hepsinde de, nemli bir biyolojik etkinin
bulunduunu gstermek iin kullanlan verilerin geerliliine ilikin ciddi sorunlar ortaya kmaktadr.
^Kadnlar ve erkekler arasnda m iza veya yetenek asndan do
utan gelen baz farkllklar bulunmas olasdr. H ipotez tmyle
gz ard edilem ez; ama bu tr farkllklar bulunuyor olsa da ra
hatlkla bunlann byk toplumsal kuramlarn tem eli olmadklarn
syleyebiliriz. Ayrca insann evrimi asndan, kadn v e erkeklerin
ortak zellikleri yannda bu farkllklarn glgede kaldklarm da
syleyebiliriz. Bunlar insann, dil, zek ve hayal gc, dik durma,
baparman dierlerinden ayrlmas ve kullanlmas, alet yapma
ve kullanma, uzun ocukluk ve ocuk yetitirme yeteneklerine ilikin tr zellikleridir; onu teki trlerden ayrr ve insan toplumunun ortaya kmasn salayan evrim sel sramay olutu
rurlar. Her iki cinsiyet de bu zelliklere sahiptir ye biyolojik ev
rimden tarihe geiin de ortaklaa bir baar olduundan phe et
m ek iin hibir geerli neden yok tu r.^
Bu gei baarld andan itibaren (iki veya milyon yllk bir
sreten bahsettiim izi de unutmamak gerek) beden ve davran arasnda, organik evrimin ynlendirdiklerinden tamamen farkl bir iliki iin gerekli zemin var oldu. Yani zndeki biyolojik indirgem ecilik, iki vey a milyon yldan, beri demode bir yaklamdr.
ndirgem eciliin farkl bir biim i, biyolojiyi, bireysel zellikleri
belirleyen deil, toplumsal dzenlemelerin farkllaabilecei snr
lar koyan bir ey olarak grr. Tandk bir argmann ne srd
gibi tm toplumlar, kendilerini v e yelerini yeniden retmek ve bu
yzden de yeni insanlar reten cinsel ve toplumsal ilikileri ba
rndrp ayakta tutmak zorundadr. te bu nedenle, tm toplumlarn
107

kendilerini cinsiyetin biyolojik olgularyla bada-trmas gerekir.

Bundan genellikle, tm toplumlann ekirdek aile veya onun bir
tr zerinde tem ellenm ek zorunda olduu dn-cesi karl
maktadr. Bu argmann ilevselci anlatm biim ini saptamak zor
deildir; en iyi rneklerini, ilevselciliin parlak dnemlerinde
Amerikan toplum biliminde, rnein Talcott Parsons ve Margaret
M eadin yaptlarnda bulabiliriz. Cinsellik ve remenin evrensel
biyolojik taleplerine yant veren bir toplumsal biim oluundan
tr ekirdek ailenin evrensellii, herkesin rahatlkla kabul edebilecei bir grtr. Bu snrlan aan bir toplumsa, ya kecek
ya da ok byk bir gerilim altna girecektir. te bu nedenle --Par
son sa g r e - btn toplumlar, cinsiyet rollerinin farkllamasn
glendirmek v e aileyi korumak amacyla ecinsellie ilikin yap
trmlar ierir.....
.^ndirgem eciliin bu biimi, sosyobiyolojiden daha makul gibi
grnebilir; en azndan, daha toplumsal bir izlenim uyandrr. Am a
te yandan, dnlen biyolojik kstlam alann neredeyse hibir
eyi aklamayacak kadar yavan oluundan kaynaklanan bir
gl de vardr. Toplumsal dzenlemelerin ok byk bir ksm,
trlerin remesini salayan bir heteroseksel cinsel iliki biiminin
ortaya kyla uyura iindedir. Ekonom ik dzenlemelerin byk
bir blm de, ocuklara hayatta kalabilmeleri ve byyebilmeleri
iin yeterli bakmn salanmasyla uyum iindedir. Cinsel nesne
seimi konusuna gelince, tm toplumlann ecinsellii yasaklad
aslnda doru deildir. Gerekten de, birok toplumda ecinsellik
toplumsal ve dinsel dzenin paras olarak kurumsallatnlmtr;
szgelim i Gilbert Herdtin zerinde alt Y eni G ine kltrn
buna rnek gsterebiliriz. B iyolojik indirgemeciliin farkllamaya
ilikin snrlar koyan biiminin gerek gc, tpk sosyobiyoloji g i
bi, bildik toplumsal dzenlemeleri okuyucuya doann gerektirdii
eyler olarak yanstan bir ayna yaps oluundan kaynaklanr. 3ic=

Doal farkllk teorisinin ikinci

likin bir ek kavraya ulamak
geer. Bu dn izgisinde
rasmda kesin bir farkllk kurar

nemli tipi ise toplum ve doaya iuruna kstlama anlayndan vaz

biyoloji, eril ve diil insanlar aama bu, toplumsal yaam n karma-

kl asndan yetersizdir. D olaysyla eklemelerde bulunularak

gelitirilm esi gerekir. te bu nedenle toplum, cinsiyetler arasndaki
ayrm kltrel olarak ayrntlatdrr. G iysi bildik bir rnektir,
insan vcudunun ortalama biim ve grnm asndan erkekler
ve kadnlar arasnda ok az farkllk vardr. Toplum, szgelim i ka
dnlarn gslerini veya erkeklerin penislerini vurgulayan giy
silerle bu farkllklar abartr ya da kadnlara etek, erkeklere de pam
talon giydirerek kategorikletirir: Bununla beraber, farkl toplumlar
cinsiyet ayrmn farkl biimlerde gelitirir. Farkllamalara ilikin
aratrma, antropolojinin ortaya kndan bu yana, Btl okuyucularm iini cinsel ynden gcklayan egzotik giyim, akrabalk
ve cinsel grenekler etnografisim retmektedir.
Sosyobiyoloji bazen, W ilsonm erkekler ve kadnlar arasndakj
fizie ve mizaca ilikili farkllklar, TriTF tarafndan evrensel er
kek egem enliine doru artrlmaktadr yorumunda olduu gibi
fazladan bir kavraya doru meyleder. A m a toplumsal cinsiyete ilikin ek kavraylara daha ok cin siyet rol teorisi ve, liberal fe
minizmde rastlanr. Cinsiyet rol toplum sallamasna ilikin bugn
sahip olunan geni literatr, doann kk kz ve erkek ocuklar
ekillendirmesinde toplumun gelitirdii yollarn (yntemlerin) izini srerek etkileyici bir sz birliiyle ek izgiler1boyunca ilerleri
Burada cinsiyet/rol teriminin tam da kendisi, ek yaklam zet
lemektedir.
"
N e var ki,' bu, baz alanlarda toplum sal seim e st kapal ola
rak yer verdiinden, eletirel bir yne evrilebilir. Liberal fem inist
cinsiyet rol teorisi, eklem enin u anki biim ini, zellikle de aalayc klielerin ye boyun eici davran biiminin kadnlara
dayatlmasm knamaktadr. M accoby ve Jacklin, bu eletirel
gr belirli bir aklkla ortaya koyuyorlar:
Toplumlann, toplumsallatrma pratikleri araclyla cinsiyet fark
llklarn en st dzeye karmaktan ok, en aza indirgeme seeneine
sahip olduklarn ne sryoruz. rnein bir toplum, enerjisini ka
dnlar erkek saldu'ganlna boyun emeye hazrlamaktan ok, erkek
saldrganln yumuatmaya veya erkein ocuk yetitirme etkinliklerine sekte vurmaktansa tevik etmeye adayabilir. Bizce, toplumsal
kurumlar ve toplumsal pratikler, biyolojik kanlmazlklarn yan109

smalar deildir yalnzca. Biyolojinin ortaya koyduu erevede iinde yaanabilir bir sr toplumsa! kurum vardr. En deer verdikleri
yaam biimlerini destekleyen toplumsal kurumlan semek ise in
sanlara baldr.
Bu paragrafn en arpc yan, tercihlerinde zgr bir etken olan
toplum gr ile biyolojik kstlamann gizli anlam arasndaki
elikidir. Eer toplumsal dzenlemeler, biyolojik kanlm az
lklarn yalnzca yansmalar d eilse, M accoby v e Jacklinin
zde byle olduklarn dndkleri yine de aktr. Bu paragraf,
Goldbergn hormona! biyolojik indirgemeciliine kar ne
srlen bir argmann rndr. Am a fark bu aamada belirgin de
ildir; temelde, Goldberg toplumsal eitimin doal farkll gdendirmesi gerektiini, M accoby ve Jacdin ise gerektirme-diini
dnr. Aslnda ereveleri ok da farkl deildir. Gerekten de,
sosyobiyolojinin barahibi W ilson, M accoby ve Jacklinin top
lumun tercihiyle ilgili argmann, doal farkllk temelinde ne
redeyse tamamen yeniden retir; W ilson taraf tutmadn itiraf et
mektedir.
- y le y se liberal fem inizm in eletirel ierii, doal farkllk kav
ramyla badamaktadr. Brek tarifini veya Playboy felsefesini
soyduumuzda geriye temel dzeyde bir toplumsal cinsiyet b i
iminin kaldn varsayar. T em ele ilikin.bu farklln ise doal
olduu iin baskc olm ad dnlr. Szgelim i, Betty Friedan
The Second Sage'de (kinci Evre) ailenin huzur verici eklini alan
bir fem inizm sonras gelecee ancak byle gvenebilir. Friedan v e
dier birok kii iin temel oluturan gereklik, doru olduu var
saylan bir cinsel ekini eldi olarak kar klmayan bir heteroseksellii ierir. yle grnyor d sanki yine aynalar
dnyasna adm atm gibiyiz.

Doal farkllk grne ynelik itirazlar genellikle, toplumsal cin

siyetin ek kavrannn toplumsal yan zerine fazladan bir vurgu
biimini alr. Cinsiyet rol teorisi, ham nativizm* ile m cadele
etmek iin kullanldnda olan da'buduf."'Rol teorisyenlerinin

* Doutan gelen fikirler, kavramlar bulunduunu ne sren reti, (.n.)

no.

maymunsu insan indirgem eciliine kar kt 1970*ler erkeklik

literatr kayda deer rneklerden biridir.
Bu argman izgisi, iki ana gle saplanp kalyor. Top
lumsal cinsiyetin tem el kavran bir eklem e olduundan, top
lumsal zerindeki bu fazladan vurgunun etkisi, bedenin nemini en
aza indirmektedir. Bu yzden argman, insanlarn cinsiyet ve top
lumsal cinsiyet deneyimlerinde neleri nemli bulduklar konusunda
kavraym yitirir: Zevk, ac, beden im gesi, uyarlma, genlik ve
yadlanma, bedensel temas, ocuk dourma v e emzirme. kincisi,
biyolojik belirlenimlerin karsna toplumsal belirlenimler karl
dnda doru atfedilen greli nem, uygulamada hibir zaman
doru kurulmamtr. Eklem e iddetli bir istek olarak kalr.
nem / atfetmenin de, yaamn tm alanlarnda eit olduu var-,
saylamaz. D olaysyla bu itiraz, her zaman iin hibir mantksal
gc olmayan bir nerme olarak kalr.
Bununla birlikte, doal farkllk retisinin tm biimlerini da
ha derinden ele alarak bu retiye kar kan iki argman vardr.
Birinci argman, fazla dikkat ekm em esine karn mkemmel bir
kitap olan Gender; An E thnom ethodological A pproach'ta (Top
lumsal Cinsiyet: Etnometodolojik Bir Yaklam ) iki Amerikal sos
yolog, Suzanne K essler ve W endy M cKenna tarafndan ge^
litirilmitir. K essler ve McKenna bu kitapta, popler olduu kadar
bilim sel de olan cinsellik ve toplumsal cinsiyet literatrnn, do
al tutumun (teknik olarak etnom etodoloj anlamnda, dier bir
deyile gndelik duru anlamnda) toplumsal cinsiyeti kat bir bi
im de ikiye blnm ve deim ez olarak ele ald kltrel bir
ereve iinde ilediini gsteriyorlar. Toplumsal cinsiyet ya
ktrmas. olarak adlandrdklar ey, yani bize iki toplumsal cinsiyetli dnyamz kurduran toplumsal sre, tam anlamyla iki bi
im li olan hemen hemen her deerlendirmede insan gerekliinin
baarszlna ramen ayakta tutulur. B elki de bu argmann en
arpc yan, yazarlarn, bu denli fazla toplum analizinin doru
luunu tartmasz kabul ettii toplumsal cinsiyete ilikin biyolojik
literatr inceledikleri ve bu aratrmann da toplumsal cinsiyet ya
ktrmasnn toplumsal sreci zerinde tem ellendiini gster
dikleri ksmdr. Eski ikilikler savunulamaz hale geldike biyolojik
aratrmalar da, bu toplumsal mant izleyerek yeni ikilikler ya111

ratmay srdrmektedir. Atletizmi kat bir ikilik olarak yeniden oluturma abalan, dikkat ekici bir rnektir. 1967de uluslararas
atletizmde kromozom testi uygulamas getirildi ve 1968 Meksika
Olimpiyatlaruda geni lde kullanld. Uluslararas Olimpiyat
Komitesi, kromozom yaplan arada kalan insanlan kadn ya
rmalarndan diskalifiye ederek erkek olarak tanmlyor.
Argman, toplumsal cinsiyet ikilii hakknda doru kabul et
tiim iz varsaym lann bize doa tarafndan dayatlmadna dikkat
ekm esi yznden bu noktaya kadar olumsuzdur. Argmann olumlu yan ise dorudan toplumsal srecin kendisiyle ilgilidir.
K essler ve M cKenna berdache, yani zellikle Amerikan Yerli toplum lannda kurumsallam tranvestitlik konusundaki antropolojik
literatr yeniden gzden geirirler. Sonuta, antropologlarn ikiye
blnm toplumsal cinsiyet yaktrmas zerinde temellenen alglamalar askya alndnda gsterildiinde, yaplan aratrmann,
toplumsal cinsiyetin ikiye blnm olm ad ve ille de biyolojik
kriterler kapsamnda saptanmad kltrel dnyalar aa vurdu
unu gsterirler. yleyse toplumsal cinsiyet seilebilir bireydir.
M ichel Foucault, Herculine Barbin rnek olayna ilikin ma
kalesinde ayn noktay vurgular. Kat bir cinsiyet ikilii ve yaam
boyu iki cinsten birinin yesi olma zorunluluu, Bat Avrupa
kltr tarihinin erken dnemlerinde, bugnk biim iyle varsayl
myordu.
ada Bat toplumlarnda tranvestitlik ve transseksellik ze
rine yaplan almalar, toplumsal cinsiyetin gndelik yaamdaki
toplumsal kuruluuna ilikin allmadk bir igr salar. Bu ko
nuyu ilk aratranlardan biri olan Harold Garfinkel, A gn es rnek
olay incelem esinde, bir erkek olarak yaama gzlerini aan kiinin
kadn kim liini srdrmek iin yapmak zorunda olduu ilerin
miktarm vurguluyordu: Bunlarn ounu, yaamna kz ocuu olarak balayanlar da yapyor ama bu durumda bunun bir i olarak
grlmesi ok zor - nk doru veya doal olarak kabul ediliyor.
Kessler ve M cKenna ise, trassekselliin kendisinin ikilii
varsayan doal tutum ,zerinde tem ellendiini ne sryorlar;
transsekselleri iddias ise gerekten teki cinsiyetin yesi ol
duklar ve anormallii dzeltme yollarn aradklar. Roberta Perkinsin Sydney trans sekselleri zerine yapt aratrmalarsa, du112

rumun bundan daha karmak olduunu gsteriyor. Bazlar iin bu .

doru ama geri kalanlar, nereye ait olduklar konusunda ok daha
kararszlar. Ayrca, ticari bir transseksel fahielik ve elence, sek
tr altkltrnn bym esi de yeni bir seenek yaratt. Kadn
klna brnm erkek ecinseller yaamlarn transseksel olarak srdrebiliyorlar. Gerekte, yeni bir toplumsal cinsiyet ka
tegorisi oluturulmakta. B az rnek-olay incelem elerinin iaret et
tii gibi transseksellik tarihinin kkleri, 1950lerde ve 1960larda
ecinsel erkeklerin ikircikli durumunda, yatyor. Daha sonra, cin
siyetler aras bir konum olarak ecin sellie (bir versiyonunda
nc cinsiyet) ilikin bir dnce geleneine dikkat ekiliyor.
yle grnyor ki, m odem Bat kltrnde bile toplumsal cin
siyetin kltrel kuruluu uygun ikilikler retme konusunda srekli
baarszla uramakta.
1
zetleyecek olursak, neyin doal olduu v e doal farkllklarn
nelerden olutuuna ilikin kavraymzn kendisi kltrel bir oluum, toplumsal cinsiyete ilikin kendim ize zg dn bi
im im izin bir parasdr. K essler v e M cK ennann terimleriyle top
lum sal cinsiyet, pratik bir baar, yani toplumsal pratikle baarlan
bir eydir. (Tam anlamyla uygun olm asa da buna eklem eler ya
pabiliriz.) Dncelerim izde, ilkesel olarak gelecekteki biyolojik aratrmalarla dzeltilebilecek olan baz nyarglarn veya hatalarn
yer etm esiyle ilgili deildir bu. Sonuta, insanlara ilikin bilgiye
sahip olm a biim im izle ilgili temel bir zelliktir,
1
hsan yaamnn zelliklerine ilikin genel bir gr olmas ne
deniyle doal farkllk kavramnn ikinci tem el eletirisinden daha
ksa sz edebiliriz. D oal farkllk dncesi, tpk yerekimine
maruz kalmak gibi pasif bir ekilde etkilenilen bir koula ilikindir.
Eer insan yaam, byk isel yaplarnda (toplumsal cinsiyet de
bunlardan biridir) byle koullanm olsayd, insanlk tarihi
mmkn olmayacakt. nk tarih, toplumsal pratik araclyla
doal olann almasna dayanr.
*
Bu nokta, genellikle kendisine elik eden ilerlem e hakknda uy
sal bir iyim serlie kaplmakszm geerliliini korur. evre ykm
ve nkleer tehdide ilikin bir tr bilincin ortaya kt bir
dnemde, insartn insan olmayandan koparlmasnn olum suz ya
nn grmek dha kolaydr. Ayrca, bir bilim olarak kresel tarihin
FaN/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

113

ncln .yapm-olan Gordon Childehn almalarnn temeli olan, doa ve tarih arasndaki iliirinin pratik dnmlerden biri o l
duu dncesindeki genilemi anlam grmek de mmkndr.
Bu ise hem doal dnyada tarihsel gelim enin her bir aamasn
mmkn lalan dnmlerin (bitkilerin v e hayvanlarn evcille
tirilmesi, metal elde etmek iin maden filizlerinin eritilmesi, buhar
makinelerinin icat edilmesi vs.) insan pratii tarafndan ger
ekletirildiini hem de toplumsal yapdaki byk geileri olas
lalan pratiin kendisindeki deiiklikleri ifade etmektedir. nsan
yaamnn dokusunu oluturan pratik dnmler yeni olaslklara
kap aar. Ama bunu yeni toplumsal basklar ve riskler yaratarak
yaparlar,
Kitaplarndan biri olan Kendini Yaratan nsan'm adnn da
gsterdii gibi Childe, toplumsal cinsiyet konularna kar tama
men duyarl deildir. Keza, Jrgen Habermasn son dnemlerde
bu konulan yeniden ele ald almalarda da toplumsal cin
siyetten fazla bahsedilmemelctedir. Ama bunun, toplum sal cinsiyeti
barndran toplumsal srelerin teki toplumsal srelere u y
gulanan ilkelere istisna tekil ettiini vurgulayacak herhangi bir
mantksal anlamdan daha ok, cinsellik ideolojisinin toplumsal teorisyenler zerindeki etkisinin bir sonucu olduunu ne sreceim.
Bu istisnai uygulamaya snmann hibir hakl gerekesi yoktur.
Beden, hi kukusuz, toplumsal cinsiyeti barndran srelerin bir
parasdr; ama yleyse beden her tr toplumsal pratiin de par
asdr. D oal dnya ise szgelim i em ek sreci v e bir ara olarak
bedenin ilevi araclyla snf ilikilerinin bir parasn oluturur.
Ama bu durum, snf ilikilerinin tarihsel olm asn engellem ez.
Ayn ekilde bedenin, cinsellik araclyla toplumsal cinsiyet ilikilerine dahil olm as da toplumsal cinsiyetin tarihselliini
grmemizi engelleyem ez.
Bunlar ileri srmek, toplumsal ve doal arasnda, herhangi bir
biimdeki biyolojik belirlenimden farkl bir iliki olduunu ima et
mektir zaten.. imdi de bu iliirinin nasl anlalabileceini ayrntl
bir eldlde aklamaya alacam.

114

B. A k i n l i k

v e o lu m su zla m a

Akm liktan sz edilm esi, nitel adan farkl bir eyin retilme
sini gerektirmektedir, Toplums al olan, kkl b iim d e^ d o alddr. (Belki doal-olm ayan daha tarafsz bir terim olabilir, ama
dhaTgl sezdirmelerin doru olduunu sanyorum.) Toplumsaln
yaps, asla doal yaplardan karsanamaz. Dnme maruz kal
mak, gerekten dntrlmektir.
Am a bu doaldlk, doayla tamamen balantsz olma ya da
doadan kkten biim de ayrlma anlamna gelm ez. Tersine, top
lumun doaldl doayla kurulan belirli tipte bir balantyla
(pratik araclyla kurulan bir balantyla) salanr. Emek pra
tiinde doal dnya insanlar tarafndan hem fizik sel olarak hem de
anlam kapsamnda tem ellk edilerek dntrlr. Belirli emek
pratiklerinde (rnein em zirm e gibi) olduu kadar cinsellik ve ik
tidar pratiklerinde de insan bedeninin kendisi bir pratik nesnesidir.
Nesnelerin doal veya toplumsal ncesi nitelikleri, bu nes
nelerle ilgili pratikler iin kesinlikle nemlidir. Szgelim i bir aaca
kahve ikram etm eyiz veya talala duvar boyam aya kalkmayz. Ben
zer biimde, kromozomlar itibariyle erkek olan birinden ocuk do
urmasn beklem em em iz gerekir. ndirgem eciliin yanlgya d
t yer, ite bu nitelikleri pratiin belirleyenleri olarak kabul et
mesidir. Bu durum, olgularn tamamen yanl yorumlanmasna yol
aar. Pratik, insandan ve yaplan iin toplumsal, ynnden kay
naklanr; bedenlerin biyolojik zellikleri de dahil olmak zere nes
nelerinin doal nitelikleriyle ilgilenir. Bunlara toplumsal bir be
lirlenim kazandrr. Toplum sal ve doal yaplar arasndaki,balant,
nedenselik deil pratik uygunluk ilikisidir.
Tam da bu nedenle kromozomlar yznden erkek bedenine sa
hip bir kiiye, bazen olduu gibi, toplumsal pratikte bir^ kabamlaralc davranlmas mmkn olabilir. Ama sz konusu kii yine de
ocuk duramayacaktr. K essler ve McKennamn toplumsal cin
siyet yaktrmasmn nceliini gstermeleri, pratik uygunluk
kavramnn belirli bir rnei olarak grlebilir. zellikle de be
denin belirli ynlerinin bilisel ve yorumlayc pratiklerce ierilm esii ve dntrlmesini betimler.
lgilenm ek tarafsz bir szck deildir. Pratiin rettii ey,
115

birlikte balad ey deildir. ster tahta paralan isterse insanlar

olsun, nesnelerin nitelikleri deiir. Tahta paralan sandalye haline
gelir; insanlar da sevgili, sinirli veya iyi eitim li olurlar. D
ntrc pratik^ tem el anlamda, yeni bir ey retmek amacyla
birlikte balad eyi olum suzlar. Bu olumsuzlama v e yerine g e
irm e, tarihselliin de temelidir. nk, pratiin sonulan zam a
nn dnda kendi balarna oturup durmaz, kendileri yeni pratiin
zeminini olutururlar. ek dnr Karel K osk'in ortaya koyduu
gibi pratik, rnleri v e etkileri araclyla sreenliini korur.
Artk biyoloji ve toplumsal arasnda indirgemeci olmayan g
l bir balanty formle edebileceim iz bir konuma gelm i bu
lunuyoruz. Toplumsal cinsiyet ilikilerini kuran toplumsal pra
tikler, doal rntleri davurmadklan gibi sz konusu doal
rntleri gz ard da etmezler; daha ok bunlar pratik bir dn
mde olumsuzlarlar. Bu pratik dnm, devam etmekte olan ta
rihsel bir sretir. M alzem eleri ise bir nceki pratiin toplumsal o l
duu kadar biyolojik de olan rnleridir (yeni durumlar ve yen i in
sanlar).
' reme biyolojisinin toplumsal cinsiyette tarihselletirildiini
syleyebiliriz. Bu, olabildii lde dorudur, ama ek bir kavray
neren zayf bir formlletirimdir. Daha kesin bir ifadeyle reme
biyolojisiyle, toplumsal cinsiyet adn verdiim iz tarihsel srete
toplumsal olarak ilgilenilir; yle ki burada, toplumsal m alzem esi
kadar biyolojik m alzem esini de olumsuzlayan bir tarih sz k o
nusudur.
D eiik veya zgn bir dnce deil bu. Szgelim i G ayle
Rubin, indirgemecilerin biyolojik zorunluluklar ifade etm ek iin
ele aldklar akrabalk yaplarm inceliyor: Akrabalk sistem i, bi
yolojik akrabalarn listesi deildir. Gerek genetik ilikilerle sk
sk elien bir kategoriler ve statler sistem idir. Rubin daha sonra,
cinsiyetler aras farklln zerindeki kltrel vurguyu ele alyor:
Erkekler ve kadnlar kukusuz birbirinden farkldr. Ama gece ve
gndz, yeryz ve gkyz, yin ve yang, yaam ve lm gibi bir
farkllk deildir bu. Dorusu, doadan doru bakldnda, erkekler
ve kadnlar birbirlerine, rnein dalar, kangurular veya hindistance
vizi aalar gibi baka eylere olduklarndan daha yakndrlar. Kiiye
zel toplumsal cinsiyet kimlii, doal farkllklarn ifadesi olmann
116

tesinde doal benzerlikle

da.
.
.
A yns, topumumuzdaki toplumsal cinsiyet ilikileri iin de geerlidir. Cinsiyet rolleri zerine metinler hemen her zaman cinsiyet
kalpl sslenm e hakknda beylik bir tema iler; makyaj, giysi, sa
m odeli ve taklar buna rnek gsterebiliriz. Erving Goffm anm
G ender A dvertisem ent' (Toplumsal C insiyete D ayal Reklamlar),
bu listeye, konumlanma v e duruu da ekliyor. Cinsiyet rol te
orisinin ek erevesinde bu, doal farklln toplumsal damgalan olarak yorumlanyor: Gen kzlan ssl elbiselerin iine, gen
erkekleri de kou ortlarnn iine koyuyoruz vb... Am a bunda tu
haf bir ey var. Eer farkllk doalsa niin Jbylesine yourt bi
im de dam galanm as, gerekiyor? G iysilerin v e sslenmelerin gerekteiTde cinsiyeti vurgulamak zere biim lendirilm esinin saplant
tem elli olduu ak. B az anlarda bu olduka fantastik dzeylere ulayor. B ebeini emziren bir annenin diiliinden kim se phelen
meyecektir. Y ine de (ngiliz Mothercare maazalarnda) emziren
annelere satlan nden alabilir elbise v e sabahlklar, eksiksiz bir
kadns ssler, pliler, fiyonklar, danteller, kurdeleler vb. yn
dr. B ebek emzirirken ortaya kan dankl gznzn nne
getirdiinizde bunun hibir ilevsel taraf olm ad aka gmlr.
A slnda toplumsal pratikler, doal farkllklar toplumsal Cin
siyetin bu vurgu iaretleriyle yanstmyorlar. G enellikle bu fark
llklar byk lde abartarak veya arptarak etraflarnda bir
sem bol ve yorum yaps ryorlar. Tam da R ubinin gzlem ledii
gibi, farkllk zerindeki toplumsal vurgu, doal benzedii olumsuzliyr. Toplumsal cinsiyete ^ilikin toplumsal dzenlemeleri
ayrntlaryla incelem eye kalktm zda yadsmalarn, dnm-'
lerin ve elikilerin ne kadar dzenli bir ekilde ortaya ktklar ise
ok arpc. Ecinsel erkeklerin toplumsal dzeyde: tanmlanmas
kadns, ecinsel kadnlarnki de erkeksi eklinde oluyor; ama as
lnda ecinsel ve heteroseksel insanlar arasnda hibir fiziksel v e
ya fizyolojik farkllk yok. Varsaylan ocuk bakm ykmllk
lerinden tr kadnlara kar ayrmclk yapan istihdam pratikleri
tm kadnlar kk ocuklarn anneleri olarak tanmlyor;- oysa
ou kadn anne deil! Ergenlik ann balarnda kz ocuklar,
ortalama olarak kendi snflarndaki erkek ocuklardan daha iri v e
daha gldr; ama ne var ki, tam da bu yalarda kz ocuklarna,
117

erkeklerle olan ilikilerinde baml ve korkak olmalar ynnde

b.yk . bir. baskl uygulanr. Ataerkil iktidarn geni lekte
srdrlebilmesi, sertlik ve hkmetmeye ilikin an erkeksi bir idealin kurulmasn gerektirir; bunun rettii fiziksel erkeklik imaj,
grotesk bir biimde ou erkein gerek vcut yapsna benzem ez.
Ortme noktas ise genellikle kadnlardaki fiziksel gzellik imajlarma ilikin olarak sz konusudur.
A yn zamanda baka bir olumsuzlama daha bulunuyor. Her iki
cinsiyetin yeleri de kendi aralarnda, boy, g, dayankllk, beCeri vb- asndan ok byk farkllklar gsterirler. Daha nce de
belirtildii gibi iki cinsiyet arasndaki dalmlar, byk lde st
ste binmektedir. Ortalama bir farkll kategorik bir farklla
evirerek (erkekler kadnlardan daha gl dr yargsndaki gibi)
kadnlar ve erkekleri ayr kategoriler olarak kuran toplumsal pra
tikler, cinsiyetler arasnda olmaktan ok cinsiyetlerin iinde hasl
olan byk farkllk rntsn olumsuzlar.
Ak bir biimde paradoksal olan bu sreleri kavramaya
alrken, Jean-Paul Sartren C riitjuc de la raison dictlectiquete
(Diyalektik Akln Eletirisi) pratiin dzeyleri arasndaki yapt
ayrm biim i yardmc olacaktr. reme konusunda cinsiyetin b i
yolojik farkll, edilgen bir biim de etkilenilen bir kouldur: Er
kekler ocuk douramaz, bebeklerin em zirilm esi gerekir gibi. B u
koullarla rtlien (Sartren pratik-eylem siz [pralctiko-inert] olarak adlandrd) bir snrl pratik ve sonu alan vardr. nsanlar,
dsal bir mantk araclyla mantksal adan basit kategorilerde
toplanabilirler (szgelim i, kuyrukta otobs bekleyenler veya bir
radyo yaynn dinleyenler gibi); ama bu, insanlara dayatlarak on
lar paralel durumlara yerletiren (Sartre buna dizisellik adn v e
rir) bir mantktr.
Bunlar toplumsal yaamda karlatm z toplumsal cinsiyet
kategorileri deildir. Aslnda, cin sel reme pratikleri, genellikle
toplumsal cinsiyetin kurulduu ve srdrld toplumsal kar
lamalarn olduka uzak ynleridir. Bu, reme yeteneine sahip
olmadan veya reme iin i fazla anlamadan, ok nce iddetli bir b i
imde kendilerine dayatlan toplumsal cinsiyet biimlerine sahip olan ocuklar rneinde aktr. Am a katlacaklar daha gelikin,
baka pratik dzeyleri vardr. Bu dzeylere gem ek ise nceki pra118

___

tik dzeyinin o lu msuzlanmasm gerektirir. Dolaysyla, ortak bir

kim lik ve karla erkek veya kadn toplumsal kategorilerini
kurmak iin, biyolojik kategoriler tarafndan kurulan paralel du
rumlar dzeninin dizisel dalm zelliinin olumsuzlanmas ge
rekir. Bu ise cinsiyetlerin (veya cinsiyetler iindeki gruplarn) da
yanmasn yaratan ve savunan pratiklerde gerekleir.
Bu toplumsal dayanma, biyolojik kategoride hibir ekilde
sz edilm eyen yeni biir olgudur. Tam da bu yzden, eitli bi
imlerde tarihsel olarak kurulabilir. Dolaysyla, yeni bir da
yanma tipinin, yeni bir toplumsal cinsiyet rgtlenmesinin ortaya
kmas mmkndr. Erkeklikler ve kadnlklar tarihsel olarak ye
niden kurulabilir, yeni biimler egem en konuma gelebilir. Hatta,
ondolcuzuncu yzyln sonlarnda ecinsellerin v e belki gn
mzde de transseksellerin ortaya knda olduu gibi, bt
nyle yeni bir toplumsal cinsiyet kategorisinin kurulmas bile
mmkn olabilir. B yle bir gelim e, doal farkllk teorilerinde
toplumsal cinsiyetin tem eli olarak hibir ey ifade etmez. Ancak
elikinin nem i kavrandnda bir anlam kazanr.
te bu yzden, giyinm e, sslenm e ve benzeri toplumsal pra
tiklerle farklln byk lde abartlmas gibi paradokslarn bir
mant vardr. Bunlar, toplumsal cinsiyetin toplumsal tanmn ko
rumaya ynelik srekli bir abann, tam olarak biyolojik mantk ve
ona karlk veren dingin pratik toplum sal cinsiyet kategorilerini ayakta tutam ayaca iin gerekli olan bir abann parasdr.
Baz klasik formlletirimlere gre, ikinci pratik dzeyine, gei
toplumsal cinsiyetin psilcodinamiklerinde de bulunur. rnein Alfred Adlerin motivasyonun anahtar yaps olarak eril protesto aklamas, kk ocuun kendi bedeni hakkmdaki fiziksel bir ger
ei, tekiler karsnda organik aaln kefetmesine dayanr.
Ama bedenin bu ekilde alglan, bir hkmetme arzusu, bir iktidar
abas oluturan psikolojik bir srete, an dnlenerek almaktadr. Gerek bir aknlm meydana geldii u olguyla
gsterilir: ocuun byme srecinde psikolojik yap, retildii fi
ziksel koullardan daha uzun mrldr. Ayns, Freudun psikodinaraik teorisinde, ocuk ile ana-baba arasnda balangta u
boyutta yaanan g eitsizliinden daha uzun bir sre varln ko
ruyan kastrasyon kom pleksi iin de geerlidir.
119

A kn pratikte yeni bir olgunun yaratlmas hibir ekilde be

deni, reme biyolojisini, bedensel farkll veya fizikel deneyimi
dlamaz. Bu balantnn yitirilm esi, ataerkil ideolojinin det
grm eyi utan verici v e aza alnamaz olarak tanmlayp ka
dnlarn deneyiminin bir ksm n dilden dladnda sz konusu olan bastrma biiminin yaratlmas olacaktr. A sl nem li nokta ise
bedeni ve grnrdeki biim lerini korumak iin indirgemecilie
bavurmaya ihtiyacmz olmamasdr. Pratik aknlkta beden, tabir
caizse bir sonraki ilem e nakledilir. Daha karmak toplumsal
sreler tarafndan kurulan eyler dzeyindeyse bir varlk, hatta as
lnda bir maya olarak kalr. Baz toplumsal srelerin fiziksel ko
ullar deitiinde bile (rnein psikanalizde bebein bym e
sinde olduu gibi) beden, iyi giriilm i iktidar ve endie oyunlannm yanstld ekran olarak kalr. K ol veya bacaa fel in
m esi gibi histeri5 arazlar klasik vakalardandr ama depresyon ve
gereklikten kopma, bedende de yaantlanr.
Beden ve gelim ekte olan bir pratik arasndaki eliki, tam da
cinselliin kendisinde idame edilen bir gerektir. Cinsel ilikide en
deneyim siz, duyarsz veya korkuya kaplm kiiler bile orgazma
ynelik uyarlmann basit bedensel mantn izler. D olaysz be
densel talebe kar gelm ede, srtst yatmada, ritmik hareketlerde,
kefetm ede vb. gerilim ve arzu vardr. Partnerinizin istekleri
uruna kendi arzunuza kar gelerek ona haz verebilirsiniz; sizin
hazzm z veya ihtiyacnz ierm eyen baka bir bedenin deiik
ynlerini renirsiniz. B ylelikle, pratikte cinsel ilikinin son de
rece karmak ve grkemli biim de inas, bir gerilimler v e eli
kiler yaps olarak kurulur. Bu ise iki bedenin birbirine srtn
mesinden farkl olarak iki insann birlii anlamna gelir.

C. BEDENN PRATK DNMLER

Toplumsal sre ile beden arasndaki elikiden s z edilm esi bile,
biyolojik farkllk ve biyolojik belirlenim retilerinden yeterince
uzaklalmasn! salamaz. nk beden hl, soukkanl bir ta
yc, sabit olmayanla ilikisinde sabitlenen, anlam veren ama an
lam kazanmayan bir ey olarak ele alnmaktadr. Toplumsal sis120

:-11(S\,',
I'
i', ''

temle olan ilikisinde saf varlyla g ze arpan beden, sanki uzay

istasyonunun parlak klar nnde yabanc ve yerinden kmldatlamaz gibi grnen bir canavara benzer hl.
Bedenin sz dinlem ez ve denetlenem ez oluu nemlidir. Bir tr
biyolojik uyumazlkta, ezici toplum sal gler karsnda, inan
zgrl, iin nihai bir temellendirme bulan radikal teorisyenlerin
says birden fazladr. Szgelim i, E rosun bedensel tem eli iin Herbert M arcuseyi, konumann biyolojik temeli iin de Noam
Chom skyyi rnek gsterebiliriz. Bir kurgu olarak bu, toplumsal
denetime ilikin nihai snrlar iin de geerli olabilir, ama bundan
tam em in deilim . Sanki saf doadan, toplumun dndaki bir k o
numdan, bedenin genelde toplumsal bir ara olduunu ima et
m em esi gerekir. Kullanld biim iyle beden, ben olan beden, an
lamlar vermektense almakta olan toplumsal bir bedendir. Erkek
bedenim, bana erkeklii vermez; toplum sal tanm olarak erkeklii
(yaHa^onn baz paralarn) alr. A yn ekilde cinselliim de doal
olann igali altnda deildir; o da toplumsal bir srecin parasdr.
Bedenimin verdii karlklar, tpk Hint ii elbiselerdeki kk ay
na paralan gibi, en olaanst ayrntsyla toplumsal anlamlarn
bir kaleidoskopunu geri yanstrlar.
Beden, beden olmay kesm eksizin, denetim altna alnr ve top
lumsal pratikte dntrlr. Bu srece ilikin sunabileceim bir
sistematik analize sahip deilim , ama bir noktann aydnlatlmas
yararl olabilir. Aada rnee, sem bolik erotizm, fiziksel er
keklik hissi ve beden politikasnn tarihine ilikin ksa notlar var.
Ne zaman ipeklere brnm yanmdan gese Juliam
te tam o an, ne de tatl szlr (gibi grnr bana)
Giysilerinin o kayganlnda

Herrickn bu muhteem iirini yorumlayan Judy Barbour, iirin

erotizm gcnn byk lde, erkek ve kadn cinselliine ilikin
kapal bir toplumsal dnce sistem i (Barbour bunu mitik olarak
adlandryor) iinde ilerlik gsteren, ipein hem cinsel hem de sta
tye ait bir feti olarak ierdii yan anlamlara bal olduuna dik
kat ekiyor. Maureen Duffy, Spenserm R nesans cin sellii ve
kltrnn baz tipik sorunlarnn ortaya karld ve iddet kul-

! . v 1'"'1
,: . .---:)=

lanarak zm e kavuturuldu F aerie Queen (Periler Kraliesi)

adl erotik rya-iirine ilikin benzer bir gzlem de bulunuyor. m
gelem ve erotizm arasndaki baa ilikin bir belge olarak ayn
lde dikkat ekici bir baka rnek de Jean G enetnin N otredam e des fleu rs (ieklerin M eryem Anas). Genet burada, er
keklik ve kadnln, ritel danslarda eriyip phtlat bir erotik
nesneler (yle ki, gnmzde, sululuk ve ekicilii birletiren sert
genlik tipinde keskin ulara sahip olm aya balayan ya da Kutsal
eklinde mulaklaan) dnyas yaratr.
Ritelin cinsellikteki nemi yeterince tandktr; baz cinsellik
biimlerinde bedene kar direnmenin yaratt gerilimin ar
trlmas iin bir kalp halini alr. Sadom azoist riteller, Pat Califia nn ifadesiyle yasaklanm sem boller ve... reddedilen duy
gularla birlikte ac, korku ve aalamay kullanarak hazz yakalamak amacyla bedeni pratik olarak kendisine kar evirir. H azza
naylon yamurluklar veya deri eldivenlerle ulalan daha hafif fe
tiizmlerde ise imgelemin rol ve toplumsal olarak oluturulan an
lamn merkezilii (bu rnekte szsz ve dokunsal tepkisi) faz
lasyla aktr,/(A m a burada bile toplumsaln..ideolpjik_larak
doallatrlmas hareket h alin d ed ir./F eti pornografisindeki
standart fantezi, her ne ise feti e kar verilen denetlenem ez do;al tepkinin nceden tasarlanamaz kefine ilik in d ir.)/
I Fetiizm ve feti pornografisi, byk lde; toplumsal cin
siyete ilikin sim gecilik eleriyle oynayp bu eleri yeniden bir
araya getirerek alr. Cinsellik olarak bu sim gecilik ile beden aj-asnda bir balant olduunu varsayarlar - kadnlk ve erkeklik
issinn toplumsal tanmlar. Toplumsal cinsiyetliliin (berbat bir
zck uydurduk) bu fiziksel anlam incelem eyi gerektiriyor. Ka
imlik daha ayrntl analiz edildiinden im di erkeklik rneini ele
alacam.
Erkekliin fiziksel anlam, basit bir ey deildir. B oy pos v e
ekli, tavr ve hareket alkanlklarn, belirli fiziksel becerilere sa
hip olmayi ve belirli becerilerin eksik kalmasn, kiinin kendi b e
den imajn, bunun teki insanlara sunulu biimini ve bu in
sanlarn buna karlk verme biimlerini, kiinin bedeninin alm a
ve cinsel ilikilerdeki ileyi biim ini ierir. Bunlarn hibiri,
hibir anlamda X Y kromozomlarnn sonucu deildir. Hatta er-

keklik tartmalarnn byk bir sevgiyle zerinde durduu eyin,

yani penisin yaratt bir sonu da deildir. Erkekliin fiziksel an
lam, toplum sal pratiin kiisel tarihi, toplumdaki yaam izgisi araclyla geliir.
t Szgelim i Batl lkelerde, ideal erkeklik imajlar, cn sistematik
biim de rekabete dayal spor kanalyla oluturulur _ve zendirilir:
Yetikinler Iounluda katlmcdan ok izleyici de olsa, kk
ocuklar olc fazla sportif oyunlar oynarlar ve bu alandaki ba
arlara ok nem li bir ey olarak bakmalar, retilir. Futbol, kriket
ve beyzbol gibi oyunlar iyi oynamada ierilen (ve srf gibi ol
duka bireyselletirilm i spor dallarnda da tem el olan) g ve y e
tenek kombinasyonu, ergenlik andaki bir ocuun yaamnn
gl bir biim de kteksisin etkisi altna giren ynn oluturur.
Bazlar bunu reddetse de (bu konuyu 8. B l m de ele alacaz),
birok kii iin, belli bir oyundan ok daha geni bir ilgiye sahip
bij: bedensel eylem m odeli olur. Ksacas bu tr yetenek, kiinin er
keklik derecesini deerlendirme aracdr.
te bu nedenle g ve beceriye ,duyul an ilgi, bedene kk sal
m , yllar sren katlmlarla rgtl spr gibi toplumsal pratiklere
kk salm bir nerme halini alr. Am a bu, boluktan kaynaklanan
bir nerme deildir. Anlam, erkekletirici pratikleri kuatan, bun
lara katlan toplumsal yaplarn baz nemli zelliklerini yo
unlatrr. Sz konusu yaplardan biri de^snf ilikileridir. Spor
daki bireysel rekabet sistemi, son dnem Olimpiyat ve spor kltr
analizlerinin de gsterdii gibi, gelikin kapitalizmde belirli bir bi
im alr. Daha dolaysz bir nem e sahip olan ey, toplumsal cin
siyet ilikilerin deki jktidaryapsdr. Erkekliin bedensel anlamnn
hedefleri ise her eyden nce, erkeklerin kadnlar karsndaki;
stnl v e kadnlara egem en olunmas iin gerekli. olanhed
gem onyac erkeklie bal gllk duygusunun teki erkek grup-1
lafm kf da duyulmasyla ilgilidir.
J
ktidar elde bulunduranlar olarak erkeklerin toplumsal tanm,
yalnzca zihinsel beden imajlar ve fantezilere deil, kas gc, du
ru , beden duygusu ve dokusuna da dntrlr. Bu, erkeklerin
iktidarnn balca doallatrlma, dier bir deyile doa, dze
ninin paras olarak grlme biimlerinden biridir. E le k le r in
stnlne v e ~bundanJcaynaklanan .baskc, pratiklere duyulan o123

nanem, baka ynlerden ok az gce sahip olan erkekler tarafndan

ayakta tutulmasna olanak salamas asndan ok nemlidir. Fi"
ziksel saldrganln, ii snf erkekliinin . baz temel b i
imlerinde tad nemi hepim iz biliriz. Komik bir anm ak
taraym: (Erkek almalaryla ilgilendiim bir dnemde aratrma
yaptm) bildik bir kulpte Gney Londral genlerden oluan bir
arkada grubunda genler birbirlerine akacktan .ama.sert yumruk
atarak sarnmiyetlerini kantlyorlard ve arkadalar d^nda^hi
kim seyi bu yaknla kabul etmiyorlard.
H egem onyac erkekliin fiziksel kuruluunda rtk bir ekilde
ierilen iddet unsuru, 1. B lm de zetlediim iz iddetin toplum
sal dalm n dorudan doruya sergiliyor.^Bu^dalmn en azmdan baz zelliklerinin tarihsel olarak deitiine dikkat ek
mitik. Bu, ok daha kapsaml bir beden politikasnn bir yndr.
Bedenlerim iz, bedensel etkiler reten toplu m sal durumlarda
byyor v e alyor, geliiyor v e ryor. Szgelim i, iinde ya
adm z snf sistemi, fakir insanlarn ocuklar iin yetersiz b es
lenme, zenginler iinse ar yem e ve an im e yznden iman
lk retiyor. Avustralya toplumsal dzeninin kurumsal-lam
rkl, beyaz insanlara kyasla yerliler arasnda olduka yksek
dzeylerde gz hastalklar grlmesine yol ayor: Krsal kesim de
yaplan ulusal bir aratrmada Avustralya yerlilerinin % 3 8 inde
trahoma hastal olduu belirlenmiti. Oysa beyazlarda bu has
taln oran % T di.
/ Beden politikasnn ayn zamanda bir toplumsal cinsiyet boyutu
da~ vardr dier bir deyile, toplumsal ilikilerin toplumsal cin
siyet yaplanmasn izleyen fiziksel etkileri bulunmaktadr?] A l
kolizm bunun ak bir rnei. Avustralyada yaplan 1980 tarihli ulusal bir aratrmada, erkeklerin % 14nn, kadnlarn da . %
6 snn ok yksek risk dzeylerinde bulunduu ortaya karl
mt. B aka bir fiziksel etki tipi ise ii snf aile yaamnn maddi
, koullarna ilikin almalarda ak bir biim de belgelenmitir.
rnein Margery Spring R icem W orking-class W ives (i S' nfmdan E v Kadnlar) balkl klasii, evin kk, karanlk,
rgtlenmemi iliinde gnlk yorucu ileri kadnlara brakan
iblmnn kadnlar zerindeki fiziksel etkilerini aratryordu.
Aratrma 1930larn ngilteresinde yaplmt. Birtakm top
124

lum sal ^sreler, bu aratrmada bulunan fiziksel etkileri yava ya

va deitirdiler. Bunlardan biri, etkili ve gvenilir doum kont
rolnn yaygnlam asyd. D oum kontrol tarihi, beden po
litikas teriminin hi de bir metafor olm adn gsteriyor. Yir
minci yzyl balan ngilteresinde doum kontrol hareketinin
lideri olan Marie Stopes, dahi bir politik rgtleyici ve pro
pagandacyd yle olm asa bile, Ruth H ailun kalem e ald bi
yografiden anlald kadaryla Stopes, konusunda bir teknik uz
mandan daha iyiydi. I. Dnya S avandan 1920Iere ve 1930lara
dein, halka ak doum kontrol hizmetlerinin verilm esi iin uzun
ve zaman zaman iddetli bir kampanya balatarak savamn
srdrd. Avustralyadaki hikye ise m cadelenin teki yzn
daha ak bir biimde ortaya koyuyor: Y zyln ilk yarsnda Octavius Beale gibi propagandaclar tarafndan balatlan, politik kaynaklarn doum kontrolne kar seferberlii. Beyazlarn yerleim
birimlerini etkisi altna alan sar tehlike korkusu, ngiliz rkn
Alnanlara kar desteklem eye alan emperyal vatanperverlik ve
ii snfnn kt yola sapmasndan duyulan korku, hem tp mi
tolojisiyle hem de yaygn doum taraftan kampanyay krk
leyen mevcut doum kontrol yntem lerine kar duyulan aklc
gvensizlikle birleti. D evlet de, bir sre iin, doum taraftar ko
numlara savruldu.
Emperyal ve rksal gerilemeden duyulan kayg, baka trde biri
beden politikasn, eitim le vcut yapsnn gelitirilmesi abasn
besledi. Okullarda rgtl bir pratik olarak beden eitimi (spordan '
ve askeri talimden farkl biim de) ondokuzuncu yzyl sonlarnda
kapitalist lkelerde geliti. sve bu konuda baz nemli yenilikler
getirdi ve bundan sonra bilim sel beden eitim i yntemi baka
yerlerde sve cim nastii olarak anlm aya baland. sve cm nastii, halklarnn askeri ve endstriyel verim liliiyle ilgilenm e
ye balayan mdahaleci devletlerde belirginleen belirli bir gle
birlikte yirminci yzylda kitlesel retim sistem inde yaygnlk ka
zand. Sonuta N azi okul eitim i, zamann beden eitimi modeli
olmutu. Beden eitim i, artk daha az militarize olsa bile yine de ideolojik olarak doldurulmu biimlerde, ada kitlesel retimin
temel paras olmay srdryor.
Bu durumda toplumsal cinsiyeti barndran toplumsal yapdaki
125

pratik dnmn yalnzca sim gecilik dzeyinde gerekletirilm e

diini syleyebiliriz. Bu dnmn, beden zerinde fiziksel et
kileri de vardr; szgelim i btnletirme bunun somut rnekle
rindendir, Bu btnletirmenin biimleri ve sonular zaman iinde
deiir, bu deiim ise toplumsal amalar v e toplumsal atma so
nucunda gerekleir. D ier bir deyile tamamen tarihseldir. S im
gesel olarak doa, k lt fe kar kabilir, hareketsiz beden de
ilerleyen tarihe. Ama pratiin gerekliinde beden, asla tarihin
dnda deildir ve tarih de asla bedensel varlk ile beden ze
rindeki etkilerden bam sz olamaz. Artk indirgem ecilie tem el
tekil eden geleneksel ikiliklerin yerine, bu btnlemenin ve kar
lkl etkileimin meydana geldii toplumsal ilikilere ait daha y e
terli ve daha btnlkl bir aklamann getirilmesi gerekiyor.

NOTLAR
DOAL FARKLILIK
:(s. 100-15). Stevensda (1984) cinselliin evrimsel tarihine sevimli bir
ksa giri bulabilirsiniz. Maccoby ve Jacklinde biyolojizmin ncelii iin bkz. Tieger (1980); biyolojik yatknlk tezinin saldrganlk zel
liinde bile tartlabilir oluu dikkat ekicidir. Kaba sosyobiyoloji alntlan Morris (1979), s. 74-75 ile Tiger ve Fox (1979) s. 20, 22den;
bilimsel sosyobiyoloji ise Wilson (1978), s. 139-140, 128. Doal cin
siyet farkllklaryla ilgili sosyobiyoloji ile IQ ve akl hastalklaryla il
gili szde bilimler arasndaki paralelliklere, genetik belirlenimciliin
: Lewontin, Rose ve Karnin (1984) tarafndan yaplan yararl eletirisinde deinilmiti. Ek alntlar Maccoby ve Jacklin (1975), s.
'.374.
AKINLIK VE OLUMSUZLAMA
(s, 115-21). Pratik aknlk tartmalar, Koscin de (1976) yardmyla,
byk oranda Sartre*dan (1976) geliyor; alkanlklar teorisinin ana
hattan iin bkz. Schmidt (1977). Kovelm (1981, s, 234-36), arzu ve alkanlklar arasndaki olumsuzlamay ilikin analizi buradaki ar
gmanla baz benzerlikler tayor, ama toplumsal cinsiyeti neredeyse
btnyle skalam - bir psikanalist iin byk ustalk. Alntlar
Rubin (1975), s. 169, 179-180de.
126

P R A T K D N M L E R

(s, 120-26). Erotizmin toplumsal anlamlar Angela Cartern romanlarnda

(rnein 1974) geni lde serimlenmektedir, Sado-mazoizm iin
bkz. Greene ve Greene (1974) ile Califia (1983), s, 118-132; alntlar
bir baka Califia yazsndan, S m a rt 3 (1984). Fiziksel anlamda er
kekliin toplumsal anlamlar iin bkz. Wilis (1979); Connell (1983) ve
Corrigan (1984) aklanyor. Spor ve kapitalizm iin Brolma (1978)
bakn. Trahoma hastalna ait veriler Temsilciler Meclisi Yerli leri
Daimi Komitesi aratrmasndan (1979); alkolizm verileri Salk Ba
kanl aratrmasndan (1984). Marie Stopes ve politik mcadelesi, bi
yografisini yazan Hail (1978) tarafndan aratrld; Avustralyada do
um taraftarln aratranlar ise Pringle (1973) ile Hicks (1978).

127

kinci Ksm

<#%.

Toplumsal cinsiyet
ilikilerinin yaps
p r

V-

F9N/Toplumsal Cinsiyet ve iktidar

V
Ana yaplar: Emek, iktidar, kateksis

.lsf

Buraya kadar yaptm tartma hep toplumsal cinsiyet teorisi alann ve bu teorinin Bat toplumsal dncesinde aamal olarak
ortaya kn izlem iti. Bu teorinin zerk olduunu ne srm
tm: Yani bu teori, mantm kendi dndaki bir kaynaktan alamaz, yle ki bu kaynak, ister doal farkllk, biyolojik reme ve
ya toplumun ilevsel ihtiyalar olsun isterse toplumsal yeniden
retimin zorunluluklar olsun, yine de fark etme^pYeterli bir top
lumsal cinsiyet teorisi, rol teorisinin rtk iradeciliinden ok daha
gl bir toplumsal yap teorisini gerektirir. Ama ayn zamanda,
kategoriciliin zorla kabul ettirdii karmaklklar fark edebilen
ve toplumsal cinsiyetin tarihsel dinamiini kavrayabilen bir yap
kavramna da ihtiya duyar,

131

nc B l m de byle bir teorinin oktan ortaya km aya

baladn ne srmtm. 4. B lm de ise sz konusu teorinin,
toplumsal cinsiyet teorilerinin yoluna kan canavarla yani doal
farkllk sorunuyla nasl baa kabildiini gsterdim. imdiki
blmde de, byle bir teorinin temelinin ne olduunu, yani top
lumsal bir yap olarak toplumsal cinsiyete ne tr bir aklama g e
tirdiini gsterm eye alacam.
Bunun iin yeni a p rio ri temeller aramaya gerek yok. Gerekli
k noktalan, rol teorisi v e kategoricilikte, toplumsal yapya dair
sezgisel grlerde zaten mevcut. Bunlann imdi belirtilen kri
terleri karlayacak biim de gelitirilm esi ise aama g e
rektiriyor. ncelikle, temeldeki yap kavramnn pratik te
orisindeki son gelim eler nda deitirilm esi gerekiyor. kinci
olarak tek bir toplumsal cinsiyet ilikileri yaps kavramnn,
btn oluturan yaplara veya alt yaplara ayrlmas gerekiyor.
nc olarak da cinsiyete dayal iblm gibi kavramlar (ki
ben buna yapsal m odeller diyeceim ) reten yapsal analiz tr ile
toplumsal cinsiyet dzeni gibi kavramlar (ki buna da yapsal en
vanterler adn vereceim ) reten yapsal analiz tr arasnda bir
ayrm yaplm as gerekiyor.
Bu blmn geri kalannda, sz konusu aamalar aklayacak
ve toplumsal cinsiyet ilikilerine dair blml yapsal m odelin
taslan izm eye alacam . 6 . Blm*de yapsal envanterleri iki
dzeyde tartacam: Bu iki dzey, toplumun btnnn top
lum sal cinsiyet dzeni ve belirli kurumlann toplumsal cinsiyet re
jimleri olacak. 7. B l m de de, toplumsal cinsiyet ilikilerinin ta
rihsel dinamii ile ada toplumsal cinsiyet dzeninin kriz
eilimlerini ortaya karmaya alacam.

A. YAPI VE YAPISAL ANALU

Toplumsal yap kavram, toplum bilimlerine temel olmakla bir
likte, mulak bir kavramdr. Kavramn kullanmlar, Piaget, L evi
-Strauss ve Althusserin salam ve gelikin modellerinden, sonuta
saptanabilir bir rnty gsteren her eyi yap olarak adlandran
saysz pek ok rnee kadar eitlilik gsterir. Toplumsal cinsiyet

hakkndaki yazlarn ou, iyiden iyiye yelpazenin son ucuna

ynelmilerdir. Yazarlar genellikle, toplumsal cinsiyet ilikilerinde
geni lekli bir dzen bulunduunu varsayan ama bunun tesinde
ok az aklama getiren kaba bir grle yetinirler.
A slnda tanmlara ilikin ok uzun olabilecek bir tartmay ksa
kesm ek amacyla, yap kavramnn, rntnn baka bir ifade bi
iminden ok daha fazlas olduunu v e toplumsal dnyann ele avuca sm azlna gnderme yaptn varsayacam. Yap kav
ram, bir eyle kar karya olm a deneyim ini ya da dier bir
deyile zgrln snrlarna ilikin deneyim i yanstr; ama ayn
zamanda, kiisel yeteneklerin izin verm edii sonular retebilmek
iin bakalarndan yararlanabilme deneyim ini de yanstr. Top
lum sal yap kavram (szgelim i dnyaya ilikin fiziksel olgulardan
ok) belirli bir toplumsal rgtlenme biim inde yer alan kst
lamalar ifde eder. Kstlamalar, bir igal ordusunun varl den
li kaba olabilir. Ama ou durumda toplumsal pratik zerindeki
kstlamalar, daha karmak glerin etkileim iyle ve bir toplumsal
kurumlar ordusuyla ilerlik gsterirler. D olaysyla toplumsal bir
yapnn ifresini zm eye ynelik giriimler genellikle kuramlarn
analiziyle balar.
I*- Toplumsal bir yap olarak toplumsal cinsiyet ilikilerine geJtirilen en gelikin aklamalar, Juliet M itchell v e Gayle Rubinin
lnerdii aklamalardr ve cinsiyet eitsizliinin kltrleraras te
pineli olarak akrabalk kurumu zerinde younlarlar. M itchell ve
Rubinin, akrabala temel oluturan yapya ilikin aklamalar,
i a u d e Levi-Straussun klasik kitab L es Structures elem entaires
'la p a ren te'den (Akrabaln T em el Yaplar) tretilmitir. Bu
Jdtapta, etnograflar ve tarihiler tarafndan derlenen koca bir yn,
jpvrensel bir temel mbadele sistem inin farkl biimleri halinde
zetlenir. Levi-Strauss, bunu kadnlarn erkek gruplan arasnda
mbadele edilmeleri olarak tanmlam ve toplumun kendisini outuran ey olarak kabul etmiti. Bu mbadele, Mitchell ve
Rubine gre, kadmlann tabi klnm asnn tem elini oluturur.
Toplumsal yaamda ille de m evcut olm as gerekmeyen ama
karlkl etkileimlerin ve kuramlarn yzeydeki karmaklnn
gizli nedeni olan temel bir iliki olarak yap kavram, toplum bi
limlerinde yapsalcln tm uyarlamalarnca paylalmaktadr.
133

Bu, betim leyici basit yap kavramlar karsnda byk bir ilerlemedir. Ama Ldvi-Straussun akrabalk teorisindeki gibi b i
imlerinde nemli sorunlar ierir. Yirmi yllk eletiriden ortaya
kan ana glk ise yapsalcln, toplumsal srecin z olarak
pratik kavramyla badamayan, dolaysyla toplum analizinde her
bakmdan eksiksiz bir tarihsellie ters den bir mantk zerinde
temellenmesidir. (Bu kavram iin 7. B lm e bakn.) Tarihsellik
olmakszn, bir dnm politikas akld olacaktr.
M itchell, pratik ile tarihi yeniden ileri srerek fem inist p o
litikann aklcln kurtarmaya aliyor. Bunu da, temel yapnn
(yani, kadnlarn mbadelesinin) ve bunun ortaya kard ataerkil
toplumsal dzenin, kapitalizm ama kadar evrensel kltr eleri
olduunu, ama artk bunun gerekmediini ne srerek yapyor.
M itchelln argman, 1970Terin ortasnda, zerk bir kadn ha
reketi iin teorik bir gerekenin salanmas asndan nemliydi.
Ama ayn zamanda, rtk bir biimde de olsa, ataerkil dzene kar
giriilen mcadelenin, tarihin tm nceki dnemlerinde akld o l
duunu ifade ediyordu. En hafif biim de syleyecek olursak bu,
keyfi grnmektedir. Tarihe byle bir izgi ekmekten kanmak iin, yapsalcln temel yap ve yzeysel pratik arasnda kurduu
keskin ayrm alt etmemiz gerekiyor.
Daha etkin bir balantnn nasl kurulabileceinin rnei, bir
baka akrabalk klasiinde grlebilir. M ichael Yng v e Peter
W illmottTn Fam ily and Kinship in East Lonon adl kitab, Bethnal Green kasabasndaki ii snf toplmunun ana odakl ak
rabalk yapsn betimliyor; yle ki bu yapda, anne, merkezi
ahsiyet olarak ve ana-kz ilikisi de ailenin ekseni olarak ele almyor. Bu yapnn, kurulu srecinde, ok etkin bir toplumsal pra
tikte srekli yaratlmakta v e yeniden yaratlmakta olduu gste
riliyor. K z ocuklar ve anneler, bazen gnde on iki kez, bir
birlerinin evlerine girip kyorlar; hastalkta bakm gibi hizmet alverilerini yerine getiriyor ve (kz ocuun evlilii de dhil o l
mak zere) dier aile ilikileri zerine gryorlar. Buradaki
yap kavram, her ne kadar deneyimde verili olmasa da, pratikten
soyutlanmam tr. Bethnal Green sakinleri, ana odakllk hak
knda hibir kavrama sahip deiller. Yap, gnlk pratikte yer alyla, kkl pratik deiikliklerine kar savunmaszdr. Young ve
134

W illm ottn, d banliylerdeki sitelere ge ilikin nl be

timlemesinde bu gsterilmitir. Bu g, istenmeyen ve tasarlan
mam bir ekirdek aile rnts retmitir. Bir gmenin be
lirttii gibi Burada yaamak sanki bir kutu iinde yok olup git
m eye benziyor.
Pratikte daha etkin bir yapnn var olduu ve yapnn pratik ta
rafndan daha etkin bir.biim de kurulduu gr, artk teorik o-larak biimlenmitir. Bu, Pierre Bourdieu v e Anthony Giddensm
gelitirdii ikici yap aklamalarnda zellikle ak. Bourdieu
nn Outiine o f a Theory o f P ra cticei (Bir Pratik Teorisi Tasla),
esas olarak toplumsal aktrlerin peine dt stratejilerin ta
sarlanmam sonulan zerine ironik bir vurguyla, yap ve pratii
birbirine balar. Birey veya aile stratejilerinin peine dlmesi, bu
stratejilerin kendilerini ortaya karan toplumsal dzenin yeniden
retimiyle sonulanr. Bourdieunn yaklam, insanlann yaamlann srdrrken sahip olduklan yaratclk ve enerjiyi tanma
gibi byk bir erdeme de sahiptir - bu, teorik sosyolojide pek sk
grlmeyen bir tavr. Ama Bourdieunn toplumsal yap im gesi,
toplumsal yeniden retim dncesine ylesine youn bir bi
imde baldr ki, aktrlerin haberi olm akszn meydana gelenler
dnda herhangi bir tarihsel dinamik dncesiyle badatrlmas
gtr. Tarih, Bourdieunn dnyasnda da gerekleir kukusuz,
ama retilmez.
G iddensn yaplatrma teorisi, yap ve pratii birbirine daha
da sk kenetler. Pratiin zorunlu olarak toplumsal kurallar veya
kaynaklan sahneye davet etm esi anlamnda insan pratii, her za
man iin toplumsal yapy nkabul olarak alr. Yap da her zaman
iin pratikten aa kar ve onun tarafndan kurulur. Am a biri ol
makszn br kavranamaz.
Giddensm yapnn ikilii olarak formle ettii denge, top
lumsal teorinin tm mevcut ereveleri arasnda bir toplumsal cin
siyet teorisinin gereklerine en yakn olandr. Ama yine de bizi iki
nemli sorunla ba baa brakr, Giddens, yap ve pratik balan
tsn mantksal bir konuya dntrerek (ki bu genelde toplum a, nalizinin gereidir), yapnn biim inin tarih iinde deiebm e o; lasln ortadan kaldrr. Bu, M itchell tarafndan rtk, kurtulu
V; hareketlerinin pratik politikas tarafndan da ak bir biim de or135

taya atlan bir olaslktr^ toplumsal cinsiyet analizi asndan

nemi de fazlasyla aktr. Giddens, ayrca bir btn, olarak ya
pnn etkisini aktarmaya giritiinde, klasik yapsalcla doru
keskin bir dn yapar. Buradaki paradigmatik rnei ise dilin ya
psdr ve bu da, toplumsal cinsiyet veya sn f gibi yaplar asndan
son derece yanltcdr. Giddens, yapsalcl karakterize eden ter
sine evrilebilir dnmler mantyla, bir olayn balamn, olayn kendi tarihi olarak grmek yerine, verili yapsal ilkelerin izin
verdii alternatifler olarak deerlendiren bir argmanla, yapnn
saalln vurgulayarak, tekrar karmza kar.
D em ek ki ikici modeller, tarihsel bir alm a gereksinim du
yuyor. Burada zerinde durulmas gereken nem li nokta udur.
Pratik, tam da Bourdieu ve G iddensn aklad anlamda yapy
nceden varsayarken, daima bir duruma karlk veriyordun Pratik,
bu durumun belirli bir yndeki dnmdr. Yapy tanmlamak
iinse, sz konusu durum iinde neyin pratiin etkisini kstla
dnn saptanmas gerekmektedir. Pratiin sonucu, yeni bir pra
tiin nesnesi olan dntrlm bir durum olduu iin de, pratiin
(zaman iinde), pratii kstlama biimini belirleyen ey yapdr.
nsan eylem i, zgrce icat etm eyi (Bourdieunn deyim iyle
syleyecek olursak, snrl biim de icat etme yi ) ierdiinden ve
insan b ilgisi dnmsel olduundan, pratik kendisini kstlayan
eye kar dndrlebilir; bylece yap kastl bir biim de pratiin
nesnesi haline gelebilir. Ama pratik de (toplumsal aktrlerin, ya
pnn gerekten tayclar olmalar lsnde) yapdan ka
amaz, kendi koullarndan bam sz bulunamaz. Her zaman, ta
rihin tortusu olan kstlamalar hesaba katmaya mecburdur. Orneb, evlenm eyi reddeden Victoria dnemi kadnlar, holarna g i
den baka bir cinsel yaam srdrmekte zgr deillerdi. o
unlukla uygulanabilir tek seenek, bakire kalmakt.
Toplumsal cinsiyeti barndran toplumsal ilikileri ele alma bi
imlerinin ou, yapy alt blmlerine ayrmaz. M ichele Barretnin W om en's Oppression, Today*i gibi metinler, balklar ideoloji, eitim, retim ve devlet eklinde birbirinden ayrr kuku
suz. Ama feminist dncede yer alan gl eilim , btn bu alanlan tek bir yapnn, kadnlarn tabi klnm as ve erkeklerin tabi
klmasnn tezahrleri olarak grmektedir. Cinsiyet rol teorisi, bu
136

kez ayn gr paylamaktadr. .

Burada, sz konusu tek yap i in nerilen temel n ed en lerin
kayda deer lde oalmasyla, baz sorunlarn ortaya kabile
cei ne srlmektedir. Evrimsel zorunluluklar, ormonal saldirganbk, erkeklerin fiziksel gc, ocuk yetitirmenin dayatt
gereklilikler, ailenin evrensellii, kapitalizmin ilevsel zorunlu
luklar, ocuk bakmna ilikin cinsel iblm vb. birer aklama
olarak birbirlerini itip kakmaktadr. A m a bunlarn hibiri kesin olarak yerleik hale getirilem eyecei iin de, birbiriyle rekabet eden
asl nedenler, birbirlerini geersiz klar. B u yzden, 1970lerin son
lan ve 198 0 lerdeki fem inist teoriletirmede, sonuta hibir kke
sahip olmayan bam sz saf bir fenom en olarak tabi klmma/tabi
klma eilim i belirginlik kazanmtr.
bu amaz, ayn zamanda yapnn ele alm biiminin an
lde basitletirilmi olduunu da ne srebilir. Tem elde-farkl
bir yaklam ise W om ans E state adl ilk kitabnda Juliet M itchell
tarafndan nerilmiti; aslnda M itchell, bu yaklam daha 1966da
Women; The Longest Revolution (Kadnlar: En Uzun Devrim ) adl
unlu makalesinde zetlem iti. M itchell, harfi harfine olm asa da
Althussern Marksizm revizyonundaki yntem i izleyerek top
lumsal cinsiyet ilikilerini drt ayr yapya blmt: retim, y e
niden retim, toplumsallama ve cinsellik. Bu yaplarn her birinin,
^ac^1^ ar zerinde kendine zg bir bask uygulama biimini retti
ini ne sryordu. Bunlarn her biri kendi tarihsel yrngesine sa
hipti ve farkl dnemlerde birbirlerinden daha hzl veya daha ya
va deiiyor olabilirlerdi. M itchell vurgulamam olsa da, farkl
yaplardaki iliki rntlerinin birbirleriyle eliebilecei gr,
argmannda rtk olarak yer almaktadr. D ier bir deyile, top
lumsal cinsiyet ilikilerinin yaps isel olarak elikili olabilir.
sel farkllama, tarihsel eitsizlik ve isel eliki kavramlannm, toplumsal cinsiyet ilikilerinin yapsnn anlalmas asndan
byk nem tadn ne sreceim. M itchelTm dncesinin bu
yn, kendisinden sonraki teorisyenler tarafndan byk lde
gz ard edildi; ama Kerreen Reiger v e M ichael Gilding tarafndan
kullanlan drtl m odelin, toplumsal tarih alannda iyi bir etkiye
sahip olduunun da unutulmamas gerekir.
Teoride bu m odele yer verilm emesinin bir nedeni de, M ite-

'.................... .........--- -

W.-H
___ _
N ....

138

.. '

helTdaki biiminin tutarsz oluundan kaynaklanr. Dorusunu

sylem ek gerekirse retim, yeniden retim vb. sonuta birer yap
deildir. Tersine, pratik tipleridir v e birbirleriyle rtrler. Sz
gelim i cinsellik, yeniden retimde yeterince ak bir biim de ierilmektedir. Toplumsallama, eer i anlamnda ocuk bakmna
ilikin fem inist analizleri kabul edecek olursak, bir retim bi
imidir. Kukusuz bu pratiklerde ortaya karlacak yaplar m ev
cuttur, ama M itcheUm argmannda, bu pratik alanlarnda etkin olah yaplarn ayrk olduunu belirten hibir dnce yoktur. Bu
yzden M itchell, yeni bir yapsal analiz biim ini iaret etmekte ama bunu gelitirmemektedir.
Bununla beraber, kadnlarn tabi klnmasna ilikin ayrntl bir
aratrmayla, W om ans E state'in beklentisi yerine getirilmi oldu.
G etiim iz on yllk dnemdeki almalar, kadnlar ve erkekler arasnda olduka farkl iki iliki yapsnn taslan ortaya kar
mtr. Bu yaplardan biri, blmyle ilgilidir: E v ileri ve ocuk
bakmnn rgtlenmesi, cretsiz ve cretli i arasndaki blnme,
em ek piyasasnn ayrmcl ve erkeklere ait iler ile kadnlara
ait iler yaratlmas, eitim ve terfide ayrm gdlmesi, cretler ve
mbadelede eitsizlik. kinci yap ise otorite, denetim ve zorlama ile ilgilidir: D evlet ve i dnyasna ikin hiyerariler, kurumsal ve
kiieraras iddet, cinsel dzenlem e ve gzetim , ev ii otorite ve
bunun mcadelesi.
Bu yaplarn esasen farkl olduunu sylem ek, kesinlikle genel
olarak birbirlerinden 1 ayr olduklarnn ima edilm esi anlamna g el
mez; iin dorusu, her zaman i ie geerler. Am a bu ifade, ilgili
tplumsal, ilikilerin dzenlenm esinde baz tem el farkllklarn bu
lunduu anlamna gelir. lk yaklamda, birinci yapdaki ana ku
rulu ilkesinin ayrlma veya blnme olduu ve ikinci yapdakinin
de eitsiz btnleme olduu sylenebilir; Mal ve hizm et retimi araclyla servet birikimi, iktidarn kurumsallamasndan farkl bir
tarihsel yrnge izler ve kadnlk ile erkekliin biim lenm esinde
farkl etkiler tar,
! Toplumsal cinsiyete ilikin kurumsal ve psikolojik konularn
ou -a m a hepsi d e il- em ek ve iktidar yaplan kapsamnda an
lalabilir. yle grnyor ki, insanlann birbirleriyle duygusal
balar kurma biimleri ve duygusal ilikilerin gndelik ynetim i,

b--

kesinlikle toplum sal olmakla birlikte farkl bir,mantk izliyor. E

cinsel kurtulu hareketi, psikanaliz ve cinsellie dair feminist ar
gmanlar tarafndan ortaya atlan konular, yalnzca emek ve ik
tidarla aklanamaz. Ksacas, nc bir byk yap varm gibi
grnyor. B u yap, nesne seiminin, arzunun ve arzulanmann
rntlenmesiyle; heteroseksellik ve ecinselliin retilmesi ve aralanndaki ilikiyle; toplumsal olarak yaplanan toplumsal cinsiyet
kartlyla (kadnlardan nefret, erkeklerden nefret, kendinden nef
ret); evlilikte v e dier ilikilerde gven, gvensizlik, kskanlk ve
dayanmayla ve ocuk yetitirmeyle ilgili duygusal ilikilerle ba
lantldr.
Bu blm de ne srdm argman, artk bu yapnn am
pirik adan toplum sal cinsiyet ilikileri alannn ana yaplan ol
duu varsaym zerinde ilerliyor. Baka bir deyile, bu yaplar (a)
u anki toplumsal cinsiyet aratrmalar ve cinsel politika kap
samnda ortaya karlabilirler v e (b) bugne dek anlalm olan
yapsal dinamiklerin ou iin bir aklama getirebilirler. Ama ne
srdm argman, sadece bunlann ortaya kanlabilir yaplar ol
duklarn ve alan tamamen tkettiklerini varsaymyor. Ayrca bun
lann kanlm az yaplar olduklann da iddia etmiyor (bu, herhangi
bir durumda tekrar temel nedenler m etafiziiyle karaya oturma
mza yol aabilecek bir iddia olurdu). ne srdm argman, bu
gnk tarihin kullanl bir yorumuna ulamamz salayabilecek
, bir ereve neren, daha lm l, daha pragmatik, ama belki de ta
ntlanma olasl daha yksek bir iddiaya yaslanyor.
Toplumsal yapnn, bir toplumsal ilikiler km esinde iicin pra
tik zerindeki kstlama rnts olarak kavram, pek ok farkl
biimde zgn klmabilir, Yukarda zetlediim iz yaplar -ib
lm, iktidar yaps ve kateksis y a p s- yapsal modeller adm
vereceim eyin rnekleridir. Belirli bir mantksal karmaklk
dzeyinde iler ve bu dzeydeki tarihsel durumlar arasnda rtk
bir biim de kyaslamalar yaparlar. Kapitalist endstrileme so
nucunda cinsiyete dayal iblmnde ieyin deitii ya da k o
mnist ve kom nist olmayan devletlerin cinsiyete dayal iktidar ya
psnda bir farkllik olup olm ad gibi sorularn gndeme gelm e
sine neden olurlar.
Y apsalclk hakknda uzun sren tartmalarda yapsal m o139

dellem e, yapsal analizin en nemli konusu oldu. Levi-Straussun

akrabalk ve mit teorileri, Piagetnin zek teorisi veya C hom skynin szdizim i teorisi gibi sanal dnme bal yapsal m odellerle
ilgili anlalabilir bir esrime yaanmt. Bunlar dnsel adan
gl modellerdi; ilevselcilik ile bulank bir ampirisizmden oluan
karmn hkm srd bir dnem de toplum bilim lerine dzen
ve netlik kazandrmlard. Y ine de yapsal analizin dier olaslklannm , zellikle de tarihle olan balantnn gzden kam a
sna y o l amlard.
Lucien Goldmann bu olaslklara daha programatik bir ekilde
dikkat ekm iti. Goldmann, kltrn yapsal analizinin klasik pra
tik tantlamalarn sunsa da, gelitirdii genetik yapsalclk* te
orisi, m etodolojik bir taslan tesine gem eyi baaramad. G old
mann, karmak bir yapnn, yapsalcln sanal zamanna zt
olan gerek zaman iindeki dnmleri zerine almann mm
kn olduunu gsterdi (bu blmn geri kalannda benimsenen
yaklam da bu). Goldm annn Le D ieu cache'deki (Gizli Tanr)
yntem i, ayn zamanda ikinci trden bir yapsal analizin, verili du
rumun yapsal zelliklerinin envanteri olarak adlandrlabilecek
eyin derlenmesinin nem ini iaret etmektedir.
Yapsal modellerin, belirli bir mantksal dzeydeki durumlar aras kyaslamalara yn eld ii.bir yerde, yapsal envanterler de tm
dzey ve boyutlarna atfta bulunarak verili durumun daha btn
lkl bir aklamasna ynelirler. Bunun sonuta esrarengiz bir ta
raf yok. Belirli bir olayn arka planm aratran herhangi bir ta
rihi, gler oyununun veya dengesinin o anki durumunu irdeleyen
herhangi bir politikac, yapsal bir envanter hazrlyordun A yn
ekilde, cinsel politikada bulunulan noktay kavramaya, nereye ulaacam z tanmlamaya ynelik herhangi bir giriim de, baka
bir kltrn veya baka bir dnemin toplumsal cinsiyet ilikilerinin
ayrc zelliklerini belirlem eye ynelik herhangi bir giriim de ya
psal bir envanter gerektirir.
Bu ilem iin gelitirilen iki faydal kavram var. Bunlardan biri,
Jill M atthewsun szn ettii toplumsal cinsiyet dzeni, daha ak bir ifade ile erkeklerle kadnlar arasnda v e kadnlk tanmyla
erkeklik tanm arasnda tarihsel olarak kurulmu bir iktidar ilikileri rts. M atthewsu izleyerek bu terimi, tm bir top
140

lumun yapsal envanteri iin kullanacam. Bir okul ierisinde, oyunun cinsel politikadaki durumunu betim lem eye ynelik eitim aratrmamzda gelitirdiim iz toplum sal cinsiyet rejimi kavram
da, daha kk bir lekte (M atthew sunkiyle) ayn mant ieriyor. Bu terimi de, belirli bir kurumun yapsal envanteri iin
kullanacam.
Yapsal envanter ilem inin kabul edilm esi, farkl bir konular
veya balklar kmesini beraberinde getirmez. blm, iktidar
yaps ve kateksis yaps, her toplum sal cinsiyet dzeninin veya
toplumsal cinsiyet rejiminin ana unsurlardr. Yapsal modeller ve
yapsal envanterler, ilkesel olarak ayn olgulara bakmann birbirini
tamamlayan biimleridir. Uygulam ada her ikisi de, deien vur
gularla srekli olarak kullanlmaktadr. Bu ve bir sonraki blmde,
analiz, mantn vurgulamak am acyla bunlar ayr ayr, tar
taca m ,a m a bu ayrmann kesinlikten uzak olduunu da ek
leyeyim .

B. EMEK
-^Cinsel iblm, en basit anlamyla belirli i tiplerinin belirli insan
kategorilerine bltrlmesidir v e bu bltrmenin daha somaki
bir pratii kstlamas lsnde de toplumsal bir yapdr. Birbiriyle ilikili eitli biimlerde gerekleir. lkinde, insanlar a rasmda nceden tasarlanm bir iblm , insanlar ie bltren
toplumsal bir kurala dnr. Bir firm aya giren iiye, kadnsa X ii, erkekse Y ii verilir. Bu tr kurallarn ileyiine, toplumsal cin
siyet konusunu ele alan cretli istihdam aratrmalarnn hemen
hepsinde rastlanr ve bu, sadece dk teknolojili endstrilerde
grlen basit bir taknt deildir.>Ruth Cavendish, Women on the
Line (Montaj Bandndaki Kadnlar) adyla yaymlad, bir ngiliz
motorlu tat paralar montaj fabrikasna ilikin enfes etnografik
aratrmasnda, kadnlara ve erkeklere bltrlen iler arasndaki
neredeyse mutlak ayrm gsteriyor. Yazar bu gzlem ini u sz
lerle ortaya koyuyor: Daha iyi bir i iin sahip olm anz gereken
tek nitelik erkek olmak. Bu ok ak. Motorlu tatlar artk tek, nolojinin en gelikin noktas deil, ama bilgisayarlar yle. Game
141

ve Pringle, G ender at Work't&, hesaplamann (yani, bilgi say

mann) geliiminin, herhangi bir igc kadar ayrmc i piyasalar
ortaya kardm gsteriyor. Kadnlar, bilgisayarlarn
okuyabilmesi iin veri giri kartlarna delik amak zere ie almyorlar; erkekler ise operatr, sat sorumlusu, sistem analisti ve
ynetici konumlarnda asl gce sahip oluyorlar.
lerlik halindeki bir ayrmclk kural, pratik zerinde yeni
kstlama biimlerine, rnein aynm sal ustala dnr. Kadn ve
erkeklerin ayrmsal eitim aldklar veya ustalatklar bir yerde,
ayrmc istihdam da iverenin bak asndan olduka aklc
grnr. Carol O D on n ellin The B asis o f the B argain c gs
terdii gibi, cinsiyete dayal ayrmsal ustalk ve eitim , eitim sis
temi ve em ek piyasalar arasndaki ortak yzeyin ok genel bir
zelliidir. Cinsiyete dayal iblm, bu tr mekanizmalar araclyla, ayrmclk kart daha belirgin stratejilere kar da
yankl, teknik grnl bir iblmne dntrlr. Erkeklerin
belirli bir i iin kadnlara kyasla daha iyi hazrland veya eitildii bir yerde, bavuranlar arasnda en iy inin seim i, normal
olarak bir erkein seilm esi anlamna gelecektir. niversitelerin
st basamaklarnda erkeklerin neredeyse tam bir hkimiyet kur
malar ise bu dolayl ayrmcln arpc rneklerindendir.
Ustalk ve eitim , cinsel iblmn gl bir toplumsal
kstlama sistem ine dntren mekanizmalardan biridir. D e
itirilmesi iin bilinli bir giriimde bulunulduunda ise ne denli
gl olduu ortaya kar. Ayrm clk kart ve olum layc eylem
programlar deneyim i bununla dorudan balantl ve kaydedilen
yava ilerlem e de bilinen bir ey. Daha az bilinen ancak ayn
lde nemli olan ise cretsiz ite, zellik le de ev ii ve ocuk ba
kmnda cinsiyete dayal iblmn deitirm eye ynelik g i
riimlerin oalm aya balayan kantlandr. Lynne S egaln dikkat
ektii gibi bu, 1970lerde ngilterede Y eni S ol hareketi so
nucunda gelien kiisel politikalann nemli bir oda olmutu. Paul
mato, M elbournede yaad iki yllk ev erkeklii deneyim i
zerine grt erkeklerin ounun, erkeklerin alm as g e
rektiini (yani, ev iini iten saymadn) v e erkeklerin ekonom ik
adan kadnlara bam l olmamas gerektiini hissederek bu ters
yz oluu kabul etmediklerine dikkat ekiyor. Bu amaza ilikin
142

zm lerden biri, Am atoyu, karm baanl bir biimde smryor olarak grmek oldu. Cinsiyete dayal geleneksel ib- :
lmnn gl kltrel desteklere sahip olduu fazlasyla ak.
R.E. Pahln ngilterenin gneyinde yapt yakn tarihli bir a- Y
ratrma, isiz erkeklerin ev lerine daha fazla katlmalarna
ynelik bir eilim olmadn gsteriyor; Graeme Russelm, ev i-'j
inde rollerin ters yz edilm esi zerine Avustralyada yapt a--,
ratrma ise kar ve koca arasnda ortaklaa ocuk bakm dzen
lemelerinin son derece dengesiz olduunu ortaya koyuyor.
Y ine de, bunu tersine evirm eye ynelik baz giriimler bu
lunduu gerei, bilgisayar gibi endstrilerde cinsiyete dayal yeni
bir iblmnn yaratlmasyla beraber, yapnn yalnzca bir
kstlam a olmadna, yan sra bir pratik nesnesi de olduuna iaret ediyor. yerlerindeki blnm eyi belgeleyen aratrma, ayn
zamanda onu ayakta tutan etkinlii, toplumsal em ei de belgeler.
Ruth Cavendishin aratrma yapt fabrikada ynetim erkeklerin
elindeydi, sendika da yle; bu yzden her iki hiyerarinin de, kadn
iilerin kendi konumlarn deitirm eye ynelik (sonunda uyarsz
bir greve kadar varan) giriimlerine kar km as bir rastlant de
ildir. D avid Collinson ve D avid Knightsbn yapt bir baka n
giliz iyeri aratrmas da, bir sigorta firmasnn bro ksmnda cin
siyete dayal iblmn ayakta tutan yntem leri gl bir
biim de gsteriyor. Ynetim deki erkekler, rutin bro iinin zerine
bir m evkiye terfi etmenin yollarn aratran kadnlarn gzlerini
korkutarak onlar aslnda kendilerinin de ulamak iin yrtndklar
bu em elden caydrmaya alyorlar, B ylece, kadnlarn sigorta iine uygun olmaylarnn eksiksiz bir minyatr ideolojisi an
lamna gelen ey salanm oluyor; ve yneticilerin kadnlara
ynelik gerek nyarglar, varsaymsal mterilerin nyarglarna
bavurularak rasyonelletiriliyor.
A m a bu iki iyerinde sz konusu olan toplumsal cinsiyet re
jim leri, birbirinden nemli lde farkldr; ayrca cinsel ibl
mn ayakta tutan mekanizmalarn fazlasyla kendine zg olmas
da olasdr. M ichael Kordanm, iyerindelci cinsel politikaya ilikin
Amerikan aklamalarnn ilklerinden biri olan M ale Chauvinism
(Erkek ovenizm i) adl kitab,, kadnlarn ezilm esini zellikle pat
ronlarn uygulad bireysel ayrmcln rn olarak sunuyor.

Am a bu, Cavendishin aratrd fabrikadaki gibi kolektif

smrnn sz konusu olduu bir durum iin doru olmayabilir.
N e var ki, Kordann szn ettii, ie alma ve iten karmann,
cret belirlem e ve terfi ettirmenin fazlasyla bireysellem i olduu
N ew Yorkun anonim irket brolar dnyasnda, kadnlarn dlan
m as belki de byk lde irket yneticilerinin bireysel cinsiyetililderi araclyla ilemektedir.
Tekil iyerinin tesinde, cinsiyete dayal iblmn tm ii
kategorileri kapsamnda oluturan daha geni bir toplum sal sre
vardr. Szgelim i Margaret Power, yen i i ye ii kategorilerinin
biimlendirildii tarihsel bir sre olarak kadnlarn m esleinin
yaratlmas olgusundan sz eder. Zaten var olan bir blnmenin
mekanik olarak yeniden retilmesi kesinlikle sz konusu deildir.
Artk elim izde bunu belgeleyen, bireysel m esleklere ilikin rnek
olay incelem eleri var. En iyilerinden biri de, Eve Gamarnikowun,
m odem eitim li hemirelik m esleinin Florence N ightingale gibi
giriim ciler tarafndan nasl kurulduunu gsteren aratrmas. M o
dern hemirelik m esleinin temeli, orta sn f kadnlarna yar pro
fesyonel bir i alan amak amacyla, tp pratiinin denetiminin er
keklerin (dier bir deyile, doktorlarn) elinde olmasn kabul eden
bir dengeydi.
Bu rnein de gsterdii gibi, cinsiyete dayal iblmnn ku
rulmas, yalnzca iin insanlara bl tr lm esinden ibaret deildir.
Ayn zamanda iin tasarmn da ierir. Uygun tek n o lo jiy e dair
argman - ev re asndan daha az ykc veya daha ucuz veya
zellikle nc D nyann ihtiyalarna uyan makineler veya tek
nikler- bir ii yapmann asla tek bir yolu olmadna aklk ka
zandrmtr. Hatta nkleer bomba yapmann bile alternatif yollar
vardr. Endstriyel imalatlk veya ev ileri gibi sosyo-teknik bir
sistem, eitli biimlerde kurulabilir. te bu nedenle, belirli bir
dnemde geerli olan belirli tasarmlar ve pratikler, bir tr top
lumsal tercihi yanstrlar. imdilerde geerli olan em ek pratii, aralannda cinsel iblm de olmak zere belirli toplum sal dzen
lemelere bal olarak tasarlanan teknolojiye yerletirilir. rnein,
Endstri Devrim inin ilk yllarnda Kuzeybat ngiltere ve Gney
skoyadaki pamuklu bez fabrikalarnn dokuma tezghlan ka
dnlar ve ocuklar tarafndan altrlmak zere tasarlanmt. T.C.

Smout un dikkat ektii gibi, yeni fabrikalarda ii olarak kadnlar

ve ocuklar tercih ediliyordu, nk i disiplininin o zamana kadar
grlmemi talepleri karsnda daha uysal olduklar varsayl
yordu. Fabrika sahipleri, tercih ettikleri kadn v e ocuk igcn
kendilerine ekm ek iin kocalarla nasl baa kacaklar gibi ilgin
bir sorunla kar karya kalmlard.
^ F v ii teknolojisi, daha da karmak bir rnektir. Elektrikli
sprge veya amar makinesi gibi aygtlar, hem kadnlar hem de
erkekler tarafndan altrlabilir. Am a en ok satlan modeller,
yalnzca tek bir evin halk tarafndan kullanlacak biim de ta
sarlanmtr ve her ev iin yalnzca tek bir srekli ev iisini g e
rektirir. Bu dzenlem e, olas veya uygulam aya geirilebilir her
hangi baka bir dzenleme tarafndan deil, cinsiyete' dayal
uzlamsal iblm tarafndan salanmaktadr. Bu yzden rek
lamda, makinelerini altrrken glm seyen kadnlarn resimleri
kullanlr, glm seyen erkeklerinki deil. A yn ii baka toplum sal
dzenlemeler altnda yapacak cihazlar; tasarlamak fazlasyla olasdr^ rnein, ngiliterede yerel ynetim ler tarafndan iletilen
halka ak amarhaneler, 1930larda ve 1940larda amar
ykamann m ekaniklem esi iin pratik bir alternatif yol salamt.
Am a sava sonras zelletirme ile bunlarn kkn kuruttular.
1950li yllarn tketim mallan patlamas ise dier eylerin yan
sra' ev iinde cinsiyete dayal iblmnn yeni aralarla yeniden
kurulmasn getirdi.
Bu deerlendirmeler, iblm grnn kendi bana ok
kstl olduu s.onucunu aa vuruyor. D ier bir deyile, il-,
gilendiim iz ey yalnzca iin bltrlmesi deil; o iin doas
ve rgtlenmesiyle de ilgileniyoruz. Am a her iki olgunun da iin
rnlerinden, yani hizmetler ve gelirin dalmndan ayrlmas
imknszdr. Cavendishin aratrmasn yapt fabrikaya dnecek
olursak, erkek ilerinin ok daha iyi cretlendirildiini rendii
mizde, erkeklerin cinsiyete dayal iblmnde iddetle diretmeleri
daha fazla anlam kazanyor. Fabrikadaki baz erkeklere, daha k o
lay bir ie sahip olmalarna ramen, kadnlarn iki kat cret
deniyordu. Oysa, evli olsun ya da olm asn, btn kadnlara evli
kadn creti denmekteydi. B u, istisnai bir rnek olmaktan daha
tede bir durumdur. 1 . B lm de de gsterildii gibi, onbe yldr
FION/Toplumsnl Cinsiyet ve ktidar

145 .

erkeklere v e kadnlara teorik olarak eit cret denen bir lke

olarak Avustralyada kadnlarn gerek ortalama geliri, yine de er
keklerin ortalama gelirinin yatsndan azdr.
Bu durumda, cinsiyete dayal iblm artk yalnzca kendine
has bir yap olarak grlemez. Daha geni bir rntnn, toplumsal
cinsiyet yapl bir retim, tketim ve datm sisteminin paras olarak grlmek zorundadr.
W Yalnzca bir cinsel blnmenin deil, retimin de bir toplumsal
cinsiyet yaplanmasna bal olduunu dnmek, cinsel po
litikayla balantl olan ama geni cinsiyet kategorileri ierisinde
ilerlik gsteren igc iindeki farkllamalarn daha ak bir bi
imde tannmasna olanak salar. Bu farklla malardan bazlar, fa
hielikte veya elence sektrnde olduu gibi, cinselliin ken
disinin pazarlanmasyla ilikilidir. Am a konu bundan daha da
ayrntldr. rnekler, belirli bir kadnlkla ykl belirli teknik us-,
talklann kombinasyonu olarak resepsiyon memurluu, havayolu
hosteslii v e sekreterlik gibi m esleklerin yaratlmasn ierir. B e;lirli endstriler, zellikle de giyim ve tiyatro, ecinsel erkeklikle
ibalantldr. Dier, taraftan i idaresi ise kiileraras egem enlik etirafnda rgtlenen erkeklik biim leriyle btnletirilmitir:
dnyasnda em ee ynelik sert grne hayran olunur ve sal
drgan pazarlama gibi ifadeler, letme jargonunda onama te
rimleri olarak kullanlr, r:
Ama kavramn bu ekilde geniletilm esi, Marksist teorideki
retim tarz veya bu kavramla hemen hemen ayn anlam tayan
toplumsal iblm kavramna toslamaktadr. Kadnlarn kojumunu bu kavranilara balamaya alan geni bir literatr sz
konusudur; bu, 3. B lm de dikkat ekildii gibi, en nemli dsal
toplumsal cinsiyet teorisidir. Bu teorik giriimin ksrl epey faz
la, nk buradaki teoriletirme yeterince gzpek deil. L i
teratrn neredeyse tamam, M arksizm deki geleneksel kapitalist
retim tarz tanmn, temel olarak sn f ilikileriyle tanmlanm
bir retim sistem i olarak kabul etmektedir. Hatta eve kk salm bir
ev ii retim tarzn tanmlama abas bile, kapitalizme likin
snf analizine el dedirmemektedir.
Toplum aL^nsiyetrilnm elerinin, sn f temelinde yaplanan
bir retim tarzna ideolojik bir eklem e olmad artk kabul e146

H-

dilm eli. Bu blnmeler, dorudan doruya retimin kendisinin de

rinlere yerlem i.bir.zelliidir. Ev ileriyle, hattariicretsz~ev4r
em ei v e endstrideki cretli i arasndaki blnmeyle bile snr
lanmamlardr. stne.stlk endstriyel rgtlenmeninJemelbir
zelliidirler. Kapitalizm ncesi retim tarzlarndan arta kalan bir
taknt da deillerdir. Bilgisayar ve dnya pazarna retim yapan
fabrikalarla ilgili rneklerin gsterdii gibi, kapitalist dnya ekonom isinin en geliirin sektrlerinde gl bir biim de ya
ratlmaktadrlar;
Bir dizi argman kararl bir biimde Game ve Pringlen ' '
nerdii sonuca ulayor. Toplumsal cinsiyete bal blnmeler, /
kapitalist sistem in temel ve yaamsal bir zelliidir; hatta kabul
dilebilir bir biim de snf blnmeleri denli temeldir. Sosyalist te- j
ori, artk kapitalizmin erkekler tarafndan ve ncelikle de er- (
keklerin lehine iletildii gereinden kaamayaca bir noktaya \
gelmitir.
Sanrm buras, kapitalizmin sosyalist analizini daha geni bir
biim de yeniden ele almaya uygun bir zemin. nk, feminist ar
gman, kapitalizmi ncelilrie kresel bir eitsizlik ve emperyalizm
sistem i olarak gren nc Dnya radikal hareketlerinin grle
riyle ilgin benzerlikler tayor. Her ikisi de, bir retim tarz kav
ramnn ima ettii, tem el olarak homojen bir,yapdan ok, nitel adan farld birtakm smr mekanizmalaryla elde edilen karlan
younlatrma ve dzenlem e sistem i olarak yeni bir kapitalizm
gr nerir. Eer bu genel olarak doruysa, Eli Zaretskynin Cap ita lism , the Fam ily and P ersonal Life'ta (Kapitalizm, A ile ve Kiisel Yaam ) yapt gibi, kapitalizmin, toplumsal cinsiyet veya ev
ii yaamn mevcut ataerkil rgtlenmesini ele geirip bunu kendi
yeniden retimi iin kullandn ne srmek gibi kaamaklara ar
tk gereksinmemiz kalmamtr. Balant biraz daha dorudandr.
Kapitalizm, bir lde toplumsal cinsiyet ilikilerince yaratlan ik
tidar ve kr olanaklanndan olumutu. yle olmay da srdryor.
Peki ama toplumsal cinsiyet ilikilerinin liretim v e tketim
srelerinde yer aldna ilikin bu anlay gz nnde bu
lundurulduunda, bunlarn ana rgtlenme ilkeleri nelerdir? N e tr
bir sistem ile urayoruz? Bu noktada, argmanm daha spe
klatif ve belirsiz kalyor. Aadaki yaklam , deim ez bir $o147

' nutan ok kurucu bir hipotez olarak neriyorum. Bununla beraber,

baz pratik reform deneyim leri kadar im diye dek szn ettiim
ev ii ve endstriyel em ek aratrmas zerinde temelleniyor. zel
likle nemli grnen be konu var:
1 ) teknik akldlklanna ve bunlar eksiksiz klmann imkn

2)

3)

4)

5)

szlna ramen kadnlar ile erkeklerin ileri arasna ekilen

snrlanl bu denli byk olm as ve bunlarda diretilmesi;
ekilen snrlarn ounun, iyerindeki krllk veya em ek d e
netimi ya da her ikisiyle olan balants;
bu snrlamalarn, gerekte tm kadnlar, sermaye olarak kul
lanlabilir, bir lekte servet birikimi olanaklarndan yoksun v e
ya nemli sermayelerin denetimine ulaacak kariyer yollar
dnda brakmaya ynelik ileyi biimi;
snrlarn olduklar gibi korunmasnda -gen ellik le sn f izgileri
boyunca erkeklerin dayanmasn destekleyen pratiklerin
nemi;
ocuk bakmn kadnlara, zellikle de gen kadnlara bl
trmeye ynelik ileyen gelir farkllklar ve iblralerinin tu
tarll.

