STYLIANOS ALEXIOU

MNOS
UYGARLII

.~

O rijin al E ser

S T Y I.A N O S A I,E X O U ,
MIN21KOV

iio a

IT IIM O I

I Itnkli'ion, lXvl
n gilizce ev iri

M inoa C 'iv ili/.jlion, 1 lo rad io n , 1969.

Yn.nc. .slndan
ev iren: Crossid. Killey.
(T rkey c ev irid e ku llan lan
3. D zeltilm i b asm n tarihi yo k tu r)

A lm an ca eviri

M in oisch e K u ltu r, G o ttin g en , 1976.

Y u nanca asim d an , y azarm ngilizce
basm iin n g rd deiiklikleri d ik kate alarak
eviren: W erner L ieb ich .

T rk e eviri

M in os U yg arl, stan b u l, 1991.

A lm anca ve n g ilizce ev irileri karlatrarak
eviren: E lif Tl T u lu n ay.

STYLIANOS ALEXIOU

MINOS
UYGARLII

A R K E O L O J VE S A N A T Y AYI NL AR I
HAYRIYtCADDI S V'(.nRI VA\>\
B1Y(X''.1,USTANBUL-TRKYE
IH J(l I
tMIAXWI I45J<77

A R K E O L O J V E SA N A T Y A Y IN LA R I

Deneme, Eletiri ve Tarih Dizisi: 7

Y aynlayan ve Yneten

Nezih BAGELEN

H er trl yayn hakk sak h d r.

1991, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul

ISBN-975-7538-25-6

Dizgi, Film, Montaj: Sistem Ofset, 520 66 27

Bask: Yaln Ofset, Kapak Bask: Grta Ofset
Kapak Dzeni: Aydm Erkmen

A rkeoloji ve Sanat Yaynlar

Hayriye Caddesi, 3/5 orlu Apt. 80060 Beyolu/stanbul

Tel: 9-1-145 68 38 Fax: 9-1-145 68 77

 N D E K L E R

N S Z ..................................................................................................

TRKE BASIM N YAZARIN N S Z ............................

EVRMENN SZ VE A IK L A M A LA R ..............................

K ISA LTM A LA R ...................................................................................

10

TRANSKRPSYON E K L ..............................................................

10

MNOS KRONOLOJSN TANITICI N O T L A R .......................

11

GRT HARTASI.................................................................................

14

1 . BLM: NEOLTK ve SARAYLAR NCES A ........

15

2. BLM : ESK SARAYLAR A I...........................................

Saraylar, Yerlemeler ve Mezarlar....................
anak m lek ilik ................................................
Dier El Sanatlar...................................................

28
28
29
32

3. BLM: YEN SARAYLAR A I ......................................... 38

Saraylar, Villalar, Yerlemeler................................38
Minos Kolonileri...................................
16
llerin Gml.....................................
17
Duvar Resimleri
47
Plstik
........................... 50
Kent mi k
............................... 55
Metal (,'ilii
....................................
57
Mhrler
..........................................
58
.............................................. 59
M. 14501'elketi
"Saray slbu" a .............................................
61
Knossos Saraynn Son Tahribi..........................
69

TRKE BASIM IiN YA ZA RIN NSZ

"Minos Uygarl" isimli kk kitabmn. Dr. Elif Tl Tulunay
tarafndan Trke'ye evrilmesi, benim iin byk bir sevin ve
onur kayna olmuijlur. Bana, bu ncelii tand iin kendisine
teekkr ederim.
Orta ve Yeni C,'an Yunanlar ve Trkleri, inkr edilemeyecek
tarih nedenU'rle, y/yllar lx)yu iie ve birbirine yakn yaam
lardr. imdi, iki halk arasnda, di)slluk erevesinde eitimsel i
birliinin vari)lmas memnniyel vericidir. Sanat yaptlar ile dil,
edebiyat ve mzik ktmlarnn, iki kltrde karlkl aratrlma
s gereksinimi bir gerektir. Bu alanda. Yunan niversitelerinde
Trkoloji, Trkiye'dekilerde de Eski ve Yeni Yunan kltr eiti
mi verilmesi sevindiricidir.
Bu Trke yayn, hi phesiz, Girit dostu Trklerin aday zi
yaret etmeleri ve eski uygarlklara ait kalntlar grmelerine
vesile olacaktr. Byle karlkl ziyaretlerin sklamasn ve iki
komu halkn birbirini daha iyi tanma olana bularak, dostlukla
rn ilerletmelerini ti'menn ediyt)rum.

S tylian os A lexiou

Herakleion, Austos 1991

EVRMENN SZ VE AIKl.AM AI A l<

Minos Uygarl konusunda. Sayn Prof. Dr. S. Ai.i;XI( )l l'tn
nsznde dc belirttii gibi, byle kk boyutlu, l.k.l bynk
kapsaml ve nemli bir eserini dilimize kazandrmaktan ok nyl
luyum. Sayn yazarn, Ingilizcc, Almanca ve Franszca'ya da Ut
cme edilmi olan bu yaptnn Trke evirisi iin zel bir nsz
kaleme almak ltfunda bulunuu, bu mutluluumu katmerli ola
rak arttrmtr; kendisine iten teekkrlerimi ve derin sayglar
m tekrarlarm.
Ayrca, kitabn yaymn saladklarndan ve basmnda gs
terdikleri titizlikten dolay, bata yayn ynetmeni Sayn Nezih
Bagelen olmak zere, tm Arkeoloji ve Sanat ilgililerine ve Sa
yn Bill Gne'in ahsnda Sistem Ofset alanlarna itenlikle
teekkr ederim.
Bu eviriyi yaparken, ben, modern Yunanca bilmediimden,
orijinal metni deil, onun Almanca ve ngilizce basklarn, kar
latrarak kull.indim. C.-iK'Id- cmle yaplarna ve Trke It-rminolojiye bal kalmay yt'K'rken, la/ -ski Yunanca v- Latince lrimleri de (yiTn- gi)ix' ti'kil vey. t)i',ul haliuk') aklardm. Arkeo
loji literatru' yerU'mi ngilizci' v v Alm.nca isimU-ri, I'rkc
karlklarnn yanna, parantez iinde ya/dm. M-tinlerdi' i)rtak
olmayan ksmlar da parantez iini- alarak, hangi dilden evirdi
imi belirttim. Ayrca gerekli grdm aklamalar, sayfa altla
rna koyduum dipnotlarda yaptm. Mi'tinle ilgili levhalar sayfa
kenarlarnda Romen rakamlaryla belirttim. Seme bibliyografya
blmn, gncel yaynlarla yeniden dzenleyerek, Ege Arkeo
lojisi konusundaki aratrmalara yardmc olmak istedim. Kitabn
okuyuculara yarar salamasn dilerim.
E lif Tl Tulunay
stanbul

KISALTMALAR
AA

= Archologischer Anzeiger

Aegeum = Aegeum. Annales d'archologie egeenne de

l'Universite de Liege
AJA
= American Journal of Archaeology
Alm.
= Altnancasi
AM
Bkz.
n.
Ing.
OpAth
Trk.
vd..

= Mitteilungen des Deutschen Archologischen

iiisllluts. Athenische Abteilung
= Hakmiz
= evirn-nin notu.
= li),ili/iTsl.
()|)usi ul.i Allteniensia
TiirkQ'si.
VC'difcM'U'ri

Y .Ahn,
Yaym.

Yalnz Almama (,cviridc' tnc'vcut ksm.

= Yaymlayan

Y.hig.
Yun.

= Yalnz ngilizce eviride mevcut ksm.

= Yunancas.

TRANSKRPSYON EKL

4
=
o\) =
p
l)
(p

=
=
=

=
=

tl
u
rh

=
=
=
=

y
ph
ch
ps

= y
= ph
= kh
= ps

th / t
ks
ou / u
rh / r

10

MNOS KR0N01X')JSN TANITICI NOTLAR

Minos Arkeolojisinin knR is ol.n vc' Knossos Saraym kazan
Sir Arthur Evans, Minos y)',. ln t.nnl.mak iin, blml
bir kronolojik sistem ;c'li:jlir(l. rken Minos (EM), Orta Minoi
(OM) ve Son (veya Cie) Minos (SM) olarak adlandrd ana
saflann herbirini er evreye ( M I, II, III, OM I, II, lll;SM 1,11,111),
bunlar da -gerektii yericn Ic A vr II olm.k /ere ikier alt evreye
ayrd (r., EM I A, FM I li )',iln ,) It .nll.m.d., g-liimi incele
nen, keramik esas almyordu I l.//d.kis, li.u lu'l ve Aherg,
Evans'n bu sistemini ok em.lk vr i r.inen y.nl bl.rak ele
tirdiler. Zamanla, N. Il.lon'm '.on ci- ln vfidi)',! hak. hir snl
lama geerlilik kazand, lin yeni ........... . .11 ll' !r.nni)',e deil, l.
kat Minos Saraylarmn g('irdi)', l>,i.lu . y.i|> ev irin ine, y.n ilk
inalar, tahripleri, yeniden yapnl .111 v e mhi \ il nl.n. l.y.n
maktadr. Minos tarihinin k./l.rl. d. 1 .nll.tn.t h lenrl nl.ul.
r zerine, aadaki yeni kronoloji M'.len ..........
N e olitik a
S a ra yla r ncesi a

M(")
M

Eski (ilk) S ara ylar a

Y en i (ikinci) S a ra ylar n
S a ra ylar S onras a

M()
M(")
M(")

1/ dd
M dd

;'iii)i)
. ' i .od
; noi)
M d i)
n i) o

Bakrn kullanlm.ya h.l.nm.i'.nd.n (M( > ,(p()0), Knossos,

Phaistos ve Mallia'da ilk s.r.yl.m ................. (M( > .()()()) k.d.r
geen devir. Saraylar ncesi ol.n.k l.nnnl.nn I'.ki '..yl.r >''bu saraylarn inasnd.u ilk hyl l.hhe ( M ( ). 170(1), Y-ni S.raylar a ise, bu fel.ki'tin .k.hmde s.r.yl. m lekrar yapmn
dan, Knossos'taki MO. l4(K)'den hemen sonr.y. rastlayan son b
yk tahribe kadar olan s.lh.y k.ps.r, Hnnn takip eden evrede sa
raylarn terkedilmi olduu .nl.lm.kt.dr. Saraylar Sonras de
nilen bu devir, M. 1100 yll.nn. l.rihlenen Dor istilsyla son
bulur. Bu yeni terminoloji, Ev.ns'nkine aadaki ekilde uyum
salamaktadr:

S a ra yla r ncesi a
(Pre- palatial Devir)

EM
EM

I
II

EM
OM

III
IA

Eski (ilk) S ara ylar a

OM

IB

(P roto-p ala tial Devir)

OM

II

Yem (ikinci) S araylar a

(N eo P alatial Devir)

OM
SM

III
I

SM

I I - ( S M III A)

SM

III

S a ra yla r S on ras ag
(P ost-pa la ta l Davir)

Minos kllmmm s.ll.tl.mn kt'sin l.rihK'mcdc, kendi ada

ol.n VI' ki()iu)l())i'>i, ko m.tj^i'lmi y.t/l K'l;;olcrlc yctcrincc iyi
biliu'M M imi kllr iU> y.t|il.m k.rl.lrm. osas alnr. Bu i
iin, ( .rit'li' huln.n Msr t'si'rlori ik' Msr'da ok'gocn Girit'ten
ilhal i'dilmi hulmlul.r y.rdiH i olur: I )oal ol.rak bu eserler, or
taya k.rlKlklan tabakalarla ayn devre tarihlenirler. Buna gre
Ivski Saraylar a, aa yukar Msr'n XII. Sllesi zamanna
rastlar, nk Msr'da Kahun yaknlarnda, bu slleye ait krali
yet piramitlerinin yapm dolaysyla kurulmu olan bir yerleme
nin enkaznda, OM 11 evresine zg Kamarcs kcramii ele gc'mitir. Abydos'ta, ayn aa tarihlencn bir mezarda da bir Kamares
vazosu bulunmutur. Yeni Saraylar ann balangc Hyksos
devriyle hemzamandr; bu sonuca, Knossos saraynda OM III A
tabakasnda bulunan ta bir vazoya ait kapan, Hyksos firavunu
Khyan'n kartuunu tamas nedeniyle varlmtr. Yeni Saraylar
ann daha ge evreleri, Msr'da Yeni Krallk devrine, zellikle
XVIII. Slle zamanna rastlar: Katsamba'da, Yeni Saraylar a
nn son evresine ait bir mezarda, zerinde Tutmosis lll'n kartu
u bulunan alabastcr bir amphora ortaya kartlmtr. Ayn d
neme ait birka ta Msr vazosu da sopata'da, SM Il'yc tarihlenen
bir mezarda kefedildi; bunlara karlk Msr'da ada ithal e
yas olarak, testiler vc alabastra gibi Yeni Saraylar a kaplar bu
12

lunmaktadr. Firavuna, Girit'ten lediye ol.r.k /ooorlik Ulyl.

(sv sunu iin kullanlan din tren kaplar) iU> dii'i l>./ k.t.kU'
ristik Yeni Saraylar a eserleri getiren Giril'lik'i (Msir'llarm
deyiiyle nl Kcphti), ayn sllenin ileri gelenU'iiu' ,it uv.
larda resmedilmilerdir. Son olarak, M. 1375'len ilihaicn oln
lan el-Amarna'daki Amenophis IV veya Akhenaton'n s..ymd.i
bulunan Saraylardan sonraki devre ait keramik paralar, S.r.y
1ar Sonras an balangcn ve ayn zamanda sarayn la nip
edildii tarihi saplamada yardmc olmaktadr; nk stil ymn
den daha erken dneme tarihlencn benzer keramik, sarayn zemi
ninde ele gemilir.
Bunlarn yansra, fazla kesin olmamakla birlikte paralel tarihleme salayan baka di'lilk'r de vardr: Slleler nccsi aa, yani
Eski Krallk devrine larihk'nt'n ve Knossos'un Ge Neolitik taba
kalarnda rastlanan Msr la vazolar, Mokhlos'ta Saraylar nce
si a (EM II) gmiillehule ele geen Eski Krallk dnemi Msr
ta vazolarna benzer liple blmllar ile Lebena'da Saraylar n
cesi an son tabakalanul. ( ( )M I A) gn na kan XII. Slle
Skarabeus'lar bunlar arasul.ulr. Hu k'Uerin geerli saylma
mas, zerlerinde yazl lan.ya MscsiTerini kali larihk'iu'nin imknsz oluundan k.y.kl.mn.kl.ul. H.bil kral I lannm
rabi (M. 1790'dan itibaren)'nm m I iiuIi bir nnhn, rial.mos'l.
EM II - OM I evrelerine ail bir Iholos nc/.nl. knnlr. Sri
yc'dc ele geen ilk Saraylar ag ki'i.gi, hu k'vrm kcMi l.rihm
dorular grnmektedir.
Burada, Msr ve Mezopolamya'd. null.k koolomm k-.m
likle saptanamadn bt'lirtmek gerekir: Hu b(il);i'k'idcl' yeni l>
limsel aratrmalarn sonucunda larihkM ky,r..ti)', t.ikilinle, .g
da olan Girit tarihlerinin deg/den );\i lmf. );eeke ektir. Son
zamanlarda, kronolojik tahminleri, I v.s'mklee or.nl. d.ha
ileri alma eilimi benimsenmekledir.

G RT H ARTASI

EGE DENZ
MALEME
I
,
STYLOS
POLYRRENNA
BEYAZ DALAR

DA
<3

)
I
RETHYMNON

^LSSOS

IK N O S S O S

ARKHANES
Nfe'

AHKALOKHORI
^

LEBENA

LBYA DENZ

ZAKROS

VIANNOS
^^^^^Therpetra
C:?

I. IU )I ) M

N EO L T K Vli S A K A Y I ,AK ( )N( 'LS (.'A^:

Bugne dek Girit'te, Neolilik

(Yeni I .r. I irv ) om (".indi' in
san yaadna dair li hir i/ hl.nn.nvt Hu u-< Irulc ( ,n i ,u
keolojisi, M. 3. binin bal.nud.t vi'v. <
I'' "'
<'l-t. )',o
re- ortalarmda son bulan Neolilik
h' h.r.l.u Nenimibalangcn tesbitetmekd.h.t /odu. hu|;uu .ull I v lu-t lu le ll
ettii M. 8000 yllar ok erkeu bu l.n l I' il m edhnel le Il ( ,
rit'teki Neolitik kltrn k.r.klerisll' \. i m I. i i i . (Il) e yeleule de
olduu gibi, tarma balanmas, surel. I oln ul.u i'\ le lu \,i|mIih.i
s, Paleolitik an (Eski Ta I >evri) .n.n. c.i'ie.li'iue m ml. l.l.
iyi ilenmi ve parlatlm gelikin l.r.. .lelle in I- ull m '. - .m.lmlekiliin ortaya kmasdr, l!v.lll'.,< .Mil Nelllll. I .IIMUI Ke
ramikteki farkllklara gre 3 s.ll.y. .lyu mi pi I h u N nhil
Orta Neolitik ve Ge Ntx>lilik. Neolill' <. .i)',' l. >l il le irnul. .
aralarda oturuyorlard; r., Mi.nnu m.i) .u. Amnini' y.|. lul.
rndaki Eileithyia maaras, Trape/.i m.i)'',..-. lul. l.e. d.i)'iui.l.
Karnari maaras, Hanya y.kmi. u l.l l Al o ie i .i)',.u.l.u
Rethymnon civarndaki Ger.ni m.i)'.."'i
A-.i'i \iil-.iii, 'l.
Neolitik adan itibaren bul.ru y.ur.. lemen leme i'.leu
memi kaba talardan, tula ve .h (, |mi l.m I mi m.l. I. d. y.pl
1ar. Byle evlerin kalntlar, Kuossos, r i. .ld'i K .l' .nnl. ve I h
u Girit'te Magasa'da bulundu. ( luleu, ,i)',.n .l.. ve l./ yei
lerde, r., Katsamba'da oldu)'', )>,il>, evle li lemen v.hnml. ye
re alan ukurlara gmiiyorl.nl
Ta letler ve silhlar, genellikle lel. ..ll h.ll.l. ile ,.|. il l.
ndan yaplm eki ve lo|i/l.nl.m l.ell ro|Mi/l.n ol.l.
rinda sap taklan hir delik llunuvrd llmd.u l.i'.l.., Melos
adasndan getirilen ohsidyen'U'i y.i|nlm dli,ile (Aln. Kln)>,e,
\5

ng. Bladc, Trk. Lama veya dilgi, n.) ile kemik letler de vard.
Keramik, mleki ark kullanlmadan, elde ekillendiriliyor
vc mleki frnlarnda deil, ocan zerinde ak atete piiriliyordu. Balca kap formu basit yayvan kselerdir. Kaplar, Erken
Neolitik ada, kaba ve bezeksiz, Orta Neolitik ada ise parlak
ve kaz bezekliydiler. Motif olarak genellikle ileri beyaz macunla
doldurulmu noktalar, zikzak veya devaml izgiler ve V eklinde
iaretler kullanlyordu. Bazan kaplarn d yzeylerinde munta
zam pimeme nedeniyle krmz veya siyah lekeler meydana geli
yordu. Kaplarn yzeylerindeki parlaklk, pimeden sonra yze
yin zmparalanmasyla oluuyordu. Ge Neolitik ada, kaplar
zerinde bezeme yoktur, fakat krm/-siyah lekelere sk rastlanr.
Bu son Neolitik safhada, boyun ksm dar, fakat az olduka ge
ni kap formlar da geliti. Bu aa ait, Ihaistos'b bulunmu bir di
zi kap, ilk kez renkli bezeme gsterir ve bu tekniin en erken r
neklerindendir. Fakat genelde Girit Neolitik keramiinin, M. 5.
binin sonlarndan itibaren Tesalya'da ortaya kan itinal boyan
m Neolitik keramiin aksine, renk kullanm geleneine sahip
olmad sylenebilir. Bunlarn yansra mutlaka tahta kaplar ve
letler de mevcuttu.
iman vcutlu Neolitik kadn idollerinin varl, -bazlarnn
yalnzca ba ve kollar ematik olarak kabaca belirtilmi, bazlar
ise (Giamalakis Kolleksiyonundaki bir idolde grld gibi) ol
duka natralist ilenmitir- Girit'te, daha Neolitik ada, sonra
ki devirlerden tandmz byk Ana Tanrann tapnm grd
fikrini vermektedir. Ayrca eitli hayvan ve ku eklinde top
raktan yaplm kk adak eyalar da vardr.
Neolitik a insanna ait tmyle korunagelmi kafatas say
snn azl, Girit Neolitik halknn hangi rka mensup olduu ko
nusunda kesin deliller salayamamtr. Ada halk, tarm ve hay
vanclkla (evcilletirilmi byk ba hayvanlar, koyun vc keiyi
tanyorlard), ayrca avclk ve balklkla geiniyordu; komu
adalardan Dia, Gaudos ve Kyklat'lara deniz seferleri dzenli16

L e i . I. / i/ ry o s S l i l n i t h ' h i i 'm r y l u i l t k '

Leu. II. L eh cm 'd a E rkcii M in os m ezarlar.

yorlard.
M. 3. binin ortalarnda (kesin tarih a tI ik I c ImIiiii .d.nl.
henz ortak bir fikre varamadlar) Anadol'd. h.ll- )',ni|il.n
Kyklat'lara, Girit'e ve Kara Yunanistan'na gci etliler. ( .n nrnli'i
bu blgelere ilk kez bakn getirdiler. Yalnzca Tes.ly., l.\. dcvn
kltrne bal kald. Anadolu vc Yunanistan'da sk
-nthos, -ssos, -tos (r., Korinthos, Knossos, Phaistos, Lyk.hciio'.)
sonekleriyle biten yer isimleri, muhtemelen, bu ada yayld. Id.,
Berekynthos, natos, Lykastos, Tarra gibi baz isimlere, lu'in (.1
rit'te hem de Anadolu'da rastlyoruz. Etimolojik olarak bu yc
isimleri Yunan diline balanamamaktadr; yani Hint-Avrupa dil
ailesiyle ilikisi muhtemel olsa dahi, bu farkl dili konuanlar Y
nan deillerdi. Buna gre -genelde kabul edilmemekle birlikte-ssos soneki tayan yer adlarnn, gneybat Anadolu'da konuu
lan v ebir Hint-Avrupa dili olan Luvca'dan geldii iddia edildi.
(Bu dilde aidiyet gsteren bir-ss son eki vardr). Genellikle hi/,
bugn. Eski Yunanlar tarafndan Pelasglar, Karlar ve Lelegk-r ili
ye adlandrlan ve Yunanlann geliinden nce Yunanistan'da olu
ran halka, allagelmi bir tanmlama ile "Yunan ncesi h.lk" vc
ya "Ege halklar" diyoruz. Antropologlar onlar, uzun kal.l.s, !1
sa boy, siyah sa ile koyu renk gzler karakteristii olan Akdem/
rkna sokmaktadrlar. Bu Yunan ncesi rkn ne- Snik'i Ic ne de
eski Msr'llarla ilgisi vardr. Evans, yalnz Giril'e o/)>, ul..l
adaya, yerli Neolitik halkla kaynaan B. Anadolu j'.ornenlc 1 y,
nsra, Libya'dan da gmenler geldiini k.hul edc I v,r. m
dnceye, her iki blgede de ortak olan h,/ ,nkcul(i|il' vcl '.u
nucunda varmtr. Fakat Afrika'dan ( iiril'c' |h-I. i.i/I.i imu, uln.icl
anlalmaktadr.
Girit'e bakrn tantlmas ik' l.knn .lcl ve m.l N.pniK.
kullanlmaya balanmas, ilkel las dev l.u.lm. 'di vcn .l
Adada, nemli ldegelii'n deni/( lk ve.l.m dr. li'.k ln lc t.
rakterize edilen yeni bir donem b.l. ( i l'lcn 1l.h. l- 1 m uy
garhk dzeyinde bulun,m Msr (01 .d. pn.nlln lyle I k KmIIiI.

en parlak an yayordu) ve ayrca Kk Asya, dolaysyla da

Mesopotamia ile kurulan ilikiler, Minos kltrnn geliimini
olumlu lde etkiledi. Fakat bu kltr, btn etkilere ramen t
myle orijinal ve yerli olma zelliini korudu.
Bu yeni an balarnda Subneolitik elerin hl varln
srdrd izlenebilir. Pyrgos stilinin is karal kaplar (bu tip ke
ramik, Herakleion yaknlarndaki Kokkini Khani'nin dousunda
deniz kenarnda yer .ilan Pyrgos'ta bir maara-mezarda ele geti
inden dolay b ismi almtr), form bakmndan daha gelikin
olmakla beraber, Nt'olilik keramii hatrlatmaktadr. Boya beze
me yerine, ak ln'/ek g()rlr. H teknikte, kabn yzeyinde belirli
ksmlar bir pertiah leli ile parlatlp, birbirine tezat tekil eden
parlak ve mat kesimler oltrlarak, eitli ssleyici motifler ya
plr. r., izgik'r, yarm daireler, kafesler vd... Kap formlar
Kyklat'larnkine benzerlik g()sterir; tipik olanlar "pyksis"ler (ka
pakl, bask silindir ekilli kutular) ve aslarak kullanlan ip delikli
kresel kaplardr. Yine tipik olarak, ounlukla Pyrgos'ta bulunI mu ayakl byk kadehler (ayakl meyvalk formunda) ve Partira'dan kartlan boynuz eklinde kulplara sahip kaplar saylabi
lir. Bunlara karlk yeni bir bezeme tarz, Mesara'daki buluntu ye
rine gre Hagios Onuphrios slbu olarak adlandrlan keramikte
III
grlr. Kaplar, krmz boya ile yaplm, genellikle tabana do
ru yaknlaan dikine paralel izgilerle sslenmitir. En sk rastla
nlan formlar, yuvarlak dipli kesik gaga azl srahiler ile ku ve
dier hayvanlar biiminde yaplm kaplardr.
Kyklat tipi mermer idollerin Girit'te bulunuu, Kyklat'larla ya
kn ilikiyi vurgular; zira ounlukla daha byk lde yaplm
ayn tip idoller bu adalarda ortaya kmtr. Girit'te "Kyklat idolleri" kk boyutta, kollarn gs zerinde kavuturmu plak
kadn heykelcikleridir ve belki bir tanray betimlemektedirler,
hsan ekilli figrinlerin daha pekok eidi vardr; bunlar arasn
da bazlar kemikten yaplm ve hemen hepsi Lasithi yaylasnda
ki Trapeza'da bulunmu olup, grne gre Kyklat idollerinin
20

yresel bir tipidirler. Mc's.riiM. r,in jl^n. kan daha ilkel tarz
daki sivri tabanl ematik l. ilolk'r ise, lroto-Libya ve Sllcleler
ncesi Msr rneklerini anms.lmakl.ilr.

ller, yine kaya oyuklarn. )',omlu .le (o ., I U'iakleion ya

knlarndaki Kyparissa'la, /.kro'd. ve l'.l.k.siro'la); bunun
yansra ilk Tholos mezarlar U'I h' u. i ve K.iM ile ifj. elilnilerdir.
Yuvarlak bir frn eklinde olan hu Iholu .I. n (..ilil.in, y.lanc
kubbeyle, yani talar birbiri zerine hnd leel' y.plr, sle ko
nulan talar, alttakilere oranla iedoj'.n Ihi.i / k.vdlu, hoykve
her yandan ortaya doru tarlarak si n le konul.n l.l.rn, gi
derek klen ember eklinde, aklj'j d..illin.s ve nlt.yel hr
lemesiyle kubbe kapanr. atlar ykldi)', u.n, h./an .pl.n 5
10 m/ye varan bu yuvarlak mezarl.rn, gen.t'klen l. hir kubbeyle
mi rtld tartmaldr ve ahap h.lll du/ hir dama sahip ol
duklar fikri de ileri srlmektedir. I .kal, yv.rl.k planlar, du
varlarnn kalnl ve korunagelen ksml.irinin ie doru eimi
21

II

ile mezarlarn iinde yeni

gmlere yer am.k iin
eski gm kalntlarnn
byk bir odun yn
zerinde yaklm olmas
ve atdan mezarn iine
dm olan talarn hruu gz()nne alndn
da, bu tip mezarlarn t.h
ta atyla di'il, bin-r yu
varlak kblH- ik- rtl ol
d gr .\rlk k.
zanmaktadr. Mht-m-len bu m-zarlar, Kara Yu
nanistan'nda hu liman,
ayn tipte, fakat ok daha
gelikin bir kubbeye sa
hip olan Myken mezarla
rnn ncleridir. Evans'a
gre, kkeni Libya rnek
lerine dayanan Girit kub
R es. 2. M esara gm iitterin de haymn
beli mezarlar, yerleme
ekU m ie bir a d a k eyas.
nin tm sakinlerine aitti1er ve ortak gmtler olarak ok uzun bir zaman dilimi iinde ara
lksz kullanlmlard. Ayn mezar ekli ksa sre sonra (EM II)
Mesara'ya (Platanos, Kumaa, Porti ve Hagia Triada'daki gibi) ve
t Seteia (Myrsine) evresine dek yaylmtr. Palaikastro, Zakro
ve Mokhlos'ta yanyana sralanm drtgen odalardan (Ossuario)
oluan mezar yaplar mevcuttur. Bu tip mezarlar Arkhanes ve
Gurnes'te de bulunmutur.
Maaralar (Miamu, Eileithyia maaras, Arkalokhori, Trapeza, Platyvola), Saraylar ncesi ada da konut olarak kullanlm
grnmektedir. Fakat ev kalntlar da (EM II) Hierapetra yakn22

larndaki Vasiliki'de bulunmutr. bunlar. Neolitik an ilkel

barnaklarna oranla dikkate de-r k-recedc bir gelime kaydet
milerdir. Bu evler, kaln bir kir\ talakasyla svanm kuvvetli
duvarlara ve kap aklklarna sahip olup, dzenli ekilde ayr ay
r odalara blnmlerdir. Vasiliki, ayn /amanda, Pyrgos ve Hifgios Onuphrios slplarndan daha g\ l)ir -vrcye tarihlenen, ye
ni tip bir anak mlein de ana kayu.ulr. Bu yeni keramik
slbunun dekorasyonu, frnlama csn.isimlaki dzensiz pime
den oluur. Vasiliki slbunda gornlcn letiler, uzun azl ay
danlklar, ayakl kseler gibi kaplar, alcit, yanma srasnda kabn
yzeyine dzensiz etkimesiyk- k-kcii vcy. In-n-kli (yani alacal;
ng. Mottled Ware, n.) bir grnme s.hip olmulardr. Saraylar
ncesi an sonlarnda grlen polykront (ok r-nkli) bezeme,
bir sonraki devirde karmza k.nt nin k.n.r-s-slbunun n
csdr. Motifler, hlen basit, lak.l .11 lk y.ln/ lz izgiler ek
linde deildir. Sonralar Minos snslcinc s.nt.intn ana temi olan
spiral, boyal desenler arasna k.lln^l. ( l.y. .ilil.ni l)ir teoriye
gre, spiral ve dairesel motiiliT, spir.l .n'.irnci l. pyksislerin ele
getii Kyklat adalar yoluyla, "ll.nlkc.nnk" (^.n-il hv-kli k-ramik, n.) denilen Tuna havzas kc.nif'.mm clkisinc l.l.lmak
tadr. Fakat arada kurulmak isU'nc l)i l;.ki ),(i-k lKr. Ciirit'te ilk spiral motifler, mhrk-r v- l.i;> v./ol. /ciink- grlr.
Spiral bezemenin dou etkisiyle y.pkli(', ll' 11 d.h. .kl. yakn
dr; zellikle dognun altn ik'mc s.m.lm l., .illin Iclk-rin bklmesiyle meydana getirilen spir.lli'ic ckfi .',da rastlanmaktadr. Siyah kaplardan oluan z-ri s. 1 M-y./ bc/-kli zel bir kera
mik eidine, ounlukla dou ( .irl'lc 1.isli.inmitir. Polykrom
(ok renkli) bezemede siyah z-min /cmc lu-yaz ve vine krmz
s renkler kullanlmtr. mleki . ki vc frn bu ada genel
likle biliniyordu.
(Vasiliki'nin gney balsul., Myrlos yannda sahilde yeni ka
zlan bir yerleim yerinde, pi'kok V.slki kab ile ak zemin ze
rine koyu renkle boyanm kaplar gn na kmtr. Bu
23

l\

kentleme eilimi gsteren yerleme, Erken Minos tarm, endst

risi ve dini hakknda ok faydal bilgiler kazandrmtr: Yaygn
zeytincilik ve araplk yaplyor, tahl rnleri yetitiriliyor, s
r, koyun, kei ve domuz besleniyordu; bir mleki ustasnn i
liinin zemininde mleki ark bulunmutur; arlklar ve ar
aklar tekstil yapmna iaret etmektedir; mhr talar oyularak
ilenmitir. Yerlemede bir mekn, pimi topraktan bir tanra figrii ile kutsal bir niteliktedir. Yerlemenin mimar pln, bura
nn, Ge Minos kentlerinden Gurnia gibi birinin ncs olduunu
gstermekledir. Myrtos yerlemesi M. 2200 yllarnda bir yan
gnla tahri]-) edilmitir, Y. ng.)
./ /

e.

R cs. 3 . M csarn 'iin ifte s m iin ta b ir " K c n o s "

Denizciliin gelimesi ve Msr'la iliki kurulmas, Girit'lilere

ta ileme tekniini ve ta vazo yapmn retti: Tan, nce eki
ve keski ile fazlalklar gideriliyor, kabaca ekli belirleniyordu;
sonra boru eklinde tahtadan bir delici ve slak kumla ii oyulu
yordu ve zeri yine kumla uzun sren sabrl bir perdahlama so
nucu parlatlyordu. Steatit, Stalagmit, Kire ta. ist, Serpentin
gibi Girit'te kartlan talar kullanlyor ve bunlardan llere me
zar hediyesi olarak konulan harikulde ta vazolar yaplyordu.
Seteia yaknnda bulunan Mokhlos adasndaki mezarlarda byle
24

sekin vazolardan ok miktarda bulunnuhn. Hrk. Mimi iikuU'

linin taklidi haricinde, hemen hepsi Giriti'seri ol.n, r.l.ll' l, y.
pilmi eitli kap formlar ve sanatkrlarn k.lun -klm vfi nl-cn
tan tabi damarlaryla uyum salanmasnda gi)sUrdkKn n.h.
ret byk hayranlk uyandrmaktadr. Yine talan, d.l. b.iMl w
genelde klt trenlerinde birarada iki veya daha fazla sn m y.i|-)
mak iin kullanlan tuzluk-biberlik formundaki "Kernoi" (ok Ih)
lml kaplar) ve "ku yuvas kaplar" (Aim. VogelnestgefalA-, hij,
Bird's nest bowls, n.) ile eitli tipte kseler Mesara mezarlarn
dan ok kmtr.
Sina yarmadasndaki, yani Nil ile Kzldeniz arasnda yeralan
Arap lndeki Msr altn madenlerinden ve Anadolu'dan kar
tlan altn; Diadem, sa tokalar, gerdanlklar, ince zincirler ve k
k hayvan figrleri gibi ziynetlerin yapm iin ithal ediliyordu.
Hem kadnlar hem de erkekler ss eyas takyorlard; fakat, ger
danlklar, artk Saraylar ncesi an balangcnda olduu gibi
pimi toprak boncuklardan deil, yar kymetli talardan yaj-nl
yordu. Girit da kristali, mor Amethyst ve krmz Karu'ol, i'ill
formlardaki bt^ncuklann ana malzemesiydi; daha az k.z.ml h.lk

Kr>. I AIi'nkii lil . lhnihli Itoir kdiiilir.

