TARIK ZAFER TUNAYA-Türkiye'de Siyasal Partiler

TARIK ZAFER TUNAYA
Trkiye'de
Siyasal Partiler
CLT 1
ikinci Merutiyet Dnemi
1908 - 1918
(Geniletilmi Bask)
TARIK ZAFER TUNAYA Trkiye'de Siyasal Partiler

CLT 1 kinci Merutiyet Dnemi, 1908 -1918
TARIK ZAFER TUNAYA 1916'da stanbul'da dodu. I.. Hukuk Fakltesi'nde renimini tamamlayan Tunaya, ayn fakltede Esas Tekilat Hukuku Krss'nde "Messese Teorisinde Fikir Unsuru
ve Baz Hususiyetleri" balkl almas ile doktor, Amme Hukuku Krss'nde "Amme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyet'in Fikir Cereyanlar" balkl teziyle doent, sonra yine Esas
Tekilat Hukuku Krss'nde profesr oldu. 1960 darbesi sonrasnda Milli Birlik Komitesi tarafndan Anayasa Hazrlama Komisyonu'na ye olarak atand. Daha sonra 147'lik oldu. stanbul 11
Temsilcisi olarak Kurucu Meclis yeliine seildi. Bu arada Melhat Baolu ile evlenen, Hukuk
Fakltesi Dekanl ve Devrim Ocaklar Bakanl da yapan Tunaya, 1979 ylnda I.. Siyasal Bilgiler Fakltesi'nin kurucu dekan oldu. 1983 ylnda emekli olan Tunaya, 29 Ocak 1991'de stanbul'da vefat etti. Tunaya'nn Trkiye'de Siyas Partiler (1952, 1995), Siyasal Kurumlar ve Anayasa
Hukuku (1966, 1969, 1975, 1980, 1982), Hrriyet'in lan (1959, 1996), Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri (1960,1996), slamclk Cereyan [Akm] (1962, 1991), Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk (1964,1981,1994), Trkiye'nin Siyasi Gelimeleri (1970), nsan Derisi ile Kapl Anayasa (1979, 1988), Medeniyetin Bekleme Odasnda (1989) gibi kitaplan
ve
. yzlerce makalesi bulunmaktadr. Trkiye'de Siyasal Partiler adl kitab geniletilerek kinci Merutiyet Dnemi (1984, 1988), Mtareke Dnemi (1986) ve ttihat ve Terakki (1989) altbalklan altnda cilt olarak yaymlanmtr.
Doan Karde Yaynlar, 1952 (1 bask)

Geniletilmi Bask:
Hrriyet Vakf Yaynlar, 1984-1988 (2 bask)
iletiim Yaynlar 470 Aratrma-lnceleme Dizisi 74
ISBN 975-470-645-X ISBN 975-470-644-1 (Tk. No.)
1998 letiim Yaynclk A. . 1. BASKI 1998,
stanbul
KAPAK mit Kvan DZG Sami
Abbas UYGULAMA Suat Aysu
DZELT Sekin Oktay KAPAK
BASKISI Sena fset BASKI ve
CLT efik Matbaas
iletiim Yaynlar
Klodfarer Cad. letiim Han No. 7 Caalolu 34400 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Fa: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr
Bu almalarm, minnet ve
kranlarmn niz bir ifadesi
olarak, yetimemi hayatnn tek
gayesi edinen sevgili annem
RFAN TUNAYAya ithaf ediyorum.
NDEKLER
NSZ....................................................................................................................17
kinci Basnn nsz..............................................................................................21
Yardm Edenler........................................................................................................27
Ksaltmalar..............................................................................................................29
GR
KNC MERUTYET DNEMNN ZELLKLER
1. kinci Merutiyet Dneminin ve D Olaylar............................................36
2. Siyasal Alandaki Olular...............................................................................37
3. Parlamento Hayat........................................................................................39
4. Hukukilikte Bozulmalar................................................................................40
5. deolojik Araylar (Fikir Cereyanlar)..........................................................41
6. Frkalar ve Cemiyetler..................................................................................44
BRNCt BLM
KNC MERUTYET DNEMNDE SYASAL PARTLER (1908-1918)
Birinci Kesim Osmanl ttihat ve

Terakki Cemiyeti Gelime Tablosu
A-Merutiyet ncesi..................................................................5.........................51
7
1. Kurulu ve lk Eylemler................................................................................51
B - Merutiyet Ortam inde...................................................................................55
1. Padiahlar ve ttihat ve Terakki......................................................................56
2. Kabineler ve ttihat ve Terakki.......................................................................57
3. Seimler ve ttihat ve Terakki.........................................................................59
4. ttihat ve Terakki Kongreleri..........................................................................59
5. ttihat ve Terakki'nin Yaps ve Yapsal Sorunlar........................................63
6. ttihat ve Terakki ve Basn.............................................................................65
7. ttihat ve Terakki'nin Toplumsal, Kltrel ve
Ekonomik Alanlardaki almalar...............................................................66
8. ttihat ve Terakki'nin Belli Bal Elemanlar...................................................68
9. Frka'mn Sonu..............................................................................................69
II. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetine likin Belgeler......................................70
kinci Kesim ttihat ve Terakki

Cemiyeti Dnda Kurulan Siyasal Partiler
I Fedakran- Millet
Cemiyeti
A - Merutiyet Ortam inde........:.......................................................................165
1. Cemiyetin Kuruluu....................................................................................165
2. Cemiyetin almalar ve Eylemleri............................................................166
3. Cemiyetin Yaps ve Belli Bal Elemanlar...................................................168
4. Cemiyetin Sonu..........................................................................................168
B - Fedakran- Millet Cemiyetine likin Belgeler................................................169
II Osmanl Ahrar Frkas (Frka-i
Ahrar)
A - Merutiyet Ortam inde................................................................................175
1. Frkann Kuruluu.......................................................................................175
2. Frkann almalar ve Eylemleri...............................................................177
3. Frkann Yaps, deolojisi ve Belli Bal Elemanlar.....................................182
4. Frkann Sonu ve 31 Mart Olaylar..............................................................186
B - Osmanl Ahrar Frkasna likin Belgeler..........................................................188
III Osmanl Demokrat
Frkas (Frka-i tbad)
1. Frkann Kuruluu......................................................................................205
8
3. Frkann Yaps ve Belli Bal Elemanlar......................................................210

4. Frkann Sonu: Muhaletet Seline Katl......................................................212
B - Osmanl Demokrat Frkasna likin Belgeler..................................................213
IV lttihad- Muhammedi
Frkas (Frka-i Muhammediye)
1. Frkann Kuruluu......................................................................................217
2. Frkann almalar ve Eylemleri..............................................................217
3. Frkann deolojisi ve Yaps........................................................................225
4. Frkann Sonu.............................................................................................229
B - Ittihad- Muhammedi Frkas'na likin Belgeler.............................................231
V Heyet-i Mttefika-i
Osmaniye
B - Heyet-i Mttefika-i Osmaniye'ye likin Belge.................................................238
VI Mutedil Hrriyetperveran
Frkas (Mutedil Liberaller)
A - Merutiyet Ortam inde................................................................................241.
1. Frkann Kuruluu......................................................................................241
3. Frkann Yaps, deolojisi ve Belli Bal Elemanlar.....................................244
4. Frkann Sonu: Muhalefet Seline Katl..............:.......................................246
B - Mutedil Hrriyetperveran Frkas'na likin Belgeler.......................................246
VII
Islahat- Esasiye-i Osmaniye Frkas
(Cemiyet-i Hafiye -ya da- Yapclar Dernei Sorunu)
1. Frkann Kuruluu......................................................................................252
4. Frkann Sonu.............................................................................................258
B - lslahat- Esasiye-i Osmaniye Frkas'na likin Belgeler....................................258
VIII Ahali
Frkas
9

2. Frkann Yaps, deolojisi ve Belli Bal Elemanlar................................,....272
3. Frkann Sonu ve Muhalefet Seline Katl..................................................273
B - Ahali Frkas'na likin Belgeler.......................................................................273
IX
Osmanl Sosyalist Frkas
1. Frkann Kuruluu......................................................................................278
3. Frkann Yaps, ideolojisi ve Belli Bal Elemanlar........:...........................284
4. Frkann Sonu: Siyasal Hayattan Silini.......................................................286
B - Osmanl Sosyalist Frkas'na likin Blgeler....................................................286
X
Hrriyet ve tilaf Frkas
1. Frkann Douu: Muhalefetin Birikimi ve Kitlelemesi..............................295
2. Frkann Yaps............................................................................................297
' 3. Frkann deolojisi......................................................................................298
4. ttihat ve Terakki ile likiler (ktidar-Muhalefet likilerinin emas).........300
5. Seimler, Parlamento ve Basn....................................................................302
6. Hrriyet ve tilaf Frkasnn Yapsal Sorunlar ve Belli Bal Elemanlar.......309
7. Frkann Sonu ve Muhalefetin lke Dna kmas....................................313
B - Hrriyet ve tilaf Frkas'na likin Belgeler.....................................................316
XI
Halaskar Zabitan Grubu (Ordu ve Politika)
1. Bunalmlar Dnyas....................................................................................344
2. 1912'ye Dein Asker ve Siyaset Sorunu.......................................................345
3. 1912 Yl Mebusan' ve Halaskarlarn k................................................351
4. Halaskarlar: Yap ve rgtlenme Sorunlar..................................................355
5. Parlamento'ya Kar Eylemler.....................................................................357
6. Grubun Sonu: Balkan Sava ve 'Taklib-i Hkmet' Giriimi......................364
B - Halaskar Zabitan Grubu'na likin Belgeler......................................................367
XII Milli Merutiyet
Frkas
10
1. Frkann Kuruluu......................................................................................381
3. Frkann ki Byk Parti le likileri...........................................................382
5. Frkann Sonu: Siyasal Hayattan Silini.......................................................384
B - Milli Merutiyet Frkas'na likin Belge..........................................................385
KNC BLM
Birinci ve kinci Kesim
KNC MERUTYET DNEMNDE CEMlYETLESME EYLEMLER VE
CEMYETLER
Birinci Kesim Cemiyetleme

Eylemleri ve Koullar
A - kinci Merutiyet Hukukunda Cemiyet Kurma Hakk.....................................395
1. Osmanlclk ve Balkanclk Sorunu ve Snrlar..........................................397
2. Skynetim ve "Vatanda"..........................................................................399
3. Dernekleme abalar.................................................................................400
4. oulcu Siyasal Hayatn Sonu.....................................................................401
B - Cemiyetleme Eylemleri ve Koullarna likin Belgeler..................................404
kinci Kesim 1908-1918

Dneminde Cemiyetler
I Osmanl
tmparatorluu'nda Mason Localar
A-Merutiyet ncesinde.....................................................................................410
B Merutiyet Ortam inde................................................................................413
- Mason Localarna likin Belgeler.......................................'............................414
II
1908-1918 Dneminde Osmanlclk Amacyla Kurulan
Baz Sosyal-Siyasal Nitelikli Cemiyetler
A - Cemiyet-i Siyasiye-i Osmaniye (likin Belge)..................................................416
B - Osmanl Hrriyet ve Teavn- Milli Cemiyeti (likin Belge)..........................420
C - Merutiyet-i Osmaniye Kulb (likin Belgeler)............................................422
11
D - Cemiyet-i Mteebbise....................................................................................424
E - Nesl-i Cedit Kulb........................................................................................425
1. Merutiyet Ortam inde............................................................................425
2. Nesl-i Cedit Kulbne likin Belge............................................................428
F - Krt Dernekleri...............................................................................................430
2. Krt Derneklerine likin Belge...................................................................435
III
Trk Milliyetilii deolojisine Bal Olarak
Kurulan Dernekler ve Trk Oca
A - Trk Oca'ndan nceki Dnem.....................................................................440
1. Trk Dernei..............................................................................................440
2. Trk Yurdu Cemiyeti...................................................................................441
3. Rusya'da Sakin Mslman Trk Tatarlarnn
Haklarm Mdafaa Cemiyeti (likin Belge)...............................................442
4. Halka Doru Cemiyeti................................................................................443
5. Teavn- timai Cemiyeti..........................................................................444
a. Cemiyetin Kuruluu, Yaps, Eylemleri...................................................444
b. Teavn- timai Cemiyetine likin Belgeler.........................................447
B-Trk Oca......................................................................................................458
2. Trk Ocana likin Belgeler.....................................................................465
C - Trk Oca'ndan Sonra Kurulan Baz Cemiyetler............................................471
1. lstihlk- Milli Cemiyeti..............................................................................471
2. stikll ve Iktisad- Milli Cemiyeti...............................................................472
3. Milli Trk Cemiyeti....................................................................................473
IV Paramiliter
Cemiyetler
A - Mdafaa-i Milliye Cemiyeti..............................................................................475
3. Mdafaa-i Milliye Cemiyeti'ne likin Belgeler............................................476
B - Tek Parti Rejiminin Paramiliter Genlik rgtleri............................................483
1. Trk Gc Cemiyeti...................................................................................483
2. Osmanl G Dernekleri.............................................................................485
3. Gen Dernekleri.........................................................................................486
4. Paramiliter Genlik Orgtleri'ne likin Belgeler.........................................487
12
V Kltrel
Cemiyetler
A-Kyl Bilgi Cemiyeti........................................................................................501
B - Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti........................................................................502
C-Kadn rgtleri...............................................................................................503
1. Kadm Sorununun Ele Alm......................................................................503
2. Kadn rgtlerinin Kuruluu.....................................................................506
3. 1913 Ylma Dein Kadm Kurulular...........................................................506
4. 1913 Yl ve Sonras....................................................................................508
D - Matbuat Cemiyetleri.......................................................................................510
1. Matbuat Cemiyetlerine likin Belge
(Merutiyet Basm ve Kurulular)..............................................................512
2. Cemiyet-i Matbuat- Osmaniye Nizamnamesi.............................................512
E - Esnaf Cemiyetleri............................................................................................516
1. Kalayc Esnaf Lonca Heyeti.......................................................................516
2. Kalayc Esnaf Lonca Heyetine likin Belge...............................................518
VI
lke Dnda Trk Milliyetiliini Savunma
Amacyla Kurulan Trk Yurtlar
A - Trk Yurtlarnn Kuruluu ve Amac: "Trklkte Sosyal Durum"....................519
B-Yurtlarn rgtlenmesi....................................................................................520
C - Yurtlarn Birletirilmesi: Yurtular Dernei......................................................521
D - Trk Yurtlar'na likin Belgeler.........................................'..............................522
KNC BLM
nc Kesini Osmanl lkesinde
Ayrlk rgtler
Osmanl lkesinde Ayrlk rgtler....................................................................527

I Balkanlarda htillci
rgtler
A - Yunanllar ve Rumlar........................................................................................530
1. rgtler ve Eylemler...................................................................................530
2. Yunanl ve Rum rgtlerine ilikin Belge....................................................532
B - Bulgar ve Makedonya rgtleri.......................................................................534
13
1. Komiteler ve eteler...................................................................................534
2. Makedonya ve VMRO.................................................................................535
3. Bulgarlar ve etecilik Sanat........................................................................539
4. Osmanl Parlamentosunda Makedonya
Sorunu ve etecilik Tartmalar.................................................................544
5. Balkan Komiteciliinin Trk rgtlerine Etkisi..........................................549
6. Balkan ve Makedonya rgtlerine likin Belgeler......................................551
- Arnavut ve Srp rgtleri................................................................................559
1. Arnavutlar ve Besa'lar..................................................................................559 ,
2. Srplar ve rgtleri.....................................................................................568
3. Arnavut ve Srp rgtleri'ne likin Belgeler...............................................570
II
Museviler ve rgtleri (Osmanl
lkesinde Siyonizm Sorunlar)
A- 1908'e Dein.................................................................................................'.579
1. Tarihsel Bak..............................................................................................579
2. Osmanl Devleti ile Diyalog........................................................................581
B- 1908 ve Sonras...............................................................................................582
-Musevilere likin Belge...................................................................................587
III Ermeni Sorunu ve
Komiteler
A - Ermeni htill rgtleri ve Ermeni Sorununun Geliimi................................590
1. Ermeni htill Komiteleri...........................................................................591
2. 1908'den Sonra Ermeniler..........................................................................596
3. Islahat ve Tehcir..........................................................................................601
B- Ermenilere likin Belgeler...............................................................................609
IV Arap
Cemiyetleri
A - Arap Cemiyetleri ve Eylemleri.........................................................................623
1. Cemiyetler ve emiyetiler.........................................................................624
2. Amalar ve Eylemler...................................................................................626
3. Osmanl Parlamentosunda Arap Sorunlar..................................................627
B - Arap Cemiyetlerine likin Belgeler.................................................................628
14
KAYNAKA, LSTELER ve DZNLER

Kaynaka
Kaynaka...............................................................................................................635
Listeler
Kitapta Yer alan Siyasal Partiler ve Kurulularn Zamansal Tablosu........................655
Belgeler Listesi.......................................................................................................657
Dizinler
Genel Dizin................................................................................................662
Kii Adlar Dizini....................................................................................:......673
15
KNC BASININ NSZ
Yllardan beri bu kitabn ikinci bassn bekleyen okuyucularmn

karsna otuz iki yl sonra ktm iin ok mahcubum. Ve hesap verme gereksinimini duyuyorum.
Bu sre iinde birka bas yaplabilirdi. Yurtiinden ve dndan iletilen istekler, gazetelere verilen ilnlar bunu kantlamaktadr. Fakat
sonraki baslarn ncekilerin ayn olmasna tek istisna dnda kar
olduum iin, nerileri ve srarlar zlerek yerine getirememek zorunda kaldm. Kanmca sonraki basklar birer kopya olmamalyd.
Her bas yeni katklar getirmeliydi. Yeni belgeler ve bilgiler arayna
ktm. Bu da yaammn en azndan eyrek yzyln ald.
Hemen ekleyelim ki bu sre iinde baka kitaplarm kt ve ayrca
yneticilik grevleri stlendim.
Bu kitabn 1952'den bu yana yklendii ilevi baardn sanyorum. Galiba beklediim gerekleti ve lkemizin siyasal gelimelerine ada baklarla yaplan aratrmalara karnca kararnca katks oldu.
Deerli dostum Mete Tuncay, Sayn ahin Alpay'la yapt bir sohbette (Cumhuriyet, 1 Temmuz 1982) kendisi ve arkadalar iin (Sina Aksin, Selim lkin, Zafer Toprak, kr Haniolu "ve daha birkalar") "Biz de hep Tark Zafer Hoca'nn Siyas Partiler'inden ktk"
demiti.
Bir kitap ve yazar iin bundan daha mutluluk yaratc ne olabilir?
Gen arkadalarnn baarlarn izleyen benim gibi bir insana, bundan daha byk bir eref armaan verilebilir mi?
17
Birinci baskda kimi kaynaklara yeterince bavurulmamt. Medis-i.

Mebusan ve Ayan Zabtlar, Babakanlk Arivi, yabanc arivler, elilik
arivleri ve kaynaklar gibi. Yalnz zabtlarn okunmas ve filenmesi
(20.000 say fadan fazla) uzun zaman ald. Bu arada Paris'te ve Londra'da hem resm, hem de bykeliliklerimizin arivlerinde alma
olanan buldum. Balkan Komiteleri ve Dernekleri iin bu lkelere gittim. Makedonya'da, Hrriyeti iln edenlerin -artk ok deimi- ortamna girdim. Ohri glnden, Vardar boyunu izleyerek, Doyran kylarna
kadar, yorgun savalarn sna olan dalan seyrederek etelerin,
ordularn arptklar yrelerden getim. %G yollarnda, Tuna kylarnda dolatm. Altndan kalklamayacak kadar kaynak birikti.
Yine de eksiklerim olduunu ve bunlarn hi de nemsiz olmadklarn biliyorum. Eletiriler, her zaman olduu gibi en byk yardmclanmdr.
lk basnn nsznde kitab yazma nedenleri zerinde durmutum.
lkemizin hzl siyasal gelimeleri, yeni ve zm bekleyen sorunlar,
ilk kez karlatmz olaylar, siyasal parti denilen kuruluun karmakl, Siyaset llmi'nin Trkiye'de de yerleme zorunluluu gibi.
O gnden bugne, toplumun tarihine oranla ksa, ama insan yaam
iin uzun sre iinde, bu zorluklarn byk ksm alm, demokrasinin zevkine varlmtr. Birinci basnn nsznde belirttiim gibi, bugn hayatta olmayan aziz hocam Profesr Charles Crozat'nn sorusuna artk eitli yantlar verilebilmektedir.
Okuyucularma kitapla ilgili baz bilgiler sunmak istiyorum.
Belirttiim gibi ylesine bir kaynak birikimi sonunda bunlar d-.
zenlemek ve kullanmak cidd bir sorun oldu. Yazdklarmn tek cilde
samayacan, biraz da ararak grdm. Yalnz ttihat ve Terakki
blm bir cildi dolduracak kadard. Arkadalarmn nerisine uyarak onu ayr yaymlamaya karar verdim.
kinci bask bu nedenlerin zoru altnda be cilt olarak kyor. 1. cilt
(1908-1918) kinci Merutiyet dnemini kapsamaktadr. 2. cilt (19181923) Mtareke ve Mdafaa-i Hukuk dnemlerini ileyecek ve iki ayr
blmden oluacaktr. 3. cilt (1923-1960) Cumhuriyet rejiminin 27
Mays hareketine kadarki blm iermektedir. 4. cilt (1960-1980) 27
Mays sonrasn kapsamaktadr. ttihat ve Terakki bamsz bir cilt
olacaktr. Bununla beraber, siyasal yaamdaki ana izgiyi kesintisiz
olarak korumak amacyla okuyucularm ttihat ve Terakki'ye teki
ciltlerde de yer verildiini greceklerdir. Ciltler hazr olma durumuna
gre yayma girecektir.
18
kinci bask da -birincisi gibi- zellikle bir belge kitab olacaktr.

Daha dorusu belgesellii ar basacaktr. Yalnz ttihat ve Terakki cildinde bu yntemden ayrldm belirtmek isterim. Bu partiye ilikin
belgelerin byk blm elinizdeki ciltte bulunmaktadr.
1. cilt Merutiyet siyasal yaam tablosuna tm uuculuu ve hrn
oulculuu, "hrriyeti iln" edenlerin hrriyet adna giriimlerini,
baarszlklarn sergiley iidir. Bu bakmdan tarihimizin eine rastlanmaz-bir siyaset laboratuvann tm zellikleriyle yaatacaktr.
Dalma sanclan iindeki mparatorluun son on ylnda en fazla
zerinde durulan zgrlk ortamnn yaratlmasyd. Bu olu iinde
en ok bavurulan "cemiyet (dernek kurma) hrriyet'dir. Siyasal partiler de -tm karmak yaplarna karn- ayn hukuk stat iinde
kurulmulardr. zellikle 1913 ylna dein, ilk be yl iinde, saylamayacak kadar ok cemiyetler toplumun bir kendini bulma atlmn
temsil etmilerdir. Bunlarn tmn bulmaya, bugnk koullar iinde, olanak yoktur. Bu kitabn erevesi iinde gerek de yoktur. Fakat
rollerini belirtmek iin, daha sentezci ve toplayc bir yntemle ele
alnmalar ve tantlmalar kesin olarak gerektii kansndaym (kinci
Blm, l . v e l . kesimler).
Bu kitapla gelen ayr bir yenilik zerinde de durmak isterim. "kodra'dan Basra'ya kadar" uzanan geni bir lke iinde siyasal yaamdan deil de, yaamlardan szetmek doru olur. Bu eitlenmede
jeopolitiin olduu kadar, etnik zelliklerin de rolleri vardr. Balkanlarn, Arap lkelerinin ayrlk eylemleri siyasal partilerin yan sra,
komite ve eteleri retmitir. Bu olu srayc ve bulacdr.
Bu durumu da ele almay zorunlu saydm.
nk bunlar da Osmanl siyasal yaamnn eleridir. Tm de
aralarndaki farklara karn- ihtillci iktidarlar oluturma sreci
iindedirler. Birinci Dnya Sava'nn ar yenilgisinde ve yaratt
"paralanma"da rolleri vardr. Bugn bile ayn koullar varmcasna
alanlan.yok deildir (kinci Blm, 3. Kesim).
Bylesine nemli ve siyasal yaamn onsuz olmaz esini incelememek ciddi bir eksiklik olurdu. Birinci basda ok ksa olarak zerinde
durduum bu konuya, kitabn gecikmesi pahasna, siyasal tablonun bu
ynne daha geni yer vermeyi gerekli saydm. Bundan byle, en
azn-.dan Balkan sorununun Osmanl siyasal gelimelerinden
ayrlamayacan -teki blgeleri asla unutmayarak- kantlamaya
altm. Bylece Osmanl siyasal partileri konusunun yeni ve
uluslararas boyutlar ortaya km oldu.
19
Hemen belirtmeliyim ki, bu alanda belgelerle almak kolay olmad. Okuyucularm konunun deiik grnlerini ttihat ve Terakki cildinde de bulacaklardr.
Artk borlarm deme srasnn geldiini belirtmeliyim.
lk teekkrlerimi eim Melhat Tunaya'ya iletmeliyim. Onun sonsuz ve koruyucu sabr almamda en gl etken olmutur.
Azz dostum Erol Sadi Erdin'e ok eyler borluyum. Gerek bir
dostluk duygusuyla salad kaynaklar bu kitabn kmasnda etkin
olmutur.
Sevgili dostlarm, gen ve deerli bilim adamlar Mete Tuncay, kr Haniolu ve Ali Bayramolu manskrinin gzden geirilmesinde,
belgelerin dzenlenmesinde, eski metinlerin transkripsiyonunda ellerinden gelenden ok fazlasn yaptlar. Bu yardmlarn her zaman teekkrle anmsayacam.
Benim gibi ekip almasn seven bir kiiyi her eit yardmlaryla
destekleyen dostlarmn isimlerini, 1. basda olduu gibi bu basda da
belirtmeye altm. Unutulmu bir isim varsa balanmam rica ederim.
Unutmayacam, unutamayacam bir an daha var. Bu kitab bir
an nce yaynlamam srarla isteyen sevgili dostum Profesr mit Doanay ne yazk ki artk yok. Onu rahmetle ve zlemle anyorum.
Son olarak engin ve iten ilgisine her zaman inandm sevgili dostum Erol Simavi'yc dolu dolu teekkrlerimi sunmak isterim. Hrriyet
Vakfnn tm ynetim kurulu yelerine, Vakf Genel Mdr Orhan
Birgit dostuma teekkr ederim.
Kitabn basks ile canla bala uraan Sayn Ferit Edg'ye, Sayn
Doan Hzlan'a ve Sayn Adnan zyalner'e, Hill Matbaasna -bata Sayn Erol Avc olmak zere teekkrler.
Bana yardm eden sevgili rencilerime, herkese, yeryznn iyi niyetli insanlarna selm.
TARIK ZAFER TUNAYA
stanbul, Gmsy
1 Kasm 1984
20
BRNC BASININ
NSZ
Bu kitab hazrlarken, temas edilen mevzuun sonu gelmeyen glklerle sarldn ve almalarmz boyunca gittike kabararak meydana kan meseleleri zmeye savamann bir cretkrlk olduunu anlam bulunmaktayz- Bunlar daha fazla ilemek, terkipler yapmak,
vesikalar arttrmak, hulsa daha fazla beklemek gerekirdi. Fakat bir
insan mr herhalde bu istein gereklemesine yetimeyecekti. u
halde niin bu zor ie giritik? Sorunun cevaplan mtenevvidir. Evvela, memleketimiz tarihinin hibir devresinde rastlamad, demokratik
inkiaflar iinde bulunmaktadr. Ve asl bu senelerde, hayli ge kalm
olmakla beraber bizim iin yeni hadiselerin imdiye kadar karlamadmz zorluklar tevlid ettii ve edecei buhranl senelerde, memleketimizin siyas partilerini ve tarihinin dokunulmam taraflarn,
ilerifei inkiaflarn tayin ve tahmin bakmlarndan bilmek lzumu ve
mecburiyeti vardr. Saniyen, messir rolne ramen uzun zamandr
tannmamak istenmi olan siyas partinin mefhum ve messese olarak
Anglo-Sakson memleketlerinin ve halen de Fransa gibi kltr sahasnda yakn olduumuz memleketlerin ilm eserlerinde ba yerleri igal
etmi olmas, Hukuk ve ktisat Faklte ve Yksek Mekteplerinde ders
kitaplarna girmesi, "Siyaset lmi" (Political Science-Science politique) adnda yeni bir brann niversite krslerinde inkr edilmez ve
muzafferane bir gelime kaydetmekte bulunmas, bizim de kendi sahamzda bu modern gidie ayak uydurmak ve yardm vazifemizi meydana karmaktadr. Reyi ile, fikri ile, kalemi ile siyaset yapmak, kendi
kendini idare etmek mkellefiyetini yklenmi olan ve adna vatanda
denilen devlet yapcs insann btn bunlar bilmesi lzmdr. Memle21
ketimizde parti hayatnn gayet kesif ve canl bir seyir almas da bilhassa zerinde durulacak bir hadisedir. Baka memleketlerde, sa ve
solu ile demokrasinin tevlid ettii meseleler ksmen zlm, ksmen
de itima tazyikleriyle umum efkr hl igal etmektedirler; bunlarn memleketimizde de konuulmas, mnakaa edilmesi iin objektif
ve ilm mtalaalara dayanlmas, mugaltaya yer vermeyen mspet
bilgilerden hareket edilmesi arttr. Herhangi baka bir memleketin siyas, iktisad inklplar ve hadiseleri hakknda birok eyler bilen ve
bilmesi gereken Trk mnevveri, bunlar bilmeye ve bellemeye mecbur
tutulan Trk talebesinin kendi memleketi hakknda da ayn seviyede
bilgilere sahip olmas kadar tabi ne dnlebilir.
ikinci Dnya Harbinin en buhranl senelerinde, efkr umumiyeye
messir bir muhitin ortasnda, hars ve itima bir messesede almamz, byk bir siyas parti iinde eitli refleksleri grmek frsatna
sahip olmamz bize dernek halinde faaliyet aksaklklarnn sebeplerini
aratrma ve byk hukuku. Maurice Hauriou'nun '"Messese ve Tesis
Teoris'nden mlhem olarak baz hususlar mahede ve deneme imknlarn vermitir. O zaman, biz de siyas ve itima teekkllerin doumlarm, ksa hayatlarn ve bunun sebeplerini incelemenin bir zaruret olduuna inanmtk. Burada muhterem hocam Ord. Prof. Charles
Crozat'nn hayli dndrc bir sualini de hatrlamamak elden gelmiyor: "Madem ki Trkiye'de bu kadar siyas parti kuruldu, niin demokrasi vaktiyle tahakkuk etmedi?"
Bu kitap bu dncelerin mahsuldr.
aret ettiimiz gibi, yrdmz yolun ne kadar manial olduunu anlamakta gecikmedik. yle bir seyyah tasavvur edilsin ki, yolu
kendisi aacak ve binecei vastay da kendisi imal etmek mecburiyetinde kalacaktr. Zorluklar o kadar artm, imknszlklar o derece oalmt ki, bunlar karsnda mtemadiyen kldmz hissediyorduk. 1943 senesi banda elimizdeki mahdut vastalarla yola bylece koyulmutuk.
Memleketimizde, bu mevzuda en fazla fikr faaliyet, heyecan ve samimiyetine fevkalde bal olduumuz ikinci Merutiyet senelerinde
gsterilmitir. Bu sahada yazdan makale ve risaleler frkalama hdisesinin izahnda, gnlk politika halitasndan syrlabildikleri nisbette, ileri birer adm saylabilirler, fakat her hal ve krda muayyen partilerin grlerini ve programlarn mnalandrmak bakmndan da
nemlidirler. Hseyin Cahit, Ltf Fikri gibi bamuharrirlerin makaleleri n planda zikredilmelidir. Dr. T. Nadirin "Beynelmilel ihtill Fr22
kalan", ehbenderzde Ahmet Hilmi'nin "Muhalefetin ifls", Dr. Rza

Nur'un "Meclis-i Mebusanda Frkalar Meselesi" balkl brorleri
mevzua dorudan doruya girmi addedilmelidirler. Bunlar yannda
Ziya Gkalp, Prens Sabahaddin gibi fikir adamlarnn grlerini bildiren risale ve makaleler de istikametlendirici deerdedirler. Bibliyografya listemizde grlecei gibi, Trkiye Cumhuriyeti rejimi iinde,
Ziya Gkalp'in 1923'de Hkimiyet-i Milliye gazetesinde nerettii
makaleler a kurdelesini kesmitir. Umum efkr gazete ve mecmualarda kan siyas tefrikalarda muhtelif partilerin mevcudiyetini renmi, hatrlamtr.
Ziya akr, Kandemir, Mustafa Ragp Esatl, Mnir Sleyman apan imzal tefrika, makale ve brorler bu sahada zikredilmelidir. Ayrca nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, nklp Tarihimiz ve ttihat
ve Terakki balkl eserleriyle Ahmed Bedevi Kuran mehul kalan bir
lemin orijinal taraflarn belirtmitir Bu mevzuda ilk aratrma Ltfi
Erolu (Erii)'nin metodik bir makalesinde ifadesini bulmutur. Muharrir nsan mecmuasndaki makalesini "Bizde Siyas Cemiyet ve
Partilerin Tarihilii" ad altnda ikmal ederek Aylk Ansiklopedide
yaynlamtr.
Emniyet Genel Mdrl neriyatndan olan 1950 Genel Seimi
arefesinde yaynlanan Trkiye'de Siyas Dernekler adl eserin ikinci
cildi, baz noksanlanyla beraber, zamanmzn partileri hakknda mhim- bir mehaz ve kaynak kitab olmutur. Bu eseri takiben, bir parti
tamimi hviyetinden kurtulan notlarn N.C. Akkerman Demokrasi ve
Trkiye'de Siyas Partiler Hakknda Ksa Notlar balyla bilhassa
bugnk partilerin programlarn hulsa bakmndan nemi azmsanamayacak bir bror halinde neretmitir. Daha evvel Siyas Partiler'iyle Niyazi Berkes bu vadideki boluu ksmen doldurmaya almtr. Bu eserlerin intiarnda siyas partilerin oalmas kat' bir
mil olmutur.
Ayrca son senelerde niversitelerimizde de bilhassa siyaset ilmine
kar bir alka mahede edilmektedir. Ankara niversitesi, Siyasal
Bilgiler Fakltesi mfredat programna basn, efkr umumiye, siyas
partiler mevzularnn girmek zere olduu bilinmektedir. stanbul
niversitesi'nde ktisat Fakltesine bal Gazetecilik Enstits bu bakmdan dikkate deer bir ders programna sahiptir, ayn fakltenin yeni
Siyas limler ubesinde de bu ynde bir gelime mevcuttur. Unesco'ya bal Milletleraras Siyaset lmi Dernei tarafndan tertip edilen
1948 ve 1950 kongrelerinde memleketimiz Prof. Fethi elikba tara23
fndan baar ile temsil edilmitir. Memleketimiz de ayn tekilta kendi derneini kurarak katlmak zeredir.
Yine niversitelerimizde bu tarz tez ve travaylarn taadddne ahit
olmaktayz. Dr. Turan Gne'in Paris'te muvaffakiyetle mdafaa ettii
"Les partis politiques et le rgime reprsentatif" (Siyas Partiler ve
Temsili Rejim) adl doktora tezi, Dr. Atf Payaslolu'nun Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde vermi olduu "Siyas Partiler"
balkl tez ve Mustafa Emil Elven'in "Umum mme Hukukumuzda
ikinci Merutiyet Devrinin Siyas Parti ve Siyas Cemiyetleri" balkl
seminer travay bilhassa dikkati ekmektedir. zerinde durulacak cihet, sz geen yaz ve eserlerin hayli kabark bir itima ve siyas yazma devresine tesadf etmi olmalardr.
Siyas partilerin dnyada ve memleketimizde geirdikleri inkiaf ve
gelimelerin, siyas hayatta oynadklar fevkalde mhim roln tebarz ettirilmesi ve programlarndaki farklarn mukayeseli ve sentetik
olarak bilinmesi her eyden evvel trl program ve ideoloji karsnda
bulunan insann vatandalk vazifesini yapmas bakmndan mhimdir. Ve nihayet ferdden ziyade derneklerin hkim bulunduklar bir devirde yaadmz hatrlanrsa da bilginin bir zaruret olduu da ortaya
kacaktr. Fakat bu tertip hkmlere varabilmek iin memleketimizde
bu teekkllerin geirdikleri istihaleleri, stibdat, Merutiyet, htill
devrelerinde ve Cumhuriyet rejimi iinde aldklar ekilleri ve hi olmazsa ka tane olduklarn, kimler tarafndan ve ne zaman kurulduklarn bilmek yani en iptida bilgilere sahip olmak birinci arttr. Biz
sz geen sentezi yapmak isteiyle ve bir hukuku olarak ie baladmz zaman bu bilgilerin hemen hi birinin toplanmam ve yazlmam olduunu grdk. Su halde evvel be evvel bu bilgileri toplamalydk.
Kolayca anlalaca vehile bu kitap, baz hkmleri ihtiva etmekle beraber, tam manasiylc bir sentez eseri deildir, fakat her eyden evvel bu kabil bir eser yazacak olan kimseler iin hazrlanm bir malzeme eseridir. Bizim de daha sonra neretmeyi tasarladmz terkibi
bir eserin zeminini tekil etmektedir. Bir gnlk politika eseri ise hi
deildir, bundan byle ilim eserlerine girmi, krslerden tedris edilen
fakat memleketimizde karanlk kalm bir mevzuun yerlemesi iin
atlm bir admdr. Gayemiz, pek ksa saylmayacak bir zaman iinde
devaml bir ekilde uraarak elde ettiimiz malzemeyi efkr- umumiye huzuruna sermektir.
Bu sebepledir ki, hayli uzun bir yer igal etmi olan Giri ksmnda,
24
bilhassa bugn bu mevzuda daima karlalan, bilinmesi ve tannmas

zarur olmakla beraber imdiye kadar objektif bir izahna pek' rastlamadmz fikirler ve messeseleri n plna alarak bir denemeye giritik. Kusur ve noksanlarmz mdrikiz. Zira yeni olan bir lemde dolamann verecei byk zevk ve heyecan, tenkitlerin en hrpalaycsn dahi karlamak cesaretini de getirmektedir. Noksanlarmzn bir
ou muhakkak ki tarihi olmamamzdan ne'et edecektir. Fakat
mmkn olduu takdirde ikinci baskda bu hususlar giderilecektir.
Faydalandmz kaynaklara gelince, bu sahada ekilen znt ve
zorluklar amanszdr. Babakanlk Arivi'nde 1908'den sonraki devre
tetkiki iin maalesef "yasak blge"dir. Bu duruma, bu mevzuda muhtelif devlet daireleri ve hatt siyas partilerdeki arivlerin kifayetsizliini ve noksanlarn da ilve edersek mkltn vs'ati daha kolay
anlalabilecektir. Bylece karmzda bir ak yol kalmtr: Ktphanelerde mevcut, umumiyetle en karakteristik nshalar eksik ve koleksiyonlar noksan gazete ve dergiler ve henz sa bulunan, mevzuumuza ait hadiselerin kahraman ve mahitleri yeni canl kaynaklar. Okuyucularmzn ileriki sahifelerde isimlerine rastlayacaklar, kendileriyle mektuplaarak ve konuarak byk yardmlarna mazhar olduumuz muhterem simalar burada hrmet ve kranla anar, byk bir
ksmn zc vakalar hatrlatarak inzivalarnda rahatsz ettiimizden dolay af dileriz. Halen faal siyas partilerin idareci erknndan
grdmz samim alka ve yardm burada zikretmek vazifemizdir.
Sayn Babakan Adnan Menderes'in delaletiyle Emniyet Genel Mdrlnn ve yine istanbul Emniyet Mdrl'nn vesika temini hususundaki yardmlar byk bir boluun doldurulmasn mmkn klmtr, minnettarz. Sayn Hakk Tark Us'un gerek tavsiye ve gerekse
vesika temini hususundaki devaml ve koruyucu alakas, Zihni Betil,
Osman Nebiolu, Satvct Ltfi Tozan, Liyuza Bengisu'nun yardmlarn
da bir kran vazifesi olarak zikrederiz- Prof. Fethi elikba, Doent
Dr. Salir Erman, Zahit mre, Vakur Versan, Ltfi Duran ve Reit lker
arkadalarmzn mtemadi tevik ve tavsiyeleri, daha fazla almaya
sevkedici srarlar kitabmzn nerinde bilhassa mil olmutur,
mteekkiriz- Ayrca unu da ilave etmek isteriz ki, eer gen avukat
Metin nol kardeimizin yorulmak bilmez gayreti olmasayd kitabmz karmaya imkn bulamayacaktk, kendisine en derin teekkrlerimizi sunarz- Nihayet Doan Karde Basmevi'nin bata nazik mdr evket Rado, Vedat Nedim Tr, Blend Gedele olmak zere btn
idareci ve personeline ve hakik dostlua dayanan bir vazife telk25
kiiyle yardmn esirgemeyen Mazlum Sezer'e de teekkrlerimizi

sunmak vazifemizdir.
Trkiye'de Siyas Partiler bu fikirler ve artlar altnda neir hayatna atlmtr. Memleketimizin siyas tarihini ve hukukunu aydnlatm
olmak ve yeni bir bran olan "Siyaset lmi" sahasna bir nebze olsun
yardm edebilmek midi btn almalarmzn gayesi ve mkfatdr.
TARIK Z. TUNAYA
Beyolu 1
Temmuz 1952
26
BRNC BASININ HAZIRLANMASINDA KONUMALARI,

BELGE SALAMALARI VE ETL YARDIMLARIYLA
KATKIDA BULUNANLAR (Ad
srasyla dzenlenmitir)
Abdlkadir Kemali T, Adnan ADI VAR, Adnan

MENDERES, Agh Srr LEVEND, Ahmet Bedevi KURAN,
Ahmet IDIKUT, Ahmet ihsan
TEMELVEREN, Ahmet Reit
REY, Ali Fuad CEBESOY, Ali
RIZA, Asaf Muammer KTAYIS, Bezmi Nusret KAYGUSUZ, Burhan FELEK, Cafer
Tayyar ELMEZ, Celal BAYAR, Cemal SALAM, Cemil
ALPAY, Cevat DURSUNOLU,
Cevat Rfat ATlLHAN, Doan
AKER, Ebul'ula MARDN, Enver Ziya KARAL, Faik Ahmet
BARUTU, Fahri CAN, Fahri
KAZAN, Fazl Kunkut, Ferit
TEK, Ferruh AHlNBA, Fethi
ELIKBA, Fuat kr DLBlLEN, Galip VARDAR, Hacim
Muhittin ARIKLI, Hakk Tark US, Haldun KIP, Halit BRSAN, Halit GKTU, Hamdullah Suphi TANRIVER,
Hmit ONGUNSU, Hasan Fe-
rit CANSEVER, Hasene LGAZ, Hicabi DN, Hikmet

BAYUR, Hsamettin ERTRK,
Hseyin Cahit YALIN, ibrahim Hakk KONYALI, ihsan
Hmit TIGREL, ismail Suphi
SOYSALLIOLU, ismail KR (HOCA), Kzm Nami DURU, Kemal lLlNGlRLOLU, Kemal ENKIL (GELBOLULU), (Kk) Talat MUKARA, Lizuya BENGSU, Dutfi
Arif KNBER, Lutfi DURAN,
Lutfi ERI (EROLU),
Mehmet AKDOAN, Mehmet
Ali FESIOLU, Metin
NOL, Mithat kr BLEDA,
M. RAZI (M. SIFIR) Muhittin
BRGEN, Muhittin SOYLU,
Mustafa Arif DEYMER, Mustafa
Emil ELVE, Mustafa Ragp
ESATLI, Mustafa CANTEKlN
(Dr. Mustafa) Muzaffer GENAY, Mnir Sleyman APAN,
Nail MORAL, Nazmi SEVGEN, Necmettin DELlOR27
MAN, Nevzat AYASBEYOLU,

Nihal BLIKSER, Nihat GQKALP, Nihat Reat BELGER,
Niyazi SRENKK, Nizamettin N. TEPEDELENLOLU,
Nurettin Fcrruh AKEND, Nurettin Mahir ALTU, Nurettin
KALKANDELEN, Nuri DEMIRA, Nurullah PERKEV, Orhan ARSAL, Orhan BRGT,
Orhan Remzi KAZANCIGL,
Osman ERGN, Osman NEBOLU, Rauf ORBAY, Ref Cefat
ULUNAY, Refik NEVZAT
(Dr.), Remzi Ouz ARIK, Reit
LKER, Rza KPER, Sabiha
ERLGEN, Sadk AKDOAN,
Sahir ERMAN, Sai't KOKSAL,
Salih Zeki AKTAY, Samet AAOLU, Satvet Lutfi TOZAN,
28
Servet SRENKK, Seyfettin

DELORMAN, Sinan TEKELOLU, Sophie LUSSARAR,
Suat KUTAT, Suavi RElDOLU, ahap GRK, akir KESEBR, emsettin GNALTAY,
evket DL, kr OUZ
(YENIBAHEL), Tahsin DEMRAY, Tevfik Fikret SILAY,
Turgut GLE, Ulu DEMIR, rfi SUNER, Vakur
VERSAN, Vedat Nadim TR,
Veysel ENYA, Vladimir MIRMIROLU, Yavuz ABADAN,
Yuda MTRAN, Zahit MRE,
Zeki KADRBEYOGLU, Zihni
BETL, Ziya SALAHOR, Ziya
SOMAR, Ziya akir SOKU,
Zht BLIMER, Zht NHAN.
KNC BASININ HAZIRLANMASINDA KONUMALARI,

BELGE SALAMALARI VE ETL YARDIMLARIYLA
KATKIDA BULUNANLAR
(Soyad srasyla dzenlenmitir)
Enver ABRAL, Kevork

ACEMOLU, Oktay AKBAL,
Mehmet AKDOAN, Ouz
AKKAN, Dndar AKNAL,
Fahir ALAAM, Seyfi AKYIL,
Ylmaz ALPARSLAN, ank
ARIYAK, Aydn AYBAY, zkan
AYYREK, Selim BABAN, kr BABAN, Leman BAKLA, Ali
Rza BAARAN, Emine BASIK,
Kemal BAYKAL, Selma BAYKAL, Ali BAYRAMOLU, Haluk BAYLKEN, Yvette BENUSLIGLIO, Fikret BEREKET,
Orhan BlRGT, Turgut BLEDA,
Robert BOUCHER, Peter
BROWN, Fahri CAN, Mehmet
CEMAL, Sava ClCMlL, Behet
Kemal ALAR, Sleyman
DRVANA, mit DOANAY,
Paul DUMONT, Ekin DURU,
zdemir DURU, Orhan DURUSOY, Ferit EDG, Erol Sadi
ERDN, Rfat EREN, Cafer
ERGELEN, Lutfi ER
(EROLU), Sahir ERMAN,
Kemal Zeki GENOSMAN,

Habib GEREZ, Osman GK,
Muzaffer GKMAN, Osman
GLER, elik GLERSOY,
Gencay GRN, Cengiz HAKOV, kr HANOLU,
Aleksandar HRISTOV, Sadi IRMAK, Hasan Esat IIK, Ulug
DEMR, Selim LKN, Ar
NAN, Ahmet KALAYCIOLU, Ersin KALAYCIOLU, Sema KALAYCIOLU, Nurettin
KALKANDELEN, Selim KANET, Enver Ziya KARAL, Sami KARAREN, Nejat KAYMAZ, Reat KAYNAR, Aslan
KAYNARDA, Ferit KUBAT,
Nazif KUYUCUKLU, Ionna
KUURAD, Jacques LAFON,
Geoffrey L. LEWIS, Nadir NAD, Cemil OKTAY, lber ORTAYLI, Erturul Zeki KTE,
Metin NOL, etin ZEK,
Seyfettin ZEE, Adnan ZYALINER, Bedrettin PAR, Parakev PARUEV, Neoklis SAR29
RIS, Sabahattin SELEK, Mithat

SERTOLU, Sennur SEZER,
Mukadder SEZGN, Erol SMAV, Server TANLL, ilhan
TEKELI, Hfz TlMUR, Nicolai
TODOROV, Binnaz TOPRAK,
30
Zafer TOPRAK, Mete TUNAY, Rauf TUNCAY, Melhat

TUNAYA, Bilge UMAR, Sha
UMUR, Ahmet Naki YCEKK.
KISALTMALAR
AFE
Archives du Ministre des Affaires Etrangres

(Fransz Dileri Bakanl Arivi-Paris)
A.g.e.
Ad geen eser
ATD
Asker Tarih Dergisi
ATBD
Asker Tarih Belgeleri Dergisi
ASBFD Ankara niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi Dergisi
BBA
Babakanlk Arivi
BDK
Beyazt Devlet Ktphanesi
BTT
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Kitapl
DHZC Divan- Harb-i rf-i Zabt Ceridesi (1919)
EGM
Emniyet Genel Mdrl Arivi
FDK
Fatih Devlet Ktphanesi
HTU
Hakk Tark Us Kitapl
HTVD
Harp Tarihi Vesikalar Dergisi
IWM
Imperial War Museum
(mparatorluk Sava Mzesi-Londra)
A
slam Ansiklopedisi
B
stanbul Barosu Dergisi
BK
stanbul Belediye Ktphanesi
1HFM stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas
1SBFD stanbul niversitesi Siyasal Bilimler Fakltesi Dergisi
LBA
Londra Bykelilii Arivi
MAZC
Meclis-i Ayan Zabt Ceridesi
MMZC
Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi
MEH
Matbuat- Ecnebiye Hulsalar
PBA
Paris Bykelilii Arivi
PRO
Public Record Office
(ingiltere Devlet Arivi-Londra)
bk. s.
Baknz sayfa
TBMMTD Trkiye Byk Millet Meclisi Tutanak Dergisi
TBMMZC Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ceridesi
TDK
Trk Dil Kurumu
TlTE
Trk inklp Tarihi Enstits
TTOK
Trkiye Turing ve Otomobil Kulb
TTK
Trk Tarih Kurumu
TV
Takvim-i Vekayi
31
R
GR
kinci Merutiyet Dneminin
zellikleri
GR
KNC MERUTYET DNEMNN
ZELLKLER
smanl siyasal rejiminde 1908 (1324) ylnn 23 (10) Temmuz'una dein ak bir oulculuk yoktur. Bu tarihte ise Osmanl tarihinde ilk kez "Hrriyet'in iln" adyla, merutiyeti bir
rejimin al treni vardr. Bu ayn zamanda ok partili rejimin de
balangcdr. Yakn tarihimizde "ikinci Merutiyet" olarak anlan
dnem (1908-1918) Trkiye'nin demokratik gelimelerinde ileri
ve yrekli atlmlarla doludur. Bu dnem ikinci Abdlhamid'le zdelemi bir istibdat rejimini ykm, Jn Trkleri lkedeki tm
zgrlk savalaryla birletirmi, i bana getirmitir. Kanun-i
Esasi'de yaplan ilk deiikliklerle (1325-1909 tadilt) kamu zgrlkleri yelpazesini geniletmi, stlerindeki basklar kaldrm,
toplanma ve dernek kurma hrriyetlerini tanmtr. 1
1908 kapsndan -hayli ge olmakla beraber- zellikle Bat'mn
dnce ablonlar hzla girerken, bayram havas iindeki insanlar
mucizelerin acele bekleyicileri olarak cennetin kaplarn aan demokratik bir rejime kavuma halecanm ok ksa bir sre de olsa
yaamlardr.2
ikinci Merutiyet bir ynyle yzyllardr ekilen dertlerin, zlemlerin, umutlarn balangc idi. Ne var ki, hukuk metinleri ze1 Bu konuda u kitabmza baklabilir: Siyasi Messeseler ve Anayasa Hukuku
(3. bask, stanbul 1975), s. 323-332.
2 kinci Merutiyet toplumunun zelliklerini snrl sayda baslm olan bir kitab
mzda ele almtk: mme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyetin Fikir
Cereyanlar (stanbul, 1948), Giri Blm - Yine u kitabmz: Hrriyetin ln
(stanbul, 1959), s. 59-69.
35
rinde yaplan deimeler ne istibdad yoketmi, ne de gerek anlamyla hrriyeti bir rejimi gerekletirmitir.
Sorunu, Merutiyetin i ve d olaylardan rl siyasal gelimeleri
iinde izlemek gerekir.
1. kinci Merutiyet Dneminin ve D Olaylar
Bat emperyalizminin doruuna eritii, Avrupa'nn byk bir
savaa doru kotuu tarih kavanda, Osmanl aydnlar "hrriyet"i "iln" ediyordu. Fakat hrriyeti bir rejimin kurulmas da ge rekiyordu.
D Olaylar
Birka yzyllk tersine bir gelime sonucu, kendi yaylmacln
yitiren Osmanl mparatorluu, Bat emperyalizminin bir yandan
smr pazaryd. Bir yandan da jeopolitik konumundan tr,
boaz tokluuna Hindistan yolu bekisiydi. Sosyal ve siyasal yapsndaki geri kalml kendi dinamii ile tedavi edemeyecei iin,
da baml olmak zorundayd. Bir bakma d, kendi iinde idi ve
tm ipler onun elindeydi.
Merutiyetin ilnnn hemen sonrasnda patlak veren ilk olay,
Bulgaristan'n bamszln aklamas olmutur. kinci darbeyi de
Avusturya-Macaristan, Bosna-Hersek'i lkesine katmakla indirmitir. Bunlar 1908-1909 yllarnn ilk d saylacak olaylardr ve lkenin "Avrupa-i Osman"deki nemli kayplardr.
ok gemeden arlk Rusya ve Srbistan'la pazarlklar tamamlanmadan talya Trablusgarb'a saldrmtr (1911).
Bu savan dumanlar dalmadan Balkan savalar balamtr
(1912). talya ile alelacele bar imzalanm, fakat "Afrika-i Osman" elden kmtr.
Balkan Harbi'ne gelince, imparatorluu temelinden sarsmtr.
Balkanl uydularn saldrsn Byk Devletler desteklemilerdir.
Yanya, kodra, Edirne ve teki kentler bir bir derken, insanlar
ar darbeler altnda kalmlardr. "Avrupa-i Osman" Edirne'ye kadar yitirilmitir.
Ve bu olaylarn basksna bir yenisi eklenmitir: Harb-i Umum.
kt'ada ve sekiz cephede iki buuk milyonu akn askerle arpan Osmanl Devleti'nin tarihi 1918 yl sonlarnda Mondros Mtarekesi'ne gelmi dayanmtr. Bu arpma sonunda Osmanl Devleti batmtr. Yeni bir Trk Devleti domak zeredir.
36
t Olaylar
Osmanl topluluunun etnik eitlilii ve lkesinin yaygnl,
sosyoekonomik farkllklarn, bu arada milliyeti eylemlerin ortaya kmasn kolaylatrmtr.
1908-1909 yllarnn d olaylarn Girit'in Yunanistan'a katlma
bildirisi (Yunanistan dahil hibir lke tarafndan tannmamtr) ve
31 Mart gerekleri tamamlamtr. Abdlhamid'in hal'i (tahttan indirilmesi) de bu zincire eklenmelidir.
Zincire yeni halkalar eklenecektir: Arnavutluk ve Yemen isyanlar (1910), suikastler, hkmet darbeleri, ldrme olaylar, bit meyen rf idare (skynetim). ok partili rejim bu i ve d olaylar anarisi iinde ayr nitelikte bir sava, bir lm kalm sava olmutur.
2. Siyasal Alandaki Olular
Parlamentarizm Tutkusu
Bu ortam iinde siyasal hukuk alanndaki almalar etkin sayla mazlar.
lk sorun siyasal rejimin saptanmas olmutur. 1876 Kanun-
Esasi'si padiah bir anayasa olduu iin, 1909 "tadilt" ile deitirilerek ikici parlamenter rejimde karar klnmtr. Hibir zaman
halka indirilememi ve toplumca benimsenmemi bir tutku halinde, parlamenter rejim (yasama-yrtme dengesine dayanan anayasal mekanizma) ara deil ama saylmtr.3 Bu istek aslnda iktidar ve muhalefet bakmndan ruhsuz ve samimiyetsiz kalmtr. Ne
var ki, tm kavgalar, vurumalar ve ldrmeler hep bu ii boaltlm terime dayandrlmtr.
Kamu hak ve hrriyetleri bakmndan baz olumlu admlar atldm sylemek olana vardr. nce, meruluu her zaman tartmal
olan seimlerin yan sra, seme ve seilme hakk getirilmitir.
Kamu zgrlkleri alannda da, deindiimiz gibi ahs hrriyeti,
matbuat hrriyeti glendirilmi, kt nl 113. maddenin padiaha srgn yetkisi veren blm kaldrlmtr.
Btn bunlar siyasal partilerin programlarnda yer alm nemli
sorunlardr.
3 Bu konuda bk. Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku (5. bask, istanbul
1982), s. 397-413.
37
Seimler
Merutiyet rejiminin en hassas noktas yasama meclisi seimleridir. 1908-1919 arasnda drt genel seim yaplmtr. 1908, 1912,
1914, 1919. Ayrca 1911 ara seimi de nemli sonular bakmndan zerinde durulacak niteliktedir.
Merutiyetin birinci genel seimi 1908 Kasm ay sonunda yaplmtr. Rumlar, Ermeniler ve Bulgarlarn; Trk aleyhtar kampanya
gsterileri iinde yaplan seimde ttihat ve Terakki rakipsiz du rumdadr. Mebusan Meclisi'nin byk ounluu kendisindedir ve
bu kitle iinde gelecein muhalifleri de bulunmaktadr.
Nitekim, yl sonra, parlamento iinde ttihat ve Terakki'nin
zayflamasn vurgulayan ve 1911 Kasm aynn ikinci yarsnda stanbul'da yaplan bir ara seim durumu kantlamtr. Kurulal bir
ay kadar olan Hrriyet ve tilf Frkas'mn aday seimi bir oy farkla
kazanmtr (196 oy). ttihat ve Terakki aday ise 195 oy almt.
Bu iaret zerine gl ve uslu bir ounluun salanmas kararna varan ttihatlar, Kanun-i Esasi'yi deitirme istekleri kmaza
girince, Meclis'i feshettirerek 1912'de yeni bir genel seim yaplma sn salamlardr. "Sopal ve dayakl seim" olarak da adlandrlan
bu seim sonunda gayet az muhalif mebus Meclis'e girebilmitir.
Fakat ttihat ve Terakki, Halskran hareketi zerine muhalefete
dnce, birka ay alabilmi olan Mebusan Meclisi bir kez daha
feshedilmitir.
1914 genel seimi bu yln mays aynda yaplmtr. ttihat ve Terakki tek partidir. Seim de gdmldr ve dikkati eken bir zel lii olmamtr.
1919 genel seimine gelince, son Osmanl parlamentosunu oluturmutur ve Mtareke ve Mdafaa-i Hukuk dneminde incelenecektir (bk. kinci Cilt).
Tm seimler 1908'de ksmen deitirilen "lntihab- Mebusan"
(Mebus Seimi) Kanunu'na gre yaplmtr. 1912 tarihli bir deiiklikle "asker ahslarn" oy vermeleri yasaklanmtr. Seimlerin
tm de iki derecelidir ve tam anlamyla geni deildirler.
Hkmetler
kinci Merutiyet'in bandan saltanatn kaldrlmasna kadar
(1908-1922) on drt yl iinde 24 hkmet kurulmutur. Asl Me rutiyet dneminde -1918 ylna dein- on yl iinde 14 kabine ku38
rulmutur: Mehmet Sait Paa, Kmil Paa, Hseyin Hilmi Paa,

Tevfik Paa (31 Mart Vak'as zerine), Hseyin Hilmi Paa (31
Mart Vak'asmdan sonra ve ikinci kez), brahim Hakk Paa, Mehmet Sait Paa (2. kez), Mehmet Sait Paa (3. kez), Gazi Ahmet
Muhtar Paa (Halaskrn hareketi zerine), Kmil Paa (2. kez),
Mahmut evket Paa (Bab- li Baskn zerine), Mehmet Sait Halim Paa (Mahmut evket Paa'nm ldrlmesi zerine), Mehmet
Talt Paa, Mehmet Talt Paa (2. kez), (Vahidettin'in tahta kmas
zerine ve "ibkaen")Geri kalan ksm Mtareke'nin drt ylma aittir: Ahmet zzet Paa, Tevfik Paa (2. kez), Damat Ferit Paa, Damat Ferit Paa (2.
kez), Damat Ferit Paa (3. kez), Ali Rza Paa, Salih Hulusi Paa,
Damat Ferit Paa (4. kez), Damat Ferit Paa (5. kez), Tevfik Paa
(3. kez ve son Osmanl hkmeti olarak).
3. Parlamento Hayat
kinci Merutiyet on ylnn yarsn (1908-1913) ok partili, te ki yarsn da tek partili rejim olarak yaamtr. Bu durumun Meclis-i Mebusan'a da yansmas doaldr. Bu sreye Mtareke dnemi nin 1920 yl banda toplanan Osmanl parlamentosunun son dnemi de eklenmelidir.
Bylece 1908'den 1920 ylnn ilk aylarna dein drt yasama dnemi (devre-i teriiye) vardr: 1. Devre (1908-1912), 2. Devre
(1912), 3. Devre (1914-1918), 4. Devre (1920).
1912 ylma kadar srm olan 1. Devre ok partili bir dnemdir.
tekilerin tm tek partili bir rejim iindedirler, zaman zaman geni bir kitle partisinin kendi iindeki eitlenmeleri yanstmlardr.
1920 Mebusam tekdze bir gelimenin dna kmtr.
Merutiyet parlamentosu MecHs-i Umumi olarak adlandrlmtr
ve iki Meclis'ten olumutur: Ayan (Meclis-i Ayan) ve Mebusan
(Meclis-i Mebusan). Siyasal rejimin deimelerine gre her iki
meclisin yaplarnda ve kendi aralarndaki ilikilerde de deimeler
olmutur.
lk on yl iinde, drt buuk yl biraz akm bir parlamento haya t
vardr: 1920 dnemi bu sre dnda tutulmutur. Belirtildii gibi
ok partili ve tek partili dnemler hemen hemen on yl ikiye ayrmlardr. 1908-1918 dneminin ok partili yaps ttihat ve Terakki
Frkas'nn egemenlii altndadr. Bu durum partileraras ilikilere
doal olarak yansynca bir lm kalm sava tm lkeyi kapla39
mtr. Egemen parti, tm sorunlara sahip kma durumuna gelince

gittike kabaran muhalefetin boy hedefi olmutur.Ve hzla bir kutuplamaya gidilmitir. Kutuplama din savalarna dnnce gazetecilerin ldrlmesi, 31 Mart olay, Halskran Zabitan hareketi, Bab- li Baskn, Sadnzam'n ldrlmesi, hkmeti devirme
giriimi, Sinop srgnleri gibi olaylar retmitir.
1912 ylnda muhalefete drlen ittihat ve Terakki Bab- li
Baskn ile yeniden iktidar ele geirince, Mahmut evket Paa suikasti sonrasnda ok partili rejimi fiilen kaldrmtr.
ikinci parlamenter rejim de, Padiah yerine ittihat ve Terakki'nin
egemenliine dayanan teki parlamentarizme dnmtr.
Bu durum 1918 Ekim'i sonuna kadar devam etmitir. Mondros
Mtarekesi ile ittihat ve Terakki dzeni yklnca, yeniden anarik
bir oulculuk ve particilik balamtr. 1920 Mart'mdan sonra,
parti ve cemiyetlerden sz edilmez olmutur. Yalnz ve zaman zaman Hrriyet ve itilfla ilgili haberlere rastlanmaktadr.
D ve i olaylarn bylesine ayrlmaz biimde birbirine kararak
gelitirdikleri ortamn retecei siyasal kurulular (partiler ve dernekler) kendilerini yaratan koullarn etiketlerini tamlardr. Bu
kadar hareketli ve deiken bir yaam iinde bu kurulularn programlarna egemen ideolojik eler zerinde durulmaldr.
4. Hukukilikte Bozulmalar
Hukuku durduran, kanunlar -zellikle Kanun- Esasi'yi- ilevi ni
yapmaktan alkoyacak derecede saptran olaylar Merutiyet'in
simgesi olmulardr.
Bunlarn banda, 1908 ylndan 1918 ylma kadar sren rf ida re rejimi gelir. Her ne kadar skynetim Anayasaca tannan hukuki
bir kurum ise de, siyasal hayat demokratik bir ynde gelitirmedi i aktr. stelik Mtareke dneminin keyfilie uydurduu skynetimin hukukilikle ilikisi ok azdr.
Parlamento fesihleri de, anayasal bir dzenleme olduklar halde,
parlamenter yaam zedeleyici olduklar aktr. Bir parti ounluunun muhalefeti bastrmas mekanizmasna dnenleri vardr:
ikinci Sait Paa kabinesi zamannda (2 ubat 1912), Gazi Ahmet
Muhtar Paa kabinesi zamannda (5 Austos 1912), Sultan Reat
tarafndan yaplan fesihlerde bu durum aka grlr.
Mtareke fesihleri Tevfik Paa kabinesi (4 Kasm 1918) ve 4. Damat Ferit Paa kabinesi (11 Nisan 1920) zamanlarnda olmak zere
40
iki fesih de dorudan doruya Vahidettin'in eseridir ve parti ekimelerinin sonucu olmamtr.
Olaylar incelenince, her drt fesihte de Kanun- Esasi'yi zorlamalar grlecektir.
Fesihlerle felce uratlan Meclis hayat istisna saylan kurumlarn sreklilctirilmesi gibi sonular da dourmutur. "Kavanin-i
Muvakkate" (Geici Kanunlar) bunlardan biridir. 1912 feshinden
sonra yeni meclis alncaya kadar iki yla yakn parlamentosuz bir
sre boyunca yalnzca "muvakkat kanunlara" dayal bir ynetim
oluturulmutur.
1908-1918 dneminde 1061 geici kanun karlmtr. Oysa Kanun-i Esasi'nin 36. maddesi bu dzenlemeleri istisnai saymt.
Muvakkat kanunlar yalnz hukuksal deil siyasal bir sorun ola rak Merutiyetin siyasal ve yasama hayatnda nemli bir sorundur.
5. deolojik Araylar (Fikir cereyanlar)

ikinci Merutiyet'in en ilgin yn Osmanl tarihinde ilk kez dnen bir toplum manzaras gstermesidir. Aydnlar ve brokratlar
kesimi bir grev bilinci iindedir. Ve bir soruya yant aramlardr:
Bu devlet nasl kurtulabilir?
Be fikir cereyan bu sorumluluk duygusuna dayanarak belirlenmitir.4
Garplk Cereyan
zellikle tihat dergisinde toplanan bir grubun, trde olmamakla beraber, ileri srd fikirler Garplk (Batclk) ad altnda
toplanmtr.
Osmanl "camiasn" (topluluunu) ve saltanat rejimini koruya rak "cezri" (radikal) slahat giriimlerle kurtarmak amacn badatrmak isteyen tihatlar ya da Garplar nce birbirleriyle badaamamlardr.
Cereyann banda Dr. Abdullah Cevdet, 5 Celal Nuri, Klzade
Hakk Beyler vardr.
Tm siyasal partilerin programlar belli bir dozda Garplarn savunduklar fikirlerden bazlarn benimsemilerdir. Bu ortaklk
4 2 sayl nottaki kitaplarmza baklabilir.
5 M. kr Haniolu, Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi (stanbul, 1981). (Bu
eserde Garplk Cereyanfnn doup gelitii ortam ayrntlaryla ele alnmtr).
41
Garpdar'm etkisiyle olmu deildir. Garplar kiilikleri ve dnceleri bakmndan her zaman tartma konusu olmulardr. Kendi
aralarnda da ayrlmlardr.6
slamclk Cereyan
Merutiyetin en etkin ve teki cereyanlara oranla en fazla yanda
bulan fikir cereyan slamclk cereyandr. Bu da toplumun inanlarna ve devletin teokratik rejimine dayandrlabilir. "Fetva" kurumu bu durumun bir simgesidir.
slamclarn fikirleri din "akidelere" dayand iin daha sistematize edilmi saylabilir.
slmiyetin "mani-i terakki" (ilerlemeye engel) olmad ana ilkesinden hareket ederek partiler ve kesimler iinde yaygn bir ekilde, Sultanahmet Camii minberinden en uzak kelerdeki mescitlerde bile, fikirlerini aklama olanaklarna sahip olan bu cereyan mensuplar arasnda tannm isimler vardr: Prens Mehmet Sait
Halim (Paa), nl air Mehmet Akif, Ahmet Nairn (Babanzade), M.
emsettin (Gnaltay) gibi.
slamclar belirttiimiz gibi her partide -ye olarak- vardrlar ve
hibir parti program bu fikir cereyanndan vazgeememitir. Cereyan 31 Mart'lk gibi ulara da ekilmitir.
slamclar birok gazete ve dergide yazmlardr. zellikle Srat-
Mstakim, Sebdrread, Ceride-i Sufiye, Ceride-i lmiye, Beyan-l
Hak, Hikmet gibi dergiler bu cereyann siyasal hayat iindeki sesini
duyurmulardr. Bu arada Trklk cereyan iinde de yorumlanabilecek Trk slmcdar'z deinmek gerekir.
Trklk Cereyan
Bu cereyann gc iktidar partisinin ideolojisi ile btnlemesinden ileri gelmitir. ttihat ve Terakki'nin en yksek ynetim organ
Merkez-i Umum'nin yesi ve Frka'mn resmi ideologu olan Ziya
Gkalp Bey'in etkisi cereyann gcn arttrc olmutur. Fransz
sosyologu Emile Durkheim'in Sociologie'si (timaiyat) de Ziya
Bey'i etkilemitir.
Abdlhamid rejimi ideolojisinin yerine yeni bir ideolojik bileimi
(Trk milletindenim, slm mmetindenim, Garp medeniyetinde6 u etdmz: Amme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyetin Siyasi Tefekkrnde "Garplk" Cereyam (..H.F.M., C XIV, Say 3-4, 1948).
42
nim) koymak isteyen Trkler Osmanl insanlarna bir "Yeni Hayat" vaadediyorlard. Bu kurtulu reetesinin dayand fikir ve eylem temeli Trk milliyetilii olacakt. Trkler nce Osmanl mparatorluu'nda mill bir bilince sahip olacaklard. kinci bir aamada da lke d Trklerle birleilecek ve Turan adl byk lke
gerekletirilecekti. Balkan Savalar ilk aamann habercisi olmutu. Harb-i Umum Almanlarn isteklerine uygun olarak Turan ve
Hindistan yollarn aacakt.
Trklk cereyan Ziya Gkalp'in liderliinde nl isimlerce de
gelitirilmitir; Akuraolu Yusuf, 7 mer Seyfettin, Hamdullah
Suphi (Tanrver), Kprlzade M. Fuat, Ahmet Agayef (Aaolu),
Tekin (M. Kohen), Kzm Nami (Duru).
ttihat ve Terakki 1911'den itibaren Osmanlca programn Trkletirmitir. Baka parti programlarnda da milliyeti ilkeler vardr (Mill Merutiyet Frkas).
Trk Oca milliyetilik akmn en gl olarak yayan bir kltr
kurumu olmutur. Trk Yurdu, Kk Mecmua gibi dergiler de kamuoyunu hayli etkilemilerdir. ktidar partisi tm basn yayn olanaklaryla bu akm desteklemitir.
Meslekiler: Meslek-i tima Cereyan
Terakki ve ttihatla Paris'te; ttihat ve Terakki ile stanbul'da anlaamayan Prens Sabahattin grubu "adem-i merkeziyeti" (yerinden ynetimci) ve "teebbs ahs" (bireysel giriimci) program
ile farkllayordu. Le Play ve Desmolins'den ablonunu kartt
(lm-i tima=Science Sociale) doktrinine gre "Trkiye Nasl Kurtarlabilir?" sorusuna yant aramtr.
Trkiye (Osmanl lkesi anlamna) ancak bu iki ilkeye dayana -
rak, istikrarsz ve tecemm (ync) yapsndan kurtulabilirdi.

nk Anglo Saksonlar bu yoldan ileri toplum aamasna erimilerdi.8 Meslek-i tima cereyan tm muhalefet partilerince benimsenmitir. Hibir iktidara ulaamamtr. Ahrar frkas programnn
temelini oluturmakla beraber, bu partinin ksa mr herhangi bir
etkinlik yaratmamtr. Bu cereyan daha sistemli (ve tutarl) bir yapya sahip olmutur. Be fikir akm dnda kiisel olarak dnceFranois Georgeon, Aux Origines du Nationalisme Turc, Yusuf Akura (Paris
1980). (Bu eserde Trklk Cereyannn gelimesi ele alnmtr.
Tark Zafer Tunaya, Trkiye'nin Siyas Hayatnda Batllama Hareketleri, s.
92-95 - Cavit Orhan Ttengil, Prens Sabahattin (stanbul, 1954).
43
lerini srekli olarak aklam isimler de vardr: Tevfik Fikret, Ali

Kemal, Nzhet Sabit gibi. Ayrca yalnz bir cereyan iinde kalmayp
sentezci olmak isteyenler de olmutur. Garp-Trkler, Trkslmclar gibi.
. ,
Fikir cereyanlar, kaynaklan ne olursa olsun, kinci Merutiyet
potas iinde sistemletirilmeye allmtr. Bu da Osmanl tari hinde ilk kez grlyordu.
Sosyalizm Cereyan
ikinci Merutiyet'in ideolojik fikir akmlar iinde en zayf olan
hi kukusuz sosyalist cereyandr.
Osmanl sosyalistleri tutarl ve devaml olamayan fikirleri iinde
Batllama sorunu ve bu sorunun "esasn" oluturan Bat'daki insan haklan dokunulmazlnn Trklere de tannmasn sosyaliz min gereklemesine balamlardr.
Osmanl sosyalistlerinin fikirleri sosyalizmin klasik aklamalarndan teye gitmemitir. Dier taraftan bu ideolojik aray Merutiyet'in skynetim rejimi altnda dier akmlar gibi kendisini ak lamakta byk zorluklarla karlamtr. Ancak bu duruma, zellikle Osmanl sosyalizm cereyann ilgilendiren bir noktay ekle mek gerekir: bu cereyan dierlerine oranla ok daha az ilenmitir
ve ikinci Enternasyonal'in geirmekte olduu bunalmlardan kendisini kurtaramamtr. Karl Marx'm resimlerine yayn organlarnda
sk sk rastlamakla beraber, fikirlerinin anlald ileri srlemez.
Buna karlk zellikle Fransz Sosyalist Partisi liderlerinden Jean
Jaurs'le iliki kurmaya almalar, Paris'te ube almas (bk. ikinci Kesim), etkisi altnda kaldklar ortam,' sosyalizmi anlamak iin
bavurduklar kaynaklarn belli bal ynn belirleyebilir.
Sosyalizm akm fikirlerini bayazarln Hilmi Bey'in stlendii
zellikle tirak dergisinde aklamtr. Merutiyet ortamnn getirdii koullar yznden ksa mrl olan gnlk gazetelerin yannda kendisini "ilk Trk sosyalisti" olarak tantan lider Dr. Refik
Nevzat Paris'te ta basmas bir gazete olan Beeriyeti karmtr.
6. Frkalar ve Cemiyetler
Frkalar (Siyasal Partiler)
ikinci Merutiyet'in ok partili rejimi be yllk bir sre iinde
vardr (1908-1913). ittihat ve Terakki 1913 ylma dein hkmet-
leri kontrol eden bir egemen parti olmutur. Yapsal bakmdan bir
kitle partisidir ve trde deildir.
Tecrbesiz, Jakoben tutumlu bir grubun yanllar, da bamllktan doan zorluklarla abucak birlemi, ttihat ve Terakki karsnda gittike byyen ve layan bir muhalefet olumutur.
1908'de ttihat ve Terakki rakipsizdir. Tek rakibi saylan Ahrar
Frkas seimlerde baarl olamaynca ttihat ve Terakki Mebusan
Meclisi iinde de byk bir ounlua sahip olmutur. Karsnda
-Ahrar'dan baka- kk partiler ve cemiyetler kurulmutur: Fedakran- Millet Cemiyeti, Osmanl Demokrat Frkas, ttihad-
Muhammedi Frkas, Islhat- Esasiye-i Osmaniye Frkas, Ahali
Frkas, Osmanl Sosyalist Frkas adlarn tayan bu kk rgt ler -etnik gruplarn mebuslarmca da desteklendikleri halde- etkin
bir muhalefet oluturamamlardr.
1911 ylnda Merutiyet bir dnemetedir. Bu yln sonlarna
doru, lam muhalefetin temsilcisi olarak Hrriyet ve tilf Frkas kurulmutur. Kuruluundan bir ay sonra da stanbul ara seimini tek oy farkla kazannca, ttihat ve Terakki, Merutiyet rejimini
saptrc bir nlem alma gereksinimini duymutur: Meclis'i feshettirmi tir.
Yeni dnemde Meclis'e egemen olmasna karn, Halskran hareketi sonunda muhalefete dmtr. Bu sefer de Byk Kabine
Meclis'i feshettirmitir. ttihat ve Terakki'yi zor duruma sokmutur.
Balkan yenilgisi zerine, Babli Baskn sonucu ttihat ve Terakki
yeniden iktidara gemi, muhalefet de misilleme olarak Mahmut
evket Paa'ya suikast dzenlemitir.
Mahmut evket Paa'nn ldrlmesi zerine, ttihat ve Terakki,
hkmeti dorudan doruya kurmu ve ok partili rejime son vermitir.
1913'te kurulmu olan Mill Merutiyet Frkas olaylarn anaforu
iinde kaybolmutur.
1913 ylnda balayan tek parti rejimi Harb-i Umum yenilgisi ile
kapanacaktr.
ttihat ve Terakki 1918 ylnda son kongresini yapacak ve Teceddt Frkas'na dntn iln edecektir. Talt, Enver, Cemal Paa'lar baz arkadalaryla Avrupa'ya kaacaklardr.
ttihat ve Terakki'nin trajedisi burada noktalanm saylsa bile,
son perdesi inmemitir. Mtareke ve Mdafaa-i Hukuk dnemleri
boyunca ve Cumhuriyet rejimi iinde ttihat ve Terakki yoksa da,
45
ttihatlar faaldirler. 1926 ylnda CHF (Partisi) ile stikll Mahkemesi'nde hesaplaarak tarihe mal olacaklardr.
Cemiyetler
Merutiyet hukukunda tm kurulular Cemiyetler Kanunu'na
bal olduklar iin, dernek-parti ayrm olmamtr. Belki de bu
karklklar gerei ayrca parti niteliinde ya da dorudan doruya
siyasal programl, fakat yapsal zellii iktidar ele geirme amacnda grnmeyen cemiyetler de kurulmutur. Merutiyet'in siyasal
yaamnda bu tr kurulularn, snrl da olsa, rolleri olmutur.
Bu kurulularn dkmn yapmak bugn iin olanakszdr. Fakat belli ballar zerinde durmakta, toplumun siyasal dokusunu
anlamak bakmndan yarar vardr.
Bunlarn banda, Osmanl mparatorluu'nun siyasal hayatnda
ondokuzuncu yzyldan beri nemli rol olan Mason Localar gelir.
ttihat ve Terakki'nin Osmanlclktan uzaklaarak ve milliyeti
ideolojisine kout olarak, eitli deiimler sonucu Trk Oca'nda
karar klan bir dizi dernek de siyasal hayatn vazgeilemeyecek
eleri olmulardr ve bazlar Osmanl merutiyetinden fazla yaamlardr.
Bazlar da kt zerinde kalarak hi yaamamlardr. Tasar halinde kalm olanlar da vardr.
Bu tr giriimler toplumdaki fikir-eylem balantsn kuramamlardr. Fakat insanlarn bunalmlar zmek bakmndan ne yap mak istediklerini gsterdikleri ve siyasal insann retimi olduklar
iin ilgin saylmaldrlar. Toplumun ideolojik araylarnda hangi
aamalara gelindiinin iaretleri de saylabilirler. Bunlara -ksmen
de olsa- yer vermek bilimsel incelemeler asndan tamamlayc
olabilir.
Ayrlk Cemiyetler
kinci Merutiyet'in siyasal yaamna etkin olan bir dernek tr
de "ayrlk cemiyetler"dir. Anadolu'yu evreleyen blgelerde Rumeli'de, Dou illerinde ve Arap lkelerinde grnrde edebiyat veya
sosyal yardm amal, aslnda tamamen siyasal cemiyetler koullarn
basks altnda ortaya kmlardr. Bunlarn teki cemiyetlerden
fark yalnzca milliyeti olmalar deil, fakat dorudan doruya
46
zerklik ve bamszlk amal ve eylemci olmalardr. Balkanlar'da

ve Dou'da etecilikle sembiyoz halinde olmulardr.
Bu cemiyetler hzla rgtlenerek amalarn gerekletirebilmek
iin terr yntemlerine bavurmular, ihtillci iktidar oluturmak
isteiyle isyanc hareketleri beslemiler ve bunlar hazrlamlardr.
Kukusuz bu trden dernekler ve rgtler rnein Balkanlar'da
1908'den nce kurulmulardr. Arap lkelerinde daha ge ortaya
kmlardr.
Fakat kurulu tarihleri ne olursa olsun, tm de ikinci Merutiyet'in siyasal yaamnda, devletin iinde yeni devletlerin kurulmas
trnden bir eylem izlemilerdir. Osmanl Devleti, mrnn son
on ylnda, tm anayasal organlaryla ve tm asker gcyle
bunlarla atma durumuna girmitir. O kadar ki, bu kurulularsz
Osmanl Parlamentosu, ksaca siyasal hayat, zelliklerini yitir mektedir.
Siyasal doa rtsnn birimleri toplumsal atlmlarn hzn ve
yaratcln tamaktadrlar.
47
BRMC BLM
kinci Merutiyet Dneminde
Siyasal Partiler
(1908 -1918)
BRMC KESM
ttihat ve Terakki
BRNC KESM
OSMANLI TTHAT VE
TERAKK CEMYET
I GELME
TABLOSU
A. MERUTYET NCES
* kinci Merutiyet dnemiyle zdelemi olan ittihat ve

Terakki Cemiyeti ayn zamanda bu dnemin kurucusu olduu
iin tarihi 1908'den nce balar. Cemiyet bu zellii gz nnde
tutularak incelenmelidir.*
1. Kurulu ve lk Eylemler
Cemiyet ilk olarak "ttihad- Osman" adyla (Osmanl Birlii anlamna) stanbul'da, Demirkap'da (Sirkeci) Askeri Tbbiye (Tbbiye-i ahane) mektebinde kurulmutur (21 Mays 1305 - 3 Haziran
1889). Ayn yl Paris'teki Jn Trkler'in lideri Ahmet Rza Bey'le
iliki kurulmu ve cemiyet "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti"
adm almtr (Bk. Belge 1, s. 41).
Mekteb-i Tbbiye-i ahane'deki kurucularn tm de Osmanl
kn ve istibdadn durdurmak isteyen genlerdir:
Ohrili brahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbekirli Ishak Skuti, Kafkasyal Mehmet Reit, Bakl Hseyinzade Ali.**
(*) ttihat ve Terakki ile ilgili olarak verilen bilgiler -kitabn hacminden tr- yal nzca ana izgilerdir. Bu partinin ayrntl tarihi, hazrlklarn tamamlamak zere olduumuz bu kitabmzn ciltlerinden birini oluturacak olan ttihat ve Terakki kitabmzda ele alnmtr. Bu parti iin yazlm eitli eserler arasnda
bavurulacak olanlardan birkan burada anmsatmakla yetineceiz. Kzm Nami Duru, ttihat ve Terakki - Ahmet Refik, nklb- Azim - Ahmet Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve ttihat Terakki - Ernest Ednondson Ramsaur Jr.,
The Young Turks - Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki (1908-1914) - Sina Aksin,
ttihat ve Terakki; ttihat ve Terakki zerine.
(**) Baz eserlerde Edip Servet ve Hakk Baha Bey'ler yerine Yzba smail Hakk
(Paa) ve Sleyman Fehmi Bey 1er gsterilmektedir.
51
Bu aamada cemiyet duygusal yn ar basan bir "renci kuruluudur 1 ve felsefe tartmalarnn oluturduu bir ortamn rndr.2
Cemiyet muhalif kii ve evrelerle kurduu ilikiler sonucu az
ok tannm ve lke iinde ve dnda "ube"ler kurma ve rgt lenme yoluna girmitir.
Ne var ki daha ilk aamada, Paris ubesi ile eylemcilik alannda
badama olmamtr. Istanbul'dakilerin Abdlhamid'i tahttan indirme istei Paris'teki Jn Trkler'ce benimsenmemitir. Ve ara
almtr.
Bu arada kimi rencilerin verdikleri jurnal zerine ilk tutuklamalar balamtr. Tahttan indirme amac Yldz'n geni tahkikat
sonunda renilince pek ok renci Trablusgarp ve Fizan'a sr gn edilmitir.
lke ii bir duralama balamtr. Boluu dardaki rgtlenme
stlenmitir. Ahmet Rza Bey'in nderliindeki Paris ubesi, Hoca
Kadri'nin ynettii Kahire, shak Skuti ve Abdullah Cevdet
Beylerin ynetimindeki Cenevre ubeleri, brahim Temo'nun Balkanlar'da yer yer kurduu kk ubeler ve Kalkasya'daki ubeler
bu alanda eylemci olmulardr.3
Bu ubelerin banda Paris ubesi vardr ve stanbul'a oranla merkez gibi almtr. zellikle Trke Meveret, Franszca Mechveret
Supplment Franais (Meveret'in Franszca eki) gazeteleriyle yksek renim genlii (Harbiye, Tbbiye rencileri) zerinde etkin
olmutur. Cenevre ubesinin Mizan ve Osmanl gazeteleri, Kahire
ubesinin Kanun- Esasi ve Hak gazeteleri de ayn ilevi grmlerdir. Bu yaynlar dnda baka organlar da vardr.
lke dndaki Jn Trkler kalabalk bir kitle deildiler. Fakat
trde de olmamlardr. Srekli anlamazlklarla birbirlerinden ayrlmlardr. Abdlhamid bu rahatsz kitleyi daha da blmek ve lke iine ekmek iin tm nlemleri almtr. lk olarak, 1897 yln1 M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve
Dnemi, s. 27.
2 Ayn Eser, s. 6-22.
3 ibrahim Temo, ttihat ve Terakki Cemiyetinin Teekkl ve Hidemat- Vatani
ye ve nklb-i Milliye Dair Hatralarm, s. 61 vd. - Bu konuda ilgin ve salkl
bir kaynak: "Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti Dahiliye ubesi Mdr Dr.
Bahattin akir'in 1906 Mart'tan 1907 Terin-i sn'ye kadar yaplan Muhabe
re Kopyas" defterleridir. Bunlar stanbul Atatrk Kitapl'nda ve Trk Tarih Ku
rumu Kitaph'ndadr.
52
da, Cenevre grubunun lideri Mizanc Murat Bey'le. anlamas iin

serhafiyesi Ahmet Cellettin Paa'y grevlendirmi ve baarl olmutur.4 Giriim 1899 ylnda yinelenmi, Ahmet Rza Bey'in evresi hemen hemen boalmtr.
Bu tarihte, Abdlhamid'in enitesi Damat Mahmut Paa lke d na kaarak, iki olu Prens Sabahattin ve Ltfullah Bey'lerle Paris'e
gelmitir. Bu kentteki Jn Trk hareketi canlanm, fakat anla mazlk ve kiisel rekabetler artmtr.
Paris'teki 1902 kongresi, Jn Trkler'i birletireceine blmtr
ve ortaya iki cemiyet kmtr.
Ahmet Rza Bey grubu "Terakki ve ttihat Cemiyeti"ni kurmu ve
eski gazetelerini yaynlamaya devam etmitir, ideolojik beenisi
Auguste Comte ve pozitivizmden yana olmutur.
Prens Sabahattin Bey grubu "Teebbs- ahsi ve Ademi Merkeziyet Cemiyeti"ni kurmutur. Yayn organ Terakki gazetesidir.
Prens, Edmond Desmolins ve Frdric Le Pla/den aktard lm-i itima (Science Sociale karl) doktrinini benimseyerek Osmanl
toplumuna uygulama yanls olmutur.
Bu atma lkeye girecek ve siyasal alanda iktidar-muhalefet
akmlarn tm Merutiyet boyunca biimlendirecektir.
lke ii almalar duralamtr. renci evresinden karak, tutucu brokrat kesimin ynetimine geen gizli cemiyet glgede kalmtr. stelik pozitivist Ahmed Rza Bey ve grubu ile srekli atma durumundadr.5
Rumeli'de Yeniden Dou
1906 Eyll'nde Selanik'te, ounluu 3. Ordu subaylar olan 10
kii "Osmanl Hrriyet Cemiyeti"ni kurmulardr. Bursal Tahir
Bey (Kaymakam) (Yarbay) ve 1 numaral ye Naki Bey (Ycekk)
(Binba) Edip Servet (Tr) Bey (Erkn- Harp Yzba) Kzm Nami
(Duru) Bey (Yzba ve Miriyet Yaveri) mer Naci Bey (Yzba)
smail Canbolat Bey (Yzba) Hakk Baha Bey (Yzba)6
4 Murat Bey'in dnceleri ve eylemleri iin bk. Emil Birol, Mizanc Murat Bey erif Arif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri: 1895-1908 Ankara, 1964)
5 Ahmet Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve ittihat ve Terakki, s. 191-226.
6 Yedi asker ye: Bursal Mehmet Tahir Bey (1861-1926) ttihat ve Terakki'nin 1 nu53
Mehmet Talt Bey (Posta ve Telgraf idaresi Baktibi)

Rahmi Bey
Mithat kr Bey7
Grld gibi "lk On Kii" de ounluk 3. Ordu "zabitanmda" (subaylarnda)dr Bu kk grubun en ilgin zellii tm
yelerin tarikat mensubu ve -bir ikisi dnda- mason olmalar dr.8 Yine asl zellik, bu ihtillci ekibin Makedonya topraklarnda
olumasdr. lke iinde ya da dnda ayn amala kurulmu olan
cemiyetleri kendine ekmeyi, kaynatrmay ve onlardan nce
davranmay baarmtr.
Bu snrl ekip iinden kiilik bir grup (Talat, Rahmi, Canbolat)
nce "Heyet-i Aliye : (Yce Kurul), sonra da "Merkez-i Umum"
(Genel Merkez) adm almtr. yelerin adlar gizli tutulacaktr.
Cemiyet silahl kuvvetler evresinde hzla yaylm, asker ve sivil
yeleri artm, gizli, ihtillci bir g olmutur.
Paris'tckiler lke iinde oluan bu cemiyetin gelimesine seyirci
kalmlar ve onunla ilgilenme gereini duymulardr.
Bu amala Selanik'e gizli olarak gelen Paris temsilcisi (Dr. Nzm
Bey) ile birleme anlamas yaplmtr ve "Osmanl Hrriyet Cemiyeti" "Terakki ve ttihat" adm almtr (Bk. Belge 4, s. 51).
Bu olu dorudan doruya Osmanl ordusunun bir giriimi ve
eseri olmutur. Siviller bu kadro iine katlmlardr.
Cemiyet ihtillci yeralt almalarnda da baarl olmu, Abdlhamid'in bastrc elemanlaryla arpmtr 9 ve patlamaya hazr
bir duruma gelmitir.
maral yesidi". 1906'da Selanik Askeri Rdiyesi mdrdr - Naki Bey (Nakiyddin Ycckk) (1866-194) Selanik Askeri Rdiyesi Franszca muallimidir - Edip Servet Bey (Tr; 1884-962) Makedonya slahatna memur talyan general Dcgergis'in
yaveridir - Kazm Nami Bey (Duru) (1877-1967) ayn zamanda muallimdir - Hakk
Baha Bey (Pars) (1879-1942) O srada mlazm (temen) (Bk. Hakk Baha Pars, zmir 1903) - mer Naci Bey (1880-1918) O tarihte mlzmdr - smail Canbolat
Bey (1880-1926) ile ilgili biyografik bilgi gayet azdr. 1908 ncesinde yzbala
ykselmitir (Bu konuda bk. Trk Ansiklopedisi, Canbolat maddesi, s. 317). sivil
ye: Mehmet Talt Bey (1874-1921) Posta ve Telgraf daresinde baktiptir.
1917'de Sadnzam olacaktr - Rahmi (Aslan) Bey (1874-1947) Selnik'in genlerinclpdir - Mithat kr (Bleda) Bey (1874-1956) hastane ve okul mdrdr.
Bu konuda etrafl bilgi iin bk. Ernest Edmondson Ramsaur Jr., A.g.e., s. 107113. Kitabn Trke evirisi.
Osmanl ordusu subaylarnn ihtillci Makedonya ikliminin etkisinde kaldklar
kesindir (Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama, s. 345). Nitekim Abdlhamid'in sadk kumandan Ferik emsi Paa'mn ldrlmesi, Osman Paa'nm daa
kaldrlmas, Rcsncli Niyazi, Enver ve Eyp Sabri Beylerin daa (eteye) kmalar birer rnektir. Firzovik'teki Besa (and), Saray'a ekilen telgraflar da kamuoyunun hazr olduunu kantlayc olaylardr.
54
Reval Bulumas ve Patlay

9 Haziran 1908 sabah, Finlandiya Krfezi'ndeki Reval (Bugnk
Tallin) limannda ngiltere Kral VII. Edward ile Rus ar Nikola
bir araya geldiler.
Her iki hkmdar zellikle Uzak ve Yakndou'da tampon blgeler kurma ve Almanya'ya kar bir denge politikas uygulama konusunda anlamlard. Dnya basn bu olay yeni bir l cephenin
ortaya kmas olarak yorumluyordu. 10 Fakat yaymlanan bildiride
Makedonya sorununa ve reformlara da deiniliyordu.
lke iindeki yorum ok daha farklyd. Rumeli paylalacak, padiah ordularn gndermeyerek bu duruma boyun eecekti.
Reval bombay patlatan olaydr.
Mrszteg Anlamas'nn kurduu dzeni ereflerine hakaret sayan subaylar derhal harekete getiler ve grmeden bir ay sonra
kinci Merutiyet'i -bir adyla da: Hrriyet'i "iln" ettiler (10 Temmuz 1324 - 23 Temmuz 1908). A nutkunu Manastr Mekteb-i
Harbiye Ders Nazn Vehip Bey (Paa) "Mukaddes ve muazzez kardelerine" vermitir.11
Abdlhamid yenilgiyi kabul etmek zorunda kalmtr.
3. Ordu Abdlhamid rejimini ykm, yeni bir devir almt. ttihat ve Terakki ad da Merutiyet ve Hrriyetle btnlemiti.
B. MERUTYET ORTAMI NDE

Cemiyet artk su yzne km ve mparatorluun en nemli siyasal gc ve merkezi durumuna gelmiti.
Selanik'ten "py-i taht" a gelen ttihat ve Terakki (Merkez-i Umum) yeleri Yldz' glgede brakarak fiili bir iktidar ve bavuru
"makam" olmulardr.
Merutiyet'in anarik bir oulculuk iindeki siyasal hayatnda
kendiliinden oluan bu yeni "siyasal kuvvet" (ttihat ve Terakki)
byk bir prestije sahiptir ve "kahraman- hrriyet" "Ruh-u dev10 nl Fransz dergisi L'Illustration'un 13 Haziran 1908 tarihli saysnn kapa
nda ngiliz ve Rus sava gemilerinin resimleri, iinde de yorumlar vardr (s.
399). Ayn derginin 20 Haziran saysnda yorumlar srmektedir (s. 416). Ayrca
ngiliz Devlet Arivinde (Public Record Office, Foreign Office Blm) bu ko
nuyla ilgili ayrntl belgeler vardr.
11 Nutkun metni iin bk. Ahmet Refik, A.g.e., s. 84-86.
55
let" (Devletin ruhu),12 "Cemiyet-i Mukaddese" (Kutsal Dernek) saylmaktadr. ttihat olmak bir vatan borcu, kar kmak ihanet
olarak nitelenmektedir.
Grnrde siyasal iktidar kullanmakta hayli ekingen davranan
cemiyet, 13 heyecan ve hareket iindeki kitleleri uyaracak tek kuvvettir.14 Ve de rakipsizdir.15
lk gnlerin enlik havas iinde cemiyet birletirici olduunu da
kantlamak amacyla "Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti" ile de kaynaldm iln edecektir.16
Ne var ki Paris'ten "mdevver" (devredilmi) muhalefet srmektedir ve Prens Sabahattin'ciler bu tr birlemeyi kesin olarak benimsememilerdir.
Cemiyet'in Merkez-i Umum'sindeki gizlilik devam etmektedir ve
1908 genel seiminde esas olacak "siyas program" da yaynlanmtr (Bk. Belge 11, s. 65)
1. Padiahlar ve ttihat ve Terakki
Birinci (1876) Merutiyet parlamenter deildi. Son sz padiaha brakan bir anayasal mekanizma kurmutu.
1909'da yaplan Kanun- Esasi "tadilt" (deiiklikleri) ile anayasal sistem kkl olarak deitirilmi ve ikinci parlamentarizm
kabul edilmitir.
Geri, parlamentarizmin koullarna uygun olarak banda padiah olmak zere yrtme (icra) ile yasama (teri: Mebusan ve Ayan
meclisleri) arasnda bir dengeleme mekanizmas kurulmutu. Fa kat denge tam deildi ve Mebusan Meclisi ok ar basyordu.
Bylece padiah-halife'nin yetkileri azaltlm, Meclis'in feshi ok
ar koullara balanmt.
Bu durum biimsel sorun olarak iktidar ve muhalefeti birbirine
drecektir.
12 "ttihat ve Terakki'nin Siyasi Program"ndan: "... ittihat ve Terakki Kanun-i Esa

simizin I. maddesinde tasvir olunan haldir ki ruh-u devlettir..."
(ura-y mmet 1324, No. 140, s. 2-3).
13 ttifak 1324, Say 3, s. 2.
14 ttihat ve Terakki, Say 2, 24 Temmuz 1324.
15 ttihat ve Terakki, Say 5, 13 Austos 1324.
16 Sabah, kdam, Tanin 10 Austos 1325.
56
1908-1918 dnemi iinde padiah vardr: II. Abdlhamid, Y