Bunun byk blm, iki ana ilke kapsamnda anlalabilir. B un

lardan birine, birikimin toplumsal cinsiyetli mant adn v e
rebiliriz. Em ein toplumsal cinsiyet temelinde rgtleniinin ta
mam, ekonom ik kazanlar bir ynde, ekonom ik kayplarysa
baka bir ynde younlatrr ve bunu da, kendine zg bir birikim
dinamiini retmeye yetecek bir. lekte yapar. Christine Delphy,
Fransz evliliklerine ilikin almasnda bu tr bir mekanizma sap
tamt; ama konuyu ev ve bire bir evlilik ilik isiyle snrl tutarak
endstrideki daha byk birikim olaslklarn gzden kard. K a
zanlar ve maliyetler, km e olarak cinsiyetler arasnda ya hep yahi eklinde datlmamaktadr. Cynthia Cockburnn aratrd
basm ustalar, kk kazanlar salayanlardr; onlar ie alan med
ya kapitalistleri ise byk kazan salayanlar. Fem inizm asndan
stratejik nem tayan bir olgu da, tm kadnlarn, yaamlarnda
byk baarszlklara uram olmamalardr. Kazanlarn, olanak
larn ve maliyetlerin tamam, urunda savamaya deecek denli
148

byktr ve birok erkek grubunun dlam a ve snrlamalar izme

ynnde etkin pratiini harekete geirmektedir.
!
Toplumsal cinsiyete dayal birikimin hzna ve leine ilikin
iki isel snr vardr. Biri, iblmnn, belirlenmi olmakla bir
likte kesinlikten uzak olduu gerei. ok ok az sayda kadn de
nizcidir v e ok ok az sayda erkek sekreterdir, ama her ikisinin de
byk bir ksm , memur, dkkn sahibi, sat elem an, bilgisayar
programcs ve retmen olarak atr. K yl tarmnda iin
byk bir blm ortaklaa yaplr. kincisi ise evlilik ilikisinin
bire bir niteliidir. Y alnzca tek bir teki kiinin em einden maddi
kazan karlmas iin snrl bir alan mevcuttur. Bu yzden, en
dstrideki birikim sonucu retilebilen ekonom ik eitsizliklerle
kyaslandnda, evlilik araclyla rgtlenen emekten kaynakla
nan ekonom ik eitsizliklerin lei acm aszca snrlandrlmtr.
Bu adan, ekirdek aile biimi, cinsiyet eitsizlii zerinde nemli
bir kstlam a olarak grlmelidir. Ev ilerinin gnmzdeki ti
carilem esi, szgelim i fast food dkknlarnn sayca art, top
lumsal cinsiyetteki ekonom ik eitsizlikleri artrma eilimindedir.
Belki pek mutluluk verici deil ama ikinci ilke, erkekliin ekonom i politii olarak adlandrlabilir. B irok nemli pratik, er
kekliin tanmyla ve ekonom ik bir kaynak olarak seferber edilm esiyle balantldr. Ann Curthoys, cinsiyete dayal iblm
nn yapsal temelinin ocuk bakm v e fem inizm in yapsal te
melinin de ocuk bakm m eselesi olduunu ne srmt. Bu, du
rumu biraz abartyor, ama konunun genel neminin inkr edilemez
olduu da ak. Curthoys, ocuk bakmnn kadnlar iin tam an
lamyla bir sorun olmadn, ama erkekler iin olduunu titizlikle
gzlem liyor: Kk ocuklara bakmann, erkeklere uygun bir i
olm ad gr, olaanst derinlere kk salm bir grtr.^ Er
keklerin, iblm zerinde kadnlara kyasla daha fazla denetime
sahip olmalarndan dolay, ocuk bakm iini stlenmeme ynn
deki ortak seimleri, aynen Margaret Polatnickin ne srd g i
bi, erkeklerin karlarnn egem en tanmn yanstr ve aslnda, egem en gc korumalarna yardmc olur. ou endstriyel at
mada, erkek iileri ve sendikalarn rtk ittifaklarla kadn iilere
kar harekete geirmede grlen ynetim yetenei, bu kar ta
nmlarnn gcn dorular. Belirli erkeklik tanmlarnn nasl kar149

lld ilidlendirildiini daha sonra tartacaz. imdilik yalnzca,

erkeklerin dayanmasnn rgtlenmesinde hegenonik bir erkeklik
runtsnn, kltrel olduu kadar ekonom ik bir g haline de
dntne dikkat ekm ekle yetineceim .
Bu' g, bir direni olmakszn ilem ez. Tam da cinsel ibl
mnn kendisi, kadnlar arasnda dayanma temelleri yaratr. En
dstriyel istihdamda, kadnlarn kariyer aamalarndan yaygn bi
imde dlanmalarnn, onlara paylalm i deneyimleri ve birbirleriyle rekabet etmeleri asndan nem siz bir yapsal neden
salama etkisi vardr. Erkelderin sabah ie gidip eve akam
dnleri, banliy kadnlarn gn ounluuna dntryor;
Lyn Richards gibi sosyologlarn yeni banliyler zerine aratrmalan da, kadnlarn birbirleriyle ilikilerinin ne denli nem li
olduunu, ne denli dikkatle arandn ve izlendiini vurguluyor.
ngilteredeki ticaret yaamnn u anki durgunluunu ele alan Beatrix Campbell, ocuk bakmndaki iblmnn, nasl olup da
devletin yardm hizmetlerinden yararlanan gen bekr annelerin,
ok farkl ya gruplarm birbirine balayan bir kadnlar top
luluuna girmeleri apamma geldiine dikkat ekiyor. Bunlarn
hibiri kapsayc etkiler olm asa da, kendini tanmlamaya veya di
renie ynelik bir potansiyeli iaret ediyorlar.

C. KTDAR
iktidar ieren belirli ilemlerin gzlem lenm esi olduka kolaydr:
Vctoryen aile reisi B ay Barrett,.kznn evlenm esinTyasaHarr^parlamento, ecinsel ilikiyi su sayar; bir banka mdr, ek f 'blr
kadna kredi vermeyi reddeder; bir grup gen, triidklari b if kza
tecavz ederef.^Am bir iktidar ya p sn ^ belirli bir kapsam ve
sreklilii olan bir toplumsal ilikiler kmesine bireysel g veya
bask uygulanmasnn tesini grmek ounlukla gtr. |f i n e de,
sz edilen trde eylem ler, yap lmaksizih "analabil^ deildir.
Szgelim i, medyada srekli bireysel sapknlk olarak sunulan te
cavz, iktidar eitsizlikleri ve erkek stnl ideolojilerine kkl
biimde,yerlemi bir kiiden k iiye iddet biimidir. Toplumsal 150

150

dzenden sapmak bir yana dursun, en ak anlamda bu dzenin bir

uygulamasdr.
iddet ile ideoloji arasndaki bu balant, toplumsal iktidarn
ouX k arakterine dikkat-eeker. e m in ileserderc!en biri gtr;
rgtl jddeX aralgnnm -silahlar ve sava teknii bilgisi-, 1 .
BInTde de gsterildii gibi neredeyse tamamen erkeklerin elinde olm as rastlantsal deildi^^BTmnla~b'eraberp^bl^Bvvet,
ndren~sz~konu^siT^hmogunlulda iddet, ayn zamanda kurumlan ve onlarn rgtlenme biimlerini de ieren bir bileimin
""paraSToflmigrort^
byk bir
kurumda bir kazan dengesi veya kaynaklar eitsizlii olabilir. Bir
lutn^oarak dnlrse, kurur^anT Bminrrve niversiteleri
yneten kiiler, ileri kadnlarn st dzeylere ulamasn ar de
recede gletirecek biim de dzenleyen erkeklerdir. rgtsel de
netim de, kuvvetin genellikle olduundan daha kaba deildir. Her
ikisi de, hem ideolojileri gizlerler hem de onlara baldrlar. Bir
durum tanmn dayatma, olaylarn anlalmasna ve meselelerin
tartlmasna esas olacak terimleri oluturm a^
formle eri
m e v e jth lfc ia n m la m a , yani ksaca .hegemonya hakk iddia etme
^yetenei de to p lu m salk tid m u Jem erb r parasdr. Feminizm ve
'ecin sel 'kurjl hareketinin eletirel almalarnn byk bir
blm, kendisini zorunlu olarak kltrel iktidarla ekim eye adamtr: rnein, kadnlara zayf, ecinsellere ruh hastas dam
gasn vuran kltrel tanmlar gibi.
Toplumsal bir.- yap -olarak, toplumsal pratie ilikin bir kst
lama rnts olarak iktidar ilikilerinin ilerlii, bir anlamda faz
la s y la aktr. Pratik zerindeki kstlama, yaam srdrmeye ilkin basit ama gl bir sorun kadar geniler, Helen Ware,
W om ent D em ography a n d D evelopm en tta, (Kadnlar, Demograf
v e Kalknma), temel beslenm enin sorun olm ad zengin lkelerde
kadnlarn erkekerdeadaha uzun yaadma, e f a l^ lkelerde ise
k ad n la rn erk ek lerd en -d a h a n ce. ld m 3
grnyor d, daha az yiyecek ve daha az tbbi bakm biimlerinde
kadnlara kar uygulanan ayrmclk, bir kez daha, yaam, riske
atacak d z ^
farkllksa - k i
nedenleri arasnda kz ocuklarnn ldrlmesi de vardr- szn
ettiim iz durumu kantlayan bir rnektir.

ktidar elinde bulunduran kiilerin pratiinin de snrlanm o l

m as, daha az ak olmakla birlikte ayn lde nemli bir noktadr.
Toplumsal cinsiyet ilikilerinde erkeklere kendi snrlarm da
reten belirli yollarla g salanr. Szgelim i, tekeli evliliin
nemini vurgulayan bir ataerkil toplumsal cinsiyet dzeninde, zina
konulan hakknda erkekler arasnda ciddi bir gerilim yaanr; ka
dnlan sahip olunan bir tr mal olarak tanmlayan bir yap, er
kekleri hrszla denk karlklarla yz yze brakr. H egem onik
erkeklik tanmlanmn ayakta tutulmas, ounlukla nem verilen bir
konudur ve ecin sel erkeklerin nefret toplamasnn nedeni, biraz da
bu tanmlara zarar vermelerinden kaynaklanr.
_____ _
Jl^ t id a r ^ a p s ^ ^ f ^ ffefflk iin sz konusu olduu gibi, Bir du-)
j |riom olm hnyannda bir priHkla^hesdTme. Ataerkillie ilikin auH am aIann og 7 Ha
ant gibi yaln, dzenli
bir yap izlenim i uyandrr. Yzeydeki grkemli grnn ardnda
ise muhtem elen bir, dzensizlik ve anomali ktlesi vardr. Dzenin
dayatlmas, kaynak seferberliini ve enerji harcanmasn g e
rektirir. D onzelot tarafndan ailelerin denetlenm esi olarak ad
landrlan ey, tam da bunun bir parasdn-. Sheila Shaverm Avust
ralyadaki vergiler ve yardm demeleri zerine yapt alm a
gibi, refah devleti zerine aratrmalar, kadnlarn erkeklere ba
m l olduunu varsayan ve bunu glendiren bir toplumsal po
litika aygtnn m evcudiyetini gsteriyor.
Kltrde .j^ -k lt raraclyla ^dzemjdayatlmas- -isebm
abann daha byk bir k smn oluturur. rnein -tm yle erkeH erderm eydana g e le n - Katolik hiyerarsmn7 kadmlardla s aflkTuysallk v e l t a ^ r l k idefninfhem ini cokuylKviargulamas
dikkat ekicidir. Bu cokunun etkililii;'boanm aya izin verilm esi
"iin dzenlenen bir referandumu bozguna uratmada K ilisenin
gsterdii baaryla rlandada ortaya konmutu. Kapitalist dnyann. baka.yerlerinde rahipler, toplumsal cinsiyet ideologlar oTrak nemlerini giderek yitiriyorlar, gazetecilerin nem l ise gidem kartyor. Nitelikli gazeteler, ngiltere'deki The Guardian g i
bi, diberal bir cinsel politika izleseler de, yksek"tirajl gazetelerin
. ou, deim ez ekilde cinsiyetidir ve homofobriyayarlar^ Bu
"klturefve maddi inzibati yapan ihsanlarn ille de bireysel d
zeyde bundan asli kar salamalar gerekmez. Bunlar daha ok, er152

keklerin iktidannm ve kadnlarn tabi klnmasnn ayakta tu

tulduu kolektif bir projeye katlan kiiler d i r ^
rrr
;t f Otoriteyi. neru iklidar^iarak^tanmlayac^k^aJrsakrto^ktmsat
cinsiyeti barndran iktidar y apsnda, otoritenin erkeklikle genel
balantsnn ana eksen olduu n u svleyeb iriz^ ^
r
^ s e nle hemen karmak ve ksm en .d eu-eeliskili^ 4>ir^ hale^ge^
tjrilm ek ted k :B |^ _erk ek gru ]b a^
yadsinmasi veya daha genel bir biimde, tem el toplum sal.cinsiyet ka
tegorileri ierisinde otorite, ve merkezde olm a hiyerarilerinin
kurulmas. -'7 7 v"'
-- -- - -
;r
:
.,1
otoritesi, toplumsal yaammurtm alanlarn ten
^ ^ ^ l^ - ^ z^rinde '''yayilmam-t^Jffi^^umrda.. otorite
saHbi olan kadnlardr; baz durumlarda ise ericeklerin iktidar da
lm , kanm veya ekim eli haldedir. rnein Carroll SmithRosenberg gibi Amerikal feministlerin aratrmalar, aralarnda
kz ocuklarnn eitimi, arkadalk alan ve piyasa d retimin
de yer ald, kadnlar tarafndan denetlenen kurum ve pratiklerin
kkenlerini irdelemiti. Am a bu igrnn tersine evrilm esi de

younlatnld^^ S S ^ ^ ^ ^ S ^ ^ ^ ^ J ^ S ^ n L a p - Ijby
tayabiUm;. iktidarn evredeki daha dalm v ey a ekim eli ya- |F
pisinin tersine, toplumsal cinsiyeti banndran iktidar yapsnda bir
nve bulunur.
ada kapitalist lkelerde, bu nvenin drt tandk bileeni
vardr: (a)^Kunmsallam iddetin hiyerarileri ve igleri (asken^ e^ aram ^ ^
cezaevi sistem leri): (b) ar endstfinin hiyerarisi ve igc (rnein, e k v e le tr o l^
ve^ yu^ elT te k n o l^ e n d s M ^
hiyerariij^bikisayarlar, uzay);
(c) merkezi devletia-Panlama ve denetim m ekanizmas; (d) fizcsel gc_.v:e?. erkekkrirt m akinek
nemini vurgu layan ji f m f ^ X J ^ e i_
Yukardaki bileenlerden (a), (b) v e (c), arasndaki balantlar
yeterince tandktr. A B D de askeri sanayi kom pleksi iktidarna
ilikin uyarda bulunan Bakan E isenhow erd, tannm bir fe
minist deil. Benzer bir durum Sovyetler Birlii iin de sz ko
nusu. Joel M osesn Sovyetler B irliinde gzlem ledii gibi, her ilci lkede de kadnlarn asl siyaset yapma merkezlerinden
153

neredeyse tamamen dlanmas sz konusudur. B ileim in bu par

alan, erkeklii, otoriteyi v e teknolojik iddeti birbirine balayan
bir ideolojiyle (bu da, yava yava aratrma oda haline geliyor)
ilikilendirilmektedir. Am a bir btn olarak cinsel politika asndan nem tayan, bunlanri (d) ile olan balantsdr. Bu
balant, ters dme durumunda kendilerine yaslanan hkmetleri
ypratp siyasi dengelerini bozacak denli pskrtc olabilecek as
keri inanlara ve pratiklere kitlesel bir taban salamaktadr. Bu
balantnn en ilgi ekici zellii belki de, makinelerle v e zellikle
de motorlu tatlarla uzlatnld alandr. Allm adk lde
iddete ak ve evresel adan ykc olan bu teknolojinin ka
demeli olarak dier' ulam sistemlerinin yerini almas, devlet ve
irket sekinleri ile ii snf hegem onik erkeklii arasndaki rtk
ittifakn hem arac hem de ltdr.
T ^ 7 0 lerde^erkek hareketi yazariannn sk sk dikkat ektii
gibi 'slnda ou erkek, ataerkillik ideologanhm ~satm ayalt
sert> sg e*nen ve d o ^ ke n ^ rk e lrik im j ^
bu imaj da uyulsun diye tasarlanmam tr. B h John"Wayn e>in veya
Sylvester Stalloneun beyazperdedeki kahramanl, yalnzca kahraman olmayameJselder^JoJiesIyle kyaslandnda kahramancadr.
Ataerkil n y e n i n ^ E l ^
tmden tabi lahnm aanm
diylyan ideolojf^ rkekle:, arasnda toplum saLciniyet tabanl
bir,..Kiyerarnin yaratlmasn g emriirir. (Toplumsal cinsiyet~taT~
banl fenm m n nnde durmak istiyorum, nk erkekler aras ik
tidar ilikileri tartmalar, snf ve rk blnmelerinin saptanma
sndan sonra yaygn lde kesildi.)^Ecinsel kurtulu hareketinin
J ^ ^ i ^ g i l ^ b u _ r e d ^ te m e l bir paraslekelenm ig dgruplar7
zellikle de ecinsel erkekler b iim inde^ olum suzhV erkekhk^T ^
bolnn yaratlmas olmutu. Bylece, en azndan e ieren
(baskn BTr^

^ d y d e J e il^ k d ^

s u o ria T b ll^

ve tabi, klnm erkeklikler.

' "~ 7
1970 dolaylarnda fem im stdnce aileyi kabaca, kadnlarn ezmesi iin hazrlanm stratejik bir alan olarak tanmlyordu. Eer
bugnk ile aralarnda bir fark aranacaksa, sarka imdi teki yne
doru sallanmakta. Ama hane halk ve akrabalk ilikilerinin, saf
ataerkilliin tp bebei olm ad aklk kazand. Bugn bir kurum

olarak aileye en iyi, nvede yatan bir bileimden ok evrenin par

as olarak baklabilir. Colin B ell ve Howard Newby, ailenin
ilerliinin korunabilmesi iin kocalarn otoritesinin pek ok pa
zarlk v e anlama gerektirdii gzlem inde bulunuyorlar.' An
lamann nem i ve evlilie ilikin otoriteyi kuatan gerilimler,
Mirra K om arovskynin klasik B lue-C ollar M arriageinden yakn
tarihli, A B D de Lillian R uhinin Words o f Pain (Izdrap Dn
yalar), ngilterede Pauline Huntn G ender and C lass Consciousness (Toplumsal Cinsiyet ve Snf Bilinci), Avustralyada
Claire W illiam sTn pen C ut v e Jan Harper ile Lyn Richardsn
M others an d W orking Mothers'ma. (Anneler ve alan Anneler)
kadar, aile zerine ayrntl birok aratrma tarafndan onaylan
maktadr. Bu almalar ayn zamanda, kocalarn artk evlerinde aka ataerkil bir rejimi dayatmalarnn giderek gletiini fark et
m eleriyle birlikte yeni bir tarihsel deimenin de sz konusu ol
duunu ne srmektedir.
Ev iinde ataerkilliin sarslmas baz ortamlarda ylesine yay
gndr ki, cretli istihdama olduu kadar bu atmalara da kk sal
m bir ii snf feminizminden sz edilm esi anlaml olacaktr.
E vlilie ilikin iktidar mcadeleleri genellikle kadnlar tarafndan
kazanlr. 1. B lm deki Prince ailesinin rnek olay incelem esini
reten aratrma, ayn zamanda, babann denetiminin and veya
gerekten var olmad birok ailenin bulunduunu gsteriyordu.
195 0 lerde Komarovsky de buna dikkat ekmiti. Burada, yle sa
nyorum ki iktidarn gerekten tersine evrilmelerinin sz konusu
olduunu kabul etmek nemli. Sorun, daha sonra feshedilebilecek
szde bir iktidarn kadnlara teslim edilm esi deildir; tersine, yllar
hatta oyllar boyu sren ev ii atmalarn ve pazarlklarn kat, ilikisel etkileri sorunudur.
Bu yerel zaferlerin ataerkillii ortadan kaldrmayacan kabul
etmek de nem li. Komarovsky, ele ald Amerikan ii snfndan
iftler arasnda, kadnn evliliin denetleyici taraf olduu yerlerde
bunun evreye kar kabul edilem ediini ve erkeklerin otoritesinin
sahte grnmnn korunduunu gzlem lem iti. G enel ima ise lcadnlarn bir biiti n o 1arak foplumda^ekeJrifiK^tfekkhoilgl
^ ^ " m k r fT M
ilikisini, belirli evlerde,, belirli iyerlerinde ve
'Belirli evTelerdeld y er e Iv e^ T m ik ro durumdan ayrmak zorunda

T
i

olduu muzdur. Yerel rntnn kresel rntdeu sapmas, hatta

kresek rntyle elim esi olasdr. Bu tr sapmalar, inzibatl,
yani dier bir deyile kresel rnty yerel bir norm olarak kurma
abalarn kkrtabilir. Ayrca uzun vadede byk lekli bir de
iim e yol aan yapsal gerilimi de ifade edebilirler.
.

Cinsellikte toplumsal bir yapnn mevcut olduunun kabul edilm esi

---- *------

D. KATEKSS

iinT^dnceliHeYnH^

156

----------- - ---------------

Treud7vka h ^ ^
bir gr"vey^^
balanan psiik yk veya igSHHsel enerjiyi
belirtmek iin""kullanmt. B en de bunu, gerek dnyada ne- _
neler ile (yani, teki insanlarla) bir duygu yk ieren toplumsal iliskilanlcm ulm asna genelliyorum . Aynen Freudun kullanmnda
olduu gibi, duygusal balanmann yalnzca sevecen deil, ayn za
manda dmanca da olabileceine dikkat edilm esi nemlidir. Fiat ta
ayn anda hem dmanca hem sevecen, yani mphem (ift deerli)
olabilir. Yakn ilikilerin ou, bu karmaklk dzeyine sahiptir.
Kukusuz cinsel pratikler, ayn zamanda baka yaplar ta-

---- - ----------------------------- --

nedenle aadaki analiz, Gagnon ve Sim onm Sexudl Ctducf ta

(Cinsel Davran), Foucaultnun C inselliin Tarihinde ve
W eek sin Sexuality and its D iscon ten tste (Cinsellik ve Honutsuzluklar) ortaya koyduu gib i, cinselliin toplumsal olarak ku
rulduuna ilikin argman batan kabul eder.^CinselliinJbedensel
bovm^nsanlarviirasm dak^
biim lendii ve srdrld
toplumsal pratiklerden nce veya bu pratklerirf dnda var olmam aktadr. T^msellik,oynanm ^^y
idare edilir, ama ifade edilm ez.
Tm toplumsal ilikilerin duygusal ve belki de erotik bir boyutu
vardr. Am a burada, The P o litic s ofSexuality in C apialism de (Ka
pitalizmde Cinsel Politika) K zl K olektif tarafndan d n sgl toplumsal ilikiler*olarak adlandrlan konu zerinde duoj^cak/^Cinsel toplumsal ili kiler* ileT fM e^ d H j^ i s t e n e n . bir kiinin baka""'
bir kiiye duygusal balamm etrafnda fffg flen e^
balanmlar rgtleyen yapya, kateksis yaps adm vereceim ^

rafndan da ynetilir. Emma Goldm an, kadn trafiinin ro

mantikliini bozm aya urarken bunu etkili bir biimde ortaya
koymutu: Yalnzca, kendisini evlilik iinde veya dnda bir adama veya birok adama satp satmadnn lsne ilikin bir so
run bu. Reformcularmz bunu k abu l etsin ya da etmesin, fa
hielikken sorumlu olan, kadnlarn ekonom ik ve toplumsal aaUkldr. Bununla beraber psikanaliz v e cinsel zgrlem e ha
reketleri, duygusal balanma rntlerinin kstlayc iktidarna
kendi ilgileri dorultusunda dikkat ekiyorlar. Bunlarn, ro
mantizme kaplmadan analiz edilm elerinin mmkn olm as g e
rekir:
Arzunun toplumsal rntlenmesi, bir yasaklar kmesi olarak
en ak halini alr. Ensest tabusu ve tecavz, reit olma ya v e e
cinsellik hakkmdaki yasalar, bunlarn hepsi de, belirli insanlar arasnda cinsel ilikiyi yasaklamaktadr. (Dorusunu sylem ek ge
rekirse, yasalar belirli eylem leri yasaklar ama burada asl kast,
ilikileri yok etmektir.) Oidipal kriz ve speregoya dair psikanalitik teoriler, toplumun duygular zerindeki etkisini temelde
yasaklarn iselletirilm esi kapsamnda yorumlar. Yine de doru
kiiyi sevm e ve evlenm e, filanca trde bir erkeklii ve kadnl ar
zulanabilir bulma ynndeki buyruklar olmakszn yasaklar an
lamsz olacaktr. Arzunun toplumsal rnts, ortak bir yasaklama
ve tahrik etme sistemidir.
Kltrmzde iki rgtlenme ilkesi ok ak. Arzu nesneleri
genellikle kadnlk ve erkeklik ikilii ve kartlyla tanmlanr; ve
cinsel pratik de, temelde ift ilikilerinde rgtlenir.
Tarihsel ve kltrleraras olarak ele alndnda cinsel balan
ma, her zaman bir ikilik kapsamnda rgtlenmemi tir. Bununla
beraber, imdilerin zengin kapitalist lkelerinde cinsellik, ya heteroseksel ya da ecinsel olarak kat bir biimde rgtlenir. B yle
olmadnda ise cinsellii ikisinin bir karm, yani biseksel
diye yaftalarz. Her ne kadar elem e sklkla temel balanma ya
ps olarak grlse de, arzudaki toplumsal, cinsiyet ikilii baz
nceliklere sahipmi gibi grnyor. iftler ayrlp yeni balan
malar oluturduunda, yeni ein (her ne idiyse) eski ele ayn cin
siyetten olm as hemen hemen evrensel bir pratiktir.
Toplumsal adan hegemonik olan arzu rntsnde kateksis,

cin sel farkll bir nkoul olarak gerektirmektedir. Zamaru.geip.

giderken, *kadnn erkeKe lh tiy a H ly a ^ L ^ e ^ ^ m d e bir ei olm as

gferekb^VleteroekeL^^
deneyim temelinden ok bir tr karlklliKTemende"'biimlen
dirilir. Bu, em ek v e iktidar yaplannca retilenTdayanim
lirgin kartln iindedir. Burada sk sk dikkat ekilen rtk
eliki, getiim iz on yllk dnemde fem inizm de belirli bir nem e
sahip, politik bir konu olduu kadar romantik edebiyatn da te
masdr aslnda. Dahas cinsel farkllk, ilik iye erotik bir tat ka
zandran eyin byk bir blmdr. Bu yzden, hazz y o
unlatrma arac olarak vurgulanabilir. Bu, 4. ve 8. blmlerde ele
alnan toplumsal cinsiyet farkllklarnn sistematik biim de abartlmasn aklayacak bir yne doru gidiyor.
Am a farkllk mantksal bir terim ve toplumsal ilikiler de da
ha ykl. H eteroseksel bir iftin yeleri, yalnzca birbirlerinden
farkl olmakla kalmazlar, ayrca zel bir biim de eit olmayanlardr. Heteroseksel bir kadn, heteroseksel bir e rkekten
farkl biimde"T5ir nesne~olarak c m T e l^
kozm etik endstrisi v e kitle iletiim aralarnn ierii, bunun
gzle griiiihrTkantf^^
dergilerinin ve~erltek
diifgilernin kapaklarmdaki byleyici fotoraflar, nedense h erd k r
durumda da kadn resimlendir; farkllk ise modellerin giyinm e ve
poz verm e biimleHndedm""Geher ^
h eterbseksellildo^ ^
eit olmayan bir mbadele
zerinde temellenir. Emma Goldman in dikkat ektii gibi, ka
dnlarn eit olmayan ilikilere katlmalarnn som ut nedenleri var' dr. Erkeklerin ukuru gevek cinselliine izin veren ama bunu ka
dnlara yasaklayan ifte standartn, erkekler asndan daha fazla
arzuyla hibir ilgisi yoktur; ama daha fazla iktidarla her tr ilgisi
vardr.
K adnlan heteroseksel arzunun nesneleri olarak cinselletirm e
sreci^ tam da m oda tenminin
w standart^
ierir. Bunun etrafnda bir gerilim ler ve
elpaler karm aasoulunur. Her ne kadar dmanln tum bir
toplumsal cinsiyet kategorisine yneltilm esi mmkn olsa da, hatta
sklkla yneltilse de (kadn dmanl, erkek dmanl, homofobi), ekicilik iin ayn ey sylenem ez. Y apsal ilkeler olarak
158

heteroseksellik ve ecinsellik, daha ok, iinden hir partnerin-se

ilebilecei toplumsal kategori tanmlandr. Belki de ierim; her ikisinin de esas olarak partnerin kanlm ad kategorinin- tas
lann izilm esiyle oluturulduudur.
Psikolojik dzeyde bu, bastrma anlamna gelirken, toplumsal
dzeyde anlam, yasaklamadr. Her ikisi de, olumsuzlanan nesneye
bir ekicilik yklerler. Klasik psikanaliz, bunu bize ift de
erlilik ad altnda tantmt. Erkekliin kurulmasn anlama a
sndan bunun' nemi 9, B lm de tartlacak; burada yalnzca ya
psal ierimlerini ortaya koymakla yetineceim . Freud, Ego ve
d de ek siksiz Oidipus kompleksinin iki kat olduuna dikkat
ekmiti. B ildik ak ve kskanlk genin alt ksm , balanmalarn
tekine kotuu baka bir duygusal ilikiler kmesidir: Erkek
ocuk, babasna ynelik bir ifte deerlilik tavrna ve annesine
ynelik sevecen bir nesne seim ine sahip deildir yalnzca, ama
ayn zamanda bir kz ocuu gibi davranr ve babasna kar se
vecen bir kadns tavr, annesine ynelik olarak da bununla rten
bir kskanlk v e dmanlk sergiler. Cari Jung, genel bir kural olarak, bastrlann toplumsal pratikte davurulamayan duygu ol
duunu (ve bunun da, bilindnn bilincin ve kamusal yaamn olumsuzuna dnm esi sonucu gerekletiini) ne srmt.
Bu grleri ciddiye alacak olursak, duygusal ilikilerin gr
nr yapsnn, anlam ok farkl olan glge bir yapyla ezamanl olarak var olduunu ne srebiliriz. Evli bir iftteki kamuya ak
sevginin, sklkla kiisel dmanlkla ezamanl olarak var olduu
da bilinen bir gerektir. K zl Kolektif, ift ilikilerinin ierisi ve
dars arasnda genelde ok byk bir farkllk bulunduunu
ne srmt. Ecinsel erkekler de, kazandklar dmanln bilind arzuyla keskinletirildiinden sk sk phelenirler. Kk
ocuklarn yetitirilm esi, her iki yakada ve gl lde, hem sev
gi hem def, nefret retilmesi sorumluluunu gerekten stlenir. Bu
ekilde ocuk yetitirmenin byk bir blm kadnlar tarafndan
yapld iin de, anneleri ieren ilikiler, ounlukla ift deerli
olma eilimindedir (bu, Nancy Friday tarafndan M y M otheriM y
S e lf te [Annem/Kendim] vurgulanan bir temadr).
Derinlikli psikolojik bilgi veren ve bir toplumsal balamn an
lamna sahip olan ylesine az aratrma var ki bu glge yapnn na159

sil rgtlendii zerine speklasyondan daha fazlasn yapmak zor

dur. Tamamen ak olan eyse, genel durumda kateksis yapsnn
ok-dzeyli, temel ilikilerin de ift deerli olarak kabul edilm esi
gerektiidir. Akn nefrete, nefretin de aka ne kadar kolay
dntne ilikin eski klieler ve bu tema zerine yklerin gc
(P uccininin eseri Turandot gibi), eer cinsel pratikler genellikle
hem akn hem de nefretin zaten hazr bulunduu yapsal ilikiler
zerinde temelleniyorsa, daha da anlalr olur.
^N ancy Friday.'in argman, baka bir rgtlenme ilkesine iaret
ediyor. Friday, kzlarn erkeklere ynelik bir arzu gelitirdiklerinde
istediklerinin cinsellikten daha ok, gvenlik olduunu sylyor.
Ergen cinsellii iin, kzlarn sevecenlik, erkeklerinse cinsellik is
tedii sk sk sylenir. Gabrielle Carey v e Kathy Lette, Puberty
B lu es'da (Ergenliin Hzn), ergenlik dnemi arkadalk grubu y a
amnda cinselliin, fiziksel hazza olduu kadar sem bolik amalara
da ynelik olduunu belirtiyorlar. Bu byk bir olaslkla y e
tikinler iin de dorudur. Argman, Herbert M arcusenin E ros ve
U ygarlktak jenital nceliin gelitirilm esi ,ve performans ilkesi
ynetim inde bedenin geri kalannn erotikletirilmesinin bozulm a
sna ilikin gzlem leriyle birleiyor. yle grnyor ki jenital per
formans ve dalm ehvet arasnda geni bir kartlk ku
rulmutur. ada hegem onik heteroseks ellikte bu erotizm biim
leri, srayla erkeksi ve kadns olarak tanmlanyor. Am a byle o l
malar gerekmez. Vatsyayanann K am a Sf/-usnn da aka
gsterdii gibi, baka kltrlerde kesinlikle byle olmuyorlar. B elli
bir adaba dayanan v e tamamen hazza ynelik olan ehvet an
layna ilikin zl bilgilerin derlendii bu kitabn, artk (B atda)
gl ereksiyon ve hzl orgazma ba koymu porno dkknlarnda
satlyor olm as son derece ironiktir.
Emek ve iktidar sz konusu olduunda, yap bir pratik nesnesi
olabilir; ama kateksis sz konusuyken ounlukla pratik nesnesi olur. Cinsellie ilikin antc eylerden biri de, yapnn bizzat kendiinin kateksise maruz kalabilmesidir. D olaysyla, rnein daha
nce szn ettiimiz toplumsal cinsiyet farkllnn erotik deeri
iin de bunun geerli olduu sylenebilir. Hatta benliin kateksisinin toplumsal cinsiyetin aksan iaretleri zerinde odaklan
d lde narsizmdeki toplumsal cinsiyet unsuru da kateksisi et160

:
;

kii altndadr. En arpc olan ise toplumsal kategorilerin sem

bolik iaretlerinin (oyal mendil, yksek topuklu ayakkab, deri ce
ket) veya yapsal ilkelerin (rnein, egem enlik) balamlarndan
kopanldklan ve dorudan doruya birincil tahrik nesnelerine
dntkleri noktada cinsel fetiizm in erotik dngselliklerinin de
kateksisten nasibini almasdr.
Bu tr bir pratik, reklam endstrisi tarafndan yapld gibi, kr
salama veya bastrma amacyla ele geirilebilir. Ama yapya
doru ynelm i baka bir pratik de olasdr: Balanma rntlerini
eitliki bir ynde yeniden iletme abas gibi. Tam da bu pratiin
otobiyografileri (rnein K zl K olektifin kitab veya Anja Meulenbeltin kiisel yaam, fem inizm ve Hollanda S olu nu aklad Utan B itti'si gibi), glkleri potansiyellerden daha ko
lay gsterir. The Spiral Pathtc, geili yaplarndan tr
(sevgilim in sevgilisi ayn zamanda benim de sevgilim olabilir)
ecinsel ilikilerde rtk bir eitlikilik bulunduunu ne sren
D avid Fem bach ise daha iyimserdir.

E. SSTEM VE KOMPOZSYONA DAR BR NOT

oul yaplan aklamaya girimek, rtk bir biimde,.her birinde
b ir ;tutarllk v e btnlk olduu im asyla (ki bu, daha nce bir
btn olarak, toplumsal cinsiyet ilikileri iin reddedilmiti) yeni
br trde indirgem ecilik riskini tayor. Kukusuz, tutarllkta bir
yarar olmadka yaplar ayrma gcnn kullanlmas anlamsz olacaktr. Am a bu yapdan hibirinin tekinden bam sz ok
madii veya olam ayaca nemlidir. Kateksis yaps, baz alardan iktidar eitsizliklerini yanstr; iblm ksmen kateksis
rntsn yanstr vb. gibi. Hibirinde de, toplumsal cinsiyet ilikileri rntsnn geri kalannn ortaya kabilecei temel be
lirleyici etken, Henri L efebvrenin deyim iyle bir retici ekirdek
yoktur.
Bununla beraber, alanda bir birlik, anlalmas gereken bir
dzenlilik mevcuttur. nsanlar, gn boyunca srtlarnda apraz so s
yolojik basklardan olum u bir aryla ortalkta gezinm ezler. Bir
ecinsel, Sydney sokaklarnda, bir,ekilde N ew York sokaklarnda 16
F N/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

161

1dvlm e deneyimine uyacak bir biimde dvlebilir. ocuk ba

kmndaki iblm, kadnlk psikodinamikleri ve kadnlarn z
grlemesi olaslklar arasnda biraz tutarllk vardr.
L'' Argmanm se ksaca, bu birliin, ilevsele! analizin im a edecei gibi bir sistem in birlii olmad. Am a retici bir ekirdein
varoluuyla ortaya koyulacak davurumcu bir birlik de d eil bu.
Bu -h er zaman noksan ve ina halinde o la n - tam da tarihsel bir
kompozisyonun birlii. M zikte olduu gibi kom pozisyon de
mek istiyorum: Somut, etkin ve ounlukla da g olan, eleri
birbirleriyle ilikili h ale1 getirme ve ilikilerini ortaya karma
sreci. Etkileim i ve grup oluumunu barndran gerek tarihsel
sre sorunudur bu. Mziktekinden fark ise srecin bir deil, bir
sr bestecisinin bulunmasdr; ve bestelenen kendi yaamlar o l
duu iin hepsinin de bestelenen para iinde oluudur. Srecin
rn; mantksal bir birlik deil ampirik bir birletirmedir. Belirli
ortamlarda, belirli koullara balr olarak meydana gelir. Tonlumun
tm dzeyindeyse toplumsal cinsiyet dzenini retir ki bunu bir
sonraki blm de tartacaz.
K om pozisyon gr, belirli bir yap tarafndan kusursuzdan
daha eksik oluturulmu bir yap ve btnyle de daha eksik
ynetilen bir pratik alan olabileceini im a eder. Ksacas, top
lumsal cinsiyet ilikilerindeki sistematiklik dzeyi farkllk
gsterir. Ampirik birletirme adn verdiim srelerin gl b i
imde alm as ve yksek derecede bir dzene ulamas, iktidar
yaps iindeki bileim nvesi konusunda olduu gibi, olasdr.
Ama eer baarlrsa, ikin veya kategorik bir mantn sonucu o l
mayaca gibi ilevselci analizleri de onaylamayacaktr. Tarihsel
rup oluumu ve etkileim srecindeki stratejinin sonucu olacaktr.
Yksek bir sistem atiklik dzeyinin, bir grubun egem enliini
yanstmas muhtemeldir, hele bir de belirli bir toplumsal cinsiyet
dzeni o grubun karlarna hizmet ediyorsa. Szgelim i, barnma,
finansman, eitim ve yaardn dier alanlarnn tmnn, heteroseksel ift m odeli etrafnda rgtlenmelerinin ls, heteroseksel karlarn egem enliini ve ecinsel insanlarn tabi
klnmasn yanstr. Dorudan doruya ecinsel deneyimin ken
disini heteroseksel terimlerle (rnein, a k tif ve p a s if gibi)
rgtlendii l ise' tabi klnmann dikkat ekici bir kantdr.
162

Mantksal olarak ecinsel kurtulu politikasna den nemli bir

dev de, ecin sel deneyim in bu rgtlenme biimiyle mcadele et
mektir - ya da dier bir deyile, toplumsal cinsiyetin sis
tematikliini bozm a veya oluumunu bozmadr.
Dk bir sistematiklik dzeyinin yannda pek ok tutarszlk
ve ekim enin barnmas tarihsel olarak mmkndr. Yaplanm
kar atm as ve kom pozisyon zm e potansiyeli bileiminin (ki
bu, bir kriz eilim i olarak kabul edilebilir) barnmas da olasdr.
Bunlar 7. Bol m de ortaya karacaz.

otlar

YAPI VE YAPISAL ANALZ

(s. 132-41). Yapsalclk ve Bourdieu eletirileri Connelln (1983) eitli
makalelerinden alnmtr, kici teoriye ilikin anlatmlarda, 1985
y ln d a Macquaire niversitesinde verilen P ractice, S e lf a n d Social
S tru ctu re (Pratc, Benlik ve Toplumsal Yap) seminer programndaki
tartmalar izledim; Sue Kippaxa zellikle teekkr ederim. Ya
psalcln mant zerine Piagetyi (1971) aydnlatc buldum. Giddens, yapnn kistlama olarak tanmlanmasn reddeder, ama ben bu
nun, en azndan onun modeli kadar gl ve daha basitletirici yollar
dan formlletirilebileceini ne sreceim. Benim yapsal modeller
tanmm, ticari amal iletim aratrmalarndaki yapsal modelleme
kavrayndan tmyle farkl; bunlar iin rnein blcz, Technological
F orecasting a n d Social C hange, Linstone vd, (1979) ve ayn saydaki
dier yazlar - bunlarda, yap kavram ar derecede zayf bir an
layla metne geirilmi, modelleme kavram ise bulank dnce
lerin berrak gsterilmek zere bilgisayara yklenmesi anlamnda kul
lanlmta Almtlayanlar, Young ve Willmott (1962, s. 133).
EMEK
(s. 141-50). Alntlayan Cavendsh (1982), s. 79. Segal vd. (1979-80) po
litikletirilmi evrede ocuk bakmm deitirmeye ynelik giriim
163

lerin desteklenmesi konusunda yetkin bir analiz sunuyor. Alntlayan

Curthoys (1976, s. 3).

KTDAR
(s. 150-56). Buradaki argman, toplumsal iktidarn deiik biimleri hak
knda Lukes (1974) tarafndan saptanan noktalan savunuyor. Ka
dnlarn iktidar alanlarnn izini sren Amerikan tarihsel aratrmalar iin bkz. Du Bois vd. (1980). Alntlayan Moses (1978, s. 334).

KATEKSS
(s. 156-61). Alntlayanlar Goldman (1972a, s. 145) ve Freud (1923, s.
33).

164

V%)

Toplumsal cinsiyet rejimleri ve

toplumsal cinsiyet dzeni
ISfSf

A. KURUMLAR
Toplumsal cinsiyet teorileri, neredeyse hi istisnasz insanlar arasmdaki bire bir ilikiler veya bir btn olarak toplum zerinde
younlar. A ile tartmalar dnda, toplumsal rgtlenmenin ara
dzeyi atlanr. Yine de bu, baz alardan anlalmas gereken en
nem li dzeydir. Gnlk yaam m zn byk bir blmn, bir
btn olarak toplumla ilikide yaylm ak veya'bire bir ilikiye sa
rlmak yerine ev, iyeri veya otobs kuyruu gibi ortamlarda ge
iririz. Cinsel politika pratii, byk lde kuramlara baldr:
irketlerde ie eleman alrken ayrmclk gdlmesi, okullarda cin
siyeti olmayan retim programlarnn uygulanmas gibi. M evcut
165

toplumsal cinsiyet grlerini deitirmekte olan aratrmalarn

byk bir blm, iyerleri, piyasalar ve medya gibi kurumlar ze
rine yaplmtr.
.. Toplum bilimleri aradaki balanty kurduunda, bu genellikle
belirli bir kurumun toplumsal cinsiyet ve cinselliin taycs olarak seilm esiyle yaplyordu. A ile ve akrabalk bu onura ge
nellikle layk grlmektedir. D olaysyla aile yaps, Parsons ve
M eadden kaynaklanan cinsiyet rollerine ilikin sosyolojik analizin
en nemli parasdr. Dier kurumlann, sanki toplum sal cinsiyetin
bunlarda hibir nemi yokmu gibi analiz edilm esine olanak ta
nmas ise bu seim in ikincil ynyd. Toplum bilimlerinin -d e v
let, ekonom ik politika, ehircilik, g, modernleme gibi klasik
temalar hakknda arka arkaya yazlan metinlerde cinsiyet ve top
lumsal cinsiyet hakknda tek sz edilmemekte veya bu konular
marjinalletirilmektedir.
Y eni fem inizm in toplum bilimleri zerindeki en nemli etldlerinden biri de, bu yaklamn savunulacak yan olm adn kap
lam l bir biimde kantlamas olmutur. Murray G oot ve Elizabeth
R eidin, siyaset bilimindeki ana akmda yerleik toplumsal cinsiyet
krl ve ataerkil nyarg karmna ilikin klasik tantlamalar
bir dizi eletirinin rneklerinden biridir. Bu eletiriler, toplumsal
cinsiyet ilikilerinin temel kuramlarda mevcut olduunu ka
ntlamakla kalmayp ayn zamanda bu kurumlar iin sistematik bir
neme sahip olduklarn da gstererek seim sosyolojisinden refah
devleti dolaym yla snf analizine kadar uzanrlar.
: Bu aratnmann ayrntlarn yinelem eyecek, sadece artk yer
lem i olan genel sonucu ele almakla yetineceim . Toplum sal cin
siyetin toplumsal sreteki yerini, toplumsal cinsiyet kuramlar
kmesinin snrlarn belirleyerek anlayamayz. Toplum sal cinsiyet
ilikileri, her tr kurumda bulunur. Belirli bir rnekte en nemli
yap olmayabilirler, ama nemli rneklerde kesinlikle tem el ya
pdrlar.
Belirli bir kurumdaki toplumsal cinsiyet ilikilerinin etkileim
durumu, o kurumun toplumsal cinsiyet rejimidir. Bir rnek bu
gre aklk kazandrabilir. D elia Prince ile mlakat yaptm z
aratrma projesinde (bkz. 1. Blm ), her okulda, her zaman ek
lemlenmi olmasa da, etkin bir toplum sal cinsiyet politikasnn var
166

lyla karlamtk. H em renciler hem de okul personeli a-rasmda eitli kadnlk ve erkeklik trleri kuran pratikler mev
cuttur: Spor, dans, konu seim i, snf disiplini, ynetim ve dier
eyler. zellikle renciler arasnda aka, baz toplumsal cin
siyet rntleri --en yaygm saldrgan bir heteroseksel erkeldikhkimd, dierleri ise ikincil konuma itilmiti. Personel arasnda
cinsiyete dayal iblm v e renciler arasnda da, beeniler ve
bo zaman etkinliklerinde, cinsiyet farkllklar, kesin olmasa da,
belirgin bir ekilde gze arpmaktadr. Cinsel davran ve cinsel
karaktere ilikin, ounlukla birden fazla ideolojiye de rastlanr.
Bazen de, retim programndaki cinsiyetililt zerine, personel arasmdaki terfiler zerine ya da ocuklar arasnda itibar ve liderlik
zerine srdrlen ekim eler grlr. Btn bunlarla biimlenen
rnt okuldan okula deiir ama genelde Avustralya toplumundaki cinsel politika dengelerini, snrlar iinde de olsa yanstmak
tadr. rnein, hibir okul ak ecinsel ilikiye izin vermez.
Okullar gibi derli toplu resmi kurulular zellikle ak top
lumsal cinsiyet rejimlerine sahiptirler belki de, ama dierlerinde de
bunlara rastlandn belirtelim. Piyasalar gibi yaylm kurumlar,
devlet gibi byk ve dzensiz biimde yaylm kurumlar ve sokak
kesindeki arkadalk grubu yaam gibi gayri resmi toplumsal
evreler de toplumsal cinsiyet kapsamnda yaplanrlar v e sahip ol
duklar toplumsal cinsiyet rejimleriyle karakterize edilebilirler. Bu
blmde olay ele alacam. Sunacam tartmalarn zet ha
linde olduunu belirteyim, dolaysyla her rnek iin bir balan
gtan fazlasn yanstmyorlar. Ama toplumsal cinsiyetin ku
rumsallamasna ilikin.birtakm balantlar elde etmek asndan
yine de yeterli olacaklarn umuyorum.

B. ALE
| Muhafazakr ideoloji, aileden toplumun tem eli olarak sz eder,
geleneksel sosyoloji de onu ounlukla kurumlann en basiti, daha
ayrntl yaplarn yapta olarak grr. A ile, toplumun tem eli o l
mann tesinde* onun en karmak rnlerinden biridir. A ileye dair
basit hibir ey yoktur. Ailenin ii, tpk jeolojik katmanlar gibi
167

y.

Ib'-

birbiri zerine ylm ok katmanl bir ilikiler sahnesidir. Baka

hibir kurumda ilikiler, zaman iinde bylesine yaygn; temas es
nasnda byleine youn; ekonomi, duygu, iktidar ve direni
rgleri asndan bylesine sk deildir.!
Teoriletirmelerde, normatif standart rnek olay zerinde yunlalmasmdan tr, bu sklkla gzden karlr. Bu kavrama
ne kadar az gvenebileceim iz hakknda zaten yeterince ey
sylendi; ama bunu makul bir lyle birletiren ailelerin bile isel
olarak karmak olduklarnn vurgulanmas dikkate deer. Prince ailesindeki gizli duygusal eilim lere 1. B ol m de deinmitik. Lillian R u b in in W orlds o f P a in A B D deki uzlam sal ii snf aitelerinin mphemliliklerini ve karmaklklarn belgeliyor. Laing
v e E stersonn, izofreniye ilikin daha kolay tutuabilir konulan ele aldklar Sanity, M ddness an d the F am ily (D elilik, A klllk ve
A ile) ise Ingiliz ailelerinde saygn normalliin izlenm esiyle
retilebilen olaand kankl gzler nne seriyor.
yleyse, toplumsal cinsiyet ve aileyi anlamak istiyorsak, aile
nin iinin almas gerekmektedir. 5. B l m de ana hatlar izilen
yap, bylesi bir giriim iin gerekli ereveyi bize sunuyor.
^ Evler ve aileler iindeki cinsel iblm, kendine has bir li
teratre sahiptir ve iyi tannmtr. G eni i alanlar ve ok ince ay
rntlarn her ikisi de, bu blnm eye maruz kalmaktadr.!Szgelimi
Pauline H untm aratrd ngiliz kynde kadnlar pencerelerin i
yzeylerini temizlerken kocalan da d yzeyleri temizlemektedir.
Grev dalm kesin deildir ve zamanla deiir. Bugn, 1920lerdekinden daha az kadn iin Kocas evine bal bir erkekti ama
tpk dier erkekler gibi dan kar ve ileri [yani, ocuktan y e
titirmek ve evi ekip evirmek] kendi bildii gibi yapsn diye onu
brakrd denebilir.
Y ine de btn bu deiiklikler cinsel blnmeleri azaltmaz. Bir
obann olu otobiyografisinde, yaamn srdrebilen en byk
ocuk olarak annesine yardm etmek, bebek bakmak, evi te
m izlemek ve sanki bir kz ocuk gibi diki dikmek zorunda kal
dna dikkat ekiyordu. Bu, 1830larda ngilterede olmutu. Bu
gn ise ocuklarn em eine bu lde bam l olan ve bu yzden
erkek ocuklarn annelik deneyimini gerektiren ok az ev var.
Daha yakn dnemlerde cinsiyete dayal iblmndeki deiim
168

zerine yaplan aratrmalar, rnein M ichael G ildingin Sydney

de 1940a kadar srdrd aile aratrmas, ev iinin kadarlardan
erkeklere dalmnn deil, kadnlar arasnda yeniden dalmnn
asl deiim i oluturduunu ileri srer.
|/ ada ehir ailesinin/evinin, belirli i tiplerini ev ii, cretsiz
ve genellikle kadnlara ait; br ileri de kamusal, cretli ve ge
nellikle erkeklere ait olarak tanmlayan bir iblm tarafndan ku
rulduu da eit lde bildik bir e y d i^ retim yapsm m aile iinde ve dndaki etkileim i, farkl sn f ortamlarnda karakter
deitirir. Mirra Km arovskynin Amerikan ii snf ailelerinde
bu, kocann creti etrafnda dner. H em en hem en ayn dnemde
Robert W hiten srmekte olan Amerikan burjuva yaamlar
zerine yapt bir aratrmada balant, kocann m eslei etrafnda
dner. Bu ikinci rnek olay, D elp h ynin betim ledii gibi, kocann
sahiplenme biim i olarak ev ii em ek iin nem li bir kouldur. Ba
arl bir profesyonelin veya baarl bir iadamnn kars, ko
casnn m esleiyle btnleerek gelirini mr boyu pekl en st
dzeyde tutabilir.
Evlerin ounda tarihlerinin byk bir ksm nda ocuk vardr
ve bu da iblmn iki yoldan etkiler. ocuk yetitirmenin .ken
disi bir itir ve bir btn olarak cinsiyete dayal iblmnde
nemli rol oynar. Zengin kapitalist lkelerde kk ocuklarn ba
km byk lde, cretsiz olarak salandndan ve evde de an
neler tarafndan yerine getirildiinden, ev ii blmnde belirli
bir nem e sahiptir. D olaysyla R.E. Pahln, ngilterenin gne
yinde yapt yeni aratrmada, cinsiyete dayal en keskin ve mhafazakr iblmnn be yanda kk ocuklarn bulunduu
evlerde grld sonucuna ulam as artc deildir. kinci nok
ta ise obann olundan yaplan alntyla zaten vurgulanmt: B iz
zat ocuklar da hem evde hem okulda alrlar. K eza buradaki i
de, toplumsal cinsiyet izgileri stnde yaplanr. W.F. Gonnell ve
dierleri tarafndan S ydneyde ergenler zerine yaplan alm a
nn, kz, ocuklarn erkek ocuklara kyasla ev iine iki kat daha
fazla yardm ettikleri gereini ortaya karmas, vurgulanan nok
talar nda hi de artc deildir.
Cinsiyete dayal iblm, kadnn yeri ile ilg ili grleri
yanstr; peki ama, bunu kim tanmlar? Colin B ell v e Howard
169

N ew b y nm gzlem leri yle: Ailelerin ileyi biimi ksm en ko

calarn, karlarnn durumunu tanmlamaya ynelik iktidarnn bir
sonucudur. Altta yatan,kar, tutarl ve gl gibi grnyor. Farkl
lkelerdeki iaileler zerine yaplan bir dizi uzun sosyolojik aratrmada,, genleri yallara ve kadnlar erkeklere tabi klan ata
erkil rnt, bu rnty destekleyen erkeksi otorite ideolojileriyle
birlikte yeniden ortaya kyor.
Ailenin iktidar yapsna ilikin aratrmalar, bir btn olarak
dnldnde karar almada etki gc olarak iktidar tanm
karsnda uzlamsal bir yaklam benimsemilerdir. D ier trden
kantlar ise bunun yeterli olm adn ne sryor. A ile ii iddete ilkin bir alma, kaba kuvvetin ou ailede nemli olduunu
gsteriyor. te yandan Gregory Bateson, R.D. Laing ve dierle
rinin izofreni zerine aratrmalar, hibir ak emir veya iktidar
gsterimi sz konusu olmakszn aile yeleriyle balantlandnlabilecek acm asz duygusal basklara iaret ediyor. Bu rnek
genellikle annelerin ocuklar zerindeki iktidaryla ilgileniyor; ama
B atesonun izofreniye ilikin ifte km az teorisinde kaa ge
tirilen yasak, aile ii iddet aratrmalarnda vurgulanan kadnlarn
iddet ieren ilikileri terle etmesini nleyen etkenler! de a[anmsatyor. A ile, birden ok yolla bir tuzak olabilir. Son olarak ev
lilikteki cinsel ilikinin tam da kendisi iktidar barndrabilir. Bu
konu ok kapsaml bir ekilde aratrlmad, ama rnein Lillian
Rubinin kantlarndan, ou durumda cinsel pratiin tanmlan
masnda ncelii elinde tutan, byk lde kocalarm gibi g
rnyor.
Bir lde bunun farknda olununca, Emma Goldman gibi ev
lilik eletirmenlerinin, kocalarn kanlarna saladklar korumay
bir maskaralk ilan etmeleri anlalabilir bir eydir. Gl bir ik
tidar dengesizliini ele alma biimlerinden birinin, bir boyun em e
.alkanl ina etm ek olm as da ayn lde anlalabilir bir eydir.
Marabel M organn, tamamen tabi klnm olma ve bu durumu
sevm e zerine bir Florida ryasn anlatan nefes kesici kitab The
Totai Woman (Btnlkl Kadn), ayn zamanda bu tr pratie ilikin kurnazca bir nasl baa klr? el kitabdr da. M organm
sac din ve toplum grnmnn, erotizmle gl bir biim de tat
lanmas dikkate deer. Kocann evde kalmasn salamada, cinsel

ynden heyecan uyandrmak kadnn iidir:

Bir deneme yapmak iin kpk banyomdan sonra pembe baby-doll

ve beyaz izme giydim... O gece Charlieyi karlamak iin kapy
atmda, verecei tepkiye hazrlkl deildim. Sessiz, ketum, kolay
kolay heyecanlanmayan kocam bakakald, antas kapnm eiinde elinden dt ve yemek masasmn etrafnda beni kovalamaya balad."
Kocalarn iktidar aile iinde ortaya kyor, ama kesinlikle yal
nzca burada temellenmiyor. G yznden ataerkil otoritenin anmasma ilikin almalar, rnein Gillian B ottom leynin Avust
ralyadaki Yunan aileleri zerine yapt aratrma, aile iindeki
ataerkil yapnn, evrenin desteine bam l olduunu gsteriyor.
Gn yol at gl kargaa sz konusu olmadnda bile bu
destek her zaman iin uygun veya yeterli olmuyor. A ile sos
yolojileri, 195 0 lerde bile kocalar ve karlan arasnda baz iktidar
paylamdan olduunu aa vurur. 5. B olm de belirtildii gibi
baz aileler, kocalarn otorite talebinde bulunduu ama bu talebin
boa kt - v e gerekte evi kontrol altnda tutann kadnlar ol
d u u - anm bir ataerkillik rnts sergilerler. 1970lerde Yeni
Sol ve fem inizm in etkisiyle baz ailelerde ve evlerde iktidar ilikilerini tamamen skp atmaya ynelik bilinli giriimlerde bu
lunulmutu. Bu kolay olmamt ama eitliki evlere dair belli
lde deneyim birikimi artk salanmtr.
Marabel M organin beyaz izmeleri, aile ii iktidar ile kateksis
yaps arasndaki balanty zarif bir biimdd iaret ediyor. Ailenin
tm ynleri arasnda en fazla aratrlm olan belki de budur
nk psikanalizin balca konusudur. Oidipus kompleksi teorisi,
ailenin duygusal iyznn haritasdr. Ama yaklak seksen yl
boyunca psikanalitik aratrmann toplumsal teoriye verdii rn,
eldeki kant miktarnn ortaya koyduundan ok daha azdr. Bu
ksm en, psikanalistlerin dergilerinde yaymladklarnn, terapiye ilikin sorularla gl bir biim de erevelenmesinden kaynaklanr.
Ama dier ksm da, Freudun kendi yazlarnda ve o zamandan
beridir psikanalitik dncenin byk bir ksmnda yerleik bir
n varsaym olarak normatif standart nein sonucudur.
Bir psikanalist, bu normu sorgulamaya yneldiinde sonular
171

artc olabilir. Anne Parsonsm N ap olide Oidipal olmayan bir

ekirdek kom pleks zerine alm as, sz edilm eye deer
rneklerden biridir. Buradaki kltrel v e psikolojik kant, annenin
merkezde durduu, babann gerek ev ii otoritesine ok az sahip
olduu ve ana-oul ve baba-kz ilikilerinin, ayn cinsiyetle
zdeletirm elerden daha fazla vurguland bir aile rntsnn
varln gsteriyor. Bu ise kadnln ve erkekliin biimleniinde
cinsiyetleraras ilikilerin nem ini vurguluyor ve toplumsal cin
siyetin tarihinde, baka balamlarn gznne alnmasn g e
rektiren, bir tr sreksizlik neriyor. C insel suiistimale ilikin ka
ntlar, benzer biimde, aile iinde cinsiyetleraras ilikilerin iddet
ieren duygularla ykl karakterine iaret ediyor.
B einci B lm de ne srlen kateksisin glge yaps, aile sz
konusu olduunda, yine psikanalitik aratrmann younlamas
yznden, teki btn rnek oiaylardakinden daha fazla aklk ka
zanyor. Phyllis Chesler, A bout M etCde (Erkekler Hakknda), zd
elem elere ramen babalar ve oullar arasnda varln koruyan
nefretin derecesine dikkat ekerken bunun nemini vurguluyor.
Chesler, erkekler arasnda daha kapsaml iddet rnt-leriyle bir
balant hakknda tahmin yrtyor. Bastrlm korku v e nefret,
kesinlikle eksik olmakla birlikte, ne kadar ok sayda erkein
iddet kuramlarna katlmaya tevik edildiine dair olas aklama
yollarndan biri. Am a elbette, sz konusu kuramlarn geni lekte
nasl ilediine ilikin bir aklama deildir.
A ile iindeki yaplararas etkileim eitli noktalarda oktan aklk kazanmt. cret ve meslek, ev ii iktidar etkiliyor; aile ii
iktidar ise iblmnn tanmlanmasn; Marabel Morgan da ik
tidarszl erotikletiriyor. E v kadn v e kocann ta kendisi,
duygusal ilikiler, iktidar v e iblmnn birleimidir. Belirli bir ailenin toplumsal cinsiyet rejimi, yap tarafndan ynetilen ilikilerin srekli bir sentezini yanstr.
N e var ki bu sentez sorunsuz deildir; Bir ailenin toplumsal cin
siyet rejiminin bileenleri birbiriyle eliebilir. G eleneksel ataerkil
evde, cinsiyete dayal belirgin bir iblm aile reisinin iktidar uy
gulama yeteneine gerekte baz kstlamalar koyar, nk ka
dnlar belirli trde b ilgi v e becerileri tekellerinde bulundur
maktadr. Vanessa Mahler, ataerkil egem enliin youn, ibl-

mnn de gl olduu Fas kltrnde kadnlar iin nemli lde

psikolojik bir bam szlk tasviri izer. ok kesin snrlara sahip
bir iblm, gnlk yaam iin ataerkil iktidar bir rutin olarak ayakta tutmasn zorlatracak bir tecrit dzeyi retebilir. rnein
Annette Hamil ton, Avustralya Yerli toplum lan iin bunu ne sr
mektedir.
Bu tr elikiler, bir kurum olarak aile iinde, byk bir olaslkla da ailenin balam belirgin bir biim de deitiinde ger
ekleebilecek deiiklik potansiyeli anlamna gelir. G le ilgili
rnee daha nce deinm itim . Bir baka gl bask da, kapitalist
olmayan bir ortama kapitalist piyasa ilikilerinin giriidir. Bask
tmyle tek bir dorultuda olmaz. Kate Y ou n gn M eksika'da bir
kyl ailesi zerine yapt aratrma, snfsal katmanlama geliirken toplumsal cinsiyet rejimlerinin farkl ynlere doru ilerlem esiyle birlikte aile rntlerinin paralandn gsterir.

C. DEVLET
D evlet konulu teorik literatr, aileye gre dier kutupta yer alr:
Hemen hemen hi kim se devleti toplumsal cinsiyetin kurumsal
lamas olarak grmez. D evlet, fem inist dncede bile, yalnzca
teorik bir sorun olarak gndem e gelir.
Yine de, devlete atfta bulunma nedenlerini bulmak kolaydr.
D evlet personeli, 1. B l m de belirtildii gibi son derece grnr,
hatta dikkat ekici biimlerde cinsiyet temelinde blnmektedir.
D evlet sekinleri, birka istisna dnda erkeklerden oluur. D evlet
erkekleri silahlandrr, kadnlarysa silahszlandrr. Szgelim i B a
kan Carter, A nayasada nerilen Eit Haklar Ek M addesini (ERA)
desteklem esine ramen, kadnlara orduda sava bir rol ver
m eyeceini aklamt. Byk devletlerin diplomatik, sm rgeci
ve askeri politikalar, 5. B l m de belirtildii gibi, sertlii v e gc
zendiren erkeklik ideolojileri balamnda biimlendirilir. Gney
Pasifik, imdilerde, Franszlardan bunun tipik biimde tantlan
masn reniyor: Muroroa A tolnde atom bombas denem eleri,
1985te Yeni Zelandada Rctinbow Warrior*m bombalanmas ve
Kanakyde (Yeni Kaledonya) Fransz gm enlerin uygulad ba-

K ;:V

T-'

^nszlk kart iddet gibi.

: D evlet, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet konularyla ilgili pek ok
ideolojik etkinlikle urar; fazlasyla deiken olan bu etkinlik,
Hindistan ve inde doum kontrolnden, randa kadnlarn adr
dnen araflara sokulmasna ya da Sovyetlerin cretli ite alan
kadnlarn saysn artrmaya ynelik abalarna kadar deiiklik
gsterir. Devlet, cinsellii denetlem eye alr: Ecinselliin su
kabul edilm esi, reit olma ya zerine yasalar, cinsel hastalklar,
AIDS vb. D evlet, cinsiyete dayal iblmne, gn desteklenme
sinden eit1frsat politikalarna kadar deien biimlerde mdahale
eder. yerlerini v e aileleri dzenler, okullar aar, evler ina eder.
Btn bunlar gz nnde.bulunduruldurtda devletin denetimi,
cin sek politikada byk bir destektir. D olaysyla Amerikan fe
m inizmi, 1848 Seneca Falls K ongresinden 1970lerin Eit Haklar
Ek M addesi kampanyasna kadar devletten kim i taleplerde bu
lunmu ve kadnlarn devlete ulaabilmelerini temin etm eye
almtr. Avustralya feminizmi, yardm fonlar ve femokratlar
araclyla, devlet brokrasisi iinde varlk gsterebilm ek iin ok
fazla uramtr. ngilteredeki E cinsel Eitlik Kampanyas gibi
gruplarn da ana oda, parlamenterler ve brokratlarla yaplan ku
lisler araclyla yasal bir reform olmutur. Amerikan Y eni S a
da, sonradan mahkemelerin ve yasa koyucularn denetimi yoluyla
fem inizm i geri ekilm eye zorlamtr.
D evletin, toplumsal cinsiyeti barndran toplumsal ilikilerde
derin bir yeri olduunun reddedilmesi de olduka gtr. Alain Touraine, devlet, toplumsal dzenin st toplumsal gvencelerini
temsil eden bir ahs deildir... daha ok, teki topluluklarla ve
kendi dnmyle ilgili olariak konumlandrlm somut bir ta
rihsel kolelctivitenin failidir diyor. Evet; ama bu tarihsel kolktivitenin, snf terimleriyle olduu kadar toplumsal cinsiyet teriinleriyle de tanmlanmas gerekmektedir. A sil sorun ise balan
t l m nasl anlalacadr.
D evi ete, ilikin teorik literatrde bunu yapabilecek drt argman
var. \ B irincisI 5 devleti prensipte tarafsz bir ynlendirici olarak
dnen ama uygulamada kar gruplarna, bu rnekte de erkeklere
alet olabileceini kabul eden liberal teoridir. Bu nedenle devletin
kurumsal cinsiyetilii, dlanan grubun, yani kadnlarn kusurlu

yatandalna bal bir sorundur. Bu yaklam, hem hukuki eitlik

kapsamnda (oy kullanma hakk, Eit Haklar Ek Maddesi,,-eit is
tihdamda frsat eitlii) hem de belirli refah gereksinimleri kap
samnda liberal fem inizm in temel kayglarn anlayabilir. Ama ne
devlet personeli arasnda cinsiyete dayal iblmne ne de devlet
iddetinin toplumsal cinsiyet yaplanmasna ilikin herhangi bir
kavray salar. Grne gre bu yaklam, erkek gruplarna,
zellikle de ecinsel erkeklere ynelik devlet basks olgusuyla ve
erkeklerin cinselliinin kadnlarnkine kyasla daha ar bir ekilde
su tekil edebilm esiyle eliiyor.
Bu, devleti ncelikle bir dzenleme ve yumuak tahakkm ay
gt olarak gren' ikincObir yaklamla badayor, Jacques Donzelo tnun The Policing o f F ahtilies*i ve M ichel Foucaultnun Cin
selliin Tarihi adl almalar, imdilerde Jeffrey Weeks gibi
ecin sel kurtulu teorisyenlerince de benim senen bir yaklamn
klasikleridir artk. Bu eserler, devleti, g araclyla olduu ka
dar, egem en sylem ler araclyla da ileyen dank bir toplumsal
denetleme aygtnn paras olarak betimlerler. Bu, gndelik ya
amla balant kurularak, bir rgtlenme olarak devletin tesine, onun ileyi alanna geilm esi asndan faydaldr. Ayrca, oul ve
kim i zaman da elikili aygtlarn i banda tannmasn da olanakl klar. Ama sonuta, tmyle ehvet dkn olmad
srece, devletin bu lde bir dzenleme yapt, bu yaklamda
yeterince ak deildir, Foucault ve D onzelot, cinsel politikada
karlarn kuruluunu aklamaz.
O ysa nc yaklam bunu kesinlikle yapar. Bu yaklam dev
leti, snf karlarnn kollanmas esnasnda cinsiyet ve toplumsal
cinsiyete ilikin etkiler reten bir snf devleti olarak tanmlar.
Freudcu S o l, W ilhelm R eich tan I-Ierbert M arcuseye kadar, dev
let eylem ini bu terimlerle, kapitalizmin ihtiyalarna gre bastrlan
veya dikkatle tartmaya alan cinsellikle kavryorlard. Marksist
fem inizm , devletin gdlenimini, her ne kadar sonularn er
keklerin kadnlar tabi klmalarnn salanmas olarak grse de, g e
nellikle sn f terimleriyle anlyordu. Mary Mclntosh gibi teorisyenler, cret dzeyleri, yardm koullan ve refah ideolojisi
konularnda devletin eylem ine ilikin tartmalaryla, ekonom i p o
litik boyutunun argmana yerletirilmesinde baarl olmulard.

175

Am a argman, 3. Blm*de dsal teoriler tartmasnda belirtildii

gibi, toplum sal cinsiyet etkilerinin, kapitalizmin yeniden retilmesi
v ey a kr salamas asndan niin temel nem e sahip olduu k o
nusunda yeterince aklayc deildir.
Drdnc bir teorisyen grubu ise devletin balangtan itibaren
ataerkil bir kurum olduunu ne srerek bu kafa kafaya arpmay
zm lem eye giriir. David Fernbach, devletin tarihsel olarak er
keksi iddetin kurumsallamas biim inde yaratldn varsayar.
Catherine MacKinnon, erkek bak asnn kurumsallamas olarak devletin eylem biimine, zellikle de hukuki tarafszla
bakar ve bunun, tecavz davalarna baklrken cinsel politikay.na
sl etkilediini gsterir. Zillah E isensteinn ikili sistem m odeli,
rnein Carterm Eit Haklar Ek M addesi hareketini desteklem e
sinin Amerikan sekinleri arasnda kamplara blnme asndan ne
denli taktik bir nem e sahip olduunu gstererek merkezi devleti
hem sn f politikas hem de cin sel politikada bir fail olarak kabul
eder. Carol Pateman ise tam da liberal devletin geliim inin, onyedinci ve onsekizinci yzyllarda gelien sivil toplumda yeni bir ata
erkillik biim i tarafndan desteklendiini ne srer.
Bu ileyi izgileri, toplum sal cinsiyete ilikin konularn
mmkn olan tm ynlerini ele alma potansiyeline sahip tir. Am a
ortak bir noktada birleebilmelerinden nce alt edilm esi gereken
kim i glkler ya da en azndan karklklar bulunmaktadr.
D evlet baskc bir aygt olarak ele alndnda, fiziksel basknn
asl nesnelerinin erkekler olduu aktr. Buna ilikin kantlar, 1.
B lm de tutuklama ve hapsetm eye ilikin veriler gibi, istatis
tiklerde yeterince belirgin. D evlet iddetinin dorudan kadnlara
yneldii rnekler de vardr, szgelim i onyedinci yzylda A v
rupada, doruk noktasna ulaan cad lgnb ya da 1971de B ang
ladete Pakistan ordusunun kitlesel tecavz olaylar gibi; ama d ev
let gcnn en srekli ve en genel kullanmlar, erkekler, tarafndan
erkeklere kar olmaktadr.
Ama bu yine de, devlet basksnn toplumsal cinsiyetle hibir
balants olmad anlamna gelm ez. Burada da ok etkin bir top
lumsal cinsiyet sreci, bir erkeklik politikas sz konusudur. D evlet
hem hegemoriik erkeklii kurumsallatrr hem de onu denetlem ek
iin ok byk aba sarf eder. Bask nesneleri, rnein sulular,
176

tam da basknn failleri olan polis veya askerlerinin ne fazlasyla

benzeyen bir toplumsal profille iddet pratiine bulaan, genellikle
gen erkeklerdir. Am a devlet tam anlam yla tutarl deildir. Ordu
ve baskc aygtn, erkeklikler aras ilikiler kapsamnda an
lalm as gerekir: Polisin veya n saflardaki askerlerin fiziksel sal
drganl, komutanlarn otoriter erkeklii, teknisyenlerin, plan
lamaclarn ve bilimadamlarnn hesapl aklcl gibi.
S n f teorisinde artk iyice bilinen devletin isel karmakl,
toplumsal cinsiyet ilikileri konusunda da eit lde nemlidir.
Gerek devletler, toplumsal cinsiyet konularn ele al bi
imlerinde hibir surette tutarl deillerdir. Yeni Gney Gallerde
politik liderlik, ncelikle kadnlara ynelik kapsaml bir frsat eit
lii program balatmt; hi kukusuz erkelderin ynetiminde olan brokrasinin byk bir blm, buna sessizce kars kovmutu.
ou Batl lkede uygulanmakta olan yeni politika, devletten
salanan daha fazla toplumsal hizmeti cem aate, yani kadnlarn
cretsiz em eine vermektedir; ama ayn zamanda, okul ve yeni
m esleki hazrlk programlarna gsterilen rabetle birlikte gen
kzlarn cretli ie ynelik eitimleri de yaygnla tnlmaktadr.
Avustralyada ise istihdamda frsat eitlii programlan yaylrken,
dier taraftan da bu programlarn verim ini artrabilecek ocuk ba-,
kim i yardmlan kesilmektedir. A yn ca aynm clk kart yasalar ve
ecinselliin su olmaktan kanlm as yoluyla ecinsel erkeklerin
vatandalk haklarnn kadem eli olarak geniletilm esi, ecinsellerin
devlet istihdamndan srekli dlanmalaryla v e A ID Se ilikin ge
nel br korku yaratmaya ynelik resmi uygulamalarla elim ek
tedir. Kanada devleti de, 1985te yrrle giren Haklar ve z
grlkler artndaki gl ayrmclk kart hkmler ile e
cinsellerin ordudan ve A tl Polis T ek ilatn d an resmi olarak
dlanmalar arasndaki elikiyle kendisini ciddi glkler iinde
bulmutu. Ataerkil devletin kendisi, brokraside kadnlara ait b i
rimler kanalyla faaliyet gsteren tecavz kriz merkezlerinden, fe
minist akademik aratrmalara fon tahsis etmeye kadar geni bir
yelpazede fem inizm e fon ayrmayla kar karya kalr. Bunun bir
ksm , bir arasallklar kmesi olarak devletin katksz karmak
lndan 'beklenilecei zere yalnzca tutarszlktan kaynaklanr.
Bir ksm ise gerekten de eliiridir.
F12N/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

177

. .. Bu .noctalar devlete ilikin bir toplumsal cinsiyet analizinin

bnyesine nasl dahil edilebilir? Bunlar, devletin bizatihi ataerkil
o madiini, ama tarihsel olarak politik sonucu ak bir srete ata
erkil biimde kurulduunu ne srerler. Uzlam sal brokrasi, iktdar yaps ve iblmnn sk bir birleimiyken, brokratikleme
sureci burada merkezidir. S eici ie alma ve terfi ile birlikte bu ya
plar, kadnlarn otorite konumlarndan dlanmalar ve ou kai banlarnn tabi klnmasyla sonulanan
btnlkl bir toplumsal cinsiyet ilikileri mekanizmas olutururlar N e var kk iletm e teorisi kullanm k lavuzlarnn devasa
boyutlardaja ada verim iyle doruland gibi, uzlam sal
brokrasinin kendisi de basla altndadr. Daha fazla verim lilik ademmerkeziletirme ve hatta daha fazla demokrasi talep leri/b u
mekanizmann paralarn yerinden skebilir. Sonuta, devlet indek feministlerin de byk lde glendii yerler, toplumsal
cinsiyet politikasnn ve rgtsel reformun kesitii alanlardr.
J3ast bir yarar dalmndan daha fazlas sz konusu o l
duundan devlet iindeki iktidar stratejiktir. Toplumsal rntlerin
oluturulmasnda ve yeniden oluturulmasnda devlet, kurucu bir
rol stlenir. Szgelim i, devlet vergi deiiklikleri, iskn v e benzeri
uygulamalarla evlilii yzeysel bir dzeyde destekler. Daha temel
bir dzeydeyse evliliin kendisi, devlet tarafndan tanmlanm
c uzenlenm ve belirli bir lde dayatlm hukuki bir eylem hu
kuki bir ilikidir. Dikkate deer baka bir devlet giriimi d e d o
urganlk alanndadr. Doum taraftar ve doum kart politikalar
tartlmakta, bu tartmalara bal olarak doum kontrol aralar
da yasaklanmakta veya datlmaktadr. Kadnlarn bedenlerinin bu
ynnn denetlenmesinde devlet politikasnn gerekte ne denli ba
arl olduu tartmaldr, ama eski alardan gnmze dein bu
ynde youn giriimlerde bulunulmutur hi kukusuz.
E vlilik ve annelik gibi kurum v e ilikilerin ynetiminde devlet,
bunlar dzenlemekten daha fazlasn yapyor. Toplumsal cinsiyet
dzeninin toplumsal kategorilerinin kurulmasnda da olduka
nemli bir rol oynuyor. Belirli zelliklere ve ilikilere sahip gruplar
olarak kocalar, kanlar, anneler veya ecinseller gibi ka
tegoriler yaratlyor. D evlet, bu tr, kategoriler araclyla cinsel
politikadaki oyunda karlarn kurulmasnda rol oynar. Buna kar-

silik sz konusu kategoriler de, politik seferberlik araclyla dev

leti etkiler. Devletin cinsellii bastrmasnn ve dzenlemesinin,
toplumsal kategori ve kiisel kimlik olarak ecinsern yaratilmasnda merkezi bir rol oynamas, bunun klasik bir rnei r. u
daha sonra, ecinseller iin yurttalk haklar politikasnn temek
haline gelmitir. Ayn trde bir evrim, olduka geneldir.
_
yleyse ataerkil devlet, ataerkil bir zn tezahr olarak deil,
ama iinde ataerkil yapnn hem kurulup hem de tartld, yan
klanan bir iktidar ilikileri ve politik sreler kmesinin merkezi
olarak grlebilir. Eer bu bak as doruysa, devletin cinsel po
litikadaki yeri ve etkilerine ilikin bir anlay asndan devletin ta
rihsel yrngesini elzem klmaktadr. Bu tartmay, szn et
tieim yrngeye ilikin birka hipotezle bitireceim.
., .
Aynen Patemanin ne srd gibi, modern^devletin geliimi
toplumsal cinsiyet ilikileri rntlerindeki deiiklie baldr.
Bunun nemli bir ksm da, erkeklik rntlennde yaanan bir de
iikliktir. Locke gibi liberal aklclar tarafndan kamu politikas
dzeyinde eletirilen gelenek merkezli ataerkil otorite, ev ya
amda belirli trde bir erkekliin egemenliim de yanstyordu.
Hem modern devletin hem de endstriyel ekonominin retildii
dnem boyunca, teknik aklclk ve hesaplama etrafnda daha fazla
rgtlenen erkeklik biimleri, sz edilen erkeklik biimi egemonyasma meydan okudu ve daha sonra onun yerim ald. En
dstriyel kapitalizm sistemi, snf dinamikleriyle olduu kadar bu
deiiklikle de kuruldu; yukarda tasla izilen devlet burokra. sisinin karakteristik biimi de ayn ekilde
v
'
Ama bu, dier erkeklik biimlerini ortadan kaldrmad. Yapt
tele ey, onlar marjinalletirmekti: Bu ise giderek aklclaan ve
btnleen i dnyas ile brokrasiden dlanm drtlere veya
pratiklere yaslanan yeni erkeklik biimlen m ortam yaratt. Boylece ondokuzuncu ve yirminci yzyllar boyunca baz vahi er
keklikler ortaya kt. Bir ynde, erkekler arasnda yasaklanan cin
sel sevgi, devlet tarafndan yaftalanp damgalanan ecinsel bir
erkekliin temeli haline geldi. Baka bir ynde ise erkekler arasnda yasaklanan iddet -I. Dnya Savan izleyen ortam goz
nne alnrsa- faizmde harekete genlen saldrgan erkeklikler in temel oluturdu. Faist harekette n saflarda savaan-askerlerin

nemi, yeterince bildiktir. A yn lde nem li olmakla birlikte pek

bilinmeyen ise H itlerin, kmsedii burjuva dnyasn yneten
diplom al baylarda duyduu rtk nefrettir.
A yn zamanda kadnlarn durumu da, aklclama srecinde ierilmiti. D evletin ve piyasalarn aklclatrlmasyla yakndan
balantl, yurttalk haklarn evrenselletirm eye ynelik onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarn gl eilim i ile kadnlarn ev
ii ataerkil sistem de tek tek erkeklere tabi olmalar arasnda gi
derek derinleen bir eliki vard. Bu eliki, ngilterede Mary
W ollstonecraftn ve A B D de Susan B. A nthonynin fem inizm
lerinde ele alnd, John Stuart Mili tarafndan da zl bir ekilde ifade edildi. Kadnlara oy hakk tannmas iin dzenlenen ilk kam
panya (her ne kadar daha sonra bu konular gz ard etme aracna
dnm olsa da) toplum sal konulardan sapma deildi; devletin
geliim inin bu noktada gelip dayanm olduu asl elikiyi ya
kalamt.
Kadnlarn yurttalk haklarn kazanmalar, parti politikalarnn
yeniden ekillenm esi asndan olmasa da politika zerinde kkl
etkilere sahip olmutu. Kadnlarn rgtleri, baz muhafazakr par
tilerde nem liydi, ama kadnlarn partileri denebilecek olanlar
hibir etkiye sahip deildi. ok daha genel olarak kadnlar, devlet
hizmetlerinin dorudan tketicileri haline geldiler. Kadnlara ilk
kez salanan dul aylklar ve annelik yardmlar etrafnda karmak
bir hizmet v e yardm a yirminci yzyl iinde ortaya kt: Bebek
salk merkezleri, kadn salk merkezleri, almak zorunda olan
lara ayrlan annelik yardmlar, vergi iadeleri vb. yenilikler. ok iyi
bilindii zere, kadnlar artk tmyle yardm hizmetlerinin asl
tketicileri olmutu. Bu, kadnlarn daha uzun mrl olmalaryla
ksmen balantl, ama ayn zamanda kadnlarn em ek piyasasndan
dlanmasn nkabul sayarak, devlet yardmnn kocalarn cret
lerini ikame etmek zere tasarlanmasyla da ilgilidir. ICerreen Reiger, bu tr yardmlardaki gelimelerin, kadnlarn ev ii iini y e
niden ekillendirerek profesyonel uzmanlarla (doktorlar, hem ire
ler, psikologlar, toplumsal hizmet grevlileri) ev iine mdahale iin aralar salamay nasl baardna dikkat ekiyor. Sheila Shaver da, yardm ve vergilendirme politikalar bir aktarm sistem i olarak bir arada ele alndnda, devletin aslnda birey olarak
180

kadnlardan alp daha sonra da birinin annesi, kars veya dulu olarak onlara yeniden dattna dikkat ekiyor. B,u noktalan bir a-;
raya koyduumuzda devleti, yirminci y zyl boyunca kadnlar ve
erkekler arasnda daha fazla dolaym l ve soyut ilikilerin ge
lim esine derinden kanm durumda grebiliriz. Bunu, yalnzca
dolaym l ve yabanclam bir cinselliin geliim iyle ya da rek
lam clk, pornografi ve kitle elencesinin ticari olarak standartla
m asyla balantlandrmaya kar koym ak gtr.

D. SOKAK
Sokak ounlukla bir kurum olarak dnlmez. Yrdmz, arabayla getiim iz veya fstklarn gezindii bir yerdir. Yine de,
srf hafif bir ironiyle, Street C orner S ociety (Sokak K esi Top
lumu) ad verilm i sosyolojik bir metin var ve ayn ca akgz so
kak ocuklaTndan sz ediyoruz. Sokak en azndan, belirli top
lum sal ilikilerin olduu, kesin snrlan olan bir toplumsal evre
dir.
Sokakta pek ok i yaplr. ocuklarla ilg ili ilerin hemen hep
si, rnein bebek arabalarnda ocuklar gezdirm ek gibi, kadnlar
tarafndan yaplr. Alveriin ve fahieliin byk bir ksm da
yle. Gazete, yiyecek ve dier kk nesnelerin sat ise karmadr.
Araba, kamyon ve otobs kullanma, kk sular ve polislik, araba
tam ircilii ve dorudan sokan kendisi, ncelikle erkeklere aittir.
Kadn otobs ofrlerine artk daha sk rastlanyor olsa da, byk
kamyonlar hl eril bir uzmanlk alannda bulunuyorlar.
Sokak, slk alp la f atma gibi grece hafif tacizlerden fiziksel
sarkntlk v e tecavze kadar, kadnlara ynelik pek ok sindirme
eylem inin gerekletii ortamdr. Eylem in ykseliinin nerede du
raca her zaman nceden kestirilemediinden, ehrin byk bir
blmnde kadnlar, zellikle hava karardktan sonra nadiren so
kakta yrrler. yleyse sokak, erkeklerin igali altda olan bir
blgedir. Gen yetikin erkeklerin younlat yerler ise en kor
kutucu ve tehlikeli olanlardr.
Bu tr younlamalar, Londrada Brbtton, S ydneyde Redfern
ve C hicagoda Gney Yakas gibi yksek isizlik ve etnik dlan
l

mann birlikte yaand blgelerde ok yaygndr. Cesaret eki

meleri, spordan ve arabalardan bahsetmek, uyuturucu, alkol ve
cinsiyetilik, umutsuz bir ortamda elence salar. Kadnlar g e
nellikle bu tr ortamlardan uzak dururlar; ama kadnlarn ken
dilerine ait zel bir sokaklar olm ad ve onlara kucak aan az sa
yda halka ak bina bulunduu iin en geerli seenek ev olur:
Yani kadnn yeri.... Aile semtlerinde bu izlenim ayn derecede
gl deildir, ama tehlike hl mevcuttur.
Bu tehlikeye yol aan gen erkekler de ayn tehlikeye ma
ruzdur. Sokak, medyann sokak eteleri adm verdii farkl grup
lar arasnda ve bu etelerle polis arasnda, aralklarla devam eden
bir atmann sahnesidir. Her ne kadar yallar sokaa ilikin kro
nik bir korku iinde yayor olsalar da, aslnda sokaktaki iddetin asl kurbanlar yal insanlar deil gen erkeklerdir. Polis, bir otorite
olarak gzden kaybolabildii 1965 Austosunda Los A n g elesta
meydana gelen Watts ayaklanmas gibi birka istisnai rnek dn
da; sokalc yaamnn Byk G cdr. Eer politik liderlik bedelini
dem eye razysa, B elfastta olduu gibi, devletin yedek gc as
keri yollarla dzeni yeniden salam aya yetecek denli byktr.
Sokalc baz alardan bir sava alandr; baz alardan da
nemli askeri olaylarn meydana geldii bir alan. ehirdeki bir alveri merkezinde sokak, reklam gsterim leriyle doludur: Dkkn
vitrinleri, ilan panolar, afiler. Bunlarn ierikleri ise youn bi
imde cinsiyetle belirlenmitir ama son yllarda giderek daha fazla
erotiklemektedir. Londrada Tetik sa ayanzn altnda slo
ganyla tabanca namlusundan frlam bir arabay gsteren 1984 ta
rihli afi gibi, erkeksi iddete zellikle kaba biim de gnderme ya
pan bazlar soka terk etm eye zorlanmt. Am a sigara ve bira
reklamlar, ayn en akraklkta devam etmektedir.
Daha fazla eitlilik ierm ekle birlikte kaldrmlar da eit
lde gsterimlerle doludur. nsanlar giysileriyle, taklaryla, du
rularyla, hareketleriyle, konumalaryla kendilerine ilikin m e
sajlar verirler. Sokalc byk bir erkeklik/kadnlk biemleri ve cin
sellik tiyatrosudur. Bir otobs kuyruu veya alveri yapan
kalabalk, geni bir biemler ve davranlar alan sergileyecektir;
bazlar canl v e dikkat ekici, bazlar klksz veya bakm sz. Bir
gnlk veya haftalk devre boyunca hkim biem ler de, insanlarn
182

'

deim esiyle birlikte yenilenir: Vardiya deitiren iiler, iine Vev

ya evine gidip gelen iadamlar, alveri yapan anneler, okuldan
kan genler, zamannn ounu sokaklarda geiren gece kular,;
B ylelik le toplumsal bir evre olarak sokak, aile ve devletin :
gsterdii toplumsal cinsiyet ilikileri yaplarnn aynsn gsterir.
Bir iblm ne, bir iktidar yapsna ve bir kateksis yapsna sa
hiptir. B enzer biimde, bu ilikilerin yerel rntlenmeleri de
dardaki toplumsal cinsiyet ilikilerinin yapsna balanr. Emma
G oldm anm gzlem ledii gibi, fahie olarak sokakta alan ka
dnlar zevk iin orada deillerdir; kadnlarn cretleri dk olduu
iin oradadrlar. Ataerkillie (Jan Morrisin deyiiyle) frsat bi
im de boyun em e, insanlarn buna ykledii farkl dayanaklar
g z nne alnrsa, zorunlu olabilir. E cinsel ilikiler, sk bir
ekilde tanmlanm alanlar dnda sokakta nadiren sergilenir;
nk sergilenm eleri ok tehlikeli olabilir.
A yn zamanda, sokak gibi gevek yaplanm bir toplumsal
evreyi, aile ve devlet gibi fazlasyla tortulanm kurumlardan
farkl lalan kendine zg bir ey vardr. Sokak yalnzca eitlilii
barndrmakla kalmaz, ayrca biemlerin hzl deiimini de ba
rndrr, Bu durumda, sokan tiyatrosu, deneysel bir tiyatro olabilir. Bunun yeni rneklerinden biri de, fazlasyla siyah ve deri ieren punk modalarnda saldrgan bir cinsellik biemini sahiplenen
ve dntren gen kadnlardr. Toplumsal cinsiyette grlen yeni
biim lere ilikin olarak epey bir pazarlk srmekte. Bunu, feminist
sokak tiyatrosu veya Sydneydeki ecinsel Mardi Grass* gibi olaylar araclyla bilinli bir politik pratie dntrmeye ynelik
giriimlerde bulunulmaktadr. Arabann stnlnn bugn fes
tival alan olarak sokan tm niteliklere sahip herhangi bir yeni
gelim esini nleyeceinden kukulanyorum. Ama sokak yine de
cinsel politikann olduka ilgin bir kayt defteri.

* Katollklerin Byk Perhiz'inden nceki Sal gn, ayn zamanda karnavaln da

son gn (.n.)
183

E. TOPLUMSAL CNSYET DZEN

Bu kurumlar analizinin eitli aamalarnda balamn, zellikle de
br kurumlar tarafndan sunulan balamn nem i akt. Bu
yzden, eksiksiz bir yapsal envanter derleyebilm ek iin bir top
lumsal cinsiyet rejimleri sralamasnn tesine geilm esi ve bu re
jimler arasndaki ilikilerin irdelenmesi gerekmektedir.
B az alardan bu iliki, bir ek niteliinde veya tamamlaycdr.
Kadnlarn yarm gnlk istihdamn kuatan rntler, bildik bir
rnektir. B atl ehirlerdeki ii snf ailelerinde grlen uzlamsal
iblm , ocuk bakm v e ev ilerinin byk bir ksm n bir e ve
anne olan kadna brakir; ve kadnlk da, dier aile yelerinin ba
km n kadnca yerine getirme iini tanmlayan bir biim de kurulur.
K apitalist endstri ve devlet tarafndan kurulan em ek piyasas,
dk cretli, dk statl baz yarm gnlk iler sunar; ve b
yar-zam anl ilere giren insanlarn byk bir blmnn evli ka
dnlar olm as da yeterince tuhaftr. Bu ie girme rnts, evli ka
dnlarn ev ii ykmllklerinden tr yalnzca yarm gnlk i
istedikleri ve bu onlar iin ikinci bir cret olduundan yalnzca
dk crete ihtiya duyduklar gerekesiyle iverenler tarafndan
da onaylanmaktadr. Kadnlarn evlerindeki ok daha ar ev ileri
ise karlarnn yalnzca yarm gnlk i bulabildii gerekesiyle k o
calar tarafndan onaylanmaktadr.
Bu kadar birbirine gem i bir uyum akllcadr, etkilidir, bir tek
rastlantsal deildir. Bu rnt zellikle 1970ler ve 1980lerde g e
limitir ve ticaretteki durgunluk balamnda, ilgili kurumlar arasnda pratik bir badamay yanstr. Yaplarn birbirine gem esi,
stratejilerin bir araya gelm esiyle retilir: G evek bir em ek p i
yasasnda iverenlerin krlarn en st dzeye karmaya ynelik
stratejileri ve alanlarn (Pahln adlandrd biim iyle) ev ii i
stratejileri.
Eer bu tr bir uyuma normal bir durum olsayd, gerekten de
kategoriciliin hkabul olarak ald skca btnlemi sistem e sa
hip olacaktk. Ama karlkl etkileim de bulunan kurumlann top
lumsal cinsiyet rejimleri, pek seyrek olarak bylesine uyumludur,
I. Dnya Sava rasnda Avustralya'da zorunlu askere alnmaya
kar dzenlenen kampanyada kullanlan afi ve Kanl Seim adl
184

nl iirden daha yaln bir rnek bilmiyorum. iirin iki ktas

yle:
Yzn neden bu kadar beyaz, Anne7
Neden nefes nefese kaldn byle?
Ah, geceleyin bir d grdm olum,
Bir adam lme mahkm ediyordum.

Dul kars alyordu gecenin sessizliinde,

Yetim kalan o ocuklarn hkrklar;
Ve nereye baksam gzmn nnde, Ah Tanrm!
len adamn oluk oluk kanlan,
Burada dramatize edilen, ailenin duygusal ilikileri ile sava ha
lindeki bir devletin talepleri arasndaki atma, gnmzde
nkleer silahlara kar srdrlmekte olan da dahil olmak zere,
pasifist kampanyalarda yaygn bir temadr. rnein nl bir afite
unlar yazar: Nkleer sava durumunda yapmanz gereken,
ocuklarnza veda pc vermektir. *
Daha, karmak bir kurumsal anm a rnts, devletin refah
politikas tersine dndnde grlr. Refah politikasnda rtk
bir ekilde bulunan yeniden datm hedefi ile bask mekaniz
masnda ve ideolojik denetimde rtk bir ekilde bulunan istikrarlatrma hedefi arasnda uzun sredir bir eliki vard. Bir za
manlar devlette isel olan, Jrgen Haberm asm diliyle, klasik
ynlendirme sorunu, devlet, aile ve em ek piyasas arasndaki liki asndan bir eliki olarak ekonom ik durgunlukla dsallatnlmaktadr. Sava sonrasnda yaanan hzl bymenin yardmlar
konusundaki muhafazakrl, tam istihdam anlayna dayandr
larak yardm ltlerinin kademeli bir ekilde bymesiyle birlikte
sm f v e toplumsal cinsiyet gerilimlerinin stesinden gelm eyi ba
armtr. Ama devlet hibir zaman btnyle iyi kalpli olarak ka
bul edilmemitir. Y eni S a desteklem e ynnde ortaya kan bir
sem en grubu, yardm kesintilerine, em ek piyasasnn denetim 'al
tna alnmasna ve seici dolaysz baskya doru ilerliyor.
Yoksulluun kadnlatrlmas gz nne alndnda, yardim
kesintileri kadnlarn ekonomik zararlarn artrmaktadr, oysa
grdmz gibi, asker ve polis rgtleri erkeklerin zel alanlar
185

olmaya devam ediyor. Toplumsal cinsiyet ilikilerinde deien y a

rar dengesi belki de, A B D de 1980 bakanlk seim lerinde Reagan*n^ kadnlara kyasla erkekler arasnda ok daha fazla destek
saladn gsteren kamuoyu aratrmas verilerinde aka grl
mektedir. N e var ki cinsel politikann basite oylara evrilm esi
mmkn deildir. Y eni Sa retorii kullanan ilk hkmetlerden bi
ri olan Fraser hkmeti Avustralyada, erkeklere kyasla ka
dnlardan salad byk destekle 1975telci seim i kazanmt;
hatta Fraser hkmetini yerinden eden 1983 seim lerinde bile ka
dnlar, muhafazakr partileri erkeklerden daha fazla destekle
milerdi.
; Kurumlar arasndaki nc bir balant rnts de, deta or
tak bir strateji veya hareket alan olarak kurumlan ayn izgide bir
araya getirir, S zgelim i, stihdamda Frsat Eitlii kampanyalar,
yrtlen politika izgisin e tamak zere birinden edindii de
neyimleri bir bakasnda kullanarak bir rgtlenmeden dierine ilerlemelcteydi, Baka bir dzeydeyse, ecinsel olarak ortaya
kma/lcendini tantma, btn bir ortamlar dizisinde gerekle
tirilmek zorundadr: rnein, iyeri, aile, arkadalk alar vb. gibi.
W endy Clarkm gzlem ledii gibi, ele alnacak duygusal rntler
eitlilik gsterir: Szgelim i, ana babanza kendinizi tantnz
farkl olacaktr. Ama srecin mant yine de kurumlan birbirine
balar.
| ^Szn ettiim iz rntde de ortak olan, politika olgusudur;
dier bir deyile, kurumlar arasndaki iliki koullar etrafnda
srdrlen toplumsal mcadele. D evlet/aile balants, zellikle alevlendirilmelctedir. Bu, Aleksandra K olontayn Sovyetler Birli indeki devrimci devleti ataerkil ailenin sklp atlmas ynn
de kullanma abasndan tutun da, ataerkil ailenin destelden-m esi
ynnde Italyan ve rlanda devletlerini kullanmaya ynelik V a
tikan stratejilerine kadar eitlilik gsteren politik programlara ne
den olmutu. Burada grdmz daha genellem i programlar,
herhangi bir kurum analizinin getirebilecei aklamadan daha faz
la: genellem i karlar olutuunu gstermektedir. B ylece top
lumsal cinsiyet dzeninin kurulmas asndan ikinci nem li aamya gelm i bulunuyoruz.
Temel nokta, cinsel politikada asl aktrler olan gruplamalarn

byk lde tarihsel olarak ina edildiidir. Ama bu grup

lamalardan kadnlar ve erkekler gibi kategoriler olarak sz et
mek hl tuhaf gelebilir. N e var ki, tam da ina edilmenin ken-,
dii daha yakndan tanmlandnda anlam kazanabilir. Bu ise
toplumsal bir kategoriye belirli bir ierik verilm esi, br toplumsal
kategorilerle belirli kartlklar v e uzaklklar kurulmas ve et
rafnda kim lik v e eylem in rgtlenebilecei bir karn kurulmas
anlamna gelir. 4. B lm de ne srlen argman anmsayacak olursak, kadn ve erkei barndran biyolojik kategorilerin, ka
tlmclarn bir paralel durumlar alannn sakinleri olarak ta
nmlayan (ocuk yetitirme, em zirme vb. gibi) yalnzca snrl
sayda bir pratik kmesini (Sartren kulland teknik terimle di
zileri") belirlediini grrz. Cinsel politikada grup olan aktrler,
diziselliin olumsuzland ve kolektif bir pratiin kabul grd
hamleler tarafndan kurulurlar. Bu tr hamleler ise zorunlu olarak
toplumsal sreler, yani dier bir deyile tarihteki eylemlerdir.
Bu olduka soyut, ama sz konusu rnekler zaten yeterince tar
tld, Eril ve diil kategorileri, toplum sal yaam ve cinsel po
litikann kategorileri deildir; oysa erkekler ve kadnlar ka
tegorileri yledir. lci ift birbiriyle rtr, ama ikinci ift ok
daha zengindir ve ilkinden daha karmak bir biimde .be
lirlenmitir. rnein erkekler kategorisi, belirli bir yer ve za
manda zel bir kltrel ierik barndrr. Toplumsal eylem deki an
lam, 1 9 8 0 lerin B alisinde, 1980lerin Londrasnda ve 1680lerin
Londrasnda ayn deildir. Londrada bu iki tarih arasnda sz ko
nusu olan nemli farkllklardan biri de, ecinsel pratiin uzlamsal erkeklik tanmndan dlanmasdr. Ecinsellerin top
lumsal bir kategori olarak yaratlmasndan birok kez sz edildi;
ama bu srada daha az dikkat ekilen nokta ise heterosekseller
kategorisinin de ezamanl olarak yaratlm olmasdr. Heteroseksellik yalnzca bir toplumsal cinsiyet kartl ile anlam
kazand iin bu aslnda iki kategori gerektirir, yani heteroseksel
erkekler ve heteroseksel kadnlar. Bunlarn yeni dzenlenmi lcutupsall ise yirminci yzylda toplumsal cinsiyet ilikilerinin ana
ekseni olmutur.
Toplumsal bir kategorinin inas,, bir toplumsal karn ku
rulmasyla tam olarak ayn ey deildir. rnein, ikizler faz-

187

.J
i]

lasyla bilinen bir kategoridir, ama btn ikizlerin veya ounun

paylat herhangi bir karn, tanmlanmas kolay deildir. kar,
kolektif baz pratiklerdeki yarar veya zarar olaslyla tanmlanr.
C insel politikann gruplamalar, eitsizlik v e bask olgular ta
rafndan kar olarak kurulur. karlar, ortak am alan ve stratejileri
tanmlayan seferberlik sreleri tarafndan ifade edilirler. Am a
karlann ille de ifade edilmesi gerekmez. rnein, David Lane v e
Felicity O D e llin The Soviet Industrial W rker* (Sovyet Sanayi
isi), Sovyetler B irliinde kadn iilerin erkeklerin denetiminde
olan Parti ve sendikalar dnda, ayn bir grup olarak harekete
gem elerinin politik adan imknsz olduunu yeterince ak bir
biim de gsteriyor. Ama yine de kadnlarn eitsiz toplumsal v e ekonom ik konumlar kolektif eylem asndan iyi bir itici g sa
lamaktadr.
- karlar, birbirlerine ters debilen ok farkl temellerde ku
rulabilirler. Evlilik ve akrabalk, bir aile iin baka bir aile kar
snda yarar salanabilecei ve insanlarn bunu tam da kendi
karlarnn asl tanm olarak grebilecei, kolektif pratikler ierir
ler. te yandan, erkekler v e kadnlar ise gelir, iktidar v e im di
y e dek belgelenen benzer eitsizlikler tarafndan tanmlanm, birbiriyle atan karlara sahip daha genel bir trn kolektifleridir.
Birbirine ters den bu kar kmelerinin her ikisi de gerektir,
ama her ikisi de ok etkin bir politikann temeli olabilirler. Bu adan feminizm , kadnlar topluluu temelinde bir seferberliktir. Er
kekler topluluunda ortaya kan seferberlii ise Pierre B ourdieunn toprak paylam yla olduu kadar evlilik araclyla da
yarar salamaya ynelen soy ile beraber ele ald, Cezayir Kabiliye toplumuna ilikin aklamasyla betimlenir. Toplum te
orisindeki eilim bir kar temelini n plana karp geri kalanlarn
ikincil saymaktadr. B ylelikle Bourdieu, gerekte Kabiliye ka
dnlarnn karlarn, bu kadnlarn erkek akrabalarnn soylarnn
karlarna dahil eder. te yandan Christine Delphy ise (B o
urdieunn tersine) ynetici snf kadnlarnn (konumlarn kyl
ve ii snf kadnlarnn konumuna benzeterek) kocalarnn m es
lekleri sayesinde sahip olduklar maddi kar gz ard etmektedir.
Ama bu, postula oluturarak saptanacak bir nokta deildir. Belirli
bir yer ve zamanda ykselen konumda olan kar tanmlama bi188

im i, ampirik bir sorundur. Gerekten de pek ok cinsel politika,

amaz biim de rtk bir kan pratikte grnr hale getirmeve
abalamak zeredir.
karlar m evcut eitsizliklerce, dolaysz biim de tanmlanrlar
ama daha uzun dnemde tanmlanmalar da mmkndr. Top
lumsal cinsiyet ilikileri tarihseldir, yeni rntlerde yeniden bi
imlenebilirler ve yeni rntler de belirli gruplann yaranna veya
zaranna olacaktr. yleyse, tarihsel dnmlerde karlar bu
lunmaktadr. Barbara Ehrenreichm The H ea rts o f M en'i, (Er
keklerin Yrekleri) sava sonras K uzey Amerikan toplumunda sa
va sonras cinsellik ve ailenin yeniden yaplmasnda heteroseksel
erkeklerin sahip olduu kar tanmlamaya ynelik dikkate deer
bir abadr. Bunu yapmak kolay deildir, nk cinsel konularn
kamusal ifadesi, yalnzca dolayl ve sansr edilm i biimlerdeki
kar yanstr. Am a bir kar rntsnn saptanabilecei de ak
tr.
Bu toplumun tamamn kapsayan kar atmas, genel ka
tegorilerin oluumu ve zl, kurumlar arasndaki ilikilerin
dzenlenm esiyle birlikte toplumsal cinsiyete dair makro bir po
litikayla ayn anlama gelir. Bu, "cinsel politikann olaan ierii
olan yz yze konulardan, her ne kadar btn noktalarda balantl
da olsa analitik adan farkldr. 5. B lm n sonunda soyut olarak
tanmlanan toplumsal cinsiyet dzeni, etkin bir biim de bu makro-politikadaki oyunun im diki durumu olarak da tanmlanabilir.
Bunun sreleri ise cinsellik ve cinsel karakter tanmlarnda he
gemonyann yaratlmas v e rekabetini (bkz. 8. Blm ), cinsellik ve
cinsel karakter tanmlan etrafnda karlarn ifade edilmesini ve
politik glerin rgtlenmesini (bkz. 12. Blm) ierir. Bu
blmn balannda deinilen devlet gleri gibi toplumsal cin
siyet ilikileriyle balantl olan kurumsal kaynaklar; toplumsal
cinsiyetin kltrel tanmlan (bkz. 11, Blm); ve bunlarn ikisi araclyla da toplumsal cinsiyet ilikilerindeki tarihsel olaslklann
tanmlar ise zgl artlara baldr. S z konusu bu makropolitikadaki tarihsel dinamik, toplumsal cinsiyete dair toplumsal analizlerin can alc noktasdr v e tm konular arasnda kavranmas
en g olandr. Bir sonraki blmde bu konuya on hazrlk n i
teliinde atfta bulunacaz.
1^9 .

