KARADENZ ARATIRMALARI

BALKAN, KAFKAS, DOU AVRUPA VE ANADOLU NCELEMELER DERGS

__________________________________________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________________________________________

KaraM
Yaz 2015 Say 46

Karadeniz Aratrmalar
Journal of the Black Sea Studies
KaraM Yayndr
Cilt/Volume 12 Say/Number 46
Yaz/ Summer 2015 ISSN 1304-6918
Sahibi ve Sorumlu Yaz leri Mdr
Owner and Managing Editor
Bilgehan Atsz GKDA
Editrler/Editors
Osman KARATAY - M. Seyfettin EROL
Yaz ileri / Secretariat
Umut REN
Tasarm/ Design
Ali BALCI
Yayn Kurulu / Editorial Board
Prof. Dr. Bernt Brendemoen (Oslo ni.)
Prof. Dr. Haydar akmak (Gazi ni.)
Prof. Dr. Necati Demir (Gazi ni.)
Prof. Dr. Peter Golden (Rutgers Uni.)
Prof. Dr. Sadettin Gme (Ankara ni.)
Prof. Dr. Hakan Krml (Bilkent ni.)
Dr. Yuri Kochubey (NAS of Ukraine)
Prof. Dr. Mihai Maxim (D.Kantemir Kltr Mrk.)
Prof Dr. David Mcdonald (Uni. of Wisconsin)
Prof. Dr. Hikmet ksz (KT)
Prof. Dr. Mehmet z (Hacettepe ni.)
Prof. Dr. Ycel ztrk (Sakarya ni.)
Prof. Dr. Dan D.Y. Shapira (Bar-Ilan Uni.)
Do. Dr. Feridun Tekin (Giresun ni.)
Prof. Dr. Uli Schamiloglu (Uni. of Wisconsin)
Prof. Dr. Mualla Uydu Ycel (stanbul ni.)
Prof. Dr. liya V. Zaitsev (Moskova Devlet ni.)
dare Merkezi / Adress
Hodere Cad. 179/6
06690 ankaya / ANKARA
Tel: 0536 760 55 42
www.karam.org.tr
karadenizarastirmalari@gmail.com
Yayn Tr / Types of Periodicals
3 aylk, uluslararas / quarterly, international
Bask / Printed by
Vizyon Krtasiye Ofset Matbaa
(Fatih Cad. 198/A Keiren/ANKARA Tel: 312.380 05 11)
Basm Yeri ve Tarihi / Issue Location and Date
ANKARA/Haziran (June) 2015

indekiler/ Contents
1-22

23-48

49-60

61-77

79-97

99-117

119-136

137-152

153-179

181-208

Is It End of a Dream? Reassessing The NATO Enlargement Policy toward the Black
Sea and Caucasus Regions - Bir Ryann Sonu mu? NATOnun Karadeniz ve Kafkaslardaki Genilemesinin Yeniden Deerlendirilmesi
Sertif DEMR
Souk Sava Sonras Hazar'n Stats ve Snrlandrma Sorunu: Kyda Devletlerin
Yaklamlar Asndan Analizi - The Issue of the Status of the Caspian Sea in Post-Cold
War Terms: Analysis of the Approaches of the Coastal States
Aidarbek AMRBEK
Rusya Federasyonunda Irk Tutumlar ve Irklk Racist Attitudes and Racism in
the Russian Federation
Merve Suna ZEL
Rusya Federasyonunda Aznlk Politikalar ve Krm Tatarlar - Minority Policies in
the Russian Federation and the Crimean Tatars
Ceren GRSELER
Rusya Federasyonununda sizliin zellikleri ve Mcadele Yollar - Characteristics
of Unemployment in the Russian Federation and Methods for Solution
Akif ABDULLAH - Taira HUSEYNOVA- Semih AKTU
II. Gazi Giray Hann (Bin Devlet Giray Han) Leh Kral III. Zigmunta Yazd ubat
1592 Tarihli Bitik - The Letter Sent by Gazi Giray Khan The Second (Son of Devlet
Giray Khan) to the Polish King Sigismund the Third in 1592
Mehmet ARPACI
1787-1792 Osmanl-Rus Harplerinde Klburun, zi Nehri ve Hocabey Muharebeleri
The Battles in Klburn, the River of Ocakov and Odessa during the Turco-Russian War
of 1787-1792
Cengiz FEDAKR
Berlin Kongresinden Yakovada Katline Kadar Mir Mehmed Ali Paa (HaziranEyll 1878) - Marshall Mehmed Ali Pasha from the Congres of Berlin to his Killing in
Djakovica (June- September 1878)
Hasip SAYGILI
Ahskada Son Osmanl daresi (1918) - The Last Ottoman Administration in Akhaltsikhe (1918)
Mustafa SARI
Tam Liberalizasyon Sralamas Balamnda Trkiye rnei The Turkish Case in
Terms of Sequencing Full Liberalisation
Aya SARIALOLU HAYAL

Kitap Deerlendirme / Book Review

209-212
213-218
219-220
221-228

Ycel ztrk, Dou Avrupa Trk Mirasnn Son Kalesi Krm

Frat YAA
Gkhan Koer, Meneke Renkli Deniz: Trkiyenin Karadeniz Politikas
Gl SARIKAYA
Tufik Burnazovi, Svemu doe kraj
Darel KAPETANOVI
Yayn lkeleri/ Editorial Principles

DANIMA KURULU / ADVISORY BOARD

Prof. Dr. Ali AKAR
Do. Dr. Ercan ALKAYA
Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKN
Do. Dr. Semra AYYILMAZ
Prof. Dr. rfan ALAR
Prof. Dr. zkul OBANOLU
Prof. Dr. A. Mevhibe COAR
Do. Dr. Tlin DURUKAN
Prof. Dr. Ali DUYMAZ
Prof. Dr. A. Bican ERCLASUN
Do. Dr. Ruhi ERSOY
Prof. Dr. Tuncer GLENSOY
Prof. Dr. Harun GNGR
Prof. Dr. Atilla JORMA
Do. Dr. enol KANTARCI
Yrd. Do. Dr. Bar METN
Prof. Dr. Nevzat ZKAN
Yrd. Do. Dr. Mahmut SARIKAYA
Prof. Dr. Seyit SERTELK
Prof. Dr. Cemalettin TAKIRAN
Prof. Dr. brahim TELLOLU
Prof. Dr. A. Nezihi TURAN
Prof. Dr. Kemal NC

Mula niversitesi
Frat niversitesi
Seluk niversitesi
Atatrk niversitesi
Hitit niversitesi
Hacettepe niversitesi
Karadeniz Teknik niversitesi
Krkkale niversitesi
Balkesir niversitesi
Gazi niversitesi
Gazi niversitesi
Erciyes niversitesi
Erciyes niversitesi
University of Turku
Akdeniz niversitesi
Uak niversitesi
Erciyes niversitesi
Ahi Evran niversitesi
Ankara niversitesi/ TBMM
Gazi niversitesi
Ondokuz Mays niversitesi
Anadolu niversitesi
Karadeniz niversitesi

BU SAYININ HAKEMLER / REFEREES OF THIS ISSUE

Yrd. Do. Dr. Elnur Aayev
Dr. Aidarbek Amirbek
Do. Dr. Ali Arslan
Yrd. Do. Dr. Abdrrahim Aydn
Dr. mer Byk
Do. Dr. Muvaffak Duranl
Yrd. Do. Dr. Muharrem Eki
Yrd. Do. Dr. Lokman Erdemir
Prof. Dr. Mehmet Seyfettin Erol
Do. Dr. Torul smayl
Do. Dr. lyas Kemalolu
Prof. Dr. Hakan Krml
Yrd. Do. Dr. Bayram Nazr
Prof. Dr. Mehmet Okur
Yrd. Do. Dr. Gner zkan
Dr. Erjada Progonati
Prof. Dr. Haluk Selvi
Yrd. Do. Dr. Muhammet en
Do. Dr. Sleyman Srr Terziolu
Yrd. Do. Dr. Gktrk Tyszolu

Lefke Avrupa niversitesi

H. Ahmet Yesevi niversitesi
Mersin niversitesi
nn niversitesi
Ege niversitesi
Ege niversitesi
Krklareli niversitesi
anakkale Onsekiz Mart niversitesi
Gazi niversitesi
TOBB niversitesi
Mimar Sinan G. S. niversitesi
Bilkent niversitesi
Gmhane niversitesi
Karadeniz Teknik niversitesi
Necmettin Erbakan niversitesi
Hitit niversitesi
Sakarya niversitesi
Ege niversitesi
Gediz niversitesi
Giresun niversitesi

Dergimizi Tarayan Veritabanlar / Scanned by Databases

ASOS, CEEOL, DOAJ, EBSCO, Index Copernicus, Index Islamicus, MLA International
Bibliography, International Medieval Bibliography, ProQuest, Serials Solutions,
TBTAK-ULAKBM, Ulrichs periodicals directory, CNKI, InfoBase

Soyadna gre alfabetik sralama yaplmtr.