25

ise, basit talardan yaplm kolyeler takyordu. Fayans boncuklar

da bulunmutur. Bunlarn yapm teknii Girit'e mutlaka M
sr'dan gemi olmaldr. Ta vazolar yansra. Saraylar ncesi a
a ait eitli ss eyalar da Mesara ve Mokhlos mezarlarnda ele
gemitir.
Bakr, (>na'k-ri alamsz olarak, hemen hemen gen eklinde
ki, kk kamalarn yapmnda kullanld, fakat sonra kalay ile
kartrld; bu melal herhalde uzak ber yarmadasndan veya da
ha da uzaktaki lritanya'dan deil, muhtemelen Troia yoluyla
Anadolu'dan j>,eliriliyordu. Bylelikle elde edilen bronz, ortasn
da kuvvellendirici omurgaya sahip daha uzun kamalarn yapm
n salad. Muhlcmek-n Kyklat'lardan (Siphnos) veya Kilikya'dan
gelirtik-n gim de, n.dir olmakla beraber, kama yapmnda kullanlmlr. unu (.l. hclirimeliviz ki, Girit'te, r., Asterusia'da ve
belki lakhyammos'tn dou kylarndaki Khrysokamino'da ba
kr yataklar mevnltn; l.kal bakr, mutlaka Kbrs ve Anado
lu'dan da ithal edilmi olmaldr.
Saraylar ncesi an ikinci evresinden itibaren Girit'te m
hrler ortaya kar. Bu durum, ayn (ip mhrlerin giirld Or
ta Dou ve Suriye ile Girit arasndaki ilikinin bir baka kantdr.
Bu mhrler, zellikle
kutularn ve kaplarn ki
litlenmesinde kullanlr
d: Korunmas gereken e
yalar kapatlp deliklerin
den geirilen ince iplerle
balanr ve bu iplere sk
trlan bir para slak kil
zerine mhr baslrd.
Baz mhr talar, kt
lkleri nleme gcnden
dolay, sahipleri tarafn
Res. 5. ki yavru su yla bir ^ iv r c i
dan, boyunda veya bilek
eklin d e fild ii niiliir.
26

te muska olarak tanyorlard. Mhrler Suriye vcy. Mr.n du

getirtilen fildii, Stealit ve Kemik gibi yumuak m.l/cmcI-ilcH
yaplrd, sonralar yar kymetli sert talara da ilendi. ( cncHt r
yzk, damga, dme, koni, prizma ve nadir olarak d. slmdd
ekillidedirler. Bazan da eitli hayvan, r., maymun, aslan, IhijY.i
ve ku figrlerinden oluurlar. Mhr dzlemine, izgiler, lal.,
yldzlar, S ekli ve spiral ssler ile insan ve hayvan figrleri kazn
mtr. Saraylar ncesi an sonlarndan itibaren, mhrler ze
rinde grlen Hieroglif iaretleri, yaznn daha o ada bilindiini
kantlamaktadr.

27

2. BLM

ESK SARAYLAR AI

Saraylar, Yerlem eler ve M ezarlar

M. 2000 yllarnda nemli bir olay ccrcyan etti: lk kez, Knossos,
Phaistos ve Mallia'da, ancak saray olarak nitelendirilebilecek b
yklkte yaplar ina edildi. Bu saraylarn kuruluu, mutlaka ad
geen yrelerde kuvvetli idare merkezlerinin oluumundan kay
naklanmt ve anlaldna gre byk kudret, artk gerek birer
kral unvan tayan ve slleler kuran, bir zamanlarn mahall
Prenslerinin elinde bulunuyordu. Her sarayn da, adann en ve
rimli ovalarnda yer almas herhalde tesadf deildir; phesiz
krallar, byk arazilerin sahipleriydiler. Bunu, tahl, arap ve ya
gibi bazan dev Pithoi iinde saklanan zira rnlerin konulduu
geni magazinler kantlamaktadr.
nemli ilerin yapm, r., Knossos ve Phaistos'ta tepe doruk
larnn dzeltilmesi, dzenlenen alanlarda byk binalarn inas
ve Knossos tepesinin dou ksmndaki byk dikey kesit, Minos
toplumunun kesin bir iblm baardn ve byk bir ii gru
buna sahip olduunu ispatlamaktadr. Douda yaygn olan esir
ticareti Girit'te de phesiz mevcuttu. Phaistos saraynn eski ev
resinde bulunan ve mutlaka farkl makamlardaki kiilere ait olan
mhr basklarnn sayca okluu ve eitlilii; saraylarda yeter
derecede gelikin bir memur tekiltnn varln kantlamakta
dr. Hieroglif yazsnn daha da gelimesi ve ayn zamanda Phais
tos saraynda iaretleri tesbit edilen Linear A yazsnn ortaya k
da Eski Saraylar ana rastlar ve magazinlere giren kan mal
larn brokratik kontrolyle balantldr.
28

Birok kubbeli mezar (tholos) bu ada da kullanlm, Kno'.

sos yaknlarnda ve Phaistos evresindeki Kamilari'd-de ayn li|>
te yeni mezarlar yaplmtr. Palaikastro ve Mokhlos'daki ( V.m i . i
rio (kemiklik)'lara da l gmmeye devam edilmitir. Mallia s.r.
ynn kuzeyinde yer alan Khrysolakkos'ta, i ksmnda pekok f
mezar odas ile bir sunak ve kernos benzeri bir sunu masas iin
ayrlm zel meknlar bulunan byk drtke bir evirme du
var ina edilmitir. Ayn zamanda Pakhyammos, Sphungaras ve
Knossos yaknndaki Mavro Spelio ile Ailias'ta grld gibi
Larnakes (Pimi toprak kutular) ve Pithoi iine yaplan tek tek
gmler sklamtr. Bu yeni gm ekilleri ve bir nceki devir
iin tipik olan toplu gmlerden tamamen vazgeilmesi, Glotz'un
kabul ettii gibi, belki de akrabala bal toplum dzeninin yava
yava zayfladn ortaya koymaktadr.
Knossos'ta korunagelen sarayn byk bir ksmn Evans Eski
Saraylar ana tarihlemitir. Phaistos'ta, bu adan, sarayn bat
cephesi ile bat avlusu, tiyatro alan, birka klt mahalli ve kaln s
val duvarlaryla Vasiliki'deki Saraylar ncesi aa ait evleri ha
trlatan bir sra magazin (depo) kalmtr. Eski Saraylar ann
balarna yine Vasiliki'de bir baka ev ve Dou Girit'te Seteia ya
knlarndaki Khamaizi'de bulunan bir yap aittir. Bu yap*, oval
planl olup, dta eliptik bir duvara, ite ise, sarnc bulunan kk
bir merkez avlu etrafna sralanm, d duvara bitiik odalara sa
hiptir. Odalarda bulunan idoller, en azndan yapnn bir ksmnn
sakral karakter tadn gstermektedir.
Mallia'da J.C. Poursat tarafndan kazlan evler de Erken Saray
lar ann sonlarna tarihlenmektedir.

anak mlek<;ilik
lk Saraylarn kurulmas ile Keramiin geliiminde ani bir ilerle
me kaydedilmesi ayn zamana rastlar. Bu an balarnda, kil he
* N. Platon bu yapy "da tapna" olarak a(,kl.m.ktadr (n.).

29

nz yaken kabn yzeyine knt eklinde kk paracklar ek

lenerek yaplan, Barbotin* denilen ssleme teknii revata idi. Bu
teknik genellikle ok renkli (Polykrom) boyanm motiflerle birarada kullanlyordu. Daha sonralar Knossos ve Phaistos sarayla
rnda, phesiz kr.liyet
atlyelerinde .tl.m za
naatkarlar t.r.fmd.n, t.mamen saray.t /gi bir
Keramik iisirh y.r.tld. Eski S.r.yl.r (,'.tnm
sonl.rnd.t ort.y. k.m
ok ri'nkli hvi'nu'nin (ev
K.l.'di' bir gi'liinii ol,m
bu yeni isiri|>t,ki ker.t
mik, ilk ki'z da d.iinin
giiney yam.larnda, bu
gnk Kamares kasabas
civarnda bir maarada
bulunduu iin, Kama
Kcs. 6. Plnistos'tn}! Kanm res
res slbu olarak adlan
slbu ntplorn
drlmtr. Aslnda bir sVI (veya yiyecek, Y. ng.) ihtiva eden bu kaplar, mutlaka o maara
da tapnlan tanraya sunulmutur. Bu keramiin Phaistos sara
yndan geldii hemen hemen kesindir; zira burada Doro Levi'nin
bakanlnda (talyan okulunun, Y. ng.) yapt kazlarda ok sa
yda benzer kap bulunmutur.
Kamares slbunun karakteristii, siyah zemin zerine krm
z ve beyaz renklerle boyanm spiral ve eri ha motiflerinin ola
anst eitliliidir. Krmz rengin, erken dnem iin tipik olan
kiraz krmzsndan (ng. Indian red, Alm. Indischrot) turuncuya
*

Barbotin tekniinde, yalnz kabn yzeyine kil slakken hazrlanm paralar

aplike edilmez, kabn kendi yzeyinden imdikleme ile bir hitam kil da eki
lerek de ekillendirilirdi (n.).

39

R cs. 7. K io s so s 'ta yu u rtn k a b u u " i}iccli iic fiica }!.

kadar deien tonlar vardr. Koyu renk zemin zerine ak renk

bezeme ve bunun zdd olan ak renk zemin zerine koyu renk
bezeme bazan birarada ayn kabn zerinde grU'lilir. K.i|>
formlarnn ve dekoratif elemanlarn eitlilii sonsn/dr: Spn.i
1er, bitkisel motifler, rozetler, daireler, eritler, i/);iler, , nutlic
ri vd.. Baz kaplar relief olarak iekler, midye k.thkl.n ve dif i'i
motiflerle bezenmitir; dier bazlar isi'l.tli,,l ,i)',/l. lyl. mm i.i !
kaplar taklit ederler. Piirilmedii nce bir mhiMe l.r.l.M.l' \.
pilmi bask motifleri de vardr. S|>ir,l motille m /.m i i ,m Ii Iimi .I ii
ve ahtapotlara benziTiT, .lyn /.n.nd. I m IiI- ..................... .. .r.l
lanr. Bylece liir sonr.ki .n l)eni/ I l'.llnm. (li); M.mi'
style, Alm. Meeri'sstil, (,'n.) h./rlk se/ln (.tj. n.ulu ol..... . '.rm.
tik insan figrleri, t.nrl.r, (l.nsl. vl )'ol Im'..im el-l l-.r
ten zor anlalan (lekor.til bir notle (hmi'..|lmM',.lMi H '..
tik grnmn k.sd y.t|>l(lm bi/e I 'l.r.Ur. nl l......... m
deki natralist figiirli t.svirler is|>.ll.n.kl.il
It.r.lu. k.i|>
W

formlar, testiler, fincanlar, ayakl meyvalklar, kk vc byk

Pithoslardr; daha nadir olarak Kraterler vc Rhyton'lar grlr.
O laan st zcrafetteki yu m urta kabuu kaplar (Aim.
Eierschalengefalse, ng. Eggshell ware, n.) zel bir grup olutu
rurlar. Bunlar, ounlukla yumurta kabuu kadar ince kenarl fin
canlardr. T Eski Saraylar anm son yllarndan beri bilinen
hzl mleki arknn yaygnlamas, phesiz keramikteki bu
ilerlemeyi kolaylatrd.

D ier El Sanatlar
Buna karlk ta kaplar, artk Saraylar ncesi an eitliliini
gstermezler; fakat Eski Saraylar ann balarnda bir nceki
evrenin ku yuvas kaplarndan gelien "iek ana kaplar"
(Aim. Bltcnkc'lchgefiil?,
ng. Blossom bow], n.) or
taya kar. Bunlar, kab tpk
bir iek ana gibi evrele
yen relief eklinde iek
yapraklaryla ssldr. Es
ki Saraylar ann keramik
formlarn anmsatan yan
dan emzikli birka ta sra
hi de belki bu aa aittir. Ay
n zamanda ta lmbalar da
grlr. Phaistos'ta, ok sa
ydaki ukur blmleriyle
Ks, S. //(io/is'ijir liir hiskifii
Erken Minos a basit Kernoslarnn gelimi ekli olan byk Kernoslar ve ayrca kk su
naklar bulunmutur.
Genellikle ematik, htt bazan ilkel ve kaba yapdaki pimi
toprak idoller, adorantlar tarafndan sunulduklar Petsopha, luktas, Traostalos ve Asterusia da tapnaklarnda gn na kanl32

Lev. III. H agios O n u phrios I hliihiniilii tui.-ohir.

Lcv. IIV . V asiliki sl bu n da bir srahi.

mlardr. Giyimleri Eski Saraylar ann nuul.iMn v-n mI ii I i

kekler yalnzca kk bir kamann sokulu oltl d.ir lnr kenn>
ve bir sspansu var tarlar. KacJnlar ise uzun gi'n l)ir etek iK> enli
yakas ensede sivrilerek kalkk duran, n ak bir yeli'k giyerliM.
Ba, ya geni kenarl bir apka tar,
ya da lleler halinde bklm sa
tan kaln bir band ile evrelenmi
tir. Daha sonraki duvar resimlerin
de de grld gibi idollerin cin
siyeti renkleriyle belirlenir; erkek
ler krmz, kadnlar beyaz renkli
dir. Kato Zakro yaknlarndaki Traostalos da tapnanda ilk bronz
adorant (Duaclar, n.) idolleri bu
lunmutur. Bunlar anlattm z
idollere benzerler. Pimi toprak
tan yaplm boa eklindeki
Rhytonlar Porti ve Mokhlos'daki
Res. 9. Y aban kei tasvirli bir
mezarlarda ve Phaistos saraynda
nUlur
ortaya kartlmlardr; hayvanla
rn, zellikle yine boalarn, kk heykelcikleri yukarda so/
geen tm da tapnaklarnda bulunmutur.
Eski Saraylar anda mimaride ve keramikte olduu k.tl.r
mhr oymacl ve kymetli ta iiliinde de byk iU> Icmelc
kaydedildi. Artk karneol, akik, da kristali, yeim, klalkctlon,
hematit ve mi'teorta gili siTt talanla tralanyonlu. Mhmic
genellikle, hiT bir y/i, u/n elips eklimle olan u vey. tlo I ke
narl prizma, dairesel (disk) mh ve kk bir ttamaj',,! s.lp
armut ekilli damga mih lo mtl.d lar. Mollli'r, lneM));ll
iaretleri, dairesel ved/ /);lcitlcn oluan siisUm ve aym a li);
tasvirlerdir. Daha oihi> l>alr.elli)',m/ );iln, lhastos'taki eski sa
raydan, kil zerinde bir si'i nl Msks elimize gent; liir
yandan ada Kamares kaplarnn ssleyici bezekleri ile yakn

ilikisi bulunan bu mhr basklan, dier yandan da yalnz iek

lerin deil, ayn zamanda bcek ve eitli hayvanlarn ve nadiren
insanl.nn tasviderinde bir sonraki an natralist stilini hazrla
yan hayret verici bir ustalk gstermektedir. Mallia Saraynn bat
sndaki bir mhr iliinde bulunan, genellikle prizma eklindeki
bir di/i steatit mhrn desenleri ok daha basit ve kstldr.
Metal ilemecilii de hzl gelimeler kaydetti. Mesara'da, orta
snda kuvvetlendiren omurga bulunan uzun kama, tahta bir sapa
raptedilebilmesi iin artk bir uzantya sahip oldu; bu arada
Kh.mai/i'de gndelik kullanm iin ifte baltalar, ayrca mzrak
ular, b.ltalar ve keskilere rastlyoruz. Tek tarafl baltalar Palaikastro'd., il te b.ltalar ise adak eyas olarak Mesara'daki
Il.t.ios tlolos me/arnda bulunmutur. Tholos mezarlardan
kan altn /iynet ey.l.nnn bir ksm da muhtemelen bu aa ait
tir. M.llia yaknlarnd.ki Klrysolakkos'ta bulunan Eski Saraylar
ama tarihlenen emsalsiz bir altn pandantif, iki ary bir bal
damlasn gmece koyarken t.svir etmektedir. Arlar, habbelerle
yuvarlak levha eklinde ilenmi petein iki tarafna simetrik yer
letirilmilerdir. Bu tak mutlaka saray kt>kenlidir. Fakat genelde

* v

R es. 10. K nossos'tan Yeni S araylar an a vc M ouU ana'dan

S araylar Sonras aa ait bronz kllar.

36

Mallia saray, Knossos vt- Phaistos saraylaryla karlatrldn

da tara karakterinde g()/kr. Muhtfom Kamares kaplar bura
da ok nadirdir.
Fakat Minos kiiltrnn ftkilcn artkCiritdnda da hissedil
mektedir. Knossos kr.ll.n, .kislcrinc ;e devir Yunan yazarlanida rastlanan Minos Ih.l.ssok.tisi denilen deniz hakimiyetine
dayal egemenliin temellerini inulidcn atm grnmektedir
ler. Melos adasndaki Ihylakopi vericncsinde Kamares kaplar
bulundu. Byk bir iltin.llc o.d. bu Minos kolonisi kuruluy
du. Ayn keramik Ar;os vakml.md.k I crn.'da, Aigina'da ve
Girit'in gneyindeki KoploncM .d. .md. d. bulundu. Muhte
melen bunlar gibi gemieilk vc ti( ,cl m ( .irit'in kurduu daha
birok urak noktas di('i .d.l.d. vc l')>,(' kyl.rnm elverili
mevkilerinde mevcuttu, liski S..yl. (,,i)\ {ci.imii\inin Msr ile
Suriye'ye ve de Byblos'la Ll)>,.'i il'c ll.l, ( .nl'n bu lkeleile ara
sndaki yakn balar k.ntl.. kbr.'l. d. bcn/c ilikiler v.d.
Girit'te Pax Minoica (Minos Bar, C.nJ.d m 'i i Ich b.n vecl.hm
hkm srdn, sur diiv.nl.rnm lnnyle yol. Ii)', )',oster
mektedir.
Muhakkak ki tm ada, Knossos k.lnn i'.lnln)',n k.blle
niyordu. Htt, Girit saraylarnn d(y,i|. |..l vc pcnslcrin
ikametghi omayp, hepsinin lc kcnilc ...yl. blm.m ve
bunlarda sra ile oturan doulu k.ll. c,b m Ick d.re iye, yani
Knossos krahna ait olduu eklinde bir j'.on dc o l.y. .itilmitir.
M. 17(X) yllarnda aniden, m, (.11 il S.n.y n/c ine korkun bir
felket kt. Muhtemelen bmm nedeni, .lyn .da Troia'dan
Orta Filistin'e dek Bat Asy.nn pek.ok yei Icmesinde hissedilen
bir deprem olmutur.

37

3.BO LU M

YEN SARAYLAR AI

Saraylar, V illalar, Yerlem eler

MO. 1700'k'rli'ki iVlkot, kltrel geliimi kesintiye uratmad.
Merkez kommulaki saray, Knossos, Phaistos ve Mallia, derhal
yeniden ina elUli vc- Minos yaam en grkemli ana girdi. Es
ki Saraylarn enka/, l/letildi ve Phaistos'ta olduu gibi, baz
dunmlarla, kire ve tula paracklarndan kaln bir karm ta
bakasyla o tUl. Konmaj. elni saraylar, ana batlaryla bu aa
aittirler.
T im

Rc^. 7 7. K iiosmS sam/nn bnt girii. (A. Ei'ns'n gre.)

38

Yeni Saraylar, gsterili PropyIonlar, portikler, daha ok say

da kat birbirine balayan antsal merdivenler, karanlk i
meknlar aydnlatan k kuyular ile bir veya bir ka duvar,
mevsimlere gre istenilen hava ortamn salamak iin alan vc
ya kapatlan kaplardan oluan "kapl salonlar"a sahipti. Cieni
duvar ve taban yzeylerinin kaplamasnda ve tahta kap svc'k'rinin kaidelerinde, levhalar eklinde, Knossos ve Phaistos'taki ta
ocaklarndan elde edilen bir tr Girit alabasteri olan alta (Kalsiyumslfat; Alm. Gipsstein, ng. Gypsum,n.) kullanlmtr. S
tun kaideleri, ya ayn malzemeden, ya da Poros (kireta)'tan ya
plyordu ve Eski Saraylar ann ok renkli yksek kaidelerinin
aksine alakt. Yeni saraylarn olaan ta banklan ve merdiven ba
samaklar da al tandand. Yer demesi iin, bir nceki an
dzgn olmayan kire ta levhalarnn yerine, aralar krmz stko ile doldurulmu yeil ist (Alm., Grne Schieler, ng., Green

Rcs. 12. K nossos sarayn da, bat kan adn , m erkez! avlu dan
gr n en cephesi. (A. Evans'a gre).

39

Schist, n.) tabakalar da kullanlyordu. Dzeltilmi kireta

bloklaryla d cepheler vc k kuyular kaplanyordu. Daima dz
olan .t, kiri ve hatllardan yaplm idi. Aa gvdelerinden stunl.r aa doru daralyordu vc ounlukla yivsizdi. Dor vc
Myki'i b.lklarnn ncs olan stun bal da tahtadand. Ola
an zere, dikme ve hatllar duvarlarn iine yerletiriliyordu,
boyU-c- d-preme kar dayankl, tahta iskeletli bir duvar sistemi
gelimili. Vloponnesos'taki Myken megaron yaplarndan bili
nen sabit ocak yerleri, burada yoktu. Bu ada Mallia, nemli di
er iki sarayn aksine, al ta kullanlmadan, gnete kurutul
mu biyk ki'rpi tulalardan rlm duvarlaryla, daha az lks- s.hip ve vores-1 grnmdeydi.
Yeni S.r.vl.r (,.ul. bu byk saraydan baka, zengin
topr.k s.liplcrinin vlll.l.r t)l.r.k k.bul i'dilebilecek, daha kk, I.ik.it j>,orkeml bir tlz v.p in. edilmitir. Byklkleri ve
ihtiamlar larkllkl.r gsteren bu yaplarn v.rl, merkez krailk y(>netiminin oktgiiu' bir i.ri't ol.r.k yorml.inmitir. Baz
yerlerde belki bunlar, b.mszlk k.z.nn.y. .lan yksek rt
beli kiilerin veya rahiplerin konutlar idi. Or., M. 1600'den az
sonra Knossos'ta bir zamanlar saraya k.n v- sonr. zelzeleyle y
klan byk portikli merdivenin dou duvarn kesen "Gney
Ev" yapld. Kk Saray, Byk Rahibin Evi, Kutsal Tribn Evi
(House of the Chancel Screen) Gneydou Evi ve Kraliyet Villas
vurgulanm klt karakterleriyle, phesiz Minos aristokrasisi
nin ve zellikle rahiplik makamnn ileri gelen yelerine aitti.
Phaistos yaknlarnda kurulmu Hagia Triada Villas, Phaistos
krallarnn yazlk saray veya -daha byk olaslkla- Mesara'nm
bat yansna hkmeden Prens'in saray eklinde yorumlanr. Yen;
Saraylar ana ait krsal kesimde bir villa, Phaistos'un dousun
da, Gortys yaknlarnda bulunmutur. Tylissos'ta tane, yanyana byk yap ortaya kartlmtr. Herakleion'un dousunda
Amnisos'ta, (imdiki ad Karteros olan nehrin azna yerde, Y.
ng.) ve daha douda Niru'da benzer binalar vardr. Bunlar, en az
40

lies. i3 . K iiossos >iiriii/iiiiii iiiculit'ciih

(A. I.iuiii>'ii yen')

41

ly yioii'i/ ( lyi/ns/

iki katil vc merdivenli, "kapl salonlar", k kuyular, Lustrasyon havuzlar vc daha baka kutsal yerleri ile duvar resimleri olan
yaplardr.
Arkhanes ile yaknndaki Vathypetro'da Marina tos ve (Sakellarakis, Y. ng.) tarafndan kazlm olan nemli iftlikler, muhak
kak ki gl arazi sahiplerine aitti, tpk Sklavokampos, Apodulu
(Rethymnon evresi) ve Seteia evresindeki villalar (Zou, Piskokephalo, Akhiadia vd.., Y. Aim.) gibi.
Saraylar gibi villalar da, kazlarda ykntlar arasnda kmr
lemi veya ufalanm halde az miktarda gn na kan tahl ve
baklagillerin iinde korunduu pekok Pithoi kapsayan magazin
lere sahipti. Ayrca bunlarda ya ve arap da depolanm olmaly
d. Pimi topraktan, zmleri ezmek iin yaplm, ra iin bir
haznesi ve emzii bulunan skma letleri Vathypetron ve baka
yerlerde bulunmutur. I?u tolumlarda ekonomik temel, tarma
dayal olmalyd.
Kk saraylarn ve villalarn efendileri, ara sra Msr'da g
rld gibi, otonomi kurmaya abalayan, merkez ynetimin
resm memurlar myd, yoksa krala hara deyen yresel mlk
sahipleri miydi, kesin bilinmemektedir. Fakat krallar ile aralarn
da ciddi uyumazlklar olduuna dair ip ular da yoktur. Yerle
melerin yine sursuz oluu. Pax Minoica'nn hkm srdnn
delilidir. Yinede Yunan yazarlarnn bildirdii, kral Minos ile kar
deleri kabul edilen Sarpedon ve Rhadamanthys arasndaki eki
me ve sonuta bu ikisinin Girit'ten g etmesi, tam ve devaml bir
barn varolmadn gsterir.
Yeni Saraylar andaki yaam tablosu, byk ve kk sa
raylar ile bitmez. Byk ve htt baz kk saraylar, epeevre,
kent ve kasabalarla kuatlmtr. Knossos'ta, zirvede ok katl sa
rayn bulunduu alak tepenin etekleri, aralarnda ta deli, dar,
dnemeli sokaklar yer alan dz daml byk ve kk evlerle
kaplyd. Daha yksek Gypsades ile Prophet-Elias tepelerine dek
yaylm olan kenti, Kairatos nehri zerindeki bir kpr ve yollar,
42

if
lUi'/vi'Y

/i.i my n tu

/-( <.>>/

adann i kesimiyle balarken, dier yollar da Knossos'u, bugn

k Poros ve Katsanba'nn bulunduu Kairatos nehrinin aznda
ki ana limanna ulatryordu. Burada, youn nfuslu, zengin bir
liman kenti gelimiti ve kumsalndan Minos donanmas Ege De
nizine, douya ve Msr'a alyordu. Knossos'ta liman sakinleriy
le birlikte binlerce kii oturuyor olmalyd. evredeki dier liman
kentleri, yukarda s/i gc\en Amnisos'ta ve bugn Hagioi Theodoroi dt'uik'n verdi' idi

Rcs. 15. Pliiiistoi Sarnynda K ralienin Salon"

(P ern ier'e g re)

Benzer kentler ve yerlemeler Phaistos saraynn vc Hagia Tri

ada villasnn etrafnda bulunuyordu. Bu blgenin limanlar Matala ve Kommos, Mesara'nm Libya Denizine bakan bat sahilinde
yer alyordu.
44

Dou Girit'teki Minos kentlerini daha iyi biliyoruz: Dar sokak

lar ve kk evleri olan Gurnia'da kyller, balklar, denizciler
ve zanaatkarlar yayordu. Kent, zirvesinde yneticinin oturduu
kk bir saray bulunan, bir tepenin yamalarna kurulmutu.
Mirabello krfezinde, but;iin terkedilmi kk Pseira adasndaki,
bir baka Minos yerlemesinin evleri byk ve zengindi. Bu evle
rin varlkl vatandalarn mal olduu ve adann dar ynden
Gurnia'va bamll k.bul edilmitir. Fakat adann, ticaret mer
kezi ve gemilerin kontrol noktas
olarak Mirabello krfezindeki
nemi, ayrca Knossos'ta bulunan
bvk, renkli al kabartmalarn
buradaki varl, Pseira'nn, doM
I udan merkez sarayla ilikili yk
sek memurlarn mekn olduuna
i'jarel eder. Girit'in dou kylarmdaki Minos yerlemelerinden
ralaikasiro'nun da yaplar byk
ve grkemlidir. (Gney kylarda
V,
Myrtos yaknndaki Pyrgos tepe
sinde G. Cadogan yeni bir Minos
1
yerlemesi buldu; yresel prensin
Rcs. 16, Knossos'tan hr ev
gzel evi tepenin zirvesinde, orta
modeli
da yeralmaktadr, Y. hg.)
Fakat bu blgenin en nemli merkezi, phesiz, N. Platon
tarafndan, aa yukar adann dou sahilinin ortasnda, Palaikastro'nun gneyinde kefedilmi olan Kato Zakro saraydr. Bu
rann konumu, ticaret ve hammadde alm iin, Kbrs, Suriye ve
Msr'a yaplan deniz yolculuklarna ok elveriliydi. Kbrs'n ba
kr kleleri ile Suriye fildilerinin sarayda bulunmalar dou ile
ticar ilikileri kantlar. Pimi topraktan yazl tabletlerin de korunageldii bu nemli Minos sahil yerlemesinin grkemi, asl, ben
zeri olmayan kullanlmam, ta klt kaplar topluluunda kendi
ni gsterir. Girit, veya eski Msir'llarm, onlara verdii isimle

851S

45

Kcphtiu elileri, tpk Zakro'da ele geen kaplara benzeyen

sanatkrane yaplm libasyon vazolarn, firavuna armaan et
mek iin muhakkak bu ky kentinden yola kyorlard. M.
1520-1450 yllarnda, kralie Haepsut ile Tutmosis III anda ya
plan Msr "vc/ir''ltTu' ait mezarlarn duvar resimlerinden by
le eliler bilinmektedir. Yani diplomatik ilikiler mevcuttu ve sa
raylar aras arm..n dei tokuu o zamanlar gelenekseldi.

M inos Kolonileri
Minos kolonileri vey*' ticaret istasyonlar. Yeni Saraylar anda,
Ege Deni/inin birok yerinde, r., Kythera, Melos, Kea, Thera,
Skopelos, Khodos, K.rp.thos ve Milet'te, htt belki Suriye'de
mevcuttu. Minos etki .l.ininin y.ylmna ilikin akislere, Minoa
idim t.y.n eitli ehirlerden soz eden Yunan mythoslarnda
rastl.nr. Meg.r. y.kmui. kuicik bir ad.da, Siphnos, Amorgos ve l.ros't., I..koni.'da Monemvasia'da, Kerkyra ve Sicily.'d. birer Minoa vard. Delos'ta "Minos Nympheleri"nden bah
sedilmektedir. Girit'te de, Mirabello ve Suda krfezleri gibi, zel
likle deniz yolculuklar iin hayat nem tayan yerlerde iki Mi
noa bulunuyordu. Evans, Peloponnesos'ta Girit'li yneticileri
olan Minos yerlemelerinin varln kabul etmi; bu idarecileri
tholos mezarlar ve apak Minos sanat eserleri olan Mykenai'daki
deerli buluntularla badatrmtr. Peloponnesos'ta Minos ko
lonilerinin varolduu tezi, bugn artk, ok abartl bir sonu sa
ylmakta ve bilginler Minos Thalassokratisinin, Yeni Saraylar a
nda, daha az nem tad grne einmektedirler. Fakat Mi
nos kltrnn Girit dna yayld ve Peloponnesos'u derinden
etkiledii kesindir. Bu etkilerin, istil yoluyla deil de, karlkl
dostane veya dmanca ilikilerle, ticaret yoluyla ve Girit saray
ile Peloponnesos'taki yresel Akha prenslerinin evlilik bayla ak
rabalk kurmalar sonucu olutuu dnlebilir. Yunan mitolo
jisinde, bu olaylann izleri ve Minos'lularn (zellikle adalarda kl
46

tr bitkilerinin yctitirilmosino ili:}kin, Y. Aln.) lygarLtria etki

si korunagclmitir.
l l e r i n (.nl<j
r

Yeni Saraylar ann b.ijl.rnul. ollc k.y.y. oyul,m lul. ine

zarlara, Pithos'lar vey. piijin^ tpr.kl.m ov.l tckncli'i (I ,,rn.kcs)
iinde gmlyorl.nh. I.-.k S.n.yl.
(Dmli'inm m ih Iiij',ii
Knossos cvresiuien h ti|> ne/.l. ly Hnncklcd Knos
sos'un gneyinde koledilon hr tlolos (i/cllklc l>,intir. It go
mt, bir nccki ada yapln^}, t.ik.it Yem S..yl. l,.i)',nd. d.
kullanlmtr, tpk Kamilari'deki so/ edilen nu'/. j,ln. /..
nn antsalla eilimi, mezar y.pl.nul. d. kemlini belli edc
M. 1600'dcn hemen sonraki yllarda Kossos'n gneyinde b
(Tapnak-Mczar denilen) kral mezar ina edildi; bu tmyle k.
yaya oyulmu bir gm odas ile nnde yer al.n, d(>rtkoe p.yeli
bir kryptos, bir n avlu vc bir portik'ten oluan iki katl bir ksm.
sahipti. Bu "Tapmak-Mczar" yaps, gayet ak anlald zre,
Diodoros'un tasvir ettii, (bir sefer srasnda ldrlen, Y.Ing.)
kral Minos'un Sicilya'da bulunan gmt gibi, hem mezar hem de
l krala (vc tanrya, Y. ng.) tapnlan yer idi.
Duvar Resimleri
Minos yaamnn bu en parlak dneminde, nfusu ve refah dze
yi artan kentlerin varl yansra, Minos sanatnda da yeni bir
ykselme a olumutur. Saraylardaki mek.nl.r .rtk y.ln/e.
renkli bir sva ile deil, fakat motifli ve figrl dtv.r resimleriyle
ssleniyordu. Bunlar iin mineral ve met.loksitlede elde edilen,
krmz, san, beyaz, siyah, mavi ve yeil renkte, tl.y.mkh, ve s.t
boyalar kullanlyordu. Her ne kad.r lxll bir on h./ lk, or., sv.
henz slakken ince bir baLyc iles.th /e inde .n. izgilerin
iaretlenmesi, yaplyor gibi gormyors. d., bu ), erek bir tresk
teknii deildir.
47

Ssleyici duvar resimlerinin balca motifleri, meander, "labi

rent", eik izgiler, rozet ve spiral bandlar ile bazan tavan ssle
mesi olarak al kabartma eklinde devaml spirallerdir.

Ki -'

nn/itr fn'r^k".