Mehmet (Sultan Reat), VI. Mehmet (Vahidettin).
kinci Abdlhamid, kinci Merutiyet'i de iln etmiti. Zamannda
Kanun- Esasi deiiklikleri balamsa da 31 Mart olay ile kesil mitir.
Bu olaydan sonra ttihatlar "velinimet-i b-minnet-i hazret-i hilfetpenahi" olarak nitelendirdikleri Abdlhamid'i hal'etmiler
(taht'tan indirmiler), Selanik'te yaamaya mecbur etmilerdir.
V Mehmet (Reat), Abdlhamid'in yerine gelmi ve ilk merutiyet
padiah iln edilmitir. Clus (taht'a k) sylevine Mebusan
Meclisi'nin verdii yantta (ariza-i cevabiye) yeni padiah III. Selimle karlatrlmtr.
Sultan Reat, yrtme'nin ba idi. Sadrazam ve Vkel (Bakanlar) ttihat ve Terakki'nin denetimine geince padiah artk bir siya sal g olarak ok zayflamtr. ttihat ve Terakki; Mebusan' da
ounluu yoluyla denetleyince, otoriter bir rejim kurulmu
oluyordu. Gerek padiah, gerek Meclis-i Umum (Osmanl Parlamentosu) Merkez-i Umum'nin egemenlii altna girmilerdir.
Sultan Reat'tan bir "ttihad- Anasr" (Osmanl mparatorluu'nu oluturan etnik unsurlar kaynatrc) simgesi olarak yararlanlmtr. Trablusgarp Sava'm ttihatlarla, Balkan Sava'n muhaliflerle, 1. Dnya Sava'm yine ttihatlarla iln etmitir. "Cihad- Ekber" fetvas kendisine gazilik unvann verdirmitir.
VI. Mehmet (Vahidettin). mparatorluun yenilgiler yokuundan
hzla srklenmeye balanld srada, koyu bir ttihat dman
olarak taht'a kmtr. Mondros Mtarekesi'nden sonra 1918 y lnda ttihat ounlua sahip Mebusan' feshetmitir ve otoriter
rejimini kurmak istemitir. yan' kendi politikasna yatkn bulmutur.
1920 ylnda da ayn davranta olacaktr.
Parlamentarizm mekanizmas iinde ttihat ve Terakki bu padiahlarla almtr.
2. Kabineler ve ttihat ve Terakki
Cemiyet, ilk Merutiyet kabinesi saylan Kmil Paa kabinesine
yalnzca Adliye Nazr vererek (Manyasizade Refik Bey) ucundan
katlmtr. Tecrbesizliinden tr kabineleri dorudan doruya
kurmak yerine kontrol altnda bulundurmay ye tutmutur.
Kmil Paa, bir muhalefet bayra olarak Cemiyet'in kzgnln
57
zerine ekince, 17 gvensizlik oyu ile -ilk ve son olarak- Meclis

iinde drlmtr.18
Onu izleyen Hseyin Hilmi Paa'nm ilk kabinesi bir eit izinle
kurulmutur. 31 Mart olayndan sonra kurduu ikinci kabinenin
istifasnda Cemiyet'in basks sz konusudur.
brahim Hakk Paa, bir frka kabinesi kurduunu kendisi sylemitir.19
Daha sonra ayn kontrol izgisinde kurulan Sait Paa'nm iki kabinesi de ayn niteliktedir. Sait Paa istifas ile siyasal hayatta ok
nemli sonular yaratmtr: ttihat ve Terakki muhalefete dm,
Meclis feshedilmi, seimler ertelenmi, Balkan Savalar iyi ynetilmemitir.
ttihatlarla ilgili nlemler alnm, aralarnda Hseyin Cahit ve
Cavit Beyler bulunan baz ttihatlar tutuklanarak hapsedilmilerdir. Babli Baskn ile ttihat ve Terakki, Kmil Paa'y istifaya zor layarak yeniden iktidara geince ok partili hayatta bir duralama
olmutur.20 Sadrazam Mahmut evket Paa'nm ldrlmesi muhalefetin bir intikam gsterisidir. ttihatlar duruma hkim olmulardr. Muhalefet sindirilmi, srlm 21 ve kamaya zorlanmtr.
ok partili rejim son bulmutur.
1913-1918 aras Sait Halim ve Talt Paalarn kabineleri vardr.
Bunlar dorudan doruya ttihat hkmetlerdir.
Sonu udur ki, Gazi Ahmet Muhtar ve Kmil Paalarn ksa
mrl kabineleri bir yana (drt ay), yrtme'ye ttihat ve Terakki
hkim olmutur.
17 Kmil Paa daha ge bir tarihte Ltii Fikri Bey'le yapt bir grmede Muhale
fetini aklamtr: Sadr- Esbak Kmil Paa Hazretleri ile Mlakat. (Matbu
at, 1327, No. 6-68, s. 1-2).
18 Birinci Kmii Paa kabinesi 31 Knun- sni 1324 (13 ubat 1908) oturumunda
drlmtr. Bu konudaki tttihat yorumu iin bk. Hseyin Cahit, Sadrazam
ve Merutiyet: Heyct-i Vkelnn Sukutu (Tanin, 21 Knun- sni ve 1 ubat
1324) - Babanzade smail Hakk, Kabinenin Sekl-i Hazr ve Baz Nazariyat-
Siyasiye (Tanin, 31 Knun- sni 1324) - Hseyin Cahit. Kmil Paa'nm zahnamesi (Tanin, 22 Mart 1325) - Rahmi, Kmil Paa Hazretlerine (Tanin, 24
Mart 1325) - Gvensizlik oyu verenlerin listesini Tanin vermitir (1 ubat 1324).
19 Sadrazam bu aklamay efik el-Meyyed Bey'e Mebusan'm 8 Aralk 1910 tarih
li toplantsnda verdii cevapta yapmtr: "... Kabine siyasi lttihad ve Terakki
Frkas ile mnasebettedir, bu mnasebet muayyen ve malumdur. Kabine ttihat
ve Terakki kabinesidir..." (Bk. Tanin, 26 Terin-i sni 1326).
20 Ali Fuat Trkgcldi, Grp ittiklerim, Ankara, 1949, s. 78-79.
21 Srlenlerin listesi Hrriyet ve tilf Frkas belgeler blmnde verilmitir.
58
3. Seimler ve ttihat ve Terakki

1908-1918 arasnda yaplan genel seimi ttihat ve Terakki ka zanmtr.
1908 seimi "Cemiyet-i Mukaddese" havas iinde kazanlmtr.
Bu birikim karsnda zayf ve kk "Ahrar Frkas" bir ey yapa mamtr.22
191 l'de stanbul'da yaplan ara seim srprizli olmu, henz
kurulmu olan Hrriyet ve tilf Frkas aday tek oy farkla seilmitir.23
Bu olayn rettii sonulardan biri olarak yaklan 1912 genel seimi ttihat ve Terakki basks altnda gemitir. ttihatlar yine
ezici bir ounlukla Mebusan'dadrlar. Fakat ksa bir sre sonra
Meclis feshedilecektir.
1914 seimi bir "dikensiz gl bahesi" yaratmtr. Bir yl uzat lan yasama sresinin byk ksmnda (1918 yarlarna dein) uslu
bir ounluk vardr. Mtareke'nin yaratt iklim iinde blnme ler ve aznlk muhalefeti artan bir tempoda geliir.
On yllk seimler yksnn en belirli zellii, yasal nefes alma
borularnn iktidar partisince tkand, kapal iktidar ve tek parti
rejimine ulalddr.
4. ttihat ve Terakki Kongreleri
ttihat ve Terakki'nin ksa ve uzun sreli ideolojik programlar,
yapsal gelimeleri ve gncel sorunlar karsnda cephe allar bakmndan kongreler nem tar.24
22 1908 umumi inihabatnda frkann on istanbul meb'usu ve kazandklar rey
(oy) says: Manyasizdc Refik Bey (503 rey), Mustafa Asm Bey (475 rey), Ah
met Rza Bey (427 rey), Vitali Faraci Elendi (461 rey), Hallayan Efendi (455
rey), Ahmet Nesimi Bey (425 rey), Kirkor Zhrap Efendi (392 rey), Konstatin
Konstantinidi Elendi (369 rey), Hseyin Cahid Bey (354 rey), Kozmidi Elendi
(340 rey) -istanbul seimine itirak eden ikinci semen says 612'dir- stan
bul'da seim ehliyetine sahip Osmanl vatandalarnn says yle tespit edil
mitir: (slm: 155.566; Rum: 41.298; Ermeni: 17.273, Musevi: 6.348; Katolik:
554; Sryani: 187) -Bunlar arasnda 55.000 vatanda askeri vazifelerini ila et
mekte olduklarndan, ancak 10 meb'us karlabilmitir- stanbul seimleri hak
knda daha fazla bilgi iin Tanin, 1, 10, 1.1, 12 Knun-] evvel 1324 tarihli sayla
rna baklabilir. Ancak bk. R.E. Kou, Trkiye'de Seimin Tarihi (Tarih Dn
yas, cilt 1, 1950, No. 5, s. 179-183).
23 Hrriyet ve tilf Frkasna ait aklamalara baklmaldr. (Bk. kinci Kesim).
24 Agh Srr Levend, Itlihad ve Terakki Kongreleri, (Memleket, 16 Aralk
1947, s. 2).
59
Bu bakmdan ana izgi zerinde saptamalara giriilmitir:

- Gizli Cemiyet'ten ak bir siyasal partiye gei;
- oulcu (ve ok partili) bir rejimden teki (ve tek partili) bir
rejime gei.
- Osmanlc ve "ttihad- Anasr"c (mparatorluu oluturan et
nik unsurlar kaynatrc) bir ideolojiden, milliyeti (Trk) ve
laik bir platforma gei.
Kongreden kongreye bu konular tartma hatta blnme (hizipleme) yaratm ve doal olarak devletin politikasn da etkilemitir.
1908-1918 dneminde ttihat ve Terakki'nin dokuz kongresi toplanmtr: Genellikle Austos-Ekim aylarnda toplanan bu kongrelerden, 1324 (1908), 1325 (1909), 1326 (1910), 1327 (1911)
kongreleri gizli olarak Selanik'te; 1328 (1912), 1329 (1913), 1332
(1916), 1333 (1917) ve son kongre olup fesih kararnn alnd
1334 (1918) kongresi de stanbul'da toplanmlardr.
1908 (1324) Kongresi: Gizli toplanan bu kongre nedeniyle baz
Rum gazeteleri Cemiyet'in daldn iddia etmilerdir. Fakat haber
yalanlanmtr.25 Kongre yaynlad 13 maddelik kararlarnda Cemiyet'in fr kalas tn iln etmitir (Bk. Belge 10, s. 63). Bununla beraber Cemiyet-Frka ilikilerine tam bir aklk getirilememitir. 26
,1909 (1325) Kongresi: Bu kongre muhalefetin srarla belirttii
"cemiyet oligarisi", "askerlerin siyasetle itigali (uramalar)" gibi
sorunlar zerinde durmutur.27 Cemiyet'in siyasal alandan ekildiini ve halkn ykseltilmesi iin kulpleri araclyla alacan
aklamtr.28 Ayrca siyasal programda deiiklikler yaplm (Bk.
Belge 13, s. 81) ve bir dahili nizamname oluturulmutur (Bk. Belge 13, s. 80) Bu kongre de gizli olarak Selanik'te yaplmtr.
1910 (1326) Kongresi: Kongre beyannamesinde de temel sorun
olan Frka-Cemiyet ikilii zerinde durulmu 29 ve muhalefetin
sulamalar cevaplandrlmtr.30
25 Tani, 26 Tern-i sni 1324.
26 Kongreye ilikin daha geni bilgi iin bk. Gazete 1324, Say 14, 16, 17 - ura-y mmet 1324, Say 136, 139, 140 - Sabah 1324, Say 6796, 6825 - Hukuk- Umumiye 1324, Say 10.
27 Hseyin Cahit, Selanik Kongresi Mnasebetiyle (Tanin, 13 Terin-i evvel
1325), Askerler ve Cemiyet (Tanin 25 Terin-i evvel 1325).
28 Hseyin Cahit, Cemiyetin Kulpleri (Tanin, 14 Eyll 1325).
29 A. Srr Levcnd, A.g.e.
30 Cemiyet'in hukuken "amme menfaatine hadim" (kamu yararn gzeten) bir r60
1911 (1327) Kongresi: ttihat ve Terakki'nin ilk "hararetli ve tartmal"31 kongresi mparatorluun ok alkantl bir dneminde yaplmtr.32 erde brahim Hakk Paa Kabinesine muhalefet var gcyle yklenmekte, darda Trablusgarb Sava olumsuz biimde gelimektedir. Kongre talyanlarn saldrganl hakkndaki dncelerini bir beyanname ile kamuoyuna duyurmu, 33 hizip sorununu zmlemi34 ve adem-i merkeziyet sorunu karsnda ak bir tavr almtr. Kanun- Esasi hakkndaki deiiklie de bu kongrede karar
verilmitir. Merkez-i Umum yelerinin saysnn yediden on ikiye
ykseltildii bu toplantya Mebusan ve Ayan Meclislerinden Frka'y
temsil eden delegeler gnderilmitir. Bu da kongrenin Frka'ya deil,
Cemiyet'e ati olduunu ve bu kuruluun nemini vurgulayan bir
gstergedir,35 kongre toplantsn sona erdirdiinde muhaliflere kar
ok sert bir beyanname yaynlamtr.36 Cemiyet-Frka ilikileri de
kararlarda ele alnmtr.37 Cemiyet'ten ve Frka'dan istifalar artan bir
ekilde devam etmektedir (Bk. Belge 24, s. 124).
gt haline dntrlmesi Sura-y Devlete de onanmtr (Bk. "Le Comit", Le
Moniteur Oriental, 17 Mart 1910, s. 1). Bylece Cemiyet, muhalefetin sulamalarn cevaplandrm olmaktadr.
31 A. Srr Levend, A.g.e.
32 Bilgi iin bk. Tanin, 12, 22, 29 Austos; 4, 14, 18, 21, 23, 24 Eyll; 1, 3 Terin-
evvel 1327, Yeni kdam, 1327, Say 408. Tanin'in Tarihe-i Siyasisi, 1 Mart
1328 tarihli sayya ek, Salnme-i Servet-i Fnn, 1328, s. 238-40.
33 Beyannameden baz blmler aadaki gibidir:
"Biz insaniyetin u pek eski olan "hak kavinindir" dsturuna "hak daima ykse lir ve kuvveti ezer" dsturu ile mukabele edecek ve bize ahlk ve medeniyet
vermek isteyenlere hakka tecavzn skut (susmakla) geitirilemeyeceini anlatacak bir mevkide bulunuyoruz ve bu mevki btn efrad- Osmaniyeye tarihin
muhakeme edecei bir vazife tahmil ediyor... Osmanl milleti Merutiyetten
sonra pek feci hadiseler karsnda bulundu... urad btn mevanie ramen
vesait-i mevcudesinin verdii imkndan fazla bir kuvvetle yrd. Halbuki, u
takip ettiimiz yolda Avrupa bize daima muin ve zahir olacan sylerken, biz
de arkta bir unsur-u sulh ve msalemet olmaya alrken gnn birinde gryoruz ki, bizim hrmet ve taziz ettiimiz esaslar paralamak isteyen ve nikab-
hrriyet ve medeniyet altnda yaayan bir milletin hcum-u vahiyanesi karsnda bulunuyoruz". (Tanin, 23 Eyll 1327).
34 Salnme-i Servet-i Fnn, 1328.
35 Kongrede okunan Merkez-i Umumi Raporu zeti iin bk. Tanin, 27-30 Eyll
1327, Salnme-i Servet-i Fnn 1328, s. 234-40. Kongrenin nemi nedeniyle
Krkkilise Meb'usu Emrullah Elendi bir izahname yazm ve siyasi program
aklamtr.
36 Tanin, 23 Terin-i sni 1327.
37 Kongrede okunan rapordan: "Filhakika Cemiyet inklb- siyasinin ilk adm
61
1912 (1328) Kongresi: ttihat ve Terakki'nin muhalefete getii

dnemdeki bu kongre ayn zamanda stanbul'da yaplan ilk kongresidir.38 Daha kongre toplanmadan Cemiyet'in liderleri hkme
tin kendilerine ynelttii tehditler karsnda gayr- meru aralara
bavurmayacaklarn aklamlardr.39 Kongrede yine Cemiyet-Frka ikilii sorunlar zerinde durulmu, fesih zerine genel seimle
re gidilip gidilmeyecei konusu tartlmtr.40
1913 (1329) Kongresi: ttihat ve Terakki'nin iktidar bir tek parti
biiminde ele ald ve muhalefeti susturduu dneme rastlayan bu
kongrede Cemiyet'in kesin olarak siyasal partiye dnt yeni
program ve nizamnamenin birinci maddesinde aklanmtr (Bk.
Belge 17, s. 106, Belge 18, s. 110). Gene yaplan bir deiiklikle
Frka bir Genel Bakan (Reis-i Umum) ve yardmcsna (Vekil-i
Umum) sahip olmutur.
1916 (1332) Kongresi: Frka iki sene (1914 ve 1915) kongre yapamamtr. Buna neden olarak Birinci Dnya Harbi'nin balamas
ve anakkale Harbi gsterilmitir.41 ttihat ve Terakki muhalefetsiz
bir Meclis ile lkeyi ynetmektedir. deolojisinde hayli deime olmutur. Osmanlc ve ittihad- anasr'c niteliini terkederek Trk
ve Milliyeti nitelik egemen olmutur. Kongre raporu Frka'mn
faaliyetlerini yanstmaktan ok hkmetin siyasetini meru gstermeye alan bir metindir (Bk. Belge 20, s. 120). Kongre nizamnamede eitli deiiklikler yapmtr (Bk. Belge 19, s. 118).
Siyasal programda yaplan deiiklikler ok nemlidir. nce din
ve er' mahkemeler birbirinden ayrlm, hukuk ve adalet rgt
olan iln- merutiyete muvaffak olduktan sonra bu inklbn hiss- tarihiyi ik mal etmeksizin mtun-u kanuniye eklinde tebellrn Meclis-i Meb'usandaki
ekseriyetine ve bu kanunlarn phesiz ki ruh-u inklba tevfikan tatbikini de o
ekseriyetin mutemedi olan kabineye tevdi eyledi" (Tanin, 27 Eyll 1327, s. 3.
38 Fazla bilgi iin bk. Tanin, 1328 Eyll ay saylar. Tanzimat, 1327, No. 328,
329, 342, 348, 349. flam, 1328, No. 103-287, Hak, 1328, No. 147.
39 Talt Bcy'in Selanik'te Havas Ajans muhabirine verdii demeten: "Aleyhimizde
bulunmakta olan ussat resasmdan bazlar ile Makedonya'da bulunan zabitandan bir ou birlikte hkmet aleyhine hareket etmek iin bize mracaat ettiler.
Biz bu teklifi sret-i kat'iyede reddettik. Memleketi prononiyamentoya (askeri
ihtill) kar prononiyamento ile harekete sevkedeceinden dolay ne ordunun
mdahalesini arzu etmekteyiz, ne de bir ihtill yapmak fikrindeyiz." (Tanin, 15
Austos 1328, s. 3).
40 Mustafa Ragp (Esatl), ttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi, stanbul,
1933, s. 216.
41 Tanin, 16 Eyll 1332.
62
alannda laiklik ilkesi kabul edilmitir.42 Sosyal yardm, salk ilerine nem verilmi, mill iktisad gelitirecek nlemler alnmas ve
kurumlar oluturulmas kararlatrlmtr.
1917 (1333) Kongresi: ttihat ve Terakki'nin Mtareke'den nceki
bu son kongresi, harbin zafer yllar iinde yaplmtr. Rus arl'nn kmesi imparatorluk kamuoyunda olumlu etkiler dour mutur. Kongre raporunda sava dneminin korkun artlarna
ramen senelik programn tamamen uyguland, belirtilen amalara doru ilerlendii vurgulanmaktadr (Bk. Belge 20, s. 120). 1918
Kongresine Mtareke dneminde deinilecektir (Bk. Cilt II).
5. ttihat ve Terakki'nin Yaps ve
Yapsal Sorunlar
Frka ok geni ve birbiriyle farkl zlemleri olan gruplar bir
at altnda tuttuundan trde (homogen) bir yapya sahip olamam ve Hizb-i Cedit ad altnda sa, (Bk. Belge 15, s. 100) Hizb-i
Terakki adyla sol kanatlara sahip olmutur. 43 Ancak, bunlardan
belirgin olannn sa kanat olduunu belirtmek gerekir. Bu gruplarn yava yava Frka'dan ayrlmas ile Frka zledii yapya kavumutur.
ttihat ve Terakki'nin en nemli yapsal sorunu Frka-Cemiyet
ayrl ve bunun dourduu problemler olmutur. ttihat ve Terakki'nin bir parti mi, yoksa bir cemiyet mi olduu sorusu yalnzca
muhaliflerini deil, ayn zamanda kendi yelerini de uratran bir
42 A.F Trkgeldi de bu durumu kantlayan bir gzlemini nakletmektedir. Sultan
Read'n ameliyat dolaysyla Vkel, it Kk'nde toplanmlardr. "Bu esnada
eyhlislm Hayri Elendi ile Enver Paa arasnda hafif bir mnakaa ceeyan etti.
Enver Paa Makam- Meihatn kaza ilerle itigal ederek lslmiyeti il edecek
hususta hasr- egal eylemesi daha laideli olacan sylemesi ile Hayri Efendi'nin
can skld. Marnileyh "Bu fikir hep Trklerin eser-i ilkaatdr" diye Enver
Paa'ya mnfeilnc mukabelede bulundu (Grp ittiklerim, s. 132).
43 Jn Trk (1 Mays 1327), bu grubun u yedi meb'ustan mrekkep olduunu
bildirmekledir: Cami (Fizan), Ferit (Ktahya), Mustafa Arif (Krkkilise), Mahir
Sait (Ankara), Dr. Rza Tevlik (Edirne), Kasm Zeynel Efendi (Cide), Dr. Rza
Nur (Sinop). Bu frka hakknda fazla malmata sahip deiliz. Bizzat Sayn Mus
tafa Arif Deymer tarafndan bize verilen ve "Meclis-i Mebusan- Osmani'de Terakkiperveran Frkasnn siyasi program" baln tayan bir metnin bu gruba
ait olmas olasl kuvvetlidir. 18 maddelik programn 11. maddesinde "amele
ile sermayedarlarn mnasebat- mtekabilesine mteallik ahkm- kanuniye
vaz' teklif olunacaktr" ilkesi vardr. Frkann "sol" olarak nitelendirilmesi iin
srf bu maddeyle yetinmek yeterli bir neden saylamaz. Ayrca Frka adem-i mer
keziyet esasna da eilim gstermektedir (madde 15).
63
konudur.44 Bir sre hem Cemiyet ve hem de Frka olduu belirtilmitir. Bu dnemde Cemiyet'in rolnn ne olduu en ok tartlan
sorun olmutur.45
Bir yandan, kendilerine kutsallk salanan Cemiyet sfatndan
vazgememe arzusu,46 te yandan "Avrupai bir siyasal parti" olmak
istedii gibi iki eliik ama, rgt yelerini uzun sre uratrmtr.47 Nihayet 1913 kongresi sonucunda bu ikilik ortadan kaldrlm, ttihat ve Terakki yalnzca bir siyasal parti (frka) olduunu
iln etmitir.
rgtsel yaps ise u ekilde olumutur:
a. Genel Bakann ynetiminde Meclis-i Umum (Genel Meclis),
b. Yasama ileri dndaki rgt ile megul ve Ktib-i Umum
(Genel sekreter) ynetimindeki Merkez-Umum (Genel Mer
kez),
c. Yasama Meclisi ileriyle uraan ve bir Vekil-i Umum yne
timinde toplanan Kalem-i Umum,
d. Merkez ve bal ksmlara ait sancak tekilt (bir Ktib-i
Mes'ul ynetiminde bir Hey'et-i Merkeziye),
e. Kongreler,
f. Kulpler,
. zellii nedeniyle stanbul Tekilt (Bk. Belge 18, s. 110).
ada bir siyasal partiye kolaylkla uydurulabilecek bu dzenleme
1916 kongresinde baz ufak deiikliklere uratlm ve Mer-kez-i
Umumi'nin grevi ve yetkilerine aklk getirilmitir (Bk. Belge 19,
s. 118). 1917 kongresi bu yapda herhangi bir deiiklik
yapmadna gre siyasal yaamnda ttihat ve Terakki bu zelliini
srdrmtr.
44 Hseyin Cahit, Frkada, (Tanin, 15 Knun- evvel 1326) mer Naci Bey aradaki
ilikiyi u ekilde anlatmaktadr: 1- Cemiyet ve tekilt (Merkez-i Umumi, Ku
lpler ve Kongreleri). 2- Milletin arzularn temsil eden ounluk frkas (Meclisdeki meb'uslar). 3- Bu frkann itimadn alm olan hkmet. (Tanin, 5 Ma
ys 1327).
45 Muhaliflere gre meb'uslar ve frka, Cemiyet'in "otomat"ndan baka bir ey
deildir. Bu sorun zerinde yukarda durulmutur.
46 Hseyin Cahit, Cemiyet ve Frka (Tanin, 31 Mart 1325'de bu eilim
gzlenebilmektedir).
47 Hseyin Cahit, Meclis-i Mebusanda (Tanin, 20 Knun- evvel 1326) ve ve
Ekseriyet, Ekalliyet (Tanin, 3 Nisan 1327).
64
6. ttihat ve Terakki ve Basn

Merutiyet'in ilnndan sonra bir sre tm basn organlar Cemiyet'e methiyeler dzmler, onu gklere karmlardr. Eski dnemin nde gelen yayn organlar kdam ve Sabah ile islamc cephenin grlerini dile getiren Srat-el Mstakim de bunlar arasndadr.48 Ancak bir sre sonra siyasal alanda olduu gibi basm alannda
da gruplama balamtr.
Dorudan Cemiyet'e ait ve bal gazeteler olarak, Selanik'te kan, ttihat ve Terakki, Hrriyet, Rumeli ve stanbul'da yaynlanan
Tann ile,49 ra-y mmet belirtilebilir.
Tasvir-i Efkr, Tercman- Hakikat, gazeteleri bamsz fakat Frka'nn destekisi durumundadrlar. stikll, Hak, Hdisat, Vakit gibi
gazeteler ise Frka'ya eilimlidirler. Mizah gazeteleri iinde Kalem,
Karagz ve Haftalk ra-y mmet ve Trklere ait yayn organlarndan Trk Yurdu, Yeni Mecmua, slm Mecmuas Frka'y desteklemektedirler.
48 Srat- Mstakim, 1327, No. 162, s. 91-92.
49 Tanin'in ilk says 19 Temmuz 1324 (1 Austos 1908) de neredilmitir. Messisleri Hseyin Kzm Bey (Mdr), Hseyin Cahid Bey (Bamuharrir), Tevfik
Fikret Bey (Mes'ul mdr). Bu saynn 3. sayfasnda u "ihtar" okunmaktadr:
"Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin mrevvic-i efkr olmak zere (ura-y
mmet) namiyle derdest-i intiar butunan gazete neredilinceye kadar Cemiyet'in tebligat gazetemiz vastasyla vukua gelecektir. Gazetemizle neredilme
yen tebligat muteber deildir". -1 ubat 1324 ve 194 sayl TanhVde Hseyin
Kzm ve Tevfik Fikret Beylerin ayrldklar, imtiyazn Hseyin Cahid Bey nam
na tashihi zmnnda Dahiliye Nezaretine mracaat olunduu bildirilmektedir
-Tanin idaresi 1909 senesinde "Tanin Gazetesi Anonim irketi" haline getiril
mitir (Nizamnamesi iin bk. 11 Terin-i sni 1325, s. 1)- Gazete sk sk Cemi
yet ve Frka ile mnasebetini aklamtr. Gazetenin hayat ile Cemiyet'in hayat
arasndaki intibak 1328 (1912) senesinde Meclis-i Mebusann Gazi Ahmed
Muhtar Paa kabinesi taralndan feshini mteakip Tanin'in 28 Temmuz 1328 sa
ysnn ba tarafnda byk puntolu u iln da okunmaktadr:
Karilerimize (Okuyucularmza)
Zde-i Merutiyet olan Tann ihtiyar- tatil ediyor. Vatann ncadele-i kalemiyeyc ihtiyac olduunu grerek tatilimi yarm braktm, memleketime
kotum. Halbuki stanbul'a geldim, anladm ve Tanin'i muvakkaten kapamaya karar verdim.
Hseyin Cahid
Tanin 8 Austos 1328'de tekrar yaynlanmaya balam ve hrriyetsiz bulduu
havay tekrar yayma balamak iin bir inklp devri saymtr. Tanin btn kuvvetiyle Cemiyet ve Frka'ya bal kalm, ttihat ileri gelenlerden Hseyin Cahit, Babanzde smail Hakk, Muhittin (Birgen) gibi yazarlara sahip olmu bir
gazete olarak grlmekledir.
65
Muhalefet bunlarn yan sra Sabah\ da Cemiyet taraftar gazeteler arasnda grmektedir ve Zat- hne'ye Tann ile birlikte yalnz
bu gazetenin okutulmasndan ikyet etmektedir. 50 Ayrca Frka'nm mcadelesini destekleyen Bomba, Sng, Silh gibi gazetelere de iaret etmek gerekir.
7. ttihat ve Terakki'nin Toplumsal, Kltrel ve

Ekonomik Alanlardaki almalar
Toplumsal ve Kltrel Alanda
Bu alanda Frka'nn milliyetilik-garplk ilkelerini uygulamaya
alt grlmektedir. Darlfnun "Muhtariyet"i (zerklii), 51
eitim alanndaki eitli modernletirme abalar, yalnzca din ileriyle uraacak ve laik eitime mdahale etmeyerek "Dar-l-hikmet-i slmiye'nin kuruluu", 52 kadn sorununun bir kltr olay
olarak ele alnmas,53 Mill Ktphane, Mill Hazine-i Evrak (Ariv),
Mill Musiki, Mill Filmcilik, Mill Corafya Cemiyeti ve Turizm ile
ilgili eitli kurumlar ve hareketler bu konuya rnek olarak
gsterilebilir.54
Bat takviminin kanunlatrlmasnn da adalama alannda ki uygulamalar arasnda nemli bir yer tuttuunu belirtmek gerekir.55
50 Bu iddia Dersim Meb'usu Ltfi Fikri Bey taralndan Meb'usann 1327 senesi 27.
oturumunda ileri srlmtr ve Sadrzam Sait ve Bahriye Nzn Huril Paa'lar tarafndan reddedilmitir (Tanin, 5 Knun- evvel 1327).
51 Maarif-i Umumiye Kanunu Lyihas Hakknda zahat (Tanin, 15 Knun-i
sni 1334).
52 Tanin, 5 ubat 1334, No. 21, 22, 36, 39, Sebilrread, 1334, No. 364. Kurum,
12 Austos 1334 tarihinde almtr.
53 Cemiyetler blmndeki "Kadn Cemiyetleri" blmne baklmaldr. (Bk.
nc Blm)
54 Milli Ktphaneye Doru (Tanin, 4 Temmuz 1333). (Ayn gazete 6 ve 14 Tem
muz saylarnda Eskiehir ve Konya'da Milli Ktphaneler kurulduu havadisle
rini neretmektedir) -Harp Hazine-i Evrak- Milli Hazine-i Evrak (Tanin, 13
ve 15 Temmuz 1333) - K.., Milli Tarih Hakknda, (Tanin, 20 Knun- evvel
1333) -M.M., Milli Musiki (Tanin, seri makale 18, 21, 22, 27 Haziran 1333)
-Trk Milletinde Musikinin hyas (Tanin, 3 Mart 1332) -Memleketimizi Ta
ntmak in (Tanin, 20 Temmuz ve 8 Austos 1332) -Sinemalar ve Milli Sine
ma, (Tanin, 3 Terin-i evvel 1333, s. 3).
55 Kanunun metni iin bk. Tanin, 17-18 Knun- sni 1332.
66
Frka'nm, Cemiyet ile olan ilikilerinden sz ederken Cemiyet'in

Dahil Nizmnmesi gereince eitli -siyaset d- faaliyetlerde
bulunmay amalad belirtilmiti. Bu alanda, Trk Gc gibi spor
dernekleri,56 Trk Oca gibi milliyeti ideolojik kltr dernei, 57
parasz salk hizmetleri yapan, eitici dersler veren kulplerinden
bahsetmek mmkndr.58
Ayrca "Mdafaa-i Milliye", "Donanma", "Himaye-i Etfal" (ocuk Esirgeme) ve daha evvel kurulmu olan "Hill-i Ahmer" (Kzlay) gibi hayr ve yardm cemiyetlerinin de frkann patronaj altna
girdiini belirtmek gerekir.
1913 ylnda kurulmu olan Tekilt- Mahsusa farkl nitelie sahip, gizli alan bir haber alma ve yaylma kurumu olmutur.
Ekonomik Alanda
Frka temel doktrini olan milliyetilik gereince bir "Mill ktisat" siyaseti gtmeye almtr.59 Bu alanda bir yandan "yerli mal
kullanma", "kooperatifilik" gibi ideolojik boyutu ar basan eylemler' yaplrken te yandan mill bir banka olarak "tibar- Mill
Bankas"nn kurulmas salanm 60 ve ekonomik alandaki dernekler
desteklenmitir.61
56 Bu konuda Cemiyetler blmne baklmaldr.

57 Bu konuda da Cemiyetler blmne baklmaldr.
58 Krkkilise, skdar, Topkap, Kasmpaa, Fatih, ehzadeba ttihat ve Terakki Ku
lplerinin faaliyetlerini bildiren ilnlar bu bakmdan rnek olarak alnabilirler (Ye
ni Tanin, 23 ve 26 Knun- evvel 1325, s. 3, Tanin, 6 Knun- evvel 1328, s. 3).
59 Bu konuda bk. Zafer Toprak, Trkiye'de "Milli iktisat" 1908-1918 (Eser tama
men bu konuya ayrlmtr).
60 Bu konuda u yazlara bk. Milli Banka - ktisadi Uyanklk - Milli Banka Neler
Yapacak? - Milli Bankann mtiyazat - Gazetelerin Mtalati - tibar- Milli
Bankas - Milli Banka Mdr ile Mlakat - Bir Ecnebinin Fikirleri - ktisa
di Cihad - Yeni Hayat - Korkak Zenginler ve Milli Tc$cbbsat (Timin, , 5, 8,
14, 17, 21, 27 Terin-i sni, 15 Nisan, 30 Mays, 7 Knun- suni, 6, 10 ubat 1333).
61 Bankann kurulmasna ait kanun 21 Knun- sni 1332 (1916) tarihinde kabul
edilmi, nizamnamesi yaynlanan bu kurum (Tanin, 6 Kanr- sni 1332, s. > ),
20 Knun- sni 1917'de faaliyete balamtr. Sermayesi I milyon Osmanl lira
sdr ve beheri 10 Osmanl liralk drt yz bin hisseye ayrlm bir anonim irket
olan bankann hisse senetlerine "Yalnz Osmanl teb'alannn kayclolaca" tasrih
edilmitir (Tanin, 11 Terin-i sni ve 7 Knun- sni 1332). Muvakkat Meclis-i
dare azalar arasnda Cavid, Hseyin Cahid, Badat Mcb'usu Sason Elendi, Tc
cardan Mehmet Abud Tevlk, Osmanl Sigortalar Mdr Mahmud, sabk Tica
ret Mstear eref Beyler bulunmaktadr (Tanin, 28 Knun- evvel 1332).
67
Hukuk Alannda
ktidar olarak ttihat ve Terakki, yasal alanda ou laikleme temelinden hareket eden pek ok dzenleme yapmtr. 62 Bu alandaki
yenilikler 1917 kongresi raporunda ayrntlaryla saylmtr (Bk.
Belge 20, s. 120).
8. ttihat ve Terakki'nin Belli Bal Elemanlar 63
Yaklak on yl sreyle lkenin ynetimini elinde tutmu olan bir
partinin eleman ve taraftar saysnn ok fazla olaca kukusuzdur.
Bu alanda eitli snflamalar yapmak mmkndr. rnein, asker
kkenliler, siviller veya meclis ii-d eklinde ayrmlar yararl
olabilir. Meclis iinde ttihat ve Terakki'nin ileri gelen isimleri bata
belirtilmelidir. Yllar boyunca Merkez-i Umum yeliini yapanlar
zellikle belirtilmelidir:
Meclis iinde, Sadnzm Talt Paa, Sait Halim Paa, Babanzde
smail Hakk Bey, Seyit, Hac dil, smail Hakk, Hseyin Cahit Bey,
Hafz brahim Efendi, bir dneme kadar Ahmet Rza Bey saylabilir.
ttihat ve Terakki bakanlklarn srasyla u kimseler stlenmilerdir: Emndlah Efendi, Halil (Mentee) Bey, Talt Bey (Paa), Seyit Bey,
Sait Halim Paa ve Talt Paa.
Merkez-i Umum yelerine gelince, bu yeler kongrece seilmi,
genellikle u isimlerden olumutur: Ziya Bey (Gkalp), Mithat
kr (Bleda), mer Naci, Ahmet kr, Dr. Nazm, Enver, Talt
(Paa), Seyyit, Hac Adil, Cavit, Bahattin akir, (Kara) Kemal, Dr.
Rsuhi, Eyp Sabri (Akgl), Hseyin Cahit (Yaln) Bey, Hayri
Efendi. Bunlar arasnda deiik isimler azdr.
Bu isimler dnda Halil (Paa), (Kk) Talt Bey, Nuri Bey
(Paa), Ali Bahamba, eyhlislm Musa Kzm.
Ayrca Albay Hsamettin (Ertrk), Sleyman Askeri, Fuat (Bulca) gibi Tekilt- Mahsusa'clar da saymak gerekir.
Yine Emanoel Karaso, Hallayan Efendi gibi isimler de bu gruba
girerler.
62 Bunlar arasnda en bata, Dar-l-hikmet-i slmiye'nin kurulmas ve kaza kuvve

tinin dinilikten arndrlarak yalnzca Adliye Nezaretine balanmas, ayn sonu
tan tr "Mnakhat ve Mlarakat Kararnamesi" (Evlenme ve Boanma Karar
namesi) yaynlanmtr. Bk. Yeni Bir Kanun (Tanin, 29 Terin-i evvel 1333, Esbab- mucibe lyihas ve kanun metni iin bk. Tanin, 2-8 Terin-i sni 1333, s. 3).
63 Bilgilerin bir ksm rahmetli Mithat kr Bleda'dan alnmtr.
68
9. Frka'nn Sonu
Cemiyet-Frka yaplarn iice yaatmann bunalmlar ortamnda, ittihat ve Terakki on yla yakn iktidar yaamn 1. Dnya
Sava yenilgisiyle noktalamtr. Bu son ayn zamanda alt yz
yllk Osmanl mparatorluu'nun da sonu ve aln yazs olmutur.
Mondros Mtarekesi ile alacak dnemin daha balarnda ittihat
ve Terakki son kongresini yapmtr (14 Kasm 1918). Bu kongrede
kendini feshettiini iln eden ttihat ve Terakki tarihe kartn ve
yeni bir Frka'ya, Teceddt (yenilik anlamna) Frfeas'na dnt
kararn da almtr.
ittihat ve Terakki'nin tarihe kartn, yasal ynden iln etmesine ramen, ttihatlar kendilerine yeni yollar aramaya devam
etmilerdir.
Bu konu Mtareke dneminde ele alnacaktr (Bk. Cilt II).
69
Il
OSMANLI TTHAT VE TERAKK
CEMYETNE LKN BELGELER
BELGE 1 Osmanl ttihat ve Terakki

Cemiyeti'nin Nizamnamesi*
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti
Cemiyetin esbab- teekkl ve maksad
Madde 1 Hkmet-i hazirann adalet, msavat, hrriyet gibi hukuk-u
beeriyeyi ihll eden ve btn Osmanllar terakkiden men ile vatan ecnebi
yedd-i tasallut ve itizabma dren usul- idaresini slm ve Hristiyan vatandalarmz ikaz maksadiyle kadn ve erkek bilcmle Osmanllardan mrekkep, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti teekkl etmitir.
Madde 2 Cemiyetin maksad umumun menafiini tahlise almaktr,
arada milliyet, kavmiyyet, cinsiyyet, mezhep, taraftarlk yoktur. Aza reyinde
hr ve mstakildir. Menafi-i umumiyeden baka hi bir emir ile mukayyet
deildir.
Madde 3 - Cemiyetin vazifesi idare-i hazra-i hkmeti hukuk-u insaniyenin muhafz ve terakkiyat- medeniyenin menba olan usul- meverete
iade ve muhafaza-i hsn- ahlka, maarif-i umumiyetin terakkisine, alelumm insaniyet ve medeniyete hizmet etmek gibi umur-u nafiada bulunmaktr. Bu maksad- hayr icraya mani olanlara ve cemiyeti her gna tehlikeye
uratanlara vatan dman nazariyle baklacaktr.
Madde 4 Cemiyet nazarnda slle-i necibe-i Osmaniyenin makam- saltanat ve hilfette bekas mltezemdir; ancak er ve Kanun'a mugayir harektta bulunduklar ve usul- mevereti kabul ve hukuk-u beeriye ve medeniyeyi himaye etmedikleri halde haklarnda er'an ve kanunen lzm gelen
muamele icra edilecektir.
Madde 5 - Hkmet-i Osmaniyenin serbestiyet ve terakki taraftar bir hkmet-i dile halini kesbettikten sonra cemiyetimiz Devletin tamamiyet-i
(*) Bu program Saym Ahmet Bedevi Kuran taralndan Mahmut Cellettin Paa'nm
belgeleri arasnda el yazsyla yazlm olarak bulunmutur. Baslmamtr. Merhum Kuran'n tahminine gre Tbbiye-i ahane'de kurulan cemiyetle ilgilidir.
Bu tahmini ne zayflatc ne de glendirici nedenlere bugne dein rastlamadk. Durum bugn de tartmaya aktr.
Belgenin asl Trk nklp Tarihi Enstits Arivi'ne (Ankara) verilmitir. Belgenin sureti bize Saym Kuran tarafndan salanmtr.
70
mlkiye ve istiklliyesini, bakasiyle ner-i maarif, ve tezhib-i ahlk, tezyid-i

servet, teksir'i ticaret ve mamuriyet gibi vatan ve millete manen ve maddeten
naf her trl teebbsatta hkmete bitamamiha muavenet ve mzaheret
eylemeyi kendisine bir vazife-i mukaddese addeder.
Cemiyetin suret-i teekkl ve idaresi
Madde 6 Cemiyetin heyet-i idaresi bir reis ile drt azadan mrekkeptir
ve merkezi stanbul'dur, idare azas efrad- cemiyet arttka binde bir nisbetinde tezyit edilecektir.
Madde 7 - Cemiyetin tevess ve intiar halinde efrad tekessr eden beldelerde teshi-i muamelt iin bir reis ile ikier azadan mrekkep ve reislerinin mafevki vastasiyle istanbul meclis-i idaresine tabi ube meclis-i idaresi
tesis ve tekil edilecek ve her ube bulunduu beldenin ismiyle anlacaktr.
Madde 8 - Efradn isim ve cismi kendisini cemiyete ithal eden ile tiyzzikr iki zattan mada hi bir kimseye malm olmyacaktr. Cemiyet nazarnda
efradn hviyetleri madde-i tiyede beyan olunan numara usul vastasiyle
tayin edilecek ve byle her ferd mafevkiyle madununu ve dier mafevki olan
zattan baka kimseyi tammyacaktr. Efrad- aile her trl muamelt ve teklifat bu numaralar vastasiyle usul- teselsle tevfikan icra olunacaktr iki tarafn rey ve arzusiyle ve teminat- vicdaniye ile efrad- cemiyetin yekdierine
takdimi serbest braklmtr. nc zatn mafevkinin zerindeki zevattan
intihap olunmas tercih edilmelidir.
Madde 9 - stanbul Meclis-i idaresini terkip eden bir reis ile drt azann
her biri bir kol itibariyle efrad- cemiyet be kola munkasemdir. Her bir kol
derecesi reisten bed ile bir, iki, , drt, be rakamlariyle ifade ve her ferdin
hviyetini ra'ir olan numaras dahi mensup olduu kolun derecesi suret, o
kolda mevcut efradn kancs olduunu gsterir rakam mahre olan bir kesir ile tayin edilecektir. Mesel taksim beyz yirmibe numaras gibi
3/525.
Madde 10 - Usul- teselsl meclis-i idare tarafndan efrada, ve efrad canibinden meclis-i idareye ita-y malmat, icra-y teklifat iin mttehaz bir
usuldr. Her ferd meclis-i idareye arzedecei eyleri mafevkine bildirir. O da
kendi mafevkine syler ve bu suretle efradn meclise mteallik beyanatn
mafevkten mafevke, intikal suretiyle kol ve yahut az-y cemiyet ile mnasebeti olanlara ve anlardan meclise bildirebilir. Anlar da madununa beyan
eder, bu vehile meclisin efrada ait tebligat numara srasiyle mafevkten maduna intikal suretiyle vaki olur. Bir ferdin mafevki tabiri kendini cemiyete ithal eden zattr, madunu tabiri de kendisinin cemiyete ithal eyledii kimselerdir.
Meclis-i darenin suret-i teekkl
Madde 11 - Merkez meclis-i idaresi reis ve azas stanbul'da bulunan efrad- cemiyetin igzar ve gayyurlarndan intihap olunarak her biri bir kol
ba itibar olunmutur. Aza tezayt ettike kollar dahi taaddt eyleyecektir.
71
Madde 12 - Her kolda efrad- cemiyet teekkl ederek bunlar iinde

hsn- ahlk ve mezaya-y ilmiyesi cihetiyle mevcut meclis-i idare reis ve
azalarna laik bir kimse bulunduu tebeyyn ettii takdirde ve kendisi rza
gsterdii halde teselsl, tarikiyle ehliyet ve iktidar ahs tayin olunmakszn
yalnz hafiyen, meclis-i idareye bildirilecek ve aza-y meclis bunun evsaf-
memduhasn yine usul- teselsl ile cidden tahkik ve istikaf ederek istihkakna gre azal ayan grdkleri halde isterse ilerinden biri o zata yeri ni
terk ile azalktan kacak ve eer hi kimse rzasiyle yerini terk etmeyecek olur
ise beyinlerinde bir kur'a keide olunarak hangisine isabet ederse o zat ann
yerine ikame edilecek ve muahharen azann ekseriyet-i reyile reis intihap
olunacak ve bu misill mceddeden azala kabul olunan zat kaymaka m
bulunan azaln kol baln deruhte edecektir. Eer yerini terk eden lerden
biri ziyade ise yalnz bunlar arasnda kur'a keide edilecektir.
Madde 13 - Efrad- cemiyetten biri her ne iin olursa olsun bild- Osmaniye ve memalik-i saireden birinde ikametle teksir-i afrada muvaffak ve bu
efradn aded-i mikdar mnasibe bali olduu halde ol ferd reis olmak ve
ann Dersaadette bulunan malm-u zat vastasiyle stanbul meclis-i idaresine
merbut bulunmak zere bir ube tekiline mezundur.
Mcclis-i idarenin hukuk ve vezaifi
Madde 14 - Dersaadet Meclis-i idaresi haftada bir kere ve lzumu takdi rinde eyyam- gayr- nuayyenede itima ederek Cemiyete mteallik mzakeratta bulunacaktr. Meclis-i idarenin vazife-i asliyesi efrad beyninde az beynin
ekseriyet olmazsa hi bir ie karar vermiyecektir.
Madde 15 - Mecalis-i idare taht- idarelerinde bulunan efradn numarala
rn havi muntazam bir defter tutmaa mecbur olup her bir itimamda, iki
itima arasndaki mddet zarfnda cemiyete dahil olan zevatn numaralarn
bittayin kol beyi vastasiyle silsile esbabna tevzi ve defter-i mahsusuna kayd
edecektir. Cemiyetin esas defteri taht- emniyette bulunmak iin memalik-i
ecnebiyede bulunan ubelerden birine tevdi olunacaktr. Merkez-i idarede
defatir-..................1 bulunacaktr.
Madde 16 - Meclis-i idare varidat, ve masarifat m'ir mkemmel bir
leiter tutmaa ve bu defterde taht- idarelerinde bulunan efraddan aldklar
mebalii ayr ayr numara srasna kayd edecek, tediyat ve masarifat ve metalibat dahi muntazam irae eyliyecektir. Her ferd tediyatn mahall-i sarfn
sormaa mezundur.
Madde 17 - Tara meclis-i idareleri ibu iki maddede beyan olunduu
tarzda tutmu olduklar defterler mucibince ubesi efradnn numaralarn
ve tahsil ettikleri mebaliin yeknunu ve miktar- masarifi her ay bitamamiha stanbul merkez meclis-i idaresine bildirmee mecbur olacaktr. Mani zu hurunda aydan ziyade tehiri caiz olmayacaktr.
1 karlan surette bu kelime okunamamtr. 72
Madde 18 - Istanbul meclisi idaresi ise gerek Dersaadette ve gerek Tara

uabatmda mevcut olan efradn miktarn ve alelumum efraddan alman mebaliin yekniyle mfredatn ve masarifat- umumiyesini m'ir her ayda
bir kere Tara uabatiyle Dersaadette mevcut kollarn adedini mbeyyin bir
cetvel tanzim ve ubeleriyle kollarna tevzi edecek ie de bu tevzi ve taksim
hususunu meclis-i idarenin tayin ettii bir zamanda iptida edecektir. Muamell- maliyenin hsn- cereyanna medar olmak iin cemiyetin mhr-
resmisiylc memhur ilmhaberler verilecek ve cemiyetin gazetesi vastasiyle
iln- keyfiyet edilecektir.
Madde 19 - Tara mecalis-i idaresi Dcrsaadel Merkez Meclis-i idaresinin
vesait-i icraiyesidir.
Vezaifi: Evvel salifzzikr maddelerdeki ahkm, saniyen, bulunduu belde
dahilinde mlhakatnda efradn tekessr ve himayesine, salisen, gerek
memalik-i ecncbiyede ve gerek memalik-i Osmaniyenin bir cihetinde cemiyet nam ve hesabna tab ve nerolunacak gazete ve sair evrak ve
muharrerat- nafann bulunduu beldeye suhuletle ithali vesaitini istihsale
ve efrada tevzie, rabian Dersaadel Meclis-i idaresinin teklifatm ve verdii
malmat efrada itaya ve bilmukabele efradn menafi-i cemiyete muvafk olan
beyanatn bitamamiha Dersaadet Meclis-i idaresine i'ara, hamisen, fsul-u
atiyede mnderi mevaddan kendilerine ait vazaili ifaya, sdisen, ifa-y
vazaifte ilti-zan- srate mecbur olacaktr. Memalik-i ecnebiyede bulunan
ubeler fazla olarak frsat bulduka konferanslar vermekle de mkelleftirler.
Madde 20 - Dersaadet meclis-i idaresi her nevi umur-u mesalih-i cemiyetin
ve uabat meclis-i idaresiyle Dersaadette mevcut efradn mercii olup gerek
mrekkep olan azann biri taralndan ve gerek uabat mecali-i idaresiyle
Dersaadette bulunan efradn teklif veya ihbar edilen mevad iinde vatann
menafiine muvafk olan ve icraatnda klfet ve mahzur grlmiyen eyleri
kabul ve icrasn deruhte veya tebli edecek eer bu suretle vaki olan teklif
veya ihbar makasd ve menafi-i cemiyete muvafk olmakla beraber icrasnda
klfet ve mahzur olmad halde icra ve adem-i icras hakknda her trl htimalat pi-i nazara alarak karar ittihaz edecek badehu bu karar teselsle
levlikan r-y umumiye-i efrada, eer ubenin birinde icra olunacak olursa
yalnz o ubenin efradnn reyine, arz ve icras kolay olsun g olsun bil cmle mlhazat mevkii mzakere ve mavereye vazetmekten imtina etmeyecektir.
Madde 21 - Dersaadet meclis-i idaresi gerek Avrupa ve gerek heyet-i Osmaniye elkr zerine tesirat- nafia vcuda getirir neriyatta bulunabilecek
efradn kuvve-i kalcmiyeye malik olan en mmtazlarndan bir kan mnferiden veya metemian memalik-i ecnebiyeye izam ile cemiyetin mrevvic-i
efkr olmak zere gazete ve saire evrak karup intiar, uabat mecalis-i idaresiyle umum elrada ihbar ve memalik-i Osmaniyeye ithal ve efrada tevzi esbabna teebbs edecei gibi mmkn olduu halde dahil-i memlekette dahi
serbesti-i matbuatn istihsaline muvaffak oluncaya dein hafiyen byle gazete ve efrak- nafia ve sairenin nerini mteahhid olacaktr.
Madde 22 - Mecalis, idare-i hkmetin harici ve dahil ahvali hazra-i
73
siyasiye ve mlkiyesi hakknda dahil-i cemiyet olanlarn tenvir-i efkrna ve

tezyid-i gayret ve mesaisine hadim olacak malmat- mhimmeyi gerek bizzat ve gerek efrad vastasiyle istihsal eyledii halde teselslen umum efrada
arz ve ifham edecektir.
Madde 23 - Meclis-i idare cemiyet hususatmdan dolay taht- tevkife alnacak veya dier bir tehlikeye decek efrad- cemiyetin tahlis ve himayesine ve eer katiyen ittiham olunmu ise firarna ve tahlisine medar olacak vesait tedarik etmekle mkellef olduu gibi cemiyet efradnn her biri de vicdanen ve hamiyyeten bu vazife ile mkelleftir.
Madde 24 - Cemiyet hkmetin ahval-i namarziyesini istihbar ettike tedarik ve tensip edecei vastalarla iln- hakikat ederek efkr- umumiyeyi
ikaz ve bu gibi ahvalin men-i aresine gayret edecektir.
Efradn hukuk ve vezaifi ve cemiyete duhl eraiti
Madde 25 - Bir ferd cemiyete dahil olmak iin evvel, Osmanl, saniyen
kil ve reid olmak, slisen kabiliyet ve istidat, rbian hsn- ahlk ve haysiyet sahibi bulunmak, cebanet ve casusluk gibi redaet-i evsaf ile hret kazanmam olmak, hmisen cemiyetin makasdna mteallik ahvalde azm-
huls sahibi olmak, sdisen hrs ve tamah ve hava-y nefsaniyeye ve iraz-
ahsiyeye malup olmamak, sbian gayret ve kanaat sahibi olmak lzmdr.
Madde 26 - Dahil-i cemiyet olan bir ferd madde-i sabkada tadat olunan
evsaf ve eraiti tamamiyle cami olduuna mtemadi bir tecrbe ve tetkik-i
vicdan ve kanaat- kmile hasl etmedike hi bir ahs cemiyete ithal ve cemiyetin vcudundan haberdar etmiyecektir.
Madde 27 - Bir ferd mevad- sabkada beyan olunan erait dairesinde Cemiyete ithal eyledii zata Cemiyetin makasdna ihls ile hizmet edeceini ve
u nizamnamenin ahkmn tecavz etmiyeceine dair din veya namus, vicdan zerine bir yemin teklif edecek badettahlif ve mteselsilen kolbalardan alaca numaray kendisine verecek o numara-y kol ile Cemiyete duhln meclis-i idareye numarasiyle kayd olunarak badehu Cemiyetin nizamat- esasiyesini kendisine ita edecektir.
Madde 28 - Dersaadet veya uabat mecalis-i idaresinden birine mensup
olan bir ferd Dersaadetten veya ubesinin bulunduu beldeden hari bir mahalle gidecek olur ise madunu mafevkine takdim ve azimetini mafevki vastasiyle mensup olduu meclise ihbar etmee mecbur olacaktr. Byle tebdil-i
mekn eden kimse gidecei yerde Cemiyetin ubesi mevcut bulunduunu
tahkik edecek ve eer varsa arzu ettii halde anlara iltihak iin lzm gelen
vasaite mracaat eyliyecektir.
Madde 29 Her ferd Cemiyetin makasdna muvafk olmak artiyle her
trl teklifatta bulunmakta hr ise de icras hususunda Cemiyetin reyi melzumdur.
Madde 30 - Efrad- Cemiyetten her biri meclis-i idareden tahmil olunacak vezaif-i mmkineyi kabul ve icraya mkellef ise de esbab- mkule serdiyle bu vezaifi icradan istinkf ettii takdirde meclis-i idare beyaz olunacak
74
esbap ve mazereti mevki-i mzakereye vazedecek ve mkul grd halde o

ahs muaf tutacaktr. Aksi halde evamir-i Cemiyeti ila etmemi saylacandan ahidikenlik nazariyle baklacaktr ve Cemiyete verdii paray iade etmiyecektir.
Madde 31 - Cemiyetin tebligat ve muamelt mektum tutulacaktr. Efraddan biri Cemiyet mesailinden dolay taht- tevkile alnd takdirde dolaysiyle sebeb-i tevkifini Cemiyete bildirecektir.
Madde 32 - Cemiyet efrad nakden, kalemen, bedenen Cemiyete hizmetle
merref olup bu hizmetten birisini olsun ifa etmeyp Cemiyeti ifal
edenlere ve Cemiyetin parasn dolandranlara hain-i vatan muamelesi edilecektir.
Madde 33 - Cemiyetin heyet-i idare ve nezareti tahtnda bir sand olacak ve bu sandkta hi bir vakit bin kurutan fazla para bulundurulmyacakr. Varidatn fazlas heyet-i idarenin tensip edecei ubeler vatasiyle emaneten bir bankaya tevdi edilecektir. Cemiyete dahil olan her ferd bu sanda
mafevk, veya malm olan zat vatasiyle teahht ettii mebla her ay tediye
edecektir. Teahht, mteahhidin hal ve arzusuna gre tezyid ve tenkis olunabilecek ise de bu miktar gnde bir para hesabiyle senede dokuzbuuk kurutan aa olmyacaktr. Cemiyet namna her nevi iane kabul olunur.
Madde 34 - Makasd- Cemiyet urunda feda-y nefs edenlerin ailesi
muhtac- muavenet biriyse infak ve iaesi ve evltlarnn himayesi cemiyetin
en mukaddes vezaifinden addolunacak ve ibka-y namlarna allacaktr.
Madde 35 - Ktib-i hususinin sanda eminlik ve muhasiplik hizmetleri
hep meclis-i idare azalarna .................1 ise de ilerin kesret ve ehemmiyeti
ne gre Cemiyet arzu eyledii halde efrad- Cemiyetten emin olduu zevata
i grdrebilir.
Madde 36 - Cemolunan para evvel ner ve tamim-i hakayka, saniyen
Cemiyet yolunda feda-y nefs edenlerin ailesine, slisen teebbsat- Cemiyetin husul zmnnda evk ve tevik olunacak efrada, rabian umum efradca
tensip olunacak hususat- saireye sarf olunacaktr.
Madde 37 Osmanl Ittihad ve Terakki Cemiyetinde bulunan kadnlar
alelumum erkekler gibi ayn hukuka malik ve ayn vezaifle mkelleftirler.
Madde 38 - Cemiyetin muhaberat- mhimmesi iin hini hacette kullanlmak zere bir ifresi mevcut olup bu ifre her ubede bulunacaktr. Miftah her ube arasnda baka bulunmak ve her ferd beyninde ind olarak anahtar kullanlmak mmkndr.
Madde 39 - bu kavanin-i esasiye husul- maksada dein meriylicra tutulacak yalnz icab- maslahat ve ilcaat- zamana gre tadiltn icras ekseriyet-i ra husulnde tecviz olunacaktr.
1 Bu kelime okmamamtr.
75
BELGE 2
Osmanl ttihad ve Terakki Cemyeti'nin lk Beyannamesi*
Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti
Mslmanlar ve ey sevgili vatandalarmz Trkler!
Ermeniler devletimizin en byk makam olan ve btn Avrupallarca tannan, hrmet gren Babliyi basmaa kadar cr'et ettiler. Payitahtmz sarstlar. Ermeni vatandalarmzn bu kstahane hareketleri mucib-i teessfmzdr; lkin hakikatte zulm, istibdat ve idaresizlik, bu mucib-i teessr ve
teessf hdiseleri dourmaktadr. Biz Trkler de umum Osmanllar gibi bu
mstebid hkmetten slhat ve hrriyet isteriz. Cemiyetimiz bu maksadla
alyor. Biz bugn Ermenileri tedibe alacamza idaresizliin, zulm ve
istibdadn merkezi olan Babliyi, eyhlislm Kapsn, Yldz basarak bu
daireleri mstebidlerin bana ykalm; el ele verelim, toplanalm, oalahm.
Bizim de hrriyete, serbestiye k ve mstahak olduumuzu lem-i medeniyete gsterelim.
Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti
BELGE 3
Birinci Jn Trk Kongresini (1902) Takiben Paris'te
Kurulan "Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti"
Nizamname Esasisi**
Madde 1 - Vatan ve milletin selmet ve saadetini isteyen Osmanl vatanperverleri tarafndan "Terakki ve ttihad Cemiyeti" namiyle daim bir cemiyet-i siyasiye-i Osmaniye tekil olunmutur.
Maksad- Cemiyet
Madde 2 - Her hususta sebeb-i muvaffakiyet olan ahlk- hasene-yi milliyeyi takviye, ulm-u maarif ve terakkiyat- medeniye-yi hazray, adt- Kavmiyc ve ihtiyacat- mevkiyemize tatbiken memalik-i Osmaniye'de ner- tamime almak;
(*) Ermeni Komitelerinin buhran yaratc eylemlerine kar organize bir akslamelin ifadesi olan bu belge u eserden alnmtr: Dr. 1. Temo, ttihad ve Terakki
Cemiyetinin Teekkl ve Hidemat- Vataniye ve nklb- Milliye Dair Hatratm (Romanya, Mecidiye 1948, s. 48).
(**) Msr'da 1323 (1907) senesinde baslan nshann ayndr, istanbul Belediye Ktphanesi'ndeki aslndan alnmtr. Bu programn temininde arkadamz Avukat Reit lker'in yardmndan faydalanm bulunmaktayz.
76
Madde 3 - Osmanl anasr- muhtelifesi arasnda ihtisasat- vatanperverane

ve insaniyetkraneden mtevellid bir ittihad- samim vcuda getirmek, vatann terakki ve itilsna Osmanllar elbirliiyle almaa sevk ve tevik etmek;
Madde 4 - Devlet-i Aliye-i Osmaniyenin istikll-i siyas ve tamami-i mlkiyesini muhafaza ile iade ve idame-i satvet ve evketine gayret etmek;
Madde 5 - Hukuk ve servet-i milliyeyi mdafaa, Hanedan- Osman makam- hilfet ve saltanat- seniyede kalmak zere idare-i keyfiye ve mstebide-i hazirann bir idare-i mes'ude-yi dileye inklbna, 8 Zilhicce 1293 tarihli Kanun-i Esasi'nin tatbik-i ahkm ile islhat- umumiye icrasna sy
eylemektir.
Tekilt- Cemiyet
Madde 6 Bilteirik-i cins ve mezhep, kadn ve erkek bilcmle Osmanllar
cemiyete aza olabilirler. Azala duhl iin kil ve reid ve ahlk- hasene sahibi olmak ve mazisi temiz bulunmak arttr.
Madde 7 Her aza cemiyete hin-i duhlnde "nizamname-i cemiyeti kabul ettiine ve muktezasn hsn- ifa edeceine" dini ve namusu zerine yemin edecektir. Nizamname-i esasye muhalif harekette bulunanlar, cemiyetten ihra edilecektir.
ubeler
Madde 8 - Aza-y cemiyet mmkn olabilecek her yerde bir ube tesisine
ve tercihen yerliden olmak zere bir ube heyeti intihabna y edecektir. Her
ube bulunduu mahallin ismiyle ydolunur.
Madde 9 - Cemiyetin nizamname-i esasisini kabul eden her ube kendi nizamname-i dahilisini heyet-i merkeziyete temhir ettirdikten sonra cemiyete
iltihak etmi olur.
Madde 10 - ubeler idare-i dahiliye ve mahalliyelerinde serbesttirler. Fakat
umum-u cemiyete mteallik her eyi bil ifatay vakit heyet-i merkeziyeye ihbara ve umur-u mhimmede mezkr heyetin rey'ini istihsale mecburdurlar.
Madde 11 Her ube varidatnn lakal nsfn heyet-i merkeziyeye gnderecek, geri kalan ksmyla ube umurunu idare edecektir.
Madde 12 - Her ube, umur-u dahiliyesini idareye kfi bdsesi olduu takdirde lzum grrse, bilcmle esbab-i maiet vesairesi ube tarafndan temin
olunmak zere, heyet-i merkeziyeye bir aza intihap ve ibraz edebilecektir.
Madde 13 - ubeler gnderecekleri meb'uslarn hviyetini kabl-el i'zm
heyet-i merkeziyeye ihbar ile onun reyini istifsara mecburdurlar.
Heyet-i Merkeziye
Madde 14 - uabatn merkez ve mercii olmak zere ve cemiyete mteallik
bilcmle umuru idare etmek zere, bir heyet-i merkeziye tekil olunacaktr.
Madde 15 - Heyet-i merkeziye azas, esasen iktidar cihetiyle aza intihap
ve ibateye muktedir ubelerin intihap ettii mebuslardan mrekkep olacaktr.
77
(Aza intihabna muktedir ube adedi beten aa olduu takdirde heyet-i

merkeziye azasnn adedi dier ubelerle cemiyetin memalik-i ecnebiyedeki
azas tarafndan bee ibl edilecektir).
Madde 16 - Heyet-i merkeziye azas maksad- umumiye mazarrat dokunacak bir ube meb'usunu slsan r ile kabul etmemek veya azletmek hakkn haizdir.
Madde 17 - Heyet-i merkeziye azas bir sene iin intihap olunup her sene
id-i mill olarak 23 - Knun- evvel-rum tarihinde yeniden intihap edilmi
olacaktr.
Hizmeti hitam bulan azann tekrar intihab caizdir; zaman- intihaptan evvel yeri bo kalan aza mahalline baldaki surette intihap vuku bulacaktr.
Madde 18 - Heyet-i merkeziye azas ilk itimada suret-i nizamnameye
merbut yemini eda ve badehu ifa-y vazifeye iptida eyliyecektir.
Madde 19 - Heyel-i merkeziye lakal ayda iki defa itima eda edecektir.
Miktar- itimain tenkis ve tezyidine ekseriyet-i mutlaka ile karar verilecektir.
Bir sene zarfnda bil mazeret mtevaliyen drt defa ve mteferrikan on
defa itimada bulunmayan azaya mstafi nazaryla baklr.
Madde 20 - Heyet-i merkeziye isterse, kendi azas meyamndan arzu ettii
erait tahtnda bir reis intihap edecektir. Reis cemiyet nizamname-i esassi dahilinde hareket etmek, ve ef'alinden heyet-i merkeziyeye mes'ul olmak artyla icraatta serbest olacaktr.
Madde 21 - Heyet-i merkeziye azasnn nsfndan bir ziyadesi hazr bulunmadka mzakereye mbaeret olunamaz. Kifayet-i mzekerat, slsan ekseriyetle merut olmayan hususutta, hazr bulunan azann ekseriyeti mutlakasiyle karargir olur. Tesavi-i ra vukuunda reisin reyi iki addedilir.
Madde 22 - Ekalliyet, ekseriyetin kararn icra veya istifaya mecburdur.
Madde 23 - Cemiyete mteallik bilcmle umuru heyet-i merkeziye idare
edecektir. Aza, bera-y suhulet hizmeti aralarnda taksim edebilirler fakat bu
hususta iktidar ve mes'uliyet mtereken umum heyetindir.
Madde 24 - Heyet-i merkeziye azas verdikleri reylerde ubelerine tab olmayp mstakildirler. Fakat heyet-i merkeziyenin iaasm menetmedii hususattan ubelerini haberdar edebilirler. Her hangi bir meselede ubesinin reyini
istihsale lzum gren meb'uslar, zamann msait olduunu ispat edebilmek
artiyle ubeleri ile muhabere edebilmek zere mhlet istiyebileceklerdir.
Heyet-i merkeziye hdisat- mhimmeyyi mahzur grmedii halde ubelere dorudan doruya ihbar edecektir.
Vezaif
Cemiyet Azasnn Vezaifi
Madde 25 - Bilcmle aza-y cemiyet vus'u iktidar dahilinde makasd- cemiyeti icra ve istihsal, nakden, bedenen, lisanen ve kalemen Cemiyete muavenetle mkelleftir.
Madde 26 Cemiyet, vatanmzda ahlk- hasenenin takviyesi, adaletin te78
sisi ve hrriyet-i siyasiye fikrinin intiar in, ulm ve maarifin tevsiini, en

emin ve messir tarik addettiinden Cemiyet azasnn her biri dahil-i mlkte
mektepler, ktphaneler, matbaalar tesisine, cerideler, mecmualar, kitaplar
nerine, mektibi mevcudeye cemiyet efradndan muallimler ithaline, zengin
olanlar ocuklarn bera-y tahsil Avrupaya gndermee, olmayanlar iktidar
olanlar tevik ve tergibe, hulsa her biri vus'u dahilinde ner- tamim-i maarife ve bu suretle cehil ve istibdad ref'e sy edecektir.
Madde 27 - Bilcmle aza-y cemiyet vatandalarn ikaz ile cemiyete aza
celp ve duhlne alacaktr.
Madde 28 - Aza-y cemiyet yekdierini meimiyetle tesahup ve himayeye
mecburdur. Aza-y cemiyetten olan hkmet memurlar tavr- hareket ve bilhassa iskametleriyle hsn- misal olmal, naks idareyi tetkik ve islhma areler dnerek Cemiyete bildirmelidir, iktidar ve hamiyet-i mcerret memurinin terakki, mevki ve tezyidi nfuzuna aksi halde olanlarn tenkis ve izale-i
kudretine sy etmek, btn efrad- cemiyetin vazifesidir.
ubelerin Vezaifi
Madde 29 - ubeler nizamname-i esasyeyi tatbik ve icraya, heyet-i merkeziyenin kararlarn ifaya ube umurunu idareye, maksad- cemiyeti ner- tamim ile azasnn teksir ve himayesine, bulunduklar mevkilerde her vasta ile
ner-i maarife gayret edecek, ve efrad- cemiyetin ianatn cem'e memur, ve
aza ile heyet-i merkeziye arasnda vasta olacaktr.
Heyet-i Merkeziyenin Vezaifi
Madde 30 - Heyet-i merkeziye nizamname-i esasyi tatbik ile maksad- cemiyeti istihsale, umum cemiyeti sevk ve idareye, ubeleri teksire, her trl
vasta ile ner- tamimi maarife sy edecek, idare-i mstebideyi mahv izaleye ve haric-i vatanda menafi-i Osmaniyeyi mdafaaya gayret eyliyecektir.
Heyet-i merkeziye, maksad- cemiyeti takip eden her frkaya hatt bu yolda
hkmete bile muavenette bulunacaktr.
Madde 31 - Cemiyetin vasta-i nair-i efkr olan bilcmle evrak- matbua
heyet-i merkeziyenin taht- idaresine mevdudur.
Heyet-i merkeziye bunlar vastasiyle ahaliyi ikaza gayret, hkmete ihtarat- lzimeyi ifa, ve icap edenleri tehir eyleyecektir.
Umur- Maliye
Madde 32 - Her aza ubenin tayin ettii miktarda cemiyete nakden muavenete mecburdur ki; o miktarn asgarisi, cemiyetin vasta-i nir-i efkr
olan gazetenin abone bedelini tediye eylemektir.
Madde 33 - Her ube ianat- muntazama ve hususiyeden mrekkep varidatnn lakal nsfn heyet-i merkeziyeye gnderecek, nsf mtebakisiyle ubesini idare edecektir.
Madde 34 - H^yet-i merkeziye ubelerinin irsaltmdan baka aidat- hususiye dahi ahz ve kabul eder.
79
Madde 35 - Varidat- cemiyet, ner-i maarife, icraat- cemiyete lzumu

mbrem halinde ubelere muavenete, cemiyet urunda feda-y hayat edenlerin muhtac- muavenet ailelerine ianeye, giriftar- hela olanlarn bulunduklar
halden tahlislerine ve heyet-i merkeziyece teebbs olunacak umur-u nafi-i
saireye sarledilecektir.
Madde 36 - Heyet-i merkeziye ve uabat, muntazam varidat ve masrat defterleri tutmaa mecbur ve makbuz ilmhaberleri vermekle mkelleftirler.
Madde 37 - Heyct-i merkeziye btesini senede bir ubelere gnderecek
(ve heyet-i merkeziyeyi intihaba itirak eden memalik-i ecnebiyedeki azasna
bildirecektir.)
Madde 38 - ubeler varidat ve masraflarnn hulsasn alt ayda bir heyet-i
merkeziyeye i'ar edeceklerdir.
Tahadds Edecek Mkltn Suret-i Halli
Madde 39 - Hcyet-i merkeziye ile ubelerden biri veya birka veya ubeler
ile mebusan arasnda kacak ihtilfat, bir hakem veya tarafeyinin msavi
miktarda intihap edecekleri hakemler tarafndan hal ve fasl edilecektir.
Madde 40 - Cemiyetin muvazzaf memurlarn heyet-i merkeziye muhakeme eder.
Usul- Tadil ve Tebeddl
Madde 41 - bu nizamname-i esasinin tebdil ve tadiline heyet-i merkeziyenin slsan ekseriyeti aras ile lzum grld takdirde heyet-i mezkre
bir lyiha tanzim edecek, ve bu lyiha ubelerin (veya heyet-i merkeziyeye
aza intihap eden memalik-i ecnebiyedeki azann) ekseriyeti tarafndan kabul
edildii halde mer'iyl icra olacaktr.
Zeyl
Heyet-i merkeziye azasna imdilik teklif olunacak yemin suretidir: "Sultan
Abdlhamid-i Sani'nin idare-i keyfiye ve mstebidesi devam ettike, Kanun-
Esasiye-i Osmaniyenin ahkm- mevkii icraya vazolunmadka hkmet-i
Osmaniyeye arz ve dehalet ve hizmet etmiyeceime, daima mak-sad-
cemiyete sadk ve hadim kalacama, esrar- cemiyeti ifa etmiyeceime ve
cemiyet namna gnderilen ianat derhal cemiyete teslim edeceime din ve
namusum zerine yemin ederim."
Cemiyetin imdilik nair-i efkr ura-y mmet ve Meveret gazeteleridir.
80
BELGE 4
"Osmanl Hrriyet" ve "Terakki ve ttihad" Cemiyetlerinin
Birlemelerini Saptayan Metin*
1907 senesinin Eyll aynda "Osmanl Hrriyet" ve "Terakki ve ttihad" cemiyetleri arasnda bir anlama olmu ve bu iki cemiyet birlemilerdir. Buna ait
mukavele, gizli muhabere dosyasnn 386 numaral yazsnda aynen mevcuttur:
Merkezi Paris olan "Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti" ile merkezi Selanik'te olan "Osmanl Hrriyet Cemiyeti" 19 ubat 1325 ve 14 Eyll 322 ve 27
Eyll 1907 tarihinden itibaren "Osmanl Terakki ve ittihad Cemiyeti" nam
altnda tiyzzikr erait ile ittihat etmitir.
Madde 1 - Cemiyet biri dahil dieri harici olmak zere iki merkez-i umumsi olacak, ve bunlardan haric merkez-i umum Paris'te ve dahil merkez-i
umum de imdilik Selanik'te bulunacak ve her iki merkezin ayr ayr mirleri
olacaktr.
Madde 2 Maksad- esassi 1293 tarihinde nerolunan Mithat Paa Kanuni Esasisinin tatbik ve devam- mer'iyetini teminden ibaret olan Cemiyetin bu
maksada vusul iin istidad ve icabat- mahalliyeyi nazar- dikkate alarak tekilt ve vezaif-i efrad tayin eden dahil ve haric ayr ayr iki nizamnamesi
bulunacaktr.
Madde 3 - Umur-u daire-i maliyede merkez-i umumler her ne kadar mstakil iseler de icabnda yekdierine muavenete mecburdurlar.
Madde 4 - Dahil merkez-i umumiye dorudan doruya irtibatnda mahzur grlen dahildeki uabat ve efrat Paris merkez-i umumsi vastasiyle muhabere etmek zere dahildeki merkez-i umumye tbi olacaktr.
Madde 5 - Haric merkez- umum uabat- hariciyenin merciliinden baka cemiyetin harice kar murahhasl vazifesini ifa eyliyecektir. Hkmet ve
matbuat- ecnebiye ile olan mnasebatm mes'uliyeti haric merkez-i umumye ve dahildeki teebbsat ve icraatn mes'uliyeti de kamilen dahil merkez-i
umumye aittir.
Madde 6 - Merkez-i umumler yalnz ikna ile yekdierinin harektm tdile selhiyettardrlar.
Madde 7 - Cemiyetin vasta-i ner-i efkr imdilik Trke ra-y mmet,
Franszca Meveret gazeteleridir. Dahil merkez-i umumnin muavenet ve itirakiyle haric merkez-i umumnin taht- nezaretinde tb ve neredilecek ray mmet ile Trke bilcmle neriyatta haric merkez-i umuminin teklifini
nazar- dikkate almaa mecbur olduundan mes'uliyetine dahil merkez-i
umum de itirak edecektir.
13 Eyll 1323 saat 1 ezan
Osmanl Terakki ve ittihad Cemiyeti Umur-u Dahiliye ve Hariciyesine memur.
Dr. Bahaddin.
(*) Bu belge iin bk. A. B. Kuran, nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, s. 238.
81
BELGE
Osmanl Terakki ve ttihad Cemiyeti Tekilt-
Dahiliye Nizamnamesi*
"MAKSAT"
Madde 1 - Vatan, bugnk bulunduu hal-i vahim-i hatrnkten milleti

giriftar olmu bulunduu pene-i zulm- esaretten tahlis ederek insanla lyk bir surette yaamak, bil fark- cins ve mezhep bilmum efrad- Osmaniyenin vazife-i mukaddese ve menafi-i bedihiyeleri muktezasmdan olmala bu
hukuk-u mukaddese ve menafi-i milliyenin istihsal ve istikrar ve milletin
muhafaza-i hukuk-u siyasiye ve esasiyesini kfil olan 1293 Kanun- Esas'sinin temami-i tatbik ve devam- mer'iyeti Cemiyetin esas maksaddr.
Madde 2 Osmanllar maksada vusul emrinde mttehiden almak ve
menafi-i kavmiyelerini daima mterek grmekle mkellef olduklarndan
cins ve mezhep daiyesiyle tefrika husulne s bulunanlarn husul amaline
mni olmak dahi Cemiyetin esas vezaifindendir.
"TEKLT"
Merkez-i Umum
Madde 3 - Merkez-i Umum dahil-i Osmaniyede bulunacak ve fakat bulunduu mevki hibir vakit iln edilmiyecektir.
Madde 4 - Merkez-i Umum heyeti be azadan mrekkep olup bunlardan
drd bir sene mddetle ifa-y vazife eyleyecek ve sene nihayetinde rey-i hafi
ile ilerinden intihap olunacak bir azay bir sene daha ifa-y vazife etmek zere azalkta ipka eyleyecektir.
Madde 5 - Vilyat heyet merkezlerinde azahk etmi olan efrad beher sene-i
maliye nihayetinde itima ederek ilerinden bir mnasibini yeni sene in,
Merkez-i Umum azalma bilintihap ismini kendi heyet-i idareleri vastasiyle
Merkez-i Umumye ihbar edeceklerdir.
Madde 6 - Merkez-i Umum heyetini tekil in mteaddit vilyattan madde-i sabkada beyan olunduu vehile intihap olunan azann adedi drd tecavz ettii takdirde bunlar meyamndan mnasiplerin -mddeti hitan bularak kacak olan Merkez-i Umum heyetini - rey-i hafi ile intihap ve tayin
edecei gibi drtten noksan olduu halde dahi Merkez-i Umumnin bulunduu vilyet heyet-i merkeziyesinden bittekrar aza intihab talep edilerek ikmal-i noksan edildikten sonra ipka edilen aza ile bee bali olan yeni Merkezi Umum heyetine tevdi olunacaktr.
Madde 7 - Merkez-i Umum heyeti, Cemiyetin tevess ve terakkisi esbab(*) zerinde Cemiyetin armas ve "1324 (1908) senesinde tab'olunmutu" ibaresi
bulunan aslndan alnmtr. 1. sayfann sol st kesinde Cemiyetin resm
mhr vardr. Ayn zamanda bir program olan bu vesika bize Emekli Orgeneral
Sayn Cafer Tayyar Eilmez taralndan verilmitir.
82
ni istikmal etmekle beraber bilmum vilyat heyet-i merkeziyeleri beyninde

irtibat ve mnasebat temin ve mezkur heyet-i merkeziyelerin muamelt-
umumiyesini tefti ve alt ayda bir heyet-i merkeziyelerden alaca muhasebata
gre bir mizan- umum tanzim ve her ayda bir heyet-i merkeziyelerden
vrud etmek suretiyle Merkez-i Umum sandnda terakm eden mebalii
hfz ve ihtiyaca gre mes'uliyeti tahtnda sarf ve haric Merkez-i Umum ile
icra-y muhabere velhasl ahs- manevi-i Cemiyetin muamelt umumiyesine
ait kffe-i umur ve hususatm temiyet ve intizam keyfiyetini temin esbabna
tevessl eyliyecektir.
Madde 8 - Merkez-i Umum heyeti nizamnamenin tdilinde ve mttehiden mevki-i tatbika konulacak icraat ve harekt- umumiyede Merkez-i Umum heyetinde azas bulunmayan vilyat heyet-i merkeziyelerinden murahhaslar davet ederek bir itma- umum akdiyle icra-y mzakere eylemek mecburiyetindedir.
Merkezler
Madde 9 - On nc maddede beyan olunan heyetleri vcude getirmi
yani tekilt- esasiyeyi ikmal etmi olan mahaller Merkez namiyle yd olunur.
Madde 10 - Merkezler vilyet, liva, kaza, nahiye ve kurada teesss ettiine
nazaran bunlara vilyet, liva, kaza, nahiye ve kura heyet-i merkeziyeleri denir.
Madde 11 - Bir vilyet dahilinde bulunan liva heyet-i merkeziyeleri vilyete ve kaza heyet-i merkeziyeleri livaya ve nahiyelerinki kazaya ve kuranmki
nahiyelere merbut bulunacak ve u kadar ki kendi mafevkinde tekilt- esasiye vcude gelmemi olduu halde teesss eden merakiz bir veya bir ka derece mfevkindeki heyet-i merkeziyeye tbi olacaktr.
Madde 12 - bu heyet-i merkeziyelerden Merkez-i Umumye aza intihab
yalnz vilyet heyet-i merkeziyelerinin salhiyetleri dahilinde olup merakiz-i
saire ancak bilteselsl her sene nihayetinde mfevkindeki heyet-i merkeziyeye aza intihab hakkn haizdir.
Madde 13 - Her merkezin tekilt- esasiyesi bir heyet-i idare ve nefer
heyet-i idare mlzmlar ve bir veya mteaddit heyeti tahlifiye ile ikmal olu-
Heyet-i dare
Madde 14 - Heyet-i idare, kiiden mrekkeptir. Heyet-i idare mlzmlar bir merkezde teesss eden uabat ile madunundaki merakiz tarafndan
mlzmla namzed olarak intihap olunup esamisi heyet-i idareye bildirilen
efrad meyamdan evsaf- lzmeyi haiz olan nn tefriki ile heyet-i idare
tarafndan tayin olunur. lk teesss eden heyet-i idare, alt ay mddetle ifa-y
vazife edip mddetinin hitamnda azadan biri kalp, kan iki azann yerine mlzmlardan ikisini intihap ederek yeni heyet-i idare tekil ile umur-u
muamelt mezkr heyete devr- teslim eder.
83
Madde 15 Heyet-i idare mlzmlarndan her biri heyet-i idare azasndan

biriyle suret-i daimede ihtilt ve temasta bulunarak muamelt ve idare-i cemiyete peyda-y vukuf edecek ve heyet-i idare azasndan birinin gaybubetinde ann vazifesini deruhte eyleyecektir.
Madde 16 Heyel-i idare, merkezin muamelt- umumiyesini idare ve nakit mevcudunu muhafaza ve ubeler arasndaki irtibat ve intizam temin ile
muvazzaftr. bu heyet azasndan biri sandk eminlii ve biri kitabet ve biri
tahsildarlk vazifelerini deruhte eyleyeceklerdir. Sandk emini, tahsildar ile
ubelerin rehberleri tarafndan her ay getirilip teslim edilecek mebalii defteri
mahsusunda ube numaralan hizasna kaydedecek ve her itimada kendisine
teslim edilen mebaliin miktarm ktibe bildirecei gibi her ayn onuncu gnne kadar bir ay evvelki tahsilat ve masarifat miktarn mbeyyin muhasebe
cedveli tanzim ve heyet-i merkeziyeye irae ederek tasdik ettirmee mecburdur. Ktip, sandk emini tarafndan kabzedilen ianat miktarn suret-i muntazama ve salimede kaydetmeye ve esami-i efrad mttehaz usul- mahsusa-i
hafiyye dairesinde muhafaza eylemeye mecburdur. Tahsildar her ay nihayetinde ube Rehberlerine mracaat ederek muayyen olan aylklar behemehal
tahsil ile muvazzaftr.
Madde 17 - Heyet-i dare, her ay nihayetinde haslatn kendi merkez-i masarifi iin bittefrik dier nsflarndan terakm edecek mebalii ayda bir
Merkez-i Umum'ye gnderilmek zere mfevkindeki heyete isal ve teslim etmekle mkelleftir.
Madde 18 - Heyet-i idare muamelt- umumiye i mhimmede ubelerin
reylerine mracaat ederek haiz-i ekseriyet olan rya gre harekete mecbur
ve fakat ahval-i mstacele ve fevkaldede veyahut ubelere tamiminde mahzur olan umurda heyet-i merkeziye karar ile icra-y muameleye mezundur.
Madde 19 - Cemiyete kabul edilecek ehas, tavsiye eden efradn mes'uliyeti tahtnda olarak heyet-i idarenin tahkik ve tensibi zerine Cemiyete idhal
olunur.
Madde 20 Heyet-i idare bilmum hususatta mttefikan ittihaz- karar
edecek, ittifak- r hasl olamad takdirde heyet-i merkeziyenin kararn istihsale mecbur olacaktr.
Heyet-i Merkeziye
Madde 21 Heyet-i merkeziye, heyet-i idare ile mezkr heyet tarafndan
intihap olunacak heyet-i idare mlzmlarndan ikisinin itimai ile be kiiden teekkl eder. nc mlzm heyet-i idarece merkezin bilcmle icraat
ve muameltndan haberdar edilecek ve heyet-i merkeziye azasndan birinin
gaybubeti halinde ann vazifesini deruhte eyleyecektir.
Madde 22 - Heyet-i merkeziye ahvaldi mstacele ve fevkaldede ubelerin
reyine mracat etmyerek merkezin muamelt ve icraatna mteallik hususatta
ittihaz- karar etmek salhiyetini haizdir.
Madde 23 - Bir mahalde usul- dahilinde Cemiyete kabul edilmi lakal
fert bulunduu halde bunlara ikmali tekilt kadar hem heyet-i idare hem
84
de heyet-i tahlifiye vazifelerini ifa ettirmek o mahallin tabi olaca heyet-i

merkeziyenin salhiyeti dahilindedir.
Madde 24 - Cemiyet efrad meyanmda Cemiyet yznden duar- felket
olanlardan muhtac- muavenet bulunanlarn ve ailelerinin maietlerini ve evltlarnn tahsil ve terbiyelerini Cemiyet mtekeffil olduundan bu uurda sarfolunacak mebalii heyet-i merkeziye tedarik ve tevzie memur ve mecburdur.
Heyet-i Tahlifiyeler
Madde 25 - Heyet-i lahlifiyeler bir reis ile iki azadan mrekkep olmak ve
senede bir defa tebdil veya ibka edilmek zere heyet-i idare tarafndan intihap
ve tayin olunur.
Madde 26 - Tahlif heyetleri Cemiyete dahil olacak zatm merasim-i mahsusas dairesinde icra-y tahlifiyle muvazzaftr.
Madde 27 Emr-i tahlifte Cemiyete dahil olacak zata "Cemiyetin esrarn
ve mensubininden bittesadf rendiklerinden hi birinin ismini en edit ikencelere duar olsa da f etmeyeceine ve Devlet-i Osmaniyenin (Kanun-i
Esas) ahkm dairesinde hakk- hkimiyeti ekber evlda intikal etmek zere
l-i Osman uhdesinde kalmas ve umum efrad- Osmaniyenin bil tefrik-i
cins ve mezhep nail-i saadet ve hrriyet olmas iin il nihayetlmr alacana ve duar- felket olan efrad- Cemiyete ve ailelerine muavenet eyleyeceine ve Cemiyetin mukarreratm tamamiyle ifa edeceine ve ayed ihanet-i
tebeyyn ederse ceza-y idama raz olduuna dair din, vicdan ve namusuna
ve Cenab- Hakk'm ism-i azametine", bir eli mtedeyyin olduu dinin Kitab-
Mukaddesi ve dier eli bir hanerle tabanca zerine mevzu bulunduu ve
gzleri kapal olduu halde, ahd- kasem ettirilecektir.
Madde 28 - Yeminden evvel messir bir nutuk iradiyle milletin gaspolunan hukuku sarihas ve vatann duar- zaaf olmas esbabnn delil-i maddiye ve maneviyesi izah ve tasvir edilecek ve badehu heyet-i tahlifiye tarafndan
madde-i sabkadaki nukat muhtevi olmak zere tahrir ve heyet-i merkeziye
tarafndan tasdik edilmi yemin ibaresi kraat olunacak ve kabul olunan ahsa
da harfiyen tekrar ettirilecektir.
Madde 29 - Badelyemin heyet-i tahlifiye mestur olduu halde kabul edilen
ferdin gzleri alacak ve kendisine heyet-i tahlifiye reisi tarafndan, mttehiden almakdaki fevaid ve bu bapta efrad- Cemiyete taallk eden vezaif tarif
ve bihakkn telkin edilecektir. Yeni kabul olunan ferd badelyemin baz ifadat
ve beyanatta bulunmak arzusunu gstersin gstermesin her halde bu heyetin
bir heyet-i tahlifiye olmak dolaysiyle vazifesinin ancak bundan ibaret olduunu ve ayet kendisinin baz mtalat- mhimmesi varsa bunu Rehberi vastasiyle ait olduu mahalle isal eylemesi lzumu heyet-i tahlifiye reisi tarafndan beyan olunacaktr.
Blk Heyetleri
Madde 30 - Yirmiden ziyade ube-i esasiyeye malik olan byk ehir ve
kasabalar merakizi iin blk heyetleri tekil olunur.
85
Madde 31 - Bu gibi ehir ve kasabalarda beheri on ubeden noksan ve yirmi ubeden fazla olmamak zere blklere taksim olunarak her bln
emr-i idaresi heyet-i idarenin nezareti tahtnda olmak zere er kiiden mteekkil blk heyetlerine tevdi olunur.
Madde 32 - Blk heyetleri, kabl- teklif edilecek efradn hviyetini tahkik ve tahlifini icra ve ubelere tevdi eylemek ve mebali-i mkellefeyi tahsil
ve heyet-i idareye teslim etmek vazifesiyle muvazzaf olduu gibi heyet-i idare ile ubeler arasndaki tebligat ifa ve mnasebat idameye memur ve hususat- sairede heyet-i idarenin reyine mracaate mecburdur.
Madde 33 - Blk heyetleri tarafndan kabul edilen efradn isimleri ay nihayetinde heyet-i idareye verilir. Blk heyetinde eami-i efradn kayd hfzedilmez.
Madde 34 - Blk heyetleri uabat- esasiyenin intihap eyleyecei efrad
meyamndan evsaf- lzimeyi haiz olarak, heyet-i idare tarafndan tefrik ve tayin edilen azadan terekkp eder; bunlarn gaybubeti halinde sair mntehiplerden bir mnasibi heyet-i idarece bunun yerine geirilir.
Madde 35 - Her blk heyetinden bir aza, heyet-i idareden yalnz bir aza
ile mnasebatta bulunur ve mnasebette bulunduu azay arkadalarna bildirmez.
Madde 36 - Heyct-i idare ile temas eden azann gaybubeti halinde tesis-i
mnasebet iin dier bir azaya heyet-i idarece tebligat icra edilir.
Madde 37 - Muhtelif blk heyetleri, yekdierini tanmaz ve bunlar arasndaki irtibat heyet-i idare tesis eder.
Madde 38 - Blk heyetleri bir sene mddetle ifa-y memuriyet ederler.
Madde 39 Avdet etmek zere hariten gelip de kabul edilen efradn tahlifi akabinde idareye bildirilir.
Madde 40 - Blk heyetleri her hususta ittifak- r ile karar verirler. ttifak hasl olamad takdirde heyet-i idarenin reyine mracaat ederler.
Madde 41 - Tahlif heyetleri blk dahilindeki uabattan, blk heyetleri
marifetiyle intihap edilir. simleriyle mahalli tahlifin heyet-i idareye bildirilmesi lzmdr.
Madde 42 - Teklif edilecek efradn ayan- kabul olup olmadnn takdiri
emrinde istihsal edilen bir ka veya bir reyin blk heyetine bahedecei itminane ve eshab- rey ile teklif olunan fert hakknda tahassul edecek hissiyat
ve mevcut malmata gre kanaat- kmile hasl olduktan sonra blk heyetinin inzimam- mes'uliyetiyle mttefikan kabul ve tahlifine karar verilir.
uabat- Esasiye
Madde 43 - Heyet-i idareden Rehberler1 vastasiyle vuku bulacak tebligat
zerinde efrad- cemiyet kiiden ekal ve be kiiden fazla olmamak zere
ubeler tekil ederler. Bu ubeler birer numara ile yd olunur: Birinci, ikinci,
Sekseninci gibi...
1 Hcyet-i idare ile ubeler arasndaki mnasebata tavassut eden efrada (Rehber) tbir olunur.
86
Madde 44 - uabatn her biri heyet-i idarenin nezareti altnda bulunmakla

beraber mstakil ve mnferid bir cemiyet imi gibi mmkn olduu kadar
sk ve lakal ayda iki defa itima eyliyecekler ve cemiyetin esas maksadna
vsl iin mzakerat ve teebbatta bulunacaklardr.
Madde 45 - Her ube-i esasiye, heyet-i idare gibi taksim-i amel kaidesine
riayetle tesviye-i umura gayret edecek, yani ilerinden biri reis, biri ktip ve
biri sandkkr olacak ve her ay nihayetinde beyinlerinde cem edecekleri ianeyi ubenin Rehberi vasiasiyle heyet-i idareye teslim edecekler ve alt ayda bir
teslimat mukabilinde heyet-i idareden bir makbuz isteyeceklerdir.
Madde 46 - $uabat- esasiye icraat hususundaki teebbsat iin kabl-el
vuku heyet-i merkeziyenin reyini istihsale mecbur ie de umuru idare-i ube
iin hrriyet-i tammeye maliktir.
Madde 47 - ubeler her ay nihayetinde o ay zarfndaki mzakerat ve terakki ve icraatndan rehberi vastaiyle ifahen mmkn olamazsa tahriren
heyet-i merkeziyeyi haberdar edecektir.
Feda ubeleri
Madde 48 - Cemiyete intisap eden bilmum efrad icab- halinde Cemiyetin maksad- mukaddesi uruna feda-y hayata mecbur ise de icraat- hususiye iin srf arzu-yu vicdanisiyle Feda olarak yazlmak isteyen efrad mensup
bulunduu ubenin rehberi marifetiyle ismini heyet-i idareye ihbar etmelidir.
Madde 49 Heyet-i idare, Feda yazlan efraddan mrekkep olmak zere
ayrca Feda ubeleri tekil ederek icraat- hususiyeyi ve Cemiyetin vezaif-i
zabtasn bu fedakrlara tevdi edecektir.
Madde 50 - Feda bir ube heyet-i merkeziye tarafndan karar verilip heyet-i idareden tebli olunacak bir fedakrl icra edecei zaman icraat- mezkrenin ifasna bir ferdin himmeti kfi ise keyfiyet icra ube efradndan talip
olanlardan kur'a isabet edene havale ve birden ziyade efrad tarafndan
mevki-i fiile vaz' lzm geldii takdirde ubece icra edilir.
Madde 51 - Feda bir ube heyet-i idare tarafndan tayin olunan mddet
zarfnda vazife-i fedakraneyi icraya mecbur olduundan tavzif ettii ferd Fedanin harekt- icraiyesini takip edecei gibi muvazzaf olan Feda ubenin
harekt da heyet-i idarenin nezareti altnda bulunacaktr.
Madde 52 - Feda ubeler heyet-i merkeziyenin malmat olmakszn rnslakilen icraata mezun olmayp yalnz icra edecekleri fedakrlk hakknda sair
uabat- esasiye gibi heyet-i merkeziyeye teklifat ve ihtaratta bulunabileceklerdir.
Madde 53 - Feda olan bir ferd veya bir ubenin vazifesinde teksl halinde hakknda heyet-i hkimece verilecek karar nihayet yirmi drt saat zarBlk tekilt olan m l 1 ide uaKi bu bapta blk heyetlerine mracaat ederler yani blk heyetleri ubelere nazaran leyet-i idare makamna kaim olurlar.
Velev blk tekilt nisa bile Fc<!; ubeleri her yerde dorudan doruya heyet-i
idareler taralndan idare olunur ve heyet-i idareden madas bunlarn isimlerini
bilemez.
87
tnda ve heyet-i idarece tayin olunacak vesait ii e icra olunacaktr.