BERLN KONGRESNDEN YAKOVADA KATLNE

KADAR MR MEHMED AL PAA
(HAZRAN-EYLL 1878)
Hasip SAYGILI
ZET
Macarl Mehmed Ali Paa (1827-1878) olarak bilinen 19. Yzyl Osmanl tarihinin nemli bir simas Trkiyede akademik evrelerde yeterince tannmamaktadr. Paann ad daha ziyade hret sahibi olmu soyundan gelmi Nazm Hikmet; Mehmet Ali Aybar gibi kimselerle ilgili tartmalarda dile getirilmektedir. Bu almada Mir Mehmed Ali Paann hayatnn son ayndaki faaliyetleri ariv belgelerinden de faydalanlarak aydnlatlmaya allmtr. Mehmed Ali Paa her kademede iini ciddiyetle yapmaya alan drst, nitelikli, fedakr, cesur ve vatansever bir kimse olmasna ramen popler sylemde haksz bir ekilde soyundan tr eletiriye uramtr.
Anahtar kelimeler: Mehmed Ali Paa, Berlin Kongresi, Arnavut, Prizren Ligi, Yakova
ABSTRACT
A prominent character of 19th Century Ottoman history, Mehmed Ali
Paa (b1827- d1878), known as Macarl, has not attained the recognition he deserves among Turkish academic circles. He is usually
mentioned in polemics concerning his better known descendants
such as Nazm Hikmet and Mehmet Ali Aybar. The present study is an
attempt to shed light on the last three months of the Paas life with
some help from archive documents. Mehmed Ali Paa despite his dedication to his duties at all stages of his career, his honesty, qualifications, his self sacrificing, brave and patriotic stance, has been unduly
criticized in popular discourse due to his ethnic origin.
Keywords: Mehmed Ali Pasha, Congress of Berlin, Albanian, Prizrend
League, Djakovica

Macarl lakabyla1 bilinen Mir Mehmed Ali Paa 18 Kasm 1827 tarihinde
Magdeburg ehrinde hgno denilen Fransz Protestan mezhebine mensup
bir aileden Ludwig Carl Friedrich (Louis Charles Frederic) Detroit olarak
domutur. Erken yalarda annesi Henriette Severini kaybetmitir. Babas

Dr., Stratejik Aratrmalar Enstits, hasipsaygili@gmail.com

Macarl denilmesi galattr, asl Almandr (Mehmed Esad 1310: 241). Erken Cumhuriyet
dneminin popler bir kaynana gre paaya Macarl denilmesi ocukluunun Almanyada
gemesindedir(brahim Alaettin, 1933-1935: 1037).
1

Karadeniz Aratrmalar Yaz 2015 Say 46 s.137-152

Hasip Saygl

mzik profesr Varoval Carl Friedrich (Charles Fredric) Detroit de borlar iinde lnce kimsesizler yurdunda kalmak zorunda kalmtr. 14 yanda bir tccarn yannda ksa bir sre rak olarak altktan sonra bir gemiye muo olarak girmi, gemi bir yolculuu srasnda Bebekte demirliyken
Osmanl Devletine iltica etmitir. li Paann himayesine giren Carl Detroit
Mslman olarak Mehmed Ali adn almtr. Mehmed Ali byk bir arzu ile
Trke renmi ve Harbiyeye kabul edilmitir (Kornrumpf 1980: 11-12).2
Mehmed Ali Harbiyenin 6. dnemi mezunlar arasnda 1853 ylnda
Krm Harbinin kmas yznden erkn- harp eitimi tamamlanmadan bir
yl nce, kurmay diplomas verilmeden ktaya karlmtr (Mehmed Esad
1310: 241). Krm Harbinde umnuda Serdar- Ekrem mer Ltfi Paann
kararghnda grev yapan Mehmed Ali 1862 Karada Seferinde de paann
maiyetinde bulunmutur. 1869 ylnda generallie terfi eden Mehmed Ali
Paa (Sedes 1946: 180) 1873 ylnda Yunan snrnda 300 Arnavut ekiyay
astrarak (Kornrumpf 1980: 13) asayii salam ve 1875 ylnda ferik olmu ve 1876 Hersek olaylarnda Yenipazar kolordusu komutanlna getirilmitir. 1877-1878 Osmanl-Rus sava srasnda Yenipazar Komutan iken
6 Temmuz 1877 tarihinde 49 yandayken mir (mareal) olmutur ( DH,
749/61191, 23 C 1294). Mehmed Ali Paa 19 Temmuz 1877 tarihinde Tuna
Ordusu Umum Kumandanlna tayin (C AS, 933/40391, 8 Recep 1294)
edilmise de ksa bir sre sonra baarsz bulunarak3 2 Ekim 1877de grevden azledilmitir (C AS, 1090/48093, 23 Ramazan 1294). Bu azilden
sonra ksa sreli olarak Bosna Umum Kumandanl ( DUT, 138/52, 21
1295) ve sonra Sofya Ciheti Kumandanlna atanan Mehmed Ali Paa 1877
sonlarnda stanbula arlarak Heyet-i Mavere-i Harbiye Riyasetine
getirilmitir ( DH, 761/62084, 18 Z 1294). Bir ara Girit Frka Komutanlna tayini dnlmse de Sultan 25 Aralk 1877 tarihinde imdilik tehir
etmitir ( DH, 761/62084, 18 Z 1294). Daha sonra Mehmed Ali Paann
aktif bir grev olmayan Dar- ura-y Askeri azalna getirildii grlmektedir.
Bu makalede arlkl olarak Mehmed Ali Paann Berlin Kongresi murahhaslna seilmesinden 6 Eyll 1878 gn Yakovada Arnavut isyanclar
tarafndan katledilinceye kadarki yaklak aylk faaliyetleri incelenecektir.
Berlin Kongresine Murahhas
1877-1878 Rus harbinden ar bir malubiyetle km olan Osmanl Devleti 3 Mart 1877 tarihinde imzalad Ayastefanos Andlamas ile neredeyse
2 Bu makaleden haberdar olmam salayan ve 25 Aralk 2009 gn Mehmed Ali Paann
Yakovadaki mezarn ziyaretimde rehberliimi yapan Prizrenli aratrmac, yazar ve sanat
Raif Vrmiaya kran borluyum.
3 Kendisinden mit edilen baary gsterememesinin sebebi emri altndaki komutanlarn
verdii emirleri yerine getirmemeleri ve Sarayn kendisine yardmc olmamasyd (Sedes
1946: 181).

