iBN USFR el-iSBJLJ

ibn'l-Mneyyir Nasrddin el-Kadi, ibn

iin yazd mersiyede nahvin onunla sona erdiini ifade etmitir. Kaynaklarda bn UsfOr'un. dneminde Arap dili ve
edebiyatnn en byk otoritesi olduu,
dil meselelerinde doru b u lduunu tercih
etmeyi kendisine prensip edindii kaydedilir. Baz mellifler, onun nahiv dnda
bir ey bilmediini kaydetmekteyse de
eserleri gerek nazm gerekse nesirde. dil,
edebiyat ve edebi tenkit konularnda geni bilgi sahibi o lduunu ortaya koymakUsflr

tadr.

Eserleri. 1. el-Mmti' fi't-tarif. bl

liye Emlri EbO Bekir Abdullah b. Eb'l-Asba'a takdim edilenesere mellif daha
sonra birok ilave yapm. Ebu Hayyan
el-Endelsl eserin bu ilaveli ekline elMmti'u'l-kebir adn vermitir. bn Malik tarafndan eletirilen kitaba EbO Hayyan da baz ilavelerde bulunmutur. EbO
Hayyan'n el-Mbdi' adl eseri el-Mmti'in bir h u tasasdr (nr. Abdlhamld Seyyid Taleb. Kveyt 982) _ Fahreddin Kabave el-Mmti'i iki cilt halinde nerettii
gibi (Halep 390/ 970; Libya 404/1983;
Beyrut 407/ 987) bn 'UtUr ve't-tarif
(Halep 39 / 97 . ayrca bk. bibL)adl kitabnn byk bir ksmn da (s. 45-292)
el-Mmti'e ayrarak eserin nemi, mu h"
tevas ve yazma nshaar hakknda bilgi
vermitir. 2. el-Mu~arrib fi'n -na]J-v. bn
UsfOr. kendisine hret kazandran bu
eserini Hafsl Emlri Yahya b. Abdlvahid
e-Hintatl adna yazmtr (nr. Ahmed Abdssettar ei-Cevarl- Abdullah ei-CbOrl,
!bask yeri yok! 39 ; 97- 392/ 972;
nr. Ya'kb ei-Ganlm, Kveyt, ts .). Eser,
bata mellifi olmak zere birok alim
tarafndan erh ve ihtisar edilmitir. bn
UsfOr'a ait erhin bir nshas istanbul
niversitesi Ktphanesi'ndedir (AY, nr.
6335). Taceddin Ahmed b . Osman etTrkmant bu erh zerine bir ta'lik yazmtr. EbO Hayyan ei-Endelst eJ-Mu~arrib'i Ta~rib'l-Mu~arrib adyla ihtisar etmi (nr. Aflf Abdurrahman. Beyrut
983; nr. Muhammed Casim ed-Dleyml,
Beyrut 987) ve bunu et-Tedrib fi temili't-Ta~rib (n r. Nihad Hasan, Badad
987) adyla erhetmitir. bn Usflr'un ihtisar ve erh mahiyetindeMl'l-Mu
~arrib adyla eser hakknda yapt dier
bir alma Abdurrahman b. Muhammed
el-Ammar tarafndan yksek lisans tezi
olarak nere hazrlanm ( 403, Camiat ' l-mam Muhammed b. SuOd ei-slamiy
ye IRiyad]) ve eseri Ahmed Hasan Kehll
tahkik etmitir. F. T. Salah da bu eserin
tenkitli metnini doktora almas olarak
hazrlamtr ( 984- 985. School of Orien-