I i)',trl al k.h.rim. resimlerin ou M. 1500 yllarna ait

tir. Minos sanat, ta beykel ve reliellerden pek holanmazd; bu
nun yerine kire ve kum karmndan figrler ekillendirip, du
var svasmn zerine yerletirmeyi tercih ederdi; daha sonra bu
kabartma boyanrd. Knossos'ta, kuzey giriindeki harikulade bo
a, dou kanadndaki boga-oyunu betimi, rahip-kral (aslnda
uzun tyl ta veya zambak ta tayan prens olarak tannmtr.
Alm. "Prinz mit der Federkrone", ng. "Prince u^ith the Lily
Crovvn", n.) ayrca dou Girit'te Pseira'dan hanmlar veya tanr
alar, bu teknikte yaplmlardr. (Knossos'un ayn slpta, fakat
kabartma deil, dz olarak boyanm "mavili kadnlar" biraz da
ha erkene tarihlenir, Y. hg.)
Ayn ada Knossos'ta, insan figrlerinin ok kk lde
yapld "Minyatr freskler" yaygnlat. Betimler, duvarda, bel
li bir ykseklikte, alabaster kaplama levhalarnn st ksmnda

Ing. "Evans'a gre M. 1600'den sonraki yllara aittir" yazmaktadr (n.).

48

frizler oluturuyordu. Minyatr fresklerin konulan, klt trenle

riydi. ki yannda zengin giysili hanmlar veya rahibelerin oturdu
u, kutsal boynuz iftloriylo talandrlm ksml bir stunlu
tapnan evresinde kadnl-erkekli byk bir kalabalk toplan
mtr. Ayn slpta baka bir duvar resminde, iinde bir klt dan- /
s yaplan zeytin aalar korusu betimlenmitir. Burada da otu
ran rahibeler treni izlemektedir vc evrede ok sayda kadn-crkek tasvir edilmitir. Erkekler, kollarn yukar kaldrm, cokuy
la sallamaktadr. phesiz ki her iki resimde de tapnaklar byk
bir olay beklemektedir: (Kralienin ahslandrd, Y. ng.) tanr
ann epifanisi.
(Ksa sre sonra M. 1600-1500 yllarnda doa tasvirleri yay
gnlat, Y. ng.) Knossos'taki, " Freskler Evi" ve "Kervansaray"da
bulunan bu aa ait bir dizi duvar resmi ilgintir. Aralarnda zam
baklar, ssenler, safranlar, yaban glleri vc sarmaklar yetimi,
damarl talardan kayalk bir arazide, kk kular, keklikler vc
maymunlar dolamaktadr. Siyah kleleriyle bir askerin betimi de
Freskler Evi'nde gn na kartlmtr. Saraydan araba tasvir
leri de vardr. Evans'n bir insan oKr.k yonnl.d "Salran top
laycs (ng. Saffron Gathercr, Alm. KrokuspfIckcr, (,'n.) freski"
kantland zere bir maymunu betimlemektedir. "Kralienin
Megaronu" ndaki duvar resmi de hemen hemen ayn aa tarihlenir. Bu resimde, dclfinlcr ile kk, byk balklar, kayalklar, de
niz yosunlar ve deniz kestaneleri arasnda yzmektedir.
nsan figrleri de "minyatr freskler" dekilerdcn daha byk
yaplmlardr. Knossos saraynn dou kanadndaki "boa oyun
lar" resimlerinde, kadnlar vc erkekler, boay boynuzlarndan
yakalyor ve srt zerinde takla afcyorlard. Tasvirlerde, bu bece
rinin birbirini izleyen safhalarndan bir an yakalanarak, olaans
t cesaret kavramnda gsterilmitir. Kralienin Megaronunda
gen bir dansz betimlenmitir.
Biraz daha ileriye, M. 1450'lere tarihlenen Knossos saraynn
kuzeybat kanadnda yer alan klt meknnda bulunmu tasvir49

dc, tapnanlar, oturan bir erkee, belki Gen Tann'ya, sv sunu

yapmaktadrlar. Saysz armaan tayclarnn betimlendii, b
yk figrl, grkemli tren alay (Prosesyon, Alm. Prozession,
ng. Procession, n.) da bu aa ait olmaldr: Rhyta ve baka de
erli kaplar, t.nra veya kralienin onuruna kutlanan bir bayram
iin getiri'n gi'n erkekler gsterilmitir.
Kk s.r.yKr ve villalar da, daha nce sylediimiz gibi, o
unlukla lv.r resimleriyle sslenmiti. Amnisos'taki resimler
de bey.z ve krnz zambaklar yer alr. Hagia Triada'da, tapmak
yanmla, olur.n bir tanra ile iinde kular, kediler ve yaban kei
lerinin lol.t, oKan bitkileriyle bir doa sahnesi betimlenmitir. Fi bulmn.y.n, kR't.ndan bir lhit de l kltne ilikin
fi'vk.l.uU' ri'simle U' k.pldr. Tylissos'ta minyatr duvar resimk'ri .tk'tik y.nn.l.r ii'rir. (I U'raklion'un dousunda, Y. ng.)
rr.s. y.knliriH. bir vill.ul. l. hvar resimleri bulunmutur.
IM .stik
( )/A'llikU' Yi'ni Saraylar anda plstik, en grk-mli dnemini ya
amtr. Bir nceki ada olduu gibi Girit heykeltralar fayans
fildii, bronz ve nadiren de tatan kk idoller yapmay yele
milerdir. Pimi toprak idoller de vardr. Gayet zenle yapl
m sa modellerine sahip kadn ve erkek figrinlerini adorant
duruunda gsteren ok ilgin bir grup pimi toprak idol,
X.I Piskokephalo'da bulunmutur. Bronz adorant figrinleri,
Tylissos, Hagia Triada ve Psykhro maarasndan bilinmektedir.
Son iki buluntu yerinde kk hayvan idolleri, zellikle kzler,
daha nadiren de yaban keileri ve atlar ele gemitir.
lk Saraylar andan beri bilinen, fayans ve cam sr teknii
daha da gelitirildi. Kum ve kil, reine gibi, balayc nitelikteki
maddelerle kartrlarak, bir kalp iine bastrld, renk elde et
mek iin metaloksit ve alkali karm eklendi. Bylece oluan srl
yzey, deniz mavisinden yeile dek eitli renk tonlar ieriyordu.
50

L e i. IV . Pet sapln'dim, Ortii Minot- (,'iigiiiii iiil pi'^<ini: topn ik bir

Ailoniiit iig u n i.

IV l n. Phaistos'tm Knmnre.
l Istbdn hir siirli.

L czk

Lei'. V I b. Plnistos D iski.

Knossos saraynn nl ylanl tanralar h teknikte yaplmtr.

Bunlarda, Yeni Saraylar a Minos s.n.lkrlarnn doay daha
zenle aratrma ve daha doru tanml.ma abas kendini gste
rir. Vcut, artk nceki alarda olduu t,ibi soyut formda ematize edilmemektedir. Fakat bu, Minos s.n.lnn, bazan ileri srl- '
d gibi. Yeni Saraylar anda limyle "n.liir.list" olduu an
lamna gelmez. Bu ada, daha ok, bln klasik dnemlerde ol
duu gibi, doal eler ile sanatnn yo ml.ul ekil arasnda
bir denge kurulmutur. Belirli duru ve h.cketler, slp, duvar
resimlerinde gzn daima cepheden f;os|e ilu".i ve cinsiyet far
kn belirten renk ayrcal, s.n.lsal .m. ol..k saylmaldr.
Heykeltralkta detaylarn vy,l.nn.snul,m k.mlmlr. Y
zey, birbiri iinde kaybolan belli Itelrs/ l.il.n |, ilenmi, lx)ykve
yumuaklk ve ocuksu bir n.rinlk k,/,nmr..|
Ylanl tanralar, bize, .lyn /.m.md., Mmos s..ymd., M( > XII
1600'lerde moda olan tk ssl v e mce ilemeli k.ulm j;iyslei
hakknda fikir verir: K.t k.l v o l.n l bir e l e t . h onhl' v e )>o)',i'.leM
akta brakan bir k o r s .j j'.iyiliyord Yeni S..yl. (,.i)',mn ekek
kyafeti, ilemeli bir linlikle /en);inleliilmili I kekler, o/ellik
le rahip ve mzisyenler de, b./.n /n k.ulm g i y s i l e r i iinde f,o
rlrler.
Ylanl tanralar gibi, Knossos saraynn tapnak hzinesinde
bulunmu iki fayans levha, mutlaka ana tanrann grnm bi
imleri olarak, yavrularn emziren bir inek ile bir yaban keisini XIII
betimlemektedir.
an ba yaptlarndan, boa zerinden akrobatik sray ya
pan bir genci betimleyen, Knossos'ta bulunmu fildiinden "Boa VIII
Oyuncusu" heykelcii, mekn iinde serbest hareket eden ve zel
likle havada duran bir figrn en erken tasviri olarak byk bir
baardr.
Fildiinden dier buluntular arasnda, Katsamba'dan boa
, rei betimli kabartmal bir pyksis ve Palaikastro'dan ocuk fi),irinleri vardr. Boston ve Toronto mzelerinde korunan iki fildi53

i heykelciin baz ksmlar altndr; bunlardan ilki bir ylanl tan

ray, dieri ise bir boa oyuncusu klnda tanray veya dii
bir sraycy In'timlemektedir. Fakat bu heykelcikler, kazdan
kmad iin gerek olduklar phelidir.
Yeni Saraylar ann ta libasyon kaplar veya Rhytonlar
fevkaldedir. Mnlardan bazlar kutsal bir hayvann ba eklin
dedir: Knossos'taki Kk Saray'da bulunmu nl steatit boa
bann gzkri d. kristalinden, az ve burun evresi ise sedeften
kakma iK'nnitir. Mna benzeyen daha kk bir kap, Zakro'da
bulunmutur. Munlarla kyaslanabilecek bir dieri, Knossos sara
yndan kan alabastircK'n dii aslan badr. Boa ba veya tm
bir boa i'klincU' kilden yaplm rhyta da vardr.
kisi Klyton ol.n, u tane kab.rtmal ta kap, kk Hagia Tri
ada sar.yul. j.n n. k.rtlmtr. Mnlardan biri (Atletler
Vazosu) (ng. tle AtllcUs' V.si, Alm. das AthletingefaC, n.) ko
nik bir rlyton olup, lx). oyunlar ve boks karlamalarn betimUt : i?azl.r yeri' dm ayaklar havada, atak ve hareketli figrUr, dou sanatndaki sakin ve hareketsiz tasvirlerin aksine, Minos
sanatnn bir anlk duruu belirtme abasn gsterir. Hagia Triada'dan kan devekuu yumurtas eklindeki* dier rython, nl
"Hasatlar Vazosu" (ng. Harvesters' Vase, Alm. Schnittervase,
n . ) doa klt ve hasat ile ilgili bir tren alayn betimler. Elinde
byk bir s tutan, pul pul elbiseli bir prens veya rahibin nderli
inde yryen erkekler, oraa da benzeyen, yaba eklinde a
tall bir let tarlar. Bir mzisyenler grubu, Msr'n sis sistrumu'na benzer bir enstrman eliinde ark syler. Aralarndan
biri sendeler, yanndaki arkada annda ona bakmak iin ban
evirir. Bir kadeh veya kse olan nc kap, elinde s, bir bina
nnde duran gen bir kral veya prense, hayvanlarn, muhteme
len kurban edilmi boalarn derisini sunan ve kl tayan bir as
keri gstermektedir.
Kato Zakro saraynda, harika bir kabartmal ta rhyton bulun
*

Bu vazonun yalnz st yars korunagelmitir (n.).

54

mutur. Tasvirde, kayalk .ra/ide ina edilmi, ksmili bir tap

nak, nnde sunaklar, atsnda yatan vey. evresinde koan ya
ban keileri, kutsal boynu/ iftleri /e inde uuan veya bunlara
konmu olan gvercinler gostiiiirniin. Hu v./o .illin v.rakla
kaplanmtr ve tumyU' .ltu olduf'.u i/lenrn vii ukti'lir; .nl.flyor ki, hepsi olm.s. bile birok k.b. Irn.l l. l.p, bet/er ekil
de altn varaklarla k.plyd
Dier ta rhyton'l.i' I nton boym/u liK.rnmdi'di; Knossos vi
Zakro saraylarnda kii.rnik lo inl.it luu l,l> ld ol.m, [H-kok dii
ik ta kap vardr: Arn|)ho.l.n, su.llule. k. .elci, k.dehler, ku
k pithoslar vd.. r.l.u kub.m rn.i'..l.n ile iil u k vey. d.h.
fazla emzii olan, .ly.kl vey. .ly.k'./ kudlle de y.y^'jud
Kandiller gi'iukU, k.b. tn. .p.l ve v.p.l'I. l. '.i'.li'nnle
dir. Kaplar ounlukl. kiret., se p.nlm ( I m ! Vl.nl.i'ji; koyu
yeil somaki, n.) Msr .l.b.ste , pol ( I ^ K nt/ lenkli so
maki, kzlta, n.) v> konj;lonu'i.d.n y.plr.l.nl N.diren
obsidyen, bir de tek rnek ol.rak /.ko'd.n, .ilim telle le su'.le
mi da kristali kullanlmtr. Ay k .1 kull '..lnu'le 1. .ll.pot vd..
tasvirli kap paralar da vardr.

K eram ik
Keramik de. Yeni Saraylar and. yem b p. l.k doneme i'riir.
Minos sanatnn genelde hzl geliime ol.m eilimi, bu alanda da
kendini kantlar. Eriilmi forml.r .bu .k .i'.l ve Minos uygar
lnn ana izgisini kesintiye uratm.d.n vey. onu tmyle de
itirmeden, yenilikler bulmaya ab.l.m (..j'.m b.larnda, lk
Saraylar ana zg ssleyici slp biimi, eski yaratc gcn
den yoksun olarak canlln korudu. Unlu K.mares slbu orta
dan kalkmt, fakat hl koyu renk zi'inin u/erini' ak renk beze
me (light-on-dark) devam ediyordu. Y.mi sslemeler, koyu fon
zerine krmz ve beyaz boyayla yaplyordu, lin yaygn ssleme
motifleri olan beyaz spiraller, eritk'r vi' nokt.l.r bazan kabartma

55

larla bir arada uygulanyordu. Alt ksmlar belirgin dcrcccdc da

ralan kap formlar, daha narin vc uzundular. Pithoi, dalgal hat
eklinde kabartmal kordonlar ve yuvarlak, pozitif veya negatif i
lenmi madalyonlarla sslenmitir. Eski kap biimleri yansra ye
nileri de grlr; bunlar arasnda en tipik olan, bir gerek bir de,
iki kk kulba sahip yalanc, yani kapal emzii bulunan zengi
Vazo (Alm. Bgelkanne, ng. Stirrup- jar, n.) formudur.
Yava yava, beyaz rengin kullanm, yalnzca izgiler ve nok
talar gibi, ikim i derecede motiflere indirgendi ve giderek yerini,
ak renk /emin /erine koyu renk boya kullanlan (dark-onlight), yani k.hn .k sarmtrak renkli yzeyine koyu motifler
yapl.n k.l bir Icknie br.karak, tmyle ortadan yokoldu.
Kabn rengi, v.nm. derecesine gore kalverengiien koyu krmzy. dek deii yordu. Spir.l, girl.nt, erit gibi ssleyici motifler ta
n.mcn k.yholm.y..l-, l'i>\ iM, omu/ m
kl|'l. gl'i, k.hn d.
Il. . 1/ ou'inl ksnl,nmla kllankl; bitki
\e deniz motitleri ise
birinci derecede nem
kazand. Bylelikle,
bir nceki an sovit
dekorasyonundan iki
yeni slp, " B itk i
slbu" (ng. Floral
style, Alm. Flora-Stil
n.) ile biraz daha gL\\
M. 1300'den sonra
ortaya kan "Deniz
slbu" (ng. Marino
Style, Alm. Meeresstil,
R c s. s . K n ossos'tn za ih a k l v a z o la r .
n.) geliti. Bitki s56

lbunun cn erken rnekleri phesiz, Knossos saraynda bulunan

ve Amnisos'un zamhakl liv.r resmini anmsatan, beyaz zambakl zgn kaplardr. Bilki slbunda ayrca, karlkl yaprakla
r olan ince dallar, sonr.l.n d. Msr etkisiyle papirs bitkisi sevi
lerek ilenmitir. Bitki slbnn karakteristik kaplar Tylissoi,
Niru ve Vathypetro'ia hlnmlr. Bu trn en gzel rnek
leri arasnda, yukania so/ edilen /.mbakl vazolar yansra,
Phaistos'tan tm yi/eyi hirhiri /eriule yeralan narin yaprakl
ince dallarla kapl fevk.l.ide hi sr.li s.yi.bilir. Deniz s
lbunun kaplar, rlyl., y.d.m em/ikli k.plar ve kulplu
amphoralar; ahtapot, N.tilos, l ito hoy/l.n, lieiiz yldzla
r, kayalar ve deniz yosml.nvl. .slenmitir. ( inia'ia bir
zengi vazo yzeyine, emici v.t/l. d.li /eriule .k.
grld kollar ile k.b s.r.m muhteem h .ht.pot resmedil
mitir.^ Bu oynak zvl.r, Minos s.in.it .nl.vn. v)',m el- ilde,
konveks yzeylerde ss olarak kll.nlm.v. ok elve iliydi; /.
daha byk yaratklarn hklmeyen hiimleriulen !.u.nlyo
du. Erkek figrleri, yalnz, ta ve fildii objeler /enule k.h.tm.
olarak gsteriliyordu. Boa balar, ifte halt.l.r, kts.l dgmle
gibi motifler tayan pek ok kU kab da mevcuttur.

M etal ilii
Dier sanat ve zanaat kollar gibi, metal iilii de Yeni Saraylar
anda geliiminin zirvesine trmand. Tylissos'ta ayr ksmla
rn birbirine perinlenmesiyle yaplm yarm kre eklinde b
yk bronz kazanlar bulunmutur. ok sayda, genellikle arkadan
bastrlarak ekillendirilmi kabartma dekorlu bn>nz kaplar, or.,
testiler, ayakl kazanlar, leenler, srahiler ve amphoral.r, yo
unlukla Knossos'ta Kuzeybah Evi ve Gney livi'de, ayrca M.i!
lia mezarlarnda ve Dou Girit'te blnml.irdir. Knossos'
Gney Evi ayn zamanda bir dizi gini k.p d. ieriyoKi. I l.i.ioi
* Levhada, Gurnia rnoj^i ctej^it, t.l.ik.slm'ct.m l'.k. l'ir v./nnn iimm Vil
( n .).

57

IX

Johannes'tc bir mezarda tek kulplu altn bir fincan bulunmutur.

Bronz letler de eitlilik gsterir: Gnlk ve (Nim megaron yap
s ile Arkalokhori maarasndan) klt amal kullanm iin ifte
baltalar, tek tarafl baltalar, keserler, ekiler, baklar, -bazlar
aalan kesm-ye yarayan olduka byk boyutta- testereler ve
olta ular, ilk k-z Yeni Saraylar anda kllar ortaya kmtr;
bunlardan birka, or., Arkalokhori maarasnda bulunmu olan
lar, ok uzuulur (s.p hari 1 m.). Yeni Saraylar ana zg kl
tipi, kabzann .ltula, koruyucu grevde boynuz ekli eik kn
tlara sahiptir. M.lla saraynda iki muhteem kl bulunmutur.
Birinin kabza ba la krislalind-ndir, dieri, kabza banda, ze
rinde arkailan bastrlarak -kilU-ndirilmi akrobat betimi yer alan
yuvarlak bir altn levhaya sahiptir. Akrobat, belki aslnda yere di
kine yerl-tiril-n bu klu sivri c zerinde yaplan, tehlikeli bir
huT );stiTnifkt-lir. (,ok -itl altn ziynet eyalar da vardr:
boa ba ekliul- kp-U-r, kolyeler iin boncuklar, din sahneler
H-timl-nmi nuhr yzkler, sevimli kk hayvan figrleri ve
anuU-tliT...

M hrler
Mhrclk de Yeni Saraylar anda parlak bir dnem yaad.
Karneol, oniks, sardoniks, akik, yeim, hematit, da kristali, ame
tist ve khalkedon (Trk. Kalseduan, Kadky ta, n.) gibi sert ve
yan kymetli talardan, amigdal (badem biimli) ve mercek ek
linde yaplan mhrler yaygndr. Konular doadan seilmitir:
Balklar, mrekkep balklan, kular, dallar, boalar, boalar par
alayan arslanlar ve yaban keileri mhrler zerinde betimlen
mitir. Genelde sahneler, antitetik olarak karlkl dzenlenmi
tir. Bazan da, klt trenleri, boga oyunlar, kutsal yaplar ve libas
yon kaplan gibi din nitelikli tasvirler yaplmtr. Ayn zamanda,
Msr'n su aygn ve timsah tanns Ta-urt, grifn, sfenks ve boa
adam (Minotauros) gibi kark yaratklar ile bir sr maskeli veya
korkun ehreli fantastik figrler eklinde, ok eitli Demon be58

timlerine de, zellikli- Zakro mhrlerinde rastlyoruz. Hagia

Triada, Knossos, Skl.ivokampos ve Gurnia'da da bunlara benzer
mhrlerin kil zerindeki b.skl.rn grmekteyiz. Bunlarn baz
larnda, atlarn ektii iki tekerlekli hzl sava arabalarnn en er
ken tasvirlerini bltyoru/. li yeni sava arac, asil hayvan (at) ile'
birlikte, mutlaka Msr'd.n .lnmadr; oraya da Asya kkenli
Hyksos'lar yoluyla girmiin. Minos sanatlarnn, daha bir nce
ki ada gelimeye Ml.y.n bi letirici yetenei, bu mhr resim
lerinde en st dzeye c iii I le l esmin tek tek motifleri, douda
ki gibi yalnzca sr.l.nm.m, l.kat ayn zamanda betim alan
iinde konunun gerek ieri)',ine uygunluu gznne alnmaks
zn, bir btn olulunu .k ekilde dzenlenmitir. Bu birletirme
eilimi ve Minos s.n.lmn yk.rd. .nlatlan geliim yetenei tm
Minos uygarlnn lemel o/elli)',dr.
M ( ) . i rso I V l k f l l
M. 15. y. yln ilk y.ns boyu'. doru. ul.an kltrn bu en
parlak dneminde, M(.). 1151) yhnd., .insizin bir felket olutu.
Minos uygarlnn tm merke/leri, l h.istos, Hagia Triada, Mal
lia, Tylissos'un megaron y.pl.r, V.lhypetron, Niru ve Amnisos,
Dou Girit'teki kentlerden Guri., lsyra, Palaikastro ve Zakro
yerle bir oldular. Knossos kendi de, ou kez byk yangnlarla
balantl olarak bu felketten zarar grd. phesiz bu felket,
Thera volkannn muazzam bir indifana balyd; patlama, bir di
zi ykc depreme ve Girit'in kuzey kylarn silip spren, Minos
donanmasn datan byk bir deniz kabarmasna yol at. Bu,
Profesr Spyridon Marinatos'un teorisidir. Girit kentlerinin yk
m ile Thera volkannn faaliyete gemesi arasndaki iliki kesin
dir; zira MS. 1650'deki Girit sava srasnda ve ok daha yakn za
manda, 1956 ylnda, bu volkann pskrmesiyle, Girit'te deprem
ve su basknlar gibi olaylar kk apta aynen tekrarlanmtr.
Atlantis mythosu da bu felketin yanks olarak yorumlanmtr.
59

Uzun sre pekok kii, Minos merkezlerinin son kez tahribi ile,
Knossos saraynn M. 1400'lcrc tarihlenen son tahribinin hcmzaman olduunu sand. Bu gr benimsemekte karlalan g
lk, aada greceimiz gibi, Knossos'taki son byk felket ta
bakasnda "Saray slbu" keramiin gn na kmasyd; zira
adann dier mtv.k'rindeki son tahrip tabakalarnda Ge Minos
a iin tipik olan beyaz boyal keramik ile Deniz ve Bitki
slbunda ker.nik bulunmutur. Bu uyumsuzluk, pek ok bilgin
tarafndan bir /.iman fark deil, slp fark eklinde yorumland.
Bylece Knossos'ta "Saray slbu" hkm srerken, Girit'in di
er kesimlerindi'eski sanat anlaynn devam ettii varsayld.
Fakat Sinclair I lood'm Knossos evlerinde yapt kazlar, Knos
sos'ta Son Minos I H'de (M(> I4S0) dier merkezlerle hemzaman
bir ykm ohtnm ve Kiossos'm bu t.bakasndaki buluntula
rn tam tamna dier merke/dekilerle uyum saladn kantla
d. Yani artk bu yerleimlerdeki son tahribi daha ileriye, M.
14(X)'e tarihlemek iin geerli bir neden kalmamtr.
Bu felketten sonra, Knossos'ta yeni bir geliim dnemi balar
ken, dier merkezlerin bir sre iin terkedildiini grrz. Bu du
rum, eer kabul edersek, doal fetin ardsra Peloponnesos'tan
gelen bir Akha istilsyla ve onlarn Knossos'a yerlemesiyle ak
lanabilir. Hood'u ileri srd teze gre ykm, doal nodenlerie
deil, Akha istilsyla ilikiliydi; dier bir tez ise, Akha'lann sa
vamadan, kraliyet aileleri arasnda yaplan evlilikler yoluyla
Knossos'a gelip yerletiklerini ve bylece Girit'te hkm sren
slleyi Yunanlatrdklarn savunur. Her ne hl ise, Girit'te,
felketten hemen veya ksa sre sonra bir iktidar deiimi olduu
kesindir. Giritlilerin yklm kentlerini yeniden kurmamalar,
ancak lx)yle aklanabilir. Bakentte oturan yabana kkenli yne
tici, belki de dier Mincs merkezlerinin bayndrlatrlmasn ya
saklad; zira bunlarn, kaarak kendini kurtaramayan halk, toplu
katliam, esaret ve g nedenleriyle iddetle krlmt. Zakro gibi,
uzak ve denetimi zor merkezler, Mykenler iin zaten dorudan
fO

nemli deildi, nk onlarn dou ile ar.lard. Leidi lctvm

yollar vard.

"S aray sl b u " a

Bu ada, zellikle M. 1450'den sonra Knossos'ta, liv.iis'm hi
slle deiijimine
delil olarak kabul
Icn d i i, d ik k a te
deer bakalam
lar kendini gste
rir. En nemli ye
nilik, Minos Line
ar A yazsndan t
retilen Lim'ar B ya
zsnn olu u m u
dur. Bu yeni ya/
sistt'ini, !.iuMr 1$,
saraya .iit mal var
iklarnn kayde
(hhnesi i.in kul
lamlmr.l
Hu
m e tn h 'in d h ,
M\'h'i ^ nn.u .ra
nhi|v ^ un.III (hh
Res. 19. K nossos linnnuln Inlnnnnc^- nni/
m hl(h)'',11111/ en
slhdi lir unphora.
e I !e 11 .e !11d 11
Knossos saraynda, Linear HYaztl y.klal- '(MM) kl l.hlel )',nr.
gna karlmtr.
Knossos'ta, bu ada yeni bir keramik '.lh y. .lhn, d.iha
dorusu, devralnmhr. Aslnda bu slil, Yeni s..yl. (,ag Minos
slbunun bir geliimi ise de, CariTte haka hi<, h yeuk' karm
za kmamakta, fakat Peloponnesos'ta j>,orlmekle(hr. Haz arah-

(>l

rclar, bu gerei, Yu
nan ruhunun mantk
sal berrakl ve simet
ri eilimini (biraz da
abartyla) sezinledik
lerine inaulkl.n yeni
slpta, esin kayna
nn Minos tleil. Aka
gelenei oklna bir
kant ^jeklinde yonmlam.kl.Krl.r,
Mu, si)/ edilen
Kes. 20. K nossos lim annda bulunm
"Sar.y Uslnbn"mn li
Saray slbunda bir ki/liks.
pik k.p lornl., d^.
dnk ken.rl j,eni:j ,/. s.hip li kulplu amphora; torba ekilli
botlr .l.b.slro vederii, k.irinli kyliks'lir. Ssleme motifleri, sti
li/e etlilni VDulli veya volitsiz papirs iekleri, zambaklar,
s.nn.k yapraklan, vanluzsz kollar kap gvtlesinin iki yanma
simetrik yerletirilmi biraz stilize eilimli ahtapotlar, Nautiloslar
ve nadiren balklardr. Denizle ilgili, r., su yosunu gibi kk
motiflere hi rastlanmaz. Ssleme, snrl alanlar iine yaplmayp,
genellikle bir btn halinde tm kab devaml veya belirli gr
sahalar oluturarak evreler. Bylece, r., amphorann kulplar
arasnda yer alan ksmlar bir Nautilos veya Papirs ieiyle ve
bir rozetle doldurulmu olabilir. Knossos saraynn bat kanadn
da ve evresindeki baz evlerde bulunmu olan kulplu saray
amphoralar ile pithoslar, bu dekorun en sekin rneklerindendir.
Sz edilen betimler yansra ifte baltalar ile papirs relieflerine
de rastlanr. Ayn aa ait dier kaplarda miferler, sekiz ekilli
kalkanlar grlr. lk kez, -belki duvar resimlerinin etkisindekular da vazo resimlerinin ssleyici esi olarak kullanlmlar
dr.
Genel anlamda, anti natralist bir eilim ve salt ssleyici ama62

i'. ynelik ekllee

(lo.';, y.ln/ K..
rc's i.ll)ii)(l.i) l.
maniiyle l.M m
tarztI., go/lemnek
tetlir. Ahl.poll.n ve
bitki molilleri l>.
zan zellikle hiin
ardsra dizilmi ve
y. karlkl tli/en
lenmi olarak- hir
nceki an canllk
ve hareketini yava
yava kaybetmekte
ve yen iden soyul
Rcs. 21. K iossob liiiii blnr Snrny
m o t ifl e r e dini slbunda srnli.
m ektedirler. V./o
resimlerindeki kular eitli trlerden seilmilerdir; >r., keklik,
sln ve su kuu. Tabi ki, ekillerin kendi iinde geliimiyle hel
lenmi bu nitelikleri ayrlamaz ve Aka rkna .lit i))*,tkiin eli- r.ne
balanamaz. Muhakkak, Myken gmenleri olm.d.n d. hm ve
din balardan kurtulmu Cirit Sanat, lpk nceki donemled
olduu gibi yeni formlar .am vt' n.lm.li/min Im 111)1. .ml. 11
denendikten sonra, yeni tloni do.l hir );ecl- llMe m l.y. .hni.
olacakt. nk bml.r, ( h isli.m /e vo'.'m ..helh ..l- l..r
gibi, aralarnda bams/ s.m.ln s.lmdj'. k t |i|ii
Bu an duvar rt'simleinde de .lym .nl .lm.l .l er.lm ),o/
lenir. Knossos'un gt'iu'l k.my. );on' h evede d/elene l.hl
odasnda tanrann bc'kileri ol..k, ( .nlol., h h.l yey. kr.
lieye ait olan*- tahtn iki y.mmtl. helimlemmled ( .rilonl.n
yeleleri Papirs, spiral ssler ve iD/elleden y.plmlr. Hi tleiz
*

Artk bu tahta, tronk'rsr.sul. I.m n,,imimi'|>iI.imI'.imi Ii-mim1 oIi'm b.iij r.hibo(kralie?)'nh oturduf k.bul illu'kli'ln ((,11 )

6.1

Ki -'. "

'llin/ t l^lliii Alihstro".

niDlifi 1)1.111 N.uiIds, Kiidssds'I.i hir h.k. duv.r resminde, su yo

sunu ilc' tU'j.il su k.m ik- Itir .r.ul. gst-rilmitir; Nautilos'un
koll.n tl. trtkl, tl.l-l gihi il);in, hir k-n.r y.psna sahiptir. Bu
tlou-me, slnnl st s.lonnH eklindi'ki byk kalkan ile bat gi
riinin p.r.lar h.lind-ki boa oyunlar betimleri ve taht salonu
nun on odas ile st kral salonunun duvar resimleri de girmekte
dir. Bu an tipik bir zellii damarl alabaster levhalarn boyayla
taklididir.
Knossos yaknlarnda, Zapher Papura'daki baz mezarlar ile
sopata'daki mezarlarn ou, ayrca Venizelos Sanatoryumu ev
resindeki, Hagios Johannes'teki, Katsamba'da, Kairatos'un az
yanndaki limana ait mezarlar ve dierleri bu aa aittir. sopata'daki Kral mezar, dikdrtgen gm odasyla belki biraz daha
erkene aittir; fakat kullanm sregelmekteydi. lerinde, bazan
mavi veya beyaza boyanm tahta larnaks'lar kapsayan, oda me
zarlar sk grlr. Esas gm yeri, dipte, ta levhalarla kapatlm
veya yana doru kaya iine oyulmu olan kuyu mezarlara da rast
lyoruz. Genelde, kl, karg, mzrak, kk bak ve ok gibi
silhlaryla defnedilmi sava mezarlar ounluktadr. Bu a64

L l- t'

IV II

M l l l l l ' h l l l l l l l l l l h u IH I II l h l I ll ll

Leu. V II b. Knossos'tn bir ilir tn:,.

I T. IV'lllti. Kosfs'tin,
iiiiiliih/iinlii litlios.

Lev. IV III b. K nossos'tan,

fih lii iikrobni.