138

Berlin Kongresinden Yakovada Katline Kadar Mir Mehmed Ali Paa

Arnavutluk hari Avrupa topraklarnn tamamn kaybetti. Sz konusu antlama artlarn kendi politikalarna aykr gren ngiltere ve dier Byk
Gler, Rusyay Berlinde toplanacak bir kongrede yeni bir andlama yapmaya mecbur braktlar. Berlin Kongresinin 13 Haziran 1878 gn toplanmas kararlatrld. Dier devletlerin babakan ve/veya dileri bakanlarnca temsil edilecei Berlin Kongresine ba murahhas olarak Hariciye Nezareti memurlarndan Aleksandr Karatodori Efendi4 seildi. Berline gitmeden kendisine vezirlik rtbesi rtbesi verildi (Akyldz 2011: 87) ve Nafia
Nezaretine tayin edildi. Delegasyon bakanlna paa rtbesi tayan bir
Rumun getirilmesi ile Babali snrlar iinde etnisite ve din fark tanmadn gstermi olacakt (Kurat 1968: 118).
Karatodori Paann birinci murahhas olarak seilmesinden sona ikinci
murahhas olarak Sultan Abdlhamidin bendegn- mslimeden bir ehlinin
bulunmasn irade ettii bilinmektedir. Sadrazam Safvet Paann Ahmed
Muhtar Paa ve Mehmed Ali Paadan birisinin seilmesini teklif etmesi (Y
EE, 43/4, 6 C 1295) zerine Sultan, Ahmed Muhtar Paann Erkn- Harbiye
Riyasetinde yeni tensikat ve tekilatla megul olmasndan tr Dar- ura-y Askeri azas bulunan Mehmed Ali Paay greve yeterliliinden5 tr setiini 4 Haziran 1878 gn bildirmitir (YE, 42/211, 6 C 1295). Padiahn tayin iradesinde vlecek vasflara sahip paann murahhaslk vazifesinde de bu niteliklerin asar ve faaliyetini ibraz ve isbat edecei beklentisi
ifade edilmitir.
Mehmed Ali Paann Almanca(nal 1982: 842) ve dnemin diplomasi
lisan Franszcaya yksek hkimiyeti (Kurat 1968: 118), ileri haritaclk
bilgisi (Pkaln 1944: 246) askeri konulara vukufiyeti ve hudut hatlarnn
deiecei blgeyi yakndan bilmesi delege grevine seilmesinde etkili
olmutur. Popler bir tarih yazarnn Mehmed Ali Paann Bismarkn Sultana tavsiyesi ile tercih edildii (Kutay 1965: 1696) ynndeki iddias eletiriyi demeyecek derecede naiftir.
Karatodori ve Mehmed Ali Paalara verilecek talimatn6 hazrlanmasnn gecikmesi ve kendilerini gtren dare-i Mahsusa vapurunun Berline
kalkacak treninin kalkmasndan nce Varnaya ulaamamas sebebiyle
kongrenin 13 Hazirandaki alnda Osmanl Devletini sadece nc delege olan Berlin Sefiri Sadullah Paa temsil etmiti (Abdurrahman eref
Efendi 1985: 133). Karatodori Paa ve Mehmet Ali Paa 17 Haziranda yaplan ikinci oturuma yetiebilmilerdi (Berlin Kongresi Protokolleri 1298:
10).
4 Osmanl Devletinin son vakanvisinin grne gre Karatodori Paa, Avrupada renim
grm, bilgin ve olgun birisiydi (Abdurrahman eref Efendi 1985: 233).
5 Kifayet-i mlabesesi.
6 Bu talimat Karatodori Paa raporunda zetler. Rumeli ile stanbul arasnda kopukluun
giderilmesi, Varna kalesinin elde tutulmas, Srbistan ve Karadan Arnavutlarla meskn
topraklara kar ar genilemesinin nlenmesi bu talimatn nemli maddeleri arasndadr(Bareilles 1919: 83).

139

Hasip Saygl

Almanya delegasyonu bakan olan anslye Prens Bismark daha

kongrenin balangcnda Osmanl temsilcilerine kaba bir ekilde bu kongrede kendilerinin pek sz hakk olamayaca anlamnda szlerle uyarmtr
(Baykal 1988: 205-206). Almanya delegasyonunda bulunan Prens Hohenlohee kongrenin alnn nc gnnde bir bakann kpeini kast ederek Bu kpek mkemmel bir ekilde eitilmemi, kimi sracan bilmiyor.
Bilseydi Trkleri srrd ifadesi (Curtius 1906: 216) Osmanl Devletine hangi noktadan baktn gstermitir. Ayn grmede Trk delegasyonu iinde tek Mslmann Magdeburglu olduunu (Curtuius: 216) da syleyerek
Mehmed Ali Paaya antipatisini kendi heyetinden birisine ifa etmitir.
Honutsuzluunu basn yoluyla da aa vurmaktan ekinmeyen Prens
Bismarka gre Mehmed Ali Paann Osmanl heyetinde yer almas Almanya mparatorunun kendisini yaralanm hissetmesine neden olmutur ve
anslyesi Kayserinin erefini hatrda tutmak mecburiyetindedir. Bu yzden Mehmedin on bir yanda bir ocukken bir Alman gemisinden kam
olmasn pek l anlayabilirim, ben de belki aynsn yapardm.; ama onun
Fransz ve Alman soyundan gelen bir kii olarak, Trklemesi ve Trk olup
kariyer yaptktan sonra buraya gelmesi ve yeni inanc ile eski vatandalar
nnde gururlanmas, ardndan da Hristiyan Avrupann temsilcileri karsnda kendi inannn karlarn korumas sonucu, kendisine kar takndm
tavr hakl buluyorum. diyecektir [The Times 1903: 5, (Saygl 2014: 57)
den]. Dnemin ricalinden Mahmud Celaleddin Paa da mehur eserinde
Bismark hakl bulacak ekilde Mehmed Ali Paann sonradan Mslmanla gemi olmasn Alman Devleti nezdinde itibardan dmesine sebep
(Mahmud Celalettin Paa 1983: 622)gstermitir.7 Kongre sonunda Osmanl Sefaretinin verdii protokol yemeine Prens anslye hasta olduunu
bildirerek, Rus Bavekili Gorakov gibi katlmayacaktr (Akyldz 2011: 92).
Trk Ansiklopedisi (Parmakszolu 1976: 400) ve zahl Osmanl Kronolojisi (Danimend 1972: 315) gibi kaynaklarda iddia edilen Mehmed Ali
Paann Bismark tarafndan tahkir edildii iin kongre oturumlarna katlmad iddias incelediimiz kongre tutanaklarna gre ve delegasyon bakan Karatodori Paann raporuna gre dayanaksz grnmektedir.
Kongrenin 4 Temmuz 1878 gn yaplan 12. oturumunda Karada ve
Srbistan hudutlar konusu grlrken sz alan Mehmed Ali Paa din ve
rka mnasebeti olmayan kavimleri yabanc bir milletin hkm altna sokmaktan kanlmas gereini ifade ile ahalisi Mslman Arnavutlar olan
Plava ve Gosinye ile ahalisi Katolik olan Barn Karadaa ilhaknn adaletsizlik olacan sylemitir. Ayn ekilde ahalisinin tamam Bonak olan
Kolainin de stratejik nedenlerle Osmanl Devletinde kalmas gerektiini
7 Fikrimizce Celaleddin Paann Mir Mehmed Ali Paay sorumlu gstermesi problemlidir.
Bismarck Karatodori Paaya, Mehmed Ali Paaya gsterdii kabalktan daha azn sergilemi
deildir. Sz konusu dnemde birok general ve diplomatn bugn profesyonel sporcularn
ok farkl lkelerin takmlarnda hizmet grmesi gibi deiik devletlerde szlemeli olarak
hizmet yapmalar doal karlanyordu.