Madde 54 Vazifci icra ile mkellef olan chad baz esbab fevkalde ve
mevaii merua dolaysiyle mddeti muayene zarfnda keyfiyeti icray ilaya
muvaffak olamad takdirde vazifesinde reksl grlenler hakkndaki tnuamelei ediyeye duar olmamak iin mclcllelen esbab mucibe serdi ile heyet-i idareden temdidi mddet talebine mecburdurlar.
Madde 55 Hayatn tehlikeye ilka i!e vazifei fedakrnesini ifa eden her
ferd Fedainin hem muhtac iane olan evld ve ailesinin maieti t e i n i n edilecek hem de tercmei hal ve icraat vakasn musavver olmak zere bir kitap
tahrir ve nerolunarak nam ipka ve tevkir edilecek ve arada srada medfeni
mbarekine gidilerek heyete nutuklar irad ve evsaf fedakdranesi yd tezkr sureliyle merasimi mahsusai ihtiramiyc icra klnacaktr.
Efradn Vczair-i Umumiyesi

Madde 56 - Efrad Cemiyetten her biri tandklarndan namus ve hamiyetine temaniyle itminan hasl ettii zevat meyanmda maddei aliyedeki erait
ve evsaf haiz olanlar mensup olduklar ubenin rehberi vasitasiyle heyet-i
idareye ihbar ve tavsiye ile alaca talimat dairesinde o zevata cemiyete duhl teklif ve delletinde bulunmaa nccburdu.
Madde 57 - Cemiyete dahil olmak iin evvel teb'ai Osmaniyeden bulunmak, saniyen akil ve hali olmak, salisen ceraimi siyasiyeden ve muhafazai
vekar ve haysiyet urunda ihtiyar edilen crmlerden mada cinayet derecesinde bir fiil ile veyahut sirkat ve dolandrclk ve emniyeti sui istimal ve sahtekrlk gibi ahlaken mezmurn bir cnha ile mahkm, rabian casusluk ve hafiyelik ve hkmet-i hazraya taraftarlk arzusuyla let-i zulm ve itisaf olmam bulunmak ve hamisen yalanclkta, irtia ile mugayiri aru haya ahval harekt ile mehur olmamak, sadisen kuwei mfekkiresini kaybedecek derecede ayyalk ve kumarbazlk nisill b i r ayp ve kusur sahibi bulunmamak
arttr.
Madde 58 - Efrad Cemiyetten muhiti itimaisi msait olanlar terbiyei siyasiyeden mahrum olan namuslu evld vatann drdn beini bir araya
cem ve anlar fikri Cemiyet ile siyet ve terbiyeye ve bunlar meyanmda istidat ve liyakatlarna itimat ettii zevali Cemiyete tavsiyeye vazifelen mecburdur.
Madde 59 Her ferd vs'at maliyesi nispetinde bir a;ei ehriye itasna
mecbur olup bunun mikdar hi bir vakitte irad cehrisinin yzde ikisinden
ekal olmayacaktr.
Madde 60 Efrad Cemiyetin kuvvei muhakemesini kaybedecek derecede
iret istimal etmesi kat'iyen memnudur.
Madde 61 - Her ferdin vcudu Cemiyete mukaddes ve kymettar addedildiinden her ferd-i Cemiye! ahsen bir felket hisseyledii anda derhal usul
dairesinde heyet-i idareye ihbar- keyfiye! eylemelidir.
88
Mevadd-1 Umumiye
Madde 62 - Vezaiften mada hususatta hatt Merkez-i Umum heyeti azsyle en son dahil olan efrad arasnda zerre kadar bir fark yoktur.
Madde 63 Efrad Cemiyetten eceli mev'udu ile vefat edenlerin ipkay nam iin kendilerinin erbabb hamiyetten olduu ihvana iln edilecektir.
Madde 64 - Usul dairesinde resmi tahlifi icra edilmeyen ehas efrad Cemiyetten madut deildir.
Madde 65 - Heyet- idare ile blk heyetlerinden mada hey'at ve uabatn
kararlar ekseriyeti r iledir.
Madde 66 - Cemiyetin tekilt hariciye merkezi imdilik "Paris" ehri
olup onun da ayrca tekilt hariciyeye mahsus bir nizamnamesi vardr.
Madde 67 - Cemiyetin vastai neri efkr Trke ura-y mmet, Franszca Meveret gazeteleridir.
Usul- Muhakemat ve Mcazat Fasl
Madde 1 - Gerek Cemiyete mensup bulunsun ve gerek hariten olsun bir
ahsm vcudu, vatan veya cemiyeti ve yahud Cemiyeti tehlikeye ilka edecek
veya icraat- cemiyeti akim brakacak veyahut maksad- cemiyete cz'i kll
halel zarar iras eyliyecek bir hal ve hareketi vukuunda ve alelumum Memurin-i Devlet tarafndan onuncu maddeler mnderi ikence, zulm ve gadirlerin irtikb halinde vaki olacak ihbar ve teklif zerine emr muhakeme heyet-i merkeziyclerce icra olunur. Heyet-i merkeziyeler tahkikat arnika ve tedkikat adilne aleyhin mcrimiyet ve mahkmiyetine veya beraet ve ademi
mes'uliyetine ittifak veya ekseriyeti r ile karar verir.
Madde 2 Eer iddia olunan fiil kabahat veya cnha derecesinde bir crm ise heyet-i merkeziye hkm ita ile beraber hemen mevkii icraya
vaz'eder. Ve eer fiili mddeabih cinayet derecesinde ise heyet-i merkeziyece
hkm sudurunu mteakip tanzim olunacak ilm Merkez-i Umumiye ita ve
rsal olunarak heyet-i mezkrece tedkikat icrasndan sonra tasdik veyahut
nakzolunur. Tasdik olunduu takdirde emri tenzili heyet-i merkeziyeye havale
edilir. Nakz halinde yeniden icray muhakemesi zmnnda heyet-i merkeziyeye iade eder. u kadar ki hkm vakiin tehiri icras menafii Cemiyeti haleldar edecek mahiyeti haiz olduuna heyet-i merkeziyece kanaati kmile hasl olduu takdirde kffei mes'uliyeti maddiye ve maneviye kendilerine ait olmak zere hkm mezkru Merkez-i Umumnin tasdikine iktiran etmeksizin icra edebilirler.
Madde 3 - Heyet-i hkime muhakemeyi ve hkm maznunu aleyhin gyabnda icra ve ita eder. Ancak lzumu fevkalde hasl olduu ve imkn msait
bulunduu takdirde mazmunu aleyh bizzat celp ve isticvap dahi olunabilir.
Madde 4 - Merkez-i Umum veya heyet-i merkeziye azalarnn muhakemeleri bulunduklar heyetler taralndan icra olunur; yalnz heyet-i merkeziye ihtiyat mlzm ile ve Merkez-i Umum bulunduu mevkiin heyet-i merkeziyesinden celbedecei bir aza ile ikmali noksan eyleyecek ve bunlar hakknda
verilen hkmler derhal icra olunacaktr.
89
Madde 5 Kabahat ve cnha derecesinde heyet-i merkeziyeden sadr olan

hkmler ile cinayet derecesinde sadr olup Merkez-i Umum heyetince tasdik olunan hkmlerin sr'atle ve her ne suretle olursa olsun ve hatt mahkmu aleyh diyar baideye firar etmi bulunsun behemehal infazna heyet-i
merkeziyeler mecburdurlar.
Mcazat
Madde 6 - Cemiyet veya efrad aleyhinde irtikp olunan ceraim derece
olup birincisi "kabahat", ikincisi "cnha", ncs "cinayet"tir.
Kabahatin cezas: Tevbih ve tekdir.
Cnhann cezas: Cezay nakdi: mikdar yarm liradan elli liraya kadar
olup fiilin iddetine ve mahkmun hasl edecei tesiri maddiye gre hkmolunur.
Cinayetin cezas: damdr.
Madde 7 Kabahat crm: Cemiyete ait vezaifi diyeyi ifada betaat ve teksl gstermek ve maddeden Cemiyete mazarrat olmayp fakat beynelihvan
muhadenet ve muhalzatn inkisarn d niza' ve burudetlere sebebiyet vermek ve tedbirsizlik eseriyle Cemiyetin vcudu hakknda harice serrite vermek veya nefsini ve Cemiyeti tehlikeye ilka edecek boboazlkta bulunmak,
ve bedmestlik'derecesinde mskirat istimal eylemek gibi ef'aldir.
Madde 8 - Cnha crm: ifasn mteahhid olduu ianat vakt zamaniyle
vermemek, ve felketzede kardelerinin muavenetine elinden geldii derecede
sy gayret etmemek, ve ne suretle olursa olsun Cemiyeti malen izrar eylemek, ve namus ve haysiyeti Cemiyete mugayir ef'al akval ve hal harekt
irtikbnda bulunmak ve bedmestlii terketmemekte inad ve srar etmek misill ef'aldir.
Madde 9 Kabahatlerin tekerrr cnha derecesinde bir fiil tekil eder.
Cnhalarn tekerrr ise cezann iki kat olmasn icap eder.
Madde 10 - Cinayet crm. Evvel: serairi Cemiyeti veya efrattan birinin
veya birkann isimlerini gerek suiniyetle ve gerek vehm havf sebebiyle hkmete ifa veya ihbar eylemek, saniyen: vcudu Cemiyeti tehlikeye veya
maksad Cemiyeti akamete ilka ve duar edecek eyleri ihaneten icra etmek.
Slisen: husul maksad Cemiyet urunda icras Cemiyet nizamnamesi dairesinde merciinden kendisine tebli olunan vezaifin icrasndan bil sebebi makbul imtina edilmek, rabian: her ne kast ve niyetle olursa olsun dahili Cemiyet
olmayan bir veya bir ka ahsn vcud ve efrad Cemiyeti kef maksadiyle takibat haiiyye ve celiyede bulunarak Cemiyetin mli mukaddesei vatanperveranesini akm brakmaya almak ve memurun ve hademei Devlet tarafndan efrad Cemiyete eza ve ikence icra edilmek ve esnay istintak ve isticvapta tahrikat edide irtikp olunmak ve zalemeye yaranmak maksadiyle emri
tahkikatla hilaf ve mbalalara itisar klnmak ve hkm icra edilen cezalarda muhalif-i vicdan ifratlara varlmak gibi, ahs- manev-i Cemiyete veya
efradna kar irtikp olunan harekttr.
90
BELGE 6
23 Haziran 1324 Tarihinde Cemiyet Tarafndan
Sokaklara Aslan Beyanname*
"Osmanl Terakki ve Ittihad Heyet-i Itimaiyesi tarafndan hkmet-i hazrai gayrimeruann Manastr Valisine verilen muhtra suretidir."
"Hkmeti haziranz gayrmerudur. nki kavanini Devlet ann Merutiyetini temin etmi iken tarz idare tahvil edilmee allarak hkmeti mutlaka leminde idare olunmakta ve bu uurda bir ok msuminin demleri irake edilmektedir."
"Bugn mahkemei insaniyet, hakkn talep eden milleti, kavanini mevcudei hkmet ile tasdik ve teyid ve ekli idareyi otuz senedenberi tayire alan hkmeti tekzip ve itham eyler."
"Osmanl Terakki ve Ittihad Cemiyetinin veudu mukaddes ve nazenini
hkmeti hazranzca artk taayyn eyledi. Pekl anladnz ki, bu heyet-i
mukaddesenin ahs itibariyle hi bir fert hakkmda hi bir suiniyeti yoktur.
Hukuku merua ve sarihai mmeti istirdattan baka bir maksada almaz.
Azim ve kasdi asr hzrn iddetle istilzam eyledii 1294 idarei medeniyesinin temin ve tatbikinden, fehamn mli gayrmerualarna artk bir had tayininden baka bir ey deildir."
"Kanunu tabiat her ferde mdafaai hayat hakkn ita eylemi ve bu uurda istimali cebriddette kendisine mezuniyet vermitir. Bu lyetegayyer bir kanundur: kuvvei bazu ile tayir edilemez. Taarruzat cinayetkrane ve mdafaan
meruai muhikkaneyi istilzam eyler. Gerek hkmetin ve gerek mensubini olan
baz edninin mestii ehvet ve ikbal ile Osmanl Terakki ve lttihad Heyeti aleyhinde uzatmaa baladklar hatvei taarruzlar bugnk hududunda tevkif eylemelidirler. Artk glfmdan ekilmi olan seyfi adalet ve celdeti millete kendisini arpanlarn sui akbetleri mes'uliyeti ancak kendilerine ait kalacaktr."
"Gruhu sfeha ve chela bilmelidirler ki Osmanl Hkmeti bir millet ve
bir de timsali millet olan Padiahtan ibarettir. Bu ikisinin arasnda demlere,
ehvet esirlerine, rezillere, ikbal sarholarna bir mevkii mahsus yoktur. Bu
gibi edn artk sahai hayat mmetten ekilmeli; menhus ve me'um olan
mevcudiyetlerine bir nihayet vermelidirler. mmet Padiah, Padiah da mmeti ile bilvasta grecek, seviecek, yek dierinin aguu hrmet ve muhabbetine atlacaktr. Bu ikisinin haremgh ittihad ve visalinde ayar bed sirete mahal ve mevki yoktur."
"Osmanl Terakki ve lttihad Cemiyeti kendi aleyhinde Selnik'e gnderilmi ve birka gn mukaddem otuz senedir darlfskaya tahvil eylemi olduklar itnei vatana iltica etmi olan o iki ahs limin bir daha bu taraflara
avdet etmemelerini bilhassa kendilerinin menfaatma olarak tavsiye ve Manas-
(*) Bu beyanname Ferik Semsi Paa'ya yaplan suikastten bir gn evvel aslm olmaktadr. Metni iin bk. Ahmet Refik, lnklb- Azim (Dersaadet 1324), s. 45-51.
91
tr, Selanik, skp mevkilerine sokulmaa alan fasikne ric'at eylemelerini

emreder."
"bu cemiyeti mukaddese ecnipten hallar, maalar, rvetler kabul eden
ve sahai serab ikbalde kendilerine bir mevkii hayal tedarikine yeltenen laimmttab sfehamn ve emsalinin uslu oturmalarn halisane ihtar ile hakk
meruu sarihini mdafaa ve istihsale kyamazm eylemi olan mmeti mukaddese ve muhteremenin hfz syaneti hak urunda zalemei mtaarrzn ile
tiyen vukuu mtehakkk grnen musaraa ve msademesinden tabiiylhusl olan kanl ve feci manzaralarn mes'uliyeti maddiye ve mneviyesinin kamilen zulme ve mstebidine rc olduunu beyan eyler."
"Mahkemei insaniyet ve medeniyet kabili temyiz olmayan hkmn t ve
umum samiin ile mttehemlere tebli ve tefhim eyledi. Bu dakikadan sonra
ibu kat'iylmfad hkm adlnin tatbiki icabetti!"
"Ey milletvekilinin vekili! Sen ki Manastr vilyetinde hakk vekleti ifaya,
hulefa ve vkelnn sfat gayr mfarakattan olduu vehile her zihakkm
hakkn kendisine itaya memur ve bununla mkellefsin: maiyeti memurinin
iindeki zaleme ve erazilin tecavz ve taarruzlarna birhad ek. Umumunuzun ahvaline, seni vekil edeni vekil nasbeyleyen bir milleti nigehbandr. Nikab riya ile tesettr eylemi olan edaninin levhi kulbunda menku olan
cemli cinaiyeyi bu millet okumaktan ciz deildir. Bu milletin parasn yiyip,
istikametsizlik gsterenlerin akbeti ahvali elbette yaman olsa gerekir. Bu hakikati onlarn menfaatine olarak onlara tefhim et. Bilirsin ki, sana millet yzlerce, binlerce liralar ancak bunun iin veriyor. Elbette bunun bir hesab vardr: Aldn para ile grdn hizmet mukayese edilecek ve sorulacaktr. Vazifei insaniyetin sana emreyledii tarik zerinde yr. Maiyetinde bulunan
memurlarndan akdi peyvendi fesat eyleyenleri biz pekl tanrz. Bunlara ihtarat hayrhahanemizi ltfen tebli eyle. Mdafaai meruamzm inta edecei
kanl neticelere mahal kalmamak iin haksz taarruzlarna nihayet verilsin."
"Biz kan dkmek hevesinde deiliz. Zira dklen kanlar kfidir. Fakat
(Kll nuzirrin yuktel) dsturunun haritai icraatmzn bir kenarnda neyri
hakikat ile yazlm olduunu grmekteyiz. lemi insaniyete muzr ve bir
semmi katil olan behayimin sahai hayatta ikai mazarrat eylemlerine artk
meydan verilmeyecektir. Cinayetler, zulmler nihayet bulsun. Kanunu insaniyet hkmran olsun."
"Ey milletin Manastr Vekili! Mafevkine arzetmek zere sana ilm eyleriz
ki, bir milletin kanunu her yerde seyyan ve her mevkide hkmfermadr. Binaenaleyh hkmeti hazrai mstebide ve zalimeniz tarafndan talebi hak eyledii iin maznun olarak istenilmi olan zevatn lecel isticvap stanbul'a celbinde hibir lzumu kanun yoktur. Kanun ve mahikimi mmet her mevkide
vardr. Maznun tandklarmzn mensup olduklar mevak mehakimine tevdi
edilmeleri icap ederken stanbul'a celbedilmeleri o menfur enkizisyon hatralarn uyandracandan iddetle reddedilecektir. Bu usule nihayet veriniz.
Hkmeti zalimenizce mhim tandnz zevat mensup olduklar mehakime tevdi ediniz.
Yldz, Takla, Bab- Zaptiye gibi enkizisyon messesatna masum gn92
dermek istemiyoruz. Buna nihayet veriniz. Aksi takdirde mes'uliyet size aittir.
Biz mruztmz kavlen deil, fiilen de nazar hkmete arzedeceiz. Maksadn sz ile deil, fiilen ele gireceini oktan anladk.
Hkm kanun her yerde vardr ve kemali ihtiram ile kabul edilir. Fakat
cevr istibdat artk olanca hiddet ve iddetiyle cevelna balam olan kanlar
son damlasna kadar sarf iin ahrara bir azmmetanet bahediyor. (Elhakku
y'lu ve l yu, l aleyh)
Bugn enzar faskn Manastr Vilyeti ahrar zerine matuftur. Osmanl
Terakki Cemiyeti de ibu muhtrasn bu vilyet valisine takdime lzum grmtr."
(Vallahl muvafiku l Rabbe gayrehu)
BELGE 7
Firvozik Besas'n Yldz'a Bildiren Telgraf*
Atebei Felekmertebei Cenab ehriyr Azamye takdim olunmak zere
Huzuru smii Sadaretpenhye ve Makam li-i Meihatpenahye Cenab
Rabbellemin tebarek ve tekaddes hazretleri zinetray mansab Ce-lili
emaneti kbra, evketefzay hilfeti uzma, halifei ruyi zemin, nebinimet
biminnezam efendimiz hazretlerini hemie zaman, kemali eref ve an ve adli ihsan ile sayesz Islamiyn ve Osmaniyan buyursun ve mevki ve makam
satvel itticam rcidr zamilerini yr ayara kar liyl ve livay evket
ihvay cihandarilerini l buyursun min.
Pek yakn grmekte olduumuz felket ve mahviyetin esbab men ve izalesi dnlmek zere Kosova Vilyeti ahalisi kullan namna olarak burada vukubulan itimaimiz neticesinde devletimizi muhafazai evket ve mekneti ve
ily an ve ipkay nam ve ahali kullarnn refah ve saadetini temin iin snnetinebeviyyeden bulunan ve 7 Zilhicce 1293 tarihli ferman hmayun mesadet makrun cenab Padiahzamileri ile tasdik ve iln buyurulmu olan Kanun-i Esas vehile meveret usul meruasmn yeniden iade ve ikamesinden
baka are olmadn teyekkun ederek Dersaadette bir Millet Meclisinin celp
ve cemine msaadei seniyei cenab ehinahilerini istirham ve istidaya mttebiden ve mttefikan karar verdik.
Binaenaleyh talep ve istiday meruamz kabul ve is'af buyurulacandan
mitvar olmakla beraber kemali halisiyetle vukubulan ve sadakat ve emniyet
ve hsnniyetimizi teyit ve takviye edecek olan ibu istirhamatmzn cevab
kabul ve is'afma dair iradei seniyei Cenab ehriyari zamilerini kemali szile arzu ve intizar eyleriz. Olbapta ve katbei ahvalde emr ferman hazreti veliyylemrindir.
(*) Telgrafn metni iin bk. S. Kle, Firzovik Toplants ve Merutiyet s. 60-61.
-Ahmet Refik, nklb Azim s. 88-89.
Eraftan: Hac Ao, Eraftan: Hac ibrahim, Eraftan: Yaar, Eraftan:

Selih, skp Mfts: Hasan Fehmi, Mderris Edda Nabi, Mderris Edda
dem Srr, Mderris Edda Abdlbak, Mderris Mahmut Kmil, Eraftan
Memduh, Mderris Abdllahat, Mderris Edda Hac aban, Meayihten
Edda Sadettin, Meayihten Edda Mehmet Sait.
180 mza ve gayrhm
BELGE 8
Preova'dan Yldz'a ekilen Telgraf*
7 Zilhicce sene 1293 tarihinde b Ferman l ner iln olunan ve tatbikata balanlm iken duar tehir olan Kanun-i Esas'nin tekrar tatbikatna iptidar edilerek Meclisi Meb'usamn kadm ve intihabatn imdiden icrasn talep etmee bil'mum akvam ve millet ittifak ve ittihat ettik ve bu suretin kabul ve is'af buyurulduuna dair iradei seniyei ahanelerinin tebli ve ferman
buyurulmasim istirhama karar verdik. mit ederiz ki, nmzdeki pazar gnne kadar Meclisi Meb'usamn kadna dair ferman hmayunlar erefsudr buyurulacak. Aksi halde nzai li-i ehriyarilerine muhalif ahvalin vukuu
msteb'ad olmadna ve maksad istihsal iin Kosova'da itima eden ve refte
refte Oskb'e takarrp etmekte olan kuvvei azmenin buradan daha ileriye
gemesi rehini cevaz l olamyacama nazaran bu baptaki istirhamatmz
tekrar eder ve dairei emiriyeye bugn keide olunan sancaklar bir kat daha
takdis ve tebcil edecek olan iradei seniyei mulknelerine telgrafhanede intizar eyleriz.
Naip Mustafa Sami, Reis Kaza Kaymakam Hsn, Preova umum memurini askeriye ve mlkiye ve adliyesi ve bilcmle efrad millet, Mahkeme azasndan ibrahim, Mddeimum Muavini Hmit, Ceza Reisi Mehmet, lmam-
Preova, Sleyman, Mderris-i Kaza Osman, Mstantik ibrahim, Yzba
Mehmet Rfat, Komiser Sleyman, Birinci Tabur Kumandam Kolaas dil,
kinci Tabur Kumandan Kolaas Kerim, nc Tabur Kumandan Kolaas ibrahim, Kaza Reisi Bayraktar Hseyin, Drdnc Tabur Kumandan
Kolaas Mustafa Asm, Malmdr Kmil, Camii Cedit Muhtar Recep,
Muavin Murat, Miratofa Erafndan Mlik, Mlzmevvel smail, Mlzmevvel Ahmet, Mlzmevvel Kmil, Drdnc Taburdan Mlzm Mehmet
Ali, Mlzmevvel Ahmet, Mlzmevvel brahim, Mlzmevvel Osman,
Miratofa Erafndan aban, nc Tabur Mlzmevveli Edhem, Polis
Hayreddin, Trnofa Erafndan Hseyin, Komanova Erafndan Hasan, Miratofa Erafndan Feyzullah, Rahovie Erafndan Sadk, Preova Erafndan Mehmet, Trnofa Erafndan Mustafa, Bopanofa Erafndan Bekir,
(*) Telgrafn metni iin bk. Ahmet Refik, nklb Azim, s. 90-92.
94
Preova Erafndan Abdrrahim, Trnofa Erafndan Yunus, Trnofadan

Osman, Preova Erafndan Mehmet, Preova umum kasaba ve kaza ahalisinden otuz bin nefer.
BELGE 9
10 Temmuz 1324 Perembe Gn Manastr'da Harbiye
Mektebi Mdr Vehip Bey (Paa) Tarafndan Verilen
ve kinci Merutiyeti ln Eden Sylev*
Mukaddes Vatandalar, Muazzez Kardeler!..
Bu mbarek hkipki vatann otuzbir senedenberi geirdii rikkatengiz,
muzlim, canhra levhalardan, demlerden bahseylemek istemem. Yalnz sinei
vatana alan iltiyam napezr yaralardan akan cerahati temizlemek, araz ahsiye ve infialt nefsaniye zerine bil sual nefy icl, tard ve teb'dit edilen en
namuskr, en gayur, en hamiyetli ahrar mmeti zindanlardan kurtarmak,
zincirlerini koparmak iin min indullah meyyidi meb'us olan Osmanl Terakki ve Ittihad Cemiyeti efrad hamiyetperveram atebei ebediyete istinat
ederek bugn biltflkerim icray faaliyete balad. Klb-i umumiyemizin
mk hufasmda resanetgiri istikrar olan maksad merui cemiyet herkese
ayandr.
(Ltectemiu mmeti leddalle) Hadisi erifi rehberi kavimizdir. Adalet,
msavat, hrriyet, uhuvvet meslek esasmizdir. Cenabuhakka hamdsenay
ltuhs olsun ki, insan gibi yaamak, Allahm emri, Peygamberin kavli ile mil
olmak zamann idrk eyledik. Artk, cennetmekn Kanun Sultan Sleyman
zamanndanberi padiah ile millet arasna ekilen kafesi kracaz. Padiahmzn etrafn alan hin, rezil, bedtynet, sefil, den herifler kahrolsun. Sakinlnesepten ne'et etmi, pk st ile bym, mekrimi ahlk ve mehasini
sfat ile teselli eylemi zevat isteriz. A ve bi il olarak San'a zindanlarnda,
Diyarbekir, Erzurum, Akk kal'alarmda, Fizan'da sefil ve sergerdan olan ahrar mmetin saadet, hrriyet ve ikbalini dileriz. Vatanmzn bargirm itisaftan kurtaracak, yetimlerimizin gzyalarn dindirecek ve kimsenin hakkm
kimseye kaptrmyacak, bizi insan gibi yaatacak usul meruai meverettir,
ki bu istediklerimizin cmlesini temin eyleyen Kanun-i Esasdir.
Ey vatandalar!
Ya Kanun-i Esas, ya lm!
Bir vatann menabii umumiyesinden mstefit olup bir havay teneffs eden
ve Osmanl bayra altnda ittihat eyleyen ecnas muhtelife bil tefriki cins
mezhep birbirinin ruhu, nuru hadekai iftihardr. Birbirinin malm, canm, rzn ayn iddet ve asabiyetle mdafaa ve muhafaza ederek bugnden itibaren
hrz can bilir.
(*) Nutkun metni iin bk. Ahmet Refik, Adgeen eseri, s. 84-86.
95
Evlerini, oluk ocuklarn, rahat ve refahm brakarak vatan uruna mahrumiyeti mutlakaya katlanmak suretiyle dalara kan arkadalarmz var olsun!
Ey Ohri Kahramanlar! Ey Resne aslanlar! Ey Manastr yiitleri! dnyada
misline tesadf edilemiyen bir asalet ve necabetle vazifei milliyenizi ifa ettiniz. Sizi barmza basar, zevali npezir teekkrlerimizin kabuln rica eyleriz. Cenabhak sizi darnda mes'ut buyursun. Siz btn Milleti Osmaniye ve
mmeti merhumeyi sevindirdiniz; Cenab Allah da sizi bahtiyar eylesin!
Yaasn Manastr kahramanlar; yaasn Ohri fedaileri! Yaasn zmir Frkas
arslanlar! Yaasn Vatan! Yaasn Millet!
BELGE 10 1908 (1324) Kongresi

Kararlar*
Osmanl lttihad ve Terakki Cemiyetinin nizamname-i esasisi mucibince
her sene icap eden kongre Terin-i evvelin beinci gnnden yirmi beinci
gnne kadar in'ikad etmi ve yirminci itimai olan pazar akam mzakerat
hitama ermiti. bu kongrede Cemiyetin Merkez-i Umum azalarndan ve
Rumeli ve Anadolu vilyat ve elviye-i mstakilesinden gnderilen murahhaslar hazr bulunmutur.
Kongre mukarreratnm bir ksm dorudan doruya Cemiyetin idare-i dahiliyesine taallk edip bunlarn nerine lzum grlmemitir; bir ksm ise
umumen malm olmak zere gazetemizle neretmekte olduumuz mukarrerat- tiyeden ibarettir.
1 - Zat- Hazret-i Padiah Kanun- Esasinin muhafazasna yemin etmi ol
duklarndan usul- merutiyete riayetleri baki kaldka hayat ve hukuk-u h
mayunlar Osmanl lttihad ve Terakki Cemiyetince her trl taarruzdan ma
sundur. Kongre bu karara muhalif olarak vuku bulan neriyat ve eracifi
kat'iyen red ve tekzip eyler.
2 - Cemiyetin siyas program aynen kabul ve tasvip edilmitir.
3 - Osmanl lttihad ve Terakki Cemiyetinin Meclis-i Meb'usanda buluna
cak azalan lttihad ve Terakki Frka-i siyasiyesi nam altnda olarak alacak
lardr.
4 - Cemiyetin suret-i zuhur ve terakkisine, muvaffakiyet-i vakasnn suret-i istihsaline dair mufassal bir tarih tertibine ihtiya hissedilerek bu bapta
lzum grlecek izahatn ait olduu merakizden veya efraddan ahzedilmesi
artiyle tarih-i mezkrun vcude getirilmesi iin Merkez-i Umum tarafndan
muktedir zevattan mrekkep bir komisyon tekili ve bu tarihin tertip ve ne
rine kadar Cemiyet mensubinden hi birinin Cemiyetin icraat ve teekklt(*) Bu kararlar iin bk. ura-y mmet, 31 Terin-i evvel 1324 - 13 Kasm 1909.
No. 14.
96
na dair husus ve umum asar neredememesi yalnz meydan- intiara konmak zere bulunan aboneleri yazlm ve destgh- tab'a verilmi olan Niyazi
Bey hatratnn devam- intiar, ve Cemiyete mensup olmyanlar tarafndan
bu bapta yazlacak asar ve makaleler bittabi muhalif-i hakikat olacandan
bunlarn Cemiyet gazeteleri heyet-i tahririyesi tarafndan bittakip grlecek
hatalarn tekzibi karargir olmutur.
5 - Vilyet merkezlerinde dorudan doruya ve mdr- mes'ule tbi ola
rak, yani mes'uliyeti cemiyete ait olmamak, makalt ve mtalat cemiyetten
sadr olmu gibi telkki edilmemek zere vilyet merkezlerinin muavenet-i
maddiye ve maneviyesiyle birer gazete tesisine allacaktr.
6 - Her vilyetin ahval-i umumiyesine mteallik olarak murahhaslar tara
fndan getirilen raporlar kraat ve tetkik olunmutur.
7 - Vilyetlerde intiar edecek gazeteler hakknda bir meslek program ter
tip olunmutur.
8 Merkez-i Umuminin bir senelik hesabat, tekil edilen komisyon mari
fetiyle tetkik ve tasdik edilmitir.
9 - Cemiyetin nizamname-i esasiyesinde tadilt ve tashihat- klliye icra
edilmitir.
10 - Cemiyetin ordu ile mnasebat tetkik olunarak bir talimatname kale
me alnmtr.
11 - Merkez-i Umum ile vilyat arasnda vifak ve itilf hkmferma oldu
u umum azaca teyid ve tasdik olunmu ve bunun hilfna olarak vuku bulan
neriyatn tekzibine karar verilmitir.
12 Sabk Merkez-i Umum mddet-i nizamiyesi hitam bulduu cihetle
infisal etmi ve kongre tarafndan yeni ve hafi bir Merkez-i Umum heyeti in
tihap ve tayin olunmutur.
13 - Terakkiyat- memleketin temin ve tevsii hususunda cemiyete maruf
olacak mesaiden bahsolunarak mukarrerat- tiye ittihaz edilmitir.
Terakkiyat- memleketin tevsi ve idamesi iki trldr. Birincisi hkmete
yaptrlacak terakkiyat, ikincisi ahali ve efrad- cemiyet tarafndan yaplacak
terakkiyat.
Ahali ve efrad- cemiyetin syleri ile temin edilecek terakkiyat efrad- mmette teebbsat- nafiaya meyi ve istidad uyandrp tesciine ve devam muvaffakiyetine gayret etmek zere hey'at- merakezeden, ahval-i mahalliyeye
nazaran, bir ka zat bu ile uramaldr.
Terakki iini deruhde edecek zevatn vezaifi:
a - Ahalinin teebbsat- ahsiyelerini uyandrmak (Bunun iin her trl
muavenet ve hale gre mnasip mkfat, msabakalar tertip, tevikat ve telkinat, gazetelerle takdirat, her trl teshilt iraesi, irketler tekili iin ahaliyi
tevik).
b - Teebbsat- ahsiyeyi cemiyet kendne hasreder gibi grnmemeli fakat teebbsat- ahsiye mefkud olan vilyetlerde icap ve tevsiine bizzat allmal.
c Teebbsat- nafiadan en mhimminin, maarifin tevsi ve terakkisi oldu97
unu ve gece dersleri kad, cra yerlerde husus mektepler amak, bilhassa
sanayi mekteplerine muktedir muallimler celbi, ticaret, ziraat, smaat odalarna tevikatta bulunmak ve buralarda erbab- vukuf ve namustan zevat tayin
etmek meselelerini heyet-i merkeziyeler unutmamal.
d - Ahalinin anliyabilecei bir lisanla yazlm asar telifine imdiden teebbs etmek (bu asarda hkmeti, milletin vezaif-i mterekesi, verginin ne olduu nereye sarfolunaca; ahalinin maarife sarlmas; irket tekili, ticaret,
ziraat ve sanayie rt ve iptidaiye mteallik) bunun iin msabakalar aarak,
mddet-i muayyene zarfnda gnderilenlerden birincilii kazanan eserin
ehemmiyetine gre mkfat- nakdiyede bulunmak.
e Her meslek ve sanat iin mtehassslarn yetimesini tergip ve teci etmek ve bu meyanda Avrupa'ya vesair mahallere ashab- liyakat gndermek.
Hkmete yaptrlabilecek terakkiyat: 1) Vilyetlerde maarif, ticaret, sanat,
ziraat ve bilmum terakkiyatn teminine hemen yegne vasta olan tevsi-i
mezuniyet, ve salhiyetin bir an evvel valilere itas iin tesirat yaplmas, 2)
Vilyetlerin daire-i salhiyeti haricinde olan umur-u nafiai umumiye iin heyet-i vkelaya meb'uslar vastasile ve meb'uslara da Cemiyet tarafndan tesirat
yaplmas.
BELGE 11
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1908 (1324)
Senesinde Kabul Edilen Siyasal Program*
1283 Kanun- Esasisi ve bunu teyiden Bab- liye tebli olunan 4 Recep
1326 tarihli Hatt- Hmayun ile meyyed kffe-i hukukun kanun-u mezkra
muhalif olmyan aksam meclis-i umumice hilfna bir karar ittihaz olunmadka mer'i ve mahfuz olacaktr.
1 - Kanun- Esaside ra-y milliyenin rchan- nfuzunu temin esas ittihaz
olunacak ve bu cmleden olmak zere vkelnn Meclis-i Meb'usuna kar
mes'uliyeti suret-i mutlakada kabul ettirilip mecliste ekseriyet-i ra kazana
mayan vkel mstafi addolunacaktr.
2 - Heyet-i Ayan, meb'usan adedinin slsn tecavz etmemek artiyle
62'nci madde ile mukayyed olmyarak sls padiah ve slsan millet tara
fndan intihap olunup memuriyetleri mddetli olacaktr.
3 - Teb'a-i Devleti Aliyyeden olan ve yirmi yam ikmal eden her ferd-i zkrun emlk ve serveti olsun ve olmasn birinci derecede intihap hakkn ha
iz olmalar talebolunacaktr. Hukuk-u medeniyeden sakt olanlar bittab bu
hakk- intihab haiz olamazlar.
4 1293 Kanun- Esasisinin l'inci maddesine riayet etmek artiyle
(*) Siyasal program byk boyda ktlara baslmak suretiyle ayr metin halinde de
yaynlanmtr. Ayrca bk. ura-y mmet, 23 Eyll 1324 (6 Ekim 1908).
98
cem'iyat-1 siyasiyenin teekkl hususunun sarahaten Kanun- Esasiye derci

talebolunacaktr.
5 - Vilyatn emr- idaresinde usul- idaredeki rabta-i mevcude fek ve ih
ll olunmamak artiyle Kanun- Esasinin 108'inci maddesinde mevzuu bahsolan tevsi-i mezuniyeti idari usulnn temami-i tatbikini temin edecek kavanini mahsusa vaz' talebolunacaktr.
6 - Vilyatn hal-i hazrdaki taksimat- mlkiyenin suret-i umumiyede tadil
ve tebdili Meclis-i Meb'usann kararma vabestedir. Ancak kurra ve nevahice
kurbiyet-i mesafe ve mnasebet-i mevkiiye itibariyle teshil-i umuru badi ola
cak surette muktaz tadilt tesri olunacaktr.
7 - Devletin lisan- resmisi trke kalacaktr. Her nevi muhaberat ve mzakerat- resmiye trke icra olunacaktr.
8 Meb'usann lakal onu tarafndan dermeyan olunmak kaydiyle bil
kaydart kanun lyihalar teklifine salhiyettar olmalar teklif olunacaktr.
9 - Cins ve mezhep tefrik edilmeksizin herkes msavat ve hrriyet-i tammeye malik ve ayn mkellefiyete tbidir. Bilcmle Osmanllar huzur-u ka
nunda ve memleketin hukuk ve vezaifinde msavi olup umum tab'a ehliyet
ve kabiliyetlerine gre mnasip olan memuriyetlere kabul olunacaktr. Gayr-
mslime dahi ahz- asker kanununa tbi tutulacaktr.
10 - Edyanm serbesti-i icras ve cemaat-i muhtelif eye verilmi olan imtiyazat- mezhebiyenin kemakn cereyan esaslar tamamen mahfuz kalacaktr.
11 - Devletin Avrupa heyet-i dveliyesi arasndaki vaziyet-i siyasiye ve
corafiyesi ile mtenasip bir surette kuva-y berriye ve bahriyenin tanzim ve
tensiki teklif olunacaktr. Hizmet-i askeriyenin ordunun talim ve tekemml
n ihll etmiyecek bir mddete tenzili talebolunacaktr.
12 - Kanun- Esasinin 113. maddesinin hrriyet-i ahsiyeye mnafi olan
son fkrasnn ilgas talebolunacaktr.
13 - Amelelerle patronlarn hukuk ve vezaifi mtekabilelerini tayin edecek
kanunlar vaz' teklif olunacaktr.
14 - Ashab- arazinin kanunen mer' ve mahfuz bulunan hukuk-u tasarrufiyesi ihll edilmemek artiyle kyllerin arazi sahibi olmalar eshabmn is
tihzar edilmesi teklif ve bunlar hakknda cz' faiz ile ake tedarik edebilme
leri iin teshilt iltizam olunacaktr.
15 - Aar iin imdilik "tahmis" usul bir esas- salime bina' ettirilerek ka
bul ettirilecek ve derhal kabil-i tatbik olan yerler iin hemen icra ve bilhare
"kadastro" usulnn tedricen tatbiki teklif olunacaktr.
16 - Emr- tedris serbesttir. Kanun-i Esaside musarrah olduu vehile her
Osmanl kanun-u mahsusa tevfikan husus mektep kad edebilir.
17 - Bilcmle mektip Devletin taht- nezaretinde bulunacaktr. Teb'ai Osmaniyenin terbiyei bir siyak- ittihad ve intizam zere olmak iin umum ve
derununda serbest talim ve tedris olunur ve her unsura muhteliten kade
resm mektepler atrlacaktr. Tahsil-i iptidaide lisan- trk mecburittalimdir. Mektib-i resmiyede tahsil-i iptida meccanendir.
Tahil-i idad ve l yukarda zikrolunan umum ve resm mektepler vastasiyle ve trke esas ittihaz ile icra olunacak ve programlara ve muallim ve
99
muallime yetitirilmesine ve bunlarn suret-i tayinine dair mukarrerat- ciddiye ittihaz edilecek ve memleketin terakkiyat- iktisadiyesine hizmet edecek ticaret ve ziraat ve sanayi mektepleri kad ettirilecektir. Srf din tahsili ile mteveggil mektip bu umumiyetten mstesnadr.
18 - Memleketin iktisaden terakkisini ve mranm temin ve tekeffl ede
cek olan esbabn vcude getirilmesi ve ziraat nokta-i nazarndan her trl terakkiyatm temini bilhassa iltizam olunacaktr.
19 - Intihab- Meb'usan hakknda mevcut olan kanunnamenin ibu prog
rama tevfiki ve intihabatm kemali serbesti ile cereyanna mni olabilecek edna bir mlhazann cihet-i hkmetten vukuuna meydan brakmayacak ve
hile tadili teklif olunacaktr.
20 - Evsaf- matlbeyi haiz her Osmanlnn Memalik-i Osmaniyenin her
yerinde kendini meb'us intihap ettirmee hakk olmas teklif edilecektir.
21 - bu programn ihtiva ettii mevcud icabat- zamaniyeye gre vuku
bulacak itima- umumiyelerce verilecek karar zerine tadil ve tayir edilebi
lecek, bunlardan bir veya bir ka maddenin lav veya bunlara baz mevad
ilvesi kabil olabilecektir.
BELGE 12
Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin Nizamnamesi
(1325-1909)
Selanik'te 1325 ylnda
Hakkak mer Kmi ve
Mahdumu Matbaasnda
bastrlm bror*
Cemiyetin Maksat ve Meslei
Madde 1 Merutiyet-i idarenin tesisine ve cins ve mezhep ayrmakszm
btn Osmanllarn istikmal-i refahiyle nail-i hrriyet olmalarna alm ve
avn-i hakla muvaffak olmu olan "Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti" bundan byle dahi bu makasid-i mukaddesenin madd ve manevi terakkiyat-
medeneyyenin temini ve tamami-i mlkiyyenin muhafazas urunda mttehiden almay esas maksat ve meslek ittihaz eder.
Menafi-i kavmiyelerini daima mterek grmekle mkellef olan btn Osmanllar arasnda gerek cins ve mezheb-i daiyyesi, gerek suveri saire ile tefrika ve fesad ikama si bulunanlarn vesait-i merua ile husul amaline mani olmak Cemiyet'in cmle-i vezaifindendir.
Cemiyet, Makam- Hilafet ve Saltanata hdim-i Merutiyet olan Zat- Hazret-i Padiahye zeval-i n pezr bir hiss-i hrmetle merbuttur.
(*) Sayn Erol Sadi Erdin tarafndan salanmtr.
100
Madde 2 - "Osmanl Ittihad ve Terakki Cemiyeti", bir merkez-i umumi ile

vilyat ve elviyye-i mstakilledeki hey'et-i merkeziyyeleri ve Sancak ve Kaza
ve leddelicab nevahi ve kurada bulunan kulp hey'etleri tarafndan idare olunur.
Madde 3 - Kulpler, vilyat ve elviyye-i mstakille, hey'et-i merkeziyyelerine, bunlar da merkez-i umumye merbuttur. Ancak hey'et-i merkeziyye, tekiline lzum grlmeyen baz elviyye-i mstakillede elviyye-i saire gibi yalnz kulp hey'et-i idaresi bulunacak ve bu hey'et ile mlhakatndaki kulpler
dorudan doruya en yakn vilyet hey'et-i merkeziyyesine merbut olacaktr.
Nevahi ve kura kulpleri daha mensup olduklar kaza merkezindeki kulp
hey'et-i idaresine tabidirler.
Madde 4 - kinci madde mucibince hey'et-i merkeziyye tekili iktiza eden
mahallerin gayri yerlerde yeniden hey'et-i merkeziyye tesisi ve bunlarn merbutiyelinin tayini merkez-i umumnin takdirine muhavveldir.
Madde 5 - Bir hey'et-i idare ancak tbi bulunduu mafevk hey'et-i merkeziyye veya idarsiyle muhabere edebilip ann mafevkine tecavz edemeyecei
gibi merkez-i umum de kendine merbut hey'et-i merkeziyyelerle muhabere
eder ve vilyat - ve elviyye hey'et-i merkeziyelerine merbut olan hey'et-i idarelerle dorudan doruya muhabere etmez. Ancak ahval-i msta'cele ve mbreme zuhurunda merkiz ve kulp hey'et-i idareleri yekdieriyle dorudan
doruya muhabereye mezundur. u kadar ki esbab- muhabere arada vesatet
etmesi lzm gelen merci'e bildirilecektir.
Merkez-i Umum
Madde 6 - Merkez-i umum bir sene mddetle ifa-y vazife etmek ve biri
ktib-i umum unvann haiz olmak zere azadan terekkb eder. Bunlar
her sene itimai mutad olan Umum Kongre tarafndan intihab edilirler.
Madde 7 - Merkez-i umum aza-y cedidesi, kongre datldktan sonra ifay vazifeye balarlar,
Madde 8 Merkez-i umumnin her itimanda azadan biri riyaset vazifesini ifa eder.
Madde 9 - Merkez-i umum azasndan birinin infikki halinde dier az
umum kongrede ikinci derecede ekseriyet kazanp da merkez-i umumnin
bulunduu mahalde ikamet eden alt zat celb ve davetle bir Encmen-i istiare tekil ederler. Encmen-i istiare ya bu alt azadan birini veyahut hariten bu vazifeyi ifaya iktidar bulunan bir zat ekseriyet-i slsan- z ile merkez-i umum azalna intihab ve tayin eder.
Madde 10 - Merkez-i umum mhr azadan ikisi tarafndan mhrlendikten sonra hfz olunacaktr.
Madde 11 - Mhrn imza ile teyidine mecburiyet hasl olan hususatta Ktib-i Umum imza vaz edecektir.
Madde 12 - Merkez-i umum azas muvazzaf olduklarndan hibir memuriyet kabul edemezler ve suret-i daimede umur-u cemiyetle megul olurlar.
Madde 13 - Merkez-i umum azasndan mazeret-i makbulesi olmakszn
101
bir ayda itima'da bulunmayanlara msta'fi nazariyle baklp yerine dokuzuncu maddeye tevfikan dier biri intihab olunur.
Merkez-i Umum'nin Vezaifi
Madde 14 - Merkez-i umum birinci maddede beyan olunan esas ve maksad istihsal ve temine sarf- makderetle beraber bilumum merkiz ve kulpler beynindeki irtibat ve mnasebat teyid ve bunlarn muamelt- umumyyesini tefti etmek velhasl ahs-i manevi-i cemiyetin muamelt- umumyyesini ve kffe-i umurun hsn- temiyet ve intizamm temin esbabna tevessl
eylemekle mkelleftir. Merkez-i Umum her sene varidat ve masarifini mbeyyin bir muvazene-i umumyye ile sene-i tiye bdesini tanzim ile Kongre'nin nazar- tasdikine arz eyler.
Madde 15 Meclis-i Meb'usan'daki ttihat ve Terakki Frkas'yle mnasebette bulunmak Merkez-i Umum'ye aittir.
Madde 16 - lttihad ve Terakki Cemiyeti'ne mensup olmayan dahil ve harici
frka- muhtelefe-i siyasiyye ile mzakere etmek ve ittihaz- karar eylemek
hususat Merkez-i Umum'ye aittir.
Madde 17 - Merkez-i Umum, bilcmle muamelttan Umum Kongre'ye
kar mes'uldr.
Madde 18 - Umum Kongre'nin Merkez-i Umum'ye havale ettii mukarrerattan hangilerinin icra olunup hangilerinin olunamad esbab- mucibesiyle
sene-i tiye kongresinin nazar- tetkikine arz etmek Merkez-i Umum'nin vezaifi cmlesindendir.
Merkez-i Umum'nin Hey'et-i Tahririyyesi ve Maliyesi
Madde 19 - Merkez-i Umum'nin muvazzaf bir Evrak Mdr'yle bir mbeyyiz ve muhasebe vasifesiyle de itigal etmek zere bir Veznedar' bulunacaktr. Bunlarn maalar Kongre'ce takdir ve tahsis edilecek ve intihab ve tayinleri Merkez-i Umum'ye ait olacaktr. Merkez-i Umum icab ederse bunlarn miktarn tezyit edebilir.
Madde 20 - Merkez-i Umum, Cemiyet'in muamelt- maliyesinden mes'ul
olduundan Veznedar, Merkez-i Umum'nin karar olmadka hibir ake
kabz ve sarf edemeyecektir.
Vilyet Hey'et-i Merkeziyyeleri
Madde 21 - Vilyet Hey'et-i Merkeziyyeleri bir sene mddetle ifa-y vazife
etmek zere iki azadan mrekkep olup bunlar her sene itimai mutad olan
vilyat kongreleri tarafndan intihab ve tayin olunurlar.
Madde 22 - Vilyet hey'et-i merkeziyyeleri aza-y cedidesi, kongre daldktan sonra vazifelerini ifaya balayacaklardr.
Madde 23 - Vilyet hey'et-i merkeziyyesi azasndan birinin infikki halinde dier aza vilyet kongresince icra edilen intihabatta birinci derecede ekseriyeti kazanm olan be zat celb ile dokuzuncu madde hkmne tevfikan
ikmal-i noksan ederler.
102
Madde 24 - Vilyet hey'et-i merkeziyyelerinin mhr, her iki aza tarafndan mhrlendikten sonra hfzedilecektir.
Madde 25 - Vilyet hey'et-i merkeziyyeleri nezdinde bir ktip ve bir muhasib bulunacaktr. Bunlar fahriyyen ve kaabil olamad halde muvazzaf olarak
istihdam edilirler. Ancak maalarnn tayin-i miktar vilyet kongrelerine aittir.
Madde 26 Bu sene vilyet kongreleri in'ikad ederek eski nizamnameye
gre vilyet hey'et-i merkeziyyeleri tekil eylemi olduu cihetle bu nizamnameye nazaran tayini lzmgelen vilyt hey'et-i merkeziyyesi iin iktiza eden
zat, mezkr vilyt hey'et-i merkeziyyeleri tarafndan ekseriyet-i r ile tefrik
edilecektir. Hey'et-i merkeziyye bu iki zat kendi aralarndan yahut hariten
mnasip grdkleri zevattan intihabda muhtar olacaklardr.
Madde 27 Mhrn imza ile teyidine lzum hasl olursa azadan biri imza edecektir.
Madde 28 - 13., 17., 18. maddeler ahkm vilyet hey'et-i merkeziyyesi
hakknda dahi caridir.
Vilyet Hey'et-i Merkeziyyesinin Vezaifi
Madde 29 Merkez-i Umumden vukubulacak tebligat ahkmna tevfik
hareket, vilyet dahilinde bulunan bilcmle merkiz ve uabat senede hi olmazsa bir defa behemehal tefti ve netice-i tefti hakknda bir rapor tanzimiyle Merkez-i Umumye irsal, vilyet dahilindeki mevakide tekilt iktiza ederse, Merkez-i Umumden msaade istihsal ettikten sonra tekilt- icra her
merkezden gnderilmesi icabeden vilyet hissesini celb ve varidat- umumiyyesinden Merkez-i Umum hissesini muntazaman irsal, vilyet dahilinde bulunan uabat arasnda muhabere vesatet, neir ve tamim-i muarefe himmet
etmek, elhasl tttihad'm takviye ve idamesine ve uhuvvet-i Osmaniye'nin teyidine ve mekasid ve menafi-i Cemiyet'in nizamname ahkm dairesinde temin
ve muhafazasna sy ve gayret eylemekle mkelleftir.
Vilyet hey'et-i merkeziyyesi varidat ve masarifini mbeyyin bir
muvazene-i umumyye ile sene-i tiye bdesini tanzim ve vilyet kongresinin
nazar- tasdikine arz eyler.
Kulpler
Madde 30 Kulpler, Osmanl Ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne dahil bulunan efrad arasnda bil tefrik cins ve mezheb revabd- ittihad teyid ve idameye ve her snl efradn istidat ve ihtiyalar dairesinde tenvir-i efkr ve tevsi-i vukuuna ve iktisad-itima her trl teebbsat- mfide ve terakkiyat-
medeniyyeyi istihsal ve tesrie hadim olacaklardr.
Madde 31 - Liva ve kaza ve nahiye merkezleriyle kariyelerde yalnz birer
kulp bulunabilecek ve mteaddid kulplere ihtiya hasl olur ise, bunlar bir
bina dahilinde itima- umumlerini mnavebe suretiyle akdetmek zere tevhid olunacaktr. Vilyet merkezlerindeki kulpler dahi bu vehile hareket
edeceklerdir. Cesamet-i mevkiyelerinden dolay bir bina dahilinde itima et103
mek gayri mmkn olan yerlerde vilyet hey'et-i merkeziyyesinin kararyla

kulp binalarnn taaddd caizdir.
Madde 32 - Kulpler, bir Mdr, bir Mdir-i sni, Vezedar, bir ktip, bir
hfz- ktb ve iki azadan mrekkep bir hey'et tarafndan idare olunur. Bunlar alt mah mddetle ifa-y vazife etmek zere kulp efrad tarafndan rey-i
hafi usulyle ve ekseriyet-i r ile intihab olunurlar. Lzumu halinde kulp
hey'et-i idaresi ayrca idatl veyahut muvazzaf bir tahsildar istihdam edebilir.
Madde 33 - Her kulp evvel: Cemiyetin nizamname ve program dairesinde kendi uhdesine terettb edecek vezaif ve muamelt ifa eyleyecek, saniyen: Payitaht ile vilyatta intiar eden gazete ve risalelerden ve meahir-i bed ve mellifinin sr- edebyye ve ahlkyye lugaviyeleriyle eski ve yeni mellifattan ayan- istifade olanlarm ve memlik-i Osmaniye haritalarn celb
ve mnderecatmdan umum efrad- cemiyetin istifadelerini teshil edecek.
Salisen: Vakit vakit konferanslar tertip ederek efrad- cemiyetin iktisada, terakkiyat- ziraiyyeye, hfzsshhaya ve terbiye-i etfale, siyasiyat- ahlkiyata,
kavanin ve nizamat- mlkiye ve adliye ve askeriyyeden umumun bilmesi lzmgelen mevadda dair ita-y malmat ile efradn tenvir-i efkr ve tezhib-i ahlkna hizmet etmek,
Rbian: Meb'usan intihabatmda Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin mksidini
her suretle takib ve istihsale alacak,
Hmisen: Mamulat- mahalliyeye emtia-i dahiliyyenin mazhar- rabet ve
reva olmasna hdim-i tevikat ve neriyatta bulunacak,
Sadisen: Kulbn servet ve iktidarn tezyid ve tevsie itina ve dikkat edecek.
Sbian: lyd-i milli'ye mteallik vezaif ve tedarikt icra eyleyecektir. Beyan
olunan teebbsat ve vezaifte kulbe dahil olan efradn kffesi vazife ve alkadar olduklarndan o misill ilerden gerek zatlarn, gerek umuma taallk
eden ahvalde kulbn muavenet ve delletine mracaat hakkm haizdirler.
Kulp Hey'et-i daresi'nin Vezaifi
Madde 34 - Hey'et-i idare lakal haftada iki defa bil itima otuzuncu
madde mucibince kulplerin vezaifine taallk eden bilcmle mevadd mzakere ile bunlardan itima- umumye taliki icabedenleri ifraz eder ve icabetmeyenler ile kulbn idaresine mteallik hususat taht- karara alr. Kulplerin
ifa-y vazifede mehut olacak atalet veya faaliyetinden kulp hey'et-i idareleri
mes'uldr.
tima- Umum
Madde 35 - Her kulp efrad, lakal on be gnde bir defa kulplerinde
itima ile muhtac- mzakere olan mevadd taht- karara alacaklardr, ibu itima- umumnin yevm-i vukuu kulp hey'et-i idaresince tayin olunacak ve
lzum-u kat'i hissedilmedike tebdil olunmayacaktr.
Madde 36 - Kulp aza-y mdavimesinin bir sls hazr bulunmadka
icra-i mzakere ve ittihaz- karar olunamaz.
104
Madde 37 - ltima- umumlerde mzakerat idare etmek iin o itimaa

mahsus olarak ekseriyet-i r ile bir reis ve bir reis-i sni intihab edilecek ve
kitabet vazifesini kulb ktibi ifa eyleyecektir.
Mevadd- Muhtelife
Madde 38 Osmanl Ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin gaye-i mli, umum
milletin husul- saadetine ma'tuf olduundan her kulp, efrad- cemiyetten
olmayanlar dahi umum konferanslarda ve hey'et-i idaresi tarafndan tayin
olunacak evkat- muayyenede kabul etmek salhiyetini haizdir. Efrad- Cemiyet yekdierinin kulplerine gidebilirler ve sahib-i rey olmamak zere mzakerata dahi itirak ederler.
Madde 39 - Kulplerde teklif defteri namile bir defter-i mahsus bulunacak
ve efraddan biri bir teklifte bulunmak isterse bunu ya mezkr deftere yazacak
veyahut ba tezkere kulp mdrne bildirecektir. Hey'et-i dare efradn tekliflerini tetkik ve icabedenleri hey'et-i umumyyemn mzakeresine vaz eder.
Madde 40 - Kulp hey'et-i idareleri, kulbn umur-u dahiliye ve idaresine
dair yazl bir program tertibiyle kulp dahilinde herkesin grebilecei bir
mahalle talik edeceklerdir.
Madde 41 - Kulplerde siyas, fenn konferanslar verilecektir. Fakat konferans vermek isteyenler konferansn neye dair olacan evvelce hey'et-i idareye bildirmek mecburiyetindedir. Hey'etince kabul olunursa konferans verilecei kulbn salonunda iln olunur.
Kulplerin Vezaif-i Umumyesi
Madde 42 - Kulplerde ehl-i fen ve hrfet ve erbab- sanat ve ticaretten ayr ayr encmenler tekil olunacak ve her encmen kendi ihtisas dairesinde
olan hususatn terakkiyatma ait tedabiri mlhaza ve bu mlhazatn rapor
suretinde hey'et-i idarelerine tevdi edecektir. Hey'et-i idareler, icabederse hkmetin nazar- dikkatine arz edilmek zere bu raporu mafevk merkeze irsal
edebilir. Kulplerin mteaddid olduu mahallerde her kulpten birer encmen tekili mucib-i teettt olacandan mmkn olduu takdirde bu encmenlerin mtereken tekili mnasib olur.
Madde 43 - Encmenler bir meselenin mzakeresinde dier encmene taalluk eden hususata tesadf ederlerse o mesele iin yekdieriyle icra-y mzakereye salhiyettardrlar.
Madde 44 - Her kulp mevsim-i mnasiple gece dersleri kad ve lakal
bir mektebi taht- himayesine alarak idare ve tedrisatn tanzim ve slh ve fukaraperver cemiyetleri tekil etmek gibi umur-u hayriyeden bir veya bir kan
ifa ile mkelleftir. ehir ve kasabalardaki kulpler kuradaki mektibi dahi
himaye edebilirler.
Madde 45 - Kulpler frsat dtke kyllerin, Merutiyete muhabbetini
ve istibdata nefretini isticlb edecek surette telkinat ve iradatta bulunmaya
gayret edecek ve hatta vatann selmetine taallk eden bu husus iin ara sra
kylere hey'etler gndereceklerdir.
105
Madde 46 - Bir hey'et-i idarenin hitam- mddetine on be gn kald vakit ait olduu kulp hey'et-i umumyesince be zattan mrekkeb bir komisyon tekil olunarak hey'et-i mezkrenin hesabat ve muamelt tetkik ettirilir.
Komisyon on be gn zarfnda behemehal ikmal-i vazife ile netice-i tetkikatm da rapor hey'et-i umumyeye arz eyleyecektir. Bu rapor hey'et-i umumyyede kraat ve tasdik olunduktan sonra hey'et-i cedidenin intihab ve mteakiben devir ve teslim muamelesi icra olunur.
Madde 47 - Kulp varidat evvel: Efradn Cemiyet'e kabuln mteakip
verecei duhuliye (her ay verecei ayln lakal bir misli olacaktr),
Saniyen: Efradn varidatnn yzde bir nisbetinde her ay itasna mecbur olduu aylk,
Salisen: Gerek efrad- Cemiyetten gerek hariten ianeden verilecek nkud
ve eyadan ibarettir. Efrad- cemiyetten madas tarafndan iane ve hibe edilecek nkud ve eyann kabul hey'et-i umumyyenin kararma vabestedir.
Madde 48 - Her kulp ay nihayetinde varidat- gayri afiyesinin yzde beini ihtiyat akesi olarak ifraz ettikten sonra mtebakisinin rub'unu vilyet
hey'et-i merkeziyyesine gnderecektir. Vilyet hey'et-i merkeziyyesi de varidat- umumyyesinin kezalik yzde beini, ihtiyat akesi olmak zere hfzettikten sonra baknin mfsn merkez-i umumye gnderecektir. Nevahi ve kura
kulpleri rubu' hisselerini merbut olduklar kulplere ve kulpler hisse-i
mezkreyi bitemamiha vilyete irsal edeceklerdir. Drdnc madde mucibince yeniden merkezler alrsa hisselerin suret-i merbutiyeti merkez-i umum
tarafndan tayin olunur. Kulpler ve merkezler kendi hisselerine isabet eden
mebali-i mtebakiyeden masarif-i mbremelerini tesviye ve ifa ettikten sonra fazla kalan mebali hey'et-i idarenin kararyla emniyetli bir mahalde hfz
ve mmknse tenmiye edilir.
Madde 49 - Kulpler cemi' ve hfz ettikleri mebalii itima-i umumde verilecek karar zerine Cemiyet'in makasid ve menafii urunda sarf edebilirler.
htiyat akeleri hibir suretle sarf olunamaz. Ancak ahval-i fevkalde zerine
merkez-i umumnin emriyle sarf olunabilir.
Madde 50 - Merkcz-i umum de dahil olduu halde bilcmle merkiz ve
kulpler ahs namna ake ikraz edemezler.
Madde 51 - Kulbn resil ve ceraid ile kitaplar kraat salonundan harice
karlamayaca gibi iare suretiyle hibir kimseye verilmeyecektir.
Madde 52 - Kulbn odaclk hizmetlerinde bir veya daha ziyade maal
hademe istihdam olunabilir. Hademelerin mmknse Cemiyet efradndan olmasna itina edilmelidir.
Madde 53 - Kulplerde bulundurulacak hademenin adedi ile miktar- maalarnn tayini kulp hey'et-i idarelerine aittir.
Madde 54 - Kulplerde iret etmek ve kumar oynamak ve sarho olarak
kulbe girmek kat'iyyen memnudur.
Madde 55 - Kulp efradndan biri baka bir kulbe naklini taleb eyledii
takdirde hesab kat olunduktan sonra mensup olduu kulbn hey'et-i idaresi tarafndan bir nakil ilmhaberi verilir ve bunun zerine muamele-i nakliyye icra olunur.
106
Madde 56 - Kulp bulunmayan bir mahalde yeniden kulp amak, efradn miktar nazar- dikkate alnmak zere o mahalin merbut olduu hey'et-i
merkeziyyenin takdir ve kararma muhavveldir.
Madde 57 - Kulplere devamda mazeret-i makbule ve kat'iyyesi olanlarn
aylklarn vermek ve kulple irtibatlar baki kalmak artyla devam etmemeleri caiz olabilir.
Cemiyet'e Suret-i Kabul ve eraiti
Madde 58 - Cemiyete dahil olacaklarn evvelen: Teb'a-i Osmaniyeden olmalar,
Saniyen: Cinayet, rvet, sirkat, dolandrclk, sahtekrlk ve emniyeti suiistimal gibi muhalif-i ahlk olan harekt ile mahkm ve bu gibi suiahval ile
mtehir bulunmamalar,
Salisen: Ayyalk ve kumarbazlk misill muayibten ri olmalar,
Rbian: Menfaat-i ahsiyye fikriyle deil, makasid-i Cemiyete hadim olmak
emeliyle girmek istediklerinin anlalmas arttr.
Madde 59 - Cemiyete alnacak zevat evvela, rehberi vastasyla hey'et-i Cemiyet'ten iki zatn verecei hsn- hal ahadetnamesi zerine kabul olunur.
Madde 60 - Cemiyete kabul olunan zat ile rehberinin ve ahadetnameyi
tasdik ve ita eden iki zatn esamisi defter-i mahsusuna kaydedilecek ve o kimseye bir numara verilecektir.
Madde 61 - Kulp bulunmayan mahallerde veyahut ahval-i fevkalde ve
msta'celede merkez-i umum ile hey'et-i merkeziyyeler azas ve mfettiler
tarafndan mes'uliyet deruhte edilerek efrad kabul caizdir.
Efrad- Cemiyetin Hukuk ve Vezaifi
Madde 62 - Efradn vcudu Cemiyet'e muhterem ve kymettar bulunduundan her ferd ahsen bir felket ve maduriyete maruz bulunduu anda
mensup olduu kulp hey'et-i idaresinden taleb-i mzaharet hakkm haizdir.
Madde 63 - Efrad- Cemiyet'ten her biri, menafi-i vataniyyeye ait olarak
kendisine tevdi olunacak vazifeyi mazeret-i makbulesi sabit olmadka ifaya
mecburdur.
Madde 64 - Vezaiflen mada hususatta efrad- Cemiyet arasnda fark ve
imtiyaz yoktur.
Madde 65 - Efrad- Cemiyet'ten vefat edenlerin ikba-i nm iin kendilerinin erbab- hamiyetten olduu ihvan- Cemiyete iln ve maruf olan hidemat
kulp ktphanesinde mahfuz bulunan deftere kayd olunur.
Mevadd- Umumyye
Madde 66 - Efrad- Cemiyet beyninde uhuvvet ve samimyyet-i kat'iyye
mevcut olup her zaman ve meknda bu uhuvvet ve samimyyet-i kat'iyyenin
devam ve teyidine hey'et-i merkeziyyelerle kulp idareleri itina ve dikkat etmekle mkelleftir.
107
Madde 67 - Cemiyet'e kabul ibu nizamname ahkmnca caiz olmayan

ahsn kabulne vesatet ve dellet eden efrad, Cemiyet'e kar mes'uldr.
Madde 68 - Nizamname ahkmna muhalif olarak Cemiyet'e efrad kabul
olunduuna vkf olan her ferd keyfiyeti mensup olduu kulp hey'etine delil-i maddyyesiyle haber vermeye mecburdur. Haber-i vki kulp hey'et-i
idaresince hey'et-i udule havale olunur.
Madde 69 - Efrad- Cemiyetten her biri namus ve hamiyyet ve iktidar malm ve msellem olan zevat idhale dellet etmekle mkelleftir.
Madde 70 Cemiyetin varidat balca iki ksmdr: Varidat- muntazama,
varidat- gayri muntazama, varidat- muntazamas duhuliyelerle tekasd-i ehriyye ve cemiyetler nizamnamesi mucibince tasarruf edilecek enval-i gayri
menkuleden alnacak curattr. Varidat- gayri muntazamas da ikiye ayrlr:
lanat- muhtelefe ile hibeler birinci ksm, kulplerin veya hey'et-i merkeziyyelerin teebbsat- iktisadiyye ve ticariyyesinden mtevellid mebali de ikinci ksm tekil eder.
Madde 71 Cemiyetin maksat ittihaz etlii hususun icras iin gerek hibe
tarikiyle, gerek itire suretiyle uhdesine geen emval-i menkule ve gayri raenkulenin tasarrufu merkez-i umumye ve bunlarn istimal ve icar bedeltnn
ahz ve mevzu lehine sarf mahall hey'et-i idarelerine aittir.
Madde 72 Dorudan doruya merkez-i umumyyeye ait olan emlkin tasarrufu gibi net'i de merkez-i umumye aittir.
Umum Kongrenin Tekili
Madde 73 - Umum Kongre, her sene Eyll'n beinde Merkez-i Umumnin daveti zerine tayin edecei mahalde itima eder ve her vilyetten gnderilecek birer vekil ile Merkez-i Umumye tekil eden zattan terekkp eder.
Madde 74 - Kongreye aza gndermeyen hey'et-i merkeziyyeler, Merkez-i
Umum'nin bulunduu yerde veya dier bir mahalde efrad- Cemiyetten ahval-i mahalliyeye vkf ve emniyete lyk bir zat kongreye vekil intihap etmek hakkn haizdirler. Ancak Merkez-i Umum lzum ve ihtiya grrse,
vekilin mahallinden gnderilmesini taleb edebilir. Bu suretle kongreye aza
olacak zat yalnz bir reyi haiz ve bir merkez namna vekil olup birden ziyade
merkezin vekili veya memuru olamayacaktr. Merkez-i Umum azasndan
hibiri hibir merkezin vekletini deruhte edemez. Kongreye aza gnderen
merkezler gnderecekleri azann masarifini takdir ve tesviye edecek ve azann
suret-i memuriyetini mbeyyin Merkez-i Umum'ye hitaben yeddine bir itimatname ve orann ahval-i umumyyesine dair bir rapor ve bir sene zarfnda
Merkez-i Umum'ye vuku bulan irsalt- nakdiyyeyi m'ir bir irsaliye puslast
ita edecektir.
Madde 75 - Kongrece siyas bir programn hin-i mzakeresinde Meclis-i
Meb'usan'da bulunan ittihat ve Terakki Frkas tarafndan ekseriyetle ve rey-i
hali ile mntehap aza dahi hazr bulunacaktr.
Madde 76 Kongreye aza olacak zatn yirmi be yandan dn olmamas
arttr.
108
Madde 77 - Kongrenin her itimamda mzakerat idare etmek zere rey-i

hafi ile bir reis ve reis-i dni intihab olunur.
Madde 78 - Kongrenin vazife-i kitabetim hitam- itimaa kadar kongre
azas meyanmdan ekseriyet-i r ile intihap edilecek zattan mrekkep bir
hey'et-i tahririyye ifa eyleyecektir.
Madde 79 - Her itimain nihayetinde gelecek itimada mevki-i mzakereye konulacak mevad hey'ete kararlatrlarak bir rzname-i mzakerat tertip
olunacaktr.
Madde 80 - Kongrenin vazifesi evvel: Merkez-i Umum tarafndan bir senelik muamelt- umumyyeye dair tevdi olunacak raporu kraat ve Merkez-i
Umumnin hesabatm tetkik ve tefti,
Saniyen: Sene-i tiye iin Merkez-i Umum tarafndan tanzim olunacak
bdeyi tetkik ve tasdik,
Salisen: Nizamnameyi ihtiyaca gre tdil,
Rabian: Azadan her birinin getirecei lyihalarla vuku bulacak teklifatmdan Kongre'nin vezaifi dahilinde bulunanlar tetkik ve hey'ete tefrik ederek
srasyla mevki-i mzakereye vaz' ve kongrenin vazifesi haricinde olduuna
hey'ete karar verilen mevadd dahi salhiyettar olan merkeze havale,
Hmisen: Sene-i tiyede Cemiyet'in tkib edecei program icabederse tdil
ve tanzim,
Sadisen: Son itima'da Merkez-i Umum azasn rey-i hafi ile intihab,
Sabian: Efradn mteahhit olduu mebaliin miktarn takdir velhasl Ittihad ve Terakki Cemiyetinin hayat ve menafi-i esasyesine taallk eden bilcmle mevadd hal ve tayin etmekten ibarettir.
Madde 81 - Merkez-i Umum azasnn intihab kongre heyetinin ekseriyeti mutlakasiyle icra olunur. Birinci intihabta ekseriyet-i mutlaka hasl olamad takdirde intihap tekrar edilir ve ikinci defasnda ekseriyet-i mutlaka hasl
olamazsa birinci ve ikinci intihapta en ziyade rey kazananlar meyanmdan
matlup olan azann iki misli tefrik edilerek onlar arasnda nc defa olarak
tekrar bir intihap icra ve ekseriyet-i izafiye ile tayin olunur.
Madde 82 - Kongrenin mukarrerat ekseriyet-i r ile ittihaz olunacak ve
mddet-i itiman dahi kongre hey'et tayin ve takdir edecektir.
Madde 83 - Kongrenin muamelt ve mukarraratm hvi olan evrak ve defatir kongre daldktan sonra Merkez-i Umum'de muhafaza olunacaktr.
Madde 84 - Kongrenin hitam- itimamda mukarrerat aza-y mevcude tarafndan imza edilecektir. Bu mukarrerattan hey'et-i merkeziyyelere bildirilmesi icabedenler kongre tarafndan tefrik ve beray- tebli Merkez-i Umumye tevdi olunur.
Vilyet Kongreleri
Madde 85 Vilyet kongreleri her sene vilyet hey'et-i merkeziyyelerinin
daveti zerine o vilyet dahilinde bulunan bilcmle kulplerden gnderilecek birer vekil ile vilyet hey'et-i merkeziyyesini tekil eden iki zattan terekkp edecektir. Kulpler, evvel emirde her on kii iin rey-i hafi ile birer mn109
tehib-i sn intihap edeceklerdir. Kongreye gidecek meb'usu yine rey-i haf ile
bu mntehib-i sniler intihap eyleyeceklerdir. Nevahi ve kura kulpleri re'sen
meb'us gndermeyip ancak intihap ettikleri mntehib-i sniler merbut olduklar kaza kulp mntehib-i snileriyle bilitirak bir meb'us intihap eylemek hakkn haizdirler.
Madde 86 - Kulplerden gelecek meb'uslar, vilyet hey'et-i merkeziyyesine
aza intihap olunmak salhiyetini haiz olmak ve kiiyi tecavz etmemek
zere birer esami puslas getireceklerdir. Bu puslaya vilyet hey'et-i merkeziyyesi umuruyle itigal edebilecek erbab- iktidar idhal edilecektir. Bir mahalde
puslaya idhale lyk olarak ayn erait ve meziyat haiz ten ziyade adam bulunacak olursa bunlarn arasndan hey'et-i merkeziyyelerde bulunmu ve cemiyete duhl itibaryla kdem kesbetmi olanlar tercih edilecektir. Yeni vilyet
hey'et-i merkeziyyesi mlhakattan gelecek puslalarla hey'et-i sabka azasnn
esamisini muhtevi pusladaki zevat arasndan intihap olunacaktr.
Madde 87 - Umum Kongre faslnda muharrer 74, 76, 77, 78, 79, 81, 82.
maddeler hkm vilyet kongrelerinde dahi cereyan edecektir.
Madde 88 - Vilyet kongreleri her sene Maysn otuzuncu gn vilyet
hey'et-i merkeziyyesinin tayin edecei mahalde itima edecektir.
Madde 89 - Vilyet kongresinin vazifesi: Evvel, vilyet hey'et-i merkeziyyesinden bir senelik muamelt- umumyyeyi mbeyyin tevdi olunacak raporu
kraat ve hesabat tetkik,
Saniyen: Sene-i tiye iin vilyet hey'et-i merkeziyyesinin tanzim edecei
bdeyi tasdik,
Salisen: Azadan her birinin mensup olduu merkezin ahval ve muamelt-
umumiyesine dair verecei raporu mtala,
Rbian: Aza tarafndan vuku bulacak teklifattan kongrenin vazifesi dahilinde bulunanlar tetkik ve hey'ete tefrik ederek srasyla mevki-i mzakereye
vaz ve kongrenin vazifesi haricinde olduuna karar verilen mevadd salhiyettar olan merkeze havale velhasl dahil-i vilyette Cemiyet'in menafi ve makasid-i esasyyesine taallk eden bilcmle mevadd hal ve tayin ve nizamnamenin muhtac- tdil mevadd var ise, ona dair bir proje ihzar ve son itimada vilyet hey'et-i merkeziyyesi azasn rey-i hafi ile intihap etmektir.
Madde 90 Elviye-i mstakille hey'et-i merkeziyyeleri ile elviye-i mezkreye mlhak olan dier hey'et-i idarelerin yakn vilyette teekkl edecek
kongreye birer vekil gndermek hakkn haiz olduklarndan civar vilyet
hey'et-i merkeziyyesi kongrenin itimandan evvel bunlardan da birer vekil
talep edecektir. Mesel Beyrut vilyeti hey'et-i merkeziyyesi kongre iin Kuds- erif hey'et-i idaresiyle bu liva dahilindeki dier hey'et-i idarelerden birer vekil talep edecektir. Zor Sanca Haleb'e, Bingazi Trablusgarb'a, Biga, atalca, izmit Sancaklar da stanbul kongresine murahhas gndereceklerdir.
Ehemmiyet-i mevkiyesine binaen mstakil merkez tekil edilen liva veyahut
kazalarda dahi ayrca kongre akdedilmeyecektir. Hey'et-i merkeziyyeler ile
bunlara merbut bilumum kulpler namna vilyet kongresine birer murahhas
izam olunacaktr. u kadar ki, mstakil merkez meb'uslar vilyet hey'et-i
merkeziyyesinin tetkik-i hesabatna karmayacaklar gibi kendi hey'et-i mer110
keziyyeleri hesabn tetkik edecekleri zaman ayrca in'ikad edeceklerdir. Yeni

hey'et-i merkeziyye azasnn hini intihabnda da vilyet meb'uslar ayr ve
mstakil merkez meb'uslar ayr itima edip her biri kendi intihabn yapacaktr. Menafi-i umumye-i vilyetin Cemiyete ve nizamname tadiline ait hususatta her taraftan gelen meb'uslar mtemian alacaklardr.
Madde 91 - Kongrenin muamelt ve mukarreratn hvi olan evrak ve defatir vilyet hey'et-i merkeziyyesinde muhafaza olunacaktr.
Hey'et-i Teftiiyye
Madde 92 - Merkez-i Umumnin alt zattan mrekkep olmak zere muvazzaf ve daim bir hey'et-i teftiiyyesi bulunacaktr. Mfettilerin tefti edecekleri mntkalarn tayiniyle izamlar Merkez-i Umumnin vazifesi cmlesindendir.
Madde 93 - Merkez-i Umum daim ve muvazzaf mfettilerden baka tensib edecei zevata dahi tefti vazifesini tevdi edebilir.
Madde 94 - Her vilyet merkezi o vilyet dahilinde icra-y teftiat iin muvakkat mfettiler istihdam edebilir. Bu mfettilerin masarif-i seferiyye ve
zaruriyyelerinm takdiriyle tesviyesi o vilyet hey'et-i merkeziyyesine aittir.
Madde 95 - Merkez-i Umum, mfettilerden lzum grd zevat umum kongrenin in'ikadndan evvel mahall-i in'ikada celp edebilir, ibu mfettilerin kongreye dahil olabilmeleri kongrece karar ittihazna vabestedir.
Madde 96 Elraddan, nizamnameye muhali! sudur edecek harekta kar,
maksad- Cemiyete derece-i tesirine gre, tenbih, takbih, terkin-i kayt ve ihratan ibaret olmak zere drt nevi muamele icra olunur.
Madde 97 - Her kulpte alt ay mddetle ve kulp hey'et-i umumyyesinin
rey-i hafisiyle be zattan mrekkep bir hey'et-i udul tekil edilir. Efrad- Cemiyetten birinin ibu nizamname ahkmna mucib-i muahaze bir hal ve hareketi grldkte ibu hey'et-i udul tarafndan tahkikat icra olunur.
Madde 98 - Hey'et-i advln tenbih ve takbih ve terkin-i kayt hakknda
verecei kararlar kat'idir.
Madde 99 - Efraddan birinin ihracna hey'et-i udul tarafndan karar verildii takdirde karar- mezkr kulp hey'et-i idaresinden vilyet hey'et-i merkeziyyesine yazlacaktr. Vilyet hey'et-i merkeziyyesince ta'mikan icra olunacak tahkikat neticesinde karar- vak'n isabeti tebeyyn ederse bittasdik kulp idaresine iade olunaca gibi bilcmle mzakere tamim olunmak zere
merkez-i umumyeye bildirilecektir, ihra cezasnn gazetelerle iln ve adem-i
iln Merkez-i Umum'ye aittir.
Madde 100 - Hey'et-i udul, tenbih, takbih ve terkin-i kayt kararlarn
ekseriyet-i mutlaka ile ve ihra kararn ekseriyet-i slsan- r ile ita edecektir.
Madde 101 - ibu hey'et, mevad- itikiyeyi tetkik ettii srada mtek
anh olan zat davet ve istihzab- keyfiyet ederek onun mdafaasn dahi nazar- itibare alacaktr. Ancak iki defa davete icabet etmeyen veya tahriren cevap vermeyenler hakknda hey'et-i udul gyaben hkm verir. Verilecek kara111
rm bitarafne ve adilne olmasn hey'et-i azann namus ve vicdan kfil ve

zamindir.
Madde 102 - Kulp hey'et-i idaresi tarafndan efrada tebli olunan mukarrerata bil mazeret-i meru'a mtabeat etmemek takbihi ve tekerrr ihrac
mstelzimdir.
Madde 103 - Vilyet hey'et-i merkeziyyesiyle Merkez-i Umumnin kararlarna bil mazeret-i merua ittiba etmeyen efrad- merkizi mezkr kararlaryle ihra olunur.
Madde 104 - ibu nizamname ahkmnca Cemiyete kabul caiz olmayan
ehasn kabulne kasden dellet ve Cemiyet'i ifal eden efrad dahi dellet ettii adam ile beraber ihra olunur.
Madde 105 - Cemiyeti menafi-i ahsiyyesine let ittihaz eden efrad ihra
olunur.
Madde 106 - Cemiyetin eref ve haysiyetini ihll edecek hal- harekta
cr'et edenler ve ayyalk, kumarbazlk, dolandrclk, sirkat ve emniyeti suiistimal gibi mugayir-i ahlk ve terbiye ahvale cr'et ettikleri sabit olanlar Cemiyet'ten ihra olunurlar.
Madde 107 - ay aletdevam aidatn vermeyen ve bu babta hey'et-i idarece tahriren vuku bulan ihtar isga etmeyenlerin hey'et-i udul kararyla Cemiyet defterinden kayd terkin olunur. Mtedahil aidatn tamamen tesviye
etmek artyla bu gibi efradn lecdid-i kayt ve kabul kulp hey'et-i idaresinin rey'ine menuttur. u kadar ki ismi terkin edilen kimsenin yine ayn kulbe mracaat lzmdr.
Madde 108 - Efrad- cemiyet yekdierini himaye ve syanet ile mkellef
olduklarndan iktidarlar taallk ettii halde u vazife-i uhuvveti ifa etmeyenler takbih olunurlar.
Madde 109 Efrad- Cemiyetten biri aleyhine umur-u cemiyetten dolay
vuku bulacak ikytm merci-i kabul o ferdin mensup olduu kulp hey'et-i
idaresidir. Kulp hey'et-i idaresi mevadd- itikiyeyi nazar- dikkate alarak
tahkikat- lzimeyi ifa etmek zere keyfiyeti hey'et-i advle havale eyleyecektir.
Madde 110 - Kulp hey'et-i idarelerini tekil eden zevattan birinin ibu nizamname ahkmna mugayir hareketi haber alndkta keyfiyet mfettilerle
veya mensup olduklar vilyet hey'et-i merkeziyyeleri maarifetiyle tetkik olunur. Tebeyyn edecek neticeye gre o aza hakknda tenbih veya takbih veyahut hey'et-i idare azalmdan iskat muameleleri icra olunur. Bu gibilerin harekt ihralarn istilzam ederse keyfiyet-i ihra hey'et-i udule kararyle vilyet hey'et-i merkeziyyesine aittir.
Madde 111 Hey'et-i Merkeziyye azasnn mugayir-i nizam hareketi grld umum mfettilerin tahkik ve i'ar zerine haklarndaki muamele
Merkez-i Umumce kararlatrlr.
Madde 112 - Cemiyete hidemat- fevkalde ifa ettii tahakkuk eden her
ferde Merkez-i Umum tarafndan suret-i mnasebede beyan- takdirat olunaca gibi, bu misill zevatn gerek hal-i hayatnda, gerek vefatndan sonra
Merkez-i Umumnin kararyla muhtac- muavenet olan evld- iyalinin ma112
ieti temin edilecek ve hidemat- ber gzidesi Cemiyet'in tarihesinde zikir ve

iln olunacaktr.
Madde 113 - ibu nizamnamedeki mevaddn tefsiri Merkez-i Umum'ye
aittir.
Madde 114 - Merkez-i Umum azas Doktor Nzm ve mer Naci ve ihsan
Namk beylerdir. Cemiyetler nizamnamesinin dokuzuncu maddesi mucibince
hkmete mracaat vukuunda azadan Doktor Nzm Bey Osmanl ittihat ve
Terakki Cemiyeti Klib-i Umumsi nam ve unvanyle vaz- imza edecektir.
BELGE 13
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1909 Senesinde
Kabul Edilen Dahil Nizamnamesi ve
Siyasal Program Tadilt
a - Meclis-i Meb'usan- Osmanide mteekkil ttihat ve Terakki
Frkasnn izamname-i dahilisi*
1 Frkann itimama mahsus olmak zere bir daire tedarik edilecek ve i
bu dairenin kirasiyle masarif-i saire-i mteferrikaya umum aza tarafndan iti
rak olunacaktr.
2 - Frkann bir reis-i evvel ile drt reis-i sn ve iki ktip ile iki idare me
muru ve bir veznedar olacaktr, ibu heyet rey-i haf ve ay mddetle inti
hap olunacaktr.
3 - Heyet-i idare reis-i evvelin ve bulunmad takdirde sra ile en ok rey
kazanm olan reis-i snilerden birinin taht- riyasetinde itima edecek ve Fr
kann hususat ve muamelt- umumiyesini idareye memur olacaktr.
4 - Frkann yevm-i itimalar heyet-i idarece tayin olunacak ve ruzname-i
mzakerat ile birlikte azaya bildirilecektir.
5 - Heyet-i idare haftada lakal bir defa itima edecektir.
6 - Frka, azalar mrettebesinin nsfndan bir fazlas bulunmadka hi bir
karar ittihaz edemez. Aza-y mevcudenin slsan- ekseriyet-i rsiyle verilen
kararlara umum Frka azas ittiba edecektir.
7 - Ruznamede mnderi mevad hakknda bilvekle rey vermek caizdir.
Vekletin tahrir olmas arttr. Vekilin reyi asilin reyi addolunarak ekseriyet
tekiline medar olur.
8 - Heyet-i idare akd-i meclisle Frkann heyet-i umumyesinde mevki-i
mzakereye vazolunacak mevad tayin ve ihzar edecektir.
9 - Mesail-i cile ve ngehzuhurda bilmzakere serian bir karar ittihaz ey
lemek zere heyet-i Meclis-i Meb'usanda Frkaya mensup olan aza-y mevcudeyi cemeyliyecektir.
10 - Baz mesailde muhtelif frkalarla itilf- efkr husul matlp olduu
(*) Bu belge iin bk. Tanin, (30 Mays 1325, No. 48) - Siperi Saika, 30 Mart
1325).
113
takdirde Frka resas dier frka resasiyle mzakereye mezundur. Her halde
resa nece-i mzakereyi Frka azasna bittebli ekseriyet hasl olduu takdirde karar kabul edilecektir.
11 Frkann ekseriyet-i rs lhik olmadka azadan hi biri nezaret ka
bul edemiyecektir.
12 - Frkaca taht- karara alman mesailin Meclis-i Meb'usanda mdafaa ve
tervici iin mdafi tayin edilecek ve fakat kararn lehinde aza-y saire dahi sz
syleyecektir.
13 - Frkann hkmetle mnasebeti usul- merutiyet dairesinde cereyan
edecektir. Azadan hi biri Frkann karar olmakszn Frka namna hkmeti icraiyeye mracaat etmiyecektir. Bunun hilfna hareketi sabit olanlar slsan- ekseriyet-i r ile Frkadan ihra olunacaktr.
14 ttihat ve Terakki Cemiyeti bilmum cemiyetler hakknda tanzim olu
nacak kanun-u mahsusa gre bir ekl-i nizam alacak ve bu kanunun nerine
kadar her nevi mes'uliyet-i kanuniye o nama hareket edecek malm ve muay
yen bir ktib-i umumiye ait olacaktr.
16 - Vkel-y Devletten vukubulacak istizahlar Frkann ekseriyetiyle va
ki olacaktr.
17 - Zabtname tanziminde mttehaz usul vehile her itimada mevcut
azann ve tevdi-i veklet edenlerin esamisi zabtname blsna yazlacaktr.
b - Osmanl ttihat ve Terakki Frkasnn muaddel siyas program
(1325-1909)
1 - Kanun- Esaside hkimiyet-i mlkiyetin tesisi ve tefrik-i kuva kaide-i
merutasnn kabuliyle vkely Meclis-i Meb'usana kar mnferiden ve
mtereken mesuliyetlerinin tasrih ve teyidine teebbs olunacaktr.
2 - Hey'et-i Ayan azas Meb'usanm sls miktarnda olacak ve bunlarn
her senede bir tebeddl eylemek zere dokuz sene mddetle sls taraf-
padiahiden slsam hkimiyet-i milliye esasna mstenid bir usul mahsusa
ile tayin ve intihab hususuna teebbs olunacaktr.
3 - Kanun- Esasinin yz on nc maddesinin frka-i ahiresinin ilgas talebolunacaktr.
4 - Teb'a-i Devlet-i Aliyyeden olan ve yirmi yan ikmal eden ferd-i zkrun emlk ve serveti olsun olmasn birinci derecede intihap hakkn ha
iz olmas ve bu esasa binaen bir intihap nizamnamesi tanzimi talep oluna
caktr.
5 - lntihab- meb'usan hakknda mevcut olan iki derece intihap usulnn
ipkasile intihabatn kemal-i serbesti ile cereyann temin edecek esbab ihzar
olunacaktr.
6 - Cins ve mezhep tefrik edilmeksizin herkes msavat ve hrriyet-i tammeye malik ve ayn mkellefiyete tbidir. Bilcmle Osmanllar huzur-u ka
nunda ve memleketin hukuk-u vezaifinde msavi olup umum teb'a ehliyet ve
kabiliyetlerine gre mnasip olan memuriyetlere kabul olunacaktr.
7 - Huzur-u ahali ve inzibat- umumiyi muhil olmamak artileumum Os
manllar hakk- itimaa maliktirler. Kanun- esasinin birinci maddesi ahkm114
na riayet eylemek artiyle cem'iyat- siyasiyenin teekkl hakknda kanun-u

mahsus tanzimi talep olunacaktr.
8 - Serbesti-i matbuat hakknda ahkm- mahsusa vazolunacaktr. Fakat
her halde matbuat kablettab sansr usulne tbi olmyacaktr.
9 - Hrriyet-i tedris Frkamzn umdesidir.
Kanun- Esaside musarrah olduu gibi her Osmanl husus mektep amakta ve icra-y tedriste muhtardr. Memalik-i Osmaniyede bulunan bilcmle
mektepler Devletin taht- nezaret ve teftiinde bulunacak ve teb'a-i Osmaniyenin terbiye-i ehliye ve siyasiyeleri siyak- vahid zere olmas maarife esas
ittihaz edilecektir.
10 - Mektib-i umumiyede tahsil-i iptida mecbur ve meccanidir. Mektib-i iptidaiyede lisan- tedris her kavmin kendi lisan olacaktr; fakat sbyan
snflarndan mada olan sunuf-u iptidaiyede trke talim olunmak mecburi
dir. Mektib-i umumiye-i iptidaiyenin masarif-i tesisiyesi nahiye veya cema
ate ait olacak ve muallim maaaliyle sair masarif-i daimesi mahall btelerin
den tesviye olunacaktr. imdiye kadar mektib-i idadiye ve liye karl
olarak istifa edilmekte olan hisse-i maarif kamilen mahalli btelerine terkedilecektir. Tahsil-i iptida ve lide lisan- tedris trkedir. Bununla beraber
mektib-i idadiyede elsine-i mahalliye dahi talim ettirilecektir. Mektib-i tli
ye ve liye umum teb'a-i Osmaniye evldna kadedir. Masarif-i tesisiye ve
daimeleri Devlet btesinden tesviye olunacak ve hukuk-u vakfiye ve muhassesat- ilmiyelerinin tesisile medaris-i ilmiyenin slhna allacaktr.
Mektib-i umumiyeye muallim ve muallime yetitirmek zere merkez-i vilyette messesat- kfiye tekil olunacak ve hrf ve sanayiin ve bilcmle fnun-u ilmiye ve mihanikiyenin ulm-u ziraiye ve ticariyenin ner- tamimine
mahsus olarak derecat- muhtelifede sanayi tatbikat ve ticaret ve ziraat mektepleri vcude getirilecektir.
Srf din tahsiline mahsus olan messesat- ilmiye bu umumiyetten mstesnadr.
11 - Amele ile sermayedarlarn mnasebat- mtekabilesine mteallik ah
km- kanuniye vaz' teklif olunacaktr.
12 - Bilmum vergilerin menafi-i umumiye-i iktisadiye ve hakk- adle mu
vafk bir surette tarh ve cibayetinin tashih ve slahna allacaktr.
13 - Memleketimizde ziraat ve ticaret ve sanayiin terakkin inbisatna mni
olan ahvalin reff- izalesile esbab intizam davann teminine bezl-i sy- gay
ret edilecektir.
14 Arazinin hukuk-u tasarrufiye ve intikaliyesi mmkn olduu kadar
tevsi ve teshil olunacak ve zrram tehvini ihtiyac iin memlekette vsi bir
mikyasta itibar- zirainin tevsiine allacaktr.
15 Vilyatn merkez-i idaresinde tevsi-i mezuniyeti idar usulnn tamam-i tatbikini temin edecek kavanin-i mahsusa vaz' talep olunacak ve istidad- ahal ve'ihtiyacat- mahalliye nazar- dikkate alnmak zere nevahi te
kiltna ihtimam edilecektir.
16 - Devletin lisan- resmisi Trkedir. Ve her nevi muhaberat ve mzakerat- resmiye Trke icra edilecektir.
115
17 bu programn ihtiva ettii mevad icabat- zamaneye gre vuku bulacak itima- umumide verilecek karar zerine tadil ve tayir edilebilecek ve
bunlardan bir veya bir ka maddenin lav veya ilvesi kabil olabilecektir.
Meclis-i Mebusan- Osmanide ittihat ve Terakki Cemiyetine mensup olan

azadan mteekkil Osmanl ttihat ve Terakki Frka-i siyasiyesinin mesleini
mbeyin tadilen bir program tanzimi ve nizamname-i dahilinin tertibi hususlarna memur edilen komisyon tarafndan kaleme alnarak martn yirmi ikinci
pazar gn mn'akid itimada cereyan eden mzakerat neticesinde kabul ve
imza olunan program ile nizamnamenin birer sureti gnderilmi olmakla
gazeteye dercolunmas rica edilir.
Heyet-i idare namna
Reis-i evvel
Emrullah
Heyet-i idare Ktibi