432

tal and African Stud ies, London) . el-Mu~arrib ayrca bn'n-Nehhas el-Halebi ve

ada aratrmaclardan

Ali Muhammed
Fahir tarafndan erhedilmitir (Kah i re
990) bn'l-Hac Ahmed b. Muhammed
(el-fradat 'ale'l-Mulf.'_arrib), brahim b. Ahmed b . Ahmed el-Ensarl el-Cezerl (elMenhec '1-mu'arrib fi'r-red 'ale'l-Mulf.'_arrib) ve Hazim ei-Kartacennl (edd 'z-znnar 'ala caJ:feleti'l-himar) gibi alimler elMu~arrib'i eitli ynlerden eletirmi
lerdir. 3. er]J_u'l- Cmelli'z-Zeccaci (e
erf)u'l-kebfr, Af)kam bn 'Ufr) . Zeccacl'nin e/-Cmel'l-kbra* adl eserinin
erhi olup Sahib Ca'fer EbO Cenah tarafndan yaymlanmtr (1-11. Musul 980;
Bada d 400- 402/ 980- 982). EbO Hayyan. eseri el-MevfCr ii ta]J-riri A]J_kdmi
bn 'Utur (el-Meufr min erf)i bn 'U
fr) adyla ihtisar etmitir. bn UsfOr'un
el-Cmel iin ayr erh yazd kaydedilmektedir (Fahreddin Kabave, s. 66-67).
4. l_)ara'ir'-i'r. bn UsfOr. vezin ve kafiye gerei iirlerde grlen baz kural d
tasarruflara dair bu eserini Hafsl Hkmdar I. Muhammed el-Mstansr'n
istei zerine kaleme almtr (nr. Seyyid brahim Muhammed, Beyrut 980).
bn UsfOr'un dier eserleri unlardr:
Kitab'l-Mu~ni'

(Brockelmann, GAL
Suppl. , . 546); es-Silk ve'l-'unvan ve
mram'l-l'l' ve'l-'i]Nan (a.g.e. , a.y.);
Manz;ume fi'n-na]J_v (Sadaka b. N asr b.
Ra id el-Hanbel! eser zerine erh yazm
tr, a.g.e., a.y.); iza]J-u'l-mkil (MutarrizT'n in el-Mugrib'inin erhidir); el-Ezhar;
naret'd-deyaci; el-Bedi' (el-Mulf.'_addimet '1-Cezliyye'nin e rhidir); es-Salif
ve '1- 'i~ ar; Seri~dt '-u'ara'; eri)_ u '1e'ari's-sitte; er]J_u'l-iza]J- (EbO Ali eiFarisT'nin el-lzaf)'nn erhidir); er]J_u'l
l:famase (EbO Temmam'n ei-Hamase'sinin e rhidir); er]J_u Kitabi Sibeveyhi (Abdlkadir ei-BadadT /jizanet'ledeb'inde bu erhten birok nakil yapmtr); Mu{J.taar'l-Gurre; Mu]]tdr'lMu]J_teseb (bn Babe az' n nahve dair elMuf)tesebadl eserinin erhidir); el-Miftd]J-; el-Hilal; er]J_u Divani'l-Mtenebbi (eserleri iin ayrca bk. el-Mmti',
neredenin girii, . 4- 3; a.mlf .. el-Mulf.'_arrib, neredenin girii, 1, 7-29; a.mlf.,
l)ara'ir '-i'r, neredenin girii. s. 5- 0).
bn UsfOr'un bir tefsir yazmaya balad,
ancak bir cildini tamamiayabildii rivayet
edilmekte ve eserin daha nceki tefsirlerden farkl zellikler tad kaydedilmektedir (Eb'l-Abbas ei-GabrTnT, s. 3 83 9). Cemll Abdullah ei-Uveyda Menhec bn 'UfUr el-bili fi'n-na]J_v ve'ttarif adyla bir doktora almas yap-

ve bu

almasna

yazs yazmtr

dair bir
(bk. bi bl.).