140

Berlin Kongresinden Yakovada Katline Kadar Mir Mehmed Ali Paa

ileri srmtr. Karadan mevcut hudutlar geniletilmek isteniyorsa halk

Karada ile ou ayn rk ve mezhepten olan yerlerin verilmesini teklif etmitir (British and Foreign State Papers 1885: 1006 ve Berlin Kongresi
Protokolleri 1298: 154). Esasen daha kongreye gidilirken Osmanl delegasyonuna Arnavutlarla meskn arazinin geni bir ekilde Karada ve Srbistana braklmasnn nlenmesi talimat verilmiti (Bareilles 1919: 83). Ancak kongredeki kombinezonlar bu talimatn yerine getirilmesini imknsz
klmt.
Mehmed Ali Paa hakknda bildiimiz kadaryla tek akademik makaleyi
yazm olan Kornprumf, paann Osmanl Devletinin her hakk ve kilometre
karesi iin urat fikrindedir. TrkSrp snrnn yeniden tespitinde
etnografik ve stratejik gerekeler ileri srerek bir snr komisyonunun grevlendirilmesini salamtr (Kornrumpf 1980: 18). Srbistan Hariciye
Nazr Ristic Belgraddaki ngiliz diplomatik misyon efine Mehmed Ali Paann Berlin Kongresinde Srbistann btn taleplerine iddetle kar koyduunu (Rizaj 1978: 219) ifade edecektir.
Osmanl Devletinin iinde bulunduu siyasi gaileler yannda iinde rpnd mali skntlar Berlin Kongresine yollanan heyete de yansm grnmektedir. Heyet Bakan Karatodori Paa daha kongreye geldiklerinin
beinci gn stanbula ektii telgrafta ellerindeki parann yol, otel ve telgraf masraflar yznden tkenmek zere olduunu bildirmitir. Kendileri
iin 25 bin marklk bir kredinin Osmanl Bankas Berlin ubesine havale
edilmesini talep etmitir (HR TO, 555/79, 22.6.1878).
Delegelerin btn gayretlerine ramen Osmanl Devletinin pazarlk
gc kalmadndan Berlin Kongresinde parlak bir sonu alamad bilinmektedir.8 Kongre bittikten sonra doduu ehir olan Magdeburgu ziyaret
eden (Kornrumpf 1980: 20) Mehmed Ali Paa stanbula dnerek askeri
ura yelii grevine devam edecektir.
Arnavutluk Taraflarna Memur- Mahsus
Berlin Kongresinden daha aylar nce Ayastefanos Andlamas hkmlerinin blgede iddetli reaksiyonlar yaratt bilinmektedir. Daha Berlin Kongresinin toplanmasndan gn evvel 10 Haziran 1878 tarihinde Prizrende
300 delege ile daha sonra Prizren Arnavut Ligi olarak anlacak olan Arnavutluk Cemiyet-i ttihadiyesi (Trkgeldi 1987: 136) veya Arnavud Heyet-i
ttihadiyesi toplanmt. Katlanlar Arnavut blgelerinin yabanc bir devlete
verilmesine kar lmne mukavemet edilmesi iin besa baladlar. Arnavut topraklarnn savunmasnda Arnavutlarn seferber edilmesine yardm
ve koordinasyon iin Prizrende bir merkez komitesi tekil ettiler (Gawrych
2006: 45-46). Berlinde Mslman nfus ounluklu blgelerin Karada ve
Srbistana terk edileceinin anlalmas Arnavutlar arasnda infial yarat-

Osmanl murahhas Bismarck olsayd dahi sonu deimezdi (nal 1982: 842)

141

Hasip Saygl

mt.9 Dier taraftan Prizren Ligi tarafndan Karadaa terk edilecek olan
Plava ve Gosinyenin savunmas iin silahl Arnavut [milis] birlikleri kurulmutu (Bozbora 1997: 159).
10 Austos 1878 gn Sadrazam Safvet Paay ziyaret eden Avusturya
Sefiri, Srbistana terk edilecek yerlerde anlama hkmlerine mukavemet
olacan Srbistan Prensi Milana atfen bildirmi ve halkn muhalefetine ne
gibi tedbirler alnmakta olduunu sormutur ( MMS, 59/2772, 11 1295).
Sefire halkn kar koymasnn nlenmeye cevab verilmi, ancak dier taraftan devleti byk gailelere maruz brakmamak maksadyla ahaliyi davay serkeiden [vaz] geirmeye almak iin muktedir bir komiser tayini gerektii lzumu ifade edilmitir. Bu grev iin Meclis-i Vkelada grldkten sonra Dar- ura-y Askeri azas Mehmed Ali Paa padiaha teklif edilmitir. Paann ehliyet ve o havalide nfuz ve heybeti10 ve efkr- devlete
vakf tercih gerekesi olarak ifade edilmitir. Sultan Abdlhamid, sadaretin
arizasna ertesi gn olumlu cevap vermitir.
Byk Gler blge halknn tepkisini Babalinin tevik ettii grnde olduundan Kongre kararlarnn uygulanmas iin Kosovaya daha nce
Kongrede Osmanl Devletini ikinci murahhas olarak temsil etmi Mehmed
Ali Paann grevlendirilmesi (Rizaj 1978: 228) dnlm olmaldr.
Grev yapaca blgelerde nde gelen birok Arnavut ile arkada olmasnn
(Skendi 1967: 57) da tercih edilmesinde rol olduu ileri srlebilir.
Berlin Muahedesi ahkmnca Memalik-i Devlet-i Aliyeden Srbistan ve
Karada hkmetlerine terki mukarrer olan baz mahallerin tahliyesini ifa
eylemek zere memur- mahsus tayin edilen Mehmed Ali Paa iin bir talimat hazrlanmtr ( MMS, 59/2783, 17 1295). Hazrlanan bu talimatn
ierii tekil edilen Meclis-i Mahsus- Vkela tarafndan da uygun bulunduktan sonra onay iin 16 Austos 1878 gn padiaha sunulmutur. Bu talimatta Mehmed Ali Paann hfz- vatan iin tahliye ve teslime mukavemete
hazrlanan blge ahalisini nasihat ve tavsiye ile ikna vazifesi verilmitir.
Talimata gre blge halk Berlin Andlamas hkmlerini bilmemekte sakin olduklar memleketlerin kmilen memalik-i ecnebiyeye ilhak olunacan
zannetmektedir. Bu yzden muahede kararlar halka laykyla tefhim ve
tebyin edilmelidir. Ayrca blge halknn mukavemet dncesi vatan kaziyesinden ve bu da muhabbet-i vataniyeden domusa da devletin
andlama hkmlerine uyulmamasnn kendileri iin pek byk bir pimanlk ve mazarrat douraca devleti de mkilat ve muhatarata urataca
ifade ve telkin edilerek mukavemet konusundaki fikirleri deitirilmeye
allacaktr.
9 Srp Prensi Milann Belgraddaki ngiliz diplomatik temsilcisine sylediine gre Haziran
bandan itibaren mlakatn yapld Austos sonuna kadar Srbistan Hududuna Arnavutlarn taarruz etmedii gn yok gibidir. Haziran aynda Srplar 300den fazla asker kaybetmilerdi (Rizaj 1978: 221).
10 Mehmed Ali Paann blgede gemi yllarda Arnavut eteleri ortadan kaldrmas ima
ediliyor olmal.