F. TOPLUMSAL CNSYETN TANIMINA VE

KURUMSALLAMASINA DAR BR NOT
Saduyuya dayal anlayta toplumsal cinsiyet, birey olarak in
sanlarn bir zelliidir. B iyolojik belirlenim cilik terk edildiinde
bile, toplumsal cinsiyet hl genellikle toplum sal olarak retilmi
bireysel karakter kapsamnda grlr. Toplum sal cinsiyeti ayn zarianda kolektivitelerin, kurumlann ve tarihsel srelerin. zellii olarak dnmek ok nem li bir sramadr. A m a bu gr yine de,
tam da aykr trde kantlar ve deneyimler lsnde gereksinilir.
Tmyle bireylerin zellii olarak aklanarriayacak ama yine de
bireylere ait zelliklerin byk bir blmn ieren, son derece
nem li toplumsal cinsiyet fenom enleri vardr. Toplumsal cin
siyetten kolektif olarak ve toplumsal pratiklerden de toplumsal cin
siyet yapl olarak sz edebileceim iz daha kesin bir anlaya ulalm as faydal olabilir.
Drdnc B lm de, toplumsal cinsiyeti barndran toplumsal ilikilerin, biyolojik farkllk tarafndan belirlenm edii ama onunla
balantl olduu ne srlmt; dier bir deyile, bir indirge
meden k pratik bir balant sz konusuydu. teki pratiklerle top
lumsal cinsiyet yapl pratik arasnda snr izerek toplumsal cin
siyeti toplumsal dzeyde tanmlayan da bu balantdr. Toplmsal
insiyet, insanlarn eril ve diil olarak, rem eye dayal blnmesi
kapsamnda veya bu blnm eyle balantl olarak rgtlenmi pra
tik anlamna gelir. Bunun daha nemli bir toplumsal ikilik talep et
m edii de dorudan doruya alt olmaldr. Toplumsal cinsiyet
pratii ya da yirmi toplumsal kategori kapsamnda rgtle
nebilir. Aslnda toplumumuz -g e n kzlar, yal erkekler, lezbiyenler, kocalar vb. g ib i- olduka geni bir eitlilii tanr, ftadmerlcek ikiliinin niin herhangi bir toplumsal cinsiyet dzeninin
,nemli bir paras olma eilim inde olduunun da ayn ekilde ak
olmas gerekmektedir.
Bu durumda toplumsal cinsiyet, balant salayan bir kav
ramdr. Toplumsal pratiin teki alanlar ile dourma ve ana ba
balk etme gibi dm niteliindeki pratiklerin birbirine balan
masna ilikindir. nerilen bu tanm, sz konusu balarn ne kadar
yaygn ve ne kadar sk olduu ve toplumsal geometrilerinin ne ol- 190

190

duu sorusunu tmyle tartmaya ak brakyor. Balantlarn da

ha yaygn ve zorlayc olduu, (metaforu deitirecek olursak) top
lumsal manzarann ok byk bir yzdesinin toplumsal cinsiyet ilikilerince kapland yer ve zamanlar ya da ayn lde daha az
olduu yer v e zamanlar vardr. Gayle Bubinin biyolojik/
toplumsal cinsiyet sistem i kavramnn tm toplumlarda ayakta tu
tulamayacak olm asnn temel bir nedeni de budur.
Bu kavrayta' toplumsal cinsiyet bir nesne olmaktan ok bir
sretir. D ilim iz, zellikle de bu dilin genel kategorileri, bizi so
mutlatrmalara yneltir. Am a balant salayan kavram balan
tlarn kurulmasna, toplumsal yaamn belirli bir biimde
rgtlenme srecine ilikindir; bunun aka anlalr klnmas ge
rekir. Eer, toplumsal cinsiyet szcn bir fiil olarak kullanabilseydik (toplumsal cinsiyetiyorum, toplum sal cinsiyetiyr
sn, toplum sal cinsiyetiyor...), konuyu anlaym z asndan daha
iyi olacakt. Toplumsal cinsiyetli znellik hakknda karmak bi
imde konuan 1970ler sonlar Marksist-feminist literatr, bu
dorultuda el yordamyla yolunu bulmaya alyordu ve top
lumsal cinsiyetli dil tartmalar da zaten burada mevcuttu.
Burada belirtilen sre kat bir biimde toplumsaldr ve top
lumsal cinsiyet, toplum sallk ierisinde yer alan bir fenomendir.
B iyolojik srecinkinden ok farkl bir temelde kendi arlna ve
tutarllna sahiptir. Sosyolojinin de kurum kavramnda ya
kalamaya alt ey, ite bu arlk ve tutarlktr.
Kurum anlay klasik bir ekilde grenek, rutin ve yinelenm eyi
belirtir. Anthony Giddens The Constitution o f S ociety (Toplumun
Kuruluu) adl kitabnda kurumlan, toplumlar ierisinde en fazla
uzam-zaman yaylm na veya toplumsal yaamn daha uzun
mrl zelliklerine sahip pratikler biim inde tanmlayarak buna
uymaktadr. A m a pratik, G iddensn kurumlara bitii uzun mre
sahip deildir; pratik, anlktr. Sreldiliini koruyan ey, pratiin
rgtlenii veya yapsdr, yani pratiin ardndan gelen pratik
zerine etkileridir. Bu, balangtaki durumdan aynlabilir ya da
onu yeniden retebilir; dier bir deyile, pratik eitlenen veya
dngsel olabilir. 3. B lm de ne srld gibi, toplumsal y e
niden retimin gereklemesi mantksal bir zorunluluk deildir;
yalnzca olas bir ampirik sonutur. Ama nemlidir ve bunu reten
191

dngsel pratik de, kurum ile anlatlmak istenen eydir. D o

laysyla kurumsallama sreci de dngsel pratii olas klan
koullarn yaratlmasdr.
D ngsel5den, yapnn pratikteki bir aynlk sorunu olduu
dncesiyle, pratiin kesintisizlii anlayna kar bir seenek bi
iminde tasarlanarak sz edilmitir. Bu, G iddensda rtk bir
ekilde, Adrienne R ich in tarihar bir gereklik olarak lezbiyen
kesintisizlik kavramndaysa ak bir ekilde bulunur. Sonuta ya
p, bir kartlklar dngs ierebilir. Anne Parsonsn N apolide
Oidipal olmayan bir ekirdek kom pleks zerine almas,
zellikle ak bir rnektir; burada belirli bir erkeklik rnts anne
ile iliki araclyla toplumsal olarak yeniden retilmektedir, ka
dnlk rnts ise babayla olan iliki araclyla yeniden retilir.
Kartlklar ayn zamanda kolektif dzeyde de bulunabilir. B
lmn balarnda sunulan iktidar tartmas, yerel bir iktidar rntsnn daha kresel bir iktidar rntsyle ilem edii, rnein ev
iinde otoritenin kadnlarn elinde olduu durumlara dikkat ek
miti. Bu bir iktidar yaps anlayn geersiz klmyor, sadece her
hangi bir yapnn homojen olm as gerektii grn n plana
karyor.
Bu paralar bir araya getirdiimizde ise toplumsal cinsiyetin,
yeniden retim sistem ine balantlar ann dngsel pratikler ta
rafndan biimlendirildii lde kurumsallatn grrz. Top
lum sal cinsiyet, szn ettiim iz balantlar anda oluturulan
gruplarn eitlenen pratikten ziyade dngsel pratie ilikin k o
ullarda kim i karlara sahip olduu lde dengede tutulmaktadr.

192

otlar

KURUMLAR
(s. 165-67). Toplum bilimleri ana akmnda toplumsal cinsiyet krlne
ilikin salam eletirileri iin bkz. Goot ve Reid (1975); Wilson (1977)
ve West (1978). Okullardaki toplumsal cinsiyet rejimlerinin analizi
Kessler vd. (1985) zerine temellenmi tir.
ALE
(s. 167-73). ngiliz aileleri zerine alntlar Davies (1977), s. 62 ve Burnett (1982), s. 72; Florida erotizmi zerine alntlar Morgan (1975), s.
94.
DEVLET
(s. 173-81). Feminizm ve brokrasi hakknda bkz. Eisenstein (1985) ve
Pringle (1979). Alntlayan, Touraine (1981), s. 108. Ordudaki er
keklikler arasndaki iliki zerine argman ConnelFda (1985a) ge
litirilmiti. Hitler'in toplumsal bilinci hakknda bkz. Bullock (1962).
SOKAK ,
(s. 181-84). Bu blm, temel olarak 1984 yl boyunca Brixtondaki
gzlem ve zlenimlere dayanr.
TOPLUMSAL CNSYET DZEN
(s. 184-90). Kanl Seim metninin tamam iin bkz. Harrs (1970), s.
239. 1980 ABD seimleri sonular Freidan (1982), s. 210; 1975 ve
1983 Avustralya federal seimlerinin sonular Morgan Gallup Ka
muoyu Aratrmalar, 102 ve 499A.

FI 3N/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

193

VII

Tarihsel dinamikler
-..ISfSf

A. TARHSELLK VE "KKENLER
1984 ylnda ngiliz hkmetinin kmr ocaklarnn kapatlmasn
ngren program, maden iileri tarafndan dzenlenen v e son za
manlarn en iddetli endstri muhalefetlerinden biri olan lke
apndaki bir grevi provoke etti. .Mcadele, madencilerin liderle
riyle ve hem encecik mao bir slup takmveren Ulusal Kmr Kom isyohuyla srdrlrken, m edya madencilerin karlarnn greve
nasl kar ktklar hakknda ykler anlatmaya balad. M a
dencilik sektrnde yaanan endstriyel anlamazlklar fazlasyla
bir cemaat m eselesi sayldndan, bu iddialar ok fazla tepki uyandrd. B az madencilerin karlar grevi desteklediklerini ka-

mtlamak amacyla bir protesto yry b ile, dzenlediler; ve bu,

kadnlar arasnda hem maden iileri sendikasn hem de hkmeti
artacak lde bir dayanma hareketine dnerek ok hzl bir
ekilde ulusal dzeye yayld.
Hareketi balatanlar arasnda yer alan Barnsley kasabasndan
bir grup, Womeri A gain st P it C losures (Maden Ocaklarnn Ka
patlmasna Kar Kadnlar) baln tayan ve kendi de
neyimlerini yanstan bir kitapk hazrlad. Kitapn ana temas,
blgedeki kadnlarn madencilerin snf dayanmasnn paras ol
duklaryd. Am a ayn zamanda kadnlan dlamas veya gz ard
etmesinden tr sendikay da eletiriyordu. Kitapk, kadnlarn
politik bir sesi sahiplenerek kamusal bir eylem e giritiklerini, dier
eylerin yan sra polisin, iddetine maruz kaldklarn ve aralarndan bazlam n tutuklandn, bundan byle madenci ka
sabalarnda hibir eyin eskisi gibi olamayacana ilikin gl bir
anlay dile getiriyordu: Kadnlar ve erkekler arasndaki ilikiler
kesin bir biim de deim ekteydi.
Hibir eyin "bir daha asla ayn olam ayaca, yeni olaslklarn
su yzne kt ve eski rntlerin sayfadan silindii anlay,
tam da toplumsal cinsiyet ilikilerinin tarihse iliinin neye dair ol
duunu belirtmektedir. Tarihsellik kavram, mekanik veya dsal olabilen, yani bir kuyrukluyldz, bir yangn veya bir veba salgn gi
bi insanlarn bana gelebilecek bir ey olan toplumsal deime
kavramndan daha gldr. Tarihsellik dncesi, insan pratii ta
rafndan retilen deiim e, srecin iinde yer alan insanlara ili
kindir.
Toplumsal cinsiyet ilikilerinin bir tarihinin olduu dncesi,
tek bir yzyldan daha eskilere dayanr. 2. B lm de belirtildii gi
bi, toplumsal cinsiyete ilikin bir toplum bilim inin yaratlmasnda
temel unsurdur. Ondokuzuncu yzyl tarzndaki en iyi ille formlletirimleri, kkenler sorunu zerinde younlar. Ama bun
lar da, olsa olsa tarihsellik kavramna gre arada bir yerdedir. K
kenler kavram, tam olarak gelim em i olsa da bir eyin, daha ilk
ortaya knda oktan biim lendiini ve bunu izleyecek eyin de
zaten yerleik (tanml) olan bir mahiyetin izah olduunu ifade
eder.
Tabloya eklenen kken teorileri arasnda im diye kadar en etkili
195

olan, Friedrich E ngelsin 18 8 4 te yaymlanan alm as Ailenin,

zel M lkiyetin ve D evletin K keni'dir. E ngelsin yabanl top
lumsal yapya ilikin gr, o dnemlerde masa banda yr
tlen bir aratrmann olduka iyi bir rnyd. ncelikle, snrl
bir ilk etnografya aratrmasyla kazanlan Yunan ve Roma yazl
kaynaklarna dayanyordu. Am a o zamanlarda bile prehistoryaya
dair mkemmel bir yapt olarak grlmedi. Asur uygarl bir nesil
nce ortaya karlmt, M sr hiyeroglifleri 1820lerde zl
mt ve E ngelsin kitabn yazd sralarda gerekleen byk
kazlar, Smerlerde daha byk bir uygarln bulunduunu ana
hatlanyla gsteriyordu. Sonraki on yllk dnemde E ngelsin snrl
kaynaklan, yaanan arkeolojik bilgi patlamasyla birlikte iyiden iyiye etkisiz kald. Arkeoloji, E n gelsin temel bavuru kaynaklannn ilgi oda olan Akdeniz blgesinde, M inos, Miken, Hitit ve
Etrsk kltrlerinin varlm gn na karmt, (sadece en faz
la grlm eye deer olanlarndan sz ettim). 1920lere gelindiinde
prehistorya, gelikin saha aratrmas yntem leriyle gelikin bir b i
lim olmutu. Gordon Childem D aw n o f European C ivilization na
(Avrupa Uygarlnn afa) benzer teknik adan aynntl blge
sentezleri ortalkta dolanyordu; E ngelsin yapt gibi (saha aratrmasma dayanmayan) speklatif metinlerin modas iyice g e
miti.
Am a bu kitabn tartmalarn odanda kalmasnn bir nedeni
de, prehistorya tarihilerinin ilerini gerektii gibi yapmamalardr.
Gnmzde saha bulgularn geni lde tartan ve sentezleyen,
toplumsal cinsiyet ilikilerinin ilk tarihini ele alan kapsaml bir li
teratr yoktur. Tarih ncesine ilikin ikincil literatr, cinsiyete da
yal iblmn ve kadnlarn tabi klnm asn, birka istisnai
rnek dnda sorgulamakszn doalm asna kabul eder.
imdi ailenin ortaya kn! tartan iki nl prehistorya ta
rihisine kulak verelim:
Avclk erkeksi vasflan zendirdiinden bu etkinlik erkekler iin zel
bir uzmanlk alan haline geldi ve kadmiann bitki, bcek ve benzeri
yiyecekler toplamay srdrd, erkeklerin de iz srme ve ldrme
oyunu iin gerekli becerileri gelitirdii, cinsiyete dayal bir iblm
kuruldu. Bu ise bir cinsiyetler ortakln pekitirdi.

Ne var ki, buna ilikin hibir kant ne srimemektedir; aslnda

burada yaplan, daha sonraki toplumlarda geerli olan cinsiyete da
yal iblmnn geriye doru okunmasndan baka bir ey deil.
Byleirie muazzam bir anakronizmin, profesyonel bir tarihinin
kiisel sansrnden gei izni koparabilecek baka bir konu bal
nn dnlmesi olduka g. Bu rnek, yaklak yirmi yl
ncesine ait, ama o zamandan beri, arkeoloji literatrnde pek fazla
ey deim edi. Ataerkil ideolojiye gml olan modern tarih ya
zclnn yardm yla doru sorulardan bazlarn sormay baaran
demode bir metin bile iyi olarak yorumlanabilir.
Kukusuz E n gelsi demode bir metnin yazar olarak gremeyiz.
E ngelsin yapt, ortodoks Marksistler iin yasa nitelii tayan (ya
da hemen hemen yle olan) kurucularn metinleriyle birlikte, ka
nlm az ekilde, gnmzde kadnlarn ezilm esine dair Marksist
aklamalarn dayand argmann oda olmutur. Marksizm kar
tlan ise mcadelelerini alternatif bir tarih ncesi icat ederek
srdrme kolaylna kamlardr. H om erosun savalar kah
ramanlarnn ld her yerde cesetlerine sahip olmak iin savar
ken, arpma da, sava alannn seim i sorununu ok fazla dikkate
almakszn ataerkilliin gerek kkeni zerine srdrlyordu. En
tuhaf sonular ise ilkel bir anaerkilliin var olup olmadna, ka
dnlarn ynettii tarihncesi bir dnyann bulunup bulunmadna
ve ayet gem ite byle bir dnya varsa bunun erkekler tarafndan
nasl ykldna dair tamamen speklatif bir tartmann ortaya
kdr; ayrca ataerkilliin kkenlerini paleolitik avclkta, yani
Lionel T igera gre insan trnn baskn rntsnde bulan ta
mamen speklatif bir evrim teorisi de buna elik eder.
Kken mitlerini grkemli bir ekilde'ykarak anlmay hak eden
Christine Delphy, bu tartmann kendisini balatan igorden uzaklatn gzlem liyor ve yle diyor: Aslnda, tarihsel bir soru
ortaya atma maskesi altnda, tarihd bir soru ne srlmtr:
Erkek stnlne y o l aan do a l nedenler nelerdir? Toplumsal
bir iliki iin hibir doal nedene gerek olmadndan bu tartma
asla zlem ez. Tem el olarak sem bolik bir tartmadr, yan im
diki zaman hakknda fikir beyan etme biimidir olsa olsa; ayrca bu
beyanlar deifre etm eye ynelebilecek tm bulgulan dlayan ger
ekten tatmin edici argmanlardan biridir.
197

Kken tartmasnn temel zayfl ise ister stratejik ister sem

bolik herhangi bir gce ' sahip olmak iin B alangsan sonra
hibir eyin ok fazla deimediini varsaymak zorunda oluundan
kaynaklanr. Tpk Just So S tories*deki ( ylesine ykler) hor
tumu uzayan Yavru Fil gibi, bir kere sahip oldunuz mu bundan as
la kurtulamazsnz. Argman, tm temel zelliklerinde, erkeklik
bann, bugn de mamut avclar arasnda var olan eklini k o
ruduunu, ataerkilliin de M usann dadan indii zamanki
ekliyle ayn olduunu varsayar.
K ken5e likin mit yazmnn yannda, kendisini kkenlere dair
bilimsel aratrma olarak sunan m elez bir literatr bulunur; bu li
teratre katkda bulunanlar arasnda Kathleen Gough, Rayna Reiter
ve Maurice Godelier de yer alr. Literatrn temelinde, arkeo
lojinin verilerini primat ve maymunlarn davranna ilikin ada
aratrmalarla ve kk ' lek li. toplumlara, tercihen avc-toplayclara ilikin etnografik almalarla sentezlem e giriim i yat
maktadr. ada aratrmalar ve etnografik almalarn, kim i analojiler araclyla ilk insann evriminde ne tr eylerin olup bittgini aydnlatmas beklenmektedir. Clare Burtonn bu literatre
ynelik eletirisi yerinde bir eletiridir. Analojik kantlar, uzak
gem ie dair nemli herhangi bir gerei ortaya karmada ba
arszdr ve kkenler argmannn da, bugne dair kesin olarak or
taya karabildii bir ey yoktur. B elki de bu literatrn en ilgin
rnei olan, R eiterm The Seareh for Origins (Kkenleri Aray)
balkl makalesi, birbiriyle badatrlmas tamamen im knsz iki
rgmana snarak az nce vurguladmz noktay aka gz
nne sermektedir, Reiterm yasland argmanlardan biri, top
lumsal cinsiyet ilikilerini barndran dnya tarihindeki byk g e
ilerin bir taslandan oluur bence yeni ve nemli bir denem e
bu. Ama argmann erevesi, toplumsal cinsiyet hiyerarisinin
kkenlerini^ bilmenin bugn bu hiyerarinin nasl ortadan kal
drlabilecei konusunda stratejik ipular vereceine dair olduka
dzmece bir iddiayla rlyor.
B iim sel olarak ortaya koyacak olursak, kken literatrnn ta
rihin hom ojenliine ilikin varsaym, bir ideoloji mekanizmas olaralc nemlidir. Am a bir teori temeli olarak daha az ilgi ekicidir.
Hem tarihsel deiim i inkr eder hem de tek bir deiim modeline,
'198

yani sabit bir mantn doal izahna olanak tanr. Nc var ki bu,
toplumsal yaplarn pratik tarafndan kurulduu gryle bada
mamaktadr. Toplumsal cinsiyet ilikilerindeki isel elikilere dair
herhangi bir anlayla badatrlmas da zordur, nk bu eli
kiler tarihsel sreksizliklerin ortaya kmasna yol amak zo
rundadr. Ayrca, 5. B lm de ne srlen yaplarn altblmlere
ayrlmas gryle de badamaz, zira farkl iliki mantklarnn
kabul edilm esinin bir sonucu da bu mantklar arasnda aa kan
elikilerin kabul edilmesidir. Eer 3.; 5. v e 6. blmlerde bir araya getirilen argmanlar ve kantlar herhangi bir arla1sahipse,
homojen tarih v e biimlendirici kken anlaylarnn kesinlikle gz
ard edilm esi gerekir.
Ayrca her ikisi de benzer bir homojenlik nermesi zerinde te
mellenen uzlam sal cinsiyet tarihi ve daha yeni olan cinsiyet
rolleri tarihini de reddetmemiz gerekir. Rattray Taylorn Sex in
H isto ry'si (Tarihte Cinsellik) gibi bildik metinler, alma ko
nularn, tem el tekil eden bir zn eitlilik gsteren ifadeleri olarak kavrarlar. Tarih ise bu ifade biimlerinin farkl koullar al
tnda nasl bakalatnn yksdr: Dinsel grlerin deimesi,
daha ar v ey a daha hafif sansr uygulanmas vb. gibii Ama cin
selliin kendisi, tarih kapsamnda biimlenmi olarak ve aslnda
hibir ekilde deiiyor olarak grlemez. Bu izgide yer alan e
cinsellik tarihisi Vern Bullough bunu ksa ama zl bir ekilde
yle ortaya koyuyor: Ksacas, ecinsellik her zaman bizim le bir
likte olmutur; tarihte bir sabit deerlidir. R.A. Padgug, cin
selliin tarih iinde kavramsallatnlm asna iliirin bir ma
kalesinde, deim eyen bir z grnn, cinselliin pratikle olan,
yani benim lcateksis yaps adn verdiim kategorilerin ve likilerin tarihsel oluumuyla olan balantsn gzden kardn
ne sryor.
A yns, 1 970lerin sonlarnda ortaya kan cinsiyet rolleri ta
rihi iin de geerli. Patricia Branann W omen in Europe Since
1750 (1 7 5 0 den Bu Yana Avrupada Kadnlar), Peter Stearnsn
Be a M ani ve Elizabeth ile Joseph Pleckin The American Man
(Amerikan Erkei) adl kitaplarnn, bu adan olduka nem li
rnekler olduklar sylenebilir. R ol erevesi de, toplumsal ta
nmlara ynelik bir ilgi olduunu aklar. rnein Stearns n ki199

tab toplumsal bir ina olarak erkek olm a zerine bir m akaleyle
balar. A m a 3. Bolm*deki analizin de aka gsterdii gibi cin
siyet rol teorisi, yalnzca dnsel adan toplumsaldr. Aslnda
eksik yapy tutum v e etkileim analizlerine ekleyen, toplumsal
ncesi bir cinsiyet ikiliine dayanr. C insiyet rol tarihi iin de ta
mamen ayns geerlidir. Szn ettiim iz bu metinler, deim ez
bir cinsiyet ikiliine -y a n i, kadnlarn tarihi art erkeklerin tarihiyaslanr ve kendilerini ncelikle ikilik karsndaki tutum ve bek
lentilerde var olan deiikliklerin haritasn karmaya adarlar.
Bulloughnunki gibi almalarn yerini alan yeni ecinsellik ta
rihi yaklamnda toplumsal cinsiyetin tarihselliinin ok daha kap
saml kavrandn grrz. E cinsellik tarihsel olarak zel bir
eydir v e ecinsel davran ile ecinsel kim lik arasnda bir ayrm
yaptmzda ecinselliin toplumsal olarak rgtlendii gerei aklk kazanr. K im i ecinsel davran biimleri evrensel olabilir El
ma bu durum, otomatik olarak, kendi kendini tanmlam veya ka
musal olarak yaftalanm ecinsellerin var olmasn gerektirmez.
A slnda kamusal olarak yaftalanm ecinseller, tarihsel bir aklama gerektirme asndan az rastlanr bir rnektir. Jeffrey
W eeks Corning O ut adl kitabnda erkek ecinselliinin Bat A v
rupada kendine zg modern anlamn ve toplumsal rgtlenme
biimini ondokuzuncu yzyln sonlarna dein kazanamadn
ne sryor. Sz edilen bu dnem, yeni tbbi snflandrmalarn
bulunmasna, ecinselliin 1870te Alman psikiyatrisi W estphal ta
rafndan bir pataloji olarak tanmlanmasna tank olmutu. A yn za
manda yeni yasal yasEiklamalar da sz konusuydu. Erkek ecinsel
davrannn tm, yzyln sonuna gelindiinde ngilterede yasal
yaptrmlara tabi tutuluyordu.
Bu tr tbbi ve hukuki sylem ler, zel bir kii tipi olarak e
cinsele dair yeni bir anlayn altn izdi. Alan Bray H om osexuaity in R enaissance'ta (R nesansta Ecinsellik), ecinsel top
luluklarn belirgin bir ekilde ortaya kt onaltnc ve onyedinci
yzyllarda, katlmclarn kesin bir toplumsal tanma sahip ol
madklarn gsteriyor. Bu yzden bu insanlara sistematik olarak
zulmedilmemitir, ama yine de zaman zaman frsat dtke
iddetli basklara maruz kalmlardr. Ecinsel davrann btn er
keklerin ehvetli doasnda potansiyel olarak mevcut olduuna
200
\

veya daha dorusu evrende dzensizlie ynelik bir potansiyel ol

duuna inanlyordu. Ecinsel tercihlere sahip erkekler, onsekizincj
yzyl balarnda Londrann randevuevleriyie balantl bir
evrede bir grup olarak tanmlanmaya baladnda, byk lde
efem inelik ve bugn transvesttlik olarak bilinen eyle karakterize
ediliyorlard.
B ylece, hem ecinsellie dair tbbi sylem in douunu hem de
ecinsellerin kendilerini bu sylem le rtecek biim de kav
ramalarn, kadnlk ve erkekliin belirli toplumsal kavranlaryla
ve toplumsal cinsiyetin toplumsal olarak yeniden rgtleniiyle ilikilendirme ihtiyac dodu. Nasl ev kadn, fahie ve o
cuk, belirli bir dnemin toplumsal cinsiyet ilikileri balamnda
anlalmas gereken tarihsel adan zel toplumsal tiplerse, e
cin sel de yeni bir yetikin erkek tipinin modern tanmn yanstr.
Ecinsel, tersine evrilmi olarak snflanan ve en azndan, ken
disini ounlukla bir erkein bedeninde kadn ruhuna sahip olarak gren erkektir.
Ecinsellik tarihindeki bu gelim eler, kesin olarak deitirme
kavramnn tesine geerek cinsellik v e toplumsal cinsiyet kim
liinin, deim ekte olan bir toplumsal yapnn tarihi iinde top
lum sal m cadele sreleri tarafndan ina edilm i olduuna dair
daha radikal bir gre ularlar.
Burada Jacques D onzelot ve M ichel Foucaultnun alma
laryla kimi balantlar bulunur. Foucault C inselliin Tarihi*nde,
yaamda m otive edici bir g olarak cin sellik zerindeki vurgunun
yalnzca m odernlie dair bir yenilik olm adn, ayn zamanda bir
toplumsal denetlem e srecinin paras olduunu gl bir ekilde
ne srmektedir. Foucault, cinsel ideolojinin v e toplumsal cinsiyet
kimliklerinin toplumsal olarak ina edildiinden fazlasyla emindir.
Transseksel Herculine Barbn hakknda kaleme ald ma
kalesinde gzlem ledii gibi, herkesin tek bir cinsiyetin yesi olarak
kesin ve deitirilem ez bir kim lie sahip olm as gerektii ynn
deki talep, tarihsel olarak yenidir.
Am a iktidar aygtlarna -meslekler v e devlet- ve bunlarn retti
i bilgi biimlerine ilikin bu almann oda, denetleme stra
tejilerinin nesnesi olan temel olgular gerekliine hibir aklama
getirmez. Bu teorik sorun, ecinsel kurtulu hareketinde stratejik
201

bir M e m e dnmtr. Ecinsel olarak kimlik, gl olann, kar

t grllerin elini kolunu balamak, onlar tetkik etm ek ve yaf
talamak amacyla kulland sylem ler ve stratejilerin bir sonucu,
ya da daha genel ifade edecek olursak dzenlemenin bir sonucu
olarak grldnde, buna verilecek mantksal karlk da
dzenlemeyi bozm a veya yapbozum olacaktr. Ama ecinsel kim
liin yapbozumu, bu kim lii vurgulayan, ecinsel gururu ilan eden
bir seferberlik tarafndan kazanlm olan politik iktidarn da par
alarna ayrlmas anlamna gelir. Bu nedenle, ecinsel kurtulu ha
reketinin salad teorik ilerlemeler, ecinsel kurtuluunun sona
ermesini gerektiriyor gibidir.
Bu paradoksun kkleri, sylem v e dzenleme teorilerinde ska
grld gibi, toplumsal srecin dengesiz bir biimde kavramnda yatmaktadr. Sorunun pratik ynn 10. B lm de tartaca
z. Feminist tarih iinse teori dzeyinde dzeltilmesi mmkndr.
rnein, Sheila Rowbothamn H idden from H isory (Tarihten
Saldanan) ve Women, R esistance an d RevolutiorCda (Kadnlar, D i
reni ve Devrim ) ncln yapt yaklam, toplumsal ilikiler
ve; zellikle de iktidar yaplan zerinde younlar. A m a ezilenin
pratiine merkezi bir yer verir. ktidarn kullanmlan, direnme stra
tejileriyle karlar ama her seferinde farkl sonular ortaya kar.
Bu tr bir yaklam, iktidann gerekliini kadn ezeli kurban olarak sunmalcszn kabul eder; v e ezmenin gerekliini inkr et
meksizin ezilenin b ezilm ede fail olduu grnde diretir.
D olaysyla bu blmn balannda tanmlanan toplum sal cin
siyetin tarihseliii, tamamen soyut bir kavram deildir. D eiim ,
insan eylem liliiyle retilir; buna karlk tm pratikler, zel or
tamlarda oluurlar ve olaylarn art arda diziliinde belirli bir yere
sahip olurlar. Tarihsellik dncesi, baz zellikleri artk belirgin
olan somut bir tarihi ifade eder. alma konusu ise toplumsal i1iskilerin yaps ile cinsel ve politik yaam da dahil olm ak zere bu
ilikiler iinde kurulan yaam biimidir. Kukusuz bu tarih ho
mojen deildir. Juliet M itchelln vurgulad gibi farkl iliki ya
plar farkl ritimlerde geliebilir v e birbirleriyle eliebilir. Gerek
toplumsal mcadeleler, nceden kestirilebilir ya da standart so
nulara sahip olmazlar, hatta bazen de kendilerini aa karan ko
ullar deitirebilirler. D ier bir deyile, pratie ve yapsal dn
202

me ilikin uzun dnemli bir tarihsel dinamik sz konusudur.

Toplumsal cinsiyet ilikilerinin tarihsel dinamiine ilikin aratrma henz balang aamalarndadr ama eklinin, hibir su
rette nceden belirlenmi bir mantn przsz anlan olmad
aktr. Pratie ilikin koullarn hzla deitii gei anlan, belirli
bir ynde hemen hemen sabit olan yn deitirme dnemleri ve be
lirli bir gler dengesinin dengede tutulduu dnemler vardr.
Bu tarihin somut oda ise (alm a konusunun ve kapsamnn
soyut tanmndan farkl olarak) belirli bir yer ve zamana ait top
lumsal cinsiyet'dzeninin kom pozisyonu v e bu kompozisyonu oluturan kolektif projelerdir. Bu projelerin anlaml klnmas ise
gruplarn ve kategorilerin oluumunun v e cinsel politikada dzen
lenen kiilik, j|d ve kapasite tiplerinin tarihini gerektirir.
Bu adan* aadaki alt balk kapsamnda izilecek tablo bir
tarihin tasla olarak bile grlemez. Ama en azndan, dayand
argman somut tarihsel sorunlar ortaya koyacak lde ilerlet
mesinden tr nemlidir. Bunun hemen ardndan, toplumsal cin
siyet dinamii hakknda dnya tarihi kapsamnda yantlanmas ge
reken sorulardan bazlarn belirtm eye ynelik bir giriimle tar
tmamz srdreceiz.

B. TARHN SEYR
Toplumsal cinsiyet ilikilerinin ilk geliim i, kkenler tartma
sndan balantsz olarak derinden derine bir kar 'meselesidir. As
lnda bir kkenin tanmlanp tanmlanmamas ok da nemli deil.
Tarih, toplum sal cinsiyet ilikilerini barndran yapya bir nebze ye
terli aklama getirebilecek lde arkeolojik bulgu toplandnda
balar ancak.
N e var ki, Yukar Paleolitik a ncesine ait olup da herhangi
bir arlk tayan hibir kant yoktur ve bundan sonra da olacakm
gibi grnmyor. nsann alet yapma ve gda retiminin ilk aamalar, ardnda el aletleri, kemik kalntlar ve ocaklar gibi mal
zem e brakmtr, ama bu nesnelerde, retildikleri toplumsal cin
siyet ilikilerini belirten herhangi bir ize rastlanmamtr. Arke
ologlar, sosyobiyologlar ve birok feministin de benzer biimde
203

i-}

ne srd, alet yapan ve avlanmaya giden erkekler ile top-layclk yapan ya da evd e kalan kadnlar arasnda cinsiyete dayal
keskin bir iblm olduuna ilikin uzlam sal varsayma dair
hibir salam kant yoktur. Ksacas bu basit bir tahmin olmaktan
teye geememektedir,
Yukar Paleolitik ala birlikte resim, kem ik oymalar ve l
gm m e biim ine dair kim i kantlar toplanabilmitir. Am a bu ka
ntlar, toplumsal gerekliin yanstlmas asndan ancak Playb o y un tek bir sayfas kadar mulak olsalar da, en azndan birer
s iaret niteliindedirler. Szgelim i Dou Ispanyada, cinsel or
ganlarn ve gslerin saptanabildii ve kadnlarla erkeklerin fark
l av sahnelerinde grld kimi kaya resimleri, cinsiyete dayal
bir iblmnn varlna dikkat ekiyor. ekoslovakyadaki,
D olni V estonice de mamut avclarnn yaam olduu blgede or
taya karlan bir mezar ve baka nesneler de, kadnlarn ritel ik
tidaryla baz balantlar olduunu iaret ediyor.
Bu tr paralarn tarihsel bir argmanla birletirilmesi ok fazla
alm a gerektirecektir; szn ettiimiz trden tekil rnekler,
tmyle yanltc olabilir. Bunun ykde tam da bir yeniden ina aamas olduunu gsterebilm ek iin bu rneklerden sz ettim.
Yaklak 10.000 yl nce -M ezopotam ya civarndaki kara par
asnda- Gneybat A syada ilk tarm toplumlarmn gelim esiyle
birlikte kantlar da giderek zenginleir.
Toplumsal cinsiyet tarihine ilikin kim i speklasyonlar, bit
kilerin ve hayvanlarn evcilletirilm esi ile giysi ve m lekiliin
bulunmas zerinde temellenen N eolitik ky toplumunda anaerkil
ya da en azndan eitliki bir aamann varlm saptyor. Kentler
veya gebe topluluklarla, sava ve krallkla balantl ataerkil bir
aama ise epeyce uzun bir zaman aralnda bunu izler. N e var ki,
sava-sonras kazlarn sonular, bu tasarnn tarm devrim i ile
kent devrimi arasnda izdii eski kesin ayrm yerle bir etmitir.
yle grnyor ki, ovalk bir alan kaplayan- M ezopotam ya ve
Msr uygarlklarndan ok nce ortaya kan Erjha kenti (Filistin),
Anadoludaki atalhyk ve orta Frattki A b | Hureyra gibi yer
leim birimleri bile, tarm ve hayvan yetitiriciliinin gelitirildii
dneme yakndr. ayet kent surlar savan bir em aresiyse,
Erihada sava, m lekilikten daha nce gelmektedir. Am a sa204

van erkeklerin tekelinde bulunup bulunmadna dair hibir kant

yoktur.
Bununla beraber, bu aa ilikin iki sonu kesin gibi grnyor,
ilki, toplumsal cinsiyetin kltrel ilenm esinin balam olmas.
Szgelim i atalhykte kadnlarn mezarlarnda erkelderinkine
kyasla daha sk tak bulunuyor v e alet tiplerinde ve giysi zellik
lerinde baz farkllklar gze arpyor. Ritel ve dinde, kadnlara ve
erkeklere baz alardan farkl davranlyor. kincisi ise toplumsal
rnlere eriim bakmndan belirgin bir cinsel iblmnn bu
lunmay. Yaplan aratrmalar, kadnlarn mezarlar ve ritel nes
nelerinin, erkeklerinkinden daha ksr olduunu gstermiyor.
O lum suz bir perspektiften kaynaklanan argmann zayfl dile
dmtr, ama bu argman elinden geldiince, ilk yerleim bi
rimlerinde toplumsal cinsiyet farkllklarn gsteren kltrel iaretlerin kadnlarn ekonomik tabi klnm asn gerektirmediini
ne srer. .atalhyk ortaya karan James Mellaart, fazla ileri
gitm eksizin kadnlarn konumunun aka nem li olduunu be
lirtir.
Yaklak 5000 yl nce Sm erlerde yaznn icat edilm esiyle
birlikte, toplumsal cinsiyet ilikilerinin tarihi de yeni bir ayrnt ve
nem kazanr, bylelikle katekss yapsna ilikin bir tarih de
mmkn hale gelir. Gnmze dek varln korumay baaran ka
ytlar, duygu rntleri gsteren mitleri, iblm ve ev ii
dzenlemelerinin varln kantlayan ticari ve hukuki belgeleri ve
iktidar rgtlenmesine k tutan devlet arivlerini ierir. Bunlardan
bazlan insan hayrete drecek denli tandktr. Gemiten
gnmze kalan ilk edebiyat rnekleri arasnda kskanlk yk
leri, babalk davalan, pastoral ak ve sadakat iirleri bulunmak
tadr. A m a bunlar tandk temalar olmalarna ramen yine de. bize
olduka yabancdr. lk destanlar, G lgam yaztlarndan tutun da
lya d a *ya kadar, bizim destanlarmzdan ok farkl duygu yaplan
gsterir. M srn hanedan tarihinin nemli bir ksm, Freudn du
dan uuklatacak denli, planlanm bir ensest etrafnda dner.
Toplumsal cinsiyet tarihini, gem ie ynelik bir okuma olarak de
il, tam anlamyla bir tarih olarak ele alma ihtiyacn bundan daha
belirgin klan baka hibir rnek yoktur. Yeniden ina edilen
rntler, bilinmedik olma eilim i tar, ama kimbilir belki de
205

. =.*

artc lde yabancdrlar.

,
Szgelim i yaznn kendisi, bu konuda yalnzca bir kant kay
na olmakla kalmyor, ayn zamanda nemli bir toplumsal teknik
olm ay da srdryor; yle ki, tm blgeleri bir kent kltrnn
yerleim birimlerine balayan, merkezi devletler ve ticari alarla
sk skya balantl bir tekniktir yaz. Muhtemelen 5000 yl nce
Gneybat A syada ve D ou A kdenizd e ,,3000 yl nce Hindistan
ve inde, 1500 yl nce de Orta Amerikada ykc savalarn v e
ya ktlklarn iktidarnn tesinde yeni bir toplumsal dzen iyiden iyiye kk salmt. Bu dzen, din ve iktidarla olduu kadar h iz
metler ve mallarn mbadelesi araclyla btnletirilen ok
byk insan nfuslaryla birlikte kentleri tarm blgelerine bala1yan devlet yaplarnca karakterize ediliyordu. Bu yeni toplumsal
dzenin tarihi, o zamanlardan endstriyel kapitalizmin bulunma
sna dek sreklilik tad.
Toplumsal dinamiklere atfta bulunduklar lde tarihilerin
bu geie getirdikleri aklamalar, Gordon Childen kent devrimini zgn bir ekilde betim lem esini salayan snf konular
zerinde younlayordu. imdi toplumsal cinsiyet dinamii so
rununu, bu geiin kadnlarn stats zerindeki etkilerine ilikin
geleneksel sorudan daha temel bir dzeyde ortaya koyabiliriz. Eer
6. Blmde ne srdmz argman genel olarak doruysa, b iz
zat devletin yaratlmas, toplumsal cinsiyet ilikilerinin, zellikle
de toplumsal cinsiyetin iktidar yapsnn yeniden rgtlenii an
lamna gelir. Cinsiyete dayal iblm, kent nfuslarn mmkn
lalan rn ve hizmet fazlasn reten retim srelerinde ierilir.
Dolaysyla, bu rn ve hizm et fazlasnn, cinsel politika kap
samnda ve toplumsal cinsiyet izgilerinde ne lde sahiplenildii
ve iilerin giderek artan uzmanlamasnn ne lde toplumsal
cinsiyet damgas tad hakknda bilgi sahibi olmak nemlidir.
D eien nfus younluklarnn, kent nfuslarnn sahip olduu olanaklarn ve demografik yaplarnn kateksis yapsndaki deiik
liklerle, e zamanl olma olasl hayli yksek grnyor.
Devletin kurulmas ise bu konularn zellik le ilgin v e nem li
bir boyutunu oluturur. D evletin kurulmasnn en nem li zellik
lerinden biri de, ordularn icat edilm esiydi. Yazl ve grsel k a
ytlarn aklayabildii kadaryla Smer, M sr ve bunlann ardl o' 206

lan uygarlklarn ordular tamamen (ya da hemen hemen) er

keklerden oluuyordu. Davd Fernbach bu konuda, iddet esi iindeki erkeksi uzm anlam ann hem bir snf ve ataerkil iktidar a-
rac olarak devletin geliim i hem de erkekliin tarihi asndan
aklayc olduunu ne sryor. Bu nokta gerekten nemli, ama
konuyu biraz abartyor. ncelikle, eski ordular kkt, bu yzden,
rgtlenmi iddetin yalnzca bir erkek aznlnn karakterini be
lirleyebilm i olma olasl hayli yksek. Ayrca bu koullar, al
tnda, iddet mekanizmasnn erkeklerden oluan elemanlarnn, he
men kadnlarn yaamn br alanlarnda tabi klnmasn belirle
yebilm i olm as da gerekten ok g. Ayrca hem Smerlerde
hem de M srda kadnlarn prestij ve otoriteye sahip olduklarna
dair birok kant da mevcut. Szgelim i, Smer mitinde etkin ve
gl tanralar varken, zellikle Tanra tar etrafnda rlen ef
sane evrim i dnldnde, kadnlar mllc edinebiliyor, ticarete
atlabiliyor vb. etkinliklerde bulunabiliyorlard. M srda da hemen
hemen ayn durum sz konusudur, M srn askeri iktidar zirveye
ulatnda kadnlarn prestiji de mparatorluk dneminde yksel
me devrini yayordu.
Yine de iddet aralarnn kadnlar yerine baz erkekler ta
rafndan denetlenm esi, tem el bir olgu olm ay srdryor. Tabii ki
yce siyasi otoritenin erkelderin veya erkekler grubunun elinde y o
unlamas da yle. Buradaki ierim, ilk devletlerin erkekliklerin
farklla trln as arac ve bu erkeklikler, arasndaki bir mcadele alanm tekil ettikleridir, Msr mparatorluunun doruk noktasna
ulat dnem de Amon rahipleri ile reformcu Firavun Ald-en-Aton arasnda yaanan atma, arpc bir rnektir. Bu mcade
lelerin taraflar yine de snrlyd nk kadnlarn yce iktidardan
dlanmalar, onlarn yaamn br alanlarnda da tamamen tabi
klnmalar anlamna gelmiyordu.
Gnmze dek kalmay baaran dnyann ilk edebiyat bayapt
Smer-Akad Glgam D estannda gzlenen duygu yapsnda bu
nun bir tr onaylanmas barnyor gibi. yk, Uruk Kral Glgam
ile vahilerin kahraman Enkidu arasndaki atma ve duygusal
ba zerinde younlar; iki erkek birbirinin ayna imgesine
dnr. Destandaki cinsellik duygusal ilikiden ok bir ritel ierir gibidir. En gl duygular ve kiisel ballklar cinsiyetten
207

ok savala ve hkmdarlkla ilikilidir.

Bu kant krntlar, toplumlann erkekler tarafndan ynetil
diini ama genellikle bugn anladmz anlamda ataerkil o l
madklarn gsterir. Bu demektir ki duygusal iliki, retim ve
tketim rntleri, devlet iinde gelim i olan toplumsal cinsiyete
ilikin tabi klnma ve dlanma ilikileriyle sk skya btnlememitir. Kltr bsbtn toplumsal cinsiyet tem elli deildir.
Eer bu doruysa, Bat Asya ve A kdenizde tarma/ticarete dayal
uygarln mteakip tarihi, ataerkilliin klasik Yunan v e Roma m
paratorluundan aina olduumuz (rnein kadnlarn Atinada
kamusal alandan dlanmas gibi) lde giderek derinleen bi
imde kurumsallamasn gerektirir. Am a burada, toplumsal cin
siyet ilikilerinde teknoloji, demografi veya snf ilikilerindeki
kkl deiikliklerle kesinlikle rtmeyen byk bir gei sz ko
kmuudur............................................................
Bununla beraber, olaylarn art arda gelien tek bir dizi olarak
grlmemesi, iki nedenden tr nemlidir. S z konusu ne
denlerden biri, ierdikleri toplumsal cinsiyet dzenleri de dahil o l
mak zere kent uygarlklarnn eitlilik gstermesidir. Hegem onik
erkekliin militarizm ve iddet ile olan balantsnn Akdeniz
dnyas ve Avrupada izlem i olduu geliim , indeknden fark
lym ya da en azndan aym lde deilm i gibi grnyor. Konfys kltrnde askerler ok daha az prestije sahipken, limler
ve yneticiler daha fazla prestij sahibiydi. Tarma/ticarete dayal
toplumda retilen toplumsal artdeerin, yeni seenekleri, top
lumsal yapnn eitlilii asndan daha fazla potansiyel iermesini olanakl klm olmas olas grnyor. Kendilerini
kstlayan hibir kresel dinamik bulunmadndan sonucun, kent
kltrnn byk dnya kentlerinde eitlilik gsteren toplumsal
cinsiyet tarihlerinin ortaya kmas ynnde olm as da gl bir
olaslkt.
br nedert ise udur: Tarma/ticarete dayal toplum, egem en
liinin be bin yllk dneminde, brakn yerleik dnyann tmn
kaplamay byk bir blmnde bile hkm srmedi. Younluk
lar nedeniyle kent kltrleri muhtemelen insan nfusunun oun
luunu ieriyordu ama geri kalan blgeler yerleim birimlerinin
farkl temellerde rgtlendii geni toprak paralarndan ibaretti.
208

Daha dk younluklu ekonomiler ise krsal (Orta Asya), avctoplayc (Kuzey Amerikann kuzeyi, A m azon, Avustralya) kent
sel olmamakla beraber tarmsal (M issisippi-B yk Gller, Bat
Afrika) v e daha birok sonsuz kom binasyondan oluuyordu. Bu
toplumlari (kkenler literatrnn byk bir ksmnda yapl-d
gibi) hayatta kalmaya alan ilkel topluluklar olarak, statik veya
insann gerek yksnn kysndaki oluum lar olarak grmek af
fedilem ez bir tarihsel hata olacaktr. B asil D avidsonm A f rica in
H isto rysi (Tarihte Afrika) gibi sentez niteliindeki almalar,
byk imparatorluklarn snrlan dndaki toplumlann tarihinin ne
denli hareketli ve karmak olduunu arpc bir biim de gsterir.
B ylei bir durumlar alannn toplum sal cinsiyet dzenlerinde
olup bitenleri tam olarak anlayabilmek gtr, bu yzden yalnzca
birka neride bulunmakla yetineceim . Bu konuda en fazla umutlandnc kaynaklar, yazl kltrlerde barnan seyyahlann bu
toplumlara ilikin yazl betimlemeleridir. Snrlarda yaayan bar
barlar anlatan Roma ve in betimleri, neyin esas tehlike olarak al
glandnn, yani disiplinsiz savalarn abartl erkekliinin altn
izmektedir ki bu anlalabilir bir eydir. Toplumsal cinsiyet ilikileri hakknda bu tr kaynaklardan edinilen aklamalar, sis
tematik olarak tarafl olma eilimindedir; yleyse gereklik ok
farkl olabilir. G eim lik tarmda, erkek v e kadnlarn karlkl ba
m ll, muhtemelen kadnlara nem li iktidar kaynaklarnn ve
rilmesini olanakl klar. Yksek ham ilelik oranlan art yksek be
bek lm oranlan, yakn anne-ocuk ilikilerinin, Philippe Ariesrin
Ortaa Avrupas iin ne srdne benzem edii ve kadnln,
bam llk ve ocuk bytme etrafnda kurulamayaca anlamna
gelir. Kyl kadnlarn, kent kltrne b al duyarllklar .asndan
kat olduklan bir klieden ibarettir; buna dair makul nedenler
mevcut. Son olarak, kent kltrnn kylarnda barnan top
lum lann kahramanlk edebiyatlarnn erkeksi iddeti vurgulamakla
birlikte kadnlan basite tabi klnm olarak tasvir etmemesi kayda
deer bir noktadr. rnein H ristiyanlk ncesi Anglo-Sakson m i
tolojisinde, B eow u lf canavar Grendel karsnda zafer kazand
nda Grendelin annesi ile daha iddetli bir m cadeleye girer. Bu
arada, Vikingler de, yumuatlm modern uyarlamalanndakinden
FMN/TopJumsal Cinsiyet ve ktidar

? .0 Q

daha zalim ve korkun olan sava tanralar Walkreleri im

gelemlerinde canlandrrlar.
Taslan izdiim iz dnya dzeninin yerine, getiim iz 500 yl
boyunca ok farkl bir ey geer. Bu a, bat Avrupadan yne
tilen ilk kresel imparatorluklara, merkezi K uzey Atlantikte olan
ilk kresel ekonomilere, rasyonelleen tarm, endstriyel imalat ve
kapitalist kontrolle birlikte yeni bir retim ve mbadele sisteminin
ortaya kna, ulamn, tp tekniklerinin ve beslenmenin dnya,
nfusunda benzersiz bir artla sonulanacak biimde devrimci g e
liimine, eitim ve denetleme asndan ei benzeri grlmemi bir
kapasiteye sahip olan, ama ayn zamanda kitlesel cinayetler asndan da esiz bir kapasite ieren brokratiklemi gl devlet
yaplarna tank oldu. Kent devrimi ile birlikte bu geiin kav
a, uzun bir sre boyunca snf dinamii olarak kabul edildi. Bu
durumda, imdi yalnzca toplumsal cinsiyet ilikileri zerindeki et
kiler hakknda deil, bizzat srecin kendisinin toplumsal cinsiyet
dinamii hakknda da sorular ortaya atabiliriz. Bu balamda ise
ana yap zerinde odaklanan konu en belirgin biim de ortaya
kyor.
Birincisi devletin ve erkekliin yeniden kurulmasyla ilgili. 6.
B l m de ne srlen argman kapsamnda brokratiklemi dev
let, temel alardan bir toplumsal cinsiyet ilikileri rntsdr.
Esldden olduu gibi kadnlarn devlet aygtndan dlanmalar bun
dan byle sz konusu olamaz. Artk giderek daha fazla sayda ka
dn, devlet iinde istihdam edilmektedir; dlamann yerini ise
eitli ayrma ve dorudan tabi klma biimleri almtr. Ynetim in
rasyonellem esi, eski rejimin aristokrat ynetici snflarndaki hegem onik erkeklik biim leriyle badamaz. D evletin askeri or
gannda bile kahraman kiisel liderliin yerini G enel Kurmaym ve
lojistik uzmanlarnn hesapl erkeklii almtr salam bir ekilde.
Napolyon zaferden medet umard; II. Dnya Savanda Japonlar
karsnda kazanlan zaferin mimar olan Amiral Nim itz, alma
odasna u notu asmt: PEK A M A BU, M ALZEM E V E K A Y
M AKLARIN KULLANILABLRL A ISIN D A N U Y G U N
M U BAK ALIM ? Ticari kapitalizm, hesapl bir erkeklii talep ej
derken, endstrilemeye ikin snf mcadeleleri, kavgac bir er
keklii talep eder. Bu ikisinin birleimi, fyani relcabetilik ise, i

dnyasnda kurumsallam ve hegem onik erkekliin yeni bi

iminde merkezi bir tema haline gelmitir.
kinci konu, para ekonom isi ile ev ekonomisi arasna, yani
cretli em ek ile cretsiz ev ii arasna koyulan takozla balantldr.
Elizabeth Janew ayin de belirttii gibi cra bir yaam alan, ailenin!
ve bo vakit etkinliklerinin kalesi olarak yuva gr, nsekizinci yzyldan nce Avrupada m evcut deildi. Kadnlarn er
keklere bam l olduu ya da olm as gerektii gr, ky ta
rmnn ve ticarete bal kasabalarn karlkl bamllklar bala
mnda tamamen sam a grnecektir. Aslnda kadnlarn retime ve
(nakit) kazanca youn biim de katlmalar, endstrileme dnemi
boyunca srmtr. Joan Scott ve Louise T illy nin gsterdii gibi,
cretli ite alan AvrupalI kadnlarn yzdesi, ondokuzuricu
yzylda etkileyici bir biimde sabit kalmtr. D eien ise iin ko
numu v e toplum sal anlam olmutur. Bir teknoloji ve endstriyel
politika kombinasyonu, bugn yakndan tandmz tecrit edilmi
m eslekler ve dk cret yaplar yaratarak, kadnlar kademeli bir
ekilde Endstri D evrim inin ekirdek endstrilerinin dna at
mtr. Bununla beraber, geim i salayan koca ve ona baml ka
rs anlay tem elinde kurulan aile geliri m odeli, aslnda ii
snfnn byk bir kesim i iin hibir zaman bir gereklik oluturmasa b ile yine de hem sendikal etkinliin hem de devlet si
yasetinin bir kriteri olmutur. G eim i salayan koca ile ev ka
dn arasnda toplumsal cinsiyet blmnn kurulmas, yalnzca
erkekliin ve kadnln modern tanmlan asndan deil ii snf
politikasnn karakteri ve uygulanmas asndan da biimlendirici
nitelie sahiptir,
nc konu ise hegem onik heteroseksellik olarak adlandr
labilecek ey zerinde odaklanan yeni bir kateksis yaps ile
balantldr. Buradaki deiiklik, karmak ve hassastr. Heteroseksel ilikiler, tanma/ticarete dayal eski Avrupa uygarlnda
basknd, ama Protestanlk ncesi Hristiyan geleneinde ileciliin
nemi gz nne alndnda tam anlamyla hegem onik deildi.
E vli heteroseksel ift artk kltrel bir ideal olarak tanmlanr hale
gelm iti ve bu, sapknlk olarak grlecek cinsellik biimlerinin
paralanmasn gerektiriyordu. Dahas bunlar, insan tipleriyle z
deletirilm eye balamtr; Ecinsel, olanc, zampara, Don Juan
211

toplum sal tipler olarak karmza karlar. yle grnyor ki bu

tipletirme, duygularn isel rgtleniinde yanstlmaktadr. Hem
insanlarla hem de nesnelerle ilgili saplantlar biimlendirme eilim inde, yani slaca dokunmu duygusal bir birim olarak ailenin
ina edilmesine temel tekil eden ama esas olarak bu duygusal b i
rimin balarn koparan eilim de gze arpan bir byme vardr.
Bunun sonularndan biri de, Krafft-Ebirtg dnem iyle birlikte en
hareketli noktasna ulaan cinsel fetiler -y k sek topuklar, kor
seler, v b .- kltdr. Duygusal ilikilerin bu noktadaki ksm i
eyletirilm esi ise, sinemadaki seks tanralar kltyle balayp
plak kadn posterlerine ve reklamlarn erotikletirilm esine yne
len yirminci yzyl medyasnda tamamen dsallatrlm bir cin
selliin gelim esiyle birlikte almtr. Kateksisin bu ekilde
dsallatrlmasn olanakl klan, duygularn yeniden rgtlenii,;
belki de Foueaultnun cinselliin bastrlmad, tersine giderek da
ha fazla kkrtld ynndeki iddiasnn ardnda yatan hakikattir.
Bunlar, yeni dnya dzeninin ekirdek lkelerindeki dn
mn doasna ilikin konulardr. Ama bu ilikilerin kresel ya
ylm asna ilikin bir baka konular kmesi daha var. Artk, kolonileen dnyada em peryalizmin kadnlarn konumu zerindeki
etkilerine ilikin epey aratrma yaplmtr. Sz konusu bu etkinin
deiken olduu ak. Bununla beraber, ilk kentlem eden beri ta
rihte ilk kez dnyann farkl blgelerinde toplumsal cinsiyet ilikilerini standartlatrmaya ynelik gl bir dinamiin ortaya
km olduunu syleyebiliriz. cret ilikilerinin yaygnlam as
bunun yalnzca bir ksm n oluturur; uluslararas ilerin em ek p i
yasasn blmlere ayrmaya ynelik stratejileri de bir baka
ksmdr; zellikle kentte yaayan insanlar arasnda B atl ailenin
kltrel prestiji de bir ncsdr.
Ayn dnemde emperyalist dnya dzeninin yaratlmas, top
lumsal cinsiyet rntlerinin kresel bir farkllam asn ierir ya
da toplumsal cinsiyet rntleri tanmlarna kresel bir boyut ka
zandrr. Ticaret, fetih veya yerleim snr, ekirdek lkelerde
hkim konumda olanlardan farkl erkeklik biimlerinin yceltilmesine yol amtr. (Kentli sekinlerle badamayan ama yine de
Kongreye seilen) Davy Crockettn yksnn forml klasiktir.
Ve tabii normalletirme forml de: Aileleri yetitiren beyaz 1ta-21
212

dnlardr. Kadnlarn kolonilerde almalarnn Avustralyadaki ta

rihini anlatan ve szn ettiim iz noktay ok iyi veren Gemle Invaders (Latif stilaclar) adl bir kitap var. Beyazlarn yerleim bi
rimlerinin genilem esi, rk ve snf kadar erkeklik ve kadnlklarn
da diyalektiini ierir; kadnlar, siyahlarn topraklarn olduu
kadar beyaz erkeklerin alanlarn da istila ederler.
Emperyalizm, cinsiyete dayal iblmnn yeniden ku
rulmasn yerleim srecinden ok daha kapsaml bir ekilde,
kresel bir lekte ierir. Tarm toplamlar sistematik olarak par
alanrlar. Y eni endstriler ounlukla kat bir cinsel iblm ierirler; Erkekler maden ocaklarnda ve hindistancevizi plan
tasyonlarnda alr, kadnlar pamuk toplar vb. gibi. Son zaman
larda ise nc D n yamn imalat sektrnde ve giysi ve mikroilemci retimi gibi endstrilerde cinsiyete dayal gl bir
iblm yaratlyor. Y ine de kadnlar, artk ei benzeri grlme
mi bir lde eitim den yararlanabilmeye baladlar ve bylece,
sekreterlik gibi yaygnlk kazanan mesleklere veya retmenlik gi
bi yar profesyonel ilere girebilmeye baladlar.
Her ne kadar kant toplamak g olsa da, kateksis yapsnda da
farkllamalar olabilirmi gibi grnyor. OctaVe Mannoninin
Prospero ile C aliban 7da ve Frantz Fanonun da The W retched o f
the E arth7te (Yeryznn Lanetlileri) ve B lack Skin, White
M asks7te (Kara Deri, B eyaz Maskeler) ne srd psikanalitik ar
gmanlar, sm rgeciliin var olan erkeklik ve kadnlk biimlerini
yktn ve her iki yakada da bilindnn farkl bir rgtlenmesini
rettiini gsteriyor. Amirah Inglisin N o t a White Woman S af e 7te
(Tek Bir B eyaz Kadn Emniyette D eil) belgeledii, (Papua* da y a
anan) 1925 Port M oresby rksal tecavz panii gibi olaylar, bu di
namiin smrge politikalarnda iddetli etkilere sahip olabile
ceini sergiliyor.
'

C. KRZ ELMLER

Onbe, yirmi yl nce yaplan gvenilir tahminlere ramen, aile

krizi M ahere girmemitir. Gerekten de, Bat politikalarnda hali
hazrda m evcut olan muhafazakr stnlkle birlikte, 1960larn ve
213

1970lerin kltrel v e cinsel radikalizminin boa ktn his

setmek kolaydr. Y ine de, aileye ynelik tehditler ve aile de
erlerinin yozlamas hakkndaki retorik, bir taktik manevra olarak
gz ard edilmeyecektir. Bu, gerek deiimlerin, gerek gerilim
ve korkularn bir gstergesidir. craatlar, 1968-75 umutlarm boa
karacak lde baarsz olm u olsa da cinsel zgrlem e ha
reketleri ayn ynlere dalmamtr. Bunlarn ardndan, hl etkin
olan ve baz durumlarda etkililiini srdren politik bir g ya
ratlmtr. Eer tm niteliklere sahip bir toplumsal cinsiyet dzeni
krizi gr abartlyorsa, krize ynelik gl eilim ler iinde bu
lunduumuz asla inkr edilemez. Toplumsal cinsiyet ve cinsellik
konularna iliirin politik atma ise; bu eilim ler ve bunlarn
mmkn kld tarihsel olaslklar etrafnda yaplanmaktadr.
M eruiyet K rizinde Jrgen Habermas, ge kapitalist toplumlarn snf dinamikleriyle balantl olarak kriz eilim leri
kavramm analiz eder. Habermas n analizinin detaylar, benim de
3. ve 5. blmlerde ne srm olduum, toplumsal cinsiyet ililrileri asndan uygulanabilir olmayan v e ayn zamanda sn f ilikleri asndan yanltc olan retici bir ekirdei (ya da
rgtlenme ilkesin i) varsayar. Am a kriz kavramnn ille de bir
sistematiklik postlasma dayanmas gerekmez. yleyse, tarihsel olarak oluturulmu bir toplumsal cinsiyet dzenine veya belirli bir
kurumun toplumsal cinsiyet rejimine uygulanabilir pekl ve
bylece bir btn olarak toplumsal cinsiyet dzeninin zellikleri
hakknda phe uyandran tarihsel gelim elerin, lokal olarak ierilmesi mmkn olan gelimelerden ayrlmas olas hale ge
lecektir. Szgelim i, bir ndira G andhinin veya bir Margaret Thatcherrn iktidara gelm esine izin veren politik sreler, bir btn
olarak erkeklerin hkimiyet yaps kapsamnda kriz eilim leri de
illerdir. nk genel olarak kadnlarn pratik koullarnda bir
dzelme barndrmazlar; aslnda Thatcher rneinde bunun tam da
tersi sz konusudur.
Aadaki tartma, zengin kapitalist lkelerin toplumsal cin
siyet dzenindeki olas kriz eilim lerini ortaya, karmaya al
yor. Son alt balkta tasla izilen tarihin rettii bu toplumsal
cinsiyet dzeninin byk yapsal zelliklerini (a) ev hayatnn para
ekonomisi ve politik dnyadan toplumsal cinsiyete bal biimde
214

ayrlmas; (b) youn biimde erkeksiletirilmi ekirdek kurumlar

ve daha ak ekilde dokunmu bir evre; (e) kurumsallam heteroseksellik ve ecinselliin geersiz klnm as veya bastrlmas
olarak ele aldm. Bu rntler, (d) cinsel politikaya ait ana rnty, yani kadnlarn erkekler tarafndan topyekn tabi klnmasn ayakta tutmaktadr. Eer bu genel olarak doruysa, kriz eilimleri analizi de, bu drt hususu dntrme potansiyeline sahip olan ve
bu yzden gelecekteki toplumsal pratie ilikin koullar temel bi
imlerde deitirme potansiyeline sahip dinamiklerin saptanmas
sorununa dnr.
A ile krizi hakkndalci tartma, her ne kadar muhafazakr cin
sel ideoloji aileyi toplumun tem eli olarak nesneletirdii iin yanl
anlalsa da, gerek kriz eilimlerine dair kant salayan varsaym
asndan yararl bir balang noktas sunar. 6. B lm de, aileyi oluturan dinamiklere ilikin1sunulan tartma, burada olduka ilgili
iki noktay ortaya koyuyor: Aile biim inin teki kurumsal yaplara,
zellikle de devlete olan'bamll; ve otorite biim i olarak meru
ataerkilliin aile ierisinde zayflamas. Bu ikinci nokta ile ka
dnlarn yurttalk haklarn kazanmasyla balantl olan devlet
bnyesindeki gelim eler arasnda gzle grnr bir benzerlik bu
lunuyor.
Bu temellerde, kurumsallama krizine, ynelik bir eilim i, yani
aile art devletin kurumsal dzeninin erkeklerin iktidarnn meru
luunu salam aya ynelik kapasitesinde bir zayflam ay tanmla
yabiliriz. Uzun dnemli politik kaynak ise devletin meruluunun
tem eli olarak eitlie ilikin genelletirilebilir iddialarn nemidir.
Bu iddia (T.H. Marshalln ne srd gibi)^ snf ilikilerinde,
(Yeni S ol ve yeni feminizm in nemli bir kayna olarak Amerikal
siyahlara ynelik yurttalk haklan kampanyalarnn vurgulad
gibi) rk ilikilerinde ve kresel politikalarda (smrgelemenin
bozulm as/dekolonizasyon) ilerlik gstermektedir. Bunun top
lum sal cinsiyet ilikileri zerinde etki sahibi olm asn hibir ey engelleyem em ektedir. Politik dzenin meruluuna ve hatta yne
timdeki hkmete ynelik meydan okumalara karlk verilmesi,
devletin kanlmaz bir biimde ev ii ataerkilli in meruluunu
paralayan stratejilere ynelm esine yol aar.
Bunlardan bazlar ok dolayszdr: Kadnlarn eitimine er215

keklerinkiyle kyaslanabilir lde mali destek salanmas, se

bepsiz boanma mekanizmasnn gelitirilm esi, kadn snma ev
lerine mali yardmda bulunulmas ve polislerin aile ii iddete
mdahale etmek zere eitilmeleri vb. gibi. Dierleri ise sahip o l
duu haklar asndan kii olarak evli bir kadn tehdit eden
mlkiyet hakk, vergi ve tazminat gibi konulara ilikin yasa
hkmlerinin deitirilm esi trnden daha dolayl stratejilerdir.
Aile iinde ataerkilliin kkn kazmak iin ille de bir kast o l
mas gerekmez. Bu tr politikalarn mekanizmas -boanm a mah
kemeleri, polis tekilat v s .- erkeksi ayrcalklarn ounlukla ba
aryla savunulduu politik mcadele alanlarna dnr. Lezbyen
annelerle ilgili boanma davalar bunun bir rneidir, bu da
valardan bazlarnda lezbiyenlie saldrda bulunulmaktadr v e bu
saldrlar da ocuklarn vesayetinin kim e verilecei konusunda
mahkemenin alaca kararlan etkilemektedir. Bununla beraber, bir
btn olarak sre, iktidar eitsizliklerinin basit yeniden-reti
minin dayand ataerkil otoritenin mphem doruluunu
rtmektedir.
Sonu, iktidarn kurumsal dzeninin otomatik olarak yklm as
deildir belki, ama meydan okumalara kar giderek artan bir za
yflamann sz konusu olm as gerekir. Meydan okumalarn geliip
gelim edii veya bu geliim in nasl olduu, baka bir sorgula
mann konusudur. 1960larda ve 1970lerde zengin kapitalist
lkelerde gelim i olan meydan okuma koullar, kadnlarn daha
zahmetsiz ve ok daha gvenilir doum kontrol yntemlerine (hap,
spiral, vs.) sahip olduklar gereini, kadnlarn yksek retime
kitlesel lde katlabilmelerini ve 1960larn sava kart, yurt
talk haklar hareketleri ve, niversite olaylar kapsamnda ra
dikalleen gen kadn gruplan iin eitlik retorii ile bizzat radikal
hareketin kendi iindeki cinsel bask pratii arasnda giderek k es
kinleen elikiyi ieriyordu en azndan.
1950li yllarn sonunda doum kontrol hapnn icat edilm esi,
genel bir ahlki ke ynelik dev bir adm olarak eletiriliyordu,
bugn bile Papanm dilinden hl dm eyen bir temadr bu. Hak
retoriinin bir kez daha, tem el tekil eden gerilimlere dair faydal
bir klavuz olarak grlmesi gerekir, Kateksis ve motivasyon ko~
. nulannn deim ez zm olarak hegem onik heterosekselliin
216

baarszla urad bir cinsellik krizine ynelik karmak dm a

gl bir eilim i tanmlayabiliriz.
Bir nceki alt balkta ye 6. Blm*de, heteroseksel erkek
liin marjinallemi erkekliklere, en nem li olarak da ecinsellie
blnm olan belirli arzu ve iliki biimlerinin dlanmasyla ta
rihsel olarak kurulduunu ne srdm. Sonuta ortaya kan rntler, her ne kadar iktidar yaps yznden simetrik olmasa da (bkz.
8. Blm ), modern kadnln inasnda da buna benzer bir srecin
ilerlik gstermekte olduu ne srlebilir.
H egem onik heteroseksellik tarafndan tanmlanan ve Talcott
Parsons tarafndan aile olarak teorikletirilen ideal ift iliki
sinde, kateksise ilikin deim ez bir karlkl bam lla ulalr.
Am a bu yalnzca, kar klar ve kartlklar reten hem isel hem
de dsal bir bastrma sreciyle mmkn olabilir. D sal olarak
bunlar, yukarda tarttmz vahi erkeklikleri ve kadnlar arasmda da Adrienne R ichin lezbiyen kesintisizlik olarak teorikletirdii balan ierir. sel olaralcsa kartlk, bir dizi ya
saklanm drt v e duygusal ballk ieriri ki bunlar ncelikle
psikanalitik aratrmalarda elde edilen kantlardr (toplumsal cin
siyetin kiilikte katmanlamas ile ilgili olarak 9. B lm e ba
knz).
yleyse, hegem onik heteroseksellik doal bir olgu deil, ik
tidar ve kateksis alannda oynanan bir oyunun durumudur; mm
kn olan en iyi durumda ise srdrlmekte olan bir uratr. Ura
sona erebilir, oyunun durumu da deiebilir. Eer bastrma
srecinin yetersizlii kantlanm toplum sal dayanaklar, alternatif
cinsellik rntlerinin nemli lde ortaya kmasn olanakl
klacak ekillerde zayflatlrlarsa veya deitirilirlerse, kar koy
malar ve kartlklar da bir kriz eilim iyle ayn anlama gelirler.
eitli argmanlar farkna varlmakta olan bu olasl iaret eder. Bir nceki alt balkta nerildii, gibi hegemonik heterosekselliin yaratlmasyla ilgili saplantnn mant, aileyi oluturan ilikiler ierisinde kesintiye uramak zorunda deildir. T i
cari smrye fevkalade bir ekilde uygun olmakla birlikte kar
lkll kiisel dzeyde andran fazlasyla dsallam ve
yabanclam bir cinsellii yaratmay srdrebilir ve srdrr de.
Barbara Ehrenreich, A B D de heteroseksel erkekler arasnda
217

ballktan kamaya ilikin argmannda bunun nemli bir bo

yutunu yakalamt.
Ayrca bizzat he teroseks elliin iinin almasn neren ar
gmanlar da vardr. rnein, Herbert M arcusenin cinsellikte cin
sel organlarn nceliinin artk gelikin kapitalizmde ikame edilen
bir bastrma dzeyinin rn olduu ynndeki nl tezi, birok
geliim evresinden geen bir cinselliin ortaya ktn ne srer.
Mario Mi eli gibi teorisyenlerse, ecinsel ilikilerin yeni yeni g e
limekte olan zgrlemi cinsellik biimleri asndan aklayc
olduu iddiasnda bulunurlar. Fem inist teorinin bir akm, Jill Johnston*dan itibaren feminizmin merkezinin, lezbiyen cinselliin ge
liim iyle aktn kabul etmektedir.
ounlukla bir aile krizinin kant Olarak grlen ekonomik eilim de, igc nde (aktif olarak) yer alan evli kadnlarn giderek
artan orandr: Bu oran Avustralyada 1980lerin balarnda %
4 2 ydi. Sonuta bunun ille de bir k yanstmas gerekmez.
Byk bir blm, uzlamsal aile rntlerini ayakta tutmaya
ynelik olarak ikinci bir gelir ihtiyacnm belirginlem esi sonucu
retilmitir. Y anm gn ii olarak istihdam edilm i olan kadnlarn,
i orannn ok yksek olmas, bu hususun altm izmektedir.
Y ine de evli kadnlarn geni lekli ve uzun sreli is
tihdamnn etkileri, istatistiin kendisinden ok daha ykcdr. Bir
taraftan, -k at bir biimde ikinci gelir olarak tanmlansa b ile - ev
li bir kadnn ald cret, ev ii politikasnda gl bir kaynak olutrur ve yukarda sz edilen ev ii ataerkillik krizini besler,
, D ier taraftan; ok fazla sayda kadnn gnmzde yaamlarnn
itizun bir dnemi boyunca, 5. B l m de belgelenen byk lde
jtecrit edilmi em ek piyasalarnda istihdam ediliyor olmalar ger
ei, iyerinde yeni bir politik durum yaratmaktadr.
B anliy evlerindeki ev ii em einin, kadnlan fiziksel olarak
birbirinden ayrd gr sk sk dile getirilir. Ayn zamanda, heterosekselliin, kadnlar birbirinden duygusal olarak ayrd da
belirtilir. ok fazla sayda kadnn endstride retim aamasnda
younlamas, zt ynde ileyen en gl eilim lerden biridir. T
ketime ilikin benzer bir gelim e de, ticari buluma yerlerinin or
taya kyla birlikte ecinsel erkeklerin politikasnda nem ka
zanmtr. N ew Yorkta ecinsel kurtulu hareketi dorudan

doruya bu tr buluma yerlerinin polise kar savunulmasna

ynelik bir seferberlikten, Stoewall ayaklanmalarndari, kay
nakland.
Bu noktalarn iaret ettii ey ise bir kar oluumu krizine
ynelik eilim dir, yani mevcut toplumsal cinsiyet dzeniyle
badaan kar rntlerine kar kan karlarn toplumsal ku
ruluu iin slerin ortaya k. E vli, bir kadnn karlarnn, te
m elde kocasnn ve ocuklarnn karlar olduu eklinde ta
nmlanmas, hegem onik rntnn ta kendisidir; bir fabrikada
smrlen bir grup kadnn karlar olarak tanmlanmas ise he
gem onik rnty tahrip edicidir. Kurumsallamayla olduu gibi,
szn ettiim iz bu olaslklarn gerekletirilmesinin mmkn olup olamayaca, yeni kar gruplamalarnn oluturulmasnn
mmkn olup olamayaca ise baka bir sorundur. Ruth Cavendishin W omen on the Line' bunun gerekletii bir yere ilikin
byleyici bir rnek olay aktarr. i snf fem inizm i konusunu ise 12. B l m de ele alacaz.
Burada tanmlam olduumuz eilim in, m evcut toplumsal
cinsiyet dzeninin yapsal gerilimlerinin eksiksiz bir haritasn sun
mad kesin. Daha kapsaml bir aklamann, ocuk bakm, ka
dnlarn istihdam edilm esi ve babalk gibi konulan evreleyen
elikiler gibi yaplarn karlkl etkileimlerine ve kadnlk ve er
keklii barndran cinsel karakterin hegem onik tanmlanma so
runlarna atfta bulunmas gerekirdi. Ama bu kadar da, bir kriz eilim leri aklamasnn, cinsiyet rol teorisinde ve kategoricilikte
eksik olan yapsal analiz ve zgrleme politikas arasndaki man
tksal ba nasl salayabileceini saptamaya yetebilir. Kadn ve
ecinsel kurtulu hareketlerinin ortaya k, genel bir kriz o l
mamakla birlikte, genel saylabilecek kriz eilim lerini yanstr
kukusuz. Kriz eilimleri, etkileri asndan deikendir; genel olarak ilerlik gstermekle birlikte, olduka zel ortamlarda be
lirleyici bir noktaya ynelm e eilim ini tarlar. Bu durumda en faz-,
la etkilenen evre, B atnm byk ehirlerindeki nispeten gen
entelijansiyadr. Bunun nedenlerinden ve sonularndan bazlarn,
cinsel karakterin kurulmas konusunu ele aldktan sonra, IV.
K sm da tartacaz.
219

N otlar

TARHSELLK VE KKENLER
(s. 194-203). Engels tartmalar neredeyse. daima, aratrmalarnn ta
rihsel balamn gz ard eder. Ondokuzuncu yzyl Mezopotamya ar
keolojisi iin bkz. Lloyd (1954). Tarihncesi avclk zerine alnt
Clark ve Piggott (1965), s. 40; kken avclnn eletirisi de Delphy
(1977), s. 53-60, 59. Ecinsellik her zaman bizimle birliktedir, bkz.
Bullough (1979), s. 62. Ecinsel tarih zerine argmanm iin bkz. Carrigan vd. (1985). ngilterede ecinselliin dnm iin, metinde
sz edilenler yannda, Mclntoshun nc (1985) almas. Ecinsel
kurtulu teorisinin paradoksu in bkz. Johnston (1982) ve Sargent
(1983).
Tarihsellik zerine argmanm Touraine (1981) ile birtakm ko
utluklar gsteriyor. Ama, ondaki yapsal deiim anlay aslnda snf
dinamiklerine hapsolmu durumda ve olduka kesin tarihsellik ta
nmn da toplumsal cinsiyete kadar geniletmek zor. Benim yak
lamm ise Collingwood (1946) ve Carrdan (1961) tretildi. Kanta
dayal mantkl yeniden oluturma konusunda duyular ve duygularn
iktidarszln savlayan, bylelikle tarih ve psikoloji arasna kaln bir
izgi eken argmannda Collingvvooddan hzla uzaklayorum. Ben,
hem psikoterapi pratiinin hem de modern toplumsal tarihin Collingv/oodu yalanladm ve ayrca psikolojinin de tai'ihin bir dal ol
duunu ne sreceim. Kateksis yapsnn tarihsellii buna bamldr.
Birok feminist yazda ataerkillie, tarihar bir olgu ya da evrensel
kltr" gibi yaklalmas burada formlletirilen toplumsal cinsiyet ilikileriyle uyumsuzluk gsterir. Ama bu, tarihsel yaklamn top
lumsal cinsiyeti srekli bir ak halinde tanmlad anlamna gelmez.
Daha ok, deimeyenin de deien kadar tarihsel kant, analiz ve aklama gereksinimi olduu anlamndadr.

TARHN SEYR
(s. 203-13). Paleolitik sanatta toplumsal cinsiyet konusu iin bkz. Pericot
(1962) ve Cucchiari (1981); Doln Vestonice mezar iin bkz. Klima
(1962). Tarihncesi Bat Asyaya ilikin taslam, Bumeyyi (1977) te
mel ald. Eriha iin bkz. Kenyon (1960-83); atalhyk in bkz. Mellaart (1967), alntlar s. 225. Smer ve Msr uygarlklarnda kadnlarn
konumu iin bkz. Krame(1963) s. 153-166; Wilsona (1951), s. 202
-203; Akh-en-Aton hakknda s. 206-235 ve Trigger vd. (1983), s. 79
-312. Glgam destan iin bkz. Pritchardda (1950), s. 72-99; ilgili di220

er mitlerle birlikte evrildi. Amiral Nimitzin duvar yazs Costellodan (1985), s. 366 alntland. Gentle Invaders Ryan ve Conlon
(1978) tarafndan yazld.

KRZ ELMLER
(s. 213-20). Yeni Sa cinsel ideolojisinin toplumsal anlam iin bkz. Poole
(1982). Boanma davalarnda ecinsel kart nyargnn deien
nemi, YGG Ayrmclk Kart Kurul tarafndan (1982), s. 252-287
zenle analiz edilmitir. gcne katlan evli kadnlara ilikin is
tatistikler Edgar ve Ochiltreeden (1982) alnd.

'T

.A

itnc Ksm

Kadnlk ve erkeklik

A. BRMSEL MODELLER VE CNSYET FARKLILII

ARATIRMASI

Toplumsal cinsiyet psikolojisinde en yaygn anlay, birer grup o. larak kadnlann ve erkeklerin farkl kiilik zelliklerine sahip ol
duunu varsayar: Kadnlar ve erkekler, yaradllar, karakterleri,
; d grnleri, dn biimleri, yetenekleri ve hatta tm kiilik
yaplan asndan birbirlerinden farkldr. Kadn ve erkek arasn
daki farkll belirten bu kavram, kabul edilm i baka hibir terim
: olmadndan, cinsel karakter olarak adlandracam. Bunu,
David R iesm ann toplumsal karakter teriminden yola karak
. kurduum bir benzerlik sonucu buldum; ou kullanmnda ifade
^ edilmek istenen gr, cinsiyetle zellikle balantl olduundan,
i- portom.-!----<->

cin sel szcnn toplumsal c in siy e ften daha uygun olduunu

dnyorum.
ounlukla varsaylan, genelde erkekleri karakterize eden ve
dolaysyla erkeklii tanmlayan tek bir kiilik zellikleri kmesi
olduudur. Ayn ekilde kadnlan karakterize eden ve kadnl ta
nmlayan bir kiilik zellikleri kmesi de vardr. Cinsel karaktere
dair bu birimsel model, cinsel ideolojinin bildik bir parasdr. Bu
model, tpk bir kadn gibi ya da tpk bir erkek gibi deyim
leriyle aka dile getirilebilir. Ama dildeki yansmas ounlukla
rtktr. Kadn srclerle dalga gem ek iin yaplan espriler ya
da kadn dergisi N ew Id ea zki Yalnz Erkekler stunu, ka
dnlar arabalarda, erkekler de ev ilerinde m itsiz vakadr trn
den ortak varsaymlar kullanarak anlam kazanrlar.
Daha gelikin olmakla birlikte mantksal adan benzer gr
ler, akademik almalarda ok sile karmza kar. Szgelim i, Talcott Parsonsm klasik almasnda, davurumsa! ve arasal
zellikler kartlnn, erkek ve kadn rollerine karlk gelen iki
cin sel karakteri belirtmesi beklenir. Birim sel (niter) bir cinsel ka
rakter modeli, ayn terhalar fem inist bir bak asyla yeniden ele
alan Nancy Chodorowa da temel tekil etmektedir. Chodorowun
alm as, kadnlarn cinsel karakterinin onlar annelie ha
zrlamay nasl baard ve erkekler iin benzer bir durumun niin
sz konusu olmad sorusu zerinde younlar. Birim sel cinsel
karakter grleri, getiim iz on yl iinde kltrel fem inizm de de
b oy gstermitir. Szgelim i pornografi kart kampanyalar,
ounlukla erkek cinselliinin znde tahakkm kurmaya ynelik
bir ehvet bulunduunu veya bu ehvetin erkekler arasnda hemen
hem en hi farkllamad iddiasndan hareketle dzenlenir.
Freudun almalar olduka farkl kadnlk ve erkeklik an
laytan ierir, ama ardllannn ou geleneksele geri dnmtr.
Muhafazakrla doru psikanalitik b i gei gerekletirenler arasnda en nls, Avusturya asll Amerikal Theodor R eik tr,
R eik m The Emotional Differences o f the S ex es (Cinsler Aras
D uygusal Farkllklar) balkl uzun makalesini, birimsel modelin
klasik bir ifadesi olarak grebiliriz. R eik n almas, kadnlarn
v e erkeklerin belirgin ekilde birbirinden farld duygusal zellik
lere sahip olduklan grn sorgulamakszn doru olarak kabul

eder ve bu zelliklerin, kadn v e erkeklerin biyolojik remede ye- ,

rine getirdikleri farkl ilevler zerinde temellendiklerini ne srer.
Reik bu noktadan hareketle, kadnlar hakknda byk lde spe
klasyon yaparak ifte standarttan tutun da yemek piirmeye,
hrnlktan, det ncesi gerilime ve niin mobilyalara dkn ol
duklarna kadar, pek ok tuhaf konuyu kaytszca aklar.
1r
Toplum sal cinsiyete dair bu tr anlaylar, daha yeni psikanalitilc literatrde de etkinliklerini korurlar. Szgelim i Amerikal
Robert M ay, Sex and Fantasy (Cinsellik ve Fantezi) adl kitabnn
ana temasn erkek ve kadn fantezi rntleri ayrmna da
yandrr. M ay, antik mitlerden, modern kiilik testleri ve klinik
rnek olay kaytlarndan yola karak gurur ve efkat arasnda
genel bir ayrma ular -b u ayrm, Parsonsn arasal ve d
avurumsak ayrm ile karlatrn.
Birim sel cinsel karakter anlaylarnn yaygn bir ekicilii ol
duu ve ok farkl politik inanlar olan insanlarn iini ra
hatlattklar ak. Bunun nedeni ksmen, birimsel kadnlk veya er
keklik karakteri anlayna sahip olmann, kendi bana ele aln
dnda iki zt karakterin ieriinin ne olabilecei konusunda kesin
bir sonuca ulamamasdr. Speklasyon yapma, iddia etme ve bi
yolojiden karmda bulunma, gndemin ta kendisidir.
Buna karn, bu sorunla balantl geni bir aratrma literatr
vardr: 2. B l m de szn ettiim iz ve V iola Klein ile Rosalind
R osenbergin gsterdii gibi, yzyln dnmnden beri srd
rlmekte olan psikolojik cinsiyet farkll aratrmas.
Bu aratrmada elde edilenler, kadnlar ve erkekler arasndaki
blok farkllklar olarak adlandrlabilecek bulgulardr - szgelim i,
kadnlar ve erkeklerin ortalama tepki verme zamanlar veya do
kunma duyarll arasndaki farkllklar; ya da szel yetenek, en
die veya dadnkllc testlerindeki ortalama skorlar arasndaki
farkllklar gibi. Bu konuda genel kabul grm yntem teamlleri
de vardr. Bir tr gvenilir ltle birlikte, karlatrlabilir kadn
ve erkek rneklere ihtiya duyulur. Bir test her zaman iin, or
talama skorlar arasnda veya belirli bir kriteri karlayan kadn ve
erkek oranlar arasnda bulunabilecek herhangi bir farklln is
tatistiksel nem ini saptamak amacyla yaplr.
Farkllklarn boyutu veya psikolojik nemi deil de, yalnzca
227

rastlant sonucu olmayan bir farklln var olma olasl test edildiinden, bizzat 'nem testinin (significance testing) kendisi, aratrmay blok farkllklar, zerinde younlamaya zorlar. Dergi
makalelerinden ders kitaplarna v e en ok satan popler psikoloji
kitaplarna giren trde bir sonu ise, kadnlarn szel yetenei da
ha fazladr veya erkekler daha saldrgandr biimindedir. Eer
istatistiksel adan nem li bir blok farkllk ortaya kmyorsa, aratrmac byk bir olaslkla hayal krklna urar v e syle
yebilecek bir eyi olm ad sonucu karldndan aratrma ya
ymlanmaz. Sydneydeki ergenler hakknda, veri taramasna dayal
bu tarz bir makale yazm tm ve bu trde det olduu zere, cin
siyet farkllnn phe gtrm eyecek biim de belirgin olduu
ksmlar titizlikle ele alrken, cinsiyet farkllklarnn grlmedii
daha fazla saydaki olguya ok dikkat etmemitim.
B lok farkllklar grldnde bunlar, genellikle kadnlan er
keklerden ayran baz temel kiilik zellikleri araclyla -d ier
bir deyile, birimsel bir cinsel karakter an layyla- aklanrlar.
Cinsiyet rol grleri ounlukla, cinsel karakterin nasl b i
im lendiine dair saduyulu bir aklama getirme amacyla yar
dma arlrlar. B ylece, bu tr rnekleri oaltabiliriz, szgelim i
bam lla ynelik olarak toplumsallatklan iin kadmlann er
keklerden daha az baar ynelim li olduklar sylenir. ounlukla
cinsiyet farkllklarm cinsiyet rollerinden ayrmak olduka gtr;
bu ikisi birlikte tek bir kavramda bulanklamaktadr.
Eleanor M accoby ve Carol Jacklin, 1970lerin ortalarnda bu
tarz aratrmalarn aynntl bir derlemesini yapmlard. D e r -
lemenin ad The Psychology o f Sex D ifferences'd (Cinsiyet Fark
llklarnn Psikolojisi) ve kadnlarla erkekler arasndaki (genellikle
beyaz, zengin, K uzey Amerikal yksekokul rencileri iinde)
blok farkllklarn szel, gorsel/uzamsal yetenekler, matematik y e
tenei ve saldrganlk asndan baz kiilik zellikleri alm a
larnn sonularna olduka uygun olduunu ortaya kan-yordu.
Daha fazla kiilik zelliini (sokulganlk, etkilenirlik, kendini be
enmilik, renme tipleri, idrak biimleri, baar m otivasyonu,
duyusal kalplanmalar gibi) irdeleyen almalarda ise o denli fazla
uyum gsteren hibir blok farkllk bulgusu yoktu. Yazarlar, baka
kiilik zelliklerine dair -dokunsal duyarllk, utangalk, etkinlik
228

dzeyi, rekabetilik, stnlk, itaatkrlk, terbiye gibi- bir ak

bulgu ile (dier bir deyile uyumlu olm ayan bir rntyle) ie ko
yulmulard. Aratrma, M accoby v e
Jacldinin yazmaya
. balamasyla birlikte yola koyulmutu. Sonular birletirildi, ama
aratrma herhangi bir ynelim e sahip olsayd, kadnlar ve erkekler
arasnda aklanamayan baz boluklar ortaya karmas ge
rekecekti. rnein, Robert Plomin v e Terry Foch, ocuklarn szel
ve saysal yeteneklerini irdeleyen bir alm ada cinsiyet fark
llklarnn, sapmann yalnzca % l i iin aklayc olduu so
nucuna ulayordu. O live Johnson ve Carolyn Harley ise sa eli
kullanmann veya solak olmann bilisel yetenekler hakknda cin
siyete kyasla daha iyi bir kestirim arac olduunu belirtiyordu.
Kukusuz bunlar, ok byk bir alm a yn iinden alnm iki
rnek sadece ve gl cinsiyet farkllklar bulunduunu ne sren
birok baka alm a olduu da bir gerek. Bununla birlikte kii, olumsuz bir noktada bile kendisine fazlaca gvenebilir. Ayrca son
dnem aratrmalar, M accoby ve Jacklinin cinsiyet farkllklarn
sistematik olarak hafife aldklarm da gsterm iyor.
B ylece, arpc bir sonu ortaya kyor. Bu tarzn mant
farkllk ve bu farklln aklanmas zerinde younlayor. A s
lnda, yaklak 80 yllk aratrmann esas bulgusu, psikologlarn
zerinde alt insan topluluunda kadnlar ve erkekler arasnda
muazzam bir psikolojik benzerlik olduudur. K esin blok fark
llklar ise ok azdr ve belirli konularla snrldr. Erkekler ve ka-,
dnlarn dalmlarnn geni lde rtmesi balamnda kk
ortalama farkllklar, farkllklarn olduka uygun grld kiilik
zellikleri sz konusu olduunda bile olaandr. Eer hem ya
zarlarn hem de okuyucularn kltrel nyarglar olmasayd, uzun
sre nce bundan cinsiyet benzerlii aratrmas diye bahsetme
ye balayabilirdik.
Bu leklere ve lmlere gvenilebildii lde, kadnlar ve
erkekler iin farkl birim sel cinsel karakterler bulunduu gr
kesinlikle reddedilmektedir. Oysa, bu grle, cinsiyet ve toplum
sal cinsiyete dair saduyu anlaylarnn ou, ilevselci cinsiyet
rol teoriletirmelerinin ouyla birlikte kmek zorunda1ka
lacakt.
! Am a bu hibir zaman olmad. Cinsel karakter grne, bu
?9Q

230

------------- k-----------

Cinsel karakterdeki eitlilii kavramann en yaygn biim i, in

sanlar, toplumsal cinsiyetle balantl kiilik zelliindeki fark
llklar yanstan bir boyutta sralanm olarak dnmektir. Bu, erkeklik/kadmla (bundan sonra metinde E/K olarak geecek) dair

--------- T '------------- -------- k

B. ERKEKLK/KADINLIK LEKLER

----------------------------------------------------------------- :------------------- k

gr yolc edecek basit bir olgusal yanllama yznden ok fazla

yatrm yapld. Yine de, bu grn biraz da olsa deitirilmesi
ynnde ciddi bir bask vardr. Yaplabilecek en basit deiiklikse,
kategorik farkllklar dncesinin bir kenara braklmas v e veri
tarayan cinsiyet farkll aratrmasnn sonularnn bir norma ilikin farkllama forml araclyla yorumlanmas olacaktr.
rten dalmlar artk ok nemli deildir. Ortalamalar arasmdaki farkllklar, bir erkek ve br kadn normu arasndaki fark
gstermeye yeter. Cilay da rol teorisi salar. Her bir norma dair
farkllama, beldentilerde ve hatta sapmada roln uzakln,
mulaklm veya elikisini yanstr. Ortalama farkllklar bul
mada baarsz olan almalar ise rten beklentilerin kant veya
geleneksel cinsiyet rollerinin yaknlamas olarak yorumlanr.
nc B lm de ne srld gibi, rol teorisi son derece
plastiktir. Hata dzeltm e uygulamalarnda dikkate deer bir durum
sz konusu deildir. Am a bu noktada ok dikkat edilm esi gereken
bir zellik var: Farkllama zerinde odaklanmaya gei. Kadns
,ve erkeksi cinsel karakterin aklamalar olduu kiilik zellik
lerindeki farkllamaya ynelik ilgi, dorudan doruya kadnlk ve
erkeklikteki farkllamaya ynelik ilgiden yalnzca bir adm uzaktadr. Bu yol ise cinsel karakterin birimsel olmayan kavram bi
imlerine ynelir.
Bu yola girme ihtiyac artk aratrma literatrnde kesinlik ka
zanmtr; cinsel karaktere dair tm ilgin kavraylar bundan
byle birimsel olmayacaktr. Hem kadnlk hem erkeklik fark
llama gsterir ve onlarn bu farkllamasnn anlalmas da, top
lumsal cinsiyet psikolojisi asndan yaamsal nem tar. Peki ama bu farkllamann anlalmas nasl mmkn olur? Bunun iin
birok olas yaklam mevcut.

masaba testlerinin ou iin temeldir. Sorun, herhangi belirli bif

kiinin glgesinin, boyutu yanstan im gelem izgisinde bereye
dtnn nasl saptanacadr. Buna kiilik zelliklerinin ll
m esi ad verilir ve E/K lekleri nerdikleri zmler asndan
farkllk gsterirler.
Baz testler, ocuklara cinsel adan mulak bir figr gsteren
ve onlar bu figr hakknda bir yk yazm aya ynlendiren T
(cinsiyetsiz nc tekil ahs .zamiri) lei gibi, yanstmac
yntemler kullanmaktadr. Ama, M innesota ok Evreli Kiilik En
vanterimin (MMPI) kullanma girdii 1940lardan beri farkl bir
ynteme geildi. Tm psikiyatrik perdeleme testlerinin en nls
olan bu yntem, bir erkeklik-kadnlk alt lei ierir ve birok
ksa kla bir kiisel durum envanteri rnts hazrlar. Bu teste ka
tlan kiiler ayr ayr her kta kendilerini tanmlar ve belirli trde
bir yantn ne sklkta verildii llr. Bazen istatistiksel olarak da
ifade edilen bu lm, teste katlan kiinin kadnlk veya erkeklik
skorunu belirler.
K iisel tanmlama biim i ok az farkllk gsterir. lanet Spence
ve Robert Helmreich M asculinity and Fem ininity (Erkeklik v e Ka
dnlk) balkl almalarnda, insanlar, zt kutuplu belirlenmi ild
seenek arasnda nereye dtklerini deerlendirmeye ynlendiren
bir anket kullanyorlar. Bir rnek verelim:
ok k a t ..........
o k y u m a k
bask a ltnda dalr. . .bask altnda ayakta ka lr

nl androjenlik leinin yaratcs Sandra Bem ise ku

tupsal kartlklardan vazgeiyor. Her' k yalnzca bir kiilik
zelliini belirtiyor ve anketi yantlayan kiilerden, bunun kendileri
iin ne sklkta doru olduunu saptamas isteniyor:
h r s l . . .
gl . . .
sevecen . . .
ocuksu . . .