Lcr. IIX. Piiiii>loi-'lnii. Hilki ll-li(biiiitli iir

L cik IX. P alaikastro'dan , D enis sl bu n da bir vazo..

da, kibzann altnda iki yanda yatay uzantlara sahip havar yeni
bir kl formu ortaya kar. Sanatoryum yaknndaki bir mezarda,
stnde at kuyruu veya sorgu iin bir tepelik yer alan, yanaklkl bronz bir mifer bulunmuijlur. liada'da sz edilen ve Kara Yu
nanistan'nda nu'klc'ri olan Myken miferlerine benzer, yaban-'
domuzu diinden yaplni} bir baka mifer de Knossos yaknla
rndaki Zapher Papura'la bir mc'/arda gn na karlmtr.
Bylece mezarlar da M ( ). l'l'>()'lcn itibaren Knossos'ta hkm s
ren savac Akha halknn bir go mmn vermektedir.
Kno.s'ios S.riynr S on T a h r i b i

M. 1400'den hemen sonra, kc'vainikle, Saray slbu, daha ema

tik ss motifleri ieren, gc'limi bu ekliyle sinerken, Knossos Sa
raynda son felkc'I mc'ylana geldi. ( )ucleri bu fc'ikel, ya tpk
daha evvelki ykmlara lU'ilc'n olan lepremlc'i gibi bir zelzeleye,
ya da Kara Yunanistan'ulaki varlna inanlan Minos yt)netimine kar ayaklanan Akhalarm islils;na balanyordu, li ikinci leori, bir zamanlar boyun eenlc-rin, Minos kuvvc'tini alt c'tnu'leri
eklinde yorumlanan, Minotauros'u ldren Theseus mythosuyla destekleniyordu. Fakat Knossos yazl tabletlerinin zmyle,
saray tahrip edildii esnada, Knossos'ta zaten Yunan dilinin ko
nuulduu vc bir Akha ynetiminin hkm srd kantlan
mtr. Bu nedenle, Knossos'taki Minoslam Akhalar ile Yuna
nistan Akhalarnn att kabul edilmedike, bir Akha igaline
ilikin tez pek inandria deildir. Knossos sarayn son tahribine,
burada oturan Akha yneticilerine kar, Minos halknn ayaklan
masnn neden olduu fikri daha da zayftr. nk, dier saray,
kent ve kk yerlemelerin, daha nce yokolduunu kabul etti
imize gre, M. 1400'lerde Girit'te Knossos'u e!e geirebilecek
bir Minos gcnn varl olduka phelidir.
Her ne olursa olsun, genel kanya gre, M. 1400 yllarndan
sonra Knossos'ta, eski yerinde bir saray mevcut deildi. Buna kar69

t bir gr Bicgen ve zellikle Palmer ortaya atmtr. Onlarn

teorisine gre, Akha igaline baladklar M. M'deki ykm
dan sonra saray, Akha yneticilerinin konutu olarak kullanlm
tr ve buna gre son tahribin, 200 yl kadar sonraya tarihlenmesi
gerekmektedir. Bu gr, Knossos'ta gn na kan Linear B
yazl kil tabletlerin, M. 1200'te tahrip edilen, Peloponnesos'un
batsnla, lylos'laki Myken saraynda bulunanlarla yakn ben
zerliine (.layanmaktadr. Gerekten Pylos ve Knossos tabletleri,
gerek form, gc-rekse yaz ve tekstlerde kullanlan dil alarndan
ayndrlar. Hu karlatrma, Palmer'in dncesine gre, Knos
sos yazl lahU-lk-rinin, tpk Pylos tabletleri gibi Ge Myken a
na ait olduunu v- Knossos saraynn, son gnlerine tarihlenen bu
tabletlere ), ore, Myken ann sonlarnda, Dor istils sonucu
tahrip edikhini gsli'rnc'kli'ihr.
'i'ezini tk'sli'kk'ini'k iin r.lni'r, F.vans'n kendi not defterleri
ne- ve ekihintk-n M.i kc-n/i-'nin y./d kaz raporlarna bavurth. I.lu-r, hunl.rtk v- liv.ns'n n-rc-llii ilk Knossos kazs raporkrnuk, v- d- k./ sonuml.ki g-ni yaymla, Myken a tabak.krnda, l.iu-ar H lahk-l gruplan bulunduuna dair deliller sap
lad; ayrca Evais'n kendisinin de baz tablet gruplarn Mvken
ana tarihlediine ve kaz raporlarna gre Son Minos III kapla
rnn sarayn tabannda, eitli yerlerde bulunduuna dikkati ek
ti. Bununla Palmer, yapnn, M. 1400'den M. 12.y.yla dek
uzun bir sre kullanlm olduunu ispata alh. Evans'n konu
ya hakimiyetini ve gvenilidiini pheye dren bu tez, byk
tarhmalara yol at. te yandan, kendini devaml gelitiren GiritMyken uygarlnda, lx3yle uzun bir zaman dilimi sresince, yaz
da ve dilde bir durgunlua inanmak zordur. Belki, Knossos'un so
nunu daha gcx;, Pylos'un tahribini buna uyarak daha erkene tarihlemek, her iki kil tabletler grubu arasndaki zaman farkn azalta
bilir ve benzerlii daha iyi aklayabilir.

70

4. BO LU M
S A R A Y L A R SO N R A S I A V E Y A M Y K E N A C r

Akha K olonizasyonu
Knossos Saraynn tahribi, kltrel geliimi kesintiye uratmad.
Fakat M. 14'den sonra adann kltrel etki alan darald. GiritMyken uygarlnn merkcvi, artk adann kendisinde deil, fakat.
Kara Yunanistan'nda, ()/ellikle Peloponnesos'ta bulunuyordu,
Orada, Kyklopik duvarlaryla antsal kaplaryla ve saraylaryla
Mykenai veTiryns'n (.ltkinli akropolleri ykseliyordu; ayrca
krallar iin grkemli Tholos nu-zarlar ina edilmiti. Benzer sa
raylar Pylos'ta, Thehai'de, Kop.is gl kysndaki Gla'da ve mu
hakkak Kalydon, lolkos vc- Sparla'da da vard. Yerlemeler, tah
kimli akropoller ve mezarlar, Mitlc'a ile Argolis lx)lgesindeki Asine'de ve dier baz yri'lenU- hlnmlr. I )uvar resimleri, fiklii oymacl, mimariyi- bal ta kabartmalar sanal, nadc-n lin
can ve kamalara kakma iilii gibi ln ( .iril kokc'ili s.n.ll.r. Yini Saraylar anda Kara Yun.misi.m'n. )>,cmili v- or.ul. h.l.
uygulanyordu. Girit'te ise hu eil s.m.l -s- U-riu- .rlk U-k lk
rastlanyordu. Yalnz, muhakk.k k .ul.ul. kr.ll.r v.nl. Hu,
Knossos Kral Idomeneus nderliiuU' hiyuk hir Ciirit donanm.
snn Troia savalarna katlmasnd.m .mlalmaktadr. Fakat tm
Akha krallarnn en stn olarak "allm bol" Mykenai kral k.bul
ediliyordu. Ege havzasndaki Minos kolonilerinin yerini Myken
kolonileri almt; (Msr'da-Amar.rda, Suriye'de ve Sicilya'da
bulunan Ege anak mlei, Girit yerine. Kara Yunanistan'ndan
gelmiti. Girit sanatkrlar, kendi v.l.nl.rndan ok darda. Ka
ra Yunanistan' ve belki de Msr'da altlar: Amama saraynn

71

sslemeleri, konularn doadan alan Minos duvar resimlerinden

etkilenmi grnmektedirler, Y. ng.)
imdiye dek Knossos'ta, bu aa tarihlenen bir saray kefedil
medi. Mutlaka, Girit'teki Myken yneticisinin ikametgh, harabe
halindeki saraydan, yakn evrede baka bir yere tanmh. Yk
lan eski Minos yapsna da zel kiiler sahip kt; bunlar baz ksmlan temizlediler, ereti ekilde onardlar ve ksmen de asl pla
n, yeni duvarlarn yapmyla deitirdiler. Bu, Evans'n tanmyla
"yeniden igal" (hg. Reoccupation, Alm. Reokkupation, n.) a
idi. Gney iropylaion, Pithos'larn konulduu bir magazine
dntrld, gneyindeki meknlarda da oturuldu. Kuzey giri
koridoru ile batsndaki magazinler, "gmrk yaps" ve "okul
odas" denilen meknn evresi de iskn edildi. Kralienin daire
sindeki k kysmn giineyine bir mleki frn kuruldu. K
k ifte baltalar tapna da Yeniden gal ana aittir. Genelde,
bu yeni yerleim olduka fakir grnmektedir; hibir kral karak
ter tamamakla birlikte, Evans'n kahl ettii kadar da nemsiz
deildi. Knossos'taki kk saray da ayn akbete uramhr; bu
rada da tapnm yerleri eski klt meknlarnn ykntlar, zerine
kurulmutu.
Myken tipi bir Megaron, imdiye dek Knossos'ta bulunmam
tr. Fakat bu tipte byk bir yap Hagia Triada'da bir Minos villas
nn zerine. Saraylar Sonras an ge bir dneminde yaplm
tr. "Agora" denilen n ksmi stunlu yanyana bir dizi magazin,
yerlemenin baz ksmlan ve bir klt mekn da, megaron ile a
datr. Bir Myken megaronunun kahntlarn, I\I. Platon, Tylis
sos'ta saptamtr.
Khondros Viannos yerlemesi, sarayiarm tahribinden hemen
sonraki aa tarihlenir. Saraylar Sonras an en erken dnemine
ait itinayla yaplm evler, Palaikastro, Zakro ve Gurnia'da mev
cuttur. Herakleion yaknlarnda Poros'ta ayn dneme ait kk
bir klt mekn ve banyoya sahip bir ev ile ayn evrede bulunan
keramik, Knossos'un liman kentinin bu ada hl varolduunu
7?.

vc Kbrs ile ticaret yaptn gstermektedir. Knossos ve IMaistos

kentlerinde de, (Zapher Papura ve Kalyvia'daki zengin nekropollerden anladmz kadaryla, Y. ng.) yaam olduka canlyd.
Akhalarn, Saraylar Sonras a sresince Girit'i kolonize et
mi olduu. Yunan mitolojisinde korunagelen Myken ykleriyle
de dorulanr. Geleneksel anlatma gre Agamemnon, adada
birok kent (Pergamos, Lappa ve Tegea) kurmutu. Akhalar,
Polyrrheneia'nn kuruluuna katldlar. Keza, Mykenai ve
Messene'den kolonistlerin yollandndan bahsedilir. Gortys,
Arkadia vd.. gibi Peloponnesos yer adlarnn Girit'e aktarlmas,
byk olaslkla Akhalarn adaya yerlemelerine baldr. Yeni
gelen Akhalarn Yunan ncesi halk olan Eteokretler (yani gerek
Girit'liler) ve belki daha baka halk gruplaryla da birlemesin
den, Myken anda, Homeros'un anlatmna gre deiik diller
konuan Girit halk olutu. Homeros, Girit'in o zamanki sakinleri
arasnda Pelasglar ile Kydonia'llar da saymaktadr; bu sonuncu
lar bazlar tarafndan Yunan ncesi halk, bazlarnca da, belki da
ha doru olarak, Myken anda Girit'e yerleen Yunan soyu ka
bul edilirler.
Troia savana katlan Girit kentleri arasnda, 1loniTos, Knos
sos'un yansra Gortys, l.yktos, Miletos, l.yk.stos (muhtemelen
Vitsiles'in yerinde. Kanl Kastelli yaknlarnda kuruluydu), llaistos ve Rhytion (Rotasi)'u da saymaktadr, fjiphesi/ ki, Girit'li
Akhalarn denizar st'ft'rleri bazan baka taraflara da yneldi.
M. 12()()'lerde Msr'da "Deniz kavimleri'nin istilsndan sz
edilir. Bunlar arasnda, ilgili Msr yaztlarnda, Pulesata, Zakaru
ve Akaivasa'lar saylmaktadr. Pulesata'lar allageldii zere,
Tevrat'ta byk olaslkta Girit anlamndaki Kaphtor'dan, Filis
tin'e geldikleri yazan Filistin'lilerle zdetir. Zakaru'lar belki,
Myken anda yeniden yerleilen Zakros ile, Akaivasa'lar ise
Akhalarla ilikilidir.
Girit'in Akhalar tarafndan kolonize edilmesi ve Peloponnesos
ile ilikilerin kuvvetlenmesi sonucunda, bat Girit'in, zellikle.
73

bugn Hanya'nn bulunduu cn bat ksmn gelimesi iin elveri

li artlar saland. Daha nce deinilen Akha kolonilerinden Pergamos ve Polyrrheneia da bu yrede kurulmulard (Yine orada,
bugn Platanianos veya Keritis denilen lardanos nehrinin kenar
larnda, Kydonia'llar oturuyorlard, Y. ng.). Kolymbari ve Stylos
yaknlarndaki yerlemeler ile mezarlar gibi Myken a kalntla
r bat Girit'te olduka youndur; Styrenius ve Tzedaks (nemli
bir Yeni Saraylar a yerlemesinin devam niteliimle, Y. ng.)
ilgin bir Myken yap grubunu, son yllarda Hanya (eski Kydonia)
yaknlarndaki Kastelli mevkiinde kefetmilerdir.
M e z a r la r
Saraylar Sonras an b.l.ngKiml. likey kuyu ve y.n olal me
zarlar, Knossos'm lU'kropol ol.n /.pler r.ipnr.'l. kllanlmay. lev.m -dlmtr. I .k.t mv.r y.pl. l. mev ittr. ats yak. tono/ (Alm. k.j;);i'wolH', Inj;. ( oH-lIrl v.nit, n.) ile kapatl
m lortgen pl.nl hn nuv. oi I.im I >.n.m.rl., hr dieri de Maleme'de hilunmtn. Yv.l.k pl.ml knhU'l mvarlara, Arkhanes'te, (I lagioi l'heoloroi'l. I lu'i.pi'tr. evresi-, Akhiadia'da,
Y. Alm.) ve Seteia evresiuleki Sph.ki.'l., Apolulu'la ve bat
Girit'te Stylos'ta rastlyoruz. Bu al. k.y.y. oyulmu oda me
zarlar ounluktadr. (Rethymnon yakmul.k Armeni'de, Tzedakis tarafndan son yllarda kazlanlar ok ilgintir, Y. ng.) Bu
eit mezarlar genellikle, pimi topraktan yaplm k tip larnaks
iermektedirler: Biri bugn kullandmz banyo kvetleri for
munda, dieri drtke kutular eklindedir. Ayaklan ve semerdama benzer birer kapaklar vardr. Larnakslar Hanya evresinde
nadirdir. Muliana'da, Seteia yaknndaki Photula'da ve Kritsa ile
Tylissos'takiler gibi tek tk l yakma rnekleri, Myken ann
sonlarna doru ortaya kar.
D u v a r R e s im le r i ve K e r a m ik
Duvar resimlerinden ancak birka kesinlikle bu aa tarihlenebilir; Bunlardan biri Hagia Triada'daki Myken tapnann, yunus
74

>

<J

>

P.,LI--

r I

t.<

f"

P i m i to p rn l< h r I n i l . h r k h n u - . - < v

in rl

-mm,

i f i f i l'i k u lu n i l
K a i k h l l n r . k u r h n ^ , i : i n l l i l n I " ^nkn ^ u l r . l

vc ahtapot tasvirleri boyanm Stko t.h.nuh

Saraylar Sonras kcramiiii' I'"
<^^ >>>
M. 1400-1300), Saray nshb" c,t'U'nc)\ .levam clcr. n ag
Knossos'un tapmak mc/armla hnMnnur.. hr kap ,;rnbundan,
ScllopuH Gypsades tepes, ve Kalyv.a kaplarndan, ayrca
Kamilari, Palaikastro ve ( i.rna'd.m t.myon/. H.nlar, u kulpm
amphoralar, zengi va/olar, alahaMronlar, yuvarlak azl tcst75

cr, ieler, pyksisler, bardaklar, ortas delik kapakl tts kaplan

ve kraterler iermektedirler. Bir nceki an ss motifleri daha da
ema tize edilmitir. Ahtapotlarn kollar, sekiz tane yerine bazan
alt, htt drte indirgenmi ve abarhlarak uzatlmlardr; papi
rs iekleri daha da bozulmutur. lk kez Saray slbunda ortaya
kan kular, zellikle uzun gagal su kulan, arhk ssleyici motif
olarak sk kullanlmaktadrlar, tpk balklar gibi.... Dou Girit'te
tipik bir teknik zellik, kap yzeyine, dekorasyona fon oluturan
beyaz bir astarn srlmesidir.
Salt s.slemeye ynelik geliim vc sus nohtlerinin fakirleme
si, hir sonr.ki ala, y.ni M(). V y.yld. (SM III H) da devam etti
ve j',ili'n-k arll. Ieknik .ul.n h.klrs. kiT.mik fevkalde, pime
iyi, k/!k.hveren);i renk (.nl ve [i.l.klr. Bu, tek formlu
hirikul.ule ker.migin, Mvke kllrunuM iTtii, her keye yayllj',1, "Myken Koinesi" .guh, Ku s.lh.y, Knossos'ta bulun
mu zengi v./ol.nl.m ve (, ille H.ll.l.r l.pn.iinin kaplarndan,
ayrca Milalos, lai.ik.slro ve loros'l. hi .ui.k ukurundan kan
kaplardan tanyoruz. Ahl.poll.r .rlk, k.h sar.n basit dalgal
hatlara dnmlerdir, 'lck kulplu ve ks. .lyakl kadehler, yal
nz st ksm dekore edilmi kk zengi vazol.r, byk hantal
amphoralar vd.. gibi kap formlan vardr. Bu .m, Chrnia, Palai
kastro, Episkope, (Armeni - Rethymnon Civar-, Y. Alm.) vd..'de
bulunan lhitleri, boa ve nadiren de av vc araba yarlar lasvirleriyle sslenmitir; bunlarn yansra ifte baltalar, boynuz iftleri
ve Grifonlar gibi klt motifleri de grnr.
Saraylar Sonras an son dneminde (SM 111 C; M. 12()()1100) "Ambar slbu" (hg. Granary Style, Alm.-, n.) ortaya
kar; bu Mykenai Akropolisinde bir yapda bulunan kaplardan is
mini alr ve gayet seyrek yatay bantlardan oluan sslemeyle karakterize edilir. Onun ada, motiflerin ok sayda izgisel erit
ler ve katmerli bordrlerle evrelendii "Sk slp" (hg. Close
Style, Alm. Dichte Stil, n.)'tur.
Sslemelerdeki bu an vurgulanma, motiflerin tm gerek
76

grnmn yok eder. Dikta mainiMiul. Imlmn;, b ki|i

zerindeki ahtapot nendeyse farkedilemez; /im en .1/ on k l.c
yakalama koluna sahiptir.

Plstik

Ayn eilim, plstikte de gzlenebilir: Balangta bilinli olank,

doadaki eklin deitirilmesine allmtr. ehre hatlar ile
vcdun baz uzuvlar vurgulanm ve ar byklkte oranlar
kazanmlardr. Bu geliimin fazla natralizme kar bir hareket
olduu, daha Yeni Saraylar a sona ermeden balamas ile ka
ntlanr. Pimi topraktan veya bronzdan yaplm kk idoller,
bir nceki an canl duru ve atak hareketlilie sahip idollerinin
aksine, donuk, kat ve dinamizmden yoksun bir ifade tarlar. En
erken rnekler arasnda Mavro Spelio'dan kk ocuklu tanra,
Palaikastro'dan dans eden kzlar ve ifte Baltalar Tapnandan
tanra ile adonntlan heykelcikleri bulunur. Daha sonra, bir tanr
ann pimi topraktan byk klt idolleri ilk kez Gazi, Gurnia,
Gortys ve Pankalokhori tapnaklarnda ortaya kar. Bu dnemin
stilizasyon eilimi, eteklerin dikey bir silindire indirgenmesi ve
yukar kaldrlm kollarn kalplam dinsel jestlerinde kendini
gsterir. Bundan sonraki geliim basamanda, Minos ann
sonlarna ait Karphi idollerinde olduu gibi, boyun anormal dere
cede uzatlmtr; uzun burunlu ve geni eneli yzler irkindir;
ayr yaplm ayaklar, silindirik etein aklklarndan grnmek
tedirler. phesiz bu bir yozlama dnemidir. Seteia'da bulun
mu ta modeller bu tip (olaslkla cam hamurundan, Y. ng.) fi
grlerin yapmnda kullanlmlardr. Karphi'de de bu an so
yutlatrma eilimini gsteren araba biiminde bir rhyton ele ge
mitir. Arabay eken kzlerin ne gvdeleri ne de bacaklar var
dr; balar dorudan arabaya eklenmitir. Hagia Triada, l.tsos
ve dier yerlerde bulunmu pimi topraktan kk figrinler, li'
Saraylar ann erken dnemindeki oranszlk ve ekilsi/lir lo
n gstermektedir; gzler kk kil kreciklerle bclrlMii'.l
77

balar yukar kaldnlrin vc ayn zamanda arkaya atlmtr,

omuzlar bazan ok gcnitr. Hagia Triada'dan (tpk insan idollcri
gibi tutukluk g s t e r e n , A l m . ) ok sayda boa idol kmtr.
Sfenksler ve Kentaroslara da rastlanr. Tipik Myken idollcri ara
snda, Kara Ynanistar'mda sk, fakat Girit'te nadir rastlanan
"Kanatl idoller" (Alm. 'Flgelidole", n.) denilen bir grup var
dr. Bunlarda yukar kaUk kollar eniatize edilmi ve tpk kanat
eklini almianlr. HyU. idoller Phaistos, Gortys, Tylissos ve Mi
rabello korle/i evresiuo bulunmulardr. Fildiinden yaplm,
sava balar, havvanlr ve sHlize edilmi aalar betimleyen
nemli paralan '^akeile-kis, Arkhanes yaknndaki Phurni me
zarlnda );m j^.na k.rmtr.
M ela l jilijii ve M h r le r
Arklanes'ti'i ve /apler|\||mr.'l.m liir mezanlan bu aa ait e
itli bronz ara j;eif bil nmekteilir. Ayn mezarlardan vc Palai
kastro, Skl.ivi ve Mliau mczarlarulan, liirka yeni bir tip olu
turan kllar ila kmt. Bunlar artk boynuz gibi kntlara de
il, fakat aa dk oimzlara sahiptirler. Mzraklar ok azdr.
Tek tarafl drtke ulu veya ift tarafl yaprak biimli usturalar
da vardr.
Ziynet eyalar arasni., nltn varaklardan Nautilos veya rozet
eklinde yaplm tek tek motiflere sahip gerdanlklar, bronz ze
rine altn kaplama yzkler, fayans veya karneol boncuklu kolye
lere rastlyoruz. Bu tr incevherat Zapher Papura, Arkhanes,
Phaistos vd.'ndeki mezarlarda bulunmutur. Bunlarn yansra
fevkalde iilie sahip paralar da mevcuttur: r.; Photula'dan
(Seteia evresi) habbe tekniinde yaplm altn yzk ile Mavro
Spelio (Knossos yres)'dm boa ba eklindeki kpeler.... Muliana'da bir mezarda da ehre hatlanna sahip olmayan sade bir al
tn maske ele gemitir.
Saraylar Sonras ada, ta vazolara ve iyi kalitede kandillere
nadiren rastlanr. BunlarcJan birka (ku yuvas ve anak iekli

kaseler, Y. ng.) anlald zre nceki devirlenlen miras olarak

korunmutur.
Saraylar Sonras a sresince mhr oymach yaratc g
cn kaybetmitir; nceki formlar tekrarlanm ve yozlama balamhr. lk safhada hl yar kymetli sert talardan ilgin betimlimhrler yaplyordu. nceki ada olduu gibi, boalara sald
ran aslanlar, yahan keileri, klt sahneleri ve tanrlar tasvir edil
mitir. Tipik olan, hemzaman vazo resimlerindeki motifleri anm
satan stilize papirs litkisi ve su kularnn bunlara kahimasdr.
Avn durum detaylar hir yana braklarak yalnz ana batlaryla
belirtilmi birka araba betimi iin de sz konusudur. Mhr ta
lar genelde lentoil veya amigdaloid biimdedir; (fakat silindir
mhrler de varlr, Y. ng.) Sanatkrlarn artk ham maddeye t
myle hakim olamadklar ',o/lenmektedir. Figrlerin uzuvlar
vcuttan zlm gibi gormmektedir. Uzun boyunlar, kah ve
kaba duru, hemzaman plstik eserleri hatrlatr. izgisel motifler
de tekrar kullanlmaya halanmtr. Minos uygarlnn dier
kollan gibi mhr oymacl da hoyle e sona ere
Son
M. 13. y. yln ortalanndan sonra, en akla yakn teo iye ),ore, ( )rta
Avrupa'da balayan kavimler kaynamas. Kara >'unani'.tan'ma
doru bir g dalgasna neden oldu. Myken uygarlnn, lylos,
Mykenai-aa ehir, Zyguries ve Argos I leraion'u yerlemeleri
gibi pek ok merkezi tahrip edildi. Fakat asl ykm, Ciirit Myken
kltrnn etki alan dnda kalm kuzeybah Yunan kavimleri
nin, yani Dorlar, Aitolia'llar, Phokis'liler ve Lokris'Iilerin, gneye
ilerlemeleri ve Akha kabilelerini yerlerinden srmeleriyle, M ( ).
1150 ylnda vuku bulmutur. Akhalar, lon ve Aioller olarak lige
adalar ile Anadolu kylarna yerlemitiler. Mykenai ve Tiys
akropolleri arhk tamamiyle ele geirildi. Eski halk yalnzca Arkadia'da kald. Bu Dor gnn bir yanksn, anhk yazarlarn lethi "Herakles oullarnn dn" mythosunda buluyoruz. He
79

men sonra, Pcloponncsos'u ele geiren Dor kavimleri Girit'e

uzandlar ve adann hl yaayan eski kltrne son verdiler.
Girit'in Minos ve Akha halklar tmyle yok olmad, yeni ge
lenlerle kart ve giderek dil asndan, daha kuvvetli ve politik
gce sahip Yunan-Dor kavimlerine uyum salad. Yalnzca eski
Eteokret unsurun bir ksm uzun sre kendi dilini korudu. Bu
zellikk- Dou Girit'te, Praisos evresinde rastlanan bir durumlur; bur.Ka Yunan alfabesiyle anlalamayan Yunan ncesi bir
dikli- ya/lm, yalnz Arkaik aa deil (M. 6. y. yl), M. 5. ve 4.
y. yllara ila tarihk-u-n yaztlar bulunmutur. Dier eski halk
gruplar, i asth t-vrt-siK-ki Karphi'de olduu gibi, yozlam
kiltirk-rini Mrlnitkk-ri, sarp da doruklarna kamlardr. Bu
safhay Shminos v-ya rrologt-onn-trik olarak adlandryoruz.
Karphi, Kavsi, Vroka-tro, l y,aMos, lhrali, Kurtes vd.'de kk
lorlko- vt- khH-l m-/arlar varlr. Kt-ramikte Minos kap form
lar, yani liz-ngi vazolar, kk v- byk krat-rk-r, srahiler, barlaklar ile Minos ssk-me molifk-ri fakirk-mi v- bozulmu ekil
de srmektedir. Teknik adan keramiin kalil-si liiktr. So
nuta dekor, genler, yarmdaireler ve bantlarla snrl kalmtr.
Fibula veya engelli inelerin kullanm artmtr ve giysilerdeki
deiiklie iaret eder. Demir de artk (let ve silh yapmnda
bronzun yerini alacak kadar, Y.Ing.) yaygnlamtr. llerin ya
klmas da gelenek haline gelmitir.
Bu zc k dnemi, her tr sanatsal faaliyetten yoksun,
karanlk ve hemen hemen barbars bir a etkisi uyandrmaktadr.
Hayatn, savalar ve stnlk kazanma gayretleri iinde perian
gc'tii anlalmaktadr. Fakat dier yandan, Dor Polis'inin, azimli
fakat kat kurall saval yaam tarz i!e yeniden bir sanatsal yk
seli devri de balamtr. Ve yeni bir dnya yaratan tm bu dei
imler arasnda adaya, kral Minos'un hkm srd, bar, bil
gelik ve zenginlik timsali olan uzun bir an bilinciyle, eski gr
kemli gnlerin sonsuza dek devam edecek hreti hep elik etti.

80

H ' ^

L e v . I X I . 7'i//.s,siis'/i//i li v i i r h fi^iir.

L cr. IX Ii. Ko^so'tn Yilniili Tnnni;it.

LiT. XIII.

Kiiossls'tnil iiiirni'-iiiiii i iiizireii ini'k.

I.C O . IX IV . Kiios^os'tnii bon ba.

5.

BOLUM

M N O S D N

M evsim lere Gre Bitki Dtuin* vo Tansal V arlklar

lkel kltlerin nemli birorl.k i))',csi ol.m "lulki lonumu", phe
siz Minos dininin de es.su ohr.l vonlu I rl- nil-, ;.;mz insa-

Rcs. 25. l ngin Trindn'dan,

C c Tnn v hir nsin
betim leyen nnihiir bnsksi.

RiS. 24. K ydotm 'dn u , ki nslm

znptcdei C e Tntr
tasvirli tniihiir.

nn doaya yabanclatrmhr ve mevsimlerin srekli dairesel

dnm, kentli birini pek az etkilemektedir. Hemen hi kimse to
hum ekme ve hasat zamanna dikkat etmez veya bunu nemse
* liitkisel dnm, mevsimlere gre bitki rtsi'mdeki srekli deiimler. Aln.: Ve
getationszyklus; ng.: Vegetation cycle (liitkisel dnm emben= Bitki d
m. n.)

85

mcz. lk a insan iin bu durum tamamen farkldr. Mevsimlerin

birbirini takip edii ve bitkilerin esrarengiz ekilde yeermesi ve
solmas, insan derinden etkilemitir; zira kendi varoluu bunlarla
dorudan ilikiliydi.
Her yl doann lmn, "acaba aalar tekrar meyva vere
cek mi?, ekilen tohumlar gelecek baharda yine yeerecek mi?" di
ye korkuyla sorarak, byk bir endie ile yakmlan izliyordu.
mitsizce bekledii mevsim dnm, onu lyk liir sevince gark
ediyordu. Sadeletirerek diyebiliriz ki, hyglanlaki hu deiim,
bitki leminin, her yl Men ve yeniden h ili'i .ntrsal bir ocuk ve
ya gen bir tanr olarak ahslanhrlmaMna yol at. Doann ya
ratc gc de, lier yanlan yaln/a liir Krolrophos -kollarnda
ocuk tayan ,nu deil, lakal ayn /amamla Clen Tann'nn ei
olarak grlen bir "Ulu Ana" hviyetine hrnd.
Knt^.l Dn, yani t.nr.nn tanrya k.ivumas (tanr, allagi'llii /ere dnden hemen son
ra ohiyonlu), topran [lereketini sim
geliyordu.
Ayn nitelikte iftler, deiik isim
ler altnda dou dinlerinde de vardr;
Kybele ile Attis Kk Asya'da; Anat
ile Baal Suriye'de; sis ile Osiris M
sr'da; tar ile Tammuz Babil'de; Dumuzi ve nanna da Smer lkesinde
tapnm gryordu. Aphrodite ile
Adonis, Demeter ile lasion bunlarla
. 26. K i
hi n C c
karlatrlabilecek dier iftlerdir.
T atn tasvirli
Muhtemelen bu din inanlarn
nnihiir basks.
gelimesine, bolluk ve bereket sala
dna inanld iin merasimle kutlanan gizemli dn trenleri
yardmc oldu. Kral ile bir rahibenin byle bir dn, Babil'de
Yeni Yl enlikleri srasnda kutlanrd. Htt bugn dahi Yuna
nistan'n baz blgelerinde benzer Gelin Karma ve Dn tren86

cri ilc lm vc dirili merasimleri yaplr.

Fakat gen tanr, Yunan ncesi dinin >lmlu tek ul'.l v. li)',
deildir. Anlaldna gre, Yunan ncesi halk avn /.m.ml.
gen bir doa tanrasnn lmne vc yeniden douun, m.m
yordu. Elcusis'in ana-kz tanralar* olaslkla Yunan oiu i -m
kcnlidir; mutlaka Yunan kavimlerinin geliinden ok >ncc Yun.
nistan'a tantlm olan tarm rnlerinin yetitirilmesi ilc onl.n
mythosunun ilikisi bunu kantlamaktadr. ki tanray tanrsal
bir ocukla gsteren, Mykenai'da bulunmu fildii grup, bu inanc
tanmlar.
Yunan ncesi din,
Akha vc Klsik Yunan
alarnda eitli e
killerde yaamtr.
Bu gerei. Yunan ya
ztlarnda rastlad
mz veya Yunan ve
Latin y a z a rla rn n
bahsettii Diktynna
ve Britomartis gibi
birok Yunan ncesi
tanr adnn korunaRc>. 2 7 . Ki>^x'<'li, h r tiln^n/ i ir in^
gelmi olmasna bor
d o n l a b c liu lc /e m h r .
luyuz. Diktynna ad,
phesiz Dikta da ile ilgili bir tannaya iaret etmektedir,
Britomartis ise belki gen tanrann "tatl bakire" anlamnda bir
Epithetonudur. Velkhanos ile Hyakinthos len erkek tanrlarn
Yunan ncesi adlardr. Ad Hint-Avrupa kabul edilen Ariadno
de her yl len bir Yunan ncesi doa tanrasdr.
Yunan ncesi dii tanrnn tasvir ekilleri yle eitlidir ki,
bunlarn farkl tanralar m, yoksa ayn tanrann deiik go
nmlerini mi yanstt konusu phelidir. Fakat muhti'mi'U-n h
* Demeter ile

kz Persephone (n.).
87

ayrm Yunan nccsi an insanlar tarafndan kesin yaplmyor

du, o halde duygu ve sezinin baskn olduu manev bir ortamda
mantk bir dzen aramak bouna olacakhr. Tanra bir da zirve
sinde aslanlar arasnda "Da Anas" ve "Hayvanlar Hakmesi"
eklinde, ayrca kutsal aa tanras, ylanl tanra, gvercin tan
ras veya haha iei tanras olarak behmlenir. Bunun yansra kalkan ve kl tayan sava tasvirleri de vardr. Bazan da de
niz tanras olarak gemisinde giderken gsterilir. Dier yanda
Ana Tanra ve kollarnda Gen Tanr'y tutan Kurotrophos ola
rak grlr. Bu tasvirler farkl ekillerde yorumlanmlardr. Y
lanlar, tanrann Khthonik* grnmnn; gvercinler bir gk
tanrasnn vc haha iekleri, daha dorusu "uyku getiren af
yon ieinin tohumlar" kk ocuklar uykuya daldran bir
ana tanrann sin), clcri ol.r.k k.hul edilirler.
Bunlarn ou, sonr.l.n kl.'sik Yun.m t.mn.larna elik et
mitir. Bylece Athen.,
sava vasflar y.ns
ra ylanlar ve /eytin
aacn, l'ileithyi. ise
ocuk dounyl. ilr.ili
sorumluluu nclle
rinden stlenmilerdir.
A rtem is'e vahi h.yvanlar, A phrodite'ye
gvercin ve Demeter'e
Rcs. 2S. K ofsos'tn, B yk Tnnn'yt
haha iei miras kalbetim leyen nnilr basks.
mhr. Minos tanrasnn aslanlar Kybele'nin Anadolu'daki kltnde tekrar ortaya
kar. Genel olarak Minos tanras ile Kk Asya'nm gl dii
tanrlar arasnda, phesiz Minos ve Anadolu halklarnn yakn
rk akrabal nedeniyle, ok sk bir iliki vardr. Frigya'da
Kybele veya Kybebe, da dann anas, Attis'in annesi Ma ve
* Khthon (Eski Yun.) = Toprak, yer (Yeralt) (n.).