142

Berlin Kongresinden Yakovada Katline Kadar Mir Mehmed Ali Paa

Terk edilecek blgeler ahalisinden Karada ve Srbistan idaresine girmek istemeyenlerin Osmanl topraklarna gebilecekleri ve geride brakacaklar mal ve emlak satma ve vekletle idare haklarnn da andlama hkmlerinden olduunun da ilgililere izah talimat verilmitir. Yine braklacak blgelerde bulunan asker ile mhimmat ve levazmatn tahliyesi ile
Karada ve Srbistandan Osmanl idaresine iade edilecek blgeler iin civar
vilayetlerden gereken askeri ve mlki memurlarn grevlendirilmesi de
Mehmed Ali Paaya direktif olarak kaydedilmitir.
Talimatta Mehmed Ali Paa duruma gre kodra veya Kosova vilayetinde bulunacandan bulunmad vilayette kendisine vekalet etmek zere
maiyetine bir liva (tugeneral) ile halka nasihat etmesi iin ulema-y kiramdan bir zat grevlendirilecei de ifade edilmitir. Andlama hkmlerine gre tahliyelerin ngrld tarihte11 tamamlanmasna gayret gsterilecei de ayrca belirtilmitir.
Mehmed Ali Paa iin hazrlanp kendisine arz edilen talimata Sultan
17 Austos 1878 gn baz ilaveler yapmtr. laveler ile yine ahalinin ikna
edilmesi lzumuna vurgu yaplm, askeri tehizatn tahliyesinde zen gsterilmesi ve Srp ve Karada idaresinde kalacak olan Mslmanlarn youn
bask greceklerinden Osmanl topraklarna gmeleri iin imdiden tedbir alnmas talep olunmutur. Sultan Abdlhamid ilave ettii hususlarla
talimatn Mehmed Ali Paaya teslim edilmesini ve paann maiyetine tayin
edilecek memurlarla hemen grev blgesine hareket etmesini irade etmitir ( MMS, 59/2783, 17 1295).
Talimatta paann maiyetine tefrik edilecei bildirilen ve kendisinin
bulunmad vilayette vekilliini yapmak zere ferik yerine erkn- harp
mirlivalarndan Hsn Paa grevlendirilmitir. Mehmed Ali Paaya 15 bin
kuru aylk, 15 bin kuru harcrah; Vekili Hsn Paaya 5 bin kuru aylk ve
5 bin kuru harcrah tahsis edilmitir ( MMS 59/2777, 15 1295).
Mehmed Ali Paa 19 Austos 1878 gn akam stanbuldan grev
blgesine hareket etti. Hareketinden nce ziyaret ettii ngiliz Bykelisine grevini sadk ve uzlamac bir ekilde yapacan ifade ederken ngiliz
Bykelisinden Belgrad, Ragusa ve kodradaki ngiliz konsoloslarnn
Karada ve Srbistan hkmetlerine iyi niyet mesajnn iletilmesini rica etti
(Rizaj 1978: 214-215). Bu rica ngiliz makamlarnca yerine getirildi.
Bu ara Karada Prensi stanbula ve Erkn- Harbiye Reisi kodra ve
pekteki Osmanl makamlarna telgraf ekerek kendilerine verilecek arazilerin bir an evvel teslim edilmesi talebinde bulunmutur ( DUT, 143/51 19
1295). Mehmed Ali Paann yola ktnn ertesi gn Sadrazam Safvet
11 Berlin Andlamasnn 32. maddesi gereince arazi mbadelesi andlamann tasdikli suretlerinin teatisinden itibaren 20 gn iinde tamamlanacaktr. Mstahkem mevkiler, mhimmat
ve zahire tahliyesi iin ilave 15 verilecektir. Karada Prensi 13 Austos 1878 tarihli telgrafnda andlamann onayl suretinin kendisine ulatn sylediine (Y EE, 76/6, 21 1295) gre
Plava ve Gosine nahiyeleriyle ve dier askeri vasf bulunmayan mahallerin 2 Eyll 1878 tarihine kadar Karadaa teslimi gerekmektedir.

143

Hasip Saygl

Paa Karada Prensi Nikolann Berlin Kongresinin ngrd arazi mbadelesinin bir an evvel tamamlanmas ynndeki bir hafta nceki telgrafna
verdii 20 Austos 1878 tarihli cevapta andlamada ngrlen mbadele
tarihinde gecikme olabileceini ancak bu gecikmenin ahalinin zihnen hazrlanmas ve olabilecek karklklar nleme gayretinden kaynaklandn
ifade edecektir (Y EE, 76/6, 21 1295).
Arnavutlar iin Mehmed Ali Paa daha nce buralarda hkmeti rahatsz etmi olan ekya etelerini sindirmi12 olduundan da blgede hi de
sevilen birisi deildi. 13 Yaygn Arnavut anlayna gre Mehmed Ali Paa,
Berlinde Arnavut topraklarnn Karadaa verilmesini savunmu ve Srbistan ile Rumeli arasndaki araziyi Avusturyaya terk ederek Mslmanlar
arasndaki irtibat kestii iin haindi.14
stanbuldan Kosovaya hareketinden hemen sonra bakente gnderdikleri telgraflarda Arnavut ileri gelenleri paay kabul etmeyeceklerini,
kendisine verilen grevi yapmakta srar ederse ldrleceini ifade etmilerdi. Babali bu telgraflara nem vermedi. Daha sonra Mehmed Ali Paann
yakn arkadalar hkmetin Berlin Kongresinde verilen tavizlerden tr
onu sulu bularak kasten lme yolladn iddia edeceklerdi (Rizaj 1978:
228).15
25 Austos gn Prizrene gelen Mehmed Ali Paa (Skendi 1967: 57)
burada Pritine Valisi Nazif Paa16 ile bulutu. Ve hemen ehirdeki Prizren
Liginin st seviye idarecileriyle temasa geti. Blgenin eraf Prizrene
celbedilerek Berlin Andlamas hkmlerine gre Gusine ve Plavann Karadaa terk edilme mecburiyeti anlatld. Olumlu bir cevap alnamad. Esasen Prizren Ligi daha paa ehre gelmeden tekliflerini kabul etmeme karar
almt (Pahumi 2007:63). Dier taraftan Karada hududuna yakn Yakova
ve pek kazalarnn dal halknn ikna edilmesi iin Kalkandelenli Drala
Hasan, Yakoval Abdullah Paa, Debreli Sadk Bey Yakovaya gnderildi (Sedes 1946: 181). Prizrende Mehmed Ali Paaya kar Prizren Liginin giriimleriyle souk hatta dmanca bir hava oluturulmutu. 26 Austos gn
Paa Bayrakl Medresesi bulunan Prizren Ligi merkezine gidip nde gelen
ahsiyetleri iknaya alrken merkeze 100-150 metre mesafede bir kahve12 6 Eyll 1878 gn Yakovada Mehmed Ali Paay ldrd ileri srlen Jusuf brahim
Kreku, paay savata ldrlen iki amcasnn intikam iin vurduunu iddia edecektir
(Pirraku 2003: 122). Mirin Karada, Srbistan ve Rusya ile yaplan savalarda iki sivil
Arnavutu ldrtmesi makul olamayacana gre intikam alnd sylenen maktullerin paann nceki yllarda blgede imha ettii soyguncu etecilerden olduklar karsanabilir. Bu
durum paann nceki grev safahatnda Arnavut etecilerle mcadelesinin yeni grevinde
iini gletirdiini gstermektedir.
13 ngiliz diplomatik raporlarna atfen Kurat 1968: 155.
14 ngiltere Selanik Konsolosunun 14 Eyll 1878 tarihli raporu (Rizaj 1978: 231).
15 Blgede hadiseden 20 yl kadar sonra grev yapm bir subay da ngiliz diplomatik raporundaki bu iddiay daha keskin ifadelerle ileri srmektedir(Kle 1944: 260).
16 Avusturya diplomatik raporlarna gre Nazif Paa Mehmed Ali Paann ldrlmesine
varan olaylar kkrtanlardan birisidir (Pirraku 2003:131).

144

Berlin Kongresinden Yakovada Katline Kadar Mir Mehmed Ali Paa

hanede paann telgrafs ldrld17. Katilin Prizren Ligi ile irtibat bilinmekteydi (Ilijaz 1978: 35).
Blge erafn ikna giriimleri srerken ehre geldiinin ikinci gn
Karada Prensi Nikolaya telgraf eken Arnavutluka Memur Komiser Mir
Mehmed Ali arazi mbadelesi iin hududun her iki tarafnda da mnazaa
kmamas iin kendisine talimat verilmi Karada Komiserinin Gosine veya
Kolaine gnderilmesini istedi (HR TO, 555/101, 26.8.1878). Ertesi gn
benzeri bir telgraf Srbistan Prensi Milana ekti. Bu telgrafta da Devlet-i
Aliye Komiseri Mir Mehmed Ali halen Familok Da ile Karniyora arasnda
bulunan Srp askerinin andlama hkmlerine gre geri hatta ekilmi olmas gerektiini hatrlatt. Anlan blgenin tahliyesi iin ilgili Srp makamlarna Prensin emir vermesini talep etti. Dier konular grmek zere vekili
Hsn Paay Pritine gnderdiini, tayin edilecek Srp yetkilinin de oraya
yollanmasn istedi (HR TO, 555/102, 27.8.1878).
Prizrende durumun bir gelime gstermemesi zerine Mehmed Ali
Paa bizzat Yakovaya giderek mahalli halk kendi blgesinde ikna etmeyi
dnd. ehirdeki hkmet yetkilileri ve Prizren Ligi idarecileri gitmemesini tavsiye ettiler (Ilijaz 1978: 35). Ancak paa 1 Eyll gn refakatnda
zayf bir mfreze ile Yakovaya hareket etti. Daha nce maiyetinde alm
olan bir dostu ve Prizren Arnavut Liginin de Yakova merkezi bakan (Pirraku 2003: 119) olan Abdullah Paa Driniye misafir oldu. Paa Arnavutlar
arasnda kule denilen kan davalar ve i atmalarn yaygn olduu blgede
savunmaya da elverili bir konakta ikamet etmekteydi. Konak18 iinde yzlerce kiinin barnmasna yetecek derecede geniti. Abdullah Paa konakta
bulunan 80 kadar silahl adamn misafirini korumakla grevlendirdi (Ilijaz
1978: 36). Mir Paa hemen nfuzlu Arnavut beylerini grmeye ard.
Sadarete gnderdii 2 Eyll 1878 tarihli telgrafa gre evvelce Yakovaya gnderilmi olan resadan da bir haber alnamamt. Bu yzden kendisi bir gn nce bizzat Yakovaya gelerek durumu soruturmutur. Sylenenlere gre ahalinin geimleri iin yaylalarda bulunmalar ile Ramazan
dolaysyla kasabalara gelmeleri glk arzettiinden kendisi ertesi gn
peke giderek Arnavut ileri gelenleri grecek bu da mmkn olmazsa
Gusineye giderek ifa-y memuriyet aresine baklacaktr (A MKT MHM,
483/9, 4 N 1295).
Mehmed Ali Paa ayn telgrafnda kendisine verilen grevi yerine getirmek iin zerine den her eyi yapacan ihsas ederken vaziyetin gittike ktletiini de st kapal bir ekilde rapor etmitir. Bu erevede
Yakova ve peke ihtiyaten ikier tabur kuvvetin sratle gnderilmesini
talep etmitir. Ayrca Arnavutlarn andlama hkmlerine kar koymama2007 ve 2009-2010 yllarnda Kosovada vazifeli iken Mehmed Ali Paann ldrlen telgrafsnn gayrimslim olduundan hareketle esasen kendisinin de Mslman olmad eklinde iddialar yerel Arnavutlardan ahsen iitmitim.
18 Abdullah Paann konana literatrde saray da denilmektedir.
17