Ahmet Nesimi
BELGE 14
1911 (1327) Kongresinde Dzenlenen Nizamname*
Cemiyetin maksat ve meslei
Madde 1 - Merutiyet-i idarenin tesisine ve cins mezhep ayrmakszm
btn Osmanllarn istikmal-i refahiyle nail-i hrriyet olmalarna alm ve
avn-i hakla muvaffak olmu olan "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti" bundan byle dahi bu makasd- mukaddesenin ve maddi ve manevi terakkiyat-
medeniyenin temini ve temamiyet-i mlkiyenin muhafazas urunda mttehiden almay esas maksat ve meslek ittihaz eder.
Menafi-i kavmiyelerini daima mterek grmekle mkellef olan btn Osmanllar arasnda gerek cins ve mezhep daiyesi ve gerek sver-i saire ile tefrika ve fesad ikama si bulunanlarn vesait-i merua ile husul- amaline mani
olmak Cemiyetin cmle-i vezaifindendir.
Cemiyet, makam- hilfet ve saltanata ve hdim-i Merutiyet olan Zt-
Hazret-i Padiahiye zeval-i npezir bir hiss-i hrmetle merbuttur.
Tekilt
Madde 2 - Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyetinin tekilt, siyasi ve itimai isimleriyle ikiye ayrlr. Tekilt- siyasiyesi itibaryla ittihat ve Terakki bir
Frkadr.
(*) Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi (Selanik - Rumeli Matbaas, 1327) - Program bize Sayn Agh Srr Levend tarafndan salanmtr.
116
lttihad ve Terakki Frkasnn efrad Osmanllkta lttihad ve Terakkiyi nuhbe-i siyaset ittihaz eden Osmanl vatandalardr.
lttihad ve Terakki Cemiyetinin tekilat- siyasiyesi tabakadan terakkp
eder: birincisi heyet-i mntehibedir ki ttihat ve Terakki gaye-i siyasisini takip eden btn Osmanl vatandalardr. Devlete tedvin olunan kanun dairesinde hukuk-u intihabiyelerini istimal ederek efkr- siyasiyelerini temsil edecek meb'uslar iin rey verirler.
ikincisi heyet-i intihabiyedir ki ttihat ve Terakki Cemiyetinin tekilt- intihabiyesidir. Cemiyet intihap zamanlarnda Ittihad ve terakkiperver vatandalarn bu tekilt ile tenvir ve irad ederek Meclis-i Mebusanda ittihat ve
Terakki fikrine hadim bir ekseriyet husulne alr.
ncs heyet-i mntehabedir ki Meclis-i Mebusandaki ttihat ve Terakki Frkasna mensup meb'uslardr.
Madde 3 - Tekilt- itimaiyesi itibariyle ttihat ve Terakki bir kuvve-i
mteebbisedir. Bu tekilat itibariyle vazifesi nesl-i hazra gece dersleri kad
ve nesl-i tiye mektepler tesis, gazeteler ve faideli kitaplar neretmek, ziraat,
sanayi ve ticareti tevik eylemek, zafaya yardm ve muavenet gstermek ve
ahlaken necip, sireten dil ve mfik olan Osmanl milletini iktisaden faal ve
fikren bir hale getirmeye almaktr.
Madde 4 - Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti bir Merkez-i Umumi ile vilyat ve elviyedeki heyet-i merkeziyeler ve kaza ve ledelicap nevahi ve kurada
bulunan kulp heyetleri tarafndan idare olunur.
Madde 5 Nevahi ve kura kulpleri mensup olduklar kaza kulp heyet-i
idaresine ve kazadaki kulpler mensup olduklar liva heyet-i merkeziyesine
ve liva heyet-i merkeziyeleri de mensup olduklar vilyet heyet-i merkeziyelerine ve vilyet heyet-i merkeziyeleriyle mstakil liva heyet-i merkeziyeleri
merkez-i umumiye tabidirler.
Madde 6 4. madde mucibince heyet-i merkeziyeler tekili iktiza eden
mahallerin gayr yerlerde heyet-i merkeziyeler tesis veyahut madde-i mezkre
mucibince heyet-i merkeziye tekili icabeden yerlerde adem-i tesisiyle mevcut olanlardan bekasnda meserreti grlenlerin lav ve bunlarn cihet-i
merbutiyetinin tayini ve 5. madde mucibince usulen teekkl eden heyetlerin
merbutiyetinin fevkalde olarak tdil ve tehiri Merkez-i Umuminin salhiyeti
dahilindedir.
Madde 7 - ttihat ve Terakki Cemiyetinin tekilat- siyasiyesinden olan heyet-i intihabiyesi Merkez-i Umumi, vilyet ve liva heyet-i merkeziyeleri ve kaza merkezlerinde kulplerde mteekkil intihab- sni heyetleri, nahiye merkezlerinde intihab- evvel heyetleridir.
(Bunlarn vezaifi ayr bir talimatname ile tayin olunur.)
Madde 8 - ittihat ve Terakki Cemiyetinin tekilt- itimaiyesi yani kuvve-i
mteebbisesi Merkez-i Umum, heyet-i merkeziyeler, kulpler ve ubeler ve
encmenlerdir.
Madde 9 - Bir heyet- idare ancak tbi bulunduu mafevk heyet-i merkeziye veya idaresiyle muhabere edebilip ann mafevkine tecavz edemeyecei gibi, merkez-i umum de kendine merbut heyet-i merkeziyelerde muhabere
117
eder\.ve vilyat ve elviye heyet-i merkeziyelerine merbut olan heyet-i idarelerle dorudan doruya muhabere etmez. Ancak ahval-i mstacele ve mbreme
zuhurunda merakiz ve kulp heyet-i idareleri yekdieriyle dorudan doruya
muhabereye mezundur. u kadar ki esbab- muhabere ve suret-i muharrerat
arada vesatet etmesi lzmgelen mercie bildirilecektir.
Merkez-i Umumi
Madde 10 - Merkez-i Umumi biri Ktib-i Umumi unvann haiz olmak
zere on iki azadan mrekkeptir.
Madde 11 - Meclis-i Meb'usan ve yan'daki frka ile mstemer ve muttasl
bir temas tesisi merut olup gerek bu temas temin edecek ve gerek istanbul
heyet-i merkeziyesiyle temas etmek zere orada bulundurulacak aza miktarnn ikiden ekal olmamak zere tayin-i adedi merkez-i umumnin takdirine
muhavveldir.
Madde 12 - Merkez-i Umum azalan fevkalde ahval mstesna olmak zere velevki istifa tarikiyle infikk eylemi bulunsunlar, mddet-i intihabiyeleri
olan bir sene mnkazi olmadka hibir memuriyet kabul edemezler ve sureti daimede umur-u cemiyetle megul olurlar.
Madde 13 - Merkez-i Umum azasndan birinin her ne suretle olur ise olsun vazifesinden infikk halinde Merkez-i Umum ekseriyet-i slsan- r
ile ihtiyat azadan birisini intihap eder.
Madde 14 - Kongre daldktan sonra yeni Merkez-i Umum heyet ekseriyeti tekil edip 15 gn zarfnda devir ve teslim muamelesi yaplncaya kadar
eski Merkez-i Umum heyeti vazifeye devama mecburdur.
Madde 15 - Merkez-i Umum itimalarnda azadan biri riyaset vazifesini
ifa eder.
-,'
Madde 16 - Merkez-i Umum mhr azadan ikisi tarafndan mhrlendikten sonra hfz olunacaktr.
Madde 17 - Umur-u cemiyete mteallik kffe-i muharrerat mhr- cemiyet ile beraber azadan biri tarafndan imzalanacaktr.
Madde 18 - Merkez-i Umum azasndan mazeret-i makbulesi olmakszn
bir ayda 3 itimada bulunmayanlara mstafi nazariyle baklp yerine 13. maddeye tevfikan dier biri intihap olunur.
Madde 19 - Merkez-i Umum tarafndan bilittifak takdir olunacak ahval-i
fevkalde mstesna olmak zere Merkez-i Umum azasndan ancak bei merkezden infikak edebilir.
Madde 20 - Merkez-i Umuminin tefti ubesindeki 3 azas cemiyetin ayn
zamanda mfetti-i umumisi sfatn haizdirler. Bunlardan baka Merkez-i
Umumnin lakal 6 zattan mrekkep olmak zere muvazzaf ve daim mfettileri bulunacaktr. Mfettilerin tefti edecekleri mntkalarn tayiniyle
i'zamlar tefti ubesinin takdiriyle Merkez-i Umumnin kararna vabestedir.
Madde 21 - Merkcz-i Umum daim ve muvazzaf mfettilerden baka tensip ettii zevata dahi tefti vazifesini tevdi edebilir.
Madde 22 Mfettiler Merkez-i Umumce talimat ve emr-i mahsus ek118
linde kendileri iin tayin olunan hatt- hareketi takibe mecburdurlar. Tefti
ubesi dahi mfettilerin efrad ve kulplerde olan temasn daima mfid bir
mecra vermek ve yapacaklar propaganda iin zemin ve fikir hazrlamakla
mkelleftir.
Merkez-i Umum'in Vezaifi
Madde 23 - Merkez-i Umum, Cemiyetin tekilt- siyasiye ve itimaiyesinin mdr ve nzmdr. Binaenaleyh birinci maddede beyan olunan esas-
maksad istihsar ve temine sarf- mukadderetle beraber bilmum merakiz ve
kulpler beynindeki irtibat ve mnasebat teyid ve bunlarn muamelt-
umumiyesini tefti ve vilyat heyet-i merkeziyesi murahhaslarn tayin ve istiare heyetlerini tefrik etmek velhasl ahs- mnevi-i Cemiyetin muamelt-
umumiyesini ve kffe-i umurun hsn- temiyet-i intizamn temin esbabna
tevessl eylemekle mkelleftir. Merkez-i Umum her sene varidat ve masarifini
mbeyyin bir muvazene-i umumiye ile sene-i tiye btesini tanzim ve
Kongrenin nazar- tasdikine arzeyler.
Madde 24 - Merkez-i Umumde idare, ilim, iktisat, tefti ubelerinin vazifeleri taksim-i ml kaidesine tevfikan Merkez-i Umum heyet-i umumiyesi
tarafndan talimatname-i mahsus ile tayin ve tefrik olunur.
Madde 25 - Merkez-i Umumnin iktisat ubesinde bulunan azalarndan biri
sene nihayetine kadar bilhassa umur-u muhasebe ve kasa muameltiyle dahi
itigali deruhte edecek ve refakatinde ayrca muvazzaf bir veznedar dahi
bulunacaktr.
Madde 26 - Merkez-i Umumnin muvazzaf bir evrak mdiri ile ktibi, bir
mbeyyizi olacak, gerek bunlarn, gerek veznedarn maalar kongrece takdir
ve tahsis edilecek ve intihap ve tayinleri Merkez-i Umumye ait olacaktr,
lcab ederse Merkez-i Umum ktip ve mbeyyizlerin miktarn tezyid edebilir.
Madde 27 - Merkez-i Umum cemiyetin muamelt- maliyesinden mes'ul
olduundan veznedar Merkez-i Umumnin karar olmadka hibir ake kabz
ve sarf edemeyecektir.
Madde 28 Bankalarla vesair messesat- maliye ve ticariye ile olacak muameltta Merkez-i Umum mhriyle muhasebeci ve ktib-i umum imzalar
bulunacaktr.
Madde 29 - Cemiyetin maksat ittihaz ettii hususun icras iin gerek hibe
tarikiyle gerek itira suretiyle uhdesine geen alelumum emval-i menkule ve
gayrmenkulenin tasarrufu Merkez-i Umumye mevdu ve kulplerle heyat-
idarenin istimal ve icar gibi tasarrufat Merkez-i Umumye veklet ve izafetledir.
Madde 30 - Dorudan doruya Merkez-i Umumye a olan emlkin tasarrufu gibi nef'i de Merkez-i Umumye aittir.
Madde 31 - Meclis-i Ayan ve Mebusan'daki ittihat ve Terakki frkfllariyle
mnasebette bulunmak mnhasran Merkez-i Umumye aittir.
Madde 32 - ttihat ve Terakki Cemiyetine mensup olmayan dahil cemiyat muhtelife-i siyasiye ile mzakere etmek ve ittihaz- karar eylemek hususat
119
Merkez-i Umumye ait olup haric cemiyat- siyasiye ile mnasebette bulunmaz.
Madde 33 Merkez-i Umum bilcmle muamelttan umum kongreye
kar mes'uldr.
Madde 34 - Umum kongrenin Merkez-i Umumye havale ettii mukarrerattan hangilerinin icra olunup hangilerinin olunamadn esbab- mucibesiyle sene-i tiye kongresinin nazar- tetkikine arz etmek Merkez-i Umumnin
vezaifi cmlesindendir.
Madde 35 Merkez-i Umum kongre mukarreratmdan hangilerinin icra
olunduunu ve hangilerinin icra olunamadn ait olduu merakize sene
iinde ve icras zamannda malmat verecektir.
Madde 36 - Merkez-i Umum vilyet heyet-i merkeziyelerinden vukubulan mracaata nihayet 2 hafta zarfnda bir cevap vermeye mecburdur.
Merkez-i Umumnin Meclis-i Ayan ve Meb'usandaki Frka Heyetleriyle
Suret-i Mnasebat
Madde 37 - Merkez-i Umum efkr- umumiye ile Frka arasnda devam
elzem olan ahenk ve irtibatn muhafazas iin memleketin ahval-i umumiyesi
hakknda edinecei malmattan temin-i menafi-i vataniye iin muktazi grdklerini Frka da teebbsatmn netayicinden Merkez-i Umumyi haberdar
eder.
Madde 38 Merkez-i Umum, Frkadan siyaset-i Devletin suret-i cereyan
hakknda alaca malmata ibtina ederek mnasip grecei vesait ile efkr-
umumiyeyi tenvire sy eder.
Madde 39 - Siyaset-i Devletin mes'uliyeti, Meclis-i Meb'usamn ekseriyetine istinat eden hkmete ait olduundan Merkez-i Umum efkr- umumiye
ile Frkasnn arasnda suret-i muharrere vehile vasta-i tenvir ve tebli olmaktan baka suretle umur-u siyasiye-i hkmetle itigal etmez.
Madde 40 - Cemiyet mev'izeleriyle, messesat- ilmiyesiyle, neriyat ve teebbsat- mfidesi ile milletin terbiye-i siyasiye ve itimaiyesine hizmette ve
intihabatta efkr- umumiyeye rehberlikte devam eder.
Vilyet Heyet-i Merkeziyeleri
Madde 41 - Vilyet Heyet-i Merkeziyeleri bir sene mddetle ifa-y vazife etmek ve 2 murahhasla Merkez-i Umum kararma tevfikan beten yediye kadar
mavirden ibaret olmak zere nihayet 9 zattan mrekkeptir. Her sene itimai
mutad olan vilyet kongreleri tarafndan heyet-i istiareye tefrik olunmak zere
3 misli zat rey-i hafi ile intihap edilip evrak- intihabiye kapal zarflar derununda Merkez-i Umumye gnderilir, Merkez-i Umum bu zevat meyamnda
karara tevfikan lzumu olan miktarn biltefrik mavirlie tayin eder, murahhaslarn tayin ve tavzifi ise dorudan doruya Merkez-i Umumye aittir.
Madde 42 - Vilyet Heyet-i Merkeziyeleri evvelki madde mucibince Merkez-i Umum tarafndan intihap ve tayin edilip muamelt- cem'i devr teslim alncaya kadar eski Heyet-i Merkeziye ifa-y vazife eder.
120
Madde 43 - Vilyet Heyet-i Merkeziyesi azasndan birinin infikk halinde

keyfiyet Merkez-i Umumye i'ar olunarak 41. madde mucibince Merkez-i
Umum tarafndan dieri tayin ve mahalline i'ar olunur.
Madde 44 Vilyet Heyet-i Merkeziyelerinin mhr her iki murahhas tarafndan mhrlendikten sonra hfzedilecektir. Murahhaslarn infikk halinde mhr veklet edenlere tevdi olunacaktr.
Madde 45 - Vilyet Heyet-i Merkeziyeleri nezdinde bir ktip ve bir muhasip bulunacaktr, bunlar fahriyen ve kabil olmad halde muvazzaf olarak istihdam edilirler. Ancak maalarnn tayin-i miktar vilyet kongrelerine aittir.
Madde 46 - Umur- Cemiyete ait kffe-i muharrerat, evrak mhr ile beraber murahhaslardan biri tarafndan imza olunacaktr.
Madde 47 - 18., 33., 34. maddeler ahkm vilyet Heyet-i Merkeziyesi
hakknda dahi caridir.
Madde 48 - Vilyet Heyet-i Merkeziyelerinin refakatinde Merkez-i Umumyi tekil eden iktisad ve ilm ubelerin mesaisini semeredar etmek ve kulplerle temas ederek bilumum kulp encmenlerinin mesaisini tevhid ve
tanzim ile Heyet-i Merkeziye vastasiyle Merkez-i Umumdeki ubelerle mstemiren idame-i mnasebat eylemek zere Heyet-i Merkeziye tarafndan ekseriyet-i slsan- r ile mntehip ve 3'ten 5'e kadar efrattan mrekkep biri
iktisad dieri ilm nmyla 2 ube tekil olunacaktr.
Madde 49 Her vilyet merkezi; o vilyet dahilinde, mfettiler hakknda
Merkez-i Umumce tanzim edilen talimatname ahkmna tevfikan icra-y teftiat etmek zere muvakkat mfettiler istihdam edebilir. u kadar ki mfettilerin hviyetiyle keyfiyet-i tayininden Merkez-i Umumye malmat itas lzmdr.
Madde 50 - Vilyet Heyet-i Merkeziyesinin tekilt ve salhiyetine mteallik olan bldaki maddeler ahkm tamamiyle mstakil liva Heyet-i Merkeziyeleri tekili hakknda da caridir.
Madde 51 Elviye-i mlhaka merkez heyetleri 5 mavirle 2 murahhastan
mrekkep olup dorudan doruya vilyet Heyet-i Merkeziyelerine merbuttur.
Her sene itimai mutad olan liva kongreleri tarafndan heyet-i istiareye tefrik
olunmak zere 15 zat rey-i hafi ile intihap edilip kapal zarflar derununda vilyet Heyet-i Merkeziyesine gnderilir ve vilyet Heyet-i Merkeziyesi bu zevat
meyanndan beini bittefrik mavirlie tayin eder. Murahhaslarn tayin ve
tavzifi vilyet Heyet-i Merkeziyesine aittir.
Vilyet Heyet-i Merkeziyesinin Vezaifi
Madde 52 - Merkez-i Umumden vukubulacak tebligat ahkmna tevfik-i
hareket, vilyet dahilinde bulunan bilcmle merakz ve uabat senede hi olmazsa bir defa behemehal tefti ve netice-i tefti hakknda bir rapor tanzimi
ile Merkez-i Umumye irsal, vilyet dahilindeki mevakide tekilt iktiza ederse Merkez-i Umumden msaade istihsal ettikten sonra tekilt icra, her merkezden gnderilmesi icabeden vilyet hissesini celp ve varidat- umumiyesindcn Merkez-i Umum hissesini muntazam irsal, vilyet dahilinde bulunan u121
abat arasnda muhabereye vesatet, mektepler himaye ve kd, esnaf irketleri

tesisine dellet velhasl maarif ve ticaret ve sanayi ve ziraat- milliyenin ner
tamimine, ittihadn takviye ve idamesine ve hayat- fikriye ve uhuvvet-i Osmaniyenin tenmiye ve teyidine ve menafi-i cemiyetin nizmnme ahkm dairesinde temin ve muhafazasna sy ve gayret eylemekle mkelleftir. Mteaddid kulp olan mahallerde intihabat ileriyle memleketin hayat- umumiyesine mteallik olan hususatta vilyet Heyet-i Merkeziyeleri mteaddid kulplerin heyet-i idarelerinden mteekkil fevkalde bir heyet tekiliyle maksat ve
menfaatin tevhidini mtekeffil itima- umumler akdine dellet ve nezaret
edebilecektir.
Heyet-i Merkeziyenin bulunduu mahaldeki kulp efradiyle itima zamanlarnda olduu gibi hariten dahi temaslarda bulunarak bilumum kulp efrad
arasnda irtibat ve meveddeti teyid etmek, ihtilfat hsn- telife, btn cereyanlarn salim bir istikamete tevcihine almak, efkr-i umumiyenin inhirafatna meydan vermemek iin daima ittihatperverane ve hamiyetmendane
iradat ve neriyat ile faydal cereyan- umumler tevlidini ihtimamdan dr
tutmamak ve bu mhim vezaifi ifa iin kendisine mutemed ve kr gzar- ihvandan yardmclar tedarik eylemek ve beraberinde yaad halkn hissiyat-
liye ve necibesini ikaz ve izhara ve bu hissiyatn daima hayr iin sarfna medar olacak ef'al ve muameltta onlara piva olarak ittihatln fedakrlk olduunu isbat ve bu hissiyat- liye ve mukaddeseye hizmet eylemek vilyet
Heyet-i Merkeziyesinin vezaif-i mtehattimesindendir.
Madde 53 - Vilyet Heyet-i Merkeziyesi varidat ve masarifini mbeyyin bir
muvazene-i umumiye ile sene-i tiye btesini tanzim ve vilyet kongresinin
nazar- tasdikine arzeyler.
Madde 54 - Mstakil livalarla bir vilyet Heyet-i Merkeziyesine mlhak elviye Heyet-i Merkeziyeleri de ayn vezaifle mkellef ve mes'uldr.
Kulpler
Madde 55 Kulpler, Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyetine dahil bulunan efrad arasnda bil tefrik-i cins mezhep revabt- ittihad teyid ve idameye ve her snf efradn istidat ve ihtiyalar dairesinde tenvir-i efkr ve tevsi-i vukufuna ve iktisad, itima her trl teebbsat- mfid ve terakkiyat-
medeniyeyi himaye ve tevike hadim olacaktr.
Madde 56 - Liva, kaza, nahiye merkezleriyle karyelerde yalnz birer kulp bulunabilecektir. Cesamet-i mevkiiyelerinden dolay bir bina dahilinde
itima etmek gayr- mmkn olan yerlerde vilyet Heyet-i Merkeziyesinin
karariyle kulp binalarnn taaddd caizdir. Bir bina dahilinde 2 ve daha ziyade kulp bulundurulmasna ihtiya grnen yerlerde evvel heyet-i idare
intihabatna tevfikan her kulpten muntehib-i snileri alnarak bunlarn itimalariyle bir mahfel heyet-i idaresi intihap olunur. Mahfel heyeti bina dahilindeki mteaddit kulplerin hassaten tahsilat ilerinde ve kulp binasna ve
heyet-i umumyeye ait masrafn tevziinde, kulplere efrad kayt ve kabulnde bina dahilindeki kulp heyet-i idarelerinin nokta-i ittisalidir. Bu heyet
122
kulplerin muamelt- hesabiyesini tevhid eder. Kulplere lzumu kadar ktip ve muhasip ve tahsildar intihap ettirir ve cem ettirdii aidatn nizamna me dairesindeki tevfikatm icra o binaya ait masarifal- umumiyeyi tefrik ettikten sonra her kulbn parasn yine kendisine tevdi eder. Ve kulp binasn zvvara kar bo brakmamak zere her gn adam bulundurur. u halde
kulp heyet-i idareleri kulbn umur-u maliyenden maada hususatn idare
ve mahfel heyet-i idaresine de her vehile muavenet eder. Ve kulplerindeki
efrad sanat ve meslek ve derece-i ihtisaslarna gre maarif, sanayi, ticaret,
ziraat ve ittihad- anasr temin iin uhuvvet-i Osmaniye ve terbiye-i
milliyemizi ikmale sayg iin hayat- fikriye ve hfzsshha-i umumiye ve emsali encmenler tekil ederler velhasl kulplerde msmir mzakereler cereyan ve kulbe devamn temini iin alrlar ve ara sra dier kulplerdeki
efrattan dahi istifade iin heyet-i idareleriyle bilmzakere nafi itima-i umumler akdine teebbs ederler.
Madde 57 - Kulp Heyet-i dareleri itima-i umumde kulp efrad- mukayyedesinin beher 10'u iin rey-i hafi ile evvel birer mntehib-i sni intihap
edilip badehu mntehib-i sniler tarafndan rey-i hafi ile 3 misli olarak intihap ve mazruf ve memhur intihap puslalar vilyet Heyet-i Merkeziyesine kapal bir zarf derununda tevdi ve irsal olunur. Bunlardan 5'i Heyet-i Merkeziyeler tarafndan tefrik ve Heyet-i dareye tayin edilir. Vazifesine adem-i devam
ve kifayetsizlii grlenleri yaplacak teftiat zerine iskat ve yerine dierini
tayin Heyet-i Merkeziyeye aittir.
Madde 58 - Aidat- ehriyelerini vermeyen, itima-i umumilere bil mazeret devam etmeyen ve Cemiyete tarih-i duhl henz be seneye bali olmayanlar Heyet-i dareye intihap ve tayin olunamazlar.
Kulplerin Vezaifl
Madde 59 Heyet-i idareleri lakal haftada 2 defa bilitima 62. madde
mucibince kulplerin vezaifine taallk eden bilcmle mevad mzakere ile
bunlardan itima-i umumye taliki icabedenlere ifraz eder ve icab etmeyenler
ile kulbn idaresini mteallik hususat taht- karara alr. Kulplerin ifa-y
vazifede mehud olaeak atalet veya faaliyetinden kulp Heyet-i dareleri
mes'uldr.
Madde 60 - Kulp Heyet-i dareleri, kulbn umur-u dahiliye ve idaresine

dair vazh bir program tertibiyle kulp dahilinde herkesin grebilecei bir
mahale talik edeceklerdir.
Madde 61 - Efrad- Cemiyet beyninde uhuvvet ve samimiyet-i kat'iye mevcut olup her zaman ve meknda bu uhuvvet ve samimiyet-i kat'iyenin devam
ve teeyydne Heyet-i Merkeziyelerle kulp idareleri itina ve dikkat etmekle
mkelleftir.
Madde 62 - Her kulp evvel Cemiyetin nizamname ve program dairesinde kendi uhdesine terettp edecek vezaif ve muamelt ifa eyleyecek;
Saniyen; payitaht ile vilyatta intiar eden gazete ve risalelerden ve meahir-i deba ve mellifinin sar- edebiye ve ahlkiye ve tarihiyeleriyle eski ve
123
yeni mellifattan ayan- istidad olanlarn ve memalik-i Osmaniye haritalarn celp ve mnderecatmdan efrad- cemiyetin istifadelerini teshil edecek,
Salisen; vakit vakit konferanslar ve gece dersleri tertip ederek evld- vatann iktisada, terakkiyat- ziraiyeye, hfzsshhaya ve terbiye-i etfale, siyasiyet
ve ahlkiyata, kavanin ve nizamat- mlkiye ve adliye ve askeriyeden umumun bilmesi lzmgelen mevada dair ita- malmat ile efradn tenvir-i efkr
ve tehzib-i ahlkna hizmet edecek,
Rabian Meb'usan intihabatmda ittihat ve Terakki Cemiyetinin maksadn
her suretle takip ve istihsale alacak;
Hamisen; mamult- mahalliye ve emtia-i dahiliyenin mazhar- rabet ve
reva olmasna hadim tevikat ve neriyatta bulunacak;
Sadisen; Kulbn servet ve iktidarlarn tezyid veya tevsie itina ve dikkat
edecek,
Sabian; lyd-i milliye mtealik vezaif ve tedarikt icra eyleyecektir. Beyan
olunan teebbsat ve vezaifde Kulbe dahil olan efradn kffesi vazife ve alkadar olduklarndan o misillu ilerden gerek zatlarna gerek umuma taalluk
eden ahvalde Kulbn muavenet ve delletine mracaat hakkm haizdirler.
Madde 63 - Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin gaye-i amali umum
milletin husul- saadetine matuf olduundan her Kulp efrad- Cemiyetten
olmayanlar dahi umum konferanslarda ve Heyet-i dare tarafndan tayin
olunacak evkat- muayyenede kabul etmek salhiyetini haizdir. Efrad- Cemiyet yekdierinin Kulplerine gidebilirler ve sahib-i rey olmamak zere mzakerata dahi itirak ederler.
Kulplerde teklif defteri namiyle bir defter-i mahsus bulunacak ve efrattan
biri bir teklifte bulunmak isterse bunu ya bu deftere yazacak veyahut batezkere Kulp reisine bildirecektir. Heyet-i idare efradn tekliflerini tetkik ve icabedenleri Heyet-i Umumiyenin mzakeresine vazeder.
Madde 64 - Kulplerde siyas, edeb fenn, itima ve ahlk konferanslar
verilecektir. Fakat konferans vermek isteyenler konferansn neye dair olacan
evvelce Heyet-i idareye bildirmek mecburiyetindedir. Heyete kabul olunursa
konferans verilecei Kulbn salonunda iln olunur.
Madde 65 - Kulplerde ehl-i fen ve hrfet ve esbab- sanat ve ticaretten ayr ayr encmenler tekil olunacak ve her encmen kendi ihtisas dairesinde
olan hususatm terakkiyatma ait tedabiri mlhaza ve bu mlhazatn rapor
suretinde Heyet-i idarelerine tevdi edecektir. Heyet-i idareler, icab ederse hkmetin nazar- dikkatine arzedilmek zere bu raporu mafevk merkeze irsal
edebilir. Kulplerin mteaddid olduu mahallerde her kulpten birer encmen tekili mucib-i teettt olacandan mmkn olduu takdirde bu encmenlerin mtereken tekili mnasip olur.
Madde 66 - Encmenler bir meselenin mzakeresinde dier encmene taallk eden hususata tesadf ederlerse o mesele iin yekdieriyle icra-y mzakereye salhiyettardrlar.
Madde 67 - Her Kulp mevsim-i mnasipte gece dersleri kad ve lakal
bir mektebi taht- himayesine alarak idare ve tedrisatn tanzim ve slh ve fukaraperver cemiyetleri tekil etmek gibi umur-u hayriyeden bir veya bir ka124
m ifa ile mkelleftir. ehir ve kasabalardaki kulpler kuradaki mektibi dahi

himaye edebilirler.
Madde 68 - Kulpler frsat dtke kyllerin merutiyete muhabbetini
ve istibdada nefretini isticlb edecek surette telkinat ve iradatta bulunmaa
gayret edecek ve hatt vatann selmetine taallk eden her husus iin ara sra
kylere heyetler gndereceklerdir.
Madde 69 - Bir Heyet-i darenin hitam- mddetince on be gn kald
vakit ait olduu kulp Heyet-i Umumyesince be zattan mrekkep bir komisyon tekil olunacak heyet-i mezkrenin hesabat ve muamelt tetkik ettirilir. Komisyon on be gn zarfnda behemehal ikmal-i vazife ile netice-i tetkikatn barapor Heyet-i Umumyeye arzedecektir. Bu rapor Heyet-i Ummyede kraat ve tasdik olunduktan sonra heyet-i cedidenin intihab ve mteakiben devir ve teslim muamelesi icra olunur.
Madde 70 - Kulp varidat evvel: Efradn Cemiyet kabuln mteakip
verecei duhuliye (her ay verecei ayln lakal bir misli olacaktr.)
Saniyen: Efradn varidatnn yzde biri nisbetinde ve her ay itasna mecbur
olduu aylk;
Salisen: Gerek efrad- Cemiyetten, gerek hariten iareten verilecek nkd
ve eyadan ibarettir. Efrad- Cemiyetten madas tarafndan iane ve hibe edilecek nkd ve eyann kabul Heyet-i Umumyenin kararma vabestedir.
Madde 71 - Her Kulp ay nihayetinde varidat- ayr- safiyesinin yzde
beini ihtiyat akesi olarak ifraz ettikten sonra mtebakisinin rubunu merbut
bulunduu Heyet-i Merkeziyeye gnderecektir. Heyet-i Merkeziye de varidat umumiyenin kezalik yzde beini ihtiyat akesi olarak hfzettikten sonra
bakinin mfsm mensubolduu vilyet Heyet-i Merkeziyesine ve vilyet
Heyet-i Merkeziyeleri de hakeza ihtiyat akesini tefrik ettikten sonra bakinin
nsfm Merkez-i Umumye gnderecektir. Nevahi ve kura kulpleri rub'
hisselerini merbut olduklar kulplere ve kulpler hisse-i mezkreyi
bitamamiha Heyet-i Merkeziyeye irsal edeceklerdir. Drdnc madde
mucibince yeniden merkezler alrsa hisselerin suret-i merbutiyeti Merkez-i
Umum tarafndan tayin olunur. Kulpler ve merkezler kendi hisselerine isabet
eden mebali-i mte-bakiyeden masarif-i mbremelerini tesviye ve ifa
ettikten sonra fazla kalan mebali Heyet-i idarenin kararyla emniyetli bir
mahalde hfz ve mmknse temniye edilir.
Madde 72 - Her kulp ihtiyat akesini muhafaza ve merbut olduu merkez rub' hissesini tediye etmeden varidatn hibir hususa sarfedemez. Sarfeden ve mafevk merakizc rub' hissesini gndermeyen Heyet-i dareler ispat-
mazeret edemezlerse merkezler ve mfettiler tarafndan iskat olunacaktr.
Madde 73 Kulpler cem ve hfzettikleri mebalii itima-i umumde verilecek karar zerine Cemiyetin makasd ve menafi-i urunda sarfedebilirler.
ihtiyat akeleri hibir suretle sarfolunamaz, ancak ahval-i fevkalde zerine
Merkez-i Umumnin emriyle sarfolunabilir.
Madde 74 - Merkez-i Umum de dahil olduu halde bilcmle merakiz ve
kulpler ahs namna ake ikraz edemezler.
125
Kulbn resail ve ceraid ile kitaplar kraat salonundan harice karlamayaca gibi iare suretiyle hibir kimseye verilmeyecektir.
Madde 75 - Kulbn odaclk hizmetlerinde bir veya daha ziyade maal
hademe istihdari olunabilir. Hademelerin Cemiyet efradndan olmasna itina
edilmelidir.
Madde 76 - Kulplerde bulundurulacak hademenin adediyle miktar- maalarnn tayini Kulp Heyet-i darelerine aittir.
Madde 77 Kulplerde iret etmek ve kumar oynamak ve sarho olarak
Kulbe girmek katiyen memnudur.
Madde 78 - Kulp efradndan biri baka bir kulbe naklini taleb ettii
takdirde hesab kat olunduktan sonra mensub. olduu kulbn Heyet-i daresi tarafndan bir nakil ilmhaberi verilir ve bunun zerine muamele-i nakliye icra olunur. Muamele-i nakliye icra olunduktan sonra mumaileyhin keyfiyet-i naklinden merkeze malmat ita edilir. Merkezce keyfiyet kaydna iaret
edilir.
Madde 79 - Kulp bulunmayan bir mahalde yeniden kulp amak efradn
miktar nazar- dikkate alnmak zere o mahallin merbut olduu Heyet-i
Merkeziyenin takdir ve kararma muhavveldir.
Madde 80 - Baidiyet-i mesafe, fart- megale ve esbab- saire-i makbuleden
dolay kulbe muntazam devam edemeyeceini kulp Heyet-i idaresine bilmracea beyan eden zatn mazereti Heyet-i darece tahakkuk ettii takdirde
nazar- kabule alnarak adem-i devamdan mazur grlecektir. Maahaza aylklarm muntazaman vermeleri kendilerine havale olunacak vezaifi ifa etmeleri
arttr.
Kulplerde tima-i Umum
Madde 81 - Her kulp efrad lakal onbe gnde bir defa kulplerde iti ma ile muhtac- mzakere olan mevad taht- karara alacaklardr, ibu itima umumnin yevm-i vukuu kulp Heyet-i idaresince tayin olunacak ve lzum-u kati hissedilmedike tebdil olunmayacaktr.
Madde 82 Kulpte aza-y mdavimenin bir sls hazr bulunmadka
icra-y mzakere ve ittihaz- karar olunamaz.
Madde 83 - Itima- umumlerde mzakerat idare etmek iin o itimaa
mahsus olarak ekseriyet-i aza ile bir reis intihap edilecek ve kitabet vazifesini
kulp ktibi ifa edecektir. Itima- umumler mzakerat zaptedilerek o itimai takib eden itimada zabtname heyet muvacehesinde kraat olunur.
Cemiyete Suret-i Kabul ve eraiti
Madde 84 - Cemiyete dahil olacaklarn evvel: Teb'a-i Osmaniyeden olmalar; saniyen cinayet, rvet, sirkat, dolandrclk, sahtekrlk, emniyeti suiistimal gibi harekt ile mahkm ve bu gibi suihal ile mtehir bulunmamalar;
salisen: ayyalk ve kumarbazlk misillu maiyipten ri olmalar; rabian: menfaat-i ahsiye fikriyle deil, maksad- Cemiyete hadim olmak emeliyle girmek
istediklerinin anlalmas arttr.
126
Madde 85 - Cemiyete alnacak zevat, evvel, rehberi vastasyle Heyet-i

dareden istimza olunup muvafakati istihsal edildikten sonra efrad- Cemiyetten iki zatn verecei hsn- hal ahadetnamesi zerine kabul olunur.
Madde 86 - Cemiyete kabul olunan zat ile rehberin ve ahadetnameyi tasdik ve ita eden iki zatn esamisi defter-i mahsusa kayt edilecek ve o kimseye
bir numara verilecektir.
Madde 87 - Kulp bulunmayan mahallerde veyahut ahval-i fevkalde ve
mstacelede Merkez-i Umum ile Heyet-i Merkeziyeler azas ve mfettiler
tarafndan mes'uliyet deruhte edilerek efrat kabul caizdir.
Efrad ve Cemiyetin Hukuk-u Vezaifi
Madde 88 - Efradn vcudu Cemiyete muhterem ve kymettar bulunduundan her fert bir felket ve maduriyete maruz bulunduu anda mensup
olduu kulp heyet-i idaresinden taleb-i mzaharet hakkn haizdir.
Madde 89 - Efrad- Cemiyetten her biri, menafi-i vataniyeye ait olarak
kendisine tevdi olunacak vazifeyi mazeret-i makbulesi sabit olmadka ifaya
mecburdur.
Madde 90 - Vezaiften mada hususatta efrad- Cemiyet arasnda fark ve
imtiyaz yoktur.
Madde 91 - Efrad- Cemiyetten vefat edenlerin ibka-y nam iin kendilerinin esbab- hamiyetten olduu ihvan- Cemiyette iln ve maruf olan hidemat
kulp ktphanesinde mahfuz bulunan deftere kaydolunur.
Madde 92 - Nizamname ahkmna muhalif olarak Cemiyete efrad kabul
olunduuna vakf olan her ferd keyfiyeti mensup olduu kulp heyetine delail-i maddiyesiyle haber vermee mecburdur. Haberi vaki Kulp Heyet-i daresinde heyet-i adule havale olunur.
Madde 93 Efrad- Cemiyetten her biri namu ve hamiyet ve iktidar malm ve msellem olan zevat- Cemiyete idhale dellet etmekle mkelleftir.
Madde 94 - Cemiyete hidemat- fevkalade ibraz ettii tahakkuk eden her
ferde, her kulbe Merkez-i Umum tarafndan suret-i mnasibede beyan-
takdirat olunaca gibi bu misillu zevatn gerek hal-i hayatnda, gerek vefatndan sonra Merkez-i Umumnin kararyla muhtac- muavenet olan evld ve
ayalinin maieti temin edilecek ve hidemat- bergzidesi Cemiyetin tarihesinde zikr ve iln olunacaktr.
Kongreler
Madde 95 - ttihat ve Terakki Cemiyetinin liva kongresi, vilyet kongresi,
umum kongre ve byk kongre namlariyle drt kongresi vardr.
Liva Kongreleri
Madde 96 Liva kongreleri o livaya tbi kulplerden izam edilen ikier
vekil ile liva Heyet-i Merkeziyesi murahhaslarndan ve liva Heyet-i Merkeziyesinden mntehip be vekilden ve o livadan mntehib Meclis-i Umum-i vilyet azasiyle belediye reisleri ve cemiyet programna sadk gazete vekillerin127
den ve kaza heyet-i intihabiyeleri namna birer zattan teekkl eder. Kongreye itirak eden bu zevatn efrad- Cemiyetten olmas meruttur.
Madde 97 - Liva kongreleri liva Heyet-i Merkeziyesinin sene-i haliye ve
tiye btelerini tasdik ettikten sonra her kaza belediyesinin teebbsat-
imariye ve shhiyesi iin program tanzim edecek ve vilyet kongresine gndermek zere vilyet Meclis-i Umumsi iin bir program lyihas yapacak,
cemiyetin nizamnamesine ve frkann siyas programa dair mlhazat vilyet kongresi vastasyla umum kongreye arz ve Heyet-i Merkeziye ve kulplerin teebbsyle maarif ve umur-u nafiaya dair yaplacak ileri tezekkr
edecektir.
Vilyet ve Elviye-i Mstakille Kongreleri
Madde 98 - Vilyet ve elviye-i mstakille kongreleri liva Heyet-i Merkeziyelerinden i'zam edilecek ikier vekil ile merkezdeki vilyet dahilindeki bilumum kaza kulplerinden birer vekilden ve vilyet murahhaslaryla vilyet
Heyet-i Merkeziyesi azalarndan ve merkez livasna mlhak kazalarn belediye reislerinden ve meclis-i umum-i vilyet azalarndan ve cemiyet programna sadk gazete vekillerinden teekkl eder. Kongreye itirak edecek bu zevatn
efrad- Cemiyetten olmas meruttur.
Elviye ve vilyet kongrelerine gelecek vekillerin suret-i tayinine gelince:
Kulpler evvel emirde her on kii iin rey-i hafi ile birer mntehib-i sni intihap edip badehu kongreye gidecek kulp vekilini bu mntehib-i saniler intihap eyleyeceklerdir. Nevahi ve kura kulpleri re'sen vekil gndermeyip ancak
intihap ettikleri mntehib-i sniler merbut olduklar kaza kulb mntehib-i
snileriyle bilitirak bir vekil intihap eylemek hakkn haizdirler.
Vilyet ve Elviye-i Mstakille Kongrelerinin Vezaifi
Madde 99 - Vilyet ve elviye-i mstakille kongreleri Heyet-i Merkeziyenin
bir senelik muamelt- tetkik ve sene-i tiye btesini tasdik ve heyet-i merkeziyenin ve kulp ve heyet-i idarelerinin tevdi edecei raporlar kraat ettikten sonra merkez livasna merbut belediyelerin teebbsat- imariye ve shhiyesi ile vilyet meclis-i umumsi iin birer program tanzim edecek. Cemiyetin
nizamnamesine ve Frkann siyas programna dair mlhazat ve mtaleat
umum kongreye arz etmek zere lyihasna tanzim, heyet-i merkeziyeler ve
kulplerin teebbsyle maarif ve umur-u nafiaya dair yaplacak ileri tezekkr velhasl dahil-i vilyette Cemiyetin menafi ve makasd- esasiyesine taallk eden bilcmle mevad hl ve tayin ve nizamnamenin muhtac- tdil mevad varsa umum kongreye gnderilmek zere ona dair bir proje ihzar ve
son itimada tideki maddelerde muharrer olduu vehile heyet-i istiareyi
intihap eder.
Madde 100 Liva ve vilyet kongrelerine kulplerce layin klnacak vekillerin mahallinden i'zam merut olup buna imkn olmad surette heyet-i
merkeziye o vekil yerine birini tayin etmek salhiyetini haizdir, herhalde her
kulp kongreye senelik raporunu gnderecektir.
128
Madde 101 - Kulplerden gelecek vekiller heyet-i istiariyesine aza intihap olunmak salhiyetin haiz olmak ve be kiiyi tecavz etmemek zere birer esami puslas getireceklerdir. Bu puslaya vilyet heyet-i istiariyesi umuruyla itigal edebilecek esbab- iktidar ithal edilecektir. Bir mahalde puslaya
ithale lyk olarak ayn erait ve mezayay haiz beten ziyade adam bulunacak
olursa, bunlarn arasndan heyet-i istiariyelerde bulunmu ve cemiyete duhl itibaryla kdem kesp etmi olanlar tercih edileceklerdir. Yeni vilyet heyet-i istiariyesi mlhakattan gelecek puslalarla heyet-i sabka azasnn esamisini muhtevi pusladaki zevat arasndan intihap olunacaktr.
Madde 102 - Umum kongre faslnda muharrer 109, 110, 111, 112, 113.
maddelerin hkm vilyet ve elviye kongrelerinde dahi cereyan edecektir.
Madde 103 - Kongre mukarrerat ekseriyet-i r ile ittihaz olunacak ve
mddet-i itiman dahi yirmi gn tecavz etmemek zere kongre heyeti tayin ve takdir edecektir.
Madde 104 - Vilyet kongreleri her sene Maysn otuzuncu gn vilyet
Heyet-i Merkeziyesinin tayin edecei mahalde itima edecektir.
Madde 105 Vilyet ve elviye-i mstakille kongreleri (101) inci madde
mucibince namzet olarak gsterilecek zevat meyanmdan heyet-i istiareyi
(41) inci madde mucibince bilintihap her azann ismini m'ir puslay kendi
mhriyle mektup kapal zarflar derununda olarak merkezi vastasyla Merkez-i Umumye irsal edecektir.
Madde 106 - Ehemmiyet-i mevkiiyesine mebni mstakil merkez tekil
edilen kazalar ayrca kongre tekil etmeyip idareten merbut bulunduklar vilyet ve elviye-i mstakille kongrelerine itirak edecektir.
Madde 107 Kongrenin muamelt ve mukarreratn haiz olan evrak ve defatir vilyet Heyet-i Merkeziyesinde muhafaza olunacaktr.
Bunlardan ekseriyeti kazanan reis-i evvellie dierleri reis-i snilie tefrik
edilir.
Merkez-i Umum Kongresi
Madde 108 - Umum kongre her sene o ttihat ve Terakki Cemiyetinin tarih-i teekkl olan be Eyllde Merkez-i Umumnin daveti zerine tayin
edecei mahalde itima eder. Umum kongre Meclis-i Meb'usan ve Ayandaki
Frkamz aded-i mrettebinin onda biri nisbetinde gnderilecek aza ile vilyat ve elviye-i mstakille Heyet-i Merkeziyeleri tarafndan mntehip birer vekilden ve muvazzaf murahhas mes'ullerden ve cemiyet programna sadk gazete vekillerinden ve Merkez-i Umum azalaryla mfettilerinden teekkl
edecektir.
Madde 109 - Kongreye aza gndermee mahallince imkn olmad takdirde vilyet ve mstakil liva Heyet-i Merkeziyeleri Merkez-i Umumnin bulunduu yerde veya dier bir mahalde efrad- Cemiyetten ahval-i mahalliyeye
vkf ve emniyete lyk bir zat kongreye vekil intihap etmek hakkn haizdirler. Bu hususta Merkez-i Umumnin reyini de istihsal ederler. Ancak Merkez-i
Umum lzum ve ihtiya grrse vekilin mahallinden gnderilmesini talep
129
edebilir. Bu suretle kongreye aza olacak zat yalnz bir reyi haiz ve bir merkez
namna vekil olup birden ziyade merkezin vekili veya memuru olamayacaktr. Merkez-i Umum azasndan hibiri hibir merkezin vekletini deruhte
edemez, kongreye aza olacak zat yalnz bir reyi haiz ve bir merkez namna vekil olup birden ziyade merkezin vekili veya memuru olamayacaktr. Merkez-i
Umum azasndan hibiri hibir merkezin vekletini deruhte edemez, kongreye aza gnderen merkezler gnderecekleri azann masarifini takdir ve tesviye
edecek ve azann suret-i memuriyetini mbeyyin Merkez-i Umumye hitaben
yeddine bir itimatname ve orann ahval-i umumiyesine dair bir rapor ve bir
sene zarfnda Merkez-i Umumye vukubulan irsalat- nakdiyeyi m'ir bir
irsaliye puslas ita edeceklerdir.
Madde 110 - Kongreye aza olacak zatn yirmi be yandan dn olmamas
arttr.
Madde 111 ilk itimada kongrenin devam mddetince mzakerat idare
etmek zere rey-i hafi ile zat intihap edilir.
Madde 112 - Kongrenin vazife-i kitabetini hitam- itimaa kadar kongre
azas meyamndan ekseriyet-i r ile intihap edilecek be zattan mrekkep bir
heyet-i tahririye ifa eyleyecektir.
Madde 113 - Her itimain nihayetinde gelecek itimada mevki-i mzakereye konulacak mevad heyete kararlatrlarak bir ruzname-i mzakerat tertip olunacaktr.
Umum Kongrenin Vazifesi
Madde 114 - Kongrenin vazifesi evvel Merkez-i Umum tarafndan bir senelik muamelt- umumiyeye dair tevdi olunacak raporu kraat ve Merkez-i
Umumnin hesabatm tetkik ve tefti ve evvelki kongrece karargir olan mevadn icra olunup olunmadn tetkik.
Saniyen: Sene-i tiye iin Merkez-i Umum tarafndan tanzim olunacak
bteyi tetkik ve tasdik.
Salisen: Nizmnmeyi ihtiyaca gre slsan- ekseriyet-i r ile tadil.
Rabian: Azadan her birinin getirecei lyihalarla vukubulacak teklifatndan
kongrenin vezaifi dahilinde bulunanlar tetkik ve heyete tefrik edecek srasyla mevki-i mzakereye vaz ve kongrenin vazifesi haricinde olduuna heyete karar verilen mevad dahi salhiyettar olan merkeze havale.
Hamisen: Sene-i tiyede takip edecei hatt- harekt tayin.
Sadisen: Son itimada Merkez-i Umum azasn rey-i hafi ile intihap.
Sabian: Efradn mteahhit olduu mebaliin miktarn takdir vehasl ittihat ve Terakki Cemiyetinin hayat ve menafi-i esasiyesine taallk eden bilcmle mevadd hl ve tayin etmekten ibaret olup devre-i intihabiyeye takaddm eden kongrede intihabat- tiyede namzetler iin esas olacak siyas program tanzim ve tetkik ile buna bir ekl-i kati vermek dahi kongrenin cmle-i
vezaifindendir.
Madde 115 Merkez-i Umum azasnn intihab kongre heyetinin ekseriyet-i mutlakasyla icra olunur. Birinci intihapta ekseriyet-i mutlaka hasl ola130
madii takdirde intihap tekrar edilir ve ikinci defasnda ekseriyet-i mutlaka

hasl olamazsa birinci ve ikinci intihapta en ziyade rey kazananlar meyamnda
matlup olan azann iki misli tefrik edilerek onlar arasnda nc defa olarak
tekrar bir intilap icra ve ekseriyet-i izafiye ile tayin olunur.
Madde 116 - Kongrenin mukarrerat ekseriyet-i r ile ittihaz olunacak ve
mddet-i itiman dahi kongre heyeti tayin ve takdir edecektir.
Madde 117 Kongrenin muamelt ve mukarreratm havi olan evrak ve defatir Merkez-i Umumde muhafaza olunacaktr.
Madde 118 - Kongrenin hitam- itimamda mukarrerat aza-y mevcude tarafndan imza edilecektir. Bu mukarrerattan Heyet-i Merkeziyelere bildirilmesi
icap edenler kongre tarafndan tefrik ve beray- tebli Merkez-i Umumye
tevdi olunur.
Byk Kongre
Madde 119 - Byk kongre Frkamza mensup tekmil Meclis-i Ayan ve
Meb'usan azasiyle Merkez-i Umum aza ve mfettilerinden ve heyet-i merkeziye muvazzaf murahhaslarndan ve vilyet ve elviye-i mstakille Heyet-i
Merkeziyeleri tarafndan mntehip birer vekilden ve Cemiyet programna sadk gazete vekillerinden teekkl eder.
Madde 120 Her devre-i intihabiyeye takaddm eden umum kongrede
kat'i ve lyetegayyer olarak Cemiyetin siyas program tertip ve iln ve intihabat bu programa tevfikan icra edilecektir. ntihab velyeden bir senelik Meclis-i Mill itimainin hitamndan sonra Merkez-i Umumnin davetiyle ve tayin
edecei mahalde Byk Kongre inikad edecektir.
Byk Kongrenin Vazifesi
Madde 121 - Byk Kongrenin vazifesi intihab velyeden bir senelik Meclis-i Mill itimamda hsl olan tecrbelere msteniden ttihat ve Terakki siyas programnda muhayyer bulunan mevad, programn takip ettii siyaset-i
umumiye kat'iyen ihll edilmemek artiyle tetkik ederek programdaki mevaddan hangilerinin hangi maddelere takdimen kanuniyet iktisabna alma
lzm geleceine ve bu programn bir silsile-i muntazama dairesinde hsn-
tatbiki esbabnn teminine dair ittihaz- mukarrerattan ibarettir. Byk Kongre bununla vazifesini ikmal etmi olur.
Madde 122 - Efraddan nizamnameye muhalif sudur edecek harekta kar,
maksad- Cemiyete derece-i tesirine gre, tenbih, takbih, terkini kayt ve
tarddan ibaret olmak zere drt nevi muamele icra olunur.
Madde 123 - Her Kulpte alt ay mddetle ve kulb Heyet-i daresi intihabatnda cari usule tevfikan intihab edilmek zere be zattan mrekkep bir
Heyet-i Udul, Efrad- Cemiyetten birinin ibu nizmnme ahkmnca mucib-i
muaheze bir hl ve hareketi grldkte ibu Heyet-i Adule dahil olamazlar.
Bir bina dahilinde mteaddit kulp bulunduu takdirde miktar kulplerin
adedine gre Heyet-i Merkeziyece tayin edilmek ve be kiiden akl olmamak
zere bir Heyet-i Adul tekil olunur.
131
Madde 124 - Heyet-i Uduln tenbih ve takbih ve terkin-i kayt hakkndaki

verecei kararlar kat'idir.
Madde 125 - Efrattan birinin tardna Heyet-i Udul tarafndan karar verildii takdirde karar mezkr kulp Heyet-i daresi tarafndan mafevk merkeze
ve liva Heyet-i Merkeziyesi de bu husustaki tahkikat ve mtalaasyla vilyet
Heyet-i Merkeziyesine gnderecektir. Vilyet Heyet-i Merkeziyesince tamiken
icra olunacak tahkikat neticesinde karar- vakiin isabeti tebeyyn ederse bittasdik kulp Heyet-i daresine iade olunaca gibi bilcmle merakize tamim
olunmak zere Merkez-i Umumye bildirilecektir. Tard cezasnn gazetelerle
iln ve adem-i iln Merkez-i Umumye aittir.
Madde 126 - Heyet-i Udul tenbih, takbih ve terkin-i kayt kararlarn ekseriyet-i mutlaka ile tard kararn ekseriyet-i slsan- r ile ita edecektir.
Madde 127 - ibu heyet, mevadd- mtekbihay tetkik ettii srada mtek anh olan zat davet ve istizah- keyfiyet ederek onun mdafaasn dahi nazar itibare alacaktr, ancak iki defa davete icabet etmeyen veya tahriren cevap vermeyenler hakknda Heyet-i Udul gyaben hkm verir. Verilecek kararn bitarafane ve dilne olmasna Heyet-i Uduln namus ve vicdan kfil ve zmindir.
Madde 128 - Kulp Heyet-i daresi tarafndan efrada tebli olunan mukarrerata bil mazeret-i merua mutabaat etmemek, takbihi ve tekerrr ihrac
mstelzimdir.
Madde 129 - Vilyet Heyet-i Merkeziyesiyle Merkez-i Umumnin kararlarna bil mazeret-i merua ittiba etmeyen efrad merakizi mezkre kararlaryla
tard olunur.
Madde 130 - bu nizamname ahkmnca cemiyete kabul caiz olmayan
ehasn kabulne kasden dellet eden ve cemiyeti ifal eden efrad dahi dellet ettii adam ile birlikte tard olunur.
Madde 131 Cemiyetin menafi-i ahsiyesine let ittihaz eden efrad tard
olunur.
Madde 132 - Cemiyetin eref ve haysiyetini ihll edecek hl ve harekta
cret edenler ve ayyalk, kumarbazlk, dolandrclk, sirkat ve emniyeti suistimal gibi mugayir-i ahlk ve terbiye ahvale cret ettikleri sabit olanlar cemiyetten tard olunur.
Madde 133 - Hafi cemiyetlere ve siyas muhtelif frka ve cemiyetlere intisab edenler Cemiyetten tard olunur.
Madde 134 Cemiyetin ittihat ve intizamm ihll ve vatan tehlikeye ika
edecek her nevi harekt- nifakiye mrettipleri Cemiyetten tard olunur.
Madde 135 - Kongre ve Merkez-i Umumnin salhiyeti nizamiyesine tecavz ederek Cemiyetin makasd- mukaddesesine muvafk veya muhalif husus
tekilt icrasna teebbs edenler Cemiyetten tard olunur.
Madde 136 ay aleddevam aidatn vermeyen ve bu babda Heyet-i idarece tahriren vukubulan ihtar sga etmeyenlerin Heyet-i Udul karariyle Cemiyet defterinden kayd terkin olunur. Mtedahil aidatm tamamen tesviye
etmek artiyle bu gibi efradn tecdidi kayt ve kabul kulp heyet-i idaresinin
reyine menuttur. u kadar ki, ismi terkin edilen kimsenin yine ayni kulbe
mracaat lzmdr.
132
Madde 137 - Merkez-i Umum tarafndan tahsilata dair kaleme alman talimname mucibince hareket olunacaktr.
Madde 138 - Efrad- Cemiyet yekdierini himaye ve iyanet ile mkellef
olduklarndan iktidarlar taallk ettii halde u vazife-i uhuvveti ifa etmeyenler takbih olunurlar.
Madde 139 - Efrad- Cemiyetten biri aleyhine umur-u emniyetten dolay
vukubulacak ikyatm merci-i kabul o ferdin mensup olduu kulp Heyet-i
daresidir. Kulp Heyet-i daresi mevadd- mtekbihay nazar- dikkate alarak tahkikat- lzimeyi ifa etmek zere keyfiyeti Heyet-i Udule havale edecektir.
Madde 140 Efrad- Cemiyet iinde ayrca taraftarlar peyda ederek tesirat muzrra ve nifakcyne yapmak isteyenler Cemiyetten tard olunurlar.
Madde 141 - Efrad- Cemiyet beynelefrat hsn- muaeret ve ittihada almakla vazifedardr. Bunun hilfna olarak beynelihvan tahakkm ve ilka-i
nifak ve tefrika ettikleri indeltahkik tebeyyn edenler Heyet-i Merkeziye karariyle Cemiyetten tard edilir.
Madde 142 Kulp Heyet-i darelerim tekil eden zevattan birinin ibu nizamname ahkmna mugayyir hareketi haber alndkta keyfiyet mfettilerle
veya mensup olduklar Heyet-i Merkeziyeleri marifetiyle tetkik olunur. Tebeyyn edecek neticeye gre o aza hakkmda tenbih veya takbih veyahut Heyet-i dare azalndan skat muameleleri icra olunur. Bu gibilerin harekt
tardlarm istilzam ederse keyfiyet-i tard Heyet-i Udul karariyle Heyet-i Merkeziyeye aittir.
Madde 143 Nizamnamede musarrah vezaifle teksl ve tesanh Heyet-i
Merkeziyece tahakkuk eden Heyet-i dare azas skat edilir.
Madde 144 - Heyet-i Merkeziye azasnn mugayir-i nizam hareketi grld takdirde umum mfettilerin tahkik ve i'ar zerine haklarndaki muamele Merkez-i Umumce kararlatrlr.
Madde 145 - Frkadan istifa eden meb'uslar Merkez-i Umum karariyle
Cemiyetten tard olunur.
Madde 146 - Frkadan ihra olunacak meb'uslar Cemiyetten de ihra edileceine binaen Frka Heyet-i daresi sui hali grlen yahut Frka zabt ve raptma riayetsizlik gsteren meb'uslar hakknda Merkez-i Umum ile muhabere
edecek Merkez-i Umumnin muvafakatini istihsal ettikten sonra meseleyi Frkaca mzakereye vaz eder. Frkann ekseriyet-i mutlakasyla Frkadan ihra
edilen meb'us Merkez-i Umumce Cemiyetten de ihra olunur ve karar- vki
mensub olduu kulbe tebli edilir.
Madde 147 - bu nizamnamedeki mevadn tefsiri Merkez-i Umumye aittir.
133
BELGE 15
1327 (1911) Kongresinde Hizb-i Cedit ve Hizb-i Atik'in
Birlemelerini Saptayan Karar*
Mevad- Aere
Ittihad ve Terakki Frkas'ndan bir hizb geen sene bidayetlerinde istidad-
iftirak gstermi ve siyaset-i cariyeye itiraz zmnnda 10 madde teklif eyle miti. Sonra edilen sy gayret zerine Frkann Hizb-i Cedid ve Atik'i telif
edildii gibi ol baptaki teklift- aere de kongreye gnderilmi ve oraca bir
karara raptolunmutur, yleki:
Meclis-i Meb'usanda bulunan Ittihad ve Terakki Frkas'nm baz azas tarafndan teklif edilip kabul kongre kararma talik edilen Mevad- Aere mtala ve ariz amik tedkik olunmutur.
Mevad- mezkreden birincisi: "Meb'uslarn imtiyaz vesair menafi takip
etmemeleri" keyfiyetidir. Filvaki Meclis-i Umum'nin her iki heyet-i azal
ile kabil-i telif olmayan ahval-i hukuk-u esasiyede bir mebhas mahsus olup
bizden mukaddem usul- Merutiyeti tatbik etmi olan Avrupa hkmat-
merutas, kavanin-i esasiyede bir mebhas mahsus olup bizden mukaddem
usul- Merutiyeti tatbik etmi olan Avrupa hkmat- merutas, kavanin-i
esasiyesinden bazlarnda az ve bazlarnda ok olmak zere birtakm takyidat kabul edilmitir.
Meclis-i Umum azasnn haiz olduklar nfuzu sui istimal ederek menafii Devlete mugayir menafi-i hususiye temin edebilmeleri taht- imknda bulunduundan bu gibi ahvalin men'i hukuk ve menafi-i hkmet ve ahalinin
kuvve-i teriiye azasndan bihakkn bekledii hiss-i fedakr ve hasebiyet
icabatndandr. Binaenaleyh Kanun-i Esas'nin bu noksann ikmal etmek
cmlenin arzu edecei bir keyfiyet olup esas itibariyle ayan- kabul grlm ve ancak teklif vehile yalnz Frkaya mahsus olarak programa vaz' husul- maksad kfil olamyacamdan memnuiyetin Frkaya dahil olan ve olmayan Meb'usan ile Heyet-i Ayan azasna da mil olacak surette Kanun-i
Esas'ye madde-i mahsusa dercinin temini ve bu seneden itibaren iktisab-
kanuniyetine bezi sy edilmesi tensip olunmutur.
ikinci Madde: "Meb'uslarn hkmet memuriyeti kabul etmemesi" hususu olup, meb'uslarn bir memuriyet istihsali emelinde bulunmalar mkellef olduklar vazife-i murakabeyi hakkyle ifa etmelerine mani ve meb'usan
azasnda hiss-i istirkap ve ihtiras uyandrarak memuriyeti meb'usiyete tercih gibi bir aibeyi d olmak ve binnetice Meclis-i Meb'usann faaliyet ve intizamna ve haiz olduu eref ve haysiyete halel getirmek ihtimallerine binaen meb'usann memuriyet arkasnda dolamalarm men iin meb'usluktan
istifalarndan sonra bir mddet mrur etmedike memuriyet deruhte ede memeleri hukuk-u esasiyede bir dstur olarak kabul edilmi ve ancak bu
(*) Kararn metni iin bk. Salname-i Servet-i Fnun 1328, s. 238-240.
134
mddet mtefavit olup bazlarnca bir sene ve dier bazlarnca alt ay olmak
zere tayn olunmu olduundan bu ikinci madde esas itibariyle mnasip
grlerek umum meb'usuna mil olmak zere Kanun-i Esas'ye bir madde
ilvesi ve mddetin Meclis-i Meb'usanm takdirine braklmas tensip edilmitir.
nc Madde: ki "meb'uslarn nazr olabilmesi hakknda Frkaca rey-i
hafi ile ve aded-i, mrettebin slsan ekseriyetiyle kabul olunmak usul
takarrr ettiinden nizamname-i dahili'nin ol baptaki madde-i mahsusas
tdil olunacaktr" metnindedir.
Sadrzamm deruhte ettii vazifenin icabatmdan olan mes'uliyet, istedii
rfekay intihap edebilmek salhiyetini makam- sadarete bahetmi. Kanun-i
Esasimiz dahi bu esas kabul eylemitir. Binaenaleyh, sadrzam Kanun-i
Esas'nin verdii salhiyete istinat ederek frkas haricinde nazr intihabna
aleltlak muktedir olduu halde bu maddenin ruhuna ve suret-i tatbikma gre hkmetin mabihl istinad olan ekseriyet frkas azasndan hi bir nazr
intihap edememesi Kanun-i Esas'ye mnafi olduu gibi nazrlk mes'uliyetini deruhde edecek iktidar ve nufuz-u siyasyi haiz olan bir meb'usun kuvvayi icraiyeye iltihak edememesi kabineyi muhta olduu kuva-yi istinadiyeden ve meb'uslar daire-i ihtisaslar olan meslek siyasette terakki ve tealiden
mahrum eder. Binaberin Frka nizamnamesinin olbaptaki madde-i mahsusasnn tdili talebini mutazammm ibu Mevad- Aere'nin nc maddesi
tayyolunmutur.
Drdnc Madde: "Ahkm- kanunyeye tamami-i riayet ve mes'uliyet-i
vkelya dikkat"dir. Bunlar meb'uslarn en esasl bir vazifesini ve Frkann
ruh-u siyasetini tazammum eder. Baz meb'uslar tarafndan byle bir maddenin teklifi Meclis-i Meb'usan azasnn murakabe vazifesini bihakkn ifa edememelerinden mnbais ise Frka programna byle bir maddenin derci
meb'uslarn kanunen ve hamiyeten ifasna borlu olduklar vezaifin hsn-
cereyann temin edemez. Cnki, Kanun-i Esas'nin meb'uslara zaten bahettii salhiyet ve vezaifi ikmalde gsterilen tesamh men in programa bir
madde vazndan ziyade hsn- ifa-y vezaifi meb'uslarn metanet ve fezail-i
ztiye ve ahlkiyelerinden beklemek daha muvafk olur. ayed bu maddenin
teklifinden maksat vkelnn vezaif-i idariyelerinden mnbais mes'uliyeti temin ise bu da evvelemirde bilmum vkel ve memurinin mes'uliyetini tayin iin bir kanun-u lyihas talep edilerek sr'at-i mmkne ile iktisab- kanuniyet ettirilmesi mnasip grlmtr.
Beinci Madde: "Kemakn ittihad- anasra almak, ticaret, ziraat, sanayi ve maarifin terakkisine derece-i ihtiyaca gre gayret etmektir". Ittihad- anasr Cemiyet esasen hedef-i amal ittihaz etmi ve hayat- siyasiyesini
mebdeinden beri bu yolda sarf- mesaiden, hl kalmam ve zaten Cemiyetin siyas programnda mnderi mevadndan ve memleketin mesafi-i icabalndan bulunmu olmala bu bapta yeniden bir madde kabul hsl- tahsil
demek olacandan bu hususta tezyid-i mesai ve faaliyet edilmesi mtala
klnmtr.
135
Altnc Madde: "Ahlk ve dab- umumiyeyi diniye ve milliyenin muhafazasyle beraber Garbn terakkiyat ve tekemmlt- medeniyesinin memlekette inkiafna hizmet etmek" keyfiyetidir. Ahlk ve dab- umumiye-i
diniye ve milliyenin muhafazas Cemiyetin makasd- ulviyesi cmlesindendir. Cemiyet tekilt- siyasiye ve itimaiyemizin esas olan din-i mbin-i Islmn en mhimi olduunu takdir etmi ve dab- umumiye-i milliye ve Islmiyenin tetruku halelden mahiuziyetini muhbe-i amal ittihaz eylemitir. Binaenaleyh bir taraftan dab- umumiye ve fezail-i ahlkiye-i milliye ve Islmiyetin muhafazas esbabn tehiyye ve temin etmek ve dier taraftan memleketimizin Garbn terakkiyat- maddiyesinden istifade ve iktisab- mamuriyet ve
refah etmesine almak ehemm-i vezaiften olup hissiyat- diniyece riayetkar
olmayanlar hakknda geen sene Ceza Kanununa vazedilen ahkm- edide
Frkann ahlk ve dab- umumiye-i diniye ve milliyenin muazzeziyetini ne
kadar esasl bir meslek olmak zere telkki ettiine en yeni buhrandr. Merkez-i Umum'nin kongrede kraat ve bir ksm nerolunan raporunda beyan
edildii vehile balda tafsilen dermeyan edilen gayeye vusul iin ittihaz edilmi olan tedabir-i messire ve siyasi programa idhali teklif olunacak levayih-i
kanuniye temini maksada kfi grlmtr.
Yedinci Madde: "Kanun- Esas dairesinde an'anel-i Osmaniye-i tarihiyeyi
idame ve muhafaza etmek"dir. Ahlfn hrmetle telkki ettii me'seri eslf
demek olan an'anet-i makbule-i tarihiyenin muhafazas 6. maddede zikrolunan ve dab- umumiye-i dat- mstahsene-i milliyeye riayet kabilinden bir
emr-i tabii ve zarur olmakla beraber henz bir devre-i inklbiyede bulunan
ttihat ve Terakki Cemiyetinin hayat- itimaiye-i millete hkim kavanin-i sabiteye ve bu kavaninin cabatma hrmet ve sadakatle itimaiyatta tekml-
tedrici esasn takib-i uss- siyaset ittihaz eylemitir. Kanun-i Esas dairesinde
an'anat- Osmaniye-i tarihiye kaydna gelince, Kanun-i Esas'nin muhafazas
Cemiyetin ve bilcmle Osmanllarn mabilhlhayat olduu cihetle tazammun ettii bilcmle ahkmn ve o dairedeki an'anatm kemali sadakatle muhafaza ve idamesi bir emr-i tabidir.
Sekizinci Madde: "Memurinin tayin ve azline intizam- kanun vermek"tir.
Hidemat- umumiye-i hkmetin hsn- cereyanm temin iin memurinin erbab- reviyet ve iktidar meyanndan intihab nasl lazmsa bu suretle mntehap
memurinin muvaffakiyetleri ve memuriyetlerini bil tereddt ve kemal-i salhiyetle ifa etmeleri iin de hukuklarn mahfuz ve istikballerini emin grmeleri
ylece lzm ve zaruridir. u halde memurinin vezaifi kat'iyen tayin ve bu vezaif mukabilinde mes'uliyet esaslarm vaz'eyleyerek hsn- ifay vezaifin terfi mkfat ve aksi halin azl- mcazata sebebiyet vermesi hikmet-i idare mukteziyat- tabiiyesindendir. Mlhazat- mezkreye binaen memurinin tayin ve
azline bir intizam- kanun verilmesini mutazammm olan ibu maddenin
ehemmiyeti derkr olup Meclis-i Meb'usan ldare-i Vilyet Encmeni de bu cihet-i takdir ve memurinin terfi ve terakki ve azl ve tebdillerinin bir usul- salime rabtn hkmetin talep eylemi olmasna nazaran bu baptaki lyihann bir
an evvel kesb-i kanuniyet etmesi erbabnn istikmali dnlmtr.
Dokuzuncu Madde: "Hukuk- mukaddese-i hilfet ve saltanata mtedair
136
Kanun-1 Esasi'nin baz mevadnn kuva-y selase esasndaki muvazeneti teyid edecek surette tdili" teklifidir. Bir millette mevcut olan kuvvetler kuvve-i teriiye, kuwe-i icraiye, kuvve-i adliye olmak zere ksma ayrlmtr.
bu kuva-y selase arasnda muvazeneli temin edebilecek hukuk ve salhiyeti
haiz olmas muktezidir. Binaenaleyh, Kanun-i Esasinin tdili esnasnda kuvay selasenin muvazenetini ihll edecek baz mevad kabul edilmesi zaten Merkez-i Umumnin nazar- dikkatine arpm ve Cemiyet siyas programnn bu
esaslar temin edecek surette tanzimi mukarrer bulunmutur.
Onuncu Madde: "Makasd- hafiye-i mahsusaya binaen teekkl eden Cemiyetlerin harekt ve amaline mmanaat"dr. Makasd- hafiye-i mahsusa takip eden cemiyetler iki ksm olabilip bunlarn birisi siyas, dieri itimadir.
Siyas olanlar Devletin menafiine muhalif bir takm makasd takip edecekleri
gibi timai olanlar dahi dab- ve ahlk-i umumiye-i milliye ve bnyeyi hedefi tecavz ittihaz edebilirler. Bu misill cemiyatm men'i Cemiyetler Kanunu
ile Kanun-u Ceza ve nizamat- zabta icabatmdan olup bunlar hakknda
mtebassrane hareketle mukteziyat- kanuniyenin temami-i ifas hkmetin
vazifesidir. Ve hkmete bu vazifeyi hsn- ifa ettirmek Meclis-i Meb'usann
hakk- murakabesi daire-i mulndedir.
dab- islmiye ve milliye ve menafi-i umumiye ve vataniyeye mnafi muzr cereyanlarn bir ekl-i itimaide izalesine gelince: Merkez-i Umum raporunda da iaret edildii vehile Cemiyetin siyas ve itima programlarn kendisine meslek-i siyas ve itima ittihaz edenlerin hafi ve cel baka bir cemiyete intisap edememeleri zaruretiyle beraber bu hususta mevad- nizamiye
tedvin ve maksad- cemiyet muahedat ve iradat- merua ile ner- tamim
edilmektedir.
Mukarrerat- vaka suret-i mahsusada tekil edilen bir encmenin biletraf
icra eyledii tedkikat zerine kongre heyet-i umumiyesince madde madde tezekkr ve tedkik olunduktan sonra ittihaz edilmi ve frkaca mucib-i tefrika
hi bir hal kalmadna mttefikan ve mttehiden karar verilmitir.
BELGE 16
"ttihat ve Terakki Kongresinin Mukarrerat"*
(1328-1912)
Ahiren stanbul'da in'ikad eden ttihat ve Terakki Kongresinde mukarrerat-
tiye ittihaz olunmutur:
1 Meclis-i Mebusann eddi
ve ntihabat Meselesi
Kanun- Esas'nin otuzbeinci maddesinin tadili bahsinde Sait Paa kabine(*) Tanin, 25 Eyll 1912, s. 1.
137
siyle arasnda tehadds eyleyen ihtilf zerine eski Meclis-i Mebusan kanunun gsterdii tarik-i mahsus dahilinde fesholunmu ve yeniden icra edilen
intihabat neticesinde yeni bir meclis 5 Nisan 328 tarihinde itima eylemidir.
Fakat intihabat- mezkre ile katiyen alkadar olmayan baz avamil-i gayr-
kanuniyenin tazyik ve tesiri tahtnda bulunan hkmet-i hazra, Meclis-i
Ayann gya tefsiren verilmi bir kararma istinaden yeni Meclisi 23 Temmuz
328'de seddeylemitir. Karar- mezkr (Hkmetle Meclis-i Meb'usan arasnda ihtilf tahadds eder ve Meclis fesh olunursa yeni gelen Meclisin vazifesi
mnhasran madde-i muhtelif-n fihann hakknda sfat- hkimiyetle ita-y
rey eylemekten ibaret olup bu vazifesini ifa edince dalmas icabeder) esasna ibtina eylemektedir.
Halbuki:
.
Evvel: Kanun-i Esas'nin (mebusan intihab- umumisi drt senede bir kere icra olunur ve her mebusun mddet-i memuriyeti drt seneden ibaret olup
fakat tekerrrat- intihap olunmak caizdir) diye muharrer olan 69. maddesinin sarahat- katiyesi mucibince herhangi bir intihab- umum neticesinde itima eden Meclis-i Mebusan'm mddet-i memuriyeti bil kaydart drt senedir. Fesh zerine icra klman intihabat neticesinde gelen Meclis-i Mebusann mecalis-i saireden fark- hususisi bad-i ihtilf olan mesele hakknda temsil edecei reyin mecburi-l-icra olmasndan ibarettir. Yoksa bu meclisin vazifesi srf bu mesele hakknda ita-y reyden ibaret olmas bahsinde Kanun-i
Esas'nin hi bir kayd- sarih ve zmnisi mevcut deildir ki 69. maddenin sarahat- katiyesi haricinde braklmas lzmgelsin.
Saniyen: Meclis-i mesdudun hin-i kadmda yan'n dahi huzuruyla kraat buyurulan nutk-i hmyunda hkmetle eski meclis arasndaki madde-i
muhtelif-n fihanm halli taleb edilmekle beraber memleketi alkadar eyleyen
btn mesail-i mhimmenin Meclise nazar- mtalaya alnmas beyanat-
hne cmlesinden bulunmutu. u halde yeni meclisin salhiyeti milesi
taraf- hazret-i padiahden de ifade ve tayin buyurulmutur.
Salisen: Sed kararn Meclis-i Ayan'dan istihsal eden hkmet Heyet-i
yan'a bu maksatla mracaat etmezden birka gn evvel Kanun-i Esas'nin
bz mevadmn tadili iin Meclis-i Mebusan'a mracaat etmi ve gerek bteyi ve gerek dier baz hususat Meclis-i Mebusan huzurunda mdafaa ve hatt Harbiye Nazrnda vuku bulan suali kabul ve istihzah takdiri zerine
yevm-i istizahn tadilini talep eylemiti. u halde meclis-i mesdudun salhiyet-i mme ve mutlakas hkmet tarafndan da tasdik olunmutur.
Rabian: Meclis-i Mebusan'ca tetkik ve kabul olunan btenin baz aksamyla dier bz kavanin MecHs-i Ayan'da tasdik eylenmiti. u halde Heyet-i
Ayan dahi mezkr kararn vermezden biraz evvel Meclis-i Mebusan'm salhiyet-i milesini tasdik eder kararlar ittihaz eylemitir.
Hamisan: Meclis-i mesdud tarafndan kabul olunan harb vergisini kanun
dairesinde hkmet-i hzra tarh ve tahsil-i teklife girimi ve meclise kabul edilen evkaf btesi ahkmn elyevm tatbik eylemekte bulunmutur.
Eer Meclisin vazifesi srf madde-i muhtelifn-fiha hakkndaki nokta-i nazarm izhar ve beyandan ibaret olsa idi evkaf btesiyle kanun- mezkr ahk138
mnm keenlemyekn addedilmesi binaenaleyh tatbik ve icra edilememesi lzm gelirdi. Hkmet kavanin-i mezkreyi mevki-i meriyet ve tatbike koymakla Meclis-i Mebusan'm salhiyet-i mutlaka ve kanuniyesini kabul etmi
ve bu salhiyeti inhr ve nez'eden Meclis-i Ayan kararnn nmer olduunu
resmen ve halen itiraf eylemitir.
Sadisan: Bad-el fesh gelen Meclis-i Mebusan'm mddet-i memuriyeti madde-i muhteliftin fiha hakknda sfat- hkimiyetle karar vermeye mahsus ve
mnhasr olduu yolundaki Ayan karan farz- muhal olarak kabul edilse bile
Meclis-i Mebusan madde-i muhtelif-n fiha hakknda yalnz nokta-i nazarn
bildirmitir. 35. maddenin ekl-i muaddeli dairesinde verdii karar, henz
Meclis-i Ayanca tasdik ve irade-i seniyeye iktiran etmemi ki lzm-l-icra bir
hale gelsin de Meclisin sfat- hkimiyeti bitmi olsun. Bilkis karar- mezkrun baz cihat Meclis-i Ayan encmenince reddedilmitir. Binaenaleyh yeniden tetkik iin Meclis-i Mebusana iadesi tabi bulunmutur. u halde sfat-
hkimiyete malik olduu sylenen meclis-i mesdud olduundan madde-i
muhteliftin fihann tekrar- vrdunda hakemlii kim icra edecektir. Demek
ki Meclis-i yan'm karar farz- muhal olarak doru olsa bile hkmetin o
karara istinaden Meclis-i seddetmesi hi doru olamaz. nk o karar meclis-i cedide sfat- hkimiyet vermekte olduundan bu sfatn netice-pezr olmasn yani madde-i muhteliftin fiha hakkndaki kararn yan'm tasdikine ve
Zat- Hazret-i Pdiahnin irade-i seniyelerine iktiran etmesini beklemek hkmete mecbur idi. u halde o karar dairesinde de sed gayrmerudur.
Binaenaleyh tttihat ve Terakki Kongresi srf Meclis-i Mebusan'm eddini temin iin ittihaz ve tatbik edilen ve Kanun-i Esas'nin ahkm- serihasn ve bu
ahkm ile millet-i Osmanyeye temin olunan hukukunu paml-i hakareti
eden bu karar, mes'uliyet-i zimeyi d bir tedbir-i addederek iddetle protesto eden ve milleti intihaba ve btn vesait-i kanuniyeyi istimal ederek hakkn mdafaaya davet eyler. te ttihat ve Terakki Kongresi saadet-i vatann kfil-i istikran olan Kanun-i Esasinin inkr ve payiml edilmesi olan ahkmna
temin eylemek ve iza'a edilen hukuk-u milletin kanun dairesinde tazyikini temin eylemek ve idare-i devleti istihsal-i meruiyete alm merutiyetin hakiki muhafz bulunmu olan bir frkann murakabesinden mahrum brakmamak maksadyla ttihat ve Terakki Frkasnn kad edilen intihabata itirak
etmesine ita-y karar eyler.
2 ttihat ve Terakki'nin
Tekilat
ttihat ve Terakki Kongresi, merutiyet-i idareyi istihsal in dare-i Hamidiye'nin enzar- tecesss karsnda bittabi tekilt- hafisiyle alm ve
maksadna vasl olmu olan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin inklptan beri
btn kuvvet-i mna ile srf bir frka-i siyasiyeden baka bir mahiyete sahip
olmadn ve tekilt- memalik-i merutadaki frak- siyasiyelerin tbi olduu esaslar dairesinde tanzim edilmi ve drt senedir yaplan tadiltn tedrici
tekmllerden ibaret bulunmu olduunu suret-i katiyede beyan eder.
139
3 Trablusgarp ve
Bingazi
ttihat ve Terakki Kongresi Trablusgarp ve Bingazi havalisinde hukuk- hilfet ve saltanat- Osmaniye'yi mdafaa sadedinde ehid olmu bulunanlarn
saadet-i uhreviyeye nailiyetini bargh- ahdiyetten niyaz eder ve meydan-
mdafaada elyevm anl levhalar gstermekte olan kahraman askerler ve
mcahidin-i necibe-i Arabi Kemal-i tazim ve uhurrette selmlar. ttihat ve Terakki Kongresi bu eyaltda hakimiyet-i Osman'nin fiilen ve tamamen idame
ve muhafazasnn ttihat ve Terakki Frkasmca dstr-u kat'i tannmasna karar verir.
4 Abdlaziz avi'in
Msr Hdiviyetine Teslimi
Makam- hilfet ve saltanata iltica etmi olan Abdlaziz avi'in her trl
kavaid-i hukukiye ve teamller hilfnda olarak Msr hdiviyetine teslimini
Kongre asrlardan beri messes an'ane-i mstahsene-i millete mnafi ve
hukuk ve haysiyet-i devleti muhil addederek hkmeti iddetle protes to
eyler.
Ktib-i Umum
Ayandan
Mehmed Seyyid
BELGE 17
1913 (1329) Kongresinde Kabul Edilen Siyasal Program
(ttihat ve Terakki Cemiyetinin Siyas Programdr)
Ksm- Siyas
Madde 1- ttihat ve Terakki Frkasnn siyaset-i idariyesi tevsi-i mezuniyet
ve tefrik-i vezaif esasna msteniddir.
Madde 2- ttihat ve Terakki Frkas, siyaset-i iktisadiye-i milliyenin istikllini mklta koyan ve ecnebilere taallk eden imtiyazat ve istisnaat- maliye ve iktisadiyeyi ref'e alaca gibi alelmum kapitlsyonlarn dahi kaldrlmas esbabm istikmal etmei en mukaddes gaye addeder.
Madde 3- Evsaf- matlbeyi haiz her Osmanlnn Memalik-i Osmaniyenin
her yerinden kendisini meb'us intihap ettirmee hakk olmas teklif olunacaktr.
Madde 4- Meclis-i Meb'usamn daveti, tecili, tatili, temdidi ve saire hakknda 1328 senesinde Meclis-i Meb'usamn slsan ekseriyetiyle kabul ve Meclis-i Ayan'a tevdi edilen Kanun-u Esasinin fkralariyle otuz beinci madde-i
muaddelenin Ayanca kabul ve kesb-i kanuniyet ettirilmesine allacak ve
140
yalnz mddet-i itimain lakal drt ay olmas iin hkmet tarafndan yeni
teklif vaki olacaktr.
Madde 5- Meclis-i Meb'usann mddet-i itimaiyesi olan drt ay temdid
olunsa dahi Meb'usann tahsisat- seneviyesinin tezyid olunmamas teklif olu nacaktr.
Madde 6- Valiler, mutasarrflar, kaymakamlar bulunduklar daire-i intihabiyedeki memuriyetlerinden mfarakat ettikten drt ay gemedike intihap
edilemezler. Ve bu memnuniyet hilfnda olarak vaki olan intihabn hkm sz olduu hakknda madde teklif olunacaktr.
Madde 7- Kanun-u mahsus ile muayyen hakk- istifaya malik berr, bahr
ve jandarma mera ve zabitan istifalarndan kezalik drt ay gemedike
meb'us intihap edilemeyecei teklif olunacaktr.
Madde 8- Meb'us olanlar meb'usluktan infikk ettikten alt ay gemedike
meb'usluktan evvelki memuriyetlerinden daha yksek mevkii bir memuriye te tayin edilemiyecei teklif olunacaktr.
Madde 9 Meclis-i Ayan azalariyle meb'uslann Devletle mtereklmenfaa
veya Devletin dorudan doruya muavenet-i maliyesinden mstefid irketler de hizmet ve vazife kabul etmeleri ve dorudan doruya hazine-i maliyeden
tediyat mstelzim muamelt ve taahhdata girimeleri memnu ve aksi hare ket yanlktan ve meb'usluktan sukutu mstelzimdir.
Madde 10- Bir meb'us ayn zamanda ten ziyade daire-i intihabiyede
namzetliini vazedemeyecei hakknda madde teklif olunacaktr.
1328 senesinde Meclis-i Meb'usandan yan'a tevdi edilen Kanun-i Esas mevadd muaddile lyihas suretidir.
Madde 7- Otuz beinci madde mucibince Heyet-i Meb'usann ledeliktiza feshi ve
mddeti teciliye ve tatiliyenin mecmu-u mddeti itimaiye seneviyenin nsfn tecavz etmemek ve o sene-i itimaiye zarfnda mddetini ikmal etmek zere tecil
ve tatili hukuk-u mkaddese-i Hazret-i Padiahidendir.
Madde 35 Vkel ile Heyet-i Meb'usan arasnda ihtilf olunan maddelerden birinin kabulnde Vkel laralmdan srar olunup da Meb'usan canibinden ekseriyet-i r ile ve mkerreren reddedildii halde vkelnn tebdili veyahut mceddeden ve drt ay zarfnda intihap ve itima olunmak zere heyet-i meb'usann
feshi hukuk-u padiah cmlesindendir. Fakat heyet-i cedide-i meb'usan evvelki
heyetin reyinde sebat ve srar ederse Meclis-i Meb'usann rey ve kararnn kabul
mecbur olacaktr.
Madde 43- Meclis-i Umuminin iki heyeti beher sene Terin-i sni iptidasnda ve
tecil vuku bulmu ise mddet-i teciliyenin inkzasndan bil vadeten itima eder
ve b irade-i seniye kad edilir. Mddet-i itima alt aydr ve bu mddetin hitamnda Meclis yine b irade-i seniye kapanr. Bu heyetlerden biri dierinin bulunmad zamanlarda mn'akid olamaz. Meclis-i Meb'usan feshedildii halde drt
ay sonra itima edecek olan heyet-i cedidenin itimai bir itimai fevkalde hk mnde olup mddeti iki aydr ve kabil-i temdid olup tecile tbi deildir ve 69'uncu maddede muharrer olan drt seneden ibaret mddet-i memuriyeti Terin-i s ni iptidasnda balar. Madde 73 Kanun- Esasinin 73'nc maddesi mlgadr.
141
Madde 11- Kanun-i Esasinin otuz altnc maddesi "Meclis-i Umum

mn'akid olmad zamanlarda ihtiyacat- cile ve zaruret-i mbreme zuhur
ettii takdirde Kanun-i Esas ahkmna ve intihap kanununa mugayir olmamak zere heyet-i vkel tarafndan verilen kararlar heyet-i meb'usamn itimaile verilecek karara kadar b irade-i seniye muvakkaten kanun hkm ve
kuvvetinde olup ilk itimada heyet-i meb'usana tevdi edilmek lzmdr." tarznda tadili teklif olunacaktr.
Madde 12- Divan- li'de takip edilecek usul- muhakeme ve Vkelnn
vazife ve mes'uliyetine mteallik kanunun sratle yaplmas teklif edilecektir.
Madde 13- Divan- Harb-i rfilerin sureti tekiline ve usul- muhakemesine dair bir kanun tanzimi teklif olunacaktr.
Madde 14- Kanun-i Esasinin tefsir-i kavanine mteallik: "bir madde-i kanuniyenin tefsiri lzm geldikte umur-u adliyeye mteallik ise tayin-i mnas
Mahkeme-i Temyize ve idare-i mlkiyeye dair ise ura-y Devlete ve ibu Kanun-i Esasiden ise heyet-i Ayana aittir" diye muharrer olan yz on yedinci
maddesinin tayy teklif olunacaktr.
Madde 15- Kanun-i Esasinin otuz sekizinci maddesinin "netice-i istizahta
heyet-i meb'usamn ekseriyet-i rsiyle hakknda adem-i itimad beyan olunan
nazr sakt olur. Reis-i vkel hakknda adem-i itimad beyan olunduu halde
heyet-i vkel hep birden sukut eder." diye muharrer olan fkralarnn tayy
teklif olunacaktr.
Madde 16 Elyevm mevzu olan harp vergisinin mddet-i muayyinesi hitam bulduktan sonra icap eden tadilt ile istifasna devam ve donanmaya tahsis edilmesi teklif olunacaktr.
Ksm- ktisad
Madde 17 - Ziraatin terakki ve inkiaf iin ucuz faizli uzun tekasitli sermayenin erbab- ziraate temin ve tedariki maksadiyle memleketimizde itibar-
akar "Kredi Fonsiye" bankas tesis ve kadma gayret olunacaktr.
Madde 18 - htiyacat- hazra-i medeniyeye gayr- muvafk olan muamelt-
ticariye ve adliyeyi tahdid ve ekl eden mevad- kanuniyenin tadili teklif
olunacaktr.
Madde 19 - Zrram alc satc irketlerine kar menafimi mtereken ve
hkmetin muavenetile mdafaa etmek ve ihtiyacat- zraiyelerini mtereken tedarik edebilmek maksadile ziraat sendikalarna mahsus kanun lyihas
teklif olunacaktr.
Madde 20 - Dersaadetteki Tasarruf ve Emniyet Sandklarnn ahaliye bahettikleri menafi-i temilen dahil-i vilyatta bu gibi Sandklar tesis ettirilecektir.
Madde 21 - Esnaf cemiyetleri mstakil hrfet ocaklar mahiyetinde olarak
resmen tamlacak ve umur-u dahiliyelerini tanzim hususunda bu ocaklara salhiyet-i mahsusa verilmesi teklif olunacaktr.
Madde 22 Devletin ahval-i maliyesi msaade baholunca arm yzde
ona tenziline allacaktr.
Madde 23 - arm kadastro usulnn taksimi suretile arazi vergisi ekline
142
kalb ve ifra zamanna kadar tahmisi veya sair suretle usul- cibayetteki mezahir-i hazirann izalesi ve mkellefinin bu baptaki ikyetlerinin ref-i talebedilecektir.
Madde 24 - Bugn gayet nisbetsiz ve adaletsiz bir vergi olan temett vergisinin bir nisbet-i dileye ifra iin kanun-u mahsus tanzim olunacak ve ibu
kanunun behemehal ecanibe temili esbabna da tevessl edilecektir.
Madde 25 - Ziraat Bankasnn elyevm ikrazata vazettii kuyudat tadil ettirilecektir. Ziraat Bankas ikrazatnm derece-i kifayeye ibl iin sermayesinin
tezyidi ve ihtiyacata gre vilyata tevzii ile beraber Ziraat Bankasna bu maksad temin edecek bir ekl-i iktisad verilecek ve mahsult zerine ikrazat icra
edilebilecektir.
Madde 26 - Anam rsumunun cibayet ve anamn tadad zamannn mnasebet-i iklimiyeye ve mevkie ve fi mahalliye gre tayini ve anam resminin
de nisbet-i mutedileye irca teklif olunacaktr.
Madde 27 iftiler, oraklar, aylklar ve yarclar arasndaki mnasebat
tanzim ve tayin edecek ve kanun neri teklif edilecektir.
Madde 28- Emraz- sariye-i hayvaniyenin men'i tevess ve hayvanat- ehliyenin teksir ve slh- cinsinin temini iin ihtiyacat- memleket ile mtenasip mevad- kanuniye teklif olunacaktr.
Madde 29- Tevik-i sanayi kanununun mevki-i tatbika vaz' tesri oluna
caktr.
.
Madde 30- Borsa, Ticaret, Ziraat ve Sanayi Odalar teksir ve yekdierinden
mstakil olarak tekil ve bunlara varidat teminile faaliyetleri esbab- ihzar ettirilecektir.
Madde 31- Ticaret kanununun ve bilhassa Anonim irketlerine ait mevadm ihtiyacat- hazraya gre tanzim ve tadili talebolunacaktr.
Madde 32- Defter-i Hakan muamelt hakkndaki kavanin-i mevcudenin
hsn- tatbikini temin edecek surette muamelt- mezkre iin bir tarz- teftiin ve tedabir-i sairenin ihdas teklif edilecektir.
Ksm- dari
Madde 33- Vatanmzn her eyden ziyade slhat- idariyeye ihtiyac vardr. Ihtiyacat ve mesalih-i ahlinin her suretle mazhar- himaye ve teshilt olmas ve hukuk ve emniyet-i mmenin taht- muhafaza-i kaviyede bulunmas
emrinde bilcmle uabat- idarenin cidd surette slh ve memurin-i hkmetin bu gayeyi takip etmelerinin teminini Ittihad ve Terakki akdem vezaif
bildiinden uabat- idarenin cidd tefti altnda bulundurulmas iin mtehasss mfettiler celp ve istihdam olunacaklardr.
Madde 34- Nevahinin maarif, asayi ve umur-u nafa-i mahalliye ve shhiye emrinde salhiyetini tevsian nevahi kanunnamesi teklif olunacaktr.
Madde 35- Taksimat- mlkiyede baz kura, nevahi ve kazalarn ve ilh.. elyevm tbi bulunduklar merkezden fekk-i irtibatlariyle kurbiyet ve mnasebet cihetile daha muvafk merkezlere rapt ilhak ve mesalih ve muamelt
mmenin mazhar- teshilt olmas nokta-i nazarndan taksimat- mezkrenin
teshihi matlptur.
143
Madde 36- Aairin suret-i iskn ve aair ile meskn olan mahallerin suret-i idaresi hakknda kavanin ve nizamat tanzimi teklif olunacaktr.
Madde 37- Shhat-i umumiyeyi en ok tehdid eden stma, frengi, verem ve
emraz- saire-i mstevliyeye kar iddetli mcadelede bulunmak ve muvaffak
olmak iin her trl fedakrlk ihtiyar olunacaktr.
Madde 38- Memurinin terakkisi, tekad, azli ve tahvili hakknda bir kanun teklif olunacaktr.
Madde 39- Elyevm mevcut olan bedel-i nakd usulnn ref'iyle mkellefiyet-i askeriyenin bedenen ifasna dair bir kanun tanzimi teklif olunacaktr.
Madde 40- Belediyelerin tezyid-i varidatna ve ehirlerin mran ve terakkisine medar olan imtiyazat ve msaadat- belediyenin itasn teshil edecek ve
bu bapta elyevm mevcut olan mklt- fiiliyeyi refeyleyecek bir usul ve kaide-i salimenin ittihazna sarf- gayret olunaca gibi belediyenin salhiyet-i
icraiyesi de tevsi ve temin edilecektir.
Ksm- Maarif
Madde 41- Kanun-i Esaside musarrah olduu vehile Osmanl milletinin
terbiye-i siyasiye ve ehliyeleri siyak- vahidde cereyan etmek iin husus ve
cemaat mektepleri zerinde hkmetin nezaret ve teftii bulunmak ve fakat
hibir unsurun lisan- maderzad ile itikadiyat ve edebiyatna mdahale etmemek kaziyesi de umde ittihaz olunmutur, tahsil-i iptida mecbur ve mektib-i umumiye de meccanidir. Mektib-i iptidaiye-i umumiye ve tliyede trkenin yalnz lisan olarak tedrisi mecburi olmakla beraber her mahallin ana lisan lisan- tedris olacaktr. Mektib-i iptidaiye programlar sair memalik-i
mtemeddinede olduu gibi rd tahsilini de ihtiva edecek surette tertip ve
mahallerinin ihtiyacna gre bu programlara ziraat ve ticaret ve sanata ait malmat tezyil olunacaktr.
Mektib-i sultaniye ve liyenin masarif-i tesisiye-i daimeleri umum bteden tesviye ettirilecektir.
Madde 42- Mektip tesisinden evvel muallim yetitirmenin ehemmiyeti ve
lzumu nazar- dikkate alnarak her eyden evvel memleketin tedrisat- tliye
ve liyece muhta olduu muallimleri yetitirecek surette stanbul'da bir Darlmuallimin-i li tesis ve vilyetlerde ikinci derece Darlmualliminler teksir
ettirilecek ve aleltedri mhim olan merakizde birer sultan ve ikinci derece
merkezlerde mektib-i idadiye tesis edilecektir. Bilmum mektipte terbiye-i
diniye ve bedeniyeye ehemmiyet-i mahsusa verilecektir.
Madde 43- Mektib-i iptidaiye ve tliyede mnhasran hizmet talimi ile
megul bir meslek-i muallimin tesis edilecek ve kdem ve ehliyet itibarile muallimlerin maalar tezyid olunacaktr. Muallimlerin suret-i tayin ve azl ve terakkisi hakknda bir kanun teklif edilecektir.
Madde 44 Mill hayat- irfanmza selim bir inkiaf vermek zere bir Encmen-i Dni tekili ve mektipte tedris edilmek zere elsine-i muhtelife
zerine kitaplar teklif edecek bir heyet tayini ve mhim ve nafi sar- ecnebiyenin lisanmza nakli iin bir tercme encmeninin tekili, bilmum ktp144
hanelerin imar ve idame-i intizamlar ve payitahtta mkemmel bir ktphane-i mill tesisi teklif olunacaktr.
Madde 45- Medaris-i ilmiyenin ihtiyacat- asriyeye muvafk bir surette slh ve dorudan doruya Evkaf idaresinde bulunan messesat- diniye ve ilmiyenin imar hakknda kanunlar tanzim ettirilecektir. Evkaf Nezaretinde bir
maarif ubesi tekiliyle kylerde cami ve husus mektepler imar ve idare edilmesi iin teklifte bulunulacaktr.
Madde 47- Mektib-i liye ve tliyenin icap eden uabat iin ecnebi mtehassslar celbolunacaktr.
BELGE 18
1913 (1329) Kongresinde Kabul Edilen Nizamname
Madde 1 ttihat ve Terakki Cemiyeti, program ve atiyzzikr nizamnameyi
kabul eden efrad- Osmaniye ve gazeteler ve zmrelerden mrekkep bir frkai siyasiyedir.
Madde 2- ittihat ve Terakki Frkas Meclis-i Meb'usanda programn tatbik
edecek bir ekseriyet vcude getirmek iin bilhassa meb'usan intihabatnda istihsal-i muvafakatiyete alaca gibi her nevi mecalis-i intihabiyede dahi
makasd- siyasiye ve iktisadiye ve idariyesini tervi ettirmek iin de intihabat- sairede vazife-i tenvir ve irad ifa edecektir.
Madde 3 Cemiyetin merkezi istanbul'dadr.
Tekilt
Madde 4- ttihat ve Terakki Frkas bir reis-i umuminin taht- idaresinde
mteekkil bir meclis-i umum tarafndan idare olunur. Meclis-i mezkr kuvve-i teriiye haricindeki tekilt ile mstakil ve bir ktib-i umuminin riyasetinde mn'akid bir Merkez-i Umumiye ve bir de kuwe-i teriiye ile itigal ve
bir vekil-i umuminin taht- nezaretinde itima eder bir Kalem-i Umumiye
maliktir.
Madde 5- Meclis-i Umum azas aza-y tabiiye ve aza-y mntehabeden
mrekkeptir. Aza-y tabiiye Merkez-i Umum ve Kalem-i Umum heyetleriyle
kabinede bulunan Frkaya mensup azalardr. Aza-y mntehabesi kongre tarafndan her sene intihap edilecek azadr.
Madde 6- Meclis-i Umum her ay muntazaman vakt-i muayyende itima
eder. Merkez-i Umum veya Kalem-i Umum veyahut Meelis-i Umum lzum
gsterdii takdirde Meclis-i Umum fevkalde olarak itima eder.
Meclis-i Umum'nin Vazifesi
Madde 7- Meclis-i Umum ittihat ve Terakki programnn tatbikine ve Frkann idaresine mteallik mevad- umumiye hakknda ittihaz- mukarrerat
eder. Merkez-i Umum ve Kalem-i Umum tarafndan tevdi edilen mevad tet145
kik ve mtala dermeyan eder, Frkann Meclis-i Mebusan'da ve Meclis-i