Peki ama bu leklerin kadnl ve erkeklii lt nereden

231

bilinebilir? Olaan test, her kkn kadnlan ve erkekleri is

tatistiksel olarak birbirinden ayrd eklinde. EfK lekleri hakkmdaki mkemmel incelem esinde Anne Constantinoplen gster
dii gibi bu, cinsiyet farkll ile erkeklik/kadnlk arasnda
sistematik olarak, birbirine kartnlm ayla sonulanr. Prensipte bir
cinsiyet farkll gsteren her k, E/K leklerinde yer alabilir.
Pratikte ise bu leklerde hemen her ey yer alabilir. klar, yukanda verdiim iz rneklerde olduu gibi genelletirilmi kiisel
betimlemelerden meslek tercihlerine, szck armlarna, sinir
bozukluu arazlanna, bilgi ve estetik ilgilere kadar eitlilik
gsterir. Constantinople, baz klarda erkekliin ve kadnln
ne anlama geldii konusunda sezgisel bir gr yanstlrken, ou
durumda ieriin kavramn saptanabilir herhangi bir tanmyla il
gisiz grndn sylyor.
Bir kopu noktas belirginlem eye baladnda, lein i tutarllnn salanmas iin, baka bir psikometrik kriter bu boluu
doldurmaya balyor. k adaylarna, br klarla aralarndaki ba
ntya baklarak lekte yer veriliyor veya verilmiyor. Spence ve
H elm reichm lekleri bunu ok gzel gsteriyor. Her bir kkn
toplamla (dier bir deyile, btn klarda elde edilen skorlarn
toplamyla) bants, her bir kiilik zelliinin ve lein tu
tarllnn kant olarak sunuluyor; ve yksek bir k-toplam ba
nts gsteren klar da, lein ksa formu na koyuluyor.
Bu kriter, anket aratrmalarnda yaygn biimde grld g i
bi, en yksek bantlarn ayn tr sorunun biraz farkl bir slupla
sorulduu klar arasndan kmas yznden, ieriin hetero
jenliini yava yava azaltma eilim i gsterir. Daha da nem lisi,
llmekte olan kiilik zelliinin ierdii gerilim, veya tu
tarszln fark edilm e olasln ortadan kaldrr.
Bir lek skoru kullanlmasnn nedeni, tek tek alndnda
klarn ok gvenilir olmamas ve pek ok baka unsuru da ieriyor olmasndan tr, llmekte olan kiilik zelliinin ancak
kk bir blmn barndrdnn varsaylmasdr. Birka soruya
verilen yantlar bir btn halinde toplanarak klarn tek tek her bi
rinin ilgili ilgisiz birok konuyu ierm esi durumu dengelenm eye
allr. Bu birletirme ilem inin yaplma biimi, nicel kiilik ara turnasnn rettii psikoloji tr asndan byk nem tau.
232

klardan elde edilen skorlarn bir araya toplanmasnda, her bir so

runun ierdii zel anlam gz ard edilir. Elle deerlendirilen eski
moda anketlerde, sayfadaki sorularn bir karton kapakla rtlmesi
olaan bir uygulamayd; yantlara konulan ek veya arp iaretleri, kapakta alan kk kutular araclyla grnyordu.
Gnmzde bilgisayarla deerlendirilen anketlerde ise, sorular ve
yantlar rakamlarla belirtiliyor, dolaysyla yalnzca rakamlara ih
tiya duyuluyor yant cmleleri bilgisayara yklenm iyor veya
leme dahil edilmiyor. Ksacas, sem antik artk terk edildi.
Yantlarn boyutlu bir btnn ksm i lleri olarak grlmeleri
amacyla belirli anlamlarndan koparlmalar, psikometrik li
teratrde sorgulanmakszn kabul edilir. Bir kiinin, aratrmacya
sylediini dnd ey dikkate alnmaz. arp iareti soruya
verilen yant olarak deil, yantn altnda yatan bir kendiliin or
taya k^lm am a yardm c olacak bir karlk olarak grlr.
Aratrmac bu kendilik hakknda b ilgi sahibidir ama zne,
kendi kiiliine kk salm bu kendilik hakknda bir ey bilm ez.
Yaklak 30 yl nce, The Person in Psychology (Psikolojide
K ii) adl kitabnda Paul Lafitte, psikolojik lmde tzel so
yutlama adn verdii eye kar rtlmesi g bir eletiriye gi
riti. Bilgisayarla yaplmayan anketlerde gerekliin zayfl ve
pheli varsaymlara dair br eletiriler ise psikanaliz, antropoloji
ve etnom etodoloji gibi deiik yakalardan geldi. Sorun, tekniin
ilk balarda kaba olm as deildi. Son yllarda yaplan aratrmalar
genel olarak bu tr sorunlara, nc almalardan daha az aklama
getirmektedir. Sorun aslnda yntem in temellerine ilikindir. T op
lumsal cinsiyet leklendirm esi, aynen teki kiilik v e davran
leklendirme biimleri gibi, insan pratiinin radikal bir anlam szlatm lm asn ierir. Bu, R.D. L aingin baka bir balamda
kiilerst geersizletirm e adn verdii eyin rneidir. Bu1tr
bir aratrmayla insanlara ilikin salam bir anlaya ulam a ans
son derece dktr.
Am a yaklam nem li ideolojik etkiler barndrr. A nlam sz
la tr m a , aratrmann elikiye dmeden deikenlii fark et
mesini olanakl klar. Eer kiinin birbiriyle bantl klara ver
dii yantlar eliiyorsa, bu bir sorun olarak, szgelim i bir ka
rarszlk sorunu olarak kaydedilmez. Y alnzca elde edilen toplam
233

skoru drr. Eer baz klar tekilerle uyumlu deilse, niin

yle olduunu, aratrmak gerekmez. Bunlar, son lm aracnn
retilmesinde normal bir aamaym gibi, yalnzca klar arasndan
karlrlar.
B ylece kadnlk ve erkeklik, btn insanlarda llebilecek
homojen miza boyutlar olarak rtk bir biim de teoriletirilir.
Dolambal bir ekilde bu, birimsel cinsel karakter anlaylarnn
fark edemedii bir noktay, kadnlk, ve erkekliin ayn kiide bir arada bulunabileceini, leksel aratrmann fark etm esini mm
kn klar. Ama bunu, Freudun grd biimde, birbiriyle elien
arzular ve zdelem eler olarak deil, deikenliin oul ynleri
g araclyla yapar. Kadnlk v e erkekliin ille de kutupsal
kartlklar olarak, yani dier bir deyile ayn boyutun ular olarak
ele alnmalar gerekmez. Her birini ayr bir lek olarak grebiliriz
ve ayn kii her iki lekte de yksek skorlar elde edebilir. Bu
gr, 1970lerin balarnda, Bernin ok dikkat eken uyarlamas
androjenlik ile birlikte ok sayda Amerikal psikologun aklna,
gelmiti. Spence ve Helmrech, bir kadnlk lei, bir erkeklik
lei ve bir E/K lei kurarak v e ayn insana uygulandnda
bunlarn hepsinin istatistiksel olarak bam tsz olduunu gste
rerek bir tr reductio ad absrdm (sam ala indirgeme) u y
gulamlard.
nsan iletiiminin anlamszlatrlmasndan kaynaklanan yorum
karkl yeterince ak. Constantinoplem yaklak yirmi yl
nce erkeklik ve kadnla dair sunduu zet geerliliini hl k o
ruyor: yle grnyor ki, kadnlk ve erkeklik hem teorik hem de
ampirik adan psikologun szck daarcnda en kark kav
ramlar arasnda gibiler. leksel yaklam , ierilen psikososyal
srelere dair ok az yeni anlay retebilmitir.
Buna karn, yaygnlk kazanmasnn nedeni belki de akademik
psikolojinin izledii politikayla daha fazla ilgilidir. leksel E/K
aratrmas, bilim sellik, biim sel lm v e istatistiksel kantla ok
fazla ilgilenen yerleik psikolojik kurum iin nem li bir toplumsal
sorunun kabul edilebilir kapsamlarda ele alnm asn salar. Seri ve
dolayszdr, nk leklendirme teamlleri iyi kurulmutur; pro
fesyonel dergiler bundan holanr v e tehlikeye att hi kim se
yoktur. Bu dzeyde bir leksel aratrma, cinsel politikann bilim
234

adna evcilletirilm esi srecinin bir parasdr. Byk lde ka

dnlar tarafndan yaplan nemli bir politik olgudur.
Daha derin bir dzeyde bu tr bir psikoloji, eyletirme srecine
katlmaktadr. Bir srecin, bir eylem in veya bir ilikinin bir nes
neye dntrlmesi veya sanki bir nesneym i gibi ele alnmas,
m odem kltrn temel dinamiklerinden biridir. Toplumsal cinsiyet
,leldendirm esi, kiisel anlatm veya kiinin kendini aklama
srecinin iddetli bir biimde eyletirilm esini ierir. lekte yer alan klar tarafndan kullanlacak sluplatrlm kiisel tanmlama
bile, skorlar reten ve daha sonra bu skorlar bir kiilik boyutu
nun soyut uzamnda istatistiksel olarak bir yerlere iteleyen ilem
lerle dntrlmektedir.
. Eer bu aratrma yaygnlam sa ve insanlar boyutsal aklamalarda (veya daha nce tarttmz cinsel karakterin bi
rimsel aklamalarnda) kendilerini bulduklarn hissediyorlarsa
bunun nedeni, insanlarn, bilgisayar tarafndan retilen bir grafiin
N boyutlarnda birer noktalar olma& yznden deildir. Belki de
bunun nedeni, eyletirm e srecinin, nitel eitliliin fark edilm esini korkutucu klacak denli gelikin olmasdr. Korku -am a
cinsel yaamda bir olaslk olan gd ve im gelem in ayaklanmac
coknluu lsnde tekilik karsnda duyulan korku d eilbir ksm oktan eylem i bir dnyada gl bir gd olabilir.

C. OKKATLI MODELLER: TPOLOJDEN LKYE

leksel kiilik modelleri, genellikle kiilik tipleri teorilerinden
aa kar. Szgelim i, Jungun dadnklk-iednklk lek
leri ve Frankfurt okulunun otoritecilie dair nl F lei gibi
lekler bu tr tipolojilerden zekice tasarlanarak tretilmitir. E/K
lekleri de benzer biimde, cinsel karaktere dair birimsel mo
dellerden tretilmitir, hatta aslnda, aralarna bir dizi olaslk ek
lenerek boyutlandrlmlardr^l K iiliin bir boyutu yerine tm
kavranabilir ve bylece tipler alt blmlerine ayrlabilir Veya katmerlenebilir.
fC n sel karakter sz konusu olduunda, bu yaklamn klasik
rnei olarak Sm one de Beauvoirnm K adn adl eserinin ikinci ki235

tab olan E vlilik aandaki kadnlk aklamasn gsterebiliriz.

D e Beauvoir, kadnlarla erkeklerin toplumsal konum v e ontolojik
statlerindeki genel bir farkllktan yola karak literatrde ve
Fransz toplumsal yaamnda yarm dzine kadnlk tipine dair us
talkl bir aklama gelitirmeye alr: Lezbiyen, evli kadn, fa
h ie, bam sz kadn vb. D e Beauvoirnn tipleri, ksmen toplumsal
koullar zerinde, ksmen de bir sonraki blmde tartacamz i
dinamik rntleri zerinde tem ellenm ektedir^
^Prensipte benzer bir ey, bunu yapmaya kalkacak bir Sim one
de Beauvoir ortalkta grnmese de, erkeklik tipleri iin de ya
plabilir. Andrew Tolsonlm -V h ^ L im its o f M asculinity (Erkekliin
Snrlar) adl kitabnn bu ynde bir balangg~X3ugu""sylenebilir.
Tolson, topluluk[ncelemelerve endstriyel'ssyljr alanlarnda
srdrlen aratrmalar (zellikle de ngiliz aratrmalar) arasn
dan ilerleyerek i i s n f tipi ve orta snf tipi erkeklikler ab
rasndaki geni bir ayrmda ekonomik durum, yaam dngs ve
cinsel kim lik arasnda balantlar k uru yoj^
|E>e Beauvoir v e T olson, karakter tipi v e toplumsal evre arasnda bire bir uygunluk varsayyorlar. Bu, bir anlamda, cinsel ka
raktere dair birimsel m odellerden bir adm nde belki, ama ok da
nde deil. Karakter, de B eauvoirda da T olson da da hl belirli
bir ortam iinde birim sel olarak ele alm yorj^vlantk. Almanya, Ja
ponya ve Samoay karakterize ettii varsaylan lealpsal k i
ilikleri betim leyen ulusal karakter veya kltr v e kiilik aratrmasndakiyle ayn. Cinsel karakterin ayn ekilde ele alnma
sna, Margaret M eadn M ale and F em alede kurduu kltr leraras kartlklarda da rastlanabilir.
Bir sonraki adm ise niteliksel adan farkl tiplerin ayn top
lumsal ortamda retildiinin farkna varlmasdr. Bunun ka
ntlarm bulmak hi de zor deil. Burada, daha nce deinilen ii
snf otobiyografileri derlemesinden bir rnek verilebilir. Kitabn
yazan Bim Andrews, 1920lerde Cambridgede yetiip alm ak
hakknda bir eyler sylyor:
Yirmilerin ortasnda, Kooperatifte nasl memur olacam rendim;
steno ve on parmak daktilo iin aldm akam derslerinden sonra da
yksek dereceli bir bro iisi. Grevini bilen, ba srekli nnde ve
236

sonuta haklan konusunda hibir fikri olmayan bir i yani. Dnyada

yaayan bir insan olarak temel haklarm bile bilmiyordum, yaptm i ve onlarn parasm ilgilendiren bir paylamn paras olarak hak
larm hi aklmn Ucundan geilmemitim. Evet, ortalkta bir i Sen
dikas laflan dolayordu, ama hibir gen kz veya kadn bunun
kendisi iin de geerli olabileceini dnmemiti. imin bir blm
(btn gn ayakta durmam gerektiriyordu, bu yzden berbat det san
clan ektiimde, ki genellikle de yle olurdu, utana skla tuvalete
svyor ve elimden geldiince orada kalyordum. yerinde bir din
lenme odas bulunmad gibi, skk soyunma odamzda bir sandalye
bile yoktu.
Baz yeni fikirler kk salmaya balamt - o zamanlar Kooperatif, inan ve dncelerini yaymaya alan bir hareketti ve benim de ka
tldm akam dersleri dzenliyordu. Ama duygulann ve aklm hl
karmakarkt. Yaamann doru yolu neydi? Nellie gibi, yznde hu
zurlu bir ifade ve parma;nda nian yzyle, araflar, yatak rt
leri, ipek amarlar vb. eyiz sandna yerletirmeden nce teki
kzlara gstermek miydi? Yoksa Jessie gibi, etraf evli ve bekr er
keklerle evrili bir ekilde -bugn seksi dediimiz gibi- cilveli ve oy
nak olmak myd? Ya da Genel Mdrn sekreteri ve gelecekteki amirimiz Bayan Marshall gibi, kendine hkim ve bize kar sert, kk
bir araba sahibi ve Sat Blm Mdryle gizli ilikisi olan birinin
yaam myd doru olan?
N ellie, Jessie, Bayan Marshall ve hatta ciddi grnl B im in
kendisi bile, kendi kafasnda tipler olarak bulunur -am a ideal veya
soyut tipler deil, gerek tipler olarak ve farkl yaam bi
im lerini ifade ederler. Yine de birbirlerinden bam sz de
illerdir. B im kafasnda, bu tiplerle kendisi arasnda bir iliki ya
amaktadr. Bu, onu varolusal ve bir lde de ahlki bir tercihle
yzletiren seenekler arasndaki bir tr ekimedir. Bim , yaamda
bir yola girerek belirli tr bir kadn olabilir, belirli bir kadnla adm atabilir.
Bir yaam yolu grne 9. ve 10. blmlerde tekrar dne
ceim; burada vurgulamak istediim nem li nokta ise tiplerin birbirleriyle bir iliki iinde var olduudur. Bu soruyu karma ilk kez
dcaran aratrmada, Avustralyada hkim snftan ocuklarn git
tii bir erkek okulunda, balantlar belirli bir hiyerari biim ini al
maktayd. Angus Barr adm verdiim iz bir retmen bize, iki grup
237

arasnda kabadaylk ekim esi olduunu dnd bir olay an

latmt, baz ayrntlar baka kaynaklardan da dorulatabilmitik:
Size geleneksel geleceini sandm gibi bir grup var [Soylular],
sporcu genlerden oluan bir grup bu ve fiziksel olarak daha aktifler...
Bu grup bazen, artk kendilerinin de benimsedii Kiriller adn tak
m olduklar, visalar [vicdan sahibinden] olarak bilinen baka bir
gruba kar biraz sert davranyor. Bu Kiriller hibir sportif etkinlie
katlmyorlar... Bu yl, Soylular grubt yznden olduka skntl anlar
da yaadlar [yaamlar]... Yln ortalarna doru kt bir eylerin ol
masn engellemek iin gemi yllarda ortaya kmamt, son birka
yldr okuttuum snftan dolay gruplar arasnda olay kacan bil
diimi sanyorum- araya girmek zorunda kaldm. Ve dedim ki, Artk
tamam, sizden binlerinin dierlerine yaptclarma bir son vermek ge
rekiyor, ok ileri gittiniz... [Kiriller], u kendisine pek bakmayan, akll kk ocuklardand, hani u prl prl beyinler denenlerden.
Hepsi gzlkl, ksa boylu, baya tombul, falan filand... yle sa
nyorum ki, bu ii bitirmede olduka baarl oldum. Kirili erden ba
zlarna, aktrmadan, ilerin nasl gittiini sormaya altmda bana,
eh ite, daha iyi olabilirdi, dediler. Sylulardan da bir veya iki kiiyle
^konutum. Onlara da bunun artk son bulmas gerektiini syledim.
Bim A ndrew sun alglarnn tersine, yukardaki alntda grlen er
keklikler aras farkllk, ocuklarn zgr seim leri sorunu deildir;
rnein, atletik olmayan bir yaam biim i, bir ocuun vcut
grnmne ilikin anlayyla dayatlabilir. Burada daha kapsaml
kltrel dinamikler de saptanabilir. Ama eri nemlisi, bir gruba ka
tlmann otelci grubu ilgisiz klmaddr. Bunun tesinde, etkin bir
iliki kurulur. Soylular, K iriller! srekli rahatsz ederler, nk
Soylu olm ak kadns olarak grlen eylerin etkin biimde red
dedilm esini ierir. ,
Bu belirli atma rntsu tesadfen ortaya kmaz. Ara
trmann yapld okul, bedensel temasa dayal sert bir rekabet ieren bir spor dalma, futbola ballyla nl bir okuldu. Hem olculun resmi politikas hem de okul personeli, ebeveynler ve Eski
Mezunlar arasndaki yaygn yaam felsefesi, Soylularm temsil et
tii saldrgan ve fiziksel adan baat erkeklik trnn rabet gr
d etkinlikleri zendirmekteydi. ocuklarsa, ister yannda is
238

terse karsnda olsunlar, tavrlarn bu talebe gre tanmlamak zo

rundaydlar. Bu yzden Bay Barrn betim ledii eksen zerinde ku
tuplayorlard. Yine de, Soylularm sarld modele tepki gste
ren ocuklar tmyle bir tereddte itilmiyordu. Zira okul, yalnzca
bir futbol zaferi istememekte, ayn zamanda akademik baarya da '
sahip olm ak zorundadr. ayet okul, artk fazlasyla rekabeti olan
ortaretim piyasasndaki konumunu korumak istiyorsa, niversite
snavlarnda, alnacak yksek bir baar oranna da gerek duy
maktadr. Ksacas, okul K irillere de ihtiya duyar. Kendi alanlarnda onlar dllendirir: Takdirnameler araclyla snflarn
nemini onaylar, futbol takmnn yan sra satran kulbne de
dller datr. B ylece, B ay Barrn kabadayl ustalkla nle
meye ynelik mdahalesinin de gsterdii gibi Kirili erin karla
rn da korumu olur.
Birden ok erkeklik ve kadnln retilmesi, baka okullardaki
almalarda da grlebilir. Okullar ele alan ilk alan aratr
malarndan birinde (daha sonra S ocial R elations in a Secondary
School [Bir Orta Okulda Toplum sal likiler] adyla yaymlanmt)
David Hargreaves, modern bir ngiliz ortaretim okulunun dk
notlu kesim inde yar-sulu bir altkltrn retimini betimlemiti.
Bu altkltrn bileenlerinden biri, okulun yksek notlu ren
cilerinin daha itaatkr davranlaryla karlatrldnda, gl ve
pheye yer brakmayacak biim de kastl olan kaba ve saldrgan
bir erkeklik tipiydi. Bu almadan on yl sonra, Paul W lis Learning to L abour (almay renmek) adl almasnda, benzer
bir okulda benzer bir rntnn izlerini aratrd; delikanllar ile
inekler arasnda bir kartlk kurmaya alyordu. W illis, er
kekliin kurulmas ve snf yazgsyla olan balants konusunda
daha ak bir anlaya ular; izdii tabloya gre, her lci gruptan
erkek ocuklar da bir yandan fabrika ilerine, bir yandan da bro
ilerine ynelmitir,
Avustralya'daki Auburn K oleji adl zel kz okulunda sadece
eitli kadnlk trleri arasnda bir farkllama sz konusu deildir,
ayn zamanda bu kadnlk tipleri arasndaki hegemonya rntsnde yaanan yeni bir deiim de grlr. Yeni bir. mdirenin
ve akademik personelin ynetim i devralmasyla birlikte eitim
programnn yenilenm esi, kzlarn arkadalk grubu yaamm da
239

deitirmitir. Eskiden sosyal kz tipinin sahip olduu prestij

krlm ve bunun yerine, niversiteye ve vasfl mesleklere
ynelen, akademik adan baarl kz tipleri n plana karlmtr.
Farkllama ve bant rnts, okullarn yan sra baka ku
ramlarda da grlr. Giyim ve kozmetik rnlerinin toplumsal cin
siyetin gstergeleri olarak nemleri gz nne alndnda, moda
endstrisi ok nemli bir rnek tekil eder. Bu alanda, tarzlarn
srekli deimesine ynelik ekonom ik ihtiya -aktr ki bu bizzat
modanm tem elidir- ile bu tarzlarn piyasalarn oluturan gd
yaplarn ayakta tutma ihtiyac arasnda sabit bir etkileim vardr.
Y eni feminizmin ortaya knn ardndan, zgrlem i bir
kadnln reklam, ou pazarlama stratejisinin temeli oidu.
Charlie parfm ve kozmetik rnleri (1973te Revlon tarafndan
piyasaya srlmt) ve Virginia Slim s sigaralar, en fazla rek
lam yaplan rnler arasndayd. Y ine de, olduka eksiksiz bi
im de zgrlem i bir kadnlk, kendisini kozm etik rnleri ve
modaya uygun giysilerle sunma ihtiyacn yitiriyor. B ylece bir
bocalama yaanyor: Bir reklam afiinde Charlie pantalon giy
mi kstah bir ifadeyle uzun admlarla yryor; baka bir afite
Pretty P olly, afiin altnda Pantalon giym ek istem eyen gen
kzlar iin yazsyla naylon klotlu orap reklamn yapyor. Baz
pazarlamaclar da tek bir reklamn iine bir eliki sokuyorlar: r
nein, doal grn kozm etikleri veya M s London gibi fe
ministe isim" kullanan bir dergi, tmyle klielem i bir rek
lamclk anlaynn aralar olarak ilerlik gsteriyor.
^M oda endstrisi, imajlarn rekabeti araclyla alr ama ayn
zamanda rekabetin daima zlecei varsaym zerinde te
mellenir. nl bir tasarmc yle ortaya kyor: Bir grnm
yaratlarak, kadnln belirli bir sunumu normatif hale getiriliyor.
Christian Dior ve 1947nin Yeni Grnm gibi rneklerindeyse,
birok m evsim kalcln koruyacak bir eilim yaratlabiliyor.
Bunun yan sra yksek modann gz kamatrc podyumu, giyim
endstrisinin satlarnn ancak kk bir ksm na ortak oluyor.
dnyas asl vurgunu, yava deien tarzlarda kitlesel piyasa iin
retilen ucuz, yavan v e pek em ek harcanmadan yaplm giyim
*."Bayan anlam ndaki "M s" ksa ltm as, evli kad nla r iin "M rs.", e vle nm e m iler
in "M iss kullanlm asn ieren a yrm n reddini ifade eder, (y.h.n.)

n/in

eyasndan vuruyor. ki yzyl nce buna aka orba giyim de*,

niyordu; bugn ise giyim endstrisinde ucuzluk modas adyla anlyor. yleyse, geerli olan baat tarz, btn teki tarzlar ortadan
kaldrmyor. Daha ok, onlan ikinci plana itiyor.
Btn kadnlklarn ortaklaa sahip olduu ve onlan btn er
kekliklerden ayran ya da tersi olan, k iiye ait herhangi bir psi
kolojik zelliin var olm as gerekmiyor. Auburn K olejindeki gz
ykseklerde yeniyetm elerin karakter yaps, muhtemelen M ilton n
Kirillerininkine iyi huylu, tatl dilli kadnlklara olduundan daha
yakn. Belirli bir toplumsal ortamn barndrd kadnlklar bir
letiren, bu kadnlklarn bir yandan kadn bedeni imaj ve de
neyim iyle ilgili olarak, dier yandan da kadnn yeri ve kadnlkla
erkekliin kltrel kartlklarna dair toplum sal tanmlarla ilgili o -1
larak biim lendii ikili balam . Kadnlk ve erkeklik birer z de
il; yalnzca belirli ilikilerin yaanma biimleri. yleyse, cinsel
karaktere dair duraan tipolojilerin yerine yaam izgilerinin, psi
kolojik biim kmelerinin ortak retimine dair analizlerin ge
irilmesi gerekiyor.

D. YAPILARIN ETKS
f^Buraya kadar, cinsel karakter retimini sanki toplumsal evreler
birbirinden bam szm gibi tarttm. Artk bu toplumsal evreleri
birbirine balayan (6. Blm) ve tarihsel kom pozisyonlarn bir
; btn olarak topluma ait bir toplumsal cinsiyet dzenine yerletiren
(7. Blm ) yaplarn analizine sra geldjJ
Konuya iktidar yapsyla girecek olursak, 5. B lm de inceledi imiz trden iyeri almalar, yz yze ilikilerin, iverenler ve
fl alanlar arasndaki genel iktidar durumuyla ve belirli alma
srelerinde bunun somutlamasyla gl bir biim de koullan
dn gstermektedir. dnyasnda rastlanan zel sekreterlik
: meslei bu acdan k a v d S ^ e ^ l i i ESn^BrrYhetici ile {'genellikle
L erkektir) zel sekreter (hemen her zaman kadndr).. arasndaki,
t gofnte olduka bireysellem i olan karlkl bam llk ve
dstriyel adan kolay zedelenebilir konumu ve genelde bir btn
riSN/TopIumsal Cinsiyet ve ktidar

'7/M

'j

i
T
j
i
I
!
'!

olarak erkeklerin toplumsal iktidar ve otoritesi zerinde te

mellenir. B aarnada^zel^bir- kadnlk yarlmasi "ilem^knurve teknik beceri ile ekiciliin, toplumsal becerinin ve kiileraras
boyun emenin toplumsal sunumu bu kadnlk uyarlamasnda bir
letirilir. Bu tr bir kadnlk retilmek zorundadr ve Chris Griffin in okuldan bro yaamna geen ngiliz kzlarna dair alma- i
smda, resmiyetten uzak bir eitim sreciyle byle bir retimin ger-
ekjetii belgelenmektedir.
^Endstriyel kurulularda erkekler arasndaki iktidar hiyerarisi, I
en st dzeydeki yneticiler ve uzmanlk gerektiren m eslek sa
hiplerinden, en alt dzeydeki kol gcne dayal vasfsz iilere ka
dar yeterince ak bir biimde grlebilir. Endstri sektrnde uz
manlk gerektirmeyen lerde alan erkekler, zel sekreterlerin
konumuyla belirgin bir ztlk oluturacak biim de, genellikle ayn
gle kar koyan bir dayanmay (bu sendikacln temellerinden
biridir) ve buna bal olarak hkim grubun erkekliinin red
dedilm esini olanakl klan konumlarda yer alrlar J John Lippert,
D etroitte otomobil motoru imal edilen bir fabrikada iiler arasnda grlen saldrgan, bazen sert grnmler sergileyen bir heteroseksel erkekliin arpc bir betim lem esini sunuyor. Lippertin betimledii erkeklik tipinin benzerlerine baka lkelerde de
rastlanabilir. Szgelim i, Meredith Burgm annn Sydneyde radikal
inaat iileri arasnda grlen m aolua dair aklamas v e Paul
W illisin Birminghamda metal iilerinde gzlem ledii erkeksi
ii kesim i kltrne getirdii aklam ay buna rnek gsterebiliriz. Btn rneklerde grlen ortak unsurlar, fiziksel cesaret ve
; gsz olduu dnlen yneticiler ve genelde broda alan er| keklerin hepsine ynelik cinsel km sem e zerinde younlaan
bir erkeklik kltdr.
Bu rnekler aynca^iretimin toplumsal cinsiyet yaplanmasna
da dikkat ekerler. fC n sel karakter unsurlar, bazen m eslek
kltrleri olarak da adlandrlan, farkllatnc pratik kmelerine
yerleirler. Burada vurgulanmak istenen profesyonelliktir. Teorik
bilginin teknik uzmanlkla birletirilmesi, uzmanlk gerektiren
meslein yeterlik iddiasna ve bir uygulam a tekeline merkez oluturur. Bu da, belirli bir erkeklik biim inin tarihsel olarak ina
edilmesi anlamna gelir: Duygusal* adan yavan, bir beceri ze- <
242

rinde younlaan, m esleki saygnlk ve teki alanlar zerinde

teknie dayal bir egem enlik arzusunda srarc ve geliimini en st
noktalara kadar srdrebilmek (yani uzmanlk) iin ocuk balm
ve ev iinden, bunlar yapacak elere ve hizmetilere sahip olarak
mutlak zgrlk talep eden bir erkeklik. Profesyonelliin .erkeksi
karakteri, olas en yaln mekanizmayla, yani kadnlarn dlan
m asyla desteklenmektedir. Kadnlar, tem el eitim alabilmek iin
bile ok uzun bir mcadele srecinden gem ek zorunda kalmakta
ve yine de, m uhasebecilik ve mhendislik gibi mesleklerden etkin
bir biim de dlanmaktadr^
fB ir beceri gerektiren ama belirli bir uzmanlk gerektirmeyen
ilerde ve daha genelde de kas gc gerektiren ilerde yeterlik id
dias daha farkldr. Burada yeterlik dzeyi en fazla olanlar, en faz
la uzmanlam olanlar deil, en becerikli olanlardr - yani ken
dilerine sunulan her iin altndan kalkabilecek becerilere sahip
olanlardrjlBu da ev ii iblmne bal bir erkeklik biim i olarak
ina edilir. rnein pazarlamaclar deneyimlerini artrmak iin
ehir ehir dolamaya, hatta lkeden lkeye gitm eye hazrdr; ka
rlarnn se gitmelerine de kalmalarna da ses karmadklar var
saylr. Babalar, ekonomik dalgalanmalara kar bir teminat olarak
oullarnn birtakm beceriler kazanmalarn isterler. Baka bir n
giliz ii snf otobiyografisinden alntlayacamz bir paragrafla
bunu biraz aalm. I. Dnya Sava ncesi yllarda yetien ve bir
madencinin olu olan Fred Broughton yle diyor: Babam bizi bir
kenara ekm i ve Size fazla para brakamayacam ama her ii
reteceim, bylece her zaman karnnz doyuracak bir i bula
bileceksiniz* demiti. B ize bahe ve iftlikle ilgili her eyi retti,
taocandan nasl ta karlaca, talarn nasl yontulaca ve na
sl duvar yaplaca da buna dahildi.
B elirli bir kadnlk uyarlamasn bir iin teknik gereklilikleriyle
birletiren bir m eslek olan hemireliin, cinsel iblmnn bir
esi olarak ina edilm esi daha nce tartlmt.
^JSon olarak, konuyla yakndan ilikili olan kateksis yapsna de
inm ek istiyorum. Bu, gnlk yaamda heteroseksel ift ilikilerinin nem li olmas nedeniyle cinsel karakterin yapsal be
lirlenmeleri arasnda en belirgin olandr. Ztlarn birbirini ekme
si bir halk bilgisidir. Cinsel tehirin en bildik zelliklerinden biri
243

de klielem i cinsiyet farkllklarn n plana karan davran ka

lplan ve giysilerdir. Y apl erkekler pazulann ve gs kaslarn
sergilerler; kibar grnml erkekler de kaytan byk brakrlar;
gen kzlar ise dar etekler, yksek topuklu ayakkablar, ince
oraplar ve srekli tazelenmesi gereken makyajlaryla zayflklann n plana k anrlaji Bu farkllk iaretleri etrafnda ylesine
ok duygu babo haldedir ki, 5. B lm de de ne srld gibi,
yaplarnn hak ettii kateksisten nasiplerini alabilirler. Aslnda bu
klieler ylesine bildik ki yknn tmn oluturmadklannn be
lirtilmesi gerekiyor, Errol Fynnler ve John Wayrie,lerin yan sra
ekiciliiyle zellikle sempatik (ama kadns olmayan) bir erkeklik
m odeli olan Cary Grant gibi kiilikler vardr. Glen L ew is, A vust
ralya televizyonunda erkeklik imajlar zerine yapt almada
sunucularn, zellikle de kadnlara ynelik sabah programlarnn
sunucularnn, tad yumuak erkek modelinin nemine dikkat
ekmektedir.
flkrzu, farkllk yerine zdelem e ve benzerlik etrafnda rgt
leniyor olabilir. E cinsel sevgi bu adan ak bir rnek, Bir er
keksi kadn/kadms erkek rnts zerinde temellendiini var
sayarak bu sevgiyi ztlarn ekimine indirgeme abas, artk genel
olarak inanlrln yitirmitir. O ysa ecinsel kurtulu teorisi, ka
dnlar arasndaki veya erkekler arasndaki sevgi tarafndan ya
ratlan dayanm ann nem ine dikkat eker. zerinde durulmas
gerekense, standart ikilik ya da tmyle yapszlktan ok daha faz
la olasln olduudurj Pat C alifianm S apphistry'si gibi yaptlar,
kadnln (ecinsellik hl toplumsal cinsiyet bolm lenm esini
nkoul olarak varsaymaktadr) zdeleme ve ortak deneyim
zerinde tem ellenen bir sr erotik ina edili biim ini ortaya
kar-maktadr; ayns erkeklik iin de sz konusu olabilir.
Heteroseksel insanlar arasnda da bununla balantl bir olaslk vardr, nk karakter yaplan benzer olan insanlar arasnda
gl bir arzu olabilir. Erotizmin temeli olarak zdelem e ve kar
lkllk arasnda bir etkileim , benzerlik v e farkllk arasnda ger
ek anlamda bir oyun yaanyor olm as olasdr. B yle bir temelde
heteroseksel erkeklik ve kadnlk, eitli psikolojik erdiilik
trleri olarak yeniden tasarlanabilir; bu olasl 13. blmde tekrar
ele alacam. 1
244

^ zetley ecek olursak, byk yaplarn her birinin kadnlk ve er

kekliin belirli toplumsal ortamlarda biim leniini nasl et
kilediini grmek mmkndr. Konuya tersten yaklalrsa, bu ya
plarn, kadnlk ve erkekliin, bireysel bir ortamdan olduka uzak
bir lekte, kolektif rntler biim inde kurulma aralar olarak
grlmeleri g e r e k ir ^ . K sm da ne srlen kapsamlarda belirli
toplumsal cinsiyet rejimlerinden, toplumu kaplayan toplumsal cin
siyet dzenine doru yol aldk. imdi, unsurlarn tm bir toplum
dzeyinde nasl tasarland, ilintilendirildii ve dzenlendii so
rusuyla hesaplalmas gerekiyor.
.

E.
HEGEMONK ERKEKLK VE
N PLANA IKARILAN KADINLIK
..........................................................,.................................................................. ;................ ....................yr">v.......

Bu balamda merkezi argman birka paragrafta zetlenebiliri Ka

dnlk ve erkeklik uyarlamalarnn tm toplum dzeyinde dzen
lenm esi sz konusudur; ve bu dzenlem e baz alardan, kurumlar
iindeki yz yze iliki rntlerine benzer. Farkllama olas
lklar kukusuz geni aptadr. M ilyonlarca insan ieren ilikilerin
katksz karmakl, snf rntleriyle birlikte etnik farkllklar
ve kuak farkllklarn da sahneye davet eder. Am a toplumsal cin
siyetin ok geni bir lekte rgtlenmesi, nem li alardan, yz
yze ortamlardaki insan ilikilerinden daha iskeletim si ve ba
sitlem i olmak zorundadr. Bu dzeyde kurulan kadnlk ve er
keklik biimleri bir yandan sluplatrlrken bir yandan da birok
adan yoksunlatrlr. B ylece, kadnlk v e erkeklik biimlerinin
karlkl ilikisi, tek bir yapsal gerek zerine, erkeklerin kadnlar
zerindeki kresel egem enlii zerine otu rtulu r^
Bu yapsal olgu, bir btn olarak toplumda hegem onik bir er
keklik biimini tanmlayan erkekleraras ilikilerin ana temelini oluturur./^Hegemonik erkeklik daima kadnlarla' ilgili olduu ka
dar', ikincil konuma itilmi eitli erkeklik biim leriyle ilgili olarak
da ina edilmektedir. Farkl erkeklik biim leri arasndaki etkileim,
ataerkil bir toplumsal dzenin ileyi biim inin ayrlmaz parasd r ^
Egem en erkeklik biiminin erkekler arasnda hegem onik olm as
anlamnda hegem onik bir kadnlk biim den sz edilem ez. Ku245

kuuz t>u yeni bir gzlem deil. V iola ICleinn kadn karakterinin kavran biimlerine dair tarihsel almas, belli bal
teorisyenlerin kadn karakterinin ne olduu konusunda ne denli
az gr birliine varabildiklerine ac bir biimde dikkat ekmiti:
Yalnzca belirli noktalarda bir uyumazlkla karlamakla kal- J
myoruz, ayn zamanda eitli otoritelerin kadnlarn zellii olarak deerlendirdii kiilik zelliklerinin artc farkllyla da
karlayoruz. Daha yakn bir dnemde Fransz analist Luce Irigaray, nl makalesi Hepsi Bir Olmayan Bu Cinste, ataerkil bir
toplumda kadnlarn erotizminin ve imgelem inin ak seik bir ta
nmnn bulunmadna dikkat ekmiti.
Bununla beraber, kitlesel toplumsal ilikiler dzeyinde kadnlk
biimleri yeterince ak bir ekilde tanmlanmaktadr. Farklla
mann asl temelinin kurulmasn salayan ise, kadnlarn erkeklere
.
kresel dzeyde tabi klnmasdr. Biimlerden biri, bu tabi kln
maya boyun ei etrafnda tanmlanr ve erkeklerin kar ve arIzulanna hizmet etm eye ynlendirilir. Bunu n plana karlm
kadnlk olarak adlandryorum. Dierleri de, ncelikle direni
stratejileri veya boyun em em e biim leriyle tanmlanr. Boyun
| em e, direnme ve ibirliinin karmak stratejik birleimlerince ta
nmlananlar da vardr,. Bunlar arasndaki etkileim, bir btn olarak toplumsal cinsiyet dzeninde barnan deiim dinamiklerinin
tem el bir parasdr.
ffBu blmn geri kalannda, tabi klnm ve marjinallemi bi
imlere dair ksa yorumlarda bulunarak hegem onik erkeklik ve n
plana karlan kadnlk,rneklerini daha yakndan inceleyeceim .d*
On plana karlan kadnl, daha sonra 10. ve 12. blmlerde telc^
rar ele alacam.

Ctegem onik erkeklik kavramnda hegem onya ( t e r i m i n dn "./l

alnd Gramscinin talyadaki snf ilikileri analizlerinde sz 5
konusu olduu gibi) acmasz iktidar ekimelerinin tesine ge- 1 !v
erek zel yaamn ve kltrel srelerin rgtlenmesine szan bir
:-J ;
toplumsal gler oyununda kazanlan, toplumsal stnlktr/B ir
;
erkekler grubunun, silah zoru veya isiz brakma tehdidiyle baka
|
bir grup zerinde kurduu stnlk hegem onya deildir. D insel
| f
reti veya pratie, kitle iletiim ieriine, cret yaplarna, ev taJI
sarmna, yardm/vergilendirme politikalarna vb. kk s a l a n
246

stjlk hegem onyadr^

(Kavrama dair yaygn iki yanl anlayn derhal dzeltilmesi ge
rekmektedir, lk olarak her ne kadar hegem onya gce dayal
stnlk anlamna gelm ese de, gce dayal stnlkle bada
mad da sylenem ez. Gerekten de, hegem onya ve stnln
birbiriyle uyum lu oluu sk rastlanan bir durumdur. Fiziksel veya
ekonomik iddet egemen konumdaki bir kltrel rnty des
tekler (szgelim i, sapklarn dvlm esi) ya da ideolojiler fiziksel
gce sahip olanlar onaylar (yasa ve dzen). H egem onik erkeklik
ve ataerkil iddet arasndaki balant, basit olmamakla birlikte ya^ (f iin c i olarak hegemonya mutlak kltrel egemenlik, se
eneklerin ortadan kaldrlmas anlamna gelm ez. Bir gler den
gesi iinde, dier bir deyile bir oyun esnasnda, kazanlan stn
lk anlamna gelir. br rntler ve gruplar, ortadan kaldrlmak
yerine ikincil konuma itil^BEer bu noktay grem ezsek, brakn
byk lekteki toplumsal cinsiyet .rntlerinin tanmlarna ikin
tarihsel deiim leri aklamay, bizzat toplumsal yaamda ger
ekleen gnlk ekimenin aklanmas bile imkanszlaacaktr.
( yleys's/fiegem on ik erkeklik, her ne kadar cinsiyet rol li
teratrnde belirtilen doru noktalardan bazlarn daha eksiksiz
formle etm em izi mmkn klsa da, genel bir erkek cinsiyet rol
grnden ok farkldr i n c e l i k l e , kltrel erkeklik jdealinin (ya
da ideallerinin), sonuta rkeklerin byk bir ounluunun gerek
kiilikleriyle sk skya rtmesi gerekmez. Aslnda, hegem on
yann kazanlmas genellikle, Humphrey Bogart, John W ayne ve
Sylvester Stalloneun canlandrd film karakterleri gibi tamamen
kendine zg hayal rn kiilikler olan erkeklik modellerinin ya
ratlmasn ierir. Y a da gnlk baarlardan yeterince uzak olduu
iin, eriilem eyen bir ideal etkisine sahip AvustralyalI futbolcu
Ron Barass veya boksr Muhammed A li gibi gerek modellerin
reklam yaplabilir.

Yz yze ilikilerin srdrld ortamlardan milyonlarca in

san ieren yaplara getiimizde, etkileimin kolaylkla sim
geletirilen ynleri daha nemli bir hal ahr^rlegemonik erkeklik
olduka kamusaldr. Kitle iletiimi zerinde ykselen bir toplumda
hegemonik erkekliin yalnzca tantm olarak var olduunun
247

dnlmesi bir ekicilie sahiptir. D olaysyla, Warren Farrellm

The L iberated M aninden (zgrlemi Erkek) Barbara Ehrenreichm The H earts o f Men* ine (Erkeklerin Kalbi) kadar,
1970ler ve 1980lerdeki Erkeklere Dair Kitaplar arasnda kar
m za kan, erkeklii kapsayan m edya imajlar ve medya tar
tmalar da bu tarz bir eilim in rndj^
{.fKm yalnzca medya imaj lan zerinde younlalm as hatal olacaktr. A le d y a imajlarnn, toplumsal gce en fazla sahip er
keklerin (ada toplumlarda irket ve devlet sekinleri) gerek ka
rakterleriyle rtmesi gerekm zjG erekten de, ynetici snf pek
ok cinsel uyum azla izin verebilir. Szgelim i, Sovyet casusu olarak alrken n giliz diplomat G uy B urgessa, ait olduu snfta
yer alan br erkeklerden biri gibi davramlabilmesi ecinsellie
gsterilen hogrye dair nem siz ama etkileyici bir rnektir. Hegem onik erkekliin kamusal yznn, ille de iktidar sahibi er
keklerin ne olduuna deil, ama bu erkeklerin sahip olduu iktidar
ayakta tutann ne olduuna ve bu kadar ok sayda erkein neyi
desteklem eye ynlendirildiine dair olm as gerekir. vH egem onya
gr, byk lde rza gerektirir. ok az erkek, bir Bogart veya
bir Stallonedur; byk ounluk ise bu imajlarn ayakta tutulmas
iin ibirlii yapmaktadr J
Su ortaklnn eitli nedenleri vardr ve bu nedenlerin ay
rntl bir ekilde irdelenmesi, cinsel politika sistem inin tmnn
aydnlatlmasn salayacaktr. Fantezi tatmini bu nedenlerden bi
ridir (ve W oody A ilen n Bogart taklidi Tekrar al, Sam inde ok
ho bir ekilde hicvedilmitir). Yer deitirmi saldrganlk da
baka bir neden olabilir. (D irty H ar ry'den tutun da R am bo'ya ka
dar pek ok vurdulu-kndl film in popler oluu, bunun byk bir
ksmnn yalanm zda bir yerlerde durduunu gsterir.) Am a yle
grnyor ki asl neden, erkeklerin ounun kadnlarn tabi
klnmasndan faydalanyor olm as v e hegem onik erkekliin de bu
stnl kltrel olarak ifade etmesidir.
Bu ise titiz bir formlletirme gerektiriyo:
gem onik er
kekliin, kadnlara kar zellikle tehditkr olunmas anlamna gel
mesi gerekmez. Kadnlar kendilerini hegem onik olmayan er
keklikler tarafndan da ezilm i hissedebilirler, hatta hegem onik
rnty daha tandk ve dolaysyla katlanlr bulabilirler. Muh248

temelen, hegem onik erkeklik ve n plana karlan kadnlk arasmda bir tr uyum vardr. Bu uyumun im ledii eyse erkeklerin
kadnlar zerindeki egem enliini kurumsallatran pratiklerin ko
runmasdr#^ anlamda hegemonik erkeklik, kadnlarla ilikide ba
arl bir ortak stratejiyi cisimlendirmek zorundadr. Toplumsal cin
siyet ilikilerinin karniakl dnlecek olursa, karmak olma
yan .ya da tek tip bir stratejinin mmkn olduu sylenemez: Bir
karm kanlmazdr, yleysejfK egem onik erkeklik, olduka tu
tarl bir biimde, evcim enlie ynelik almlar ve iddete ynelik
almlar, kadn dmanlna ynelik almlar ve heteroseksel
ekim e ynelik almlar ayn anda barndrabilir^
H egem onik erkeklik, kadnlarla ve tabi klnm erkekliklerle ilikili olarak ina edilir. Bu teki erkekliklerin aka tanmlanm
olm as gerekmez. (Aslnda hegem onyann baarlmas tam an
lam yla seeneklerin, seenek olarak tannma ve kltrel tanm ka
zanmalarnn nlenm esine, onlarn gettolara, yalnzla ve bilindm a yerletirilmelerine dayanyor olabilir.)
/^ ^ a d a hegem onik erkekliin en ayrt edici zelliiyse, hereroseksel oluu, yani evlilik kurumuyla sk slaya balantl oluudur; dolaysyla, tabi klnm erkekliin en nem li biim i de
ecinsellik oluj^^h tabi klnma, hem dorudan etkileimleri hem
de bir tr ideolojik sava gerektirir^ z konusu etkileimlerden
bazlarn 1. B l m de betimlemitik: Polis ve yasal taciz, sokak
iddeti, ekonom ik ayrmclk. Bu tarz davranlar, hegem onik er
kekliin ideolojik ambalajnn paras olarak grlebilecek e
cinsellie ve ecinsel erkeklere ynelik km seme ile skca bir
birine balanmaktadr. AIDS korkusu, ecinsellere hastaln asl
kurbanlar olarak anlay gstermekle deil, daha ok yeni bir teh
likenin tayclar olarak dmanca bir tutum taknlmasyla ifade
edilmektedir. M edyann asl ilgi odaysa, ecinsel vebasnn
masum, yani normal, kurbanlara bulap bulamayacadr.
Tabi klnm erkekliin teki rneklerinde grlen durum g e
icidir. Cynthia ockburnn Londradaki matbaa iilerine dair
mkemmel alm as, kadnlarn yan sra gen erkekler zerinde
de stnlk kurulmasn ieren bir hegemonik erkeklik uyai'lamasn betimler. iler, raklk dnemlerini zor ve skc bir
almadan getikleri ve srekli aalandklar bir dnem olarak a249

nmsarlar, bu ayn anda hem becerinin hem de erkekliin zen

dirildii bir riteldir. Ama bir kere snav getikten sonra hepsi
karde olurlar.
Erkeklie dair birok genel nokta, ayn zamanda kitlesel dzey
deki kadnlk analizine de uygulanabilir. K eza bu rntler de ta
rihseldir: likiler deiir, yeni kadnlk biimleri ortaya kar, br
biimler kaybolur. Kadnln ideolojik temsilleri, yaandklar bi
imlerle gerek kadnlklara yaknlaabilir, ama ille de bunlarla
rtmesi gerekmez. ou kadnn destekledii ey, aslnda ken
disinin olduu ey olmayabilir.
Bununla beraber, temel bir farkllk da sz konusudur. Bu top
lumdaki btn kadnlk biimleri, kadnlarn erkeklere tmden tabi
klnmas balamnda ina edilmektedir. Bu n edenle^adm lar arasnda, hegem onik erkekliin erkekler arasnda tuttuu yeri dol
durmak bir kadnlk biimi yoktujJ^
fBu temel asimetri, iki ana zellik ierir. Birincisi, toplumsal ik
tidarn erkeklerin elinde toplanmasnn, kadnlann br kadnlar
zerinde kurumsallam iktidar ilikileri kurabilmeleri iin snrl
bir alan brakyor oluudur. Bu, yz yze ilikiler temelinde,
zellikle de ana-kz ilikilerinde yaanr. Kurumsallam iktidar
hiyerarileri, M adchen in Uniform (niformal Kzlar) ve F rost in
M ay'de (Mays*ta Kra) betimlenen kz okullan gibi balamlarda
da var olmaktadr. Ama erkeklik trleri arasndaki ilikilerde ol
duka nemli olan tahakkm kurma hissi, her zamankinden daha
fazlayum uatlm tr. iddetin kadnlar arasnda, erkekler arasnda
olduundan ok daha dk bir dzeyde oluu, bunun ak bir
gstergesidir. kinci zellikse teki cinsiyet zerinde egem enlik
kurma etrafnda hegemonik bir biimin rgtlenmesinin kadnln
toplumsal inasnda bulunmaydr. ktidar, otorite, saldrganlk ve
teknoloji, erkeklikte olduu gibi, bir btn olarak kadnlkta tematikletirilemez. Ayn derecede nem li olan baka bir nokta da,
hegemonik erkekliin teki erkeklikleri olumsuzlama zorunluluu
trnden, teki kadnlklar olumsuzlamak veya tabi klmak iin
hibir basknn kurulmam olduudur. Bu yzden toplumumuzda
gerek kadnlklarn, gerek erkekliklerden daha fazla eitlilik ih olma olasl hayli y k sek tir^
adnln inasnn kanamayaca egem enlik yaps, he-

teroseksel erkeklerin kresel egem enliinden baka bir ey de

ildir: Sre bu egem enlie boyun em e veya direnme etrafnda
kutuplama eilim ini tan\J
Boyun em e seenei, burada n plana karlm kadnlk olarak adlandrlan ve en fazla kltrel ve ideolojik destein ve
rildii kadnlk rntsne merkez oluturur. Bu, teknik beceriden
ok toplum salln sergilenmesi, oynama sahnelerinde krlganlk,
erkeklerin iyeri ilikilerinde ilerinin gcklanm a ve benliklerinin
okanma arzusuna boyun eme, kadnlara ynelik em ek piyasas
ayrm clna bir tepki olarak evliliin ve ocuk bakmnn kabul edilm esi gibi belirli kurumlar ve toplumsal evrelerdeki, oktan
szn ettiim iz byk lekli rntlere evirisidir. Kitlesel
dzeyde bunlar, gen kadnlar iin cinsel adan istekli olma, yal
kadnlar iin de annelik temalar etrafnda rgtlenirler.
Vynen hegem onik erkeklik gibi n plana karlm kadnlk da,
ierii her ne kadar zellikle ev ve yatak odasnn mahrem alanyla
bal olsa da, kltrel bir ina biim i olarak fazlasyla kamusaldr.
Gerekten de, kitle iletiim aralar ve pazarlamaclkta bir da
yatm ayla v e herhangi bir erkeklik biim i iin sz konusu olabilecek bir lden daha ok reklam yaplr. Yksek tirajl kadn
dergilerinde, yksek tirajl gazetelerin kadn sayfalarn da ve te
levizyonda sabah yaynlanan pembe diziler ve yanmalarda rast
lanan makaleler ve reklamlar bildik rneklerdir. Bu reklamn
byk bir blmnn, erkekler tarafndan rgtleniyor, finanse ediliyor ve denetleniyor oluu kayda deer bir noktadm i
Bu rntnn n plana karlm kadnlk olarak adlan
drlmas, ayn zamanda kltrel ambalajn kiileraras ilikilerde
nasl kullanldnn da vurgulanmas olacaktr. Bu tr kadnlk oy
nanmakta v e zellikle de erkekler iin oynanmaktadr. Bu oyunculuun nasl srdrleceine dair nem li miktarda halk bilgisi
mevcuttur. Bu, W omens W eekly'den V ogue*a kadar pek ok kadn
dergisinin balca ilgisini oluturur. Hatta H ollyw ood tarafndan da
ilenip olduka ikircikli bir komediye dn -trlmektedir (Mil
yon er A vcla r; Tootsie gibi). Marilyn M onroe, n plana karlm
kadnln hem arketipi hem de en byk'hicvidir. Marabel Morgann, bir ekilde seks bombas ve Hazreti sa y tek bir kiide
btnletiren im gesi mutlak kadn da, ayn taktikleri kullanr ve
251

ayn mphemlikleri barndrr.

Erkeklerin iktidarna uyum salama olarak rgtlenen ve boyun
em e, ocuk terbiyesi v e empatiyi kadnca erdemler olarak n pla
na karan bir kadnlk, pek de teki kadnlk biimleri zerinde
hegem onya kuracak bir konumda deildir. Kadnln K in der,
K irche und Kche uyarlamasn ven, Kadn Olmak steyen Ka
dnlar gibi fem inizm kart kadn gruplarna dair bildik bir pa
radoks vardr: Bu tr gruplar ancak kendi kurallarn ykarak po
litik adan aktif olabilirler. Arlkl olarak dinsel ideoloji ve
muhafazakr erkeklerin politik desteine yaslanrlar. teki ka
dnlk biim leriyle kurduklar ilikiler, yeltendikleri marjinalleme
kadar bile tahakkm ilikisi deildir.
^ n plana karlm kadnln srdrlmesinin merkezinde,
/ teki kadnlk modellerinin kltrel ifadesini nleyen bir pratik yer
almaktadr. Feminist tarihy azm, kadnlarn deneyim ini, Sheila
Rov/bothamn deyiiyle tarihten saklanm olarak tanmlad
nda, ksmen bu geree tepki veriyordur, Uzlam sal tarihy azm,
uzlam sal kadnl tanmakta v e aslnda verili saymaktadr;
) ondan saklanm olan ise bekr kadnlarn, lezbiyenlerin, senj
dikaclann, fahielerin, deli kadnlarn, asilerin ve evde kalm ha!
lalarn, kol gcyle alan iilerin, ebelerin ve cadlarn de1 neyimleridir. Radikal cinsel politikann bir, boyutuyla ierdii
1 zelliklerden biri de, bunlar gibi gruplarn deneyimindeki mar
jinallem i kadnlk biimlerinin kesinlikle yeniden iddia edilm esi
ve yeniden ortaya karlmasdr.

otlar

BRMSEL MODELLER VE CNSYET FARKLILII ARATIRMASI

(s. 225-30). Maccoby ve Jacldinden sonraki araturna geni, yaam
loadr; bir rnek yetmeli. Maccoby ve Jacklinin, cinsiyet farklln
salam kantlar zerine kurulmu olarak grd alanda, bilme yetisi
konusunda iki almadan metinde vgyle sz ediliyor. Fairvveather
ise (1976) bu farkllklarn fasa fiso olduunu ne sryor. Hyde
(1981), tutarl ama kk olduklar sonucuna varrken, Rosenthal ve
252

Rubin (1982), o kadar da kk olmadklarn ama belki de azalmakta

olduklarn ne sryor. Bunun bir eilim gibi grnmesi korkusuyla
ekliyorum; Fendrich-Saloway vd. (1982) ile Denno (1982), Fairweatherla aym dncede. Dardan bakan biri bu grler arasnda
makul bir karara varmakta zorlanabilir; ama eer burada sistematik bir
cinsiyet ayrm varsa, farkllklarn lmlerdeki tm sapma ba
kmndan ok byk olmadm btn yazarlar kabul etmek zorunda
lar.
f
i

ERKEKLK/KADNLIK LEKLER

(s. 230-35). Davran ve kiilik aratrmalarnda nesneletirilmi lmenin

klasik bir eletirisi iin bkz. Goldhamer (1949), Williams (1959) ve Cicourela (1964). Lafittein ise eletirisi (1957) teknik bakmdan en et
kili olandr.
OKKATU MODELLER
(s. 235-41). Bim Andrew alntlar, Bumett (1982), s. 130-131; Agnus
Barr da orijinal mlakat zmlemesinden alntland. Aubum Colege ile ilgili yk iin bkz. Connell vd. (1981). Bu blmn so
nundaki argman, bir erkekteki kadnlk ve bir kadndaki erkeklik
hakknda konuuyormuuz gibi bir duyguyu ak brakm olabilir, le
ride, 9. Blmde verilecek psikanalitik kantlar,' bunlarn anlaml ifadeler olduunu ima ediyor. Ancak, bunlar bedensel deneyime kar
direnen psikolojik yaplar ierdiinden kadnlarn kadnl ya da er
keklerin erkeklii gibi bir yapyla ayn trden olduklarn sylemek
g. Yaratlan basklar beden imgesinin kendisini deitirmesi iip ye
terince gaddar olabilir, aynen penislerini ya da gslerini bedenlerinin
bi- paras olarak yaantlayamayan t ansseksellerde olduu gibi.
YAPILARIN ETKS .
,
(s. 241-45). Fred Broughton alnts, Burnett (1982), s. 130-131.
HEGEMONK ERKEKLK VE N PLANA IKARILMI KADINLIK
(s. 245-52). Alnt, Klein (1946), s. 164. Burgessn olaanst do
kunulmazl hakknda bkz. Seale ve McConville (1978). Bu blmde
tartlan kavramlar hem nemli hem de az gelimi; argmanm bu
rada, her zamankinden daha fazla deneme niteliinde. Ana-kz ilikisi,
kadnlk hakkndaki argman nemli lde deiiklie uratabilirdi'

Gn ndaki esrar
Toplumsal cinsiyet oluumu ve psikanaliz

nceki blmde tartlan kiisel yaam yaplan nasl b i

imlenmektedir? Bu soruyu ele alan, toplumsal cinsiyete dair bir
toplum analiziyle uyumlu, iki ana yaklam mevcut. Bunlardan biri
toplumsallama teorisi, dieriyse psikanaliz. Toplumsallama te
orisi, toplumsal cinsiyet oluumunu, toplumsal normlarn kazanl
mas ve iselletirilm esi olarak grr. A yn ca toplumsal balam ile
kiilik arasndaki sreklilii ve bizzat kiiliin hom ojenliini vur
gular. Psikanaliz ise tpplumsal cinsiyet oluumunu, normatif kural
koymalardan ok iktidar ve gereksinimle kar karya kalmann et
kisi olarak grr. Vurgulad nokta ise toplumsal balam ve k i
ilik arasndaki sreksizliktir, bunun yan sra kiilikteki kkl
blnmelere dikkat eker. Sorunu ele almada yetersiz grn-

dnden, nce ksaca toplumsallama teorisini rdeleyecek Ve

sohra da, soruna ustaca aklama getiren iki temel psikanaliz dalma
yneleceim .
-

A. TOPLUMSALLAMA
G etiim iz yirmi yllk dnemde hem akademik toplum bi
limlerinde hem de toplumsal cinsiyeti konu alan popler literatrde
en yaygn yaklam, toplumsal biimlendirm e ya da toplumsal
lama* (sosyalizasyon) kavramlar araclyla gelitirilmiti.
Bu yaklam n balca argman, ematik olarak u ekilde
ilemektedir: Y eni doan ocuun biyolojik bir cinsiyeti vardr, ama henz toplumsal bir cinsiyete sahip deildir. ocuk byrken
toplum da, ocuun nne cinsiyete uygun bir kurallar, ablonlar
ya da davran modelleri dizisi koyar. Belirli toplumsallatrma et
kenleri ya da failleri -zellik le aile, medya, arkada gruplar v e ok u l- sz konusu bu beklentileri ve modelleri somutlatrarak ocu
un bunlar sahiplenecei ortamlar hazrlar. Etkenlerin sralamas
nemli olabilir ve bu kapsamda ounlukla birincil ve ikincil top
lum sallama ayrmlar yaplr. Yan sra eitli renme m e
kanizmalar da iin iine girmektedir: artlanma, retim, model
alma, zdelem e, kurallar renme gibi. Toplumsal cinsiyettoplumsallama literatrnde bu mekanizmalarn greli nem ine ilikin pek ok tartma bulunmaktadr. Toplumsal modeller ya da
kurallar, ayrntlar ne olursa olsun, az ya da ok iselletirilirler.
Bunun sonucunda, normalde belirli bir cinsiyetin toplumsal bek
lentileriyle rten bir toplumsal cinsiyet kim lii ortaya kar. Baz
durumlarda ise, bir toplumsallatrma etkeninin olaand ileyii
(rnein babasz bir aile) ya da allm adk bir biyoloji yznden
bir sapma yaanr. Bu tr sapmalarn rnleri ise ecinseller,
transsekseller, ift cinsiyettiler ve toplumsal cinsiyet kimlii ken
di cinsiyetleriyle alldk biimde rtmeyen dier kiilerdir.
Toplumsallama kavramlar ile cinsiyet rol teorisi arasnda
byk bir yaknlk bulunduu aktr. Toplumsal kurallar oun
lukla norm v e toplumsal renme srdci de rol renme, rol
kazanma v e cinsiyet rol toplum sallamas olarak adlandrlr.
255

3. B l m de anlatlan rol teorisi eletirisinin bu anlamda fazlasyla

geerli olduu sylenebilir. Rol renme teorisi isel olarak tu
tarszda ve toplumsal srece gerek anlamda bir toplum analizi g e
tirme asndan yetersizdir. Ama her ne kadar cinsiyet rol te
rim leriyle yaygn biimde ifade ediliyor olsalar da, dar anlamda
konutuumuzda, toplumsallama analizlerinin ana unsurlarnn,
rol erevesinden kopartabilecekleri v e yalnzca kendileri kap
samnda deerlendirilmeleri gerektii aktr.
Okul, aile, arkadalk grubu ya da televizyon am bir top
lumsallatrma etkeni olarak kabul eden gr, belirli bir senaryo,
failin toplum adna iini yapmasn ngren bir ynetm elik, ne ya
plm as ve bunun nasl yaplm as gerektiine ilikin bir kan birlii
gerektirir. Liberal fem inizm metinleri de dahil olmak zere, cin
siyet rol toplumsallamasn konu alan literatrn byk bir
blm, bu tr przsz, toplumsallatrma etkenleri betim lem e
lerine yer verir.
Am a hem ilgili kurumlara ilikin tarihsel kantlar hem de bu ku
rumlanr gnmzdeki ileyi biimlerini irdeleyen byk lekli
almalar, bir kan birlii yaratmak amacyla bir btn olarak top
lum sal dzen adna ilerlik gsteren etkenler betim lem esini red
detm emizi gerektiriyor. Toplumsal tarih, okullarn ve ailelerin
ounlukla birbirleriyle ve byk toplumsal yaplarla atma iinde bulunduunu gsteriyor. Richard Sennettn F am ilies A g a insi the C ity (Aileler, Kent Ynetim ine Kar) adyla yaymlanan
Chicago aratrmas ve Pavla M illern Gney Avustralyada kit
lesel eitim sisteminin ii snf ailelerine ve bu ailelerin
gsterdii gl muhalefete ynelik bir mdahale arac olarak na
sl dayatldm gsteren Long D ivision (Uzun Blnm e) adl
alm as bunun rneklerindendir.
Ayrca bu kurumlar isel olarak homojen ve uzlam ac o l
madklar gibi, toplumsallamakta olan insanlarla ilikilerinde
stnkr bir tutarllk bile gstermezler. Laing ye Estersonn Sanity, M adness and the F a m ily si ve Franoise D oltonun D om iniquei gibi aileleri konu alan psikanalitik almalar, ocuklara
ynelik bask ve taleplerdeki katlanlmas g elikileri gste
riyor. Bu bineklerin, rettikleri basklarn younluu asndan allmadk olduklarn syleyebiliriz. Ama elim izdeki dier ka-

mtlar, isel elikinin ve apraz basknn olduka normal olduunu

gstermeye yetiyor. rnein, Mirra K om arovskynin B lue-C ollar
M arriage'i ve Lillian R ubinin W orlds o f P a in 'i gibi Amerikan aratrmalan ya da daha nce szn ettiim iz ii snf okullarna
ilikin ngiliz aratrmalar bu ynde kantlar ne srmektedir.
Betfy FriedanTn bir liberal fem inizm klasii olan K adnln Gizenwa,dh kitab, Amerikan burjuva ailesi iindeki elikiyi tam ola m f ortaya karmt. Kurumlar uzlam ac ve tutarl grndk
lerinde, yakn incelem eler bunu gsterme eilimindedir; nk bir
uyum cephesi ve iyi bir dzen yaratlmas istendiinden, nemli sa
ylan kar atmalarna ok fazla enerji harcanmaktadr. Bu, Teach ers W ork adl almada, ynetici snfn okullar iin gsteril
mektedir, ayrca 1. B lm deki P n n celer gibi ailelere ilikin rnek
olay incelem elerinde de yeterince aktr.
Bu veriler, kurumlann insanlar ekillendirme biimlerinin an
lalmas asndan ok nemli ierim ler barndrr. Toplum
sallama gr, renme psikolojisi tarafndan tanmlanan u ya
da bu mekanizma araclyla iselletirm e dncesi zerinde te
mellenir. Kiinin iinde retilen, toplumsallatrma etkeninin ni
teliklerini yeniden reten ya da yanstan bir psikolojik yapdan
baka bir ey . deildir. M odel alma gr ise toplumsallatncnn niteliklerine brnerek toplumsallama teorisinin bu
zelliini zetlemektedir.
Sre iindeki eliki gereinin farkna vardmzda, top
lumsal cinsiyet oluumuna ilikin genel bir anlay olarak top
lumsallama, tutulacak taraf olmayan bir gr halini ahr. Bu
balamda, mekanik nedensellik olasl ortadan kalkar: elikinin
tek mekanik sonucu, rastlantsallk olacak v e kantlar da bunu des
teklemeyecektir. Oysa, her ikisi de toplumsallama grlerinden
uzaklaarak tamamen farkl bir eylere ynelen iki olaslk g e
litirilir. Bunlardan biri, kurumun ya da toplumsal evrenin zel
liklerinden niteliksel olarak farkl olan, psikolojik yaplarn kii iindeki retimidir. Bu ksaca, klasik psikanalizin temelidir. Dieri
ise elikinin at bir alandaki kurucu seim olasldr. Bu da,
varoluu psikanalizin temelidir.
Toplumsallama grlerinin akademik aratrmadaki popla
ritesi, iki m esleki krlkle, yani sosyologlarn kiinin karmakF)7N/Toplmsal Cinsiyet ve kidar .

ln kabul etmedeki beceriksizlikleri ve psikologlarn toplumsal

iktidarn boyutunu kabul etmedeki isteksizlikleriyle desteklen
mektedir. Her iki grup da, elikiyi nem sizm i gibi gsterip
iddeti gz ard ederek uzlamac bir kualdararas aktarm m o
delini ve retilen, uzlamac bir psikolojik yap modelini kabul et
me eilimindedir.
Kadnlk ve erkekliin ekirdeinde yatan bir toplumsal cin
siyet kim lii gr, iinin toplumsallat bir cinsiyet rol
grnn' psikolojideki karldr. yle grnyor d, bu
grn temeli, gerekten de, riinin kendisini uzlamsal kadnlk
ve erkeklik imajlarnn tanmlad trde bir rii olarak kabul etme
edimidir. Bu nedenle, Robert Stoller gibi aratrmaclar, toplumsal
cinsiyet kim liinin temellerini ocuun kadnlk ve erkeklik ta
nmlaryla tantrld yaamn ilk yllarnda aramaya yneliyor
lar. Benzer biimde, S tllern transseksiiellere iliirin rnek olay
incelem elerinde, sapkn toplumsal cinsiyet kimliinin kkenleri,
yaamn ilk yllarnda sapkn aile gruplarnda aranyor.
K iilik ya da cinsel karakterin tutarl ekirdei olarak kimlik
gr, 1940Tarda ve 1950lerde C hildhood and Soiety (o
cukluk ve Toplum) adl almasnda Erik Erikson ve kltr ve ki
ilik antropolojisi ekol tarafndan yaygnlatrld. Bunun, sos
yolojide rol teorisinin ortaya kyla ayn zamanda gereklemi
olm as rastlantsal deildir. Kimlik teorisi, kiilikteki farkl dzey
lere ilikin pskanalitik grten yararlanm, ama dzeyler arasmdaki temel eliki dncesini ekip kararak sz konusu
grn iini boaltmtr. Kiiliin yzeydeki dzeyleri, derin
dzeylerdeki ekirdein hemen hemen yaln bir davurumu haline
gelmitir.
.

; Bu tr kiilik' modellerinin eksiksiz bir eletirisi, uzun, do

lambal bir gezintiyi gze almak zorundadr. Bu yzden, ksaca
temel noktalar belirtmekle yetineceim . Homojen ya da uzlamac
bir toplumsal cinsiyet imlii, modeli, yaratcl ve direnii a-
ldama yeteneinden yoksun kalr. Farkl toplumsal cinsiyet pra
tiklerinin retilmesini, yalnzca yetersiz ya da apkan toplumsal
lamadan kaynaklanan bir sapma olarak kabul eder. K iilik e
kirdeine iliirin izdii homojen tasvir, klasik psikanalizin normal
biseksellilc olarak bahsettii ve leksel kiilik anlaylarnn da
258

artk nem ini kavrad, toplumsal cinsiyetin birletirici unsurlarm

(androjenlik vb.) gzden karr ya da marjinalletirir, Bylece
duygu yaplanm as asndan merkezi nem e sahip -kiinin ken
disini erkek ya da kadn olarak kabul etmesini salayan- bilisel
bir edim retir; ama bunu yaparken, bu edimin hem toplumsal ya
planmasn, yani yetikinlerin pratiklerinde ocua sunulan top
lumsal kategorilerin toplumsal cinsiyette ierilm esini, hem de bi
lisel olarak rgtlenmeyen (Freudcularm birincil sre adn
verdii) duygusal srelere baml olduunu gzden karr.
Bir iletim mekanizmasn ve retilene ilikin uzlamac bir mo
deli ne sren toplumsallama teorisi, yalnzca toplum bilim
cilerinin toplum sal yaamda hem seim i hem de gc gz ard et
m eye istekli olmalar lsnde bir deer tamaktadr. Bunlar ku
rucu olarak grm e konusunda Sartre ve Laing ile ayn dn
cedeyim. Toplumsallatrma etkenleri, bymekte olan kii
.zerinde mekanik etkiler retemezler. Yaptklar ey, ocuu be
lirli koullarda toplumsal pratie katlmaya tevik etmekten ibarettir. Bu tevik -kabul etme ve bunun dnda baka bir seenek
bulunmadna ynelik youn bir basknn eliin d e- zorlayc olabilir ve ounlukla yledir de. erilen duygusal basla, Seymour
M. M iller v e M ichael Silverstein gibi, cinsiyetilik kart erkek ha
reketinde yer alan kiilerin otobiyografik metinlerinde ok gzel ifade edilmektedir. Yine de ocuklar bu tr basklar geri evire
biliyorlar, ya da daha kesin biim de ifade edecek olursak, top
lumsal cinsiyet alannda kendi hareket biimlerini gelitirmeye
balyorlar. Her ne kadar ecinsel otobiyografileri, ecinsel olarak
olumlu bir seenek oluturmann ounlukla uzun zaman alacan
gsterse de, ocuklar heteroseksellii reddedebiliyorlar. Erkeksi
ve kadns unsurlar harmanlamaya koyulabiliyorlar, rnein kz
ocuklar, okulda rekabete dayal spor dallarnda yer alma ko
nusunda srarc olabiliyor. Kendi yaamlarnda bir blnme bala
tabiliyorlar, szgelim i erkek ocuklar kendi kendilerine kaldkla
rnda kadn elbisesi giyebiliyorlar. Gerek pratikleriyle badama.yan bir fantezi yaam kurabiliyorlar ki, belki de hepsinin arasnda
en yaygn olan bu.
-Eer toplumsallama, toplumsallama teorisinin ngrd gibi 259

przsz v e baarl olsayd, yetikinler ve ocuklararas ilikilerde

tarihsel olarak var olan iddet dzeyinin aklanmas g olurdu.
yle grnyor ki iddet dzeyi getiim iz yzyl iiide kapitalist
ekirdek lkelerde nemli lde azalma gsterdi Ellen K eynin
nceden tahmin ettii gibi bu, gerekten de ocuk yzyl an
laynn ortaya kt birka balamdan biri. Am a yine de, bu
noktada bile bu azalma olduka zel. 1969da Sydneyde yaplan
bir aratrmada, ergenlik anda bulunan 11 ile 14 ya aras erkek
ocuklarn % 7 0 inin, aratrmann yapld yl iinde okulda
eitli kereler dayak yedii ya da kayla dvld bildirildi. Her
hangi bir alveri merkezinde yaplacak bir gzlem , kk
ocuklar dvmenin gnlk yaamda hl sk rastlanan bir olgu o l
duunu gsterecektir.
ktidar dengesizlii, yetikinlerin ocuklar zerinde ok ar
basklar uygulamasn olanakl klmaktadr, tabii byle bir niyetleri
olduunda. Keza yetikinler de toplumsallama srecindeki
elikiye tepki verirler ve tepkileri de, karakter oluumu ve reti
zerine iddet ieren rejimler yaratarak sz konusu toplumsallama
srecine dzen ve yn verme biimini alabilir. James Joyce, S a
natnn B ir Gen Adam O larak P ortresi adl romannda rlan
dadaki bir Cizvit Okulunda bylesi bir rejimin klasik bir tasvirini
izmiti. ou durumda iddet ieren rejimler, tasarland bi
imde ilemektedir: Rahibe okullar rahibeler retir, okul ren
ciler retir, erkek ocuk babasnn im gesi olacak biim de yetiir
vb. Toplumsallama paradigmas beklenmedik bir biim de e l
veriliymi gibi grnyor. Y ine de rol renm e grleri t
myle, bu tr ortamlarda retilen iddetli basklar asndan fazla
lml. Hatta bu noktada bile tepkiler, tasarlanm olandan olduka
farkl olabilir: B ylece iyi bir Katolik Kamu G revlisine deil, bir
James Joycea sahip oluruz.
Yeterli bir toplumsal cinsiyet oluumu aklamas, bu tr olaylar rastlantsal ayrlklar ya da toplumsal sapmadan daha farkl
bir ey olarak anlayabilmek zorundadr. Bu ancak, baarl bir
toplumsallama rneinin analizinin, baarsz olan da anlama
mz olanakl klmas kouluyla mmkn olabilir.
Szn etmekte olduum ey, bir toplumsal cinsiyet oluumu
teorisine ilikin eitli kriterleri rtk biimde barndrr. B yle bir
260

teorinin, toplumsal eliki ve kiilik iindeki elikiyi gz nnde

bulundurabilmesi gerekir. Ayrca insanlar robotlara dntr
meden iktidar ve etkilerini de hesaba katabilmelidir (szgelim i,
ocuun sevgi ihtiyac gibi itaat drtlerini fark edebilmelidir). Bir
dzeyin yalnzca baka bir dzeyin zelliklerini ifade ettii
gryle kendisini kstlamakszn, kiilikteki farkl dzeyleri fark
edebilmelidir. En nem lisi ve bir anlamda szn ettiim iz bu
ynlerin hepsini kapsayacak b iim d e- tarihsel olmaldr; hem ki
iyi zaman v e durumlar araclyla bir yrnge kapsamnda grme
asndan hem de kiisel geliim i etkileyen toplumsal glerin ta
rihsel olarak srekli yeniden dzenleniini fark edebilm e asndan.
Bunlar olduka gl kriterlerdir. yle sanyorum ki bunlar
karlayan yalnzca iki yaklam var: K lasik psikanaliz ve varolu
u psikanaliz. Bu blmn geri kalannda bu iki yaklamn toplumsal cinsiyet oluumuna ilikin aklamalarn ele alacam.
Am a bu iki yaklamn, farkl nedenlerle, yukarda szn et
tiim iz kriterleri tam olarak karlamadklarn da belirteyim. Bu
nedenlerin ele alnmas, kiilik kavramlarnn yeniden oluturul
mas gerekliliini vurguluyor. Bir sonraki ;blmde buna de
ineceim .
j

B. KLASK PSKANALZ: DNAMK BLNDII

Freud, cinsellik v e toplumsal cinsiyet zerine ok ey yazd. Ama
benim buradaki amacm, Freudun ve ardllarnn grlerinin bir
zetini ya da tarihesini sunmak deil. Bunun yerine, onlarn top
lumsal cinsiyete dair bir toplum teorisine yaptklar katklar ortaya
karmaya alacam . Dolaysyla, Oidipus kom pleksi ve Freud
un kadnlk v e erkeklik tartmalarndan d eil, onun ruhsal ye top
lumsal arasndaki ilikiye dair genel teoriletirmesinden yola
kmak istiyorum.
Freud bu konuda iki temel dn tarz gelitirmiti. Bun
lardan biri, bir yanda ocuklarn ruhsal yaam ile neyrotikler, bir
yanda da yabanllar, kalabalklar ve gruplar arasndaki kapsaml
ve byk lde hayal rn benzerlikler kurmaktadr. ok daha
kapsaml olan ikinci dn tarz ise cinselliin Avrupa klt261;

rnde toplumsal ynden bastrlmasyla ilgilidir. Bu, Freudun ]

1908 ylnda, kadnlarn cinselliinin bastrlmas zerin d e. te
mellenen kurumlar olarak evlilik ve ifte standarta ilikin nemli
bir psikolojik eletiride bulunmasna yol amtr. Freuda gre,
kadnlarn cinsel mutluluunu yadsyan toplumsal bask, nevrozun
gelim esinin ardnda yatan asl gt. U ygarlk ve Bunalm lar gibi
daha sonraki yazlarnda, (1930) dorua kan Freud, bu argman
genelletirmi ve bastrmann tarihsel dinamiini daha fazla vur
gulamt.
Uygarlk ve doa arasnda bir atma olduu, kukusuz Batl
: dnce tarznda geleneksel bir temadr. Am a Freud, yalnzca an
tik felsefe etrafnda dolanp durmakla kalmaz. Psikanalizin klinik
aralar, zellikle de bastrma kavram, konuyu ok daha kesin ve
etrafl biimde formle etmeyi olanakl klmtr. Freud Uygarlk
ve B unalm larnda uygarlama sreci ve bireyin libidinal ger
liim i arasnda bir benzerlik bulunduunu ne srer, ama bu yal
nzca bir benzerlik deil bir bantdr da: Uygarlk bir igdden
vazgei zerinde ina edilir. Bu vazgei, Rousseaunun Top
lum Szlem esinz (ve aslnda Freudun Totem ve,T abusunda) ol
duu gibi mitik bir gem i ya da filozofik bir gkyznde yanstlamaz; psikoseksel gelim e srecinde her kiinin yaamnda
ilerlik gsteren ve bastrma mekanizmas araclyla bireyin bi
lin d dzeyinde etki sahibi olan bir eydir. Nevroz ise uygarln
geliim iyle birlikte gerekli hale gelen, k ii zerindeki toplumsal
basklarn, mecazi deil,,m addi bir sonucudur. Erikin k iilik ya
ps, bu bask tarafndan ve temel olarak da gen ocuun aile iinde bu basky yaantlamas yoluyla biimlendirilir. K iinin ruh
sal donanmnn paras olarak speregonun oluumu, bir
toplumsal mekanizmann ta kendisidir. Freudun arpc benzetm e
siyle: Uygarlk, bu yzden, bireyin tehlikeli saldrganlk arzusu
zerinde, bu arzuyu zayflatp zararsz hale getirerek ve bu arzuya
gz kulak olmas iin bireyin iinde deta fethedilmi bir ehirdeld
garnizona benzeyen bir faillik oluturarak egem enlik kurar.
Ama eer doa bu yolla ksmen toplumsal klmyorsa, buna
karlk toplumsal da, doa alan iinde harekete geiriliyordur.
Dolaysyla uygarlk, ruhsal yaamn olaylarna ve srelerine
dsal bir ey olarale grlemez. Tam tersine, bunlarn bir rn ve

uzants olarak grlmelidir. Uygarln daha grltl ve kanl bir

tarzda ifadesini bulan baarlar da, sadece ve sadece bastrma
uruna, drtlerin yceltilm esini tem sil eder. Bu daha sonraki ve
daha geni apl formlletirmelerde Freud, uygarl nevrozun ne
deni haline getiren bir konumdan, uygarl nevrozla sreklilik iinde olarak gren, dier bir deyile ayn yapnn paras olarak ka
bul eden bir konuma geer (kabul edilmelidir ki bu aka
belirtilmem ekle birlikte dolayl bir biim de olsa da, kesinlikle ima
edilmektedir). Bu noktada Freud, bastrmaya ikin tarihsel bir di
namie ilikin nemli bir kavram aklar:

[Eros ve Thanatos arasndaki] Bu atma, insanlar birlikte yaama

deviyle karlar karlamaz balamtr. Topluluk, aileninkinde
baka hibir biimi ngrmedii srece bu atma, vicdan kurmak ve
ilk sululuk duygusunu yaratmak iin kendisini Oidipus kompleksinde
davurumakla ykmldr. Ayn atma, topluluu geniletmeye
ynelik bir giriimde bulunulduunda, gemie bal biimlerde
srdrlr, iddetlendirilir ve sululuk duygusunun daha ileri bir pekitirilmesiyle sonulanr... ayet uygarlk, aileden bir btn olarak in
sanla doru gelimenin zorunlu yoluysa, bu durumda.,, bununla
zlmez biimde bal, belki de bireyin katlanamayaca dereceye ulaacak, bir sululuk-duygusu art sz konusudur.
te bu, Freud iin mutsuzluk sorununu geri getirmekte ve dngy
tamamlamaktadr -am a bakalar iinse kesinlikle bir hareket nok
tasdr.
Freud, bylece psikanalizin teknik kavramlaryla, geleneksel
doa/kltr atksn paralar. Bunun yerine, en beklenmedik bi
imde bir tarihsel sre kavramn getirir -F reu d un kendisinin bu
nun teorik nemini gremedii ak. Bu sre, makro-toplumsal ve
bireysel dzeylerde e zamanl olarak iler. erisinde, hem insan
kiilikleri ve sorunlar hem de ortak toplumsal baarlar bir bt
nn ayrlmaz paralar olarak retilir.
Bu kavray biimi, M arcusenin farkna vard gibi, psikanalitik kavramlarn sosyolojikletirilm esini olanakl hale getirir.
Oidipus kom pleksi, belirli bir tarihsel aile tipinin rn olarak
grlebilir. Bastrma srecinin bizzat kendisi genelde insan ilikinin soyut bir sonucu deildir, ama saptanabilir tarihsel balam263

larda kesin bir biim v e younluk kazanr. Bu, psikanalizi bi

yolojiye indirgeyebleceinden daha fazla sosyolojiye indirgemez.
Ama bir tarihsel sre kavram, toplumsal ile bilind ve
zdelem e gibi psikodinamik grleri basite bir toplumsal de
netim sosyolojisine ekleyen teoriler arasnda ok daha gl bir
balant kurulmasn salar. B ylece psikanalizin, artk igd ve
gereklik arasndaki sonsuz rekabetin teorisi olmayan, toplumsal adan eletirel bir kullanmn olanakl klar.
tik yllarnda, Freudcu teorinin toplumsal eletiriye ilikin p o
tansiyelleri ncelikle Alfred Adler tarafndan gelitirilmiti. k
tidar, erkeklik, sava ve gdlenme zerine zgn ve verim li psikanalitik metinleri gnmzde byk lde unutulmu olan
Adler, bir sosyalistti. (Daha sonraki yllarda, ilk radikalizmi asmdan fazla nem tamayan, lm l bir bireysel psikoloji
zerinde temellenen kk bir kltn kurucusu olarak anlmaya
balad. W ilhelm R eichn sosyalist yaptlarnn yazgsyla ben
zerlikleri fazladr.) Adler, toplumsal ekillenm elerini vurgulayarak
Freudun gdleri biyolojiden tretmeye ynelik inat abasn eletirdi. Toplumsal yapda iktidar ilikilerinin nemine dair kesin
bir fikre sahipti v e bir iktidar psikolojisi gelitirm eyi denemiti;
amac ise ocuklukta iktidar ve yetikinlikte toplumsal gvence
yoksunluuna kar kiinin verdii tepkilere psikanalitik bir aklama getirmekti. zellikle de, bu argmann bir ksm n top
lumsal cinsiyeti barndran iktidar ilikileri zerinde younla
trmt.
Belki de zamann sosyalist feminizm inden etkilenen Adler, A v
rupa kltrnde kadnln deerinin azaltldna dikkat ekm i v e
ocukluun psikolojik rntlerini bu azaltmann ekillendirdiini
ne srmt. ocuklarn yetikinler karsndaki zayfl, y e
tikinler tarafndan kadnslk, kltrel erkeklik ve kadnlk kutupsal etrafnda belirginleen ocuksu deer yarglan olarak
yorumlanyordu. Boyun eme ve bam szlk araylan, erkeklik
ve kadnlk eilim leri arasnda bir eliki yaratarak ocuun ya
amnda bir arada bulunan olgulard. Gerilim altnda bulunma du
rumu sz konusu olduunda bu genellikle, yetiirin kiilikte bir tr
uzlamaya ya da dier bir deyile, eilimlerin dengelenm esine yol
ayordu. Ama sonu her zaman bir uzlamayla noktalanmyordu.
264

Gszlkten duyulan endie, saldrganlk v e zorlayclk ynnde

duyulan bir eksiklii giderme abasna yol aabiliyordu, Adler
nl bir aklamasnda bunu, erkeksi protesto olarak ifade ettniti (bu, her iki cinsiyete de uyarlanabilir). Adler bunu, nevrozun
kilit yapst olarak gryordu, ama ayn zamanda hegemonik er
kekliin etkili bir eletirisi olarak da genelletirmiti: Buna
[ocuklarn cinsellik karsndaki belirsizliklerine], .kltrmzn
ba belas, erkeklie zg an stnlk eklenmektedir. Cinsel rol
leri hakknda phesi olan tm ocuklar, erkeksi olarak grdkleri
kiilik zelliklerini abartrlar, hem de tm kstahlklarndan daha
fazla.
Adlerin eletirel bir toplumsal cin siyet psikolojisine ilikin
izdii bu taslak, ne yazk ki, ok az rn -vermitir. Psikanaliz,
1911de Adler ve Freud arasnda yaanan kopu ve 1920lerde
Freudun kadnlk teorilerine ilikin bir tartma balatan baka bir
radikal akm sonrasnda, geliim ini ok daha tutucu ynlerde
srdrmtr. Karen Horney gibi birka analistin, kadn psi
kolojisine ynelik srekli ilgileri ise A dler'in toplumsal cinsiyet
konularn yerletirmeye alt toplumsal zeminlerden giderek uzaklayordu. 194 0 Iara ve 1950lere gelindiinde, John B ow lby,
Theodor Reik, Erik Erikson ve adalarnn almalarnda, ana akm psikanaliz, ataerkil ailenin ve toplum sal cinsiyete dair uzlamsal tanmlarn gl bir ideolojik dayana haline gelm iti.
Her ne kadar yorumcular yerine, hatal bir ekilde Freuda daha
fazla saldrlm olsa da, bu gelim eleri izleyen feministlerin p si
kanaliz eletirileri b ylece hakl gsterilm iti. Yaanan politik de
iikliin artc bir gstergesi, de, ecin sellie ynelik tavrd.
Freud, vicdannn sesini dinleyerek ecin sellii bir hastalk olarak
tanmlamay kesinlikle reddetmi ve ecin sel eilim i "tedavi etm eye ynelik abalara kar uyanda bulunmutu. 1950'lere g e
lindiinde psikanalistler rahatlkla, tek bana ele alndnda, e
cinsellii patolojik diye tanmlyor, psikanalitik tedavi nererek ie
koyuluyorlard. Tek eksikleri ise baanyd.
Freudun dncesinin toplumsal boyutunu srtlayanlar ise resmi psikanalizin klinik dnyas dnda bulunan teorisyenler o l
mutu. Byk bir ksm nn erkek ve ok aznn analiz uygulam
olmas gerei de dahil olmak zere eitli nedenlerle, toplumsal
265

cinsiyet sorunu giderek gndem dna atlyordu. A sl ilgi oda ise, kapitalizmin psikolojik tem elleriydi.
1930"lar ve 1940larda, liberal kapitalizmden faizm in ortaya
kmas zerinde duruluyordu. Kari Mannheim, faist hareketlerin
yaygn baarsn anlama abasyla, Yeniden na anda nsan ve
Toplum adl kitabnda psikanalitik argmanlar sosyolojiye yer
letirmiti. W ilhelm R ech, F aizm in K itle Ruhu A nlay*nda daha
sol bir perspektiften yola karak benzer bir ey yapm t. P si
kanalizi yeniden ina edilen bir M arksizm le birletirm eye ynelik
ayrntl bir aratrma program da, Frankfurt okulu tarafndan
balatld: Horkheim ern Studien ber A utoritt und F am ilie (O to
rite ve A ile zerine ncelem eler) adl derlemesi, Erich From m un
zgrlk K orkusu v e hepsinin arasnda en nls olan A dom o ve
dierlerinin The A uthoritarian P erso n a litysi (Otoriteryan Kiilik).
Frankfurt okulunun bu almalar, karakterbilimi dorultusunda ilerliyordu ve kastsz olarak bir erkeklik tipolojisi kurmaya
balamt. Y ksek ve dk toritecilinr nl rnek-olay in
celem eleri M ack ve Larry, k eza birbirine zt erkekliklerin oluumuna ilikin almalar olarak da okunabilir pekl.
Frankfurt okulunun baka bir yakasnda da Herbert Marcuse,
Freudun uygarln geliim iyle ykselen bastrma dzeyine likin
argman zerinde duruyordu. M arcusenin E ros ve U ygarlk, bu
nun bir ksm nn smrc bir sn f toplumunu ayakta tutmak iin
gerekli olan "art deer bastrmas olduunu ve zellik le ken
diliinden erotizm i daraltarak cin sel organlarla ilgisiz bir cinsellii
ezdiini ne sryordu. M arcuse, Tek Boyutlu nsand& ise kendi
yoluna gitm eyi seiyor ve gelikin kapitalizmin artk basklarn d e
netimli bir gevetim ine izin verdiini ne sryordu. Am a Mar
cuseye gre bu, toplum sal dzeni paralayan deil, dengeleyen b i
imlerde oluyordu. gdsel drtlerin toplumsal olarak baskc
alaltlmas ise bunun sonucuydu..
Bu argman tarzlarnn ikisi de ayn amac gtmektedir, ben bu
nu bir yerletirme teorisi olarak adlandracam. Bu argmanlarn
amac, faizm gibi bir toplum sal hareketin ya da gelikin ka
pitalizm gibi bir toplum sal sistem in, nasl olup da bilind zi
hinsel srelerle balantlar kurabildiini, akldl v e 'y k c l
na ramen bu yolla kitlesel destek bulabildiini aklamaktr.
266

Yerletirm e teorilerinin merkezinde yer alan iki psikanalitik

kavram, kateksisin yer deitirm esi ve bastrma srecinin kurucu
rolyd. Psikanalizin ou toplum sal uygulamas, balangta
oculdukta biim lenen ve aile yelerine yklenen duygularn, y e
tikinlikte daha geni toplumsal dnyadaki nesneler ve ilikilerle
yer deitirdiini koyutlar. Yer deitiren duygularn enerjisi,
byk lde balangtaki drtlerin bastrma srecinde en
gellenm esine baldr ki bu, yetikin karakterinin oluumunda be
lirleyici olan bir rntdr. A yn oluturucu karlamalar by
lelikle, bilinci bilindndan ayrp her bir dzey iin belirli bir ierik belirleyerek, kiilii ekillendirir v e malcro-toplumsal etkiler
retirler.
197<0lerde yeni bir fem inist teorisyen kua, eletirel bir top
lum sal cinsiyet teorisinin ksm en desteklenm esi iin psikanalizi
zorladnda bu destek byk lde bir yerletirm e teorisinden
gelm iti. stikrar sz konusu olan toplum sal yap, ataerkillik ve
zellikle de cinsiyete dayal iblmyd. artc olan ya da aklanmas. gereken eyse kadnlarn kendi stlerinde bask kuran
toplum sal dzenlem eleri kabul etmeleri, hatta bu dzenlem eleri ak
tif olarak onaylamalaryd. Aklam a araylar, ksm en toplumsal
kaypta ruhsal bir kazan bulma sorunu, ksm en de psikanaliz araclyla erkeklerin toplum sal iktidar gereksinim ini benim seme
biim lerinin izlerinin srlmesi sorunuydu.
N ancy C hodorow un The R eprodu ction o f M o th erin g 'd t (An
nelik Pratiinin Yeniden retilm esi) ne srd argman, ay
rntlarnda nesne ilikileri psikanaliz okulundan tremi olmakla
birlikte, Fromm ve A dornonun tem el m antn izlemektedir. Ana
liz sonunda ortaya kan ey, bir karakter tipolojisidir; bu ko
nudaysa, kadnlk ve erkeklik arasndaki tem el bir farkllktr. Tipoloji, toplum sal bir yapnn (bu konuda, ocuk bakm iinde
cinsiyete dayal olarak ngrlen iblm nn) kabul edilmesine ilikin psikodinam ik bir aklama getirme am acyla kullanlr. An
neyle olan farkl balanm rntleri yznden kz ocuklar, ok
kesin biim de tanmlanmayan benlik snrlaryla ve ilikilerinde
duygusal tamamlanmaya daha youn bir ihtiya duyarak byrken,
erkek ocuklar daha kesin e g o snrlaryla ve daha youn b i
reysellik ihtiyacyla byrler. Kadnlar erkeklere kyasla hem anne
267

olm ay daha fazla isterler hem de psikolojik olarak annelie daha

fazla uyum gsterirler.
K eza Juliet M itchelln P sychoan alysis.cm d Fem nsm de ka
rakter yapsyla lgilenmektedir. M tchell n rneinde, almann
oda Freudun kadnlk' aklamasnn bir yeniden inas ve
dzeltilm esi olm akla birlikte ana tema, karakter yapsdr. M itcheUm toplum teorisinin kapsam C hodorow unkinden ok daha
genitir. M itchell, Althusserci bir ideoloji teorisi balamnda Lacanc psikanalizi v e Levi-Straussun akrabalk ve kltr teorisi
balamnda da ataerkillii yorumlar. A m a yine de pek dinamik deildir.
Yasland yapsalc teorisyenlerin ou gibi M tchell m ar
gmannn eilim i de tarihddr. Yerletirm e , insanlarn ni
telikleri nceden belirlenm i bir yapda zaten kendileri iin ha
zrlanm yerlere yerletirilm eleri olarak yorumlanr. Bu, rnein
Luce Irigaray gibi kiilerce Lacanc psikanalizinin yeniden ele aln zerinde tem ellenen fem inist argmanlarda yaygn olarak
rastlanan bir ieriktir. Irigarayn alm asnda tm psikolojik us
talna ramen, toplum sal cin siyete ilikin tamamen kategorik bir
toplum analizi sz konusudur. Bu ksm en yapsalc bir slubun
kullanlmasna ksm en de alm ann odann iblm deil, top
lumsal srecin sem bolik boyutu zerinde younlam asna baldr.
Bu metinlerde ataerkillik yada baba hukuku , toplum sal ilik i
ler yapsndan ok, dnyann nasl tahayyl edildiine ilikin bir
yap olarak karmza kar.
En karmak ve en zgn fem inist psikanaliz alm as olan
Dorothy Dinnersteinn The M erm aid an d the M inotau r unda tarih
kavram ok daha tem el bir nem e sahiptir. Bu bir lde, kendi
teorisine ramen, Dinnerstein cinsiyete dayal iblmn im diki
zaman ncesindeki insan toplumunda evrim sel bir sabit olarak al
dndan byledir. Dinnerstein, ataerkil yapy ayakta tutan, y e
tikinlerin duygusal rntlerinin tem el belirleyeni olduundan,
kadnlarn anne olarak alm as zerinde younlar -k en d i de
yiiyle, ocuk bakmnn ilk evrelerinin kadnn tekelinde bu
lunmas. Dinnerstein bunu aklarken zamann byk bir blm
n normatif standart rnek olaya ayrr.
Ama zekice izilm i bir dizi duygusal etkileim taslanda, be26.8

lrl bir yntem izlem ekten kanr. Dinnerstein, bu noktada hibir

toplum analistinin yapamad ve ancak az sayda roman yazarnn
(Nadne Gordimer, Patrick W hite gibi) yakalam ay baard bir
eyi, kadnlarn ve erkeklerin birbirlerine kar besledikleri ikircikli
duygular (mphemlikler) e karlkl etkileim lerinde ocukluk
tnlarnn katlm clar aklc bir biim de sem edikleri rntlere
hapsetme biim lerini yakalamtr. Dinnerstein, yetikin kadn cinselh ine, erkeklerin kadn dm anlna, kadnlarn kamusal alanda
dnya kurma srecinden dlanm ay kabul etmelerine ve temel olarak da ada uygarln ekolojik krizine aklama getirirken, ann eyle Oidipal dnem ncesi duygusal ilikinin ilk filizlenm e bi
im lerim eeler. Y apsalc psikanaliz yaklamlarnn tersine,
Dinnerstein, tarihsel bir dinam ie ve im diki zamann tarihsel deA m v j irme^ ne y nelir- Gerekten de D innersteinm kitab,
A B D de Yem Sol ve yeni fem inizm in ortaya knn dikkate de
er bir psikodinam ik aklam asyla son bulur.
Dinnerstein m yapsalclktan tem el fark ise alm asnn rutin
pratik zerinde odaklanmasdr: Bir yanda ocuk bytm e pratii,
bir yanda da yetikinler arasndaki karlkl etkileim pratikleri.
Bu ise D innersteinn duygusal rntleri yapsal olarak sa
bitlenm i deil, yapsal olarak tem ellenm i grm esini v e (Freudcu
gelenekte mphem lik olarak adlandrlan) duygusal elikiyi
merkezi bir konuma yerletirm esini salamaktadr. Dinnerstein*n
Pratiin geliim inin, yani pratiin tarihsel birikimIlgmin kavranmasn mmkn klar. B aka bir yakada Habermas
da, bir iyim serlik annda, bu yeni yaplar oluturma kapasitesinden
toplumlarn evrim sel renme sreci olarak sz eder. D in
nerstein a gre birikim, daha ok kresel bir ykm ynnde ger
eklemektedir: Kadnlar v e erkekler arasnda hkm sren ortak
yaam, kendisiyle badamayan lm cl bir kusur barmdmr...
Topluma ait, riski giderek artan bir duruu destekler; bir canl
tr olarak ortak sa kalm zn dayand gerekliklere ynelik
intihara eilim li bir konumda skp kalm am za yol aar.
Bu aamada, yerletirm e argmanlarnn snrlarna, yer
letirme sonularnn, yerletirilm ekte olan toplumsal dzeni yka
cak biim de kurallar buyurduu noktaya ularz. Ayn zam anda iki
teorik glkle kar karya kalrz. B irincisi, D innersteinn ar-

i^

!ri

gmannn, normatif bir standart rnek olay karmaklatrdnda

ya da bundan ayrldnda, temelde bir kan ierse bile, yine de bu
rnek olay etrafnda ina edilmesidir. Bu karmaklatrmalar v e
ayrlmalarn daha sistem atik bir ekilde yaplm as mmkn olabilir
mi? kincisi, D innersteinm argman, aynen Chodorowun v e
M itchelln argmanlar gibi, ocukluktaki bireysel aile k i
iliklerinden yetikinlikteki tm insan kategori-lerine, zellik le de
kadnm hem ocuk hem de yetikin iin ayrmlamam kul
lanm araclyla, duygulanmn olduka ak bir yer de
itirmesini varsayar.; Ama bu yer deitirm e, psikanalitilc
almalarn byk lde gsterdii gibi ak deildir. Freudun
Kurt Adam rnek olay kaytlarnda belgelendii biim iyle gen
bir ocuun dayankl bir duygusal ba rnts kurma abalarnn
ierdii byk glk ve karmaklk bunun klasik bir rneidir.
Freudun kadnlk v e erkeklie ilikin teorik almalarndaki gibi
Dinnerstein da, sz konusu yer deitirmenin niin gereklem ek
zorunda olduu ve byyen ocuk/yetilcinin bu kapsamda hangi
etkeni ya da seim i sahiplendii konusuna aldk getirmez.
Yerletirm e teorileri, toplumsal cinsiyet oluumunun et
kilerini aklar; psikanaliz de bu etkilere giden yolun haritasn
izer. u teoriler, drt ile alt yalar arasnda ocuun erotik ya
amnd kvam n bulmaya balam asyla ortaya kan Oidipus
kompleksi, yan iF reu d u zetledii gibi ebeveynlerden birine du
yulan sevgi ile br rakip olarak tekine duyulan ezam anl nefretin
belirleyici b ileim i zerinde younlarlar. Freudun topluma uyum salama gl eken kiilere ilikin psikiyatrik vaka al
masnda bu, nevrozlarn ekirdei olarak ortaya km ve nce
likle bu bulgu tem elinde psikanalitik insan geliim i teorilerinde ya
amsal bir neme sahip olmutu. Freud, Oidipus kom pleksinin kz
ve erkek ocuklar iin farkl yaplandn varsaymt. Bu var
saymn temelinde, anne ve babann aile dinam iinde farkl yerlere
sahip oluu yatyordu. Oidipus kom pleksini yeniden ele alan baz
feminist yaklamlar, bu ilikinin iktidar boyutunu vurguluyordu
(Firestone), bazlar ise iblmne dikkat ekiyordu (Chodorow,
Dinnerstein); ama bunlar Freudda aka ayrmlamamt.
.. . . Farkl yaplanan Oidipus krizlerinin sonular, Freudcu kadnlk

_ ................. ..... ..................................... ......... ...... ............ :.. ,............................. ...