145

Hasip Saygl

lar konusunun nasihat ile halledilmemesi durumunda be gn nce talep

ettii talimatn verilmesini istemitir.
Paann Sadarete bu telgraf ektii 2 Eyll gn nezdine ard Arnavut eraf yani Prizren Ligi yneticileri Berlin Kongresinin Karada ve
Srbistana terk edilecek mahallerle ilgili kararlarna uymaya davet eden
tavsiye ve telkinlerini kzgnlkla karladlar ve kendisini terk ettiler
(Skendi 1967: 57). Abdullah Paann konanda eski zaptiye subaylar olan
akir Bey, Bayram Aa (Rizaj 1978: 230) ile Rstem Aa dnda ikna edebildii kimse kalmad. Arnavut eraf Mehmed Ali Paadan Yakovay terk
etmesini de isteyecektir.
Hadiseden sonra konunun tahkikat raporuna istinaden olay anlatan
bir generale gre (Sedes 1946: 181-183)19 ayn akam asiler Abdullah Paa
konandaki Mehmed Ali Paann odasn kurunlanmaya balad. Ev sahibi
ve Kaymakam Mahmud Efendinin abalaryla asilerin ate kesmesi salandysa da Prizrenden iki tabur asker getirilmesi iin paann telgraf ekme
giriimi, telgrafhane isyanclarn eline getiinden baarlamad. Ancak svari ile Prizrene paann emri iletildi. 4 Eyll gn Prizrenden Yeniehir
Redif Taburu Yakovaya geldi. Bu taburun bir ksm konaa alnd. Fakat
tabur kt bir sevk idare ile nce kla yerine halka ak bir alana yerleince
halk askerlerin fikrini eldi. Askerler silahlarn asilere gnll olarak teslim etti.
Taburun silahlarn ele geiren asiler bu defa klaya hcum ederek birliin silah, cephane ve erlerin zerindeki elbiseleri dhil hemen her eyi
yama ettiler. Erler plak denecek bir vaziyette Prizrene dndler. Taburun yamasndan sonra isyanclar konaa hcum ettiler. 4 Eyll akamna
kadar atmalarda asilerden 2, konan iinden iki kii vurularak ld.
Kaymakam ve Mft ertesi gn yani 5 Eyll saat 10a kadar Mehmed Ali
Paann Yakovay terk edecei artyla asilerin atei kesmesini saladlar.
Ancak isyanclar Mehmed Ali Paa ve refakatindekilerin binmeleri iin hayvan kullanmalarna izin vermeyince Abdullah Paann telkiniyle mir paa
ehri terk etmekten vazgeti. Asilerin verdikleri srenin bitiminde konak 67000 kii tarafndan kuatld. Konakta ev sahibinin adamlar dhil toplam
bulunanlarn says 500 kii20 kadard.
Saldry yeniden balatan Arnavutlar bir yorgana gaz dkp yakarak
konan saana attklarndan konak ate ald. Paalar dardan atee ak
olan konan selamlk tarafna gemek zorunda kaldlar. Bu ara ev sahibi

19 Kitaptaki kronoloji uyumsuzluklar dier kaynaklardan da faydalanarak tarafmzdan tashih edilmitir.

20 ngiliz Konsolosluuna bilgi veren olaydan sa kurtulmu bir subayn verdii bilgiye gre
ierideki sadece 150 civarndadr. Bu durumda konakta ev sahibinin adamlaryla beraber 230
kadar kimse bulunmaktadr (Rizaj 1978: 230). Bu rakam geree daha yakn kabul edilebilir.

146

Berlin Kongresinden Yakovada Katline Kadar Mir Mehmed Ali Paa

Abdullah Paa vuruldu.21 Bu ara konan yanan tarafnda boluklar meydana gelince asiler konan iine dolmaya baladlar. Abdullah Paann cesedini dar karp paraladlar.22 Konan iindeki redif neferleri asilere
kar silah kullanmaynca Mehmed Ali Paa, Abdullah Paann adamlarna
emir dinlemeyen askerlerin bir ksmn vurdurtarak savunmaya devam etti.
6 Eyll gn at kat da yaklan Abdullah Paann konandan dar
kmak zorunda kalan mir paa etraftan alan atelerle 16 yerinden yaralanarak hayatn kaybetti.23 Asilerin elebalarndan Yakoval Rza24, mirin kafasn vcudundan keserek ayrd. Kesilen ba bir sra geirilerek
davul zurna alnarak sokak sokak tehir edildi (Avlonyal Ekrem Bey 2006:
166-167). Kaymakam Mahmud Efendi Mir Mehmed Ali Paann ban
asilerden para vererek satn alm ve vcuduyla beraber defnettirmitir
(Sedes 1946: 183). Asiler paann cesedini, refakatinde katledilenlerden
Alay Emininin cesedi ile beraber konak yaknlarndaki gbrelie gmdrmlerdir (Kle 1944: 259). Bu tercihte Mslman olmadn ileri srdkleri paay Mslman mezarlna koymama yannda tahkir etme gdsnn de baskn olduu grlmektedir.
Yakovada meydana gelen olaylarda 360 kii hayatn kaybetmitir
(Sedes 1946: 183). Bu saynn 30u Abdullah Paann adamlar ve 40 asker
olmak zere 70inin miri korumaya alrken ldrlm olduu (Pirraku 2003: 122) deerlendirilmektedir.
Paann Katlinin Siyasi Sonular
Mehmed Ali Paann Yakovada feci ekilde ldrlmesi Osmanl ariv evrakna gre ahali arasnda olumsuz etki yaratmtr (Y A HUS, 159/62, 16 N
1295). Baka bir syleyile Arnavut merkezka hareketi moral ve motivasyon kazanmtr. Sadrazam Safvet Paa hadiseden iki gn sonra ngiliz Sefirine blgede durumun vahim olduunu, asilerin zerine stanbuldan asker
gnderilse dahi bu askerin Mslman ahalinin zerine ate ap amayacana gvenilemeyeceini ifade ile Arnavutlarn Karada ve Srbistana toprak verilmesini kabul etmemekte kararl olduunu ifade etmitir (Rizaj
1978: 22-223). Osmanl diplomatik raporlarnda Mehmed Ali Paann kat-

21 ngiltere Selanik Konsolosunun Abdullah Paann konan hemen yanndaki minareden

aa atlarak ldrld iddias(Rizaj 1978: 230) muhtemelen olay dramatize eden bir
abart olmaldr.
22 stanbulda yaynlanan bir gazete konu hakknda Mir paay korumaya alan Arnavud
Abdullah Paa dahi Mehmed Ali Paadan bir gn evvel pare pare edilmi demektedir (Tercman- Hakikat 1878: 1).
23 Paann lm tarihinin 6 Eyll 1878 olduu zerinde literatrde ihtilaf grnmyor. Ancak
bir kaynakta 6/7 Eyll olarak gemektedir (Kornrumpf vd 2003: 243).
24 Yakoval Rza 1898de padiah yaverlii de verilerek Jandarma Binba rtbesi ile kodra
Jandarma Komutan oldu, daha sonra albayla terfi etti (Sedes 1946: 183). Merutiyetin
ilanndan sonra Halepte srgndeyken Arnavutlar arasnda yeni rejimi kar ayaklanma
giriiminden tr takibata maruz kald (Krmz 2009: 1-34).