Meb'usan haricindeki tekiltna ayn istikamet ve cereyanlarn verilmesini
temin iin propaganda edilecek hususat tayin eder, frak- siyasiye ile ladeliktiza mzakere ve itilf eder, liva merkezleriyle muhabere cereyan ettikten
sonra meb'us namzetlerini takarrr ettirir, Meclis-i Umum kongrenin mahall-i itiman tayin ve mlhakatna tebli eder.
Kalem-i Umum'nin Vazifesi
Madde 8- Kalem-i Umum Frka heyet-i teriiyesinin intizamn temin
eder ve icap eden izahat ve iradatta bulunur.
Merkez-i Umum'nin Vazifesi
Madde 9 Merkez-i Umum payitaht ve tara tekiltm idare ve aralarndaki mnasebat idame eder, iktiza eden mahallerde yeniden tekilt vcude
getirir, Merkez-i Umum merkezler ve ktib-i mes'ul ve mfettileriyle muhabere eder, mfetti ve ktib-i mes'ullerini tayin ve heyet-i merkeziyelerini tasdik ve muamelt- umumiyeyi tefti eder. Elhasl kffe-i muamelt- Cemiyeti
tanzim ve hsn- idare ile mkelleftir. radatta bulunmak zere gerek
meb'usan azasndan gerek hariten kuteba gnderir, risaleler, gazeteler, mecmualar vastasile Frkann efkrn neir ve mdafaa eder ve ettirir. Frkann
umur-u maliyesi Merkez-i Umumnin talt- me'uliyetinde cereyan eder.
Suret-i ntihap ve Tayin
Madde 10- Kongre evvel Reis-i Umumyi, saniyen Ktib-i Umumyi, salisen dokuz kiiden mrekkep Merkez-i Umum azalarn, rabian yirmi kiiden
mrekkep Meclis-i Umum aza-y mntehabesini intihap eder, Merkez-i
Umum azalarile Umum meb'us ve ayan olmayacaktr.
Madde 11- Vekil-i Umum ile muavinlerden mrekkep Kalem-i Umum
heyeti Reis-i Umum tarafndan intihap olunur.
Madde 12- Meclis-i Umumiye Reis-i Umum mevcut bulunmad zaman
vekil-i umum, o da bulunmad halde ktib-i umum riyaset eder.
Madde 13- Merkez-i Umumnin bir heyet-i tahririyesi vardr. Bu heyete riyaset eden baktip Meclis-i Umumnin vazife-i kitabetini ifa eder.
Sancak Tekilt
Madde 14- Daire-i intihabiye olmak lasebile cemiyetin her sancakta bir
merkezi vardr.
Madde 15 Her sancak merkez-i umumce tayin edilen bir ktib-i mes'ul
ile bir heyet-i merkeziye tarafndan idare olunur.
Madde 16 Heyet-i merkeziyeler sancak kongreleri tarafndan intihap edilecek drt il alt aza ile ktib-i mes'ulden terekkp eder. Lzumu halinde iki
azann ilveten kabul heyet-i merkeziyenin salhiyeti dahilindedir.
146
Ktib-i Mes'uUerin Vazifesi

Madde 17- Ktib-i mes'ul aza-y Cemiyet ve saire ile temas eder. Sancak
dahilindeki tekilt ladeliktiza tefti ve tanzim, her ayda bir kere tekiltn
derece-i terakkisi ve cemiyetin vaziyeti ve tarz sy ve faaliyeti hakknda Merkez-i Umumye rapor takdim ve Merkez-i Umumnin tebligatn ifa eder.
Heyet-i merkeziyenin muntazaman itiman temin ve ruznamesini tanzim
eder. Heyet-i merkeziye ile bilmzakere muhabirleri tayin ve kendilerini tenvir eder. Sancak dahilinde Frka hayatn hal-i teyakkuz ve intibahta tutar. Ledelicap mitingler tertip eder. Mesail-i mhimme-i siyasiye ve kanuniyede Frkann tezahratn temin eder.
ntihabat zamannda talimatname-i mahsus ahkmna tevfikan icra-yi faaliyet eder.
Heyet-i Merkeziyelerin Vezaifi
Madde 18- Heyet-i merkeziye haftada bir kere muntazaman ve lzum grldke daha ziyade itimaat akteder, Merkez-i Umum tarafndan vuku bulan tebligat ahkmna tevfik-i hareket eder. Evrak- varide ile ruzname ve aza
tarafndan dermeyan edilecek teklif hakknda ittihaz- karar eyler; sancak
dahilindeki bilmum aza-y cemiyeti numunesi vehile tesbit-i defter eder.
Varidat- Cemiyeti her taraftan celp ve cem' ve Merkez-i Umumnin hissesini
irsal eder. Bilmum sarfiyat hakknda ittihaz- karar ve liva kongresi iin bir
senelik icraat- ve muamelt- hesabiyeyi ve t iin teklifi havi raporu ihzar
eder. Her nevi intihabatta muvaffakiyet esbabn teemml ve temin eder. Azay
cemiyetin teksiri ve beyinlerindeki mnasebatn idamesi esbabna tevessl ve
kendilerinin tarz- mesai-i siyasetlerini tanzim eder.
Sancak Merkezlerindeki Tekilt
Madde 19 Sancak merkezi semtlere taksim olunur, her semt bir heyet-i
idareye maliktir. Heyet-i merkeziye tarafndan tayin edilecek bir muavin ile
semt azas tarafndan mntehap drt aza heyet-i idareyi tekil eder.
Heyet-i darenin Vazifesi
Madde 20 Heyet-i idare, heyet-i merkeziyelerin tebligatna tevfik-i hareket ve elrad- cemiyetin teksirine gayret eder. Azay tesbit-i defter ve cemiyete
duhl edecekleri kabul eyler.
Maksad- Cemiyete dair vuku bulacak mesai-i muhtelife iin icap eden komisyonlar tekil ve intihabat zamanlarnda r-y tevhid ve efrat tarafndan
verilecek aidat muntazaman tahsil ve merkeze irsal eyler.
Muavinlerin Vazifesi
Madde 21- Muavinler merkezle heyet-i idare ve heyet-i idare ile aza-y cemiyet arasnda vasta-i tebli ve tebell olur. Heyet-i idareyi iktizasna gre
toplar, her ayda bir kere tekiltn derece-i terakkisi ve semti dahilinde ce147
miyetin vaziyeti ve tarz- mesai ve faaliyeti hakknda ktib-i mes'ule bir rapor
ita eder.
Muhabirlerin Vazifesi
Madde 22- Derece-i cesamet ve ehemmiyetlerine gre byk-kk kasabalarda (17)nci maddede zikredilen surette cemiyetin muhabirleri bulunur.
Cesim kasabalar semtlere ayrlarak her semte bir muhabir ve bu muhabirlerin
mesaisini cem ve tevhid ve merkezle mnasebat temin iin bir de sermuhabir tayin olunur. Bir muhabir bulunan mahaller bittabi doruca merkezle muhabere eder.
Madde 23- Muhabirler merkezle aza-y cemiyet arasnda vasta-i tebli
ve tebell olur. Efrad- cemiyeti teksir ve aza-y tesbit-i defter eder. Cemiyete duhl edecekleri kabul eyler. Maksad- Cemiyete dair vuku bulacak
mesai-i muhtelife iin icap eden komisyonlar tekil ve intihabat zamannda
r-y tevhid ve azaya vazife tevdi ve aidat- cemiyeti bittahsil merkeze irsal
eyler. Her ayda bir defa muntazaman tekiltn derece-i terakkisi ve
cemiyetin vaziyeti ve tarz- mesai ve faaliyeti hakkmda merkeze rapor takdim eder.
Cemiyete Duhul ve ntisap
Madde 24- Cinayetle mahkm ve suiahval ile mtehir olmyan ve on sekiz yan ikmal eden her Osmanl sakin olduu mahallin muavin veya muhabirine bilmracaa cemiyete dahil olur. Kabul edilmeyenler heyet-i merkeziyeye mracaat eder. Heyet-i merkeziyeler kabul ve adem-i kabul hakkmda
merkeze rapor takdim eder.
Cemiyete Duhul ve ntisap
Madde 24- Cinayetle mahkm ve suiahval ile mtehir olmyan ve on sekiz yan ikmal eden her Osmanl sakin olduu mahallin muavin veya muhabirine bilmracaa cemiyete dahil olur. Kabul edilmeyenler heyet-i merkeziyeye mracaat eder. Heyet-i merkeziyeler kabul ve adem-i kabul hakknda
karar- kat' ita eder.
Madde 25 Frkann programn kabul ve faaliyet-i intihabiyeye itiraki taahhd eden gazeteler ve zmreler heyet-i merkeziyelere mracaat ederek Frkaya intisap eder. Fakat gazetelerin Frkaya intisab kendilerinin Frkann vasta-i ner-i efkr olduklarm ifade etmez.
Kongreler
Madde 26- Umum ve mahall her sene iki nevi kongre aktolunur.
Umum Kongre
Madde 27- Umum'kongre ttihat ve Terakki Cemiyetinin tarih-i tesisi olan
be Eyllde inikad eder. Meclis-i Umum azasile cemiyetin mfetti ve ktiple148
rinden ve liva kongreleri murahhaslarile Frkaya mensup ayan ve meb'usandan, kezalik cemiyete mntesip gazeteler vekillerinden terekkp eder.
Madde 28- Kongrelerin adem-i inikadndan dolay umum kongreye murahhas intihabna muvaffak olamyan livalar murahhaslarn heyet-i merkeziyeler intihap edecektir.
Madde 29- Kongrelere aza olacak zat behemehal yirmi be yan ikmal etmi olacaktr.
Madde 30- ilk ilimada kongrenin devam mddetince mzakerat idare
etmek zere bir reis-i evvel iki de reis-i sni srasile intihap edilir. Kezalik ilk
itimada vazife-i kitabeti ifa etmek zere ktip intihap olunur.
Madde 31 Kongre vazifesini teshil iin icab kadar encmenler intihap
edilecek bunlar mevad- umumiyeyi ihzar eyler ve peyderpey kongre itimaat- umumiyesinde mevad- mezkre mzakere ve ittihaz- karar olunur.
Umum Kongrenin Vazifesi
Madde 32- Umum kongre Frkann esasat- siyasiyesine dair karar verir.
Program ve nizamnameyi tanzim ve tadil eder. lcraat- hkmete dair ihtisasatn bildirir. Meclis-i Umum tarafndan teklif edilen mevad ve merakizden
irsal edilen lyihalarla azadan biri tarafndan vuku bulacak teklif hakknda
ittihaz- karar eder.
Cemiyetin umur-u maliyesini tetkik eder. Son itimada Meclis-i Umum
aza-y mntehabesile reis ve ktib-i umum ve merkez-i umumiyi intihap ile
vazifesine hitam verir.
Liva Kongreleri
Madde 33 Liva kongreleri cemiyetin devre-i faaliyete girdii ilk gne tesadf
eden maysta liva merkezlerinde in'ikad eder. Mddet-i itima on be gn
katiyen tecavz etmez. Liva ktib-i mes'ullerile muavinlerden ve muhabirlerden
ve merkez livada her semt azasnn intihap edecekleri bir murahhas ile dier kasabalardaki efradn intihap edecekleri birer murahhastan terekkp eder.
Liva Kongresinin Vazifesi
Madde 34- Heyet-i merkeziye ve murahhaslar tarafndan vukubulacak
teklifat hakknda ittihaz- karar ve Heyet-i Merkeziyenin bir senelik muamelt- maliyesini tetkik ve sene-i tiye btesini tasdik eder. Livann bir senelik
hayat- criye ve ahval ve terakkiyat- itimaiyesiyle ihtiyacat- tiyesi ve Cemiyetin nizamname ve programna dair mlhazat ve mtalat hakknda
umum kongreye verilmek zere bir lyiha ihzar eder.
Liva dahilindeki belediyelerin teebbsat- imariye ve shhiyesi iin birer
program tanzim ve Meclis-i Umumi-i Vilyete kazalar tarafndan vukubulacak teklifat mzakere eyler ve Merkez-i Umumnin tasdikine arzedilmek
zere Heyet-i Merkeziye azasn ve umum kongre ve Merkez-i Vilyette
in'ikad edecek Meclis-i Mterek murahhaslarn intihap eyler.
Madde 35- Kongreler Ktib-i Mes'ul tarafndan kad olunur.
149
Meclis-i Mterek
Madde 36- Liva kongrelerinin iktisada, maarif ve mrana ait yapaca mukarrerat esas ittihaz edilerek Frkaya mensup azalarn Meclis-i Umumi-i Vilyette takip edecekleri program tanzim etmek zere Merkez Sancanda Ktib-i Mes'uller ile liva kongrelerinden mntahap murahhaslardan mrekkep
bir Meclis-i Mterek teekkl eder.
Frkaya mensup Meclis-i Umum azalar Meclis-i Mterekin aza-y tabiiyesindendir.
Mstakil sancaklarla istanbul vilyetinde Meclis-i Mterek vazifesini
kongre ifa eder.
Madde 37- Meclis-i Mterek, Meclis-i Umumi-i Vilyetin in'ikadmdan lakal gn evvel itima eder.
stanbul Tekilt
Madde 38- istanbul ve mlhakat bir daire-i belediye olmak hasebile sancaklar misull bir merkez tarafndan idare olunur.
Ktib-i mes'ul ve heyet-i merkeziyesi sancak ktib-i mes'ul ve heyet-i
merkeziyeleri salhiyetini haizdir. Ancak stanbul merkezi kendisine merbut
ve semtler tekiltna merci olmak zere her daire-i belediyede bir ktip ile
bir heyet-i idareye maliktir.
Madde 39 Hcyet-i idareler heyet-i merkeziye tarafndan mntehip ve
Merkez-i Umumice musaddak bir ktip ile daire kongresinden intihap edilecek drt kiiden terekkp eder.
Madde 40- Mddet-i itimai be gn tecavz etmemek ve mnhasran
mahall umur-u nafa ve belediyesile teebbsat- hayriye ve milliyesine dair
teemmltta bulunmak ve vilyet kongresine vekil intihap etmek zere her
daire-i belediyede nisann on beinde bir kongre in'ikad eder. Bu kongre her
semt azasnn bililima intihap edecekleri birer vekil ile ktib-i mes'ul ve
muavinlerden ve heyet-i idare azalarndan terekkp eder.
Madde 41 Vilyet kongresi otuz maysta merkez ktib-i mes'ul ve heyeti merkeziye azalarile devair ktiplerinden ve devair kongrelerile ile, Kartal,
Gebze kazalarnn vekillerinden terekkp eder. Bu kongrenin mddet-i
in'ikad ve vazifesi, salhiyeti sancak kongreleri gibi olup ancak meclis-i mterek vazifesini ibu kongre ifa eder.
Madde 42- Her daire-i belediyede bir kulp bulunacak ve bu kulp heyeti idare marifetilc idare olunacaktr.
Mfettiler
Madde 43 Muamelt- umumiye-i cemiyeti tefti ve merkezlerin arasnda
temin-i intizam iin talimatname-i mahsusuna tevfikan salhiyeti haiz merkez-i umumnin mfettileri vardr.
Madde 44- Mfettiler merkez-i umum tarafndan tayin edilir, tefti dairelerinin tayini merkez-i umumiye aittir.
150
nzibat
Madde 45- Cemiyete kararlatrlan namzedler aleyhine rey verenler, ve
maks cereyanlar husulne alan heyet-i merkeziye kararile cemiyetten ihra edilir.
Madde 46- Yaplacak propagandalar hakknda Meclis-i Umumnin verdii
karar aleyhine maks cereyanlar husule getirenler Meclis-i Umum kararile
Cemiyetten ihra edilir.
Madde 47- Cemiyeti menafi-i ahsiyesine let ittihaz edenler, ayyalk, kumarbazlk, dolandrclk, sirkat, sui istimal, irtikp ve ihtilas gibi mugayir-i
ahlk ahvale cr'et edenler heyet-i merkeziyeler karariyle Cemiyetten ihra
olunur.
Madde 48- Hafi cemiyetlere, siyas frkalara intisap edenler heyet-i merkeziyeler kararile Cemiyetten ihra olunur.
Madde 49 Cemiyetin heng-i uhuvvet ve ittihadn nifak ve tefrika ilka
yahut taraflar peyda ederek ihll etmek isteyenler heyet-i merkeziyeler kararile Cemiyetten ihra edilir.
Madde 50- Alelmum ihra kararlar merkez-i umumiye bildirilir, ihra
olunanlarn merkez-i umum nezdinde hakk- mracaat ve istinaf vardr.
Mevadd- Umumiye
Madde 51 Kongrelerde ve merkezlerde cereyan edecek mzakeratn neticesi suret-i mahsusada tutulacak zabt defterlerine tahrir ve zirleri aza-y
mevcude tarafndan imza edilecektir.
Madde 52 Meclis-i Umum ve Merkez-i Umum ile heyet-i merkeziye ve
heyet-i idarelerin mddet-i intihap ve tayinleri bir senedir.
Madde 53- Tekilt- Cemiyete ait her nevi intihabat rey-i haf ve ekseriyetle icra olunur. Nizamname ve programn tadili aza-y mevcudenin slsan
ekseriyetile yaplr.
Madde 54- Meclis-i Umum ve merkez azasndan biri infikk ettii takdirde aza-y mtebakiye tarafndan yerine dieri intihap olunur.
Madde 55- Mevad- mahsusasnda musarrah vezaifi ifada teksl eden heyetler mafevkleri tarafndan iskat ve yerlerine dierleri tayin edilir.
Madde 56- Kongrelere dahil ve merkezlere aza olmak lakal bir sene akdem Cemiyete duhl ile meruttur.
Madde 57- Kongrelerin ilk itimanda ekseriyet teekkl etmedii takdirde aza-y saire davet edilir. Daveti mteakip vukubulacak itimada mevcut
aza ile intihap icra edilir.
Madde 58- Her merkez muvazzaf veya fahri ktip ve veznedar istihdam
edebilir.
Madde 59- Ikmal-i mddet eden azann yeniden intihab caizdir.
Madde 60 Merkez-i Umum azalan gibi mietti ve muvazzaf ktib-i
mes'ullerinin memur, meb'us olmas ve ticaret ile itigal eylemesi memnudur.
Madde 61- Cemiyetin Merkez-i Umumisile merkezlerin mevcut numunesi
vehile birer mhr olacaktr.
151
Madde 62- Umur-u cemiyete ait kffe-i muharrerat cemiyetin mhryle

bittahtim ktib-i ve ktib-i mes'uller tarafndan imza edilecektir.
Madde 63- Frkaya mensup olan meb'uslar mddet-i tatiliyenin slsnden nsfna kadar bir mddet zarfnda daire-i intihabiyesini yahut mahalli-i
saireyi ziyaret ederek din, itima,, iktisad hitabeler iradna ve Frkann makasd- umumiyesi hakknda izahat itasna mecburdur.
Cemiyetin Varidat ve Muamelt- Maliyesi
Madde 64- Cemiyetin menabi-i maliyesi efradnn ehriye varidatndan
itasn mteahhit bulunduu yzde bir ile hibe tarikiyle vuku bulacak teberrattan ve Cemiyetin emval-i gayr- menkulesi haslatndan ve Ayann senevi
yzde alt ve Meb'usamn yzde verecekleri aidat ve ianat- mukannenesinden ibarettir.
Madde 65 Merkez-i Umum ve merkezler Cemiyetin muamelt- maliyesinden mes'ul olduundan veznedarlar merkez-i umum ve heyet-i merkeziyelerin karar olmadka hi bir ake kabz ve sarfedemezler.
Madde 66- Bankalarla ve sair messesat- maliye ve ticariye ile olacak muameltta Merkez-i Umum mhrile muhasebeci ve ktib-i umum imzalar
bulunacaktr.
Madde 67- Cemiyetin maksat ittihaz ettii hususun icras iin gerek hibe
tarikile gerek itira suretile uhdesine geen alelmum emval-i menkulenin tasarrufu Merkez-i Umumiye mevdudur. Heyet-i merkeziyenin icar ve saire gibi
tasarrufat Merkez-i Umumiye veklet ve izafetledir.
Madde 68- Tahsilat heyet-i merkeziyelerin mes'uliyeti tahtnda tahsildarlar
yahut muavinler ve muhabirler vastasile icra olunacaktr.
Madde 69 Kalem-i Umuminin masarifi Merkez-i Umum tarafndan tesviye edilir.
Kulpler
Madde 70- Her sancak merkezinde heyet-i merkeziyenin idaresi altnda
olmak zere bir kulp bulunur. Kulbn mntehap heyet-i idaresi bulunmayp heyet-i merkeziye azasndan biri yahut aza-y Cemiyetten sair bir zat kulp mdrln ifa eder.
Kulp, konteranslar ve heyet-i merkeziyece lzum grlen sair itimalar
iin bir mecma'dr. Bu gibi itimalar vukuundan bir iki gn akdem husus ise
efrad- Cemiyete, umum ise btn halka iln edilir.
Kulpler dahil-i memlekete seyahatler tertibine dellet edecektir.
Heyet-i merkeziyenin makam kulptr.
Madde 71- Sancak merkezleri haricinde kulp tesisi Merkez-i Umuminin
reyine vabestedir.
Tekilt- Merbuta
Madde 72- Frkann merkez-i saltanatta bir byk mahfeli olacaktr. Bu
mahfel Merkez-i Umuminin taht- nezaretinde bulunacaktr. Meb'usan ve
152
yan vesair erkn ve aza-y Cemiyet mahfele bir duhuliye ve taahhdat-

nakdiye-i seneviye ile dahil olacaklardr.
Madde 73- Byk ehirlerde ayrca esnaf ve amele kulpleri kad edilecektir. Bunlarda da muhitin zihniyet ve ahval-i itimaiyesine gre esbab- istirahat nazar- dikkate alnacaktr. Kumar ve mskirat memnudur. Bunlara yalnz Cemiyet efrad dahil olmazlar, sair ahali de devam edebilir.
Sancak heyet-i merkeziyeleri buralara erbab- iktidar ve zeky mnavebeten gnderir. Bunlar bir arkada gibi kulp efradile mzakere ve muhaverede
bulunurlar, mzakere ve talim suretile fikirlerin tenvirine hizmet ederler.
Heyet-i merkeziyeler bilhassa bu hususa itina etmekle mkelleftirler.
Madde 74 Frkaya merbut olarak ayrca avclk, nianclk, yar ve gre
ve cirid ve binicilik, futbol, bisiklet, keaf kulpleri gibi idman kulpleri tekil edilecektir.
Madde 75 bu nizamnamenin icras ve mevki-i tatbika vaz'i Merkez-i
Umumiye aittir.
BELGE 19
1916 (1332) Kongresinde Takarrr Eden Siyasal Program ve
Nizamname Tadil ve Ekleri*
a - Siyasi Program Tadil ve lveleri
1 - "Meihat- Islmiye tekiltnn ner-i diyanete ve il-y islmiyete bitamamiha hadim olacak surette tevsi ve istikmaline ve medarsn bu maksat da
hilinde slhna dair kanunname tanzimi teklif olunacaktr."
2 - "Meihat- Islmiyenin vezaif-i diniyesine muktazi olup dorudan do
ruya idaresini deruhte edecei medaris muhassesatmn Evkaf Nezareti tara
fndan Meihat- lslmiyeye itas ve messesat diniyede mstahdem memur
larn Meihat- marnileyhe nasp ve azledilmesi zmnnda kanunnameler
tanzimi teklif olunacaktr."
3 - "Kuvve-i kazaiye mnhasran Adliye Nezaretine mevdudur; binaena
leyh bilcmle tekilt- kazaiyenin Adliye Nezaretine rapt ve ilhak iin ka
nunnameler tanzimi teklif olunacaktr."
4 - ""Memleketin iddetle muhta olduu etbbann bir an evvel yetitiril
mesi iin mektib-i tbbiyenin teksir ve tevsi ve slh ve memlekette nfus-u
umumiyeyi mahveden hastalklarn izafesi iin bteye tahsisat- muktaziyenin vaz'na tevessl edilecek ve umur-u shhiyeyi cidd bir surette tevhid iin
kanunname tanzimi teklif olunacaktr."
5 - "Tekilt- mlkiye, adetleri tezyid edilmek zere vilyet ve kaza ve na(*) Bu kongreye ait deiiklik ve ekler ile Tanin'de yaynlanan makaleler bir bror
iinde toplanmtr bk. 1332 senesi ttihat ve Terakki Kongresi (stanbul
1332).
153
hiye namlar ile derece olacak ve nahiyeler ahsiyet-i hkmiyeyi haiz olmak zere bir veya mteaddit karyelerden tekil edilecektir.
Tekilt- vilyet kanununun tadilinde baz vilyetlerin ahval-i hususiyesi
nazar- dikkate alnacaktr."
6 - "Darlmuallimin ve Darlmuallimatlar ile bilmum mektib-i tliye
muhassasatnn btesine nakli ve idarelerinin dorudan doruya Maarif Ne
zaretine rapt hakknda madde-i kanuniye tanzimi teklii olunacaktr."
7 - "Vahdet-i idarenin temini iin Evkaf Nezaretine merbut bulunan mek
tib-i umumiye, masarifi Devlet btesinden tesviye olunmak zere Maarif
Nezaretine nakledilecektir.
Dorudan doruya mtevellileri tarafndan idare olunan mektib-i vakfiye
mektib-i hususiyeden mahud olmala bu hkmden mstesnadr."
b - Dahil Nizamname Tadil ve lveleri
4. madde tadilt: "Itlihad ve Terakki Frkas bir Reis-i Umuminin taht-
idaresinde mteekkil bir Meclis-i Umum tarafndan idare olunur. Meclis-i
mezkr Frkann gerek tekilt- hariciyesini ve gerek tekilt- teriiyesini
idare eder. Meclis-i Umum namna tekilt- hariciyeyi idare etmek zere bir
Ktib-i Umuminin riyaseti allnda metemi bir Merkez-i Umum ve tekilt-
teriiyeyi idare etmek iin de bir vekil-i umum ve onun riyaseti altnda Ayan
ve Meb'usandan birer heyet-i idare mevcuttur."
5. madde tadilt: "Meclis-i umum, aza-y tabiiye ve aza-y mntehabeden
mrekkeptir. Aza-y tabiiye Merkez-i Umum azalan ile kabinede bulunan
Frkaya mensup azalardr. Aza-y mntehabesi kongre tarafndan her sene he
yet-i teriiye meyamndan intihap edilecek be zattr."
6. madde tadilt: "Meclis-i umum on be gnde bir kere muntazaman
vakt-i muayyende itima eder. Merkez-i Umum veya Reis-i Umum tarafn
dan gsterilecek lzum zerine fevkalde olarak toplanr."
8. madde tadilt: "Vekil-i Umum Frkaya ve heyet-i idaresine riyaset ve
Frka heyet-i leriiyesinm intizamn temin eder ve icap eden izahat ve iradatta bulunur. Frkann Ayan ve Meb'usan meclislerindeki azas tarafndan
her sene yedier zattan mrekkep bir idare heyeti intihap olunur."
10. madde tadilt: "Kongre evvel Reis-i Umumiyi, saniyen Ktib-i Umu
miyi, salisen dokuz kiiden mrekkep Merkez-i Umum aza-y mntehabesini intihap eder. Merkez-i Umum azalariyle Ktib-i Umum meb'us ve ayan
olmyacaktr."
11. madde tadilt: "Vekil-i Umum, Reis-i Umum tarafndan intihap olu
nur."
17. maddenin muaddel son frkas: "Meclis-i mill iin takarrr ederek
namzedlerin intihabatnda talimatname-i mahsus ahkmna tevfikan icra-y
faaliyet edecei gibi meclis-i umum-i vilyet ile liva dahilindeki bilmum belediye ve buna mmasil intihaplarda heyet-i merkeziye ile bilistiare namzedlerini tayin eder."
22. maddeye ilve edilen fkra: "Mteaddit muhabir bulunan kazada ser154
muhabir ve muhabir kazada muhabir yirminci maddede gsterilen vazife ve

salhiyeti haiz ve ikiden drde kadar azadan mrekkep bir heyet-i idareye
maliktir."
ilve edilen 51. madde: "Mfetti ve ktib-i mes'ullerin tayin ve azilleri bir
talimata raptedilir ve ibu talimat Merkez-i Umumice tanzim ve mfetti ve
ktib-i mes'ullere tevdi olunur."
BELGE 20
1917 (1333) Kongresine Sunulan Raporda "Kavanin ve
Nizamatn Islhna" likin Ksm*
1 - Mecelle-i Ahkm- Adliye'nin ihtiyacat- hazra-i medeniyeyi temine
kfi olmad nazar- dikkate alnarak bunun slh iin tekil edilen Kanu-u
Meden Komisyonu evvel emirde muamelta taallk eden ahkm- medeniyenin istinat edecei esaslar ve suret-i tatbikini tayin ve tensip etmek zere tli
bir komisyon vcude getirmi ve bu komisyonca tertip edilen lyiha heyet-i
umumiyeye derdest-i tevdi bulunmutur. Mehakim-i er'iyenin Adliyeye tahvil-i irtibat ile Kanun-u Medeninin nikh, talk, vesayet, veraset gibi hukuku aileye taallk eden ve gayr- nektb bulunan mevadn tedvin emrinde icap
eden esasatn ihzar iin dahi bir Hukuk-u Aile Kanunu komisyonu tekil
edilerek imdiye kadar iera klnan mzakerat neticesinde nikh ve talk me
sailine mteallik lyihalar ihzar edilmi ve aksam- mtebakiye dahi derdest-i
mzakere bulunmutur.
2 - Usul- Muhakeme-i Hukuk Kanununun erbab- deaviye temin ettii
hukuk ve mcnafiin mehakim-i cr'iyeye dahi temili ve mehakim-i nizamiye
ile er'ye arasnda tedenberi car olan baz ihtillat dolaysiyle husule gelen
mklt esasndan refetme zere usul- muhakeme-i er'iyede icap eden ta
dilt ve slhat tetkik olunarak bu bapta bir lyiha tertip ve ihzar olunmutur.
3 - Kanun-u muvakkat halinde tatbik edilmekte olan Sulh Hkimleri Ka
nunu imdiye kadar cereyan eden tatbikatnn gsterdii lzum ve ihtiyaca
gre yeniden tadil ve slh edilmitir.
4 - Nahiye naiplerinin suret-i ifa-y vezaifi ve dereceli salhiyetleri ve su
ret-i tayinleri hakknda tanzimi lzm gelen talimatname dahi derdest-i ihzar
bulunmutur.
5 stanbul cra devairinin bir messese-i maliye haline ifra esbabna
bittevessl bu bapta ihzar olunan talimatnameler dahi Meclis-i Umumice
csas- meselenin kabulne talikan imdiden ihzar edilmitir.
6 Mcclis-i Umumye takdim olunmak zere mzaheret-i adliye kanun l
yihas yeni batan tanzim edilmitir.
7 Tekil-i Mehakim Kanununun krk ikinci maddesinde mevzuu bahso(*) Raporun tam metni iin bk: Tanin (19 Eyll 1333).
155
lan mehakim muamelt- dahiliyesini mutazammm nizamnamenin tertibine

teebbs edilmitir.
8 - Ticaret-i berriye ve bahriye kanunlarnn dahi muamelt- ticariyenin
derece-i terakki ve tevessl nisbetinde ahkm- lzimeyi ihtiva edecek bir
ekle ifra iin Dvel-i mtemeddinece bu bapta takarrr eden esasat dahi
nazar- dikkate alnarak tetkikat ve ihzarat- muktaziyede bulunmak zere
tekil edilen komisyon kavanin-i mezkrenin ilk esaslarn tayin ve tahrire
balamtr.
9 - Usul- Muhakemat- cezaiyede mevcut nakaysn ikmali iin tekil olu
nan komisyon dahi icap eden tadilt icraya balam ve ezcmle gyaben
mahkm olan ehasn emvalinin sureti haciz ve idaresi keyfiyetini bir usul-
salimeye raptetmek zere bir lyiha ihzar eylemitir.
10 Hayvan sirkati hakkndaki kanunun muhtac- tadil olan cihetleri iin
de tetkikat- lzime icra edilerek bir lyiha kaleme alnmtr.
11 - Ceza Kanuniyle kavanin-i hususiye-i cezaiyede mnderi tekerrr
hakkndaki ahkmn tatbikini temin etmek ve mahkminin hviyet-i adliye
ve ahsiyesini hakik bir surette tesbit eylemek zere Dvel-i muhtelife-i garbiyede mevcut usuller tetkik ve mahallerindeki mehudat zerine vcude ge
tirilen nizamname ve bu nizamnamenin suret-i tatbikini irae iin tanzim edi
len talimatname sene-i haliye temmuzu iptidasndan itibaren mevki-i tatbike
vazolunmutur.
12 - ldare-i rfiye kanun lyihas ihzar edilmitir.
332 Kongresinde kabul olunan esasa tevfikan Dahiliye Nezareti ahsiyet-i
maneviyeyi haiz nahiye tekilt kanununu tanzim iin Macaristan ve Bulgaristana bir heyet-i mahsusa izam edilmi ve bu heyetin verdii rapora tevfikan
kaleme alnan lyiha-i kanuniyenin bu sene Meclis-i Umumye tevdii mukarrer bulunmutur.
Idare-i umumiye-i vilyet kanununun tecarpten mtehassl netayice g re baz nkatnm tadili, taksimat- mlkiyece baz tekilt icras teklif olunacaktr.
Memleketimizde tahrir-i nfusu imdiye kadar ilm bir surette yaplamad cihetle Bulgaristan ve Macaristan nfus muamelt hakknda yaptrlan
tetkikata ve Lahey beynelmilel istatistik messesesinin zabtnamelerine gre
biri tahriri nfusa, dieri sicillt- nfusiyeye ait iki kanun lyihas tanzim
edilmitir, istatistik umuru iin Almanya'dan bir mtehasss celbolunmak
zeredir.
tskn- muhacirin umurunu tanzim, teshil eden ve memleketin emn- asayiini temin ile mkellef jandarma ve polis ve kr bekilerinin vezaifini suret-i
mazbutada tayin eyleyen kanunlar ihzar olunmutur.
Memurinin azl nasp ve mkafat ve mcazatm bir kaide-i salimeye rapt
iin memurin kanun lyihas ikmal olunmutur.
Hapishanelerimizin memalik-i mtemeddinedeki emsaline tevfikan vcude getirilmesi iin sar!- mesa edilmekte olup istanbul maznunin tevkifhanesinin bir aya kadar ikmal-i inaat myesser olaca gibi peyderpey skdar
156
ve Dersaadet ve Bursa cinayet tevkifhaneleri ikmal edilecek ve malzeme-i inaiyeleri mstahzar olan daha on yerde hapishane ve tevkifhanelere mhaeret olunacaktr.
BELGE 21
1917 (1333) Kongresinde Siyasal Programda stenilen
Deiiklik Konular*
1 - Aairin suret-i iskn ve aair ile meskn olan mahallerin suret-i idaresi
hakknda hkmete kavanin ve nizamat tanzimi.
2 - Mill Mze, Etnografi (Kavmiyet) Mzesi, Mill Hazine-i Evrak, Mill
Ktphane-i Vesaik ve Mill saralka Mzesi ve Muhafaza-i bidat messe
selerini tekil ve idare etmek ve kymet-i milliye ve tarihiyesi olan ktp, asar
ve masnuatm harice ihracn meneylemek zere bir "sar- Milliye Mdiriyeti Umumiyesi" tekilinin hkmete teklifi.
3 - Hidemat- umumiyeden olmak zere bir Muavenet-i Umumiye idaresi
tekil ve teavn- umuminin istilzam ettii hususata ait kavanin tanzimi teklifi.
4 - Frka siyas programnn 32. maddesine ilveten Ziraat Nezaretinde bir
"Basiret-i timaiye Mdiriyeti" tekiline dair tadil teklifi.
BELGE 22
"Halskran Zabtan Grubu" Tarafndan Meclis-i Mebusan
Reisi Halil Bey'in Evine Braklan Tehdid Mektubunun
Meclis'teki Tartmasndan Bir Blm**
(Medis-i Meb'usan Halil Bey'in Riyasetinde itima eylemitir Birinci Celse)
...... Badehu Reis Bey: "Meclis-i liye bir mesele arzedeceim. Kemal-i
dikkatle dinlemenizi bilhassa rica ederim. Dn akam Meclis-i Meb'usandan
avdetimde evime ak bir mektup braklm, bir zabit tarafndan getirildii
sylendi. Fakat zabit kimdir? Evdekiler ahsn tayin edemezler. Bu mektup
"Halskran Zabitan Grubu" krmz mhr ile geliyor. Meb'usan Reisi namna geldii iin Meclis-i Mebusana arzetmeyi hem vazife-i riyaset ve hem
vazife-i vataniye bildiim iin heyet-i celileye arzediyorum" dedi ve bunun
zerine Ktip Feyzi Bey tarafndan suret-i tide mnderi mektup kraat
olundu:
(*) Tanin, 21 Eyll 1333. - Bu konuda baka bir metne rastlamadk.

(**) "40. Umum itima", (12 Temmuz 1328 - 25 Temmuz 1912) Tanin (13 Temmuz 1328).
157
Meclis-i Meb'usan Reisi Halil Beye

"Gerek ittihat ve Terakki muhitinde ve gerek Meclis-i Meb'usan sahasnda vatan iin hi de hayrl olmakszn vukua gelen bunca harekt- sefihanza zamimeten, bu defa da nezd-i ahanede sebkeden teebbsat ve entrikanz Grubumuzca malm olmakla ve bu da ceza-yi azim grlmekle beraber pis kanlarla lekelenmek arzu etmediimiz iin ihzara lzum gryoruz
ki milletle beraber btn iradenin metalibat- muhikkasnn en mhimmini
tekil eden Meclis-i hazr- Meb'usann daha dorusu Fndkl Kulp ve Tiyatrosunun feshi hususunda bir engel olmadnz ve hatt tervici matlabmz yolunda bilfiil altnn krk sekiz saatte..."
Talt Bey - Alaklar...
Hac Mustafa Efendi: (Ankara) - lmee hepimiz hazrz...
(Mektup devamla) "izhar ve ispat etmez iseniz zerimize terettp eden
vazife-i vataniyeyi tamamen icra edeceimizi ihbar ediyoruz."
Fi. 11 Temmuz 1328
Halaskar Zabitan Grubu - 1328
(Mektubun haiyesi) "uras da malm ola ki..."
Sesler - imzay oku... imzay...
(Devamla) "Kendilerinde hi bir kymet ve meziyet grmediimiz ehasa
hitaptan kendimizi mstani addediyoruz.."
Reis - Efendiler Meclis-i Meb'usan Reisi evvel vazife-i vataniyesini, sonra
da vazife-i nizamiye ve kanuniyesini ber sabk kemal-i serbesti ve metanetle
ifa eyliyeceini mvacehe-i millete iln eyler. (Srekli ve medid alklar)
Faik Bey (Edirne) - Kahrolsun alaklar...
(Bu srada her taraftan sz almak zere ayaa kalkarlar. Umum bir heyecan grlr.)
BELGE 23
"Halskran Zabitan Grubu"nun Tehdidi Karsnda
Cemiyet'in Meclis-i Mebusan Riyasetine Verdii stizah Takriri*
Meclis-i Meb'usan Riyasetine
Halaskar Zabitan Grubu nam altnda bir takm zabtann nizamnameler ve
beyannameler tertip ve bunlar matbuat ile nere kadar ictisar ettikleri halde
bugne kadar haklarnda bir muamele-i kanuniye icras yle dursun bilkis
kabinenin teekkl gecesi bu gruba mensubiyetlerinden asla phe olmayan
zabtann Nzm Paa tarafndan Babliye celp ve orada it'am edildikten sonra
karakollara tevzi edilmesi ve (Halskran Zabitan Grubu) mhrile Meclis-i
Meb'usan milleti tehdid ve tahkir yollu varakay Reisimizin hanesine tevdi
eden zabit hakknda Meclis-i Meb'usan huzurunda verilen teminata ramen
(*) Takrir 21 Temmuz 1328 tarihli Meclis-i Meb'usann 46. itimamda verilmitir.
Bu vesika iin bk. Hikmet, (23 Temmuz 1328) - Tanin, (23 Temmuz 1328).
158
elan bir muamele-i kanuniye icra olunmamas ve bilkis bu bapta vazifesini ifa
edenlerin azl veya azline teebbs edilmesi ve tedenberi Meclis-i Meb'usanda
bulunan kt'a-i askeriyenin talim ve terbiyeden mahrum kald bahanesile Kanun-i Esasiye muhalif olarak Meclis-i Meb'usan riyasetinin muvakkati alnmakszn tebdile teebbs ve dier taraftan Polis Mdiri Umumilii vekletine
tayin olunan zabit tarafndan gece Meclise gnderilen polisler marifetile yine
Halaskar Grup zabitamndan bir takmlarn Meclis-i Meb'usan heyet-i idaresinin malmat ve msaadesi olmakszn Meclis dahiline alnmalar ve Manastr'dan firar ettikten sonra dalarda derdest olunup mahfuzen Istanbula gnderilen zabitamn gazetelerle vaki olan tekzibe ramen tede beride ve hatt Meclis-i Meb'usan dahilinde gezmelerine msaade edilmesi ya cebir veya tazyika
bililtizam ve himaye tahtnda cereyan etmi bir takn vekayi-i messifeden olmakla bu cihetlerin hemen Harbiye Nezaretinden istizahn teklif ederiz. Ziya
(Lzistan), Hasan Fehmi (Sinop), Osman (Serfie), Hallayan (stanbul),
Mnir (orum), Nuri (Kerbel), brahim (Musul), Talt (Edirne)
BELGE 24
1911 Senesinde, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinden
stifa rnekleri
ttihat ve Terakki Cemiyetine ak mektup
Eski ve alkan bir uzvu bulunduum ttihat ve Terakki Cemiyetinin idare-i cahilane ve gafilne ile otuz bir mart faciasndan bir iki ay evvel tefesshe
baladm kemal-i esefle mahede etmi ve cizane baz ihtaratta bulunmutum, lhtaratmz hararet-i ebabmza atfettiler. Bir mddet sonra okluk
olalm diye kulplere yle zevatn kabul edildiini hususile bunlardan bazlarna yle mhim ve tehlikeli salhiyetler verildiini grdm ki artk hi bir
suretle terik-i mesai edemiyeceim bu zevat- muhteremenin refakati beni
tazip etmee baladndan kulplere urayamaz oldum. Bu madd, manev
bir iftirak idi.
Bugn vatan, bir hufre-i mehul- inhizama cahil ellerle srklenirken bana temin ettiler ki o, hi bir suretle takdir edemeyeceim eller, kuvvetlerini
benden ve benim gibi adedi binlere bali olarak yalnz kulplerdeki defterleri
isimlerile dolduran hayalleri krlm eski ttihatlardan alyorlarm. Buna,
bittabi raz olamazdm; ite bunun iin baka hi bir Frkaya girmek teebbsnde bulunmyarak -nk st ierken azm yaktm iin ayran flyorum- yalnz vaktile muhterem ttihat ve Terakki Cemiyetine ettiim yeminde
sadk kalmak iin bugn Meclis-i Frkasna muin olamyacam, binaenaleyh
defterinizde kalan mevcudiyetin tayyedilmesini istirham ederim efendim.
Muharrirlerden
Tahsin Nahid
1 Meslek, 18 Knun- evvel 1911, No. 20-233.
159
Ikodra ttihat ve Terakki Cemiyetine arzum vehile kayd ile tahlif edilmitim. imdi yine vicdanmn bana ettii emre imtisalen Cemiyet-i mezkrdan
istifa etmi olduumun ceride-i muteberenizle ilnn rica eylerim efendim.
Ikodra Polis Mdr-i sabk
Sleyman
Bir mddettenberi, mensubiyetle iftihar ettiimiz ttihat ve Terakki Cemiyet-i muhteremesinin Corum ubesi saadet-i mlk ve millet emrindeki esasat ve makasd- mbecceleden inhiraf ederek baz ihtirasata teb'an takip eyledii mal-i ahsiyeyi ita eylediimiz teminat- esasiye ve vicdaniyemizle
tevfik edemediimiz iin Cemiyet-i mezkreden kat- mnasebete mecbur
olduumuzdan ibu istifanamemizin gazete-i mutebereniz ile ilnn rica
ederiz.1
Corumdan
Tombu zade
mer Fazl
Corumdan
Benderli zade
Osman Nuri
Corumdan
Kara Ali zade
Mahmud Kmil
Istihsal-i Merut Osmaniyeye dellet etmi ve mlk ve milletin, Devlet-i

Osmaniyenin terakkiyat- maddiye ve maneviyesine hizmet etmek zere teekkl eylemi olan ittihat ve Terakki Cemiyet-i muhteremesine amal ve makasd- hak inasilerine manen ve maddeten itirak etmi idim. imdi ise bir
ka ahsn ihtirasatna mnhasr kalmasna mebni istifa eylediimin gazete-i
mutebereleriyle ilnm rica ederim.2
Beikta Kulbnde mukayyet
Doktor Rza
BELGE 25
Sadrzam brahim Hakk Paa'nn stifanamesi*
talya Matbuatnn neriyat- mheyyicesiyle balayarak alt gn mukaddem Trablus Garb'a nakliyat- askeriye icraiyesinden sarfnazar olunmasn
havi italya Maslahatgzarlndan alman nota ile mahiyeti anlalamyan mesele hakknda hkmet-i mezkrenin dn gnderdii ltimatomun Trablus
Garb'n yirmi drt saatte tahliyesini havi olmas ve verilen cevapta bir ekl-i
2 Meslek, 4 Knun- sni 1911, No. 24-237.

1,2 Yeni Yol, 8 Knun- sni 1911, No. 4-241.
(*) MMZC, C. 4, s. 1841 - Tanin, (18 Eyll 1327, s. 2).
160
muvafk ile mzakere-i siyasiye icras teklif olunmusa da talya Hkmetince bu cevap makam- redde telkki olunarak Hkmet-i Seniyeye iln- harp
edilmi ve Preveze'de bir torpidonun topa tutulmas suretiyle de fiilen iln-
muhasamat klnmtr. u ahval-i mhimme karsnda Heyet-i Vkelnn
mevkii pek ziyade ehemmiyet kesbetmi ve bu sebeple hakknda emniyet-i
umumiyenin insilb- cereyan husule gelecei tabi bulunmu olmasna mebni bu pek mhim ve nazik bir zamanda devam- memuriyetimin muvafk-
maslahat olamayaca grldnden bu gne kadar cereyan eden ahval ve
muameltn mes'uliyeti tamamen ahsma ait olmak zere Kabine riyasetinden affn talep ederim.
16 Eyll 1326 (29 Eyll 1910)
BELGE 26
Sait Paa'nn "Halskran" Hareketi Sonucunda Verdii
stifaname Sureti*
Meclis-i Meb'usann heyet-i umumiyesinde dnk gn taraf- kemteranemden alenen ve sarihan beyan edildii vehile Devlet-i liyeleri lelhamd
pek ok esbab- hayatiyeye malik olup baz taraflardan izam olunmakta olan
mesail-i siyasiye dahi endieyi mucip olacak bir mahiyette deilse de ordunun intizam- hakikisiyle beraber gerek kemiyete ve gerek talim-i askerice
derece-i kifayede bulunmas esbab Harbiye Nezaretinde bulunacak zat tarafndan daima nazar- itinada tutulmak elzem olduu halde mnhal olan Harbiye Nezaretine bu lzumu mukaddir ve sfat- matlbeyi haiz olmak zere
tasavvur olunan zattan ikisinin mesail-i siyasiyece rey ve fikirleri heyet-i
hazra-i vkelnn efkrna ksmen mutabk grlmemi ve biri de izhar- acz
eylemi ve Hurid Paann dahi Bahriye Nezaretinde ve hem de Harbiye Nezareti vekletinden istifasna dair bugn bir tezkeresi alnarak istifasnn kati
olduunu marnileyh Meclis-i Vkelda beyan ve tekid etmi olduu gibi
Maliye Nezaretine memleketin idare-i maliye ve iktisadiyesini bihakkn ifaya
muktedir bir zat bulunamamak cihetile nezaret-i mezkr vekleten idare edilmekte bulunmutur.
Her zaman ve alelhusus hal-i harpte saliflbeyan nezaret-i mhimmenin
temadi-i inhilli heyete takip edilen hatt- hareketi ikl edeceinden hizmet-i Sadaretten mafiyet-i kemteraneme msaade-i seniye-i Hazret-i Hilfetpenahleri ayan buyurulmasm niyaz ve istida'ya mecburiyeti hasl olduu
muhat- ilm-i li buyruldukta emr- ferman.
1 aban 1330
(*) Tanin, (5 Temmuz 1328, s. 2).

161
BELGE 27
ttihat ve Terakki'nin Muhalefet Dnemindeki Bir Bildirisi**
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Tebligat- Umumiyesi
ittihat ve Terakki Cemiyeti Merkez-i Umumsi tarafndan btn merkezlerle ubelere Cemiyetin takibedecei siyaset hakknda u mealde tebligat vuku
bulmutur.
"Hkmet-i hazirann vatan izmihlal ve inkraza srklemek isteyen silerle inzibat ve vahdeti ihll edenlere kar gsterdii zaaf dolaysyle mklt ve muhatarat- dahiliye maatteessf daha hd bir ekil alyor.
Hkmetin programnda dahil bulunan sulh- skn ve bitaraflk her gn
fiilen tekzibediliyor.
Idare-i hazirann bir takm mesail-i mhimme-i hariciye karsnda bulunmas da ihtimalden baid deildir.
Btn vatanperverleri derin endieler iinde brakan u ahvale kar ttihat
yi Terakki'ye gayet mhim bir vazife-i vataniye ve siyasiye terettp etmektedir.
Binaenaleyh aleyhimizde tahrik edilen gayz ve ihtiras frtnalarna hakaretamiz bir skut-u vakurane ile mukabele etmeyi ve geen hdiselerin muhasebe-i kafiyesinin ryetini memleket iin msait bir zamana talik eylemeyi
mnasip gryoruz.
Hkmete ancak turuk ve vesait-i merua ile mukabele edeceiz, ittihat ve
Terakki Cemiyeti Merkez-i Umum'sinin istimal edecei yegne silh, kanunun kendisine ve btn Osmanllara bahetmi o-lduu haktan ibarettir. Cemiyet btn efradndan bir kn-u vatanperveraneye ve hak ve adaletin galebesi hakknda itimada intizar eder".
(*) Tanin, (9 Austos 1328).

162
BRNC BOLUM
KNC KESM
ttihat ve Terakki Dnda
Kurulan Siyasal Partiler
I FEDAKRAN-I
MILLET CEMYET
KURULU YILI: Austos 1908 (1324)

KURULU YER VE MERKEZ: istanbul, Gedikpaa Tahtaminare
Mahallesi, Fazl Paa Karakolu Kars, No. 3.1
KURUCULAR VE YNETlClLER: Reis: Avnullah El Kzm, Ktib-i Umum: Esat Bey.2 Muhasip ye: Ali Vefa. teki yeler: Dr.
Ali Saip (Hukuk-u Umumiye, gazetesi mesul mdr), Abdlkadir
Kadri, Hac Cemal, Sandk Emini Asitneli Behet, Erturul kir Bey ve Efendiler.
A. MERUTYET ORTAMI NDE
1. Cemiyetin Kuruluu
erutiyetin ilnndan sonra, uzun sren istibdat dnemi

esnasnda eitli nedenlerle imparatorluun uzak
blgelerine srgn edilenler ve yurt dna kaanlar yava yava
lkeye geri dnmeye balarlar. Bunlar arasnda lkede iktidar
fiilen ele alm olan ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde faaliyet
gsterenler iin herhangi bir sorun yoktur. nk, ksa srede
nemli grevlere getirilmilerdir. Ancak, hemen belirtmek gerekir
ki, bu srgnlerden ok kk bir ksm ttihat ve Terakki ile ilgili
olan kimselerdi, bir blm srgne gittikten sonra siyasal
yaamlarn sona erdirmilerdi ve bunlarn bazlar da ttihatlarn,
zellikle Saray ile yaplan pazarlklarda grev almalarndan dolay
hi de sevmedii kimselerdi.
1 lk ve geici adres: Dersaadette, Yeni Postahane karsnda Ferruh Bey Handr.

Daha sonra bu adrese naklolunmutur.
1 Mnir Sleyman apanolu, Trkiye'de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist
Hilmi, stanbul, 1964, s. 23.
165
kinci Merutiyetin getirdii zgrlk ortam ve aknlk iinde

kendilerini vatan kurtarc kimseler olarak tantan bu kiiler, 12
Austos 1908 tarihinde Sultanahmet Bahesinde bir miting yapar lar ve aralarnda haklarn aramak konusunda bir cemiyet kurma
yolunda szleirler.3
Fedakran- Millet (Millet Fedakrlar) Cemiyeti'nin kuruluunu
Austos aynda kan ve cemiyetin yayn organ olan Hukuk-u
Umumye gazetesinden reniyoruz. Derneklerle ilgili kanun bu tarihte henz kmad iin bu konuda resmi bilgilerden yoksunuz.
Ancak Cemiyetin sz konusu "siyasi madurlar"m rgt olduu
kesindir. Bu alanda Cemiyetin reisi olan Avnullah El KzmVnin birka yzbine varan ye iddialarn da ihtiyatla karlamak gerekir. 4
2. Cemiyetin almalar ve Eylemleri

Fedakran- Millet Cemiyeti, ad antaj ve komplo hareketlerine
karm, hayr cemiyeti ile siyasal parti aras bir topluluktur. Balangta Cemiyet program ve tzn aklamamtr. Daha sonra
"maksad- asl ve tlisini" (birinci ve ikinci plandaki amalar n)
yaynlamtr (Bk. Belge 2, s. 133). Nizamnamesi ise, hakkndaki
dedikodularn younlat bir dnemde aklanmtr (Bk. Belge
l , s . 136).
Cemiyet ilk almalarn istibdat rejiminden kam olanlar (firariler) ile srgnler (menfler) ve mahkmlarn korunmas iin iane
toplama faaliyeti ve padiahtan para yardm istemekle oluturmutur. Nitekim, Abdlhamid'ten bu konuda bin lira alnmtr. 5
Ayn amala daha sonra Kmil Paa hkmetine bavurularak,
benzer giriimler iin para istenmitir (Bk. Belge 3, s. 139).
Cemiyetin siyasal alanda da sesini duyurmaya alt grlmektedir: stanbul'a dnen Hrriyet kahramanlar, Selmet-i Umumye
Kulb temsilcileri ile beraber karlanmtr; 6 Bulgaristan'n bamszln hogrmeyen ingiliz elisine teekkr edilmitir; 7"8 Adliye
3 Sina Aksin, Fedakran- Millet Cemiyeti, ASBF Dergisi, C. XXIX - S. 1-2, s. 126.
4 Avnullah El Kzm, Divan- rfi ve Avnullah El Kzm, Dersaadet, 1327, s. 7.
5 Daha sonra bu husus iktidar partisi karsnda yadsnmtr. (Bk. Hukuk-u Umu
miye, 11, 12, 13 Eyll ve 9 Knun- sni 1324) - Abdlkadir Kadri, Hkmet-i
Merutaya Hitap (Hukuk-u Umumiye, 13 Eyll 1324).
6 "Selmet-i Umumiye" dnda ortak hareket edilen cemiyetler arasnda "Anadoluhisar Tenvir-i Efkr Cemiyeti" de zikredilebilir. (Bk. Serbesti, 1324/No. 67, s. 4).
7,8 Hukuk-u Umumiye, 7-8^25 Eyll 1324. 166
Nzn Abdurrahman Paa'nn at "zemmi-i kadih" (hakaret) davasnda basn hrriyeti ne srlmtr.
Merutiyetin ilk yllarn zellikle sarm olan hafiyelik, jurnalcilik
sorunundan yararlanan Cemiyet, memurlar tehdit etmi ve "bilumum memurlarn cemaziylevvellerini" bildiini ve en ufak kanunsuzluklarn kamuoyuna aklayacan ilan etmitir.9 antaj tertipleri
Cemiyetin adn kullanan kiilerce de srdrlmtr. Cemiyet yldrmlar zerine ekince, bu gibi eylemlerle ilgisinin olmadn belirtmitir.10 Ne var ki, kendisi de ayn eylemlerin kurban olmutur.
Seimler ve Parlamento: Cemiyet 1908 seimlerine katlmad gibi bu konuda ilgisiz de kalmtr. Parlamentoda da yesi olmamtr.
Yalnzca Cemiyet merkezinin baslmas nedeniyle, Adliye nazr
Manyasizde Refik Bey'e kar gensoru almtr. Sz alan mebuslar
(Amasya mebusu smail Hakk Paa, Tekfurda [Tekirda] mebusu
Adil Bey gibi) durumu anayasaya aykr grerek konut dokunulmazlna bir saldr saymlardr.11 Ayrca Takvim-l Vekayl' ile Cemiyetin siyasal mahkmlar temsile hakk olmad belirtilmitir.12
Basn Alannda: Cemiyet, Merutiyetin balangcnda etkin rol
oynam olan Hukuk-u Umumiye gazetesinin sahibi olmutur.13
ttihat ve Terakki ile liki: Cemiyet iktidar partisinin karsnda
genel muhalefet tezlerini ilemitir. Tek parti ynetiminin sakncalarna dikkati ekerek ttihatlar sert bir biimde eletirmitir. 14
ttihatlar da Cemiyetin gizli bir fesat kuruluu olduunu iddia
etmilerdir. Buna karlk yneticilerinden Hac Cemal Efendi arac
edilerek ttihat ve Terakki ile iliki kurulmaya allmtr. Aralarndaki, ortak balant noktasnn Kmil Paa aleyhtarl olduuna
kuku yoktur.
9 "Vaid- Mahsus" (Hukuk-u Umumiye, 3 Terin-i evvel 1324, s. 1).
10 Hukuk-u Umumiye, (29 Eyll 1324, s. 1) ve Yevmi Servet-i Fnn (3 Knun-
sni 1324).
11 kdam, 1325, (No. 5256, 5258, 5260, 5261).
12 TV, 1324/No. 19.
13 Bu gazele Cemiyetin "mrevvic-i efkr"dr ve neir msaadesini Dahiliye Neza
reti, ldare-i Matbuat ubesinin (10 aban 1326/28 Austos 1324) tarihli resmi
ruhsatyla almtr. Mes'ul mdrleri sra ile, Necip Nadir, Mevlnzade Rfat, Dr.
Ali Saip ve Ahmet Esat Bey'lerdir. Gazetenin ilk says 3 Eyll 1324/16 Eyll
1908 tarihinde kmtr.
14 "Osmanl Parlamentosu yalnz bir frkann mrevvic-i mli olarak kaldktan
sonra bunun eski ra-y Devletten ne fark kalr?" (Meclis-i Mebusanda Frka
lar, Hukuk-u Umumiye, 29 Knun- evvel 1324).
167
3. Cemiyetin Yaps ve Belli Bal Elemanlar

rgt
Cemiyetin merkezden baka ubeleri hakknda birey bilmiyo ruz. ubelerinin olmad akla daha yakn gelmektedir. Cemiyetin
"binlerce mevcudu" 15 iddialarna karlk ye says hakknda kesin
bir bilgi yoktur. Dier bir havadise gre Hudeyde'de ube faaliyeti ne
gemeye almtr.16 Cemiyetin kongresi de olmam yalnz
Fevziye kraathanesinde tertiplenen "menfiler ve firariler" mitingi ne ilgi gsterilmitir.17
Belli Bal Elemanlar
Kurucu ve ynetici yelere u isimleri de eklemek gerekmektedir. Bahriye mlzmlarndan Cemal, Bahriye zabitanmdan Sami,
Serbesti ve Hukuk-u Umumiye gazetelerinin mesul mdr Mevlnzde Rfat, ayn gazete yazarlarndan Hasan Fehmi, 18 bn-el Mahmud Asm, Mazlum, musahhih brahim, abone mdr sitaneli
Kegork, Cemiyet mukayyidi Malatyal Mehmet Ali, ktibi Ahmed
Hamdi, Yahya Galip, Milkon Grciyan, Arsak Dardaganyan. Ancak
bu isimlerin hepsinin ye olduklar kukuludur. Ayrca resmi so ruturmaya gre cemiyetin fedaileri de vardr.19
4. Cemiyetin Sonu
Cemiyetin yasal olmayan yollara sapt istibdat srgnlerinden
onyedi kiinin imzasyla Kmil Paa hkmetine bildirilmitir, ilk
geni tahkikat karar bu nedenle alnmtr. Toplanan paralarn reis
tarafndan "gasp edildii" ileri srlmtr.
Rumca Proodos gazetesindeki, Cemiyet mensuplarnn Rumlar
ttihat ve Terakki'ye kar savarcasma muhalefete zorlad iddias
15 "Vaid-i Mahsus", zikredilmitir.
16 Cemiyetin amac hakknda Hudeyde'de Ticaret Mahkemesi Reisi Fuat Efendi ta
rafndan irad edilen nutuk, (Hukuk-u Umumiye, 6 Terini sni 1324, s. 3) bu
durumu aydnlatmaktadr.
17 Toplant 25 Knun- snide yaplmtr (Hukuk-u Umumiye, 26 Knun- sni
1324).
18 31 Mart hdisesinden birka gn nce katledilen ve lmyle byk bunalmlar
yaratan yazar.
19 Fedailer listesi 12 kiiyi kapsamaktadr, tik tahkikat haberlerine gre bunlar ara
snda en nemlileri skdarl Osman Pehlivan, Parmak Hseyin'dir.
168
hkmeti harekete geirmitir.20 Cemiyet merkezi baslarak krka

yakn kii tutuklanmtr.21
Hkmet Cemiyeti, silah datma, fedai atama, antaj, eliliklerden para koparmaya alma gibi eylemlerle sulamtr. Cemiyetin
Ktibi Ahmet Hamdi Efendi'nin ihbar zerine Babli'ye baskn ve
ttihat ve Terakki'ye komplo iddias ile tutuklanan Avnullah El Kzm ve arkadalar beraat etmilerdir.22
Cemiyet bu olaydan sonra bir sre faaliyetini srdrm, 31
Mart vak'as sonucunda siyasal sahneden silinmitir.
B. FEDAKARAN-I MLLET
CEMYET'NE LKN BELGELER
BELGE 1 Fedakran- Millet

Cemiyeti Nizamnamesi*
Mevadd- Esasiye
1 - Cenab- Hakkm avn- inayetine ve bilmum Osmanllarn eref-i idrakiyle mftehir olduklar usul- idare-i Merutiyetin baheyledii salhiyete
istinaden ve kavaid-i hukuk- tabiiyeye tevfikan hrriyet, adalet, msavat gibi
levazm- esasiye-i Merutiyetin muhafazas ve mlk ve milletin temin-i sa adet ve selmeti urunda maddi ve manevi fedakrlk icra etmek zere (Feda kran- Millet Cemiyeti) namiyle ve ayn zamanda hayriye ve ticariye ve sma20 Bu gazeteye gre Hukuk-u Umumiye gazetesi tarafndan gnderilen baz ahslar
Rumca gazetelerin idarehanelerini dolaarak "... Rumlarn da ttihat ve Terakki
Cemiyeti ile Hkmet-i Osmaniye aleyhine iln- haq edercesine teebbsatta
bulunulmasn" talep etmilerdir (Hukuk-u Umumiye, 15 Terin-i sni 1324).
21 Baslma olay stanbul stinaf Mddc-i Umumilii'nin 30 Knun- evvel 1324 ta
rihli mzckkeresiyle Dersaadet Bidayet Mdde-i Umumilii'ne verdii talimat
dairesinde vaki olmutur (Yevm Servetifnun, 51 Knun- evvel 1324).
22 Sanklar "Mahkeme-i Cinayette" 11 Mart 1325 tarihinde "taht- mahkemeye'
yarglanmaya alnmlardr - Tahkikat ve dava aamalar iin bk. (Sabah 1324,
No. 6932, 6933, 6934, 6935 - ra-y mmet 1324, No. 101, 102, 109 - Ser
besti 1324, No. 58-90 - Osmanl 1325, No. 10, 11 - Tanin, 12 Mart 1325) Ayr
ca bk. Muhammed Avnullah El Kzm, Son Mdafaa (Dersaadet 1326) - A. N.:
htill frkalarnn teebbs- ihaneti veyahut Fedakran- Millet Cemiyeti
(stanbul, 1326).
(*) Hukuk-u Umumiye (5 ubat 1324 tarihli 141. saysndan itibaren) - Bu arada
bulamadmz saylar bize Saym Hakk Tank Us salamtr.
169
iye olarak bir Frka- siyasiye teekkl etmi ve Cemiyet namna imtiyaz haiz
Huhah-u Umumiye unvaniyle yevmi bir de gazete nerolunmakta bulunmutur.
2 - Cemiyet efkr- ahrarane ve selime ashabndan olup istibdadn zulm
ve ilisafma urayarak menfalarda, memaliki ecnebiyede fikr-i hrriyet ve
merutiyeti vatandalarna ner- telkin ve tenvir-i efkrlarna sy- gayret ve
bu yolda refah ve saadetlerini feda edenlerden ve bu uurda vefat edenlerin
ailesi efradndan ve ilmiye ve Askeriye ve Mlkiye ve memurin-i saire ile tc
car ve esnafn hrriyetperveramndan kavim ve mezhep tefrik etmeksizin te
ekkl etmitir.
3 - Cemiyetin meslek ve maksad: Ahlak- hasene-i milliyetin takviyesine
ve dat- kavmiye ve ihtiyacat- mevkiiyemize tatbikan memalik-i Osmaniyede ulm ve maarif ve sanayi ve ticaretin terakkisine ve mektepler ve hastane
ler ve darssinaalar ve hisseli irketler kad ve tekiline ve Cemiyete men
sup talebeye muavenet ve terbiyelerine nezaret ve keza muhtacinin tehvin-i
ihtiyalarna gayret misill vatan ve milletin refah ve saadetine hadim her ne
vi icraat- hayriyede bulunmak ve siyaset noktai nazarndan: umuru hkme
te mdahale edilmemek artiyle vatan ve milletin menfaiine muvafk veya
mugayir grd muamelt ve icraat- hkmeti takdir ve tenkid ve saadet-i '
mlk ve millete hadim ihtarat- hayrhahane ve mkule ile zimamdaran
umuru ikaz ve hakk ifratperverane iltizam ederek nik- bedi bitarafane tefrik
ve tahlil ile enzar- umumiyeye vaz' misill merutiyeti mukaddesenin tamami-i icrasn teinin edecek teebbsat- hayriye ve nafiada da bulunmak mad
deleridir.
4 - Cemiyetin baldaki maddelerde muharrer meslek ve maksadn kabul
ile duhul arzu eden ahrar- millet usul dairesinde kabul olunur.
5 - Cemiyete dahil olacaklardan aranlacak evsaf:
Ahval-i hususiye, diniye ve umumiye-i rediadan ri tbiri mcmel olarak
namuslu olmak artiyle biltefrik-i cins ve mezhep kil ve reid Osmanl olmaktr. Ancak Cemiyete mensup olanlarn evldlar bali olmasa bile kabul
olunur.
6 - Cemiyete dahil olmak arzu edenlerin esamisi evvel msvedde defteri
ne kaydedilip hviyeti heyet-i aidesi tarafndan badettahkik 5. maddede mu
harrer sfat haiz id tasdik edildikten sonra usulen defter-i mahsusuna ka
yt ve yeddine matbu musaddak numara ita edilir.
7 - Cemiyet iki ksma munkasem olup bir ksmna aza, dierine efrad tes
miye olunur. Aza-y Cemiyet iki snf olup birisine aza-y mntahabe dierine
aza-y tabiiye illk olunur.
8 - Aza-y mntehibe usul vehile intihap olunan yetmi dokuz zattan
ibaret olup bunlardan 11 ile 19'u keza usul vehile bilintihap heyet-i idareye
ve heyet-i idareden dahi iki il zat heyet-i daimeye tefrik olunur.
9 Heyet-i idarenin nsf her sene fi 11 Temmuzda ihra olunup yerlerine
dierleri veya kendileri aza-y mtebakiye-i idare ve aza-y mntehabe-i saire
170
ve uabattan gelecek vekiller canibinden tecdiden veya ipkaen intihap olunarak riyasetten btezkere intihapta kazanan zevata tebli olunur ve ilk seneye
mahsus olmak zere yani fi 11 Temmuz sene 325'de balda mezkr nsf tefrik
iin kur'a keidesine mecburiyet olup andan sonraki senelerde dier seneyi
ikmal etmi olan azalar aa karak fkra-i ulda mezkr usul mucibince
yerlerine intihap icra olunur. Su halde heyet-i idare her sene yeni ve eski azadan mddeti iki sene olmu olacaktr.
10 - Cemiyet reisi dahi 9. madde mucibince iki senede bir ipkaen veya tec
diden intihap olunur. Ancak heyet-i idarenin intihab icra ve heyet takarrr
eyledikten sonra mctemian reis intihabna mbaderet edilir.
11 - Heyet-i idare azasndan veya aza-y mntehabe-i saireden istifa eden
lerin veya bir memuriyete tayinleri veya suveri saire ile infikki iktiza edenle
rin mahallerine 9. maddeye tevfikan dierleri intihap olunur.
12 Reis ve aza-y mntehabenin esamisi ve hretleri ve bulunduklar
memuriyet ve ticaretleri ve mahall-i ikametleri mukayyet bulunacak ve suret
ve tarih-i intihaplar erh verilerek zeyri bittastik hfzedilecektir.
13 - Cemiyete kaydolunacak zatn kabul takarrr eyledikte Cemiyet san
dna lalettayin bir miktar mebl ita eyliyecektir.
14 - Cemiyete mensup zevat ashab- maatan iseler alacaklar maaatm
yzde iki buuunu ve tccar iseler birinci snf tccarlar mahiye mecidi
ye, ikinci snf iki mecidiye, nc snf bir mecidiye ve ashab- maa ve ti
caretten olmayanlardan aza sfatn haiz olanlar hadd-i asgari olarak mahiye
on kuru ve efrad hadd-i asgari olarak mahiye iki kuru Cemiyet sandna
isal ve ita edecekler, ancak rnadurin-i siyasiyeden olup da ashab- maa ve ti
caretten olmayanlar muhayyerdir. bu madde ahkmna riayet etmeyen mensubin-i cemiyet Cemiyetin mevad tiyede muharrer muavenatma mazhar
olamaz.
15 - Cemiyetin muavenete mecbur bulunduu ahval "madurin-i siyasiye
mstesna olarak "ferdin kabulnden sonra zuhuru yafta olanlardr.
16 - Cemiyet, mensuplarnn her hukukunu kanun dairesinde takip ve
muhafaza ve memuriyetlerinden bil kabahat azlolunanlardan muhta olanla
rn ihtiyacn izale ve sermayelerini hilesiz bir surette kaybeden ehl-i sanat ve
ticarete dereceleri nisbetinde karzen sermaye tedarik veya suver-i saire ile
yardm eder.
17 - Cemiyet, mensubininden afat semaviye ile musab veya hastalk ve
maluliyet gibi suver-i saire ile duar- ihtiya olanlarn tehvini ihtiyacna gay
ret eyler.
18 - Cemiyet, mensubininden irtihal edenler efrad- ailesinden muhta
olanlara muavenet ve evldlarnm terbiye-i ahlkiye ve ilmiyesine itina ve
dikkat ile cidden vazife-i bvveti ifa eder.
19 - Cemiyet ashab- hamiyet tarafndan ita olunan ianat ve teberruat ka
bul eyler.
171
BELGE 2
Fedakran- Millet Cemiyetinin deoloji ve Programn
Gsteren Metin*
ln- Mahsus
Hissedilen lzum zerine cemiyet nizmnmesi mucibince takip etmekte
bulunduumuz maksad- asl ve maksad- tal mevad, cemiyetimizin hey'et-i
mntehibesi karar ile iln olunur.
Madde 1 - Saltanat- Osmaniyenin usul- mevzua-i verasetinde eb-i kadimi zere muhafaza ve usl- meru'aya riayet olunmak art ile bulunan hanedn- saltanat hukukunu vikaye.
Madde 2 - Mlkmzde usul- merutiyeti muhafaza ve mdafaa in her
nevi fedakrlk etmek ve kanun- esasimizin nafi surette tadili hususuna tedabir-i hakimane ile tevessl eylemek,
Madde 3-(Yoktur).
Madde 4 - Osmanl sanca altnda yaayan akvam- muhtelife beyninde
mevcut ihtilft def ile bu uhuvvet ve ittihad- umum-i vatan te'sis ve tahkimine almak.
Madde 5 - Osmanl ilva-y merutiyeti altnda bulunan anasr- muhtelife
-den her hangisi rabta-i meruta-i Osmaniyenin fekki yolunda dahilen
asayi-i mlk ihlle ve muavenet ve mdahalt- ecnebiyeyi davete
mteebbis olduklar anlaldkta o unsurun harektn teebbst-
hkmete yardm sureti ile ediden men ve takbihe tevessl eylemek.
Madde 6- (Yoktur).
Madde 7 Hrriyet, adalet, msavat kelimat- mukaddesesinin bihakkn
manlarna ve bunlardan ne yolda istifade edilebileceine lisanen ve kalben
bilumum Osmanllara tefhime almak.
Madde 8 - Mlk ve millete hizmet edecei takdir edilen zevata fiilen muavenet ve reisikrda bulunup da mlk ve millete mazarrat tahakkuk edenler
haklarnda dahi takibat icras ile mazarratn her vehile defe gayret.
Maksad Tli
Madde 9 - Cemiyet efradndan olup mlk ve millete lyk ve nfi hizmet
edecekleri cemiyete takdir edilen zevat hakknda iktidarlar nispetinde memuriyet ve i bulmaa, meru olan ziyanlarnn istirdadna gayret.
Madde 10 - Cemiyet efradndan olan muhtacine tahkik-i ahvallerinden
sonra heyet-i mntehabenin karariyle tehvini ihtiyalarna himmet.
Madde 11 - Cemiyete mensup her snf memurinin memuriyetine mteallik umuru teshile ve iktidar ve istihkaklarna gre esbab- terfi ve tefriklerine
almak.
Madde 12 Namusunu lekelemediine ve vezaif-i kanuniyesini sui istima(*) Hukuk-u Umumiye, 2 Terin-i evvel 1324, s. 1.
172
le uratmadna dair Cemiyeti temin eden memurin azledilmi iseler iade-i

memuriyetlerine almak, ve ihtiya iinde iseler nakden muavenet eylemek,.
Madde 13 Terakkyat- medeniye-i hazra dahilinde mektepler kad,
fabrikalar ihdas, vesair asar nafia ve hayriye tesisi gibi ilere sarf himmet.
Madde 14 - Makasd- merua-i asliyenin istihsali yolunda ehid olacak
olanlarn muhta kalacak ailelerine lzumu derecesinde muavenet.
ite "Fedakran- Millet" Cemiyetinin maksad asl ve tlisi bervehibl
gsterilen mevaddan ibarettir...
BELGE 3 Cemiyetin Kmil Paa

Hkmetine Yapt Bavuru
Meclis-i Vkel Mzakeratma Mahsus Zabt Varakasdr*.
2 Zilhicce 326
Hlsa-i Meali
Ferakran- Millet Cemiyeti tarafndan verilen takrirde fukara ve zefanm
tehvin-i ihtiyacat in hazine-i maliyeden ianeten bir mikdar ake itas bir
de Marsilya tulas ve kiremidi karacak bir fabrika ile ark hal ve kilimi
nesc ve imal edecek bir dar-s-smaa te'sisi zmnnda bir anonim irketi tekili
ve hkmete bir muavenet olmak zere karlacak hisse senedatmdan be
bin liralk mikdarnn Ziraat Bankasnca mubayaas istirham edilmi olduuna ve cemiyet-i mezkrece suver-i muhtelife ile cemm-i ianata teebbsle toplanlan mebliin reis-i cemiyet tarafndan gasp olunduundan ve menf ve firarilerden bir ou cemiyetten infikk etmi olduklarndan bahs ile firari ve
menflere iane itas mukarrer ise bu ianenin Bb- lice bir komisyon tekiliyle o komisyon marifetiyle tevzii hakknda menfilerden on yedi zt imzasyla
bakaca bir varaka verildiine dair Dahiliye Nezaretinin 26 Terin-i sni 324
tarihli iki ki t'a tezkeresi okundu.
Karan
Ba'dehu iktizas mzakere olunmak zere evvel emirde mnasip bir mahal
de ve suret-i gayr- resmiyede be kiilik bir komisyon tekil ve ibu evrak
tevdi olunarak komisyonca bunlar ka kiiden ibaret olup isim ve hretleri
ve tehvin-i ihtiya zmnnda tasavvur eyledikleri teebbst nedir, buralarnn
bittetkik bmazbata muvazzahan inbas zmnnda Zaptiye Nezaretine icra-y
tebligat olunmak zere nezaret-i marnileyhaya cevaben tezkere tastiri ka
rarlatrld.
' ;
(Nazrlarn imzalar)
(*) BBA - MVM/No. 123. (Transkripsiyonu Dr. kr Haniolu tarafndan yaplmtr.)
173
174
Meclis-i Vkel Mazbatas'mn asl Kaynak: BBA

- Meclis-i Vkel Mazbatas No. 123, Zilhicce 326
Il
OSMANLI AHRAR FIRKASI
(Frka-i Ahrar)
KURULU YILI: 1 Eyll 1324 (14 Eyll 1908)

KURULU YER VE MERKEZ: stanbul, Bab- li Caddesi No:
66 (Hilal Matbaasnda zel daire)
KURUCULARI: Nurettin Eerruh, Ahmet Fazl, Kbrsl Tevfik, Nzm
ve evket Beyler, Cellettin Arif, Mahir Sait Bey'ler}
YNETM KURULU: Umum Ktip: Nurettin Eerruh Bey,2 Muhasip
aza: Cellettin Arif Bey.
TEK YELER: Mahir Sait, Kbrsl evket, Ahmet Paa (askerden
emekli).
1. Frka'nn Kuruluu
Osmanl Ahrar Frkas, 3 1900'lerde Paris'te oluan Prens Sabaha tFrka ile ilgili bilgilerin ana izgilerini ilk Ktib-i Umum (Genel Sekreter) Rahmetli Nureddin Ferruh (Alkend) Beyle, yine Rahmetli Ahmet Bedevi (Kuran)
Bey'in de hazr bulunduu 28 Ocak 1950 tarihinde yaptmz bir konumada elde
etmitik. Ayrca Sayn Alkend bize kendi yazd bir zet de vermiti - nn Ansiklopedisi "balca kurucular" arasnda Dr. Nihat Reat (Belger), Tahir Hayrettin,
Ahmet Samim Beylerle Damat Salih Paa'y gstermekte, kaynak vermemektedir
(s. 275-276) - Hseyin Cahit Yalm'a gre Dr. Rza Nur, ttihat ve Terakki'den istifa
eden ilk mebustur ve Ahrar'a girmitir (10 Ybn Hikyesi, Yediim, Say 148, s.
22) - Dr. Rza Nur'un u iddias ilgintir: "... Merutiyet siyas hayatndan opposition'un (muhalefel'in yabanc dildeki terimi) piri mesabesindeyim". Dr. Rza
Nur, yazd bir makaleden tr, Talt Bey'in (Paa) kendisine "ketenini hazrla"
dediini de ekliyor (Rza Nur, Hayat ve Hatralarm, Cilt 2, s. 283).
Nureddin Ferruh Bey (Alkend) 1877-1955) Frka'nn kapanmasndan sonra Hariciye Nezretine "intisap etmi, eitli lkelerde grev alm, i politikadan kesin
olarak ayrlmtr. Kendisiyle konumalarmz srasnda Berlin Bykelilii Mstearlndan emekli idi. 1955 ylnda vefat etmitir.
Ahrar, hr'n ouludur. zgrler anlammadr. Siyasal partiler yelpazesine gre
Liberaller demektir.
175
tin'ci akmn, 4 1908'de Osmanl siyasal hayatna girii olmutu.

Prens'in evresindeki genler, onun Bebek Bahesinde verdii bir
konferanstan esinlenerek, ttihat ve Terakki karsnda, bir arlk
kurmay dnmlerdir.
lk giriimciler Nurettin Ferruh Bey'le, 1910 ylnda ttihatlar
tarafndan ldrlen gazeteci Ahmet Samm Bey'dir.
Sabahattin Bey, kendisine nerilen parti bakanln kabul etmemitir. Buna karlk, partiye kaytsz kalmam ve Paris'teki "Teebbs ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti"nde yer alm olan Ahmet Fazl, Mahir Sait Bey'lerle, Cellettin Arif ve Nurettin Ferruh
Beyleri temasa geirmitir. Grmeler Austos aynda balamtr.
Frka 1908 Eyll banda kurulmu ve 1908 genel seimleri ncesinde geree en yakn partileme "teebbs" olmutur. 5
Program Nurettin Ferruh Bey'in kaleminden kmtr. Fakat hazrlannda Adliye slhat iin danman olarak grevlendirilmi
bulunan Kont Ostmroun6 yardm olmutur. Kont, yabanc siyasal
partilerin programlarn salam ve evirmitir. Ahrar'n ngiliz siyasal partilerini taklit ettii de ileri srlmtr.
Ahrar Frkas Merutiyetin ilk siyasal partilerinden biridir ve Kanun- Esasi'de cemiyet (dernek kurma) hrriyetiyle ilgili deitir4 Jn Trkler'in 1902 ylnda Paris'te kurduklar iki dernek: Prens Sabahattin gru
bu "Teebbs- ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti"ni, Ahmet Rza Bey'in gru
bu da "ttihat ve Terakki Cemiyeti"ni kurmulardr. Bu akmm bir zeti iin u
kitabmza bk. Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, s. 92-95.
5 Cell Bayar, Ben de Yazdm, C. I, s. 194 - evket Sreyya Aydemir, Enver Paa,
C. II, s. 91.
6 Kont Lon Ostrorog Leh asll bir aileye mensup olmakla beraber Fransz'dr. s
lm hukukunu ok iyi bilen nl bir oryantalist olduu kadar, nl bir hukuk
udur. Ostrorog ailesi stanbul'da yerlemitir. 1909 Temmuzunda danman ola
rak, Mebusan Meclisinde yaplan vglerle, zamann Tekel daresinde ie bala
mtr. Daha sonra Bab- li Birinci Hukuk Mavirliine atanmtr. Bu grevi ve
mukavelesi Mebusan Meclisi'nce-ve 17 Terin-i evvel 1330 (1914) tarihli kanunla
kaldrlmtr. Baz mebuslar kaldrlma nedeninin hkmete ait bir srrn ilas
olduunu ve grevini kendisinin braktn sylemilerdir (MMZC, Si. 2, 24.
t., s. 98-100) - Kont Ostrorog, hkmete verdii yasal reformlarla ilgili raporla
rn Franszca olarak yaynlamtr (Pour la Rforme de la Justice Ottomane,
Paris, 1912). Kendisiyle ilgili bir hayli yaz vardr. rnein bk. Hseyin Cahit
Yaln, Adliye Maviri (bayaz, Tanin 24 Mart 1327) - Ahmet Emin Yalman,
Grdklerim ve Geirdiklerim, C. I, s. 103-104 - Kont Ostrorog byk slm
hukukusu El Maverdi'yi aklamal olarak evirmitir. (Bk. El Maverdi, El Ah
kam Es Soultaniye - Trait de Droit Public Musulman d'Aboul Hassan Ali bn
Muhammed bn Habib El Maverdi, Traduit et annot d'aprs les sources orienta
les par le Comte Lon Ostrorog, 2 cilt Paris 1901, 1906).
176
meler yaplmadan, Cemiyetler Kanunu karlmadan (3 Austos

1325 - 16 Austos 1909) nce kurulmutur.
2. Frka'nn almalar ve Eylemleri
Seimler
Frka, kutsal saylan ttihat ve Terakki karsnda 1908 genel seiminde sava vermeyi gze almtr. Ve seimlere yalnz stanbul'dan katlmtr. Fakat bu ehirden tek mebus bile karamayarak yenilgiye uramtr. ttihat ve Terakki ile beraber gsterdii
adaylardan Kozmidi Efendi, Konstantinidi Efendi, Zhrap ve Hallayan Efendiler seilmilerdir.7
Aday gsterilmedikleri halde, Sadrzam Kmil Paa, Prens Sabahattin ve (Mizanc) Murat Bey'ler 18'er oy alabilmilerdir.8 Yalnz
Mahir Sait Bey, kiisel ura ile Ankara'dan seilmitir.
Daha sonra, Adliye Nzn Manyaslzade Refik Bey'in lm zerine
yaplan ara seimde, Frka, gazeteci Ali Kemal Bey'i aday gstermise de, bu seimde de ttihat ve Terakki kazanmtr.
Parlamento ile liki
Ahrar Frkas seimlerden yenik kmakla beraber, Meclis-i Mebusan'da kendisinden sz ettirmitir ve yokluu hissettirilmitir.
Sonra da, baz mebuslar (smail Kemal, Kirkor Zhrap, Dr. Rza Nur
gibi) Frka'ya gemilerdir. zellikle Zhrap Efendi gibi, lml sosyalist saylan, ayn zamanda bir Ermeni partisine mensup (Hmak)
bir parlamenterle yaplan tartmalarda Frka'nn ad gemitir. 9
Frka'nn savunucularndan biri de Serfie mebusu, Yunan asll
Yorgi Boo Efendi olmutur.10
7,8 Frkann "namzetleri" ve aldklar oy says: Sadrzam Kmil Paa (18 rey), Ali
Kemal Bey (6 rey), Ahmet Fazl ve Nureddin Ferruh Beyler (rey alamamlar dr), Pandelki Kzmidi Elendi (340 rey), Konstantin Konstantinidi Efendi (36
rey), Kirkor Zhrap Elendi (392 rey), Bedros Hallahan Elendi (455 rey), Faraei
Efendi (rey alamamtr). Tanin (11 Knun- evvel 1908) Bu liste, ttihat ve Terakki aday listesiyle ortak isimleri ierir.
9 Mcelis-i Mebusan'da Ahrar'dan ilk olarak 18 ubat tarihli 37. itimada szedilmitir. Ari! ismet Bey (Mersin) Zhrap Efendi iin "Frka-i Ahrar'a mensuptur"
demi, o da olumlu cevap vermitir (TV 1324, Say 143, s. 5).
10 Yorgi Boo Elendi, smail Kemal Bey'i savunurken onu Ahrar reisi olduunu, 31
Mart'ta Ahrar' iktidara getirmek istediini belirterek "Bundan ne kar. Bu irtica
deildir. Abdlhamit taraftan deildir" demitir (TV 1325, Say 282, s. 5-6).
177
Frka'mn parlamento iindeki destekleyicileri, Kmil Paa'ya gven oyu olaynda grlmlerdir. zellikle Arap, Arnavut, Rum ve
Ermeni meb'uslar Frka'ya yaknlk gstermilerdir.
ttihat ve Terakki ile liki
Hrriyet'in "iln" edildii gnlerde, ttihat ve Terakki ile sonradan Ahrar kurucular olan kiiler arasnda birleme olduu kamuoyuna duyurulmutu (Bk. Blm 2). Ne var ki, "Nesl-i Cedit Kulb"nde toplanm olan bu grup Ahrar Frkas'na gemi, ve bu ya pay birleme bozulmutur. Ve Ahrar'clar, 1900'lerden kalma tezleri
tazeleyerek ttihatlarn karsndaki yerlerini almlardr. Bu tezlerin banda, Osmanl lkesindeki etnik unsurlara eitlik tannmas,
giderek yerinden ynetime (zamann deyimiyle, adem-i merkeziyete) dayanan bir siyasal dzenin kurulmas geliyordu.
ttihat ve Terakki bu tezler karsnda Ahrar' blclkle ve
kozmopolitlikle suluyor, 11 Patrikhaneyle az birlii ettiini ileri
srerek sorusuna yant istiyordu. 12 Ahrar "Ktib-i Umum"si (genel
sekreteri) soruyu yersiz, yazarn da sorumsuz buluyordu. 13
ki taraf arasndaki gerginlik, Fera Palas otelindeki ziyafetlerde
daha da arttrlmtr. Ahrar'm Osmanl saltanatnn 610. yldn11 Hseyin Cahit Bey'in Ahrar- tanmlamas: "... Sabahattin Bey'in frkas, Frka-i
Ahrar demek Patrikhane nazarnda adem-i merkeziyet demektir. Adem-i merke
ziyet ise Midilli'nin, Sakz'n vesair adalarn hep birer Girit olmas, hep Yunan
aguuna (kucana) atlmas iin bir hazrlk demektir" (bk. Teebbs- ahs
ve Adem-i Merkeziyet Hakknda, Tanin, 24 ubat 1324) - Yllarca sonra H
seyin Cahit (Yaln) Bey'in kanlarnda fazla bir deiiklik yoktur (bk. On Yln
Tarihi, Yedign, say 148, 149). - Ahrar'm Patrikhane programn onayladna
dair bir haber iin (bk. Sabah, say 6875, s. 3).
12 Hseyin Cahit Bey, Tanin'de (24 ubat 1324) Tehlike balkl bayazsnda Tatavia Rumlarnn yabanc bir gazete olan Levand Herald'e, iane toplayarak hediye
aldklarm yazyordu. 24 ubat 1324 tarihli Tanin'in bamakalesinde de, bu ko
nuda ynelttii soru yledir: "Ahrar Fkras Ktib-i Umumisi Nureddin Ferruh
Bey'e: ... Levand Herald'n neriyatnn Ahrar Frkas'nca makbul olup olmad
nn, tasvip edilip edilmediinin ltfen ya gazetemiz vastasyla yahut dier bir
vasta ile iln ricasna iptidar klnd efendim".
13 "Efendim, gazetenizin dnk nshasnda Frka-i Ahrar kitabesine hitaben
bir sualiniz grld. Siz de byle bir istizaha hak ve sfat grmemekle bera
ber zaten programmz, harektmz meydanda olduu iin sual-i vakiin nbemahl ve bilzum olduunu ihtiramat- faikama terdifen beyan eylerim.
24 ubat 1324, Frka-i Ahrar Ktib-i Umumisi Nureddin Ferruh" (Tanin 26 ubat 1324, s. 3) - Ayrca bk. Nureddin Ferruh, Ahmet Rza Bey'e (kdam, 13 Mart
1325) - Frka-i Ahrar Ktib-i Umum Vekili Ziya, Tanin Gazetesi'ne (kdam 30
Mart 1325).
178
m dolaysyla verdii ziyafete (26 Ocak 1909) Sadr- zam Kmil

Paa'nn katlmas, ttihatlar fkelendirmitir.14 Ayn otelde bu
sefer ttihatlarn dzenledikleri ziyafette de Ahmet Rza Bey'in
sylevi Ahrar'clar kzdrmtr.15
ki partinin arasn bulmak zere yaplan "Frka-i Mzahire" 16 ve
"Cemiyet-i Vatanperverane"17 giriimleri sonu vermemitir. Tann
bayazar bu olanakszl dile getirmitir ve savunmutur. 18
31 Mart Vak'as'na birka gn kala Serbesti gazetesi yazar Hasan
Fehmi Bey'in ldrlmesi her trl bar diyalog yollarn kesin
olarak tkamtr.19
teki Partilerle liki
Bu tarihte partilerin says ok az olduu iin, Ahrar'm kurduu
diyaloglar da snrl olmutur. Fedakran- Millet Cemiyeti ile iliki
14 Hseyin Cahit Bey'in bayazsndan: "Ahrar'm ziyafetine icabet meselesinin de
Cemiyete Kmil Paa'ya kar hiss-i husumet peyda ettii iddias mecruhtur.
nk o ziyafete Hseyin Hilmi Paa da icabet etmitir. Hiddet etmek icap
ederse, bunu Hseyin Hilmi Paa'ya da temil etmek lzm gelirdi" (Kmil Pa
a'nn zahnamesi, Tanin, 22 Mart 1325) (Bu bamakale iki byk gazete say
fasn doldurmutu) - Yine bk. Selanik Mebusu Rahmi, Kmil Paa Hazretleri
ne (Tanin, 24 Mart 1325).
15 1 Mart 1325 (14 Mart 1909) tarihinde verilen ziyafette Ahmet Rza Bey u szle
ri ieren bir sylev vermitir: "Devr-i isdibdatta cerr-i menfaat veya anasr-
Osmaniyeyi ayrmaya hizmet eden hainler bu inklptan tabi memnun de
ildirler. Onlar yine eski devri isterler veyahut ayn maksada bir tarik-i
aharla nail olabilmek iin hrriyetin kaytsz, kontrolsuz olmasn isterler.
Cemiyetin tahakkmnden ikyet edenler onlardr. Bir taraftan ilmiyeyi,
dier taraftan da anasr- gayr-i mslimeyi cemiyetten soutmaya alan
lar onlardr. Hsl cemiyetin dalmasna lzum gsterenler onlardr."
(Hseyin Cahit, ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Ahrar Frkas Perapalas Zi
yafeti - Ziyafet Mnasebetiyle, Tanin, 1-2 Mart 1325).
Ahrar'clarm bu szlerindeki hainlerin kim olduu eklindeki sorularn Ahmet
Rza Bey "nutkunda tadat eyledii ef'al-i muzirraya tasaddi edenler" olduu eklinde cevaplandrmtr. (Bk. Ahmet Rza Bey'in cevab, Tanin, 11 Mart 1325).
16 Bu giriimden eitli ekillerde bahsedilmektedir. Dr. Rza Nur'a gre 1908 sene
sinde 30 meb'usa sahip radikal bir muhalefet hizbidir. (Bk. Meclis-i Mebusan'da Frkalar Meselesi, stanbul, 1325, s. 36). Baka bir sylentiye gre ad
Vatanperveran Komitesi'dir. (Bk. Tashih-i Efkr, 2 Mart 1325, s. 4).
17 Bu haberi Tanin, La Turquie'den naklen vermektedir (21 ubat 1324).
18 Hseyin Cahit Bey'e gre "Adem-i Merkeziyetiler ttihat ve Terakki'ye iltihak
edemezler"di. (On Yln Tarihi, Yedign, No. 149). O zamanki bayazs iin
(bk. Tanin, 2 Mart 1325).
19 Bu dnce geneldir. Bk Salnme-i Servet-i Fnn, 1326, s. 106 - nn An179
zayf kalmtr. Asl iliki 31 Mart dram iinde "ttihad- Muhammedi" ile kurulmutur. Frka, Heyet-i Mttefka-i Osmaniye kurucular arasndadr. Osmanl Demokrat Frkas ile yakn bir ba kurduu sylenemez.
Ahrar'clar, ttihat ve Terakki'ye kar Ermeni komitalaryla ibirlii etmilerdir. zellikle 31 Mart gnlerinde Ahra'clarla Ermeni
Tanakstyun komitesi arasnda "ittifak derecesinde" bir anlamadan sz edilmitir. Ermeni komiteleri atl kuvvetleri Ahrar'a yardmc gndermilerdir. Dinamitli bombalar hazrlamlardr. 20
Frka'nn teki siyasal partilerle "mnasebette olmad'na" dair
haberlere gazetelerde rastlanmtr.21 Nitekim Dervi Vahdeti'nin
yelik istei yzgeri edilmitir.
Basn Alannda
Frka'nn dorudan doruya sahibi olduu bir yayn organ yok tur. Ne var ki, ttihat ve Terakki'nin muhalifi her gazete Ahrar'n
yannda olmutur. kdam, Sabah,22 Yeni Gazete, Sada-y Millet (ldrlen Ahmet Samim Bey'in gazetesi), Servet-i Fnun bu arada saylabilir. SerbestYye. gelince, deta Frka'nn gazetesi gibidir. Osmanl
ise, (Sabahattin Bey'in parasal yardmyla Ahmet Fazl Bey ynetiminde karlan bu gazete) tarafsz olduunu iln etmekle beraber,
bir 31 Mart ortam gazetesidir ve Frka ile balants aktr.
31 Mart'la liki
Ahrar'clar, muhalefet partileri arasnda 31 Mart olaylarnda en
yakndan ilgilenen rgt olmulardr ve "Vak'a"dan ok ey beklesiklopcdisi, s. 276 - Fedakran- Millet Cemiyetinin yayn organ Hukuk-u
Umumiye, 11 Marl 1325 tarihli saysnda Manzume-i Efkr gazetesinden alnt
yaparak lttihat-Ahrar anlamasndan sz etmekte ve Ahrar'm koullarm yle
sralamaktadr:
1. ttihat ve Terakki bilart vilyet ubelerini lvetmelidir.
2. stanbul merkezi, hkmet ilerine karmamaldr.
3. ttihat, siyas ve gizli bir cemiyet sfatn terkederek "srf parlamenter" bir par
ti haline gelmelidir.
20 Hseyin Cahit Yaln, On Yln Tarihi (Yedign, Say 148, 149).
20 Bu konuda yaymlanan "Beyanname" iin bk. (Sada-y Millet, 17 Knun- sni
1325) - smail Kemal ve Dr. Rza Nur Bey'lerin sorular (Sada-y Millet, 19 K
nun- sni 1325).
22 Nitekim Frka'nn kuruluunu ilk olarak Sabah haber vermitir.
180
mislerdir: Hem Abdlhamid'ten hem de ttihat ve Terakki'den kur tulmak. Byk tutkularn sahibi henz rgtlenememi kk bir
parti, denedii seim yolu yenilgi ile kapannca, hukuk d bir eylemden byk umutlarn gereklemesini bekler olmutur. Siyasal
iktidarn deitirilmesi Ahrar'cara gre ancak bu yoldan salanabilir grnmtr.
Ahrar'clar bu umudun gereklemesi iin askerler, ilmiyecilerle
(zellikle Vahdeti grubu ile) temasa gemilerdir. ngiltere sefareti
sorumlularyla birlikte 31 Mart'm destekleyicisi olmulardr. Kroker oteli toplantsnda, vak'amn planlanmasn yapmlardr. 23
Fakat olaylar balatma ve ynlendirme toplantlarna karan
Ahrar'clar -bu arada ngilizler- 31 Mart'tan yararlanmay plnladklar halde, eylemlerin ak yneticileri olmaktan kanmlardr.
Bu nedenle n plna Muhammedi'lerin kmasn ve kendilerini
perdelemesini ye tutmulardr.24 Fakat hareketin iinde olduklar
aktr.
Nitekim, Mevlnzade'nin belirttii gibi, Prens'in "ite biz durur
durur da meydan- siyasete byle atlrz" demesi, Serbesti matbaas
ile Frka merkezi nne "yaasn eriat, yaasn asker, yaasn merutiyet" yazl bir pankart yaptrlmas direktifini vermesi durumu
ne kadar nemsediini kantlar.25 Zten Ahrar'la 31 Mart'm birletirici unsuru Sabahattin Bey olmutur.26
Fakat, 31 Mart ad verilen ve on gn sren olaylar ve eylemler
Ahrar'm tasarlad hedefin ok uzana dmlerdir. Ahrar'clar,
Muhammedi'ler gibi, sulu sandalyesine oturtulmulardr. Sabahattin ve Ahmet Fazl Beyler tutuklanmlar sonra da erbet braklmlardr. Divanharp Mevlnzade Rfat Bey'i on yl srgn cezasna
arptrmtr.
Ve Abdlhamid tahttan indirilmitir.
Ahrar Frkas, bu olaylarn arl ve sorumluluu altnda ezilmitir.
23 Sina Akn, 31 Mart Olay (Ankara 1970, s. 247-248).