............ ......

ve erkeklik alclamalanmn tem elini oluturur. Kz ocuklar sz

konusu olduunda sre, karmak bir eksiklik duygusuyla bir pe
nise sahip olm a arzusuna kaplm ay, daha sonra bunun bir bebee
v e bunu salayacak bir erkee sahip olm a arzusuna dntrl
m esini ierir. Erkek ocuklar iin se anne erotik nesne olarak or
tada durur, daha sonra baka kadnlarla yer deitiren bir kateksis
yaanr; ama bu arzu, hadm eden baba korkusuyla bastrlr ve bu
korku, ocuu babayla zdelem eye tevik eder, yasaklarn
iselletirilm esine ve gl bir sperego oluumuna yol aar. Ka
dnlarda sperego oluumunu harekete geiren byle bir sre yok
tur. Tabir caizse bunlar standart zlmelerdir; hatal ileyebilirler,
ki ounlukla da yle olur. Bunun yan sra daha ayrntl analizler,
bu rntlerin altnda elikili rntler bulunduuna dair izler or
taya karacaktr. Freud, tm aamalardan geerek eksiksiz bir
Oidipus kompleksinin, ebeveynlerin her ikisine de hem arzu hem
nefret eklinde ikircikli (mphem) duygular ierecei konusunda
srar etmitir.
Bu argmann psikanaliz geleneinde geirdii ana deiiklik ise, Oidipal ncesi dnem e ok daha fazla nem verilm esi o l
mutur. A slnda bunu balatan da yine Freudun kendisidir. Er
keklik sorununa ilikin en ayrntl alm as olan Kurt Adam
vakasna ilikin kaytlarda Freud, erkek ocuun babasyla ilikisinde yaad bunalmda, babayla ilg ili kadns hedefin ha
dm lk endiesi yznden bastrldna dikkat ekmitir: Ksacas
bu, ocuun erkeklii yakasnda yaanan ak bir protestodur! Bu
argman aka, cinsel yaamndaki en gl duygusal balln
bastrlmasna zorlamas asndan, kk erkek ocuk iin y e
terince nem li olan bir Oidipal dnem ncesi erkeklii nkoul olaralc varsaymaktadr, Freud, bu erken narsistik erkekliin do
asndan asla sz etmemitir; ama sz konusu , bu erkekliin,
Freudun ilk yazlar da dahil olm ak zere psikanalitilc toplumsal
cinsiyet tartmasna bela olan, aktiflik/pasiflik kartlnn ak
tiflik yakasyla bir tutulamayaca aktr. Byk bir olaslkla,
nesne-seim inin cinsiyetiyle de ok fazla balants yoktur; nar
sistik yerinde bir sfattr. Burada vurgulanmak istenenin ve klasik
Oidipal kom pleksin belirleyici nkablnn, ataerldl toplumda er
keklie yklenen kltrel deer olduu sonucundan kamak
271

gtr. Bu balamda, Fransz analitik geleneinde fallusun sem

bolik olarak yceltilm esine yaplan vurgu onaylanyorum gibi g
rnyor.
Chodorow ve D innersteinn argmanlarnda, Oidipal dnem
n cesi yllar da tem el bir neme sahip olarak ortaya kar. Chod orow un deyiiyle, annelerin kk erkek ocuklara verdii O i
dipal olarak biim lenm i tepkiler, erkek ocuklar Oidipus kom p
leksine doru iteklemektedir, te yandan annelerin kk kz
ocuklaryla daha yakndan zdelem eleri, benliin daha geirgen
snrlara sahip olm asna yol amaktadr. H em Chodorow hem de
Dinnerstein, cinsel iblmn bu Oidipal dnem ncesi etkilerin
can alc koulu olarak grrler. Bu varsaym , psikanalitik d i
ziliin , 5. B l m de sz edilen, yaplar kapsamnda yorumlanab ileceini ne sryor. ocuk byrken yaplar da farkl biim de
etkileim de bulunurlar. ocuun duygusal yaam n etkileyen
baat etkileim deiir.
D nem

A n a Y a p sa l E tk ileim

Oidipal ncesi Katekss ve iblm arasnda

Oidipal
Kateksis ve iktidar arasnda
Eer bu doruysa, O idipal aamada iktidarla karlamada yaanan
duygusal ikilem lerin, kateksis ve iblmnn daha nceki et
kileim inin sonularna bal olduu sonucunu karabiliriz.
N orm atif standart rnek olaya ilikin psikanalitik teori, bu
dorultularda sosyolojik olarak gzden geirilebilir. A m a Freudun
bizi aydnlatmad noktada, yani bu vakann ne kadar standart
olduunun varsaylmas gerektii konusunda bizi yine karanlkta
brakr. Oidipus kom pleksinin kltrler boyunca varsaylan ev
rensellii hakkndaki uzun tartma bu adan zellik le yardmc
olmamaktadr. Bu tartmada Freuda sem patik bakan kiiler g e
nellikle, Oidipus kom pleksinin AvrupalI ailelerde standart bir d o
nanm olduunu sorgusuz sualsiz kabul ederler ve ilkel kltr
lerde bulunup bulunamayaca konusunda tartrlar. D innersteinn, en yakn olduu be insandan hibirinin, kitabnda sunduu
farkl paralarn bir araya getirilm esiyle oluan normal erkeklik
ve kadnlk portrelerine uym ad ynndeki drst itirafnn bile
212

bize bu konuda yardm dokunmaz.

,s
Bu gln kkleri, 8. B l m n banda tartlan birimsel
toplumsal cinsiyet anlaylaryla balantldr. Toplum sal cinsiyet
ve cinsel ilikilerin sistem atik zelliinin, sapmalarn yan sra tek
bir k iilik rnts gerektirdii varsaylr. Bu bakmdan, 8. B lm n.sonunda sunulan argman, Oidipus kom pleksinin yerini be
lirlem em iz asndan da faydal olabilir. ocukluk dnem inde tek
bir byk duygusal geliim rntsnden daha fazlas retilir; da
has, bunlar birbirleriyle balantl olarak retilirler.
Freud, AvrupalI ailelerde nem li bir psikoseksel geliim
rntsn ortaya karma v e analiz etm ede baarl olmutur. Er
keklik iin bu, ok byk bir olaslkla, st orta sn f V iyan asnn
toplumsal balamnda, hegem onik rntyd, Freudun kadnla
dair baz betim lem eleri ise her ne kadar kadnlk hakkndaki
mulak grleri v e kararszlklar bunu saptayam adn gste
riyor o lsa da, 8. B l m de taslan izd iim iz nplana karlan
rnty iermektedir. K eza bu da, ataerkil toplumda hegem onik
bir kadnln var olm ad argmanyla badamaktadr.
Buradaki can alc nokta ise hibir gelim e rntsnn,
Freudun alm asn yapt zgn toplum sal balam da bile e v
rensel olarak kabul edilem eyeceidir. Anne Parsonsn D ou tal
y a da yapm olduu trden aratrmalarda, daha farkl ekirdek
kom pleksler belgelenm ekte v e bu nokta, kltrleraras olduu ka
dar bizzat kltrlerin iinde de uygulanmaktadr. O idipus piyesi,
ok zel durumlarda sahnelenir. ocukluk boyunca geilen krml
birok dolam bal y o l m evcut deildir yalnzca, bunun yan sra,
toplum sal cinsiyet ilikileri tarih boyunca deitike yollar da de
iebilir ve deim ektedir de. E riksonun -Eskiden cin sellie ilikin olan ama artk k im lie ilik in - nevrotik atm a odann yir
m inci y zyl boyunca deitii ynndeki nerisi, konuyu an
genelletirm e eilim inde olm akla birlikte, yerinde bir uyardr. Philippe Aries v e dierlerinin ailenin tarihine ilikin artk yakndan ta
ndm z aratrmalan, ocuk geliim inin psikodinamiklerirideki
uzun vadeli deiiklikleri im a etmektedir.
Adler v e Jung gibi m uhalif psikanalistlerin kadnlk ve er
keklie ilikin formlletirimleri, bu adan yeni bir ilg i oda su
nar. Bu formlletirimleri, Freudun Oidipus kom pleksi teorisinin
FBN/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

273

M
: '

ikameleri olarak (ki Adler v e Juig aslnda bunu tasarlamt)

grmek yerine, tm psikanaliz okullarnn- paylat aratrma
yntem iyle, yani yeniden ina edilen klinik vaka kaytlaryla or
taya karlabilecek psikoseksel geliim in izledii dier yollarn
aklamalar olarak grebiliriz.1Bu seenekler A dlerin, daha nce
szn ettiim iz zorlayc erkeksi protesto grn, Jungun,
A dleri- artran, daha sonra bilind anima olarak bir arada
bulunacak olan zayflk ve bam lln bastrlmas zerinde te
m ellenen gl, otoriter bir erkeksi persona grn ve Frank
furt okulunun otoriteryan karakter m odellerini ierir. Bunlarn
hepsi, tarihsel olarak ina edilm i bir erkeklikler km esinin p si
kanaliz unsurlar olarak bir araya getirilebilirler. Demokratik k i
iliin ve faizm e kar klarn toplumsal ye politik koullarnn
taslan izen O toriter K iilik , bu farkl dinamikler arasndaki bir
hayli g ilikiler sorununa bir balang bile yapmaktadr.
: u anda ele alabileceim kadaryla sorun byle. Bir sonraki aamann, belirli bir ortamdaki geliim yollan ve psikodinamik
rntler dizisinin ve bunlarn karlkl balantlarnn ampirik ir
delenm esi olaca yeterince ak. Bu tr bir almann yntem leri,
bu blmn sonunda ve bir sonraki blmde yapm ay deneye
ceim , yaam izgileri grnn kapsaml bir in celem esi sz k o
nusu olm akszn formle edilem ez. Bundan nce, tm 'klasik p si
kanaliz okullarnn paylat kavramlara, yani bastrma ve bilindna, mercek' altnda baklmas gerekmektedir.
Bastrma, Freudun zgn v e en nl yorumunda, libidoya, erotik drtlere yorulur v e kiilik oluumu teorisinin tm b ylece
libidinal gelim enin aklanm as zerinde temellenir. M itchellm
vurgulad gibi bu, zellik le ocuklarn cin sellii teorisinde
Freudun yorumcularnn ele almay g bulduklar v e ounlukla
da bir kenara braktklar eydir. Birka istisna dnda libido te
orisi, yalnzca giderek artan toplum sal ve politik muhafazakrlk
lar ile teorinin ykcln etkisiz klan en rtodolcs psikanalist okullarca korunmutur.
Bastrma teorisinde erotik boyutu yeniden kazandrma ve rtk
haldeki toplum sal eletiriyi ortaya karma abas, Freudu bir yer
letirirle teorisyeninden ok bir kurtulu teorisyeni olarak gren v e
psikanalizi yeniden yorumlayan radikal yaklamlarda merkezi bir
274

!
t

nem e sahiptir. Life A gainst D e a th 'tc (lm e Kar Hayat) Norman Brown, E ro s ve U ygarlk v e zgrlk zerine B ir D enem e'de
Marcuse v e S exuality an d C lass S iru ggle'da (Cinsellik ve Snf
M cadelesi) R eim ut Reiche, toplum sal cinsiyeti byk lde gz
ard eden yorumlar ne srerler. A m a ayn temalar, Dorothy Dinnerstein tarafndan kadn kurtuluuna, H om sexual: Oppression
a n d L ib era tio n 'da Dennis Altm an v e H om osexuality and L i
beration' da M ario M ieli tarafndan ecin sel zgrlemeye uy
gulanr.
yleyse bastrma kavram, tamamen belirlem em ekie birlikte
zgrlem eye dair erotik bir boyutu iaret etmektedir. Buraya ka
dar szn ettiim iz almalarn tm, zgrleme srecini for
m le etm ek am acyla psilcanalitik erevenin dna km aya zor
lanr, Tamamen ruhsal bir zgrlem eye ulalm as bir hayli
zordur. Y erleik toplumsal dzen ve aile yapsn kabul ettii gz
nnde bulundurulursa, Freudun kendi terapi am alan da kastl olaralc snrlyd.
Eer kadnlk v e erkeklik rntleri bastrma rntleri olarak
oluturulursa, toplum sal cinsiyetin yeniden inas da, erotik
balanm ve davurumun yeniden allm asn ierecektir. M ie,
bunu ilk ecin sel kurtulu hareketinin genellikle yapt gibi yim ser v e sam im i olarak grr. Dinnerstein ise insanlarn ya
amlarm srdrebilmek iin sahip olduu ansa yakn olduunu
kabul etm ekle birlikte cinsel zgrlk projesi konusunda daha
karamsardr. Fem inizm deki nem li bir eilim , nlerindeki yolu ka
dnlarn duygusal ballnn ve enerjilerinin, teki kadnlar
zerinde younlam ak zere erkeklerden geri ekilm esi olarak
grr. Bu stratejilerden herhangi biriyle uyumak iin uzun bir yol
olsa da getiim iz yirm i yln politik deneyim i psilcanalitik teori ile
en azndan iki adan uyum iindedir. Erotik balanm rntleri,
derine kk salm olduklarn ve kolay kolay deim eyeceklerini
kantlamlardr. Bu rntleri deitirm e giriimi, politik olduu
kadar kiisel dzeyde de gl ve karmak direnilere yol aar.
Bastrma kavram, psikanalizin cin sel karakter kavramna kat
t ana gln merkezinde yatar, nk bastrma sreci bilindm oluturur. 8. B l m de tarttmz cinsel karakter an
laylar (ekirdek bir toplumsal cinsiyet imlii gryle

hmanistik psikolojide, istatistiksel uyumluluun gerekliliiyle

toplumsal cinsiyet leklem esinde vb. ifade edilen) btn fark
llklarna ramen, kiiliin hom ojen olduu varsaym n byk
lde paylarlar.
K lasik psikanaliz, bu varsaym tmyle iner ki bu, onun top
lum sal cinsiyet analizine en nem li katklarndan biridir. dde
dnen birincil sre ve egoda dnen ikincil sre gr
leri, bilinte dorudan ifade edilem eyen bilind drtler gr,
bir younlam a olarak rya ya da araz (sem ptom ) gr ve ya
psal k iilik m odeli (id, ego, sperego)... Tm bunlar, Freudun,
bastrma srecinin insan ruhunun farkl ksmlarn nitel olarak be
lirledii grn formle etm eye alt biimlerdir. Y alnzca
birbirleriyle elim ekle kalmayabilirler, normal olarak bir eliki iindedirler. Aslnda bizzat bastrma srecinin kendisi bir eliki
mekanizmasdr;.............................................................................................
Bu grn nemini kabul etm ek iin ille de Freudun belirli
formlletirmelerini onaylam am z gerekmez. Bu gr, kadnlk ve
erkekliin genellikle isel olarak yanldn ve gerilim iinde bu
lunduunu ifade eder. D aha statik bir m odel kullanlacak olursa,
kadnlk v e erkekliin genellikle katmanlatklar grlr. (m
genin dzeltilm esi iin, katmanlarn ierikleri kadar aralarndaki ilikinin de nem li olduunun ve kii bir yaam yrngesinde ilerlerken katmanlarn kendilerinin deta bklp durduklarnn
aklda tutulmas gerekir.)
Bu katmanllk fikrini, Freudun onu yaslandrd libido teorisi
olm akszn da kabul edebiliriz. Gerekten de, bu grn top
lumsal cinsiyete en ak seik uygulanmas, Freud tarafndan deil
Anima v e Anim us balkl makalesinde Jung tarafndan y a
plmtr. Jung burada, cin sel karakterin, kadnlk v e erkekliin g e
leneksel toplum sal rolle badaan kamusal yznn her zaman iin
kartlarnn bastrlmasyla kurulduu anlamnda, sistem atik olarak katmanlatn ne srer. Bir tr bilind k iilik (erkekler iin anima ve kadnlar iin de anim us), toplum sal olarak kabul
edilebilir kiiliin negatifi olarak geliir ve anima ile animusun birbiriyle badamayan talepleri, evliliklerin eziyet ek
tiren ou duygusal dinam iine tem el tekil eder.
Freudun vaka kaytlar, bir kez daha ok karmak katman276

lm alan su yzne karr. Freudun Kurt Adam bunun klasik

rneidir. Freud burada, tutucu bir yetikinin heteroseksellinin
giysilerini soyarak fazla seici olm ayan ama duygusal adan
y zeysel olan bir ergen heterosekselliinei ular, buradan da ba
baya ynelik olduka ikircikli p asif bir ecin sel balanmdan g e
erek en sonunda, daha nce szn ettiim iz Oidipal dnem
ncesi narsistik erkeklie gelir. Freudun getii aamalar bun
lardr, bu arada Dinnersteinm argman da, benzer bir biimde,
yetikinlerin en karmak duygusal ilikilerindeki gizli b e
lirleyenler olarak Oidipal dnem n cesi balanmlarla birlikte bir
katmanlama gr etrafnda younlar.
Jungun argman ise bunun en sorunlu ynn dramatize eder.
yle ki Junga gre kadnlk ve erkeklik ayn kiilikte bir arada bu
lunabilir.F reud, biseksellik, aktiflik/pasiflik vb. konulara eitli
biimlerde deinerek hi bkmalcszn bu grle bouur. Ama ulat yantlar hibir zaman kendisini tatmin etm ez v e kukusuz bi
zi de. Jungun analizi, indirgem eci olm adndan daha iyidir k
noktas biyolojiden ok toplum sal roldr- ama daha fazla ilerlem em izi salayam ayacak denli ematiktir.
Katmanlamaya ilikin kantlar inandrcdr ve bizi, kiilikteki
farkl katmanlar ya da eilim ler arasndaki gerilim i toplumsal cin
siyet ilikilerindeki kurucu g olarak grm eye zorlar. Y ine de teoriletrme biim i, bastrma ve bilind kavramlarnn eletiri
lerine kar za y f ve krlgan gibidir.
Bu adan zel bir nem e sahip iki eletiriden sz edilm esi ge
rekir. Biri Sartrem formle ettii v e bir bilin ve m otivasyon aklam as zerinde tem ellenen eletiridir, bu eletiriyi bir sonraki
blmde ele alacam. br ise, bilind kavramnn temelde
politik bir eletirisidir. Bu eletirinin en ak ifadesine ise 1970lerin balarnda Londral radikal bir grubun The P o litics o f Sexualty
in apitalism (Kapitalizmde Cinsellik Politikas) balkl alm a
snda rastlanr. K zl K olektif adl bu grup, Freudun bilind
etkileri olarak kabul ettii eylerin aslnda iktidar etkileri, yani hem
snf iktidar hem de ataerkil iktidarn etkileri olduunu v e ne
denlerinin de ancak sz konusu bu yaplar politik pratik tarafndan
sorgulanmad srece grnmez kalacam ne srmektedir. Ps111

kanalz ise bir dzenlem e kayna, bilind kavram da terapistin

tedavr edici konumumun stnln onaylayan bir artmacadr.
K zl Kolektif, psikolojik kavramlarn form le edildii toplum sal pratiklere dikkat ekm ekte haklyd. Sz edilen bu kitap,
grubun cinsel ilikiler zerine kiisel politikalar incelem eye y n e
lik kendi giriimlerini bildirme asndan etkili olduu gibi, teorik
adan da olduka ilgintir. B ilindm n belirli esrarengiz eylerin
gerekletii v e yalnzca bir uzmann idrak ed ebilecei yer olarak
dnld gz nnde bulundurulacak olursa kitabn, bilind
kavramna yerinde bir eletiri getirdii sylenebilir. Freud bilindndan sz ederken ounlukla uzam sal metaforlar kullan
dna gre, bunun sorumluluunun bir ksm n stlenm ek z o
rundadr.
'
.
,
.
A m a temelde Freudun kavram, drt, bastrma v e sim gele
tirme diyalektii zerinde ykselen sresel bir kavramdr. s
telik, dntrme pratikleriyle balantl bir kavram olarak ortaya
kmasndan tr stratejiktir de, Freud, can skc uzunlukta
srarc bir tutum sergilerken, airler ve filozoflarn yzyllardr ya
kndan tand bilind zihni kefetm i deildi. O sadece, kt
bir biim de karmakark hale gelm i insanlarn terapisini stle
nerek bilindna ilikin bir eyler yapm aya kalkan lk kiilerden
biriydi, Freudcu teorinin tm, insan yaam larn dntrmeye
ynelik giriim pratiiyle ilikili olarak gelim itir. Bastrma ve b i
lind kavramlar, bu pratikte karlalan engelleri ve p o
tansiyelleri iaret eder. V e sanrm bu, cin sel politikann teki pra
tikleri iin nem li olduu lde temel bir anlam tamaktadr.
Freuda ilikin yapsalc ve post-y ap alc okumalar, kav
ramlar pratikteki balamndan kopardklar lde tamamen hatal
. okumalardr. erii balamndan koparma, bu okumann yol at
ktm serlie merkez tekil etmektedir. Farkl bir sonu alabilm ek
iinse analitik kavramlarn pratikle yeniden ilikilendirilm eleri z o
runludur. K zl Kolektif, hakl olarak bunun doktor/hasta formatndan farkl toplumsal zeminlerde tem ellendirilm esi gerekeceini
ne sryor. Psikanalizin tbbi m odeli, k olaylk la geleneksel tbbn
iinde eriyeceini v e bir ayarlama v e iddet ierm eyen bir top
lum sal denetlem e politikasna dnebileceini gsterdi.
278

C. VAROLUU PSKANALZ: TASARI

Freudun teorisine, an mekanik bir kiilik gr ve insann ba
rndrd imknlarn am snrl olduunu ima eden bir grle so
nuland gerekesiyle uzun bir sre kar klm t. Adler bu
noktalar ne sren ilk kiilerden biriydi ama o da bunlar ok fazla
ileri gtremedi. Jean-Paul Sartre ise V arlk ve H ilik'te ok daha
radikal bir eletiri gelitirdi ve Sim one de Beauvoir da bunu,
K a d n 'd a bir toplum sal cinsiyet teorisine uyarlad. Sartre ve de B e
auvoirmn argman, libido teorisinden yola karak bilind kav
ramna yneliyordu.
Sartren Freudcu dnceye verdii adla ampirik psikanaliz
ile ilg ili sorun, seim rn olarak kabul edilm esi gereken eyin k i
iye dair zorunlu bir yap olarak ele alnmasndan kaynaklanyordu.
K iinin libido tarafndan belirlenm ekte olan ruhsal yaam,
kukusuz insana ait olas bir varolu biimidir, ama kesinlikle tek
biim i deildir. Kiinin srdrebilecei, seeb ilecei ey, varolu
biimidir. nsann ne olduuysa, tam anlam yla belirli koullar aan seim lerle kendi kendini ina etme srecidir. Bu, 1970lerin
geliim hareketi psikolojisinin kaygsz iradeciliinden daha
farkl bir eydir. Sartrea gre seeb ilecek bir konumda olma, ayn
zamanda sorumluluk stlenm e zorunlulua anlamna gelir -Sartren nl d eyiiyle bizler, zgr olm aya mahkm edildik.
Sem e edim i, sorumluluk olgusu anlamna gelmektedir. N e ya
pyorsak onun iinde skp kalrz; yaplm olan yaplm am olamaz. Bir seim de bulunmak, bu seim in sonularnca belirlenmi
bir gelece e adm atmak anlamna gelir.
nsanlar kendilerini seim leriyle, yani balangta kendilerine
verilen koullar olum suzlam a ve ama biim leriyle kendi g e
leceklerinde tasarlarlar. K ii, kendini belirli bir biim de ger
ekletirm e tasars olarak na edilir. Bu kesinlikle kastldr, ama
amal davran kavramndan daha fazlasn ierir. Tasan (proje),
daha sonra ek dnr Karel Kosflc tarafndan uydurulan bir te
rim le s y ley ecek olursak onto-form atiftir, yani toplumsal ger
ekliin kurucusudur. Srecin kendisi, birbirleriyle ilikilerinde
(her zaman iin seim ler yznden) nedensiz olmakla birlikte an
lalr olan eylem lerin karmak biim de birletirilmesi, sabit bi279

imde ilikilendirilm esi olarak gerekleir. G em ie baklarak

yrngenin daha sonraki ksmlarn balangtaki kurucu se
im lerle ilikilendiren yaam izgilerinin yeniden ina edilm esiyle,
srece ilikin bir kod zm mmkn kalnabilir. te bu kod
zm varoluu psikanalizdir. Sartren kendisi ise bu ii yap
maya, yalnzca yaznsal biyografiler biim inde, zellikle de Genet
ve Flaubertin biyografilerinde yanamtr. Ayrca Sartredan et
kilenen v e yaklam n klinik bir ortamda neye benzediini gsteren
iki ngiliz psikiyatristine, R .D . Laing ve Aaron E stersona borlu
olduum uz vaka kaytlar da vardr.
K linik deneyden yoksun olm asna karn Sartren argmannn
en etkileyici ksmlarndan biri, Freudun zbilginin gl k o
nusundaki srarc tutumunu sezgisel olarak kabul etmesidir. B ilind kavram, k iiye ilikin baz nem li olgulara bilinli in
celem eyle ulalamamasndan kaynaklanan pratik glk etrafnda
ina edilir. Sartre zihindeki blgeler metaforunu ve hakknda hibir
ey bilm ediim iz bir zihinsel sreler sistem i kavramn iddetle
reddeder. Onun iin, sem e ve ama sreci, yani dier bir d eyile,
insan yaam nda zellik le insana dair olan ey, kanlm az olarak
bilinli olm ak zorundadr. A m a bu, bir kii hakkndaki her eyin
mutlaka anlalabilecei anlamna gelm ez. Bir esrar s z k o
nusudur: Gn ndaki esrar, nsann zbilinlilii, farkl y a
plar banndrabilir. D nm sel olmayan kendi iin varlk yaps,
bakalar iin varlk yapsn barndran zbilgiden ok farkldr.
Psikanaliz pratiinin gsterdii gibi bakalan iin varlk yapsnn
retilmesi ok zordur. A m a retimi bir anlamda psikanalitik te
davinin kendisidir, yani nl konuma tedavisi. Psikanaliz, da
im a bilincin bir boyutu olan m alzem enin bilince getirilm e sreci
deildir. Psikanaliz daha ziyade, yalnzca bir kim senin ne ise o o l
m as yerine, bir kim senin ne olduunun bilgisine ulalm as so
runudur.
Bu argman olduka farkl bir kateksis im gesine ulalm asn
salar. Freudun hidrolik libido m odeli, burada akmakta olan,
baka bir yerde n kesilen ve daha baka bir yerde de aniden b o
alan bir duygu aknts ne srer. Sartren yaklam ise kateksisin bir tr balanm, kiinin kendisini belirli bir duygusal ilikiye kaldrp atmas olduu iddiasndadr. Balanm n zra280

szl, umutsuz akla dramatize edilen kateksislerin zorluu,

baka balanmlar seem ediim izden d eil, gem ite yaadk
larmzn sonularndan kaam adm z iin duygusal yaamla
rmzn sabit gereidir. Herhangi bir gcn duygusal balanm,
yalnzca toplum sal etkileim lerim izi deil, ayn zamanda hayal
dnyam z, kiisel kavramlarmz, um utlarm z ve zlem lerim izi
de yapya ekler. K ii bunlar ancak, ou insan iin dem esi g
bir bedelle, yaam m zn her aam asnda sahip olduklarmzdan
vazgeerek byk bir boluk yaratmak iin denen bedelle, gz ar
d edebilir. Kendi iradeleri dnda bundan strap eken insanlar iin, rnein terk edilen bir sevgili ya da bir yaknn kaybetm i kii
iin, bunun nasl bir his olduunu biliriz. ok az sayda insan bu
konumda olm ay seecektir.
zgrl yadsm a ve sorumluluu reddetmenin pek ok yolu
vardr. Bu yollar ise toplum sal etkileim lerin katlklarnn analiz edilm esi iin varoluu psikanalize bir kavram cephanesi salar.
S zgelim i, de Beauvoir, erkeklikteki penis yceltilm esini hemen
hemen evrensel olan yabanclam a eilim iyle ilikilendirir:
zgrlnn bamlla yol aaca kaygs erkei, kendisini nes
nelerde aramaya yneltir. Bu ise bir tr kendinden katr... Burada
bulunacak ey, gerekten kendi olma baarszl ve sahtelie doru
ilk batan ktr. Kk ocuk iin penis, bu ifte rol oynamak
zere grlmemi bir biimde uyarlanr.
A knlm fallustaki tecessm olandan, yeterince doal bir b i
im de, Oidipus kom pleksindeki hadm edilip korkusu aa kar.
Bu noktada, psikanalitik toplum sal cin siyet teorisi, zel bir rnek
olarak grnr. Teori, de B eauvoir1nn gl bir biim de ne
srd gibi, kendi bana aklayam ad zel bir toplumsal ve ta
rihsel koullar km esini nvarsaymaktadr.
Sartre, insanlarn yaptklarnn sorumluluunu almay reddettii
ve kararlarnn kendileri iin d gler tarafndan aldnldm id
dia ettikleri durumlar, yani kt n iy e tli ele alrken Freudcu te
oriyle farkl bir balant kurar. Lbidinal belirlenm e ve bijnd
kavramlar, psikanalitik hastalara eylem lerini denetlenem ez z i
hinsel glerle ilikendirm elerini salayacak ok gl bir
281

ili)

arda bulunur* Thomas Szasz, The M yth o f M entol Illness'ta

(A k l H astal M iti), farkl bir noktadan yola karak, alcl has
tal kavramnn hasta, aile ve doktor arasnda gizli bir ittifak ku
rulmasn tevik ettiini, inandrc bir ekilde ne srer. Histeri araz, yaamnda ya da k iisel ilikilerinde neyin dayanlamaz
olduu hakknda aka konumayacak birisi tarafndan, hastalk
dolaysyla efkat ve balam a duyulan talebin dile getirilmesidir.
Cinsel karakterin katmanlamas, bir kt niyet, kiinin cinsel
politikadaki kendi davranlarnn sorumluluunu almay reddetme
biim i olarak gerekleir.
Varoluu argman, klasik psikanalizin betim ledii dnyann
varolm adn kastetm ez. Gerektir ama bir yabanclama dnyas
olarak gerektir. Bu dnyann bulankl, ka ve reddediin ka
ranlndan kaynaklanr. V e, de Beauvornm belirttii gibi, her za
man iin alabilmektedir:

Psikanalist, kz ocuunu, gen kz, anne ve babayla zdelemeye

kkrtlm, erkeksi ve kadns eilimler arasnda bocalayan biri
olarak tanmlar. Oysa ben onu, nesne rol, yani kendisine sunulan
teki ile zgrlk iddias arasnda bocalyor olarak gryorum.

:' '

?. :
.:

Sonuta form lletirilebilirse cinsel zgrleme kavram, doutan

sahip olunan bir erotizmin zincirlerinden koparlmas m eselesi d e
il, (erotik olanlar da dahil olmak zere) yabanclamalarn
sklp atlmas v e doutan sahip olunan zgrln ger
ekletirilm esi m eselesidir.
Sartre varoluu psikanalizi, balangtaki kurucu seim lerin araymda olma biim inin kod zm olarak sunar. rnein,
G enetye ilikin alm asnda byk lde, vey ailesinin onu
y le grm esi sonucu, G en etnin hrsz olm a ynndeki ocukluk
seim inin izini srer. A m a bu uygulama, aynen 8. B l m de tar
tlan, de Beauvornm karakter tipolojisinin tem eli olan yalnzca
kadnlara ak sahte ka yollan betimlem elerinde olduu gibi,
kiinin hom ojenletirilm esi riskini fazlasyla tar. Bu risk, bir y a
amn anlalrlnn yalnzca bu yaam n tutarllnda, birbiriyle
uyumlu paralannda bulunabilecek olmasdr. Bir yaam n anlalrlnm, barndrd elikilerde yatt ynndeki Freudcu
282

*;

gr ise bu adan gz ard edilem eyecek kadar deerlidir.

Am a yin e de sorun dzeltilebilir. N e B eing an d Nothingnessta
(Varlk v e H ilik) ne de Sartrem varoluu psikanalizi daha sonra
ilerletici-geriletici yntem olarak The Q uestion o f MethocF ta
(Yntem Sorunu) yeniden ele alnda, kurucu seim lerin daima te
k il olm asn ya da daima birbirleriyle tutarl olm asn gerektiren
hibir ey yoktur. Laing ve Estersonun pratik uygulamalar ise, bu
varsaym gerekli grmemektedir. rnein L ain gin, The D ivided
e lfte (Blnm Benlik), zgveni gl renci D avide ilikin rnek olay incelem esi, erkek ocuun len annesi olma
ynndeki seim i ile bir erkek olm a ynndeki seim i arasnda ge
lien elik iyi gsterir.
D avid, bu iki seim in ya da sorumluluun birbiriyle bada
mayan sonular ierdii gereiyle psikozun eiin e srklenir.
Erkek olm a ynndeki seim , kadnlk korkusu ve nefreti ierir;
dolaysyla bu korku ve nefret aslnda D a v id in iindeki ve srekli
olarak dar kmak isteyen kadna yani, dier bir deyile,
D a v d in len annesi olm a ynndeki seim inin sonularna- y
neliktir. Bu kadnlktan korkmamak ve sorgulanan erkekliin farkl
biim de rgtlenm esi mmkn olabilirdi. L ain gin vaka-olay ka
ytlan, en azndan ev ii iblm gibi konularla ilg ili olarak, er
kek lii olduka uzlam sal bir baba hakknda birka ipucu verir, am a bu konuda kesin bir sonuca ulalmasn salayacak lde
ayrntya girmez.
Bu vaka incelem esi, hegem onik erkeklik ve dorudan doruya
tahakkm etrafnda rg denm eksizin heteroseksel olan erkeklik
biim leri yani ok kat olmayan uzlam sal erkeklikler arasnda
bir aynm yaplm asn nerir. Her iki erkeklik biim i de, bir iktidar
istem i zerinde temellenir; ancak biri bunun tm sonularn yerine
getirirken teki getirmez. U zlam sal erkeklik, bir lde kt ni
yetli hegem onik erkekliktir. Erkekler ataerkil iktidardan zevk alabilirler am a bunu, tam da bu noktada ve bu anda olup bitmekte olan, kadnlarn etkin bir biim de toplumsal olarak tabi klnmalar
sayesinde d eil de, sanki dsal bir g, doa ya da bir uzlama ve
hatta bizzat kadnlar tarafndan kendilerine verilm esi sonucu elde
edilen bir ey olarak kabul ederler. B ylece, kendilerine iktidar
salayan eylem lerin sorumluluunu stlenm eyi de kendilerine dert'
etmezler. B u yzden genellikle, hegem onik erkeklii sim geleyen
283

kahramanlara, futbolculara, jet pilotlarna, kanlarn dvenlere ve

ecinsellere dayak atanlara biraz ekingen bir hayranlk duyarlar.
Erkeklik iddias bu noktada, psikanalitik sosyolojideki yer
le tirmenin neredeyse tam da zdd bir biim de, cinsel karakterde
barnan toplum sal yapnn derinlerine kk salar. Toplumun iktidar
ilikileri, onaylansn ya da onaylanmasn, k iisel tasan olarak b e
nim senm e yoluyla k iilik dinamiklerinin kurucu ilkesi haline gelir.
Toplumsal dzeyde bunun sonucu, toplum sal dzenin dengelen
mesi deil bir kolektif bask tasars olarak adlandrlabilecek ey
olur. Kadnlarn tabi klnmas ile ecin sel v e efem ine erkeklerin
marjinalletirilmesi, rastlantsal olm ad gibi toplumsal sistem in
mekanik yeniden retim iyle de salanmaz; bunu olanakl klan, g e
leneksel ve hegem onik erkeklikte rtk olarak bulunan balanm
lar v e bu balanmlar gerekletirme abasnda izlenen stratejilerdir.
ok basit bir kom plo biim inde olm ad zamanlarda, kolektif
bir tasan gr kolay kolay anlalr klnamaz. Kukusuz er
kekler arasnda rnein kadnlar i dnyasnda ve devlette ou
iktidar konumundan dlam aya ynelik komplolar dzenlenm ek
tedir. Szgelim i, bir st dzey brokratn bir fem inistin hkmet
bnyesindeki i bavurusunu engellem esi gibi, erkeklerin im
tiyazlarn korumaya ynelik bilinli bireysel eylem ler mevcuttur.
Bu tr eyler sadece meydana gelm ekle kalm az, ok sk v e yaygn
olarak gerekleir; iin iindekiler bunu ok iyi bilir! A m a II.
ICsmda ne srdm argmann da gsterdii gibi bu, tem el
ataerkil iktidar yaps olarak grlem ez nk ayn zamanda ku
rumsallamaya da baldr. K olektif bask tasars, yalnzca b i
reysel eylem lerde deil, kiisel olm ayan eitsizlikler reten ku
rumsal bir dzenin ina edilm esinde, ayakta tutulmasnda ve
savunulmasnda da somutlamaktadr.
Sartrem bu analizi sn f dinamikleri iin yapm aya ynelik g i
riimi, sorunun muazzam karmakln en iyi ekilde gsteriyor,
ama bu abadan burada sz etmenin gerekli om ad kansnda
ym. Bunun yerine, nce sorunun kavramsal nem ini gstermek v e
ardndan da soruna ilikin pratik admlarn atlmakta olduu ger
eine deinm ek istiyorum. Aaron E stersonun The L eaves o f
Springde (lkbahar Yapraklar) sunduu rnek-olay incelem esi ve
teorik formlletirmeler, aile iindeki kolektif pratiin diyalektik

anlalrln aklar. Cynthia C ockbum un B roth ers da, pskanalitk paradigma iinde yer ald sylenem ese bile, iyerinde
cin sel politikaya ilikin kolektif tasar yaplarnn bazlarn ok ak bir, biim de belgeler.
Aynen bireysel tasar gr gibi k olek tif tasan gr de, hem
zgrle hem de sorumlulua dikkat eker. En azndan, katlp
katlmama zgrl ile yaplan seim in sorumluluunu kasteder.
Fem inizm den etkilenen erkekler iin, girilen yoldan kmann zor
olduu kantlanmtr. Fem inist ataerkillik eletirisinin kabul edilm esi genellikle ypratc bir sululuk duygusuna v e bu duygudan
kurtulma arzusuna y o l aar. te, erkekler arasndaki cinsiyetilik
kart politikalarda sk sk ortaya kan fem inist eilim buna
baldr. Bu, kendi ek ici tarzyla, eitsizlik olgularnn erkek ba
k ile yadsnm as kadar sahtedir. B aka yetikinlerin u anda ya
da gem ite yapt eylerin sorumluluunu stlenm ek baha an
lam sz geliyor. Y alnzca kendi yaptm eylerin v e bunlarn so
nularnn sorumluluunu stlenirim. Yaptm ey e ilikin kesin
gr, bu kitabn, tmnde sunulan argmann da gsterm eye al
t gibi, eylem lerim in baka insanlarn eylem leriyle etkilem e ve
k olektif bask tasarsn ayakta tutma y a da ykm a biim ini ieriyor.
A m a bu k olektif tasarnn sorumluluunu stlenm ek ve bu .yzden
de sululuk duygusu hissetm ek, bir dzeyde paranoyaka baka bir
dzeyde de felce uratc olacaktr. G etiim iz onbe ylda pratik
adan etkili bir politika biim ine de k esinlik le y o l amamtr,
A m a erkekler ve kadnlar arasndaki ilikinin ayn zamanda bir
ak tasars da ieriyor olm as, um utlandnc. Bu tam anlam yla bir
tasan, benliklerin birbirlerine balanm , etrafnda pratiin rgt
lendii bir iliki. Sonulan dallanp budaklanan ve yaam izgisi
boyunca gelien, genellikle de balangtaki ilikinin grnmn
derinden deitiren, biim lendirici bir balanm .
Akn nefret ve baskyla badam ad varsaylr genellikle.
Kadnlarn fem inizm i reddedebilm esinin nedenlerinden biri de budur, nk ak erkeklerden gelecek (v e onlara yn elik) bir ey ola
rak yaantlarlar ve (Sheila Rowbotham , Dorothy Dinnerstein ve
Barbara Sichtermann gibi heteroseksel fem inistlerin ateli ya
zlarna ramen) fem inizm i bu gerei yadsyan ya da reddeden bir
reti olarak grrler. Gereklikte ise ak, basla tasarsyla i ie
285

geebilen bir tasardr. Psikanaliz, ikircikli duygularn nem ini, ay

n nesneye ynelik gl ama kart duygularn bir arada va
rolduunu gstermitir. Shulartith Firestone, taraflar eit o l
madnda gelien yozlam ak yorumu olarak romantik ak
analizine girimitir. Bu tartmal bir konudur ama heteroseksel
balanmn ve tabi klnmann ilikilendirilebilecei baka yollar
vardr. Dinnerstein ve de Beauvoir, belirli lde ayrntya girerek,
seven bir kadnn sevilen bir erkein tasarlarna dahil olm asn, ka
dnlarn kamusal yaam da dnya kurma tasarsndan dlanm a
sn ayakta tutan nem li bir mekanizma olarak analiz etmilerdir.
Ama ak yine de, uzlamalar ykan, ynlendirilm esi, d e
netlenmesi zor bir g olarak n salmtr. H61ose v e Abelard, Guinevere ve Lancelot, Paolo ve Francesca, R om eo ve Juliet, Tristan
ve Isolde Avrupa im gelem inde tmyle marjinal kiiler deildir.
Mitler genellikle birlikte yalanmalarndan nce ldrr onlar, ama imgeler, iteldeyici bir duygusal g olarak yaam ay srdrr.
Erotik ak tasars ve ataerkil kurumlar (evlilik, m lkiyet ve ak
rabalk ilikileri) arasndaki elikinin, ayn zamanda ataerkil top
lumda sreen bir gerilim olarakgrlm esi gerekir.
Gerilimin yapsal bir deiiklie dntrlmesi ya da daha
doru bir deyile, tahakkm yaplarnn ykm na balanmas, k o
lektif zgrlem e tasarsnn ta kendisidir. zgrlem enin k iisel
v e yapsal boyutlarnn pratikte bir araya getirilm esinin, tarihte o l
duundan daha kolay olmad aktr. 1 9 6 0 larm Y eni S o lu, ken
dilerini dei tirm eksizin toplumu deitirm eye almalarndan
tr ana akm Stalinistleri v e i Partisi yandalarn eletiri
yordu. Y eni Sol da, ierdii mao kamusal politikalar v e ev ii cinsiyetilii yznden fem inistler ve ecin sel kurtulu hareketi ta
rafndan eletirilm iti. Ecinsel erkeklerin topluluklarnn g i
derek byyen grnrl, zellik le 1970'lerin sonlarnda
erkeksi sluplarn yeniden n plana karlmasndan sonra fem inist
eletirileri krklemiti. Sonunda fem inizm de eitim , toplum sal
yardm ve brokraside az da olsa bir para iktidar kazand iin,
dogmatizm, iktidar oyunlar, sekncilik v e kzlara i gibi slo
ganlar yznden ayrmclk yapt gerekeleriyle eletirilm iti.
Bu eletirilerin hepsinde bir doruluk pay olduu ak. Bir tu
val zerinde deil gerek bir dnyada yayoruz. A m a ne var ki, bu
286

eletirilerin hibiri, tasarnn asl nermesini, toplumsal ve kiisel

deiikliin tem elde birbiriyle balantl olduu gereini geersiz
klm yor. nmzdeki blmde, gnlk yaam politikalarnn he
defini ayrntsyla ele alacak v e kiiliin szn ettiim iz psikodinam ik argmanlarla ve II. K sm da tarttmz yapsal analizle uyum lu bir balam da nasl anlalabileceini deerlendireceim.

otlar

TOPLUMSALLAMA
(s. 255-61). Cinsiyet rollerinin toplumsallamas literatrndeki tart
ma, esas olarak farkl elde etme mekanizmalar ya da paradigmalaryla
lgilidir; Constantinople (1979) ve Cahili (1983) bu konuda yararl de
erlendirmeler yapmtr. Cahill'in toplumsal etkileim paradig
mas, ocuun eylemselliini allmtan fazla vurgulamaya yardmc
olsa da, btn bu literatr, metinde eletirilen ereve iinde yer alr.
Ellen Keynin deyimi ve balam iin bkz. W. F. Connell (1980), s. 92
ve devam; ve sz geen dayak cezas saylan iin bkz. W. F. Connell
vd. (1975).
KLASK PSKANALZ
(s. 261-79). Alntlar, Freud (1930), s. 123-4, 132-3; Adler (1956) s. 55;
Dinnerstein (1976), s. 230-1; Freud (1918), s. 47. Oidipus kompleksinin
evrensellii zerine tartmalar iin bkz. Parsons (1964); bu alma,
zm doru izgide olmakla birlikte tamamlanmam ve feminist
psikanalitik literatrde ne yazk ki nemsenmemitir. Kzl Kolektif ta
rafndan ortaya atlan psikanalitik tedavi politikas sorunu, kendisini
fazlasyla tedaviye adayan ama toplumsal cinsiyeti de pek fazla yan
stmayan ICovel (1981) tarafmdan yakn tarihte detaylaryla akland.
VAROLUU PSKANALZ
;
(s. 279-86) Gn ndaki esrar iin, bkz. Sartre (1958), , 571. teki aIntlar: De Beavoir (1972), s, 79, 83. Kolektif tasar- gr, Sartren girift analizlerine kyasla fazla basit kayor, ama u anki amalarn zetlenmesini mmkn klabilir. Eksiksiz geliimi, bu kitabn
II. Ksmnn konusunu kapsamaktadr.

287

Pratik olarak kiilik

A.

KLK, TOPLUM VE YAAM YKS

Sekizinci ve dokuzuncu blmlerde, toplumsal cinsiyet ilikileri

yaplarnn kiisel yaamn iine nasl girdii ve kiilikleri nasl bi
imlendirdii betimlenmiti. Bu olgu gn gibi aikr, ama an
lalmas da bir o kadar zor. ine girmek bir metafor sonuta,
dolaysyla neyin iine girilmekte olduu sorusu sorulabilir. Ki
ilik, bu ilikileri ifade eden teki bildik metaforlann ima ettii gi
bi, ayrks bir tze mi sahip de, bir mlekinin ellerinin altndaki
kil gibi, toplumsal bask tarafndan kalplanyor veya e
killendiriliyor?
. , .
Dokuzuncu Blmde sunulan toplumsallama teorisi eletirisi
288

v e tasan tartmas, bu soruya verilm esi gereken yantn hayr

olduunu gsteriyor. Psikolojide gelen ek sel olarak tartld bi
im iyle k iiliin bileenleri -y a n i, tavrlar, yetenekler,. drtler,
bastrmalar, fanteziler v b .- toplumsal etkileim lerden bam sz de
ildir. Bir taraftan, pratikler de bir kiilik" boyutu barndrrlar.
S zgelim i, retme gibi belirli toplum sal pratiklerin ierdii ka
rakteristik duygusal problemlerden dem vurmak olduka anlam
ldr. (Zaten retmenler zerine son yllarda yaptm z aratrma
nn konularndan biri de buydu.) D ier taraftan kiilik, ger
ekleebilm ek iin toplumsal bir alana ihtiya duyar. Kukusuz in
sanlar kendilerinin baz ynlerini gizleyebilirler. (rnein, yeniyetm e kzlara genellikle, km ak istedikleri gen erkeklerden daha
zeki grnm em eye almalar tavsiye edilir.) A m a k iilik genelde
gizli olm ad gibi, k iilii gizlem eye ynelik maksatl abalar da
ounlukla pek baarl olm az. Freud, sem ptom atik ed im lerd ek i
cinsel drtlerden yle sz ediyordu: G zleri gren, kulaklar iten bir insan, hibir lmlnn sr tutamayacana gnl ra
hatlyla inanabilir. nk sr verilen kii tek k elim e etm ese de
parmaklaryla konuur; ihanet, gzeneklerinin tek tek her birinden
dar szar.
Burada toplumsal cin siyete ilikin olarak sunulan argman,
Rom Harrenin S ocial B eing (Toplum sal Varlk) ve P ersonal
B eirtgi (K iisel Varlk), Paul Secord ve dierlerinin Expiaining
Humar B eh avior' (nsan Davrannn Aklanm as), Edmund Sullivan m A C ritica l P sych o lo g y'si (Eletirel P sikoloji) ve Jlian
Henriques ve dierlerinin ortak alm as olan C hanging the Subje c t ( zneyi D eitirm ek) gibi m etinlerde sosyal psikolojinin
gnmzdeki yeni yorum uyla ayn noktaya ynelir. Bu teorisyenler, psikolojiyi bireysel kategorisinde gren yaklamn,
laboratuvar deneyinin kusursuz bir yntem olduu inannn ve
toplum sal balamn davran ile ilikilendirilecek bir, deiken
olarak kavramsallatrlmasnn tesine gem eye alrlar. Oysa
ben bu alm ada k iiye dair tarihsel bir anlaya ulamaya
alacam . Harrenin gzlem led ii gibi, bireysel karakter ve ben
lik aslnda tam da kolektivitelerin, belirli toplum lann rndr. Bu
yaklam , eylem in durumsal anlamlarnn altn izm ekte v e kiisel
yaamn bir toplumsal ilikiler oyunuyla nasl kurulduunu ortaya
F 19N/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

289

i
F
\

--------------............................................................................. ................................ -v

karmaktadr, Sullivanm deyiiyle Kii ancak sen ve ben olaralc kii olur; yleyse, kiisel dnya bantsakr.
Bu kitapta kullanlan terimlerle kiiliin, toplumdan ayr bir
kendilik olarak deil, bizzat toplumsal pratik olarak grlmesi ge
rekir. Kiilik, tpk toplumsal ilikilerin insanlarn yapt ey ol
mas gibi, yine insanlarn yapt bir eydir ve yaplan eyler de ta
mamen ayndr. Yine de, kiilii tutarl (btnlkl) bir alma
nesnesi klan bir farkllk sz,konusudur. Kiilik, belirli bir adan
grlebilen.bir pratiktir, :ben bu aya yaam yks ya da tarihesi
perspektifi adm veriyorum. Vaka incelemesini temel anlay bi
imi olarak gsteren kiilik psikolojileri, bu nedenle toplum analizi
asndan nemli kaynaklardr. John Dollardn hemen hemen unutulmu olan kitab C r ite r ia f o r th e L ife H is to r y (Yaam yks
ltleri), bu noktay gzel bir ekilde gsteren ilk kiilik psi
kolojisi versiyonlarnn baarl bir zetidir.
Dinamiklerin rnee tmyle isel olduunu varsayan, kiinin
gemiine ilikin vaka yks aratrmalarnn ounda bireyci bir
hava.hkimdir. Bu ise yaam yksnn pratiin anlalabilecei
tek biim olarak grlmesi sonucunu douruyor. Oysa H. Ksmda
sunulan yapsal ve kurumsal analizler, bir toplumsal cinsiyet anali
zi asndan bylesi bir grn savunulamayacan kantlyor.
Dollardn C a s te a n d C la s s in a S o u th e r n T o w n (Bir Gney Ka
sabasnda ICast ve Snf) adl almas da dahil olmak zere, rnek .
olay incelemesi aratrmalar arasnda en etkili olanlar, yaam
izgisi.mantn kurumsal analiz mantyla birletirenlerdir.
En azndan bizim tplumumuzda ihsanlar kendilerini ve pra
tiklerini en kolay bir yaam yrngesi kapsamnda, yani kiisel bir
gemi ve kiisel bir gelecek kapsamnda deney imlerler. Kiisel
zaman d yine bir yaam dngs kapsamnda kavranabilir ve
bu erevede aileye, bymeye ve yalanmaya ilikin pek ok akademik aratrma yaplmtr. Ama tarih dngsel olamaz ve ki
isel tarih de bir aklama deildir. Bir ina, ksacas yaplan bireydir ancak.
Yaplan eyse kesin biimde, kiinin toplumsal ilikilerinin
zaman araclyla tutarl, anlalr ve yaanlr klnmasdr.
Sartren btnleme, yani bir btnlk haline gelme olarak
kiisel yaam gr bu adan nemlidir. Byle bir gr olmak-290
290

----

szn, toplum analizi, yaam renilen rollerin, yerine getirilen

beklentilerin veya igal edilen yapsal konumlarn toplamna in
dirgeyecektir: R alf Dahrendorfun H om o Sociologicus una, yani
rollerinden oluan insana. Althusser ve Foucaultdan etkilenen,
znelerin sylem ler tarafndan ina edilm esine ilikin son dnemli
almalardan bazlar bu anlaya olduka yaknlar.
Sartre, V qrhk ve H ilik'te yaam izgisin i tek bir ilkeyle, bir ilk
admn, kurucu tercihin, dallanp budaklanan sonularyla birleme
olarak ele almaktadr. Ama 9. B l m de ne srdm gibi, bu tr
bir gr k iiyi a n lde basitletirmekte ve elikinin nemini
gzden karmaktadr. O ysa Sartre kendi m odelinde bile balan
gtaki tercihlerin oul olabileceini kabul etmektedir. Daha da
nem lisi, k iisel yaamn karmaklklar belirli bir kiinin tesine
geen yapsal elikilerden kaynaklanr.
Ancak belirli bir yaama ilikin ayrntlar ne kadar bilinirse bi
linsin, pratiin yapsal tem elleri gz nnde bulun duru m ad tak
dirde, kiisel yaam anlalm az hale gelir. Bunun arpc
gsterimlerinden biri de, daha nce szn ettiim iz bir almada,
RobertAVhiten L ives in P ro g ress'in d e (G eliim Halindeki Y a
yamlar) tam k iili i b elgelem eye ynelik giriimidir. U zun sreli
bir yn tem izleyerek m uazzam bir uygulam aya kalkan Whie,
normal st sn f Amerikan ailesini rencilik yllarndan y e
tikinlik dnem lerine kadar gzlem lem i, eitli psikolojik test
lerden geirm i, mlakatlar v e makalelerden iine yarayacak v e
riler toplamtr. alm asnn bu denli ayrntl oluu dikkat eki
cidir; ama sonuta ulat igrnn snrll da yine ayn lde
dikkat ekicidir. Yapya ilikin rgtleyici sorulardan yoksun oluu
yznden W h iten alm as, doal bymeye dair bunaltc bir
yaam dngs ideolojisiyle eitlenerek bir eklektisizm ve lm
llk batana saplanp kalmaktadr.
W hitem alm asyla, Freudun Kurt Adam takma adn kul
lanarak st sn f mensubu bir Rus;a ilikin alm as arasndaki
ztlk etkileyicidir. Freud iki kuruluk bir toplumsal yap te
orisine sahip deildi kukusuz, ama bir terapist olarak kiisel ya
amn dinamiklerindeki yapsal etkilere kar fazlasyla duyarlyd.
Kurt Adam m uazzam bir elikiler yumadr, keza kiilii de
atma halindedir, nk kendisine sunulan duygusal yaam un291

surlarnn dzgn ve tutarl bir btne eklenm esi imknszdr. D ev

rim ncesinde R u syada kyller ve toprak sahipleri arasndaki
snf ilikilerinin gerilim li olduu yeterince ak. Vakann gem ii
ne iliirin bilgiler ise bu ilikilerin, kk ocuk asndan duy
gusal bir mayn tarlas olan bir hane ina etm ek iin toplum sal cin
siyet dinam ikleriyle kesitiini gsteriyor koca ve kars arasn
daki mphemlikler, ocuk bakm ve ev ii konusunda hizm etiler
arasndaki iblm , kz v e erkek ocuklar arasndaki rekabet gibi.
Y aam yks mlakatlarnda edindiim deneyim lere da
yanarak, kiisel yaamn elik ili tem ellerine ilikin sonucun ok
genel olabildiini syleyebilirimi. Byyen k iiye sunulan mal
zem e, anlam sz ve anlalm as g bir eydir; btnlem e ise
ounlukla zor ve hatta imknszdr. Kiinin yaam na ait g e
lim ekte olan rnt, gen ellikle bir kopukluk, tutarszlk veya
blnm e ierir. N e var ki Sartre, birlem e pratiinin, tpk br
tm pratikler gibi baarszla urayabileceini hesaba katmaz.
Hatta baz teorisyenler, ada topluma katlmann kiide bir
blnm e gerektirdiini iddia ederler. Laing, The P o litc s o f Ex~
p erien ce 'ta (Yaantnn Politikas), klasik fem inizm in kurmak z o
runda olduu ittifaka dair baz fem inist eletirilerin yapt gibi,
lgn bir toplumda normallik konusunda izlenecek bu yolu ne
srer.
K iisel yaamlar, bakalarndan Uzakta kapal atomlar deildir.
nsanlar kendilerini ortak gem ilere ve paylalan im diki anlara
sahip olarak yaantlar ar; nk Havari Paulusun yazd gibi
bizler birbirimizin parasyzdr. (O nyedinci y zyl n gilizce
sinde kullanlan metafor bundan daha gl, kabaca bizler bir
birimizin kolu bacayz gibi bir ey denmektedir.) Bu paylam,
iki kii dnda asla sz edilm eyen bir evlilik veya ak hikyesi ,
kadar mahrem, ama ayn zamanda parlamentonun oturumlar kadar
kamusaldr.
K olektif pratik, bir bireysel pratikler toplamna indirgenemez.
Sonuta, dar anlamda konuacak olursak, bireysel pratik diye bir
ey yoktur; bu tabir, bamtsal bir hareket dokusundan yaplan bir
soyutlamadr. Szgelim i, mastrbasyon bile, toplum sal olarak ina
edilmi fanteziler, uyarlma teknikleri ve kendi kateksisinizin
nesnesi olduunuz bir tr minimal toplum ierir.
292

 yleyse kiisel bir yaam , k olektif bir mantklar silsilesini iz

lem ekte ve rutin olarak birbirleriyle kesien, ounlukla da elien
bir yapsal koullar silsilesin e karlk verm ekte olan bir pratikler alan boyunca ilerleyen yoldur. (8. B l m de tarttmz, kiilie
dair k iilik zellikleri teorileri ve tpplumsal cinsiyete dair leksel
anlaylar gibi) birey! ve onun niteliklerini nesneletiren kiisel
yaam teorilerinin, gereklik hakknda ok az aklam a getiriyor
olm as artc deildir. K iilik yaps, bir nesne yaps deildir.
eitlenen v e ounlukla da elien pratiklerin belirli bir bir
lem esidir.
B y lelik le kiilik kavram, pratiklerin baka bir ampirik bir
lem esi olan kurum kavramyla mantksal olarak uyum iinde
iler. K iilie dair toplumsal cinsiyet analizi, 6. B l m de sunulan
kurumlara ilikin toplumsal cinsiyet analiziyle ayn yaplar m n
sn ortaya karacaktr. Bir lde bunu .oktan yapm olduu
sylenebilir. K ateksisle ilgili analizlere klasik psikanalizde ok sk
rastlanr. Shulamith Firestone, iktidar yapsyla ilgili bir analizin
taslan izm iti, sm rgecilik psikanalistleri O ctave M annoni v e
Frantz Fanon da ayn ey i baka bir balam da yapmtk Em ek ya
ps kapsamndaki k iilik analizi ise Alman psik olog Frigga
H augun alm asnda ve Kanadada Edmund S ullivan n teorik
alm asnda geliim aamasnda bulunmakla birlikte aralarnda en
az yaygn olandr.
H erhangi bir pratik rnts, kurucu elikileri v e diyalek
tikleri, gerilim leri ve katmanlamalar v e tarihsel dnmleri kap
sam nda form le edildiinde, dayanksz olm a eilim ini tar. A l
d ek li uzun sre muhafaza etm eyi baarrsa bunun nedeni, bu
eklin korunmas iin o k fazla aba sarf edilm i olm asndan kay
naklanr. 1. B l m de deinilen Prince ailesi, bunun bir versiyonu
nu sergiliyordu. Baka bir versiyonu da, hem bizim alm am zda
hem de J.M. ve R.E. P a h ln M an agers an d Their W ives (letm e
Y neticileri Ve Kanlar) adl kitaplarnda anlatlan, yeleri i
dnyasnda alan ve m eslek sahibi olan ailelerde grlmektedir.
Bunlar, kariyer sahibi deilm i gibi grnen, ama alm as, k o
casnn grnr bireysel baarsnn mutlak koulu olan ka
dnlarn youn em eiyle kiisel yaamlar dzen iinde tutulan ai
lelerdir.

Ama belirli bir pratik rgtlenmesinin potansiyel esnekliinden

s z edilm esi de ayn lde nemlidir. te tam da bu noktada pra
tiin rgtlenm esi, hkim toplumsal karlar oluturmakta, sta
tkonun savunulmas iin byk bir enerji gsterecek drtleri y a
ratmaktadr. W illiam J. G oodeun ayrntl bir ekilde ele ald
erkekler arasndaki fem inizm kartlnn derinlii, bunu en iy i
ekilde aklyor. Toplumsal karlar oluturan, k iilik deildir, ama drtler savunular, zdelem eler, balanmlar ve korkular
olarak gl bir ekilde ilerlik gsterebilen toplum sal karlara k i
isel ilikileri yerletiren de kiiliin ta kendisidir. Bunlarn ilg ili
yaamlarda kenetlendii noktada, iddetli basklara kar dayanld
bir rnt ortaya kabilir. Yklm ayan evlilikler belki de bunun en
yaygn rneidir.
K iilik dinamikleri, Freudcu yaklam n ille kuak tem silcile
rinden olan E m est Jonesun zannettii gibi, zldklerinde top
lumun anlalm asn salayacak gizli ifreler deillerdir. Ama so s
yolojik yapsalcln varsayd gibi konu d da deillerdir. Bir
pratik teorisi balamnda ldilik, nemli tarih v e politika alanlarndan biri olarak ortaya kar. Ayrca kurumlar gibi baka alalarla da balantldr, ama yine de kendi biim lenim lerine sa
hiptir. Bu blmn geri kalannda bu biim lenim lerden bazlarm,
ortaya kararak bu alanda gerekleen cin sel politikann haritasn
' izm eye alacam .

B. KLN TARHSEL DNAM

jC siliin tarihsellisi, toplumjeorisinde, ncelikle karaktere dair ta

rihsel tipolojiler kurma yoluyla kavranmnktadrrBelriT&T^karaktr
tipinin, tarhn^elTrHFdneminde baat olduu ve daha sonra^yeni

!-

L ; v ,s

David Riesmann The Loneiy C ro w d lda. (Yalnz Kalabalk) sun dugu geleneir^ne^
ve teki ynelimli^ ka
rakter tipler^F trihsek tipolojilerin klasik diziliidir. Charles
ReichTn I., II. ve I. bilin, John Carrolln priten, paranoyak ve blayc/feragat edici ,(remissive) tipolojileri ve
geleneksel/modern kartl temasnn saysz kullanm, bu294

;!

nun teki rneklerindendir. Ama Paul H ochun White Hero, Black

B e a s tte (B eyaz Kahraman, Siyah Canavar) sunduu erkeklik tipolojisi ardk bir dizili yerine deiim li bir dizili ierir.
H o ch un erkek karakter tipleri, priten ve playboy, 3000 yllk
bir tarih b oyunca birbirini izlem i
F ra^n_ k fu ri^
o' lm
l^ . h. .1-11111
^ fa
s^m..itf^
bL.sik
oloiik temellerine
ilikin
_
I
i..

l - ...i.
|!__T
''"'r
^almasnda daha zekice bir yaklam g ze arpar. Erich Fromm
zg rl k KorBZs'Mhda otoriter karakter yapsnn kapitalizmin ekonm ik ve k u lt
yaratt yabanclafrria sorirhlm^
vnin p sik o l jik b z m M ^ ^
iriim d e ffi
ettiim iz The AuthorUarian
P erso n a lity d e kat v e nyarglJkaralcter, ayn tarihsel ortamda
relilen.tki karakterlerle karlatrlr. 9 f B l m de"sunulaai, top
lum sal cinsiyet oluumunun okkatl yollar bulunduuna ilikin
gen el argman, son noktada kiilie iliirin okkatl bir rt ne
sryordu.

K iiliin tarihsellikrioplumsal ilikikr_dinamii aralyla,_lriilik geliim indeki ve k iisel yaam politikasndaki gerilim nokt a r im r iy e m d e ^
anlalabilir. Motva^yh' ve"1
kiilik rgtlenm esindeki deiurileri'ah
iin ille de
hkim karakter tiplerinin ardlc olarak birbirlerini izlediini var-,
saym ak gerekm ez. B yle bir analiz, ierisinde k iiliin fiili eit
liliinin oluturulduu, gelim ekte olan bir basklar ve olaslklar
km esinin kavranmas yoluyla da yaplabilir.
Bu yaklam n cinsel karakter analizine uygulanmas, prensipte
anlalr, uygulamada^ise^Jkarmaktr.^Bu,.kanhad<;hklar^ve^o, laslklan, kadnln yakn tarihine ilikin bir dnce izgisiyle
rneklendirmek istiyorum. ...
O tobiyografisinden 8. B l m de sz ettiim iz B im Andrew s,
Doru yaam a biim i hangisidir? sorusu n u j p r t a ^ ^ r im ^ K en
disi de^kadTolari Andfevvs^un alglad .alternatif kadnlklar her
ne kadar kendi iTerinde ilgin Sa^da7eT df|t ekici gerek
A n d fe \^ rirbriWb
yatar. B im ri
dnyas, doal karakteri veya kanlm az yazgs olarak kendisine
tek bir rnt sunmaz. 1920lerin Cam bridgeinde bir hizmetinin
kz olarak yetien Bim , Ceminist bir ortamda bymemitir. N e var
ki toplum sal cin siyet ilikileri ve kadnln sorgulanmkszm kai i

295

bul edilm esi, nceki kuan yetitii Gney ngilterede kar^mcank bir haldeydi. K adhS55I5em e^ve seihnjoJaldaJha^
reketinm v ar att huzursuzluk, bunun grrm U ekrite
^Dierleri ise y e ni kadna ilikin kt zerindeM tartsm.alaiZI-...
Dnya Sava boyunca ii snf kadnlarnn ar en ^ strid e. y e ^ ^
niden istihdam edilm esi ve baz kadn ii gruplanln ^
ve kooperatif hareketindeki seferberliiydi. Am a belki de en
n^mlsiVii shifi~aiIelenh~Ez^^culdarnn ilkokul dzeyinde de
vam ettii v e bu sayede sayca az da olsa bir ksmnn orta eitim e
ulaabildii zorunlu bir kitlesel eitim sistem inin m evcudiyetiydi.
Snfn en parlak rencileri arasnda yer alarak herkesi utandnan v e on drt buuk yam a kadar okulda kalanlardan biri de
Bim A n d rew stu. Bu deneyim , annesinin B im i, okul arkada
larnn maruz kaldklar gelecein iyi birer ei ve annesi olunmasn ngren uzlaanlardan uzak tutmaya ynelik sabit fik
riyle balantlym gibi grnyor. Nitekim , B im annesinin bu
abasn y le ifade ediyordu: Annem beni hep ev ilerinin
dnda tutmaya alrd.
B im in deneyim i istisnadr belki, ama mnferit bir rnek de
ildir. Sonuta, kapitalist dnyann grece daha zengin k sm
larnda kadnln inasna ilikin tarihsel bir deiim in parasdr.
Kerreen Reiger, Jill M atthews, M ichael Gilding, Ann Game ve Rosemary Pringle gibi sosyologlar ve toplum tarihilerinin son
dnemli alm alarnn yardm yla ayn deiim in izlerini, biraz
daha ayrntl bir ekilde, A vustralyada srebiliriz. Bu aratr
malar, yirm inci yzyln ilk yarsnda aile, devlet, em ek piyasas ve
m esleki alanlardaki toplumsal cinsiyet ilikilerini etkileyen bir ku
rumsal deiim ler btnn belgelem ektedir. B im A ndrew su et
kilem i olan deiim ler de kesinlikle bunlarn arasndadr: K z
ocuklarna sunulan eitim in yaylm as ve ieriinin yeniden ta
nmlanmas; hane halk bileim inde ve ksa bir sre sonra k itlesel
bir m eslek olarak hizm et iin i yok eden ev ii iblm nde ya
anan deiim ler; bro ilerinin kadnlar iin giderek daha fazla y e
kolay elde edilebilir hale gelm esi.
Bir btn olarak bu kurumsal deiim ler, gen kadnaruya=.~amlarnda ergenlik v e ilk yetikinlik dneminde kadnln in- ..
anda zlm esi gereken konularn yeniden tanmlanmasna yol.
'2 9 6

^ m f e Bunlar arasnda ze l l d e _ , ^
lunuypr .I lld .g n m ^ ^

bu-
/ve

ya buna kar kma kQj3pujm.n^^n

cihidir. Yeni kadn temelde evi dnda mp.slp.i olan VaHnrh^
Ama.al konu,.ndsXeklex.axasnda'Be^IIbIjrnfislekl&r hakknda bir
tercih yaplmasdr. Bu konudaki en nemli gelime, yirrainci
yzyln ilk eyreinde ev kad nl i] ^ n
i P^
edilmesi olmutur. Der eyerin arasnda bu, okullarda kz
ocuklar iin tecrit edilmi bir mfredat olarakev eknnomisjnn
' dunu"^ieriyrdm"EYirieadffiM
m am as, eskiden bir saygnlk (ondokuzuncu y zyl em ek a,ristokrasisi. ve kk iletm e sahiplerine gre, kadnn alm am as
kocann baarsnn iaretiydi) y e y a ^
nusuydu.A m ,b u a d a n ;b Q yle,ey,k a^
sorununa d n m t ........-.......
i kinci konu ise erkeklerle rekabet etmekti. Bir anlamda bu,
ondokuzuncu yzyH li yu n carka d m iM
gr imla t sektrnden ihra edilm esinin de gsterdii gibTasTncfa
uzun bir, s redir ortalkta d o la n y o r d u Buna karm^SusarTVagareyin ne,srd gibi bu tr ham lelerin rasyonelletirilm esi asndan ok fazla y o l alm bulunan ~ayr alanlH'~grefs7
yzyln dnm nde
MfndaT^ h u i ^
ocuklar renim hayatnda dikkat e k ici lde baanl oluyordu.
Yirm inci yzyln ille eyreinde A vustralyada kz ocuklarn or
tarenim e katlm oranlar, 14 ile 17 aras tm yalarda er
keklerinki nden daha yksekti.
Bu gelim eler otom atik olarak yen i bir kadnln inasna yol
amdTkukusuzT Am a cinsel karakterin ina edildii ve farkl kadnllk trleri j^ n d a fo j j ^ ^ ^
riim lhm asn saladu te yandan, y z y l ortasnda normatif eldrd ^ a n e n n ' eT b en zei grlmem i bir ekilde yceltilm esi, yani
~Game~"veH^n]pe*m T h e M aking o f the u sffalai^ F am ily
(Avustralya A ilesinin Kurulmas) b alkl makalelerinde betim le
dikleri b iim iyle ev kadnnn tanrla trlmas. bu konular, vur-^
gulanan yeni bir kadmlLk m odelinde zm eye^yndlk,bk'g.irisim di.
B y lece rnem m eslek konusu, yaam daki bir vol olarak, hatta bir
kariyer/m eslek olarak bilinli yu va yapma tercihiyle zle297

'
!'

vj

bilecekti. Y uva yapma nispeten hali y aktiyerinde-kadnlan kenr~3sneledef^In R ea d ers D ig e st gibi dergilerin srekli vurgulad
b irJcavramffr^Rekabet konusu da, ^erkeklerin alanndan d lanan
kdnTr^^
yatrm ve kltrel desteklem e araclyla
zellik le buzdolab gibi yen i Teknolojiler biim inde tazmin ed il
m esi sonucu, yine bu kadnlarn kendileri taraHnHI E M uebnirffi^
B u nedenledir ki m edya m odern ev kadnn yen i bir ey olarak ifade ediyordu. ArnTynrzLma^^
p a y lalan ^ ve- bilinli olarak rekabetten arndrlm yeni^B r
m terek yaam alanr tanmlamyordu: ! 9 5 0 Terin evlilie ilikin
popler literatr, *Tamirni/scaldiCT
ve her eyi
arlkl bir ekilde n plana kanyprdT"
Bir dzeyde B, yeni k itle iletiim ve ikna etme teknikleri k ul
lanarak byle bir zlm eden, byle lde de ev aygtlar en
dstrisinden fayda salam ay bekleyen toplumsal karlar ta
rafndan kadnlarn tevik edilm esi zerinde kurulmu bir m odeldi.
B aka bir dzeydeyse, birok kadnn itenlikle benim sedii m es
lek ve rekabet konularnn gerek anlamda zlm esiydi.
A m a te yandan, tarihsel olarak deikenlii kantlanm bir
zlm eydi de. 1 9 7 0 lere gelindiinde yeni fem inizm in ana gc,
1 9 5 0 lerde yetim i olan kadnlardan oluuyordu. Dorothy D innerstein The M er m a id, a n d he M in otau dda bu gelim enin
A B D deki psikodinam iklerine likin m kem m el bir aklama su
nar. Dirinerstein burada, hem devlet ve dzenle atan ama er
keksi imtiyazlarndan vazgeem eyen 1960lann Y eni S o lu bnye
sindeki erkekleri, hem de niversite kampslerinde ve sava kart
hareketler iinde radikallem elerine ramen politik iktidardan
dlanmalarn kendilerine dert edinen kadnlan reten lib era l.
ocuk halam nn m phem liini vurgular.
Okullardaki aratrmamz srasnda mlakat yaptm z A vust
ralyalI retmen Faye Taylor, fem inizm i reten bir lde daha
kukucu bir diyalektik gr neriyor. Bir noktada da, kendi aile
gem iini (tarihini) kafaya takyor;
T'-;";-:

Evde sz geen kii bykannemdi. Her eye o karar veriyordu, Ko

casndan daha zeki olduu iin byle olduunu zannediyordum Ko-

cas ok alyordu, ama onu asl ynlendiren bykannemdi. Bu,

hkimiyetin bykannemin elinde olduu anlamna geliyordu. An
nemse, sanrm evlendii andan itibaren kocasmn sorumluluunda ya
ad, yani evi ekip evirmek iin eline geen para kocasnn kendisine
verdiinden ibaretti. Ama yapmak istedii eyler konusunda tamamen
serbestti, vaktini nasl geirecei, bu sre iinde neler yapabilecei ta
mamen kendisine balyd. Bylelikle her zaman istedii eyi yapt, ma sorumluluklarnn her eyden nce geldiini de aklndan asla
karmad. Bu yzden, ikinci snf bir vatanda olduunu syleyemem
asla. Bizim kuak iinse unlar syleyebilirim: Biz de istediimiz her
eyi yapabiliyorduk ama, okuldan ayrlp ie girmek istediimizde
kzlarn alnmad belirli iler olduunu hi. aklmzdan karm
yorduk. Kzlarn girebilecei ilerin cretleriyse ok dkt ve
ykselme gibi bir ans pek yoktu, bunun nedeni ise aslnda ok basitti,
kzlarn evlenince ii brakacaklar dnlrd. Neyse ki bu artk
gemite kald, Ama bunun almasyla birlikte, rollerin tanmlanma
sndan daha fazlas sz konusu oldu. Yalnzca size tannan kiisel bir
hak nedeniyle birey olmak yerine, bir fark modelinden ok klie bir
dk dzey modelinin iine itiliyorsunuz. Bu yzden, eitlik uruna
mcadele verilirken, daha nce asla var olmadklar noktalarda hani u
ifte standart denen eyler benimseniyor.
Fazlasyla fikir verici olan bu szler, fem inizm in (ama ou ret
m enin en fazla bildii tek tr olan liberal fem inizm ) D onzelot v e
Foucaultnun anlad anlamda kadnln bir tr dzenlenm e b i
im i olduunu' ifade ediyor. Ayr alanlarn ortadan kaldrlmas,
kontrol altna alnma anlamna gelmektedir, nk kadnlar bir
yandan erkeklerle dorudan doruya kyaslanm aya maruz kalrken,
b kyaslam ada daha en batan itibaren dezavantajl bir konumda
tutulurlar.
F a y ein bu konuda yanlp yanlm ad bir yana, aile gem ii,
kadnln oluumunda bir konu olarak erkeklerle rekabetin ortaya
kn rneklemektedir. Fem inist kiilik d iye bir ey sz konusu
olm am asna ramen, yle grnyor ki ada fem inizm i yaratan
tarihsel dinam ik iinde biim lenen kadnlklar, kurucu bir kiisel
strateji olarak rekabetten ekilm eyi reddederek byk lde bu
konuya ilikin belirli bir konumu paylayorlar. K eza bu stratejiyi
kabul eden baka kadnlklarn hl retilmekte olduu da ayn
299

lde ak. Gabrielle Carey ve Kathy L ettenin birlikte kalem e al

dklar otobiyografik bir roman olan P u berty B lues, bu kutups all
ok iy i yakalyor. Roman, vakitlerini br kzlar gibi ssl grn
m eye alarak kum salda geiren ye erkek arkadalarnn srften
dnm esini bekleyen iki kadn kahramann, ucuz bir srf alp kum
salda kalan br kzlarn baklar altnda kendilerini dalgalara
brakmasyla son buluyor.

C. KLK POLTKASI
K iilikten bir politika nesnesi olarak sz etmek, bataklkta g e
zinm eye benzer; buna kalk tmzda lotaliteryanizm konusuna
ok yaklam oluruz. Yirm inci yzyldaki otoriter ikna etm e re
jimlerinin tm, yurttalarnn yetim e v e grnlerini ek illen
dirmeye ynelik giriim lerde"yatmaktadr. Hanah Arendt inici gibi
totaliteryanizmi h ed ef alan liberal' eletiriler, en etkili urak
larna k iisel yaamn parti devleti tarafndan istila edilm esini bel
gelediklerinde ve bu istilay reddettiklerinde ulamlardr.
Bununla birlikte liberal rejimler de hemen hem en ayn eyi yap
mlardr
nsan'da M arcuse, A B D deki kltrel ve
psikoloj ik m an ip la sy o h ^ fecin k h
gm anv okul gibi belirirkrmlarlcm^
JdtleseL o^nm Y ustem i, yirminci y zyln sonlarndan bugne kadar rejim kartlarna kar rejim lehinde srdrfen amansz propogandayla karakterize edilm itifr Kk bir rnek verm ek iin,
1 9 5 9 da N ew Y orkta devam ettiim (grece liberal) lised e olcutulan bir tarih ders kitabnn baz blm balklarn aada v e
riyorum:
DOKUZUNCU NTE (1920-1945): AMERKALILAR SORUNLU
BR DNYADA DEMOKRASY SAVUNDULAR
28 Ulus bir dnya buhran tehlikesiyle kar karya
29 Birleik Devletler, dostluk ilikilerine nem veren yi bir kom
udur
30 Birleik Devletler, II. Dnya Savanda dnyann her kesinde
savat
300

ONUNCU NTE (1945ten gnmze): AMERKAN DEMOK

RASS KOMNST TEHDTLE KARI KARIYA
31 Modem Rusya,zgr dnyay tehdit etmek iin ahland
32 Birleik Devletler, Batda zgr dnyann ncln yapyor
33 Birleik Devletler, Asyada zgr dnyann ncln yapyor
34 Amerikallar demokrasiyi vatanlarnda uyguluyor ve koruyor
' SZ AMERKASINIZ
H ayal gcne pek bir ey brakmad gibi onaylanm am tutum
lara da msamaha gsterilm e m i s ABD* deki kitlesel renim sib
tem i, aikr propaganda ieri Sinin vam^smaT m i ^
ve is
dnyas nderliinin zledii siyasetlere cevaben uzun bir sredir
tutumlar v e alm a alkanlklarn ekillendirm eye ve rencile
rini seip ayrmaya7snHridrmaya ve uzmanaEiTnay alyor.
te bu yzden zgr ~dnyada da bir kiilik politikas bu
lunuyor. D olaysyla, bu blm de ne srlen argmanda da bir tr
kiilik politikasnn barnyor olm as kanlm az. K iiliin, bir top
lum sal ilikiler dinam ii alan olarak kurulmasnn, toplumsal
karlarn olmundanT^ n m a r n ileyiinden vEEIdridann^soferberliinden etkilenm esi kanlm azdrr iSdn^kuT tlu^ h reketinin ilk sloganlarndan olan uk iise l olan politiktir, ncelikle
genePbr gerei ifade ed en cinsellik ve ev iine ilikin politik tartsmav gercerli klm a am acy la tasarlanmt."
Bu balantnn kurulmas, devlet m dahalesine kucak alm as
anlamna gelm em ektedir. Artk ok iyi bildiim iz gibi, devlete ve
insanlar etkilem eye ynelik siyaset v e mekanizmalarnn ouna
kar klm as iin makul nedenler vardr. M ilyonlarca baka
ocua olduu gibi bana da, Amerikan tarihi hakknda bir sr p a
lavra ezberletildi. B y le bir pratiin (1 9 8 0 lerde Amerikan o v e
nizminin korkutucu lde bym esinin de aka gsterdii gibi),
yetien beyinler iin zararl, gelecek iin de tehlikeli bir ey olarak
reddedilm esi gerekir. Can alc nokta ise bu tr pratiklere ynelik
eletirilerin, rnein deerine gre yaplm as gerektiidir. Politika
v e kiisel yaam arasnda genel bir ayrm yapmamz gerektii veya
byle bir ayrm yapabileceim iz gr rse mantksal olarak yanl
yorumlanmaktadr.
Kk devlet v e d evletin kltlm esini gden Y eni Sa
301

j r etlsl^ d ey letin kiisel yaam zerindeld etkisini ne yok edebilm i ne de__ciddi ld e ^ z n !ta H |m i rr^ ^deceT^ T e ^ S i ^
yn n dei ^
W ilson, Lois BrysiPve ^artirTHwbray in ne srd g ib i,.sosyal yardmlarn kstlan m as
ve hastalarn, yallarn ve sorunlu insanlarn bakm nn cem aate
veya aileyeT^ade edim esik aslnda .kadmlar zerine fazladan
cretsiz em ek yklenm esi anlamna gelir. B ylelik le, cinsiyete.da^_
yal iblm ve toplumsal cinsiyet eitsizlikleri pekitirilir. V ergi
' yk-nn azaltlm as, geneldfe^jrtand^
ar
trm az rTedHiTei^dev arally 1a datlan gelire bam l gruplar
karsnda, (iilere kar sermayedarlar, isizlere kar alanlar,
kadnlara kar erkekler olarak) piyasa araclyla datlmakta lan gelirden faydalanan gruplarn avantajlarn artrr.
A sl sorun ise politikann k iisel yaamdan karlp karla
mayaca d eil, kiisel yaama ne tr bir politikayla yatrm ya
plabilecei ve bunun ne denli demokratik veya eitliki olabilece
idir. En nem lisi ise, kiiliin tabandan biim lendirilip yeniden
ina edilip ed ilem eyeceine ilikin politik sorundur.
Bir btn olarak dnlrse, radkaUhareket.ler bu sorunlara,.

o to n te r .^ h a ^ ^ t^ ^ e y le t_ y e ^ ^ ^ ^ m n c ^ ^ c ^ ^ ^ jI g i^ s te r m ek tcd irA .m a getiim iz yirmi y l iinde bu sorun, radikal p o

litikada, zellik le de cinsel politikada ilgi oda haline geldi. Bu
sorunlarn ele alnmasn mmkn klan m evcut yntem lerse kar
maktr ve yeterince iyi tanmlanmamtr. ounlukla deneme
yanlm a ile tretilmilerdir. Yine de, radikal bir cinsel politikann
baar ansn tartmak istiyorsak, elim izde irdelenm esi gereken bir
ok yaanm deneyim olduunu da eklem eliyim .
Bunlarn en yaygn kukusuz, kadn kurtulu hare
yllarnda ortaya kan bilin ykseltm e grubu oldu . Bu aslnda
tamamen yeni bir bulu deildi; anarizmin yalanlatrma grup
la n , kadnlarn gayri resmi kurululannn diki topluluklar ve
teld gelenekleri ve Amerikan grup terapi tekniklerinde bunun
eitli, boyutlarna rastlayabiliriz. A m a birleim yeniydi, karlad
ihtiyalar geneldi ve kulland teknik hzla yaygnlk kazand.
1970lerin balarnda kadn kurtulu hareketi. A B D , Kanada, n
giltere ve Avustralya g i^ ^ te r d e T ir kamu politikas iin tarafgir
ve ounlukla da geici ekillerde birleen bir bilinlendirm e grup
302

lan a olarak kabul edilebiliyordu pekl.

JBiling ykseltm e grubu^ kadnln lci tem e biim de ^yeniden
na ed ilm esini amahyordu. lik iy^kadnlarn , kendi ilerindeki
gem i ve imdUd deneyimlerin tartlmas v e yeniden deerlendirirm ^^.JB unun bir grup iinde j/apmas..erke^^
ocuklarlaTve br kaBmlara (yaanan) gnlk ilikilerin, kadnn kend m n id Tb akala.n^iin var olan biri olarak alglam as kapsamnda
dnlm esi v e gnlk mantn bundan byle devre dii bra
klm a s ^gerekti ia n la m n a g e li yordu. A yn zamanda, (bir m de^'
yiini kullanacak olursak) erk e k ler h a k k n d a ac konuma,
gnlk yaam da sansre urayan veya bastrlan kt eylerin
sylen m esi v e dnlmesinin desteklendii anlamna da ge
liyordu. Bir b ilin ykseltme grubu, yaam n farkl alanlarnda bas
klar araclyla sistematik olarak bir alm a gndem i olu
turabilir. .Bu ise ev ileri, giyim ve konum a alkanlklar gibi, ge
nellikle zerinde pek dnlmeyen pratikler v e sem bollerin po
litik boyutuna dikkat ekecektir. Bunun genel sonucu, uzlamsal
kadnlklar oluturan birok .pratiin varsaym sal doruluunu
rtmeye yneliktir.
kinci adm ise bu ekilde bozguna uratlan pratiklerin yerini alabilecelc y en i pratiklerin desteklenm esinden ' oluuyordu. jBilin
ykseltm e grubu, ev iinde, cinsel ilikilerde,^ ocuk yetitirmede
*AieK
T S n F p e^ ^ ^ S ^ ^ ^ E ^ yap T ffiasr^ e^ tg hakknda konumalt
iin bir forum olm utur. ou kez grubun kendisi, topluca elen
tilere giden, yolculuklar^ kan ve bazen de birlikte _ ah an
yellnly l e ' y e h h ^
B ylelikle, 1970li
yllar- "r ar geerken bilinlendirm e grubu' d, feminis't ce
maatlerin krduunun paras olmutur.^
tld m h g ^ ^
teknik olaralc bu, nem li bir c^r^c^lw ndr n 5 3 k ^ ^ k t i , kalklm as kolayd, dlc maHyetlydi ve rahatlkla eitliki bir biim de srdrlebiliyordu.
H em gelen ek sel parti politikas hem de geleneksel psikoterapi ile
karlatrldnda kesin bir farkllk gsteriyordu. Ev yaam ve
cinsel ilikiler kadar ile de ilgilenebiliyordu, ve iler yolunda git
m ediinde kolaylkla dalabiliyordu.
..Am a ilk p landa grlmeyen vc yava yava ortaya kan kim i
nem li dezavantajlar da vard. Kadularn deneyimlerinde.neyin -.
303

ortak olduu konuunu ele^almada baarlyd, ama bu dcncyimlcrn farkllanas konusunda elinden pek B ir'ey"^ gelniyojrdku
Ciddi atm alar yaandnda bilin. . . . . grubun,uiL.*,jcialm asn nlemek iin ok fazla ey yaplamyordu. T p k .p si
kanalizin ortaya att konuma tedavisi gibi, iyi bir eitim alm
ve hali vakti verinde olan kadnlar iin elveriliyk en ,Ji snf ka
dnlar arasnda hibir zaman ok fazla rabet grm edi. B ilin y|seltm e gruplarnn ounlukla ne srd bir kouk olarak er
keklerin dlanm as, heteroseksel ilikilerin yalnzca bir, uta ele
alnma eilim inin tand anlamna geliyordu. B ilin ykseltm e
teknii, bilind srelere,, veya -kurucu balanmlara^asm ada
k baarl deildi ve bu yzden, .duygusal konul an yaln ,z c a
y zeysel bir dzeyde veya ok dar.sjmrlar. ierisinde-ele^alabiliyordu. L ezbiyen feministlerin altn izd ii gibi bu tr bir snr, heterosekselliin sorgulanmas asndan bilin ykseltm e grup
larnda ok yaygn rastlanan bir baarszlkt.
Ecinsel olarak ortaya km a/kendini tantma sreci, b i
linlendirme alm alaryla kesin biim de ztlaan bir yeniden ina
biim iydi. lk ecin sel politikay karakterize etmi olan, nem siz
rtk bir'figr^eTnkuk reformu aray stratejisi, 1960lara
sonlarnda y a anan kolekti f ortaya kma srecinde,.ecinselliin-akaT^certmesiyle yer deitirm iti. Ecinsel gururun ka
musal dzeyde sergilenm esi, ou ecin sel kurtulu etkinliini karriaval-havasma-br ndr-en^=bi eki"ldB~ g e l ^ _yklrnasjLV e yenklen_hij^arayr_getirilm^
kadn .klna girmeler,
ecinsel dnler, pem be ii tulumlar vb.), yani toplumsal cin
siyete ilikin bir oyunbazlkla srdrld. rnein S ydn eydeki
Mardi Gras karnaval gibi kamusal kutlamalar, ecin sel politikann
vazgeilm ez paras olm aya devam etti.
Bireysel olarak ortaya km a, ok da olaand bir ey d e
ildir, ama yine de belirgin bir kopu ierir. Bir heteroseksellik
varsaym zerinde ykselen btn bir etkileim ler tarihinin - a ile
lerde, iyerlerinde v e sokaktaki- yadsnm as anlamna gelir. B ilin
ykseltme almalarnda esasl hibir ey ierilm ez. B ilin yk
seltme eylem lerini yumuak hale getiren iki ey vardr. lk olarak,
ortaya kma, tpk bir dn gibi, tek bir kez olan bir ey de
ildir; Doum , lm ve Ortaya kma Kaytlar yoktur. Oto304

biyografilerin de aydnlatt gibi, iriinin kendi arkadalarn^ kar

sna ecin sel olarak km as (yani ecin selliim aklam as), e
cinselliini i arkadalarna aklamasndan ya da bu kim likle kar
larna kmasndan farkl bir eydir; ayrca kiinin kendisini bu
iki tamtma/var etm e biim i de, aile veya teki ilikilerde kendini
bu ekilde tantma/var etm e biim inden farkldr. Bunlar farkl za
manlarda ve .ok farkl sonularla yaplabilir. kincisi, kiinin her
hangi bir ortamda ecinselliini ilan etm esi, tek bir srete yalnzca
tek bir an olabilir. Bu, ilikilerde kkl deiim ler yaanm asna yol
aabilir, ama b yle olduunda bile, yen i duruma ilerlik kazan
drlarak devam etm esi gerekir. Bundan byle, arkadalk alan,
politik pratikler ve cinsel ilikilerin yen i tem ellerde ina edilm esi
gerekir.
Bu anlamda ortaya km a bilin ykseltm e gruplarnda ey
le r in d z e n irii tesine evirir; toplumsal destein retilmesinden
nce, k iisel bir yeniden inann gereklem esi gerekir ya da eri azndan daha gelikin bir hale getirilmelidir. Toplum sal destek son
' derece deikendir. D estek leyici bir i ortamnda ortaya kma/
kendini tantma, kolay ve gelitirici olabilir. Tersi bir ortamdaysa
byk bir olaslkla iin kaybedilm esi anlamna gelecektir. Baz ailelerde sonu, bunu kolaylkla kabullenm ek olurken bazlarnda, ana babann erkeklik ve kadnlkla etkileim lerine bal olarak kor-'
kun bir duygusal travma yaanr.
Baka bir adan, yani yeniden na edilen kiisel alarn bir
ecinsel cem aatine yaylm as bakmndan sre, bilin yk
seltm eye yakndr. K ukusuz ecinsel kurtulu hareketinden nce
de ecin sel insanlarn kendi alar vard, bu insanlarn ykleri
ecinsel tarihiler tarfndan yava yava ortaya karlyor. 1970li
yllar, ecinsellerin varolu koullarnda ve bunlar zerinde te
m ellenen ihtiyatl i dnyalarnn varolu koullarnda yaanan ni
cel bir deiim e tank oldu. E cinsel cem aatler San Francisco ve
; Sydney gibi ehirlerde kayda deer bir lde gelim eye balad ve
bu cemaatlerin taleplerini karlamaya yn elik bir hizmet sektr
yaygnlaarak hem saysal hem de boyutsal bir byme gsterdi.
B ylece bir ecin sel kapitalizm i dodu v e ecin sel i adamlar da
ecinsel politikada, ecin sel kurtulu hareketini balatm olan radikallerinkiyle kyaslanabilir etkide g oluturmaya baladlar. ,
F2QN/Topiumsal Cinsiyet ve ktidar"

305

Bu gelim e, daha en batan itibaren ortaya km a srecinde

rtk olarak var olan bir soruyu, K ii tam olarak ne olduunu id
dia etmektedir? sorusunu keskinletirdi. E cinsel kim liin do
asna ilikin ikilem lerden 7. B lm de sz etmitik. E cinsel olaralc ortaya kma, her iki cinsiyet iin de, tek bir allm cin sel
karakterin tem el zelliklerinin yadsnmas anlamna geliyordu.
Peki ama bu, teki cinsiyetin iddia edilm esi anlamna m g e
liyordu? Erkeksi v e kadns zelliklerin birletirilm eye allm as,
bizzat ecin sellik kategorisinin yitip gitm esi riskini tayordu.
B y le bir ey yaanrsa, ecinsel gururun varlndan nasl s z e- dilebilirdi, artk hareketin v e cemaatin tem eli iddia edilebilir m iy
di? E cinsel erkeklerin kadm slm da srar eden D avid Fem bach
ve ecin selliin transseksel tem elini ne sren Mario M ieli gibi
teorisyenlere ramen, 1970lerde ecinsel erkekler arasnda y a
anan deiim , bir ecin sel erkeklii tanmlayarak bu gerilimleri
hzla giderm eye balam t. 1970lerin sonlan v e 1980lerin ba
larnda ortaya kan klon slubu (erkek bedenini n plana
karacak biim de vcudu sarp sarmalayan dar pantolonlar ve
byk) bunun en grnr belirginlem esiydi. Bu daha sonra, uzlam sal erkekliin banndrd ayncalklara ynelik talep gibi, bu
tr sluplardan da rahatsz olan lezbiyen kadnlara ilikin g e
rilimler yaratt.
:
T ek bir adan ele alndnda yapbozumc argman, ortaya
km a m antn srdrmektedir! Ortaya kma, bir heteroseksellik grnmn ayakta tutma abasn yadsmaktadr. Bu
grnm, muhtem elen kiiliin nem siz bir paras olm a eilim ini
tamaz ve L aingin tanmlad (9. B l m de ele alman D avid
rnei) gibi gelikin bir sahte-benlik sistem i dourabilir. K ii,
b yle bir kiilik yapsn rahatlkla rtbas edem ez. A yn ekilde
ite, derinlerde sakl benlikten fkran bir tr doal ecin sellik de
bunun yerine geirilem eyecektir, Yapbozum cu argman, sahte
benlik eletirisini k iiyi benzer biim de dem ode ve baskc
durularda dondufabilen ve bu benliin yerini alan kurulmu ben
liklere de yneltir.
A m a ortaya km a, yalnzca kiisel yeniden kurulua ait bir
jest olmaktan ibaret deildir. A yn zamanda bir dayanm a ya
ratmaya, bir dayanm aya ulamaya ynelik bir giriimdir. E
306

cin sel kim liin eksiksiz bir yapbozum u, bunun temelini andracak ve ortak sorunlar ele alma ve ecinsellerin hl kar
lamakta olduu dmanlkla m cadele etm eye ilikin kiisel ve
ortak kaynaklarn yok edilm esi riskini tayacaktr. AID Sin, has
tala yakalananlarn desteklenm esi, hastaln yaylmasn nle
m eye ynelik stratejilerin gelitirilm esi ve korku taciri medyayla
baa klm as ynnde bir ihtiya yaratarak yaylm as, bu kay
naklarn ne denli nem li olduunu kantlyor. E cinsellik tanm
toplumsal cinsiyet ilikilerinin toplumu kuatan byk yaps iinde ayakta tutulduu srece, ecin sel insanlar bu tanm arzu et
tikleri gibi benim sem ede v e reddetmede tam anlam yla zgr ola
mayacaklardr.
Buna ramen, kiisel yaamn yeniden inas yine de her zaman
bask ve teh|ike altnda srdrlmektedir. B ilin ykseltm e grup
lar, yeterince derine inm edikleri ynndeki eletirilere kar sa
vunmaszdr. A yn ekilde, ortaya km a grn, benim seyen
kiilik politikalar da deiim in miktarn ve grnmn kst
lam aya ynelik gl itkiler ierirler.
Kadn ve ecinsel kurtulu hareketlerinin douu, yalnzca heteroseKsueT efkejd ^ m j pffiSfarna meydan okumakla kahajji^m '
larm erkekliklerinin deerine de kar kyordu. Bu meydan 6kmn^ghlkl gz ard ed ilm i|f"veya gzdehTcm lm olsa a
Taz kiiler bundanTTazlasyla etkilendi; bu, V ic Seidlern M en
and Fem inism (Erkekler ve Fem inizm ) balkl m akalesinde ok iyi tanmlanan bir deneyim di. U nbecom ing M en in (Erkeklikten
Syrlmak) yazarlarndan biri, kz arkadann ilk fem inist kon
feranslardan birine gittiini grp de kendisinin artk eylem den uzalc durduunu fark ettiinde Amerikan S o lunda tarihsel bir u
raa gelinm iti. Bu deneyim in sonucunda kalem e alnan W omen
Together and M e A lon e (Kadnlar Bir Arada, B en Bir Bam a)
balkl makale, bir karma duygular klasiidir. Karma bilin yk
seltm e gruplaryla yaanan baz ilk deneyim lerden sonra fem inizm ,
erkeklere neredeyse, pnce kendi e v le n n e e j r ij ^
SylyordumSonunda OTtya lcan erkek hareketinin kar
makark kamu politikasn 12. B l m de ele alacaz; burada
zerinde duracamz nokta ise bu hareketin, erkekliin_kiisekbir^
dzeyde yeniden inas iin gelitirm i olduu.iki pratik.