147

Hasip Saygl

linin devletin prestijine ar bir darbe indirdii ifade edilmitir.25 Dier taraftan bu durum blgenin Avusturya tarafndan igaline gereke olarak
grlmeye balanmtr.26
Bu moral ve motivasyonla halk ounluu Arnavut olan ve Berlinde
kendisine verilmesi kararlatrlm merkezleri bir an evvel ilhak etmek
zere sabrszlanan Karadan hududuna binlerce silahl Arnavut toplanm, kendilerine saldr emri verilen Karada askerlerini datmlardr
(Vickers 2001: 34). Byk Gler, ubat 1879da Babaliden Plava, Podgorie, Gusine ve Ulinden artk vaz geerek ihtilafl blgelerden askerini
ekmesini srarla talep ettiyse bir gelime olmad. 1880 yl banda Babali
Karadaa Mslman ounluk blgeleri yerine Katolik Arnavutlarla meskn Hoti ve Gruday teklif etti. Nisan aynda Byk Gler bu teklifi kabul
ettiler (Kurat 1968: 157). Arnavutlar yine sert tepki gsterince Babali anlan blgeler yerine lini teklif etti. Teklif kabul edildi. Fakat teslim yine
Arnavut tepkisinden tr geciktirildi. Nihayet Byk Gler zmiri igalle
tehdit edince lin Karadaa teslim edildi (Vickers 2001: 35).
E ve Kzlarna Tahsisat
Mehmed Ali Paann katledilmesinden 4 gn sonra stanbul ngiliz Bykelisi Layard, Londraya yazd raporunda mirin nazik, cmert ve hayrsever ve drst bir adam olarak nam olduundan bahisle fakir olarak len
paann geride brakt ailesinin bir evinin dahi bulunmadn yazmtr.
Bykeli, Mehmed Ali Paann ailesinin kendi durumlarn Sultana arz
etmesini kendisinden talep ettiini bildirmektedir (Rizaj 1978: 229-230).
Ayn gn Ahmed Mithat Efendinin gazetesindeki bir haberde de paann
familyas halkna maalar tahsisiyle terfih-i hallerine inayet buyrulacakm
denilmitir (Tercman- Hakikat 1878: 1).
Gazetede bu haberin yaynland gn Seraskerlik Sadarete bir ariza
yazarak mir paann dul ei ve kzlar iin maa balanmasn iin giriimde bulunacaktr. Serasker arizasnda ferik ve daha kk rtbedeki subay ve generallerin grev bandayken vefatlar halinde ailelerine maa
balanmas ilgili nizamnamede yazlmasna ramen mir rtbesinde grev
banda vefat edenlerle ilgili bir hkm olmadn beyan etmi ve Mir
Mehmed Ali Paann ei Aye Hanm ile srasyla 19, 16, 14 ve 7 yalarndaki kzlar Hayriye27, Leyla28, Zekiye29 ve Adeviyeye tensip buyrulacak mikKaratodori Paann Viyanadan 9 Eyll 1878de Sadarete yollad telgraf (Y PRK HR, 3/41,
12 N 1295), Viyana Sefaretinin Hariciye Nezaretine 9 Eyll 1878 tarihli telgraf (HR TO
130/76, 09 09 1878) ve Buda ehbenderliinin 12 Eyll 1878 tarihli raporu (HR TO, 322, 12
09 1878)
26 Viyanadaki ngiltere Bykelisinin Londraya 10 Eyll 1878 tarihli raporu (Rizaj 1978:
226)
27 Daha sonra Hareket Ordusu Komutan olacak olan Hseyin Hsn Paa ile evlendi. Hayriye
Hanmn Hseyin Hsn Paa ile evliliinden doan Tahsin Bey tannm siyaseti Mehmet Ali
Aybarn babasdr.
25

148

Berlin Kongresinden Yakovada Katline Kadar Mir Mehmed Ali Paa

tarda maa balanmasn teklif etmitir. Bu teklif zerine Encmen-i Meverette konunun grld ve paann eine 2000 kuru ve kzlarna
1000er kuru tahsisat balanmasnn padiah iradesine sunulduu Sadaretin arizasndan anlalmaktadr. Mehmed Ali Paa ailesine maa balanmas tekliflerinin yannda mir rtbesinde grevi banda vefat edenlerle
ilgili Seraskerlike bir nizamname hazrlanmas teklifi de Sultan tarafndan
26 Eyll 1878 gn uygun bulunmutur ( MMS, 59/2796, 28 N 1295).
Sonu Yerine
Hadiseden yl sonra Sultan Abdlmecid devri Osmanl memurlardan
Yusuf Gk avu adl bir ihtiyar Mehmed Ali Paa ve Alay Emininin kabirlerini yaptracaktr. Bir mddet sonra da yerli halk mirin mezarndan toprak alarak Mehmed Ali Paann ba bir bak vuruu ile nasl kesilmise
benim hastalm da yle hemen kesilsin deme deti balatacaktr (Kle
1944: 259). Bu dette ifa beklenen feci olayn kendisidir.
Mehmed Ali Paann feci akbeti Arnavut folklornde birok trkye
konu olmutur. Ancak bu trklerde paann katli nemli bir kahramanlk
hadisesi gibi ele alnm grnmektedir. Tannm Arnavut sekinlerinden
Avlonyal Ekrem Bey bu trklerden birisinin szlerinden baz ifadeler
naklediyor: Vay medet pir Abdullah Beyim (Mehmed Ali Paay konanda
misafir edip savunan Abdullah Paa), kendin ldrldn yetmedi, bir de
misafirine rezil oldun. (2006: 167). Arnavut akademisyenlerinden Muhamet Pirraku, 1973 ylnda paann katiline yaklan 33 satrlk kim kesti
paann ban? trksnn szlerini kayda geirdiini ifade etmektedir
(1973: 122).
Sultan Abdlhamid dneminde yaynlanan baz kaynaklarda Mehmed
Ali Paann ldrlmesinden kaza olarak bahsedilmektedir. 1892de bir
subay tarafndan yazlm Harbiye tarihesinde kazaya urad kaydedilen (Mehmed Esad 1310: 241) mirin 1897 ylnda yaynlanm olan Sicill-i
Osmani adl biyografi kitabnda da kazaen vefat ettii (Mehmed Sreyya
1996: 957) yazlmtr. Bu durum Sultan Abdlhamid dnemi Arnavutlar
ho tutma siyasetinin yansmas olarak izah edilebilir.
Marealin gnmz Trkiyesinde tanndn ileri srmek zordur. hret sahibi baz kimselerce popler baz yaynlarda paaya dnme, Alman
muhtedisi ve itibarsz gibi sfatlarla hakaret edildii de olmutur (Danimend 1972: 303, 305, 306, 308, 315). Popler muhafazakr sylemde ise
ad genellikle soyundan gelenleri eletirmek iin anlr. Denebilir ki neslinden gelen Ali Fuat Cebesoy, Nazm Hikmet[Ran], Mehmet Ali Aybar, Oktay
Leyla Hanm, tannm Polonya asll ehit Mustafa Celaleddin Paann olu Hasan Enver
Paa ile evlendi. Nazm Hikmetin annesi Aye Celile Hanm, Oktay Rifatn annesi Mnevver
ile 19 yanda anakkalede ehit olan Mehmed Ali Bey Enver Paa ile Leyla Hanmn evliliindendir (Mir Mehmet Ali Paann damad 1984: 11).
29 smail Fazl Paa ile evlendi. Milli Mcadele Komutanlarndan Ali Fuat Cebesoy Paa (Mir
Mehmet Ali Paann damad 1984: 11) ile Albay Mehmet Ali Cebesoy bu evliliktendir.
28