88

Ephesos Artemis'i ge dnemde iyi bilinir, fakat benzer kuliler

ok daha erken alarda karmza kmaktadr. Erken 1 litit done
mi boyunca Arinna kentinde sembolleri, aslan, panter ve gvercin
olan byk bir gne ve sava tanrasna taplrd.
Minos a Girit'inin Gen Tann's, vahi hayvanlar zapteder^
ken veya yay, mzrak ve kalkan ile silhlanm olarak ve yannda
bir aslanla betimlenir. Daha baka tasvirlerde tanrnn yannda ka
natl bir yaban keisi ve libasyon kab tayan bir Demon veya bir
grifn yer alr,
Oiympos'un gl tanrlar, Zeus, Poseidon ve Apollon, tanr
alarn egemen oldu
u Minos dininin k
k Pantheon'una ay
kr gzkm ektedir
1er. Fakat baz belirgin
hallerde,
htt bu
Hint-Avrupa erkek fi
grleri dahi, daha n
ceki tanrlarla
zdelenmitir. Bylece
Zeus, Girit'te Gen
Tanr ile bir tutulmu,
"Kuros" (olan)
ve
Kt'S. 2). K\/l0llll'llll, ( .r//c, lu llll l/l klllllll
"Zeus - Velkhanos"
olarak adlandrlm, hir \/nhi k\i:. lr hu I h-iu iii-.ih i\/ikh
ln k r yi'./'ir;/ nh
her yl doup ld
ne inanlmtr. Yunan ncesi kltlere b.gl.n.m tlgr t.nrs.l o
cuklar, Linos, Plutos veya Erikhtonos ile I )onvsos'l
Knossos ve Pylos'ta bulun.m I ie. li t.bletlernde Klsik a
Pantheon'u olduka gelimi ekilde k.rn/. k.r; liyleki bun
larda, Hera, Athena, Zeus ve roseido ile heu/ kesinlik kazan
mam dier baz tanrlarn isimleri teshil edilmektedir. Bu olay,
Akhalarn M. 14()()'den nce keuh t.nnl.ryl. Yunan ncesi tan
8M

rlar birletirip, bir oktanrclk yaratarak beraberlerinde Girit'e

gtrdkleri eklinde aklayabiliriz.
Klt tsvirlerinde tanrsal figrler yansra maymunlar vc p
hesiz bitki leminin Demonlar olan hayvan bal, insan vcutlu,
eitli fantastik yaratk
lar grlr. Bunlarn
kkeni belki, insanla
rn hayvan maskeleri
ta karak ka tld k lar
majik trenlere daya
nr. Bu Demonlar, Gen
T a n n 'n n hizm etkrl.r ve klt yardmclar
K ' ' . , . U l , M / L i / i l a n i l l n b i r / c / A
ol.r.k gsterilirler. Tal i Z i ' r n i l i ' , \ / i l u n k i \ h ' l l r e r i l k l : ^ l n g a
ijnlkl.r k.plarla, taht
iri:.iii n / i k h l i i n c A ' A b 'ln
/eriule oturan bir
t.nr.y. vey. kls.l ..ti.u. lib.syon y.tp.trl.r.
Minos aiK. bi/e erien Kollenlcn s.nlece birka tapnlan
obje izlenimini verir. Knossos s.r.ynn tlo k.nadndaki kutsal
meknda bvik bir l.hl. heykele .l b./ tleliller ile Petsopha'da
bulunan ve muhteme
len klt heykelleri olan
byk idol paralarna
rastlyorsak da, M
sr'da varolan bvk
boyuttaki tanr tasvir
leri Girit'te olaan de
ildir. Tabi, ylanl tan
ralar gibi kk bo
yuttaki figrlere de klt
idol gibi tapnlm
Res.

31. Diictn M narnsndnn, iki G rifon

arasn da duran bir tanray gsteren m hr,

^0

olabilir. Fakat muhtemelen insanlarn geici

veya daim olarak tanrsall ahslandrdna inanlyordu. Bu

nedenle kraliyet ailesine ve rahiplik messesesine mensup fertler,
din trenlerde tanr roln stlenirlerdi. Duvar resimlerinde ve
mhr yzklerde tasvir edilen ve tapnanlardan kadeh kabu!
eden insan figrleri, byle aklanabilir. Adak iin yaplm k-^
k giyim eyas modelleri, tanrnn insan olarak vct bulmu
ekline giysilerin de sunulduunu belirtir. Helga Reusch'a gre,
Knossos'taki alabaster taht, iki yannda duvara boyayla resmedil
mi grifonlarla tanray ahslandran, rahibe-kralie iin yaplmh. Kraliyet villasnuh /.el hir konumda yeralan taht da, bura
ya gerek bir ahsn otur.r.k lapnml.r kabul ettiini gsterir.
M atz'a gre kralienin, s.r.yn merthvenlerintlen kutsal
meknlarn bulunduu avhy., pekok acioranln (muukK' inii,
tanrann gerek bir epifaiiisiytli". i )li lorenlertle kr.lie veya
Rahibe-prenses tanabilen bir koltuk veya lahlirev.ni u/eriu)e
gezdiriliyordu. Byle bir sedyenin pimi toprak.n kuuk hir or
nei, sunak modelleri ve dier klt eyalaryla birlikle- hir l.pn.a adanm olduundan bu sonuca varyoruz.
Genelde epifani olaylar belki de rahiplerin kentlilerinden ge
tii klt danslaryla ilikili olarak, Minos dininde ok zel hir an
lam tayordu. Baz behmler, uzakta ve yksekte havada duran,
uuan salaryla sanki gkten iniyormu gibi gzken figrlerle,
tanrann insanlar tarahndan izlenen epifanisini gsterir. Bir ba
ka tasvir eklinde tanra, kutsal alan veya suna yannda otu
rurken grlr. Fakat tanra, Homer'den bildiimiz gibi, bir ku
ekline de girebilir. Kutsal alanlarda yuvalar bulunan gvercinle
rin, tanra ile zel bir ilikileri vard. Tanra buntlan h.ka, ho.,
inek, yaban keisi veya ylan gibi eitli kutsal hayvanlarn eklini
de alabildii iin, baz Yunan mythosl.r, ok eski Yun.n on
cesi inanlar yanstabilir; r., inek hiimiuleki kr.lie l.un.
Pasiphae'nii deni/tlen kan lanrs.tl ho. ile "Kuls.l I )ugmu"
veya Zeus'unboa klmla r.urop.'y k.nn.s tnylhosl.n (;b
* Epifani: Tanrnn insanla .) ;( i)n))X's ((, ti )

91

Minos dininde bir Boa tanrnn varolup olmad phelidir.

Fakat bu denli kuvvetli bir hayvan ilc bolluk - bereket kavramnn
ortakh ok olasdr. Dik
kat eken bir nokta da. K
k Asya'nn akraba din
lerinde tanrann sevgili
si ve gk tanrsnn, boa
ile ilikisidir. Msr'llar
Memphis'in kutsal boas
Apis'e ve gne kursunu
boynuzlan arasnda ta
/>!('.>. , J . iv / K i s s i s il///, ( ,1 ' i h m n n n
yan bir inek eklindeki
i/i/ii/i/vi/ i i i r k q > l n i ' < i l ' f l l l c \ / r
tanra Hathor'a tapyor
l l i m h \ / uk.
lard. Girit'te gk cisimleri
ktllu s.i|>la.m.n olmasna r.j;nnMi, l.mra, ay ile ilikili grunnuklt'dir; ln-iki de yarm ay, bir iu-i lx)vu7ar olarak kabul
ediliyordu ve erkek tanr da gnele badalrlmt; Gnein
sembol olan rozet, Boa ekilli Girit-Myken rhytonlannn alm
zerinde betimlenmitir. Gk cisimleriyle olan bu ilikileri. Antik
ada Yunanlarn Knossos'un tanrsal kraliesine ve Miotauros'a verdikleri Pasiphae ve Asterion isimleri yanstmaktadr. Da
ha ge sylencelerden, terkedilmi tanrsal bebein stannesi olan
kei Amaltheia mythosu, dier yandan yaban keilerinin kutsal
karakterine iaret eder. Olaslkla ana tanray canlandran, yav
rularn emziren bir inek ve bir yaban keisinin tasvir edildii
adak levhacklarnn Knossos Tapnak Hzinesinde ylanl tanr
alarla birlikte bulunuu bir rastlant deildir. Ylann kutsal hay
vanlar arasnda nemli bir yeri vardr. Muhtemelen evi koruyan
iyi ruh ile bir tutulmutur; bu, halk kltlerinde ortak olan ve bu
gn Balkanlarda hl rastlanan bir inantr. Erekhtheion'un koru
yucu kutsal ylan da ayn kategoriye aittir. Nilsson'a gre Minos
dininde ylan, onun ahslandrlm tasviri olan ylanl tanra ile
zdetir. Fakat, r., Erekhtheus mythosunun gsterdii gibi, yla-

lin gen tanr ile dc

ilikisi vardr. Dier
grlere gre ylan,
ayn zamanda lle
rin tanras hviye
tindeki tanrann,
yeralt dnyasyla il
gili yann simgeler.
Daha Minos an
da, sonralar klsik
Yunanistan'da oldu
u gibi bu ev demo^
Knossos'tm, bir ocuk vc bir \/nbnt kei
nu "iyi ruh"a tatllar
vc bal petekleri su
nulduu anlalyor; buna delil olarak Kiossos'l. bulun. |>ini
topraktan adak iin yaplm ylanlarn evreledii l'.l >elekleri
gsterilebilir.
K l t M e k n l a r - M a l ^ a r a l a r v c I )a I )(rukl.rj

Kazlar sayesinde, tapnm yerlerini vi' kull v)',l.m.l. m, M

nos tanrasnn henz aklanamayan gormr. t-kllc iiuUmi ok
daha iyi tanyoruz. Girit ile Dou arasndaki k..kU-r.lK .vu.
lkGirit'te tapnaklarn bulunmaydr. Sinn- vt- ^hM^.l.ki f,ibi,
tanrnn evleri ve her eye kadir rahiplik messt-scMim u- ke/le
ri olan tapnaklar, Girit'te varolmamtr. Murada kuh, di)f,.'l.k
kutsal alanlarda, maaralarda, da doruklarmd. ve onmu ola
rak yapnn dier ksmlarndan pek a y r t cdiU-nu-ytMi kk t-v ve
saray apellerinde kutsanrd. Klt trenlerinin y.i|>ld maara
larn biroundan bahsedildi. Htt Saraylar Omvsi t, a boyunca
Lasithi ovasndaki Trapeza maarasna fildiindt-n adak idolleri
sunulmutu. lk Saraylar anda, ziyaretiler kutsal IcsIival gn
lerinde Phaistos'tan tren alayyla 1da dandaki Kamares maa
rasna trmanyorlar vceitli sunularla dolu kaplar brakyorlard.
93

Bugn dahi grenlerin ilgisini eken stalaktit ve stalagmitlerin, baz maaralarda kilt zerinde zel bir etkisi olduu anlal
yor. Yar karanlkta, mealelerin yansth kla grldklerin
den, Minos a inanan iin, doa tesi bir anlam tayorlard.
O, bu ilgin doa yaptlarnda ilgisini asla azalmadan uyandran
fantastik yaratklar grd. Bu durum, zellikle doum tanras
Eileithyia'nn Herakleion'un dousunda bulunan m.arasnda
apak ortadadr. Byke bir Stalagmit ile yannda yeralan ok
daha byk bir Stalagmit, aka Ana Tann.rnn t.nrsal ocuk
ile tasviri olarak yorumlanmhr. Hu t.nr idolun etrah bir du
varla evrilmi ve oraya u/un /.n.m eitli sunl.r kapsayan
kaplar ,d,inmitir. Hu klt. Kl.sik (,,gd, d. K-v.m etmi, bu ne
denle m.',.r. ve iinde l.pnl.n l.n . I lonieros'ta ve dier Yu11.m k.y.kl.rnul. helirllmil.
Muh.kk.k ki ok d.h. j,orkemh ol.m lsykhro maarasnn
kuts.lhii d. .lyn ekilde .kl.n.hlr. Hu, ol.slkla Yunan and.ki Dikta ma.r.sdr; hr.d. l.nn. khe.'mn Yunanlar ta
rafndan Zeus olarak adlandrl.n Cien l .nn'y dourduuna
inanlr. eitli adak eyalar, sunaklar, adorantl.r k.rakterishk
bir duruta gsteren bronz idoller, canl kurbanlar yerine sunulan
kk hayvan tasvirleri, bronz el letleri, silhlar ve ifte baltalar
burada kurulmu sunak evresine veya maaradaki stalakhtlerin
arasndaki yarklar iine braklmtr.
ok daha nemli buluntular, Marinatos tarafndan, Arka
lokhori yaknlarnda alak bir tepe zerindeki, tavan eski ada
kt iin yamalanan baka bir kutsal maarada ele geiril
mitir. Biri hieroglif yaztl birka bronz ifte balta, kk altn
adak baltacklar ve birka ok uzun ekilenmi bronzdan kl,
burada bar doum tanras Eileithyia ve Kamares maaras
tanrasna kart olarak, tanrann sava niteliine tapldn
gstermektedir.
Dier kutsal maaralar. Dr. K. Davaras'n iinde bronz idoller
ve ok miktarda keramik bulduu, muhtemelen Knossos'un kut-

sal maaras olan hyk Skoti'ino m..ras ilo adorant idollcri vc

kutsal boynuz modellerinin s u n u ol.r.k brakld Patsos maa
rasdr.
Da doruklarnd. d. knlt locnlc yaplyordu. Ge yakn
lk, geni gr alan, y.l/ .1 !nl. n vc da keilerinin bozdu
u mutlak sszlk, hir Mino'.lvn Ihim ile dolduruyordu. O, bu
tenha yerlerin tann.mn hell hcliM/ epifanisi iin en uygun or
tam olduuna inanyor ve hnr.ul. I l.yvanlar Hkimesi ile z
de olan "Da An." y. (.ipiynnln li kutsal alanlar,yalnzca
Asterusia'daki gihi vksek d.j', dnmklannda deil, fakat luktas,
Petsopha ve Tylissos v.ikml.iniul.il. 1 Korphe gibi sarp tepelerin klabilir zirvelerinde ve l.ll. M.lli.'daki Prophetes Elias'ta ve
baka yerlerde olduu )',ihi d.h. .l.k tepelerde de bulunmular
dr. Duvarlar.I evrilmi kmjk kutsal alanlar ve sunaklar ina
ediliyor ve doruk, lestiv.l )',mlcinde yukar gelen ok sayda
adorant alabilecek k.i|>.slcde, duvarlarla desteklenmi teraslar
eklinde dzenleniyordu
Yaz ve k gndommic i esn.snd., zellikle lk Saraylar a
nda, bu kls.l d. dorukl.rmd., t.' uzaklardan grlebilen h
yk ateler yakm.k .del olmutu. Hu atelerin iine eitli .ul.k i'yalar frlatlyordu; bunlar pimi topr.ktan yaplm, knll.nn
gsleri zerine koymu, dua eder pozisyonda erkek ve k.uln
adorant figrleri ile kollar ve bacaklar gibi vcut orj.ml.r ul.
Bunlar, gnmzdeki adak organlarna p.r.lel ol.r.k yurum
lanrlar. Yani insanlar, hasta olan vcut ksnl.rnm t.-.vimi v.
parak, bunlar, iyilemesini salamak veya sagl. k.ivu.nl.r le
ekkr etmek iin tanrya sunuyorlard. (Fak.it Nilssnn hunu b.ka ekilde yorumlar. Ona gre birbirinden ayrlm orj.nl.r ve
torsolar, kurban paralayan hayvanlar hakmesiie yiyecek olarak
sunuluyordu, Y. Alm.) Fakat da tapnaklarna kul.rm, dier bir
ok hayvann ve htt bugn Girit'te hl grlen kuts.l Gerge
dan bceinin modelleri de adak olarak braklyordu. Atein
arndnc ve kutsal bir g tadna pekok halk in.nnda rast
95

lanr. Muhakkak bu bayramlarda, her tapmm treninin temeli

olan, tanrsal varlklara yiyecek sunusu da eksik deildi.

Ev Tapnaklar
Saraylarn ve zel evlerin birok blm klt mekn karakterindcdir ve Minos insannn, tanrnn her yerde var olduu inan
cn tad dncesini uyandrr. Knossos'ta, olaan kutsal boy
nuzlar, klt ile dolayl veya dorudan ilikili konular ieren du
var resimleri, duvarlara oyulmu ilt* balta i'kilk'ri ve eitli ke
simlerde bulunmu olan gerek il te l\lt.K\ ait kaideler, sarayn
hemen henuMi tmyle kutsal saykh)',ma iari't ctlerler. Takat saraylartla ve evkit,le, yaln/ a kll lorenk'i i i.in kullanlan, belirli
liir mimar lomta sahip yek'r ile v.nh,
i k'ii/ ilk sarayKr a)',iKa l lai'.los saraynda llml bir
tapnak gonlnH'klctlr. Ik, lpk Yeni Saraylar (,'anda rastlad
m.' lu'nzer tapmak tasvirlerinin goslenlii, orlalaki muhtemelen
iki yanlanlakilerden ilaha yksek olan, lirliriyk* irtibatl k
k odadan oluuyordu. Bu meknlarn gerisiule, Phaistos'ta yi
ne kutsal karakterli bir baka oda bulunuyordu; bunun zeminine,
masaya aktlan sv sununun toplanmas iin ortas ukurlatrl
m, pimi topraktan bir kurban masas yerletirilmiti. Ayinin
hazrlannda kullanlan eitli letler vc banklar, daha baka ta
ve pimi topraktan kurban masalar ile kk sunaklar da bu ta
pnak meknlarnda bulunmutur. Darda ise kayaya oyulmu
bir ukur vard; burada, bulunan kl ve hayvan kemiklerinin ka
ntlad gibi, kurban trenleri yaplyordu. Buna benzer, fakat da
ha gelimi bir dzenleme, Knossos saraynn bat kanadnda
mevcuttu: Burada Kryptos'lar ile 3 ksml dzeni yalnz cephenin
ksa bir kesiminde grlen, stunlu st odalar buluyoruz.
Ortasnda drtke bir paye bulunan Kryptos'lar, Minos yer
lemelerinin ounda tapnm yerleri olarak yaygndr. Baz bil
ginler, buralarn kutsal karakterinden phe ediyorlarsa da, eli96

y y y y

Mavi
j SarifrtrakKahvemng
Krnmz
KoyuKrmz

y u y y u

K e s . .^4 .

'^iihi/ nt it tn h

n t u l t

^ n f u n f n l> if u n u i

' >./

mizdc bural.nla gcrcktci din tDU'nlci in y.pkln. tl.iir pck

ok delil mevcuttur. Knossos yaknlarmd.ki Ciypsades tepesiuli'
yeralan Minos evlerinden birinin bu eit bir meknnda, yaklak
ikiyz adet kk konik kadeh, payenin etrahna halka lalinde di
zilmi olarak ele geirilmitir; bunlar hl kmrlemi bitki ka
lntlar ieriyorlard. Knossos saraynn Kryptos'larnda, zeminin
altnda, kl ve hayvan kemikleri gibi kurban kalntlar bulun
mutur. Burada payelere ifte balta ekilleri oyulmutu. Baka
yerlerde ise drtke payenin yannda ifte balta kaideleri bulun
mutur.
Bu Kryptos'lar karanlkt ve bu nedenle ya kandilleriyle ay
dnlatlyorlard; aynca bunlar yle kktler ki, orta payenin ta
van desteklemek iin gerekli olmad, fakat din nelenlertl-n
tr buraya yerletirildii izlenimini uyaiKnyorlanl. livans vi
dier bilginler htt, bu Kryptos'lanla yaplan tapnnn p.y'ye
97

ynelik olduunu ileri srdler. Biz, talara tapnldna dair da

ha baka rnekler de biliyoruz: r., Baitylos'lar (kutsal talar)'a ve
Eski Yunan Herme'lerine, Delphi'de gsterilen Zeus tama vc
Tevrat'a gri' Yakup Peygamber'in gn aldn grd yere
diktii taa t.pnld gibi. Yakup Peygamber, sz edilen tan
stne ya dok-r-k onu kutsuyordu. Olaslkla buna benzer bir s
v sunu, Minos Kryptos'landaki payelere de yaplyordu. nk
payenin tiim evresinde, zeminde sk sk ukurluklar bulunmak
tadr; baka orni'kti' d>, boaltlan svnn toplanabilmesi iin paye
nindi' kiik ukurlar ve oluklar gryoruz. Figrsz bir tapnmn lii'r ornt'kk'ri, KyH'k''nin Pessinus'taki Baitylos'u ile gnmizk'ilahi Mi'kk-'k' Milunan Kabi'deki talardr. Bu nedenle,
balta vi'ya ykl/ ;ili kts.l si'inlolk'rin zerlerine oyulmasyla
kutsallk ka/anan Minos Kryptos'lariKaki drtke payelerin,
Maitylos'lar, yani "tanr lannaklan" i'klimk' kutsanm olmalar
miimkiindiir. (Iayenin depremleri deledit bir ilevi de olabilir, Y.
Alm.)
Kryptos'larn zerinde yeralan ve drtke payeler yerine ti
pik yuvarlak stunlara sahip olan odalar da kutsald. zellikle
Knossos'u bat kanadndaki Kryptos zerinde, duvar resimle
rinde betimlenen "3 stunlu tapnak" ekline benzeyen bir yer tesbit edilmitir. Stunlar zerine aslm ifte balta ve "kutsal dm"ler ieren tasvirler, tpk payeler gibi stunlarn da din an
lam tadn gstermektedir. Ayrca Knossos'ta bulunan, zer
lerine kular konmu 3 stunlu pimi toprak bir model, tanra
nn epifanisini gsteren kesin bir delildir. Dier baz tasvirlerde
aslanlar ile sfenks ve grifon gibi yaratklar bazan bir sunan arka
snda yeralan bir stunun iki yannda simetrik olarak dururlar.
Yeni ve mimar eklinden kolayca tannabilen bir dier kutsal
yer "kutsal havuzlar" veya "lustrasyon odalar" olarak adlandr
lr. Zeminleri evredeki meknlardan daha aa seviyede bulu
nur; buralara genelde birka basamak merdivenle inilir. Aslnda
banyo odalan olarak dnlmlerdir, fakat su boaltma sistemi
98

L ev. IX V . K nossos'tan hir d ii aslan ba.

L'i'. IX V I. lin y iti T riiu in 'iiitii tn vazo: " I h ifit ltr Vnzost".

I t r. IX V II.

"Yuuii-. Ihiliklnn" lir -ki.

L e i. IX V Ill. KnosM istnii "P n rhli Kiz" frc^ki.

bulunmad iin bu pek olas deildir, hun. k.lk bu I- nls.l l.

vuzlarda kk keramik kaplarn bulunuu, hunl. n t nllc l);l
bir temizlik veya yalanma amacyla kull.nkikl.u n knll.n
Dier lustrasyon odalarnda rhytonlar ve ok itin.l ill. )',i',lc
ren ta kaplar bulunmutur; bunlar mutlaka sv sunu m !ll./
nlmt.
Ge Minos ann kutsal meknlar da karakterislkl. Hm
1ar, bir tarafnda, zerine klt eyalarnn konulduu t. bir seki
bulunan kk odalar eklindedir. Byle kutsal yerler Knossos,
Gurnia, Gazi, Karphi, Kumaa, Gortys ve Hagia Triada'da orl.y.
krtlmtr. Knossos'takinde, seki zerinde iki klt boynu/u
modeli, ifte baltalar ve idollerle birlikte bulunmutur. Bu idollerden biri tanray banda bir gvercinle gsterirken, dierleri
adorantlar veya tanrann maiyetindekileri gsterir. Sekinin
nnde yuvarlak bir kurban masas ile eitli kaplar, amplor.lar
ve kadehler duruyordu. Knossos'taki kk sarayda, eski bir
lustrasyon havuzu iine yerletirilmi bir tapnm yerinin sekisi
stnde, doal tatan, gelikin vcutlu kadnlara benzey- I bu
yk ve 3 kk nesne ile ayrca bir ift kutsal boynuz blmm
tur. Bu aa ait dier tapnm yerlerinde, aad. ti.l. ticl.u I
bahsedeceimiz, pimi topraktan byk idoller kul'..iivonl
Heykellerin bykl ve tapnaklarn genel k..klcmticn .nl.
ldna gre, bunlar tm tophm. .lilliler. I le yc Icncdc m
Karphi veya Gurnia) yalnzca bmm gh lek h l.p.l' rv ul
oluu, bu a iin tipiklr. liv vey. ...u'l.ul.l" l.pm
meknlarndan umumi l.pm.kl.rm ),dm oltl|.(,, i Icjih.I ii
lollrj'
Tanrlarn tapmnui. .ltlj^ ckillc n cirmi j-cn IdolIcHc h.l
sedilmiti. Kk boyllu Minos k.ulm h Io IIci i )',clcu'g, bir ste.topygus veya im.m vucllu pl.k k.idmi.r cklnuieki plstik
tasvirlerin grld Neolilik .g. lick /.mr. li.z.m tiiilik uz

103

vunun da belirtildii tm plaklk (sonraki alarda grlmez),

baz figrlerin yapmndaki itinal iilik ve Erken Minos anda
da ayn tipte amuletlerin varoluu, bu idollerin gerekten bir tan
ray betimlediini kantlar; belki de bu, eski Girit Kltrnn
sonraki safhalarnda karlatmz bolluk-bereket tanrasnn
bir ncsdr. Pimi topraktan kk hayvan figrinleri bu tan
raya sunuluyordu. Fakat, John Evans'n Knossos'ta Neolitik a
evlerinde bulduu gzel bir ta erkek heykelciinin, Gen Tanr'nn erken bir betimi mi, yoksa yalnzca bir adorant tasviri mi ol
duu anlalmamaktadr.
Kyklt idolleri plaklk geleneini snlrr. Bu idollerin,
dnld gibi cariyeleri vey. ollcrin li/metilerini betim
lemesi pek olas leillir; (,'imk hmil.tr tapnld kesin olan
byk Kykl.it iloll-iu' ok ben/emekteilirler. Htt bazan
Kurotrophos ol.r.k, b.tul. ku,k bir ocuk tar veya tahtta
oturmu va/iyette (I ler.klion y.tkmi.rul. Teke'de bulunan bir
l.tsvirle olduu gibi, Y, ing.) j>,osterilmi rneklere de rastlanmaktadr. M.tilia'd.t bulunmu, SaraylarC^uesi aa .tbir kap zeri
ne izilerek yaplm betiminde, plak lolhk bereket tanras,
bacaklarn birbirinden ayrm
durumda edep yerini sunmakta
dr. Bu eit tasvirler ilke dn
ce tarz iin mstehcen deildir;
aksine insanlarn remesi hayvan
ve bitkilerin oalmasyla yakn
ilikili olduundan derin bir din
anlam tar. plak tanra, sonra
ki dnemlerde ok nadir grlr.
En nemli istisnalar, Gurnia'dan
bir Rhyton ile Mykenai'dan, p
lak tanray kollarna ve bana
Rcs. 35. Tysscs'tan
konmu kularla gsteren, altn
an ekli idol.
bir varak zerinde yeralrlar. (Te104

kc'dc bulunan ikiz figrler, tanray ift betimleme eiliminin ne

kadar eskiye dayandn gsterir, Y. ng.).
lk Saraylar ann balangcnda, ok ilgin olan an ekli
idoller tipiktir. Bunlar, pimi topraktan yaplm, aslmak iin bir
halkaya sahip, iki tane bt^ynuz ekli uzants ve gz ekli yan bu
lunan kk nesnelerdir; Knossos'ta, Poros'ta, Tylissos'ta ve
Mesara'da Voru'daki bir mezarda bulunmulardr. Adak anlars,
kutsal giyim eyas modelleri ve daha mantk ekliyle N. Platon
tarafndan, din ayinlere katlan rahip vc dier kiilerin takt
maskelerin taklitleri olarak aklanmlardr. Bu yorum, zerine
boya ile gayet sarih ekil
de bir insan ehresinin
hatlar (gzler, burun ve
az) yaplm olan bir an
ekli idole dayanr. Bu
nesnelerden bazlar, birbiriyle birletirilmi iki
an ekli idolden oluan
ikiz figrlerdir. Bazan ara
larnda kk bir insan
ba veya boa yerahr.
(Hagia Triada'dan, Yeni
Saraylar ann balar
na tarihlenen olduka b
Ks.
Cort/'li bir tnnti luifi.
yk bir figrin, vcudu
nun alt ksmnda grlen pekok saydaki yumrularla sonraki
alarn ok "gsl"^Efes Artemis'i heykellerini anmsatan bir
tanray behmler. Bu muhtemelen bir tapnm objesidir, fakat gi
yimli olduundan yumrular gs olamazlar, Y. n g .).
* Bu yumrularn balan bulunmad iin gs olamayacaklar iliT sii uimi-I- l
dir. ekil gznne alnarak eitli yorumlar yaplmtr. (Or., ar )',(ivtl-li'i nin
arka ksmlar, boa husyeleri gibi) Bunlarn zerindeki giysi (giislk ) m- l
niyle ular belli olmayan gsler veya daha zel din anl.md., lni)'. l-.\ -l 1 1
olarak yorumlanmalar akla yakndr (n.)

105

Knossos'u ylanl tanralarna yukarda deinmitik. Bu tan

ralar saray hanmlar gibi tasvir edilmilerdir. Ziynet eyalar ta
kar, zengin elbiseler giyerler, yalnzca gsleri aktadr, bunun
la tanrann ana ve kadnlk tabiat vurgulanmak istenmitir.
Matz, bu heykelcikleri klt idolleri deil, tanr roln stlenmi

R l's . 37. K utsal bir a a altm la tana/n tapm an nlibclcr.

M ifkcai'dc altn bir /zk.

nsan tasvirleri olarak yorumlar. Bu tapnm yerinde aslnda daha

pekok idol bulunmalyd; arta kalanlardan tm korunagelmi iki
idol bir tanra ifti izlenimini uyandrmaktadr. Bynn ba
nda yksek bir Tiara bulunan bu idoller, belki ana-kz, idiler.
Klt trenlerinin kutsal ylan danszleri, tanrann byle betim
lenmesini esinlemi olabilirler.
Saraylar Sonras an kk tapnaklarndaki tanralar da,
hemen hemen ayn tiptedir. Bunlar, daima, balan zerinde ku
lar, boynuzlar, haha kapslleri ve yuvarlak dzlemler gibi dei
ik sembollerle gsterilirler. Bazan da Diadem stnden kk y
lOS

lan balan gzkr. Gurni.t l.tpn.tnd.t ylanl.trn doland idol

ler ile bir idole ait elinde kl tutan, eiralna ylan sarlm kol par
as bulunmutur. Ciortyn'den bir idol, ellerinde ylanlar tutmak
ta, bu arada bir ku da yanana sokulmaktadr. Munnla, ayr ayr
iki tanrann, yani gvercinli bir gk ve ylanl bir yeralt tanra-/
snn varolmad kantlanmaktadr.
zellikle dikkat edilmesi gereken nokta, bu ge idollerin el-kol
hareketleridir. Bunlar, kollarn ge doru kaldrmlardr. Kol
larn bu duruu, selmlama veya inananlara ynelik bir kutsama
jesti veya tanrann sihirli bir g yayma hareketi, ya da, tanray
temsil eden rahibelerin dans figrlerinden esinlenerek, tanrann
epifanisinin sembolik anlatm olarak yorumlanr. Bu hareketler,
insanlar iin daha yksek tanrlara dua eden dou kkenli tanr
tasvirlerinin etkisine de balanabilir.
Aa K l t
Aa, Minos dininde byk nem tar. 1 lagia l'riada l.htinin
zerinde, kutsal aa, klt boynuzlaryla talandrlm bir it
iinde behmlenmihr; nnde bir sunak ve ifte balta girlr. Bu
tasvir gerekten kutsal aalara tapldn kantlar. Mykenai'dan
bir alhn yzk tasvirin
de, tapnlan tanra
kutsal bir aa aUnda
oturm aktadr. Mokhlos'tan bir yzk beti
minde bir aa ile bir
tanra birlikte bir gemi
iinde gsterilm iler
dir. Baka bir tasvirde
bir kadn belki bir tanr
, ,

..

a, ile iki kk kz t.e

evrilmi kutsal bir aa-

K's. ^8. Viplo hn llim t/uzk

Kl>nl n^n, on ny//sf/A lni'-

107

Cin nnde grlmek

tedir. Aaca tapanlar,
kadml-erkckli, bazan
aacn yannda d u r
makta, bazan dallanna
dokunmakta veya ge
nel olarak ona t)zen gsU'rmi'kle, bazan da onu
kokuuU'n s()kmektedirl-r. Kutsal aacm
onunde cereyan eden
orgiastik tlans veya de
Kes,
l ' l i i i ' 0 <'l(i n l l y u . uk
rin keder sahneleri yeH ir K i f 'iln if . K l - i l n^d n k o k u t n
nitU'i dirilen veya len
' ^ i k h i f . i i'' l ' i n n i^ l d i / ij i . l f i h ' i .
bitki leminin tapnanlartla yrall hissiyat. ilikin coku ekhule aklanabilir.
Olaslkla deiik aa lurleri kls.l k.bul ediliyordu; fakat
ou kez kutsal aa, zellikle I lagia Tri.d. lhlinde aka gr
len, zeytin aac idi. Asla kurumayan, tamamen cansz gibi gr
nen gtwdelerinden tekrar tekrar srgn veren ok yal zeytin
aalarnn varl, ilkel insan, derinden etkilemiti. Bu aacn
inanlmaz derecede uzun mrl oluu ve insan yaamndaki
nemi, neden zeytin aacnn kutsal sayldn yeterince aklar.
Aa klt, belki de yukarda anlatld gibi, stunlarn kut
sall ile ilikiliydi. Bunun paraleli, Msr'da lnce vcudu bir
aa gvdesine kapatlp, Suriye kylarndaki Byblos saraynda
stun olarak kullanlan, bitki tanrs Osiris mythosunda karmza
kar.