Birinci pratik, kavran asndan hayli basit. B ilin ykseltm e

grubu fikri feminizm den, dn alnarak erkeklere"yarlanmtr.
" B ^ y a fla ^
oluan bir grup birka ay~~boyunca d zenli;olarakT o p T a ^ v e " d u y g l f r T a k k n d a
birbirleriyle k onuurlar. Bu tr erkek gruplar, 1 9 7 0 *lerin bn'r '
siyetilik kart erkek hareketinde nem D n T ^ ^ t u ^
gruplardan bazlarna bugn bile rastlanmaktadr. nbecom ng
M en ve W arien'PaiTeirn The L iberated M an adl kitabnda geen
bir erkek grubunun yklem esi gibi belgeler, ilk dnemlerinde bile
erkeklerin ilgi odaklarnn farkllatn gsteriyor. Paul M orrison,
bu v e bunu izleyen aklamalarnda ana tem a ortaya atyor: K a
tlmclarn kadnlara ynelik cinsiyeti tutum ve davranlarnn
farkna vararak bunlar ele almalar; kendi erkekliklerini, yetim e
srecinde bu erkekliin nasl biim lendiini ve duygularnn ifade
edilm esini nasl daralttn ve ilikilerinin derinliini nasl kst
ladn tartmalar ve birbirlerine duygusal adan destek o l
malar.
Bu hem fem inizm in desteklenm esini gden politik bir tasary
hem de kt toplumsal cinsiyet ilikilerinin erkeklere verdii ha
sar onarmay amalayan tedavi amal bir tasary ieriyordu.
Bunlarn ille de birbirleriyle badamalar gerekmiyordu, hatta g e
nellikle eliiyorlard. K ukusuz cinsiyetiliin erkeklii sarp sar
malayan kklerinin sklp atlmasn amalayan politik tasarnn
ne denli g olduu anlalm t. Erkek gruplarnda, bir erkein ka
dnlar zerinde nasl bask uygulad konusunda allm as, kadn
gruplarnda bir kadna nasl bask uyguland konusunun ele almmasdan ok farklyd. Szgelim i, bir kadnn, radikal fe
minizmin erkeklerle etkileim leri sulayc tonuyla iddetlenen bir
tepki ya da fke duym aya ynlendirilm esinin tersine, erkek su
luluk duymaya tevik ediliyordu. 1970Merin ortalarndaki li
teratrnde, rnein Jon Snodgrassn derlem esi F or M en A gain st
Sexism (C insiyetilie Kar Olan Erkekler in) gibi metinlerde,
youn bir sululuk duygusu ar basyordu. yle grnyor ki er
kekler arasndaki sululuk ve hayal krkl, kurulan birok gru
bun dalmasna yol amtr.
Hayal krkl aslnda beklenen bir sonutu, bu Andrew T olso n n ngilterede 1 9 7 0 lerin ortasnda boy gsteren erkek grup308

larma ilikin tartmasnda aka grlmektedir,. Kadnlarn bilin

ykseltm e gruplar, byk alarn kurulmasna katkda bulunurken,
cinsiyetilik kart erkek gruplar e r k e k t e n d dnyadaki arda
almalarn zorlatrmtr-, B ir taraftan erkeksi ortamlardaki rutin
v e genellikle de tehlikeli cin siyetiiikle kiisel dzeyde baa
klm as gtr. D ier taraftan, cinsiyeti Ikie il llT ~ k ^ ]^ n nr^
tya atm as m iivdnuna sapjanp kalm a ve ataerkil pratiklere meydan okuma, nem li lde bir itibar kaybyla sonulanacaktr. ICa^
dnlann karlaryla ilgili konularn peine taklan bir erlcek^'
rahatlkla aptalL hafiften de lgn ya da yoldan km^BmroIamlr
tanm lanacaktr.
Sululuk duygusuna verilen daha kolay bir yantsa, kadnlarn
ezildiinin yadsm m asyd; daha da iyisi, erkeklerin de ayn lde
ezildii iddia ediliyordu. Bu yol, A B D de Men*s Liberation isim li
kitaplarnda erkeklik reformunu kadnln fem inist yeniden in
asna kout olarak sunan Warren Farrell ve Jack N ich ols gibi yazarlarca kat edilmitir. Toplum sal cinsiyet ilikilerinin cinsiyet rgl
yorumu, bunu olduka kolay hale getirmitir: Eer bir kadnn cin
siyet rol, kii iin kendi iinde baskcysa, bir erkein cinsiyet ro
l de kendi iinde baskc olm ak durumundadr. Buna verilen uy
gun karlk ise klielerden uzak durmaya ve bu klielerin neden
olduu ruhsal hasar onarmaya alm ak olmutu.
Bunun sonucu ise cinsiyetilik kart erkek hareketinden daha
hzl byyen erkeklik terapisi olarak adlandrlabilecek bir pra
tik olmutur. Bu pratik bir lde, kendilerine ynelik erkek grup
larnda uygulanm akla birlikte, daha ok duygu tanm gruplar,
snma evleri, kurslar, klinikler ve merkezler gibi ortamlarda, yz
yze danma v e psikoterapi seanslarnda uygulanmtr. Bu or
tamlarn ieriinin tanmlanmas, elinde erkeklie dair bir mesajla
ortaya kan bir terapistin bulunuunu gerektirir. Herb G oldbergn
The H a za rd s o f B eing M a le i (Erkek Olmann Tehlikeleri) ve Albert E llisin Sex a n d the L ib era ted M ani (C insellik ve z
grlemi Erkek) gibi metinler, sz konusu mesajn toplumsal cin
siyeti depolitize ettiini aka ortaya koymutur. Sululuk, akld
veya dem ode olarak yorumlanr. Kadnlarn ezilm esi, bir yanlsama
veya rol katlnn arl olarak grlr. E cinsellik ise hibir
ans tannmayarak g z ard edilir. A sl almas gereken ise er309

kekleri duygusal amazlara sokan kendi ekingenlikleri ve ifade

yetersizlikleridir,
yiletirme amal,bu terapi programnn baarl veya baarsz
olduuna dair hibir bulguya rastlamadm. A m a vurgulad nok
tann he olduu ok ak. Bu ise eitsizlikle m cadele edilm esi de7
il, heteroseksel erkekliin m odefnize edilm esi. K endilerine ik
tidar sahibi olarak meydan okunan ou erkein hissettii rahat
szlk, k iisel slupta gerekleecek bir d eiim le (kadnlarla k i
isel ilikilerde uygulanan taktiklere ilikin bir deiim le, belki de
yeni bir zkavrayla) giderilebilir; b oylece erkeklerin, sahip o l
duklar iktidar reten kurumsal dzenlem elere kar kmalarna
da gerek kalm az. Kim bilir belki de bu ie ilikin en ilgin ey, g e
nellikle bir terapistin yardmnn gerekiyor olmasdr.
Cinsel karakterin yeniden ina edilm esine yn elik bu giriim
lerdeki glklerden, kiilik politikasnn tamamen yalnz bana
braklm olduu sonucunu karmak kolaydr. A sl sorun ise k i
ilik politikasnn bakalar tarafndan terk edilm eyeceidir. r
nein Yeni Sa, ergenlik andaki genler ve ocuklar iin etkin
bir biim de saldrgan, egem en v e sert erkeklik m odelleri ina et
m eyi srdryor. Reagann Y ld z Savalar kampanyasnda o l
duka gzel bir biimde kaydedildii gibi R ocky, R am bo'yn,
R am bo da R ocky /V prtaya karmaktadr. Halihazrda geni bir
pazarlama program, He-rnan modelleri N azi izg i roman izeri
M jlnirden dn alnan imajlar zerinde tem elleniyora benzeyen
Kinatn Efendileri gibi olaand biim de vahi oyuncaklar
kk erkek ocuklarnn nne itiyor. K iilik politikas alannn
bu tf etkilere terk edilm esini onaylamak hayli zor.
Ama daha olumlu bir ey var ki, bu blm de taslan izdi
im iz deneyim ler, en azndan kiiliin k iisel abayla yeniden ku
rulmasnn balayabilecei eitli yollar olduunu gsteriyor. Bu
tr abalrm ne denli aama kaydedebilecei dier insanlara
baldr; ama bu deneyim ayn zamanda cin sel politikada kiisel
deiim le toplumsal hareketler arasnda gl bir balant oK
duunu ne sryor. 12. B ol m de bu konuyu ortak balamda ele
alacam.
:

310

NOTLAR

KLK, TOPLUM VE YAAM YKS

(s. 288-94). Alntlar: Freud (1905), s. 77-78; Sullivan (1984), s. 55; Aziz
Paulusun Ephesoslulara Mektubu 4:25. retme eyleminin duygusal
boyutu zerine bkz, Otto (1982) ve baka kaynaklar. Burada nerilen
yaam izgisi yaklam M aking the D ifferen ce ve zellikle T ea ch ers
W o rk iin yaplan aratrmalarda olumlu sonu vermiti. Son za
manlarda, toplum bilimleri metodu olarak yaam yksne duyulan ilgi
- Bartaux (1981) ve Plummer (1983) - umut verici. Ama yaam y
ks aratrmasnn en nemli ksmn oluturan, psikanalize bir nok
taya kadar ulaabiliyor. Yntemin en verimli teorisyeni olan SarEredan
hibir ey renilmemi.
KLN TARHSEL DNAM
(s. 294-300). Kzlarn okul eitimine katlm oranlan Okullar Ko
misyonundan (1975) alnmtr. Alntlayan, Faye Taylor, T eachers'
W ork, s, 188.
KLK POLTKASI
(s. 300-10). Ders kitab blm balklan Casner ve GabrieTdan (1955) alnd. Gizli eitim program ve i dnyasndaki basklar iin bkz.
Bowles ve Gintis (1976). Bilin ykseltme gruplarnn nemine ilikin
bilgi in bkz. Ailen (1970), Ortaya kma tartmalar iin bkz. Wolfe
ve Stanley (1980), Silverstein (1982) ve Clark (198,3).

311

Drdnc Ksm

Cinsel politika
TSfSf

\\

XI
Cinsel ideoloji

A. SYLEM VE PRATK
Mary W ollstonecraft, kadnlarn haklarn dile getirmek ve sa
vunmak iin_kalemini eline aldnda, aklnda ncelikle ideolojiyle
ilgili konular vard: A h lk, adap, eitim ve din. Bu "konular, o za
mandan beri toplumsal cinsiyet literatrnn ayrlmaz bir paras
olagelm i; v e ok az sayda yazar ideolojinin gcnden phe et
mitir. Em m a Goldman kadar gl bir materyalist bile kadnlan
sendikalatrmann gln u ekilde aklamaktan honuttu:

Bir kadn, ii olarak konumunu, nne kan ilk frsatta terk edecei
geici bir konum olarak grr. Erkeklerle karlatrldnda kadnlan
315

316

'

K eza ada teoride de, ideolojiyi cinsel politika alan olarak ele
almaya ynelik gl bir eilim .mevcuttur. Szgelim i, Julia Kristeva, cinsel ve sem boliin koparlamaz birlikteliinden yeni fe
minizm in alan olarak sz eder. Juliet M itchell ve Roberta Hamilton da, ataerkillii snf ilikilerince ynetilen" bir retim alan
nn aksine, bir ideoloji alan olarak ele alrlar. Fransz gstergebilim ve sylem teorisi zerinde tem ellenen gl literatr,
ataerkil sem bolizm ve dili, etkili bir ekilde, kendine yeterli, kapal
bir sistem olarak analiz ederler.
K ayda deer bir aratrma silsilesi de, klielere ilikin bildik aratrmalarn tesine geip toplumsal cinsiyete dair tm sylem le
rin rtk yapsna ynelerek kadnlarn ve erkeklerin sem bolletirilmesi zerinde younlam tr. Jo S p en cein W hat do People
do ali D ay? (nsanlar Btn Gn N e Yaparlar?) ve W endy H ollw a y in Gender D ifference and the Production o f Subjectivity
(Toplum sal Cinsiyet Farkll ve znelliin retilmesi)^ balkl
makaleleri gibi, bu aratrmann en etkili rnekleri, deiim ve
elikinin izlerini sem bolik tem sil srecinde aramaya ynelm ek
tedir.
Bu aratrmalarn sonular birok adan nemlidir. Am a ideolojiye veya gstergebilim sel analize mutlak bir ncelik veren
ve sylem i kapal bir sistem olarak ele alan teorik bir programla il
gili ciddi sorunlar vardr. Lynne Segal, son donem fem inist te
oride idealizm e ynelik bir kayma yaandndan sz ediyor ve dil
gibi konularn gereinden fazla vurgulanmas yznden fem inist
hareketin temel olgularnn marjinalletiine dikkat ekiyor. T e
orik bir perspektiften bakldnda da bu literatrn byk bir
blmnn yine hayret verici ekilde tek ynl olduu grlyor.
Kurumlarm, ekonominin ve politikann rutin uygulamalarnn gz
ard edilm esi ise ideoloji analizlerinin genellikle hem iktidar hem
de kii ve grup aras ilikilere dair ham kategorik varsaymlarn en
tepesine yerletirildii anlamna geliyor. Sem bolletirm e analizi ne
denli gelikin olursa olsun bu yzden byk lde deer kay-

--- ................... . ......... ....................................... .

rgtlemenin son derece zor olmasnn nedeni budr. Neden sen

dikaya ye olaym ki? Nasl olsa evlenip yuva kuracam. B e
bekliinden beri kendisine, temel dev olarak peine dmesi re
tilen ey bu deil mi zaten?

bediyor.
Bunun nne gem enin yolu ise kurumlara, ekonomiye v e ben
zerlerine hak ettikleri nem in verilm esinden gem iyor yalnzca. Bu
anlamda, bizzat sylem ve sem bolletirm enin, teki pratiklerle ya
psal balants olan ve teki pratik biim leriyle pek ok benzerlik
ieren birer pratik olduunun farkna varlmas tem el nem tayr.
K eza onlarn da, balam n, kurumsallamann v e grup oluumunun
hesaba katlarak analiz edilm eleri gerekiyor. Bunlara hangi grup
larn dahil olduunun ve bu tr pratiklerde toplumsal cinsiyet ilikileri kapsamnda toplumsal uzmanlamann nasl kurulduunun
deerlendirilm esi nem li grnyor. Halihazrdaki toplumsal cin
siyet tartmasnda tad nem e karn ideoloji analizine, yapsal
ve kiisel bir toplum sal cinsiyet analizi erevesi hazrlanana kadar
kalkm am olmamn nedeni de bu.
Dilin pratik balam v e kurum sallamas, bir pragmatizm so
runu olmaktan, yani m evcut szd izim sel ve anlamsal yapnn u y
gulam a ve kullanm na ilikin bir sorun olmaktan daha fazlasn ierir. Tarihsel zaman kapsam nda dnlecek olursa pratik,
szdizim i v e anlam bilimin de kurucu esidir. rnein dil ta
rihileri, modern dnem balarnda ngilizcede eril zamirlerin hem
erkek hem kadnlar iin kullanlm asnda grld gibi, giderek
artan d ilsel cin siyetilie dikkat ekerler. Casey M iller ve K ate'
Sw ift in iddia ettii gibi bunun, d il otoriteleri olarak faaliyet
gsterebilen ve cinsiyeti kullanm lar standart halinde dayatabilen
entelektellerin (Dr. Johnson bunlardan biriydi) tarihsel geliim i
balam nda dnlm esi gerekir. Bu ynde icat edilen nem li aralardan biri de szlkt. lk^ szlklerin, ksm en renimin ikam esi olarak kadnlarn eitim ini am alam olm as, zerinde d u
rulmas gereken bir noktadr.
t
Toplum sal balam n, kltrn benim senm esi, dier bir de
y ile ideoloji elerinin sahiplenilm esi ve kullanlmasndaki ne
mi, gepi bir koullar alan iin belgelenebilir. Angela M cRobb ienin ngilterede kadnlk kltr zerine yapt aratrma,
yapsalc teoriyi tem el aldndan zellik le inandrc bir rnektir,
M cR ob bienin yapt alan aratrmas, ergenlik andaki yenyetm e ii snf kzlarnn iinde bulunduklar yoksulluk, kstlam a v e
basla ortamnn, kadnsl abartan v e evlilii yaamn asl amac
317

olarak romantikletiren kltrel bir pratik araclyla nasl kat

lanlr klndn ok ak biim de gstermektedir.
A ile . aratrmalar da, benzer bir ekilde yetikinleraras
balamda barnan ideolojinin varlna dikkat ekm ektedir. j?aulne H untn bir ngiliz kyndekH blm ne ilildn^antrmas,
bizzat iinde bulunulan koullarn eylerinde tam gn ocuk ba
km n stlenen kadnlar iin g elen ek ili ijeslem e eklini orta
ya koymaktadr. Kadnlar, kocalarnn planlarna uymakla ykm
ldr, kamusal dnyadan tecrit edilm i, politika tarafndan sin
dirilmilerdir ve ocuk bakm onlar iin yaamn m erkezindeki de
neyim olm ak durumundadr. Yine de ideoloji baz alardan teki
pratiklerin m antn nemsemeyebilmektedir. E vi geindirenlerin
koca olduu inan, cret karl alan kadnlarn ailelerinde de
ayakta tutulmaktadr. Kadn kocasndan daha fazla para kazansa
bile, bu bir erkek iin onur krcdr sznde grld gibi, eletirilen ideoloji deil, iftlerin iinde bulunduu koul olur.
Am a iyerine ilikin almalarda, iinde bulunulan koul ve ideoloji arasndaki etkileim en ak ekilde gsterilmektedir. M ichael Kordann M a l e Chauvinism* & izd ii N ew York i yaam
tasviri, cinsiyeti ideolojinin, terfi ettirme veya grev datm gibi
ynetim ve denetim pratiklerine nasl kk saldn v e eitsizliin
sylem de rasyonelletirilm esi olarak ilediini gstermektedir.
Korda, bu ortamda fem inist argmann cinsellikle ilgili konulara
kaymasnn [rnein Germaine Greeri The F em ale Eunuchmda
(di E dilm i K adn ) grld gibi], kurum yneticilerini pa
rayla ilg ili olarak kendilerine zor gelen konularla kar karya
kalmaktan kurtarmakla erkeklerin iini rahatlattna dikkat eker.
5. B lm de szn ettiim iz, C ollinsom ve K nightsm ngilterede
bir sigorta irketini konu alan almalar, cinsiyeti ideolojiyi ina
etmek ve savunmak iin harcanan abann miktarn vurgulamak
tadr, :
Cinsel ideolojinin iyerinde korunmasna ilikin en btnlkl
ve en gelikin aklama, ynthia C ockbum n B ro th ers'dr. B u
rada ideoloji analizi, birka kuak nce kadnlarn tamamen dlan
d ngiliz matbaa endstrisinin tarihsel geliim i balamnda ya
plr. Kadnlarn doal zayfl v e dizgicilik iine uygun o l
madklar ynndeki ideoloji, bylece m evcut pratiin rasyonelle318

tirilm esi kadar tarihin bastrlmasn da ierir. Dizgicilerin kolektif

pratii gnm zde gl bir teknolojik deiimle (tarih say
fasndan) silinm ekte ve kukusuz cinsiyete dayal iblmnn ge-,
leneksel gerekelendirilm eleri de bu sreten nasibini almaktadr.
Cockbum , belirli bir cinsel ideoloji biim i olan geleneksel ataerldlliin sona erdiini belgeler ama ona gre erkeklerin bu
iyerlerindeki iktidarnn kurumsal temelleri, ynetim, sendika ve
eitim zerindeki denetimleri, muhafaza edilmektedir. Yksek tek
nolojinin erkeksi 'gizemi gibi yeni rasyonellem eler ise eksik ika
melerdir.
Cinsel ideolojide yer alan srece ve gerilim e ilikin benzer ka
ntlara, okullar zerine yaplan aratrmada da rastlanabilir. Cin
siyet rolleri literatrnde okullar, ocuklara dayatlan bir top
lum sallatrma etkeni olarak ok sk ele alnmaktadr. Ama okul
larn ayn zamanda toplumsal cinsiyet izgileri kapsamnda bir i
blm yaanan iyerleri olduklarnn da unutulmamas gerekir.
retmenleri konu alan son yllardaki bir aratrma' cinsel po
litikayla ilintili birok konunun varlna dikkat ekmektedir.
retmenler yen i fem inizm in ortaya kndan etkilenen asl meslek
gruplarndan birini tekil eder; tepkileri ise gl bir destekten sert
dm anla kadar eitlilik gsterir. ou okulda grlen sonu,
retim program, terfi, cinsel taciz ve benzeri konularda bazen ak atmalara dnen aktif bir pazarlktr. Bu ekilde tm okul
ynetim inin deitirilm esi bile mmkn olabilir, 8. B l m de
szn ettiim iz, yalnzca kz ocuklara eitim veren zel Aubum
K oleji bu adan kayda deer bir rnektir. Bu okul, kendisini pro
fesyonel em ek piyasasna ynelik olarak yeniden konum luyor ve
mfredatn, matematik ve fen bilimlerini n plana karacak bi
im de yenilem ektedir. Okulun eitim politikasnn hemen hemen
her boyutunda kadnln yeniden tanmlan gze arpar,
Bu tr bulgular, ideolojinin ekonom iye ve kurumsal dzenle
m elere indirgendiini ima etm edii gibi, m addi bir dnyayla
kyaslanm as gerektiini de belirtmez. Vurgulad nokta, ideolo
jinin insanlarn yapt eyler olarak grlmesi, ideolojik pratiin
de belirli balamlarda gerekleen ve bu balamlara verilen tep
kiler olarak anlalm as gerektiidir. in kendisi ok ak bir bi
im de ideolojik bir pratiktir. rnein, bir okulun retim program
319

renciler iin renim srecinin tanmlanmas olduu kadar

retmenler iin de bir em ek srecidir. Bunun tam olarak anlala
bilm esi iin, iyerinin .toplumsal yapsnn, endstrinin ekonom i
politiinin v e br toplum sal evrelerdeki ideoloji rntleriyle
balantlarnn incelenm esi gerekmektedir.
Bu deerlendirmeler bizi, ada sylem teorilerinden ok bilgi
sosyolojisi gelen ein e daha yakn bir cin sel ideoloji yaklam na
yneltecektir. Ancak bu yaklam n kim i nem li glkler ierdiini de belirtm eliyim . Baz b ilgi sosyolojisi versiyonlar, ideolojiy toplum sal karn bir yan ss olarak sunduklarndan in
dirgemecidirler. B ilgi sosyolojisi byk lde, dncelerin isel
yapsna yn elik olduka ham bir yaklam benim sedii gibi, sem
bolletirm e srecine dair syleyecek fazla eyi de yoktur. Sonuta
bilgi sosyolojisinin pek ok versiyonu, toplum sal yapya ilikin bir
snf analizi zerinde tem ellenm ekte ve toplumsal cinsiyeti ta
mamen gz ard etmektedir.
_ ,
Ama bu sorunlarn hibiri zm sz deildir. deolojik pratiin
zerk olduu iddialarm ne srerek deil, onu tutarl bir biim de,
ontolojik adan teki pratiklere denk ve toplumsal karlarn ku
ruluuna onlarla ayn lde katlan bir pratik olarak grme y o
luyla, indirgem ecilikten sakmlabilir. B ilgi sosyolojisi alannda,
Georg L ukcsn eylem e v e Avrupa felsefesi analizi ile Lucien
Goldm annm Jansenizm analizi gibi baz klasik aratrmalar, ideolojinin isel yapsyla yakndan balantldr. Ayrca b ilgi so s
yolojisi yaklam nn etkili bir ekilde toplumsal cinsiyete uyarlanabileceine dair nem li bir kant mevcuttur: V iola Klein n
1946 kadar eski bir tarihte yaym lanm olan The Fem inine C h aracter (Kadns Karakter) adl kitab.
nemli olan, bilgi so sy o lo jisinin toplumsal cinsiyet konusuna
kalp halinde uyarlanmas deil, bu gelenekte retilen yntem lerin
toplumsal cinsiyete dair bir toplum teorisini geniletecek biim de
kullanlmasdr. Aadaki tartmada ksm en ideolojik pratii karakterize etm ek iin sylem v e sem bolletirm e analizleri kul
lanacak; ksm en de cinsel ideolojinin retim balamlarna, bu
retim srecinin toplumsal cin siyet dzenini ilgilendiren so
nularna ve cin sel ideolojiyi retenlerin toplumsal karakterine dair
sorular ortaya atmak amacyla ideoloji teorisi ve bilgi so sy o lo
jisinden yararlanacam.

B. DEOLOJK SRELER
Toplum sal cin siyet ilikileri, toplum sal pratiin cinsiyet ve cin
sellik etrafnda yaplanmasn ierir. C insel ideolojide en yaygn
sre ise toplum sal pratii doallatrm a yoluyla eleri tek bir
btn halinde birletirerek sz konusu yapnn kertilmesini ier
mektedir.
lgintir ama toplumsal cinsiyet ilikilerinin doal olgular oiarak yorumlanmasna olaanst sk rastlanr. C insiyete dayal
iblm leri, hi istisnasz srekli bu ek ild e yorumlanr. rnein
Cockburn kadnlarn, aslnda matbaa m akinelerini altrabildikleri halde, bu makineleri altrmaya doal olarak yetersiz o l
duklar konusunda, nasl kandrldklarna dikkat eker. ocuk bakmndaki iblm ne iliirin tartmalarda kadnlarn annelie ve
ocuklara ynelik doal arzusu sorgulanm akszn kabul edilm ek
tedir. M ekanizm a ayn lde gl bir biim de kateksis yaps
zerinde de ilerlik gsterir. H eteroseksel ekim , daima doal bir
ey olarak yorumlanr ztlarn birbirini ekm esi ve toplumsal olarak yasaklanm ilikiler, zellikle de ecinsellik,' doal 'o l-'
mayan bir ey. olarak yorumlanr. Her ne kadar sre bu sefer,
teki iki yap iin s z konusu olduundan daha az srarc grnse
de, iktidar yaps bile (rnein sosyob iyolojid e) doallatnlm aktadr.
Son derece zt toplum sal ilikiler farkl zaman ve meknlarda
doallatrldmda bu srecin derin bir ekilde politik olan ka
rakteri de su yzne kar. Szgelim i, onsekizinci ve ondokuzuncu
yzyl Avrupa soyluluk kltrnde kadnlar doal olarak narin ka
bul edilirken, ou tara kltrnde doal olarak sert kabul edilirler. Doallatrm a mekanizm as bazen toplumsal d eim eye ilikin argmanlarda da kullanlmaktadr. E it oy haklc hareketinin,
politika alannn kadnlarn doal merhamet v e saflk vasflarnn
takviyesine ihtiya duyduu yolundaki argmann buna rnek
* gsterebiliriz. Bir tr ada eko-fem inizm in buna ok yakn o l
duu sylenebilir.. Bununla birlikte, doallatrmann ana etkisi muhafazakr olm a ynndedir; ilerici kullanm larysa, doalla
trmann anonim lem esi riskini tar. T oplum sal ilikilerin doal
bir ey olarak yorumlanmas tem elde bu ilikilerin tarihselliinin

 i-

322

...... ... xi.V .

I
3
bastrlmasna yol aar. Bu ise, insan pratiinin insanl yeniden
yaratma olanann ortadan kaldrlmas anlamn tar. Verena
S tolck eun ve Marie de Lepervanchem eitsizliin doallatrlmasna ilikin almalar, bu srecin toplumsal cinsiyetle
balants ile rklk gibi dier toplum sal eitsizlik biim leriyle oi
an balants arasnda yaknlklar olduunu gstermektedir. A s
lnda bunlar birbirlerinin koulu olurlar. S tolck eun iaret ettii g i
bi, biyolojzm rksal saflk adna kadnlarn cinselliini denetle
m eye ynelik bir drtnn ortaya km asna yol aar.
' "yleyse, doallatrma biyolojik bilim in neyi aklayabildii
veya aklayamadna ilikin naif bir hata deildir. K olektif bir
dzeyde, biyolojik ^olgular yrekli gz ard eden fazlasyla
gdlenmi ideolojik bir pratiktir. D oa, aklamadan ok, hakl
karmak iin kant olarak ne srlr. S z konusu hakl karma
nn mmkn olabilm esi, b iz za t,doann kendisinin basitletiril
m i, em atikletirilm i ve ahlkiletirilmi olarak- bir dzen iinde
kavranmasna baldr.
B ylece d oallatrma, cinsel ideolojide ikinci bir tem el sreci,
toplumsal cinsiyet dnyasnn b ilisel arndrlmasn gerektirir.
f
Bunun en bildik biim i ise Patricia Edgar'n M edia She'si (M edya
Kadn) gibi kitle iletiim almalarnda belgelenen Jdieletirmedir. Gerek pratikler dank ve karmakark bir halde bulunur,
bunlarn ideolojik, tem silleri ise tertemizdir. T elevizyon rek
lamlarnda aileler hepten mutludur, babalarn hepsi almaktadr
1
ve anneler de ev iini gerekten severler. Ekranda dans eden gen
kzlarn hepsinin uzun bacaklar, bem beyaz dileri, kamayan
oraplar vardr ve akamlar kesinlikle bo olurlar. ocuklarn ki
taplar, Bob D ix o n m Catching hem Young'da (Aa Yaken E i
lir) ayrntl olarak gsterdii gibi, rk ve sn f mesajlaryla dolu ol I
duu kadar k lielem i toplumsal cinsiyet im geleriyle de doludur. :
Jo Spencein kadnlarn fotoraf imajlarna ilikin alm as,
klieletirm e srecinin tekil birimin tesine gem eyi nasl ba
ardm gsterir. Bir reklam veya haber film i topluluu bir kme Jv
olarak ele alndnda, bir kadnn,yaamnn rtk anlats nkurduklar grlr; yle ki tekil birimler bu anlatya yerletirilmekte
ve anlatnn mantna bavurmaktadrlar. S pencein 1970lerde aratrd n giliz popler medyasnda bu anlat, kadnlar erkeklere 32

v e ocuklara hizm et eden kiiler olarak gsteren, (lm dla

makla birlikte) fazlasyla geleneksel bir yaam dngs etrafnda
rlmt. Am a Spence, 1970lerin sonlarnda eitli sorunlar ile
cretli em ei ok daha fazla kabul eden ve kadnlar iin kiisel
mutluluu daha fazla vurgulayan k lk deitirmi yeni bir an
latnn ortaya km aya baladna dikkat ekiyordu.
rtk , anlatya ters den birimlerin dlanmas yoluyla ideolojik dnyann arndrlmas, anlatnn kamusal dnyayla ba
lantl olduu bir st noktaya ular. Haber balklarnn yalnzca
kk bir yzdesinin kadnlara ayrlyor oluu, medya arafrmalarnda ortaya kan bildik bir bulgudur. Kadnlar ayn za
manda dier kitle iletiim biim lerinden dlanmann skntsn da
ekerler, A y a ayak basan ilk insan, kendisinden haber bekleyen
dnyaya yle sesleniyordu: Bu bir adam iin kk bir adm, ama insanolu iin dev bir sram a. A yn y l (1969) A H istory o f
the Scottish P eo p le (sko Halknn Tarihi) adyla yaymlanan, pek
ok vg alm bir kitap, neredeyse tamamen erkekler hakkn
dayd; byk lde, sanki skoyan tek sakinleri erkeklermi
gibi okunuyordu ve sayca en fazla skoyalnm alt endstri
dnda btn endstrileri tek tek ele alyordu (dizininde evlere
yer verilm iti ama ev iinden eser yoktu). Londrada z
grlemenin D iyalek tii konulu etkili bir uluslararas konferans
dzenlenmiti; konumaclarn hepsi erkekti; sava, delilik, evre,
em peryalizm, rk, edebiyat, kapitalizm ve sosyalizm gibi konular
tartlm, ama kadnlarn konumu ya da ecinsellerin ezilm esine
hi deinilm em i ti.
Bu rn ek ,, 1960larn sonlarnda yaanan olaylard, ama
kltrel pratiin baz alanlar hi deilse o zamandan beri deiim
geirdi. Resm i d il aka cin siyeti olm a eilim ini artk daha az ta
yor. Y ine de Amerikan Psikoloji B irlii gibi bir kurulu, 1977de
dergilerinde cinsiyetilik kart bir dil kullanma politikas g e
litirdi. En byk yaynclar artk bir fem inist, cadn almalar v e
ya kadn yazarlar listesine yer veriyorlar; aslnda bu, gnmz
kitap yaynclnda su stnde kalm ay en fazla baaran alanlardan
biri. Am a Sheila R ow botham n W om ans Consciousness, M an s
W o rld ,d& (Kadn B ilinci, Erkek Dnyas) dikkat ektii, sol ka
nattaki erkeklerin bile toplumsal cinsiyet konularn ciddi bir po323

litika olarak kabul etm ede glk yaamalar sorunu varlm hl

koruyor - ve tab ii ki yalnzca S o lda deil. Snflandrlm yayn
listeleri v eya m edyann (bir konuyu vs.) nem sizletirm esi gibi
mekanizmalar araclyla marjinalletirilme, bir lde kadnlarn
dlanmasnn yerini ald. Kamusal dnyann tem el anlats -s a v a
lar, roketler, hkmetlerin baarszlklar, kazanlarn y ksel
m e si- eskisi gibi devam ediyor.
u tandk zel/kam usal ayrmysa, cin sel ideolojinin kalkt
en sistem atik arndrma biim i olan, dnyann bir ikilik (dikotom i) iinde alglanp sunulmas srecinin bir paras olmaktan
te bir ey deil. Am a bu yalnlatrrnada bir karmaklk kayna
yatyor aslnda. nk bir uca ekilecek olursa, erkeklerin dnyas
ve kadnlarn dnyas arasndaki nitel ayrm, dnyalarn her b i
rinde farkl kltrel mekanizmalarn ilerlik gsterm esini gerektiri
yor. Philip-Wylie-'nin-1951'-de'-yaymlanan' v e pek bilinm eyen b i
limkurgu roman The D isappearan ce, bunun ilgin rneklerinden
biri. Rom ann nermesi, kadnlarn ve erkeklerin birbirlerinin fi
ziksel dnyasndan drt yllna uzaklamalar, zerine kuruluyor;
bunun sonular ise farkl trde toplumsal kler yaanm as,
dnyalardan birinde bir nkleer sava, brnde de byk yan
gnlar v e salgn hastalklar patlak verm esi eklinde ortaya k o
yuluyor.
Arndrma drts, en byk' duygusal younluuna erkek e
cinselliini bir dzensizlik, pislik ve tehlike sem bol olarak y o
rumladnda ular. Baat cinsiyetin yeleri arasndaki erotik ilikilerden bylesine nefret eden bu tr bir ataerkil toplum sal
dzen paradoks iermektedir. Ortak kan olarak paylalan bu pa
radoks, kadm kurtuluu ve ecinsel kurtuluu arasndaki, ikircikli
duygularn parasdr. Bat kltrndeki hom ofobinin aklanm as
karmaktr ama bu fobinin bir ksm da, ecin sellik olgusunun, d o
allatrlm bir toplumsal cinsiyet ideolojisinin ve ikilik i e
risinde sunulan bir cinsel dnyann gvenilirliini tehdit etm esin
den kaynaklanyor olmaldr.
Cinsel ideolojinin ikilik ierisinde sunulan dnyasnda, top
lumsal yaam n tem sil edilm esine ynelik iki aracn hkim i
yetinden sz edilebilir. Bunlardan biri romantizmdir. Bu terim g e
nellikle Georgette Heyer veya J.R.R. Tolkien tarznda fanteziyle i324

likilendirildiinden, romantizmin gnlk yaam la balantsn ele *

alacam . Broadway mzikali, bu adan kayda deer bir rnektir.
M zikalin klasik temas, kk insanlarn yaamlardr: iftiler,
(Oklahom a!); askerler (Gney Pasifik)-, lunaparkta alanlar (Carou sel); kk apl dolandrclar (Guys a n d Dolls); fabrika
iileri (P yjam a G am e); yeniyetm e sokak eteleri (Bat ;Y a
kasnn H ikyesi). Seslenilen, gnlk yaamdr ve ounlukla da
gnlk yaam n zorluklar vurgulanr..Am a mzikalin iindeki tm
olaylarn zerinde dnd, parltlar saan ak ilikisi, kendisi
dndaki br konularn solukluu karsnda, gnlk yaam
dntrr. Gerek a k -B ro a d w a y m zikalinde, M ills ve B oon un
romanlarnda, kadn dergilerinde- bir ikilik iinde kurgulanm
dnyalarn sem bolik biim de brbiriyle yeniden ilikilendirilm esidir. H em ikiliin doruluunu iddia eder hem de k olunan bi
rey olarak her kadna, bu ikiliin bir grup olarak kadnlar iin kur
duu kstl ve ksr dnyadan kama yolu nerir.,
te yandan, hegenionik erkeklik de, kahraman biim inde do
allatrlr v e kahramanlar etrafnda dnen biim ler araclyla
sunulur: Destanlar, ak arklar, westernler, gerilim ykleri.
rnek alnacak bireyler zerindeki kltrel vurgu, kahraman o l
mayan erkekler ounluu tarafndan paylalmakta olan ayrca
lklarn onaylanm a ekli deildir yalnzca; ayn zamanda, tpk ro
mantizm gibi, gerek sorunlara sem bolik olarak deinm e biimidir.
Erkekler iin toplumsal cinsiyet ilikilerine dair sorunlardan b i
ri, uzun bir sredir erkekleraras iddet dzeyi olmutu. K lasik
eserlerdeki kahramanlarn iddet uzm an olm as tesadf deildir.
V ergiliu sin giriinde Askerler ve yiitlik iin sylyorum ark
m diyordu, askerlerin birinci srada oluu dikkat ekicidir.
A enas, A khilleus, Siegfried, Tristan ve Lanceiot, arkalarnda ton
larca ceset brakarak ilerlerler kendi yollarnda. Tarzan, B ulldog
Drummond, James Bond, Rambo v e Bruce L ee karakterleri farkl
tekniklere sahiptir, ama insan yaam na bundan daha fazla kym et
vermezler.
A m a ilk listede, szn ettiim iz figrler, iddet konusunda uz
man olmaktan ok daha fazlasn barndrrlar. rnein, lyada d es
tan, A k h illeu sun savam a becerisi etrafnda deil, bu beceriden
yararlanmay reddetmesi etrafnda dner. Savam ak iin geri

l
J!

dndnde asl amac, len dostu Patroklosun cn almaktr.

Tristan ie yalnzca yenilm ez bir dello ustas ve gl bir valye
deil, ayn zamanda ak acs eken bir sevdal, karmak duy
gulanmlar yaayan bir dot, kaytsz bir koca, epeyce iyi bir bes- ,
teci v e stne stlk bir de insanlarla dalga gem eyi seven akac
biridir. iddet, bu destanlarn erevesinin bir ksm n oluturur, ama ayn zamanda ahlki ve insans bir konu olarak ortaya atlr.
Buna lcarm, yirminci yzyln cani-kahramanlan, gerekd,
uyduruk figrlerdir ve ahlld sorgulama, modern ucuz romanlar
dan tamamen silinmitir. Eylem in duygudan - y a da en azndan,
duygusal karmaklktan- kopukluu s z konusudur k bu, 7.
B lm de kabaca resmedilen yabanclam a ve hegem onik er
kekliin tarihsel yrngesiyle ilikilidir. Clark Sm ithin 1 9 5 5 te
yaymlanan The Speaking Ey e (Konuan G z) adl gerilim roman
buna m kemmel bir rnek tekil eder. Sert erkek grnml kah
raman, aslnda bir irketin devir ilem lerini kontrol etm ekle grevli
bir muhasebecidir ve kendini, R aym ond Chandler tarz cinayet
olaylarnn iinde bulduunda enesini kapatp yumruklarn k o
nuturmaya balar.

C. KLTREL DNAMKLER
Cinsel ideolojinin tanhselligi, yalnzca kahramanln ierii gibi
ayrntlarda grlmez, ayn zamanda byk lekte rgtleniinde
de gze arpar. Kapitalizm ncesinde v e modern Avrupann ilk
dnemlerinde cinsel ideoloji, dinsel bir dnya grnn paras olaralc rgtleniyordu. Cinsel politika konulan, vahiy yoluyla veya
dini otoriteye bavurarak karar verilecek ahlki m eseleler olarak
kuruluyordu. Modern ada Avrupa kltrnde gerekleen m u
azzam modern seklerleme, baka alanlarda olduu kadar cinsel ideolojide de yaand. C insellie dair d oa bilim leri ile toplumsal
cinsiyete dair toplum bilimlerinin retilmesi, bu geliim in teorik
ehresini oluturdu.
'
K itlesel pratik perspektifinden bakldnda, asl nem li g e
lim e dinsel olandan bilim sel bir soyutlam a biimine, gei deil,
otoritenin deien temelidir. Seklerlem e, papazlarla piskopos326

larn toplumsal cinsiyet sorunlar zerinde sz sahibi olma

glerini y o k etti. K im in sz sahibi olaca ise -ta b ii eer byle bi
ri olacak sa- kesinlikle nceden kanlm az biim de belirlenmi de
ildi. B ilim ciler, brokratlar, retmenler ve dnrler, hep bir azdan hak iddia ediyor ve eylem in kebalarn tutuyorlard; Ama
iddialar en etkili olanlar ve toplum sal cinsiyet ile cinselliin seklerlem i sylem lerinin ina edilm esinde hegem onik konumda
bulunanlar, doktorlard.
Tarihiler artk pelc ok alanda cin sel ideolojinin tbbile
tirilmesinin izlerini aratryorlar. Avrupada Jeffrey W eeks tbbi
modeVin ecin sellie uygulanm belgeliyor; A B D de Barbara
Ehrenreich ve Deirdre English, kadnlarn bedenlerinin tbbile
tirilmesini ortaya dkyor; Avustralyada Kerreen Reiger ocuk
bakmnn ilk aamalarnda sorumluluu tbbn ele geiriini
gsteriyor. Btn bu rneklerde, keza Foucaultnun da Fransa iin
ne srd gibi, tbbi bir cinsel yaam teorisinin belirginle
m esine bir denetlem e pratii elik ediyor, B ylece, dorudan
doruya fiziksel hastalklar tedavi etme iinin tesine geen bir
toplum sal otorite biim i ina edilm i oluyor.
Bunun nem li bir sonucu da, duygusal yaam ve kileraras ilikilere ilikin sorunlarn psikiyatri biim inde tbbiletirilm esiydi.
E cinsel ilikiler, psikiyatrinin koruyucu kanatlan altnda ruhsal
br hastaln davurumu olarak tanmland. Kadnlarn ev inde
tabi klnm aya kar kmalar, ev kadn nevrozu adn ald. Gn
lk yaamdaki pek ok atma, yeniden yorumlanarak zm len
m em i ocukluk kom plekslerinin sonular olarak tanmland. T b
biletirme bylelik le ikili bir etkiye sahip oldu. Erkeksi bir m es
lein otoritesi zerinde tem ellenen daha dolaym l bir iktidar yaps
ina ederken, toplum sal cinsiyet ilikilerini de dorudan depolitize
etti.
Kukusuz, bu otoritenin yaratlmas atm aya son vermedi.
B izzat yeni otoritenin kendisine, bazen baarl ekilde meydan okunyor. E cinsel eylem ciler, resmi psikiyatriyi ecin sellii bir pa
toloji olarak tanmlamaktan vazgem eye zorluyor, ama yine de p si
kiyatrik pratikte ecinselliin bazen aka bu ekilde yorum lan
m as hl sryor. Tbbi otoritenin douu atmaya son ver
mekten ok, cin sel ideoloji dinamiinin ne dereceye kadar bir he327

..

gem onya m cadelesi olduunu gzler nne serdi. Sz konusu olan, toplumsal cinsiyet sorunlarnn kavranabilecei v e atm a
larn m cadeleyle halledilebilecei terimleri hazrlama gcyd.
Sekizinci B lm de erkeklikleraras ilikiler iin vurgulad
m z gibi hegem onya, topyekn bir kltrel denetim kurulmas ve
alternatiflerin yok edilm esi dem ek deildir. Bu dzeyde bir de
netim, uygulamada gereklem ez. G enelde cin sel ideolojide ar
basan gereklik tanm lan, her zaman iin eksik ve ,bir lde da
im a rekabet halindeki atlmlar olarak grlmelidir.
A slnda bunlan, karlanna dikildikleri: alternatifler tarafndan
ksm en tanmlanm olarak grm eliyiz. rnein, tbbiletirilm i,
toplum sal cinsiyet ideolojileri, K ilise gibi alternatif otorite bi
im lerine kar ksm en tanmlanrlar. te, cinsel politikaya ynelik
psikiyatrik mdahalelerde olduu gibi, pratik ahlkn gerek yar
glarnn neler olduuna dair bilim sel gerekeler gsterm e ih
tiyacnn nedeni budur. Bu gerekeler, genellikle teknik bir dil kul
lanarak rtk biim de ne srlr. Tbbi ideolojiler ayn zamanda
iyiletirm e denetimini insanlarn kendilerine brakmaya ynelik g i
riimlere kar da tanmlanr. M eslekten olanlarn doru yarglan ile m eslekten olmayanlarn cahillii ve yanlglar arasnda gl
bir ayrm ne srme ihtiyacnn nedeni de budur. Bu noktada tp,
aslnda K ilisenin dilini dn almaktadr.*
yleyse ekim e ideolojinin aynlm az bir parasdr. Ortaya
kard sem bolik kartlk biim leri, rnein erotik yaynlarda,
girift ve etkileyicidir. Burada, sadece tek bir ekim e rntsn,
7. B l m de tartlan kriz eilim lerinin izgilerini izleyen rnty ele alacam.
Kari Mannheim, ideolojiler, yani yerleik dzenle btnle
mi dnya grleri ile yerleik dzenin tesine geen topyalar
eklinde nl bir ayrm yapmt. Sade ama etkileyici bir ambalaj;
hegem onik cinsel ideolojinin ekim eli konumuna ilikin olarak
henz ne srdmz argman ise bu tabloyu iyice karmak
latryor. M evcut toplumsal cinsiyet dzeniyle byk lde ba
daan perspektifler ve ereveler , ile badamayanlar birbir* ng ilizce de , tp m e sle in de n o lm a y a n la r iin ku lla n la n la y kelim esi Y u n a n ca
Ja iko s'tan (h alk, halktan) g e lir ve esas o la ra k kilise y a d a ruhban m e n su b u o l
mayanlar belirtir, (y.h.n.)

i*

328

lerinden ayrmak gene faydal olacak.

B ylesi bir ayrm, erkeklerin iktidarnn kurumsak temellerini
riske atmakszn hegem onik erkeklii deien koullara uyarlayan
erkeklik terapisi hakknda 10. B l m de ne srdmz ar
gmanda rtk bir ekilde bulunuyordu. Jon Snodgrassn F or M en
A gainst Sexism fi ve A ndy M etcalfe ile Martin Hum phriesin The
Sexuality o f Men'inde, temsil edilen cin siyetilik kart erkek ha
reketi, sz konusu iktidar tem ellerim aan erkeklik anlaylar aramaktadr. Am a kukusuz bunlar bulabilm ek iin zor bir dnem
deyiz.
O ysa fem inizm , hem M annheim n kulland geni anlamyla
hem de tahayyl edilen ideal dnyalarn zel anlamnda topyalar
retmeyi baarmtr. Charlotte Perkins G ilm an n A m azon un
dalk blgelerinde gizli, yalnzca kadnlardan olum u bir top
lumu anlatan roman H erlan d (1 9 1 5 ) gibi metinler, hem he
gem onik ideolojiden kopuu hem de yaanan deiim in snrlarn
dikkat ekici bir biim de belgelem ektedir. H erlan d rneinde
dnce snr cinselliktir. Gilman, yalnzca kadnlardan oluan bir
lkeyi v e eitim de yaplan kkl deiiklikleri kavramsallatrn ay
baarr belki ama, tasarlad dnyada kitlesel lezb iyen lie yer yok
tur. N eredeyse cinsel drtleri tam am en ortadan kaldrarak cin
sellii bandan d ef etm ek zorundadr.
B iim sel topyalar istisnai olm akla birlikte, yin e de ok il
gintirler; sistem atik ideolojinin haddinden fazla n plana karl
m as da akadem isyenliin m esleki tehlikelerindendr. Kltrel top
lum sal cinsiyet politikasnn byk bir blm, daha da et
kileyicidir. Eylem alan, belirli toplum sal ortamlar v e kurumlarda
sunulan olaslklardr: Belirli bir okulda mfredat deiiklikleri olasdr, belirli bir tiyatroda repertuvar deiiklikleri olasdr gibi.
rnekler tek tek ele alndnda, sunulan frsatlar byk lde
snrl gibi grnyor. S zgelim i, belirli bir lisedeki nesnel olaslklar, lisenin dndaki birok g tarafndan kstlanr. eitli
toplumsal cinsiyet ideolojilerinin gc kadar, devletin (brokratik
rgtlenmesi, okulun hizm et blgesinin toplum sal kom pozisyonu
ve diploma piyasasnn doas da bu olaslklar kstlamaktadr.
Yine de rekabet ve' hareket olaslklar mevcuttur ve baz ret
menler de bunlar ortaya dker. Bu, aka yaftalanan toplumsal
329

'.E

cinsiyet konularn ayor, Lyn Y atesin ne srd gibi, yaygn

mfredat, okullardaki rtk cinsel politikann yaam alandr ve
d eim eye yatkn olaslklar ierir. Tek bir toplumsal ortamda his
sedilen ezici kstlamalar duygusu, ortamlar aras balantlar gr
alanna girdiinde daha az rahatsz edici olur. Sradan kltrel po
litika birikerek artar v e bazen de toplumsal hareketleri retir. A y
rca resm i ideolojileri yapanlara, yaplarn kurmalar iin tem el ha
zrlar.
Toplum sal cinsiyet alan iinde barnan kltrel politikann
neminin fark ed ilm esi/soru nu aksi ynde kurar: Toplum sal cin
siyet ilikileri ve cinsel ideolojinin kltr zerindeki genel etkisi.
Bu etkinin hem gl olduu hem yaygn bir ekilde itiraf edil
m edii konusunda fem inist kltrel eletiriyle gr birliine var
mamak elde deil. Toplum sal cinsiyetin doallatrlm as doru
dan kltrp yaratlmasna kadar uzanyor. Oyun yazarlarnn, fi
zikilerin veya gazetelerin yaz ileri mdrlerinin ounun erkek
oluu, ancak sorgulanmaya balad. Am a bu, tiyatrolarn, fizik
blmlerinin ve m edya kurulularnn byk bir ounluunda
hl ciddiye alnan bir konu deil.
C insel politikann genelde kltrn yapsal tem eli olduu
gr ise szgelim i bizim kltrmzn peinen ataerkil olduu
gr baka bir konudur. Bu kitapta yer alan analiz, bu grn
yanl olduunu ya da en azndan tarihtesi bir genellem e ol
duunu ne srmektedir. Toplum sal cinsiyet ilikilerinin kapsam,
tarihsel olarak deikendir ve genelde kltrel sreleri belirlem e
gleri de keza;deikenlik gstermek durumundadr. Am a daha
snrl bir stratejik iddia doru olabilir. B ilin v e kltrdeki genel
deim e olaslklarnn, baka bir toplumsal gten ok, toplumsal'
cinsiyet ilikileri dinam iine bal olduu tarihsel anlarn mevcut
olm as muhtemeldir. Bugn byle bir ann iinde bulunduumuz
sylenebilir. Bunu kantlamas im dilik ok g, ama kesinlikle
gz ard edilem eyecek bir nokta. lgili sorulara ise son blmde
yer vereceim .

330

D. DEOLOGLAR VE IKARLAR
Stratejik argman, ksm en doru olsa bile, kltrel biimleri ye
niden retmekle uraan insanlarn nem ini vurgulamaktadr. Cin
sel ideoloji tartmalar, ideologlarn varln dikkate deer bir
lde g z ard etmektedir. A m a bunun dnda tutabileceimiz
birka istisna var v e V iola K lein m The Fem inine C haracter da
bunlardan biri. M annheim m b ilgi sosyolojisinden kaynaklanan
yaklam K lein, bilgiyi formle eden kiilerle, bu kiilerin top
lum sal konum lan ve dillendirdikleri karlarla ilgilenm eye ynel
tiyor. Bu ilginin sonucunda ortaya kan alm a, bugn 40 yl son
ra bile cinsel ideolojinin en nem li analizlerinden biri olmay sr
dryor.
K lein m analizinin grnrdeki eksii, bir toplumsal yap olarak toplumsal cinsiyet kavramndan yoksun oluudur. Ayns,
cin sel ideoloji kapsamndaki hareketleri ele alan daha yeni dnce
tariheleri iin de geerlidir. Bunlar arasnda, Paul Robinsonm
The Sexual R a d ica ls7n (Cinsel Radikaller), Christoper Laschm
H a y en in a H eartless W orld,nx\ (K alpsiz Bir Dnyadaki Smak)
ve M ichel Foucaultnun C inselliin T a rih i7ni sayabiliriz. Bu aratrmada yapsal kategoriler m evcut olduu srece bunlar, de
netim siz bir eldlde snf analizinden treyecelderdir. Bunun so
nucu ise aratrmann tam ortasnda 90 derecelik bir dnle
sahnede boy gsterecek, dncelere dair bir toplum analizi olacaktr. Argman ise hi durmakszn, sn f ekseninden ayrlarak
cinsiyet ve toplum sal cinsiyet konusuna ynelm ek zorundadr.
N iin cinsel politikayla ilgilenen entelektel gruplarnn ortaya
km as gerektii ise anlalmaz bir giz olarak kalr.
Bununla beraber bu almalar, toplum sal cinsiyet ilikilerine
dair aklamalar getiren entelektellerin nemini vurgulamaktadr.
Entelektelleri anlamak iin, M annheim ve Gramsci geleneklerin
de entelektellere iliirin m evcut teorilerden yararlanmak mmkn
olabilir; hatta belki de, Gouldner ve Konrad ile Szelenyi gibi, en
telekteller zerinde younlaan yen i s n f teorisyenlerinden de
yararlanlabilir. A m a bu dncelerin basit bir tercmesi sz ko
nusu olamaz; nk hepsi de, bir snf erevesi iinde kurulmu
v e toplumsal cinsiyet yapsn gz ard etmilerdir. yleyse en331

telekteller ve toplumsal cinsiyet ilikileri hakknda yeni sorular

ortaya atlm as zorunludur.
N itekim , fem inizm den fazlasyla etkilenen yeni bir aratrma akm nda bu tr sorularn sorulmaya balad grlyor. Ehrenrech ve E nglish in ortak alm as F o r H er Own G o o d (Kendi
yilii in) v e ReigerTn The D isenchantm ent o f the H om e'unun
(Evin Bysnn Bozulm as) bunun en iyi rneklerinden olduu
sylenebilir. Her iki alm a da, erkeklerin kadnlar zerinde kur
duu yen i hkimiyet- biimlerinin ortaya knn izlerini aratrmaktadr ve temel vurgular, entelektel gruplarnn bu yeni
hkim iyet biimlerinde merkezi bir rol oynad ynndedir oysa
K lein n izd ii portrede, ana karakter akadem isyenler deil, baka
m eslektekilerdi. Sorun, yalnzca m eslek sahibi erkeklerin yeni ik
tidarlar onaylyor ve kullanyor olmalar m eselesinden ibaret de
ildir. Dah a da ilginci, szn ettiim iz, kadn salna ve ocuk
bakmna ynelik tbbi mdahaleleri kuatan tarihsel srecin, top
lumsal cinsiyet kapsamnda da entelektel gruplar ortaya karyor
olmasdr. ocuk yetitirm e konusunda s z sahibi olan tbbi otoriteler kategorisini buna rnek gsterebiliriz; anneleri ocuk
larn asl bakclarna dntren cinsiyete dayal iblm v e tbbi
otoriteyi erkeksi klan iktidarn toplumsal cinsiyet yap s tarafndan
kurulmu toplumsal bir kategoridir bu.
B en se daha genel bir konuyu ele almak istiyorum . Bir top
lumsal cin siyet teorisi perspektifinden bakldnda asl sorun, en
telektellerin ve entelektel yaptlarn, toplum sal cin siyet ilikileri
yapsna nerelerde v e nasl yerletiidir. Bir entelekteller sosyolo
jisi perspektifinden bakldndaysa, entelektellerin, toplumsal
cinsiyet ilikileri tarafndan nasl ve ne lde bir grup olarak ku
rulduklar ve entelektel yaptlarn niteliiyle etkisinin toplumsal
cinsiyet dinamikleri tarafndan ne lde belirlendii olacaktr. S o
rular bu ekilde ortaya atldnda, ideoloji-teori aralar ve en
telekteller sosyolojisi yeni temellerde iletim e sokulabilir.
B una bir rnek, G ram scinin organik entelekteller ka
tegorisidir, yani bir snf ierisinde dnsel bir ilevi yerine g e
tiren, bu snfa kendi tanmn kazandnan ve onun politik ve top
lumsal bir g olarak harekete gem esine yardmc olan insanlar.
Toplumsal cinsiyet ilikilerinde b'u tr bir grevi yerine getiren in
sanlar olduuna inanyorum. I. Dnya S avan hazrlayan yllarda
332

ngilterede Ortak Kadn B irlii (W om enfs C o-operative Guild)

merkez komitesinde^alan Harriet Kidd, bu adan kayda deer
bir rnektir. Kidd, nceden bir imalathane iisiydi, iveren
lerinden birinin tecavzne urayarak hamile kalm ve bekrken
ocuunu dourmutu, daha sonra da evlenm em iti, sonra yerel bir
doum evi ve halkevi rgtleyicisi oldu, ardndan da yneticilie
ykseldi. 188 0 lerde kurulan Birlik (guild), ki Dnya sava arasnda 6 0 .0 0 0 i akn yesi olduu iddia edilen v e ii snf ka
dnlarndan oluan kitlesel bir kurulutu. Kidd gibi kurucularnn
nayak olduklar m cadeleci sosyalist fem inizm , birliin ba
arsnda kesinlikle ok nemli bir rol oynamt.
ok daha farkl bir izgide yer alan baka bir organik en
telektel de, Horida ev kadn Marabel M organdr. Morgan
1 9 7 0 lerde ev kadnlndan ikadm lm a gei yapmtr. The
T otal W om an d a n (Tam Bir Kadn), n plana karlan kadmln
klasik sunumu olarak daha nce bahsetm itik. B u kitap, evli ka
dnlara tam bir kadn olm a taktiklerinin retildii ve kocalarnn
isteklerine kar uyum gsterm e konusunda ev devlerinin verildii
drt haftalk bir kursun rnyd. M organn bavurduu otoriteler, zellik le de peygam berler v e psikiyatristler, erkek olsalar
da metinde n plana karlmazlar. Morgan tem el argmann, tam
bir kadn olm a kurslarnda derlenm i dzinelerce kk anekdot
araclyla aktarr. Morgan aslnda kadnlar tarafndan ina edilen
ve kadnlar arasnda dolam salanan br ideolojiye arabuluculuk
etmektedir. Her ne kadar bu, Andrea D w orkinin Right~Wing
W om enda (Sac Kadnlar) ne srd gibi, kadnlarn kocalan
karsndaki iktidarszlklanna ynelik bir tepki olsa da, entelektel
yaptn organik karakterini deitirm ez.
Balang niteliinde olsa da, daha genel bir form lletirm eye
girim ek kayda deer grnyor. C insel ideolojinin kurulmasnda
etkin olan gruplar,^ rahipleri, gazetecileri, reklamclar, politikaclan, psikiyatristleii, tasanm clar (rnein moda tasarmclarn),
oyun yazarlarn, film yapm clarn, aktr v e aktrisleri, rom anc
lar, m zisyenleri, hareket eylem cilerini ve akademisyenleri ier
mektedir. Etkinlikleri toplum sal cin siyet dzeniyle balantl olarak deerlendirildiinde, bu gruplarn genel kategoride bir
letikleri grlr.
i

'

333

Birincisi, toplumsal cinsiyet rejimlerinin dzenlenm esi ve

ynetilmesidir. Katolik rahiplik, kutsal annelik v e kutsal olmayan
doum kontrol yntem lerine ilikin papalk beyanlarn aan
mdahaleleri asndan ak bir rnektir. T eoloji, ataerkil bir ik
tidar yapsn onaylamtr, ama gerekte bu yapnn nasl alt
konusunda tam bir karar1verebilm i deildir. G eleneksel ky pa
paz, tler vererek, (dinsel) yasalar uygulam aya alarak v e
gnah karan insanlar dinleyerek, insanlar evlerinde ziyaret ederelc ve benzeri uygulamalar araclyla kendi k ilise blgesinde
yaayanlarn ev ii gerilimlerini hafifletm eye alarak zamannn
byk bir blmn bu sorunun altndan kalkm aya uramakla g e
irirdi. iPsikoterapistler, aile terapistleri v e danmanlar da bugn
byk lde ayn eyi yapyorlar.
ldncisi ise toplumsal cinsiyet ilikilerinde belirli gruplara ait
deneyim, fantezi ve perspektif zelliklerinin ifade edilmesidir.
Harriet ICidd ve Marabel Morgan bunu farkl ekillerde yapar.
Ama baka rneklerde iliki, H olyw ood un k itlesel fantezilerinin
gsterdii gibi tamamen organiktir. Clark Gable kadnlar iin, Racquel W elch de erkekler; iin bu fantezileri ifade eder. ncs,
toplumsal cinsiyet ilikilerinin teoriletirilmesidir; bu, biri lde
gnlk pratikten kopukluk ile dnme v e yorumlama abas g e
rektiren bir itir. Bunun, toplumsal cinsiyet sosyolojisi hakknda
yazlar yazmaktan ol daha kapsaml bir olduunu kas
tediyorum. 3. B l m de de ne srld zere, N adine Gordimer
ve fatriclc W hite gibi romanclar ile Anja M eulenbelt gibi otobiyografi yazarlar bu anlamda bir teoriletirm e ile urar.
Yapsal konumlandrma sorununa dnecek olursak, toplumsal
cinsiyet ilikilerinde bif entelekteller grubu b elli bir grup olarak
kurulacaksa bu, cinsiyete dayal iblmnn gl bir ekilde
rntlendirilmesini gerektirir. Entelektel alm a kendi em ek
srecini ve (zellikle de zaman dndaki) som ut kaynaklara yne
lik biri talebi gerektiren bir uratr. Koullar deiiklik gsterebilir
v e ehtelektel gruplan da (sn f ilikileri gibi) baka rntlerden
olc, cinsiyete dayal iblm etrafnda biim lendikleri lde
farkllarlar.
r
ayet bu iki snflandrmay hem en btnletireceksek sonu,
yukarda szn ettiim gruplarn taslak niteliinde yerletirilmi

olduu Tablo 5 teki gibi grnecektir.

Bunun bu gruplar zerinde dnm eye ynelik bir balang ol
duu sylenebilir. Ama belki de, entelekteller ile toplumsal: cin
siyet ilikileri yaps arasnda baz sistematik balantlar bulundu
unu ne srm eye yeterlidir. Eer yleyse, bu ynde yaplacak da
ha kapsam l bir aratrmann hem entelektellere hem de toplumsal
cinsiyet ilikileri yapsna ilik in anlaym z asndan nemli so
nulara ulam as gerekir.
Toplum sal cinsiyet teorisi iin potansiyel kazan pay, bilgi sos
yolojisinin deeri olarak tanmlam olduum uz kkl dnceler
tarihi anlayndan ok daha fazladr. 6. B l m de, toplumsal cin
siyet ilikileri tarafndan ina edilen eitsizlikler kapsamnda bir
karlar tanm nermitim. Bu tanmlama dzeyinde karlar,
Sartrem pratik-eylem siz terimiyle belirttii anlamda eylem siz
dir, atldr. Bu karlarn politik g olarak aktif olabilmeleri iin
bir seferberlik gerekmektedir v e bunun koullarndan biri de, ta
nmladklar kar eitsizlikleri v e atmalarnn dnmsel olarak farkna varlmasdr. B y lesi bir farkndal yaratmann yolu
d entelektel almadr. Uygulam ada bu alm a, byk lde
uzmanlar tarafndan ya da dier bir deyile daha nce tarttmz
gruplarn entelektelleri tarafndan yaplr.

Tablo 5 E n t e le k t e lle r v e t o p lu m s a l c in s iy e t d z e n i
Toplum sal
cinsiyetle
ilgili
asli p ra tik

Grup oluum unun otelci yaplardan ok toplumsa! cinsiyet

(cinsiyete dayal iblm) tarafndan belirlenm e derecesi
kinci derecede toplumsal cinsiyet...... Vurgulanan toplumsal cinsiyet

Y n le n d ir m e
fa d e e tm e

R e k la m c la r P s ik iy a t r is t le r
P o lit ik a c la r
T a s a r m c la r F ilm y a p m c la r M z is y e n le r

T e o r ile t ir m e

R o m a n c la r A k a d e m is y e n le r

R a h ip le r
H areket
e y le m e d e n
A k t r le r /
a k tr isle r
H areket
te o r is y e n le r i
335

 yleyse, yapsal eitsizliin, en azndan kamusal politika dze

yinde cinsel politikaya tercme edilm e srecinde entelektellerin
tarihsel bir yere sahip olduklarm syleyebiliriz. A m a bunu
sylem ek, ortaya kan politika biim inin emberini ok fazla da
raltmak anlamna gelm em elidir. Zira eitsizliklerin dnm se! olarak farkna varlmas, dnmenin koullarna ve niteliine bal
olarak ok farkl biim ler alabilir. Marabel Morgan da, tpk Andrea Dvvorkin gibi byle bir farkmdal ifade etmektedir; Morgan,
Bakanm kim olduu konusunda pheye yer brakmayarak evli
kadn Bakanvekili eklinde tanmlar.
yleyse karlarn ifadesinin nasl gerekletirildii nemlidir.
Bunu baka bir ekilde syleyecek olursak, toplum sal cinsiyet ilikilerinde bir ideolojik mcadelenin srdrlmesi beklenir ve bu
mcadele kim i etkilere sahiptir. Dnceler arasndaki soyu t
arpmann nem i kolaylkla abartlabilir. Akadem isyenlerin gir
dii savamlardan bazlar, dardaki dnyada olup biten herhangi
bir eyle dikkat ekici lde az balantldr. A m a entelektel
alma ve ideolojik m cadele akadem iyle neredeyse hi snrl de
ildir. B elli lde her kurumda v e her ortamda grlrler. Eer akademik soyutlama kendi hesaplarnn altna drlecekse, bunun
gz ard edilm em esi gerekir. Dncelerin genelletirilm i formlletirimleri bilinliliin belirginletirilm esinde, hissedilen ama
henz belirtilm em i eylerin adlandrlmasnda nem tayabilir.
Dnya hazr olduunda dnceler de devrim ci bir gce dn
trlebilir. Sorun ise dnceler kadar hazr olunup olunmadnn
da anlalmasdr.

336

N otlar
SYLEM VE PRATK
,
(s. 315-21). Alntlar, Goldman (1972b); s. 163; Kristeva (1984), s. 21.
(s.

DEOLOJK SRELER
321-26). Cancian ve Ross (1981) haberlerde kadnn mar
jinalle (irilmesi ve bunun zaman iinde deiimini gsteren iletiim aralar aratrmasn aklyorlar, sko tarihi konusu iin bkz. Smout
(1969). Londra konferans konusu iin bkz. Cooper (1968). Amerikan
Psikoloji Birliinin cinsiyeti olmayan dil kurallar iin bkz. A m e ric a n
P sy c h o io g ist (Haziran 1977).

DEOLOGLAR VE IKARLAR
(s. 331-36). Kleinn eserine, toplumsal analiz konusunda hl az gelikin
olmakla birlikte detaylar konusunda gelime gsteren, Rosenberg
(1982) gibi detayl dnce tarihlerini imdi ekleyebiliriz. Harriet
Kidd'in biyografisi Davies (1977) tarafndan yazld.

' F22N/TopSumsal Cinsiyet ve ktidar

337

xn

Politika pratii

A. CNSEL POLTKANIN KAPSAMI

!
r
!
'
Gnlk sradan konumada politika seim ler, parlamentolar,
bakanlar ve parti dmanlklar anlamna gelen dar ve kt nam
salm bir terimdir. Politikac, istismar artran bir terim;
politik de gvensizlii ifade etm ek iin kullanlan bir sfattr. te
yandan, toplum bilimleri olum suz izlenim leri gereksiz, dar ta
nmlamalar da dayanaksz bulur.
Politikann ardndan gelenin, ne iyi ne de kt olduu var
saylr, bu, toplumsal yaamn ayrlmaz ve ok yaygn bir par
asdr, o kadar. irketlerde, hayr kurulularnda ve devletsiz top
lamlarda, devlette ve devletin etrafnda meydana gelenlerle ayn
trden sreler yaanr: ktidar ekim eleri, koltuk devir mekaniz338

1......

m alan, ynetim tartmalar. A iley e ilikin sosyolojik aratrma,

daha aileyi ele alr almaz iktidar yaplan ve iktidar mcadelelerinin
bu snakta da var olduunu grd. R.D. L aingin The P olitics o f
E xperien ce\ , 1 9 6 0 lann kltr politikasnda yaplan baka bir
kefe dikkat ekti. Kate M illett politikay, iktidar yapsna bal ilikiler, belirli kiilerden oluan bir grubun bir baka grup ta
rafndan ynetildii dzenlem eler olarak niteleyip bu gr er
kekler ve kadnlar arasndaki ilikilere uyarlayarak cinsel politilcay tanmladnda, politika terimi birok insan rktmt, ama
M illettn dnce izgisi iyi belirlenm i bir y o l izliyord.
G etiim iz yirmi yllk dnem boyunca, biyolojik ve toplumsal
cinsiyete ilikin ak toplumsal atmalarn genilii gz nne alndlnda M illettn tanm artk fazla dar grnyor. D olaysyla
cin sel politikann kapsamna ilikin bir tanma ulaabilmek iin bu
atmalar bir ekilde dzene sokm aya alm ak anlaml olacaktr.
ncelikle, devlet zerinde odaklanm politik bir sre m ev
cuttur, bunun baz ynlerine 6 . Bol m de deinm itik. Bu srecin
en belirgin anlar ise byk devletlere kadnlar iin eitlik garantisi
verdirme giriim leri olmutu, szgelim i A B D A nayasasnn Eit
Haldar Ek M addesi ve B irlem i M illetlerim Uluslararas Kadn
On Y l bildirgesi. Am a kukusuz cin sel politika da, Pakistan ve
randa kadnlara ynelik basklar rneinde yaand gibi, Eit
I-laklar Ek M addesini batran ve B M politikasn andran karseferberlikler iermektedir. Frsat eitlii politikalarm; y a y
gnlatrma abalar, devlet, bnyesinde cinsiyete dayal iblm yle atmakta ve bastrlacak olduunda da, geni apl bir d i
reni rgtlem eye almaktadr. Politikaya atlma konular politik
partilerde yaanan byk kavgalarla halledilir. zellikle daha fazla
sayda kadnn adaylm, ve San Francisco, Sydney gibi birka yer
de de ecinsellerin adayln desteklem e abalarnda bu aka
grlmektedir. Kaynak sorunlar ise brokraside kadn birimlerinin
yaratlm asyla ye kadnlara, ecinsellere v e hatta transseksellere
ynelik ze l yardm programlaryla alabilmektedir. Toplumsal
cinsiyet konusunda szde tarafsz devlet politikalarnn haksz uy
gulamalarnn yaratt etkiler etrafnda, vergilendirm e biim i veya
yardm kaynaklar kesintileri eklinde yen i bir kaynak politikas or339

taya kmaktadr. Avustralya hkmetinin vergileri dolaylandrmaya yn elik yasa tasarsna,kar kan 1985 Kadn Vergi Zir
v e si kayda deer bir rnektir.
yerleri ve piyasalara dair politika btn bunlarla rtr. K a
dnlarn istihdam na getirilen yasaklan veya terlilerine ilikin
k tlam alan krmaya ynelik kampanyalar hl srmektedir. r
nein, 1 9 8 5 te kadnlann W ollongongda elik fabrikalannda
dlanm alannn yasad olduu ilan edilm iti. Kadn alanlar
zerinde erkekler, zellikle de kendi patronlan tarafndan uygula
nan cin sel bask artk cinsel taciz olarak tanmlanyor ve bu yzden
mahkem elerde birok dava alyor ama sonu, Jocelynne
Scuttm bir dnm noktas olarak 1983 ylnda A vustralyada
grlen bir dava iin gsterdii gibi her zaman olum lu olmuyor.
Eskiden beri sregeldii zere kadnlarn ii sendikalarnda
ynetim den dlanmalarna v e sendikalarn da bununla rtr bi
imde kadn yelerinin karlarna kar kaytsz kalna da ayn
lde kar klyor. Jenny G eorge 1983te Avustralya i Sen
dikalar K onseyi ynetim kuruluna seilen ilk kadn , olmutu;
1979d a . ngilterede i Sendikalar K ongresi, krtaj haklarn
desteklem e amacyla kitlesel bir gsteri dzenlem iti. Tm bir emele piyasas zerinde egem enlik kurmak, belirli bir iyeri ze
rinde etki sahibi olmaktan daha zordur, ama yin e de bu tr g i
riimler grlr. Szgelim i, gen kzlar rakla almay, beceri
gerektiren zanaatlerde n plana kartlan cinsiyete dayal kat
iblmn krmay, orta ve yksek renim de daha fazla sayda
gen kz m esleki eitim e ynlendirm eyi amalayan programlar
mevcuttur.
retim sistem inin ierii ve br kltrel em ek alanlar bir
mcadele odana dnmektedir. Y eni fem inizm , cinsiyeti bir
dille kaleme alnm ders kitaplarnn'.yeniden yazlm asn tevik
etmekte ve ayrimc materyalleri, eitim programlarndan ve k i
taplklardan karmaya ynelik abalar desteklemektedir; daha az
sonu alnmasna karn ecinsel kurtulu hareketi de benzer k o
nulan ortaya atmaktadr. Sa grl politikaclar ise bunun tersini
gerekletirmeye alr; rnein 1978de Q ueensland hkmeti,
ailenin kutsallna zarar verdii gerekesiyle M ACO S tem el eitim programnn kullanmn yasaklamt. K itle iletiim arala
340

rnn ierii, cinsiyeti reklam clk ve ecinsellere kar ,saldrgan

klieler kullanlmasndan tr, m edya reform gruplarnn ok faz
la gl olm am asna ramen, sert eletirilere maruz kalm t. te
yandan, kitap yayncl iinde fem inizm daha nemli bir yere sa
hiptir. U ygulam al sanatlarda daha fazla yer edinm eye ynelik g i
riim ler, rnein 1 9 8 0 de Sydn eyde uygulam aya konan Kadnlar
v e Tiyatro projesi, ayn daldaki baz erkeklerin, arpc lde sal
drgan tepkiler verm esine neden olmaktayd.
A ile politikasnn kam usal, bir. grnm..vardr. Katolik K i
lis e s ini doum kontrol konusunda, dnya nfusundaki arttan
duyulan kayg ile garip bir ztlk oluturan uzlamaz tavr eliinde
gelien , ocuk saysn artrmaya veya kstlam aya ynelik resmi
kampanyalar yakndan tandm z bir rnektir. Kar-kocalar arasndaki geim sizlik tartmalar, genellikle boanmay ve
ocuklarn velayetinin kim e verileceini belirleyecek davalarla so
nulanmaktadr. A m a ayn zamanda, bu konuda karar verecek
mahkemeleri, kuatan bir mcadele de yaanmaktadr; bunlar, b o
anma yasas konusunda parlamentoda ortaya kan fikir at
malar ve nafakalar belirleyen yasalarn yetersizliine ynelik fe
m inist eletirilerden, verilen karardan memiun olmayan kocalarn
aile m ahkem esi yarglarna ynelik cinayet teebbslerine kadar
eitlilik gstermektedir. A ile yelerinin birbirlerine kar zor kul
lanmalar, ev iinde iddet uygulanm as, ocuklara yn elik .cin sel
istismar ve ensest kampanyalaryla birlikte artk kamusal bir sorun
haline gelmitir. S ol iinde ocuk balcm, cinsel ilikiler v e
m lkiyet hakkna ilikin elik ili konular ele alarak eitliki ha
neler kurmaya ynelik giriim ler etrafnda resmi olmayan bir p o
litik sre gelim ektedir.
D oum kontrol politikas, cin selliin denetlenmesi sorununu or
taya atar. G etiim iz onbe yln en iddetli, atmalarndan ba
zlar, dom am ocu u koruma am al sa kanat seferber
liklerinin etkisi altnda, krtajla ilgiliydi. Muhafazakrlk^ cinsellii
evlilik le snrlamak ister H er ne kadar muhafazakrlar artk evlilik
ii seksin reme (Papa) veya haz (Marabel Morgan) zerinde y o
unlamas^ gerekip gerelanediO conusunda blnm olsalar da,
bu deim ez. Sonuta her iki gr de bir hom ofobi barndrr.
Erkek ecinselliinin denetim altnda tutulmas, gvenlik r341

gtlerince desteklenen polis v e mahkemelerle, istihdamdaki ay

rm clkla ve retim sistem inden dlamayla birlikte devletin en
gl ve yerleik eylem alann oluturur. Erotik yaynlar ve por
nografinin, denetlenm esi de ayn lde yerleik bir uygulamadr.
1960larda zengin kapitalist lkelerde ani bir liberallem e ya
anmtr; 1 9 6 9-70in "Danimarka Seks Fuarlar bu deiim i sim
gelemektedir. H zla byyen yksek tirajl pornografi endstrisi,
smrc ieriinden tr fem inizm inde baz alamlann sert ele tinlerine maruz kald; zellik le A B D de denetlem e politikasnda
baz beklenm edik ittifaklar boy gsterdi.
Sonuta, bu konulara atfta bulunan hareketlerin her biri ken
dilerine iait bir politikaya sahiptir. E cinsellie iliirin yasal
dzenlem eler yaplm asna ynelik dikkat ekm eyen kampanyalar,
zengin kapitalist lkelerde son derece grltl E cinsel Kurtulu
hareketine dnt; bunlar, o zamandan bu yana su yzne kan
ecinsel cemaatler balam nda da tekrar deiim geirdi. Yeni
fem inizm ise daha en batan liberal ve radikal akmlara bln
mt, daha sonra radikal fem inizm de kendi iinde blnerek so s
yalist ve kltrel fem inizm leri ortaya kard. iddet, silahszlanm a
v e ekolojiye ynelik yen i ilgiler dodu. Lezbiyenlik, ayrlklk,
Marksizm, devletle balantlar ve daha birok konuda i elikiler
yaand. Heteroselcsel erkekler arasnda cinsiyetilik kart bir
hareket yaratma giriim leri de geliti, ama bunlar ok baarl olamad. Sa kanat cin sel politikann srekli eylem liliine ynelik
giriimler de bu anlamda ok teye gidem edi. Kadn Olmak s
teyen Kadnlar gibi fem inizm kart kurulular byyemediler;
Avustralyaya ar hareketi gibi siyasi partiler seim lerde nem
siz baarlar saladlar. B irok yerde kiliseler ve muhafazakr par
tiler gerici rgtsel ereveler sunuyordu. G etiim iz on yl b o
yunca A B D de yaanan kktendinci eylem lilik bunlarn potansiyel
glerini gsteriyor. Bir televizyon vaizi, R eagandan sonraki B a
kanlk seim lerinde, Cumhuriyeti Parti adayl iin byk aba
sarf ediyordu.
Tasla izilen bu alt alafi, kamusal planda dile getirilen k o
nular ve haklarnda kolaylkla b ilgi edinilebilecek olaylarn akyla birlikte ak politikalar ierir. Kukusuz hibir kullanl ta
nm asndan politikann kapsam bundan ibaret deildir. kar
342.

atmalarnn ve iktidar mcadelelerinin kamusal olarak ifde edil

m edii rtl politikalar da, belgelenm eleri daha zor olmakla bir-;
likte ayn lde gerektir. 6. B l m de aile ve sokak, 5. ve 11.
blmlerde de iyerleri, bu konuda verdiim iz baz rneklerdi. ki
politika tr arasndaki fark, kamuya tantmlarndaki l so
runundan ibaret deildir. karlarn ifade edili biimi ve politik
hareketlerin oluum biim iyle de ilikilidir.

B. IKARLARIN FADES
Politikann toplumsal dinamiinde can alc an, ile arlarn ku
ruluudur. 6. B l m de karlar, toplum sal cinsiyet ilikileriyle ku
rulan eitsizlikler kapsamnda tanmlanmt. Bu dzeyde karlar
atldr ve pratii yaplandrsalar bile, pratiklerin teki ulara
ynelen d koullar olarak var olurlar yalnzca. Bu anlamda rtk
karlardan ve eylem lilii sona ermi politikalardan sz edebiliriz. ,
Am a pratik^ nesnesi olarak bu koullara yneldiinde, kar da
ortak bir tasarda ifade olunur. Bunun en belirgin rnei, ecinsel
veya kadn kurtuluu gibi bir toplum sal harekettir. 9. B l m de ne
srld ekliyle ortak bir tasar, ayn zamanda kurumsallam
bir biim e de brnebilir. Ya da bir brokrasinin ileyiin e veya bir
em ek piyasasnn yapsna yerleebilir ve bu kurumsal dzenlem e
lerin savunulm asna ynelik bir tasan olarak srdrlebilir. Genel
olarak cinsel politikada heteroseksel erkeklerin karlar bu
ekilde ifade edilir. Ataerldllii savunmak iin ille de kurtulu kar
t bir harekete gerek yoldur.
Bir karn kolektif bir tasar olarak kurulmas, eitsizliklerin ve
bu eitsizliklerin tanmlad toplum sal kartlklarn farknda olun
masn gerektirir. Bu farlcndala herhangi bir olay sonucu bir po
lis baskn, bir g zellik yanm as vb.ulalabilir belki ama zlm esi ve korunabilm esi ancak dnsel abayla olur. Uygulamada
bu, byk lde uzmanlar (II. B l m de tartlan gruplar) ta
rafndan yaplr. B y lece entelekteller, toplum sal karlarn ku
rulmasnda genellikle stratejik bir rol oynarlar. Organik entelek
tel gr en iy i bu ekilde anlalabilir.
Onbirinci B l m de nerilen entelekteller snflandrmas ise

politika biim leriyle ilikilidir. Toplum sal karlar arasnda et

kileim in byk bir blm manevra savanln tersine, Gramsc i nin sn f ilikileri iin kulland adla konum savamdr. r
nein, atmalar gerek olsa da brokrasilerin ve ailelerin rtk
politikalar d eim ez gibidir. Hem yinelem e hem de atma, sar
ho kocalarn, hamur aan karlarn, fingirdek gen kzlarn1 ve alk sevgililerim in sonsuz balelerini sahneye koyduklar cin
siyetler savarina dair halk bilgisinde aka grlmektedir.
B u tr politikalarda entelektellerin yneticilik ilevi en nde
gelir. Rahipler kydeki gerilimler! hafifletir; psikoterapistler ehir
zenginlerinin gerilimler! hakknda konuur ve onlara ila verir ya
da ehir fakirlerini hastaneye yatrr; toplumsal planlamaclar, y a
psal eitsizliin en korkun etkilerini tem izlem ek amacyla d ev
letin yardm sistemini dzenler. Egem en gruplarn karlar, bir
btn olarak yapya ilikin aklclatam alar salayarak gsterisiz
biim de tem sil edilebilir.. B ylesi bir teori, belli lde bir d o
alla trmay sorgulamakszm onaylar, karlar sorununu bir k e
nara iter v e ilgisini toplumsal sapmalar aklamaya yneltir. C in
siyet rol teorisi bu tr gereklilikleri yerine getiren klasik bir
zm yoludur ve m odem refah toplumlarnda toplumsal cinsiyet
rejiminin organik ideolojisi olarak kabul edilebilir.
Onbirinci B lm de tartlan topyalar ve bunlara temel oluturan kriz eilim leriyle aralarndaki ztlk aka grlyor.
K eza tabi klnan gruplarn karlar da, m evcut toplumsal cinsiyet
dzeninin balarn koparabilecek kolektif tasarlar olarak ifade edilme kapasitesini ierir. Klasik edebiyat topyalar gibi bu da yal
nzca hayal dnyasnda gerekleebilir. A m a 7. B l m de tartlan
kriz eilimleri, dntrlebilir pratik iin gerek koullar yaratr.
B u noktada, kolektif bir tasarnn oluumu, baz grup karlarnn,
u anki yoksunluk vey a baskdan, bir eitlik veya zgrlem e g e
leceine giden tarihsel bir yrngeyi tanmlayan, deiik bir top
lum sal cinsiyet rejiminde ifadesini ierir.
B u balamda, teoiletirm enin ilevi entelektel almada en
nde gelmektedir. Srf, byle bir karn form le edilm esi bile ha
lihazrdaki toplumsal cinsiyet dzeninden belirli bir zihinsel uzaklk gerektirir, nk sz konusu karn dnlebilir alterna
tiflerle kyaslanabilm esi, ancak bu ekilde mmkn olur. Var olan
344

dzenin teorikletirilm esinde, kar atm as ilgi odana yerleir.

Radikal fem inizm de karlatm z gibi, kategoricilik anlalabilir
bir sonutur. Am a dntrme srelerinin ve politik glerin in
asn kavrama ihtiyacyla kim i glkler yaratr. Bu yzden: bu tr
bir teorinin, ar bastnda bile bir meydan okumayla kar, karya
kalm as veya uygulamada srekli olarak deiiklik geirm esi ola s hemen hemen hi yoktur.
Szn ettiim iz byk ztlk iki tem el nitelik barndrr. B i
rincisi, toplumsal cinsiyet dzeninden yarar salayan gruplarn
karlarnn akn bir tasarya eklem lenebileceidir. Burada vur
gulanmak istenen nokta, 6. B l m de tart tm z hegem onya re
kabeti ya da dier bir deyile, otoriter ataerkil yapnn yerini, onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarda brokrasi ve piyasalar arac
lyla kurumsallaan ve teknik aklcla ynelen bir erkek-liin
almasdr. D ier eylerin yan sra bu, egem en konumdaki erkek
gruplarnn karlarn ifade eden topyalarn toplum sze-m esi
teorisi ve ekonom i politik yaratlmasn da ieriyordu. Bir dier
nokta da, erkeklik terapisi ve 1 9 7 0 lerin erkek kurtulu ha
reketidir. M evcut toplumsal cin siyet dzeninin elverili olm ad
hissedildii iin bu rnekler bir aknlk iermektedir; bir kurtarma
operasyonu olarak erkekliin m odernletirilm esi gerekmitir.
kinci nitelik ise ideolojik atm a tarihinin gsterdii gibi,
m evcut eitsizlik rntlerince tanmlanan rtk karn daima bir
den fazla yolla ifade edilebilm esidir. rnein, kriz eilim lerine
gsterilen yaygn bir tepki, kiinin sahip olduu bir eyi kay
bedecei korkusudur. Sa kanadn cinsel politikas, kadnlarn
karlarm bu ekilde ek lem lem eye alr v e belli lde baar
salad da olur; fem inizm e yn elik en iddetli mhalefetlerden
biri, br, kadnlardan gelendir. A ileye ynelik tehdit, kadnln
ocuk bakm ve ev iiyle ilikili olarak tanmland v e ailede
kadnlarn iktidar sahiplenebildikleri tek alan olan annelie yn e
lik bir tehdittir.
Bu olaslklar, cinsel politika rntsnn mekanik olarak y a
psal analizden tretilem eyecei anlamna gelir. Politik glerin
sralan, daima karlarn nasl olutuu v e aralarnda ne tr it
tifaklarn kurulduu sorunudur. Bir rnek verilecek olursa, devlet
bnyesinde uygulamaya geirilen frsat eitlii programlarnn, v e345

rimlilik peinde koan teknokrasi ynelim li erkekler ile -lib eral fe

minizmde ifadesini bulduu g ib i- kadnlarn karlar arkasndan
giden m eslek sahibi kadnlar arasnda kurulmu bir ittifak araclyla gelitiini syleyebiliriz.
Bu soyut argman somutlatrmak iin, aadaki blm de, b i
ri eylem lilik halinde olmayan dieri de fazlasyla eylem lilik g s
teren ild politik pratik rntsn inceleyeceim . Bunun sonuta
keyfi bir keim olduunu syleyem em , Kadnlar ve erkekler arasndaki ilikilerin genel olarak dntrlmesi iin burada be
lirtilen iki gruplama arasnda birlemenin gerekli olduunu iddia
ediyorum, bunun gereklem esi iin her ild politika biim inin ken
dilerini deitirm esi gerekecek olsa bile.

C. SINIFI FEMNZM
Hem hukuk hem de genel ahlk ilkelerine gre kadn, aile iinde ak
a hl kocann altndadr. ncelikle ekonomik bamszlktan yok
sundur Ve" b yzden hukuk, ister yi isterse kt olsun, erkee kadn
zerinde korkun bir iktidar verir. Ksmen bu nedenle, ksmen de uy
garlmzn dayanksz eteklerine yapmay srdren her trden yar
uygar eski inan yznden, alan kadnn yaam ile asli grevle
rinin ba ve sonu, hl evin tm balcm, erkein arzularnn 'tatmin edilmesi ve ocuklarn yetitirilmesi olarak kabul edilir. Yine de bunun
btn ii snf evlerinde byle olduunu veya evlilik yaam
zerinde ok fazla dnp dncelerini hayata geiren yzlerce ko
ca olmadn syleyemeyiz. Syleyebileceimiz tek ey, bu grlere
yaygn olarak, genellikle de bilinsizce sahip olunduu ve ne iyi bir
erkek ne de iyi bir koca olan yzlerce erkein bunlardan yarar
salad; kastl bir kt niyet veya acmaszln olmad yerlerde
bile bu grlerin, kadnlarn haddinden fazla alp, fiziksel ac
ekmesinden ve ileriki ksmlarda hakknda daha fazla konuacamz
zere ok sayda ocuk dourmasndan sorumlu olduudur. *
Yetm i yl n ce yazlan bu dikkat ekici paragrafn yazan , n
giltere'deki Ortak Kadn B irliinin (W om ens Co-operative
Guild) genel sekreteri ve hem fem inizm in hem de sosyalizm in ta
nd en etkili rgtlerden biri olan Margafet L lew elyn Da346

v ie s di. D avies burada, hem kitlesel cinsel politikann ana arenas

olan, ii snf evinin, hem de bu arenadaki nemli tartma ko
nularndan bazlarnn (ekonom ik bam szlk, ideolojik erevede
tabi klnm a ve basknn fiziksel sonular) taslan iziyordu.
B y le bir ortamdaki eitsizlikler yeterince aktr, dolaysyla
kadnlarla erkekler arasndaki rtk kar kartl da ayn lde
belirgindir. Gelir, otorite, bo zaman, itibar, genel olarak rgtlere
ve kamusal yaam a ulama asndan ii snf kocalarnn sa
vunacak ayrcalklar vardr. B az ayrntlar deim i olsa da geni
anlamda bu ayrcalklar hl mevcut. D a v esin ortaklk ha
reketinden derleyerek M aternity (A nalk) ve Life As We Have
K now n I f t e (B ildiim iz H aliyle Yaam ) yaym lad arpc kadn
otobiyografilerinden de aka grld gibi, bunlara her zaman
kar klm tr. Bu meydan okumann ifadesiyse, benim ii snf
fem inizm i adn verdiim politik pratiktir.
A ile iindeki iktidar ve eitsizlik ise yaygn, aktif ve genellikle
de iddet ieren bir yz yze politikann nesneleridir. Bu po
litikann byk bir blm, katlm clarn anlar dnda ardnda
hibir kayt brakmaz. Bu yzden, G len T om asettinin Thoroughly
D ecen P e o p le (Son D erece N ezih nsanlar) gibi romanlar v e ken
di haklarnda konuan insanlar dinleyen, bilim sel adan kt bir
ne sahip akademik aile aratrmalar dnda bu konunun bel
gelendiine rastlanmaz. Szn ettiim iz bu tr bir almadan
kk bir rnek verelim. Ortam, 1. B l m de sunulan P rinelerin
de yaad bir Avustralya ii snf banliys.
Bayan Markham ailesinde ok ok nemli bir kiidir, tartmalarla ka
rarlarn merkezi ve brleri iin duygusal g kaynadr. Uzun bir
sredir kadnlara ynelik nyarglarn farkndayd. Srf annesi ka
dnlarn eitim grmesini yararl bulmadndan okulu erken yata
brakmak zorunda kalp gazeteci olma hayalini gerekletireme
diinde duyduu ac hayal kmklm anmsyor. Bayan Markham
kendi kzlarnn ayn hsran yaamamas konusunda kararl ve onlar
okulda baarl olmalar iin zorluyor.
Ailenin byk kz olan Elaine Markham, bu tasarnn so
rumluluunu stlenmi, bunu iselletirmi ve okulda hayli rekabeti
bir kiilie brnm. Baarl da olmu: A" snfnda ve gerekten
de okulun yldzlar arasnda. Annesi gibi o da, nemsiz ev ka347

dnln ve bu imgeyle yetien okul arkadalarm hor grmekte. So

kaklarda protesto gsterilerine katlp sutyen yakan Kadm Kurtulu
Hareketi mensuplan kadar ileri gitmeyecekse de, kadnlarn eit ol
mas griTn gnlden destekliyor. Ama onun iin btn bunlar ko
lay ve rahat yaanmyor. Baz gnler gerilim ve hayal krkl
yznden okuldan eve gzyalar iinde dnmekte. Okuldan l bir
yer olarak sz ediyor. Baarl bir renci olmasna ramen eitimini
yarm brakmay dnyor.
Bayan Markhamm sahip olduu gcn doal sonucu ise Bay
Markhamn evde marjinal bir konumda bulunmasdr. Bay Markham
ortalamann altnda geliri olan bir tezghtar. Fakir bir ailenin ocuu
olan Bay Markham, 15 yamda okulu burakm ve eitli ilere girip
km. Ama alma yaamnda srekli hor grlm. Sendikalara
kar dmanlk beslemesine ramen, kendisini saymadklar ve daha
iyi bir cretle altrmadklar iin patronlardan da nefret ediyor. Pat
ronlarn kr iin uyguladklar basknn, kendi alt birimin ve
rebilecei hizmeti andrdn ve bylece iilik onurunun inen
diini dnyor. Ksacas, iinde bulundu i koullar srekli olarak zsaygsn andumakta. Aile iinde ataerkil haklarn savun
maya alyor, szgelimi kars ie girdiinde ev ilerini paylamay
reddetmi. Ama bunun asl sonucu, Bay Markhamm evde giderek
marjinal bir konuma itilmesi olmu. Kadnlar sonunda Bay Mark
hamm bir koca ve bir baba olarak baarsz olduu sonucuna var
mlar. Bay Markhamm kendisi de, ok zlerek bu gr ka
bullenmi.
Bu, anlalmas g bir durumun en yaln tasla sadece; ama yine
de ilgin. G etiim iz birka yl boyunca, Markham ailesi iinde
toplumsal cinsiyet ilikileriyle ilgili pek ok sorun yaand: K a
dnlarn dnyadaki doru yerine ilikin dnceler, kzlar iin yeni
kaynaklara ulaabilme, evdeki iblm , erkeklerin otoritesi, er
keklik karakteri, bunlardan bazlar.
B konularn tm de rgtl fem inizm in ilgi alanlarndan k
yllar kadar uzakta deil kukusuz. Am a Markhamlarn bu ha
reketle hibir balantlar yok. Bu hareket hakknda tek bildikleri se Kadn Kurtulu Hareketine ilikin medya klielerinden teye
gem iyor ve ne Elaine ne de annesi hareketle zdelem eyi umursuyor. Cinsel politikalarm ise kendi deneyimlerinden ge348

litiriyorlar.
v vByk lde aile iinde retilip srdrlen bir politikann ailey e ilikin bir sorun ortaya atma olasl ok dktr. Ka
dnlarn cretlerinin dk dzeyde oluu v e ocuk bakm iin or
tak bir hkmn bulunm ay, kendine bir ev satn alacak paras
veya iyi bir i bulmak iin yeterli vasf olm ayan -am a genellikle de
baklmas gereken ocuklar o la n - kadnlar iin, bir koca ve bir k o
cann geliri olm akszn yaam srdrmeyi neredeyse imknsz ha
le getirir. D olaysyla ii snf yaam nda bir kurum olarak aile,
kendisiyle ok da m cadele edilen bir ey deildir. S z konusu so
runlar ise aile ilikilerinin faaliyet gsterdii kapsamlardr.
Bayan Markham bir fabrikada alyor, Elaine de okula g i
diyor; her iki mekn da kendi toplum sal cinsiyet rejimlerine ve
bunlar kuatan politikalara sahip. cret, iktidar ve daha nce sz
edilen koullar asndan ierdii eitsizliklerle iyeri, ii snf fe
m inizm inin ikinci tem el alandr. Ruth C avendishin aratrmasn
yrtt fabrikadaki montaj bant iileri, ok gen el olduundan
phe ettiim bir ekilde sz konusu eitsizliklere karlk v e
riyorlar. T em elde erkekler konusunda hayal k m k l yayorlar ve
erkeklerin adil olmayan ayrcalklarna ilikin femifiist, argman
lardan haberdarlar. Fabrikadaki alm a ve koullara ilikin gnlk
m cadelelerde, kendilerini denetleyen v e ynetici konumunda bu
lunan erkeklere kar birbirlerini sistem atik olarak kolluyorlar. o
unun evinde cinsiyete dayal kat bir iblm yaanyor ve k o
calarndan aldklar ok az yardmla ev i ekip evirm ek zorundalar;
bu yzden, srekli yoruluyor ve kendilerine ayracak bo zaman
bulamyorlar. Her iki olgu da rgtlenm eyi zorlatryor. Sendikay
kontrol altnda tutan erkekler oluyor ve olaan zamanlarda kadn
iiler iin neredeyse kllarn b ile kprdatmyor, greve g i
dildiinde de onlar yz st brakyorlar. Sendika, K entsel Ara
trma ve Eylem M erkezinin, B ut I W ouldn,t W an t m y Wife to
W ork H ere (Am a Karmn Burada alm asn stem ezdim ) adl
almada, grt gm en kadnlarn, M elbourne fabrikala
rndaki gibi iletm enin paras olarak grlm esi eilim ini tayor.
Burada ortaya kan genel tabloysa, sorunlarn karlkl da
yanm a pratiinin tesinde da vurulm asn nleyen, olaanst
kstlayc bir durumda gelien bir cinsel eitsizlik bilinci. Bu
349

snrlar iinde basla b ilinci fazlasyla n planda v e tepkiler de bir o

kadar aktif. Benzer tepkiler verildiini gsteren baka almalar
da var; lu d y W ajcm ann ngilterede batk bir fabrikann yne
timini ele geiren bir grup kadna ilikin alm as bu adan
zellikle ilgin bir rnek. K ukusuz tm kadnlar bu tr bir bilince
sahip deil. Y ine de bunun endstriyel ortamlarda kadn kar
larnn nem li bir ifade biim i olduunu sylem ek iin yeterli ka
nt var elim izde.
N e yazk ki, ii snf fem inizm inin taleplerini sralayan hibir
platform yok. Buna karn, aile v e endstri politikalarnn etrafnda
dnd ve hareketin ynn belirtilen konularn bir taslakta for
mle edilm esi mmkndr.

(1) retim in toplum sal cinsiyete g re yaplanm as ve iblm k o

nusunda. A ile iinde: Ev btesinin denetlenmesi; kadnlar iin
b am sz gelir eld e etm e v e serbeste harcama hakknn aranmas; baz durumlarda ev ilerinin daha eit bir zem inde
paylalm as. yerinde: Erkekler ve kadnlara daha eit cret
denm esi; kadnlar yksek cretli ve daha kolay ilerden
dlamaya ynelik uygulamalara son verilm esi.
(2) ktidar yaps konusunda. A ile iinde: ocuklarla ilgili karar
larn rnein renim v e raklk gibi denetlenmesi; kiisel
bam szlk, zellik le de (nikhl yada nikhsz) kocalarn aal amalarn a ve iddet ieren davranlarna kar korunma.
yerinde: K eyfi otoriteye, szgelim i patronlarn veya okul
mdrlerinin kaba davranlarna kar korunma; kadn iileri
de temsil etmesi beklenen sendikalarn b ilgisi dahilinde olma.
(3) K ateksis ve cinsellik konusunda. A ile iinde: Krtaj hakkn da
ieren, yeterli doum kontrol; kiinin kendi cinselliini de
netlem esi. (Ergenlik andakiler iin cinsel bir varlk olma,
ayrca cinsel maceralar balatma ve yrtme konusunda etkin
olma hakk; evli kadnlar iin kocalarla sorunlar zm e veya
tatminkr olmayan evlilikleri brakma hakk.) yerinde: cinsel
tacize kar korunma.