tantma

BiBLiYOGRAFYA :
ibn Usfr el-iblli, ei-Mmti' fi't-tar1{(nr.
Fahreddin Kaba ve). Beyrut 1407/1987, nerede
nin girii, 1, 4- 13; a.mlf.. el-Mu~arrib (nr. Ahmed Abdssettar ei-Cevarl- Abdullah ei-CbGrl)
!bask yeri yok! 1391/1971, neredenin girii, 1, 729; a.mlf.. Qara'ir'-i'r(nr. Seyyid brahim
Muhammed). Beyrut 1980, neredenin girii, s. 510; a.mlf.. erJ:_u Cmeli'z-Zeccac1: e-er/:u'l
keb1r (nr. Sahib Ca'fer EbG Cenah). Badad
1400/1980, neredenin girii, 1, 18-80; ibn'z-Zbeyr, lat'-la (nr. E. Levi -Provenal). Rabat
1938, s. 142- 143; Eb'I-Abbas ei-Gabrinl. 'Unuan 'd-diraye(n r. Adil Nveyhiz). Beyrut 1969,
s. 317-319; ibn'I-Verdl. Tetimmet'l-Mul]taar
{1 al]bari'l-beer (n r. Ahmed Rif' at ei-Bedravl).
Beyrut 1389/1970, ll, 315-316; Ktbl, Feuat'lVe{eyat, III, 109- 10; Safedl. el-Va{1, XII, 265267; ibn Kunfz. ei-Ve{eyat (nr. Adil Nveyhiz).
Beyrut 971, s. 331; FirGzabi!ldi, el-Blga {1 teracimi e'immeti'n-naJ:_u ue'l-luga (n r. Muhammed
ei-Msrl). Kveyt 1407/1987, s. 160-!6!;SyGt1,
Bugyet '1-uu'at, ll, 2 O; Takpr i zade. Mi{taJ:_u's-sa'ade, 1, 196- 197; Makkarl, Ne{l)-u't-t1b,
ll, 209-21 !, 271-272; lll, 184; IV, 148; V, 384;
Ke{'??unan, , 603; ll, 1041, 1612, 1801,
1805, 1822; ibn'l-imad, ~erat (ArnaGt). VII,
575-576; Muhammed b. brahim ez- Zerke. Tar1/]u'd-deuleteyn: MuuaJ:_J:idiyye ue'l-fja{iy
ye, Tunus 1289, s. 29-30; Hansar. Ravzat '1cenna.t, V, 283-284; Hediyyet'l-'ari{1n, 1, 712;
Brockelmann, GAL, 1, 381; Suppl., 1, 546 -547;
evki Dayf, el-Medaris 'n-naf:_uiyye, Kah i re
1968, s. 306-308; Fahreddin Kabave. bn 'U
fr ue't-tar1{, Beyrut 1981; mer Ferruh, Tar1l]u'l-edeb, VI, 248-252; Ahmed ei-Lehlb, "Hel
J:ul515l5-a Kitab'l-Mu]5arrib li'bn 'Ufr?", ME,
XLVI/!, Kahire 1974, s. 1!6-!25; Aii Lagzivi, "bn
'Uffr el-bili ve kitabhil Qara'ir'-i'r", elMenahil, XXX, Rabat 1984, s. 155- 72; Cemll
Abdullah ei-Uveyda. "Menhec ibn 'Ufr el-
bill f'n-naJ:v ve't-tarif'', fjauliyyat: Fer'u 'ladabi'l-'Arabiyye, IV, Beyrut 1989, s. 321-326;
G. Troupeau, "Ibn 'Ufr", Ef2 (ing.). lll, 962;
inayetullah Fatih! Nejad, "bn 'Ufilr", DMB,
IV, 300-302.

Iii

FARREDDiN KABA VE

BN UYEYNE
(bk. SFYAN b. UYEYNE).

_j

BN MEYL

(J:.ol ~)
Ebu Abdiilah
el-Hakim es-Sadk Muhammed
b. meyl et-Temlml
(. 350/961 [?])
L

Msrl simyac.

_j

287 (900) yl civarnda Msr'da dodu

ve yaklak3SO'de (961) ld tahmin edilmektedir. Ad Bat kaynaklarnda
Senior Zadith Filius Hamuelis eklinde geu

iBN MM KASIM
er. Eski

Msr tapnak

ve

mezarlarnda

aratrmalar yapm, rastlad

arkeolajik malzemeyi inceleyerek zellikle hiyeroglif iaretlerinde ve duvar resimlerinde

eyann srrn ifade eden sembolik bir
anlatm tarz olduu dncesinden hareketle bu remizleri zmeye almtr.
Risflet's-ems ile'I-hilal adl kasidesinde Bslrssidr' deki bir tapnak galerisinde grd fresk ve tavan resimlerini
tasvir eder; daha sonra da bu kaside iin
kaleme ald Kitab '1-Ma,'l-vara)fi
ve'l-arzu'n-necmiyye adl erhte bunlarn geni bir yorumunu yapar. Ona gre
bu resim ve hiyeroglif iaretleri hikmetin
sembolik anlatm aralarndan baka bir
ey deildir ve bu anlatm tarz ehil olmayanlarn simyay renip ktye kullanmalarna frsat vermemek iin seilmitir
(Sezgin. TED, ll 11975 J, s. 245-246; Encyclopedia of the History of Arabic Science,
lll, 870-871 ). slam dnyasnda simyann