149

Hasip Saygl

Rifat[Horozcu] gibi tannm kimseler olmasayd 19. Yzyl Osmanl tarihinin bu kayda deer nemli ahsiyeti dar bir akademik evre dnda tamamen unutulmu olacakt.
Bu makalenin yazar 2009-2010 yllarnda Kosovada vazifeli iken marealin Yakovadaki mezarnn onarm ve dzenlemesi iin resmi giriimlerde bulunmutu. Arnavutlarda yaygn Mehmed Ali Paa algsnn Arnavut
halknn dman,(Ilijaz, 1978: 34) murtat[dinden dnm, hain]30 murtat paa (Pirraku 2003: 125)snnetsiz gavur gibi olumsuzluklar iermesi
sz konusu giriimimizin sonulanamamasnn resmen ifade edilmese de
sebebi saylabilir. Dier taraftan Kosova yetkilileri nezdinde diplomatik ve
siyasi gc bilinen Ankarann da Mehmed Ali Paann mezarnn dzenlenmesi giriimini sahiplenmediine iaret edilmesi gerekir.
KAYNAKLAR
Osmanl Ariv Belgeleri
A MKT MHM, 483/9, 4 N 1295.
C AS, 933/40391, 8 Recep 1294;
HR TO, 130/76, 09 09 1878; 322/22, 12 09 1878; 555/101, 26.8.1878;
555/102, 27.8.1878.
DH, 749/61191, 23 C 1294; 761/62084, 18 Z 1294.
DUT, 138/52, 21 1295; 143/51 19 1295.
MMS, 59/2772, 11 1295; 59/2777, 15 1295; 59/2783, 17 1295;
59/2796, 28 N 1295.
Y A HUS, 159/62, 16 N 1295.
Y EE, 42/211, 6 C 1295; 43/4, 6 C 1295; 76/6, 21 1295.
Y PRK HR, 3/41, 12 N 1295.
Dier Kaynaklar
ABDURRAHMAN EREF EFEND (1985). Tarih Musahabeleri, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
AKYILDIZ Ali (2011). Srgn Sefir Sadullah Paa Hayat, ntihar, Yazlar,
stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar
AVLONYALI EKREM BEY (2006). Osmanl Arnavutlukundan Anlar (18851912), stanbul: letiim Yaynlar
BAREILLES Bertrand (1919). Le Rapport Secret sur le Congres de Berlin Adresse a las Porte par Karatheodory Pasha, Paris:Editions Bossard.
BAYKAL Bekir Stk (1998). 100. Yldnm Mnasebetiyle Berlin Kongresi Hakknda Baz Dnceler, Belleten, cilt XII, say 202, Nisan 1988, s.
195-208.

Kelimenin Arnavutlar arasndaki tarihi ve gncel anlam iin eitimci Tevfik Ycesoya
mteekkirim.

30

150

Berlin Kongresinden Yakovada Katline Kadar Mir Mehmed Ali Paa

Berlin Kongresi Protokollarnn Tercmesidir (1298). stanbul: Matbaa-i

Amire.
BOZBORA Nuray (1997). Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Gelimesi, stanbul: Boyut Kitaplar.
British and Foreign State Papers (1885), Volume 69, London: Foreign Office.
CURTIUS Frederich (1906). Memoirs of Prince Hohenlohe-Schillingsfuerst,
Volume II, New York: The Macmillan Company.
DANIMEND smail Hami (1972). zahl Osmanl Tarihi Kronolijisi, Cilt: 4,
stanbul: Trkiye Yaynevi.
GAWRYCH George W (2006). The Crescent and the Eagle Ottoman Rule,
Islam and The Albanians, 1874-1913, I B Tauris, London-New York,
2006.
ILIJAZ Rexha (1978), Lidhja e Prizrenit ne Dokumente Osmane, Prishtine:
Arkivi i Kosova,
BRAHM ALAETTN (1933-1935). Mehur Adamlar Hayatlar Eserleri, stanbul: Hazrlayan ve karan Sedat Simavi.
NAL bnlemin Mahmut Kemal (1982). Son Sadrazamlar-II, 3. Bask, stanbul: Dergah Yaynlar.
KIRMIZI Abdlhamit (2009). Halep-Kosova Hatt, 1909: Arnavutlukta
Merutiyete Kar Bir syan Teebbs, Divan Disiplinleraras alma
Dergisi, cilt 4, say 26, 2009/1, 1-34.
KORNRUMPF Jutta und Hans-Jurgen (2003). Fremde im Osmanischen Reich
1826-1912/13, Band I, Dritte Auflage, Mainz/Stutensee.
KORNRUMPF Hans-Jurgen (1980). Macarl Mehmed Ali Paa, ev. Mehmet
Kahyagil, evren Dergisi, say 4, 1980, s. 11-21.
KURAT Yulu Tekin (1968). Henry Layardn stanbul Elilii 1877-1880,
Ankara: Ankara niversitesi Basmevi.
KUTAY Cemal (1965). Sultan Hamid Devrinin Kaderleri Mterek Paas, Tarih Konuuyor, say 19, Austos 1965, s. 1692-1696 ve 1760.
KLE Sleyman (1944). Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir: Ticaret Basmevi.
MAHMUD CELALETTN PAA (1983). Mirat-i Hakikat, cilt I-II-III, Haz. smet Mirolu, stanbul: Berekt Yaynevi.
MEHMED ESAD (1310). Mirat- Mektebi Harbiye, stanbul: Artin Asadoryan
irket-i Mrebbiye Matbaas.
MEHMED SREYYA (1996). Sicill-i Osmani, cilt 3, haz. Nuri Akbayr, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Mir Mehmet Ali Paann damad Ferik Hasan Enver Paann kendi ocukluuyla babas Mustafa Celalettin Paay anlatan mektubu (1984).
Tarih ve Toplum, say 1, Ocak 1984, s. 4-15.
PAHUMI Nevila (2007). Consolidation of Albanian Nationalism: League of
Prizren 1878-1881, Michigan: University of Michigan (Yaynlanmam
yksek lisans tezi).

151

Hasip Saygl

PARMAKSIZOLU (smet) (1976). Mehmed Ali Paa, Trk Ansiklopedisi, cilt

XVIII, Ankara: Milli Eitim Basmevi.
PKALIN Mehmet Zeki (1944). Son Sadrazamlar ve Bavekiller, cilt 4, stanbul: Ahmet Sait Matbaas.
PIRRAKU Muhamet (2003). Muderriz Ymer Prizreni- Ora, Heart and Soul of
Albanian League 1877-1887, Sharr: Rrezeart.
RIZAJ Skender (1978). Lidhja Shqiptare e Prizrent ne Dokumente Angleze
(1878-1881), The Albanian League of Prizrend in the English Documents
(1878-1881), Prishtine: Arkivi i Kosoves.
SAYGILI Hasip (2014). 20. Yzyln Balangcndan Gnmze Arnavutlarda Osmanl ve Trkiye Algs, Bilge Strateji, say 10, 2014 Bahar, s. 3562.
SEDES Halil (1946). 1875-1878 Osmanl Ordusu Savalar, 1875-1876 BosnaHersek ve Bulgaristan htilalleri ve Siyasi Olaylar, Balang II. Ksm, 2.
Bas, stanbul: ituri Biraderler Basmevi.
SKENDI Stavro (1967). The Albanian National Awakening 1878-1912,
Princeton-New York: Princeton University Press.
Tercman- Hakikat (1878). 10 Eyll 1878.
TRKGELD Ali Fuad (1987). Mesail-i Mhimme-i Siyasiyye, 2. cilt, 2. bask,
haz. Bekir Stk Baykal, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi.
VICKERS Miranda (2001). The Albanians A Modern History, London-New
York: I B Tauris Publishers.

152