K utsal Sem boller

Minos dininde, tanrnn kltle ilikili nesnelerle yaplan sembolik
tasviri, dorudan betiminden daha rabetteydi; yukarda sz
edilen pekok rnek bunu kantlamaktadr.
108

En kutsal saylan sembollerden biri, kts.l hoyn/ .ll d

Boynuz iftleri, tapnaklarda se
kiler ve sunaklar zerine yerle
tirilirdi. Dier betimlerde, ifte
baltalarla birlikte boynuz iftle
ri, kutsal dallar ve sv sunu kap
lar grlr. Stun-tapnaklarda, boynuz iftleri stunun iki
yanna veya nne yerletiril
mitir. Bunu, Knossos'taki tap
nak mezarda bir stun kaidesi
nin yannda bulunan bir boynuz
Res. 40. Kutsni im jnu zln r vc bir
ifti kantlamaktadr. Boynuz
Libns\/o z'nziv.
iftlerinin kil, al ve tatan yapilmi modelleri de vardr. Knossos'un gney PropyIon'u yann
da, ykseklii ve genilii 2 m'yi aan muazzam bir boynuz ifti
ortaya karlmtr. Niru'da Megaron'un nndeki avlunun g
ney tarafnda ver alan basamakl bir kaidenin zerinde apak klt
boynuzu iftleri duruyordu. Boynuz iftlerinin klt eyasna d(/nmesi, boann kutsal olmas ve Bukranion'lann, yani kurban
edilen kzlere ait kafataslarnn, kutsal aalara ve tapnak d
varlarna aslmas nedeniyledir.
ifte balta, daha da nemli bir anlam ieriyordu. Klt ifU- h.l
tas, gnlk kullanmdaki ifte baltadan gelimiti, yalnz ond.n
aadaki ekilde ayrlyordu: Balta az ok daha byk v- im -y
di, kesici kenar gelierek yarm daire eklini almt ve b./. (.ll
yaplyordu, bylece drtl balta oluuyordu. Baltalar, of.mhlla izgisel kaz bezek ile nadiren de deliklerle sslenirdi. A l.l- I m
talan, klt baltalaryla ayn forma sahip, fakat d.h. km.l- luvl
taydlar. Klt ve adak baltalan, Arkalokhori ve rsy U no m.i)>,,n.
lan ile Zakro saraynda, Niru v e Hagia Triada'd.k vll.l.m l. r ." "
na karlmlardr.
Kaplar ve mhrler zerindeki betimlenil- ille ImII.i .i| m
109

birlikte bir kutsal boynuz ifti arasna

veya bir boa bann zerine yerletiril
mitir. Hagia Triada lhdinde basamak
l kaideler zerinde duran, saplar yap
raklarla kapl ifte baltalarn tepesine
ku klna girmi tanr konmutur.
Baka bir yerde ifte balta, bir kutsal
dm" veya bitki motifleri ile badatrlmtr. Kutsal kaplar ifte baltal.rl.
s s le n m i , a y rca b n lar kuls.l
Kryptos'lardaki payeler v- s.r.yl.rm
duvarlar zerine k.znnnlr. S.r.yl.
rn eitli ksnl,riTid. kesik pir.nil
eklinde l. k.iideleri ol.m ille b.ll.l.r
duruyordu.
Bu semboln sarayl.rda ok y.ygm
oluu, belki de Knossos sarayna neden
Labyrinthos denildiini aklar. Labrys,
hem bir Anadolu, hem de muhtemelen
Minos dilinde "ifte balta" anlamna ge
lir. Yani "Labyrinthos" "ifte baltalar sa
ray" demektir. Ayn kk, Karia'daki
Labranda'da karmza kar, burada,
ifte balta eklindeki sembol rastlant
Rcs. 41. Knossos'tn
olmayan, Zeus Labrandeus veya Stratikutsal cHiHn.
os'a tapnlmaktadr. Daha erken alar
da Kk Asya'da, bir boa zerinde ayakta, ifte balta ve imek
demetiyle tasvir edilen Hurri ve Hitit frtna tanrs Teshup'u g
rrz. Girit'te de, sembol ifte balta olan benzer bir gk tanrs
nn varl kabul edilmektedir. Bu teori, Girit-Myken sanatnda
ifte baltann bir dii tanryla balants gereine ters dmekte
dir. Bir tanray, aslanlar ve grifonlar arasnda banda bir baltay
la gsteren Kalkani ve Knossos'ta bulunmu mhrler karakteris110

tiktir. Sctcia'dan bir l. k.lpl., yini' if U' h.ll.l.r ll. hir l.nr;.!
bchmicnmitir. Bu ar.d. unululmam.hdr ki, Kiik Asy.'d. d.
dii tanr ifte baltayl. tamamon ilikisiz s.ylm.z: Kyhi'k' .d y.lnzca maaralar" anlamndaki Kybcla ile deil, fakat ayn za
manda ifte balta demek olan Kybelis kelimesiyle de ayn kkten '
gelmektedir. ifte baltalarn (ve boalarn) klt tasvirleri. Kk
Asyada Mellaart tarahndan kazlan atalhyn Neolitik tab.kalarnda dahi ortaya kmhr.
Baka bir teoriye gre (fakat Buchholz buna kar kar) ifte
baltann bir klt eyas olmasnn nedeni, boalarn bu letle kur
ban edilmeleridir. Minos keramiinde ifte balta sk sk Bukranion'lar zerinde betimlenmihr. Yunan Klsik anda da, Tenedos'ta Dionysos onuruna danalar kurban ediliyor ve bir ifte balta
ile paralanyordu.
Bir dier sembol "Kutsal Dm" idi: hcc uzun dokunmu
bir kuma ortada dmlenir* ve modem bir boyun atks gibi iki
ucu serbeste aa sarkard. Byle kutsal dmlerin tasvirleri
keramik kaplarda mohf olarak kullanlm; fildii ve fayanstan ya
plm modelleri Knossos, Zakro ve Mykena'da bulunmutur.
Niru villasndaki bir duvar resminde Kutsal Dm tasvir edilmihr. Knossos saraynn nl duvar resmindeki "Parisli Hanm"
lkabyla bilinen figr kutsal dm takmtr. (Platon'un i.n-t
ethi gibi, figr belki bir tanray behmlemekte, bu da, dn
trensel nemini kantlamaktadr, Y. hg.). Muhakkak ki, di),un,
tanrayla sihirli bir ba kurulmasn amalyordu. 1)i), unli': ;
koruyucu anlam Msr'da da vard. sis'in senholli'iindcn hti
Minos tipinde bir dm idi. Cordion dn de I t'.,l Mmos
dmne benzetilmitir.
Tanryla dorudan veya dolayl ilikisi h;hnai helm hirl..
kim eyann da kuts.l nem t.d .nl.ln.kt.dn. Hoyei.v, i'
itli sava donanm paral.nn., /ellikle k.lk.n, nile ve helki
* Bu ince uzun kunn ncc' ikiyv k.ll.n vc ol.y. y.k kiMinel. iri bir ilmik olu
turacak ekilde iki u Ick birelun ile bil Ic^ti llirdi Hk/. Kes. ti (C,'n.)..
Ii I

dc gs zrl gibi koruyucu silllara, plcsiz dier vasflan yansra sava karakteri dc tadna inanlan tanrann sembolleri
veya sembolik grnm gzyle bakld. Doann yaam ile il
gili motiderin ounlukta bulunduu Minos sanatnda asker ko
nular nailirlir; fakat Girit'in ordu tekiltndan tamamen yoksun
olmal da ki'sindir, zira deniz ar nfuza sahip byk bir g
cn varl onlusuz dnlemez. Fevkalde saldn ve savunma
silhlanln yapm, bunun bir kantdr. Bylece tannann, kara
da ve li'ii/li' kral destekleyen bir sava tanrs karakteri kazan
mas ok loaklr.
Minos t,nri(,-,snn sava^ grnmn, zellikle Akalokhori kutsal maarasnda ifte balt.larla birlikte bulunan byk
kllar ve tanray bir klla
ln'timleyiMi Knossos'tan bir
mlur kantlar. (Gurnia'dan
bil ilol l' elimle kl tar, Y.
Alm.) /akro mhirleri zerinle, okuz ve ku bal, mifer
giymi dii Demonlar gsteril
mitir. Bu tasvirler (Gurnia
idol hari) Girit'in Akhalar ta
rafndan ele geiriliinden n
ceye aittir. Yani Akha halknn
sava zihniyetine balana
Kc>. 42. K n ossos'tu , ^lnllnr
mazlar. Mykenai'da, tanra
ku n b ir tnnrn b c tili iHliir.
nn 8 eklinde byk bir kalkanla betimi karmza kar. Tanra bir sunan yannda iki adorantn arasnda ayakta durmaktadr. Havada szlen, kalkan ve
mzrakl, kk bir figr, Mykenai'dan bir yzk zerinde gr
lr. Bu tasvirler. Klsik an silhl kk Athena heykelcikleri,
yani Palladion'larla karlatrlabilir.
Silh veya zrh paralarnn, r., kalkann, tek bana tasviri.
112

snva tanrasnn sembol veya temsil betimi olduu eklimli'

yorumlanr. Tabi bunun tam tersi de iddia edilmitir; yani silha
tapnm bamsz olarak antropom orfik figrlerden nce orlaya
kmtr. Yunan ve Roma anda da silh klt ile ilgili rnekler
vardr: Ancilia, yani Romallarn, gkten dtne inanlan kut-^
sal kalkanlar bilinmektedir. Kalkan ve mifer, kolayca apotropeik, yani ktlklerden koruyucu anlam kazanabilirler ve gerek
ten deam u let olarak kullanlm kalkan modelleri vardr.
Girit-Miken anda silh ve zrhlarn kutsall konusunda
gr her ne olursa olsun, tasvirlerin ounda, kalkan ve miferle
rin klt karakteri tadklar kesindir. r., bakr bir ifte balta ze
rine bir mifer izilmitir. 8 ekli kalkanlar; mhrler ve mhr
basklar zerinde, kutsal meknlar, stunlar, da keileri ve di
er kutsal hayvanlarla birlikte grlrler. Bu tip bir kalkan ile bir

ran I I
I..,.,. : .
I.'..
K..MI
Rcs. 43. 8 ekli knlknuln bczcn n lu l kuf

113

mifer, Knossos yaknlarn

da bir mezardan kan tipik
formlu klt kaplarnda mev
cuttur. K atsam ba'da bulu
nan gsterili byk srahi
gibi sv sunu kaplar, kk
kalkan reliefleri ile bezenmi
tir. Yine Katsam ba'dan bir
amphoraya, sava miferleri
resmedilmitir. Sekiz eklin
de byk kalkanlar, olaslkK
Knossos'taki kral d.iiresi s.
K. I I ' h ii hn l'i hif kilp
lonund. luv.rl.r. .Myd ve
.-rnihlr /T ih lekvrick v lin.
y.nd.ki od.l.nl.n birinde
duv.r resinleim le ile hetinlennil H k.lk.nl.r boa derisindi'i y.i|)ihvol,d, U-lk hu d. onl. kuts.l .nl.mn arthran bir
h.k. nedendi: Krh.n edilen kut ..l h.yv.nn diTsi, kalkan olar.k, korun. ve kurl.rn. -..gl.y.hhd, K.l d.iirosi salonunda
bir Rython hulunn.s, hu nek.nd. d. kh trenleri yapldn
gsterir. Bir mhr b.sks ii/erindi', hr k.lk.n nnde tapnr
durumda bir kadn tasvir edilm ise de, k.lk.nl.rn t.pnm nes
neleri olup olmad tamamen kesin deildir.
Bir dier kutsal sembol ha idi ve bunun yld/, g.m.l ha ve
tekerlek gibi eitlemeleri vard. Ha; ounlukl. mhr ve m
hr basklar zerinde bulunur; bazan da bir ho.nn boynuzlar
arasnda X eklinde karmza kar. En nemli rneklerden biri
Knossos'un tapnak hzinesinden kan ta hahr. Bu muhakkak
ki, ne sadece ssleyici bir mohf, ne de Hrishyanln kutsal arm
hyla ilikili idi. En akla yakn teoriye gre, ha ve tekerlek, yldz
ve gnei simgeliyordu. Han kollar gnein veya bir yldzn
nlarn, tekerlek de, ilkel insan tarafndan g boylu boyunca
kateden bir arabann tekerlei olarak dnlen gne kursunu
temsil ediyordu.
114

La V. i x i x . Ziikro'ihin I >.//:
slbnin hir ll<i>t/< ru '--

Ir.

I\

II

Kllii.:i''.

/lili

'vllill/

I I J l l l ' l l l l i l i l illlll'lli'l'illlll

L{7\ IXX />. Ephkvpc'tii-ti kil t'ir Iliit.

Lev. IX X I n. Kntsniiilii'ihiii
lilmsiioii siinilii'^i

il':'. IX X I b. Cnzi'dcn bir

tiiiinii itioUi.

L e i. IX X IL P alaikistro'dai ku tsal bir dans.

Tanrann kayrc yardm ve ktlklerin dcfcdilm esi, yal

nzca sz edilen bu sembollerle deil, ayn zamanda inananlarn
tad deiik ekillerdeki sihirli muska veya tlsmlarla da
salanm aya allyord u. Byle,
apotropeik (koruyucu) olarak ad
landrlan, aka sihirli gler atfe
dilen bir takm m hr talaryla
karlayoruz. Bu m hrler, sv
sunu kaplar, gzler, kulaklar ve
K lsik an G o rg on eio n 'larm
anm satan korkun yaratklar ek
linde tasvirlere sahiptir. Sihirli g
lere inann belli belirsiz bir yank
s, bugnk Girit kyllerinin, bu
mhr veya "st t.lan"nn, bun
Ki ". /' //iy/i I iili li
lardan birini muska ol.r.k lay.m
lilin i 'ki
annelerin stn o.ll.ua b.ll
inancnda hl sriH'kU'li. D.lta i'rkc loncm lcnli', belki ilesi
hir formlleri veya byler ieren, ltiero);lil y./ll mltrlere
rastlyoruz. Bunlarn yansra, bir insan .lya, sekiz biimiule k
k bir kalkan, bir kulak ve bir gz eklinde muskalar mevcuttur.
Fakat Hagia Triada'da bulunan altn bir amulet, zerindeki k
ck akrep, salyangoz, rmcek, ylan ve bir insan eli botimleriyle
Minos ann en zgn muskasdr.

Sunaklar ve D in T ren K aplan

Klt iin kullanlan ara-gereler arasnda sunaklar nemli bir yer
tutarlar. lenmi talardan yaplm, yalnzca kaideleri koruna
gelmi olan dikdrtgen sunaklar, Knossos saraynn bat avlusun
da ve Hagia Triada'da duruyorlard. Basamakl bir sunak, lhais \\ \ III
tos saraynn merkez avlusunda hl yerli yerimlelir. /.akro ve
Knossos'ta bulunmu ta vazolarn kabartma tasvirk'i imlen .nl.

119

ld zere, sunaklar boynuz iftleriyle talandnlmh. phe

siz, sunaklarda kurbanlar kesiliyor ve yaklyordu. Fakat dallar,
meyva, arap ve dier svlar gibi kansz sunular da zerlerine ko
nuluyordu. Dikta maarasnda, benzer dzende bir yap evre
sindeki kl tabakas iinde, kurban masalar, ayakl meyvalklar
ve iki kaplar bulunmutur. Mallia saraynda, merkez avlunun
taban seviyesi altnda gn na kartlan bir sunak, belki kur
ban hayvanlarnn tmyle yaklmalarn salyordu.
te yandan, kk, hafife ie doru kavisli kenarlar olan, ta
nabilir ta sunaklar da vard. Bunlar da boynuz iftleriyle talan
drlm ve kutsal dallarla sslenm itir. Byle sunaklar, Knos
sos'taki Byk Rahip Evi'nde, M.illi. s.r.yula ve Arkhanes'te
blmmlardr. Kiossos'l.n kk hir tul l. sunak da ifte bal
la ve hoym/ ifti k.h.rtm.l.nyl. sslenmitir. Bu kk sunakl.r, muh.kk.k ki yil/c. k.ms/ sunul.r iin kll.nlyorlard.
Kurh.n ni.is.il.in l., ya
lz, ya ila libasyon kapla
rndan aktlan sv sunu
yu toplamaya yarayan yu
varlak veya uzun ukurlu
yzeyleri ile benzer bir i
leve sahipti. Yukarda sz
edilen Phaistos'un kil kur
ban m asas da bu gruba
girm ektedir. Yeni Saray
lar anda kil ve aldan
yaplm ayakl yuvar
lak kurban m asalarna
rastlyoruz. Bu fipteki ara
gerelerin nemli bir mik
tar Niru villasnda bulun
mutur. Yksek ayakl bir
amdan eklinde yaplm

^,g

4^

Mcsara'dan Erken Minos

saflasnn ait kil Kenos.

120

tatan kurban m asalar ile mcyva sunmak iin pimi topraktan

meyvalklar da mevcuttur.
Minos kltnn tipik bir kab, adn, Demeter tapmnda kul
lanlan benzer antik Yunan kaplarndan alan Kernos'tur. Kernos
lar (Kernoi = kerannmi, kartrmak fiilinden tremitir), her tar
sunu iin iki, veya daha ok sayda anak benzeri oyumlara sa
hip bir kaptr. Erken Minos m ezarlarnda karlatm z, "tu z
luk" denilen ta veya pimi topraktan basit dikdrtgen kernoi,
ortak bir kaide zerine birarada yerletirilmi iki veya oyum
dan, daha dorusu kapktan oluur. Phaistos'taki ilk saraydan
bir dizi derin oyumu olan ta bir kernos kmtr. En tannm r
nek, Mallia'da bulunan ortasnda bir tek byk, kenarl.rul. bir
ok derinlii az oyum yeralan yuvarlak Kernos'tur, 5u, mull.k.
Pansperniia, yani tarm rnlerinin her ciilindcn .1/ mikl.rl.
sunulmas iin kull.milmi bir kaptr, Krtcs'lc |iidlO),com('l ik
bir kernos ise, oyuk bir halk.y. li/ilmi kijk V.pl.ul.m oluan
bir ember eklimlclir; kapl.r .rasul. yc.la ku.k r..m li),
leri dua eder pozisyoulalr.
Athenaios'tn bir pas.julan elimliimi/ bil),iye ),orc, Kl.sik
ada Kernos'larn kapklarna, her eit, blay, .rpa ve ylal
gibi hububat; mercimek, fasulye ve bezelye gibi bakliyat; ya, st,
arap ve bal gibi svlar, ayrca beyaz haha (belki uyku getiren af
yon iei tohumlar) ile temizlenmemi koyun yn konuluyor
du. Kernoslarn orta oyumu ise belki eitli meyvalardan yaplm
tatllar veya Palathion, yani kuru incir hevengi iindi.
Xanthoudides bu sununun anlamn, bugn de Girit'te Hristiyanlarn uygulad grlen benzer nitelikteki hasat mevsimi ge
lenekleriyle karlatrarak yorumlamtr. Aparkhai, yani topra
n ilk rnleri, zmler, incirler vd. kiliseye getirilir vc papaz ta
rafndan takdis edilir. Byk bayramlarda, ekmek, arap, ya ve
msr da sunulur. Papaz onlar ttsler, takdis eder vc u sci/lerle
bereketli rn iin dua eder: "Tanrm, bu ekmei, msr, .rab ve
ya takdis et, onlar oalt vc bunlardan yiyenleri kts.." Sonra
121

bu sunular, arazi sahiplerine, orada hazr bulunanlara ve rahibe

dahlr. Eski Girit m anashrlannda bugn hl bir kernos ile k
yaslanabilecek bir kap kullanlr; bu, amdanlardan ve tahl, ya
ve arap iin kk ielerden olum aktadr. Antik adaki
Pansperm ia'nn nem ine, bugnk Polysporia (eitli tahl ve
baklagillerin bayramlarda birlikte piilmesi) ile KolIyba (buday,
nar ve bademin llere sunulmas) k tutmaktadr.
Herhalde byk Minos Kerios'lar* bu tr Panspermia iin
kullanlyordu. Minoslular phesiz her rnden az bir miktarn
kutsanm asyla, bereketli rn .l.bilmek iin doay sihirli bir
gle etkilediklerini umuyorlanl. Ayn zamanda muhakkak ki el
de ettikleri rn iin lU' ti'ekkr v e ,k ,klarm tanraya sunuyor
lard. yi bir mahsul iin h.k. kltlerleki benzer bir sembol de
meyva ve ieklenlen y.ph t.l.nlr. Yuvarlak ekilli Minos
Kernos'u l., mevsim lonmule etkili ol.bilecek sembolik bir
t. niteliiiHelir.
Kernos'l.rn klt ar.u olmayp, talih oyunlar iin kullanld
goruu, artk Mallia'laki Khrysolakkos mezarlnda ayn tipte
bir kernos bulunmasndan sonra geerliliini kaybetmitir.
Sv sunu iin, ismi Yunanca rheo=akmak fiilinden tremi,
Rhyta denilen kaplar vardr; bunlar yalnzca doldurulacaklar
akla deil, ayn zamanda svnn akhim as iin alt ksm da
ikinci bir delie sahiptirler. Bu Rhyton'larn kullansz ekilleri ile
zengin ve itinal iilikleri, gerekten klt kaplar olduklann gs
termektedir. Bunu, zerindeki tasvirde, oturan tanraya konik
Rhyton sunan bir adoranti yer ald bir mhr basks da kant
lar. Rhytonlardan sv, ya sunuyu toplayan bir kaba, ya da doru
dan Ana Tanra'nm kucana dklr.
zel bir Rhyta eidi, insan veya hayvan, ya da bir hayvan ba
ekline sahiptir. Anlaldna gre, ilkel insann din duyarll
nedeniyle klt kab, mmkn olduunca, kutsal hayvann htt
* Bunlardan bazlan, Anadolu'da Karahyk'te bulunan ve iindeki fitil kalntlan nedeniyle lmba olduklar kesinleen, ortadaki birinin etrafna dizilmi zm
salkmlann andran formdaki kaplar da anmsatmaktadr (n.).

122

bizzat tanrann ekline benzem e

liydi. Buna bal olarak M okhlos ve
M allia'dan kan. Saraylar ncesi a
a ait, gslerinde delik bulunan ka
dn -olaslkla Ulu Ana- eklindeki
Rhyta, belki st sunusu iin kullanl
mt; bir boa veya boa ba biimin
deki Rhyta ise, kurban edilen hayva
nn kann sunmaya, ayn zamanda da
tpk tanrann kutsal hayvan dii as
lan ve Triton borusu eklinleki Rhyta
gibi her eit sv sunuyu ar/etmeye
yaryordu. Yumurta veya koni eklin
de ta ve pimi topraktan ilaha sade
Rhyta da vardr. C urnia'lan lknn'
delii pudenda'da bulunan hmiU* bir
kadn ile Karphi'den Subm inos a
na ait, arabacsnn bamdan dolduru
lan, fakat arabay eken kzlerden bi
rinin azndan sv boaltlan bir araba
biimindeki iki Rhyta gerekten ar

Res. 47. G urnia'dan

boru seklin de ylan l kap.

tcdr.
Ge Minos kutsal alanlarnda bulunan, ekli ve kulplaryla Mi
nos su borularna benzeyen pimi topraktan boru eklinde kaplar
da hayli gizemlidir. Bu kaplara bazan ylan reliefleri sarldr; bu
nedenle Evans bunlar kutsal ylanlarn yuvas olarak yorum la
m tr. Birka kabn kenarnda yeralan m inyatr kseler de,
Evans'a gre ylana st sunmaya yaryordu. Fakat G ortys'te bir
Ge M inos kutsal alannda bulunan ayn trdeki boru kaplarn
zerinde, boa ba ve yaban keisi reliefleri vardr. Bu da gsteri
yor ki, kabn zerinde betim lenen kutsal hayvanlarn, mutlaka
onun iinde de yaamalar gerekmiyordu. Boru eklindeki kapla
rn, sv sunular iinden aktmaya yaram olabilecei daha akla
123

yatkndr. (Bu boru kaplar, sv sunu iin kullanlan kk kapla

rn ayaklar olarak da yorumlanabilirler. Miss Boyd'un ileri sr
d, Gurnia tapnandaki ayakl kurban masasnn zerinde
bir boru kap durduu teorisi kantlanamamtr.)*
Pimi toprak veya tatan yaplm, yuvarlak dar bir azdan
doldurulan, bask ve olduka geni kaplar, yani "Bodur Alabastra"**, Knossos'taki taht odasnda ve Saraylar a mezadarnda
ele gemitir. Taht odasnn ok ar ta alabastronlar, herhalde
lrenl-r srasnda iinden doldurulduklar bir pithos'un yannda,
y-rdi' bulunmulardr. ekilleri ve arlklar, olaslkla devrilmek-rini onk'tiH'k amac tayordu, fakat ayn zamanda libasyonun
yer ik- ilikili kalmas gerektii dncesini de uyandrmaktadr.
Ph.iislos'l.ki kurban masas da yer ile byle skca kenetlenmiti;
M.illi.i'nin byk K-rnos'u da yerde sabit duruyordu.
Sunaklar vi kls.l boynuz iftleriyle olduka byk lye
s.hip l.pn.k modi'lk'ri ( lrni. ve Karphi'den kmtr. Bunlar
ol.slkl. dini k.pl.r vi'y. smuKn i-r-n kaplar iin ayaklk ola
rak kullanlm go/.knH'kli'dirk'r. Kaplar olan yuvarlak tapn.klarm kk .dak mod-lk-ri, Sar.yl.r Sonras vc Subminos
alarnda Knossos, Am nisos, Arkham-s, Phaistos, Karphi vc
Kydonia (Hanya)'da bulunmutur. Knossos tapna, ellerini yu
karya kaldrm bir tanra idol kapsar. Arkhanes'ten protogeometrik minyatr tapnak da bir tanra idol ierir ve atda, baca
nn iki yannda, baca deliinden tapnan iine bakan iki refakat
i, beki veya adorant figr gsterir.

T apnm ve Rahiplik
Minos ann inananlar tanrlarna eitli ekillerde tapnmlardr. Adorant, grnmez kutsal vadn tapna nnde neei*

Parantez iindeki ksm yalnzca Ing. eviride vardr. Almanca eviri yeni gr
e gre dzeltilmitir (n.).
** Alm.'da "ekmek somunu ekilli" olarak aklanyor; Alm.: die brotlaibfrmi
gen Alabastra; Ing.: Squat alabastra (n.).

124

K,". ;>S. Ki((iss(is'f(i/ tn hir vnzo

M uzcrim ic, bir tnpink n in de
,1 1 1 1 l i

silna^i.

lir, ne dc diz ker, .ksinc nn gibi ayakta durur, genellikle sikil

mi yumruunu alnna k sln r. Bu duruun, lmlnn gzleri
ni, tanrnn grnd amlaki parlaklndan korumak amacn
tad kabul cdilmijli. (l akal yakn incclcmc, bu kol hareketinin
gzleri rtme-diini gsterir. Yani bu yorum gc'ersizdir, Y. Alm.)
Kollarn kaldrlmas, uzatlmas, veya gs zerinde aprazlan
mas, dier tapnm jestU-ridir. Bunlardan ilk ikisi yalvarma ve di
leme anlamna gelebilir, fakat sonuncusu muhakkak ki adorantn
kendini tanrya adadn gsterir. (Bu el kol durular, bir hareket
srecinde birbirini izleyen safhalar olarak da yorumlanabilir; kol
lar deiik srayla uzatlr ve aprazlanr, Y. Alm.)
Balca klt eylemi, yukarda da sylediimiz gibi, tanrya yi
yecek ve iecek sunmaktr. Knossos'tan reliefli bir ta vazo para
125

snda, kayalk bir dan, tapnak bulunan zirvesine kan bir gen
betimlenmitir. Bu gen tapnan nne iinde mey valar bulu
nan bir sepet koymaktadr. Dier sunular, m uhakkak arap ve
zellikle bal idi. Doum tanras Eileithyia ve dier tanrlar iin
yaplan bal sunusuna, Knossos'ta ele geen Linear B tabletlerinde
deinilmektedir. Neden bal sunulduu kolayca anlalabilir: Do
um sanclarn hafifletmek ve tanray yumuatmak iin.
Kurban trenlerinde hem kk hem de byk hayvanlar ke
siliyordu. Hagia Triada lhhnde tahta bir masa zerine skca ba
lanm hir boa behmlenmilir: I layvan henz lh rlm l r, boaznlan kan akmakta ve bu bir
kabn iine toplanmakta
dr; hu arada daha kk
baka hayvanlar da, muhi ' f i
i
It'melen kei ve kolar,
^ -K t '
masann altnda kurban
edilm e sralarn bekle
mektedir. Kurban kesimi,
Res. 49. K iossosta, oturan bir
fl t eli in d e cereyan
tanraya yaplan su n u la n betim leyen
eder. Sonunda ileri kan
m hr.
dolu kaplar, kulplarndan
bir srk geirilerek, bunu omuzuna yerletiren bir kadn tarafn
dan gtrlr. Rahibe kaplar alr ve iki ifte balta arasnda duran
daha byk bir kovann iine kanlan boalhr. phesiz ki bu, kur
ban treninin doruk noktas, en kutsal ndr. Yedi telli bir
Lyra'nn nameleri buna elik eder. Knossos'ta, Byk Rahibin
Evi'nde olduu gibi, dier baz durumlarda da, kan veya bir baka
sv yerdeki bir ukura boaltlr, buradan bir oluk ile akhlr.
Dier dinlerdeki paralellerine dayanarak, kurban treninde
hazr bulunan inananlarn, kutsal hayvann vcudundan birer
para aldklar dnlebilir. Kurban edilen hayvanlarn derileri
126

tapnaa adanr: Hagia Triada reliefli ksesindeki sahne ite bu

konuyu iler. Yine muhtemeldir ki, kurban treni srasnda, tpk
Homer'in anlatt gibi, kesilecek hayvann bandan aa
tlm tahl scrpilirdi. Phaistos'taki tapnan kurban alan yak
nnda ta havanlarn varl bylece aklanabilir.
Muhakkak ki bu en eski kltlerde, gerek nesne ile betimi ara
snda yer deiimi oluyordu. Bylece adorant hakik bir hayvan
yerine onun bronz veya pimi topraktan kk bir tasvirini suna
biliyordu. Minos ak hava tapnaklarnda ok sayda hayvan figrinleri bulunmas, bu ekilde aklanr. Adorantn kendisini ta
pnma pozisyonunda gsteren bir idoln adanmas ise, onun tap
naktaki daim mevcudiyeti anlamn tar. Yalnz idol deil, insan
da bylelikle tanrnn devaml korumas altna giriyordu. Minos
ann adorantlar, giysi, kemer, taht veya tahtrevan, htt tap
nak ve sunak eklinde pimi topraktan yaplm kk modelleri
de kutsal alanlarda tanraya sunuyorlard. Boynuz iitleriyle ta
landrlm kk bir pimi toprak tapnak modelinin adanmas.

Rcs. 5. Kitlnrn eli in de yapdan kn sn s.

H agia T riada Lhtinden.

127

gerek bir tapnak inas kadar nemli bir din eylemdi.

Dans da muhakkak ki tapnmn bir baka gsteri eklini olu
turuyordu. Daha lk Saraylar anda, Phaistos'ta bulunmu
ayakl bir meyvalk zerinde, ellerinde iekler tutan bir tanra
nn iki yannda dans eden kzlar betimlenmitir. Benzer bir sahne,
yine Phaistos'tan geni ve s bir kabn i yznde grlr. Kamilaris'tcki mezardan kan pimi topraktan figrl bir grupta, 4 er
kek (.'lerini birbirlerinin omuzlarna koymu olarak halka eklin
de dans (.'tnu'ktedirler. Tasvirin tad kutsal anlam, grubun kaidesindc'ki boynuz iftlerinin varlyla vurgulanmtr. Palai
kastro'dan, Saraylar Sonras aa ait bc'izer bir halka dans betimi
kmtr: Kadn giysili u figr, ortada duran ve lyra almakta
olan bir fij'.urun vvr('sindc' dans et muktedirler. Dans betimlerine,
yii/uk, mlur ve mlur lasklarmda da rastlanr. sopata'da bulunmu:j altn y/k u/erinde, i[ilak gsl kadnlar, byk ola
slkla rahik'k'r, onlara gzken tanrann erefine dans hareket
leri yapmaktadrlar. Rahibeler danslarn Knossos'm nl duvar
resminde grld gibi, kutsal zeytin aalar korusunda da ya
pyorlard. Uuan lleli salaryla Kralienin Dairesi'ndeki bir
duvar resminde yer alan dans kz betimi de belki kutsal anlam
tayordu.
Adorantlarla tanrlar arasnda balanty rahip ve rahibeler
salyordu. Bunlar normal adorantlardan giysileriyle ayrdedilebiliyorlard. Hagia Triada lhti zerin
de rahip ve rahibelerin belden aa
s hayvan postlaryla rtlyd.
zellikle l kltyle ilgili trenler
de Msr rahipleri de bir panter veya
leopar postu tarlard. Post, her
yerde ilkel kavimlere zg bir giysi
Res. 51. Zakro'dan, zerin de
g ey ik bal bir Dernon betim i
olduu iin belki de yalnz gelenek
olan bir m hr basks.
nedeniyle kltte kullanlm aya de128

vam ediliyordu. (Fakat 1 lagia Triada lhtinde lnn de tmyle

hayvan postlarna sarl haklc' ohiji, Minos l kllnde Totemci
lik anlayna bal kalntlarn yaijadn kantlar gzkm ekte
dir, Y. Alm.)
Baka bir yorum da mmkndr: Belki hayvan postlarnn ra-'^
hip giysisi olarak kullanlmasnn kkeni, onlarn hayvan veya
Demon ve mitolojik yarahklar klna girmelerinde aranmaldr;
(bunun gayesi "scapegoat"* trenindeki gibi kt ruhlar kovmakhr; zellikle bazan elik ettikleri Gen Tanr'y korumak iin..
Y. ng.) lkel dinlerde hayvan klna brnmenin bir baka am a
c da, bolluk, bereket salam alar iin bitki Demonlarna gereken
bynn yaplmasyd. Eski klt inanlarnn yansd Palai
kastro'dan ge bir H ym nos'ta, "En Byk ocuk" (Alm. das
grte Kind, ng. Most great boy, n.) yllk geri dn iin "Demonlarn bakan" olarak arlr. Onun dnyle tarlalar r
ne kavuur, gzel
ynl koyunlar s
rs oalr.
R ahip ler ve g e
nelde klt trenleri
ne katlan herkes, do
u kkenli, eik kat
lardan oluan zel el
biseler giyerler. Ba
zan bu a h sla r
om uzlarnda Suriye
tipi tek tarafl balta
lar tarlar; bunlar
p h e s iz k u rb a n
kesm ed e k u llan l R es. b 2 . Vaplio'dan m hr. Sv sunu vazolar
tutan iki bollu k bereket D em onu.
yorlard. Zakro'nun
'

"Scapegoat": Gnah Keisi. Musevilerin gnahlarm le gtrmek iin salve

rilen kei; bakalarnn gnahlarn stlenme (n.).

129

tapnak hzinelerinde bulunan iki bal ta ekiler, olaslkla ra

hiplik payesini simgeliyordu.
Mallia'dan kan ve bir yan balta, bir yan panter eklinde olan
ta s, zt'llikle ilgintir. Giysilere taklm kurdellar da, baz be
lirli kiilerin, ya rahiplikle ilgisi bulunduunu, ya da din trenler
de y.rdmc grevi stlendiklerini gstermektedir. Uzun kadn
giysilt'ri iindt'ki rahip ve mzisyenler zel bir grup olutururlar.
Bu gt'lt'iu'k nt'dt'niyit', Minos saraylarnda, belki Suriye etkisinde,
h.dn r.hip j;rpl.rnn varolduu tahmin edilmitir. Bunlar, da
ha gt' .d., Kybt'lt' ve Attis'in Kk Asya'daki hadm rahiple
riyle k.rUtrKbilir.
K.hiplik j'orevliT, mtl.k. tanrnn erefine, kurban kesme,
sv sunm a, dua etm e ve
1#'
I iym nos'lar sylemeyi ie
riyordu. Ak havada, b
yk bir kalabalk nnde
kutlanan din bayramlarda
rahip, anlaldna gre,
sesin i k u v v etlen d irm ek
iin deniz kabuundan bir
boru (Triton) kullanyordu.
Burada nem le deinilm e
si gereken husus, daha bir
Rcs. 53. tda m a arasn d an ,
ka yl ncesine dek G i
T riton Kabuu tutan rahibe betin di
rit'te, kr bekileri, ky pos
bir m hr.
taclar ve obanlarn Triton
kabuunu, hem trompet hem de megafon ilevinde kullanm ol
malardr. Bir mhr zerinde, boynuz iftleriyle talandrlm
ve dallarla sslenmi bir sunak nnde duran ve bir Triton kabu
unu azna yaklatrm olan bir rahibe betim lenmitir. Triton
kabuunun bu kullanm, belki Minos kutsal alanlarnda sk bulu
nuunu da aklar. Bulunan Triton kabuklarnn hemen hepsinde
sivri u krlmtr. Trenlerdeki kullanm nedeniyle Triton ka130

Lev. [X X III . H agia T riada'daii L in ear A tabletleri.

Lev. IX X IIl b. K n ossostan bir L in ear B tableti.