24 Ayn Eser, s. 243 vd.
25 Mevlnzade Rfat, Ilakk- Vatan Yahut Tarik-i Mcahedede Hakikat Ketnedilemez (stanbul I 328, s. 44).
26 Cell Bayar, Ben de Yazdm, C. I . , s. 256, 361.
181
3. Frkann Yaps, deolojisi ve Belli Bal Elemanlar

Yapsal Sorun
Klasik partiler ayrm iinde, Ahrar bir kadro partisi olarak yer
alabilir ve demokratik bir i yapya -nizamnamesi gerei- sahip olduu da sylenebilir. Ahrar Frkas bir brokratlar grubudur.27 Paris'teki "Science Sociale=lm-i tima"c aydn kiiler gerektiinde
komitaclk yntemlerine bavurmakta tereddt gstermemilerdir.
ittihat ve Terakki ile beraber, 1908 yl sonlarnda siyaset sahnesine kan Ahrar'm Avrupa partilerini rnek almas ona "Batl" bir
grnt vermemitir. Nitekim, 1910'da Selanik'te vermesi engellenen, sonra da yaymlanan bir konferansnda, Merutiyetin siyasal
partilerini deerlendiren Ltfi Fikri Bey, Bat asndan bakarak
"Ahrar da bir frka-i siyasiye deildi" yargsna varmtr.28 Dr. Rza
Nur Bey aksi kandadr. Ona gre Ahrar' gelimekten ve partilemekten alkoyan iki neden vardr. nce, ttihat ve Terakki'nin
"dehetli hcumlar karsnda" Frka duralam ve kimse de girmeye cesaret edememitir. Sonra da, hizipleme (klikleme) olay
ikinci engel olmutur. dare heyeti deitirildii halde, durum dzeltilememitir. Fakat Rza Nur Bey karamsar deildir. Yine de Ahrar'm gelieceinden, "vatana pek byk hizmetler edeceinden"
emindir. Ne var ki Frka, 31 Mart anaforu iinde kaynayp gidecektir. Soruna uzun bir aradan sonra bakan eski bir ttihat "ilk muhalefet partisi" olamadm ve "memleket iinde yararl bir gelenek
kuramadn" belirtir.29
deolojik Sorun
Frka'nm ideolojisi Jn Trkler tarafndan daha Paris'te oluturulmutur ve Sabahattin'ci grubu toplayan "Teebbs- ahsi ve
27 Feroz Ahmad, Ahrar Frkas iin ilgin bir gzleme varmtr: "... 1908 darbesi
Saray evresinin siyasete hkimiyetinin ve Saray politikasnn sonu olmutur,
iktidar Bab- li'deki ynetici sekin zmrenin eline gemitir. ttihat ve Terak
ki'nin liberal eilimli yeleri ihtillin bu dnemde son bulacan umuyorlard
ve bu gereklemeyince Cemiyet'ten ayrlarak Ahrar Frkas'n kurmulard. Li
beraller deiikliin sekin bir grup tarafndan gerekletirilebileceini dn
yorlard. (ttihat ve Terakki, s. 237).
28 Lutfi Fikri, Selanik'te bir Konferans: Bizde Frak- Siyasiye-Hal, Mazi, stik
bal (stanbul 1328, s. 31).
29 Cell Bayar, A.g.e., C. I, s. 194 - Dr. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, C. II, s.
295 vd.
182
Adem-i Merkeziyet Cemiyeti"nin programnda belirlenmitir.

Bu ideolojinin egemen izgileri, bireysellik (ferdiyetilik), liberalizm, kiisel giriimcilik (teebbs- ahs) ve bunlarn gerekletirici rejimi olan yerinden ynetim (adem-i merkeziyet) olmutur.
Yine deindiimiz gibi, "adem-i merkeziyet" Osmanl lkesinde etnik bir eitlik ve kozmopolitlik yaratmaktayd. Ahrar, bu adan
imparatorluu blclk ve paralayclk ile sulanmtr. ttihat lara oranla, Ahrar'n Trklk akmna kar olduu sylenebi lir.
Bylece ve doru bir gzlemle "kozmopolit yanlan, milliyeti
yanlarndan daha ar basmtr."
ttihatlar bu durumu ar bir su sayarak, tm Merutiyet yllar boyunca, baka partileri de -rnein Hrriyet ve tilf- eletireceklerdir. Ahrar'clarsa, ttihat ve Terakki'ye kar en etin muhalefet tezini ilk kez siyasallatrmlardr. ttihat ve Terakki karsndaki
tm muhalefet partileri ve gruplamalar bu izgiyi ortak bir
muhalefet ilkesi olarak srdreceklerdir.
Ahrar Frkas'nn programndaki bir zellik de, padiahtan sz
edilmemi olmasdr. Fakat, saltanat kurumlar dzenleyici ve dzeltici bir grle "muhafaza" edilmitir (Bk. .Belge 1, s. 155).
Bakanlk Sorunu ve Sabahattin Bey
Ahrar Frkasnn zlememi yapsal sorunu bakanlktr. Frkann "reisi" yoktur. Fakat bakan adaylar birden fazladr. Bu durum da gizlilik havasna dayanan dedikodular yaratmtr. Frka'nm, ismi sr gibi saklanan, bir reisinden szedilmitir. ttihat ve
Terakki'nin Merkezi Umum gizliliine kar arlk durumundaki
bu gizlilik, karizmatik (efsaneli) nitelie brnmemitir.
lk sylenti Kmil Paa ile ilgilidir. Parlamento alr almaz ttihat ve Terakki ile ekimeye balam olan ihtiyar Sadr- zamin bu
grevi stlendiini gsteren bir kant bulunamamtr. 30
Bu "mevkie" hemen hemen oybirlii ile yaktrlan isim Prens
Sabahattin Bey'dir, perde arkasndan Frka'y kurduran, parasal ve
30 Byle bir kant olmamakla beraber zellikle ziyafet olay sonrasnda basnda ya plan yorumlardan byle bir yorum kartabilmek mmkndr. Bk. Hseyin
Cahit, Kmil Paa'nm zahnmesi, (Tanin, 22 Mart 1325) ve Selanik Meb'usu
Rahmi, Kmil Paa Hazretlerine, (ura-y mmet, 24 Mart 1325). Kesin bir
bakanlk iddias iin bk. Hukuk-u Umumiye, (La Turquie'den naklen): "Ahrar Frkas riyasetinin sadr- esbak Kmil Paa tarafndan deruhte edildii
haber alnmtr." (11 Mart 1325).
183
doktrinal yardmlaryla Frka'mn ba ideologu olan Prens, Frka ile

btnletirilmitir ve "Sabahattin Bey Frkas", "nm dier (teki
adyla) Frka-i Ahrar"dan sz edilmitir. Her ne kadar Prens
"zah"larmda bu sylentiyi reddetmise de, 31 31 Mart olaylarndaki
davranlar Ahrar'la sk ilikisini kantlamtr ve "gizli reis" niteliini hakketmi saylabilir.
nc isim smail Kemal Beydir. Berat mebusu olan Arnavutluk bamszl iin almalar ve ittihat dmanl ile n salm olan smail Kemal Bey32 daha Paris'te Prens'in evresinde bulunmutur. 31 Mart'm ilk gnnde Mebusan Meclisinde ttihatla rn yok olduklarn sanarak, bir eit grup bakanl yapan smail
Kemal Bey'in, Ahrar'm bakan olduu ve onu iktidara geirmek
iin alt ileri srlmtr. Ahrar'clarn bu durumdan mem nun olmadklar ve smail Kemal Bey'in Frka ile ilikilerini nle dikleri de bir gerektir.33
Bylece, Ahrar Frkas, faal olduu srece, bakanlk sorununu
zememitir. Sorunun zmne, her halde, ksa yaamnn engel
olduunu sylemeye olanak yoktur.
rgtlenme Sorunlar
Frka gelime olana bulamad iin rgtlenememitir. Yalnzca
Dahili Nizamnamesine uygun olarak (Bk. Belge 2, s. 158) stan-
31 Tani bayazarnn eitli makalelcriyle ileri srd sulamalara Prens u cevab

vermekledir: "Bc ne meb'uslua namzedliimi vaz'ettim, ne Rumlara mraca
atta bulundum ne de lzm-u mevcudiyetini tasdik ile beraber Frka-i Ahrara iltilak eyledim! Bu frkann mcssisleri iinde Ahmed Fazli Bey gibi eski ve
maksad- mill urunda maruz olmad felket kalmam olan bir dostumun
bulunmas benim frkadan ohnaklm icap ettirmez." (Sabahattin, Teebbs ahs ve Adem-i Merkeziyet Hakknda kinci Bir zah, Muktatili Harsekli Satvet Ltfi, stanbul, 1324, s. 19-20). - Frka ile Prens Sabahattin arasndaki iliki
noktalar iin bk. Y. H. Bayur, Trk nklb Tarihi, C. II, Ksm I, s. 265.
32 smail Kemal Bey (1844-1919), Prens Sabahattin'ci bir Jn Trk'tr, Osmanl
Mcbusan'mda Berat mebusudur. Koyu bir ttihat ve Terakki dman olarak ta
nnr. "Frka-i Ahrar"m ilk kurucularndandr. Mehur tokatlama olaynn kah
raman olduu gibi, Halskran Hareketi'nde rol vardr. Gnmzde Arnavullarin ulusal kahraman saylmaktadr (bk. Histoire de l'Albanie, S. Pollo ve A.
Puto ynetiminde ortak eser, s. 162, 163, 167) - Yine bk. kdam, 3 Tcrin-i sn
1325. (Daha sonra I. Kemal Bey Mutedil Hrriyetpervcran Frkas liderlerinden
olacaktr).
33 Sayn Nureddin Fcrruh Alked'le 28 Ocak 1950 tarihli konumamz notlarn
dan ve ayrca verdii yazl zete gre.
184
bul'daki Umum Merkezini kurabilmitir. 34 Ankara ve zmir'de rgtlenme hazrlklar tamamlanamamtr.

Frka'nm parasal durumu ok zayf kalmtr. Bu amala, Nurettin Ferruh Bey Msr'a gnderilmitir. 35 Abdlhamid evresinden
yardm salama yoluna gidilmitir. Dr. Rza Nur'a gre, Nurettin
Ferruh Bey iktidar ele geirdikleri takdirde "Avrupal sermayedarlara imtiyazlar verileceini" vaadederek bunlardan parasal yardm
istemitir.36
Belli Bal Elemanlar
Kurucu ve yneticilerin yan sra Frka'nm esrarl lideri Prens Sabahattin Bey, Merutiyet siyasal hayatna ilk admn Ahrar'la atm
saylr. Kmil Paa'ya gelince, Abdlhamit ve stibdat dnemlerinde
gelien politik tecrbelerini, Ahrar'n bakan gibi, uygulama olanan bulamamtr.
teki Ahrar'clara gelince, bata Dr. Rza Nur'u saymak gerekir.
Rza Nur Bey, belirttiimiz gibi, ttihat ve Terakki'den ilk ayrlan ve
Ahrar'a geen meb'uslardan ve Kmil Paa'nm ateli savunucularndan olmutur, Ahrar'n feshinde de nemli rol oynam ve Nurettin
Ferruh Bey gibi kurucularla polemie karmtr.37
34 evket Sreyya Aydemir, A.g.e., s. 91.

35 Bizzat Sayn Alkcnd taralndan sz geen konumamzda bize verilen bu bilgi
den baka, dier bir kaynak da durumu onaylamaktadr. Bk. Rdi Azmi, Mevlnzadc Rfat Bey: Siyasi Hayat ve Tcrcme-i Hali, 20 Eyll 1930. Bu kay
nakta Nureddin Ferruh Bey'in Msr'da Mevlnzde Rfat ile buluarak Paris'e
gittikleri belirtilmektedir.
36 Rza Nur, Hayat ve Hatratm, C. II, s. 306.
37 Bu tartmada Dr. Rza Nur, frkann kurucular ve nde gelenlerine yukarda
verilen isimlere ek olarak u kimselerin adlarm vermektedir: Amasya Meb'usu
ismail Hakk Paa, Ankara Meb'usu Mahir Sait, Cidde Meb'usu Kasm Zeynel,
Sada-y Millet Ahmet Samim, Skalycri Efendi, istanbul Meb'usu Zhrap Elendi,
istanbul Meb'usu Kozmidi Efendi, Bazbazyan Elendi, Kazanova Efendi, Ziya Pa
azade Suphi Bey, Adliye Mfettii Yusuf Ziya Bey, Ali Kemal Bey, Eski Beyrut
Valisi Edhem Bey, (Sada-y Millet, 22 Knun-i sni 1325). Nureddin Ferruh
Alkcnd, Rza Nur'un hibir fkraya mensup olmad iddialarm reddetmekledir.
185
Kirkor Zhrap, Mahir Sait, Ahmet Samim, Hasan Fehmi Beylerle,

Damat Salih Paa da tannm Ahrar'clardandr.38 Bir ara Kolaas
Niyazi Bey'in de Frka'ya girdii haberi karlmsa da, kendisi bu
haberi yalanlamtr.
4. Frka'nn Sonu ve 31 Mart Olaylar

"31 Mart Vak'as" Prens Sabahattin grubuna ttihat basksnn
yklmas iin yeil k yakmt. Nitekim Prens'in "Vak'a" gnlerinde askerlere, lmiyelilere yazd ak mektuplarda kulland dil
bu harekete kar olmadn ve hareketten yararlanmak istediini
kamtlaycdr.39 "rtica" eylemlerinin "payitaht" allak bullak ettii
gnlerde, ttihat ve Terakki'nin rkmesi ve suskunluu, ttihatlar
bile karamsarla drmesi, Ahrar'clarla Muhammedi'lere bir
ans tanmtr. 31 Mart ncesinde, Hasan Fehmi Bey'in cenaze treninde artan kalabalk, Ahrar'm yneticiliinde ttihat ve Terakki
merkezine doru bir gsteri yryne dntrlmek istenmitir. Frka yneticilerine gre, bu giriim nlenmitir. 40
Ahrar, ttihat ve Terakki'ye kar tutumunun faturasn, olaylar
bastrldktan sonra ar ekilde ve hayat ile demitir. Takibe urayan yelerinin bir ksm tutuklanm, yarglanmtr. Bir ksm da
lke dna kamtr. Atina, Kahire ve Paris'te yeni bir Jn Trk
hareketini balatmak istemilerdir.
Byk sarsntdan sonra, Frka'y canlandrma giriimleri sonusuz kalmtr. "Mutedil Hrriyetperveran Frkas"nm kurulu haberleri zerine, bu Frka ile birleme haberi tartmalara yol amtr.41
38 Frka'ya gnderdii mektup iin bk. kdam, 1325, No. 5272, s. 3.

39 Genel kanya gre, Prens Sabahattin Bey 31 Mart Vak'as iindedir. Cemal Paa
kesin olarak bu kandadr. Hatta Halskran hareketinin de iinde olduunu be
lirtmitir, (bk. Hatralar, s. 32-33) - Amerikal bir tarihi de ayn grtedir ve
u satrlarn yazardr. "... 1909 ylnn 13 Nisannda ittihat ve Terakki'ye kar bir
reaksiyoner hareket olutu. Bu hareket Ahrar Partisi tarafndan dzenlenmiti.
Kar devrimciler ve Merutiyetilerin sk bir ibirlii sayesinde oluan bu eylem
ayrca Abdlhamid tarafndan da kendi eski, mutlak iktidarn bu kuvvetlerce
kurabileceine inand iin de desteklenmitir... Abdlhamid bu katliamn olu
masna emir vermemi olsa bile, aka grlmtr ki, kar devrimcilerce re
vala bir kii olarak belirlenen Abdlhamid, onlarca desteklenmitir." (William
Miller, The Ottoman Empire and Its Successors 1801-1927, s. 480)
40 Bu bilgi Saym Alkend tarafndan verilmitir.
41 Bu konuda Osmanisher Lloyd ve Neologos'dan alnt olarak verilen haberleri,
186
Ktib-i Umum Nurettin Ferruh Bey_lj310 yl banda yurda

dnm ve Frka'nm sonunu iln eden bir bildiri yaynlamtr (30
Ocak 1910) (Bk. Belge 5, s. 169). Fakat, Ahrar'm "feshi" de hayk
tartmaldr. Kapanma karar, Nurettin Ferruh ve Kbrsl evket
Beylerin kar koymalarna ramen, ounlukla alnmtr. Dr. Rza
Nur'un yargs udur: "Bu beladan byle kurtulduk". 42
Osmanl Ahrar Frkas, ttihat ve Terakki'nin devrald Jn
Trke tezler karsnda, yine lke dnda oluturulmu muhalefet
tezlerini ilk olarak siyasallatrm ve Merutiyetin siyasal hayatn da ortak muhalefet izgisini balatmtr. Bu ilevi, boyutlarn aan
bir olaydr. 1910 ylnda brahim Paa kabinesinin ttihat ve Terakki
ile yaknln tartanlar Ahrar' anmsayacaklardr.43 1911 ylnda,
Hrriyet ve tilf Frkas iinde eski Ahrar'clara rastlanacaktr. Daha
sonra, Mtareke dneminde, "Milli Ahrar Frkas" iinde tek tk
eski Ahrar'clarla karlaacaktr.
Osmanl Ahrar Frkas Eyll 1908 - Nisan 1908 sresi iinde alt ay
kadar yaamtr ve 31 Mart'm anaforlar iinde kaybolup gitmitir.
20-25 tarihli Trke gazetelerde bulmak mmkndr. Bk. (Tanin, 22 Terin-i

sn 1325). Fakal bilhassa Dr. Rza Nur bu teebbsn eskiyi 1 ihyadan ok yeni
bir frkalama hareketi olduunu tekziben bildirmektedir. (Tanin, 23 Terin-
sni 1325 ve Sada-y Millet, 22, 27 Knun-i sni 1325).
42 Dr. Rza Nur: Cemiyet-i Hafiye, s. 201.
43 Amasya Meb'usu ve Mutedil Hrriyetperveran Frkas Reisi smail Hakk Paa,
brahim Hakk Paa. kabinesinin bir ittihat ve Terakki kabinesi olduunu ileri
srerek, zellikle valilerin, mutasarrflarn Frka adamlar olduklarn syler. Ve
yle devam eder:
"Eer hamiyeti yalnz ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne mensup olanlara hasredecek, rejiyi onlarn zerine hasredecek olursak, bunun fenaln siz benden daha
iyi anlarsnz."
Ebuzziya Teviik Bey sze karr:
"Biraz da Ahrar'dan yaparz."
"smail Hakk Paa Ahrar yok. Ahrar' bitirdiniz. Ellerinize baltalarnz aldnz, mahvettiniz... Nin biraz da Ahrar'dan yaparz diyorsunuz? Ehliyetli, ikidarl kimler varsa onlardan yapnz."
"Ebuzziya Teviik Bey - imdilik iktidar onlarda gryoruz." (MMZC, 1326, D.
1, C. 3 S i l , ll. l t., s. 229).
187
B. OSMANLI AHRAR FIRKASI'NA

LKN BELGELER
BELGE 1 Osmanl Ahrar Frkas

Program*
1 Eyll 1908
nsanlar hr ve hukuk- beer nokta-i nazarndan msavi olarak doduklarndan aharn hukukuna tecavz etmemek artiyle hrriyet, hakk- temellk,
emniyet, huzur-u kanunda msavat, kanuna mutavaat, asayi-i umumiyi muhil olmayan ef 'al ve harektta serbest, serbesti-i kelm, serbesti-i matbuat,
serbesti-i ticaret, serbesti-i muhaberat, serbesti-i vicdan, serbesti-i seyahat,
serbesti-i tedrisat, serbesti-i mareket, serbesti-i itima', masuniyet-i mesakin gibi hukuk- umumiyeyc maliktirler.
Byle hukuka malik olan Osmanllar hr bir memlekette yaadklar iin o
memleketin terakkiyat- iktisadiye, itimaiye ve siyasiyesini gzetmek ve bu
bapta lzm gelen esbab cileye tevessl eylemek vazifesiyle mkellef olduklarndan vcudu memleketin hayat damarlar mesabesinde olan imendiferlerle yollan ina. kanal ve cedvellcri kad, gmrk, telgraf, posta ve telefon
gibi mur- neliay imal, tensik ve tevsi' ile bunlarn husul- ma'raznda imtiyaz ve inaatn mnakaa ve mzayede suretiyle icras hususunda lzm gelen
esbabn evvel beevvcl istikmali ve cism-i memleketin kan hkmnde bulunan ticareti bariyc ve berriye ile ziraat ve sanaatin tevsi ve tenemmv ve asayi-i dahiliye ve hariciyeyi temin edecek olan kuva-y berriye ve bahriyeyi bir
hal-i mkemmeliyete irca ve eas- refah ve saadet-i mlk olan adaletin tamamiyle teesss ve temerkz edebilmesi iin adliyemizin ve alelmum heyet-i
zabtann gayet cidd ve esasl bir tarzda slah, ceraim-i diye ve siyasiye ve
matbuat iin jri usulnn kabul ve mecalis-i sulhiye ihdas gibi usul ve vesait-i medeniye ile emniyet-i umumiyeyi celbe muvaffak olmas elzemdir.
Madde 1 - Vkel Meclis-i Mebusan huzurunda mes'ul olup Parlamentonun itimadna mazhar olmad ekseriyetle tahakkuk ettii halde istifaya
mecburdur. Rcis-i Vkel Parlamento erknndan erknndan olmak zere
taraf- ahaneden intihap ve tayin edilip Reis-i Vkel dahi mes'uliyeti tahtnda vkel-y saireyi ekserisi parlamento azasndan mrekkep olarak hariten
dahi intihap ve tayin edebilir.
Madde 2 - ra-y umumiye usulne itibaren yirmi yan ikmal eyleyen
her ferd-i zkr vergi versin vermesin evsal- saire-i kanuniyeyi haiz bulunur(*) Bu programn 1876 (1293) Kanun- Esasinin .1909 "tadilt" yaplmadan evvel
yazlm olduunu anmsamak gerekir. Program ve Nizamname bize Sayn Nureddin Fcrrul Alkcd taralndan salanmtr.
188
sa birinci derecede hakk- intihabu malik bulunacak ve bu hakkn her mntehip iin bir vazife olmas Meclis-i Mebusann nazar- dikkatine vazolunacaktr.
Madde 3 Meclis-i Meb'usanm mddet-i itimai sekiz ay olacaktr.
Madde 4 - Meclis-i Meb'usanm teklif ve vaz' kanuna salhiyet-i fammesi
vardr. Lakal on meb'u taralndan dermeyan olunmak artiyle parlamento
teklif olunan lyihalar badelmzakere kabul ettii takdirde lzm gelen kavanini tertip ve tanzime salhiyettar olacaklardr.
Madde 5 - Kanunen mebus olmaya salhiyeti olan her Osmanl, Memaliki
Osmaniyenin her tarafnda namzetliini vazetmek hakkn haiz olacaktr.
Madde 6 - Mebuslarn adedi ihtiya- memleket ile kabil-i tevfik olmadndan tezyidi miktar menafi-i adideyi mstelzim olaca cihetle yirmi be
bin nfusu zkra mukabil bir mebus intihab teklif olunacaktr.
Madde 7 - Meclis-i Vkel ile parlmento arasnda vuku bulacak ihtilf
neticesinde parlamento ba irade-i seniye datlmak istenildii ve bunun muallen olan iradede yeniden yaplacak intihabatm ay zarfnda icras ve parlamentonun kad beyan edilmedii takdirde ibu irade keenlemyekn addolunup parlmento vazifesine devam edecek ve meclis-i mezkr rey- sabkta
srar ettikleri takdirde Heyet-i Vkel mstafi addedilecektir. Bu usul gerek
vakt-i sulhde mer'i olacaktr.
Madde 8 - Ayan azalarnn slsan- mecalis'i umumiye ile belediye azalar
tarafndan intihap edilerek yalnz sls taraf- hkmetten nasbolunacak ve
azann miktar Mebusann nsf derecesinde olup muayyen bulunacaktr. Ayann mddet-i memuriyeti all seneden ibarettir. Gerek mecalis tarafndan ve
gerek hkmet tarafndan intihap olunanlarn slsleri ayr ayr her iki senede bir tebdil edilecek ve yalnz sls tekil edip hkmet tarafndan mansup olanlar meyannda Darlfnun heyetlerinden, vkellk, valilik, ordu
mirlii, kadaskerlik, elilik, patriklik ve hahambalk gibi memuriyetlerde
bulunmu olan mazulinden, berr ve bahr ferikandan, muteberan- tccardan ve evsaf- lzimeyi haiz zevat- saireden mnasip azalar bulunacaktr.
Madde 9 - Kanun- Esasinin 108., 109., 110. maddelerinde bahsedilen Mecalis-i Umumiye-i Vilyatn bir an evvel toplanmas ve ifa-y vazifeye mbaeret etmeleri ve bu vehile mezkr maddelerde mevzu olan tevsi-i mezuniyet
ve tefrik-i vezaif usulnn tamamiyle tatbikini temin edecek kavanin-i mahsusa vaz' talep olunacaktr.
Madde 10 - Vilyatn hal-i hazrdaki taksimat- mlkiyesinin suret-i umumiyede tadil ve tebdili lzumu derkr bulunduundan bunun tanzim ve icras
Meclis-i Meb'usanm kararna vabeste bulunacaktr.
Madde 11 Kanun- Esasi'nin 113. maddesinin hrriyet-i ahsiyeye mnati olan son frkasnn ilgas talep olunacak ve bil muhakeme hi kimse hakknda bir gna mcazat tertip edilemeyecektir.
Madde 12 - Kanun- Esasi'de muvakkat kanun tanzim ve tatbikini natk
olan madde-i mahsusann lav ile parlamento tarafndan tasdik edilmedike
hibir kanunun mevki-i tatbika vaz olunamamas talep edilecektir.
189
Madde 13 - Devletin lisan- resmisi Trkedir. Her nevi muhaberat ve mzakerat- resmiye Trke olacaktr.
Madde 14 - Osmanllarn mebus intihabnda, memuriyetlere tayininde
cins ve mezhep tefrik edilmiyerek mcerred ehliyet ve liyakatleri nazar- dikkate alnaca gibi anasr- Osmaniyenin adilne bir surette bu hakka nailiyetleri hususuna itina edilecek ve bilmum Osmanllar ahz- asker kanununa tabi bulunacaklardr.
Madde 15 - Edyann serbesti-i icras ve cemaat-i muhtelifeye verilmi olan
imtiyazat- mezhebiyenin kemakn cereyan esaslar mahfuz kalacaktr.
Madde 16 - Devletin ihtiyacatn kfil surette kuva-y berriye ve bahriye nin tezyid ve tensiki ve hizmet-i askeriyenin ordunun talim ve tekemmln
ihll etmeyecek bir mddete tenzili talep olunacaktr.
Madde 17 Emvali gayr menkulenin tezyid-i itibar ve hukuku tasarrufiyenin suret-i katiyede temini maksadyla kavaid-i seriye dairesinde mlk ve
vakf hakknda mevcut kavaninin ihtiyacat- zemaneye tevfikan tadili, arazi-i
masubenin ashabna iadesi, kadastro usulne mbaeret olunmas ve anonim irketlerin tekilini teshil edecek bir nizam vaz', Emniyet Sandklar muameltnn tanzim ve tevsi-i, Ziraat Bankalarnn slah, cz'i faizle ake tedarik edebilmek iin Emlk Bankalar tesis ve tekili ve mill bir bankann ihdas aresine tevessl edilmesi talep olunacaktr.
Madde 18 - Ahval-i maliyemizin slah maksadyla alelmum vergilerin
suret-i tarh, tevzi ve cibayeti iin cidd bir usul- tefti tesisi, muhtelif namlar
altnda mevcud keyf vergilerin lav ve bilmum vergilerle aar ve anam
usullerinin amel bir surette slah iin mebusann inzimam- reyi ile erbab-
ihtisastan mrekkep bir heyetin itimai ve bu suretle ahalinin temin-i hukuk
ve menafi-i esbabnn istikmali teklif edilecektir.
Madde 19 - Tahsil-i iptida mecburidir. Lisan- resmi Trke olduundan
bilcmle mektib-i resmiye ve hususiyede Trke mecburi ve lisan- mahalli
ihtiyar olacaktr. Cemaat- muhtelife kendi mekteblerinde Trke ile beraber
lisan- milllerini tedris hususundaki serbestilerini muhafaza edeceklerdir.
Madde 20 - Mekteplerde anasr- muhtelife arasnda cyigir olmas elzem
bulunan meveddet-i saminamenin teyid ve temini maksadyla hakk- teftii
hkmetin tasdiki ve bunun bir suret-i meruada cereyan esbabnn tekemml ve asker, mlk umum mektib-i resmiyenin btn Osmanllara kade bulunmas taleb edilecekdir.
Madde 21 - Ahkm celile-i Islmiyeye kemal-i vukuf ehem ve elzem olmakla talebe-i ulmun eref ve an Islmiyete lyk vehile tahsil ve tekemml etmelerinin temini, medreselerimizin bir hal-i mkemmeliyete irca ve
haysiyet-i ahsiyelerinin vikayesi zmnnda terfih-i halleri esbab istikmal edilecektir.
Madde 22 - stanbul ehrinin krre-i arz zerindeki mevki-i mstesnas
itibariyle imar ve tezyini halinde fevaid-i adide istihsali bedih bulunduundan bil ifata-i vakit evvel umum bir pln tertibi ve bunun tedricen tatbiki
hususunun nazar- teemmle alnmas ve belediyelerin bugnk hali kendilerinden beklenilen vezaif-i icraya msaid olmadndan bunlarn varidat- ce190
dide ve salhiyeti vasia ile tezyin-i mlke alacak bir surete kalbi ve tebea-i
ecnebiyenin tebea-i Osmaniye misill mtesaviyen rsum-u belediye ile mkellef olmalar ve umur-u shhiyenin bir dikkat-i mahsusa ve mtemadiye
tahtnda tedviri ile Memalik-i Osmaniyenin her tarafnda ahval-i hazra-i fenniyeye tevfikan hastaneler ve veldethaneler ve messesat- hayriye-i saire tesisi ve memleketin frengi, verem gibi illel-i vahime ve sriyeden yolyla tahlis
ve himayesi arelerinin istikmali.
Madde 23 Terk-i egal ve buna mmasil halatta havayic-i zaruriye-i
memleketin hkmet tarafndan emin-i cereyan ve icabat- iktisadiye ve menafi-i umumiye ihll edilmemek artiyle amelenin terfih-i hali ve ameleler ile
usta ve sermayedaranm hukuk ve vezaif-i mtekabilelerinin tayin-i maraznda kanunlar vaz- ve Ticaret ve Nafia Nezaretlerine merbut olmak zere bir
egal-i umumiye ubesi tesisi ve memurin-i hkmetin terk-i egal iin sendikalar tesis edememeleri teklif edilecekdir.
Madde 24 - nhisarlar esasen menafi-i memlekete muzr olduundan vcub- kat'i olmadka bunlara cevaz verilmemesi talep olunacaktr. Umur-u
maliye nokta-i nazarndan zarureti tahakkuk eden ve elyevm mevcut olan inhisarlar hsn- idare edilerek ahali ile Devletin menfaiini temin edecek bir
usuln tatbikna gayret edilecektir.
Madde 25 - Menafi-i umumiyeye ve mesleimize muvafk olarak bilhare
zuhur edecek mesail programmza idhal edilecei gibi icap eden mevad ihtiyacat- zemaneye gre tadil de edilecektir.
BELGE 2
Osmanl Ahrar Frkas Nizamname-i Dahilisidir
Frkann smi, Maksad, Saha-i Faaliyeti ve Vesaiti
Madde 1 - Frkann ismi "Osmanl Ahrar Frkas"dr. 1324-1908 senesi
Eyll iptidasnda stanbul'da teekkl etmitir.
Madde 2 Frkann maksad mukaddema nerolunan beyanname ve program mucibinde hkmet-i meruta esasnn her nevi vesait-i kanuniye ile
Memalik-i Osmaniyede teyid ve tahkimine ve anasr- muhtelife i Osmaniye
arasnda bir ittihad- samimane husulne ve milletin terbiye-i siyasiyesine yani parlmento usul ve adatma almasna sayeden Osmanllarn siyas ve itima faaliyetini tevhid etmektir.
Madde 3 - Frkann saha-i faaliyeti btn Osmanl Memalikini ihtiva eder.
Madde 4 - kinci maddede gsterilen maksada vusul iin frkann vesak-i
icraiyesi bervehi tidir:
a) Parlamentoda mevzu-u bahs olacak mesail hakknda bir mahall-i itimada aynen parlamento usul dairesinde o mes'eleye dair frkaya mensup mtehassslar canibinden nutuklar irad ettirerek icra-y mzakerat
etmek.
191
b) Frkaya mahsus mahall-i itimada frkaya mensup erbab- ihtisas tara

fndan ulum-u siyasiye ve itimaiye ve ahval-i cariyeye mteallik ders
suretinde konferanslar vermek.
c) Frkann likir ve meslekini tefhim ve tamim iin mevkut ve gayr- mev
kut risail ve mrevvici efkr olmak zere gazeteler ve evrak- saire ta
bettirmek ve keza bu maksatla itima- umumiler tertip eylemek.
d) Ayn maksatla tarada teekkl eden ubelerle teati-i muhaberat ile ora
larda da bu kabil neriyat meydana getirmek iin itimalar tertip ettir
mek.
Frka Azasnn Suret-i Kabul ve Hurucu
Madde 5 Frkann programn kabul ile ahkmna ittiba eden ve sinn-i
rde vasl olan her Osmanl frkaya dahil olabilir.
Madde 6 - Frkaya duhuln ifahen veya tahriren talep eden kimse frkaya mensup azadan iki kii tarafndan takdim olunmak ve bu teklif Meclis-i
darenin ekseriyet-i arasna iktiran etmek artiyle, frkann Meclis-i daresi
canibinden frka azalna kabul olunur.
Madde 7 - Azadan her biri istedii zaman frkay terketmekte muhtardr.
Madde 8 - Frkaya kar tcahhdat- nakdiyesini bil mazeret-i merua alt
ay ifa etmiyen aza mstafi addedilir.
Madde 9 - Frkann meslek ve menafiine mugayir harekette bulunan aza,
Meclis-i idarenin slsan- arasyla frkadan ihra edilir, ihra edilen aza talep ettii takdirde Meclis-i Umumiye mracaat ve meseleyi ekseriyet-i mutlaka-i aza ile suret-i kat'iyede hallettirebilir.
Madde 10 - Frkadan gerek ihtiyariyle ve gerek bil ihtiyar kan aza o zamana kadar vermi olduu akeyi istirdad edemez.
Frkann Tekilt- dariyeleri
Madde 11 - Frkann tekilt- idariyeleri, stanbul'da Merkez-i Umum ve
tarada buna mukabil idare-i mahalliyeler ile tide izah olunacak Meclis ve
Mtemer-i Umumi ve Mtemer-i Mahallilerdir.
Meclis-i dare ve Vezaifi
Madde 12 - Meclis-i idare, mddet-i hizmetleri bir sene devam etmek ve
sene-i tiyede tekrar intihap edilebilmek zere, Meclis-i Umum tarafndan
intihap olunan yirmi bir azadan mrekkeptir.
Madde 13 - lk Mtemer-i Umum'nin itimana kadar Meclis-i dare frkann messisleri tarafndan tefrik ve tayin edilir.
Madde 14 - Meclis-i dare lakal iki haftada bir itima eder. Azanm ekserisi
hazr olmadka ie baklamaz ve gelmiyenler birer ihbarname ile ikinci bir
itimaa davet olunur. Bu itimada her ka kii bulunur ise bulunsun mzakere icra ve karar ittihaz olunur. Bil mazeret-i merua defa gelmiyen aza
mstafi addolunup yerine Meclis-i Umumide mukaddemce haiz-i ekseriyeti
ra olan zat tayin edilir.
192
Madde 15 - Frkann messisleri ile mebuslar Meclis-i idarenin aza-y tabiiyesinden olup bil intihap mzakerata itirak ve ita-y rey ederler. Madde
16 - Meclis-i idarenin vezaifi bervehi tidir,
a) Mtemer-i Umum kararlarn Heyet-i idare vastasiyle icra etmek,
b) ldare-i mahalliyelerle mesail-i cariye zerine muhabere etmek,
d) Frkann gerek hkmet ve gerek frka ve cemiyat- saire ile mnasebatnda nmayendeliini ifa etmek,
e) Frkann emval-i menkule ve gayr menkulesine tasarruf programn
izah etmek.
Madde 17 - Vesaik, senedat ve konturatlarm frkaca makbul olmas, Meclis-i dare tarafndan mekkil zatm imzasn havi bulunmasna vabestedir.
Madde 18 - ldare-i mahalliye resas istanbul'da bulunduklar zaman
Meclis-i idare mzakeratna itirak edebilirler.
Heyet-i idare ve Vezaifi
Madde 19 - Heyet-i idare, Meclis-i idare azas meyanmdan mntehap alt
kiiden mrekkep ve muvazzaf olup bunlardan biri reis, biri ktib-i umum
ve biri veznedardr.
Madde 20 - Heyet-i idare, frkann bilcmle umur ve hususatn ryetle
hsn- cereyanna nezaret ve icab eden muhaberat icra eder; ubelerle mnasebat- daimede bulunarak iktiza eden evrak ve frkann her aylk makbuzat ve masarifatn Meclis-i dareye arz ve frka gazetesinin mnderecatm tet
kik ve tayin ve Meclis-i idarenin irae eyledii vezaifi ifa ve mukarreratn icra
eyler.
.
Meclis-i Umum ve Vezaifi
Madde 21 - Meclis-i Umum senede bir defa Meclis-i darenin daveti zerine ve Mtemer-i Umumiden bir ay evvel frkann merkez azasndan mrekkep olmak zere stanbul'da itima ederek Meclis-i idarenin bir senelik hesabatm tetkik ve Meclis-i idare azalarn yeniden intihap veya ipka eyler.
Mtemer-i Umum ve Vezaifi
Madde 22 - Mtemer-i Umum, Meclis-i idarenin daveti zerine senede
bir defa istanbul'da Eyll iptidasnda itima eder ve ube murahhaslaryla istanbul Meclis-i idaresi azasndan ve fikri ve reylerinden istifade maksadyla
Mtemerce davet olunan zevatan terekkp eyler.
Madde 23 - Mtemer-i Umumiye davet olunacak tara murahhaslarnn
adedi her vilyet ubesi azalar miktarn nazar- dikkate almak artiyle ve
yzde nisbeti itibariyle taayyn eder.
Madde 24 Bu adet ilk mtemer iin Meclis-i idare tarafndan irae edilip
senini tiye iin Mtemer-i Umuminin vezaifi tayin olunur.
Madde 25 - Mtemer-i Umuminin vezaifi bervehi tidir,
a) Frkann sene-i tiye iin faaliyet-i siyasiyesini tayin etmek,
193
b) Frka tekiltnn ve Nizamname-i dahilisinin tdiline lzum grld

takdirde suver-i tadiliyeye karar vermek,
c) Siyas programda tadilt ve ilvata ihtiya grlrse bunlar icra etmek.
ubeler ve Suret-i Teekklleri
Madde 26 - Vilyet ve liva merkezleriyle nfusu ok olan dier kasabalarda frkann ubeleri teekkl eder.
Madde 27 ubelerin teekkl on azann mevcudiyetine vabestedir. Bunlar ubeyi tekil eder etmez keyfiyeti stanbul'da Merkez-i Umumi'ye ihbar ve
Merkez-i Umum kendilerine bir mhrle bir vesika-i resmiye irsal eyler.
Madde 28 - ubelerin idare-i dahiliyesi Merkez-i Umum nizamname-i dahilisinin ayndr.
Madde 29 - stanbul'da yalnz bir Merkez-i Umum bulunup ube teekkl
edemez.
dare-i Mahalliyeler
Madde 30- Frkann idare-i mahalliyeleri on bir kii olmak zere ube
meclis-i umumileri tarafndan bir sene mddetle intihap olunur. Meclis-i
Umumlerin itimama kadar idare-i mahalliyeler ube messisleri tarafndan
tefrik ve tayin edilir.
Madde 31 - dare-i mahalliyeler bulunduklar mahallerde frka tarafndan
kendilerine tevdi olunan vezaifi ve mtemer-i mahalllerle ube meclis-i
umumilerinin kuvve-i icraiyeliini ifa ederler.
Madde 32 - dare-i mahalliyeler neriyatnda ve bilmum harektnda frka programna muhalefet etmemek suretiyle tedvir-i umur etmekle mkelleftir.
Madde 33 - Muayyen bir mntakadaki idare-i mahalliyelerin intihabata dair harektn tevhid maksadiyle o mmtakada ayrca bir heyet-i intihabiye teekkl eder ki azas idare-i mahalliyelerin nmayendelerinden mrekkeptir.
Madde 34 - dare-i mahalliyeler ayda bir defa idare-i merkeziyeye ve lzumu halinde heyet-i intihabiyeye, ahval-i mahalliyeye, harektna ve azalar
arasndaki tebeddlata dair ita-y malmat eder.
ube Meclis-i Umumileri ve Vezaifi
Madde 36 - ube meclis-i umumileri Mtemer-i Umumiden bir ay evvel
idare-i mahalliyeler tarafndan davet olunur. dare-i mahalliyeler azasyla mtemer-i umumiye gnderilecek murahhaslarn intihab ve idare-i mahalliyeler
hesabatmn tetkik ve tasdiki ube meclis-i umumilerine aittir.
Mtemer-i Mahallilerin Zaman ve Usul- timalaryla Vezaifi
Madde 37 Mtemer-i mahalliler ya bir vilyet veya birka vilyet ubelerinin itirakiyle indelhace vcud bulur. Bir vilyet ubelerinin itirakiyle vcud bulmusa o vilyet idare-i mahalliyesi vastasyla davet olunur. Birka vilyet ubelerinin itirakiyle vcud bulmusa o vilyetler idare-i mahalliyelerinin kararyla davet edilir.
194
Madde 38 Mtemer-i mahallilerde frkann faaliyetinden o civara aidiyeti

olan mesail mzakere ve hallolunur. Mtemerlerin akdi ve netice-i mkarrerat hususlar Merkez-i Umumiye bildirilir.
Frkann Vesait ve dare-i Maliyesi
Madde 39 - Frkann vesait-i maliyesi azasnn taahhdat- nakdiyesi ile
hibelerden ve neriyattan mtehassl temettden ve ders ve konferanslar duhuliyesinden ve sair bu gibi varidattan ibarettir.
Madde 40 Kffe-i aza hin-i duhullerinde vus' ve iktidarlar nisbetinde frkaya bir duhuliye verecekleri gibi ehr bir mebl vermekle de mkelleftirler. Bu mebl be kurutan dn ve be liradan fazla olmamak artiyle azann
yevm varidatnn nsf olmak zere tayin olunur.
Madde 41 ldare-i mahalliyeler varidatlarndan Mtemer-i Umum tarafndan tayin olunan yzde bir miktar mnasibini frkann masarifat- umumiyesine tekabl etmek zere ldare-i Merkeziyeye irsal eder.
Madde 42 - Frkann hesabat stanbul'da Merkez-i Umum ve tarada idare-i mahalliyeler tarafndan ryet olunup tetkik ve tasdiki Meclis-i Umumilere
aittir.
(Matbaa-i mire, stanbul 1324)
BELGE 3
Osmanl Ahrar Frkas Beyannmesi
Vatandalar, Muhterem stanbul Mntehibleri:
Bir aya kadar milletvekillerinin Dersaadet'de itima edecekleri malmunuzdur.
anl ordumuzla hamiyetperver vatandalarmzn ihya etmi olduklar
hrriyet, msavat, uhuvvet ve adaletin -ayed memleketimiz Meclis-i Umumiye muktedir vekiller gnderemezse- mansz szlerden ibaret kalaca
phesizdir.
lcra-y intihap, her sahib-i hamiyet in yalnz bir hak deil, mukaddes bir
vazifedir. Ancak iyi bir meb'us yni iyi bir vekil intihab lzmdr.
iyi bir meb'us nasl olur?
Acaba meb'usun iyi veya kt olmas onun rtbesi, ekl- emaili, sa, sakal gibi zevahir ile mi taayyn eder?
Hayr! Bu suali size cidd bir tarzda irad etmek kstahlk demek olur. iyi
bir vekil hukuk- umumiyemizi mdafaa iin lzm gelen dirayet ve iktidar
ahsnda cem ve telif etme ii olmak gerektir. Bu vazife ise bazen ihtiyata, bazen iddete ve ekseriya cidd vukuf ve zekya istinaden vatanmz hr, mttehid, mes'ud kav ve her nev'i ittihaz- kudret ve asayiin mebni-i aleyhi olan
adaleti te'mine sarf- ma'hasl eyleyen zt tarafndan ifa edilebilir. Bu evsaf ise
rtbe, sinn- ekl gibi tekidatm tamamen haricindedir.
195
Binaenaleyh bu evsaf haiz olduuna emin bulunduunuz vatanpervern

intihap etmenizi tavsiye ederiz; bu bapta asla hatr ve gnl gzetilmemelidir;
zira her bir mebus elli bin kiinin ve daha dorusu adedi milyonlara bali
olan umum milletin hakkn mdafaaya memurdur. Burasn dnmeliyiz.
ntihap olunacak mebuslarn yalnz hviyet, ilm- irfan ve zeklarna deil
fakat kendileri in birer kanun hkmnde bulunmas iktiza eden fikr ve
mesleklerinin Meclis-i Mebusan'ca kabulne muvafk olacak dirayete de malik olduklarna emin olmalyz.
Vatan her eyden akdem hrriyete muhtadr.
Hrriyet-i ahsiye, masuniyet-i mesaikin, serbesti-i itima, hrriyet-i vicdan, serbest-i seyr- sefer, serbesti-i muhaberat ve matbuat gibi hukuk- esasiye-i umumiye haddizatnda iln edilmitir.
Bu muzafferiyetten phesizdir ki ehrimiz ahalisi kadar hi kimse memnun olmamtr. Zira mlkmzn hibir ehrinde stanbullular kadar zillet
ve hakarete mahkm edilmi, bu derece zulm- i'tisafa lyk grlm, evld vatan mevcud deildir.
ehrimiz ahalisi istedii ile grmek, dndn sylemek, arzu ettiini yazmak, beendii tarzda almak ve elenmek, arzu ettii vehile tahsil
ve terbiye grmek, diyar- ecnebiyeye seyahat etmek yle dursun mesalih-i
zatiyesinin tesviyesi zmnnda kendi hanesi demek olan memleketin bir tarafndan dier tarafna gitmek hatta hin-i hacette bedenen muhta olduu tedabir-i shhiyeye tevessl edebilmek gibi hukuk- tabiiyeye bile malik deildi.
Tarih-i beerin ancak o kanl enkizisyon sahaifine nak ettii facialar zmresinden olarak birok masumlarn sabahleyin hanelerinden kp da akam
st Zaptiye Nezareti veya Beikta Muhafzl zindanlarnda tevkif edildii
ve o gnn ferda-y mateminde ya menfa ya lm mehalikinden birine maruz
bulunduu zamanlar unutmayalm.
Vatandalar! urasn iyice biliniz ki her ne kadar ahkm- esasiye-i hrriyet iln edilmi ise de u hukuk- mukaddesemize memurin-i hkmet tarafndan taarruz vukuunda men ve defini zamin ve hukuka fiilen nailiyetimizi
kfil kavanin henz mevcut deildir.
Kanun- Esasimizin muhafaza-i ahkm zmnnda kavanin-i mahsusa vaz'
bir zaruriyet-i hayatiye derecesindedir.
Bir kaide-i esasiye bir madde-i mahsusa-i sariha ile taht- hkme alnmadka fiilen yok demektir.
Bu bir mesele-i mhimmedir ki vekiller Meclis-i Mebusan'da ewel-be-evvel hallini taleb etmelidirler.
Bu cmleden olarak hr bir memleketin kavanininde mer'iyeti bir eyn demek olan ve kavanin-i esasiyemizin 113. maddesinin fkra- ahiresini tekil
edip bilmuhakeme vatanmzdan her Osmanlnn ihra ve teb'idini mnhasran hkmetin yed-i iktidarna tevdi eden maddenin ref ve ilgas ve idareten
bu suretle tard ve teb'idin katiyyen caiz olamamas vekiller tarafndan suret-i
katiyede taleb olunmaldr. Zira zavall memleketimizin otuz seneden beri
ektii felketler hep bu madde ile balamtr. Artk yeter.
196
Memurin-i hkmet daima kanun dairesinde harekete mecbur olup keyfi

hibir tedbir ittihazna mezun olmamalar ve nfuzlarn suistimal etmemeleri elzem bulunduundan ayet bu vehile kanun haricinde harekete cr'etyb olduklar usul dairesinde sabit olursa bir taraftan istizan ve istihsal mezuniyetine hacet kalmakszn muhakameleri dorudan doruya mehakim-i
diyede ry'et edilmelidir. Zira memurin-i hkmetin taht- muhakemeye
alnabilmesi bir taraftan istizan ve istihsal mezuniyetine menut bulunduu
halde istimal-i nfuzun ref- izalesine dair elimizde ne gibi bir zaman tasavvur edilebilir?
Vatan msavat ve uhuvvete muhtatr.
Cenab- Hak insanlar hukuk- beer nokta-i nazarndan msav olarak yaratt halde tedenberi Osmanllar birtakm sinuf ve derect ile yekdierinden tefrik edilmilerdi. Osmanllar bu suretle ayn derecede bulunmamalar
yni msav olmamalar birbirine kar husumet hisleri uyandryordu. Ve u
ittihatszlk zaaf mucip olarak hem haric dmanlarn tecavzne cr'et veriyor ve hem de o vicdansz hkmet-i mstebidenin temadi-i zulmn teshil ve tervi ediyordu.
ite vekiller bu halin klliyen ve fiilen def- izalesine medar olmak zere
hukuk- mukaddese-yi islmiyeye ve mezahib-i saire imtiyazatma halel gelmemek artyla btn Osmanllar beyninde hukuk ve vezaif nokta-i nazarndan cidd bir msavat tesisine ve bu suretle emniyet ve muhabbet-i mukabelenin vcdpezr olmasna hadim olabilecek kavanin vaz'n taleb etmelidirler. Alelhusus her Osmanlnn askerlie vatann o mukaddes, o anl hizmetine
nailiyeti ve herkesin sabit olacak derece-i liyakat ve iktidarna gre memuriyetlere tayinini taleb etmelidirler.
Bundan baka, mektib-i hususiyenin serbestisine halel getirilmemekle beraber Trk lisannn t'mim ve intiarna hizmet ve vatann anasr- muhtelifesi arasnda mnasebt- fikriye ve hissiyeleri temin ile mttehid, mnevverl efkr Osmanllar ve muktedir vatanperver memurlardan mrekkep bir
batn- cedidin ihzarn kfil mektepler kd ve tesisini nazar- dikkate almaldrlar.
Vatan maarife muhtatr.
Bu lem bir lem-i rekabettir. Acz ve meskenet insanlar daima fakre, lme sy- gayret ise servet ve saadete sevk eder; yaamak in kavi olalm. Fakat bilelim ki zater hnerle muarefede olur.
Osmanllar! Siz zerinde yaadmz u hk- vatan zorla almadnz, ilm irfan ve tefevvuk ve iktidar ile zaptettiniz. Ecdadnz yekta-y asr mhendisler, mtefennin kumandanlar, eser-i dehlar olan toplarla kulb- cihana
dehet-i nisar eden seyyiat- ahvl sebebiyle lem-i rekabette zebun kalan rakiblerini gaflet iinde pyn idiler. te bu sebepledir ki malub oldular. Zira
cehl elinde kl krlr, barut sner, altn toprak olur.
Vatandalar tekrar edelim! Bu memleket zorla deil tefevvuk, ilm- irfan
ve iktidar ile zaptedilmitir. Sahibinin elinde kalmad, lyk olana geti. Bunun muhafazas da ona liyakatladr, ilm ile tefevvuk ile iktidar iledir.
197
ok gerideyiz, koalm! Bil rm koalm! O anl sehaif-i tarihiyemize

acz ve meskenet ve cehl ve izmihlal ile hitam vermeyerek daha muhteem ve
daha azametli maer-i medeniye kayd edelim ve yle devam edelim. Fakat bu
devam ancak maarif ile maarif ise mektepler ve daima mektepler ile olur. te
bu sebepledir ki vekiller umur-u maarife byk bir ehemmiyet atfedecek ve
yalnz payitahtta, byk ehirlerde deil ta nahiyeler ve kylere varncaya kadar memleketin her kesinde dakika bil fevt etmeksizin mektepler tesis ve
kdnz ve bilhusus efkr- umumiyenin tenvir ve tenevvm in darlfnunlara bilmum Osmanllar Avrupa'da olduu gibi samiin sfatyla serbesti-i
devamm taleb etmelidirler.
Maliyemiz slaha muhtatr!
Osmanllar kemal-i mihn- mk ile kazandklar paradan hkmete isabet eden akenin azayi vatann ihtiyacatmdan gayr mahalle sarf mnafii
adalettir.
Bu para Osmanllarn refah ve saadetine ve vatann mran ve mkenatma
masruf olmaldr, baka bir yere sarf edilmek hakszlk, hrszlktr.
Hkmetin tahsilat ve sarfiyatnn bir akeye kadar Mebusanca ryetini ve
alelhusus Mebusan'n rey ve msaadesi olmadka ahaliden ne bir gn para
tahsil ve ne de sarf etmee salhiyettar olmamasn temin in nizamat lzma vaz'm talep etmelidirler.
Bu kaide ise her sene btenin Meclis-i Umumice tasdik ve tasvibinden
baka birey deildir. Zira bu mesele hayat- memlekete taalk ettiinden katiyyen haleldar edilmemesi musirran teklif edilmelidir.
Devlet masarif-i askeriye ve mlkiyesi pek byk bir mkilt ile ancak tedarik edebildii u srada vatann u hl-i harabisine let olmu olan devr-i istibdad ekbir-i memurinine emval- mesrukadan mtehassl o cesim servetleri balamamahdr. Zira servet-i vatan bahsedilemez meru bir istihkaka mukabil verilir.
u hale nazaran vekiller yalnz istikbalde intizam- maliyi temin edecek nizamat vaz'm taleb ile iktifa etmeyip hesebat- maziyeyi dahi tetkik ile mrtekiblerinin kanunen mstehak olduklar cezaya arptrlmasn ve emval-i miriye-yi masubenin hazine-i devlete iadesini talep etmelidirler.
Teebbsat- naa devletin en ziyade fevaidini mstelzim olaeak bir tarzda
ihale ve idare edilmelidir. Bunun keyfe mye una buna itas byk bir
hakszlktr. Zira hkmet kesesinden kan ve ekseriya bir kymet-i azimeyi
haiz bulunan bahilerin tekine berikine ita ve ihsan bir hrszlktr.
Bu vekiller umur-u nafiamn mnakaa ve mzayede usulyle icrasn ve
inaatn mnhasran erait-i mnasibe ile ihalesini ve ayn erait dairesinde
Osmanllara verilmesini talep etmelidirler. Sermaye sahiplerinin gayr- kfi
gndeliklerle sunuf-u ameleyi hal-i zarurette bulundurmalar mugayir-i insaniyettir.
Ancak buna mukabil sermayedrnn hakk- idare ve hizmetini tanmamak
ve servetini mehalike vaz' etmesini takdir etmemek bir hakszlktr. Binaenaleyh vekiller merutiyet-i iktisadiyeyi, sermayenin hkmn ve hidemat-
198
umumiyenin adem-i inkta hakknda tedabir-i lzma ittihazn temin ile beraber sunuf-u amelenin terfih-i halini kfil nizmat vaz'n talep etmeli ve buna mmasil birok nevaksm ikmali lzumunu dahi nazar- dikkate almaldrlar.
Vekiller vatann yalnz mevcudiyet-i mtemadiyesini deil kudret ve tenevvmn temin edecek olan mdafaa-i memleket, maarif-i umumiye, tekilt adliye, umur-u nafa ve sanayi-i nefise sahasnda birok nizamatm vaz' lzmune dahi kani' olmal ve bilhassa vatanmzn payitaht olan stanbul ehrinin taharet ve nezafeti, sokaklarnn tanzimi, tenviratn lyk derecede tezyidi vesait-i nakliyenin tesri' ve teshil ve tevsiine ait olarak Cenab- Hakk'm
bu ehr-i ehre bahetmi olduu mehasin-i tabiye ile mteradif birok metalibin vcuduna mutmain bulunmamaldrlar.
Vekiller bundan ma'ada devr-i istibdat seyyiatmdan olmak zere istihkakn
alamam ve devr-i cedidin tensikat esnasnda gayr- msmir ve lkaydne
icraatndan mutazarrr olmu hemehrilerimizin hukuk- merualarna ne de
menafi-i vatana halel gelmeyecek surette dilne bir tarz- tesviye bulmaa
gayret ederek bu mesaili katiyyen unutmamal ve unutmadklarn ispat etmelidirler.
imdi burada esasa mteallik birka sz sylemek isteriz; nki baz ahkm o kadar mhim o kadar esasldr ki bir memlekette o ahkma itina edilmezse hayat- memleket tehlikeye konmu olur.
Biz burada bilhassa esastan addettiimiz nkat zikr ile iktifa eyliyoruz. Mamafih hkmet milletin mesalih-i umumiyede istiareye salhiyettar bulunduunu ve kendi nmna mebuslar tarafndan ittihaz edilen mukarrerat memurlar marifetiyle icrada zinhar teksl etmeyeceini temin etmedike vekillerinin basiretkr ve ml-i mtehalli olmalar neye yarar?
Ahkm- esasiyeden olarak vekiller derece-i evveli mntehiblerine mteallik olmak zere r-y umumiye uslnn kabuln ve yirmi yan ikmal
edip vergi versin vermesin evsaf- saire-i kanuniyeyi haiz bulunan bilcmle
Osmanllarn hakk- intihaba malik olmalarn talep etmelidirler. Bundan
ma'ada Sadr- zmm Meclis-i Ayan ve Mebusan erknndan ve Sadr- zmm
mesuliyeti tahtnda Vkelnn ksm- azminin kezalik mezkr meclislerden
intihab ve Hey'et-i Vkelnn Meclis-i Mebusan'a kar mes'ul bulunmas talep edilmelidir.
Kanun- Esasimiz Meclis-i Mebusan'm yannda bir de Meclis-i yn'm vcdunu ve bunun azasnn hkmdar tarafndan intihap olunacan gsteriyordu. Halbuki bu pek kazaldr; zira bu suretle tekil edilmi bir Meclis-i
yn hkmetin elinde bir vesait-i zulm ve istibdad kesilebilir. Binaenaleyh
vekillerimiz bu tarz- intihabn tebdilini ve yn azalarnn slsan- mecalis-i
umumiye ve belediye tarafndan intihap olunmak zere slsnn heyet-i
ulema, heyet-i ruhaniye, rical-i mlkiye ve askeriye, darlfnun heyetleri ve
ticaret ve smaat erbabnn mtehayyizandan olarak heyet-i vkelnn teklifiyle hkmdar canibinden intihap ve tayinini ve mddet-i memuriyetlerinin
muvakkat olmasn talep etmelidirler.
199
Velhasl btn bunlara ramen ayet milletvekilleri kanun lyihalar tanzim ile heyet-i umumiye arz etmek salhiyetini haiz olmazlarsa bu usllerin
kabuln keenlemyekn ve milletin hakk- niyabetini bir hayalden ibaret farzetmelidir.
Kanun- Esasimiz meb'uslara bu hakk pek noksan bah ediyor. Binaenaleyh vekillerimiz Mebusanm kanun lyihalar tanzim ile Meclis-i Mebusan ve
yan'n nazar- tasvibine arzetmek hakknn takarrratn suret-i kat'iyyede
talep etmelidirler.
Son ve elzem bir tedbir daha:
Hkmdar, Meclis-i Umumiyi databiliyor. Pekl! Bu usln baz ahvalde mnasebatm tasdik ederiz. Fakat cmlemizin pek ac bir surette tecrbe
ve hatrmzda hfz ettiimiz eyler tekrar balamamaldr.
Binaenaleyh Meclis-i Umuminin datlmas hakknda sdr olan iradede
larih-i iradeden itibaren nihayet ay sonra dier bir Meclis-i Umuminin teekkl zmnnda yeniden intihabat icras mnderi bulunmazsa o irade keenlemyekn addedileceinden baka vekiller bunu Heyet-i Vkel tarafndan
irtikb olunmu bir byk hyanet ve cinayet olarak telakki eylemelidirler; ve
byle tayin-i mddet edilmeksizin Meclis-i Umuminin datlmas hakknda
irade-i seniye sdr olursa parlamento yine vazifesine devam etmelidir.
te size intihap etmenizi tavsiye eylediimiz zevatn Meclis-i Mebusan'da
kabul ettirmeleri lzm gelen mevad bu gibi eyler olmaldr ve bu vesile ile
her sahib-i hamiyyet olan vatandalarmza intihaba itirakin yalnz bir hak
olmayp bir vazife-i mukaddese olduunu da tekrar-be-tekrar arz ve beyana
kendimizi mecbur addediyoruz.
Malmdur ki politikada mrvvet olmaz. Esna-y intihapta eksilen bir reyin rakiplere terkedilmi bir hak olacan mlhazadan kendimizi dr tutmayalm. Son gnlerde vukua gelen baz ahval-i messife vazife-i intihabn
ehemmiyet-i fevkaldesini nazarmzda bir kat daha isbat ediyor.
Bu vesile ile ef'al ve harektmzda asla hissiyatmza malup olmayarak
cidd ve mteyakkz bulunmak lzumunu dahi zikretmek isteriz:
Sevgili Vatandalar! Her eyden evvel yaamaktan emin olmak gerekir: Baz
kuva-y muhribenin hudutlarmz etrafnda icabt- ahval muntazaman ta
kalbghmza tarassut olarak (1772) tarih-i mildisinde Lehistan'da tanin-endz olan ve o bedbaht memleketin inksamyla neticelenen o mthi saatin
vatan- mukaddesimizde hululne intizar ediyorlar.
Tarafdarn- istibdaddan birok hainler, elan memalik-i ecnebiyede ve hatt
Dersaadet'te iade-i istibdat in almaktan geri kalmyorlar. Bu ikence
devrinin avdeti in bu menfur adamlarn malik olduklar resim servetten
mhim bir ksmnn sarfndan ictinab etmeyecekleri memul-u kavidir. Bunu
bilelim fakat helecana uramayalm. Vaka bunlar ryadr. Lkin vehim bir
ferda-y mel'anet ihzarna gayret eden canilerin ryasdr.
Biz selmet-i umumiyenin teminine gayret edelim. Bir azm-i merdane ile
alrsak bu teebbs hibir vaktte neticesiz kalmayacaktr. Bunun iin iktiza
eden vesait: Sknet, selmet, fikr- metanet gibi eyler olup ihtiyacat serin
200
kanla birer birer teemml ve icabeden hidemat- mhimmeyi hsn-i ifadan

ibarettir.
te o ihtiyacatn birincisi Mebusan'm hsn-i intihabdr. Evvel bu vazifeyi
ifa edelim. Artk kaybedecek vaktimiz kalmad gibi hata ve gafletin de sras
deildir.
Millet keml-i n ve azamet ve sr'at ile merutiyetin timsl-i mevcudiyeti
olan Meclis-i Mebusan'm teekkln ve ifa-y vazifeye bed'e ve mbaeretini
mevki-i fiile koymaldr. Zira tekrar edelim ki merutiyete mani olarak vatan
tehlikeye ilka etmek teebbstma tevessl edenler yok deildir. Vl-i hrriyet-i mukaddesemiz ve vatan- muazzezimizin dr- felket olacan aikr
olarak bilelim! Cenb- Hak muinimiz olsun.
BELGE 4
Frkann stanbul kinci Semenlerine Beyannmesi
Muhterem stanbul Mntehib-i Snilerine:
Vatan- muazzezimizin saadet ve selmetini bilcmle evldnn ittihad-
cidd ve samimisinde grerek bu maksatla teekkl eden ve gaye-i mli memalik-i Omaniyede hkmet-i meruta esasnn beyn-el-ahali hakkyla takdir ve tahkim edilmesine matuf bulunan "Osmanl Ahrar Frkas" istanbul
mebusluuna namzedlerini dr-end ve muhibb-i hakikat vatandalarna
bervech-i ti arzeder:
mid edilir ki devre-i cedide-i siyasiyemizin ehemmiyet ve nezaketini cidden idrak eden muhterem mntehib-i sniler hamiyet-i milliye ve hissiyat-
vatanpervernelerine teb'an mdafaa-i hukuk-u memleket emr-i mutensndaki iktidarn hamiyet ve istikametleri mcerreb olan zevat- mar ve mmaileyhm re'y ve itimadlarma lyk grrler.
1. Sadr- zam Kmil Paa
2. Ali Kemal Bey
3. Celleddin Arif Bey (Mekteb-i Hukuk ve Mlkiye muallimlerinden)
4. Ahmed Fazl Bey (Muharririn-i Osmaniyeden)
5. Nureddin Ferruh Bey (Muharririn-i Osmaniyeden)
6. Pandelki Kozmidi Efendi (Dava vekili)
7. Konstantin Konstantinidi Efendi (Dava vekili)
8. Kirkor Zhrab Efendi (Dava vekili)
9. Bedros Hallayan Efendi
10. Alber Faraci Efendi (Dava vekili)
27 Terin-i sni 1324.
201
Osmanl Ahrar Frkas'nn Istanbul kinci

Semenlerine Beyannamesi'nin Asl
202
BELGE 5
"Osmanl Ahrar Frkas"nn Faaliyetine Son Verdiini
Bildiren Beyanname*
Osmanl Ahrar Frkas tarafndan Sabah gazetesiyle neredilen ilk beyannamede frkann makad- teekkl vazhan bildirildikten sonra Frka-i
Ahrar'n haf bir cemiyel-i ihtilliye olmad, vesait-i kalemiye ve nutkiyeden baka kudret-i icraiyeye malik bulunmad iln edilerek Frkann mevcudiyet ve faaliyet-i merutiyetin devamiyle mmkn olabilecei beyan
edilmi idi.
Bu erait dairesinde teekkl eden Frka-i Ahrar muhit ve meknn msait
olduu derecede ekanim-i merutiyetin tamim ve intiarna ve ssl esas
hrriyet olan fikr-i tetkik ve muhakeme ve hakk- tenkid ve muhalefetin ve
bu vesile ile hrriyet-i ahsiye ve fikriye esaslarnn tefhim ve telkinine bezl-i
cehd ve gayret ile lem-i merutiyete henz kademnihade olan Millet-i Osmaniyeye kanun dairesinde arz- hizmet etmi idi.
u kadar ki Frkann tenemmv ve inkiafa balad srada maalesef zuhura gelen 31 Mart hdise-i mellimesi zerine umur- idare-i Devlete arz olan
ahval-i fevkaldeden dolay hayat- faaliyeti ahkm- merutiyetin tamami-i
cereyanna ve hrriyet-i ahsiyeyi memmin olan serbesti-i efkr ve hrmet-i
mtekabilenin temadi ve mevcudiyetine vabeste bulunan firak siyasiyeye imkn- faaliyet kalmadndan erait-i idarenin hal-i tabiyi iktisabna ve terbiye-i siyasiyenin hi olmazsa bir dereceye kadar idrakine dein intizar ve tevekkufu tercih ve tensip etmi idi.
Muahharen Mutedil Hrriyetperveran Frkasnn riyasetini deruhte etmi
olan ismail Kemal Beyefendinin bir gazete muhabirine vuku bulan beyanatnda
mukaddema reisi bulunduu Ahrar frkasnn fesh ve lvedildii ve mezkr
frkann program zamana muvafk olmamak hasebiyle Frka-i Ahrar'n
Mutedil Hrriyetperverana iltihak eyledii zikredilerek yeniden bir programn derdesti tanzim bulunduu gsterilmitir.
Geri Frka-i Ahrar esbab- malme-i maruzaya binaen bugn mukadderat- millet ile fiilen megul olmuyorsa da evvel Frkann baka bir heyet-i siyasiyeye iltihak ve saniyen programnn tadil ve tebdili gibi hususat- esasiyeye karar vermek messisleriyle erknnn heyet-i umumiyesine ait bir hak
olmak hasebiyle ibu eraitin vaciblriaye olmas zaruridir.
Vaka bir aralk Frka-i Ahrar'n riyasetini igal etmi olan ismail Kemal Beyefendi Ahrar Frkka mebuslarndan dier baz zevat ile beraber elyevm
Mutedil Hrriyetperveran Frkas'na intisap etmiler ie de mumaileyhimin
ibu hareketleri mnhasran ahslarna ait bir keyfiyet bulunaca ve bunun
Frka-i Ahrar heyet-i umumiyesine mil olamyaca derkrdr.
u vesile ile de arzetmek isteriz ki Frka-i Ahrar ne nam, ne program ve ne
(*) Metni iin bk. Sada-y Millet (17 Knun- sni 1325).
203
de ekil ve mesleini vehile tebdil ve tayir etmedii ve bidayet-i teekklnden bu ana kadar hibir frka ve cemiyet ile tevhid-i mesai eylemedii gibi
elhalet hazihi icra-y faaliyet eder bir merkez ve ubesi olmadndan Ahrar
nam tahtnda bulunabilecek cemiat ve messesat ile de bir gna alakas mevcut deildir.
Bununla beraber frka-i cedide-i Hrriyetperveranm teali-i an ve erefi
memlekete masruf olacak mesaisinde muvaffakiyetini an samiml kalb temenni ederek fikren ve emelen mttehid bulunduumuz noktalarda lzum-u
mzahareti bile takdir ve tasdik etmekte olduumuzu beyan ve zaten vatanm
temin-i refah ve saadeti urunda ibraz- hizmete si her hangi bir frka bulunursa bulunsun ibu heyet-i siyasiyenin mazhariyet-i muvaffakiyatndan baka bir emel ile mtehassis olmadmz iln eyleriz.
Frka-i Ahrar erkn ve messisleri namna
Nureddin Ferruh
204
Ill
OSMANLI DEMOKRAT FIRKASI
(Frka-i bad)
KURULU YILI: 6 ubat 1909 (4 Knun- sn 1325?

KURULU YER VE MERKEZ: stanbul-ultanahmet, Millet Bahesi
karsnda Euat kr Bey'in evi.
KURUCULARI: elmet-i Umumiye Kulbnn tm yeleri: brahim
Naci, Giritli Ali, Fuat kr, Dr. Rza Abut, Pertev Tevfk, Yeniehirli
Salih, Mustafa, er makinist Rza Bey'ler ve Dr. Abdullah Cevdet, Dr.
brahim Temo.
YNETM KURULU: 1326 (1910) ylna dein: Dr. brahim Temo
(Reis), Dr. Abdullah Cevdet (kinci Reis), Fuat kr (Umum Ktip). 1327 (1911) ylndan itibaren: Dr. brahim Temo (Reis), Halil
Rifatpaazade Ahmet Rfat (kinci Reis), Bezmi Nusret (Umum Ktip), Seyfettin Arif (Muhasip ve Veznedar). teki yeler: Ferruh Niyazi, Muhlis Sabahattin.
1. Frka'nn Kuruluu
n Trk hareketi iinde nemli roller oynayan Dr. brahim Temo, Msr'da bulunan ve ttihatlarla olan anlamazlklar nedeniyle stanbul'a dnmeyen eski arkada Dr. Abdullah Cevdet'in de
dolayl yardmyla 2 1906-1907 ylnda kurulmu olan Selmet-i
Umumiye Kulbn3 bir siyasal partiye dntrmeyi baarmtr.
1908 Temmuzunda balayan faaliyet sonucu, Frka'nn kuruluu resmen Knun-
sni 1325 (6 ubat 1909) tarihinde gereklemitir.
Abdullah Cevdet'in rol iin bk. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak
Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul, 1981, s. 228 vd.
1906 veya 1907 yllarnda ounluu hukuk rencisi olan genler tarafndan
kurulmu gizli bir cemiyettir. Kurucular arasnda brahim Naci, Giritli Ali, Fuad
kr, Abdullah Abud, Dr. Rza Abut, Yeniehirli Salih, Pertev Tevfik, Mustafa
205
Kurulu almalar fiilen 1908 Temmuzunda balam, resm izin

ise 1909 ubatnda alnmtr.4 31 Mart Vak'as patlak verdii zaman frkann henz program ve tz tamamlanm deildi. Fa kat frkann Dr. ibrahim Temo'nun nderliindeki gen kurucular
bu gerici olay aleyhindeki eylemlere katlmlardr.5 Frka bu olaylar
srasnda kurulan "Hey'et-i Mttefika-i Osmaniye'nin bildirisine de
katlmtr.6
Elde edilen ruhsat belgesine gre "Osmanl Demokrat Frkas
Cemiyeti"7 adyla tescil edilen Frka (Bk. Belge 1, s. 179), ttihat ve
Terakki'nin kamuoyunda uyandrd honutsuzluktan yararlan mak istemitir.8
(Demokrat), Rza Bey bulunmaktadr. Genler Ebllisan kr Efendi'nin olu
Fuad kr Beyin evinde toplanmaktadrlar. Bu sralarda Tarihi Murad Bey Mlkiye Mektebi'ndeki derslerinde Fransz Devriminin "Convantion" dneminden ve
bu Meclisin olaanst yetkilere sahip devrimci "elmet-i Umumiye Heyetf'nden
(Comit du Salut Public) szetmektedir. lerinde Fransa'ya gitmi bulunan Fuad
kr Bey'in setii bu isim altnda, szl bir yemine dayanan, yazl bir programa
sahip olmayan "Selmet-i Umumiye Kulb" kurulmutur. Cemiyetin ye says
snrldr ve yaym organ yoktur. Eylemi zellikle Jn Trk yaynlarn gizli olarak
datmaya ynelik olmu ve yeleri bu nedenle soruturmaya uramlardr. Cemiyetin asl faaliyeti Hrriyet'in iln gnlerinde gizlilii brakp akla kavumasyla balamtr. Bu kurulu hakkndaki bilgileri bize rahmetli Avukat Fuad kr
(Dilbilen) 9 Austos 1948 tarihli konumalarmzda vermitir.
4 Sayn Bezmi Nusret Kaygusuz, Vatan gazetesinde 5 Mart 1949 tarihinde frka
ile ilgili olarak yazdmz yaz zerine bize ok sayda mektup gnderip bilgi
vermitir. Ayrca, 1951 ylnda vefat eden Avukat Fuad kr Dilbilen de kendi
siyle 1948 ve 1949 yllarnda yaptmz grmelerde bize "aklamalarmzn
esasn oluturan bilgileri vermitir. Bu satrlarda kendisini rahmet ve kranla
anarz. Bezmi Nusret Kaygusuz, mektuplarnda bu tarihi 16 Mart 1325 olarak bil
dirmektedir. Yine Tongue gazetesi, 1 Nisan 1909 (19 Mart 1325) tarihli saysnda
frkann kuruluu haberini vermektedir. (Bu bilgiyi rahmetli Hakk Tank Us
salamtr). Selanik hapishanesinde tutuklu Hukuk- tbad ve Bakim gazeteleri
"sahibi Mustafa Saffet de Meclis-i Mebusan Riyasetine hitap eden yazsnda duru
mu kantlamaktadr. (Azd, 1326, No. 1, s. 3-4).
5 Frka yeleri Yarhisar torpidosunu ve dier harp gemilerini Hareket Ordusu'na
katlmaya raz etmilerdir. Bu bilgiyi de rahmetli Kaygusuz'un mektubundan
reniyoruz. Dr. 1. Temo'nun kurucu rol iin bk. Ziya akir, Hrriyet ve tilf
(Tan gazetesindeki bir yaz dizisi).
6 Osmanl, 18 Nisan 1908. (Bu belge iin bk. s. 206).
7 Zamann "mevzuat" siyasal parti ile dernek (cemiyet) arasnda bir fark gzet
medii iin, her parti bir cemiyet'ti. Bu kitabn 2. Blm'nde bu konuda ayrnt
l bilgi vardr.
8 Dr. brahim Temo, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Teekkl s. 241-248. - Dr.
Temo, zamann basn ve siyaset evrelerinde sevilen, drstlk ve istikametinde
asla kuku duyulmayan bir ahsiyet olarak grnmektedir. Kendisi hakknda r206

Osmanl Demokrat Frkas'nn almalar iki aamada incelenebilir. 1908-1910 yllar arasnda varln srekli olarak duyuran
parti, bir ara duraklama geirmi, 1911 ylndan itibaren de varla
yok aras bir durumda olmutur.9
Seimler
Frka 1908 genel seimlerine katlmamtr. Kurucularndan Fuat
kr (Dilbilen) Bey, stanbul'dan tek bana adayln koymu ve
kazanamamtr.1
Parlamento inde
Parlamentonun her iki kanadnda da hibir yeye sahip olamayan Frka bu durumuna karn Meb'usan Meclisinde hararetli tartmalara konu olmutur. Frkaya yaknlk gsteren meb'uslar arasnda Grice Meb'usu kir Taki Bey ile Manastr Meb'usu Dalef
Efendi gsterilebilir.11 Ancak, youn tartmalara neden olan asl
sorun brahim Hakk Paa kabinesi dneminde Frka'nn yayn organlarnn kapatlmas, gazetelerini satan ocuklarn dvlmeleri
ve Frka yelerinin ikenceye maruz kalmalar zerinde younlamtr. Burada unu belirtmek gerekir ki bir gensoru nergesine neden olan bu tartmalar Frka'nn ad etrafnda younlamakla birlikte temel sorun Osmanl Demokrat Frkas olmaktan ok ttihat
ve Terakki'nin muhaliflere kar uygulad amansz sindirme politikasdr.
Ahali Frkas Reisi Gmlcine Meb'usu smail Bey tarafndan verilen gensoru nergesinin tartmalar srasnda Frka yelerinden
"Demokrat Mustafa'ya kar yaplan ikencede kullanlan aletler,
nein Mizan gazetesi, "btn manasile fazl ve hamiyetli bir Osmanl" demektedir. (Mizan, 1324, No. 49, s. 214).
9 Osmanl Demokrat Frkas hakknda daha geni bilgi iin u etdmze bk. Tr
kiye'de lk Demokrat Parti: Osmanl Demokrat Frkas (Sosyal Hukuk ve tktisat Mecmuas, Aralk 1949 says).
10 Seim beyannamesi iin bk. (Hukuk-u Umumiye, 26 Eyll 1324).
11 Sayn Bezmi Nusret Kaygusuz'un gnderdii notlara gre. Ayrca Yeni Gazete
Meclis iin frkann otuz kiilik bir gruba sahip olduunu belirtmekte ve bu ki
iler arasnda Vlahof, Muradyan, akir Taki, Asm ve Dr. Rza Nur'u zikretmek
tedir. Fakat bu haber doru saylamaz.
207
"sklm trnaklar", krsden gsterilmitir. 12 Muhalefetin

nemli isimlerinden Dr. Rza Nur, Rza Tevfik ve Ltfi Fikri Beylerin hkmeti iddetle eletirmeleri ve olay bir zgrlk sorunu
haline getirmeleri sonucunda gensoru nergesi elli oya kar elli
oy gibi ok kk bir farkla reddedilmitir.13
1912 ylnda Fuat kr Bey'in Mebusan Meclisine yapt bir
bavuru da olaylar yaratmtr. Yozgat'ta Selmet-i Umumiye kulb
yelerinden biri ayn zamanda memur olduu gerekesiyle tutuklanm ve Ankara'ya gtrlmtr. Fuat kr Bey'in dilekesi
Arzuhal Encmenine (Dileke Komisyonu'na) gnderilmi, ancak
reddine karar verilmitir.14 Bu dilekenin verilmesinden Frka'nm
temelini oluturan Selmet-i Umumiye Kulbnn 1912 ylnda
canlandrlmak istendii anlalmaktadr.
ittihat ve Terakki ile iliki
Grnteki duruma bakarak Frka'nm kuruluunun iktidar partisi tarafndan olumlu karlandn sylemek mmkndr. Hseyin Cahit Bey'in takdirlerini bildirmesi de bu gzlemi desteklemek12 Meclis'teki tartmalar iin bk. MMZC, 1326, C. 3, D. 1, Si 2, 10, 12, 19, 20. It,
s. 214, 281, 299-300, 524, 545.
13 Demokrat Frka'ya ait ilk mdafaa 20 Terin-i sni itimanda, Rza Tevfik
Bey'in brahim Hakk Paa kabinesini tenkidi srasnda yaplmtr: "... Tekmil
Demokrat Frka domuz sopasndan geiriliyor. Avrupa bunlar bilmiyor mu?
Demokrat Mustafa akl etmi, daya yedikten sonra fotoraf karm" (Tanin,
21 Terini sni 1326, s. 3) - Gmlcineli smail Bey, Demokrat Mustafa'nm,ikence neticelerini bildiren ve bir yabanc hekim tarafndan verilen raporundan
Mebusan'm 13 Knun- evvel 20. itimanda bahsetmi, raporun tercmesini
krsde bizzat Rza Tevfik yapmtr. Daha sonra ikenceler dolaysyla hk
meti tenkidi srasnda Kastamonu Mebusu smail Mahir Efendi'nin "artk aske
re, doktorlara bhtan ediyorsun, ortal atee veriyorsun" demesi zerine cere
yan eden olay bizzat Tanin (20 Knun- evvel 1326, s. 3)den izlemek mm
kndr. "Lutfi Fikri Bey hademenin getirdii paketi at ve bir sopa gstererek,
bu kanl sopa da krlm sopadr. Dayaktan krlmtr. Bu kam da hapishane
mdrnn kams... (bir zarf derununda bireyler irae ile) bunlar da ikence
zerine dklm trnaklar, dm parmaktr. te anket parlmanter neticesin
de bunlar anlalacaktr... Dnn, reylerinizi veriniz. Ve her eyden evvel to
runlarnz dnnz... onlar babalarnn hatratndan utandrmayn." Ayr
ca bk. Dr. Rza Nur, Cemiyet-i Hafiye (Dersaadet 1330, s. 283, 457).
14 "Fuad kr, ttihat ve Terakki Dman Kimdir? Millet mi Yoksa Cahid
Bey mi?" (kdam, 25 Austos 1328). Bu makaleye verilen yant yledir: "Ce
vap: Selmet-i Umumiye Kulb imzasyla gnderilen ibu arzhal, mezkr
cemiyetin devlete tannm bir ahs- manevisi olmad cihetle reddine
karar verildi. Arzhal Encmeni Reisi: Ziyaeddin".
208
tedir.15 Ancak muhalefeti hibir ekilde hogrmeyen ttihat ve Terakki'nin byle bir kurulutan memnun olmas beklenemezdi. Nitekim ksa bir sre sonra ttihatlar sert bir tavr iine girmilerdir.
ittihatlarn ve denetimlerinde olan hkmetin Demokratlar
ihtill abalar iinde bulunmakla sulamas gerginlii son snrna
getirmitir. Muhlis Sabahattin Bey'in bu ama iin Makedonya'ya
gnderildii iddias ortal kartrmtr. Dahiliye Nazr Talt
Bey, Dr. Temo'dan memur olduu iin, siyasal faaliyetlerine son
vermesini istemi, Temo ise dier memurlar iin de bu kural uygulanrsa istenileni yapacan bildirmitir. 16 Ancak basklar srdrlmtr.
deolojik platformda da oulculuk isteyen frka ttihatlarla atmtr. Aydm'da Demokrat Frka lokalinde bir konuma yapan
Ubeydullah Efendi "bizde aristokratlar var m ki demokratlara lzum olsun" diyerek ttihatlarn dnda bu eit siyasal rgtlere
gereksinme olmadn belirtmitir.
Basn Alannda
Frka; snrl da olsa, aydn ve yazar genler grubuna dayand
iin, kartt gazetelerle ve bu gazetelerde yaynlanan ateli maka lelerle kamuoyunda hayli etkin olmutur. Yazarlar iktidarn ykclk
iddialarn iddetle reddetmilerdir. 17 1910 ylma dein Fr-ka'nn
birka gazetesi vardr. Resmi yayn organ olarak frkann stanbul'da Trkiye, zmir'de Feryat, Manastr'da Hukuk' bad, Halep'de Ahali gazeteleri olmu, payitahttaki gazeteler kapatldka
yeni isimler altnda yine gazete neri srdrlmtr. Bu alanda,
Trkiye (iki kez yaymlanmtr), Selmet-i Umumiye, Hakimiyet-i
Milliye, Muahede, Yeni ses, Hukuk- Beer, Gen Trk ve Azd gazeteleri belirtilebilir. Ancak, bu gazetelerin satnn olduka snrl olduu da bir gerektir. Manastr ubesi Hukuk- bad gazetesini karmtr.
15 Frka'nm kurulu iln da, ttihat ve Terakki'nin yayn organ niteliindeki Ta
nin gazetesi tarafndan verilmitir. (Tanin, 28 Knun-] evvel 1324, s. 3). H
seyin Cahit Bey'in sz konusu ifadeleri iin bk. Demokrat Frkas (Frka-i
bad) (Tanin, 24 Terin- sani 1325).
16 brahim Temo, ttihat ve Terakki Cemiyeti'in Teekkl, s. 243 Ayrca
Ziya akir, A.g. yaz dizisi.
17 Ferruh Niyazi, Muhaliflik ve Muhalefet (Gen Trk, 16 Knun-u evvel 1326)
mer Adil, Aydn Mcb'usu Ubeydullah Efendi'ye (Azd, 19 Terin-i sni 1326).
209
1911 ylndan itibaren ttihatlarn basks nedeniyle Frka'mn

resmi gazetesi olmamtr. Ancak, baka gazetelerce Frka'mn desteklendii grlmektedir.18
3. Frka'mn Yaps ve Belli Bal Elemanlar
Yapsal Sorunlar
Demokrat Frka, 31 Mart'm sonularna dayanarak ve direnerek
yaam, farkl armlar uyandran ismine ramen toplumsal y n ok zayf ancak baz salt siyasal ilkeler ile yetinen bir kadro partisi saylabilir. Benzeri kk partiler gibi kalmas ttihat ve Terakki
karsnda byme olanaklar bulamamasndan dolaydr. Btn bu
zellikler nedeniyle i yaps hakknda fazlaca birey sylemek
mmkn deildir.
rgtlenme
Demokrat Frka rgtlenme bakmndan baz olanaklara sahip
bir frkadr. Bir kere Selmet-i Umumiye gibi kk Merutiyet ncesine giden bir dernei kapsamas ve brahim Temo gibi, Merutiyetin ilnndan sonraki ortamda byk prestije sahip bir lidere sa hip bulunmas kendisine nemli yararlar salamtr. Ancak, yuka rda belirtildii gibi 1912 ylnda bile Selmet-i Umumiye Kulbnden szedilmesi frkann bu rgt tamamen iinde eritemediini gstermektedir.
Frka, stanbul'da Cerrahpaa ve Aksaray (Horhor) kulplerini
kurmutur. stanbul dnda yirmiye yakn kulpten sz edilmitir.
Bu arada Manastr, Aydn,19 Adana ve Halep Kulpleri saylmaldr.
Frka'mn stanbul'da kongre olarak nitelendirebilecek iki toplants vardr. 1910 ylnda yeni bir tasdik olayndan szedilir. 20
18 Bu gazeteler arasnda en nemlileri, Yeni Gazete (ki 23 Terin-i sni 1325 tari
hinde kdam ve Sabah ile beraber frkann programn yaynlarken Dr. brahim
Temo hakknda vgl bir lisan kullanr), Tanzimat (Frkay Meclis'te savun
duunu grdmz Lutfi Fikri Bey'in yayn organdr), Islhat, Mark,
Zhre ve Alemdar gazeteleridir.
19 Bezini Nusret Bey'in gndermi olduu notlara gre Aydm ubesi, Hrriyet ve
tilf Frkas'na katlma karar alndktan sonra da bir sre faaliyetini srdr
mtr. Hrriyet ve ttilf (Tan, 3.11.1937 tarihli tefrika).
20 10 ubat 1910 tarihli Tanin'de kan iln:
"Osmanl Demokrat Frkasndan:
210
1911'den itibaren ve cidd bir varlk gsteremeyen Frka Mtareke

dneminde bir ara "Yeni Demokratlar" olarak grlecektir.
Belli Bal Elemanlar
lk olarak Frka'nm kuruluunda rol oynayan iki eski Jn Trk
zerinde durmak gerekir. Bunlardan birincisi olan Dr. brahim Temo, 1889 ylndan beri Jn Trk hareketinin eitli evrelerinde
nemli roller oynam ve bundan dolay yksek prestij salam
olan bir kimseydi. Abdullah Cevdet Bey -ki bu Jn Trklerden
ikincisi idi- rgtsel faaliyetlerde gitgide azalan rolne karlk dn alannda etkileri olan verimli ve ilgin bir yazard. Nitekim
kendisinin frkann dn organ saylabilecek Tenkd dergisi etrafnda rgt yesi genler ile beraber bu eit bir grup oluturduu nu
gryoruz.
Ayrca Merutiyetin ilk ve heyecanl gnlerinde frkaya bal -o
dnemde Selmet-i Umumiye etrafnda toplanm olan- genler
eitli kitle hareketleri iinde kendilerini gstermilerdir. Fuat kr
(Dilbilen) Bey bunlarn banda gelir. Frka'ya katlan dier nl
yazarlar arasnda; Mahmut Sadk, Bezmi Nusret (Kaygusuz), irvanizde Mahmut Tahir, ehabettin Sleyman, Halil Rfatpaazde Ahmet
Rfat,21 Ferruh Niyaz, Muhlis Sabahattin (tannm mzisyen), Ahmet Rjk, Maliye Mmeyyizi Remzi, Eczac Tevfk Bey ile Cevdet Paa'nn byk kz Emine Seniye Hanm saylabilir. Bu kiiler dnda
frkaya resmen ye olmamakla birlikte ona byk yaknlk gtermi olan baz nl isimler de vardr.22
"Biltefrik-i cins- mezhep btn Osmanllar arasnda muhafaza-i msavat ve

uhuvvetle Osmanl milletinin hkimiyet ve tamamiyet-i mlkiyesini ve her gna
tahakkmn ref'i, renber, esnaf, amele, kyl vesair erbab- mesainin muhafaza-i hukuku maksad ile teekkl eden (Osmanl Demokrat) Frkasnn Nizam name-i Dahilisi ile siyas program bu kere stanbul vilyetince bittasdik 24 Knun- sni 325 tarihli ilmhaber ahzedilmi olmala beyan keyfiyete iptidar
olundu."
"Ktib-i Umum namna
Remzi"
21 Sayn Bezmi Nusret Kaygusuz'un gnderdii listeden alnmtr.
22 Yeni Gazete, bu kimseler arasnda Need Mutasarrf Mahir, Reji Mdir-i Umu
misi Baha, Mekteb-i Mlkiye muallimlerinden Basri ve Cenab Sahabettin Beyle
ri belirtmektedir. Bk. (Yeni Gazete, 23 Terin-i sni 1325, s. 2). Ancak, bu habe
ri yanl kartacak pek ok kant da vard.
211
4. Fika'nn Sonu : Muhalefet Seline Katl

Demokrat Frka, Merutiyet siyasal hayatnn deimeyen yasasna uyarak, Hrriyet ve tilf Frkas'na akan muhalefet selinden
kendisini kurtaramamtr. Frkann Hrriyet ve tilfa katld
"Tara kulplerine tamim" edilmitir. Baz kulpler rnein, ar ky ve Cerrahpaa kulpleri bu direktife uymulardr. 23 5 Aralk
1911 (22 Terin-i sni 1327) tarihli bir toplantda alman katlma
kararm yalnzca Bezmi Nusret Bey kabul etmemitir.24 Dr. brahim
Temo, bu karar kendisine yazd bir mektupta yorumlam, zaman gelince Frka'nm canlandrlacan belirtmitir. 25 Bir ksm yeler
ise birlemeden daha nce Osmanl Sosyalist Frkas'na katlmlardr.26 Mtareke dnemindeki diriltme uralar sonu vermemitir.27
B. OSMANLI DEMOKRAT FIRKASI'NA