gzle grlr sembollerle (resim, heykel)

ve dini srlar, gizemlerle aklanan (alegorik-mistagojik) tipinin temsilcilerinden
biri olan (EFI ing. J, lll, 961) bn meyl'in
eserleri, daha ok Buslrssidr'de grd duvar resimleri bata olmak zere antik tasvirlerin Hermetik literatrle Halid
b. Yezld b. Muaviye, Znnun ei-Msrl ve
zellikle Cabir b. Hayyan'n kitaplarndan
yararlanarak aklanmasndan veya iirsel
bir dille (kasideler halinde) yorumlanmasndan ibarettir. Ona gre bu ilmin mslmanlar arasndaki en byk stad olan
Cabir'in sembolik ifadeleri tam anlamyla
alglanamam ve yaplan erhler yzeysel kalmtr; bu sebeple kendisi baz eserlerinde onun kapal ifade tarzn aklama
ya alr (Sezgin, iTED, ll 11975J, s. 243249).

bn meyl'de grld haliyle alegorik simya, eitli deersiz madenieri birtakm ilemlere tabi tutarak altn ve gme evirmek iin uramaz, onun amac ab- hayat bulmak da deildir. Alegorik
simya, remzl bir ekilde dile getirilmi
olan eyann srrn anlamaya ve akla
maya alr. iledii konuyu iirle anlatt eserlerinden bir k smnn erhini kendisi yapm ve bunlarn Ortaa'da Latince'ye evrilmesi Avrupa'daki simyacln
gelimesinde etkili olmutur.

Eserleri. bn meyl'in, birou stan

bul'da olmak zere dnyann eitli ktphanelerinde birok nshas bulunan
otuz kadar eseri gnmze ulamtr
(Sezgin, GAS, IV, 286-288). Bunlarn yaym
lanm olan balcalar unlardr; 1. Risalet'-ems ile'l-hilfl. 340 beyitten
meydana gelen bir kaside olup mellifin
Buslrssidr'de grd mabed galerisindeki duvar ve tavan resimleri hakkn
dadr. 1622'de Epistola solis ad lunam
crescentem ad altnda Latince'ye evrilerek Argentoratum'da (Strasbourg) basl
m, 1933'te Muhammed T rab Ali tarafndan asl, Latince tercmesi ve mellifin aadaki iki eseri ile birlikte yaym lan
mtr ("Three Arabic Treatises on Alchemy
by Muhammed bin U mail", Memoirs of the
Asiatic Society of Bengal, Xll/1, s. 1-213).
z. el-Mf,'l-vara]fi ve'l-arzu'n-necmiyye. Kiteb'n-Nihfye ve bulugu'l-giiyeti'l-lfusvf adyla da bilinen eser (Sezgin,
iTED, ll 11957 . s. 242) Risalet '-ems
ile'I-hilal'in erhidir. Tabula chemica
adyla Latince'ye tercme edilmi (Genevae !Cenevre !. 1702), MuhammedTrab
Ali tarafndan bu tercmeyle birlikte yaymlanmtr. 3. el-Kaide t'n-nuniyye .
Mellifin yapt erhiyle birlikte M. Trab Ali tarafndan yaymlanmtr.

Joj::.i 1 i+J.;Ii~,..J 1'.JJ.. f.YJ'""~

:F..I.l:..d'UJI21.f~\-)~L.ll[~'il~ t;
f?ll./-..l;..,..~..;.P.J.:,._...o.>\
o

!;.._,..;.~~,..; J .....:.. -).Ll~-" !--,..jl,;L.

' _1~,.-_,.;.!!..s>i"J-o-i!_b"-f}>!:}tJ,I._;t;,,""~

fo.i]..::.,i.l-'jo>J ""~(.1~1\.i~~-:l!i.o>..,"*' .
;J ~1--!l...;c,;....;jj.._..#"! ~-J IJ t.,;:;.j;;_.>l::ll

. ~J;.b.ilJu,l_,j_;;.!J~.!f-'-~~__,;;_,l
...~.:.Jb~~,jl~,..:;,y...s b)..,_trJ.b.ilz!J~J

! ~.j._,:;.; ~L_j.J!;i.....,:.u_,.,z!J~.?-u.Jfo~
}.!>.,!jl{iJ..,;: l;i:Jb!f>].,:;_;i#.u"i~
. ll z_,d>

r..S~l~J.Li-'(~~ ~~LF~~~,;;_!~~;.