Lei'. IX X IV . Kiiossiiv saraiim iit "Tnlit Odnsi".

ir '

L''. IX X V . Kiiosnii

Simi/ii; hiiti

iiiiig ii:iiili ii

L e i. IX X V I. K n ossos sarayn da, B y k M erdiven in s tu n lar.

buklan ritual anlam kazanmtr: Triton biim inde yaplm kut

sal kaplar ve Rhyta vardr.
Kt gleri defetmek de rahibin grevleri arasndayd. Has
talklara ve dier ktlklere kar Girit'te yaplan etkin bynn
n, t M sr'a dek yaylmt. M. 14. y.yla tarihlenen bir Msr
Papirsnde, "Keftiu" dilinde yazlm hbb bir muska forml
korunagelm itir. phesiz ki, kt ruhlara kar da muska for
mlleri mevcuttu, ve muhtemelen, Knossos'ta kan iki kap iine
yazlm tlsml szler bu eittendi: Eer kupa baaa evrilir
se, hismn sihirli gc kt ruhu esir edecekti.
Bir baka klt ilevi, rahibin tts sunmasyd. Tts kaplar,
mezarlarda olduu kadar, birka kutsal alanda da bulunmutur.
B o a O y u n l a r ve Dij^er e n l i k l e r
Minos bayram detk'riuii'n soz i'iii'rken, yhn h./ t)iemli j;ml('
rinde, kutsal da doruklarul. .te y.kklm. l-inni^tik. tir
baka din uygulama, aalar veya stunlar ar.sn. km lm ^.
lncaklarda, daha dorusu iplenle sallanmakt, lii'uzer sallamna
detleri baka halklarn kltrlerinde de vardr, lignk I liulis
tan'da ve Yunanistan'n krsal btilgelerinde byle kutsal sallanma
lar bilinir. Salncan Minos andaki kutsiyetini Hagia Tria
da'dan bir kil model kantlar: Dii bir figr, belki bir rahibe, zerle
rine birer gvercin oturmu iki stuna bal ipte oturmu sallan
maktadr.
Minos a G irit'inde insanlarn, yln hangi gnlerinde b
yk bayramlar kutlamaya baladn bilemiyoruz. Eer M sr'a
ve dier baz dinlere baklarak hkm verilirse, yl ve ay balan ile
tanrnn doum, lm, dirili ve zaferi gibi byk mitolojik t>laylarn yldnm, kutlanan hadisenin niteliine gre sevinli veya
kederli bayram lara vesile tekil ediyordu.
phesiz, Persson'a gre bahar bayram nn bir paras olan,
Boa Oyunlar, kutsal karakter tayordu. Bu yarmalar, Is^myl
135

boa grelerine analoji olarak boa grei diye adlandrlmt.

Oysa aslnda Girit boa oyunlarnda boa ile greilmiyor ve her
ne kadar boa oyunlardan sonra zel bir trenle mutlaka kurban
ediliyor idiyse de, yarma onun lmyle sonulanmyordu.
Girit boa oyunlarnda idmanl gen erkek ve kzlar lx)ay
boynuzlarndan tutuyor ve srt zerinde takla .tank eitli tehli
keli sraylar yapyorlard. Bu oyun kaynan, belki de Girit
dalarnda yaayan vahi boay (Bos primigenius) yakalama a
basndan alr. Ele geirilen boalarla arenada yaplan oyunlar,
muhtemelen yakalama sahnesini lekrarlyi)rti. Yarmaclar dai
ma silhsz grnmektedir; i)ysa U)ay eli'geirm e sahnelerinde
yer alanlar mzrak ve a tarlar, bu kansz lx)a oyunlar hl Ak
deniz evresindeki ba/ yori'lcrdi' yaam akladr; r. ; Gney
l-ransa'da hayvan sadic> kzdrlr, ldrlmez. Fakat spanyol
bi)p. greliT d>, yaln/'. Akdi'ni/ hav/asndaki lkelerde ortak
i)lmayp, di)uda l nds i)vasma (ve (,'in'e, Y. ng.) dek uzanan,
ok eski bir din gelenee bal gibi gzknu'kledir.
Klsik Yunan anda, Tesalya, Smyrna, Sinope, (Ankara, Y.
ng.) ve Karia'da benzer yarmalar dzenleniyi)rdu. Bunlar ara
snda en nl olan erkeklerin at srtnda katldklar, Tesalya'da
yaplan "Taurokathapsia"* idi.
phesiz bazan atletler iin lmle sonulanan boa oyunlar
na, Kara Yunanistan'ndan da genlerin katld anlalmaktadr.
Belki de, belirli zaman aralklaryla Attika'dan Minotauros'a yem
olarak gnderilen yedi gen erkek ve yedi gen kz mythosunun
domasna bu neden olmutur.
Boa oyunlar tasvirlerine, Knossos ve Mykenai duvar resim
leri ile reliefli ta vazolar, mhrler ve mhr basklar zerinde
rastlyoruz.
Bayramlarda baka atletik etkinliklere de yer veriliyordu. Ha
gia Triada'dan reliefli ta bir rhyton'da, baz mhr basklarnda
ve Tylissos'tan bir "minyatr fresk"te boks karlamalar betim
*

Eski Yun, Kadattco fiilinden; "Boga yakalama" (n.),

136

ilmitir; Ba yumruklardan koruyan bir mifer takm vc eldi

venler giym i olan boksrler birbirleriyle dvm ektedirler. Bu
yarmalarn kutsal bir anlam m tad, yoksa yalnzca bayram
erefine yaplan bir gsteri mi olduu bilinmemektedir. Her ne hl
ise, karakteristik olan, Msr'da benzer dvlerin, Osiris'in d ^
manlarna kar kazand zaferi temsil etmesidir. Gre de bazan
dounun silindir m hrlerinde resmedilmitir.
Bayram gnlerinde ayrca, rahipler, mzisyenler ve kltle ilgi
li dier ahslardan oluan tren alaylar da olaand. Tarm kl
lne bal bir geit res
mi, yukarda anlatlan
lla)>,ia l'riada rhytonunla H'limk'imitir.
Alava katlan erkekler,
I brslyki'm tahmin i'ttii gibi sihirli yamur
duas iin buday ba
aklar deil, fakat ha
sat ve tahl savurm a
letleri tam aktad r
lar. Sahnenin din an
lam , arkclarn ve
Msr tanrs sis'in klt
en str m an sistrum
alan bir rahibin varl
y la b e lir tilm i tir .
Sistrum 'un kullanl,
m utlaka bunu tayan
kiinin M sr'l bir ra
Rcs. 54. K nossos'tan bir g eit resm ini
hip olduu anlam na
betim leyen reliefli ta vazo fragm an .
gelmez. Erkekler, dier
durumlardaki gibi ar trensel admlarla deil, fakat hzl tempo
da ifter ifter yrmektedir. letleri tayanlarn, tarlaya giden
137

veya tarladan dnen iiler olduu izlenimi uyanmaktadr. Bir tapmm treni ile tanrya sylenen bir Hymnos, byk olay olan ha
sad hazrlyor veya sonulandryordu. Buday, khthonik g
lerle, zellikle bitki tanrlarnn lm ve yeniden diriliiyle sk
skya ilikiliydi.
Fakat, rahip, rahibe ve adorantlarn, ne uzattklar ellerinde
sv sunu kaplar tayarak sessizce ilerledikleri tren alaylar da
yaplyordu. Bu tarz bir geit resmi, Knossos'tan bir reliefli kap
zerinde betimlenmitir. Bu alayn, sunu yaplacak bir tapnak ve
ya sunaa ynelik olduu aktr. Evans'a gre, tapnaklarn
kryptos'lannda korunan ve olaan zre yalnz rahiplerce grlen
kutsal ara-gtTck'r de byk bayram gnlerinde halka gsterili
yordu. Bu, Knossos saraynn, duvarlarnda yerald koridorla
ayn ismi tayan byk "iiren alay" resminin konusudur. Ra
hiplerin hizmi'lki'rlan sanlan gen erkekler ellerinde kymetli
kaplar ve rhylolar tayarak ilerlem ektedirler. Tren alaynda,
uzun kadn elbiseleri giymi, muhtemelen mzisyen olan figrler
ile olaslkla tanra rol stlenmi (hediyeleri kabul eden, Y. ng.)
bir rahibe de yeralmaktadr. (Bir sfenks veya grifonun elik ettii
vc Gen T an n 'n n vcut bulm u olabilecei "Z am bak Tal
Prens", belki buna benzer bir trene katlyordu, Y. ng.) Her ne
kadar bu tarz bayramlar, halka kutsal hzinenin ieriini hayran
lkla seyretme olana salyorsa da, alayn yegne amacnn bu
olmad anlalmaktadr. Byk olaslkla yalnzca kutsal kaplar
gsterilmiyor, ayn zamanda tanrlara kurban ve svlar da sunu
luyordu. Bazan geit resmine katlanlar, sadece tipik tapnm ha
reketiyle bo ellerini ne doru uzatmlardr.
Msr'dan da benzer din gelenekler bilinmektedir. Orada, tan
rnn -genelde kolay tanabilm esi iin kk boyutlu ve tahta
dan- klt heykeli, bir tapnaktan dierine, htt kentten kente g
trlyordu; bunun ardndaki dnce, bir tanrnn dierini ziya
ret etmesiydi. Idoln dolatrlm as, (Hristiyan halk inannda
ikonlarn gezdiriliiyle olduu gibi) m uhtem elen yerlemenin
138

evresind e sihirli bir

koruma em beri olu
tu rm aya yary ord u .
Knossos'tan kil bir tah
trevan modelinin gs
terdii gibi, benzer bir
dolatrm a G irit'te dc
yaplyordu. nsanlar
veya tanry ahslanK c s . M okllcs'tn nlt bir yzk.
dran fig rler, tahta
Kn/k i' bolhk-bcrckct tanras.
tahtrevanlarla erkt'klerin om uzlar zerinde ehir boyum a tanrd. Bu ve benzeri
tm klt geitleri iin, livans'a gore "tren alay yollan" denilen,
evresindeki alan viya sok.tj^n tloeiK'sindc'n tl.ha ykst'k sevi
yede, ta kapl dar yollar kullanlyordu, liu eil bir tiiren yolu,
K nossos'ta ana Sarayla Kk Saray birbirine balar. Evans'n
tahminine gre. Kk Saray'n tannas, kararlatrlan bir gn
de, halkn ve kraliyet ailesinin kendisini tiyatro alannn basamak
larnda bekledii ana saray ziyaret ediyordu.
M inoslular gibi denizci bir halkn, suya ilikin baz kutsal t
renlere sahip oluu yadrganamaz. Bunlara benzer ilk rneklere
Msr'da rastlyoruz; doller, gemilerle Nil nehrinde, bazan da ka
rada, gemi eklindeki tahtrevanlar zerinde yer alan, tanabilir
boyutta tahtadan bir tapnak iinde, dolahnlyorlard. Gne
tanns, gemisinde kk bir tapnak iinde oturmu gn okya
nusunu geerken betimlenmitir. Smer ve Akad silindir mhr
leri, denizde seyreden gne tanrsnn tasvirlerini de gsterirler.
Mesopotamya'da, ulan yukan bakan hill eklinin, yalnzca boy
nuzlu bir figrn deil, fakat gkyznde seyreden bir geminin
de tasarm olduu anlalm aktadr: Ay tanrs Sin veya Nanna
"ldayan gk gem isi" (Alm.: Leuchtendes Himmelsschiff, ng.:
Luminous ship of the heavens. n.) diye isimlendiriliyordu. O la
slkla benzer tasarmlar, Ege evresinde de gelimitir.
139

Girit'te deniz bayramlar ve ilgili klt trenleri, mutlaka ky

larda veya adalarda bulunan tapnaklarda kutlanyordu. Yunan
ncesi bir bitki tanras olan Ariadne'nin, mythosun Homeros ta
rafndan bize iletilen en eski anlatmna gre. Dia adasna karl
mas ve orada lmesi, bunu temsil eder. Mokhlos'dan kan altn
yzk zerinde deniz yolculuu yapan bir tanra betimlenmitir:
Gemide kk bir tapnak ve bir aa vardr; bununla, kknden
sklm kutsal bir aacn veya bitkinin tanmas m, yoksa sem
bolik olarak bitkiler tanrasnn gidii veya geri dn m belir
tilmitir? eklemli nokta, douda da yolculuk yapan gne tanrs
nn bitkilerle ilikili oluu ve tasvirlerinde bunlarla birlikte grl
mesidir. uras d. muhakkak ki, denizde yol alan bir tanray
gstm -n hu ;zel Minos betiminin hir ky kentinden kmas tesalf lciklir.
K nossos't. hulu
nan altn "M inos Y
z" zerinde de i
lenen konu ayndr:
Deniz kenarndaki ta
m
m
M
pnaklar veya kutsal
I /\l f
//
aal adalar arasnda
seyred en bir kayk
iinde, krek ekmek
Res. 56. K nossos linanndan altn /iiziik.
te olan bir tanray
T an rsal bir iftin yolcu lu a k.
betimler. Kaykta ayn
zamanda klt boynuzlaryla talandrlm bir sunak da bulun
maktadr. Daha baka Girit-Myken altn yzklerinde tanrsal bir
iftin karl ve ka konu edilmitir.

l Klt
Girit halknn, daha Neolitik ve Saraylar ncesi ada, lmden
sonra bir tr yaama inand anlalmaktadr. Maara ve Tholos

1*10

mezarlara yaplan gmlerin yanna, yalnzca et, midye ve zeytin

gibi eitli yiyecekler ieren kaplar deil, fakat ayn zamanda gn
lk hayatta kullanlan obsidyen usturalar, ta baltalar, tme
talar ve ekiler gibi letlerle, daha sonralar bronz silhlar, ziy
net eyalar vc mhrler de konuluyordu. Saraylar ncesi a n '
balarnda, bunlarn yansra pimi toprak kernoslar, hayvan e
killi kaplar ve idoller gibi klt ara gereleri de braklmaya ba
land. dollerin varoluu, yalnz gnlk hayatta deil, kltte kul
lanlan letlerin de, sahibinin pei sra yeni meknna gitmesi ge
rektii inancyla aklanabilir. Belki idoller, bundan baka, ller
dnyas ile tanra arasnda varolan zel bir baa da iaret ediyor
du. Bu tanra, daha nced e sylendii gibi, esas itibariyle yer ile
ilgiliydi ve byk olaslkla len bir tanra eklinde de grlyor
du. Muazzam ate izlerine Erken Minos mezarlarnda ska rastla
nr. Baz bilginler, bu atelerin yaklmasn, gm trenleriyle ilgi
li kabul ederler. Buna karlk eer atein amac nceki gmleri
yakmak idiyse, bu, llere, cesedin rmesinlen sonra daha az
nem verildii anlamna gelir.
Saraylar ncesi an sonlarndan itibaren bir l kltnn
varln kantlayan delillere rastlanr. Bu, gmden ayr olarak,
mezarn dnda zel yerlerde yaplan sunularla kendini gsterir.
ller iin mezara yalnz gmlme srasnda yiyecek ve ara ge
re konulmuyor, fakat mutlaka baz belirli gnlerde, tpk tanrya
yaplan tapnm eklinde, daha baka sunular da braklyordu.
Tipik armaanlar arasnda ta kernoslar ve ters evrilmi sv sunu
kaplar ounluktadr. Bu sunular, lnn, yaayanlara hl ge
reksinim duyduunu ve olaslkla faydas veya zarar dokunabile
ceini ima eder. ller, khthonik bitki gleriyle ilikide bulun
duklarndan, belki zellikle rnn verimini etkileyebilirlerdi.
Bylece sonuta lye ltufkr davranmak ve klt tapnm yap
mak gereklilii ortaya kt.
Phaistos yaknlarndaki Kamilari tholosunda bulunan ve daha
Yeni Saraylar anda lye tanrsal hrmet gsterme geleneini
141

kantlayan bir nesne ok ilgintir: Kildc'n, drtke bir minyatr

yap modeli -bir ev veya tapnak-, iki stunlu ak n cephe ks
mnda drt insan figrnden oluan bir grup ierir. Bunlar ayr is
kemlelerde sunu masalarnn nnde oturmakta, kupalar tayan
adorantlar yapya girm ektedir; bunlardan ikisi ellerindeki bar
daklar kurban masalarnn zerine koymular!r. Oturan drt fi
gr muhtemelen tanrlatrlm veya kahramanlatrlm ller
dir. Tabi ki bu grubun, tanr kltmlen liir sahneyi betimledii de
dnlebilir; fakat bu durumda hiK- grulum hir mezarda bulu
nuu tanr ile ller arasndaki iliijkiyi kantlar. Ayn mezardan
kan baka bir nesne, geleiu-ks-l yuv.r l.k hir yapy, byk olas
lkla bir tholos mezar tt'insil eler, iiul- alak hir masa ve iki ya
nmla oturmu.'j iki li);r varl : muhti'in-l-n hu bir cenaze ziyafetilir. Yapnn kapsula :.ah:M ,
'
!. r ''ii-- durmaktadr; hu
lii'lki viMii-gi sunan .Kof.niin .

Res. 57. P alaikastro'dan, grifn , ifte bnita ve kutsal

boynu zlarla bezen m i pim i toprak bir lahit

142

Yeni Saraylar a mezarlarmda, tpk tapnaklarda kullan

lanlara benzer kurban masalar ve ayakl sunaklar, ayrca torba
eklinde klt alabastronlar, sv sunu srahileri ve -bazan kalkan
ve mifer gibi apotropeik m otiflerle bezenmi- 8 ekli kulplar
olan kaplar ile buhurdanlklara ska rastlanmaktadr. Tts kap-'
lan yalnzca din deil pratik amaca da hizmet ediyorlard: Gzel
kokulu reineli maddelerin ve buhurun yanmas, mezarlardaki
eski kalntlarn yayd kt kokuyu hir lde gidermeye yarar.
Evans'n grne gre, olun kmr ier-n kaplar -buhurdan
ve ayakl maltzlar- ayn zamanla lleri ile styorlard. Ba
zan mezarlarda kk klt srahiU-ri l - hulumr. Kara Yunanis
tan'nn aksine G irit'te Yeni Saraylar a mezarlarnda idoller
ok azdr. Kayaya oyulmu baz ola mezarlar, gok kubbeyi sem
bolize eden canl mavi renge boyanm tavanlara sahiptir. BylCKre
l, yeryz dnyasnn gzel mavi renkli gn seyredebili
yordu. Mavi renk ayn zamaula tabann baz yerleri ile mezar e
yalarnda, buhurdan ve ayakl sunaklarda da grlr; tahta
lhitler de bazan maviye boyanrd.
Yeni gmk'r yaplrken, mezarn eski sahiplerine genelde faz
la deer verilmezdi; bazan onlarn kemikleri biraraya toplanarak,
yerde kazlan bir ukur iine konuluyordu. Kem iklerle birlikte
lye ait en kymetli ziynet eyalar ve mhrlerin de yama tehli
kesine kar korunmak amacyla sakland bu ukurun zerine,
ayakl bir kurban masas yerletiriliyordu. Yeni Saraylar a
mezarlarnda dromos'lar (mezar odalarna alan giri koridorla
r) oyularak yaplm sekiler, olaslkla mezarn kendi nnde d
zenlenen trenlere katlanlara ait oturma yerleri ilevindeydi.
Dromos duvarlarna oyulmu niler ise anlaldna gre, llere
yiyecek ve iecek sunulan kaplarn durmasna yaryordu.
Lhitler zerinde yeralan din motifler tanrlar lemiyle ller
dnyas arasndaki ba kantlar. Fakat bu tr betimlerle llerin
kutsalln arttrmann m, yoksa tanrnn onlar korumasn sa
lamann m amaland, pek belirgin deildir. ifte baltalar ve
143

kutsal boynuz iftleri Herakleion yaknlarndaki Athanatoi'dan

kan larnakslar zerinde resmedilmitir; ayn motifler ve bunla
rn yansra grifonlar, Palaikastro'dan bir kil lhitle grlrler.
Kabartma bukranionlar, Hierapetra evresindeki Episkope'de
bulunmu bir larnaks sslerler. Vatheianos Kampos'tan bir lahit
zerinde, eik katlardan oluan uzun giysili rahibe benzer bir a
hs betimlenmihr; hemzaman idollerdeki gibi hpik dua ve kutsa
ma hareketiyle ellerini yukar kaldrm olan bu figr, l iin e
faat dileyen hir rahibi veya daha muhtemel olarak llerin koru
yucu tanrsn U-msil eder. M ilalos'tan bir larnaksta, byk bir
amphorad.tn i-bilmek iin, rzgrda uuan salaryla gkten
aa hir figr innu-kU-lir. Bur.td.t hir sv sunu sz konusudur; fak.tl k-ndisiiH' lih.tsyo y.pKtn hu hgrn lnn ruhu mu, yoksa
onu k.bul i'lmesi ve gn.thi.trnd.tn .tnndrmas iin iyi davranlmas gereken hir tanra m olduu bilinmemekledir.
lye gsterilen din hrmetin derecesi mutiaka onun yaa
mndaki rtbe ve durumuna balyd. Tabi ki, yaamlar boyunca
tanrnn yaknlan veya onlarn vcut bulduu kiiler olarak kabul
edilen krallar ve prensler, ldkten sonra da tanrsal mertebede
hrmet grrlerdi. Tanr ve ller arasndaki bu sk iliki en g
zel ekilde, phesiz itibarl bir lye ait olan, Hagia Triada'nn
emslsiz ta lhdinde tasvir edilmitir.
Bu lhitte Matz'a gre iki klt treni ayrdedilebilir: Biri tanr
ya, dieri ise llere yneliktir; fakat aralarnda sk bir karlkl
iliki mevcuttur. Birinci ritus -yukarda akland gibi- rahip ve
mzisyenlerden oluan bir tren alay ile bir boann kurban edil
mesini, ayrca meyvalarn sunulmasn ve it iindeki kutsal bir
aa, iki ifte balta ve bir sunak nnde yaplan libasyonu ierir.
Bu tasvirin (eer onu alm ekilde devaml dnrsek) hemen
hemen ortasnda grifonlarn ektii bir araba iinde tapnaa ge
len iki tanra yerahr. ifte baltalar, tapna iki yandan snrlar.
l kltne ilikin ikinci ritus, ilkine kart ynde ilerleyen bir t
ren alayn kapsar. Buna katlan erkekler, bellerinin alt ksmna
144

post kuanm lardr vc basamakl bir sunak arkasnda ve kutsal

bir fidan altnda duran birine hayvanlar, olaslkla danalar getir
mektedirler. Bu figrn daha arkasnda, ya lhtin kendisi ya da
kck bir tapnak resmedilmitir. Bu tren alaynn yneldii
ahs tmyle bir hayvan postuna sarnmtr; bylece onun l
y temsil ettiini varsayabiliriz. Bunun iin baka bir delil daha
vardr: Bu figr, dierlerinden daha alak bir seviyede durmakta
ve (tpk Akad silindir mhrlerindeki mezarndan kalkan gne
tanrs gibi, Y. ng.) yerin iinden kyormuasna bir etki uyan
drmaktadr. Acaba, Msr'da lm llerin Osiris ile bir tutulmas
gibi, burada lhlin iine gm len itibarl l ile zdeletirilen
gen bitki tanrsnn dirilii mi betimlenmitir? Aynca lnn ve
ya tanrnn bu yeniden dnyaya gelii, hayat veren kan sunusu ile
lhit zerinde resm-dilmi dier din uygulamalarn sonucu mu
dur? Kutsal aacn ve daln tasviri ile iki ifte baltann saplarn sa
ran sk yapraklar da zaten tiim sahnenin bitki kltyle yakn iliki
si bulunduunu kantlamaktadr.
Fakat bir baka yorum ekli de mevcuttur: 0 l , Msr inanna
gre cenazenin nnde gitmek zere gm treni iin ayaa kal
drlmtr. Bundan baka ifte baltalar stnde oturan kulann da
her zam anki gibi tanrnn epifanisini deil, fakat llerin orada
hazr bulunan ruhlarn sembolize ettikleri, ve ayrca kanatl grifonlar tarafndan ekilen arabadaki tanralarn da, ly karla
mak ve br dnyaya gtrmek iin geldikleri varsaylr.
l klt, Kamilari mezarndan kan dans eden figrler gru
bunun ispatlad gibi, dans ve araba yarlarm da kapsyordu:
Atlarn ektii arabalar, Hagia Triada lhtinde ve Zapher Papura
ile Hierapetra yresindeki Episkope'den kan kil lhitler zerin
de grlm ektedir. H om er'in liada'da anlatt, l kahraman
Patroklos'un erefine dzenlenen araba yarlar, Girit-Myken ge
leneinin yansmasdr.
Hagia Triada lhtinin betim lerinde, cenaze treninin alayna
kafilanlardan birinin lye bir kayk veya kayk modeli getirmesi
145

zellikle nem tar. Bu yine Msr etkisine balanabilir; Msr'da,

gerek gemiler kral mezarlarna, gemi modelleri ise olaan mezar
lara konuluyordu; zira llerin, Mutluluk Adalarna (Alm. Insel
der Selige, ng. Isles of the Blest, n.) gidebilmek veya gk okyanu
sundaki seyahati srasnda gnee elik edebilmek iin bunlara ih
tiyac olduuna inanlyordu. Bi'nzer inanlar Minos Girit'lilerinin de paylat anlalm.kt.dr: I lomeros'a* gre Eiysion krla
rnda;
"H i k olmaz, ne kar y..r, nt> yamur,
nsanlar serinletmek iin ykselir Okeanos'tan
esen yelleri Zephyros'un t.tl tatl."
Bu dnce muhtemelen kaynam prehistorik G irit'ten alr;
zira Eiysion krlar** bir ( lirit kral ve Minos'un kardei olan Rhadamanthys'in nu'kmyd vt> Minoslular gibi denizcilikle uraan
bir halk, tabi ki ct'nnetini dt'nizkT Ht'Sne, yerin en uzak snrna
yerletirebilirdi.
Minoslulann, bu gelecekteki sonsuz saadet inanlarna paralel
olarak, Homer'in Odysseia'da 11. Kitapta anlatt gibi, gek'cekteki bir azap hayatnda
gnahlarnn da ceza
landrlacana inanp
in an m ad klar b ilin
m em ektedir. lnn,
m ezarn dnda v
cuttan ayr bir ekilde
devam eden yaamn
ne dereceye dek kabul
lendikleri dahi belli
deildir. G irit-M yken
Res. 58. "Nestor'un yz "
sanatnda grlen moHom. Od. 4,566 vdd. (Homeros, Odysseia, A. Erliat-A. Kadir evirisi, stan
bul, Sander Yaynlar, 1981^; n.).
"Eiysion ovasna, sarn Rladamanthys'in yanna." Hom. Od. 4,564. (Ayn
eviri, n,).

146

tiflerden biri olan kelebein, llerin ruhunu sembolize ethi d

nlmtr. M ykenai'da bir m ezardan kan altn kefeler ze
rindeki kelebek tasviri belki de Ege'lilerin en azndan Myken a
nda psykhostasia, yani lmden sonraki kaderi tayin eden ruh
tartsna inandklarnn bir kantdr. M srllar da, ok eski za/
m anlardan beri, llerin Osiris tarafndan yarglandn ve bu
arada doruyu syleyip sylemediklerinin ve adil olup olmadk
larnn saptanabilm esi iin kalplerinin tartldn sanyorlard.
Bronz kefeler Girit'te de Ge Minos a mezarlarnda gn-
na karlmlardr.
Kelebekler, Phaistos'tn bronz bir iftt' balta zerinde ve Knos
sos'un Prens freskinde resmt'dilmitir. Prens, bu nedenle, Eiysion
krlarnda, ruhlar arasnda yryen tanrsal bir ahsn betimi ola
rak yorum lanm hr. Fildiinden gzel bir kelebek de Zakro'da,
ayn malzemeden kk iftt' baltalar ve kutsal dmlerle birlik
te bulunm utur. Bu m ohf, ayn yreden kan Demonik figrl
nl m hr basklar zerinden de eksik deildir.
Kelebekler ve krizalitler, yani "ruh kozalar", Evans'a gre
lm den sonraki yaam sahnelerinin betim lendii "N estor'un
(altn) yz" zerinde dirili sembol olarak grlrler; l
bir ift, byk tanra ve taht zerinde oturan bir grifonun nnde
kkleri bulunan hayat aacnn yerald br dnyann gizemle
rine gtrlm ektedirler. Bu takdimin sonucu dirilitir; ift yeni
den hayata dner. Fakat bu cretkr yorumun ekiciliine ra
m en, yzn sahte olabilecei phesini gznnde tutmak
yedir.
Saraylar Sonras an veya Myken ann sonlarna doru
G irit'e llerin yaklmas gelenei girdi. lm olaynn tmyle
yeni ve ok daha basit bir kavramn ieren bu gelenek, akla yakn
olarak, kuzeyden bastran ve rta Avrupa'nn urne sahalar kl
trleriyle ilikisi bulunan halk inanlarna balanmaldr.
te genelde, Minos Girit'indeki din kavramlar ve klt uygula
malar byledir. Bunlar, manhk bir sosyal dzende ilerleme kay
147

dettii halde, hayalin olanca gcn ve duygularn ocukca taze

liini hl koruyabilmi olan ilgin bir halkn his dnyasn ve ha
yata balln yanstmaktadr. phesiz ki Minoslularn pek ok
din dncesi asl anlamn yitirm itir ve onlar ilkel insanlarn
inanlarn yorumladmz ekilde aklamaya almak yanltc
olacaktr. Muhakkak onlarn din de, doann bereketliliiyle sk
ilikiliydi. Baz din detler, daima ahslamlrln olarak d
nlen doa glerinin verimliliini arttrmaya yarayan bir by
izlenimi verir. (Buna ramen Minoslular ilki'l insandan ve onun
tamamen mantksal uygulamal dininli'n ok uzaktrlar, Y. Alm.)
te yandan onlar ilinin ieriksiz ve riisu/lan bir ekil ald
ve din sanatn ssleyi i bir noliti' lonlii satlaya asla erime
milerdir. Yine vrf'.lannallr ki, lige'nin din sanat tek tk bir
ka istisna dnda korkunlar ho gorne/, ve en iyi anlarnda tan
ry tnyle insanlatrarak, insanlara yaklatrr.

148

L ei. X X V II. P haistos saraynn bat avlu su,

tiyatro atan vc bat Propytonu.

Lev. X X V III. P haistos sarayn da, ku zey kan adn

m erkez avlu dan gr len ceplebi.

6. BO LU M

MNOS YAZISI
Byk Girit Saraylarnn yapm balamadan ksa sre nce, M.
2000'lerde, Girit mhrleri zerinde, phesiz bir tr yaz olutu
ran iaret bileimleri gcirlr. Hu yaznn kayna, baz nesne veya
kavramlarn, henz fonetik (sesil) deer tamad halde tanna
bilen, ideogram denilen resimlerinde blmr. Sonralar resim bir
ses deeri kazanr, (ince seslerin limn ve nihayet ilgili kelime
nin ilk hecesini simgeler. Hu ekilde, her iaretin bir hc*ce ifade etti
i bir hece yazs ortaya kar. Hiz, Minos yazsnn asla bu seviye
den teye gelimediini sciyleyebiliriz.
Bu ilk Minos yazs, Msr'llarn benzer ekil yazs iin bulunan
Terminus ile genelde "Hieroglif yazs" olarak nitelendirilir. Msr
ve Girit hieroglif iaretleri arasnda varolan baz benzerliklere ra
men, karlkl yakn bir ilikinin bulunmad anlalmaktadr.
Evans, "Scripta Minoa" adl eserinde Minos hierogliflerini top
lam ve geliim lerinde iki safha saptamtr. Bunlardan kincisi
itinal ve gzel karakterli izi iaretlerle tanmlanr. Bu geliim saf
has aa yukar ilk Saraylar ann, M. 1700'e dek sren Ka
mares evresiyle (OM 11) ayn zamana rastlar. Hieroglifler, bu tarih
ten sonra da klt yaztlarnda kullanlmlardr.
Evans 135 hieroglif iareti toplad; fakat onlarn toplam says
muhtem elen daha fazladr; zira Evans'n listesinde bulunmayan
hieroglifler de vardr. Yine de bu say, bu yaznn ideografik bir
sistem oluturmadn gsterir; nk bu takdirde ok daha fazla
sayda iarete ihtiya duyulmas gerekirdi. Ama bu kadar ok
sembolden dolay tamamen fonetik bir sistem de olamaz. Bu ne
denle, iaretlerden bazlar, tarif edici ilevde ideogramlar, yani
belki fonetik iaretlerle tmyle ifade edilemeyen kavramlarn
151

okunuunu resim yoluyla kolaylatran ideogramlar olarak kabul

edilmelidirler.
Hierogliderin ekilleri eitlidir. Belirli baz iaretler hayvanlar
leminden ahnmhr; bunlar yaban kedi, yaban kedi ba, aslan
ba, yaban kt\i, kz ve gvercin behmleridir. Dier baz iaret
ler insan vt uhnun organlarn, r., gzler, eller ve ayaklar veya
tm insan eklini resmederler. aretlerin birou ara gereleri,
r., sahan, lyr., krk*, testere, gemi gibi letleri ve gnlk hayatta
kullanlan lier nesneleri gsterirler. Ayrca ifte balta, taht, ok ve
ha iaretlerine ile rastlanr.
Evans, belirli I lieroglilleri eitli sanlarn sembolleri olarak yo
rumlad. ( )n liim esine gore, ifte halta, ifte balta tapna
nn, ilaha lorusu Knossos saraynn simgesiydi; gz, beki veya
bakan; mala, mimar; kap, beki anlamlarn tayordu. Fakat
Cirumath hu yorumu hakl olarak biraz ateled bulup elehrdi;
nk henz hu sembollerin aslnda neyi kastettii kesin deildir.
Yani Evans'n "m ala" veya "kap" diye adlandrd iaretler, ger
ekten bu nesneleri mi betim liyor, bilm iyoruz. (Fltt Evans'n
kendisi bile, zellikle "m ala" eklinde nitelendirdii iarehn, son
radan bir "krk" olabileceini ileri srmtr). Eer hierogliflerin
neyi resmettiini kesinlikle saptayabilseydik dahi, onlara betim
lenen nesne ile dorudan ilikili bir anlam yklemek pheli olur
du.
Dier aratrclar, birtakm mhrierin amulet olarak kullanl
dklarn varsaymak kouluyla, m hrler zerinde kalplam
ekilde tekrarlanan baz hieroglif gruplarn, koruyucu anlamda
sihir formlleri veya tanr adlar olarak yorumlamlardr. Bu e
kil dzenlemelerinin, mhr sahiplerinin isimleri olmas her hal
de mmkn deildir; zira bunlar zel isim kabul edilemeyecek ka
dar snrii sayda ve az eittedirler. Baka bir gr, hieroglif
gruplarn rahiplerin ve dier makamlardaki kiilerin unvanlar
Krkj: Hayvan yiui krkmaya yarayan makas benzeri bir let. Alm. Krchnermesser, tng. Skinning knife (n.).

152

veya sonradan unvana dnm isimleri varsayar.