LKN BELGELER
BELGE 1
Osmanl Demokrat Frkasna Verilen Resm
Ruhsatn Sureti
istanbul Vilayeti
No. 87
Cemiyetin Unvan: Osmanl Demokrat Frkas Cemiyeti. Maksad- Tesisi:
Bil tefrik-i cins ve mezhep btn Osmanllar arasnda muhafaza-i uhuvvet
ile Osmanl Milletinin hkimiyet ve temamiyet-i mlki-
23 Teminat, 1327/No. 211, s. 4 ve Alemdar, 1324/no. 308/108. Tesisat, 11 Terini sni 1327 tarihli saysnda yeni lrka hakknda u kutlamay yaynlamtr:
"Osmanl Demokrat Frkas'ndan: vatan ve milleti istikma-li saadetine a
lmak zere teekkl eden Hrriyet ve tilf frka-i siyasiyesinin erkn-
muhteremesine Frka-i bad gldeste-i tebriktm arz ve o gaye-i kemle
vusuln an -samim'l-kalb temenni eyler".
24 Bczmi Nusret, Frkalar ve Ben, stanbul, 1328.
25 Bezmi Nusret Bcy'in verdii notlara gre.
26 Bezmi Nusret Bey'i de bunlar arasnda saymak gerekmektedir.
27 Tark Zafer Tunaya, "Trkiye'deki ilk Demokrat Parti", s. 7, Not 14.
212
yesini teyid ve her gna tahakkmn refi ve renber, esnaf, amele, kyl ve
sair erbab- mesaisinin muhafaza-i hukuku.
Merkez-i daresi: Sultanahmet'te Millet Bahesi karsnda Fuad kr Beyin hanesi.
ubeleri: Aksaray'da Horhor'da Ragp bey sokanda oniki munaral hane
derununda. 22 Nisan 326 tarihli istidalarla talep edilmitir.
Tarih-i tesisi: 24 Terin-i sni 323 tarihinde Selmet-i Umumiye Kulb
namiyle teekkl etmitir.
Balda unvan ve maksad- tesisi ve merkeziyle heyet-i idaresi muharrer
olan Osmanl Demokrat Frkas Cemiyeti nizamnamesi tevdi edilmi olduundan mukabilinde ibu ilmhaber verilmitir.
24 Knun- sni 1325
Mhr:
istanbul Vilayeti
Evrak Mdrl
BELGE 2
Osmanl Demokrat Frkas (Frka-i bad) Siyasal Program*
Madde 1 - Demokrat Frkas, Osmanl nam tahtnda bulunan efrad- milletten ve bilhassa ahalinin ekseriyet-i azimesini tekil eden erbab- sanayi ile
renber, esnaf, amele ve saireden mteekkil ve kffe-i Osmanllarn hukukunu daire-i msavat ve hrriyette mdafaa ve muhafaza edecektir.
Madde 2 - Merutiyetin beka ve vatann tealisi mahza ahalinin mazhar-
adalet olmasna ve adaletin teesss cehalet ve sefaletin bertaraf edilmesine
vabeste olduundan gece dersleri, umum ktphaneler, iane sandklar, hastane ve eytamhaneler kuat ve memlik-i Osmaniyenin airetlerle meskn
olan mahalleri de dahil olduu halde.her tarafa seyyar muallim ve nshlar tyini ile tenvir-i efkr ve tamim-i maarife hasr- mesai edilecektir.
Madde 3 - Vatanmzda vukua gelen felketlerin menabi-i asliyesi mugayeret-i milliyedcn mnbais suitefehhm neticesi olduu iin bu gibi hareketler
iddetle takbih ve muahat- vataniye ile ittihad hasl etmek aksa-y emel olduundan herkesin efkr ve meslei lzmlriaye olmak zere kabul ve mnafi-i itilf ve ittihat ef'al ve harekt- akvalin men'i vukuu ve tekerrr iin
iktiza eden tedabir-i makbuleye tevessl olunacaktr.
Madde 4 - Fabrika, taoca ve kumpanyalar ile sair erbab- mesainin.iledii yerlerde efradn sermayedaran tarafndan duar- zulm ve taaddi edilmemesi iin, lrka kumpanya ve sermayedaran ile iiler ve esnaf ve amele
heyetleri arasnda tebbsatta bulunacaktr.
(*) Ayn balkl bror (stanbul, Matbaa-i Cihan, 1325).
213
Madde 5 - Vatann ihtiyacat- mbremesini istihzar eden ifti, amele, esnaf vesair erbab- sanayi ve kyllerden alman vergilerin tenkisi ve bilkis sefahat ve mkeyyifat ile istifade edilmeyen mdahhar servetlerden alman vergilerin tezyidine bezl-i mesai edilecektir.
Madde 6 Frka faaliyet ve terakki-i memleket taraftar olduundan bifaide masarif ihdas ve blzum memuriyetlerle uabat- idare tesis edilmemesine yani idare-i krtasiyenin refine ve idare-i nazariye yerine idare-i ameliye ve
fiiliyenin tesisine gayret eyleyecektir.
Madde 7 - Frka hkimiyet-i mme ve hrriyet-i tamme ile hak ve vazifede
msavat- mutlaka hususunda hibir kayd- ihtiraz kabuleylemeyerek serbesti-i efkr, serbesti-i itima, serbesti-i matbuata sdir.
Madde 8 - Frkann ehir, kasaba, nahiye ve karyelerde tesis edilmi ve
edilecek olan kulpleri, menafi-i memleket ve siyasiyat hakknda icra-y mzakerat eylemek zere bilcmle ansr- muhtelife kulpleri meclis-i idarelerinden mrekkep bir heyet tekiliyle ifa- vazife eyleyecektir.
Madde 9 - Frka umum ansr- Osmaniyenin tenvir-i efkr maksadiyle
kffe-i messesat- tahsiliyede itima bir terbiye ile uhuvvet-i umumiye-yi
Osmaniyeyi meydana getirecek ve mektib-i mevcude-i iptidaiyede lisan-
mahall serbest olmakla beraber talim ve tedrisi ikl edecek her trl telkinat- ecnebiye ve evamir-i gayr meruaya mni olacak vesaite tevessl ve
dat- mahalliye ve iklimin icabatma gre zira, ticar, sna mektep ve nmunehaneler kabilinden messeseler vcude getirilerek bilfiil usul- ziraat, ticaret ve sanayi talim edilip umran- memlekete ve seviye-i irfan- milletin irtikasma hizmet edecektir.
Madde 10 - Vatanmzda mevcut ve kabil-i ziraat arazi-i haliye ve emiriyenin Arazi Kanunu mucibince mahall ve civar ahallisinin araziye derece-i ihtiyac nazar- dikkate alnarak ona gre muhtacn-i zrraa taksim ve tevzii ve
ormanlar ile maden ocaklarnn vesair menabi-i servetin hkmete ilettirilip fkara-i ahaliye i tedarik ve bu suretle mmenin terfihi ve umran- memleketin hayyiz-i fiile getirilmesi frkann ahz- amalidir.
Madde 11 - Hakk- intihaba malikiyet devlete vergi verenlere mnhasr braklmayarak bilaistisna umum Osmanllarn hukuk- siyasiye ve intihabiyeye
itirak etmeleri hukuk- merua-i mktesebemiz cmlesinden olup milleti
hakk- intihaptan ve mmeyi reyini istimalden mahrum brakan usul- sakimenin terkiyle intihabatn her yerde kabul mmeye mazhar olan rey-i m
suretine kalbi yani intihabatn umum, msavi, hafi ve bilvasta icrasna gayret edilecektir.
Madde 12 - Memleketimizde sanayi ve ticaretin temin ve tevsii iin erbab-
sanayi ve ticarete ehven erait tahtnda para ikraz edebilmek emeliyle Ziraat
Bankas misill sanayi, ticaret ve arazi bankalar tesis ve zrra ve eshab- emlkin temini hukuku maksadiyle Arazi Kanunu hkimiyet-i milliye esasna
nazaran tashih olunacaktr.
Madde 13 - Meclis-i Ayan ve ra-y Devlet hakknda frka tedabir-i lzimeye tevessl edecektir.
214
Madde 14 - Frka vilyat daha kk ksmlara taksim ve nevahiye salhiyet-i tmme itas suretiyle vatann mranna son derecede gayret eyleyecektir.
Madde 15 - Frkann ube-i siyasiye heyet-i siyasiyat ve iktisat nokta-i nazarndan devlet ve memleketin menafiine muvafk veya mugayir addedecei
kffe-i umur ve muamelt ve kavanin hakknda tetkikat ve takibat eylemek
zere programa hassaten mevad- mahsusa der ve ilve edecektir.
215
IV
TTHADI MUHAMMED FIRKASI
(Frka-i Muhammediye)
KURULU YL: 23 Mart 1325 (5 Nisan 1909V KURULU YER VE

MERKEZ: stanbul Volkan gazetesi idarehanesi. KURUCU VE
DERSAADET (STANBUL) MERKEZ YNETM KURULU
YELER:2 Seyadetl Sheyl Paa Hazretleri, eyhlislm Feyzullah
Efendizade Readetl Mehmet Sadk Efendi Hazretleri, Ba-yezd
Dersiamlarndan Faziletl Mehmed Emin Hayreti Efendi, b-nnnf
Ahmet Esad Efendi, eyhlhc Mehmed Emin Efendi, Kara-gmrk
ikinci imam Nevehirli Hafz Mehmed Sabr Efendi, Bandrma Naibi
Faziletl evket Efendi, Bedizzeman Saidi Krdi bn-i Mirza,3 Hrka Saadet Hazrcti Nebevi Kethdas Utufetl Hac Hayr Bey, Evkaf-
Hmayun ser veznedan munfasl Ferik Rza Paa, Volkan
muharrirlerinden Faruk mer evki Efendi, Tarikat- Halvetiyeden
1 Bununla beraber Vahdeti kurulu tarihim "324 senesi Knun- snisinin 24. Cu
martesi gn" olduunu da bildirmekledir, bk. lttihad- Muhammedi Cemiyeti
nin Hakikati (Volkan, No. 70, s. 1). Fakat bu sembolik bir kurulu olsa gerektir.
2 Volkan (3 Mart 1325).
3 Frkann belli bal elemanlarndan olan bu kii grlerini aklayan bir yaz
da, kendisini yle tantmaktadr: "tfadatm zekilere hitaptr, iaret kfidir. Be
nim mekteb-i edebim Krdistan'n yksek dalar olduundan kusurlarm m
milik ve acemiliimize balamak mukteza-y mrvvettir." bk."Bedizzaman
Said Krdi'nin Fihristc-i Makasd ve Efkrnn Programdr (Volkan, 1 L
Mart 1925) 31 mart Olay hakknda yazdmz bir makalede (Vatan, 10
Mart 1949), Said-i Krdi hakkndaki pasajlar gazete idarehanesine gnderilen
bir mektupla eletirilmitir. Bk. Sebil-rread (Cild II, No. 41, Nisan 1949, s.
248). Bu mektup "Afyon'da oturan Ahmed Nazif, Ahmet Feyzi, Hasan Tabanca
l, Salhaddin Celebi, Zbeyr, Ceyln alkan" imzaldr ve yazmz "hilf-
hakikat" olarak nitelendirmekte, bir "ttihat - ttilf arpmas olan 31 Mart
hdisesinde" Said-i Krdi'nin yattrc hareketlerinden bahsetmektedir. nce
31 Marta ttihat - tilf arpmas demek "hilf- hakikat"tr, zira Hrriyet
ve hill Frkas bu vak'adan iki yl sonra 1327 (1911) ylnda kurulmutur.
Sonra da, biz Said-i Krdi'nin tahrikiliinden deil, frka ile olan yakn ilikile
rinden bahsettik ve bu yaknl da bizzat Volkan'da nerettii yazlarna daya
narak saptamaya altk.
216
eyh Seyyid Mslim Penah Efendi, Darendev' Binba Refik Beyefendi,

Kadiri eyhi Readetl Muhammed Efgan Efendi, Feriklikten mtekait Hac zzet Paa, Sivas Vilyeti Nakibleraf Kaymakam Seyyid Abdullah El Haim El Mefcfe Efendi Hazretleri, Memurinden hsan Bey,
Memurinden Hayr Bey, Fatih Dersiamlarndan Divrik'zade Fazdetl
Abdullah Ziyaeddin Efendi, eyh Yunus Dergh postnini eyh Ali
Efendi, Beylerbeyi camiierifi vaizi Hac Kzm Efendi, eyhzade Hac
Mehmed Efendi, Mderrisinden Tevfik Efendi, Volkan muharriri Dervi VahdetiA
1. Frka'nn Kuruluu
ttihad- Muhammedi ("Muhammed'i birlik" anlamna) adl siyasal

parti, 31 Mart olaylarndan on gn nce, parlamento dnda
kurulmu klerikal, gizli ve ihtilalci eilimli bir partidir. 21 Mart
1325 tarihinde Ayasofya camiinde kraat olunan mevluttan sonra
Dervi Vahdeti'nin bir nutku ile kuruluu, iln edilmitir (Bk. Belge
3, s. 203). Frka "Frka-i Muhammediye", "Volkan'clar Cemiyeti",
"Cemiyet-i Muhammediye" olarak da adlandrlmtr. Kurucular,
yelerine "Muhammedi'ler" adn vermilerdir.5
Frka 31 Mart olaylar iinde, gazetesi Volkan'm yaynlarna dayanarak bu hareketlerin ba yneticisi durumunda grnd iin
"31 Mart Vak'as" ile zdelemitir.
4 sminin en sona konulmasna karn, 31 Mart Olaynn ba aktr olmutur. tti

hat gazetesi yazarnn yapt bir rportajda, Kbrs'ta (Lefkoe'de) doduunu ve
39 yanda olduunu sylemitir. Olayla ilikisi olmadn yle anlatmtr: "31
Mart gn evimden hi kmadm. Haneme hir mvezzi (gazete satcs) ge
lip vukuat (olup bitenleri) haber verdi, (eyvah vatan mahvoldu) diyerek a
lamaya baladm". Vahdeti, Volkan'n gnde 25.000 sattn belirterek, paraya
ihtiyac olmadn da sylemitir (ttihat, No. 8, 20 May 1325, s. 3 Ayn ga
zetenin 4 Temmuz saysnda, Vahdeti'nin ayrntl bir yaam yks vardr Yi
ne bk. Sina Akn, 31 Mart Olay, s. 20-25.
5 zellikle Volkan gazetesi byle bir ifade kullanmaktadr. Yine bk. Tark Zafer Tunaya, Volkan'n Lavlar, (Cumhuriyet, 1 Nisan 1967).
217
Seimler
Frka 1908 seimlerinden sonra kurulmutur. 31 Mart olaylarndan sonra da kapanmtr. Bu bakmdan herhangi bir seimle ilikisi
olmamtr.
Parlamento ile ilikiler
"Meclis-i Umumi" (Osmanl parlamentosu) iinde frkay temsil
eden meb'us ya da grup yoktur. Mebusan ya da Ayan Meclislerindeki lmiyeciler de, ttihad Muhammedi'den yana olmamlardr.
Bununla beraber frka Mebusan'la iliki kurmutur. rnein, Volkan'da yaymlanan bir "istirhamname" (rica bildirisi) ile Ktahyal
elli kadar ulema Mebusan'dan, yaplacak kanunlarn eriata uygun
olmasn istemilerdir.6
Mebusan ve Ayan Meclislerinde bu tezi savunan ilmiyeciler az deildi. Bu akm 1909 Kanun- Esasi tadiltnda da maddeletirilmiti.7
ilmiydiler iktidar ve muhalefet saflarnda da vardlar. Fakat lttihat-
Muhammediye yesi deildiler. Ve bu partiyi savunmamlardr.
31 Mart 1325 (13 Nisan 1325) gn Mebusan Meclisi topland
zaman, frka, meb'uslarla iliki kurmutur. Ayaklanan askerlerin koruyuculuunda, Meclise giren heyetlerden birinin banda Ahmet
Rasim (Avni) hoca ile Temyiz (o zamanki Yargtay) yesi Haydar
Efendi 31 Mart' istekleri Meb'uslara bildirmiler, Yasama ile Yrtme organlarn kontrol altna almlar, Mebusan Reisi'nin ve kabinenin istifalarnda rol oynamlardr. Meb'uslara dikte ettikleri istekler
arasnda eriatn "tm fert ve devlet hayatna" egemen olmas ve dzen vermesi meb'uslarm dindar olmalar gibi koullar yer almtr.8
6 "Ktahya ulema-y kiram tarafndan elli kadar imza ile Meclis-i Mebusan riyase
tine takdim olunan istirhamnamenin" bir sureti Ahmet Sabr imzasyla Volkan'a
gnderilmi, bu yaz altna Volkan u yorumu yapmtr: "Cemiyetimizin takip
ettii meslek-i dindarne ve mutedilne dairesinde olarak Ktahya ulema-y kirammn vaki olan ibu teebbs- tasallbkranelerinden dolay, marnileyhime
Cemiyet namna teekkr olunur." (Volkan 1325, No. 63).
7 Bu genel kannn manevi basks altnda 1909 tadilt ile Kanun- Esasi'nin 118.
maddesine ilve edilen ksm: "Kanun ve nizamatin tanziminde muamelt-
nsa erfak ve ihtiyacat- zamana evfak ahkm- fkhiye ve hukukiye ile db
ve muamelt esas ittihaz olunacaktr."
8 Mebusan Meclisi'nde o gnk olaylar iin en ayrntl yaz Babanzade smail Hakk
Bey'e (Badat Meb'usu) aittir: Cehennemi Bir Gn Sina Aksin, A.g.e., s. 44
Tark Zaler Tunaya, slamclk Cereyan, s. 132-133 Hseyin Cahit Yaln, 10
Yln Tarihi, Yediim, (Say: 131, 137, 147, 156, 157, 158, 159, 161, 163, 172).
218
Olayn bastrlmasndan sonra, niteliinin saptanmas, Osmanl

siyasal hayatn, zellikle parlamentoyu zaman zaman megul etmitir. Genel ve klasiklemi bir inanca gre, "31 Mart Vak'as" ile
"irtica" szckleri eanlamda idiler ve kaynamlardr. stelik, bu
yle gelip geici ve snrl bir irtica olay da deildi. rnein, Mahmut evket Paa, Ayan Meclisinde yapt bir konumada "31 Mart
gibi bir vak'ai azme'den (ok byk bir olaydan)" szediyordu. 9
Mebusan Meclisindeyse, bu saptama ok daha snrldr. Sadrzam brahim Hakk Paa, Ltfi Fikri Bey'in stanbul'da iln olunan idare-i rfiyenin (skynetimin) nedeni olarak "31 Mart
Vak'as" gstermesini yeterli bulmam ve "hareket-i irticakrane"
olarak dzelttirmitir.10 Yine Mebusan'da, ayn sadrzam, olay ve
eleban (Dervi Vahdeti) yle anlatmtr:
"...Cemiyet-i Muhammediye nam altndaki sama adamlarn hareketi malm. Bir delinin, bir aptal adamn banda, bulunarak
abuk sabuk ne sylediini bilmeyerek yaptklar memlekette bir fesad- azme'yi (ok byk bir anariyi) mucip olmutur". 11 Tokat
Meb'usu smail Paa'ya gre de "lttihad- Muhammedi deyip Divan
Yolu'na toplanan bir milyon suhte" milleti altst etmilerdi. 12 Halil
Bey de, Vak'ay bastrmak iin alman olaanst nlemler zerinde
durmutur.13
Mebusan'm bu konuda oybirliine varmas olanakszd. nk,
meb'uslarm bir ksm, "Vak'a" gn Meclis'e gelmiler, isyanclara
kar koymamlar, isteklerini benimsemiler, Meclis adna bildiri
yaymlamlard.14 Bunlar arasnda iki Arnavut meb'us, zellikle n
planda grnyorlard: Berat meb'usu smail Kemal ve Evgiri
Meb'usu Mfit Bey'ler. Olay bastrldktan sonra, her ikisi de stanbul dna gitmiler ve ar sulamalara hedef olmulardr. Fakat
bir sre sonra susuzluklar kabul edilmitir.15
9 MMZC, C. 2, (1327-1330), 1. lt., s. 181.
10 MMZC, C. 3, D. 1, Si. 3, 12. lt., s. 295.
11 MMZC, C. 3, D. 1, Si. 3, 13. lt., s. 346.
12 MMZC, C. 4, D. I, Si. 3, s. 1937.
13 MMZC, C. 1, D. I, Si. 2, s. 67.
14 Bu konuda Baktip Cevat Bey tarafndan Mebusan Meclisi'nde okunan padiah
tezkeresi iin bk. Sina Aksin, A.g.c, s. 51.
15 Divan- Harp Reisi Hurit Paa "smail Kemal ve bazlarnn hareket-i irticaiyeyi
alkladklar" nedeniyle Mebusan Meclisi'nden bilgi istemitir. (TV, Say 207, s.
11) smail Kemal ve Mlit Beyler olayla ilikileri bulunmad Mebusan'a bil219
Bu tartmalar iinde, baz meb'uslar (bata Serfie meb'usu Yorgi

Boo Efendi) 31 Mart' meslekdalarn savunmulardr. rnein
Boo Efendi, smail Kemal Bey'e "mrteci" demlemeyecei gibi,
"31 Mart Vak'as"nm da "irtica" olmadn ileri srmtr ve bu
fikrinde de yalnz kalmamtr.16 Fakat ttihad- Muhammedi hakknda ayn savunma yaplm deildir.
Osmanl parlamentosu, byk bir ounlukla, Muhammedi'lerin
31 Mart eylemlerinde, ba neden, yrtc ve kkrtc olduu kansndadr. Ve tm lkeyi sarsc nemini de srekli olarak belirtmitir. ttihad- Muhammedi'nin Mebusan Meclisinde yaratt tepki,
kukusuz dernek kurma (cemiyet) ve toplanma (hakk itima) hrriyetlerinin dzenlenmesinde etkin olmutur. Kanun- Esaside bu
hrriyetler bulunmad ve daha ge (1909 deiikl eriyle eklendii
iin), dzenleyici bir kanunun acele olarak yaplmasn ttihat ve Terakki liderlerinden Talt Bey (Paa) 31 Mart'tan nce istemitir.17
Kimi meb'uslar da, olay Osmanl toplumu asndan ele alarak,
31 Mart' yaratan sosyal nedenler zerinde durmulardr. Zhrap
Efendi, milletin toplumsal koullarn incelemeden, "yalnz kendi
emellerimizi hkim klarsak, birka Otuzbir Mart karsnda bulunacaz" derken, ttihat ve Terakki'nin tutumunu da eletirmitir.
Fakat bu szlerden Vahdeti'yi mazur gstermek anlam karlama yaca da aktr.
Daha sonra Cemiyetler Kanunu konumalarnda, milli cemiyet lerin tehlikelerinden szedilirken ttihad- Muhammedi rnek gsterilmitir.18
ttihad- Muhammedi'nin boy hedefi ttihatlardr. Muhamme di'ler "alt aylk Merutiyet byle mi olacakt?" sorusunu onlarn
dirmilerdir. (TV, Say 226) Bu konudaki tartmalar sonunda ad geen mebuslar hakknda "sulamay gerektiren bir husus olmadna dair karar verilmi tir (TV, Say 282, s. 2-5).
16 TV, Say 282, s. 2-5 (Halep Meb'usu Rfat Efendi de Boo'yu desteklemitir).
17 Edirne Mebusu Talt Bey (Paa) "ttihat ve Terakki Cemiyeti ile evvel ve hr
teekkl eden sair cemiyetlerin tbi olacaklar kuyud- kanuniyeyi irae
'
edecek bir lyha-i nizamiyenin serian tanzim" edilmesini nermitir. Lyiha
encmene gnderilmitir (TV, 1325, Say 177, s. 8).
18 Dahiliye Nezarit Mstear Adil Bey'in Mebusan'da Cemiyetler Kanunu konu
malarndan: "...ttihad- Muhammedi bir cemiyet-i milliyeden baka bir ey
mi idi? Encam ne olmutur? (TV, 1325, Say 290, s. 3).
220
sorumluluunu ortaya koymak iin sormulardr. eriat'm koruyu cusu Merutiyet olduuna gre "Avrupa ahlak ile tahalluk eden
(huy edinen) drt be herif-i nerif (zellikle Ahmet Rza, Hseyin Cahit, Talt, Rahmi, Bahattin kir Beyler kastedilir) bu yce
grevi yerine getiremezdi.
Hibir siyasal parti Meb'usan'm "fevkinde" (stnde) olamazd.
O Jn Trkler ki " gnlk tahsillerine marur olup da talebe-i
ulma yanzle bakan, Garb' kr krne taklit eden echil-i ns
(cahilin cahili kiiler) idi. ttihatlar bir "eytanlar devri" amlard. Volkan sesinin perdesini giderek ykseltir: Hasan Fehmi Bey'in
katili bulunmal ya da "malm olan be kii vatan haricine karl mal" idi.19 Milletin "galeyan" (taknl) baka trl teskin edilemezdi (baarlamazd).
Volkan, tm muhalefet gazetelerine, ittihat ve Terakki'yi hedef
alarak hcum emri vermitir: "Acele et Mizan! Ar ileri Serbesti!
mdat Osmanl! Sebat kdam!"20
teki Partilerle liki
ttihad- Muhammedi'nin, zellikle 31 Mart eylemleri bakmndan, en yakn ilikiyi Ahrar Frkas ile kurduu aktr. Bu ilikiyi
ayrntl ve belgeli olarak bilemiyoruz. Fakat, daha nce de deinil19 Hkmetten talep (Volkan, 29 Mart 1325, s. 1) Erbili Fakih Velizade M.
Bedrettin rfi: Cinayet-i Lalmane, Tehdidat- Akurane (Volkan, 23 Mart)
Arnavutky'nden A. Hilmi: lttihad- Muhammedi Cemiyeti Celilesine (Vol
kan 1325, No. 82, s. 2) Vahdeti, Gz Da (Volkan 1325, No. 91, s. 3) Yi
ne Volkan'daki u yazlara bk. Faruki mer, Bugn Nasl Mesaiye Muhtacz?
Vahdeti, Buhran- Vkel Volelrinli Hafz evket Fevzi, Meclis-i Mebusan ve dahiliye Nazrnn Enzar- Dikkatine (No. 28, 46, 81).
20 Vahdeti'nin "Hacamat- Ahrarane" balkl yazsndaki mehur cmlesi ve devam:
"Acele et Mizan; Ar ileri Serbesti! mdat Osmanl! Sebat et kdam! Hakpe
rest matbuat, hep hcum edelim, ite kal'a-i istibdat! te ehid-i hrriyet,
zincirlerle balanyor, bize imdat! diye kollarn uzatyor, kal'a ise zayftr,
sihriyledir ki kuvvetli grnyor. Kal'a muhafzlar da kal'a ise zayftr, silriyledir ki kuvvetli grnyor. Kal'a muhafzlar da sihirle bal. te Vol
kan... Sancaktarlk vazifesiyle ilerliyor! Ar ileri! ehid olursam da sz dn
meyiniz! Zira zafer bizdedir. Emin olunuz ki, Hak bizimledir. Mfteriler! K
milin namusu ikmal edilecektir, kmal." (Volkan 1324, No. 49, s.) Mehmet
Emin Hayreti, Feveran (Volkan 1325, Say 82, s. 3). Vahdeti, Alayl-Mektepli Zabitanla Askerler, yazsndan: "... Yalnz dikkat edelim ki, Avrupa'dan gelmi,
drt tane herif-i nerif, bizi Avrupallarn ahlkiyle mtahallik edemesinler,
mesel: Kadnlarmz tedricen araflarn atmak yahut bir nslan hr
dr, diye meyhaneler, krhaneler amak gibi mslmanla yakmayan ey
lerin memleketimizde husulne meydan vermeyelim." (Volkan 1325, No. 82).
221
dii gibi, Ahrar'clarn glgede kalmay tercih ederek, Muhamme di'leri n plana srdkleri, zamann yazarlarnca benimsenmi bir
tezdir (Bk. s. 147).
Muhammedi'lerin Fedakran- Millet Cemiyeti ve Demokrat Frka ile belirgin bir ilikisi olmamtr. Bu sralarda kurulan "Heyet-i
Mttefika-i Osmaniye"nin kurucular arasnda da ad yoktur.
iktisat Alannda
Frka, ticaret ve iktisat alanlarnda da baz giriimler nermitir.
rnein kendi adn tayan bir denizcilik irketi kurmay planla mtr.21
31 Mart Eylemleriyle iliki
ttihat ve Terakki'ye o zamana doru grlmemi bir davranla
saldrya geen Muhammedi'ler, Merutiyetin her eit anariye elverili ortam iinde, 31 Mart'a doru adm adm ilerlemiler ve
"cehennemi" olaylar iinde Yldz'a, parlamentoya ve hkmete etkin duruma gelmilerdir.
Daha nce de belirttiimiz gibi, ttihatlarn, bir ayaklanma olayndan haberi olduu, byk ihtimalle mmkndr. Bir kere, nce
olaylar vardr. Kr Ali olay, Beikta'ta bir Mslman kadnn kat
Rum gencinin lin edilmesi, Kapalar'da imza toplama olaylar
gibi.22 stelik, siyasal ortam da elveriliydi: Gazeteci Hasan Fehmi
Bey ldrlm, muazzam cenaze olay ttihatlara kar muhalefetin gvde gsterisi olmutu. 31 Mart olayndan on gn nce (3 Nisan 1909 - 21 Mart 1325) Ayasofya camiinde okunan mevluttan
sonra, yaklak "yzbin kiilik" bir kitle, Volkan matbaasna kadar
yrm, Ittihad- Muhammedi de resmen almtr.23
21 Volkan, 76. says (4 Mart 1325) u havadisi vermektedir: "Ittihad- Muhamme
di Cemiyeti irket-i Bahriyesi Cemiyetimizin cmle-i teebbsat- hayriyesinden birincisi olan bu irket lem-i islmiyete pek byk hizmet ede
cektir. Vapurlarmzda cami-i erif bulunacak, iret kat'iyyen bulunmaya
caktr, velhasl haccac- mslimine ve ticaret-i Osmaniyemizin tavsiine fev
kalde hizmet edecektir. Bu bapta lzm gelen nizamname ve erait-i saire
derdest-i tanzimdir. Bu irketin kuvveden fiile gelmesi iin mntesibin-i
bahriyemizin yardmlarna arz- iftikar ederiz" Ayrca bk. lttihad- Mu
hammedi Cemiyeti (Volkan 1324, No. 39).
22 Tank Zafer Tunaya, slamclk Cereyan, s. 129-130 Sina Aksin, A.g.e., s. 26-30.
23 Aym gnn tarihini tayan Volkan al haberini ve Vahdeti'nin a sylevini
vermitir.
222
Fedakran-i Millet, Osmanl Ahrar ve Osmanl Demokrat Frkalar, aznlk dernekleri, lmiyeci gruplar, alayl zabitler istim zerindeydiler.
Ve asl nemlisi, ngiliz sefareti de onlarn en byk yardmcsyd.24
31 Mart hareketinin ilk iaretlerini Volkan gazetesinin bayazar ve
frka kurucular arasnda ad en sonda yazlmakla beraber lider olan
ngiliz yanls (Kbrsl) Dervi Vahdeti vermitir ve ilk olarak niteliklerini belirtmitir.25 Hareketin dzenleyicisi isyanc isteklerinin25 bildiricisi de o ve takm olmutur. Bu takm iinde Bedizzeman Saidi
Krdmn (daha sonra: Nurs) bulunmas da ayrca ilgintir.
Ahrar'clar ve Prens Sabahattin, yine belirttiimiz gibi, Vahdeti
grubunu hareketin "dinci kolu" saymlar ve giriim nceliini bu
gruba brakmlardr. Muhammedi'lere El slm Cemiyeti de yardmc olmutur.
Ksa srede, olaylar, balatclarmn planlarn aarak ok daha
felaketli bir gelimeye ynelmitir. Daha ilk gn, Adliye Nzn Nzm Paa Ahmet Rza Bey'e benzedii iin, Lzkiyye meb'usu Aslan
Bey de Hseyin Cahit Bey'e benzedii iin ldrlmtr. Bahriye
Nzn Rza Paa yaralanmtr.
Belki de bir hkmet "darbesi" olarak tasarlanan hareket, mek tepli ve diplomal avna dnmtr. Gelimeler Vahdeti'nin de,
24 Sina Aksin, A.g.e., s. 95, 185, 210.
25 Dervi Vahdeti'ye gre Abdlhamid iin en anl devir bugnden itibaren bala
yacaktr. (Volkan, 1 Nisan 1324) Said-i Krdi'ye gre de askerler bu millet-i
mazlmeyi ve mukaddes lslmiyeti iki defa byk vartadan tahlis eden "muh
teem kahramanlar"dr. (bk. Kahraman Askerlerimize, Volkan 1325, No. 107,
s. 3 Ayn fikre Artin Boosyan da itirak etmektedir (ikyet 1325, No. 2)
Yine Vahdeti'ye gre askerler "lttihad- Muhammedi Cemiyeti urunda canla
rn bir paraya bile saymak kklnde bulunmayan arslan yavrular,
Cemiyetin aza-i tabiisi"dirler (Volkan 1325, No. 106).
26 Asilerin talepleri 5 maddede sralanmaktadr: 1 Kabinenin kamilen sukutu; 2
Mebusan Reisliinden Ahmet Rza, Hseyin Cahit ve Talt Beylerin ekilmesi;
3 Alayl zabtandan aa karlarak madur edilenlerin yerlerine iadesi; 4
Ahkm- er'iyenin tamamen tatbiki; 5 Bu harekete itirak edenlerin aff (Servetifnun 1325, No. 933, btn say). Ayn dilekleri Volkan da ileri srmektedir.
Vahdeti, Abdlhamid'e u ak mektup'u yazmtr: "u dakikada aldm malmata nazaran btn asakir-i ahaneleri, zabitann mektepli olanlarn badettevkif dn gece saat alt yedi raddelerinde Meclis-i Mebusan- Osmani'yi muhasara etmiler fakat asakir-i mumaileyhimin makasd- hakikiyeleri ne olduu bizce anlalamamtr. Maksatlar her ne olursa olsun, kabinenin sukutu
muhakkaktr" (Volkan 1325, No. 104) - Dier hususlar iin bk. Not. 28-33.
223
Sabahattin Bey'in de dncesini hayli gerilerde brakmtr.

Meb'uslarn byk bir ksm stanbul'dan uzaklamtr.27 Hseyin
Hilmi Paa hkmeti istifaya zorlanarak, yerine Tevfik Paa kabinesi kurulmutur. Mebusan Reisi Ahmet Rza Bey istifaya zorlanmtr.
Nihayet, on gn sren tehlikeli gidi, Hareket Ordusu'nun s tanbul'a girmesiyle bastrlmtr. Divan- Harpler, tutuklanmalar,
ar mahkmiyetler (bu arada idamlar) birbirini izlemitir. 28 On
bin asker cezalandrlmtr.29
Dervi Vahdeti'nin, yarglanmasnda belirttiine gre, olay, o
gnk grntsyle bir "irtica" deildi, aslolan bir frka kavgasyd.30 Bu ifade, onu aslmaktan kurtaramamtr. ttihat ve Terakki
ise, 1912 ylma kadar srecek skynetimli bir dneme, rakiplerini
sindirerek girmitir.
Basn Alannda
Frka'nm sahip olduu yayn organ Volkan gazetesidir.31 Gazetenin
ad ve Frka, giderek 31 Martla ylesine btnlemitir ki, tti-had-
Muhammedi ou kez "Volkanclar Cemiyeti", "Volkan Ce-miyet-i
fesadiyesi" olarak anlmtr ve hatta bir meb'us 31 Mart Vak'asmn
"sebebi" olarak Volkari gstermitir.32
27 Hseyin Cahit Yaln, A.g.e.

28 Mahmut evket Paa'nn Meclis-i yan'a bildirdiine gre 31 Mart Vak'asna ka
rtklarna hkmedilenlerin says: 249 kii. dareten srgne mahkm edilen
ler: 150 kii. Mahkm olarak gidenlerden 124 kii affedilmi, geriye 125 kii
kalm, idareten srgne arptrlanlardan 63' affedilmi, geriye 87 kii kalm.
Bylece toplum 373 kii cezalarn ekme durumunda braklmtr. Paa yle
devam etmitir: "... Demek ki 31 Mart gibi bir vak'ai azimede gerek hkmen,
gerek idareten nefyolunan (srlen) adamlar 379 kiiden ibarettir. Bu
vak'ada hatta 3.000 kii de olabilirdi. Binaenaleyh bu inklbn ne kadar
munsifane yapldm btn dnya grsn, bu ifadat onun iin sylyo
rum (MAZC, D. 11, 1328-1330, Si. 1, 21. lt. s. 181).
29 Harekta itirak eden 10.000 neferin, stanbul'dan taraya Selanik, Kosova, Ma
nastr vilyetleri dahilinde yol inaatnda altrlmas iin Vilyat- Selase (ad
geen vilyetler) btesine konmas hakknda kanun teklifi Mebusan'da kabul
edilmitir (TV, 1325, Say 228, 78. lt., s. 2).
30 Sina Aksin, A.g.e., s. 251, Not 38.
31 Bu gazetenin 49. saysndan itibaren (5 ubat 1324 - 18 Subal 1908) bal al
tnda u satr yazldr: ttihad- Muhammedi Frkasnn Mrevvic-i Efkr.
Kendisiyle yaplan bir rportajda Vahdeti'nin, Volkann gnde 25.000 kadar
sattn sylediine deinmitik (bk. s. 183, Not 4).
32 orum Mebusu Ali Osman Efendi bu kandadr (TV, 1325, Say 195, s. 3).
224
Volkan, isyanclarn gnlk emri gibi, isyan hareketinin dili ol mu ve hareket adna taahhtlere girimitir.33 Zamann birok gazeteleri VolkarC desteklemilerdir.34 31 Mart ncesinden yaknanlar
Volkartda seslerini duyurmulardr.35 Volkan kamuoyuna uyarlarda
bulunmutur.36 Kendisiyle ortak grte olan gazeteler halkla Ilmiyelilerin birleme haberlerini vermilerdir.37
3. Frka'nn deolojisi ve Yaps
Ittihad- Muhammedi, programndan ve alla ilgili bildiri ve
konumalardan da anlalaca gibi demokratik ok partili rejimin
ak'partilerine gre deil, "Masonlar, Anaristler, Karbonariler,
Komnistler, Cizvitler gibi gizli ve ihtilalci rgtleri de" izleyerek
kurulmutur. rgt olarak dinci (klerikal) trdendir. Kendine z g bir kategori iindedir. slamcdr. Ve "slm enternasyonalizmi"
iindedir. Yalnzca, Osmanl Mslmanlarna deil, tm dnya
Mslmanlarna aktr. Bu bakmdan milliyeti deil, mmetidir.
Cemiyet'in bakan Hazret-i Muhammed'dir. "Her ferd-i mslim"
(her Mslman kii), Cemiyetin yesi olabilir ve bu kii bir ye ya
da Volkan gazetesi aral ile yelie kabul olunur.
33 Vahdeti, Asker kardelerimizden Selmet-i Vatan Namna Rica "... Mesel 4.
Avc Taburu 1. Alay namna kadnlarmzn Beyolu'nda vs. mnasebetsiz
mahallerde, yle ak sak gitmemelerini talebediyor. Evet, biz de sizinle
beraberiz. Lkin, bize, matbuata biraz msaade ediniz ki, imdiki halde
pek byk ilerle megulz. Onlar yoluna koymak iin alalm, o sizin
dediklerinizin kffesi olmazsa, o vakit snglerle en evvel beni ldrnz"
(Volkan, 1325, Say 108).
34 Bk. Not 21'deki gazeteler.
35 rnein kadnlarn ektii bir telgrafla Ahmet Rza Bey ve hemiresi Selma Ha
nm apka giydireceklermi haberinin Volkan'da verildii bildiriliyor ve Mebusan'm Volkan'a 1 kar hl harekete geip gemeyecei soruluyor (Telgraf, TV,
1325, Say 195, s. 3'te yaynlanmtr). Bu telgraf da Volkan'm roln gstermek
bakmndan nemlidir.
36 Volkanda yaymlanan bir uyar rnei: "slm kadnlarmz Bedesten aruyu kebirinde ve Beyolu cihetlerinde ve baz bed mahallerde dolamalar ve
dkknlar, iinde ahz- ita (al veri) eylemekte olduklar er'i erif hil
fnda olduundan hamiyetmenden slm kadnlar bu halden feragat ey
lemleri (vazgemeleri) onun asker kardelerimiz tarafndan ihtar olunur.
Umum Askerler" (Volkan, 1325, Say 108).
37 Volkan'a elik eden Osmanl'dan: "Dn ulema-i kiramdan mntehap bir he
yet taraf taraf kla ve taburlar dolaarak efrad- asakir-i Osmaniyeye va
az ve nasihatta bulunduktan sonra devam ve beka-y merutiyet hakknda
gayet messir dualar okumulardr" (4 Mart 1325).
225
Ittihad-1 Muhammedi yeleri, baka cemiyetlere ve partilere de

girebilirler (Bk. Belge 1, Madde 1, s. 199). Bu takdirde ttihat veya
Ahrar'c bir Muhammedi'den szetmek, hi olmazsa teorik bakmdan, mmkn olacaktr. Bu durum, ttihad- Muhammedi'nin
bir kitle partisi olma niteliinde hayli deiiklik yapacaktr ve orta ya disiplin sorununu karacaktr.
Sosyal planda ttihad- Muhammedi Osmanl brokrasisinin bir
kolu olan lmiye kesimine dayanmak istemitir. kinci ideolojik
unsur, ihtilalci niteliin yneldii yntemdir. O da, "eriat- Garray Muhammedi"yi korumaktr. Yneticilere gre, bu ama, frkay
bireycilikten (ferdiyetten) karp ona manevi ve kolektif bir kiilik
kazandrmtr.38
Amataki iki unsur, Muhammedi'lerin ideolojik formln oluturmutur. yle ki: Olaanst bir dnemde lmiye ve Askeriye
(hocalar ve askerler) kardetir. Fakat olaanst dnem geince,
askerler siyasetten ellerini ekmelidirler. Asker klasna dnnce,
siyasal iktidar lmiyenin elinde ya da denetiminde kalacaktr. 39 Ve
onun partisi olan ttihad- Muhammedi de -devletin ynetme grevini yklenmi olarak siyasal iktidarn kullancs olacaktr.
31 Mart olaynn "ihtilalci ve olaanst" niteliklerini temsil
38 Menkbe-i Celile-i Hazreti Mustavafi (Volkan, 18 Mart 1325).
39 Bk. s. 153, Not 38 - Prens Sabahattin de her iki kesime tler vermitir, (bk. s.
153, Not 39) - Evvel Cemiyet'e yazlan askerler vardr. Cemiyet ile askerlerin ba
llna bir misal olmak zere u havadis ve yazlar zikredilebilir: "Yaasn ttihad
Muhammedi, Alay (5) Tabur (4) namna Tabur Kalemodasmdan mstahdem Meh
met Hulusi, Nuri, Mehmet Nuri, Mustafa bin mer Remzi, Ali Rza, Hasan bin Ali,
brahim bin Mehmet, Hafz Yakup, Mehmed Cemal" (Volkan, 18 Mart 1325) - Di
er bir iln da udur ve 31 Mart Vak'asiyle dorudan doruya ilgilidir: "Asker ar
kadalarmdan bir rica. Muazzez kardeler! eriat- Garra-y Ahmediyenin ka
bul iin etmi olduunuz nmayite perakende hizmetlerde bulunan rfekann noksan eslihalan Tophane fabrikasnla verilmi idi. Eslihanin bir ksm
hl fabrikaya teslim edilmedii cihetle herkesin bulunduu mevkide usul-
vehile teslim edilmesi ve bir de vatandalarmzn yedlerinde miri esliha g
rld takdirde alnp gnderilmesini eriat- Muhammediye namna rica ey
lerim, zira millet mahdir. Ziyama alan indelns menfur olaca gibi indullahta mes'uldr. Tophane Sanayi Alaynda Erzurumlu Halis Abdullah." (Volkan, 4
Nisan 1325) - "Umum Asker Karndalarmza Bir Nasihat" balkl yazda yle
denmektedir: "1 Nisan sene 1325 tarihli Meclis-i Mebusan dairesinin nnde
itima eden askir-i ahanenin efkr herkese malm olmutur. Cenab- Allahrn yardmyla arzumuza nail olduk ve bu harektmz Dvel-i ecnebiyeye va
rncaya kadar takdir ettirdik. krler olsun askerlik namna u kazanm ol
duumuz nam-i celil ile iftihar etmeliyiz. Nizamiye Alay 1 T. 3 K. 2 avu erke
Ahmed, Birinci Nianc T. 2 Emini Blk erke Sait Bey" (Volkan, 5 Nisan 1325).
226
eden, dinci bir siyasal partinin eylemsel yntemi de bylece ana

izgileri zerine oturtulmutur.
ikinci Merutiyetin henz balam olan ok partili siyasal yaa mnda, ilgin bir karlama ortaya kmtr: ttihat ve Terakki'nin, karizmatik bir iktidar anlay karsnda, lttihad- Muhammedi de ierii baka fakat ayn trden bir formlle kmtr. u
farkla ki, ittihatlar bu gr az ok laik bir klf iinde sunmu lardr. Muhammedi'lerse Osmanl teokrasisi asndan ve tam tersine antilaik ve dinci bir nitelie brndrmlerdir. Ne var ki,
dinci ekibi sava alanna sren Ahrar'clar ve ngiltere sefareti
eikte beklemekteydiler.40
rgtlenme
Bir aya yakn srelik bir mr olan Ittihad- Muhammedi'nin
baz vilayetlerde, "mev'izeler ve mevrutlarla" trenli ube allar
yapt Volkan sayfalarnda okunmaktadr. rnein Firzovik ubesi
byle almtr.41 Baz ubeler de, olayl gnlerde Meclis-i Mebusana telgraflar ekerek bask grubu rolnde grnmlerdir.
Kendisini ube sayan "ilmiye ittihat Cemiyeti" bunun bir rneini
vermitir.42
Frkann kapanndan birka ay sonra, Brksel'deki Osmanl el isi, izzet Bey isminde bir kiinin "Ligue Mahomtane" (Ittihad-
Muhammedi'nin Franszca karl) adl "reaksiyoner" (gerici) bir
ceiniyet kurduunu istanbul'a bildirmi, Belika polisinin bu olaydan haberi olmadn da belirtmitir.43
Ittihad- Muhammedi'nin "gizli ve ihtillci" eilimine gelince, nce, merutiyeti rejimlerin yapsal unsuru olan ok partili hayat benimsediini ve bunu kamuoyuna ilan ettiini belirtmek gerekir. Hatta ba dman sayd ttihat ve Terakki'yi bu rejimin kurucusu olarak gstermitir ve frkay, "drt be Avrupa taklitisi"nden ayr tut40 Sina Aksin, A.g.e., s. 255 vd. - Ecvet Gresin, A.g.e., s. 85.
41 "Cumartesi gn ruh-u pk-i Mustafa (S.M.) hazretlerine Cami-i Kebir'de
mevld-i erif kraat olunup badehu Ittihad- Muhammedi ubesinin resm-i
kad icra klnm olmala bera-y malmat arzolunur. Firzovik Ittihad-
Muhammedi ubesi" (Volkan, 24 Mart 1325).
42 Cami-i Kebir mmeyyiz dersiamlarndan Krml Bekir Zeki imzasyla, Cemiyet
adna ekilen telgraf (TV, 1325, Say 189, s. 4).
43 AFE, 114 Nouvelle Srie, Turquie, Vol. 6, 13 Juillet (Temmuz) 1909 tarihli yaz
ya gre.
227
mak istemitir (Bk. Belge 3, s. 204). iin ilgin yn, ok partili rejimdeki parti rnekleri asndan gizli yanlar olan rgtler arasnda
sayd (Cizvitler, Masonlar, Karbonariler, Anaristler gibi), en fazla
gizlilie ve ihtilalcilie dayananlar gstermesi biraz da onlar gibi olma eilimini tamakta olduunu belirtebilir (Bk. Belge 3, s. 199).
Bu bakmdan da, Merkez-i Umumi'sinin yelerini bile gizli tutan
ttihat ve Terakki karsna karizma tik yn gibi, bu nitelii ile de
kma istei dnlebilir.
Bu nitelii ile de, -dinci, ihtilalci ve gizliliki- islm dnyasndaki rgtlenmeleri devam ettirmektedir ve Batllarn zerinde durmadklar ilgin bir rnek olmaktadr.
Belli Bal Elemanlar
Dervi Vahdeti'nin liderlii ve bayazarl altnda, Volkan stunlarnda grlen imzalar bir fikir evresi oluturmulardr. Bata kurucular da bu evreye katmak gerekir. Burdur ubesi yelerinden
Etranos Kaza naibi Mehmet Feyzi Efendi ve arkadalar, 44 Camiikebir mmeyyiz dersiamlarndan Krml Bekir Zeki Efendi, 45 Ktahya
lmiyelilerinin bir blm, ilmiyeden Musul'lu Reit El meri
Efendi ve eylemlerin ilk gn Mebusan Meclisinde nemli rol oynam olan Ahmet Rasim Avni hoca nde gelen isimlerdir.46
ok ksa yaaml bir Frka'nn yelerini ayrntl olarak tanma mz olanak ddr.
Muhammedi'lerle beraber olan dernekler iin de durum farkl
deildir, "ilmiye ittihat Cemiyeti", belirttiimiz gibi, kendisine ube
saymtr. "Cemiyet-i Ilmiye-i Islmiye" iin ayn eyi sylemek
zordur.47
44 teki yeler: Rdiye mektebi mdr Mehmet Arif, Redif mlzmlarndan s
mail, Tarik Ktibi Vahit, mahkeme azasndan Emin, Mderris Hasan, Kbrsl
Mustafa Necati (Tanin, 4 Haziran 1325, s. 3).
45 Not 42.
46 Bu kii lmiyedendir ve olaylarn ilk gn Meclis-i Mebusan'a isyanclarn istek
lerini ve koullarn dikte etmi, mebuslara hakaretler yadrmtr. lkeden
kamtr. Mtareke dneminde yemden siyaset sahnesine kmtr. Yazd ma
kalelerden biri u bal tar: 31 Mart Hadisesi Bir Hadise-i rticaiye Deil
dir (Alemdar, 1919, Say 167-1477). Kendisi mtareke dneminin gizli ve dinci
derneklerinden biri olan "Tarikat- Salhiye Cemiyeti" yelerindendi ve stiklal
Mahkemesi'nce yarglanmtr (2. Cilde baklmaldr).
47 Bu cemiyetin Merkez-i Umumi'si 8 Nisan bildirisiyle hareketi lnetlemitir. (s
lamclk Cereyan kitabmz, s. 142).
228
ye Says
lttihad- Muhammedi'nin ye saysn da kesinlikle bilmek olanakszdr. Bu arada, Volkan baz bilgiler vermitir.48 yelik iin ricali bavurmalar yaynlamtr.49 Askerler Cemiyetin "tabii azalar"
saylmlardr.50 Muhammedi'lere askerlerden de katlanlarn says
azmsanamaz. lkenin eitli yerlerinden katlan asker says
yzlerledir,51 Muhammedi'ler askerleri, kendi direktifleri altnda
hareket etmekle devli, en gl ve gvenceli yardmclar
saymlardr ve bu yoldan Ordu'yu "politize" etme
(siyasallatrma) dncesindedirler.
4. Frka'nn Sonu
"31 Mart Vak'as", lttihad- Muhammedi iin bir lm kalm sava
olmutur. Ne var ki Volkan ailesinin tleri ie yaramamtr.
"Vak'a" planlanan hedefe ulatrlamaynca Muhammedi'ler yenil mitir ve bu yenilgiyi ok ar demilerdir. rfi idare ilan edilmitir.
Divan- Harp kurulmutur. Dervi Vahdeti idam edilmitir.52 Onunla
beraber eylemlere katlan birok kii idam ve ar cezalara mahkum
edilmitir.53 Yenilgi eitli yorumlarn konusu olmutur.54
48 20 Mart 1325 tarihli Volkan'da u havadis okunmaktadr: "Musul'dan telgraf,
Dersaadette Cemiyet-i Muazzama-i Muhammediye'ye. Cemiyetleri dalp da
tmadnn i'ar mtcmnennadr. 18 Mart 1325. Reid El meri". Gazete
u cevab vermektedir: "Cevap: Cemiyetimize on bin kii birden dahil olmak
ta ve saye-i nur-u Muhammedide her an ilerlemektedir". - 24 Mart tarihinde
Gebze kazasna tbi "Takpr Nahiyesinin - sekiz bin nfusu ... ansamimlkalp rapt- dil ve Cemiyet-i muazzezenin cmle harekt ve evamir ve
talimatn tervi iin hayatlarn her dakikada fedaya hazr ve amade ve bu
bapta ahd- misak eyledii maruzdur." (Ayn tarihli Volkan).
49 lmiyeden Ahmed Hilmi Efendi'nin teklifi: "... Cemiyet-i mezkre-i lem-i arann
yegne azas olmaldma teeddp ettiinden hasbelistikame hademesi sfa
tyla kabul buyurulmakhm isti'taf eyliyorum." (Volkan, 1325, No. 82, s. 3).
50 Vahdeti'nin fikri: "... phe yok ki, bilcmle asakir-i ahane tttihad- Muham
medi Cemiyet-i mukaddesesinin aza-i tabisidir". (Volkan, 1325, Say 196, s. 2).
51 Volkan, 1325, Say 90, s. 3'te: Frka'ya kaydedilen askerlerden haber vermektedir
- Tanin, olaylarn bastrlmas haberlerini verirken Muhammedi askerlerin say
sn da aklar. Medine'de 80 kadar asker (4 Haziran 1325, s. 3), Erzurum "mrtecileri", olarak 98 nefer ve kk zabit (assubay), Diyanbekir'de ve Van'da 200'e
yakn nefer, kk zabit, jandarma ve halktan (11 Haziran 1325, s. 3).'
52 Divan- Harpe hakknda verilen idam karan ve gerekesi iin bk. Ecvet Gre
sin: A.g.e., s. 73-74.
53 Bu konuda bk. Musavver Salname-i Serveti Fnun (1326), s. 115-116 - Ecvet
Gresin: A.g.e., s. 69-74.
54 rnein Said-i Krdi'nin Sada-y Vicdan balkl yazsndan: "lttihad- Mu229
"31 Mart Vak'as", gnmzde de esrarn korumaktadr. Ve hl

bilinmezlerle doludur. Bu hareketin nedenleri ve yapclar kimlerdir? Soru gnmzde bile hl cevapszdr.55 Olay tarifsiz bir acaiplik olarak grenlerle, Hareket Ordusuna "ekiya etesi" diyenler,
31 Mart Vak'asma karklk vermektedir.56 Abdlhamid'in, olayda
rol olduu kamsyla, Divan- Harpe yarglanmas istenmise de,
hkmet bu ilemi nlemitir.57 Abdlhamid bu hareketin yapclarndan deilse bile, kukusuz destekleyicilerinden saylabilir. 58
Bu arada, Veliahd Vahdettin'in sululardan bazlarn engelky'deki kknde saklad ve hareketi benimsedii ileri srl mtr.59 Yine Prens Sabahattin'in ve Ahrar'clarm hareketin iinde
olduklar hatrlanmaldr. Ulema'nn rolne gelince, o da ksm
olmutur. rnein "Cemiyet-i llmiye-i Islmiye" hareketi knamtr.60
Ve nihayet ngiliz sefaretinin hareketin asl yaratclarndan olduu bir gerektir.
hammedi istil etti. Umumun hakkdr tahsis kabul etmez. Btn slm ihtizaza getirdi. Tabiat- istidd- lem imdi tamamen tecellisine tahamml
edemez. Tedri lzmdr. imdi bu cevher-i li-i mukaddesi bir yere hfzetmeliyiz. Bunun bir mukaddimesi olarak mahsus frkalar hdim-i eriat unvann tayabilirler." (Volkan, 7 Nisan 1325, s. 4) - Ayrca bk. Vahdeti, ttihad- Muhammedi Umum ubeleriyle Bilcmle Efradna (Volkan, ayn say)
55 Seril Paa ve (Mizan'c) Murat Bey'in yorumlar iin bk. Tark Zafer Tunaya, s
lamclk Cereyan, s. 143-144
56 Eski eyhlislmlardan Cemalettin Efendiye gre 31 Mart bir "hadise-i acibe"dir (eyhlislm Cemalettin Efendi'nin Hatrat- Siyasiyesi, s. 16) - Meh
met Selhattin Bey daha da serttir: "... ehre bilmukavemet dahil olan bu is
yan ordusu bir ekiya etesinden baka birey deildir." (Bildiklerim, s. 1920) - Mahmut Sadk Bey'in yazs: Din ve stibdat (Resimli Kitap, 1325, Say
7, s, 637-648) - Abdullah Mazhar, Mektepli - Alayl (Resimli Kitap, ayn say).
57 Hseyin Cahit Yalm'a gre, Abdlhamid'in bu olayla ilikisi vardr (10 Yln
Hikyesi, Yedign, Say 171, s. 30 -Ecvet Gresin A.g.e., s. 60-61, 74-76 - Pa
ris'te erif Paann direktifleri ve parasal destei ile kan Mcheroutlette dergi
si de konuyla megul olmutur: La Rvolution du 13 Avril a-t-elle t un mo
uvement ractionnaire? (Say 13, Aralk 1910, s. 16-27). Ayrca ayn derginin
14, 21. saylan) - Yusuf Kemal Tengirenk'c gre ise "31 Mart Abdlhamid'in
eseri deildi", bundan casus ebekeleri ve gericiler faydalanmlardr. (Vatan
Hizmetinde, s. 119) - Dr. Rza Nur daha da kesindir: "Abdlhamid 31 Mart
Vak'asmda tamamen masumdur". (A.g.e., C. 2, s. 304).
58 Ecvet Gresin, A.g.e., s. 67, 74 76 - Dr. Rza Nur'a gre Abdlhamid 31 Mart
Vak'asmda tamamen masumdur (A.g.e., C. 2, s. 304).
59 Ziya akir, Mahmut evket Paa, s. 253. - Sina Aksin, A.g.e., s. 159.
60 Tank Zafer Tunaya, A.g.e., s. 142-143.
230
"31 Mart" bugn de, nitelii bakmndan, eitli yorumlarn ko nusu olmutur ve olmaktadr.61 nk, henz bilinmezleri zlm deildir.
Hareketin bilinmezleri iinde, bilinen gerek, lttihad- Muhammedi'nin eylemlerin banda grld ve "Vak'a"nm ideolojik ynn salamak istediidir.
Frka, 31 Mart eylemlerinin bastrlmasyla siyasal hayattan silinmitir. Ve ardnda derin izler ve tepkiler brakmtr.
B. TTHADI MUHAMMED FIRKASI'NA

LKN BELGELER
BELGE 1
ttihad- Muhammed Frkas Siyasal Programna
Temel Olan Beyanname*
Beyanname
Baldaki makaleden dahi msteban olaca zere bir eye ki: lrade-i lhiye
taallk eder, o ey bir tesir ile beraber husule gelir. Gerek memleketimizde
gerek harite, siyas olarak birok Cemiyetler vardr. Hindistan'da Ittihad- slm; Avrupa'da, Amerika'da Cizvit ve Misyonerler, Cemiyet-i Israiliyeler; ve
daha nice din cemiyetler olduu gibi birok da siyas frkalar vardr: Farmason, Karbonariler, Jn Avrupa, Sosyalistler, Komnistler, Pozitivler, Kari
Marks'm Cemiyet-i Beynelmileli, Anarist frkalar ve idare frkalar ve daha
trl trl ktleler mevcuttur.
Saye-i nur-u Muhammedde, zaten mevcut olan uhuvvet-i mslimin, bugn Darlhilfede ttihad- Muhammed nam altnda ner-i envar- tevhid etmektedir. Bunu bilmek lzmdr ki: Cemiyete dahil olmamakla h Islmiyetimize zerre kadar halel gelmez ve herhangi bir cemiyete dahil olmak isteyen
olursa, cemiyetimiz hibir ferdi ayan- muaheze grmez. Hamdolsun Cemiyet-i lmiye, Cemiyet-i Islmiye, Cemiyet-i Hayriye gibi birok cemiyet-i dini-
61 Tark Zafer Tunaya, A.g.e., s. 142-143. - Ecvet Gresin, A.g.e., s. 95-100. Sina
Aksin, A.g.e., s. 223-289. - smail Hami Danimend, 31 Mart Vak'as - Faik
Reit Unat, kinci Merutiyetin Hn ve Otuzbir Mart Hdisesi - Ahmet Bedevi Kuran, 31 Mart Hadisesi Nasl Oldu? (Tarih Dnyas C. II, Say 13, Ekim
1950, s. 557-560) - Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde - Ahmet Cevat
Emre, ki Neslin Tarihi.
(*) Volkan, 3 Mart 1325.
231
yelerimiz, ittihat ve Terakki ve Ahrar, itidal frkalar gibi cemiyet ve frkalarmz mevcuttur. Bu cemiyetlerin zuhuru idare-i merutalarda kesrilvukudur.
Frkasz merutiyetten hibir zaman matlup olan semerat iktitiaf olunamaz.
Frka-i siyasiyelerimizin kaplar, ilmaallah btn Osmanllar iin aktr.
Btn vatandalarmzn kanundaki hak msavatna, mal ve can ve rzlarnn
temin-i bekasna Kanun- Esasimizin mtekeffil olduu gibi hibir suretle
Cemiyetimiz o hukuklarn yan gzle bile bakamaz.
Biz ki Muhammedi'leriz, er'i erif dairesinde hareket etmek mecburiyetindeyiz. Bu salhiyetimize de hibir ahs- manev karmaz ve karamaz. Bulunduumuz u asr- medeniyette, hibir fert, dierinin esiri olamaz, ite bu
esaretten, millet-i muazzama-i islmiyeyi tahlis, yani bilcmle msliminin
fikr-i siyas ve itimalerini uyandrarak bulunduklar Devletler idaresine, tbi
bulunduklar kavanin dairesinde hareket ederek terakkilerine almaktr.
Dahilimize gelince: ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Ahrar Frkas veya dier
Cemiyetler olsun hibirisinin teebbsat- meruasma mmaneat veya taarruz etmek gibi bir niyetimiz olmadktan baka daire-i meruiyette hareket
eden her cemiyet ve frkann zahiriyiz. Binaenaleyh ahkm- er'iye ve kanuniyeye muhalif olarak hukuk- umumiyeye taarruz edenler grld takdirde de kat'iyyen msamaha olunmayaca beyan olunur.
Ittihad- Muhammedi Cemiyeti
Dersaadet Merkezi
Volkan idarehanesi
BELGE 2
ttihad- Muhammedi Cemiyeti Nizamnamesi*
Cemiyetin Reisi, tsmi, Maksad, Saha-i Faaliyeti, vesaiti
Madde 1 - Cemiyetin reisi Hazreti Muhammed Mustafa (S.M.)'dir.
Madde 2 - Cemiyetin ismi "tttihad- Muhammed Cemiyeti"dir. 1327 sene-i hicriyesinde Darlhilfede teekkl etmitir.
Madde 3 - Cemiyetin maksad, memalik-i hilfette ve sair bildda mtemekkin anasr- muhtelite-i Islmiyenin tezhib-i ahlkna ve itima terakkiyatma bais-i yegne olan Kur'an Kerim'in, eriat- mutaharrenin il yevmlkyam temin-i devamna sy- gayret eylemek ve kffe-i msliminin faaliyet-i
siyasiye ve itimaiyelerini tezyid ve tevhid etmek ve er'i erif ve Kanun-
Esas-i mnif ile mmeyyed olup Darlhilfede teesss eden usul- mevereti
hrz- can bilerek muhafaza eylemek, memalik-i Osmaniyede kavanin-i hukukiyeyi Mecelle-i Ahkm- Adliye mtemil bulunduu gibi ktb fkhiyeden
bilistinbat bir de Ceza Kanunu ve kavanin-i saire-i muktaziye meydana geti(*) Volkan, 3 Mart 1325.
232
rerek ilerde Meclis-i Mebusan'a arzetmek ve tasdikine iktiran etmesine almak ve btn harekt ve skenatmz er'i erifle tayin etmek ve bu suretle
istikbalde Memalik-i Osmaniyede mehakim-i nizamiyelerde kavanin-i er'iyenin dsturlamel olmasna gayret etmek ve btn liva-i Muhammedi altnda
bulunan lem-i islmiyeti taarruzdan syanet eylemek.
Madde 4 Cemiyetin saha-i faaliyeti btn memalik-i Islmiyeyi ihtiva
eder.
Madde 5 kinci maddede gsterilen makasda vusul iin Cemiyetin vesait-i icraiyesi bervehi tidir:
(a) lttihad- Muhammedi ve Meclis-i Mebusan hakknda mevzuu bahsolacak mesail iin bir mahall-i itimada er'i erif daire-i mnciyesinde Cemiye
te mensup ulema ve meayih ve siyasiyun canibinden hutbeler ve nutuklar
iradiyle icra-y mzakere etmek.
(b) Cemiyete mahsus mahall-i itimada fzela-y mensubin tarafndan
ulm-u diniye, ahlkiye, siyasiye, itimaiye ve ahval-i cariyeye mteallik ders
suretinde vaazlar vermek.
(c) Cemiyetin fikir ve mesleini tefhim ve tamim iin mevkut ve gayr
mevkut resail ve mrevvic-i efkr olmak zere Trke, Arapa, Farsa ve elsine-i sairece gazeteler ve evrak mtenevvia tabettirmek ve keza bu maksatla
itima- umumiler tertip eylemek.
(d) Ayn maksatla taralarda ve bild- saire-i Islmiyede teekkl eden u
belerle teati-i muhaberat ile oralarda bu kabil neriyat meydana getirmek ve
itimalar tertip ettirmek.
(h) Lzum grdke bild- Islmiye-i hariciyeye vaizler gndermek.
Cemiyete Azann Kabul ve Suret-i Hurucu
Madde 6 - Cemiyetin artnamesini kabul ile ahkmna ittiba eden ve
er'an sinn-i rde vsl olan her ferd-i mslim Cemiyete dahil olabilir.
Madde 7 Cemiyete duhuln ifahen ve tahriren talep eden kimse Cemiyete mensup bir aza veya Volkan gazetesi delaletiyle azala kabul olunur.
Madde 8 - Azadan biri istedii zaman Cemiyeti terketmekte muhtardr.
Madde 9 - Cemiyete kar hibir azann taahhdat- nakdiyesi yoktur. Arzu-yu vicdan ile ita olunacak ianat- nakdiye ve hedaya maalmemnuniye kabul ve Cemiyete varidat kaydolunur.
Madde 10 - eriat- Ahmediyeye muhalif harekette bulunanlarla menfaat-i
ahsiye-i hafiye takip eyleyen her fert vaki olacak tenbihat- meruaya ramen
islah- nefs etmeyp de srar ederse Meclis-i darenin ekseriyet-i rasiyle Cemiyetten ihra edilir. hra edilen aza isterse Meclis'i Umumiye mracaat ve
meseleyi ekseriyet-i kat'iye-i ra ile hallettirebilir. Cemiyetten ihra edilen aza
bilhare slh- nefs ettiini ispat ederek yemden aza kaydolunmak isterse yine kabul edilir.
Madde 11 - Cemiyetten gerek ihtiyariyle, gerek bil ihtiyar kan aza o zamana kadar Cemiyete iane ve hediye namiyle bir ey vermi ise istirdad edemez.
233
dare Tekilt
Madde 12 Cemiyetin idare tekilt: Darlhilfede Merkez-i Umum ve
tarada ubelerle bervehi zir gsterilen Meclis-i dareler, Meclis-i Umumiler,
Meclis-i Kebirlerdir.
Meclis-i tdare Vezaifi
Madde 13 dare Meclisinin mddeti bir sene devam etmek ve sene-i tiyede tekrar intihap edilebilmek zere umum tarafndan intihap olunan 25
azadan mrekkeptir.
Madde 14 - Meclis-i dare azalar meyanmdan alt kiiden mrekkep bir
heyet-i idare teekkl edecektir.
Madde 15 - Meclis-i idare lzumuna gre heyet-i idarenin daveti zerine
itima eder. Azann ekserisi hazr olmadka ie baklamaz.
Madde 16 - Meclis-i darenin vezaifi bervehi tidir:
(a) Meclis-i dare kararlarn Heyet-i idare vastasiyle icra ve mrevvic-i ef
kr olan gazete ile icap ederse icraatn iln etmek.
(b) Cemiyetin emval-i menkule ve gayr menkulesini tasarruf ve idare et
mek.
(c) kap ettii takdirde maksada ait olan mevaddan maada ibu nizamna
menin sair mevadm tadil ve tezyil etmek.
Madde 17 - Kffe-i vesaikin Cemiyete makbul olmas, Meclis-i idareler taraflarndan tayin olunan zevatn imzalarnn havi bulunmasna mtevekkftr.
Madde 18 - Resa-y uabat merkez-i hilfette bulunduklar zaman Meclis-i idare mzakeratna itirak etmee salhiyettardr.
Madde 19 - Heyet, Meclis-i idare azas meyanmdan tefrik olunan alt kiiden mrekkep ve muvazzaf olup bunlardan biri reis-i heyet, biri ktib-i umum ve biri veznedardr.
Madde 20 - dare heyeti Cemiyetin umur ve hususatm ryetle mkelleftir.
Madde 21 - Btn muhaberatta imza yerine merkez-i uabata ait mhrler, yahut mhr mnderecat istimal olunur. Hibir fert imzas tahtnda muhabereye salhiyettar deildir.
Madde 22 - Meclis-i idaredeki riyaset her defa bir azaya muhaweldir.
Madde 23 - Meclis-i idareden baka 25 aza namzedi olup Meclisin her teekklnde ayn idare azalar gibi sahibi reydirler.
Madde 24 - Heyet-i idarenin tayini Meclis-i idareye ait olduu gibi tebdili
de Meclis-i mezkra aittir.
Madde 25 - Her bir karar ekseriyet-i ra iledir.
Meclis-i Umumi-i Merkez ve Vezaifi
Madde 27 Meclis-i Kebir: Meclis-i idarenin daveti zerine senede bir defa
stanbul'da Meclis-i idarenin tahsis eyledii yevm- mahsusta itima eder.
Madde 28 Meclis-i Kebir, merkez ve ube Meclis-i umumilerinden ibarettir.
234
Madde 29 - Meclis-i Kebirin vezaifi bervehi tidir:

(a) Cemiyetin sene-i tiye iin ne gibi bir fi'l-i hayra teebbs etmesi lzmgeldiini tayin etmek.
(b) Cemiyetin tekilt ve nizamnamesinin tadiline lzum grld tak
dirde ne suretle tekil ve tadil edilebileceini tahsis etmek.
ubeler ve Suret-i Teekkl
Madde 30 ubelerin teekkl, yirmi azann mevcudiyetine vabestedir.
Tarada ubeler kad edildike keyfiyeti istanbul'da Merkez-i Umumiye ihbar ve Merkez-i Umum kendilerine bir mhrle bir vesika- resmiye irsal ey1er.
Madde 31 ubeler, Merkez-i Umum nizamnamesine tbidir.
Madde 32 - stanbul'da Merkez-i Umumden maada merkez veya ube
yoktur.
Madde 33 - Cemiyetin ubeleri on bir kii olmak zere birinci sene messisleri tarafndan tefrik, ikinci sene ube meclis-i umumileri canibinden bir
sene mddetle intihap olunur.
Madde 34 - ubeler bulunduklar mahallerde Cemiyet-i Merkeziye tarafndan kendilerine tevdi olunan vezaifi ifa eder.
Madde 35 - ubeler, Cemiyet-i Merkeziye nizamnamesine muhalif hareket
ederse keenlemyekn hkmndedir.
Madde 36 - ubeler, ayda bir defa muamelt- hesabiyeye ve Cemiyete dahil olanlara dair Merkeze ita-y malmat eder.
Madde 37 - ubeler meyanmdan be kiiden ibaret bir Heyet-i idare tekil
olunur. Bunlardan biri reis, ikisi aza, bir ktip ve biri de sandukkr olmak
zere tefrik olunur.
ube Meclis-i Umumleri ve Vezaifi
Madde 38 - ube Meclis-i umumileri, senede bir defa Meclis-i idarenin iln zerine her mahalle veya karyeden intihap olunan birer azadan ibaret olup
her vilyat ve liva merakkizinde ubelerde bilitima Meclis-i idarenin bir senelik hesabatn tetkik ve Meclis-i idare azalarn yemden intihap ve ipka eyler.
Madde 39 - Meclis-i Umumler akdi ve netice-i mukarrerat- hususat,
Merkez-i Umumiye bildirilir.
Cemiyetin Varidat
Madde 40 - Cemiyetin varidat: ihtiyar olarak verilen ianelerden, hediyelerden ve neriyattan hasl olacak temettden ve ders ve hitabetler duhuliyesinden ve bunlarn emsali varidattan ibarettir.
Madde 41 - ubeler varidatndan, Meclis-i Kebir tarafndan tensip olunan
miktar mebali, Cemiyetin masarifat- umumiyesine medar olmak iin Darlhilfede Merkez-i Umum ve tarada ubeler tarafndan ryet olunup tasdiki
Meclis-i Umumi-i Merkezye aittir.
235
BELGE 3
21 Mart 1325 (5 Nisan 1909) Tarihinde Frkann Kuruluunu
ln Eden ve Dervi Vahdeti Tarafndan Ayasofya
Camiinde Verilen Sylev*
Ey mmet-i Mu hammed! Allah' inkr edenler ya son derece cahil olanlar
yahut mtefennin geinip de zevk- din ile zevkiyab olamayanlardr.
Bu kinatn hangi bir zerresine atf- nazar ibret olunsa, vahdaniyet-i ilhiyeyi tasdik etmemek mmkn deildir.
yle bir kinat ki: Her zerresinde bir ittihad mehuddur. Eer zerrat arasnda ittihad olmam olsa, bir p bile meydana gelemezdi.
Bu kinata, bu intizam- ittihad baheden Allah; insanlar arasnda bunun
tatbikini murad buyurmutur. Ve "Innemelm'minune..." yeti kerimesiyle
uhuvveti bize emir buyurmutur.
O halde bizim bu ittihad- eyadan ibret almamz lzm gelir.
Bu lzum-u ittihad sebebiyledir ki: Senelerdenberi Memalik-i Osmaniyemizde hkmferma olan istibdadn yklmas iin Mithat'lar, Kemal'ler ve emsalleri bu eseri takip etmilerdi.
Bunlar, bir taraftan mahvedildike, bir taraftan dierleri zuhur ediyordu.
On be seneyi mtecaviz bir zamandanberidir, bilerek, bilmeyerek bu ittihada, bu ittihad sebebiyle istibdad ykmaa her fert alyordu.
Hatt hkmet-i mstebide bile bilmeyerek inklb- ahiremize hizmet ediyordu. Birok mazlumini, tutup tutup, menfalara sevkediyordu. Menfiler arasnda inklba alanlar pek ok olmakla beraber, hi yle bir fikre malik olmayanlar dahi yine bilmeyerek ahali-i Islmiye arasnda halinden ikyet ediyordu. Beni bignah olarak nefyettiler, kabahatim yoktur, diyip aladka, alndan, sefaletinden ikyet ettike, ahali-i Islmiye zerinde byk tesirler
husule getiriyordu. Nihayet 11 Temmuzda Selnik'de, fakat daha evvel Manastr'da o byk Manastr'da iln- hrriyet edilmiti.
Bundan evvel Niyazi'ler, Enver'ler dalara ekilmilerdi.
Ey mmet-i Muhammedi Burasna, bu noktaya iyi dikkat ediniz! Bu sralarda hkmet-i mstebidenin byk bir kuvvete malik olduunu bilmiyor
muyduk? Byle olduu halde mukabele edilemediine sebep nedir? te
murad- ilh bu noktada tecelli etmitir, inklbmz meydana getiren Allah'tr; (derin uultular) binaenaleyh ittihat ve Terakki Cemiyeti muhteremeinin bu inklba byk bir hizmeti olmutur. Bunu hi bir ferd inkr
edemez.
Niyazi'ler, Enver'ler, Salhaddin'ler, Eyp Sabri'ler, Hasan Bey'ler bu zevat-
muhteremenin emsali, zamann Halid bin Velid'leridirler. Allah bunlardan raz
olsun. (Yz bin kii, sirayet suretiyle ve Kemal-i samimiyetle minhan olmulardr.)
(*) Volkan, 24 Mart 1325

236
Allah bunlardan raz olsun (Yine umum ve cidd olarak min dualar eflke ykselmitir.)
Nihayet; bir zamandan beridir ttihat ve Terakki Cemiyetinde baz gna
haller zuhur ediverdii gazetelerde grlmtr. Buna dair bir ey sylemek
mevkiimizle mtenasip deildir.
Hamdolsun bugn ittihad fikri her ferdde uyanmtr. Bunun iin herkes
bir Cemiyete intisap edebilir. Merutiyetimiz de bunu icap eder.
Bu ittihad, bizde iki suretle mtecellidir. Biri slmiyet, biri Osmaniyettir.
islmlar iin Cemiyet-i lmiye, Talebe-i Ulm Cemiyeti, Cemiyet-i Islmiye
ve bir hayli de islm kulpleri vardr. Bununla beraber imdi de Ittihad- Muhammedi Cemiyeti teesss etmitir. Her fer-i mslim bunlardan birine dahil
olmakta serbesttir.
Cemiyet-i Ilmiye-i Mukaddese, hep cemiyetlerin nigahbandr. Kusurumuz
grldke anlar bizi ikaz edecektir. Talebe-i Ulm Cemiyeti tedricen Cemiyet-i lmiyenin seviye-i irfanna eriecek ve millet-i Islmiyeye byk hizmetler grecektir.
Osmanlla gelince, eyce bilmeliyiz ki: Memleketimiz anasr- muhtelife
ile doludur. Bunlarn, hukuk itibariyle bizden zerre kadar fark yoktur. imdi
biz byle din ittihadlar meydana getirince, meyanemizde bir tefrika hasl olacak zannedenler pek oktur, halbuki: memleketimizde ttihat ve Terakki Frkasiyle Frka-i Ahrar var ki: Bunlara her Osmanl iltihak edebilir ve ayn zamanda kendileri de bir ittihad- din meydana getirebilir.
Byle olduu halde din ittihatlarn Osmanllar arasnda tefrika husulne
bd olaca fikrini kat'iyyen kabul edemeyiz. Cenab- Hak muvaffakiyetler
ihsan buyursun (min).
Ey ihvan- din! Bu itimaimiz sebebiyle ortada baz gna frldaklar evirmek istiyenler vardr, bunu imdi sylemiyeceim, yalnz Volkan'h bildireceim.
Mevld- erif hitamnda, urada, Yerebatan'da, cami-i erif ittisalinde bulunan byk konak, bir sene iin taht- icarmzdadr. ldare-i merkeziyemiz,
odur. Programmz vehile cami-i eriften klacak, oraya kadar gidilerek
kurbanlar zebhedilerek, dualar olunduktan sonra herkes dalmaldr. Nasl
ki: Terbiye-i Islmiyemize dayanarak burada birlemisek yine olsuretle iimize, gcmze gitmeliyiz. Herkez emin olsun ki: hsn- niyetten baka bir
emelimiz yoktur. Kalplerinde hyanet olanlar Allah- zlcell hazretleri kahreylesin (min).
237
y
HEYET- MTTEFKA- OSMANYE
KURULU TARH: 4 Nisan 1325 ( 1 7 Nisan 1909)

KURULU YER: stanbul.

O "I Mart olaylarnn ilk gnnde, "Osmanl Ahrar Frkas"nn
_J I grlerini yaynlayan Osmanl gazetesi tarafndan kurulmas
nerilen, partileraras -hatta st- bir kurulutur. Siyasal program
vardr ve bir koalisyonu ngrmtr. Kurucu (Bk. Belge 1),
olarak dernek ve gazeteler vardr.
ttihat ve Terakki'nin de kurucular arasnda grlmesi ilgi ekici dir. Fakat, ittihatlarn, bu katl bir oyalama taktii saylmtr.
Aslnda, l domu olan bu kurulu, Ahrar'clarn aresizliini
belgelemitir. Ittihad- Muhammedi ve Fedakran- Millet Cemiyet leri bu kollektif davran dnda braklmlardr.
B. HEYET- MTTEFKA-
OSMANYE'YE
LKN BELGE
BELGE 1 "Heyet-i Mttefika-i
Osmaniye"nin Beyannamesidir
Memleketimizde mevcut bilcmle siyasi Frka, Cemiyet ve Heyetler hal-i
tehlikede bulunan vatan ve merutiyetin temin-i selmeti iin kffe-i ihtilfat
bertaraf ederek nam- li-i Osman altnda bir Cemiyet-i mttefika tekil etmilerdir. Bu Heyet-i Mttefika-i Osmaniyeye dahil olan cemiyat- ilmiye ve
siyasiye bervehi tidir.
238
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti - Osmanl Ahrar Frkas - Ermeni Danakstyun ve Rum Cemiyet-i Siyasiyesi - Frka-i bad (Demokrat) - Arnavut
Bakim Merkez Kulb - Krt Teavn Kulb - erke Teavn Kulb - Bulgar Kulb - Mlkiye Mezunin Kulb - Cemiyet-i Tbbiye-i Osmaniye ve
sair kulp ve heyetler ile, bilmum ceraid-i Osmaniye.
ibu Heyet-i Mttefika-i Osmaniye'nin esas- teekkl bervehi tidir.
Evvel: Vatan ve Merutiyet-i meruay tehdid eden ahvale kar Frkalar
beynindeki mnakaat ve mnazaat unutularak mttehiden ve elbirliiyle
idare-i meruta- meruanm beksn mdafaaya s olma taahhd ederler.
Salisen: erait-i esasiye ve Merutiyet-i er'iyeye tevfikan hkmet-i Osmaniyenin yegne murakb Meclis-i Mebusan'dr. Binaenaleyh Heyet-i Mttefika-i Osmaniye hkimiyet-i milliyeyi haiz bulunan o Meclisin kffe-i erkn
yani vkel-y milletin daima istikll-i vicdan ve kelma malik olmalarn ve
hibir taraftan asla tehdide rfiaruz kalmamalarn temine almak hususunda
her hamiyetli Osmanl gibi mttefik ve mttehid olacaklardr.
Rabian: Balda mezkr Heyet-i Mttefika-i Osmaniye ibu maksad- meru
ve mukaddesi temin iin bervehi zir daim ve muhtelit bir encmen tekiline karar vermitir:
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanl Ahrar Frkas, Danakstyun, Frka-i bad (Demokrat), Rum Cemiyet-i siyasiyesinden ikier aza, Matbuat-i Osmaniye'den drt aza ve dier kulplerin beherinden birer aza intihap olunacaktr.
Encmenin vezaifi bervehi tidir:
(a) kap ettike Encmen bir heyet-i mahsusa vastasile Meclis-i Mebusan'a
ve heyet-i vkelya mracaat ile frkalar, cemiyetler, heyetler ve gazetelerin
ittifakn ihbar ederek memleketin ve ahalinin temin-i istirahati ve asayiin
idamesi hususunda tedabir-i seria ve ciddiye ittihaz edilmesi lzumunu be
yan edeceklerdir.
(b) Vilyata heyet-i mahsusa izamiyle maksad- mukaddese-i mezkrenin
tebli ve tamimine alacaklardr.
(t) Gerek Dersaadet, gerek vilyatta muhtelif lisanlarda neredilen gazetelerin her birine bilmracaa maksat ve mukarrerat- mebsutenin mahiyet-i vatanperverisini kffe-i sunuf-u ahaliye aleddevam izah hususunda mttefikan
ve mttehiden neriyatta bulunmalar iin vesaya-y lzime icra edeceklerdir.
(s) Heyet-i Mttefika-i Osmaniye namna icraata mezun olan bu muhtelit
Encmen ittihaz edecei tedabir neticesinde mnazaat ve mnaferata hatime
verdireceine ve mlk ve Devlet iin gerek haricen ve gerek dahilen vehamet
ve tehlike-i azime-i mnti olacak ahvalin adem-i vukuu hususunda sarfedecei mesaiye bilcmle sunuf-u ahalinin ve mesalik-i muhtelife erbabnn mttehiden ve mttefikan itirak edeceklerine emindir.
Selmet-i vatan her vakitten ziyade asayi ve adaletin idamesini ve uhuvvet
ve msavatn tamami-i mevcudiyetine mtevakkf bulunmas hasebiyle bu
hususta da btn Osmanllar el birliiyle almaa davet eder.
Fi Nisan Sene 325
239
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanl Ahrar Frkas, Ermeni

Danakstyun, Rum Cemiyet-i Siyasiyesi, Frka-i bad (Demokrat), Arnavut Bakim Kulb, Krt Teavn Kulb, Ein Teavn Kulb, Bulgar Kulb, Mlkiye Mezunin Kulb, Cemiyet-i Tbbiye-i Osmaniye ve bilmum
gazeteler.
240
VI
MUTEDL HRRYETPERVERAN FIRKASI

(Mutedil Liberaller)
KURULU YL: Terin-i sni 1325 (Kasm 1909)}

KURULU YER VE MERKEZ: stanbul, Bb- li, Tanzimat gazetesi
idarehanesi2
KURUCULARINDAN BZILARI3 Berat Mebusu smail Kemal Bey,
Halep Meb'usu Nji Paa, Kerbel Meb'usu Mehdi Bey, Pristine
Meb'usu Hasan Bey, Zor Meb'usu Hzr ve efik El Meyyet Beyler.
YNETM KURULU (1910 ylnda): Reis smail Kemal Bey, kinci
Reisler: Miralay smail Hakk Bey ve Nji Paa. Ktip: Mehdi Bey.
Zabt Ktipleri: Hasan, Hzr ve Rt Bey'ler. (1911 ylnda): Reis smail Hakk Paa, teki yeler: Lutf Fikri, kr El Asel, ismail Stk
ve Hasan Bey'ler.
1. Frka'nn Kuruluu
utedil Hrriyetperveran Frkas, ikinci Merutiyet

parlamentosu iinde kurulmu olan ilk siyasal partidir.
Ahrar Frka-s'nm, varlna son vermesi zerine, muhalif
meb'uslar yeni bir parti kurmay dnmlerdir. 1909 Ekim
aynn ikinci yarsnda, kurulu almalarna balanmtr. Basn,
bu giriimi yakndan izleyerek kamuoyuna duyurmutur. 31 Mart
Olay'nm kapanmasyla estirilen sertlik havas iinde muhalif rgt
kurmann zorluu akt. Bu bakmdan henz ad bilinmeyen,
Ahrar'm deiik bir grnts saylabilecek bir partinin doumunu
haber vermek nem ta1 Frka'nn kurulu gn tam olarak saptanamad.
2 191.1 Nisan'mclan itibaren kaydedilecek yelerin bavurmalar bildirilen geici
adres olarak iln edilmitir.
3 Kurucular da tam olarak saptanamamtr.
241
yordu. 4 Kurulu almalarnn zellikle Arap, Rum ve Arnavut

meb'uslarca yrtld belirtilmekteydi. 5
Frka, Meclis-i Umum'nin ikinci "itima devresi" (toplant dnemi) balangcnda, 1908 genel seiminde seilmi meb'uslarca kurulmutur. Programn yaynlanmasndan sonra, 1911 yl Nisan
ayma kadar, Frka'nm kendini toparlayamad grlmtr. Bu tarihte, programda deiiklik yaplmtr (Bk. Belge 1, s. 214) ve Frka glenerek adndan szettirmeyc balamtr.6
2. Frka'nm almalar ve Eylemleri
Seimler
Frka'y oluturan mcb'uslar 1908 genel seimiyle gelmilerdir,
1911 sonunda Hrriyet ve tilf Frkas'na katldklar iin, baka
seimlere katlm deildirler.
Parlamento inde
Frka Meb'usan Meclisi'ndc hayli hareketlidir. Dervi smail Kemal Bey'lcr tokatlama olaynda, durumun aratrlmas iin komisyon kurmutur.7 zellikle Trablusgarp Sava, Meclis-i Meb'usan
toplant dneminin uzatlmas konularnda sesini ykseltmitir.
zellikle kdam gazetesinde ilk kurulu haberleri verilmeye balanmtr (27
Terin-i evvel 1325) - u yazlara da bk. Meclis-i Mcbusan'da Frkalar ve Vki- Ahval Kir Zatn Mtalat; Frkalar Meselesi (kdam, 4 Terini evvel
135). Son makaleler Mebusan'da byle bir rgt kurulmas kararlatrld belirt i l i r Yine ayn gazetede kurulacak olan frkann milliyeti olmamas tlemitir. Frkalar Nasl Teekkl Eder? (Ikdan, 9 Terini sahi 1325) kdam ayn
zamanda Paris'te kan Le Temps (L Tan) gazetesinin bu frka ve Demokratlarla
ilgili haberini bayaz stununda yaymlamtr (30 Terin-i sni 1325). Saday Millet "Mutedil Liberaller" adyla bir frka kurulacandan (12 Terin-i sni
1325)., Sabahta (9 Terin-i sni 1325) 'Mutedil Liberal" frkasndan bahsetmektedirler. Yeni Gazetede de kurulu haberine rastlanmaktadr (22 Terin-i sni
1325). Grld gibi, Frka 1910 Kasm (Terin-i sni 1325) aynda kurulmu
oluyor. Ahrar Ktib- Umumisi Beyannamesinde durumu belirtmiti (Bk. s.
169). Dr. Rza Nur da ayn tarihi verir (Mcclis-i Mebusan'da Frkalar Meselesi,
s. 36). L. Erolu (Erii) da ayn kamdadr (Bizde Siyas Cemiyet ve Partilerin
Tarihii, Aylk Ansiklopedi, Austos 1948, Say 52, s. 1490).
Bu konudaki haberler iin bk. Sada-y Millet (12 Terin-i sni, 10 Knun-] ni, 2
ubat 1325) - kdam (21 Terin-i sni 1325, Le Tcmps'dan alnt). Ayrca yine
kdam, 22, 23 Terin-i sni, 17 Knun- sni 1325) Sabah, (7, 21 Knun- evvel 1325. I a Turquie den alnl).
Lli fikri. Mutedil Hrriyctpervcra Frkas {Tanzimat, Nisan 1325).
Olay iin bk. Belge 12, s. 306.
242
Frka, muhalefetin geleneksel tutumunu izleyerek Kmil Paa'y

tutmu ve bir "vifak (bar iinde anlama) ve koalisyon" koullar
nermitir. Bu koullarla yetenekli kiilerden oluan bir hkmet
kurulmasn, gelecek seimlerin bu tarafsz hkmete ynetilmesini, tm devlet memurlarnn siyasetle uramalarnn yasaklanarak, ye olduklar kulplerden kaytlarnn silinmesini istediini
iln etmitir.8
Frka meb'uslar arasnda, hkmeti ve ttihat ve Terakki'yi; Ltfi
Fikri, efik El Meyyed gibi ar ekilde eletiren hatiplerin bulunmas bir g gsterisi olmutur. Yine Dr. Rza Nur'un tutuklanma sn eletirmekte de, frka nemli bir rol oynamtr.
Fakat Frka'nm en nemli ve kendisi iin en baarl eylemi, kukusuz, Harbiye Nzn Mahmut evket Paa hakkndaki "istizah"
(gensoru) grmelerinde olmutur. 22 Terin-i evvel 1327 (5
Ekim 1911) tarihli gensoru nergesinin altndaki imzalarn ikincisi
Frka Reisi smail Hakk Paa'nmdr.9 Mahmut evket Paa'nm tm
itibarn sarsan gensorunun konusu zaten frka yneticilerinden
Dersim Meb'usu Ltfi Fikri Bey'le ilgiliydi. ok grltl iki birleimi kapsayan grmelerde frka ar basm ve Mahmut evket
Paa'y fevkalde zor durumda brakmtr. zellikle, Ltfi Fikri
Bey Paa'y ok kltc szler sylemitir. Paa'nm vaktiyle, Frka hakknda syledii szler de ortaya atlmtr.
Frka yeleri arasnda Meb'usan Meclisi kinci Reisliine seilenler olmutur.10 Ayrca, frka halktan gelen baz ikyetleri de kamuoyuna duyurmutur.11
Frka, brahim Hakk ve Sait Paalarn hkmetleri karsnda,
8 Bu konuda Ltli Fikri Beyin u makalelerine bk. Mutedil Hrriyetpcrvera Fr

kas - Nasl Bir Hkmete Muhtacz? (Tanzimat, 25, 29 Nisan 1325 Nisan
1325) - erait-i Vifak-IIusul- Vifak, Riyaset Meselesi (Islahat, 1, 2 Terin-i
evvel 1325).
9 Gensoru metni iin bk. s. 236, Not. 6.
10 Mebusan'n 1. Yasama Devresi Birinci Reis Vekilliine 86 oyla Kuds Mebusu
(ve Mfts) Ruhi El Halid Bey seilmitir (Islahat, Haziran 1325).
11 rnein Akkpr'de kolerann yaygnlamamas iin kordona alnmad, al
Kaymakamnn "mail-i iy- irel' (elenceye ve ikiye dkn) olup kanunsuz
ilemlere giritii, Karamrsel karyesinde "gasp ve zapt" olunan arazilerin geri
verilmedii gibi duyurular (Tesisat, 12 Terin-i sni 1327, s. 4) ve ikyetler.
243
muhalefet saflarnda almtr.12 Bu bakmdan, kuruluu ve almalar Merutiyet siyasal hayatnn en canl dnemine rastlar.
1910 ve 1911 yllar, ttihat ve Terakki iin en korkulu ve ypratc
dnemdir. Frka'nm bu ypratclktaki pay da kmsenemez.
Frka, Hizb-i Ceditten de yaknlk grmemitir. Parlamento iindeki
tutumu, ttihat ve Terakki ile hibir zaman bark olmadn
kantlar.
Basn Alannda
1911 ylna kadar, Frka'nm dorudan bir yaym organ yoktur.
Yaynlanaca sylenen Cidal adl gazete, yaynlanmamtr. Birok
gazete Frka'y, bu dnemde desteklemitir. 1911 ylnda, rfi 1dare'nin yldrm hzyla gazete kapamasna ramen, kapanann yerine
deiik isimlerle gazeteler yaynlanmtr.13 Basnda frkay ven
yazlar kmtr.14
3. Frha'nn Yaps, deolojisi ve Belli Bal Elemanlar
Mutedil (lml anlamna) Hrriyetperveran Frkas da, kendinden nce ve sonraki partilerin yapsal zelliklerini tar. yeleri ge nellikle brokrasi kesimindedir. Bu arada kinci Reisi Nfi Paa'nn,' aa ve mtegallibe olarak Mebusan Meclisinde eletirildii
anmsanmaldr.15
12 Ltfi Fikri Bey'in baz makaleleri bu durumu rnekler: Hazret-i Pdiahi ve t
tihat ve Terakki Cemiyeti (Merih, 28 Haziran 1325); ttihat ve Terakki Kong
resi - Frak- Siyasiye-ldare-i rfiye ve Rumeli Gazeteleri (Tanzimat, 19,
27, 28 Nisan 1325).
13 Bu gazetelerin mdir-i mes'ullerinin sorumlu mdrlerinin) isimleri: Tanzimat
(Dersim Mebusu Ltfi Fikri), Zhre (Pristine Mebusu Hasan), Tanzimat (2.
kez, Musul Mebusu Davut Yusfni), Matbuat (Kuds Mebusu Sait), Merih
(Kerkk Mebusu Tevfik), Tanzimat (3. kez) ve Islahat (Beyrut Mebusu Rza El
Sulh), Mark (am Mebusu kr El Aseli), Zhre (2. kez, kr El Aseli), Te
sisat (Kerbel Mebusu Mehdi.) Genellikle, gazetelerin bayazarln Ltfi Fikri
Bey yapmtr. (Hakknda bilgi iin nsan Derisiyle Kapl Anayasa kitabmza
baklabilir.) (Filozof) Rza Tevfik Bey de zaman zaman bayazardr.
14 rnein u makaleler: Frkalar Nzm- Merutiyettir (Sada-y Millet, 3 Terin-i sani 1325) - n- Ahrar (Sada-y Millet, 6 Terin-i sni 1325) - R. E, Sa
da-y Millet Gazetesine (Sada-y Millet, 7 Terin-i sni 1325) - Frkalar ve Is
lhat - Tekml- Merutiyet (Sada-y Millet, 8 Terin-i sni 1325) - D(iran)
K(elekyan), Hem Hrriyetperver hem Muhafazakr (Sabah, 12 Terin-i sni
1325).
15 MMZC, Cilt 4, D. 1 Si. 2, lt. 16, s. 313.
244
rgtlenme
Varl ok ksa srd iin partinin yapsal zellikleri oluamamtr. Bu sre iinde pek rgtlenememitir. Rize ve Basra'da iki
ubesi almtr.
Mebusandaki grubun ye says da tam olarak bilinememektedir.
Bu say otuzdan elliye kadar karlmaktadr.
deolojik Sorun
Parti gelimekte olan bir muhalefet seli iinde yerini alr. Programnn balangcnda Batl nl kamu hukukularndan setii seme szler (Bk. Belge 1, s. 214) muhalefet olgusu zerinde srarla
durduunu kantlamaktadr.
Mutedil Hrriyetperveran Frkas her eyden nce millet-i Osmaniye (Osmanl milleti) kavramna inanmaktadr. Bu milet'i vcude
getiren etnik unsurlar arasnda msavat (eitlik) istemektedir ve
Merutiyet rejimi ile bu durumun gereklemesini, bunu da
Meb'usan Meclisi'nin iyi ileyip gerekli kanunlar karmasna balamaktadr. Bylece Osmanl lkesinin "tamamiyeti" korunmu
olacaktr.
Hemen her parti programnda grlen allm konularn yansra iki sorun dikkati ekicidir. ttihat ve Terakki'nin karsndaki
muhalefet partileri az ya da ok yerinden ynetimcidir (adem-i
merkeziyetidir). Fakat Mutedil Hrriyetperveran Osmanl lkesini paralayc bulduu bu politik formle tamamen kardr (Mad de 2). Program ayrca gezginci airetlere zel bir yer vermitir. Bunlarn bir yandan yerleik olmalarna allacak tedbirler alnacaktr. Bir yandan da, ada uygarlk dzeyine eriebilmeleri iin, gerekli ve zel yasal nlemler alnacaktr (Madde 11).
Btn bunlar "vatan- Osman" iinde gerekletirilecektir.
Belli Bal Elemanlar
Ynetici kadroda nl isimler grlmektedir, bunlar birer eleman saylacak kadar frkann sempatizanlar ve savunuculardrlar.
Yorgi Boo, Sleyman Elbistan, Kasm Zeynel, Nali, Muradyan,
Rt, etvan efendiler n plandadrlar.
Tmn muhalefet partilerinde -daha dorusu ttihatlarn karsnda- grdmz bu kiiler, kk muhalefet frkalarnn basamaklarn karak Hrriyet ve tilf Frkas'nda toplanacaklardr.
Fakat tm adem-i merkeziyeti olan adgeen meb'uslarn frka
245
programnn 2. maddesine uygun hareket etmeleri, ya da bu mad deyi savunmalar beklenemezdi.