350

Cavendish, aratrmasna konu olan fabrikadaki iilerin ilgilerinin

orta sn f fem inizm inin ilgilerinden ok uzak, bunun da konuya ililcin dikkat ekici lde yaygn bir gr olduunu ne srer.
ayet ayn kadnlar, aileleri iinde eit lde ayrntl aratrma
ans olsayd, iddia ettii bu farkn daha az olduu sonucuna ulaacandan kuku duyuyorum. Bir btn olarak dnldnde
bu tr bir politikann niin fem inist olarak adlandrlmamas ge
rektii pek ak deil gibi. Kadnlarn karlarn ifade ediyor ve er
kek iktidarnn kapsaml bir eletirisini ieriyor. Brnd bi
imler ve n celik verdii konular, hareket feminizmininkilerden,
zellik le de kltrel fem inizm inkilerden farkl kukusuz. Ayrca
daha byk lek li olduu da ak.
Belki de bu, ii snf fem inizm inin en nem li paradoksu.'ok
yaygn olduunu dnmek iin tm gerekeler mevcut. Ayn
trde mcadeleler, fabrikalarda ve ailelerde, farkl endstrilerde,
farkl lkelerde ve farkl dnemlerde sahnelenmekte. Ama hem aileler hem de fabrikalarda bu politikay reten yaplar, onu belli bir
yer ve zaman boyutuna da oturtuyorlar. Bunun sonucundaysa, her
biri birbirinden balantsz olan kk lekli politik srelerden
olum u geni bir tayf ortaya kyor. Halk bilgisi, gelenek ve kar
lk l konum a yoluyla bunlar hakknda bilgi sahibi oluruz; ama
bunlar kolay kolay birbirlerini beslem ezler.
Bununla beraber, ii snf kadnlarn daha kolektif ve daha
kamusal bir politika bnyesinde harekete geirm eye ynelik g i
riimler de mevcut. Bu giriimler, yirminci yzyln balarnda A l
m anyada S osyal Demokrat kadn rgtleri, ngilterede Ortak
Kadn Birlii ve A B D de Sosyalist Partiyle balantl kadn
rgtleriyle zirveye ulam t. Ayrca alan Kadnlar art kam
panyas ve M aden Ocaklarnn Kapatlmasna Kar Kadnlar gibi
(ngilterede); ii snf kadnlarnn smaklarla ilgilenm esi ve
Em eki Kadnlar konferanslarnn radikallemesi gibi (Avustral
y a da) daha yakn tarihli' olaylara rastlanmaktadr. Bu hareketlerin
ou, erkekler tarafndan kurulup ynetilen rgtlerle partiler,
sendikalar, kooperatiflerbalantldr ve bu yzden yapsal adan
zayf bir konumdan bir tem siliyet ve eriim politikas ierirler. S z
gelim i, E m eki Kadnlar konferanslarnn sonuta hibir resmi
gc yoktur; 1986da Y eni Gney Galler eyaletinde grld g i

bi, parti iinde hkim konumda bulunan sa dik, kadn kon

feransm kendi denetim i altna alamaynca rahatlkla fesh edebilmiti. i Partisinin 1984 yl federal kurultayna katlan
tem silcilerin ulusal dzeyde % 7 6 s erkekti v e asl siyasal arl
tayan kiiler arasnda sonuta hi kadn yoktu.
Hareketlerin zayflnn kabul edilm esi, ii snf fem iniz
minin etkisiz olduu anlamna gelm ez. R ound A bou t a P ou nd a
W eek (Haftada Bir Pounda), Life A s We H ave K now n It ve W orking-class W ive s gibi kitaplarda ngiliz aile yaam na ilikin aklam alann okunmas, yirm inci yzylda kat edilen yola ilikin
gl bir izlenim yaratr. Ataerkil otorite bir lde geri pskrtl
m tr. i snf kadnlar daha fazla yer v e daha fazla kaynak ka
zanmtr. Her bir adm ne kadar mtevaz olursa olsun, bir b i
rikim sz konusudur.
*

D. KURTULU HAREKETLERNN
DOUU VE DNM
Kadn kurtulu hareketinde karlarn ifade edilii, ii snf fe
minizm indeki ifadesinden eitli alardan farkllar. T em el
zellii, farkl ortamlar, ilikiler ve yaam alanlar boyunca ka
dnlarn mcadelelerinin genelletirilm esi tem asn tayan kolektif
bir tasarnn ina edilmesidir. ok dar bir toplumsal tem elde ortaya
km, ama cinsel politikada benzersiz bir ballk younluu ve
zbilinlilik dzeyine ulamtr.
Bu hareketin, ortodoks Marksistlerin genellikle liberalizm le bir
likte burjuva fem inizm i olarak damgalad birok orta s n f
zelliine biim verilmitir. Kadn kurtulu hareketinde her zaman
ii snfndan eylem ciler bulunsa da, asl toplumsal taban inkr edilem ez. lk eylem cilerin ou beyaz, yksekrenim grm, be
lirli bir kuaktan, byk ehirlerde yaayan, varlkl ailelerden g e l
me veya retmen, gazeteci, toplum sal hizm et grevlisi v e benzeri
m esleklere sahip, iyi cretli ilerde alm a beklentileri olan k i
ilerdi. Gnmzde ikinci bir eylem ci kua m evcut olsa da, o za
manlar hareket baka alanlardan daha ok yksekrenim gen
liinden oluuyordu. G enel konuacak olursak, vasfl m eslek
352

sahibi ve yar p r o fe sy o n e l.kiilerden olutuu gz; n n d e'bu

lundurulduunda bunun bir entelijansiya hareketi olduu sy
lenebilir.
; :
.V
Hareketin toplum sal tabannn bu ekilde kabul edilmesi, ham
sn f karlar gr dnda hareketin deerini azaltmamaktadr;
Tersine tabann bu ekilde ele alnm as, kadnlarn karlarnn bu
radaki haliyle belirli bir ekilde ifade bulmasna ve byle bir ta
sarnn ortaya km asn mmkn klan belirli koullara ilikin so
rular ortaya atlmasna olanak tanr.
zerinde durulmas gereken ilk konu, en fazla tartlandr.
Kadn kurtulu hareketinde gelitirilen kar aklamas, byk
lde kategorik teori zerinde temellenir. H ester EisensteinTn ne
srd gibi bu, kolaylkla nc D n yadan, siyah ve ii
snfndan kadnlarn konumlarn, varlkl beyazlarn durumuna
benzeten bir yanl evrenselcilie y o l amaktadr. Bu en azndan
hareketin pratii dzeyinde deim itir. Zengin lkelerde, siyah v e
gm en kadnlarn sorunlarna deinm eye ve nc D nyada da
kadnlarn politikasna ilikin daha az em peryalist bir gr be
nim sem eye ynelik giriim ler vardr. B u giriim ler, hareketin y e
niden kurulmasndan ok, zerinde yaplan deiiklikler olarak kalrlar.
lk kadn kurtulu hareketi gruplarnn arkasndaki itic i g,
Y eni S o l iinde yer alan erkeklerin ne srd radikal de
mokrasi ile bu erkeklerin gerekte kadnlar dlamalar ve smr
m eleri arasndaki elikiydi. Lynne S egal bu konuda, 1960lann ra
dikalizminin bir hedeften daha fazlas olduu ynnde inandrc
bir sav ne srer. 196 0 larn radikalizminin aile eletirisi ve cin
siyete ynelik liberal tutumlar, yabanclam cin sellie ve radikal
erkeklerde ok sk rastlanan bencillie karn gen kadnlarn
zgrlem esine yardmc olmutur. K iisel zgrlk peine, dl
m esi ve bir radikal benlik" ina etme giriimleri, ksaca.kadn kur
tulu hareketi bnyesindeki bilin ykseltm e gruplarnn temel il
gileri olacak duygusal ikiler ve k iilik konularna ilikin' so
rularn altm izm iti. renci eylem cilii ile Cavendishin fab
rikasndaki iiler arasndaki ztlk, cin sel politika zeminlerinin de
itirilm esinde bo zaman ve maddi kaynaklarn nem ini vurgular.
Hareket, ii snf fem inizm inin sahip olm ad maddi bir tem elde
F23N/Top]umsa! Cinsiyet ve ktidar

yaamn srdrmeyi baarmtr: V asfl m eslek sahibi kadnlarn

gelirleri (b ylece dergilerin, filmlerin, konferanslarn, kadn ev
lerinin vs. finanse edilm esi), kadnlara ynelik hizm etlere fon ay
rlmas iin devlete eriebilme ve kk ocuu olmayan ka
dnlarn cretsiz alm as.
Hareketin ilk alt ylnda eylem cilerin almalar, yalnzca adaletsizlilclere kar kampanyalar dzenlenm esiyle snrl kal
mam , ayrca politik bir kaynan retilm esini de olanakl kl
mtr. K olektif tasar belirli yollarla m addiletirilm i v e bir lde
de kurumsallatrlrmtr. lle ve belki de en nem li olan, zengin
kapitalist lkelerin byk ehirlerinin her birinde binlerce kadnn
desteinin salanmasyd. Destek'*, bilin ykseltm e gruplan, pro
testo gsterileri dzenlenm esi, toplantlara ve toplu okumalara katlmmas, bazen de topluca fem inist yaynlara abone olunmas gibi
uygulamalar anlamna geliyordu. A yn zamanda harekete ball
da ifade ediyordu. Katlmclarn ou, kendilerini her eyden nce
politik adan fem inist olarak tanmlama v e kendileriyle ayn kam
panyalara katlan, yaam lanm deitirm e konusunda birbirlerine
yardmc olan kadnlarla youn biim de zd elem e noktasna ula
yorlard.
K aynan ikinci boyutu ise fem inist grler zerinde te
m ellenen veya fem inist bir kitleyi besleyen bir kurumlar ve gi
riimler ayd. 1973 ylna ait N ew W om ans S urvival C atalog^ n
(Yeni; Kadnn Ayakta Kalmasna Dair K atalog) listesi, AB D de
birka yk iinde nelerin yerletirildiinin ltdr: Fem inist ya
ynevleri, sanat galerileri, rock gruplar, klinikler, okullar ve kurs
lar, tecavz kriz merkezleri, ticari kurulular, yasal uygulamalar,
kadn merkezleri, haber bltenleri ve dergiler, tiyatro kumpan
yalar ve eitli kampanya gruplar. 1 9 7 0 lerin oltalarna ge
lindiinde devlet bnyesinde, zellikle refah yardmlar brokrasisi
ile niversitelerde ve siyasi partiler ile sendikalar bnyesinde fe
m inist bir oluum yaanyordu.
ncsii, daha az smut ama ayn oranda nem li olan, fe
m inist grlerin ve kadnlarn karlarnn tem silcisi olarak ha
reketin itibarnn, hareket dndaki, kadnlarla erkekler arasnda gi
derek artyor olmasyd. K itlesel bir rgtlenm e olmamasna
ramen grler yaygnlayordu. te bu sayede, bir Elaine Marlc35<-

ham m dilde gen el bir cinsel eitlik ilkesinden (hi phesiz fe

m inizmden treyen bir ilkeden) sz etmesi ve Ruth Cavendishin
fabrikasndaki iilerin de tamamen ayn eyi yapmalar mmkn
olabilmitir. E la in einki gibi okullarda dikkat ekici sayda erkek .
ocuun da eitlik ilkesini desteklediini rendiimizde ok
armtk. Fem inist snm a evlerinin, baz glkler yaanma
sna ramen cid di bir direnile karlamayarak devlet yardm alabilm esi, aile ii iddet gibi bir konuda brokrasi bnyesindeki er
keklerin de fem inist hareketin itibarn kabul ettiklerini ok gzel
yanstyor. ,
Fem inist teori bir anlamda bu kaynan yaratlmasn nceden
sezdirmektedir: K z kardelik gldr, kadnlar bir araya ge
lince her eyi yapabilirler; Kategorik teori bunun genelde kadnlar
iin bir kaynak olduunu varsayyordu* ama hangi kadnlarca
ynetildii veya ynetilm esi gerektii konusunda syleyecek ok
eyi yoktu. 197 0 lerin ortalarnda eitli gelim eler bu konunun vahim lem esine y o l amtr. Ekonom ik durgunluk, devletin refah
harcamalarm ksm asna yol aarak fem inistlere yn elik yardm ve
eitim giriim lerine fon ayrlmasn iyice gletirm iti. Ayn za
manda, sa kanatta krtaj haklan v e Eit Haklar E k M addesi gibi
konularda fem inizm e kar kim i hareketler geliti. y e lik rakamlar
bulunmamasna ramen, 1970lerin ikinci yarsnda kadn kurtulu
hareketinin bym esi durmu ya da en iyim ser tahm inle hareket
1 9 7 0 lerin balarmdaldnden ok daha yava bir ilerlem e kaydetmi
gibi grnmektedir.
Bu balam da bir kez daha ortama ok rahat uyum salayan
gr ve strateji farkllklarnn, klikler aras atm ay pekitirm esi
olasdr. Fem inizm in iinde, hareketin rettii p olitik kaynan
kontroln ele geirm ekle sonulanacak bir hegem onya m cade
lesi gelim itir. A m a tem el eilimlerin hibiri brlerini ortadan
kaldracak denli gl olm ay baaramamtr. rnein ngilte
rede, zellik le cinsellik konusunda giderek kzan bir diri
atmann rn, sonuncusu 1978de gerekleen ulusal kon
feranslarn sona erdirilmesi olmutu. 1980lerin ilk yarsnda kadn
kurtulu hareketinin kamusal grnm, giderek kltrel fe
minizmin kadn m erkezli yaam felsefeleri ile radikal fem iniz
min politik nceliklerinin hkimiyetine girdi - bu nceliklerin (dar
355

anlamda) ilg i odam, bask kurma arac olarak erkeklerin iddet

uygulam as, bask kurma gerekesi olarak erkeklerin nefreti v e ik
tidar araylar, buna verilecek stratejik yant olarak da ayrlklk
oluturuyordu. Bu strateji, darda kalanlar iin hareketi daha az ulalabilir klm a pahasna, hareketi bir cemaate dntrme oasln v e hareket iinde retilen kaynaklan kendi yararna kul
land.
'
Bir d zeyde bu aklama, daha nce szn ettiim iz bir nok
tay, yani yapsal olarak tanmlanm bir kann tek bir ifadesi olam ayaa grn pekitirmektedir. Sosyalist fem inizm , politik
lezb iyen lik ve brlerinin tasarlar ortak zem inler ierir, ama ayn
zam anda birbirlerine ters derler. Baka bir dzeyde ise bu aklam a, bir k ez eklemlendikten sonra yapsal gruplamalarn nasl
bir g ierdiklerini gsterir. te yandan, btn bu olaylann en
dikkat ek ici yn, keskin i elikilere, ekonom ik bymeden
durgunlua dek tm koul deiikliklerine, bilin ykseltm e grup
larnn ykselii ve kyle yaanan uygulam a deiikliklerine
v e giderek dmanlaan politik ortama ram en, hareketin ayakta
kalm ay srdrebilmesidir.
B az alardan ecinsel kurtulu hareketinin politik tarihi, kadn
kurtulu hareketininkine ok benzer. E cinsel kurtulu hareketi de
fem inizm le hemen hemen ayn dnemlerde v e ayn metropollerde
ortaya km , benzer politik taktikler ve retorik kullanm , ayn
yllarda hzla bym ve yine 1970Uerde geliip kliklem itir. Bu
hareket de, bir sosyalist kanat ile kendi kendine ayakta kalm ay ba
aran bir cem aat oluturma ve bir ecinsel (gay) kltr g e
litirmekle daha fazla ilgilenen baka bir kanat arasndaki gerilim le
karakterize edilmektedir.. Kadn kurtulu hareketi gibi ecin sel kur
tulu hareketi de, devletle son derece ikircikli bir iliki iindedir;
ecin sel kart yasalar, polisin ecinsellere kar iddet uygulam as
v e mahkemelerin lezbiyen annelere kar ayrm clk yapmas
yznden devlete saldn-maktadr, ama ayn zamanda ayrmclk
kart bir yasama sistem inin kurulmas ve refah yardm ya
salarnn deitirilm esi iin devletten yararlanmay istemektedir.
Baka alardan ise yk ok farkldr. Kadn kurtulu hareketi,
uzun bir kadn eylem lilik tarihi iinden gelim itir v e partiler, k i
liseler, hayr kurumlan gibi yerlerde bir kadn rgtleri y el
356

pazesinin radikal ucu olarak ilerlik gstermektedir. Aralarnda

M agnus H irschfeldin A lm anyadaki B ilim sel Hmaniter Kom itesi, A B D deki M attachine C em iyeti ve B ilitisin K zlan nm da
bulunduu ecinsel haklar gruplarnn yzyln dnmne kadar uzanan bir gem ii olm akla birlikte, bu tr gruplar daima kk olagelmilerdir. rnein, ngiltered e W olfenden Raporu ile (9 5 8 )
olduu gibi, ecin sellie ynelik bir hogr kazanlmasnda kay
dedilen alakgnll baarlar, ecinsellerin kitlesel seferberliiyle
d eil, yerleik dzendeki liberallerle kurulan ittifak sayesinde
mmkn olmutur. Y asal bask v e kam usal dm anlk yznden,
bu tr bir ittifakn kurulmasnn im knsz olaca dnlyordu.
E cinsel zgrlem e hareketini balatan StonewalI olaylan n
balatan, N ew York polisinin rutin basknlarndan biri olmutu; an
cak tepki rutin deildi. ok ksa bir sre iinde yaylan eylem lilik
daha nceki tm ecin sel rgtlenm elerinin bir araya getirmi o l
duundan kesinlikle o k daha fazla sayda insan politik kam
panyalara dahil etm eyi baarmt. E cin sel kurtulu hareketi, kadn
kurtulu hareketinin asla baaramad lde tek bana ayakta
kalm ay baarm ve en azndan ilk gnlerinde, ecin sel insanlarn
karlarnn ifade edilm esinin tek nem li biim i olmutu.
kinci farkllk ise ecin sel kurtulu, yani dier bir deyile kateksis yapsna bal bir kar ifadesinin, toplumsal cinsiyet ililcilerindeki asl farkllk etrafnda kurulmasyd. Kadnlarn v e er
keklerin karlarnn farkllamas lsnde hareket de,, blnm e
y e yn elik ikin bir eilim barndrr. S zgelim i hukuk reformunda
lezbiyenler, vesayet gibi konularda ev lilik yasasnn ileyiinden
daha fazla ve ecin sel erkekler de, cin sel ilikinin sulatrlmasmdan daha fazla etkilenir. L ezbiyenleri v e ecinsel erkekleri ezilen bir grubun yeleri olarak kuran eyse, baz alardan farkldr.
E cinsel erkeklere kar lezbiyenlere olduundan daha fazla iddet
uygulanr v e erkek ecin sellii normaller arasnda tarihsel olarak
daha fazla korku uyandrr. te yandan lezbiyenler, kendi cep
helerinde yalnzca ecin selliin damgalanmasndan tr sknt
ekm ekle kalmazlar, ayn zamanda kadn olm aya bal toplumsal,,
psikolojik ve ekonom ik uygulamalardan da nasiplerini alrlar. P o
litikleen lezbiyenlerse genellikle bir hareket olarak kadn kur
tuluuna, ecin sel kurtuluuna olduundan daha gl bir ballk

gsterirler. E cinsel, politika byk lde ecin sel erkeklerin

politikas olmaktadr; bir rnek verecek olursak, ngilterede
dzenlenen 1984 E cinsel Eitlik Kampanyas (CHE) konferans,
her be kadna karlk elli erkek arlamt. Kadn ve erkek e
cinseller arasndaki politik ilikinin g ve genellikle de gerilim li
olm as anlalabilir bir noktadr.
nc farkllksa, politika ve topluluk arasndaki ilikinin ka
dn kituu hareketindeldnden farkl oluudur. E cinsel bir top
luluk, gizli alarda B eat kua v e ecinsel barlar etrafnda,
ecinsel kurtulu hareketinden nce de, bir noktaya kadar vard.
Hareket bunu su yzne kararak youn bir itici gce kavuturdu.
Ecinsel kapitalizminin bym esi o zamandan beri . bilinen bir
sretir. Giriimci fem inizm in ortaya knda da baz benzerlikler
gze arpmaktadr ama gler dengesi ok farkldr. 1970lerin
sonlarna gelindiinde ecin sel iletm e sahipleri, alternatif bir li
derlik iipi oluturarak pek ok ehirde boy gsterm eye bala
mlard. Bunlar, ecin sel insanlarn karlarn ok farkl bir bi
imde ifade ediyorlard; ecin sel kim liklerin salamlatrlmasnda
gl bir kar sahiplenm ilerdi ve sonuta hibiri, toplumun geri
kalannda, cinselliin devrim ci bir anlayla kknden deitiril
m esi gibi bir abaya girmedi. E cinsel kurtulu hareketinin Her
normal erkek ecinsel kurtulu hareketinin hedefidir eklindeki
ilk slogan, insan skntya sokm a dnda bu balamda hibir ey
ifade etmiyordu. D ennis Altm an, devlet ve br kar gruplarndan
destek salama arayna da giren ecin sel politikann, etnik top
luluklar m odeli zerinde bir kar grubu olarak yeniden ku
rulmasna ynelik eilim e dikkat eker.
Bu eilim g toplamaya baladka ecinsel kurtulu ha
reketinin toplumsal adan radikal itkisi, ecinsel insanlara kendi
mahrem yaamlarnda toplum sal kim lik v e k iisel zgven ka
zandran eilim lere kar mcadele ekline brnebilir kolayca.
Ecinsel kurtulu hareketi, yaratm olduu tem eli giderek yitirme
riskine girmektedir. Bu stratejik ikilem kolaylkla alamaz. Daha
nce deindiim iz yapbozum cu tartma, bu ikilem in so
nularndan biridir. B aka bir sonu da, politik eylem cilikten seim
politikalarna ve yerel ynetim e doru, San Francisco, Sydney v e
Londra gibi ehirlerde belli lde baar saladklar dnmdr.358

358.

B y lece ecin sel politika devlet bnyesinde radikal bir varlk

salam a sorununda fem inizm inkinden farkl bir yn benimsemitir.
B eteroseksel erkekler arasnda ilerici bir cinsel politika ha
reketi nispeten o k kk bir lekte gereklemektedir. 1970lerin
erkek kurtuluu lakrdlarndan daha nce sz etmitik. Bunun
byk bir blm, toplumsal cinsiyete ilikin iktidar ve smr so
runlarn gz ard eden bir cinsiyet rol perspektifi zerinde te
melleniyordu. E gem en toplumsal gc elinde tutan grubun kur
tululu olamaz. Bu k noktasndan hareketle ortaya atlan,
erkekliin yeniden ina edilm esine ilikin konular yeterince ger
ekti ve erkek almalarnda olduu kadar fem inist almalarda
da yeniden n plana kmay srdrmekteydi. H egem onik erkeklii
ykm ak iin erkeklere ait bir hareketi ina etm enin gl, byle
bir giriimin mantnn kolektif karn d eil, bu kan yok etm e
giriim inin ifadesi oluundan kaynaklanr. Bunu yapmak iin, ba
zlarm giri blmnde sraladm iyi nedenler bulunsa da, bu te
m elde geni apl bir eylem lilik yaratma ans zayfta*.
H eteroseksel erkekler arasnda cin siy etilik kart p o
litikalarn oda bu yzden ev ortam olmaktadr. Evler ve bireysel
cin sel ilikiler balamnda fem inist kadnlarla tamamen zel bir
eldlde yeniden grlm esi iin ok fazla enerji harcanmakta o l
duunu sanyorum; lgili erkekler arasndaysa ok az gr v e de
neyim alverii yaplyor. Am a fem inist b ilin ykseltm e grup
larn m odel alarak kurulan ve varln hl koruyan erkek grup
lar ve yukarda tarttmz sl kanat topluluk politikasnda ya
anan belli llerdeki ebekelem e gibi istisnalar da bulunuyor.

otlar

CNSEL POLTKANIN KAPSAMI

(s. 338-43. Toplum bilimlerindeki politika kavramlar zerine bkz. Mackenzie (1967). Devlet iinde ve evresindeki cinsel politika zerine
hibir genel aratnma yok; daha ayrntl bilgi iin bkz. 6. Blm.
Emele piyasalarndaki ve iyerlerindeki cinsel politika iin bkz. ODonnell (1984); Game ve Pingle (1983); Eardley vd, (1980). Cinsel kltr
.359

politikas birok zel balamda formlletiilmr; rnein Easlea

(1983). Aile politikas kavram zerine bkz. Morgan (1975). reme po
litikas iin bkz. O Brien (1981) ve Sayers (1982); ertik yaynlar ve
Seks Fuarlar iin bkz. Lauret (1970). Hareketlerin politikalar iin bkz.
aadaki blm.

SINIFI FEMNZM
(s. 346-52). Alntlar Davies (1978), s. 7-8; ngiltereye ilikin dier ka
ntlar iin bkz. Reeves (1913) ve Rice (1939). Metinde tartlan Avust
ralya aratrmas Lillian Rubinin Amerika almasyla (1976) kar
latrlmaldr; sonra da ii snf kadnlarnn, Amerikan tarihinin
daha erken dnemlerindeki politik hareketleriyle karlatrlabilir;
Dancis (1976).

KURTULU HAREKETLER
(s. 352-59). Kadn kurtulu hareketi, hem devrimci bir bak asn li
beral feminizmin uzlamalarndan ve aamaclmdan hem de feminist
ncelikleri erkeksi sol nceliklerinden ayrmak iin 1960Jarn so
nunda bu ad alan radikal feminizm anlamna geliyor. Hareket, son
radan sosyalist feminizm, kltrel feminizm, evreci feminizm olarak
blnecek eilimler ieriyordu. Radikal feminizm terimi daha uygun
olacakt, ama 1970ler boyunca zellikle ayrlk grlerini sosyalist
feministlerden ayrnnak isteyen bir kadn kurtulu eilimi tarafndan
kullanld. Ellen Willisin bu konudaki argman yle: Bu dar kul
lanm, erken dnem kadn kurtulu hareketinde radikalizmin sahip ol
duu gteki gerilemenin grlmesini nler.
Kadn kurtulu hareketiyle ilgili grdm en iyi deerlendirme
Coote ve Campbell (1982); ABDdeki erken dnemle lgili olan Willis
(1984); nkoullar anlatan Segal (1983). ngilteredeki ecinsel kur
tulu hareketinin tarihi iin bkz. Gay Left Collective (1980); ABdeki
\^ iiin
i bkz. D Emilio (1983); Avustralyadaki iin bkz. Thompson
'.(1985). ngiliz Ecinsel Eitlik Kampanyas konferansyla ilgili ra
kamlar Lumsdenden (1985) alnd. Erkek hareketi zerine baklabilecek kaynaklar, lehte Hanisch (1975); aleyhte Bristol' Cinsiyetilik Kart Erkekler Konferans (1980); akllca bir btnletirme
iin bkz. Lyttleton (1984).

360

XIII
Bugn ve gelecek
p 8

A. G N M Z
LMarx_da poplerletirdi... Szn ettiim, bir ba
langc, bir zorunlu aamalar dyS^GgTve bir.doruu Hegelde cUk devlet, Mrata snfsz toplum^ olan tarihsel emalatrma.
^T oplum sal cinsiyet ilik ileri tarihi de ayrna8^ k id e *Tfemalatrln a y a zen d riK S ^ ^
yzden, iktidar ele geirerek ataerkil
bir tophrn~~kran erkeklerin datt, amtTari^
m inist bir devrrm"o^ im I|tr 3h^lk^^^
emalatrmadan nasibini alyo^ Y a ^ d a r d o u r a r r T y ^
retkenliin dk ve yaamn ^ s a oldu~ 3 onem lerde kadinra

te k m k ^ iF ^ o ri n u k ^ l^ c h k m ed fln ^in n T ^h i^o l^k ^ern e


^ ^ e n d d r i-J so n n ^ L ^ n d a n kaynaklad gr artk terk_.edebilir. nk tek n olojll^ egrp m rk d n lar, yaamlarn srekli

"TeGeHeryleTlgTE^

^ m n lu lu g u n d ^ ^

^ T h d f T T S i ^ ^ n r ^ B j d e T S r ^dn"^trzndar doruk
lardan biridir ya da belki afaktan hem en nceki karanlktr ve
gem i de im dinin bir tr hazrl. Ara dnem de basklar ve hak
szlklar yaanm olabilir ama bir anlamda bunlar, tarihsel adan
birer zorunluluktur da; sonuta iyi toplumun olgunlam asn
mmkn klarlar. Gerekten de, u anki pek ok ktlk, tarihin
dlyatamdan iyi toplumun ortaya km asn olanakl klaca iin
mazur grlebilir pekl.
H egelci dn ayartcdr: im diki basklara saygnlk,
gem ie bir balantllk hissi v e gelecein tecellisini gr gc
kazandrr. Am a ayn zamanda biraz paranoyaktr da.^Einde y a
s a m z u an, tarihsel adan, herhangi bir olas geieceim izden daha zorunlu bir gelim e deildi. Bunlu reten, kozm ik,

' Tnknlikal veya byolJik^biFlnekanizhamn'TIeyir deir, insan

lri^IriId|niri!hr~s^af^^
chseT^sknn"
dbr zamam gerekli olmad anlamna geliyor.(Teknolojik dzeyi
ne olursa olsunJer toplum bunlar ortadan kaldrjMfirLtpfa^snf
eitsizliinin, tarihin herhangi bir aamasnda ortadan kaldrla
bilecei gibi ^Teknoloji dzeyinin yarataca deiildik ise toplmsal cinsiyet iliklerinin ^fetn 1me ol^ ^ Tdelrbnri or^~
^adaTkaldrmanm sonulan olacaktr; rnein, bilimsel tbbn_olmad bir tarm topumnda gocukbdEmnn. kadnlar, ve^erkekler.
afasndaTDavlaslmas, dourganln dk olduu modem ehir
lerde pylajan ocuk bakm ndan farldlriF^zenlemeler kme
l i nfiace ede^1
~~
I 7
AB u yzdenr tioplumsal .cinsiyet eitsizliklerini ortadan kaldrma
konusunda b izd en _n celd _k u ald arn kolektif baarszlyla
^ ekllem H i^ iF d nyad a yayoruz. Bunun doal sonucu, ocuklaTitm zrn f b yle bir dnyda yaam ay srdrmesi olabilir. Toplumsal cinsiyet eitsizliinin sona erm esi rtikhbir surette ka
nlm az d er^ p ^ 15el5elr^ evrim i^ ncesm e7riiremehirr d e km olgfiH eE fIh^
toplum sal tabi klnma'nn dayatt zonjTdinukTar^arrkurtaraca~^TOy^ cinsiyet ^y.-__^
nmlnftinM'dndcMdjrlml^si^
bas-

klarn son bulaca dncesine ilikin baz feminist eletiriler burt

eni reme teknolojisinin kadnlarn veya herhangi bir
^demokratik gcn denetiminde olacana dair hibir gvence yok.
Aslnda, genetik m hendisliinin byk yatrmclar ve devlet a
raclyla girdii u hzl gelim e ve teknokratik tbbi uzmanlarn
gelitirdii in vitro dllenm e gibi teknikler .gz nnde bu:
lundurulacak olursa, bunun tersinin yaanacan dndrecek bir
ok neden var. Ortak geleceim iz, genletirilm i bir yksek teknolojiye dayal ataerkil yapyla kar karya kalabilir.
yleyse iinde bulunduumuz an bir zirve deil, bir tercih nok
tasdr, A nalizin amac ise tercih yapsnn v e bu yapya uygun kar
lklar olan k o lek tif tasarlarn daha iyi anlalmasdr.
fita d n v e ecin sel kurtulu hareketlerinin ortaya k, genel bir
k rzu T egE m fe
str; toplum sal c insiyet dzenm e getir^dikl&n
e le tirilerin derinkleri^ve^nerdiklerirBnsm n kapsam asmdan da bu hareketler, tarihsel olarak yenidir^ C insel politikann
rderifgv e ^
teorimin gcndeki bu dalgalanma, daha nce
dnlem eyen bir dzeyde bilinli bir toplumsal v e politik dn-
. ^rrT^>Isl^r~v^
. Y m e_de^kurtulus hareketleri, bu |
dnmn sinirli ortam lar'dnda onaylanm as iin ihtiya duyulan toplum sal g gibi bir eye sahip deiller. B az alardan
rmlarnJsel e v h m , genel yapsal reform tasarsndan uzaklaarak
"genel kriz eilim lerini belirten fay izgileri yerine, varhm
srdrme sorunlar zerinde y o unlamaya yn elmitir.
^~Daha kapsam l biri dnm projesinin teki _bileenleri,
zHjfTdriie^^
ve beteroseksel erkekler arasnB iM ^Y insyetilik karptri^^IfikM ^Y riank halde bnhmtrlar.
p ^ in iid & g ls ^
altnda bulunan otoriter er
keklik h eg em o n y a s, paralanmaktadr, Am a toplum sal cinsiyet
"Yfizem hi^
Btnlemesi^ ayn"zam andaTFifkar-"~~
yoTamaktdr, B irletirici bir pratik olT n ^ c a b u ^ arlanma ^ aB fr.
~""ayet toplm sarlerin ilerici bir program etrafnda birlem esi
sam t^BIseydri adri~TpIimsat ve fizik sel teknolojiler, en r
zndan zengin kapitalist lkelerde ve S o v y et bk)toyJijkelerindeLa^ ^ 7 d~fYsl^r~^zlenYrik~n 3uri^rtak^tercihi o lanakl k labilirdi.
ocuk dourm a bir kadnn yaamnda^oIHuka ksa bir sre ha363

line dntrlebilir ; gebe kalma, g eb elik yard m ve bebek_ba-;

kunTda erkelderi^ yaarfflafm dan^lm sal adan eit bir tale ge-

tirSbiTrroclaF^baiHnh^ve^ev^ilen^
dengesini salayarak yetikinler arasnda istenen lde bl
trecek b ilgi v e kaynaa sahip bulunuyoruz. ok fazla sayda er
kek ve kadn, nfusun azalmas tehlikesiyle kar karya kal
m akszn, ocuk sahibi olmamay seebilir; kateksis biimlerinin
zgr seim i genel bir olaslk olabilir. Saysal olarak denetlenen
retim aletleri, otomatik veri ilem e v e m akinelem i tarmn sz
konusu olduu bir ada, cinsiyetler arasndaki ortalama fiziksel
ve psikolojik farkllk, retimin verim lilii zerinde herhangi bir
etkiye sahip olmayacaktr. B ylelikle, cinsiyete j &yalriboliinnn toptan_ortadan kaldrlmas hibir~ekonom ik fedakrl gereEfiHr^fficektir. Hegemonil erkeklik, 3'aam mcadelesinde artk^
k olektif bir deer deildir ve hatta g e n e y rir^^
ErkekliMminrpl'ihM]' hiyerrpsT ve b ylece n plana karlan
bir kadnlk tanm da, ortadan kaldrlabilir.
Dnyann geri kalanndaki durum ise farkldr ve Batl top
lu n ls T cn syerlIIp ]^ ^
m odellerini retmek
zorunda olduklarn dnmek iin hibir neden yoktur. n c
Dnyadaki durum hakknda o kadar az ey riliyorum d, bu ko^
'tttrirTrisr~geecedere~H^
sylem eye ekiniv?mTnT~^tma~lcesi n olan teiTbir~sev~vr'Ei o da, dnyann artk krlldbatenTilTTojrium^
Bu, toplumsal
Cinsiyet- dinamrive^obri3^pd^rtTrde~'eefli7~Cinsiye Le dayal
iblmnn dnya leinde yeniden kurulmas bunu oktan ka
ntlad. Toplumsal cin.siv.eLiliskerini eit hale getirm eye ynelik
dk teknolojili y ntem lerin ncelM e^kr^lkelerde n km as
hi de~mkansz deil. B yle bir gelim e, zengin lkelerde top
lum sak cinsiyet ilikilerinin kartrlm asyla mmkn klm an bir
kaynak ktanm araclyla gl bir biim de desteklenebilir.

364

B. STRATEJLER
Peki ama bu kurulabilir bir dnyaysa ayet, oraya ulamak i^ n iz
lenebilecek yollar neler olacaktr? C insel politikann yakn tarihi;
genel anlamda, youn v e yaygn o^akl'mm lana^
strateji neriyor.
G etiim iz yirmi yllk dnem de radikal politikalara katlm
toplumsal alarda, her bakmdan tam bir eitlik zerinde te
m ellenen haneler ve cinsel ilikiler ina etm eye ynelik giriimler
bulunduundan s z etm itim . Bu, n celik le ekonom ik kaynaklar
jyejearar alma gcn eitlerinnc^yelarnn b lu n m a sm icsrmek-

t^j^T oplum s^ginsiyeL ^a^l,-,lk_ejic_piyasasnda^erkekierin

ok daha fazla g elir salama. gc_,.b_ulujduu_ gzJinne.jhnrsa.
her iki ein de alt bir ev ortamnda bu genellikle zordur,
lia z e n 6 T~kou d a y apiaMlecCMerrT eri^~lyis i , kadnlar iin ekonom ilfb r {zeminiri,yla g la n m a sr o lu r; s zg elim i, mlkiyetin koP ^ n n e^ E nnin stnde olm as. kinci olarak ocuk bakmnn ilk
evresinin:tm>de~kadnTar tarafndan sri^ im e sn i nkTsayan
g e n i tir kurum sal v e kltrel dzenlem eler dizisinin gcne kar,
sj g U ^ . t f f i n c olarak nc ahslara ballklar ileLsadakat
y e k iisel deere J jjk in ypratc...pheler arasndaki koutnrJSI^^S V e ^ e n e l 1iki e de bu balam da, cinsel karakter ve c i n s e l l i i n
yeniden ele alnm asn i e r i r Sre bazeri, bir tra m akinesiyle tutam~'tuam sa yolnduu izlen im i verir. B irok kiinin bu g i
riimden vazgem esi ve ona sl skya yapanlarn da hakknda
konum aya isteksiz olm as artc deildir. Belki de deneyim in
^daha kamusal J m u oitslge brndrlmesi ve biriki m se l -art mp
mmkn klnm as nemlidir. O lum lu ynn ifade etm e yol- _
rinin bulunrnasda ay n l d e nemlidir. Bu olumlu yjlerse,
yalra^sevincir c u k larla birlikte olmaktan duyulacak zevk, e- '
tTer arasndaki sevginin verecei hazlardr.
~
~ ~ B u - t r bk-pratigin bazen adlandnld gibi kurjarimsrdrlyaratma giriim i, tam anlam yla fizik sel bir uzam ifade ediyor olabilir. Kumrulardaki fem inist gruplarn taleplerinden biri.
k^difljaiLJgin-zeLLbir mekndr. Sm m aLevleri^-tecavz kriz merk e ^ e r i v e j a d m merkezleri gen ellikle tm erkekleri darda tutma