Hierogliflere, ounlukla izgi, erit ve zellikle ha gihi yar
dmc iaretler elik eder. Bunlarn yaznn balangcn veya y
nn gsterdiine, ya da baz iaretleri fonetik deer tamayan
ideogramlar olarak belirlediine inanlr.
Hieroglif yaztlarna yalnzca mhrlerde deil, fakat ayn za
manda kk kil ubuklar, aslmak iin delii bulunan diskler ve
kk dikdrtgen tabletler zerinde de rastlanr. Ayrca hieroglifli mhrlerin kil basklar ile hieroglifleri elle kaznm mhr
basklar da vardr. Bu tr nesnelerin nemli rnekleri, Knossos
saraynda bat magazinlerin kuzey kesiminde ve Mallia saraynda
kuzey bat kanatta yer alan bir odada ele gemitir.
Girit hieroglif yaztlarnn en nemli rnei nl Phaistos diskidir. Kilden olan bu disk 1903 ylnda Plaistos saraynn kuzey do
u dairelerinde, "ariv odas"nn yaknnda kk bir meknda,
gn na kartlmtr. Diskle birlikle Linear A yaztl bir kil
tablet ve Yeni Saraylar ann balarna ait (M. 17(X)-16(X)) kera
mik de bulunmutur. Diskin her iki yz, spiral bir kuak iinde,
kil henz slakken dam galarla baslm hieroglif iaretleri tar.
aret gruplar kuaa dikey izgilerle birbirlerinden ayrlmlar
dr; bunlar mutlaka birer kelime oluturmaktadr. Saptanan 45 de
iik iaret tipinden ancak birka. Yeni Saraylar anda kullan
lan hierogliflerle zdetir. Phaistos diski zerinde yeralan iaret
ler, kadn, erkek ve ocuk figrleri; Msr'llann daha ge dnem
de Medinet Habu tapnanda yapt Pulesata (Filistinli ?) tasvir
lerini anmsatan balar; eitli kular, balklar, bcekler, hayvan
postlar ve organlar; dallar, bitki motifleri, gemiler, yaylar ve let
lerdir.
Diskteki baz hieroglif gruplarnn nakarat gibi tekrar, metnin
din bir Hymnos olduu izlenimini uyandrmaktadr. Pernier de,
Phaistos diskinde yazl metnin ieriini kltle ilgili bulmu ve bu
nu tanr isimleri tayan bir Etrsk kurun diskiyle karlatr
mtr. Dier bilginler disk zerinde ordu listesinin yazl olduu
153

VI

fikrini savunmulardr. Nihayet Davis onu, Phaistos saraynn ya

pm hakknda bir kraln konumasn ieren Hitite bir belge ola
rak yorumlad. Diskin Yunan dilinde yazldn kantlamaya u
raan dier aratrclarn abas ise pek ciddiye alnamaz.
Diskin Girit eseri olmayp, gneybat Asya'dan adaya getirildi
i eklinde Evans'n ortaya att tez, bir sre iin geerliliini ko-

9
V
m
W
i I H
m
l
4i

V
i* 2S A
t
C'
f
> e V I
n

J?

Tu

Res. 59. Pluiistos D iski zerin deki iaretler.

14

rudu. Fakat Arkalokhori maarasnda benzer hieroglif iaretleri

tayan bir ifte balta bulununca, diskin gerekten Girit'ten kh
fikri benimsendi. Zaten Mavro Spelio altn yz de ayn spiral
dzende bir yazt tar.
Hieroglif yansra, en erken rnekleri Doro Levi tarafndan Pha- '
istos'ta bulunan bir baka yaz sistemi de kullanlyordu. Bu yaz
sisteminin "Linear" (izgisel, n.) diye adlandrlmasnn nedeni,
kkeninde ideogramlar bulunmasna ramen, artk nesne betim
lerinin aka seilemedii, soyut grnml izgisel dzenleme
lere dnm ekillerden olumasdr. Bu yaz. Yeni Saraylar a
nda geliim ini tamamlam ve yaygn biim de kullanlmtir.
ou (168 adet) Hagia Triada'da bulunan kk dikd()rtgen kil W i l l
tabletier bu aa aittir. Linear A tabletleri, Knossos, Phaistos, Mal
lia, Tylissos, Palaikastro, Arkhanes vc Zakro'da da gn na k
mtr. Linear A yazs yaklak 7 deiik iarete sahiptir.
Linear A henz okunmamhr. Baz aratrclar bu yazy, daha
ge aa ait vc zmlenmi olan Linear B yazs iin geerli ses de
erlerini kullanarak, farkl biimlerde aklam aktadlar. Bylece
Georgiev tabletleri ksmen Yunanca metinli olarak yorumlarken,
Gordon onlarda Filistin ve Fenikelilerin diline benzer Sami bir leh
e saptadna inanr. Gordon, Linear A metinlerinde, Sami dillere
zg kap isimleri, hesap terimleri ve zel ahs adlar okumakta
dr.
Baka arahrclar, bu etimolojik metodun istenilen sonucu ver
diinden phe ederler; nk, eer Girit metinlerinde tanmla
nan ses deerleri,Yunanca, Sami dilleri ve Hitite'deki benzer ses
lere uyuyorsa, bundan, yaztlarn bu dillerde mi yazld yoksa
ortak seslerin zde kavramlar m ifade ettii yeterince anlala
maz. Doru olan, "birletirme metodu" denilen yoldur: Bu, metin
kuruluunun analizinden yola kar ve isim ve fiil ekimlerinin
m uhtem el yapl eklini inceleyerek bilinm eyen dilin ilevini
saptam aya alr. Genelde, Linear A tekstlerindeki lisann,
Ege'de konuulan Yunan ncesine ait ve belki de Kk Asya dil155

leriyle akrabal bulunan bir dil olmas muhtemel gzkmekte

dir. Fakat, r., Luvca veya Hitite gibi baz belirli Anadolu dille
riyle arasnda kesin bir sk ba kurmak mmkn deildir.
Furumark, Linear A yaztlarnda eviri denemeden, ahslarn
ve belli blgelerden belli kiilerce saraya getirilen r., tahl, arap
gibi rnlerin isimlerini; ayrca saray evresindeki arazilerde e
itli ilerde alan iilerin, belki dc klelerin listesini saptadn
ileri srer. Bu metinlerde ideogramlara da rastlanr; bunlarn bir
ksm larkl i kollarn, dierleri ise deiik kaplar ve r., tahl, in
cir, bal ve arap gibi rnleri belirtirler. Ayrca ondalk aritmetik
sistemi ve kesirlerle ilgili ifadeler de bulunur.
Ksa I inear A ya/llar, Knossos ve I lagia Triada'nn duvar sva
lan, olduka la/la sayda mhrler ile eitli yerlerden kan
pilhoslar /erinde gorlr. Tilhos yazllan veya drt ekilden
oluur, yani -drl hecelidirler ve bu nedenle zel ahs adlar ol
duklar tahmin edilir; Pithoslar yapan veya onun sahibi olan kii
lerin isimleri yansra, tann ve yer adlan ile kaplann ieriinin de
belirtilmesi mmkndr.
Bunlara benzer ksa yaztlara kk ta kurban masalarnda vc
klt kaplarnda da rastlyoruz. Bir tanra ad olarak yorumlanan
A-sa-sa-ra, Palaikastro, Psykhro, Knossos ve Arkhancs'ten bu tr
yaztlarda okunmutur; Apodoulu'dan ta bir vazo zerinde ise,
A-ta-no, no-pi-na, ma-na, Ku-pa-na-tu-na kelimeleri deifre edil
mitir. Ksa Linear A yaztlan Girit haricinde, r., Melos ve Thera'da da bulunmulardr.
Girit Linear A yazsyla akraba olan bir baka yaz M. 1500'lerde Kbrs'ta kullanlmaya baland. Enkomi'dcn kan bir yaztta,
iaretlerin yans, Minos Linear A ekilleriyle zdetir. Bu yazya
"Kypro-M inoik" (Kbns-M inos tarz, n.) denir. Henz zle
memi olan bu yaz, deiik sayda iaretlerle M. 15 il 11. y.yl
larda, kaplarda, tabletlerde ve bronz klelerde grlr.
Bunu takiben uzun sre Kbns'tan yazl belgeye sahip deiliz.
Daha sonra, zellikle, M. 6.y.yldan itibaren, yaygn biimde sik
156

keler, mezar stelleri ve dalion bronz levhasnda olduu gibi eit

li am alar iin kullanlan Kbrs'n hece yazs grlr. Lang ve
Smith tarafndan, bir Kbrs-Fenike bilingual yaztnn yardmyla
okunan bu yaz, aslnda Yunan dilinin ve nadiren de Eteo-Kbrs
lehesinin bir eididir. Fakat yalnzca iaretlerin yars, prehisto
rik Kbrs-Minos yazsyla ortaktr.
Girit yazs, son geliim evresine M. 15. yy. iinde, Linear B ya
zsnn ortaya kmasyla erili. Yukarda sylediimiz gibi, M.
1450'lerde Girit'i ele gc'iren Akhalar yeni yazy. Yunan veya da
ha doru tanmyla Myken dilini k.ydetmek iin kullandlar. ngi
liz Veniris ile Chadvvick'in 452'de A. C:ober'in daha nce yapt
incelem e sonularna d.yanarak nerdikleri zm ekli, genel
likle kabul c'dildi; yalnz Grumach, Beatty ve Eilers'in kar kt
bu zm dier baz bilginler de pheli karladlar.
Gerek olan udur ki, Linear B, Yunan dilini ifade t^decek yeter
lilikte deildir ve bu nedenle her iaret grubu, yani her kelime, ok
deiik ekillerde okunabilmektedir. Fakat kendilerine elik eden
ideogramlar vastasyla zm kesinlikle kantlanan baz cesaret
verici zm ler de vardr. r., Pylos'un nl " ayak levha
s" ndaki ti-ri-po ve ti-ri-po-de gibi okunular, karlarna izilmi
ideografik ayakl kazan betim leriyle dorulanm tr. Ayrca
Ventris sistemine gre okunan birok kelime grubu yeterli bir an
lam da tamaktadr. Linear B yaztlar Knossos'ta ve Pylos'ta, az
sayda da Mykenai veThebai'de bulunmulardr. Bunlardan ba
ka Tiryns Eleusis ve Orkhom enos'tan vazo yaztlar da vardr.
Tabletler, ticar hesaplar ierm ektedir. Bunlarda krallarn tm
mal varl listeler halinde kaytldr; erkek ve dii esirler, srler,
eitli tarmsal rnler, araba ve araba paralar, silhlar vd.. Di
er metinler, tanrlara yaplan sunular, asker harektlar, arazi ba
lar, eitli mallarn teslimi gibi konulara deinirler. Knossos ve
Pylos tabletleri, Myken krallklarnn sosyal yap ve kurululary
la ilgili bilgiler verir ve bize rtbeler ile nvanlar, ayrca tanr ve
ahs isimlerini tantrlar.
157

7. BOLUM

EKONOM VE TCARET
Eskiden, Minos anda, Girit'in zellikle dou kesiminde ehir
benzeri yerlemeler ve serbest pazar kentleri bulunduu kabulle
niliyor; "d ahm -satm "dan, "arm atr"lerden, "ticarethane"lerden sz -diliyordu. Sonralar, daha ileri dzeyde bir ekonomik
geliimd-n tr-tilmi bu t-riml-ri, Minos a Girit'i iin kullan
mann doru olup olmad tartld. Hunun yerine, bu kitabn
yazar taralndan da l-st-kli'n-n bir baka teori genelde tutundu.
Hu. gori' saraylar, ekonomik etkinliin odak noktas; tarmn ve
kk i'l sanatl.rnn merkezi konumundaydlar; d hcaret, Girit
krallar ile, dou ve Msr ynehcilerinin arasnda yaplan arma
an alverii eklindeydi.Bu grn doruluu. Dou kltrle
rinde ve Girit'in Minos kltrnde saptanan durumlarn yakn
benzerliiyle kantlanr.
En erken Smer toplumlarnda ekonomik yaamn temel birli
ini tapnaklar oluturuyordu. Bunlardan her biri, yalnzca rahip
lerden deil, fakat askerler, obanlar, balklar, zanaatkarlar, k
leler ve tccarlardan oluan bir topluluun ekirdeini temsil edi
yordu. Tccarlar, yalnzca tapnaa ait eeklerle dolap tapnak
yararna ileri halleden hizmetkrlardr. Birinci Babil Sllesi a
ndan itibaren daha bamsz bir sistemin yrrlkte olduu ile
ri srldyse de, zanaatkarlara kral Hammurabi kanunlarnn alt
sralarnda yer verilmesi bu grn aksini savunmaktadr. M
sr'da halkn meyva, sebze, kmes hayvanlar ve balk gibi belirli
deerdeki mallarn, el letleri, sandallar ve kumalarla takas etti
i "Pazar Yerleri" mutlaka vard. Fakat d hcaret tmyle kraln
tekelindeydi. D satm iin ihhya fazlasn o saptyor, gemileri ve
tamann emniyeti iin asker destei o salyordu. Tapnaklar da
158

arasna ticarctc katlyorlard. Zanaatkarlar ya kraln ya da yksek

rtbeli ahslarn hizmetindeydiler ve cretlerini kendi rettikleri
mallar satn alan kiilerden deil, efendilerinden alyorlard. a
n balca hammaddeleri olan ta, metal vc tahta ile Myrrha*, zey
tinya vc arabn ithli kraliyet ordularnn seferlerine balyd.
Msr'llar Afrika'nn Somali sahillerindeki Punt lkesine, kllaf,
baltalar ve kolyeler getirerek, bunlar yrenin tanr vc prenslerine
armaan ediyorlard. Prensler de karlnda firavuna bir tr ha
ra olarak tts, altn, fildii, maymun ve panter yolluyoriard.
M sr'n Amama arivlerinde korunagelen M. 14. y.yldaki
uluslararas yazma, Msr ticaretinin, firavun ile Asya vc Suriye
krallar veya prensleri arasnda hediye alverii eklinde cereyan
ettiini kantlar. r., Babil kral, atlar ve "Lasur ta" (Lapislzuli)
gndermi vc karlnda Msr'dan altn almtr; Alasia (muhte
melen Kbrs) kral 5(X) Talcntlik bakr, gm, giysi, yatak vc sa
va arabalaryla deitirmek istemektedir.
Merkez Kralln zayflad dnemlerde Msr'da tapnaklar
da ticaretle urayorlard. Bir Ammon rahibi tanr gemisinin ya
pmna tahta satn almak iin, altn ve gmle Byblos'a gitmitir.
Uzun uzadya yaplan pazarlktan sonra Byblos prensi keresteyi,
ancak altn, gm, papirs vc giysi karlnda vermitir.
Tevrat'tan renildiine gre Tyros kral Hiram, tahl ve zey
tinya almak iin Kuds kral Salamon'a (Sleyman) sedir aac
vc am kerestesi yollamtr. Sab Melikesi dc Sleym an'a altn,
gzel kokulu maddeler vc kymetli talar gndermiti. Ayrca M
sr'dan da Sleyman ile Hitit ve Suriye krallarna atlar, arabalar
yollanyordu. "Her ylda bir Tarsis'ten gemiler geliyor ve krala
altn, gm, fildii ve maymun getiriyordu". Ayn ekilde, yani
kraldan krala armaan gnderme yoluyla bu mallar G irit'e de
ulam olmaldr. Bunu Suriye fillerinin dileri, Hagia Triada ile
Zakros'ta kan Kbrs bakr kleleri vc Knossos duvar resimle
rinde grlen "mavi m aym unlar" kantlamaktadr.
phesiz Girit Saray tapnaklar da byk magazinleriyle eko
* Myrrha: Hakiki bodur mr aacnn reinesi olan deerli bir tts maddesi (n.).

159

nomik yaam, tarmsal retim ve d ticaret iin Msr ile dou sa

raylar ve tapnaklarna edeerde merkez bir nem tayordu.
Knossos'ta ve dier byk Girit saraylarnda, ta iileri, fildii
oymaclk, fayans yapm ustalar ile mhr kazclarna ait ilikler
kesin olarak saptanmtr. ok renkli Kamares vazolar ile Ge Mi
nos a Saray slbu keramiin yahuzca kraliyet saraylarnda
ve salt kendi kullanmlar iin yapldn da biliyoruz. Hem zey
tinya, arap ve safran gibi tarmsal rnler, hem de M sr'da
M. 15. y.yhn ileri gelenlerine ait mezarlarda betim lenen ve
"K efliu " ile adalar prenslerinin arm aanlar" eklinde tanmla
nan Cliril'in ustalkl maden eyalar, byk olaslkla dorudan
doruya Cril krallannm saraylarndan M sr'a yollanmtr. Bu
lu'diyt'U'r, Msn- iU' ticaret izni alma garantisi iin firavuna gnde
rilmi hir hara olmayp, onlar kendiK'ri o an ticaretini olutu
rurlar. M sn'llar karlnda alim, fildii, gzel kokulu maddeIc'rU' dolu ta va/olar vt' U-lki de arabalar yolluyorlard; ayrca sa
ray hahc'k'ri iin maymunlar ve kraliyt'I muhafzl iin de Nubyallar gnderiliyordu. Muhlemc'ien kara derili bu insanlar ileri
srld gihi "paral asker" deil, esirdiler.
Yeni Saraylar anda merkez krallk zayfladnda, kendi
zanaatkarlar ve kyda da kendi donanmalar bulunan kk oto
nom "saraylar", durumdan yararlanarak bu olanaklaryla kendi
hesabna ticarete kalktlar. Psyra, Gurnia, Palaikastro ve Zakro
gibi Girit yerlemeleri mutlaka birer endstri ve ticaret merkeziy
diler; fakat herhalde burada da ticaret kraln veya kuvvetli yresel
prenslerin temsilcisi adna yrtlyordu. Takas, kr getirecek
bir yeniden satm deil, takasnn kendi yarar iin yaplyordu.
Her ne kadar, altn, gm ve bakr gibi metaller takas ticareti iin
birimler olarak bilinmiyor deillerse de nakit para yerine gemi
yorlard; sikke basmnn olmay gerek bir ticar al veri ortamnun geliimini engellemitir.
Kyaslanabilecek bir durumun Myken a Yunanistan'nda
da varolduu anlalmaktadr. Keram opullos'un iddiasna gre,
Thebai Kral bir sanayici, ifti ve tccar idi; ayrca mlekilik,
160

kymetli ta yontuculuu, cam clk ve kuyumculukla da ura

yordu. Zanaatlar mutlaka saraylara aitti; gerekten Pylos kil tab
letleri zerinde mleki ve rpc gibi zanaatlar "wa-na-ka-tero", yani krahnkiler olarak tanmlanmlardr. Bunlar cret yerine
arazi alyorlar, ileri iin gerekli ham madde ise kral tarafndan
salanyordu. Fakat ayrca hr ve m uhtem elen gezgin olan^
zanaatkarlar da vard. Mallarn dahm da, yine tabletlerden
renildiine gre, saraylardan yaplyordu. Homer, Taphos kral
Mentes gibi ahsen ticaretle uraan ve seyahat eden Myken kral
larndan bahsetmektedir.
Minos ekonomisinin kraln t'llerinde tartmasz toplanmas,
halkn bamsz bir ortamda ticaret yapmas olasln zayflat
maktadr. Buna ramen Profesr v.m F.ffeterre bu gr savun
mutur. Ona gorc', Mallia saraym kuzeyinde kc'iuli kazd geni
alan, halkn pohtik toplantlar iin kll.myord; hmm yansra
hemen yaknda bulunan bir p.yeh kryptos d., yine kendi dn
cesine gre, tpk daha sonraki Ym.n kc'illerinin "rryl.neion"
gibi, halkn temsilci ve liderleri iin bir lopl.nt vc' /iy.U't s.lomydu.
Bu gr olduka cretli bir speklsyondur, .m. yine dc' go
znne alnmaldr; zira tarih olaylar ounlukla insann dindnden daha karmakhr ve Ventris ile Chadwick gibi dier ba
z aratrclarn da kabullendii gibi Minos ekonom isi tekdze
deildi ve bunda sarayn etken rol yansra hr bir teebbsn de
belirli bir pay vard. Karlahrlabilecek ekonomi sistemleri Ugarit, Alalakh ve Hiht lkesinde gzlenmitir, ki orada bamsz za
naat "Lonca"lar kent pazarlarnda ilerini yrtm ekteydiler.
Bunlardan bazlar devaml olarak saray iin alyorlard, fakat
kraln ihtiyalarnn bir ksm yerel yapmdan veya yabanc lke
lerden gm karl kiralanan veya satin alman mallarla kar
lanyordu. Buna uygun bir geliimin Girit'te de bir dereceye kadar
kaydedilm i olduu gzard edilem ez, fakat kent, bamsz bir
ekonomik varlk seviyesine kadar erimemitir. Saraylar, sonuna
dek ekonominin ana merkezleri olarak kalmlardr.
161

SEME BBLYOGRAFYA

Alexiou, S.

: Fhrer durch das archologische Museum

von Heraklion, Atina, 1972 (2. Basm: 1974).
: A Guide to the Minoan Palaces; Knossos,
Phaestos, Mallia, Heraklion, 1973.

Alexiou, S. Platon, N. Guanella, H. von Matt, L.

: Das antike Kreta, Zrih, 1967.

Betancourt, I. I

: I ho l listory ol M ino.m Iottory, Irinceton, N ,

A ncient Grote, Loiulm -N i-w York, 1968.

J.

IS.
Bo.irdin.in, |.

Branigan, K.

: Iu'-i .il.issii'.il: I Vom CH 'ti' to A rchaic G reece,

ll.irm o iu lsw o rth , 1 967(2. Basm : 1978).

The Foundations of Ialatial Grote, LondraNew York, 197.

The Tombs of Mesara, 1970.

Brommer, P.

"Zur minoischen Sule", AA 1981, s. 20.

Buchholz, H. G. Karageorghis, V.

Altgis und Altkypros, Tbingen, 1971.

Gadogan, G.

Palaces of Minoan Grete, Londra-New York,

1980 (Dzeltilmi 2. Basm).

Ghadwick, J.

The Decipherment of Linear-B, Gambridge, 1958

(2. Basm: 1967).

Demargne, P.

: Naissance de I'art grec, Paris, 1964.

Aegean Art. The Origins of Greek Art, Londra,
1964.
Die Geburt der Griechischen Kunst, Mnih, 1965.

Desborough. V.

: The last Mycenaeans and their Successors,

Oxford-New York, 1964.
162

( VI 1iilu A ll. Aiiciciit Sciil('tiirt' .nul PottiTy

liom tiu' N. I. G oulandris Ci)lk\ tii)ii, Loiulr.i,
lW3, (3. Basm: 1986).
l lU'iiti'iH', I I v.iii
I III',

: (illide dos Fouilles Franaises en Crete,

Paris, 1966.

I'.V.IMS, Sii' A. ).

: The Palace of Minos at Knossos (Cilt: I-IV ve

indeks) Londra, 1921-36 (2. Basm: 1964).

I '.IIIR', P.

: Fonctions des Cavernes Cretoises, Paris, 1964.

riiriiiiuirk, A.

: The Mycenaean Pottery, Stockholm, 1941

(2. Basm: 1972)
I: Analysis and classification
II: The Chronology of Mycenaean Pottery

: Linear A and the Minoan Religion" OpAth 17,

1988, s. 51-90.
Glotz. G.

: La Civilisation egcenne (Nouvelle edition

par Ch. Picard et P. Demargne), Paris, 1952.

Graham, J. W.

: The Palaces of Crete, Princeton N. J., 1962

(Dzeltilmi 3. Basm: 1987).

Grumach, H.

: Bibliographie der kretisch-mykenischen

Epigraphik, Mnih, 1963 (Supplement 1:1967).

Hagg, R,

: "Die gttliche Epiphanie im minoischen Ritual"

AM 101,1986, s. 41-62.

Hallagor, E.

: The Mycenaean Palace at Knossos, Stockholm,

1977.

Higgins, R. A.

: Minoan and Mycenaean Art, Londra, 1967,

(Dzeltilmi 3. Basm: 1989).
: The Archaeology of Minoan Crete, Londra, 1973.

Hiller, St.

: Das minoische Kreta nach den Ausgrabungen

des letzten Jahrzehnts, Viyana, 1977.

Hood, S.

: The Home of the Heroes. The Aegean before the

Greeks, Londra, 1967 (2. Basm: 1974).
: The Minoans. Crete in the Bronze Age,
Londra-New York, 1971.
163

: The Arts in Prehistoric Greece, Harmondsworth,

1978 (2. Basm; New York 1979).
Hutchinson, R. W. : Prehistoric Grete, Harmondsworth, 1962
(4. Basm: 1968).
Kanta, A.

: The Late Minoan III Period in Grete, Gteborg,

1980.

Kenna, V. E. G.

: Cretan Seals, Oxford, I960.

Marinatos, N.

: Minoan Sacrificial Ritii.il. Gull Inii tii e and

Symbolism, Stockliolm, l>8().

Marinatos, S. Hirmi-r, M.

: Gri'ti'anil tlu- Myivii.ic, I .oiulr.i New York,

I9(,l).
Kii't.i mul il.is iiiykiMiisi K' I K'll.is, Miinili, 1959.
Kict.i, I lu'i.i uttil il.is mvkcMisi lu' I lellas,
Mimili, l7 U V H.isini); ((Vi-l H.isim: 1986).

M .iriii.ito s, S.

: Hxi'.iv.itions .11 I hci.i (( ill: I VII) Alin,i, 1968-76.

M .itton, l\.

: La Crete antique, Atin.i, l>55.

Mat/,, F.

: La Grete et la Grece primitive, 19()2

Grete and Early Greece, Londra, 1962.
: Kreta und frhes Griechenland, Baden Baden,
1965 (3. Basm).
: Kreta, Mykene, Troja. Die Minoische und die
Homerische Welt, Stuttgart, 1957 (3. Basm).

Melas, M.

: "Minoan overseas. Alternative models of

interpretation" Aegaeum 2,1988, s. 47-70.

Mylonas, G. E.

: Mycenae and the Mycenaean Age, Princeton

N.J., 1966.
: Mycenae. A Guide to its Ruins and History,
Atina, 1977 (6. Basm).
: Mycenae, Rich in Gold, 1983.

Niemeier, W. D.

: "Zur Deutung des Thronraumes im Palast von

Knossos" AM 101,1986, s. 63-95.
14

Nilsson, M. P.

: M inoan - M ycenaean Religion and its Survival in

G reek Religion, 1927 (D zeltilm i 2. Basm ,

Palm er, L.

: M yconaoans and M inoans. A egean Prehistory

in till' Light of the Linear-B Tablets, L on dra,
^

Lund, 1950).

!% !
(Dizi'ltilmi 2. Basm: L on dra, 1965).
Pendlebury, J. D. S. : 'Hie Arvli.ii'ology of C rete, L on dra, 1939
(T. H.isim: Now York, 1965).
-

A 1 l.iiull'ook to tlii' P alace of M inos, L on dra,

Persson, A . W.

: I hi Kfliy,i(iM 111 ( Ircivf in Pri'liistoric Times,

l,..s Any,.'U's, I'M?.

Picard, C.

: 1,1", tclif',i(iti'. )'H'ln'lU'iiii|ui's, I.itis, I>1K.

Pini, L

: Hfitr.iy.f/lit iiiimuim ln'ii ( .i.ilx'tkiiiulc,

W ii'sli.uli'ii, l*(iH

Platon, N.

; ( rt'li', ( riidv.i, l>(i<>

( ri'lf, I iiiiih.i,
Krct.i, Mmiili, l*()().
: /.ikiu'. I lie I )iu nvi-ry ol ,i lx)sl Palace of
Aiu ii'mK ri'lc, New York, 1971.
; 1,.i t iviIi'mIIkim I gi'ciiiio (Cilt: 1-11), 1981.

Rau, H.

Kh'Iim lu- r.il.isti', Mykonische Burgen,

Stntty,,iit, !>S7.

Renfrew , C. A.

riif l'.iiii'rf,fiue of Civilisation. The Cyclades

iiul llif Ai'gi'.in in the Third Millenium B. C.,
I.oiulr.i, l>72.

S ch ach erm eyr, F.

Dii' .ilti'sii'n Kulturen Griechenlands, Stuttgart,

I9.S.S.
: Oil' miiioische Kultur des alten Kreta, Stuttgart,
19(,4.
: Die gische Frhzeit, Viyana, 1976-82:
165

L Die vormykenischen Perioden des

griechischen Festlandes und der
Kykladen (1976)
IL Die mykenische Zeit und die Gesittung von
Thera (1976)
in. Kreta zur Zeit der Wanderungen vom
Ausj^.uig der minoischen ra bis zur
Dorisioning dor Insel (1979)
IV. Criivlu'iil.ind im Zeitalter der
W.imU'nin^iMi vom Ende der mykenischen
Ar.t bis .Ult dii' Dorier (1980)
V. Dil' l i'v.inti' im Zeitalter der Wanderungen
vom 11. bis /um I I. )h. v. Chr. (1982)
Schiorinj;, W.

: l'iiiu li',\n l K ri'l.i, ( iiillingiM i, 1976.

Sh.iw, ). W.

Miiiu.m An iiili'iiuR'. M.iU'ii.tl and Tecniques,

Koma, l>7n.

Sinns, S.

1)ii> vorkl.tssisclu'ii I l.iiisloinu'n in ili'r gis,

Mainz. 1971.

Span.ikis, K.

Crete. A Guide (Cilt: l-II), Heraklion, 1964-72.

Taylour, Lord W.

The Mycenaeans, Londra, 1964 (Dzeltilmi ve

geniletilmi 3. Basm: 1990).

Ventris, M. G. F. Chadwick, J.

Documents in Mycenaean Greek, Cambridge,

1956 (2. Basm: 1959).

Vermeule, E.

Greece in the Bronz Age, Chicago, 1964.

Walberg, G.

Kamares. A Study of the Character of Palatial

Middle Minoan Pottery, Gteborg, 1987
(2. Basm).

Warren, P. M.

Minoan Stone Vases, Cambridge, 1969.

Myrtos. An Early Bronze Age Settlement in
Crete, Oxford, 1972.
The Aegean Civilisations, Oxford, 1975,
"Problems of Chronology in Crete and the
Aegean in the Third and Earlier Second
Millenium B. C." AJA 84,1980 s. 487-499.
166

Willets, R. F.

C'n'l.n C n lls .n u i I'osliv.tls, Londra, 1962.

A u'ii'il C i'U', T u n l, 1965.
i'v i'iy d .y i .K' in ,\u ii'il C ri'lc, L od raNcvv York,

Wolf, W.

: I Vniu' I lo ll-nllu'M ,

M i'so p otam icn , ''

g.is, M m i, l'>7H

Younger, J. G.

: Tiu' imn()(',.i|'lv i'l l.lc M o.n ,ui M ycoacan

s'.tlsUiK". . n d hn);'i I H I ) , '., Ui'.lul, l'WK.

Zervos, G.

: L 'a l (U l. < n 'l' N'|lic|ur el M noi'inu', l.ris,

I9.S(,.
: L '.rl

d i" .

V ' l. u li'',

iI c Im iI

l.

hn

dr

l'. if / '

d u h r o / i ' , , '>()() 1 1 0 0 .IV .M m l r c i ' , r . i ' . , I *^)7.

Zois, A. A.

: D(.'r K a m ." . >111 W('| i Ii M il W 'n'i (I

T b in g 'i, l*(H

Aux origines de l'hellenisuv l,. ( rlr rl l. ( . hm r I !in.^;' . I U'i i

van Effenterre, Paris, 19K4. ( S d i k i m ih ')
gaische Bronzezeit, Darsl.uil, I'IMV
(Yaym. G. H. Buchholz).
Creta antica. Gento anni di an iu'olo(;. l. l.n. ( IKHl-liK4). Ir.klion,
Roma, Atene, luglio 1984 - aprik'
Kon., l>K'v
Corpus der minoischen und ykoiU hon Siegel (CMS),
Berlin, 1964- (Yaym, F. Mal/ v> I I |tu''..nl/; I. Iini)
Cyciadica. Studies in Momoy ol N. I <.onl.dris, IVoceedings of the
Seventh British Museum Cl.issii .il ( 'olloiininm, June 1983, Londra,
1984 (British Museum)
Early Metallurgy in Cyprus,
K. C. Acta of the
International Archaoologic.il Symposium, Larnaca, Cyprus 1-6 June
1981, Nicosia, 1982 (Yayn. J. I ). Mnlily)
Forschungen zur gaischon Vorgeschichte. Das Ende der
mykenischen Welt. Akten cU's IntiTiuilionalen Kolloquiums, Kln 7-8
JuH 1984, Kln, 1987 (Y.iyim. E. I'homas).
167

H an d b u ch d er V o rg esch ich le III, 1-3, 1974 (Y aym . H. M llcrK arpc).

Le sy slem e p alatial en O rien t, en G rece el a R o m e. A clcs du C olloquc
de S trasbourg 19-22 Juin 1985, Leiden, 1987 (Y aym . E. Levy).
M in oan S o ciety . Proceed insg of the C am bridge Colloquium 1981, Bris
tol, 1983 (Y aym . O. K rzyszkow ska).
P reh isto ric P ro d u ctio n and E xch an g e. Tho AogiMn .ind
E astern M ed iterran ean , Los A ngeles, 1985 (Y aym . A. 15. Knapp).
P rob lem s in G reek P reh isto ry. I.ipi'rs preseiili'd .il the C en ten ary co n
ference o f the British School o f A n h.ieology .it A i Iumis, M anchester A p
ril 1986, Bristol, l9 8 8 (Y a y n n . 1,. It I'lem li)
S ancliirii's .ind C'ulls in Iho Aog-on Hrnn/o Ago. Iroceedings o f the
F'irst liilern.ilioM.il SyntpDsnnn .il llie >i livvedisli Institute in
AtluMis, 1 2 - n M.iy l'H(), Slo. klu)lni, l8l (Y.iynn. K. H aggN. M .iiiii.ilos.)
I ho I'lid <>( llio l-.irly U nin /o Ago in Iho AogiMn, l.eiilen, 1986 (Yaym .
F.. C'.ulog.iii).
T h e M im ian T li.ilassocrasy: M yth and R eality. Iroceed in gs o f the
Third International Sym posium at the Schw edish Institute in
A thens, 31 M ay-5 June, 1982, Stockholm , 1984 (Y ayn n . R. H gg).
Z u r A g aisch en Fr h zeil, M arburg, 1984.

168

I.ge dnyasnda prehistorik alardan sonra ba^l.y.n

Bronz Cag byk uygarhklann beii ohnulur
M.O. 2600'lcrd c Girit Adas nda gelimeye balayan
Minos uygarl, zellikle M.. 2. binde sanal ve kulun
dzeyi yksek, bar ve refah iinde bir dnemi
simgeler. Fski Yunan uygarlnn ncs nilpuirk
Minos uygarl, Sir Arthur Evans'n Knossos Saray n
tantm asi) la tm dnyann ilgisini zerine ekmitir
Bugn arkeolojinin balbana bir dal olan Girit
arkeolojisi ve onun nemli bir blm n oluturan
Minos uygarl konusunda dilimizde eser azdr.
Konuya ve malzemeye hakim bir "M inos Arkeologu"
olan Prof. Dr. S. Alexiou'nun kaleme ald bu zlu eser
20 yldr gncelliini yitirm em i ve ngilizce, Almanca,
I ranszca dillerine de evrilm itir. Tm m rn (liri
kuburunun tantlm asna adam olan G iril niversitesi
Klasik Arkeoloji retim yelerinden Prof. Dr. S.
Alexiou, uzun yllar bt)yunea Minos kentlerinin
kazlarnda bizzat alm ve Heraklion Mzesi'nde
mdrlk yapmtr. Kitapla okura G iril kronolojisi
tam tldkian sonra Saraylar ncesi, ilk Saraylar, Yem
Saraylar ve Saraylar Sonras alarnn mimari,
heykeltralk, kk elsanatlar hakknda genel bilgle
verilm ekledir. Minos dini ile ilgili uzun blmde ilgin
Minos m itolojisi, tasvir rneklcri\ le birlikle
aklanm aktadr.

ARKEOLOII VE SANAT YAYINLARI