(:L';iiJ'--"'~~,:.ox_~'Gy_,.,.,_,,s:G..
,' 'J"'J.b.~l-'-:'-"-;~,!i&);-<-.Jl,LJ~.l -_WI
" )fr:i~J;..ll4l!;>l.:.t,j'.,.~..;, ".J(

-;~r~%~~~~~;;;~tt~,

=""--~~~~-'--..J

:.:.( '

lbn m m
Kas m'n

erf:u

Babi

val!:fi lfamza
ve Hiam
'ale'l-hemz
adl

eserinin

mellifhatt
nshasnn

ilk ve son sayfalan

(Kprl Ktp.,
H.zl Ahmed
nr. 15)

Paa,

BBLYOGRAFYA :

Kef '?-?Unun, ll, 755; zaf:u '1-meknun, ll,

34,423, 520; Kehhale, Mu'cem'l-m'ellifin,
IX, 64; Sezgin. GAS, IV, 283-288; a.mlf .. "
Mecmf'at ar-Rasa'il", TED, ll ( 957). s. 24225; C. G. Jung, Alchemical Studies (tre. R. F.
C. Hull). Princeton 967, bk. indeks: "Senior
Zadith"; mer Ferruh, Taritu'l-'ulam 'inde'l'Arab, Beyrut 397/977, s. 246-247; G. C. Anawati, "Arabic Alchemy", Encyclopedia of the
History of Arabic Science(ed. Roshdi Rashed).
London- New York 996, lll, 870-872; Mevsu'at tari/:i'l-'ulumi'l-'Arabiyye (nr. Rd! Raid),
Beyrut 1997, lll, 1112-1114; G. Strohmaier. "Ibn
Umayl", E/2 (in g.), lll, 961-962.

li]

TAHSiN GRGN

BNMM ABD
(bk. ABDULLAH b. MES'D).

_j

BN MM KASIM
(~! ('1 ..J!f)

Eb Muhammed (Eb Ali) Bedrddin

Hasen b. Kasm b. Abdiilah
b. Ali ei-Muradi
(. 749/1348)

Tefsir,

kraat

Marib asll

rib'den
tannan

olup

ve nahiv alimi.

_j

Msr'da dodu. Ma

Msr'a geliinde eyha lakabyla

Zehra

adndaki

babaannesinin

hretinden dolay bn mm Kasm kn-

yesiyle mehur oldu. Bir rivayete gre ise

sultan ailesine mensup olan Zehra onu
evlat edinmitir (bn Hacer, ll, 32). Ebu
Zekeriyya ei-Gumarl, Ebu Abdullah etTand, Ebu Hayyan ei-Endelsl ve Siracddin ed-Demenhurl'den Arapa, Mecdddin et-Tsterl'den Arapa ve kraat, Mecdddin smail b. Muhammed ei-Benakitl'den kraat, emseddin bn'I-Lebban'
dan usul ve erefeddin el-Makili'den Malik! fkh okuyan bn mm Kasm'dan
Ebu shak brahim b. Ahmed et-Tenuhl
kraat dersleri ald (bn Hacer, I, ll). bn
mm Kasm 1 evval749'da (23 Aralk
1348) Kahire'nin Seryaks (Seryakavs. Siryaks) beldesinde vebadan ld ve ayn
yerde defnedildi.
Eserleri. 1. el-Mfid ii erl).i 'Umdeti'l-mcid fi'n-na:;!;mi ve't-tecvid. Alemddin Ali b. Muhammed es-Sehavl'nin
tecvid ilmine dair "Nuniyye" kasidesinin
erhi olan eseri Ali Hseyin ei-Bewab ne
retmitir (Zerka 1987). z. erl).u'l - Vaz
l).a ii tecvidi'l-Fftil).a. Ca'berl'nin yirmi
iki beyitlik "Daliyye" kasidesinin erhi olup
Abdlhadl ei-Fadll'nin tahkikiyle yaym
lanmtr (Beyrut 1980) . 3. erl).u B abi

433