365

 kesivle isletilir. A m a daha da genel olan, kurtarlm bir

'TSolgenin, cin sel eith^^belH ^lhde~baanldTi 7^heter-cih^yet^
~ili in ortaBirkld mldhg v eya cinsiy etilik kart uygulamanrf
canlBH B Buf^tpprum sal bir uzam, belirli bir kurum veya bir
kurumun paras, bir ilikiler a ya da sadece bir insan grubu oldu^Hur.'
~
~~~Byle bir b l g e l i n ayaleta_tutulm as srasnda karlalan sorunlarT^br^utdm^ blgelerin sorunlaryla ortak bir yn banrB nrr^ y a k t a kalabilmeleri iin srekli aba harcnrnas~ge~
^rekmektedlr. Cinsiyet eitliine ynelik ciddi bir abada sz
EonsToduu gibi, ortak toplumsal pratikten radikal bir kopu so
runu yaandnda, gerekli olan abann dzeyi olduka yksektir.
nsanlar srekli toplantlardan, izlem ekten, dinlem ekten ve kar~\ lkl eletirilerden blap usanrlar; E itliki pratikler srekli olarak b lge dndan gelen hiyerarik mdahalelerle kar karya
kalyorlar. Para yardm yapan otoritelerin, olaan tbbi uy( gulamann ba olarak tek bir vasfl doktor tahsis ettii ama birok
7 hastas olan radikal bir salk grubu bunun rneklerindendir. Bu
tr konular zerine gidilebilir ama ok byk bir aba, zaman ve
> srtme gerektirir. K im i dengelerin kurulmas ve baz eylerin umursanmamas gerekir. ok sk umursanmayan eylerden biri de,
temizliktir: Kurtarlm blgeler genellikle pistir.
Bu bedellerin dengelenm esi tr k azanm salayacaktr. n
celikle, dalm _gen_kapsa|nl_poliiikalar_iinT&mell&r kurulrnas
mmkn hale gelecektir. rnein, yryler ve m itingler bana
T5uyruk bir ekilde dzenlenm ez; arda bulunan, telefonlara yant
vereri ve sloganlar yayan, pankartlar hazrlayan ve bu pankartlar
depolayacak yer bulan insanlar olm as gerekir. kincisi, kurtarlm
.blgeler ulalacak toplum sal dnyamn-tadm. vei'efek. Sheia R ow b otham rm Hey&nd^fe ^ ra ^ m ents'ta (Paralardan t e ) haberci^
p olitlca^ dm ^er^^T u rd e" bir g retebilirler. Fem inist eyexriBnerxrr^02TiaT3eHgx7^^cns^=^B^ulu^=Karnpariyalarrd.a reti
len dayanma, kolektif evlerdeki paylam a duygusu gerek de
neyimlerdir ve amalarn uygulanabilirliini gsterm e asndan
nem tarlar.
1
Son olarak bir de k iisel boyuttan sz edilm esi gerekiyor. Radikal politika genellikle insan st bir enerji^BrikouTolarak =ge

rektirir ve tkenm eyle son blur ya da in samstJm erdem i n_koul olarak gerektirir ve d krklyla sonulanr^ F eminizm elejtfm en lef^ ^
ataerkil erkekler kadar kaba~davrandklarn (d kukusuz bazlar gerekten de byle
clvTanm^
etmekten zevk alrlar, Benzer biim de,
e^cinser kurtl HareketiJ_indej?enikyeya duyarsz kim seler o l
duu gibi, cinsiyetilik jcart baz heteroseksel erkekler de bit
kileri v e bebekleri sevm e konusunda mitsizce.baarszdr. G rece
kurtarlm bir blge, 1 0 . B lm de zetlenen k iilik politikasn ele~~larak~ bu knularlir zerine g tmeG jrsitO riniEZ A
a gerekli
destei de s a p ^ Radikalpolitikann ana kayna eylemcileridir.
Politik pratik byk lde kiisel olarak talep ediliyor, kiisel bir
grnm taknyor ve kiisel dzeyde zarar veriyor olabilir. Cin
siyeti iadamlaryla veya brokratlarla gnlk karlamalar, du
yarl kiiler iin katlanlr ey deildir. nsan kaynaklarn koruma
ve verilen hasar onarma yollarnn bulunm as byk nem ta
maktadr.
Btn radikal hareketlerin aina olduu konular bunlar, ama
cinse l politika benzersiz bir kiisel boyut barndrr. Toplum sal cin
a y e t sistem inin yklm as, bir deT H nT n^ndi duygularnn en
nem li bileeninin yok edilm esi v e toplum sal uzamda eksik alclanm, tuhaf yerlere yerleilm esi anlamna gelir. ^Feministlere
ynelik en eski alay, onlarn, kadmla erkeklere v e erkekleri de^lcaHnara dntrmeye~^altklar GfeldindedfT" Bir ^ardamda bu
d^rcfur; iblmnn yeniden b i im le n m e sir T adnlarm " zl am sal o l a r F ^ eksTsylan ilen yapm as anlamna gelm elidir.
Y ine de yetm ilerin balarnda genellikle savunulan trden rolleri
temine gevneT,Grr~strafejT (amk yetersiz olduunu kantlam tr
Fem inizm , talrtklSrm^
de, uzlam sal olarak kadns
olduu dnlen nitelikleri ve uygulamalar da elinde tutmaya
almaktadr. B y lece hareket kendisini, iblm ve cinsel ka
raktere ait uzlam sal toplumsal cinsiyet snrlar boyunca ortaya
koyduu v e biseksellilc de kendisini cin sel bir pratik olarak ne
srd lde, lcateksis yapsnn snrlar boyunca ilerler bir hal
de bulmutur.
B az teorisyelere gre snr lk esi olarak adlandrlabilecek
bir yere yerlem ek, temel bir strateji gibi grnmektedir. rnein,
367

Ferrbach ve M ieli, ecinselliin ierdii toplumsal cinsiyet m u

laklklarnda srar ederler. Chodorow v e Dinnerstein, ocuk ba
km nn ilk evrelerinde anneyle birlikte eit grev alan erkeklerin
nem ine ilikin psikanalitik argmanlar tretmilerdir. Cinsiyetilik kart erkek hareketi ya da en azndan hareketin grece ra
dikal kanad, erkeklii hiyerariyle olan balantsndan kurtarmaya
alm v e radikal fem inizm e bir erkek kuyruu takarak rahatlkla
efem in eli e doru ynelmilerdi.
A yn en b lge gibi snr da uzlam sal bir metafordur ve b el
ki de dinam ik bir sre iin fazla katdr. Cinsel politikaya ilikin
birok sorun zerinde pratik yapmann, toplum sal cinsiyete ilikin
elik iler iinde ve/veya bu elikilerle birlikte yaam ay g e
rektirdii sylenerek bu nokta daha iyi ortaya karlabilir. Bazen
elikiyi giderm eye almaktansa younlatrm ak gerekebilir. 8 .
B l m de tarttmz androjenlik m odelinin ierdii sorun, ka
dns ve erkeksi niteliklerin ayn kiide birletirilebilm esi gr
yle, tamamen yeni olmasa da yardmc bir igrylc ilgili de
ildir. Daha ok, bu niteliklerin bir araya getirilm esinin her naslsa
aralarndaki gerilimi zd gryle ilgili bir sorundur. Dier
bir d eyile, tam tersini de yapabilirler.
S o lun ev ii politikas, dier bir d eyile ksm en yukarda tas
la izilen kurtarlm b lge, baka bir stratejik neme sahiptir.
ocuklarn iinde yetiebilecei eitliki evler v e cin siy eti a l
mayan bir evre yaratma abas, dikkat ek ici sayda heteroseksel
erkein sreldi ve etkin bir ekilde katld tek ilerici cinsel po
litika biimidir. te bu nedenle, normalde cin sel politika ta
rafndan blnen gruplar arasnda bir ittifak olasl iin bir tr laboratuvar niteliindedir.
Kukusuz, ecin sel kurtulu hareketi de baka bir laboratuvardr. 1 2 . Blrn de sz edildii zere, ecin sel politikada ka
dnlarla erkekler arasnda yaanan gerilim ler gerekHr ve hl
srmektedir. Bu basklar gz nnde bulundurulacak olursa, tiafekgtirr^hbeTy^^
devam etm ekte olan ini kl
varoluu kayda d^erbiribasandrTHareketi n_ge i rd i tartma vo
-uzlfm a ^ ^ h l^
v e k olektif kutlama deneyim i,
beo de toplum sal cinsiyet ilikilerinin^fdikal biim de yem den in
asnda kadnlar vc erkekler arasnda gelitirilm i en olgun ibirlii
368

Bu iki rnek, daha genel bir ittifak stratejisini, cinsel politikann;

youn yakasn ne karr. F em inistler v e ecinsel eylem cilerin
srdrd kampanyalarn bazlar, belki de ou, kendilerinden
baka konumlarda bulunan insanlarla kurulan ittifaklar araclyla
faaliyet gsterirler. Dardan kalabala, eriim e, para veya teknik
beceriye ihtiya duyulabilir. G enellikle hareketin retorii, dnyann
geri kalanyla arasndaki m uhalefeti vurgulayarak ve tm ka
zanndan kadnlarn v ey a ecinsellerin kendi kararllklaryla gc
ne balayarak bu noktay gz ard eder. Bu ekilde konumann po
litik gerekeleri yeterince ak; ama cinsel politikada gerekte ne
yin olup bittiinin tartlmasn gletiren v e genellikle de ittifak
veya destein talep edilm edii izlenim ini yaratan ey, alkanlk
lardr.
Szgelim i ecin sel yasa reformu, bakanlar v e parlamento yele
riyle kulis yaplm asn, parti ynetim kurullarn etkilem eye al
may, p o lisle tartmalar, sivil zgrlk gruplaryla balant ku
rulmasn^ konuya scak b ak an hukukular .akad em isyenler ve ga
zetecilerle ayrntl almalarda bulunulmasn gerektirir. Bu k i
ilerin ou ecin sel deildir ya da bunu kabul etmemektedir.
Baka bir rnek verilecek olursa, niversitelerde kadn almalar
derslerinin alm as, ynetim kurullaryla alm ay, para veya perr
sonel tahsis edecek otoritelerden destek salam ay, snflarh, ma
salarn, sandalyelerin, donanmn, sekreterlik ilerinin, ktphane
olanaklarnn ve benzeri eylerin yeniden dzenlenm esi konusuyla
ilgilenen teki akademik personelle ibirlii yaplm asn kapsar.
Bunlarn byk bir blm fem inist olm ayan, hatta byk
ounluu kadn bile olmayan insanlarn alm asn ve ibirliini
gerektirir.
Bu tr ittifaklar genellikle geici ilikilerdir. G etiim iz yirmi
yllk dnem de, cinsel politikann kam usal yan, yamal boha mi:
ali kampanyalardan oluan grnm almt. Belirli konular et
rafnda yerel hareketler ve ittifaklar kurulmutu: urda bir salk
merkezinin kurulmas, baka bir yerde Anzak Gnnde* yr
yler dzenlenm esi, Parlamentoda lobi yaplm as vb. Belirli k o
nularda zm e ulalr ulalm az da gruplamalarn her biri da-I.
I. D n ya S a v a m a Katlan A v u stra lya lI v e y a Y eni Z elandalI a skerleri anm a
gn, (.n.)

F24N/Topl timsal Cinsiyet ve ktidar

369

lmya m ah k m ' oluyordu. Bununla birlikte, kalc resmi

rgtlenmeler kurmaya ynelik giriimlerde de bulunuluyordu.
A B D deld U lusal Kadn rgt v e ngilteredeki E cinsel Eitlik
Kampanyas bunlar arasnda en baarl olanlardr. Bu her iki ku
rulu da, bask grubu politikas balamnda yasa reformu v e ben
zeri amalar iin bir ittifak erevesi oluturmay baarmtr. Am a
cin sel politikann geni yelpazesi gz nne alndnda rgtlen
menin sreklilii gibi bir ayrt edici zellikten sz edilem ez. Kadn
v e ecin sel kurtulu hareketlerinin her iki rnekte de dikkat eken
sreklilii, resmi yaplara deil birok farkl kam panya ve an 1
yelerinin ayn kiiler olmasna ve sonu gelm eyen isel konuma
lara baldr.
Liberal kapitalist lkelerde bu tr bir politika, snrsz devam edebilir. Yeterli hogr ve yeterli aralklarla destek hazrdr. Bun
lar, bir bask grubu politikas dzeyinde, fem inist v e ecin sel p o
litik varl ayakta tutacaktr. A m a toplumsal cin siyet dzenini
dntnne,projesinin iz le n m e sii in daha gl bir eyler g e
rekmektedir. Bu ise cinsel politikada radikal ounluklar bir araya
getirme ve kayda deer bir zaman dilim i boyunca bir arada tutma
sorunudur.
Bu, ecin sel ve fem inist politikalardaki balca eilim lerin artk
uzak durduu bir gr olsa da eski bir zlemdir. Eer toplumsal
deim e sreci bilinli insan denetim i altnda gerekleecekse
ounluklar byk nem tar. Bu kitapta ne srlen argmanda
yaplar, tem el pratie ilikin bakalamlar olm akszn yeni
ekillere geirilem ezler. Am a ounluklar da gkten inm ez. Olu
turulmalar gerekir; ve eer, radikal bir eitlik program etrafnda
hkim glere kar ina edileceklerse, bunu mmkn klacak top
lum sal dinamii daha ak seik kavramamz gerekmektedir.
-Yedinci B olm de tart tm z gibi, radikal ounluklan
dnlebilir klan kriz eilim leri de ayn ekilde ana yapsal engel
zerinde etki sahibi olurlar. Yolun ortasnda yatan aslan, kar he
saplandr. Erkeklerin yarar, kadnlarn zarar grd bir toplumsal
cinsiyet dzeninde asl yapsal feform , grne baklrsa er
keklerin karlarna kar olacaktr. Milce Brokern H trf olabilirim ama hi deilse erkeim szyle ortaya koyduu gibi,
tabi klnm erkeklikler bile bir lde hegem onik erkekliin avantajlarndan yarar salarlar. E vlilik veya akrabalk ilikileri yo370

luyla veya n plana karlan diilii kullanarak zenginlik, prestij

veya baka avantajlar salayan ok sayda kadn da gz nne almdnda, ataerkil yapnn devam n isteyen srekli bir ounluk
bulunuyor gibidir.
ki nedenden tr bu hesaplar inandrc deildir. ncelikle,
karlar ben-m erkezcil olduu kadar bamtsaldr da. S zgelim i,
erkeklerin sahip olduu yararlarla tanmlanm bir kan olan bir
baba, ayn zam anda kendi oculdannn mutluluunda da bir kara
sahiptir ve ocuklanm n yan s da kzdr. kar somutlayan pra
tikler toplum sal cinsiyet kategorisinden ok, bu ilikiler etrafnda
rgtleniyor olabilirler. ocuk bakmnda cinsiyete gre ger
ekleen iblm krizi buna davetiye karmaktadr. kinci olarak
ben-m erkezcil karlar bile belirsizlie, veya blnm le aktr.
Erkek hareketi literatr, erkeklerin zgrlem ede kadnlarla ay
n kara sahip 1 olduklarn dnrken hatalyd, ama son derece
yaygn bir d en eyim olarak hegem onik erkekliin ierdii g e
rilimler e, bedellere v e tedirginliklere dikkat ekerken yanlmamt.
ktidar ve katelcsis yaplarndaki kriz eilim leri, kara ilikin bu
tr i blnm eleri artrma eilimindedir.
Toplum sal cin siyet dzenindeki krize ynelik eilim lerin, ken
dilerini asl yapsal reforma adam ounluklar iin bir temel oluturacak denli ileri gidip gitm em esi, belki de radikal politikann
bugn kar karya olduu nem li stratejik sorunun ta kendisidir.
Bu bir anlamda youn ve yaygn stratejilerin birleimini ierir; bi
rinci strateji dorultulan ve uygulanabilirlii tanmlar, kincisi ise
hareket etm e gcn salar. B yle bir birletirme im diye dek ger
eklem em itir. Buna ynelik eilim ler, baka her eyden ok cin
siyete dayal iblm asndan daha gl grnyor: A ile g e
liri kavramnn km esi, ocuk bakm krizi ve babala ilikin
grlerin d eim esi, frsat eitliine ilikin liberal politikalann
genler arasnda kitlesel boyutlara varan isizlik sorunuyla ba edem em es gibi rnekler dnlebilir. Y ine de hareket radikaliz
minin asl enerjileri baka bir noktada younlamaktadr. Eer ra
dikal ounluklar ortaya kacaksa bu yalnzca oktan allanp pul
lanm ve ykseltilm i pankartlar etrafna en kitlelerin var olup
olm am as sorunu deildir. u anki radikalizmin sancsn duyduu
yeniden ynelim lerin bir blm de yaanmak zorundadr.
371

c . SONU: TOPLUMSAL CNSYETE DAR TOPLUM

TEORSYLE KURULABLECEK BR DN YA
ZERNE NOTLAR
Toplum sal cin siyet ilikilerinin dntrlmesine ilikin, tem el ama iin iki mantksal aday vardr. Bunlardan biri, toplum sal cin
siyetin ortadan kaldrlmas, teki ise toplumsal cinsiyetin yen i te
m ellerde yeniden kurulmasdr.
B irinci y o l boyunca Herlenecek olursa baz cretkrlarn cinsel
y o lla rem eye son verilm esini nerdii grlr. Bu argmann y e
ni ve gelikin bir uyarlamasnda D avid Fernbach, isel doam z
bu yolla aarak paleolitik reme sistem im izi m odernletire
ceim izi, bunun da, insann kendi dndaki doay amasna denk
olacan ne srecek denli ileri gitm iti. rem e teknolojisinin da
ha: n c e s z edilen pheli politikalarn bir kenara brakacak oiursak, bu gr -tp k kadn ve doa yceltim inin zt im gesi g i
b i- cinsiyetin toplumsal dnyasnn nasl kurulduuna ilikin hatal
bir anlay zerinde temellenir. Toplum sal cinsiyet dzeni b i
yolojiden kaynaklanm deildir ve hibir zaman da yle o l
mamtr. Daha ok, insann reme biyolojisine verilen belirli bir
tarihsel karl yanstr. B aka kolektif karlklar verilm esi de
mmkndr. B iyolojik cinsiyeti ortadan kaldrma .giriimleri de
kukusuz bu olas karlklar arasndadr. Am a kurtulu hedefi do
rultusunda doann alm as anlamna gelm eyecektir, nk m ev
cut toplum sal cinsiyet dzeni doada verili deildir. Bu ancak, in
san deneyim inin eitliliini kesinlikle azaltacak ve ok byk bir
olaslkla var olan iktidar yaplarnn gcn artracal kolektif bir
sakatlk olacaktr.
Eer toplumsal cinsiyetin ortadan kaldrlmas kayda deer bir
amasa, toplumsal bir yap olarak toplumsal cinsiyetin ortadan kal
drlm as sz konusu olm ak zorundadr. 6 . B l m de tanmland
gibi toplumsal cinsiyet, sonuta toplumsal pratik alanlarnn
rem edeki blme balanm as, bir ilinti yaratlmasdr. Ortadan
kaldrlm as ise mantksal olarak bu alanlarn balantsnn k o
parlmas sorunudur. Bu ise biyolojik farklln yerilm esi veya
yadsnm as anlamna gelmez; ama ayn ekilde yceltilm esini d iermez. C insiyetler arasmdaki*farkllk, kozm ik bir blnm e veya
372

toplumsal bir y a zg deil, yalnzca remedeki ilevsel bir btnleyiciliktir, Bunun duygusal ilikileri yaplandrmas iin hibir ne
den yoktur, dolaysyla heteroseksel ve ecinsel kategorileri ke
sinlikle nem sizleir. Karakteri yaplandrmas iin de hibir neden
yoktur, dolaysyla kadnlk ve erkeklik de gp gidecektir, .
- B yle bir gelecek , ecinsel kurtulu teorisinin yapbozumcu ka
nadnda dile getirilm ektedir ve. anlk bir strateji olmaktansa nihai
bir hedef olarak daha inandrcdr. En byk m eziyeti, toplumsal
cinsiyet eitsizliklerinin temellerini y ok etmesidir. B iyolojik fark
llk ve benzerliin toplumsal eitsizlik yaplarnn paras olmas,
doann kendisini deil doaya ilikin ikilem lerim izi yaratr.
Adaletsizlikleri kurumsallatran pratikleri, bu hakszlklar sa
vunan politikalar ve yine bu hakszlklar onaylayan ideolojileri
reten karlarn toplum sal kurulu tem eli eitsizliktir. Kurtulu, ki
iseld a v ra n la r zerindeki kstlamalarn ortadan kalkmas an
lamnda zgrlemeyle deil, eitlik le ilik ili bir kavramdr.
Bunu sylem ek kolaydr belki ama, bu kitapta ele alnan birok
ayrntnn da gsterdii gibi, kk ortamlarda bile almas g e
reken kk bir glkten daha fazlas sz konusudur. Eitlik so
nuta mutlak bir kavramdr. Ama bununla birlikte, iyi tasarlanm
hibir nitelii olanakl klmaz. Eer eitlik, derhal ulalabilecek bir
durum olarak eksiksiz eitlii gerektirseydi, pratik iin bir kriter olarak tmyle gerekd olacakt. III. K sm da kiiliin srekli
liine ilikin dile getirilen argmanlar, en yakn seenek olarak g e
nel yapbozuma dair herhangi bir gr ykm aya yeterlidir. Ama
gl bir eitlik kavram, herhangi bir uzlamaya varlmakszn
pratie dair bir kriter olabilir, tabii asla vazgeilm eyecek bir h a
reket dorultusu Olarak kabul edilirse. Ksacas, btn pratiklerin
eitlik kriteri, pratiklerin balangta iinden ktklar koullardan/
daha fazla eitlik retmeleri, ama bunu, retilen koullar karsnda
ylm am acasna yapmalar ynndedir. Bu anlamda, toplumsal cin-:
siyetin yapbozumu, uygulanabilir bir etik programdr. Politik pra
tik kriteri b ylece, toplumsal pratiin daha sonraki bir noktada bu-.,
lunan alannn reme karmaasyla balantsnn koparlmas halini
alr.
Tpk snflarn kaldrlmasna kar ne srlen geleneksel ar
gman gibi, toplum sal cinsiyetin ortadan kaldrlmasna kar ne
373

srlen basmakalp argman da, bylesi bir giriimin aynlkla so

nulanacan belirtir. Cinsiyet farkll.olm aynca, kanlm az o-,
larak kasvetli bir tektiplie mahkm oluruz yani hepim iz ii tu
lumlar giyecek ve kulak m em esi hizasnda kesilm i salarla
dolaacaz. Belki bu iddia retorik olarak etkilidir ama analiz olarak ancak bir yanl anlamadr. Yapbozumun mantksal karm
snrsz lde deikendir. M arcusenin E ros ve U ygarlk'ta sun
duu ok evreli sapknlk tartmas, hibir eyin normatif olarak
tanmlanan ayaca, bu, yzden de hibir eyin sapkn olam a
yaca eklinde amlanan hkmler ierm esine ramen, yine de
bu anlayn kt bir zeti deilidir. Bellci ok evreli bir erotizm,
ayn zamanda, ok evreli bir em ek ve ok evreli karar verme ya
plar demektir.
yleyse toplumsal cinsiyetin ortadan kaldrlmasnn bedeli ay
nlk deil, belirli trde yaplarn yitirilmesidir. Bu- kurtulu an
layna ilikin bir yarg, sonuta toplum sal cinsiyet yaplarnn bir
deer tayp tamamasna baldr. Eer bu yaplar tarihin gir
dabna kaplp gitmi, olsalard kaybm z ne olacakt?
Kltrmzn, barbarl kadar, enerjisinin ve gzelliinin pek
ounun da toplumsal cinsiyet ilikileri araclyla ve bu ilikiler
etrafnda yaratlmakta olduunun belirtilmesi gerekir. Toplumsal
cinsiyet yapl ve olduka kendine zg cinsiyeti duyarlklara sa
hip bir kltr, bize O th ello'yu , Nibelungen D e sta n 'n ve Rubensin portrelerini kazandrmtr, bundan daha fazlasn da v e
remez. K endi bedenlerim izin duyumundan, bir evi ekip evirm e
y e ilikin eski inanlara, popler arklara v e gnlk mizaha kadar
gnlk yaamn ince dokusunun byk bir blm , toplumsal 6insiyet zerinde temellenmektedir. Toplum sal cinsiyet, sahip o l
duumuz erotizm _v e im gelem im izi hem snrlamakta hem de
krklemektedir. rntnn tmnn dlanm as, bildiim iz bir
yaam biimine kyasla ciddi biim de yoksullatrlacak bir yaam
biim ini gsteriyor gibidir. Bn iyim ser tahminle bu, bizim deneyim
dnyamzdan ylesine farkl olacaktr ki arzu edilebilir olup o l
m adn kolay kolay anlayamayz.
Yine de bu deneyim i, kltrn bu zenginliini reten
kstlamalar, ayn zamanda kitapta ele alman toplum sal cinsiyet eletirilerinin nedeni olan gl eitsizlikler, youn basklar, iddet

v e potansiyel ykm da retir. Bu ise kltrel enerjinin,eitsizlik yaT

psndan koparlp kop arlamayaca, toplumsal cinsiyetin ortadan
kaldrlmadan tehlikesiz biimlerde yeniden kurulmasnn mmkn
olup olm ad sorusunu getirir.
Bu, yapnn yklmasndan ok yeniden yaplandrmay ierir.
nkoul olarak toplumsal cinsiyet dzenlerindeki unsurlarnn bir
anlamda yerlerinin yeniden dzenlenebileceini varsayar. H.
K sm da ne srlen tarihsel argman, nereye kadar varabilecei
ak kalsa da, bu gr kesinlikle desteklemektedir. Piagetni'n,
zek psikolojisinde zm sem e olarak adlandrd ve cinsiyeti
bir kltrde mevcut materyallerin alnp yeni amalar dorultu
sunda kullanlmas gibi k olektif dzeyde bir sreci im a eder bu. 6 .
B l m de szn ettiim iz gen lazlarm punk sluplarn sa
hiplenm esi, bunun kk lekli, kolay anlalr bir rneiydi. Piaget oyunu, neredeyse katksz zm sem e olarak tanmlar ve
oyun srecinde olup bitenlerin de, bizim ortak oyun becerimizin ni
tel art olduu sylenebilir.
Toplum sal cinsiyetle oynam a u an bilinm eyen bir ey deildir.
C insel karakterin unsurlar, toplum sal cinsiyet pratii ya da cinsel
ideoloji genellikle balantszdr v e zevk, erotik gerilim , ykm v e
ya k iisel rahatlk iin yeniden birlemektedir. Szn ettiim iz
trde oyunlar, belki de, ounlukla cinsel altlcltrlerde ge
litirilmektedir. Peter Aclcroyd uyuturucu ile karnaval srasnda
gnlk detlerin yerle bir edilm esi arasnda tarihsel bir balant bu
lunduunu ne srer. Pat Califia ise lezbiye sado-m azoizm in, ik
tidar, erotik amalarla erkeklikten nasl kopardn tanmlamtr.
Fetiizm nesneleri -la tek s, deri v b .- sistematik biim de, toplumsal
cinsiyet sem bolleri ve ilikileri zerinde farkl*bir etki yaratr. Am a
daha az deiik balamlarda da. ayn tr bir etki meydana gelir. K it
le se l moda, toplumsal cinsiyetin yeniden birletirilm esiyle o y
namaya 193 0 larda balamt, 1960larm niseks" sluplaryla oyunu daha da iddetlendirdi. Toplumsal cinsiyet m ulakl ise
D avid B ow ie v e N e w York D o llsdan Grace Jones ile B oy Geo rg ea kadar geni bir yelpazede rock m ziinin sunumunda bir te
m a olagelm iti. Farkl bir izgide, S ovyetlerin m edya kiilikleri olaralc kadn kozmonotlar yaratmalar da keza kadnlk/erkeklikle v e
cinsiyete dayal iblm yle politik etkiler elde etm ek iin oy375

nanan bir oyundur.

Am a yeniden yaplandrmann ierimi, m evcut pratiklerin ve
sim gelerin yerlerinin yeniden dzenlenm esinden, bunlarn bir ka
leydoskopa dntrlmesinden daha fazla bir eydir; ve oyun-* anolojisinin alabilecei y o l ancak bu kadardr. Kltr unsurlar arasmdaki ilikiler deitiinde, pratie ilikin yeni koullar
yaratlr v e yeni pratik rntleri mmkn hale gelir. Yapbozum ,
cinsiyet biyolojisinin toplumsal yaam da ok kk bir varla sa
hip -olacan, bir tr cinsel cuisine m inceur (incelik mutfa) o l
duunu im a eder. Yeniden yaplandrma anlay, iblm leri ve
lcateksis kurallarnn arl sonucu, kendisini ortadan kaldran ik
tidarn, remedeki farkllk ve benzerliin inceden inceye kltrel
olarak ilenm esini kabul edecektir. Kltr, dllenm e, gebelik, d o
um ile em zirme, byme ile yalanm a farkllklarn ve eitlililc.1erini, dikkate, alarak yu ekebilir. .........................
D ahas insanlarn srece katlabilecei birok farkl yolu ortaya
karmak ve icat etmek de olasdr. Byk lde iki cinsiyet arasnda skp kalm bulunuyoruz. Am a ilk ecinsel teori bir
'nc cinsiyet dnmt v e O laf Stapledon ilk klasik b i
limkurgu romanlarndan birinde insan trnde uzak bir gelecekte
birok cinsiyet veya altcisiyet olacam hayal etmiti. Bunlar
Stapledonn im gelem inde biyolojik tipler olarak tasarlanmt;
gerek olaslklar ise toplumsaldr. nc cinsiyet kavram her
ne kadar demode olsa da, rutin olarak yetitirebilecekleri kendi
ocuklar olamayan ecin sel kadn v e erkekler iin btnyle olasdr. Bu, ocuklar ve yetikinler arasnda zel iliki rntleriin kurulmasn olanakl klacak, heteroseksel yetikinler ta
rafndan kurulan ilikilerin ise tamamlanp zenginlem esini
salayacaktr. Gary Dow sett, yeni anlamlar kazandrlarak yaama
geirilebilecek modeller olarak ondokuzuncu y zyl burjuva; ailesind e kk ocuklar v e halalar veya amcalar gibi bu ocuklarn
eb eveyni olmayan yetikinler arasndaki tarihsel ilik i rneklerine
dikkat eker. Erkeklerimkuvad* yoluyla douma sem bolik olarak
katlmalar, yeni bir anlam kazandnlabilecek baka bir tarihsel
* E rk e k lo h u sa l : B az ilkel to p lu m la rd a kars d o um y a p tk ta n s o n ra ko ca n n
sanki o c u k d o u rm u gibi yataa yatp ke n d isin i a rn m a ya adad b ir g re n ek,
(.n.)

376

rnektir. Eer .cinsiyete dayal iblmnden kaynaklanan eitsizliklerin kklerini kazmak istiyorsak, erkeklerin ak ve kesin
bir^ ekilde gebelik, doum ve bebek bakmyla ilikili ey ilerinin
ounu stlenmeleri zorunludur. rnein babalk izni, szm ona
krlgan bu endstriyel kayram, ok daha gl bir tanm kazan
drlmas gereken bir deiiklikle gndem e gelen kk bir balan
g noktasdr.
zgrlk anlaynn yeniden yaplandrlm asyla yitirilecek olan, toplum sal cinsiyet ilikilerindeki unsurlarn, bir yanda ku
rumsallam eitsizlikle te yanda da biyolojik farkllkla olan zo
runlu balantlardr. Bu deiim deki derinliin hafife alnmamas
gerekir. Bu, iinde yaadm z kltrn derinlerine kk salm bir
kouldan, toplumsal cinsiyetin yazg olduunu ngren anlaytan
tem el bir kopu olacaktr.
Gnmzde bu anlay, benzer bir biim de im gelem ve eylemin
iin e szarak toplumsal cinsiyet pratiinin tm alanlarna kk sal
maktadr. C insel ideolojinin tem el m ekanizm as toplumsal cin
siyetin doallatrImasLdr. K asvetli bir yazg iblmn kuatr:
Kadn i i, erkek sorumluluklar. Daha keskin ulu bir kateksis
yazgs, M e d e a dan K a za b la n k a ya kadar, Bat kltrnn ak te
masna yaklam biim inin merkezine yerlem itir. Cinsel karakter
retisinde psikolojik bir toplumsal cinsiyet yazgs anlay ifade
edilmektedir.
Bu gz nnde bulundurulacak olursa, toplumsal cinsiyeti ye
niden oluturarak cinsiyet eitsizliini ortadan kaldran bir toplum,
farkl bir duygulanm yapsn barndrmak zorundadr. Kltrel
mirasn byk bir blm bu durumda ancak tarih olarak fark l,
dnce erevelerine yapan bir deiiklikle kurtarlabilecektir.
Bu ereveler tmyle farkl deillerdir kukusuz; yaam ilgin
klan sevgi, nefret, kskanlk ve ihanetler yine olacaktr. Ama bun
lar, ortak bir yazgdan ok k iisel tasarlar arasndaki ilikiler oarak yaanacaktr. Bu, daha az kltrel iktidar olaca anlamna
gelebilir. Y azg anlay, edilgen bir bilinlilik deil, yaant ve ey
lem i etkilem ek iin kullanlan bir ara, (metaforu deitirecek olursak) bir ac v e nee retecidir. Eer bu deiiklik dnyay da
raltacak olursa, ayn zamanda baz blmlerini daha youn bir hale ,
getirecektir,
:
! '

denecek bu bedel karsnda, yeniden oluturulmu bir insan

toplumu bugne dek ulalamam pratik bir eitlik dzeyine eriecelctir, ayn zamanda kltrel kaynaklar ok daha zengin bir
hale gelecektir. Bu zenginlik szn etm eye deer bir ey. n
celikle, oyunda artk daha fazla oyuncu yer alacaktr. C insiyet ay
rmclnn insan kaynaklarn boa tkettii ynndeki frsat
eitlii argman, btn kstllklarna ramen dorudur - ayrca
istihdam konusunun tesine de ekilebilir. kinci olarak u an
gl biim de kstlanm olan toplumsal cinsiyet ilikilerinin
zgrce yeniden biim lenm esi ile u an gl bir ekilde sluplatnlra psikolojik ve kltrel rntler, deneyim v e ic a t.o laslldarm geometrik olarak artrr. Erdiilik (herm afroditilik v e
ya ;androjenliin bir balang noktas olabilm esi bile gtr.
nc v e belki de en nem lisi, cinsel adan eitliki bir top
lum da yaam n kefe ak duygusal boyutlar, yenilik ve eitlilik
olaslklarnn daha fazla olm as nedeniyle bizim toplumumuzunkilerden ok daha karmak olur. Eitler arasnda ak, top
lumsal cinsiyet eitsizlii y ld z altndaki aktan daha az tutkulu
olmayacaktr. Koruma ve bam llk sorumluluunun ortadan kalk
m asyla birlikte, farkl bir ekilde tutkulu olacaktr. likilerdeki bu
temalarn yerini belki de bilinm eyen ile tahmin edilm eyenin he
yecan v e gerekten de nceden saptanm snrlan olm ayan ge
lecekler ina etmenin heyecan alacaktr. A k da, yeni karlkl ba
m llk biimleri kurma ve kiisel icatla balln dengelenm esi
sorunlar gibi yeni glklere sahip olacaktr.
Bu olaslklar, her ne kadar burada toplumsal cinsiyet ilikileri
yapsndaki deiiklik tem elinde ne srlm olsalar bile baka
nkabuller ierirler. Snf, rk eitsizlikleri barndrmayan bir top
lum a v e emperyalizmin olm ad, bugn sahip olduum uz kresel
yaam standartlarndan kaynaklanan irkin eitsizliklerin bu
lunm ad bir dnyaya ynelik bir gei nkouldur.
Bu kitaptaki analiz, hem toplumsal cinsiyetin brlerini do
uran tem el bask olduu ve bu yzden cinsel politikann ncelikli
olm as ,geektii grn, hem de toplum sal cinsiyet eitsizlikle
rinin ikincil olduu ve bu yzden asl olay srerken cinsel po
litikann bir kenara braklabilecei dncesini reddetmektedir.
A sl olay, u an insann yaamin srdrme m cadelesi grn
.378

mnde olan insan eitliine ynelik tarihsel mcadele, bu bileen

lerden oluan bir komplekstir. Toplumsal cinsiyete ilikin argma
nm kapsamnda kresel eitsizlik, gene daha byk bir lekte, ta
sarlanm bir yapdr.
Bu, bileenlerin birbirlerine etki ettikleri anlamna gelir. Bu
yzden, radikal entelekteller arasnda giderek rabet gren, ra
dikal politikay birbiriyle hibir sistem atik balants olmayan faik
l alanlardaki bir mcadeleler oulluuna indirgeyen argmanlar
kabul etm ek mmkn deildir. B u argmanlar, br btn grup
lar, kampanyalar ve toplum sal m cadeleleri hegem onikletirm eye
alan ortodoks M arksizm gibi giriimlerden duyulan ok hakl bir
honutsuzluu yanstrlar. A m a kriz eilim leri gibi kavramlar
zerinde temellenen aklc strateji seim lerinde bulunma ans ta
nmazlar. Toplum sal deiim e ynelik hareketler stratejilere ih
tiya duyarlar, tabii eer nceliklerinin kurulmasn kar tarafa b
rakmayacaklarsa.
Baka tr eitsizlikleri barndran, ama yine de cinsiyet eitlii
ieren bir toplum tasarlanmas olasdr. Bu anlamda, Platonun
D e v le tindeki m uhafzlar veya Ursula L eG uinin K aranln S ol
VPndeki aristokrasi ve brokrasi rnek gsterilebilir. Tersten ele
alacak olursak, Edward B ellam ynin Looking BackwarcV\x (Geriye
Bak) gibi cin sel karakterin doallna ilikin son derece uzlam sal bir gr barndran sosyalist topyalar bulunduunu da
syleyebiliriz. E itsizlik yaplar arasndaki balant kesinlikle
mantksal bir balant deildir: Bunu varsayan teorisyenler baka
trl bir H egelcilik tarafndan batan karlmaktadrlar. Balant
ampirik ve uygulam aya dnktr. Niteldin olgusal adan, ada
toplum sal cinsiyet iktidar yapsnn nvesinde yer alan kurumlar,
bir snf politikas olm akszn ylalamazlar, nk bu kurumlar,
toplum sal cinsiyet ve sn f tahakkmn birletirmektedir. te
yandan, uygulam a asndan eitlik, ierilmes g bir eydir; Yeni
S ol bnyesindeki modern fem inist radikalizmin kkenleri bunu aka gstermektedir. Sosyalizm ve fem inizm arasnda tarihe geen
birlik, gergin ve ek sik grnmekle birlikte, eitsizliin kresel ya
psna iliirin tem el bir gerei ve hangi toplum sal glerin bunu
paraladm ifade etmektedir. Karlat btn engellere ramen
ngiliz i Sendikalar Konfederasyonu, kadnlarn krtaj haklarn
379

'M
m

desteklem ek amacyla gsteri yry dzenlemitir, oysa n giliz

Sanayiciler Konfederasyonu byle bir ey yapmamtr.
ok daha az ekici olm akla birlikte dnlebilir baka g e
lecekler de var. Margaret A tw oodun baskc bir gelecee ilikin
roman The H an dm aids Tale (Dam zlk Kzn yks) bir hi
civdir belki, ama olm ayacak bir ey de deildir. Toplum sal cin
siyetin yeniden oluturulmas otoriter bir politikann paras olarak
pekl kabul edilebilir; doum teknolojisinin ,bugnk geliim i bu
yn iaret etmektedir. Eitliki bir yaam biim i ina edilerek, tar
ttm olaslklar gerekletirecek toplum sal cinsiyetin yeniden
oluturulmas, yalnzca tarihsel bir olaslktr ve ille de zorunlu bir
gelecek olm as gerekmez. Eer bu gerekleecekse, pratii de, ya
ni yeniden oluturma sorumluluunu stlendiim iz tasarlar da,
tm biim leriyle baskya atfta bulunan bir politikann paras o l
mak zoru h d d f.B u sorumluluu stlenm ekle, fiziksel ve evresel
adan gvenli, deneyim asndan zengin ve tarihsel olarak ak
bir g elece i ekillendirme ynndeki kolektif becerim izin isel
snrlarn kaldryor olacaz.

380

Kaynaka

Abercrombie, N., H11, S. ve Tamer, B. S. (1980) T h e D o m in a n t Id e o lo g y T hess (Lond

ra: George Ailen and Unvvin).
Ackroyd, P. (1979) D r e s s in g U p: T ra n sv e stism a n d D r a g (Londra: Thames and Hudson).
Adler, A. (1956) The n d iv id u a l P sy c h o lo g y o f A lfr e d A d le r (New York: Basic Books).
Adler A; (1928) Psychologie der Macht, der. F. Kobler, G e w a lt u n d G ew a ltlo sig keit
(Ziirch: Rotapfelverlag), s. 41-46.
Adomo, T. W., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D. J. ve Sanford, R. N. (1950) T h e
A u th o rita ria n P e rso n a lity (New York; Harper).
Alinsky, S. D. (1972) R u le s f o r R a d ic a is (New York: Vinfage).
Alle? t1970^ F ree S p ? c e: A P e r sp e c tiv e on the S m a tl G r o u p in W o m e n 's L ib e ra tio n
(ABD: Times Change Press).
Altman, D. (1972) H o m o se x u a i: O p p r e s sio n a n d L ib e ra tio n (Sydney: Angus and Robertson).

Altman, D. (1979) C orning O u t in the S e v e n ti es (Sydney: Wild and NVootley).

Akman, D. (1982) T he H o m o se x u a liza to n o f A m e rica , the A m e ric a n iza tio n o f the U om o s e x u a l (New York: S Martins Press).
Amato, P. R. (1980) Man in a Womans World: The Hassles of a Male Homemaker,
S o c a l A lte rn a tiv es, 1, 6/7, s. 100-02.
American Psychological Association (Amerikan Psikoloji Birlii (1977) Guidelines
for Nonsexist Language in APA Joumals, A m e ric a n P sy ch o lo g ist, 32, 6, s 48794*
Anti-Discrimination Board (Ayrmclk Kart Kurul), Yeni Gney Galler (1982) D isc rim in a tio n a n d H o m o se x u a lity (Sydney: ADB).
Arendt, H. (1,958) T h e O rig in s o f T o ta lita ria n ism (New York: Meridian). T o ta lita riz m in
K a y n a k la r -jA n t sem itizm ; ev.: B.S. ener, letiim Yay., 1997-2/E m p e ry a lizm ,
1998.
Ari&s, P. (1973) C e n tu rie s o f C h ild h o o d (Londra: Jonathan Cape).
Atwood, M. (1986) T h e H a n d m a id s T a le (Londra: Jonathan Cape). D a m z lk K zn y
k s , ev.: Sevin-Ozcan Kabakolu, Afa Yay., 1992
1
Avustralya Kadn Brosu, stihdam ve Genlik leri Blm (1981), T h e R o le o f
W o m en in th e E co n o m y, P o sitio n p a p e r f o r O E C D H ig h L e v e l C o n fe re n c e on the
E m p lo ym en t o fW o m e n 1 9 8 0 (Canberra: AGPS).
Avustralya Okullar Komisyonu (1975) G iri, S c h o o l a n d S o c ie ty (Canberra; Schools

Commission),

381

Avustralya Salk Bakanl (1984) A lc o h o l in A u stra lia : A S u m m a ry o f R ea ted Statistic s (Canberra: Australian Government Publishing Service).
Bachofen, J. J. (1967) M y th , R e lig to n a n d M o th er R ig h t: S e e c te d w ritin g s (Londra: Routledge and Kegan Paul).
Baldock, C. V. ve Cass, B., der. (1983) W o m en , S o c ia W e lfa re a n d the S ta te (Sydney:
George Ailen and Unwin).
Barbour, J. (1973) That Thing of Silk, R efra cto ry G irl, 2, s. 25-29.
Bamsley Women Against Pit Closures (M aden O ca kla rn n K a p a tlm a sn a K a r K a
d n la r) (1984) W o m e n A g a in s t P it C lo su res (ngiltere: WAFC).
Barett, M. (1980) W o m e n 's O p p ressio n T o day (Londra: Verso). G n m zd e K a d n a
U yg u la n a n B a sk, Pencere Yay.
BaiTy, K. (1979) F e m a le S e x u a l S la ve ry (Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall).
Bateson, <3. (1973) S tep s io a n E co lo g y o f M in d (S t Albans: Paladin).
Beauvoir, S. de (1972 [1949]) The S e co n d S e x (Harmondsvvorth: Penguin). K a d n -,
ev.: Bertan Onaran, Payel Yay., 1993; K a d n -2, 1993; K a d tn -3 , 1993.
Bebel, F. A. (1904) W o m e n u n d e r S o c ia lism (New York: Labor News Company). K a d n
ve S o sy a lizm , ev.: S ali ha N. Kaya, nter Yay., 1991.
Bell, C. ve Newby, H. (1976) Husbands and Wives: The Dynamics of the Deferential
Dialectc", der, S. Ailen ve D. Brker, D e p e n d e n c e a n d E x p lo ita tio n in W o rk a n d
M a rrta g e (Londra: Longman).
Bellamy, E. (1888) L o o k in g B a c k w a r d (Boston: Ticknor and Co.).
Bem, S, L. (1974) "The Measurement of Psychological Androgyny, J o u rn a l C o n su lt.
C lin . P sykh o L , 4 2 ,2 , s. 155-162.
.
Bertaux, D. (1981) B io g r a p h y a n d S o ciety! T h e L ife H sto ry A p p ro a c h in the S o c ia t S c i
en ces, Beverley Hills: Sage, Sage Studes n International Socology, 23.
Biddle, B, Jj (1979) R o le T h e o ry (New York: Academic Press).
Birlemi Milletler ICadm ve Kalknma Asya ve Pasifik Merkezi (1979) D r a f t R e p o r t o f
In te rn a tio n a l W o rk sh o p on F em in ist Id e o lo g y a n d S tr u tu r e s in the F ir st H a l f o f the
D e c a d e f r W o m en , 2 4 -3 0 H a zira n 1979 (Bangkok: Birlemi Milletler).

Bland, L., Bnmsdon, C Hobson, D. ve Winship, J. (1978) "Women inside and Outside
the Relations of Production, Centre for Contemporary Cultural'Studies, Womens
Studies Group (ada Kltrel Aratrmalar Merkezi, Kadn Aratrmalar Grubu),
W o m en T a k e Issu e: A s p e c ts o f W o m e n s S b o rd in a tio n (Londra; Hutchinson), s.
35-78.
.
.
.
Bottomley, G, (1979) A fte r the O d yssey; A stu d y o f G r e e k A u stra lia n s (St Luca; University of Queensland Press).
Bourdieu, P. (1977) O u tlin e o f a T h e o ry o fP r a c tic e (Cambridge: Cambridge University
Press).
Bowlby, J. (1953) C h ild a re a n d the G row th o fL o v e (Harmondsworth: Penguin).
BowIes, S. veGintis, H. (1976) S c h o o lin g in C a p ita ls tA m e r ic a (Londra: Routiedge and
Kegan Paul).
Brana, P. (1978) W o m en in E u ro p e sin ce 1750 (Londra: Croom Helm),
Bray,A, (1982) H o m o se xu a lity in R en a issa n ce E n g la n d (Londra: Gay Mens Press).
Bristol Anti-Sexist Mens Conference (Cinsiyetilik-kar Erkekler Konferans )(1980)
"A Minimum Self-Definition of the Ant-Sexist Mens Movement, A h ille s H e el;
4, s. 2-3.
Brohm, J-M. (1978) S p o rt - A P rison o fM e a s ir e d T im e (Londra: Ink Links).
Broker, M, (1976) I May be a Queer, But at Least I am a Man: Male Hegemony and
Ascribed versus Acheved Gender, der. D. Leonard Barker ve S, Ailen, S e x u a l D i-

'382

v isio n s a n d S o c ie ty (Londra: Tavistock), s* 174-98,

Brown, B. (1973) M a rx, F re u d a n d the C ritique fE v e r y d a y Life (Ne\v York: Monlhly
Review Pres s/Aforfcs, F reu d ve G n l k H ayatn Eletirisi,-eN.: Yavuz Alogan; Aynnt Yaynlan, 1989),
Brown, N. O, (1959) L ife A a in s t D e a th : T he P sych o a ria lftica i M eanirig o f H istry
(Middletown: Wesleyan University P e s s / l m e K a r H'ayat-Tarihin P sikanatitik
A n la m , ev,: Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlan, 1996).
Brovvnmiller, S. (1975) A g a in st O u r W ili; M e n , W o m e n a n d R ape (Ncw York: Smon
and Schuster).
'
Bryson, L. ve Mowbray, M. (1983) The Reality of Community are, A ustralian S o
c ie ty, 2, 5, s. 13.
' '
Bullock, A.
H itle r, y.b. (Harmondsworth: Pengutn).
Bullough, V. L. (1979) Homosexuality: a Hslory (New York: New American Library),
Bujr'a, J., ve d. (1984) Chllengng The Feminist Challenge: A Forum on Bouclier,
Netw>ork (BSA Newsletter), 29, s. 6-7.
Burgmann, M. (1980) Revolution and Machismo, der. E, Windschuttle, W om en,
C la ss a n d H sto ry (Avustralya: Fontana).
Bumett, J., der, (1982) D e stin y O b scu re; A u to b io g ra p h ie s o f C hld h o o d , E ducation a n d
F a m ily fr o m th e 1 8 2 0 s to the 1 9 2 0 s (Londra: Ailen Lane),
Bumey, C, (1977) F ro m V illa g e to E m p ire; A h In tro d u c to n to N ea r E a stern A rch a eo lo g y (Oxford: Phadon).
Burton, C. (1985) S u b o rd in a tio n ; F em n ism a n d S o c ia l T h e o ry (Sydney: George Ailen
and Unwin).
,
Cahili, S, E. (1983) Reexamining the Acquisidon of Sex Roles: A Social Interactionist
Approach, S e x R o le s, 9, 1, s. 1-15.
Caldwell, L. (1978) Church, State, and Family: The Women's Movement in Italy,
der. A. Kuhn .ve A-M. Wolpe, F em in ism a n d M a te r ia lis m (Londra: Routledge and
Kegan Paul), s. 68-95.
,
Califa, P. (1983) S a p p h istry : The B o o k o f L e sb ia n S exu a U ty, 2, bask (ABD: Naiad
Press),
Campbell, B. (1984) W ig a n P ie r R evisted; P o v e r ty a n d P o litic s in the E ig h tie s (Lond
ra: Virago).
Cancian, F, M, ve Ross, B. L. (1981) Mass Medi and the Womens Movement 19001977, J o u rn a l o f A p p lie d B e h a v io ra l S c ie n ce s, 17, 1, s. 9-26.
Carey, G. ve-Lette, K. (1979) P u b e rty B lu e s (Melbourne: McPhee Gribble).
Carr, E. H, (1961) W h a t is H sto ry? (Londra: Macmillan). T a rih N ed ir? , ev.: M.
Gizem Grttirk, letiim Yay., 1993.
Carrigan, T. (1981) T h e T h e o re tic a l S ig n iftca n c e o f the A rg u m e n is o f the G a y L i
b era tio n M o v em e n t, 1 9 6 9 -1 9 8 1 , doktora tezi, Dept of Politics., University of Ade- ,
laide.
Carrigan, T., Connell, R, W. ve Lee, J. (1985) Toward a Ne w Socioogy of Masculinity, T h e o ry a n d Society, 14, 5, s: 551-604.
Carroll, J. (1977) P u rita n , P d ra n o d , Renissive, (Londra: Routledge and Kegan Paul).
Carter, A, (1974) F ir e w o r k s (Londra: Quartet).
Carter, A. (1979) T h e Sa.deian W om an: A n E xe rc ise in C u ltu r a l H is to y (Londra; Vi
rago).
.
,
Casner, M. B. ve Gabriel, R. H. (1955) T he S to ry o f A m e r ic a n D e m o c ra c y (New York:
Harcourt, Brace, Jovanovich), 3. bask.
Cavendish, R. (1982) W o m e n on the L ine (Londra: Routledge and Kegan Paul).

383

Chafetz, S . (1980) Toward a Macro-Level Theory of Sexual Stratification and Gender

Differentiation, C u rren t P e r sp e c tiv e s in S o cia l T h e o ry , 1, s. 103-25. Chapkis, W., der. (1981) L o a d e d Q u e stio n s: W o m en in th e M ilita ry (Amsterdam: Transnational Institute).
Chesler, P. (1978) A b o u t M e n (Londra: Womens Press).
Childe, V. G. (1936) M a n M a k e s H im s e lf (Londra: Watts). K e n d in i Y a ra ta n in s a n , ev.:.
Filiz Ofluolu, Varlk Yaynlan, 3. Basm, st., 1988.
Childe, V .G. (1950 [1925D T h e D a w n o fB u r o p e a n C iviliza tio n , 5. bask (Londra: Routledge and Kegan Paul).
'
Childe, V. G. (1950) The Urban Revolution, T o w n P la n n in g R e v ie w , 21, 1, s. 3-17.
Chodorow, N. (1978) T h e R ep ro d u c tio n o f M o th e r in g : P sy c h o a n a ly s is a n d the Soc io lo g y o f G e n d er (Berkeley: University of Califomia Press).
Chomsky, N. (1971) P ro b le m s o fK n o w le d g e a n d F re e d o m (New York: Vmtage).
Cicourel, A. V, (1964) M e th o d a n d M e a su re m e n t in S c io lo g y (New York: Free Press).
Clark, G. ve Piggott, S. (1965) P rehistoric S o c ie tie s (Londra: Hutchinson).
^
Clark! W. (1983) Home Thoughts from Not so Far Away: A Personal Look at Family,
der. L. Segal, W h a t is to be D one a b o u t th e F a m ily ? (Londra: Penguin), s, 168-89.
Cliff, T. (1984) C la ss S tru g g le a n d W o m e n 's L ib e ra tio n (Londra: Bookmarks).
Cockbum, C. (1983) B ro th ers: M ale D o m ia n ce a n d T e c h n o lo g ic a l C h a n g e (Londra:
Pluto Press).
Cockbum, C. (1986) M a c h in e y o fD o m in a n c e (Londra: Pluto Press).
'
ColIingwood, R.G. (1946) The Id e a o f H isto ry (Oxford: Oxford University Press). T a rih
T a sa rm , ev.: Kurtulu Dner, Ara Yay., 1. Basm, st., 1990
Collinson, D. ve Knights, D. (1984) " Men Only: Theories and Practces of Job Segregation tez, Society for Study of Social Problems, San Antonio.
Comer, L. (1974) W edlocked W o m e n (Leeds: Feminist Books). E v lilik M a h k u m la n ,
ev.: Sedef ztrk, Pazartesi Kitaplan Yay., 1996.
Connell, R. W. (1974) You Cant Teli Them Apart Novvadays, Can You? S e a rc h , 5,
7, s. 282-85.
.

. .
Connell, R. W. (1983) W hich W a y is Up? (Sydney: George Ailen and Unwn).
Connell, R. W. (1985a) "Masculinity, Violence and War, der. P. Palton ve R. Poole,
W a rlM a sc d in ity (Sydney: Intervention), s. 4-10.
Connell, R. W. (1985b) T e a c h ers' W o r k (Sydney: George Ailen and Unwin).
Connell, R. W., Ashenden, D. J., Kessler, S. & Dowsett, G. W. (1982) M a k in g the D i f feren ce; S c h o o ls, F a m ilie s a n d S o c ia l D iv is io n (Sydney: George Ailen and Unwn).
Connell, R. W., Doyvsett, G. W., Kessler, S. & Ashenden, D. J. (1981) Class and Gen
der Dynamics in a Ruling-Class School, In te r c h a n g e , 12, 2-3, s. 102-17.
Connell, W. F. (1980) A H is to r y o f E d u ca tio n in the T w e n tie th C e n tu ry W o rld (Can
berra: Curriculum Development Centre).
Connell, W. F. vd., (1975) 12 to 2 0 (Sydney: Hicks Smith).
_
Constantinople, A. (1973) Masculinity-Femininity: An Exception to a Famous Dictum?, P sychological B u lle tin , 80, 5, s. 389-407.
Constantinople, A. (1979) Sex Role Acquisition: In Search of the Elephant, S e x R o le s ,
5,2, s. 121-33.
.
Cook, P., Davey, I. ve Vick, M. (1979) Capitalism and Working Class Schoolmg m
Late Nineteenth Century South Australia, A u stra la n a n d N e w Z e a la n d H isto ry o f <
E d u c a tio n S o c ie ty J o u rn a l, 8,2, s. 36-48.
Cooper, D. (1968) T h e D ia lec tic s o f L ib era tio n (Harmondsworth: Penguin).
Cooper, D. (1971) The D e a th .o f the F am ily (Londra: Ailen Lane). Ailenin lm, ev.

384

Gzin zkan, Ky Yaynlan. 1988.

Freedom: n e * " * '* "' *"

Corrigan, P. (1984) My Body, my Self? Trying to See my Masculine Eyes R e

so u r c e s f o r F e m in ist R esea rch , 12, 4, s. 29-32.
Costello, J. (1985) T h e P a c ific W a r (Londra: Pan).
Court, D. (1986) T h e S ta te a n d W o m e n 's L ib e ra tio n , yaymlanmam tez, Macquaie
Croll, E. J. (1983) C h in ese W o m en S in c e M a o (Londra: Zed Press).
Cucchiari, S. (1981) The Gender Revoluton and the Transition from Bisexual Horde
to Patnlocal Band: The Origins of Gender Hierarchy, der. S.B. Ortner ve H. Whtehead, S e y u a l M e a n in g s: T h e C u itu r a l C o n stru c tio n o f G e n d e r a n d Sexu a lity
(Cambridge: Cambridge University Press), s. 31-79.
CurtJoys, A. (1976) Men and Chiidcare n the Feminist Utopia, R e fra c to ry G irl, 1, s.
ada Kltrel Aratrmalar Merkezi, Kadn Aratrmalan Grubu (1978) W om en T a ke
Jssu e (Londra: Hutchinson).
Dahrendorf, R. (1973) H o m o S o c io lo g ic u s (Londra: Routledge and Kegan Paul).
Dalla Costa, M. ve James, S . (1975) T he P o w e r o f\V o m e n a n d th e Sub versio n o f the
C o m m u n ty (Bristo: Falling Wall Press).
Daly, M. (1978) G y n lE c o lo g y : T h e M e ta e th ic s o f R a d ic a l F e m in is m (Boston: Beacon
Press).
Dancis, B. (1976) Socialism and Women in the United States 1900-1917, S o c ia list
R e v o lu to n , 6, 1, s. 81-144.
Darwin, C. (1928 [1859]) O f th e O rigin o f S p e c ie s b y m e a n s o f N a tu ra i S se c tio n
(Londra: Dent). S e ks el S e m e , ev.: ner nalan, 1977,
Danvn, C. (1890 [1874]) The D e sc e n t o f M a n , a n d S e le ctio n in R ela tio n to S ex, 2. bas
k (Londra: John Murray). n sa n n T reyii, Sol-Onur Yay., 1985.
Dasey, R. (1985) W onen W o rkers: T h eir E m p lo y m e n t a n d P a rtic ip a tio n in the L a b o u r
M o v em e n t. H a m b u rg 1 8 8 0 -1 9 1 4 , doktora tezi, University of London.
Davd, D. S. ve Brannon, R, (1976) T he F o rty -N in e P e r c e n t M a jo rity : T he M a le S e x
R o le (Reading, Massachusetts: Addington-Wesley).
Davidson, B. (1974) A fr ic a in H isto ry : T h e m e s a n d O utlines, y.b, (Londra: Macmillan).
Davies, M. L., der. (1977 [1931]) L ife Ar W e H a v e K n o w n t, B y C o o p era tive W o rkin g
W o m e n (Londra: Virago).
Davies, M. L. (1978 [1915]) M a te r n ity : L e tte r s fr o m W orktn g -W o m en (Londra: Vi
rago).
Davvkins, R. (1976) The S e lfish G e n e (Ojtford University Press). G en B e n c ild ir, ev.:
Asuman Mftolu, Tbitak Popler Bilim Kitaplan No. 19 Ankara, 1995. ;
Delphy, C. (1977) The M a in E n e m y : A M a teria isi A n a ly sis o f W o m e n s O p p ressio t
(Londra; Womens Research and Resources Centre).
t) Emilo, J, (1983) S e x u a l P o itics, S e x u a l C o m m u n ities: T h e M a k in g o f a H o m o se x u a l
M in o rity in th e U n ited S ta te s 1 9 4 0 -1 9 7 0 (Chicago: University of Chicago Press).1
Denno, D. (1982) "Sex Differences in Cognition: A Revew and Critique of the Longitudnai Evidence, A d o le sc e n c e , 17, 68, s. 779-788.
Dinnerstein, D. (1976) T h e M e rm a id a n d the M in o ta u r (New York: Harper and Row),
Dixon, B. (1977) C a tch in g th e n i Y oung (Londra: Pluto Press), 1. cilt: t o , R a c e a n d
C la ss in C h ild r e n s F ictio n .

Dobash, R, E. ve Dobash, R. P. (1979) V io len ce A g a in s t W ives: A C a se A g a in s t the P a t3R4

ria rc h y (New York; Free Press).

Dollard, J. (1935) C r ite r ia fo r the L ife H isto ry (New Haven: Yale University Press).
Dollard, J. (1937) C a ste a n d C la ss in a S o u th ern T o w n (New Haven; Yale University
Press).
Dolto, F. (1974) D o m in iq u e : A n a ly sfs o f an A d o le sc e n t (Londra: Souvenir Press).
Donzelot, J. (1979) T h e P o lic in g o fF a m ilie s (New York: Pantheon).
Dowsett, G. (1982) Boiled Lolles and Bandaids: Gay Men and Kids, G a y In
fo r m a tio n , 11, s. 34-38.
Dn Bois, E., Buhle, M. L, Kaplan, T., Lemer, G. & Smith-Rosenberg, C. (1980) Polilics and lture in Womens History: A Symposium, F em in ist S tu d ie s, 6, 1, s,
26-64,
Duffy, M. (1972) T h e E ro tic W orld o fF a e r y (Londra: Hodder and Stoughton).
Dunbar, R. (197Q) Female Liberation as the Basis for Social Revolutio , der. R. Mor
gan, S is te r h o o d is P oyverful (New York: Vntage), s, 477-92,
Dvvorkin, A.:(1981) P o rn o g ra p h y : M en P o sse ssn g W o m en (Londra: Womens Press).
Dworkin, A; (1983) R ightA V ing W om en (Londra: Womens Press).
Eardley, T.;: Gould, S Metcalfe, A. & Morrison, P. (1980) The Sexual Politics of
Mens Worlc, A chU es H eel, 4, s. 15-19.
Easlea, B, (1983) F a th e rin g the U n lhinkable: M a sc u ln ity, S c ie n tis ts a n d the A rm s Ra'ce
(Londra: Pluto Press).
Edgar, D. ve Ochiltree, G. (1982) Family Change and Early Childhood Development",
In stit te o f F a m ily S tudies D isc u ssio n P a p er, 6.
Edgar, P. ye McPhee, H. (1974) M e d ia S h e (Melbourne: Heinemann).
Edwards, A. R. (1983) Sex Roles: A Problem for Sociology and for Wmen\ A ustr a lia n a n d Neyv Z e a la n d J o u rn a l o f S o c io lo g y , 19, 3(s. 385-412.
Ehrenreich, B. (1977) Towards Socialist Feminism, H e re sies, 1, s. 4-7.
Ehrenreichi B. (1983) The H e a rts o f M en (Londra: Pluto Press).
Elrenreich, B. ve Englsh, D. {1919) F o r H e r O w n G o o d (Londra: Pluto Press).
Ehrhardt, A. A. ve Meyer-Bahlburg, H. F, L, (1981) Effects of Prenatal Sex Hormones
on Gender-Related Behviour", S c ien ce, 211, s. 1312-18.
Eisenstein, H. (1984) C o n te m p o ra y F em in ist T h o u g h t (Londra: Unwin Paperbacks),
Eisenstein;, H. (1985) The Gender of Bureaucracy: Refiections on Feminism and the
State!, der. J. Goodnow ve . Pateman, W o m e n , S o c ia l S c ie n ce a n d P u b lic P o lic y
(Sydney: George Ailen and Unwin), s. 104-115.
Eisensteiri, H. ve Jardine, A., der. (1980) T h e F u tre o f D ijfe re n ce (Boston: Hali).
Eisenstein-, Z.R. (1979) C a p ita list P a tria rch y a n d the C ase f o r S o c ia lis t F e m in ism (New
1 York!1Monthly Review Press).
6. Ekonomik birlii ve Kalknma Organizasyonu (1980) W o m e n a n d E m p lo ym en t:
P o lic ie s fo r E q u a l O p p o rtu n itie s (Paris: OECD).
Ellis, A. (1976) S e x a n d the L ib e ra te d M a n (Secaucus: Lyle Stuart).
Ellisi' H. (1970 [1897]) S tu d ie s in the P sy c h o lo g y o f S ex, 2. cilt: S e x u a l In v e rs io n (Pliladelphia: Davis).
Engels, F. (1970 [l$84j) "The Origin of the Family, Private Property and the State, K.
Marx ve F, Engels Selected W o rk s (Moskova: Progress Publishers), 3. cilt. A ile n in ,
z e l M lk iy e tin ve D evletin K k en i, ev.: Kenan Somer, Sol -Onur Yay., 1992, 1.
Basla, 1967.
Erikson, E. H. (1965) C h ild h o o d a n d S ociety, 2. bask, (Harmondsvvorth: Penguin).
Esterson, A. (1970) T h e L ea ves o fS p r in g : A S tu d y in the D ia le c tic s o f M a d n e ss (Lond
ra: Tavistock).
- >
386

386

7. Ecinsel Sol Kolektif, der. (1980) H o m o se x u a lity ; P o w e r a n d P o litics (Londra: Allison and Busby),
Fairweather, H. (1976) Sex Dfferences in Cognition, C ognition, 4, 3, s. 231-280.
Fanon, F. (1967) B la c k S k in , W hite M a sks (New York: Grove Press).
Fanon, F. (1968) T h e W re tc h e d o f the E a rth (New York: Grove Press).
Farrell, W. (1974) T h e K ib era te d M an (New York: Random House).
Fendrich-SaJowey, G., Buchanan, M. ve Drew, C. (1982) Mathematics, Quanttative
and Attitudinal Measures for Elementary School Boys and Giri, P sy ch o lo g ica l
R ep o rts, 51, 1, s. 155-62.
Fembach, D. (1981) T h e S p ira l P ath (Londra; Gay Mens Press).
Firestone, S. (1971) T h e D ialectic o f S e x (Londra: Paladn), C in se lli in D iya lekti i,
ev.: Yurdanur Salman, Payel Yay., 1. basm, 1979.
Fotcault, M, (1980) Introduction, H ercu ln e B a r bin (Brighton: Harvester).
Foucault, M. (1980) T h e H isto ry o f S e x u a ! it y (New York: Vintage), 1. cilt: In tro d u c tio n .
C in se lli in T a r ih i 1, ev,: Hlya Tufan, stanbul: Afa Yay,, 1993, ilk basm 1986.
Franzway, S. ve Lowe, J. (1978) Sex-Role Theory: Political Cul-de-sac?, R efra c to ry
G irl, 16, s. 14-16.
Freud, S, (1905) Fragment of an Analysis of a Case of Hysteria", C o m p le te P sy c h o
lo g ica l W o rks, standart bask (Londra: Hogarth, 1953), 7. cilt, s. 1-122.
Freud, S. Three Essays on the T h e o ry of Sexuality, C o m p le te P sy c h o lo g ic a l W o rk s ,
standart bask (Londra: Hogarth, 1953), 7. cilt, s. 123-243.
Freud, S. (1908) Civlized Sexual Morality and Modem Nervous Illness", C o m p le te
P sych o lo g ica l W o rk s, standart bask (Londra: Hogarth, 1959), 9, cilt, s. 177-204.
Freud, S. (1913) Totem and Taboo", C o m p lete P sy c h o lo g ic a l W o rks, standart bask
(Londra: Hogarth, 1953), 13. cilt, s. 1-161, T otem ve T a b u , ev.: Niyazi Berkes,
Remzi K,, 1993,
Freud, S. (1918) From the History of an Infantile Neurosis, C o m p le te P s y c h o lo g ic a l
MVorks, standart bask (Londra: Hogarth, 1955), 17. cilt.
Freud, S, (1923) The Ego and The id, C o m p le te P sych o lo g ica l W o rks, standart bask
(Londra: Hogarth, 1961), 19. cilt.
Freud, S. (1930) Cvilization and.its Discontents, C om plete P sy ch o lo g ica l W o rk s,
standart bask (Londra: Hogarth, 1961), 21, cilt.
Friedan, B, (1963) T h e F e m i n ine M y stiq u e (New York: Norton). K a d n l m G izem i,
ev.: Tahire Mertolu, E Yay., 1981.
Friedan, B. (1982) T h e S e c o n d S ta g e (Londra: Michael Joseph).
Friday, N. (1979) M y M o th e r IM y S e l f (Glasgow: Fontana/Collins),
Fromm, E. (1942) T h e F e a r of, F re ed o n (Londra: Routledge and Kegan Paul). z
g rl kten K a , ev.: emsa Yein, Payel Yay., 1993.
Gagnon, J. H. ve Simon, W. (1974) S e x u a t C o n d u c t: T h e S o c ia l S b u rc e s o f H u m a n S ex u a lity (Londra: Hutchinson).
Gamarnikow, E. (1978) Sexual Division of Labour; The Case of Nursing, der. A.
Kuhn ve A-M. Wolpe, F e m in ism a n d M a teria lism , (Londra: Routledge and Kegan
Paul), s. 96-123.
Game, A. ve Pringle, R. (1979) Sexuality and the Suburban Dream, A u stra lia n a n d
N e w Z e a la n d J o u r n a l o f S o c io lo g y , 15, 2, s. 4-15.
Game, A, ve Pringle, R. (1979) The Makng of the Australian Family, In terve n iio n ,
12, s. 63-83.
Game, A. ve Pringle, R. (1983) G e n d er a t W o rk . (Sydney: George Ailen and Unwin).
Garfinkel, H. (1967) Passing and the Managed Achievement of Sex Status in an In-

387

tersexed Person, Part 1 S td ie s in E th n o m eth o d o lo g y (Englevvood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall), s. 116-85,
Genet, J. (1966) O u r L a d y o f (he F lo w e rs (St Albans: Panther).
Giddens, A. (1979) C e n tra l P ro b lem s in S o cia l T h e o ry (Londra: Macmillan).
Giddens, A. (1984) T h e C o n stitu tio n o f Society (Cambridge: Polity Press),
Gilder, G. (1975) S e x u a l S u ic id e (New York: Bantam).
Gding, M. (1984) T h e o ry a n d H isto ry o f the F a m ily . A C ase S tu d y: S y d n e y f r o m the
1 8 7 0 s to the 1 9 3 0 s, doktora tezi, Socology, Macquarie University.
Gilman, C, P. (1979 [1915]) H e rla n d (Londra: Womens Press).
Godelier, M. (1981) The Origins of Male Domination, N e w L e ft R eview , 127, s. 3-17.
Goffman, E. (1979) G e n d e r A d vertisem en ts (Cambridge, Massachusetts: Harvard Uni
versity Press).
Goldberg, H. (1976) T h e H a za rd s o fB e in g M a le (New York: Nash).
Goldberg, S. (1973) The Inevitablity o f P a tr ia r c k y (New York: Wiiliam Mo!row).
Goldhamer, H. (1949) Public Opinion and Personality, A m e ric a n J o u rn a l o f So, cio lo g y , 55, s. 346-54,
Goldman, E. (1972a) "The Trafflc in Women, R e d E m m a S p e a k s (New York: Vintage), s. 143-157. H ayatm Y a a rk en -!, ev.: Beril Eybolu,' Metis-Kaos Yay.,
1996: H a y a tm Y aa rken -//, ev.: Emine zkaya. Kaos-Metis Yay.. 1997.
Goldman, E. (1972b) "Marriage and Love, R e d E m m a S p e a k s iinde (New York: Vintage), s. 158-67.
Goldmann, L. (1964) The H id d e n G o d (Londra: Routledge and Kegan Paul).
Goldmaru, L. (1977) C u ltural C re a tio n in M o d e rn S o c ie ty (Oxford: Basil Blackwell).
Goode, W,J. (1982) Why Men Resist, der. B- Thorne ve M. Yalom, R e th in k in g th e
F a m ily (New York: Longman), s. 131-150,
Goot, M. ve Reid, E. (1975) W o m e n a n d V oting S tu d ie s (Londra: Sage Publication),
Sage Professional Papes in Contemporary Political Socology, 1. cilt.
Gordimer, N. (1979) B u r g e r 's D a u g h te r (Harmondsworth: Penguin).
Gough, K. (1971) The Origin of the Family, J o u rn a l o f M a rria g e a n d th e F a m ily , 33,
s. 760-71.
Gouldner, A. W. (1979) T h e F u tu r e o f ln te lle c tu a ls a n d th e R ise o f the N e w C la ss (New
York: Seabury Press). E n te le k t e lin G e lec e i, ev.: A. zden, N. Tunal, stanbul,
E, 1993.,
Gramsci, A. (1971) S e le ctio n s f r o m the P riso n N o te b o o k s (Londra: Lawrence and Wshart). H a p ish a n e D e fte rle ri, ev.: Kenan Somer, Sol-Onur Yay., 1986.
Greene, G. ve Greene, C. (1974) S-M: T h e L a s t T a b o o (New York: Grove Press).
Greer, G. (1970) T h e F e m a le E u n u ch (Londra: McGibbon and Kee). d i E d ilm i
Kadn. ev.: Mefkure Bayatl, Pencere Yay., 1996.
Griffn, C. (1985) T y p ic a l G ir i ? (Londra: Routledge and Kegan Paul).
Griffin, S. (1980) W o m a n a n d N a tu r e (New York: Harper).
Griffin, S. (1981) P a rn o g ra p h y a n d S ilen ce: C u ltu r e 's re v en g e a g a in st n a tu re (Londra:
Womens Press).
Habermas, J. (1976) L eg itim a tio n C risis (Londra: Heinemann).
Habermas, J, (1979) C o m m unication a n d the E vo lu tio n o f S o c ie ty (Londra: Heinemann).
Hacker, A. (1983) US: A S ta tistica l P o rtra it o f the A m e rica n P e o p le (New York: Viking).
Hail, R. (1974 [1928]) T he W ell o f L o n e lin e ss (Londra: Corgi).
Hail, R. (1978) M a r ie Sto p es: A B io g ra p h y (Londra: Virago).
Hamil ton, A. (1981) A CompIex Strategcai Situaton: Gender and Power in Aboriginal

388

Australia, der. N. Grieve ve P. Grimshaw, A u stra lia n W o m en : F e m in ist P ers(Melbourne: Oxford University Press), s. 69-85.
Hamilton, R. (1978) T h e L ib e ra tio n o fW o m e n (Londra: George Ailen and Unwn).
Hanisch, C. (1975) Mens Liberation, F e m in is t R ev o lu tio n (New York: Redstockings), s. 60-64.
Hargreaves, D. H- (1967) S o c ia l R e la tio n s in a S e c o n d a r y S c h o o l (Londra: Routledge >
and Kegan Paul).
Haper, J. ve Richards, L. (1979) M o th e rs a n d W o rk in g M o th e rs (Melbourne: Pengin).
Harr, R. (1979) S o c ia l B e in g (Oxford: Basil BIackwell).
!
Harr6, R. (1983) P e r so n a l B e in g (Oxford: Basil Blackwell).
Harris, J. (1970) T h e B itte r F ig h t (St Lucia: University of Queensland Press).
Hartmann, H.I. (1979) The Unhappy Marriage of Marxism and Feminism; Towards a
More Progressive Union, C a p ita l a n d C la ss, 8, s. 1-33.
j
Hartsock, N. (1979) Feminist Theory and the Development of Revoiutionary Strategy", der. Z. Esensten, C a p ita l s t P a tr ia r c h y (New York: Monthly Review
Press), s. 56-77.
!
Haug, F. (1987) S e x u a liza tio n o f the B o d y (Londra: Verso).
Henriques, J., Hollway, W., Unvin, C., Benn, C. ve Walkerdine, V. (1984) C hanging
th e S u b je c t: P sy ch o lo g y, S o c ia l R eg u la tio n a n d S u b jec tiv ity (Londra: Mctluen).
Herdt, G.H. (1981) G u a r d a n s o f th e F l t e s: Im a g e s o f M a s c u lin ity (New York:
McGraw Hill).
Heron House, der. (1979) T h e B o o k o f N u m b e rs (Londra: Pelham Books).
Hicks, N. (1978) T h is S in a n d Sca n d a : A u s tr a lia 's P o p u la tio n D e b a te 1891-1911 (Can
berra: Australian National University Press).
Hirschfeld, M. (1942) S e x u a l A n o m a lie s a n d P e r v e r s io n s (Londra: Torch).
Hoch, P. (1979) W h ite H e ro , B la c k B e a s t (Londra: Pluto Press).
Hodson, P. (1984) M en ... A n In v e stig a tio n in to th e E m o tio n a l M a le (Londra: BBC Publications).
HoIlway, W. (1984) Gender Dfference and the Production of Subjectivity, 3. Henriques vd., C h a n g in g th e S u b je c t (Londra: Methuen), s. 227-63.
Horkheimer, M., der. (1936) S tu d ie n b e r A u to r it t u n d F a m ilie (Paris: Alcan).
Homey, K. (1967) F e m in in e P sy c h o lo g y (Londra: Routledge and Kegan Paul)! K a d n
P sik o lo jis i, ev.: Seluk Budak, teki Yay., 1995,
j
8. Avustralya Temsilciler Meclisi, Yerli leri Srekli Komitesi (1979) A b o rig in a l H e
a lth (Canberra: AGPS).
Howe, L.K. (1977) P in k C o lla r W o rk ers: n s id e the W o rld o f W o r n e n s W o rk (New
York: Avon).
Hunt, P. (1980) G e n d e r a n d C la ss C o n sc io u ste ss (Londra: Macmillan).
Hyde, J. S. (1981) How Large are Cognitive Gender Differences?, A m e r ic a n P sy c h o lo g ist, 36, 8, s. 892-901.
Ingls, A. (1974) N o t a W h ite W o m a n S a f e " : S e x u a l A n k ie ty a n d P o litic s in P o rt M o resb y, 1 9 2 0 -1 9 3 4 (Canberra: ANU Press).
Irigaray, L. (1981) This Sex Which Is Not One, der. E. Marks ve I. de CourtiVron,
N e w F re n c h F e m in ism (Brighton: Harvester), s. 99-106.
9. ngiltere Merkezi Enformasyon Brosu (1984) W o m e n in B r ita in (Londra: CO).
Janeway, E. (1971) M a n s W ortd, W o m a n s P la c e (New York: Dell).
Johnson, O. ve Harley, C. (1980) Handedness and Sex Differences in Cognitive Tests
of Brain Laterality, C o rte x t 16, 1, s. 73-82.
'
Johnston, C. (1982) "Foucault and Gay Lib, A r e n a , 61, s. 62-70.
p e c tiv e s

389

Jolnston, J. (1973) L e sb ia n N a tio n : T h e F em in ist S o lu tio n (New York: Simon and

Schuster).
Jones, E., der. (1924) S o c ia i A sp e c ts o f P sy ch o -A n a ysis (Londra: Williams and Norgate).
'
^
Joyce, J, (1960) T h e P o rtra it o f the A r tis t a s a Y o u n g M a n (Harmondswoth: Penguin
and .Tonathan Cape). S a n a ttn tn B ir G e n A d a m O la ra k P o rtresi, ev.: Murat Belge,
letiim Yaynclk, 1992,
Jng, C.G, (1953 [1928]) Anma and Anims", C o lle c te d W o rks, II. Ksm, The Relations betveen the Ego and the Unconscious", ii blm (Londra: Routledge and
Kegan Paul), 7. cilt, s. 187-209.
Kelly, P. (1984) F ig h tin g f o r H o p e (Londra: Chatto and Windus).
10. Kentsel Aratrma ve Eylem Merkezi (1976) But I Wouldnt Want my Wife to
Work Here... A S tu d y o f M ig ra n t W o m e n in M e lb o u rn e In d u s tr y (Melbourne:
CURA).
Kenyon, K. vd., (1960-83) E xca va tio n s a t J e r ic h o (5 cilt, Londra: British School of Archaeology in Jerusalem).
Kessler, S., Ashenden, D.J., Connell, R. W. & Dowsett, G. W. (1982) O c ke rs a n d
D isc o -m a n ia c s (Sydney: Inner City Education Centre).
Kessler, S., Ashenden, D. J., Connell, R. W. & Dowsett, G .W. (1985) Gender ReJations ei Secondary Schooling, S o c io lo g y o f E d u c a tio n , 58, 1, s. 34-48.
Kessler, S.J. ve McKenna, W. (1978) G e n d er: A n E th n o m e th o d o lo g ic a l A p p ro a c h (New.
York: Wiley).
11. Kzl Kolektif (1978) T h e P o litic s o f S e xa lity in C apU alism (Londra: Red Collective and Publications Distribution Cooperative).
Kinsey, A .C., Pomeroy, W. B. ve Martin, C. E. (1948) S e x u a l B e h a v io r in th e H u m a n
M a fe (Philadelphia: Saunders).
Kplng, R. (1908) J u st So S to rie s (Londra: Macmillan).
Klein, V. (1946) T h e F em in in e C h a ra c te r (Londra: Routledge and Kegan Paul).
Klima, B. (1962) The First Ground-Plan of an Upper Palaeolithic Loess Settlement in
Mddle Europe and ts Meaning", der. R. J. Braidwood ve G. R. Willey, C o u rses
T o w a r d U rb a n L ife (Edinburgh: Edinburgh University Press), s. 193-210.
Kollontai, A. (1977) S e le c te d W ritin g s (Londra: Allison and Busby).
Komarovsky, M. (1946) Cultural Contradictions and Sex Roles, A m e ric a n J o u r n a l o f
S o c io lo g y , 52, s. 184-89.
Komarovsky, M. (1950) Funcfional Analysis of Sex Roles, A m e ric a n S o c io lo g ica l R eview , 15, s. 508-16.
Komarovsky, M. (1964) B lu e -C o lla r M a rria g e (New York: Vintage).
[
Konrad, G. ve Szelenyi, I. (1979) T h e In te lle c tu a ls o n th e R o a d to C la s s P o w e r (Brighton: Harvester).
Korda, M. (1973) M a le C h a u v in ism (New York: Random House).
Kosflc, K. (1976) D ia lec tic s o f the C n c re te (Dordrecht: D. Reidel).
ICovel, J. (1981) The A g e o f D esire: R eflec to n s o f a ra d ic a l p sy c h o a n a ly s t (New York:
Pantheon).
Krafft-Ebng, R. von (1965 [1886]) P sy c h o p a th ia S e xu a lis, 12. bask (New York: Paperback Library).
ICramer, S. N. (1963) T h e Sum erians (Chicago: University of Chicagd Press),
Kristeva, J. (1981) Womens Time, S ig n s, 7, 1, s. 13-35.
Kuhn, A. ve':W olpe, A-M. (1978) F em in ism a n d M a teria lism (Londra: Routledge and
Kegan Pul).
390

|
|
|
|
I
1

. 1

Lafitte, P. (1957) T h e P e r so n in P sych o lo g y (Londra: Routledge and Kegan Paul).

Laing, R. D. (1960) T h e D iv id e d S e lf (Londra: Tavistock). B l n m B enlik, ev.: Sel
uk evik, Kabalc Yay., 1993;
Laing, R. D. (1968) T h e P o litics o f E xp e rien c e (New York: Ballattine Books). Taan tn n P o litik a s, ev.: Kemal Sayar, Vadi Yay., Ankara, 1993,
Laing, R. D. (1976) T h e P o litic s o fth e F a m ily (Harmondsvvorth: Pengnin).
Laing, R, D. ve Cooper, D.G. (1964)R ea so n a n d V io len ce (Londra: Tavistock).
Laing, R. D. ve Esterson, A. (1964) S a n ity, M a d n e ss a n d (he F a m ily (Londra: Ta
vistock).
;
Lane, D, ve, ODell, F. (1978) The S o v ie t tn d u s tr ia W o rk e r (Oxford: Martin Robertson).
Lang, T. (1971) T h e D ifferen ce B etw een a M an a n d a W o m a n (New York: John Day).
Lasch, C. (1977) H a v e n in d H ea rtless W o rld : T h e F a m ily B e s ie g e d (New York: Basic
Books).
12, Latin Amerikal ve Karayipli Kadnlar Kolektifi (1980) S la v e s o f S la v es (Londra:
Zed Press).
'
, '
Lauret, J-C. (1970) T h e D a n ish Sex F airs (Londra: Jasmine Press).
Lefebvre, H. (1976) T h e S u rv iva l o f C apitalsm ; R e p r o d u c tio n o f th e R e l a i i o n s o f P ro Huction (Londra: Allison and Busby).
LeGuin, U. (1973) T h e L e ft H a n d o f D a rkn ess (Londra: Panther). K a ra n l n S o l E li,
ev. mit Altu, Ayrnt Yaynlan, 1995.
Lepervanche, M. de (1984) The Naturalness of Inequality", der. G, Bottomley ve M.
de Lepervanche, E th n ic ity, C lass a n d G e n d er in A u s tr a lia (Sydney: George Ailen
and Unwin), . 49-71.
Lessing, D. (1962) T h e G olden N otebook (Londra: Michael Joseph), A ltn D e fte r-I,
ev,: Asl Cngl, Mitos Yay.; A tin D e fte r d i, 1992.
'
Lewis, G. (1983) R e a l M e n L ike V iolence (Sydney: Kangaroo Press).
Ldvi-Strauss, C. (1969 [1949]) The E lem entary S tru c tu r e s o f K in sh ip , y.b. (Boston: Be>acon Press).
Lewontin, R. C., Rose, S. ve Karnin, L.L (1984) N o t in O u r G e n e s : B io lo g y , Id e o lo g y
a n d H u m a n N a tu re (New York: Panfleon).
Linstone, H, A., Lendaris, G.G., Rogers, S.D., Wakeland, W. ve Williams, M. (1979)
The Use of Structural Modeling for Technology Assessment , T e c h n o lo g ic a i F ore c a stin g a n d S o c ia l C hange, 14,4, s. 291-327.
Lipman-Blumen, J. ve Tickamyer, A.R. (1975) Sex Roles in Transition: A Ten-Year
Perspective, A n n u a R ev ie v o f Sociology, 1, s. 297-337,
Lippert, J. (1977) Sexuality as Consumption", der, J. Snodgrass, F o r M e n A g a in s t S ex is m (Albion, Califomia: Times Change Press), s. 207-13.
Lloyd, S. (1955) F o m d a tio n s in the D u s t: a S to ry o f M e so p o ta m ia n E x p lo ra tio n (Harmondsworth: Penguin).
Lukdcs, G. (1971) H is to r y a n d C lass C o n scio sn ess (Londra: Merlin Press).
Lukes, S. (1974) P o w e r : A R a d ica l V iew (Londra: Macmillan),
Lumsden, A. (1984) Gayness is Good for You", N e w S tat e sm a n , (31 Austos), s. 1315.

Lyttleton, N. (1984) Mens Liberation, Men Against Sexism and Majr Dividing
Lines" R e s o u rc e s f o r F em in ist R esearch, 12, 4, s. 33-34.
Maccoby, E.E. ve Jacklin, C.N. (1975) T h e P sy c h o lo g y o f S e x D iffe re n c e s (Stanford:
Stanford University Press).
Mclntosh, M. (1968) The Homosexual Role", S o c ia l P ro b le m s, 16, 2, s. 182-92.

391

Mclntosh, M. (1978) The State and the Oppression ofWomen", der. A. Kuhn ve A-M.
Wolpe, F em inistti a n d M a teria lsm (Londra: Routledge and Kegan Paul), s. 254289.
. _
. .
MacKenzie, W. J. M. (1967) P o litic s a n d S o c ia l S c ien ce (Harmondsworth: Pengun).
MacKinnon, C. A. (1982) Feminism, Mantism, Method and the State: An Agenda for
Theory", S i g n s . l , 3, s. 515-44.

McRobbie, A. (1978) Workng class giri and the culture of femimnity, Centre for
Contemporary Cultural Studies, Womens Studies Group, W o m e n T ake Iss u e
(Londra: Hutchinson), s. 96-108.
Magarey, S. (1985) Condons for the Emergence of an Activist Femmsm n Late Ni
ne teenth Century Australia, Sociological Association (Sosyoloji Birlii) kon
feransnda sunulan tebli, Brisbane.
Mahler, V. (1981) Work, Consumption and Authority vvithin the Household: A Moroc'can Case, der. K. Young vd., O f M a rria g e a n d the M a r k e t (Londra: CSE
Books), s. 69-87.
Malnowski, B, (1955) S e x a n d R ep ressio n in S a va g e S o c ie ty (New York: Mendan).
lk e l T o p la m la rd a C insellik ve B a sk , ev.: Hseyin Portakal, Kabalc Yay., 1989.
Mannheim, K. (1940) M an and S o c ie ty n a n A g e o f R ec o n strtcto n (Londra: Kegan
Paul, Trench, Trubner).
Mannheim, K. (1954) Id e o lo g y a n d V to p ia (Londra: Routledge and Kegan Paul).
Mannoni, O. (1964) P ro sp ero a n d C a lib a n : T h e P sy c h o to g y o f C o lo n iza tio n , 2. bask
(New York: Praeger).
Marcuse, H. (1955) E ro s and C iviliza tio n (Boston: Beacon Press). E ro s ve U yg a rlk,
ev.: Aziz Yardml, dea Yay., 3. basm, 1998.
Marcuse, H. (1964) O ne D im e n sio n a l M a n (Londra: Routledge and Kegan Paul). Tek
B o y u tlu n s a n , ev: A. Yardml, st, dea, 1990, 2. Basm, 1986.
Marcuse, H.
A n E ssa y on L ib e ra tio n (Harmondsvrorth; Penguin).
Marks, E. ve.de Courtivron, I. (1981) N e w F re n ch F e m in ism s (Brighton: Harvester).
Marshall, T.H. (1950) C itizenship a n d S o c ia l C la ss (Cmbridge: Cambridge University
Press).
. . .

Martin, W. (1972) The A m e rica n S ste rh o o d : W ritin g s o f (he F e m in ist M o v e m e n t fr o m

C o lo n ia l T im e s to the P re se n i (New York: Harper and Row).
Matthews, J.J. (1984) G o o d a n d M a d W o m e n : T h e H isto ric a l C o n stru c tio n o f T e
m in in i ty in T w e n tie th -C en tu ry A u stra lia (Sydney: George Ailen and Unvvin).
May, R. (1980) S e x and F a n ta s y (New York: Norton).
Mead, M. (1935) S e x a n d T e m p e ra m e n t in T h r e e P rim iiv e S o c ie tie s (New York: Morrow).
Mead, M. (1950) M a e a n d F e m a le : A S tu d y o f the S e x e s in a C h a n g in g W o rld (Londra:
Gollancz).
Mellaart, J. (1967) a ta lh y k : A N e o lith ic T o w n n A n a to a (Londra: Thames and
Hudson).
Erkek Bilin Ykseltme Grubu (1971) U n b e co m in g M e n (New York: Times Change
Press)*
*
Metcalfe, . ve Hmphries, M., der. (1985) T h e S e xu a lity o f M e n (Londra: Pluto Press).
Meulenbelt, A. (1976) F em inism e en S o c ia lism e : E e n In le id in g (Amsterdam: Van Gennep). F e m in iz m ve Sosyalizm , ev.: Erman Demirci, Yazn Yaynclk, 1987.
Meulenbelt, A. (1980) T he Sham e is v e r (Londra: Womens Press). U tan B itti, ev.:
lknur gan, Ayrnt Yaynlan, 1993.
Mieli, M. (1980) H o m o se x u a lity a n d L ib era tio n (Londra: Gay Mens Press).

392

(1974) W o m e n 's L ib era tio n , C la ss S tru g g le (Sydney: Words for Women).

Mili, J.S. (1912 [1869]) "The Subjection of Women, T h ree E ssa y s (Londra: Oxford
Unversity Press), s. 427-548.
Miller, C. ve Swift, K. (1979) W ords a n d W o m e n (Hannondsworth: Penguin).
Miller, P. (1986) L o n g D ivisio n : S ta te S c h o o lin g in S o u th A u stra lia n S o ciety (Adelaide:
Wakefeld Press).
Miller, S. M. (1971) "The Mafcing of a onfused, Middle-Aged Husband, S o c ia l P o licy, 2,2, s. 33-39.
Mllet, K. (1972) S e x u a l P o litic s (Londra: Abacus). C in se l P o litik a , ev.: Sekin Selvi,
Payel Yay., 2. basm, 1987.
Mitchell, J. (1966) "Women: The Longest Revolution, N e w L e ft R ev ie w , 40, s. 11-37.
Mitchell, J. (1971) W o m a n 's E sta te (Harmondsworth: Penguin).
Mitchell, J. (1975) P sy ch o a n a lysis a n d F em in sm (New York: Vintage Books).
Molyneux, M. (1979) "Beyortd the Domestic Labour Debate, N e w L e ft R e v ie w , 116 s
3-27.
...
Molyneux, M. (1981) Women in Socalist Societies: Problems of Theory and Practice , der. K. Young, C. Wolkowitz ve R. McCullagh, O f M a rra g e a n d the M a rk e t
(Londra: CSE Books), s. 167-202.
Moncy, J, (1970) Scxual Dimorphism and Homosexual Gender Identilv", P sv ch o lo g ic a l D u lletin , 74,6, s. 425-40.
Morgan, D.H.J. (1975) S o c ia l T h e o ry a n d th e F a m ily (Londra: Routledge and Kegan
Paul).
Morgan, L.H. (1963 [1877]) A n c ie n t S o c ie ty (Cleveland WorId Publishing). E s k i T o p
lu m 1-2, ev.: nsal Oskay, 2. basm, Payel Yay., 1986-1987.
Morgan, M. (1975) T h e T o ta l W o m a n (Londra: Hodder and Stoughton),
Morris, D. (1969) T h e N a k e d A p e (St Albans: Panther). p la k M a y m u n , ev,: Nuran
Yavuz, Remzi Yay., 1985.
Morris, J. (1974) C o n u n d ru m (Londra: Faber and Faber),
Morrison, P., Holland, G. ve Trott, T. (1979) Personally speaking ... 3 Men Share
the Experience of their Mcns Groups, A c h ille s H e el, 2, s. 12-16.
Moses, J. C. (1978) Women in Political Roles, der. D. Atkinson, A. Dallin ve G.W.
Lapidus, W o m e n in R u ssia (Hassocks: Harvester).
Newland, K. (1975) W o m e n in P o litic s: A G lo b a l R e v ie w (Washngton, DC: Worldwatch Institute).
Nevvland, K. (1980) W om en, M e n a n d th e D iv is io n o f L a h o r (Washingtonf DC: Woldvvatcl Institute).
Nichols, J, (1975) M e n 's L ib e ra tio n (New York: Penguin).
Niland, C. (1983) C re d t y o u r R ig h t, "M o n e y M a tie rs " seminerinde konuma, Woy
Woy, 26 ubat.
Nye, F. 1. ve d., (1976) R o le S tru c tu re a n d A n a ly s is o f the F a m ily (Beverley Hills:
Sage), Sage Library of Social Research, 24. cilt.
CYBrien, M. (1981) T h e P o litic s o f R e p r o d u c tio n (Boston: Routledge and Kegan Paul).
ODonnell, C. (1984) T he B a s is o f the B a rg a in (Sydney: George Ailen and Unwin).
Offe, C. (1984) C o n tra d ictio n s o f th e W e lfa re S ta te (Londra: Hutchinson).
Orvvell, G. (1962 [1937]) T h e R o a d to W ig a n P ie r (Harmondsworth: Penguin).
Onvell, G. (1970 [1941]) The Art of Donald McGilT, Collected Essays, J o u rn a lis m
a n d L e tte r s (Harmondsvvorth: Penguin), 2. cilt.
Otto, R. (1982) O c c u p a to n a l S tre ss A m o n g T e a c h ers in P o s t-P r im a y E d u ca to n : A
S tu d y o f T e a c h e r s in T e c h n ic a l S c h o ls a n d S o m e C o m p a r a tiv e D a ta on H ig h S c h o o l

393

T e a c h ers, La Trobe Universty, Department of Sociology.

Owen, R. (1972 [1813]) A N e w V iew o f S o c ie ty, a n d O th e r W ritin g s (Londra; Dent).
Y en i T o p lu m G r , ev.: M. Doan ahiner, Yap Kredi Yay., 1995.
Padgug, R.A. (1979) Sexal.Matters: On Conceptualizing Sexuality iri History, R ad ic a l H isto ry R eview , (Bahar/Yaz), s. 3-23. Pall, J. M. ve Pahl.R.E. (1972) M a n a g er s a n d th eir W ives (Harmondsworth: Penguin).
Pahl, R ,E. (1984) D iv is io n s o f L a b o u r (Oxford: Basil Blackwell).
Parsons, A. (1964) Is the Oedipus Complex Universal? The Jones-Malinowski Debate
Revisted and a South Italian Nuclear Complex , T h e P sy ch o a n a lytic Stu d y o f S o
ciety, 3, s. 278-326, Parsons, T, (1942) Age and Sex in the Social Structure of the United States, A m erica n
S o c io lo g ic a l R ev ie w , 7, s. 604-16.
Parsons, T. ve Bales, R .F. (1956) F am ily S o c ia lim tio n a n d In tera ctio n P r o c e s s (Lond
ra: Routledge and Kegan Paul).
Pateman, C. (1983) The Fratemal Social Contract: some Observations on Patriarchal
Civil Society, yaymlanmam makale.
Perchenok, Y..(1985) W om en in the U SSR : F a c ts.a n d F ig r es (Moskova: Novosti Press
Agency Publishing House).

Pericot, L. (1962) The Social Life of Spanish Palaeolithic Hunters as Shown by Levantne Art, der. S.L. Washburn, S o d a ! L ife o f E a rly M an (Londra: Methuen), s.
194-213.
'
Perkins, R. (1983) T h e "P r a g Q u e en " S c en e : T ra n ssex u a ls in K in g s C r o s s (Sydney:
George Ailen and Unwin).
Piaget, J. (1962) P la y, D rea m s a n d Im ita tio n in C h ild h o o d (New York: Norton).
piaget, J. (1971) S tru d u ra lism (Londra: Rouedge and Kegan Paul). Y a p sa lc lk, ev.;
Fsun Akatl, DostKitabevi Yay., L Bask, 1982.
Pleck, E. H. ve Pleck, J. H. (1980) T h e A m e ric a n M a n (Englewood Cliffs, New Jersey:
Prence-Hall).
Pleck, J. H (1976) The Male Sex Role: Definitions, Problems, and Sources of Change, J o u r n a l o f Social Is s u e s , 32, 3, s. 155-64.
Pleck, Jf. H. (1981) T h e M yth o f M a sc u lin ity (Cambridge, Massachusetts: MIT Press).
Plomin, R. ve Foch, T. T. (1981) Sex Differences and Indivdual Differences, C h iid
D e v e lo p m n t, 52,1, s. 383-85,
Plummer, K cjer. (1981) T h e M a k in g o f th e M o d e rn H o m o se x u a l (Londra: Hutchin son).
Plummer, K. (t 983) D o c u m e n ts o f L ife (Londra: George Ailen and Unwin),
Pogrebin, L. O, (1973) Rap Groups: The Feminist Connection, M s, 1, 9, s. 80-83, 98104. ' I
Polatnick, M. (1973-4) Why Men Don't Rear Children: A Power Analysis, B e r k e te y
J o u rn a l o f S o c io lo g y ,-W , s. 45-86.
Poole, R. (1982) Markets and Motherhood: The Advent of the New Right, In terve n tio h , 16, s. 37-52.
Povver, M. (1975) The Making of a Womans Occupation, H e ca te , 1, 2, s. 25-34.
Prngle, R. (1973) Octavius Beale and the Ideology of the Birth-Rate: the Royal Commissons of 1904 and 1905, R e fra c to ry G irl, 3, s. 19-27.
Pringle, R. (1979) Feminists and Bureaucrats: The Last Four Years, R e fr a c to r y G irl,
18/19, s. 58-60.
Pritohard, J. B., der. (1950) A ncien t N e a r E a stern T exts (Princeton: Pinceton Umversity
Press).
Ram, IC. (1981) Sexual Volence in India, R e fra c to ry G irl , 22, s. 2-8.

394

Raymond, J,G. (1979) T h e T r a n s s e m a l E m p ire (Boston: Beacon Press),

Reeves, P. (1913) R o u n d A b o u t a P o u n d a W eek (Londra: G. Bell).
Recl, C.A. (1970) T h e G ree n in g o f A m e ric a (New York: Random House),
Reich, W. (1970) T h e M a s s P sy ch o lo g y o fF a s c is m (New York: Farrar Strauss and Giroux). F a izm in K itle R u h u A n la y, ev.: Bertan Onaran, Payel Yay., 1979.
Reiche, R. (1970) S e x u a lity a n d C la ss S tru g g le (Londra: New Left Books),
Reiger, K . M. (1985) T h e T H senchantm ent o f the H o m e : M o d e rn izin g the A u stra lia n f a m ily 1 8 8 0 -1 9 4 0 (Melbourne: Oxford University Press).
Reik, T. (1967) O f L o v e a n d Lust: O n th e P sy ch o a n a lysis o f R o m a n tic a n d S e x u a l E m o to n s (New York: Ban tam).
Reiter, R. R. (1977) The earch for Origins: Unravelling the Threads of Gender Hierarchy, C ritiq u e o f A n th ro p o lo g y , 9/10, s. 5-24.
Rice, M. S. (1981 [1939]) Wo rk in g -C la s s W ives; T h e ir H e a lth a n d C o n d itio n s, 2. bask,
(Londra: Virago),
Rich, A. (1980) Compulsory Heterosexuality and Lesbian Existence, S ig n s, 5, s. 63160.
Richards, L. (1985) A Mans Not a Neighbour? Gender and Local Relationships in a
New Estate, Sociological Association'of Australia and New Zealand (Avustralya
ve Yeni Zelanda Sosyoloji Birlii) konferansnda sunulan tebli; Brisbane.
Riesman, D, (1950) T h e L o n e ly C r o w d (New Haven: Yale University Press),
Roblnson, P. A. (1972) T h e S e x u a l R a d ic a ls (Londra: Paladin).
Rosen, S. A. (1980-81) Polie Harassment of Homosexual Woraen and Men in New
York City'*, C o lu m b ia H u m a n R ig h ts L a w R evie\v, 12, s. 159-190.
Rosenberg, R. (1982) B e y o n d S e p a ra te S p h e re s: Jn te lle ctu a l R o o ts o f M odern F e
m in izm (New Haven: Yale University Press).
Rosenthal, R. ve Rubin, D. B. (1982) Further Meta-Analytc Procedures for Assessing
Cognitive Gender Dfferences, J o u rn a l o f E d u c a tio n a l P sy c h o lo g y , 74, 5, s. 70812 .
Rovvbotham, S, (1973) W o m a n s C o n sc io u sn e ss, M a n 's W o rld (Harmondsworth: Penguin). K a d n B ilin c i, E r k e k D n y a s, ev.: kr Alpagut, Payel Yaynlan, 1987.
Rowbotham, S. (1974) W om en, R e s is ta n c e a n d R e v o lu tio n (Harmondsworth: Penuin).
Rovvbotham, S. (1974) H d d e n F ro m H isto ry , 2. bask (Londra: Pluto Press).
Rovvbotham, S., Segal, L. ve Wainwright, H. (1979) B e y o n d the F ra g m e n ts; F em in izm
a n d th e M a k in g o fS o c ia lis m (Londra: Islngton C o m m u n ity Press).
Rubin, G. (1975) The Traffic in Women: Notes on the Political Economy1 of Sex,
der. R. R, Rether, T o w a r d an A n th r o p o lo g y o f W o m en (New York: Monthly Review Press), s. 157-210.
Rubin, L. B. (1976) W o rld s o f P a in : L ife in the W o rk in g -C la ss F a m ily (New York:
Basic Books),
Russell, G. (1983) T h e C h a n g in g R o le o f F a th e rs? (St Lucia: University of Queensland
Press).
Ryan, E. ve Conlon, A. (1978) G e n tle Jn va d ers: A u stra lia n W o m e n a t W o rk 1788-1974
(Melbourne: Nelson).
Sade, M. de (1966 \ \1 9 Y \) J u stin e ... a n d O th e r W ritin g s (New York: Grove Press).
Sade, M. de (1976 [1797]) J u lie tte (New York: Grove Press).
Sahlns, M. (1977) T h e U se a n d A b u se o fB io l g y : n A n th r o p o lo g ic a l C ritiq u e o fS o c io b io lo g y (Londra: Tavistock).
Sargent, D. (1983) Reformulating (Homo)Sexual Politics, der. J. Ailen ve P. Patton,
B e y o n d M a r x is m (Sydney: Intervention), s. 163-182.

395

i. r

i
; -i

Sartre, J-P. (1958) B e in g a n d N o th in g n e ss (Londra: Methuen).

Sartre, J-P. (1968) S e a r c h fo r a M e th o d [The Question of Method] (New York: Vmtage
Books). Y n te m A ra trm a la r, ev.: Serdar Rifat Krkolu, Yazko, 1983.
Sartre, J-P. (1976) C ritiq u e o f D ia le c tic a l R ea so n (Londra: New Lefl Books).
Sartre, J-P. (1971-2) L Id io t d e l a f a m ille (Paris: Gallimard).
Saucr, C. (1962) "Sedcntary and Mobile Bents in Early Societics , der* S. L- Washbumj
S o c ia l L ife o f E a r ly M a n (Londra: Methuen), s. 256-266.
Sawer, M. (1985) From Motherhood to Sisterhood: Attitudes of Australian Women
MPs to their Roles, Austraan Political Studies Association (Avustralya Siyaset
Bilimi Aratrmalar Birlii) yllk konferansnda sunular tebli, Adelaide.
Sayers, J. (1982) B io lo g ic a l P o litic s (Londra: Tavistock).
Schlegel, A. (1977) S e x u a l Stratfcation (New York: Columbia Universty Press).
Schmidt, J. (1977) Paraxis and Temporality: Karel Kosiks Polical Theory, T e lo s,
33, s. 71-84.
.
Scott, J. W. ve Tilly, L. A. (1975) "Womens Work and the Family in NineteenthCentury Europe, C o m p a ra tive S tudies in S o c ie ty a n d H is to r y , 17, 1, s. 36-64.
Scutt, J. A. (1983) E ven in the B est o fH o m e s : V io le n c e in the F a m ily (Melbourne: PenScutt, J. (1985) In Pursuit of Equality: Women and Legal Thought 1788-1984, der. J.
Goodnovv ve C. Pateman, W o m en , S o c ia l S c ie n c e a n d P u b lic P o lic y iinde
(Sydney: George Ailen and Unwin), s. 116-139.
Seale, P. ve McConville, M. (1978) P h ilb y , y.b. (Harmondsworth: Penguin). Secord, P. F., der. (1982) E xp la in in g H u m a n B e h a v io r (Beverley Hlls: Sage).
Segal, L. vd., (1979-80) Family Life: Communal Living and Childcare. Living Your
Politics: A Discussion of Communal Living Ten Years On , R e v o lu tio n a ry Socia lism : B ig F la m e M a g a zin e, 4, s. 4-8.

Segal, L., der. (1983) W h a t is to b e D o n e A b o u t the F a m ily ? (Harmondsworth: Pen

guin).
Segal, L. (1987) I s the F uture F e m a le ? (Londra: Virago). .
Seidler, V. (1979) Men and Feminism, A c h ille s H e el, 2, s. 32-36.
Sennett, R. (1970) F a m ilie s A g a n st the C ity (Cambridge Massaclusetts: Harvard Unversity Press).
Shaver, S. (1983) Sex and Money in the Welfare State, der. C. Baldock ve B, Cass,
W om en, S o c ia l W eifa re a n d the S ta te in A u stra lia (Sydney: George Ailen and
Unwin), s. 146-63.
Sichtermann, B. (1986) F e m in in ity (Cambridge: Polity Press).
Slverstein, C. (1982) M a n to M a n : G a y C o u p les in A m e ric a (New York: Qull).
Silverstein, M. (1977) The History of a Short, Unsuccessful Academc Career, der. J.
Snodgrass, F o r M e n A g a n st S e x ism iinde (ALbion, California: Times Change
Press), s. 177-97.
Smith, C. (1959) The S p e a kin g E y e (Harmondsvvorth: Penguin).

Smith, R. ve Knight, J. (1981) Political Censorship in e Teaching of Social Sci

ences, A u stra lia n Jo u rn a l o f E d u ca tio n , 25, s. 3-19.
Smitl-Rosenberg, C. (1975) The Female World of Love and Ritual: Relations Between
Women in Nineteenth-Century America, Signs, 1, 1; E. Abel ve E. K. Abel, T he
S ig n s R e a d e r iinde tekrar basm (Chicago: University of Chicago Press, 1983), s.
Smout, T. C. (1969) j4 H is to r y o f the S co ttish P eo p le 1560-1830 (ngiltere: Collins).
Snodgrass, J., der. (1977) F o r M e n A ganst S e xism (Albon, California: Times Change

396

t.
t

Press),
- '
Spence, J. (1978/9) What do People Do ali Day? Class and Gender in Images of
Women ,S c r e e n E d u ca to n , 29, s. 29-45.
.
Spence, J. T. ve Helmreich, R. L. (1978) M a sculinity' a n d F eniininity (Austin; Universty of Texas Press).
Spender, D. (1982) W o m en o f l d e a s a n d W h a t M e n ha ve D o n e to Them (Londra: Routledge and Kegan Paul).
.
Stacey, J. (1979) When Patriarchy Kowtows: The Signficance of the Chinese Family
Revpluton for Feminist Theory, der. Z.R. Eisenstein, C a p ita list P atriarchy a n d
th e C a s e fo r S o c a h s t F em ih ism (New York: Monthly Review Press), s. 299-348.
Stapledon, O. (1937) L a s t a n d F ir st M e n (Londra: Penguin).
Stearns, P. N. (1979) B e a M a n ! M a le s in M o d e rn S o c ie ty (New York; Holmes and
Meer).
Steinmann, A. ve Fox, D. S, (1974) T h e M a le D ile m m a (New York: Aronson),
Stevens, G .L. (1984) The Flowering of Sex", T h e S c ie n ce s, 24, 3, s. 28-35.
Stevens, J. T h e F ir st T en Y e a rs (yayna hazrlanyor).
Stille A. (1985-6) Election v. Appointment: Who Wins?, N a tio n a l L a w J o u rn a l
(ABD), (30 Aralk 1985 - 6 Ocak 1986), s. 1-9.
Slol<;kc y : J 1981) Womens Labours: The Naturalisation of Social Insquulity and
Wmens Subordination, def. K. Young vd., f M a rr ia g e a n d the M arket (Lond- '
ra: CSE Books), s. 30-48.
Stoller, R. J. (1968, 1976) S e x a n d G e n d e r (Londra: Hogarth Press and nsttute of
Psychoanalysis), 1. cilt: O n th e D e v e lo p m e n t o f M a sc u lin ity a n d Fem ininity; 2, cilt:
T h e T r a n ssex u a t E xp e rm e n t (New York: Aronson).
Straus, M.A. (1978) Wife Beating: How Common and V/hy?" Victim ology, ! , 3-4, s. '
Strober, M.H. (1976) Toward Dimorphics: A Summary Statement to the Conference !
on Occupaonal Segregation, Signs, 1, 3, 2. ksm, s. 293-302.
Strouse, J. (1975) W o m e n a n d A n a ly s is (New York: Laurel).
,,
Sullivan, E. V. (1984) A C riic a t P sy c h o lo g y (New York: Plenm).
I
Szasz, T. S. (1978) T h e M yth o f M e n ta lIlln e s s , y.b. (New York: Harper and Row).
,
Taylor, B. (1983) E ve a n d the N e w J e r u s a le m : S o c ia lism a n d F em ini sn i iti the N in eteen th C en tu ry (Londra: Virago).
Taylor, G. R, (1959) S e x in H isto ry , 2. bask (Londra; Thames and Hudson).!
Tenson, E. (1978) Y o u D o n t N e e d a D e g r e e to R e a d the W riting on the W all (Londra:
No Press).
;
V
Tlomas, D. (1976) T h e M a rg u s d e S a d e (Londra: Weidenfeld and Nicolson),
Thomas, W. I. (1907) S e x a n d S o c ie ty (Chicago: University of Chicago Press).
Thompson, D. (1985) F la w s in th e S o c ia l F a b rc : H o m o se xu a ls a n d S o ciety n S y d n e y (Sydney: George Ailen and Unvvn),
Thompson, E. P, (1968) 77e M a k in g o f th e E n g lish W orking C lass, 2. bask (Harmondsworth: Penguin).
Thompson, E. P. (1978) T h e P o v e rty o f T h e o r y (Londra: Merlin Press). T eo rin in S e
fa le ti, Alan Yay.
Tieger, T. (1980) On the Biological Basis of Sex Differences in ggression", C h ild
D e v e lo p m e n t, 5 1,4, s. 943-63.
Tiger, L. (1969) M en in G ro u p s (Londra: Nelson).
Tiger, L. ve Fox, R. (1971) T h e Im p e r ia lA n im a l (New York: Holt, Rinehart and Winston).

397

Tolson, A, (1977) T h e L im its o f M a sc u lin ity (Londra: Tavistock).

Tomasetti, G. (1976) T h o ro u g h y D e c e n t P eo p le (Melbourne: McPhee Gribble).
Touraine, A. (1981) T h e V oice a n d the E y e: A n A n a ly ss o f Socia M o v em e n ts (Cambridge; Cambridge University Press),
Trigger, B. G., Kemp, B. J OConnor, D. ve Lloyd, A. B. (1983) A n c ie n E g y p t: A S o
c ia H isto ry (Cambridge: Cambridge University Press).
Vatsyayana (1963) K a m a S u tr a (Londra: Panther). K a m a S u tra , ev.: lhan Gngren,
Yol Yay., 1997.
Wajcman, J. (1983) \V o m en in C o n tro l: D em m as o f a W o rk e r s C o o p era tive (Milton
Keynes: pen University Press).
Wallace, A. (1986) H o m ic id e : T h e S o cia R ea iity (Sydney: NSW Bureau of Crime Statistics and Research).
Walter, A., der. (1980) C o m e T o g eth er: The Y ears o f G a y L ib e ra tio n 1970-1973 (Lond
ra: Gay Men's Press), '
Ware, H, (1981) W o m en, D e m o g ra p h y a n d D e v e lo p m e n t (Canberra: ANU Development
Studies Centre),
Weeks, 3. (1977) C orning O ut: H o m o se xu a l P o litics in B rita in , fr o m the N in e te e n th
C e n tu ry to the P resen t (Londra: Quartet).
Weeks, J. (1985) S e xu a lity a n d its D isc o n te n ts (Londra: Routledge and Kegan Paul).
Wesley, F, ve Wesley, C. (1977) S e x -R o le P sych o io g y (New York: Human Sciences
Press).
Wesson, G. (1975) B r ia n 's W ife, J e n n y s M um (Melbourne: Dove).
West, J. (1978) Women, S. and Class, der. A. Kuhn ve A-M. Wolpe, F em in is m a n d
M a te r ia lim (Londra: Routledge and Kegan Paul), s. 220-53.
White, A, (1939) F ro st in M a y (Harmondsworth: Penguin).
White, P. (1979) T he T w y b o rn A ffa ir (Londra: Jonathan Cape).
White, R. W, (1975) L iv es in P r o g r e s s : A Stu d y o f the K a tu r a l G ro w th o f P e r so n a lity , 3.
basla (Ney/ York: Holt, Rinehart and Wnston), .
Whyte, W. F. '(1955) S tre et C o r n e r S o c ie ty , y.b. (Chicago: University of Chicago Press).
Wlliams, C. (1981) pen C u t (Sydney: George Ailen and Unwin).
Willams, G. (1960) Gramscis Concept of Egemona", J o u rn a l o f the H isto ry o f ld e a s ,
21, 4, s. 5&6-99.
Williams, T. R. (1959) A Critique of Some Assumptions of Social Survey Research",
P u b lic O p in io n Q u a rte rly , 23, s. 55-62.
WUUs, E. (1984) "Radical Femtnism and Feminist Radicalism", der. S. Sayres vd,, T h e
6 0 s W ith o u t A p o lo g y (Minneapolis: University of Minnesota Press/Social Text), s.
91-118.
W ill^, P. (1977) L e a rn in g to L a b o u r : H o w W orking C la ss K id s g e t W o rk in g C la ss J o b s
(Famborough: SaxonHouse).
Willis, P. (1979) Shop Floor Culture, Masculinity and the Wage Form, der. J. Clarke,
C. Critcher veR. Johnson, W o rk in g C la ss C u ltu re (Londra: Hutchinson), s. 185-98.
Wilson, E.O. (1978) O n H u m a n N a tu re (Cambridge Massachusetts/Londr: Tavistock).
Wilson, E, (1977) W o m en a n d the W e lfa re State (Londra: Tavistock).
Wlson, E. (1982) Women, the Community and the Family, der. A. Walker, C o m m tn ity a re: T h e F a m ily, the S ta te a n d S o cia l P o lic y (Oxford: Basil Blackwell and
Martin Robertson).
.
Wilson, .T. A. (1951) T h e C u ltu re o f A n cien f E g y p t (Chicago: University of Chicago
Press).
.
Wolfe, S, J. v e S ta n le y , J. P. (1980) T he C orning O u t S to ries (Watertown Mas-

398

sachusetts: Persephone Press),

WO p S

' M'

0975 tl7921) Vinj,ca,t0n f<h' * ' *

W . (Harmondsworth:

Wylie, P. (1974 [1951]) The D isa p p e a ra h c e (St Albans: Panther)

"*

PraCttCe *

- Schools",

t ? * ? ? , ? reA
V Grubu <1981>R e p o rt (Sydney; Hkmet MatbaaS1).

Brsu <1978-9

>

o s'

J198,1) Beyond the Unhappy Marriage: A Critiqne of the Dual Systems Theory detJU Sargent, W om en a n d R ev o iu tio n (Boston: South End Press), s. 43-69.
Young, K. (1978) Modes of Appropriation and the Sexual Divison of Labour: A Case
Study from Oajcaca, Mexico, der. A, Kuhn ve A-M. Wolpe, F em inistti and Ma~
(eria lsm (Londra: Routledge and Kegan Paul), s. 124-54.
Young, K.f Wolkowifcz, C, ve McCullagh, R der. (1983) O f M a rr ia g e a n d the M arket;
W o m en s S u b o rd m a tio n in In tern a tio n a I P e r sp e c tiv e (Londra: CSE Books).
Young, M, ve Willmott, P. (1962) F a m ily a n d K in sh ip in E a st London (Harmondsworth: Penguin).
Zaretsky, E.
C a ptalsm , the F a m ily a n d P e r so n a i L ife (Londra: Pluto Press).
*
Ziller, A. (1980) A ffirm a tiv e A cto n H a n d b o o k (Sydney: Revievv of NSW Government
Admmstraton).
Zmroczek^e. (1984) Womens Work: Laundry and Techncal Change in the Last '5
Years , Bntsh Socological Association (Britanya Sosyoloji Birlii) konferan
snda sunulan tebli, Bradford.
.
Y o U n g };

Dizin

A
1 7 5 0 'd e n B u Y a n a A v r u p a 'd a K adnlar

199
ABD (1970) 12
ABD 153, 301, 354
Abu Hurcyra 204...................... ................
Ackroyd, P. 375
det grme 120, 227
Adler, A. 119, 264,265, 273, 274, 279
Adomo, T. 266, 267
Aenas 325
A a Y a ken E ilir 322
ar endstri 153
ahlk 326, 346
ahlk ve bilimsellik 328
AIDS 65,174, 177,249,307
aile 64,71, 104, 110, 154, 155, 166-173,
196,212-218,256-258,262,263,265,
273, 275, 291, 293, 298, 318, 339-347,
349, 353
aile geliri 211, 370
aile ii iddet 33, 34
A iled e T o p lu m sa lla m a ve E tk ile im
Sreci 57
A ile le r K en t Ynetim ine K a r 256

ailelerin denetlenmesi 152

A ile n in l m 64
A ile n in , z e l M lkiyetin v e D e v le tin
K k e n i 51,196

akademik disiplinler 13
akademisyenler 333, 336
akademizm 56, 60
Akdeniz 206, 208
Akhilleus 325
A k l H a s ta l M iti 282
akl hastal 282

400

akrabalk 116, 133, 134, 166, 188

aktr ve aktrisler 333
alkol 182
alkolizm 124
Ailen, W. 248
Alusser, L. 73, 95, 132, 137, 268, 291
A ltn D e fte r 94
Altman, D. 64, 65, 275, 358
A m a K a rm n B u r a d a a lm a sn
ste m ezd im 349

Amato, P. 142, 143

A m e rik a 'n n E c in sellem esi
A m e rik a n E rk e i 199

65

Amiral Nimitz 210

Amon rahipleri 207
ampirik birletirme 162
ampirik psikanaliz 279
ana babalk 190
anaerkillik 197,204
anakronizm 197
A n a lk 347
A n a lk H u k u k u 51
anarizm 302
Andrevvs, B. 236, 237, 295, 296
androjenlik 60,77, 231, 234, 259, 368,
378
anima ve animus 274,276
anlambilim 317
anlamszlatnlma 233,234
anlalabilirlik 282 ,
anne-baba 270, 271
anne-kz 250, 272
A n n e le r ve a l a n A n n e le r 155
A n n e lik P ra ti in in Y e n id en retilm esi

267
annelik 117,178,226,251,267, 321,345

annelik yardmlar 180

A n n em iken d im 159

Anthony, S. B. 180
antifemizm 101, 294, 345
antropoloji 57,233, 258
A krabaln Tem el Yaplar 133

arabalar 182, 183

Arendt, H. 300
arndrma 324
Aris, P. 209, 273
arkadalk 256
arkeoloji 197, 198
arzu 157, 244
asker 177,185
askeri sanayi kompleksi 153
ak 285, 286,325, 377, 378
ak arklar 325
ak/nefret 160
akn doas 48
aknlk 115
A taerkilliin K anlm azl 66

ataerkillik 9,14, 62, 70-72, 74-76, 86, 87,

91, 94, 118, 120, 134, 152, 154, 155,
170, 171, 176-179, 183, 186, 197, 198,
204,208,215, 216, 218,245-247,265,
267, 268, 271, 273, 277, 284-286, 316,
319,324, 330, 334, 343, 345, 362, 363,
370
Atina 208
atletizm 111, 112
,
Atvvood, M. 380
avclk-toplayclk 204,209
Avrupa 208
A vrupa Uygarlnn afa 196
Aydnlanma 48, 50
ayn alanlar 297
ayrmclk 142, 144, 151, 249, 286, 356

B
baba hukuku 268
babalar 260
babalk izni 377
Baclefen51
bamllk 211 ,
balayc/feragat edici 294
ballktan kama 218
Barass, R. 247
Barbin, H. 112,201
Barbour, J. 121
F26N/Toplumsal Cinsiyet ve ktidar

Barret, M, 136
Bany, K. 91
bask 9, 308, 309
baskc sistem 14
basklar 256, 260
bastulma 212,262
bastmla 159,179, 263, 266, 267, 271,
274-277,278
BaDman 62
bakalar iin varolan kadn 303
Bateson, G. 170
Ban 48, 131
Bat Asya 208
Batl aile 22
Beale, O, 125
Beauvoir, S. de 57-59, 235, 236, 279,
281,282,286
bebek bakm 364
bebek lmleri 151
Bebel, F. A, 51, 74
beden 114,115,120-124,126,241
beden eitimi 125
beden politikas 125 ^
Be,C, 155,169

Bellamy, E. 379
Bern, S. L, 77, 234
benlik 289
benzerlikler 229
beslenme 151
Beyaz K ahram an, Siyah C a n a v a r 295
beyazlar 213
byk 244
Biddle, B. J, 78, 83
B ildiim iz H aliyle Yasam 347
bilgi sosyolojisi 320
bilgisayar teknolojisi 153
bilimse] sosyobiyoioglar 104
bilin ykseltme grubu 302-304, >308, 354
bilind 275-280,281
bilind kiilik 276
Bim, S. 60
B ir O rtaokulda T oplum sal likiler 239

B ir Pratik Teorisi Tasla 135

bireysel pratik 292

birimsellik 236
bisekseltik 53, 157, 258, 277
biyogramer 89
biyoloji 10, 372
biyolojik belirlenimcilik 105

>

biyolojik indirgemecilik 66
biyolojik/toplumsal cinsiyet sistemi 191
biyolojizm 89,101,106-108,115,119,
322
B iz im B ild i im iz Y aam 72 B izim ra d e m ize R a m en 62
blok farkllklar 228, 229 .
Bogart, H. 247, 248..
bo zaman 349, 353
boanma 216,341
Bottomley, G. 171
Bourdieu, P. 73,95, 135, 136, 188
Bowie,D. 375
Bowlby, J. 265
Boy Geore 375
boyun eme 251, 252
blnme 282, 292,357
B l n m B e n lik 283
Brana, P. 199
Bray, A. 2 0 0 ,'
B ria n 'n K a risi, Jehny'nin A n n e s i 72
Broadway mzikali 325
Broker, M. 370
Brown, N. 275.
Brownmiller, S. 62, 87, 89
Bruce Lee 325
Bryson, L. 302
budu nmerke^ilik 91
Bullough, V. L. 199, 200
B u r g er'in K z 94

Burgess, G. 248
Burgmann, M. 242
burjuva feminizmi 352
Burton, C. 62, 198
brokrasi 178, 179
btnleme 290
, B t n l k l K a d n 170

C in se lli in P s ik o lo jis i zerin e a lm a

'53
C in se lli in P sik o p a to lo jisi 52
C in se lli in T a r ih i 175, 201, 331
C in se llik v e F a n te z i 227
C in se llik ve H o n u ts u z lu k ta n 156
C in se llik ve zg rle m i E rk e k 309
C in se llik ve S n f M c a d e le si 115

cinsellik 137, 138 .

C in siy e t F a rk ll n n P siko lo jisi

228
>

C-
Califia, P. 244, 375
Campbell, B. 150
Carey, G. 160, 300
Cavendish, R. 75,141,143, 145, 219,
349, 353, 355
cemaatlemeler 305, 356
cesaret 182
cezaevleri 37, 153
Chadorow, N.
Chafetz, J. S. 86, 87402
402

Chesler, P. 172
Childe, G. 113,114,196,206
Chodorow, N. 88, 226, 267, 268, 270,
272, 368
Chomsky, N. 121, 140
C in se l D a v ra n 156
C in se l n tih a r 66
C in se l R a d ik a lle r 331
cinsel ayklama 52
cinsel bask 362
cinsel farkllk 158
cinsel iliki 120
cinsel karakter 77,225, 230, 236,243
cinsel politika 9, 10, 14,16,94,174, 189, *
339,378
cinsel politika pratii 165
cinsel pratikler 156
cinsel tabakalama 86, 87
cinsel taciz 340, 350
cinsel toplumsal ilikiler 156
cinsel yolla reme 100
C in se lli in D iy a le k ti i 13, 62

... .

60,101,

'

C in siye t R o lle r i 60
C in siy e t T e o r is i zerin e D e n em e
C in siy e t ve F a n te zi 101

53

cinsiyet ayrm 109

cinsiyet farkll 56, 60, 77, 81,227, 229,
232, 372,374
cinsiyet ikilii 157, 200
cinsiyet ilikileri 172
cinsiyet rejimleri 172, 184
cinsiyet rolleri 10,11, 56, 58, 60, 61,
77-85,117,199,199,200,228
cinsiyet rol toplumsallamas 255
cinsiyet snf 86
cinsiyet tarihi 199
cinsiyet/rol 109

C in siyetili e K a r O la n E rk ek le r in

308
cinsiyetilik 309, 317,318,362
cinsiyete dayal iblm 55
cinsiyetlerin duygusal farkllklar 101
cinsiyetlerin eitlii 14
C in slera ra s D u y g u s a l F a r k llk la r 226
cinslerin sava 94
Clark, W. 186
Clff, T, 71
Cockbum, C. 63, 148, 249, 285, 318, 319,
321
Collinson, D. 143
Comer, L. 64
Connell, W. F. 169
Connell, R. W. 12-18
Constantinople, A. 232, 234
Cooper, D. 64
Costa, M, 75
Crockett, D, 212
Curthoys, A. 149
a lm a Y a a m n d a T o p lu m s a l C in siy e t

17
a lm a y r e n m e k 239

amarhaneler 145
atalhyk 204, 205
ekicilik 158, 159
ekirdek aile 58, 64,71, 82, 83, 89, 108,
149,297
elik irketi 153
elikiler 260, 261
kar oluumu 219
karlar 188,189, 203, 335, 336, 343,
344, 345, 347, 351, 352, 353,. 356, 357,
370
p la k M a y m u n 101,102
plak maymun 103
raklk 249
ift deerlilik 159
ifte standart 158
iftler 157, 158
ilecilik 211
in 71, 206, 208,209^
ocuk 106, 107, 118, 119, 169, 252, 255,
258-262,264, 265,270,272, 273,274,
341,349,350
ocuk bakm 149, 159, 162, 177, 209,
268, 269, 298, 318, 321, 332, 364, 365;
370

ocuk sahibi olmama 364

ocuk yzyl 260
o c u k lu k ve T oplum 258
ocuksu deer yarglan 264
ounluklar 370
ok evreli sapknlk 374
orap 244

!l'

D
dalm ehvet 160
Dahrendrf, R. 79, 291
Daly, M. 62, 87, 91
D a m z lk K zn y k s 380

Danimarka Seks Fuarlar 342

Dante 48

Darwtn, C. 52
Darwinizm 66
Davidson, B, 209
:
Davies, M. L. 72, 346, 347
davran kalplan 243
davran modelleri 255
dayak 260
\
dayanmaclk 306
dekolonizasyon 215
j
D e lilik, A k lllk ve A ile 168
' 4,
Delphy, C. 62 ,7 1 , 88, 148, 188,197
demokratik kiilik 274
denetim 174, 176, 350 ; '
D e n izk z ile M in o ta u ru s 13
' 'll
destanlar 325,326
'

V
destek 354
D e v le t 379
devlet 40, 173-181,206, 207,210,215, :
301, 302, 338, 339, 342, 356, 358, 359
devlet personeli 173
devlet planlama ve denetimi 153
dlanma 243, 284, 324, 350
dsallatrma 212
dil 317
dimorfi 40, 86
'
din 48, 205, 206, 326
Dinnerstein, D. 13, 62, 268, 269, 270,
272, 275, 2?7, 285, 286, 2 9 8 ,3 6 8 /
dinsel ahlklk 50
D ir ty H a r r y 248
dii/erkek 100
Dixon, B. 322
D iy a le k tik A k im E le tirisi

1 S

dizisellik 118

'403

doa 262
doa ve tarih 114
doa/kltr 263
doal benzerlik 116,117
doal farkllk 101,102,108-111,113,
116,117
doal olmayan 321
doal tutum 111
doaldlk 115
doallatrma 321, 322, 330, 377
doru yaama biimi 295
D o u L o n d r a 'd a Aile ve Akrabalk 59
doum kontrol 125,178, 216, 334, 341,
350
dourma 190, 3 4 6 ,3 6 3
doktorlar 327
dokunma 227
Dollard, J. 290
. . Dolto, F. 256........................ ..................
Don Juan 211
Donzelot, J. 152, 175, 201,299
Dowsett, G. 376
dng sellik 192
Duffy, M. 121
dul aylklar 180
Dunbar, R. 86, 87
duygusal balanm 281
duygusal eliki 269
duygusal ikilemler 272
duygusal ilikiler 139
duygusallk 156,157,159,212
dnyevi ahlklk 50
drtler 263, 278, 294
dzenleme biimi 299
dzmece evrenselcilik 90
Dworkin, A. 62, 87, 89, 333, 336

Easlea, B. 90
Ebing, K. 52
Edgar, P- 322
Edwards, A. 81, 82
Ego ve d 159
eitim 213, 216
Ehrenreich, B. 7 5 ,1 8 9 ,2 1 7 ,2 4 8 ,3 2 7 ,
332
Eisenhovver 153
Eisenstein, H. 90,101, 353
Etsenslein, Z, 76, 176

404

ekonomi politik 175

ekonomik kaynaklar 365
Eletirel Psikoloji 289
Ellis, H. 53
emek 138 ,1 3 9 ,1 4 8 ,1 6 0 ,1 8 4 ,2 9 3
empati 252
emperyalizm 212,213, 378
emzirme 117,118
endie 227
endstrileme 211
Engels, F, 5 1 ,7 4 ,1 9 6 ,197
Engllsh, D. 327,332
ensest 157, 205
entelekteller 219, 331,332, 334-336,
343, 344, 353, 379
ERA 173, 174, 175
erdiilik 378
ergen cinsellii 160
ergen kz 117................................................
ergenler 228
Ergenliin Hzn 160
Erhardt, A. 106
Eriha 204
Erikson, E. 258, 265, 273
eril protesto 119
eril/diil 187,190
Erkek Kardeler 63
Erkek Ol, Erkek 66
Erkek Olmann Tehlikeleri 60, 309 .
Erkek ovenizmi 143
Erkek ve Dii 57
erkek cinsiyet rol 247
erkek ocuklar 267, 271
erkek dergileri 158
erkek egemenlii 245
erkek gibi 226
erkek gruplan 308, 309, 359
erkek haklan 49
erkek hareketi 12,154
erkek kurtulu hareketi 12, 61, 154, 359
erkek lohusal 376
erkek rol 56, 78, 8 1 ,8 4
erkek sorumluluklar 377
erkek/kadn 92
Erkekler Hakknda 172
Erkekler ve Feminizm 307
erkekler/kadnlar 187,188
erkeklere ait iler 138
Erkeklerin Kalbi 248

E rk ek le rin K u rtu lu u 6 1
E rk ek le rin Y rek leri 189
E rk ek li in S n r la n 2 3 6

erkekliin modernletirilmesi 345

E r k e k lik M iti 60
E r k e k lik ve K a d n lk

231
erkeklik 90,122,123, 124, 154,207, 226,
345
,
erkeklik biimi 243, 244
erkeklik hegemonyas 363
erkeklik klt 242
erkeklik modelleri 247
erkeklik rnts 150
erkeklik terapisi 309
erkeklik tipleri 236,238
erkeklik tipolojisi 295
erkeklik/kadnlk 232
erkeklik/kadnlk lekleri 230 - 232, 234 ,
erkeklik/kadnlk tipleri 239, 241
207
erkeksi protesto 265, 274
erkeksi/kadms 244
E ro s ve U y g a rlk 160, 266, 275 374
eros 121
erotik yaynlar 328,342
E sk i T o p lu m 51
Esterson, A. 167, 168, 256, 280, 282, 2S4
ecinsel kapitalizmi 305, 358
ecinsel kimlik 65
ecinsel maoluk 65
ecinsel sol 64
E cin sel: B a sk ve K u r tu lu 64
ecinseller 35, 36,42,53,54, 59, 64, 65
93, 104, 108, 113, 117, 119, 154, 157
159, 161, 162, 174, 177, 178, 183, 187,
199, 200,201, 202,244, 248, 249, 265
286,304-307, 327,324,341 342
356-358

E c in s e llik ve K u rtu lu 64
ecinsellik 187, 324, 341
eeyli reme 100
eeysiz reme 100
Eit Haklar Ek Maddesi 355
eit haklar retisi 50
eit cret 350
eitlik; 175, 362, 373, 374,377, 379
eitsizlik bilinci 349
eitsizlik ve bask 13
E rk e k lik te n S y r lm a k

eitsizlikler 343
etek 244
etik devlet 361 ,
!
etnograf 198
etnometodoloji 95, 233
ev btesi 350
ev ii emei 63, 145, 147, 169, 180 184
211,218,243

ev ileri 350, 364, 377

ev kadn 172, 211, 297, 298
ev kadn nevrozu 327
evi geindirme 318
E vin B y s n n B o zu lm a s 332
evli kadnlar 218, 184
E v lilik B a n d a k i K a d n la r 64
E v lilik a 236
;
evlilik 155, 178 ,188,249, 262, 276
294, 298, 317, 341, 350
evrensellik 273
evrim 103 ,104
i
evrim teorisi 197
evrimci biyoloji 52
eylemciler 333
eylemlilik 356, 357
ezilme 309, 357

F
F lei 235
fahielik 146, 157, 181, 183
fallus 272
Fanon, F. 213, 293
fantezi 227, 248, 259
F a rk ll n G e le c e i 102
F a r k llk Y a ra tm a k 16
farkllk 102
Farrell, W. 248, 308, 309
fastfood 149
faizm 179, 266, 274

;1''

"

F a izm in K itle R u h u A n la y 266,

F e m in ist M eyd a n O k u m a 20

feminist politika 134

v
feminizm 10, 13 14, 42, 59-61,64, 79
84, 93, 101, 102, 137, 147, 148, 151,
154,155, 158, 166,171, 173,174 177
178, 188, 215, 218, 226, 2^0, 252,
267, 268, 269, 275, 285, 286, 298 '
299, 301, 303,304, 307, 308, 316
321, 329, 332, 340, 341, 342, 345
346, 351, 354, 355, 356, 367, 368'

379
femokratlar 174
Fembach, D. 65, 96, 161 ,176, 207, 306,
368
fetiizm 122,161
fetiler 212
frsat eitlii 378
film yapmclar 333
Firestone, S. 13, 62, 86, 87, 270, 286, 293
Flaubert, G. 280
Flynn, E, 244
Foch, T, 229
Foucault, M. 65, 112, 156,175,201,212
291,299,327,331
Fox,R. 103 ,
Frankfurt okulu 235, 266, 274,295
Fransz Devrimi 49
Franzway, S. 81
Frenbach, D, 372
Freud, S. 53, 54, 57, 64,79, 101, 119,
156, 159, 171,226,235, 259,261-266,
268,270-281,289,291
Freudcu Sol 13, 175
Friday, N: 159, 160
Friedan, B. ,60, 79,110,257
Fromm, E. 266, 267, 295

G
Gable, C. 334
Gagon, J. H. 156
Gamamikow, E. 144
Game, A. 63, 142, 147, 296
Gandhi, . 214
Garfnkel, H. 112
gazeteciler 333
gazeteler 152
gebe kalma 364
gebelik yardm 364
geimi salayan koca 211
gelenek 294
geleneksel/modem 294
gelir 148, 349
G eliim H a lin d e k i Y aam lar
G en B e n c ild ir 101 , .

gen kzlar 244

Genet, J. 122, 280, 282
genetik yapsalclk 140
George, J. 340
gerilim ykleri 325

gerilim ve arzu 120

Glgam ve Enkidu 205, 207
Giddens, A .95,135,136,191,192
Gilder, G. 66,102
Gilding, M. 137, 169,296
Gilman, C. P. 329
giysi 109, 117, 119,240,241,244
Godelier, M. 198
Goffman, E. 117
Goldberg, H. 60, 309
Goldberg, S. 66, 105,110
Goldman, E. 157 ,158, 170, 183, 315
Goldmann, L. 140, 320
Goode, W. J. 294
Goot, M. 166
Gordimer, N. 94, 269, 334
Gough, K. 198
Gouldner, A. W, 331
gstergebilimi316
gstergebilimselcilik 88
Gramsci, A. 246, 331, 332, 344
Grant, C. 244
f
Greer, G. 318
Grendel 209
Griffln, C. 242
Griffin, S. 87
G r u p la r H a lin d e n s a n la r 102
Guinevere ve Lancelot 286
gurur 227
g 248
g ve beceri 123
Gneybat Asya 204, 206

H
'

291

- t.

Habemias, J, 114,185, 214,269

hadmlk 271
H a fta d a B ir P o u n d 'a 352
H a k im iy e t M e k a n izm a s 63
Hail, R. 125
. Hamton, A. 173
Hamilton, R. 316
Hargreaves, D. 236
Harley, C. 229
Harper, J. 155
Harrd, R. 289
Hartmann, H, 75
Hartsock, N. 75
hastalklar 174
Haug, F: 293

hayal krkl 308

H a yva n la rn m p a r a to r u

101

haz 341
310
Hegel, G. W. F. 361, 362
Hegelcilik 379
hegemonik erkeklik 154, 245-251, 325,
326
hegemonik cinsellik 16
hegemonik heterosekseUik 217
hegemonya 152, 176, 179, 189, 210, 219,
246-249,328,355
Helmrech, R, 231, 232, 234
H61o'fse ve Ablard 286
hemirelik 144, 243
Henriques, J. 289
Herdt, G. 108
Herrick, R. 121
hesapl erkeklik 210
heteroseksizm 92
heteroseksel erkekler 14, 15
heterosekseUik 110, 157-159, 162, 187,
211,217, 218, 244, 249,304, 359
Heyer, G. 324
hrnlk 227
Hindistan 206
Hirschfeld, M. 54, 357
Hiter, A. 180
hiyerari 237, 364, 366
Hoch, P, 295
Hollywork251
Holywood 334
homo/hetero 92
homoerotizm 52
homofobi 92, 152, 158, 324, 341
homojenletirilme 282
Horkheimer, M. 266
hormonlar 105 ,106
Homey, K. 265
hosteslik 146
Howe, L. K. 63
hukuk 346
Humphries, M. 329
Hunt, P, 155, 167, 168,318
H e -m a n

I-
Inglis, A. 213
Irigaray, L. 246, 268
rk 378

irk likileri 215

rksal tecavz 213
IT lei 231

v*

155
: r
ie ynelik 294

:
isel farkllama 137
iselletirme 255, 271
id ve ego 276
ideoloji 74,174, 198, 316-324, 326-333
336,344
ideolojiler 328
d i E d ilm i K a d n 318
iki insann birlii 120
ikici modeller 136
ikili emek piyasas 63
i.
ikili sistem teorisi 76
ikilikilik 111-113, 324, 325
ikizler 104 ,187
iktidar 58, 61, 62, 73, 81, 90, 94, 105,123,
138, 139, 141-146, 148, 149,150-153,
155, 158, 160, 170-172, 178, 192,202,
216, 217, 241, 248, 250, 261, 264,270,
272,282, 284, 286, 293, 329, 333,338,
339, 350, 356
iktidar hiyerarisi 242
ilgilenmek 115
ilikiler sistemi 95
ilkeller 209
l yada 205, 325
n sa n D a v ra n n n A kla n m a s 289
n sa n D o a s z e r in e 104
n sa n n T reyii 52
n sa n la r B t n G n H e Y a p a r la r 316
iradecilik 80
sk o H a lkn n T a r ih i 323
isteklilik 251
sve cimnastii 125
iblm 58, 75, 82, 88, 105, 138,139,
141-150, 161, 167, 168,172, 178, 184,
196, 204,206, 213, 243,267, 270, 272,
296, 302, 334, 340, 348, 349, 350, 364,
370
i S n fn n E v K a d n la r 124
i kesimi kltr 242
ii snf evreleri 153
ii snf evi 347
1
ii snf feminizmi 347, 349, 350, 351,
352
ii snf okullar 22
zd ra p D nyalar

407

kadnn yeri ev 169, 182, 348

K a d n la r ve stih d a m 61

i$i snf politikas 211

igc 218
le tm e Y n e tic ile ri ve K a rla r

K a d n la r, D e m o g ra f ve K a lkn m a
K a d n la r, D ire n i ve D e vrim 202
K a d n la r; E n U zun D e v rim 137
K a d n la ra H k m e d ilm e si 49

293

levsecilik 66, 95,108

iyeri 63, 320, 349
itaat 261
ittifak 368, 369, 370
y i ve D e li K a d n la r 96

kadnlara ait ler 138

kadnlara mahsus 102
K a d n la r n C in se l K le li i 91
K a d n la rn K u rtu lu u , S n f M ca d elesi

J
Jacklin, C. N. 60, 101, 109, 110,228, 229
James Bond 325
James, S. 75
Janeway, E. 211
Jardine, A. 102
jenital performans 160
J in tE k o lo ji 62, 94
Johnson, O. 229
Johnston, J. 86, 218
' Jones, E. 294..............................................
Jones, G. 375
Joyce, J. 260
Ju liette 49 1
Jtng, C. 159, 235, 273,274, 276, 277
Ju stin e 49

K
kaba sosyobiyoloji 102
ka ve red 281, 282
K a d n 57,235,279
K a d n B ilin c i, E r k e k D n ya s 323
K adn H a k la r n n S a vu n u su 49

Kadn Kurtulu Hareketi 302, 348, 352,

355
K adn T r a fi i 96
kadn dergileri 158, 251
kadn gibi 226
kadn haklan 49
kadn iiler 70
kadn igc 32
kadn ii 377
kadn karakteri 246
kadn kozmonot 375
kadn merkezlilik 355
kadn mezarlar 204
kadn rol 56, 58,78, 81, 84
kadn/erkek kategorileri doall 51
K adnn Z m re si 94
kadnn dlanmas 154

151

>

70
kadnlarn mesleinin yaratlmas 144
K a d n l n G ize m i 60, 257
kadnln inas 296
kadnln tarihsel nas 96
kadnlk 184, 209, 226, 252
kadnlk biimleri 246, 250
kadnlk kltr 317
kadnlk tipleri 236
kadnlk uyarlamas 242
K a d n s K a ra k te r 320
kahramanlk 325, 326
kaltmsallk 107
K a lp siz B ir D n y a d a k i S n a k 331
K a m a S u tra 160
kamusal politika 351
kamusallk 247, 248, 251, 324
K a p ita list A ta e r k il D z e n ve S o sy a list
F em in izm in S a v u n u su 76

kapitalist ataerkillik 76
kapitalist lkeler 153
kapitalizm 63, 70-76, 139, 146, 147, 173,
184,206,210,266
K a p ita lizm , A ile ve K i is e l Y a a m 147
K a p ita lizm d e C in se l P o litik a 156
K a p ita lizm d e C in se llik P o litik a s 277
kr 147,176
K a ra D e ri, B e y a z M a sk e le r 213
karakter 289, 294 ,295, 310, 348, 373
K a ra n l n S o l E li 379
karar alma gcii 365
kardelik 250
krllk 148
karlkllk 158
kas 244
kastrasyon kompleksi 119
kategoricilik 345
kategorik teori 86, 88, 89, 92, 93, 131, 187
kategoriler 373

narsislik erkeklik 271, 277

nativizm 110
Neolitik ky toplumu 204
nesne 282, 293
nesnelerin nitelikleri 115, 116
nevrotikler 261
nevroz 262,263, 265* 270
New York Dolls 375
Newby, H. 155, 170
Newland, K. 39
N ib e lu n g e n D e sta n 374
Nichols, J, 61, 309
normalletirme 212
normallik 292
normlar 255
nfus 206

o -
O'Dell, F. 188
ODonnell, C. 63, 142
Oidipal dnem ncesi 272, 277
Oidipus kompleksi 53, 159, 171,261,
263,270-273
okul 256, 257, 319,320
okullar 167, 168
okuryazarlk 30, 31
olumsuzlama 250
olumsuzlamalar 118 ,119
ontoformatif 279
ordu 38,153,173, 206, 207
organik entelekteller 332, 343
orgazm 120
, '
Orta Amerika 206
Ortaa Avrupas 209
ortaya kma 306
Orvvell, G. 55
O th e llo 374
O to rite ve A ile zerin e n c e le m e le r 266
otorite 153, 178,250, 326-328, 332, 348,
350,363,380
O to riterya n K i ilik 266
otoriteryan karakter 274
Owen, R. 51
oy hakk 50,180
oyun yazarlar 333
oyunculuk 251
retm e n a h m a s 17
renci eylemcilii 353
renci eylemleri (1960) 13

renim sistemi 300, 340

,
renme 255
,
leklendirme 56

leksel kiilik modelleri 235
^
lm e K a rs H a ya t 275
n plana karlm kadnlk 246, 249,
251,252
nce suf 71
,,)-K
nem testi 228

rntU 133
teki 294 _
ylesin e y k le r 198
i ; ^
zbilgi 280
, ;
zbilinlilik 280
zdeleme 271
, .
: zel mekn 365
zgrleme 275, 286
zg rlem i E r k e k 248
zgrlemi kadn 240
z g rl k K o rk u su 295
,
zg rl k zerin e B ir D enem e T l S

zgrlk 279, 281, 282,285,

zne 291
zn ey i D e i tir m e k 289
;

' '

; ;

j
,

>

:- -'

Padgug, R. A. 199
; 1(,
Pahl, R. E. 143, 169, 293
y L
Paolo ve Francesca 286
.
Papa 216
1
,
papazlar 326, 334
[
P a ra la rd a n te 366
y
, yy,;'
paronayak 294
.....
Parsons, A. 172, 192,273,
j;.' ;
Parsons, T, 56-60, 66, 76, 79, 84, 95, 108,,
166,217,226,227 . f
,
Pateman, C. 176, i 79
V
} ,
Paulus 292 '
v
'
paylam 292
:
P a zarlk E sa s 18
P em be Y akal s ile r 63
y- r
penis 123,271,281 '
t;
P erile r K ra liesi 121
Perkins, R. 112
persona 274
petrol irketi 153
1i .
j
peygamberler 333

'
Paget, J. 132, 140, 375
'
Platon 379

, 411

I 10, 204
playboy 295
Pleck, J. 60
Pleck, J. ve E. 199
PIomin.R. 229
Polatnck, M, 149
polis 153, 177, 182 ,185, 249, 342
politik 338, 352
politika 186, 302,338, 345,358 ,
politikac 333, 338
pornografi 62, 87, 122, 160, 342
P la y b o y

P o rn o g ra fi: E rk e k le r K a d n la ra Sahip
O lu y o r 62
P o rtfo lio 74

postyapsalclk 278
Power, M. 88, 144
pozitif ayrmclk 80
pragmatizm 317
pratik temelli teori 94, 97 !
pratik teorisi 11
pratik uygunluk 115, 116
pratik-eylemsiz 118, 335
prehistorya 196
Pringle, R. 63, 42, 147, 296
profesyonellik 242, 243
proletarya 71
proletarya kadnlan 63
Protestanlk 50
P sika n a liz v e F em in izm 62, 268
psikanaliz 53, 5/4,"57, 101, 71,233,254,
257,261-267, 270, 272, 274, 276,278,
280,282,286
psikiyatri 327
'
psikiyatristler 333
psikologlar 258 i
P siko lo jid e K ii 233
psikolojik yap 119
psikometri 232, 233
psikoterapistler 334
psikoz 282
Puccini 160
piriten 294, 295

R
Rabin, G. 133
radikal benlik 353
radikal politika 367
radikalizm 55
rahibeler 260

412

rahipler 152, 333

Ram, K. 91
R a m b o 248, 310, 325
R e a d e r s D ig e s t 298
Reagan, R, 186, 310
refah devleti 65 ,
refah politikas 185
Rech, C. 294
Reich, W. 175, 264, 266
Reiche, R. 275
Reid, E. 166
Reger, K. 137, 180, 296, 327, 332
Rek, T. 101, 226, 227, 265
Reiter, R. 198
rekabet 105, 297, 298
rekabetilik 210
reklam 182
reklam endstrisi 161
reklamclar 333
resepsiyon 146
reit olma 157,174
Rce, M. S. 124
Rch.A. 96,192, 217
Richards, L. 150, 155
Riesman, D. 225, 294
rights of man 49
ritel 122,204,205
Robnson, P. 331
rock mzii 375
R o c k y 310
Roheim, G, 57
R o l T e o risi 78
R o l Y a p s ve A ile n in A n a liz i 78
rol kazanma 255
rol renme 255, 260
rol teorisi 77, 78, 80, 81, 83-86, 94, 101,
109, 110, 131,230, 255, 256
rollerinden oluan insan 291
Roma 208, 209
roman 48
romanclar 333
romantizm 324, 325
Romeo ve Jtiet 286 .
Rosenberg, R. 227
Rousseau, J, J. 262
Rowbotham, S. 202, 252, 285, 323, 366
R n e s a n s'ta E c in s e llik 200
Rubens, H. 374
Rubin, G. 40, 88, 95, 116, 117, 191

Rubin, L. 155, 167, 168, 170, 257

Russel, G, 143
rya 276

S-

sa modeli 117
samala ndirgeme 234
Sade, M. de 49
sa politika 342, 345
S a c K a d n la r 333
Sahlins, M. 102,104
sahte-benlik 306
saldrgan pazarlama 146
saldrganlk 105, 1 0 6 , 124,228,248,250,
262, 310
saldrganlk avantaj 66
, ' '
Samoa 57
sanallk 136, 140
sanat 341
S a n a t n n B ir G e n A d a m O la ra k
P o rtre si 260

sapklar 247
sapknlk 211, 258, 374
sapmalar 255
sarkntlk 81
S a r m a l Y o l 65
Sartre, J. P. 95, 118, 187, 259,277,
279-282, 284, 290-92, 335
sava 204, 208
sava erkeklik 209, 210
Sayers, J. 104
Schlegel, A. 86
Scott, J. 211
Scutt, J. 340
Secord, P. 289
seim yapma 279
Segal, L. 142,316,353
Seidler, V. 307
sekreterlik 146 ,241
seksoloji 52
sektilerleme 326, 327
sembolik etkileimcilik 95
sembolletirme 316, 317
semptom 276
sen ve ben 290
sendikalar 54, 149, 340, 350
Seneca Falls (1848) 49
Sennett, R, 256
serbest harcama 350

sermaye 148
serdik 146,173,310
sevgi 244 .
S e x R oles 60
seyyahlar 209
Shakespeare, W. 48
Shaver, S. 152 ,180
snma evleri 216
S n f M ca d elesi ve K adnlarn K urtuluu

71
snf 378
snf devleti 175
snf ilikileri 74, 146
snf mcadelesi 70, 71
snf sistemi 124
snf smrs 75
snfsallk 331
snfsz toplum 361
snr lkesi 367, 368
Sichtermann, B. 285
Siegfried 325
silahlanma 173
SIversteiri, M. 259
simgeletirme 278
Simon, W. 156
sistem 162
sistematiklii bozma 163
sistematiklik 214
siyasal parti 180
Smith, C. 326
Smith-Rosenberg, C. 153
Smout, T. C. 145
Snodgrass, J. 308, 329
sokak 181-183, 343
S o k a k K e si T o p lu m u 181
sokak eteleri 182
sokak tiyatrosu 183

'f

'

347
sorumluluk 281, 285
sosyal yardm meslekleri 56
sosyalist feminizm 55,63,75, 264, 333
sosyalizm 13, 55,147
sosyobiyoloji 66, 104, 108-110
sosyologlar 258
sosyoloji 57, 58
S o v y e t S a n a y i isi 188
Sovyetler Birlii 39, 71, 153,188
sylemler291, 317
szde^ biyolojik 103
S o n D e re c e N ezih n sa n la r

413

szel yetenek 227, 228

szlk 317
Spence, J. 231, 232,234, 316, 322, 323
spor 104, 123, 182, 238,259
Stalinistler 286
Stalinizm 55
Stallone, S, 154, 247, 248
standartlatrma 212
Stapledon, O. 376
Steam, P. 66,199
Stolcke, V, 322
Stoller, R. 258
Stonewall olaylan 357
Stopes, M. 125
Strober, M. 86
su tekili 175
sululuk 263, 308, 309
sulular 176
Sullivan, E. 289, 290, 293
Smerler 205-207
sperego 262, 271
sslenme 117, 119
Swift,K, 317
Szasz, T. 282
Szelenyi, I. 331
efkat 227
ehvet 226
ekillendirme 300
emalatrma 361
eyletirme 212, 235
iddet 90, 124, 150,151, 170, 176, 177,
207, 247, 249,250,260, 325, 326, 341,
350,356,357
iddet gleri 153
iddet sulan 37
izofreni 170
ofrlk 181

T
tabi klnma 153,155,162, 207, 209, 215,
246, 248,249,250,282, 284,286
tabi klnma/tabi klma 137
tabi klnm erkeklik 154
T a b iiy e t 18
taciz 181,249
Taft, I. 56
taklar 117
T a m B ir K a d n 333
tam bir kadn 333

414

tanralar 207
tarm devrimi 204
tanm-ticaret toplumu 208,209
tarihsel eitsizlik 137
tarihsel sre 264
tarihsellik 116,119,126,134-136,140,
187, 189, 195,199,202, 203,261, 326
T a rih te A fr ik a 209
T a rih te C in s e llik 199
T a rih ten S a k la n a n 202
Tarzan 325
tasanmclar 333
Taylor, R. 199
tecavz 34, 87, 150, 157, 176, 181
T e k B ir B e y a z K a d n E m n iye tte D e il 213
T e k B o y u tlu n sa n 266, 300
tekelilik 152
teknoloji 250
teknolojik deiim 362, 363
T e k ra r a l S a m 248
temizlik 366
teoloji 334
teoriler 12
terapiler 310
testosteron 105
Thatcher, M. 214
T h e G u a rd ia n 152
Thompson, G. 95
tbbi model 327
tbbi sylem 201
tbbiletirme 327, 328
Tiger, L. 102, 103, 197
Tilly.L. 211
Tolkien, J. R. R. 324
Tolson, A. 72, 92, 236, 38
Tomasetti, G. 347
T o o tsie 251
T o p lu m S zlem esi 262
toplum teorisi 16
T o p lu m s a l C in siy e t F a rk ll ve
zn elli in retilm esi 316
T o p lu m s a l C in siy e t ve S n f B ilin c i 155
T o p lu m s a l C in siy e t: E tn o m e to d o lo jik B ir
Y a klam 111
T o p lu m sa l C in siy e te D a y a l R e k la m la r

117
289
toplumsal cinsiyet 14-16, 75, 78, 89, 102,
112, 113, 190-192, 245, 260, 321,372

T o p lu m sa l V a r lk

kateksis 139, 141, 156, 157, 160, 161,

171, 172,217,267,272, 280, 350, 364,
367
kalmanllk 276, 277, 282
Katolik hiyerarisi 152
Katoliklik 334 ,341
kaya resimleri 204
K e n d i y ili i in 332
K e n d in i Y a ra ta n n sa n 114
kent devrimi 204, 206, 210
kentler 208
Kessler, S, 111-113, 115
kestirimcilik 105
Key, E. 260
krsallk 209
kstlamalar 133, 136,151
kkrtlma 212
kyaslama 299
K z o c u kla r, O k u l ve T o p lu m 61
kz ocuklar 169, 259, 267, 271 ,282
kz okullar 250
kz tipleri 240
Kzl Kolektif 159,161,277, 278
Kidd, H. 333, 334
Kilise 328
kimlik 255, 258
Kinsey aratrmalar 82
kiilerst geersizletirme 233
kiiliin tarihsellii 295
kiilik 228, 254, 258, 261, 267, 279,
288-290, 293, 294, 300
kiilik politikas 301, 310
kiisel bamszlk 350
kiisel yaamlar 292, 293
Klein, V, 227, 246, 320, 331, 332
klieletirme 322
klon65, 306
Knights, D. 143
kocalar 318, 349
kocalar/karlar 170-172, 178
kolektif bask tasars 284, 285
Kolontay, A. 55, 186
Komarovsky, M. 56, 59, 78, 83, 155, 169,
257
kompozisyon 162
Konrad, G. 331
konum sava 344
konumlanma ve duru 117
K o n u a n G z 326

konuma 121
i
konuma tedavisi 280
e'
Korda, M. 143, 144,318
.p
Kosik, K. 95,116, 279
:
kozmetik 158,240
kkenler 195,198,199,203,209
kktendinciler 342
," e ;
kt niyet 281
;
kyl kadnlar 209
P , ,
Krafft-Ebing, R. von 52,212
-h
Kristeva, J. 316
kriz eilimleri 214, 217 ,219,344, 363,
370,379

kromozom testleri 112

kromozomlar 115, 122
kurallar 255
Kurt Adam 270, 271,277,291
:
kurtarlm blge 366, 368
kurumlar 165, 191, 56, 293
kurumsallama 192
,'f(: - -
kutsal annelik 334
kltr 330
: ^
kltr ve kiilik 57,236
kltrel iktidar 151
kltrel pratik 323
kltrellik 247,251
1
'
kresellik 210, 212, 215
krtaj 341,350,355
1
'
krtaj kart hareket 65
-l ,

; .,

Lacan, J. 74,268
Laftte, P. 233
Laing, R. D. 167, 168, 170, 233, 256, 259,
280,282,292,339
Lancelot 325
Lane,D. 188
Lasch, C. 331
L a t i f stila c ar 213
Lefebvre, H. 161
LeGuin, U. 379
Lepervanche, M. de
Lessing, D, 94
Lette, K. 160,300
Ldv-Strauss, C. 74, 95, 132-134, 140, 268
Levvis, G, 244
^,
Leycrvanche, M. de 322
/ ;
lezbiyenler 35, 65, 216, 217, 306; 357
lezbiyen kesintisizlik 96

i 1

409

liberal feminizm 60,109, 110, 175 ,256,

257
liberalizm 49, 174
liberalleme 342
libidinallik 262
libido 274,276,279-281
Lippert, J. 242
Locke, J. 179
Lowe, J. 81
Lukcs, G. 320

'

M
Maccoby, E. E. 60, 101, 109, 110, 228,
229
MacKinnon, C. 176
maoluk 242
M a d e n O c a kla rn n K a p atlm asna K ar
K a d n la r 195

Magarey, S, 297
mahkemeler 342
Mahler, V. 172
makyaj 117, 244
Malinovvski, B. 57
manevra sava 344
Mannheim, K. 266, 328, 329, 331
Mannoni, O. 213, 293
Marcuse, H. 97, 121, 160, 175,218,263,
266,275,300,374
marjinalleme 252
marjinalletirilme 324
Markham, E. 355
Marksist feminizm 175,191
Marksist yapsalclk 93
Marksizm 13, 62, 63, 146,197, 379
M a rksizm le F em in izm in M u tsu z E vlili i

76'
Marksizm ve feminizm 71
Marrison, P. 308
Marshall, T. H. 215
Marx, K. 64, 86, 361
mastrbasyon 292
Matthews, J. 96, 140,296
M a vi Y a ka lla rd a E vlilik 59
. May, R. 101,227
M aysta K ra 250
Mclntosh, M. 175
McKenna, W. 111-113, 115
McRobbie, A. 317
Mead, M. 57, 58, 60,108, 166, 236

410

322
medya 78,79, 158, 212, 244, 249, 256,
298,322, 323, 341
medya imajlar 248
mekanizm 279
Mellaart, J. 205
meslek 169,172, 297, 298
Metcalfe, A. 329
Melenbelt, A. 75, 76, 94, 161,334
meydan okuma 307
Meyer-Bahlburg, H, 106
Mezopotamya 204
Msr 204-207
Mieli, M. 218, 275, 306, 368
Miles, K. 70, 71
Mili, 3. S. 49, 180
Miller, C. 317
Miller, P. 256
Miller, S. M. 259
Millett, K. 339
Mitchell, J. 62, 72, 88, 95, 133, 134, 137
202,268,270,274,316
miza 107, 109
mobilyalar 227
moda 158, 240, 375
model alma 257
modernizasyon 310
Money, I. 82
Monroe, M, 251
M o n ta j B a n d n d a k i K a d n la r 141
Morgan, M. 51, 170, 171, 172. 251,333
334,336
Monis, D. 102, 103
Morris, J. 183. 153
Mowbay, M, 302
M s 74
M s. L o n d o n 240
muhafazakrlk 66, 167, 168,213,215,
341
Muhammed Ali 247
Muroroa Atol 173
mutlak kadn 251
mbadele 133, 134
mlkiyet 365
mzisyenler 333
M e d ya K a d n

N
nafaka 341
Napolyon 210

toplumsal cinsiyet dzeni 140, 189, 335,

372
toplumsal cinsiyet ilikileri 41
toplumsal cinsiyet kurumlan 166
toplumsal cinsiyet rejimi 141, 166
toplumsal cinsiyet teorisi 131
toplumsal cinsiyet yaktrmas 115
toplumsal cinsiyet tabanl hiyerari 154
toplumsal cinsiyetin kurumsallamas 11
toplumsal deime 195
toplumsal blm 146
toplumsal pratik 114,117
toplumsal rol 56
toplumsal tercihler 144
toplumsal uzam 366
toplumsal yap 132, 133, 135 ,139
toplumsal yeniden retim 62
toplumsallama 137, 138, 228, 255-257,
260
toplumsallama teorisi 254, 259
toplumsallatrma etkenleri 79,256,259
toplumsallk 40, 115, 191
T o p lu m u n K u ru lu u 191

toplumun temeli 167, 168, 215

totaliteryanizm 300
T o te m ve T a b u 262
Touraine, A. 174
Trabriand adalan 57
transsekseller 112,113,119, 306
transvestitiik52, 112, 201
Tristan ve Isolde 286, 325, 326
tutucu erkeklik 154
tutumlar 81
T rle rin K k e n i 52
T w y b o rn O la y 94

u-
ucuzluk modas 241
Ulrichs, K. 54
ulusal karakter 236
ustalk ve eitim 142
U ta n B itti 94
264
uygarlk 262, 263
uygulanabilirlik 366
uyuturucu 182 ,
uzay teknolojisi 153
uzlamsal erkeklik 13, 282
U zun B l n m e 256
U y g a rlk ve B u n a lm la r

cret 145-147,169, 172; 183, 184, 211,

212,218
;
lk e l Toplumda C in sellik ve M iza 57
nc Dnya 364
^
1'
nc cinsiyet 54,113 ' 1
;
^
niformal Kzlar 250
reme 108, 116,118,190,227, 341, 37,?

373
* :y

retici ekirdek 161,162,214

1 '
retim 137
; /r , ,
retim ilikileri 70,72,75, 88 ' 1
retim tarz 72, 74, 146 '
'
topyac sosyalizm 51,
!
topyalar 328, 329, 344, 345, 379 '

.'

' '

Varlk ve Hilik 279, 291

: v
varoluu fenomcnoloji 57
varoluu psikanaliz 257,261,28-282
Vatikan 186
Vatsyayana 160
velayet 341
vergi 302, 339, 340
' <

Vergilius 325
Victoria dnemi 136
Vikingler 209

W
Wajcman, R. 350
1,1
Ware, H. 151
,Wayne, J. 154,244,247
WCTU 50
Weeks, J. 156, 175, 200, 327
> !
Welch, R. 334
Wesson, G. 72
1 1;
westemler 325
W estphaI200
White, P. 94, 269, 334
W hite,R. 169,291 r
/
W iide,0. 54
WUUams, C. 75,155
Willis, P, 239, 242

Willmott, P. 59,134
Wilson, E. O. 104, 105, 109, 110, 302
Wollstonecraft, M. 49, 50, 180, 315
VVylie, P. 324

Y- Z
Y a b a n T o p lu m d a C in sellik

ve B a sk 57

415

yabanclama 281,326 7- a, , V
yerletirme teorileri 267, 269, 270
yabanlla.-261
: ,7
Yeryznn L anetlileri 213
yaknlatrma gruplan 32;
7
yetenek 107
Y a ln z K a la b a lk 294 -V .
1
'A
yetikin270 ,
>!
yanl evrcnsclcilik 353
. V 1?;
yoksulluun kadnlatrlmas 185
yap 133-135, 137, 139, 162
,V o a
Young, K. 40, 173
<v
- y .;/
yap ve pratik 135,y136,138, 160 "'7>77 > . Yoing, VI. 59, 134 , 77 , , y , 7
yapbozumcular30, 373, 358, 374 i
Yukan Paleolitik a 203, 204
yaplatrma teorisi 135 ;^ b. , j,
Yukars N e T a rq fA 7 a

yapnn ikilii 135

7; ,, "
Yunan 208
'' ?
-:.%
...7
yapsal envanter 141.
yuva 211,297, 298
7.7;777
.
_yapsayki^k^jr^^i'
yksek teknoloji sanayii 153 -7 l(, 7 ,
: yapsal modeller 139, 40'
7' '7 ,
yksek topuklar 244
yapsalc Marksizm 71 v, . 7 7 ; 7 .7 T-''
yz yze ilikiler 250. 7;:; 7: V
yapsalclk 11,88, 89, 95, 133, 134, 136
Zarctky, E. 147; ';7 7' y.7-77
; 139, 140, 268, 269 ,278,317
V
zayflk318' 7. .
'7 .....
yardm hizmetleri 180
V
/ V
Zetkiri, C /55 . 7 :
J-'
.^i^^dm^kaynaklan-SS^^''!.;/;'/''^'.;
ztlann ekimi 243, 244, 321 7
yardm kesintileri 185 V
7.. 7 y -77:; Ziller, A. 80
yarm gn i 218
7" '7
y7
7
zor] ayclk 259 .7
7 1 v 7yasa ve,dzen 247
' 7. yy..-..1;
Zokanlu H eteroseksellik ve Lezbiyen
yasaklamalar 157, 159
.
'
Varolu 96 '.
-;.yasalar 216
i- -. ,7.,7/7,7..7777. '
Y a a m y k s l tle ri 2 9 0
. 77,7,7'.
yaam biimleri 237 7 f /. 7 y ./;'r7V
yaam izgisi 280, 290, 291 !: ,1
7 yaam yks perspektifi 290, 292 7
,'7
Y a a n tm h P o litika s 292
'.Yates, L. 330 ' 77' 1
;77,-;y , ;.
't;
yaynclk 323, 341
a'
7-7y77.;
yazgclk 377 \
y,-'.';. s 77 ! 7;
yaz 205, 206 . ' 7 ;7''
v
yemek piirme 227 7 ,y '
Jv . w. ,/'
a

Y e n i B ir E r k e k lik S o sy o lo jisin e D o r u

Yeni Gine 57, 108

.:

17
>,<v'

, 7>,( -

Y en i K a d n n A y a k ta K a lm a sn a D a ir

K a ta lo g 354 77v;;7.
7y,7'
Yeni Kaledonya 173 r

Yeni Sa 66, 174, 185, 186, 301 ' ' - T

Yeni Sol 63, 171,215, 269, 286, 298,
353,379
.... .7
Yeni Zelanda 173
:
.7: 7..yy.; 7
yeni dnya dzeni 212 ; 7 77 7
yeni snf 331 'y ,
'>,
:..,;,7;
yeni toplumsal cinsiyet dayanmas 119
Y e n id en n a a n d a nsan 266
y >;:7myeniden retim 72-76, 135, 137, 138 '
yeniden yaplandrma 375, 376
y ;7
yerletirme 284

4'16

B n ||p

^ g g /r

................ [

:
AKDENZ NVERSTES
KT. Ve DOK. DARE BK.
DN VERME ADE F

S n f.N o :

/p rih i

0 f\.

12.

J ? o II

I h ? ! Ocak M

r
/ / -Uid 2011

//

- 2

1 h -flfi- M13

/M e
/1

.25 -10-.281?

T m

^ *i
^ " i'!

r a

1 8 -12- 2013
2 6 -02- '2015
0 8 -0 4 - 15

--------------\

^ar:

..... .........................................

' E.Ad:

1 1 ^ 2 0 1 P.
i.U72

_fi a . fifit ruMG

Mui bV UtJ