Rize ubesinin kurucusu Tuzcuzade hsan Bey'dir. Basra ubesine
gelince Arap asll Seyyit Talip El Nakip ilk olarak yerel bir muhalefet merkezi kurmaktadr. nl ngiliz haberalma eleman Lawrence m hayli vd bu meb'us ilk admn bu frkada atmtr. 16
Reislik Sorunu
Nfi Paa, Frka'nn "reissiz" olduunu belirtmi olmasna karn,17 smail Kemal Bey'in bu sefer de bu frkann reisliini, 1911
ylma kadar, stlendiini gryoruz. 18 Bu tarihten sonraki reis
Amasya meb'usu smail Hakk Paa'dr.19
4. Frka'nn Sonu: Muhalefet Seline Katl

Mutedil Hrriyetperveran Frkas, 1911 Kasmnda kendisinin de
kurucularndan olduu Hrriyet ve tilf Frkas'na katlmtr (Bk.
Belge 2, s. 217).
B. MUTEDL HRRYETPERVERAN
FIRKASI'NA
LKN BELGELER
BELGE 1
Mutedil Hrriyetperveran Frkasnn Programdr*
Hkimiyeti Milliye esasna mstenid usul- hkmetin temin-i muvaffakiyeti her eyden evvel mu16 Bk. Islhat, L327, Say 87, s. 3. Basra Mebusu Seyyit Talip El Nakip Bey, ngilizle
re katlarak Birinci Dnya Sava yllarnda, Osmanllara kar Arap ayaklanmalar
nn nderlerinden olmutur. (3. Blm'de Arap Cemiyetleri ksmna baklmaldr.)
17 D. K., Yeni Kabine ve Frkalar (Sabah, 21 Kun- evvel 1325).
18 kdam, 10 Knun- sani 1325.
19 Yeni kdam, 14 Mart 1326.
(*) Mutedil Hrriyetperveran Frkas Program ve Nizamnamc-i Dahilisi (25 Mat
1327). (Bu program 1911 deiikliklerini ierir). Programn salanmasnda Avukal Metin ol ve Avukat Reit lker'in iten yardmlarndan yararlandk.
246
balillcrin meru bir heyet olarak telkki olunmasna ve vesail-i ihlliye kullanmakszm, srf ikna tariki ile ekseriyet ikisap ederek idare-i memleketi
ele alabilmek haklarnn teslim edilmesine mtevakkftr.
Harvard Darlfnunu ulm-u siyasiye muallimi
Lavrcns - (ngiltere'nin Hkmeti) En
mkemmel usul- idare ve messesat- siyasiyeyi tevlid ve milletin btn kabiliyetinden istifadeyi temin eden ey lrkalar arasndaki rekabettir.
Bir lrka yalnz bana yaayamaz. Bir lrka-i
muhalifenin mevcudiyetidir ki ona vcut ve hayat
verir.
(Bluntschli) - (Kitab- Siyaset)
Mevadd- Esasiye
Birinci Madde - Devlet-i Osmaniyenin memalik-i mevcudiyesiyle Eyalt-
Mntazesinin halihazr zerine temami-i mlkiyetinin ve hukuk- hkmranisinin temin ve muhafazas Millet-i Osmaniyenin zman tahtnda olmasile
hkimiyet-i milliyenin istikllini tahkim etmek ve idare-i dahiliyece vukubulacak klte-i leebbsat ve Dvcl-i mcavere ve muazzama ile daimilvuku
olan btn muamclt- siyasiye ve mnasebat- dveliye kaziye-i mhmimesirii mihver-i matlupta cereyan ettirmek ve kuva-y berriye ve bahriyeyi her
trl laarruzat- hariciye ve itiaat- dahiliyeye mukavemet edecek derece-i
mkemmeliyette bulundurmak ve bu uurda btn efrad- Osmaniyeyi cins
ve mezhep tefrik edilmeksizin kaniyle, maliyle her bir fedakrlk ihtiyarna
mheyya klmak Frkann takip edecei mekasd- asliyenin en mhim ksmn tekil edecektir.
kinci Madde - Vahdel-i hkimiyet nokta-i nazarmca muzr olacak her trl
teebbsai- dahiliyeyi ve hele "adem-i merkeziyet" tbiri tahtnda mste-tir
olarak Osmanl kitle-i mlkiyesinin maazallah teczieye giriftar olmasna
mukaddime tekil eden "federalizm" yani (hkmet-i mtemia) nazariyesini
frka iddetle reddettiinden bu nazariyeye temas edecek her gna maneviyat
ve tcebbsata olanca kuvvetle set ekecektir.
nc Madde - lstibdad- menfurun tesisat- muzrrasiyle Devlet-i Osmaniyenin kuvvetine arz olan ledenni ve heyet- itimaiyemiz ile memalikimizce bagsteren tefrika, taarruzat- hariciyeden ziyade dahilen idare-i
umurun tarik-i mstakimden inhirafna ve anasr- Osmaniyenin hkmet-i
matbualarna kar beslemeleri muktazi emniyet ve itimadn insilbna sebeb-i mstakil tekil eylediinden bundan sonra her ne taraftan olursa olsun
ve her ne ekil ve surette temessl ederse etsin sar- istibdadn klliyen
adem-i zuhur ve nfuzunu kfil her trl esbab- kaviye-i menaya tevessl
edilecektir.
Drdnc Madde - Hkimiyet-i milliyenin timsal-i hakikisi ve usul-
Merutiyetin en messir zahiri olan Mcclis-i Mebusan'n devam- kuvvet ve
247
hkm- ve izdiyad- eref ve haysiyet-i milletin mzaheret-i mstemiresine

mevkut bulunduuna nazaran mzakeratnn suret-i muntazamada icrasiyle
milletin tehalkle bekledii kavanin-i lzimenin ve slhat- esasiye-i ciddiyenin fiilen vaz ve tatbikine ve kuvve-i tenfiziye icraat ve muameltnn da
ayn zamanda mrakebesine bezl-i ihtimam olunacaktr.
Beinci Madde - Siyaset-i dahiliyede halen ve istikbalen istihsal-i skna
derkr olan ihtiyac- mbrem ve katiye binaen anasr- muhtelife'i Osmaniyenin muhafaza-i mevcudiyetleri esasna mstenit bulunan vahdet-i Osmaniyenin tegallp ve tahakkme meydan vermemekle, bu yzden mnbais
endielerin izalesi iin hak ve msavat bilcmle anasr- Osmaniyenin tekfil-i mterek ve mteselil-i tahtnda bulundurmak ve daima sr- fiiliyeye
iktiran ettirmek suretiyle cmlesinin vatan- Osmaniyeye tamamen rapt-
kalplerine hasr- sy ve faaliyet klnacaktr.
Altnc Madde - Kanun-u kl olan eriat- Garra-y Ahmediye kavanin-i
itimaiye ve medeniyetin usul- muhakemesini cami olup zaman ve meknn ihtiyacat ve ilcaatma gre tekemmlt- medeniyenin ehrah sahihini
am ve camia islmiyenin anasr muhtelifesi arasnda hengi itilaf ve
hukuk medeniye ve siyasiyece msavat temin ve din Devletin izdiyad
evket ve kudretine hizmet ve isticlb- menfaat-i sahihasma dellet edecek
kavaid-i hkmiye ve usul- itimaiye-yi mene ve masdarn aramayarak
kabul ve tatbikini emretmi olduundan kavaid-i fkhiyenin bir erh-i fer'i
kabilinden olan Kanun- Esas'nin tadilt ve tevsiatnda nsa erfak ve zamana evfak ahkm fkhiyenin me'haz ad ve itibar edildii gibi kavanin-i
mevcudenin tashihaliyle kavanin-i cedidenin tertip ve tedvininde daima
tikli celilden iktibas nuru leyz edilerek ihtiyacat iktisadiye ve muamelt-i ticariyenin istilzam ettii kavaid-i mbremenin tesisinde mmkn
mertebe msaddat fkhiyeden istifade eylemek ciheti nazar dikkate alnacaktr.
Yedinci Madde - Edyan- saire yinlerin serbesti-i icrasna ve cemaat-
gayr mslimeye t Sadr- Islmdan ahden bahsolunmu ve Kanun- Eas
ahkmiyle de teyid edilmi olan bilcmle hukukun mahfuziyetine atf- nigh- ehemmiyet olunacaktr.
Sekizinci Madde - Hkimiyet-i milliyenin kuvve-i tenfiziyesini tekil
eden Zt- Hazreti Padiahnin btn efrad ve anasr- Osmaniyenin cihet-i
camias olan taht- saltanatna clis bulunmas itibariyle eref ve makam
tekmil akvam islmiyenin merkezi incizap ve irtibat bulunan erikei
mukaddese Hilfet-i Islmiye eref-i mahsus-u manevisinin inzimamile bir
kat daha mteali bulunduundan Merutiyetin idame ve takviyesi hakknda
mecburi-l-infaz olan ahd- hmayunlarna mukabil olarak milletin zman mtereki tahtnda bulundurulan hukuk- mukaddeseleri mahfuz tutulacak ve usul- ra ile meyyed olan kudret ve evketin millete izafeti itibarile izdiyadna bezl-i mesaiden geri durulmayacaktr.
Dokuzuncu Madde - Hukuk- Hilfet ve Merutiyeti ihll edecek her bir
teebbse var kuvvetle ve feda-y mal ve can ile kar gelinecek ve beynelanasr hiss-i meveddet ve itilfn teyidine ihtimam edilecektir.
248
tdare-i Vilyat
Onuncu Madde - Kanun- Esas ile mevzu olan tevsi-i mezuniyet ve tefriki vezaif kaidesine tevfikan usul- Idare-i Vilyet Kanununun bir an evvel tanzimine ve bu kanun ile idare-i vilyat beyninde bir muvazene-i lakikiyenin
tesisi ile vahdet-i Osmaniyenin bir kat daha tahkimine ve bilcmle memurin-i
mahalliyenin alderecatihim hak ve salhiyetlerinin ve vazife ve mes'uliyetlerinin tayinine ve her vilyet meclis-i umumisinin, turuk ve meabirin tanzimi ve sanayi ve ticaret ve felhatin tevsii ve maarif ve terbiyenin intiar gibi
esbab- terakki ve temeddnn istihsali yolunda ve idare-i mahalliyenin muamelt ve icraatnn murakabesi emrindeki hakknn teminine allacak ve
her vilyetten maarif ve nafia muhassesat namna alnacak mebali kamilen
mavaz- lehi bulunan maarif ve umur-u nafia-y mahalliyeye hasr ve emval-i
umumiye-i vilyet fazlasndan mnasip bir miktarn zamm hususlar nazar-
dikkata aldrlacaktr.
Onbirinci Madde - Bilcmle sunuf-u Osmaniyenin hukuk ve vezaife msavi tutulmalar mukteza-y Merutiyetten olmakla beraber ahval-i itimaiye
ve medeniyesi gerikalm baz memleketler ahalisi ile akvam ve aair-i gayr
meskncnin daire-i medeniyete tedricen ithaline teebbsle vezaif-i medeniye
ve siyasiyelerini ifaya iktidar kesbedinceye kadar Merutiyet usulne tevafuk
edecek kavanin-i mahsusa ve muvakkate ile idare ve vesait-i mnasebe ile
telif edilmeleri ve keyfiyet-i tavtin ve temdinlerinin mecalis-i umumiyeye havale olunmas hususlar iin bir madde-i kanuniyenin kabul teklif ve talep
olunacaktr.
Maarif
Onikinci Madde - Tedrisat serbest olduundan efrad veya cemaat-i Osmaniye hesabna muayyen bir programa tbi olarak kad edilecek Darlfnunlardan mezun talebenin taraf- hkmetten mansup mmeyyizler huzurunda
bilimtihan ehadetname aldklarnda mektib-i liye-i resmiye mezunlar misull hukuku istihdam haiz veyahut teati-i san'ata mezun bulunacaklardr.
Onnc Madde - Mebani ve emakin-i vakfiyenin siyaneti ve art- vkfa
riayetle mebani-i hayriyenin devam beka ve ihyas ve tahsil-i ulma mahsus
medarisin temdit ve imar ve "El Ezher"de olduu zere ulm-u diniye ile
beraber ulm ve fnunu cedide-i asriye tedrisatnn ilvesiyle usul- meveret zerine messes olan din ve eriata ve hakimiyet-i milliyeye mazhar bulunan vatana hizmet edecek ulema-i lm yetitirilmesi ve tevcih-i cihat vakfiye esaslarn bittetkik art- vkfa tashihten slh ve her unsurun lisan ve
edebiyatnn ziya'dan vikayesi esbab- istikmal edilecektir.
Mahakim
Ondrdnc Madde - Tevzi-i adalet ve temin-i hakkaniyet edecek ve imtiyazat- mahsusa-i ecnebiyenin devamna mahal brakmayacak surette Mahakim-i Adliyenin Kanun- Esas dairesinde tamamen slh ve tanzimine ve Mahakim-i er'iyenin dahi kcmal-i ciddiyetle slhile vazife-i mhimme-i kuza249
tn ehline teslimi ve ahkm- er'i erife muvafk bir usul- muhakenuu-

er'iye vaz' hususlarna allacaktr.
Maliye
Onbeinci Madde - Emval ve teklif-i emiriyenin tarh ve cibayelince fukara
ve zuafa-y ahalinin servet ve iktidar nazar- itibara alnarak servet ve samana
gre bir usul- mkellefiyet ittihaz ve aarn imdiki ihale ve ilzam usulnn
mazarratna nazaran hazine ve ahalinin hukukunu kfil dier bir surete ifra
iin teebbai- lzimede bulunulacaktr.
Onaltnc Madde - Ahaliyi isizlikten kurtaracak teebbsat- nafia-i snaiye ve ticariyenin hayz- l l e kmas iin taraf- hkmetten tesri-i muamelta itina olunmas ve ormanlarla maadinin kemal-i suhuletle ilettirilmesiyle
scrmayedarnn hukukunu temin ve haklarnda lzm gelen msaadat- ibzale ve Ziraat Bankalarnn ziraat slh iin alt ve edevat cedide-i zraiyeyi
celp ve tedarik edebilecek b i r hal ve intizama getirilmesi ve hkmet hesabna hera-y tahsil memalik-i Osmaniyenin her cihetindeki mektipten mezun
talebenin Avrupa'ya gnderilmesi hususlarna sy- gayret edilecektir.
BELGE 2
Mutedil Hrriyetperveran Frkasnn Hrriyet ve tilf
Frkasna Katldn Bildiren Tebli*
fadc-i Mahsusa
Dn Meclis-i Mebusan'da iki celse arasnda vaki olan itimai neticesinde
'Mutedil Hrriyetperveran Frkas" azalan kendi itirak ve inzimam- gayret leriyle husule gelen "Hrriyet ve i t i l f Frkas' azalgma kamilen kaydolunmulardr.
"Mutedil Hrriyetpefveran Frkas" azas bu nam altnda kaldklar md dete memleketin mukaddcratndaki nfuz ve kuvvetleri billahi pek mahdut
bir halde kalyordu. imdi, esasen oktanberi mutmah- nazarlar olan efkr
ve amale kat'iyyen muvafk ve muhtelil unsurlarn ittifak ve i t i l l i l e husule
gelen byle b i r Frkay biliiirak vcude getirmekle kendilerini pek mesud
addederler.
Memleketimizin cidden muhta ve mftakar bulunduu esasat- hrriyet
ve itilfperveraneyi kabul ve en mnevver ve sahib-i nfuz unsurlarndan
mrekkep olarak kuvvetli bir surette teekkl eden yeni Frkann, memleke timizin terakki ve tealisinde mhim bir mil olacana btn kalbimizle emi niz. Tanzimdi ve rfekas ise "Hrriyet ve t i l f Frkas"nn amalini tervi
eden gazetelerden biri olarak neriyatnda devam edecektir.
(*) Tesisat, 10 Tcrin-i sti 1327.

250
BELGE 3
Frka Reisliinin Tara Tekiltna Gnderdii 9
Terin-i sni 1327 (22 Kasm 1911) Tarihli Tamim*
Frkamz Sadk Beyle ve frka- saire-i muhalefe ile "Hrriyet ve itilf Frkas" nam almda ve eski programmz gibi tamamen hrriyetperver bir
program etrafnda ittihad etti. Yeni program ve nizamnamemizden taralnza
lzumu kadar nsha derdest-i irsaldir. Bunlarn icab- vehile hareketiniz
m temennadr.
Mutedil Hrriyetperveran Frkas Reisi
smail Hakk
BELGE 4
Frka Reisi smail Hakk Paa'nn
smail Kemal Bey'e Ak Mektubu**
Ak Mektup Berat Mebusu smail
Kemal Beyfcndiye
Malisrlerin isyan meselesinde etine'de bulunmanz ve erbab- isyan
mukavemete tevik etmeniz iddias ile hakknzda payitaht ve Rumeli'nin baz
gazetelerinde vukua gelen gurubat ve muhacemat phesiz samia-i alaya
vsl olmutur.
Eeri muhterem ve mtehayyiz bir mebus bulunmanz haysiyeti ile lrkamzca hakk- vallarndaki hrmet ve emniyetimiz berkemal ise de isnadat-
vakaya kar imdiye kadar ihtiyar- skut ve lkaydi buyurmalar bis-i kyl kal oluyor. Muarzlarmzn hacamat- mtevaliyelerini cevapsz brakmamak ise mnhasran zt- lilerine ait bir keyfiyettir. stanbul'dan hiyn-i mlarekatlannda ctinc'ye azimetlerine ve oradaki ikametlerine dair frkaca malmat olmadndan Karadag- sebeb-i ziyaretleri hakknda ita buyurulacak
malmata muntazrz.
Mutedil Hrriyetperveran Frkas Reisi
Amasya Mebusu
smail Hakk
(*) Tesisat, 10 Tcrin-i sni 1327.

(**) Merih, 1627, Say 3-74.
251
ISLAHAT-I ESASYE- OSMANYE

FIRKASI
Cemiyet-i Hafiye ya da Yapclar
Dernei Sorunu
KURULU TARH: 1909 yl sonu.1

KURULU YER VE MERKEZ: Paris, 2 Avenue des Camoens, 16e.
KURUCU VE YNETCLER: erif Paa,2 (Kurucu ve Bakan), Ali
Kemal, Mevlnzde Rfat, Pertev Tevfik, Dr. Refik Nevzat, Albert Eua,
Kemal Avni Bey'le3
C C ~J" slahat- Esasiye-i Osmaniye Frkas" eski Stokholm Sefiri erif

.Paa'nn kiiliine bal bir hareket olmutur. Jn Trkleri da-
1. Frka'nn Kuruluu
IS
ha elilii dneminde destekleyen ve ittihat ve Terakki yesi olan,

Frka'nm 1325 (1909) ylnn hangi aynda kurulduu hakknda kesin bilgiye sahip deiliz. Kurucu, lider ve bakan erif Paa, kitabnda kurulu yln bile belirtmemitir (Mcahede-i Vataniye - Muhalefet-i tttihat ve Terakki, stanbul
1330). Rahmetli Dr. Nihat Reat Belge, 4 Temmuz 1951 tarihinde yaptmz bir
konumada kurulu ylnn 1911 olabileceini sylemiti. Bu bir unutkanlk eseriydi. Frka iki yl nce, 1909'da kurulmutu. Yayn organ da bu durumu kantlar (bk. Not 22).
erif Paa (1865-1944), "Frka" kapanncaya kadar banda kalmtr. Unvanlarna
daima merakl ve titiz kmtr. Genellikle ismi altnda u unvanlar kullanr:
"Ancien Saint-Cyrien; Grand Officier de la Lgion d'Honneur; Gnral de division
dmissionnaire; Ancien Ministre de Turquie Stockholm (EskiJainl.Cyr ;_
rencisi. Lejyon Donr niannn byk "Oflicier" rtbesi sahibi; Tmen kumandanlndan mstafi; Trkiye'nin eski Stockholm Bykelisi). Bu unvanlar Mchcroutiette dergisinin kapanda her ay yinelenmitir. Ayrca Fransz resm makamlarna sunulan yazlarda da srekli olarak kullanlmtr.
Belirttiimiz gibi kurucularn kimler olduunu belgesel olarak saptamak zordur.
Bu isimleri Rahmetli Dr. Nihat Reat Bclger'le konumamzda saptadk.
252
Merutiyetin ilnndan sonra da bu rgtn Pangalt ubesi Reisliine getirilen erif Paa, genelleen bir kanya gre, Londra sefir-i
kebirliini istemi, ttihatlarn bu isteini kabul etmemeleri nedeniyle ttihat ve Terakki'ye cephe almtr.4 Bir anlamda Mustafa Fzl
Paa'mn Yeni Osmanllar hareketindeki roln stlenerek itti hat ve
Terakki'ye kar yeni bir muhalefet hareketi balatmak istemitir.
1909 yl banda ttihat ve Terakki'den istifa eden erif Paa,
Ahmet Rza Bey'in kendisini ldrtmek istediini ileri srerek
Paris'e gitmitir.
O tarihte Fransa'da Radikal Sosyalist Partisi iktidardadr. Osman l
aydnlarn etkilemek amacyla erif Paa kurduklar muhalefet
rgtne benzer bir isim vermeyi tercih etmitir. Zaten Frka'nn
adnn Franszcas da "Le Parti Radical Ottoman" olarak konulmutur.5
Bu Frka yurt dnda kurulmu bir siyasal parti rnei olmutur.

lke dnda erif Paa'mn evresi ve parasyla beslenen Islahatlar ttihat ve Terakki'ye kar serbest ve sert bir muhalefete gemilerdir.
brahim Alettin Gvsa bu kandadr (Trk Mehurlar, erif Paa maddesi, s.

369). Yine Gvsa'ya gre, Sleyman Nazif Bey tarafndan yazld belirtilen Bo
Herif adl brorde de ayn nedene yer verilmitir (s. 12, stanbul, 1940). Dr. Nihat
Reat Belger'in hatralarna gre, erif Paa Stockholm Bykelisi iken hem
Ahmet Rza hem Prens Sabahattin gruplarna yardm etmi, fakat Prens'in fikirle rine daha bir yaknlk gstermitir. 1908'de lkeye dnerek, unvanlarna uygun
bir memuriyet beklemitir. Kendisine "lstabl- mire" (Saray Ahrlar) Mdrl verilmek istenmitir. Pangalt ittihat ve Terakki ubesi reisi iken istifa ederek
Cemiyetten ayrlmtr. (stifa metni iin bk. kdam, 10 Mart 1325-23 Mart
1909). Yakkl olmasndan dolay Franszca "Gzel erif" anlamna kendisine
"Beau erif" (Bo erif) denilmitir. Zamann ineli kalemleri bunu Bo Herife evirmilerdir. Paa Avrupa'ya giderek muhalefet cephesi kurma giriimlerini srdrmtr. stanbul'da hayli hrpalanmtr. ki kez Divan- Harplerce yarglan m, rtbesi indirilmi (erif Efendi olmutur), medeni haklan drlm, ar
hapse ve idama mahkm edilmitir. Arnavutluk isyannda nemli rol oynad
ileri srlmtr. Abdihamid'e verdiji jurnaller Tanin'de yaymlanmtr (12 ve
16 ubat 1325 saylar). Paa Mtareke dneminde de yeni roller oynamak istemi ve Avrupa'ya kaan ttihatlarla iliki kurmutur.
Frka'nn bir de Franszca ad vardr: Le Parti Radical Ottoman, Mcheroutiete'in her saysnda 18 maddelik siyasal program "Le Programme Politique du
Parti Radical Ottoman" bal ile yaymlanmtr.
253
Cemiyet-i Hafiye (Gizli Dernek) ve Rza Nur Bey

Yurt dnda belirttiimiz ekilde rgtlenen Frkann yurt iinde
bir "cemiyet-i hafiye" kurarak eyleme getii ttihat ve Terakki evresi tarafndan ortaya atlmtr. Tanin, gizli dernein Rza Nur ve
Mustafa Ntk Beyler tarafndan ynlendirildiini, bu iki kiinin
temsil ettii iki kol ile Mahmut evket Paa, Talt ve Necmettin
Molla'nn ldrleceini, geleneki halkn Fatih evresinde ellerinde sigara bulunan "fahieler" aracl ile "galeyana getirileceini"
iddia etmektedir.6
Paris'te erif Paa tarafndan ynetildii ve bir adnn da "Yapclar
Cemiyeti" ya da Dernei olduu ileri srlen bu gizli tekiltn yneticisi bulunduu iddiasyla 7 Dr. Rza Nur Bey 1910 yl Hazirannda, Meclisin tatile girdii bir dnemde, tutuklanarak Bekiraa blne kapatlmtr.8 Tamam ttihatlardan oluan9 Yusui Kenan Paa
divan- harbinde yarglanan Doktorun avukat tutmas bile engellenmitir. Mahkeme toplam krk be tutuklu hakknda eitli ar
hapis ve srgn cezalar vermitir. Aralarnda Dr. Rza Nur'un da
bulunduu krk be kii ise beraat etmilerdir. Ancak ynetim, tam
serbest braklaca gn doktoru yeni deliller bulunduu gereke siyle tekrar tutuklam ve bir sre daha gzaltnda tutmutur. 10
Rza Nur daha sonra yapt aklamalarda erif Paa'nm byle
bir komplo teebbsnde bulunduunu bildiini ve kendisine de
ei araclyla, bu rgtte almak iin teklifte bulunulduunu belirtmitir.11 Kendisine gre bu Frka "ismi olup cismi olmayan" bir
rgttr ve yayn organ Mecheroette de "bir varaka-i iir ve hayalt"dan baka bir ey deildir. 12 Ne var ki, kendisi ok sonraki
6 Dr. Rza Nur, Cemiyet-i Hafiye, s. 143.
7 Dr. Rza Nur, A.g.e., s. 28 - Mcvlnzadc Rfat, Hakk- Vatan..., s. 87, 89.
8 Dr. Rza Nur'un gzlemi: "... Tarihte inklp boumalarnda okuduum mahkcne-i keyfiyeye imdi bizzat giriyordum... Divan- harbin heyet-i umumiyesi bir
heybet ilka etmiyordu. Ancak bana gizli bir ateten ellerle kurulmu eytani bir
makine, mazlumlar boazlayacak menfur bir alet hissini veriyordu." (Ccmiyet-i
Hafiye, s. 545 vd.).
9 Dr. Rza Nur, A.g.c, s. 193. Bu mahkemedeki subaylarn bir blm daha sonra
itihat ve Tcarkki'nin bir yan rgt olan Tckilt- Mahsusa'da grev almlardr.
10 Dr. Rza Nur, A.g.c, s. 193.
11 Hkm giyen ve beraat eden krk be kiinin adlar ve cezalar iin bk. Ayn
eser, s. 437-439.
12 A.g.c, s. 237-239.
254
bir eserinde ttihatlar aleyhine giriilen komplolarda yer aldn

belirtmektedir.13
Ancak, frka yaynlarnn (frka lke dnda kurulduundan) bu
alanda hayli etkili olduunu belirtmek gerekir. 14 lke iindeki
olaylar ayrntlaryla ve sert muhalefet gzlyle anlatan ve eletiren Frka, erif Paa'mn Trkler dndaki etnik unsurlarn (ve
zellikle Krtlerin) koruyucusu olduunu belirtmesi ile de, Fransz
kamuoyunda hayli ilgi uyandrmtr.
Seimler
lke dnda kurulmu olan ve Jn Trk hareketlerinin benzeri
bir muhalefet oluturmaya abalayan frka doal olarak lkedeki
seimlere katlmamtr. Yalnz yaplan seimleri youn bir biimde
eletirmitir ve etkilemeye almtr.
Parlamento inde
Meclis iinde yesi hatta yanls dahi bulunmayan Frka kendisinden ok szettirmitir. Yukarda belirtilen Rza Nur Bey'in (dokunulmazl olan bir meb'usun) tutuklanmas olay byk tartmalara yol amtr. Ve daha sonra Ahali Frkas Reisi olacak Gmlcineli smail Bey'in onbe arkadayla birlikte bu konuda bir
"anket parlamenter" (meclis soruturmas) almasn isteyen nergesi 63'e kar 123 oy ile reddedilmitir. ok sayda kimsenin katlmad bu oylamada gene "ikence aletleri" gsterilmi ve iktidar
muhalefeti yeni bir 31 Mart olay yaratmakla sulamtr.15
Buraya kadar anlatlanlardan da kolayca anlalabilecei gibi fr13 Dr. Rza Nur, Hayat ve Hatratn, C. II, s. 338-346 - Kendi azndan: "... Muh
telif gazetelerde ttihatlar aleyhine birok makale nerettim. Millet Meclisi
krssnde syledim. Keza konferanslar verdim. Hatta ihtill tertih ettim. Me
rutiyet devrinin ilk yllarnn bu cidali mehur olmutur..." Hcumlara Cevap
lar, 1941, s. 7.
14 1911 ylnda ttihatlarn yapt usulszlkleri Mchroutiette uzun yazlar ha
linde vermitir. (Say: 31, s. 47-59, Say: 32, s. 50-63, 1914 seimleri iin yaplan
eletiriler hakknda bk. Les Elections, Say: 53, s. 12-14).
I 5 Bk. MMZC, D. 1, s. 330 vd; 330 vd; 20. lt., s. 463-564 (15 Knun- evvel 132628 Aralk 1910 tarihli birleim) Gabriyel Nuradongiyan, Anket Parlmater reddedilmeli mi idi? Edilmemeli mi idi? (Yeni Gazete, 21 Kflnun-i evvel 1326).
255
kann ttihatlarla ilikisi ok sert olmutur. ki tarafn yayn organlar Tann ve Mcheroutiette de sert bir polemie girmilerdir.
iki taraf arasndaki mcadele, "Cemiyet-i Hafiye" olayndan sonra da devam etmitir. erif Paa, 1914 ylnda bile ttihatlarn hl
kendisine bal gizli komitenin varln aratrmaya devam ettiklerini belirtmitir.16
erif Paa ayrca ttihatlarn birincisi, hapisten karlarak Paris'e gnderilen smail Canbolat aracl ile 1913 ylnda, ikincisi
ise eski stanbul Polis Mdr Azmi Bey ve yardmclar Ali Cevat,
skender Rosenberg, Burhanettin (Tepsi) araclyla 1914 ylnda
iki kere kendisini ldrmek istediklerini de iddia etmitir. Olay
Fransz makamlarnca da ele alnmtr.17
Muhalefetini srdrmeye devam eden erif Paa, Fransz gvenlik makamlarnca da olumlu bir kii olarak tanmlanmamtr. 18
Daha sonra, Birinci Dnya Sava balangcnda, Lord Kitchner
aracl ile Suriye blgesindeki Krtleri ve Araplar kkrtma hizmetini ngilizlere "arzetmitir". 19
16 Cemiyet-i Hafiye, s. 436, 521.

17 Fransz Dileri Bakanl arivlerinde bu konuya ilikin iki rapora rastladk. Bi
rincisi 29 Eyll 1910 tarihlidir ve Emniyet Genel Mdrl taralndan, Paa'mn hayatnn tehlikede olduunu bildirmesi zerine yaplan gizli aratrma
nn sonucunu iermektedir. Buna gre Paa'nm hayat tehlikede deilse de, ken
disi ve L'Hoir matbaas iileri baz kiilerin gzleyicilii altndadrlar. Balarn
da Arnavut Dni adl bir gencin bulunduu bu kiiler "Osmanl Talebe Cemiyeti"ndedirler. Cemiyet'in bakan Tanin'in Paris muhabiri Suphi Mustafa'dr
(AE, 114/vd., Vol. 7, s. 90-91) - kinci rapor Fransa'nn Kahire Elisi Defrance
imzaldr. Hamdi Zeki adl bir rencinin Cemal Paa'ya, erif Paa'y ldr
me nerisinde bulunduu belirtilmitir (AE, 114/rd, Vol. 9, s. 294) - Yine Mc
heroutiette, Say 35, Ekim 1912, (s. 32-56) ve Say 38, Ocak 1913 (. 16-17) sa
ylarna baklmaldr. 52. sayda Azmi Bey'in Talt Bey'e (Paa) bu konuya ili
kin olarak yazd bir mektubun fotokopisi vardr (s. 62-65).
18 Serif Paa 1909 ylndan 1923 ylna dein, srekli olarak Paris'te, Fransz ma
kamlaryla szl ve yazl iliki kurmutur. Fransz Dileri arivlerinde yazla
rna sk rastlanr. Fransz makamlar da kendilerine srekli bavuran Paa hak
knda deerlendirme yapmlardr. stanbul'daki Fransz Bykelilii bu konu
da raporlar vermitir. Fransz Emniyet Genel Mdrl'nn (Direction Nati
onale de la Sret) 20 Subat 1911 tarihli bir raporunda Paa'nm aka "Fransa
ile hlen Trkiye'yi yneten ttihat ve Terakki Komitesi arasnda dman
lk yaratmak istedii" ve bu durumla ilgili bilgilerin Trkiye'ye bildirildii ya
zldr (AEF, 114/rd, Vol. 9, s. 34-35).
19 Bu konuda bk. PRO, FO 371 2140045020 sayl Serif Paa'nm Edward Grey'e
mektubu.
256
Basn Alannda
Frka belirttiimiz amalan yolunda Franszca ve Trke eitli
yayn organlarna sahip olmutur. Trke olarak Yeni Yol gazetesini
yaynlam, Mevlanzade Rfat Bey tarafndan yaynlanlmas planlanan Serbes'nin neri ise baarlamamtr.20 Asl yayn organ ise
nceleri "Islahat- Esasiye Frkas"nm daha sonra ise "Hrriyet ve
itilfn yayn organ olarak kan Franszca Mcheroutiette gazetesidir. Baz saylar ngilizce de kan bu derginin yansra gene
Franszca olarak aylk Le Constitutionnel karlmtr.21 Btn bu
yaynlarn yansra erif Paa ttihatlar eletiren eitli brorler
yaynlamtr.22
3. Frka'nn Yaps ve Belli Bal Elemanlar
Yapsal Sorun
Frka en geni ve hogrl anlamda bile bir siyasal parti olamamtr. Frka bir anlamda erif Paa'mn kendisidir ve O'nun ki isel duygularn ve tutkularn dile getiren bir isimden baka birey deildir.
rgtlenme
" Cemiyet-i Hafiye" iddialar dnda frka lke iinde bir rgt lenmeye sahip olamamtr. Berliner Tageblatt gazetesi baz kulp
ve ubelerden sz etmise de asl kmamtr. 23 Bu rgtszl
Dr. Rza Nur Bey de belirtmitir.24 Rumeli blgesindeki baz giriimler rivayeti de geree dayanmamaktadr.
Belli Bal Elemanlar
Bu alanda Paris'te erif Paa evresinde Mevlanzade Rfat, Ali Ke20 Tanin Bamuharririne, Tanin, 16 Knun- evvel 1326.
21 Mcheroutiette'in ilk says 15 Ekim 1909 tarihinde kmtr. lkeye sokulma
s da hemen -Matbuat Nizamnamesinin 35. maddesine gre- yasaklanmtr
(Sada-y Millet, 14 ubat 1325). Son says Mays 1914'tedir (Chrif, "Les Adi
eux de Mcheroutiette", Mcheroutiette, No. 54, s. 1-4).
22 "Mcahede-i Vataniye - Muhalefet-i ttihat ve Terakki'den baka "Quelques
Rflextions sur la Guerre," (1913) adl bir bror de vardr.
23 Dr. Rza Nur, A.g.e., s. 142. (Alman gazetesi Cemiyet'in Beikta, Kadky, s
kdar, Fatih ve Sultanahmet kulplerinden szetmekteydi).
24 A.g.e., s. 432.
257
mal, Pertev Tevfik, Albert Fua, Dr. Refik Nevzat, Dr. Nihat Reat
(Belger) ve Bohor Beyler belirtilebilir.25
lke iinde ise erif Paa'nn ei Prenses Emine, Dr. Mnir (Rza
Nur'u ihbar eden kii), Hafz Sami, Matbaac Enver gibi kimseler
saylabilir. Bunlarn yeminli yeler olduu ifade edilmitir. Cemiyeti
istanbul'a haber veren Nedre Matran da bu arada saylabilir. Ayr ca
eitli kaynaklar deiik haberler vermilerdir.26
4. Frka'nn Sonu
ttihat ve Terakki'ye muhalif ok snrl bir grup olan Frka 1913
Austosuna kadar devam etmitir. Bu tarihte -Bab- li olayndan
sonra- Paris'e kaan Hrriyet ve tilaflarla birleilmitir. Durumu
bir bildiriyle ilan eden erif Paa yeni "Frka"nm (Hrriyet ve tilf
Frkas'mn) da bakam seilmitir.27
B. ISLAHAT-I ESASYE-
OSMANYE FIRKASI'IMA
LKN BELGELER
BELGE 1 Islahat- Esasiye-i

Osmaniye Frkasnn Siyas Programdr*
Mukaddeme
Durub-u emsl-i garbiyedendir ki "Bir ak olan bir seda iidir!" Biz mevcudiyet-i siyasiyemizin u kadar asrlk edvar- mteselsilesinden beri yalnz
bir ses iittik, mesud, mkedder yalnz bir gayeye doru yrdk. Zira, alt-
hengimizde taaddd yokdu. Gittiimiz yollarda me'al-keimiz, rehberimiz
yalnz bir eldi. Vsl olacamz merahil de bu sesin, bu elin derece-i iffetiyle
25 Dr. Nihat Reat Belger'le konumamz notlarndan - Dr. Refik Nevzat bize
gnderdii 13 Eyll 1950 tarihli mektupla kuruculardan olduunu belirtmitir.
. 26 Dr. Rza Nur, A.g.e., s. 432-439, 452, 453. rnein Anatolikos Tahidromos gazetesi Cemiyet-i Hafiye yeleri arasnda eski Sadr- zmlardan Ferit ve Kmil
Paalarla Mustafa Asm Efendi'nin bulunduklarn bildirmitir (Sabah, 9
Temmuz 1910) - Progrs de Salonique gazetesi ise smail Kemal Bey'in Cemiyet'e mensup olduu haberini vermitir (6 Austos 1910).
27 Mcheroutlette, Say: 45, Aot 1913, s. 2.
(*) Rza Nur, Cemiyet-i Hafiye, Dersaadet, Selanik Matbaas, 1330, s. 440-445.
258
mtenasib bir nokta-i necat olabilirdi. Yazk ki o el hak deildi, olamad, olamazd. Biz de tabi bir diyar- felkete, tedenniye gittik. Son zamanlarda uyanmak istedik. Ddmz uurumlardan, girdab- belydan kurtulma tecrbe ettik. Hayfa! bizi hakka davet eden, bize fez-y hakk gsteren yine bir
ses, bir el oldu. ekl deimi fakat man birdi. Kurtulamadk; fakat sktumuz derinledi, hl da gmlyoruz. Elde kalan son re-i selmeti taaddd- nidada, ellerin oalmasnda, maddiyatdan ziyade maneviyatda bulduk.
Tarihin en kanl, en feci kitablarndan ibretle topladk. te btn bu endieler, derslerle "lslhat- Esasiye" nm altndaki frka-i siyasiyeyi tekil ettik.
Tevfik Allahdan
1. Madde - Kffe-i anasr- Osmaniye msavat- katiyye ile itirak-i hukuka
malik olduklar gibi, tekil ettikleri hkmet-i Osmaniyenin din-i resmisi de
frkamzca (din-i slm) olarak kabul edilmidir. Fakat her unsurun kudsiyat- diniye ve ahlkiyesine riayet olunacaktr.
2. Madde - Makam- saltanatn hukuk-u mukaddesesinin her trl teca
vzden masuniyeti ve birtakm mehul ve haf cemiyetler tarafndan vuku'bulan nahak mdahaltm men'i.
3. Madde Silh zoruyle teekkl eden Meclis-i Mebusan ve yan'm feshiyle yeniden ve btn bir hrriyet-i vicdan ile intihabat icras.
4. Madde - (Kanun- Esas)nin en mtemeddin, en mterakki memalike
ve bizim an'ant- itimaiyemize nazaran bir suret-i hasenede yeniden tanzi
mi.Hrriyet-i fikriyeyi, hrriyet-i matbuat ve hrriyet-i itima' taht- zaman
ve kefalete alan kanunlar en hr memalik-i mtemeddine kanunlarna imtislen yaplacaktr.
ntihabat hakkndaki kanunlar, mntehiblerin serbesti-i vicdann temin
edecek bir tarzda tanzim edilecekleri gibi, kuwa-y umumiye-i devletin kuvve-i teriiye, icraiye ve adliyenin de temami-i istikllleri taht- zamana alnacaktr.
5. Madde Kffe-i anasr- Osmaniyenin hak ve vazife itibaryla msavat
esas kabul edilmi olduundan kffe-i teklif ve rm-u devlet de bilumum
Osmanllar arasnda ylece mtesaviyen tarh ve tevzi' edilecektir.
6. Madde - Kuvve-i teriiye tarafndan vaz'edilen teklif-i resmiye haricin
de cemiyat- resmiye ve gayr- resmiyenin ahaliye -her ne hl ile olursa ol
sun- vergi tarhndan ve teklif tevziinden memnu'iyetleri.
7. Madde - Herhangi bir nm altnda mehul maksadlarla teekkl eden
haffccmiymn men'i mevcudiyeti.
8
Madde - Bilumum muahedat ve mukavelat- beyn-el-milelle kilisalar
imtiyazainn kakan mevcudiyet ve mer'iyetinin tasdiki.
9. Madde - Cejfiyet-i hafiye, hal-i hazrda icra etdii bilzum istikrazlarla
memlekci bir inkraz- muhakkaka srklediinden 1910 senesinden itibaren karlksz ve fahi bir suretde akd edilen istikrazatm da keenlemyekn
addedilmesi.
0. Madde - Keyf olarak cereyan eden bilumum tensikatn yeniden icras,
u nebi kapitlsyonlarnn en mziclerinden olan postalar meselesiyle adliye259
nin ruh-u kanunisi ilnat- konsoloshane imtiyazlarnn bir an evvel lavn

teshil edecek posta ve adliye tekilt ve tensikatnn bir suret-i ciddiyede icrasyla memalik-i mtemeddinenin isticlb- emniyeti in her iki daireye de bitaraf memalikden mvir-i mesul gibi ecnebi mtehassslar ta'yini. Sair Nezaretlerde de kezalik bitaraf memalikden celbedilmi mstearlar istihdam.
11. Madde - Mehakim-i adliye btn manasyla icra-y ahkm etdii esna
da dier cihetinden de mehakim-i rfiyenin yni idare-i mlkiye ile idare-i
askeriyenin ayn zamanda ayn nfuz ile memleketde ifa-y saltanat, dnyada
mtemeddin merut hibir memleketin hatra-i siyasiyesine kaydedilmeyecek
rezaletlerden olduundan bunlarn derhal ilgasyla Kanun- Esasinin istiklliyetine hrmet ve imdiye kadar kanuna tevfik edilmeden gayr- meru' bir
suretde mehakim-i rfiye ve keyfiye taraflarndan mahkm edilenlerin -l
m veya berhayat- iade-i mahkemeleriyle milletimize ebed bir aibe-i siyah
olan bu felketin de bu suretle imhas.
u yirminci asr- medeniyetde bugn Trkiye'de icra edilen vahiyne ikencelerin, darb ve eziyetin men'i, muhaberat ve ikametghlarn taarruzdan
masuniyeti ve zabtann hod-be-hod ev basmak, adam habsetmek gibi yolsuzluklara cr'et edememesi.
12. Madde - Rtb- mlkiyenin tamamen ilgas. Ve (sadr- zmlk) tbi
rinin (baveklet)e tebdili.
13. Madde - Nianlarn ihdasyla yeniden ihdas ve bundan sonra ehillere
bir nizam- mahsus tahtnda tevzi.
14. Madde Bir adamda ayn zamanda asker ve mlk memuriyetlerin itima'ma mmanaatla bir askerin mlk memuriyet deruhte etmesi lzm gel
dii zaman askerlikle olan rabtasnn tamamen inkta.
15. Madde - Askerin umur-u idare ve siyasetle adem-i itigali.
16. Madde - Bir milletin kuwa-y maddiyesi, kuwa-y maneviyesiyle mebsuten mtenasb olacandan, memleketimizin ilk serhad- mdafaasn etflimizin dimalarnda tersm etmek isteyeceiz. Bizce filnca hududda yapla
cak bir istihkma ve bahriyemize ilve edilecek bir dretnota mukabil filnca
vilyetimizde hi olmazsa yirmi mekteb ina edilmedike vatanmzn iktidar selmetinden emin olmak kabul deildir.
Bdcemizde techizat- maarif, herhalde techizat- askeriye ile mtesav sarfiyata malik olmaldr. On drt milyon asker bdcesi karsnda onun on
drtte birine malik olmayan maarif tahsisat, vatan nmna bir girdab- muhawefdir. Zira tarih kalemden evvel silha sarlan akvamn hayat- kinatda
igal etdikleri mevaki-i ictimaiyenin yalnz kardklar seda-y vifakdan muammer olduklarm gsteriyor, kerrat ile tekrar edilen bir mislden istine
edelim.
Napolyon'un o baman sngleri, Almanya'nn afk- nikbetinde zell bir
esaretin ilk hutut-u esasiyesini izerken, bir mtefekkir diyordu ki: "Ordularmz tehiz, istihkmatmz tahkimden evvel mekteblerimizi oaltalm, ve
emin olalm ki yarm asra varmaz bugnk hacalet-i malbiyetimiz, Paris
kapularmda ebed bir setre-i muzafferiyetle rtlr."
Nitekim, zaman isbat etdi. Fakat bu gye-i mesudeyi elde etmek in sade
260
mekteblerin okluu kifayet etmez. Na2ar- dikkate alnacak ey "usl- tedris"dir. Bugn katiyyen msbetdir ki bir adam hereyi renmek zere girdii
mektebden hibir ey renmeden kyor. Zira yaadmz devr-i medeniyet
mazhar olduu mtevl terakkiyat ile hatt bir fennin btn uabatyla bir
adam tarafndan ihatasn muhal bir hale getirmitir.
O halde, deta akim, neticesiz bir meher-i fnn halini alan mekteblerimizin tezyidden evvel slhlar taht- vcubdadr.
Bunun in de tahsil-i ibtadayi, bittensik, mecbur tutdukdan sonra tli ve
li malmata aid mekteblerimiz de memalik-i mtemeddinede bittedric tatbike balanlan (pratik) ve mahdud nm usln tatbiki.
17. Madde - Bir memleketin saadet ve asayii, bir tarafdan nafia ve ilmiye
ve dier tarafdan tekilt- mlkiye ve askeriyesiyle hsl olacandan ve hal
buki bu iki milin teesss ve bekas ancak kuvve-i maliyesiyle temin edilebi
leceinden o halde en yorulmak bilmez mesaimizden birini menabi-i serveti
mizin tezyidi meselesi tekil edecekdir. Meru ve gayr- muzir her vastay
mertebe-i imknda isti'mal ile en vasi' mikdarda ecnebi sermayesinin memle
ketimize celbine gayretle verilecek imtiyaztda erait-i esasiyeden olarak
memleketde kan mevadn o inaatda isti'malini ve mstahdeminin ksm-
azminin milletimizden intihabm temin etdikten sonra, dahil sanayi'i ikaz
in de hkmet-i hazirann takib etdii politikann aksine olarak "mutedil
bir himaye usln" takib edeceiz.
Bu meyanda, kk ve o nisbetde de ticaretin muamelt- hariciyesine bgne messesat- ticariyenin servetlerde ezilmesine mmanaat etmek ve istikbal-i itimaiyemizi nazar- dikkate alarak, bilhare amele snfnn alacak
fabrikalar yznden dr- maduriyet olmamalar in sermayedarlara bir
amele hukuku tantdracak kavanin vaz' da meagilimizin bir ksmn tekil
edecekdir.
18. Madde Ahalimiz sair milletler gibi, hkmetden muhtac- muavenet
olmadan tevsi-i faaliyet vesaitine malik olmadklarndan mes'udiyet ve terak
kilerini istilzam edecek her teebbse ma'el-memnuniye vesateti bir vecibe
addedeceeiz.
Vilyat ve mlhakatda esbab- emlk ve araziye, rencberlere, erbab- ticarete
erait-i mu'tedile dairesinde ikrazatda bulunabilecek (mesesat- itibariye)
ihdas ve bundan baka ziraat bankalarndan hal-i hazrda fukara-y zraam
mazarratna edilen nmeru istifadelere mmanaatla ziraate elverili arazi-i
hliyenin fukara-y ahaliye, muhacirine ve hayme-nin aaire tevzii ve arazi
emlk hakknda mer'-l-icra kavanin-i vakfiyenin, eshab- arazi ve emlkin
serbesti-i harekt ve mbadelt- iktisadiyesinde mani' olmayacak suretde ve
imkn- er'i dahilinde ihtiyact- hazra-i memlekete tevfikan tadili ve ky
mekteblerinde okunulmak ve ahali tarafndan mtala edilmek zere ziraatn, ticaretin ve herkes tarafndan bilinmesi lzm mevad- kanuniye-i dahiliyenin, hfzshhann memleketin en hcra kuelerine kadar meccanen tevzii
ve yine byle mhim mevzulara aid nafi' fikirler vermek in seyyar nshlarn kylerde doladrlmas emeliyle mebu cemaat-i hayriyenin teekklne
vesatet ve teebbs.
261
BELGE 2
Frkann Program*
1 - Hkmet-i Osmaniye, Meclis-i Ayan ve Mebusandan mrekkep bir
kuvve-i teriiyenin taht- murakabesinde bulunan bir hkmet-i merutadr.
2 - Tekmil Osmanllar, herhangi unsur ve mezhebe mensup olurlarsa ol
sunlar, hr doar ve hr kalrlar; ve cmlesi ayn hukuka malik ve ayn vezaifle mtesaviyen ve muhtemeten mkelleftirler.
3 - Hkmet-i Osmaniyenin lisan- resmisi Trkedir, din-i resmisi ise
din-i islm olmakla beraber edyan- saire-i mevcudenin hepsi de hkmetin
taht- himayesindedir. Binaenaleyh her unsurun an'anat- diniye ve ahlkiyesine ve feramin-i hmayun ile bahedilmi olan imtiyazat- mezhebiyeye ri
ayet edilecektir.
4 - Makam- saltanatn Kanun- Esaside musarrah olan hukukunun tamami-i mer'iyetini bilmum Osmanllar mtekelliftir.
5 - Hilf- kanun mdahalt ile intihap ettirilmi olan mecali-i hazra-i
Ayan ve Mebusann feshi ve bunlarn yerine hrriyet-i fikriye ve vicdaniye ile
yeniden intihabat icras.
6 - Usul- hazra-i intihabatn ihtiyacat- asliye-i memlekete muvafk bir su
rette yeniden tanzimi. Ayan azasnn -dokuz sene mddetle- nsf Padiah ve
nsf- dieri de millet tarafndan intihap edilecek ve vkel Heyet-i yan'a kar
da mes'ul olacaktr. Frkamzn intihap hususundaki fikri "rey-i m" aslidir.
7 - Kanun- Esasinin hal-i hazr itima- meden bir tarz- makul ve meruda tadil ve slh ve Mecelle-i Ahkm- Adliyenin de ihtiyacat- hazra-i milliyemize tevfikan tadili.
8 - Esas- hkimiyet, millettedir. Binaenaleyh hibir ahs, hibir heyet,
milletten suret-i mahsusada verilmeyen salhiyet ve iktidar istimal edemez.
1 Millet her memurun idaresinden hesap talep etmek hakkn haizdir.
10 Kanun- Esasi ile tayin edilen hudut haricinde hibir heyet, hibir ce
miyet, hibir ahs mukarrerat ve icraat- hkmete mdahale edemez.
11 - Btn Osmanllar, -hare zarar vermemek artile- istediini icraya
muktedir olarak serbestiye maliktir. Binaenaleyh her ahsn hukuk- tabiiyesinden edecei istifade, heyet-i itimaiyenin dier azalarnn ayn suretle ma
lik olduklar bu hukuka tecavz etmemekle mukayyeddir ki bu hududu tayin
edecek yalnz kanundur. "Hukuk-u tabiiye" serlevhasile ilk evvel varid-i hatr
olan esaslar: serbesti, hakk- temellk, emniyet-i mal ve can, hakk- hret ve
zulme mmaneattr.
(*) Dr. Rza Nur, Cemiyet-i Hafiye balkl eserinde, neir tarihi konusunda tereddtl bulunduu bir program neretmektedir (s. 440 ve vd.). Biz, bizzat Frka
Reisi erif Paa'nn kitabnn sonuna ilve ettii ve aslnda 1789 Fransz nsan
ve Yurtta Haklar Beyannamesi metninden deta bir uyarlama olan bu programn Frkaya ait olduunu dndmzden yaynlamay uygun bulduk (Bu
konuda bk. Mcahede-i Vataniye - Muhalefet-i ttihat ve Terakki, s. 57-62).
62
12 Teati-i efkr ve mtalatta serbesti, insann en kymettar hukukundan

biridir. Her Osmanl; kanunun tayin ettii hududun haricine kmamak artiyle, serbeste syler, yazar ve tabeder. Binaenaleyh hal-i hazrdaki hrriyet-i
vicdan, hrriyet-i itima, hrriyet-i kelm ve matbuata ait ahkm- gayr dilnenin en hr memleketlerinkine tevfikan tadil ile tatbiki.
13 - Idare-i rfiyenin lav ile kavanin-i adliyeye tevfik edilmeden keyf ve
gayr meru bir surette rf mahkemeler tarafndan mahkm edilenlerin
-mevcut veya vefat etmi- iade-i muhakemeleri.
14 - Kuvve-i icraiye tarafndan -tekerrr- suiistimalta mmaneat iinhangi ahval ve eraitte idare-i rfiyenin iln lzm geleceini vazhan tayin
eden bir kanunun serian tertibi.
15 Vahiyane ikencelerin, darp ve eziyeten men'i; muhaberat ve ikamet
ghlarn her trl taarruzdan masuniyeti.
16 - Hibir kimse kanunun tayin ettii ahval ve mesa gsterdii usul ha
ricinde ne itham, ne tevkif ve ne hapsedilebilir. Evamir-i keyfiyeyi talep veya
ita edenler veya icra eden ve ettirenler mcazat- edideye duar olacaktr. Fa
kat, kanun mucibince celp ve tevkif edilenler davete icabet mecburiyetinde
dirler, mmaneat takdirinde mttehim saylrlar.
17 Hibir kimse, iledii cnhadan mukaddem iln olunmu ve meru
bir surette tatbik edilmi kanuna tevfik edilmedike cezalandrlamaz. Her a
hs, kanunen mcrim iln edilmedike mcrim kyas edilmez.
18 - Kanun yalnz beeriyete muzr olan ef'ali meneder. Usul- dairesinde
iln edilmi bir kanunla nehyedilmeyen ef'al, menedilemeyecei gibi, hibir
kimse de kanunun emretmedii bir eyi icraya icbar olunamaz.
19 Kanun arzu-yu umuminin ifadesidir. Btn Osmanllar, o kanunun
tanzimine ahsen veya vekilleri vastasile itirakte sahib-i haktrlar. Kanun is
ter sahabet, ister mcazatta herkese kar seyyan olmaldr.
20 Kanunla tayin ve tahdid edilen sayi-i umumyi ihll etmedike hi
bir kimse efkrndan dolay mes'ul ve muatep olamaz.
21 - Merutiyetle idare olunan memleketlerde Devlet ve milletin itils iin
siyas heyetlere lzum vardr. Binaenaleyh, her Osmanl, kanun dahilinde si
yas heyet tekiline mezun ve ancak heyetin nizamnamesini memurin-i aidesi
nezdinde bulundurmaa mecburdur.
22 - Bu asr- iktisatta "infirad politikas" takibi pek ziyade tehlikeli oldu
undan hangi Devletlerle menafi-i mterekemiz var ise, -bu itirakin ehemmiyet-i mahsusasile mtenasiben- o Devletlerle ittifak ve itilfa da ihtiyac
mz vardr. Binaenaleyh, tebeddl- idareyi mteakip hkmetimiz bu ihtiya
ca gre bir azm-i kat' ile hareket edecek ve dier Devletlerle de hsn- m
nasebette bulunmakla beraber, badema, hi bir gna tahakkme esir olmaya
caktr. Frkamzn bu husustaki fikri, Fransz ve ngiliz halka-i siyasiyesidir.
23 - Bilmum muahedat ve mukavelt- beynelmilele riayet olunacaktr.
24 Vergilerin tarz- cibayeti hakknda en salim tarikin takibi iin, Avrupa
kavanin-i maliyesi nazar- dikkate alnacaktr.
25 - Osmanllar, gerek bizzat ve gerek meb'uslar vastasile teklif-i
263
umumiyenin lzumunu, mahall-i sarfn, miktarn, tarz- tarhn, suret-i istifasn, mddetini tayin ve tetkik salhiyetine maliktirler.
26 - Herhangi bir nam altnda ve herhangi bir maksatla teekkl eden Cemiyat- Hafiyenin ve msaade-i resmiye-i hkmete makrum olmayan ianat-
nakdiye ve teberruat cemiyetinin men'i.
27 - Emlk masunttaarruz ve meru bir hak olduundan, kanun bir lzum- umum olmadka hibir kimse bu hukukundan mahrum edilemez.
Yalnz baldaki erait dahilinde alnacak emlk sahiplerine evvelce bir suret-i
dilne tazminat- nakdiye itas meruttur.
28 - Hukuk- tabiiye ve medeniyenin temin ve tefrik-i kuvva esasnn tak
rir edilmedii bir yerde Merutiyet yoktur.
29 Rtb-i mlkiyenin tamamen ilgasile nianlarn bir nizam- mahsusa
rapt, "Sadr- zam"hm "Bavek"lie tahvili.
30 Emlk ve akar, mevki vergisinin vs'at, kymet ve yeknunu tayin
iin memlekete kadastro usul idhal edilecektir.
31 - Tahrir-i nfus muameltnn teshil ve iltibas ve hat vukuunun men'i
iin her ahs sicil-i nfusta mukayyet bir aile ismi taknacaktr.
26 - Keyfi olarak yaplan mlk ve asker tensikatn yeniden icras.
32 Askerin siyasiyatla adem-i itigali ve bir ahs uhdesinde mlk ve as
ker iki vazifenin men'i itimai; ve evvelce tekad veya istifa suretile ordudan
rabtalarn katetmeyen askerlerin Ayan meyanna adem-i duhulleri ve mlk
memuriyetlere adem-i tayinleri.
33 - Maarif tahsisatnn imkn mertebesinde tezyidile usul- tedrisin m
terakki milletlerce kabul edilen amel ve makul bir tarzda slh, btn Os
manllar iin tahsil-i iptida mecburidir. Mektib-i resmiye-i iptidaiye, idadiye
ve liye programlan en mkemmel usule tevfikan tadil edilecektir. Cemaat-i
gayri mslime mekteplerine gelince; minelkadim mer'i usule tbi tutulacak
tr, ancak programlar almeratibihim memurin-i mahsusasma ibraz edilmeli
dir.
34 Memleketimizdeki menabi-i servetin ormanlar ve madenlerin her va
sta ile mevki-i istifadeye vaz' ve vilyat ve mlhakatta renberlere, zrraa erait-i mutedile dahilinde ikrazatta bulunacak messesat- itibariye ihdas.
35 - Memleketimizin yegne ticareti imdiki halde mstahsilt- ziraiye sinden ibaret olduundan iptida muntazam yollara ihtiya vardr. Binaena
leyh tarik-i mkellefatmn tamamen bu uurda sarf ve noksannn Nafia bt
esinden ikmalile her trl yolsuzluun izalesi cmle-i vezaifindendir. eraiti mnasebe ile imendiferler inas taht- temine alnacak, ayn zamanda Os
manl vapur irketleri tekiline de teebbs edilecektir, yani vesait-i nakliye
nin tanzim ve tezyidi yalnz ticaret deil, askerlik nokta-i nazarndan da pek
ok fevaidi cami bulunduu cihetle bu bapta her trl fedakrln ihtiyarn
dan ekinilmeyecektir.
36 - Aar muamelt erbab- ziraatin istifadesini mucip olacak bir ekle so
kulacak ve bu bapta hazinenin menafi-i de nazar- dikkatten dr tutulmaya
caktr.
264
38 - Hl veya hkmete ait arazinin muhtacin-i ahaliye, muhacirine, g

ebe kabaile tevzii.
39 - Varidat- hkmetin tezyidi iin hitta-i Irak, Adana, zmir, Konya ve
havali-i mmaselenin ameliyat- iskaiyesini suret-i cilede kuvveden fiile isal
edebilmek zere Ziraat Bankasnn vesatet ve kefaleti ile istikraz akdi.
40 Vergi cibayeti iin en iyi usuln tatbiki maksad ile en makul kavanini maliye nazar- dikkate alnacaktr.
41 - Dahil ve sahilde mevcut ormanlarn hsn- muhafazalar ile beraber
orman yetitirmee msait mahallerde daire-i aidesince orman yetitirilmesi
taht- mecburiyete alnacak ve kereste istihsali, orman kat'i keyfiyeti de salim
bir usule raptedilecektir ve Memalik-i Osmaniye'de evvelce kefolunup he
nz hal-i iptidaide bulunan ve hakkile istifade edilemeyen maadin hkmet
ve ahaliye en ziyade menfaat gsterecek taliplere ihale edilecek ve maden ni
zamnamesinin kanun- iktisada muvafk olmayan cihetleri tadil klnacaktr.
42 - Patronla sermayedarana kar ameleyi himaye edecek kavanin ile mareket-i mtekabile sand tesisi ve kazalara kar sigorta ihdas.
43 - Btede muvazene husuln temin iin varidatn istifas ve mahall-i
sarf her trl suiistimalden ve keyf mdahalelerden masun bulundurulacak
ve Devletin kffe-i masarif ve icraat- maliyesi muntazam, kat', daim bir
kontrol altnda tutulacaktr.
44 - Devair-i mlkiye ve askeriyenin slh iin, ttihat ve Terakki hk
metinin n meru avan- idaresinde kasden memuriyet-i hkmetten uzak
latrlan memleketin ehil ve namuskr unsurlarna mracaat edilecei gibi
Avrupann btaraf ve dost memalikinden devam- memuriyetleri esnasnda
Osmanl mparatorluu kavaninine tbi ve memurini mes'ule adadna dahil
bir hayli mavir ve mtehassslarn hizmet-i hkmete ithali.
45 - Kavanin-i mevcude-i vakfiyenin serbesti-i harekt ve mbadelta m
ni olmyacak surette ve imkn- er' dairesinde slh.
46 - imdiye kadar sahne-i memlekette cereyan eden maasinin
sebeplerinin de tecrimi.*
(*) Bu program baz deiikliklerle Mcheroutiette'in her saysnda Franszca olarak yaynlanmtr. Yalnz 1914 yl saylarnda yoktur.
265
y
AHAL FIRKASI
KURULU YILI: 8 ubat 1325 (21 ubat 1910).' 1

KURULU YER VE MERKEZ: stanbul.
KURUCU VE YNETCLERDEN BAZILARI: Gmlcine Meb'usu
smail Bey (Reis ve Lider). teki yeler: Karesi Meb'usu Vasf,
Konya Meb'usu Zeynelbidin, Tokat Meb'usu Mustafa Sabri, Karahisar Meb'usu mer Feyzi, Erzurum Meb'usu evket Efendi'ler,
Trablusgarp Meb'usu Ferhat, Bayezid Meb'usu Sleyman Sudi
Bey'ler2
hali Frkas Merutiyetin parlamento iinde kurulmu, ikinci

muhalefet partisidir. ttihat ve Terakki'den ayrlan Gmlcine,
Karesi, Trablusgarp, Bayezit, Burdur, Erzurum Meb'uslar tarafndan kurulmutur (Bk. belge 2, s. 244). ktidarc ounluktan, beklenilmedik bir zamanda kopan bu grup 1911 ylna kadar, parlamentoda sesini duyurmutur. Frka'nm siyasal program (Bk. Belge
1, s. 242) ve dahili nizamnamesi vardr.3
1 Kurulu tarihini kesin olarak saptayamadk. Yalnz alt mebusun bu tarihteki or

tak istifa belgesi ve programn da yine bu tarihte Yeni Gazete'de yaynlanmas,
bizce kurulu tarihi olarak benimsenebilir. kdam, program bir gn sonra (9 u
bat 1325) yaynlamtr. Frka "bir gn iinde kurulmutur." (Ziya akir, Hrri
yet ve itilf) (Tan gazetesindeki yaz dizisi, 1937).
2 Frkann kurucu ve yneticileriyle ilgili bir belge, hatta bir gazete haberine bile
hl rastlam deiliz. lk alt isim dndaki kiiler, rahmetli Refi Cevat Ulunay'la 5 ubat 1951'de yaptmz bir konumada belirtilmitir.
3 Dahili Nizamname altndaki tarih 1 Mart 1326'dr ve Yeni kdam da yaynlan
mtr (20 Mart 1326).
266

Seimler
Ahali Frkas, iki genel seim arasnda kurulmu ve almtr.
1908 seimlerinde kazanan meb'uslarn, ttihat ounluktan koparak oluturduklar bir siyasal rgttr. Ahalici'ler eski ttihat ve
Terakki meb'uslarydlar, 1908 genel seimine bu nitelikleriyle katlmlard. 1911 ylnda da Hrriyet ve tilf Frkas'na katldklar
iin (Bk. Belge 5, s. 246), 1912 genel seimine yeni etiketleriyle
girmilerdir. Bylece, Ahali Frkas, ttihatlkla tilfk sarkac
iinde, kendi listeleriyle herhangi bir seimle ilgilenmi deildir.
Parlamento inde
Ahali Frkas, Meclis-i Umumnin 1. yasama dnemi iinde, ilk
toplant yln tm olarak dolduran, 4. toplant ylnn da bir blmn kapsayan sre iinde almtr. Bu sre, kinci Merutiyet'in en dadaal ve de en canl, her sorunun ve konunun tm
yalnl ile konuulduu bir dnemidir. Ahali Frkas, Mutedil
Hrriyetperveran Frkas'yla beraber, ttihat ounluk karsndaki
iki kk muhalefet partisinden biridir. Ve bu iki kk Frka
Mebusan Meclisinin yapsna oulcu ve ok partili nitelik kazandrmlardr.
Ahali Frkas, Mebusan Meclisinde, en etin tartmalara katlrrn, verdii eitli soru ve gensorularla kavgal ve heyecanl grmelerin almasna neden olmutur. Ad geen soru ve gensorular
zellikle Sulh Hakimleri Kanunu, Arnavutluk Harekt,4 Demokrat
Frka yeleriyle Sosyalist Frka yelerinin tutuklanmalar,5 Harbiye
nerge metni: "u gnlerde Arnavutluk'un baz mahallerinde sezde-i zuhur olarak sefk-i demi inta etmekte (kan dklmesine sebep olmakta) olduu iitilen
ahval-i messileye kar Mcclis-i Mebusan'm lkayt kalmas caiz olamayacandan ahval-i mezkrenin mene ve mahiyetinden vkel-y milleti haberdar etmek
zere mesellerin Makam- Sadaretten istizahn (sorulmasn) teklif eylerim
-Ahali Frkas namna Gmlcine Mebusu smail". ttihat ve Terakki Frkas yesi
Halil Bey, nerinin gensoru deil, soru olduunu belirtmi. Grmeler sonunda
oya bavurulmadan sorun kapanmtr (MMZC, D. I, Si 1, 69. It., 1326, s. 1035,
1075, 1077).
nergeden: "... Demokrat Frka Ktib-i Umumisi Fuat kr Bey, heyet-i hkmeti ve bilhassa Dahiliye Nezaretini muahezeten (knayarak) nerettii bir makale zerine tevkif olundu, el'an mahpustur. Mteakiben Muahede gazetesi muharrirlerinden Pertev Tevfik, kezalik (yine) gazetesinde nerettii makalttan dolay
hapse atld ve ayn gazetenin muharrirlerinden Hamit Suphi mcerret (yalnz267
Nazr Mahmut evket Paa'nn siygaya ekilmesi, 6 Sait Paa kabinesine "adem-i itimat" (gvensizlik oyu) verilmesi 7 sorunlaryla ilgilidir. Ayrca 1326 (1910) yl bte grmelerinde ve baka sorunlarda da Frka kendini gstermitir.
rnein, Arnavutluk'la ilgili tartmalarda Ergiri Meb'usu Mfit
Bey, Arnavutluk'taki harektn komutan Cevat Paa'y "hunharane
ve gaddarane surette yapt icraat" dolaysyla delloya armtr.
Grltler arasnda, Talt Bey (Paa) delloyu kendisinin kabul
edeceini belirtmitir.8 Ahali Frkas, Trklk-Arnavutluk atmasnda ilk kez tm korkunluu ile kkrtc bir rol oynamtr. 9
Ahali Frkas, yine ilk kez, Siyonizm sorununu ve Yahudi aleyh tarln sert biimde ortaya karmtr. Gmlcineli ismail Bey,
aka Yahudi dman olduunu, bu milletin Osmanllar ve Trkler
iin byk bir tehlike olduunu ileri srerken 10 ittihatlarn,
ca) mezkr gazete muharriri bulunmak serritesiyle (nedeniyle) taht- tevkife
alnd. Kezalik Sosyalist gazetesi sahibi Hseyin Vamk ve tirak gazetesi mdir-i mes'ul ve muharriri Hseyin Hilmi ve nsaniyet gazetesi mevkufiyete ilka
olundular... sebepleri ve mstenit bulunduu esbab kanuniyeyi Sadr- zam
Hakk Paa'dan istizah ederim - 15 Knun- evvel sene 1326 (1910), Gmlcine
Mebusu smail". Uzun konumalardan sonra, oylamaya geilmi, nerge 50 oya
kar 53 oyla reddedilmitir (MMZC, D. I, Si 3, 19. lt., s. 514, 526).
6 "Meclis-i Mebusan Riyaset-i Bugn Dersim Mebusu Ltfi Fikri Bey'in - kendisin
den istihbar eylediimiz vehile - Divan- Harb-i rfi tarafndan celp ve tevkifine
teebbs olunduu ve Meclis-i Mebusan'm mtemi (toplant halinde) bulunduu
bir zamanda byle bir muamelenin Kanun- Esasi'yi iptal ve ekl-i hkmeti tayi
re (zorla deitirmeye) doru atlm sarih ve cr'etkr bir hatve olduu cihetle
imdi Harbiye Nzr'mn Meclis'e davetiyle btn mzakerata takdimen ve tvilen
(tm grmelerden nce ve ivedilikle) bir merutiyet meselesi olan u tecavzn
istihzahn talep eyleriz - 22 Terin-i evvel 1327 (3 Kasm 1911). Ahali Frkas n
mna Gmlcine Mebusu smail, Mutedil Hrriyetperveran Frkas Reisi Amasya
Mebusu smail Hakk (Paa), ttihat ve Terakki Frkas Reisi zmir Mebusu Seyyit
ve dier imzalar". ok uzun tartmalardan sonra sorun tatlya balanm, oylama
yaplmamtr (MMZC, D. I, Si 4, 10 ve 12. ltimalar, s. 180, 263).
6 MMZC, D. 1, S 3, 4. lt., s. 30.
7 MMZC, D. I, Si 1, 61. lt., s. 1035, 1075, 1077.
7 Osmanlc bir grn hkim olmas gereken Mecls'te, Arnavut-Trk atmas,
ilk kez aka bu nergenin grlmesi srasnda kmtr. Pristine Mebusu Ha
san Bey ve teki Arnavut mebuslar, Ahali'ci nergeyi desteklemilerdir. Sadr-
zam Hakk Paa, "Arnavutluk mebusuyuz" sz zerine dikkati ekmi, Arna
vut mebuslar, Debre Mebusu Basri Bey'e "sen Arnavut deilsin sus" demilerdir.
Dello olay da bu tartmalar arasnda ortaya kmtr (MMZC, D. 1, Si 1, 70.
lt., s. 1078-1085).
10 Gmlcine Mebusu smail Bey, Yahudi aleyhtar olduunu her frsatta tekrarla
mtr. rnein, bir keresinde, kuruluunda kendi frkasnda da Musevilerin bu268
zellikle maliye ve d borlanmalar alanlarnda, Siyonistlerin basks altnda olduunu belirtmek istemitir. Aslnda oklarn -Sel nikli ve dnme olmasndan tr- Cavit Bey'e evirmitir.11
Ahali Frkas lideri, eletirilerinin sertlii iinde reji, istikraz (d
borlanmalar), kaaklk sorunlarn ele alm, d borlarn "medr- iftihar" (vn nedeni) olmadn belirtmitir. 12
Frka, Harbiye Nzn Mahmut evket Paa'y ar surette ypratan
"istizah" (gensoru) nergesini, Mutedil Hrriyetpervern Frkasyla
birlikte vermi ve istedii amaca da ulamtr. mer Feyzi Efendi
(Karahisar), Ahali Frkas adna tartmalarn ilk blmnde faal olmutur. Sonunda, frka Paa'ya gvensizlik oyu verilmesini nerdii
halde vazgemitir.13 Sorun tatlya balanm, fakat Mahmut evket
Paa "efsanesi" de yklmtr. Bu nerge aracl ile ttihat ounlua kar, tm muhalefet byk bir galibiyet elde etmitir.
Ahali Frkas, ttihat ve Terakki'nin kendi iindeki blnmeleri,
"Hizb-i Cedit" sorununu zmeye urat bir dnemde, gvdeden kopmann sonularn kamuoyuna gstermi oluyordu.
Bu arada Ahali Frkas, Matbuat Kanununun Merutiyet rejimiyle
badamadm ileri srerek bir kanun tasars da hazrlamtr. 14
Grld gibi, Ahali Frkas'nn parlamento almalar ok yo un olmutur. Frkann ele ald baka sorunlara yer yer deinilmitir.
lunduu sz zerine "Yalnz Musevi noksandr, bizde yoktur" cevabn vermitir. Ve Nesim Nasliyah Efendi ile tartmtr. (MMZC, D. I, Si 4, 34. let., s. 715) Baka bir birleimde Gmlcineli smail Bey Siyonizmi Filistin'de, attelarap
(Mezopotamya) vadisinde, bir israil hkmetinin kurulmas olarak tanmlayn ca, Masliyah Efendi "... bendeniz bunu kafiyen reddederim, lsrailiyet namna
cevap veriyorum" demi ve alklanmtr (MMZC, D. I, Si 4, 49. let., s. 1380).
11 smail Bey'e gre Maliye Nazr Cvit Bey, d borlanma sonunda, siyonizmin
ynettii akmlara srkleniyordu. srail hkmetini kurmak amacn gden bir
cemiyette, yksek makamlar igal eden "memleketimizin muteber kiileri var
d". lk szma Kasel'in Milli Bankas ile olmutu. Banda da Salem vard. Fran
sz bankalarnn etkileri altndayd. Bata Sadr- zam Hakk Paa olmak zere
biroklarn smail Bey "bir ey bilmemekle" nitelemitir. "are gsterin" diyen
lere, smail Bey "muktedir bir Maliye Nazr" bulmak gerektiini sylemitir
(MMZC, D. 1, Si 4, 49. lt., s. 1379-1380, 1381, 1385). Bu konuda sadece birka
rnekle yetiniyoruz.
11 MMZC, D. 1, Si 2, 78. lt., s. 1317.
12 MMZC, D. 1, Si 4, 12. lt., s. 263.
12 Yeni kdam'n haberi: "Matbuat Kanununun muhtevi olduu mevaddm serbesti-i matbuat takyit eylediini nazar- dikkate alan Ahali Frkas, tadilt mutazammm bir lyihay Mebusan Riyasetine tevdi etmitir" (3 Nisan 1326, s. 4-5).
269
ittihat ve Terakki ile liki
Parlamento iindeki almalarn tm ittihat ve Terakki'yi eletirme ve ypratmaya ynelik olmutur. Ahali Frkas, ibrahim Hakk
ve Sait Paa'lar kabineleri karsnda sert muhalefet yapmakla
beraber meclis d eylemlere ad karmam ve parlamento iinde
ilk kez iktidar-muhalefet ilikisi kurmu olan bir siyasal partidir.
Mutedil Hrriyetpervern da ayn yolu izlemiti.
Frka, kuruluu ile, Anayasa Hukukunda henz zlmemi,
ya da siyasal koullar iinde deiik zmlere balanm, bir sorunu da ortaya karmtr. Listesinde kazand partiden istifa
eden ve baka bir partiye geen meb'uslarm durumu, Ahali Frkas
kurucularndan ilk alt mebusun ttihat ve Terakki'den ortak
istifalar semenlerin tepkisiyle karlanm, (Bk. Belge 3, s. 244)
Anadolu ve Rumeli'deki ittihat ve Terakki kulpleri kendilerine,
artk Meclis iinde kalmamalar gerektiini de telgraflarla bildirmilerdir.15 Meb'uslar da, bu gsteriyi sert bir ekilde karlamlardr.16
Ahali Frkas liderinin ibrahim Hakk Paa'ya kar giritii "hcum"lar, eski ittihatlarn, iinden ktklar ortam nasl eletirdiklerini gsteren rneklerdir.17
15 stifaname rnei iin bk. s. 244. - Knama telgraflar Edirne, Konya, Gelibolu,
Erzurum gibi yerlerin Kulp, Heyet-i Merkeziye ve mntehib-i sanileri (ikinci
semenleri) tarafndan ekilmitir. Bk. Yeni Tasviri Efkr (27, 28 ubat 1325
ve 6, 30 Mart 1326) - stifalarn nedenine gelince ehremaneti istikrazna dair
bir sorundan dolay smail Bey'in, eyhlislmla tayin meselesinden dolay da
lmiye snf mensubu kiilerin bu harekete giritiklerini Tanin ileri srmtr
(11 ubat 1325, s. 3).
16 nce smail Bey 11 ubat 1325 tarihli yaynlanan bir mektubunda Jn Trk,
La Turquie, Osmanisher Lloyd gazetelerine durumu anlatmaktadr - Daha
sonra Edirne Kulplerinin ortak telgrafn cevaplandrmaktadr - Onu dier
mstafi mebuslarn cevaplar izlemektedir, bk. Mustafa Sabri, Devr-i Sabktan
Mdevver Devr-i Hazr Mralleri (Yeni Gazete, 18 ubat 1325, s. 2) - Sley
man Sudi, Frkalar Dolaysyla (Yeni Gazete, 23 ubat 1325, s. 2). - Hac
evket, Mektup - Mustafa Sabri, Frka Meselesi - (her iki yaz iin bk. Yeni
Gazete, 16 ubat 1325).
17 Anket parlmanter mzakerelerinde smail Bey'in szlerinden - "... Meclis ken
di emri tahtnda bulunmas lzm gelen Heyetin emri altnda bulunuyor.
Haddizatnda memur ve mes'ul olmak lzm gelen Heyet-i Vkelnn miriyet-i istibdad altnda bulunuyor. 8u da tedricen Merutiyetin uuruma
doru yuvarlanmakta olduunu gsteriyor." - Babanzade smail Hakk Bey'e
hitaben: "... Ne gsterdiniz? Ben anlamyorum, Osmanllarn hrriyet-i
ahsiyesi tecavze urar, Kanun inenir, hrriyet-i matbuat taarruza u270
Ahali Frkas, ttihat ve Terakki iindeki bozumalarn ortaya

kt srada kurulmutur ve Hizb-i Ceditle kaynaarak boyutlar n geniletmek istemitir. Fakat bu birlik gereklememitir. 18 Tersine, ttihatlar, Ahali Frkas'nm kuruluunu, kendi trdelikleri
bakmndan, olumlu karlamlardr.19
Basn Alannda
Frka tm isteine ramen, bir yayn organna sahip olamam tr.20 Fakat, kendisini destekleyen gazeteler de az deildir. Bunlarn
banda Yeni Gazete bulunmaktadr.21 Ayrca Sada-y Millet, kdam22 ve
Yeni kdam gazeteleriyle, Osmanl Sosyalist Frkas'nm gazetesi
rar, gazeteler kapatlr, ehas haps ve tevkif edilir, nazarlarnda ehemmiyeti olamaz. - Bu kabinenin ve sizin nazarnzda hangi eyin ehemmiyeti
vardr syleyin". (18 Knun- evvel 1326, 20 itima) (Tanin, 20 Knun- evvel
1326) - Bu durumu ve szleri 14 ubat 1325 tarihli Yeni Gazete'deki makalesiyle (s. 2) Tokat Mebusu Mustafa Sabri Etendi de dorulamtr.
18 O. Ergin, Balkesirli Abdlziz Mecdi Tolun, Hayat ve ahsiyeti (istanbul
1942). Mellife gre Hizb'e ttihat ve Terakki'ye muhalif meb'uslarla Ahali Fr
kas mensuplar kabul olunmamlardr. Karesi Meb'usu Mecdi Efendi'nin de
bu partiye mensup olmad anlalmaktadr (s. 95, 100-104).
19 Tanin, Ahali Frkas dolaysyla ttihat ve Terakki'den ayrlmayanlarn saysn
154 olarak bildirmektedir (10 ubat 1325, s. 2). Yeni Tasvir-i Efkr bu saynn
160 olduunu belirterek isimlerini yaymlamaktadr (8 Mart 1910, s. 6) - ttihat
ve Terakki Reisi Halil Bey memnunluunu belirtmitir: "... Herkes bilir ki bu
ekseriyet-i azime ansr- mtecaniseden mteekkil deildi... Merutiyetle
idare edilen ve frka hayat balayan bir memlekette bir frkaya dahil olup
da badehu bundan kmak kadar tabii bir ey yoktur. Biz bu kanun-u tabi
iden, dstur-u tekmlden inhiraf edebilecek miyiz?.. Bir de frkamz adete
ehemmiyetini kaybetmise de kymet ve ittihat itibaryla bir kat daha iktisab- kuvvet eylemitir (kdam, Yeni Gazete, Jn Trk, 12 ubat 1325) Ebuzziya, ttihat ve Terakki Frkasnn hal-i hzr, (Yeni Tasvir-i Efkr, 7
Mart 1910) yle demekte: "... Miktar- hzrndan yzde beini kaybetmekle
maksad asli-i siyasisinde 100'de 100 kazanmtr. nk bu vehile istifa
hasl olmutur" - ehbenderzade Ahmet Hilmi, Ahali Frkas mnasebetiyle...
Nazariyat ve Bizdeki Tatbikat, (Yeni Tasvir-i Efkr, 23 ubat 1910).
20 Yeni Gazete'nin verdii bir havadise gre Frka azalan bir gazete karmak iin
bir aylk tahsisatlarn fedaya hazrdrlar (8 Mart 1326).
21 Mdr ve Bayazar Abdullah Zhd olan bu gazete Ahali Frkas balkl
bamakalesinde yle demektedir: "Meclis-i Mebusanmz ve memleketimiz
en ziyade byle bir frkaya muhtatr" (10 ubat 1325).
22 kdam'a gre bu frka "Avrupa'da radikal sosyalist denilen frka aksamn
dan biridir" (9 ubat 1325).
271
tirak,23 frkay desteklemilerdir. Sabah gazetesi ise renksiz kalmtr.24

2. Frka'nn Yaps, deolojisi ve
Belli Bal Elemanlar
Ahali Frkas, genel izgileriyle, ideolojisi bakmndan hayli muhafazakrdr. Sosyal yn ok zayftr. Ekonomik alandaki tutumu,
eletirileri, allagelmi birka temaya dayandrlmtr. 25 Kurucular
arasnda arlk lmiyecilerdedir. Ve daima da Osmanl brokrasisinin molla ve hoca kesimini savunmutur. Nitekim, Mektebi
Hukuk'un (Hukuk Fakltesinin eski ad) "htiyat" (hazrlk) snf larnn bir yla indirilmesi ve llmiyecilerin bu snflara kabul ile ilgili, meclisi uratran bir konuda, nce neriyi kabul ettirmeyi baarmtr. Fakat, ikinci grmede, Maarif Nzn Abdurrahman eref Bey'in arln koymas zerine, neri reddedilmitir.26
rgtlenme
Ahali Frkas'nm rgtlenmesiyle ilgili bilgiler azdr. Meclis iinde, ttihat ounluktan koparak kurulmu olan frka Meclis d nda rgtlenememitir.
Belli Bal Elemanlar
Bunlar kurucu ve yneticilerden ibaret kalmtr. Frka'ya bal
meb'uslarn says, yirmiyi amamtr.27 Belirttiimiz gibi, bunlarn
23 tirak mensuplarna gre Ahali Frkas sosyal demokrat bir frkadr ve vcud-
memleket iin faydaldr. Bk. Hayat- Merutiyet - Ahali Frkas (27 Mart
1326, No. 7, . 106).
24 D(iran) K(elekyan), tntihaplar ve Meb'uslar, (Sabah, 11 ubat 1325). k
dam, Sada-y Millet (9 ubat 1325) "30 kadar meb'us"tan bahsetmektedirler Sabah (24 ubat 1325) ve*Franszca Le Moniteour Oriental (10 Mart 1910) da
ha kesin olarak "20 meb'usun Ittihat'dan ayrldn" bildirmektedirler. Dr. Rza
Nur'a gre bu say 17'dir (Hrriyet ve tilf Nasl Dodu, Nasl ld? s. 9, 10).
25 Rza Tevfik'e gre, her ne kadar Meclis'teki partiler arasnda programlar bak
mndan fark yoksa da, grld gibi, Ahali Frkas, savunduu tezler bakmn
dan ttihat ve Terakki'den hayli farkldr (Rza Tevfik, Siyasi Frkalarmz, ura-y mmet, 16 Mart 1325) - D(iran) K(elekyan) tntihaplar ve Meb'uslar
(Sabah, 10 ubat 1325).
26 MMZC, D. I, Si. 4, 16. let., s. 326 vd.
27 kdam, 9 ubat 1325.
272
da ounluu Ilmiyecilerdir.28 Frka, etnik grup meb'uslarmca desteklenmitir.
3. Frka'nn Sonu ve Muhalefet Seline Katl

Frka, 1911 yl Aralk ayna dein bamsz olarak almtr. 29
Merutiyetin ilk muhalefet Frkas olarak tantlan Frka, bu tarihte
kurulan Hrriyet ve tilaf Frkas'na katlmtr (Bk. Belge 5, s. 246).
B. AHAL FIRKASI'NA LKN BELGELER

BELGE 1
Meclis-i Mebusan'da Mteekkil Ahali Frkasnn Programdr*
1 - Hkimiyet-i Milliye, bir memlekette ahali tbir olunan ve bihakkn efkr- umumiyenin mmessili bulunan ekseriyetin emzice ve ahval-i ruhiyesinden nebean eyleyen fikir ve arzunun muhassalasmdan mtecelli olmak l
zm gelip milletin bil tefrik-i cins ve mezhep ahali namile yd olunan bu
ksm- mhimme hakk- merutiyetleri olan salhiyet-i hkimelerini temin
etmek ve devr-i sabk yadigr olarak memleketin uruk-u itiyadna yerlemi
bulunan tagallb- mteneffizanenin akl ve hikmet dairesinde ref-u izalesine
almak zere Ahali Frkas namnda Meclis-i Mebusan- Osmanide tevfikat ilhiyeye msteniden bir frka teekkl etmitir.
2 - Frkann sslesas- harekat efrad- milleti bil tefrik hukuka msavat- kmileye mazhar eylemek kaziye-i mutena bahas olup Merutiyetin bu
esas- mhimmi btn dekayikile takip olunacaktr.
3 - Byk ve kk bilcmle memurinin ifa-y vazifede mugayir-i kanun
ahvale cr'et ettikleri grld takdirde kavanin-i mevzua dairesinde taleb-i
mesuliyetleri meselesi szde braklmayarak hakk- murakabe gayet cidd bir
surette istimal olunaca ve tedenberi det olan msamahata nihayet verdirlmee teebbs edilecei gibi, buna mukabil umur-u memurinin kanun da
iresinde serbesti-i temiyetini teminen hibir memurun bil sebeb-i kanuni
azline mesa gsterilmeyerek hukuk- memurinin dahi muhafazasna itina
olunacaktr.
ehbenderzade Ahmet Hilmi: Muhalefetin fls, s. 19.
Mtareke dneminde eyhlislm Mustafa Sabri Efendi, Franszca Le Moniteur

Oriental gazetesine verdii demete yle diyordu. "Bu frkann ekseriyetini
halis Trkler tekil ediyordu..." (kdam, 8 Mays 1335).
(*) tirak (No. 7. 27 Mart 1326, s. 106-107) - Ayrca ayn metin iin bk. s. 234,
Not 1.
273
4 - Memlekette hkmran olacak kuvvet mnferiden ve mnhasran ka

nun kuvvetinden ibaret olup her eyde ve bilhassa Meclis-i Mebusan ile kabi
nenin vaziyet-i mtekabilesinde tamamen ve kemalen kanuniyet ve Meruti
yet icabat nazar- dikkate alnacak ve ekle atf- ehemmiyet etmemekle icab-
maslahata tebaiyet gibi temaylta kat'iyyen meydan verilmeyerek her husus
ta ekl-i kanun vecibrriaye tutulacaktr.
5 - Kanun- Esasinin muhafaza-i ahkmna son derece dikkat ve ihtimam
olunacak ve hkimiyet-i milliyeyi tahkime medar olmak zere Ayann ks
men taraf- milletten intihap ettirilmesi iin sarf- mesa edilecektir.
6 Usul- intihab- Ayana dair yaplacak kanunnamede Heyet-i Ayann
Meclis-i Mebusandaki siyas cereyanlardan birine malp olmyacak bir tarz
da intihaplar esasnn vaz'ma allacaktr.
7 - lntihab- Mebusan Kanununun hin-i tadilinde hkimiyet-i milliyeyi da
ha vsi bir mikyasta gsterebilecek usul- intihabn vaz'ma allacak ve me
buslar zaman- intihaplarndan lakal be sene mukaddem daire-i intihabiyelerine nfusunu naklettirerek orada mutavattm bulunmu olmak vali ve mu
tasarrf ve kaymakam ve hkkm gibi resa-yi memurin-i mahalliyeden ol
mamak art nazar- itibara alnacaktr.
8 - Lisan- millet olan matbuatn hrriyet-i hukukiyesinin bir kat daha te
yidi iin matbuat kanununun tadili talep olunacaktr.
9 - Sermayedaran ile amelenin mnasebat- mtekabilesi hakkndaki ka
nunun, amelelerin hukuk- esasiyesini bihakkn temin edebilecek bir hale if
ra iin tadili teklif edilecektir.
10 - ifti, amele ve fukara-y esnaf ve kyllerden alnan anam ve emsa
li baz vergilerden tenzilt- mumkine ve akarat vergileri ile sefahet ve mkeyyifata sarfolunan servetlere ait vergilere zamaim-i mnasebe icras talep
olunaca gibi emval ve emlkten ashabnn nisbet-i istifadeleri nazar- itibara
alnacak ve fukara ile aceze-i zrra meskenlerinin vergiden istisna ettirilmesi
ne allacaktr.
11 - Daima ve alelhusus btede tezavn hasl oluncaya kadar yksek ma
alarla ve bilzum memuriyetlerle hazine-i milletten vuku bulacak masarif-i
msrifaneye msaade edilmeyecek ve devr-i sabkta emval-i milleti garetle
kesb-i gna ettii taayyn eden rical ve memurinin hakk- takadden skat
hakknda kanun lyihas teklif olunacaktr.
12 - Emval-i masube-i millet her kimin yedinde bulunursa bulunsun ay
nen veya zmanen bilmuhakeme istirdad ile mstehak- bulunan hazine-i
millete terki hakknda kanun lyihas teklif olunacaktr.
13 - Memalik-i Osmaniye'de maruf olan edyanm serbesti-i icras mahfuz
olmakla her unsurun mensup olduu dine ait hissiyatn taarruzdan masun
kalmasna ve ittihad- anasrn tesis ve takririne tevesl olunacaktr.
14 - Emlk ve arazinin hukuk- tasarrufiye ve intikaliyesi mmkn olduu
kadar tevsi ve teshil olunacak ve zrranm tehvin-i ihtiyac iin Ziraat Bankas
nn mstakil ve vsi mill bir banka haline ifra suretile slhna allacaktr.
.15 Mektib-i liye mezunlarnn hukuk- muhafaza olunmakla beraber
274
memuriyetlerin tevdiinde ehliyet nazar- itibara alnacaktr.

16 - Devletin lisan- resmisi Trke olduu cihetle mektip ve medariste
lisan- trkinin tahsiline mecbur olarak itina ile beraber Devletin din-i resmi
si islm olmak ve ulmu islmiyenin lisan- tedvini arab bulunmak itibarile
Arapaya dahi ehemmiyet-i mahsusa atfedilecek ve anasr- saire-i Osmaniye
lisanlarnn serbesti-i tahsil ve tedris esas muhafaza olunacaktr.
17 - Memlekette bihakkn ner-i irfan ve mran iin are-i yegne olmak
zere maarif ve menafi ianeleri ihtiyacat- mahalliyeye terkolunacak ve tara
evldnn tahsil-i li ve idadiden hissement olabilmelerini teshil iin Dersaadette ve merakiz-i vilyatta mektib-i leyliyenin teksirine allacaktr.
18 - Evkafn suiistimaline bd olan usul ve kavaidin ref ve slh ve gala
tnn merut lehine sarf ve hukuk ve menafi-i vakfiyenin bihakkn muhafazasile beraber memleketin terakki-i servet ve mamuriyeti nazar- dikkatte bu
lundurulacak ve medariste ulm-u diniye tedrisatna bir kat daha ehemmiyet
ve intizam verilmekle beraber ihtiyacat- asra gre fnun-u lzimenin ilvesi
ne dahi sarf- mesa olunacaktr.
19 - ldare-i vilyatta tevsi-i mezuniyet-i idar tatbik olunmakla beraber
taksimat- mlkiye-i idariyesi hakknda kanun- mahsus talep olunacak ve
tesri-i muamelta medar olmak zere elviye-i mstakilenin tezyidine alla
caktr.
20 - Usul- ticaret-i berriye ve bahriyenin ve emr-i mhimmi ziraatin ve
sanayi-i medeniyenin himaye ve terakkisi iin her tarafta ticaret ve ziraat oda
larnn tekil ve tamimi ile bunlara salhiyet-i kfiye tevziine allacak ve bir
de himaye-i hayvanat cemiyetleri tesisine sarf- gayret edilecektir.
21 - ibu program icab halinde frkann slsan- ekseriyeti kararile tadil
olunabilecektir.
BELGE 2
Ahali Frkasnn Kurulmasna Neden Olan stifaname*
Meclis-i Mebusan'da mteekkil ttihat ve Terakki Frkasndan istifa eylediimizi iln eyleriz.
8 ubat 1325
ittihat ve Terakki Frkas
Reis-i Snisi
Gmlcine Meb'usu

dare Memuru
Karesi Meb'usu
smail
Vasfi
(*) Sabah, 9 ubat 1325. Daha ge tarihte ittihat ve Terakki'den ayrlm olan Zeynelbidin ve Mustafa Sabri Efendiler, istifanamelerini Yeni Gazeteye gndermekle yetinmilerdir (10 ubat 1325, s. 3).
275
ttihat ve Terakki Frkas

azasndan
Trablusgarp Meb'usu
Ferhad
ttihat ve Terakki Frkas
azasndan
Burdur Meb'usu
mer Ltfi

azasndan
Bayezid Meb'usu
Sleyman Sud
azasndan
Erzurum Meb'usu
evket
BELGE 3
ttihat ve Terakki Edirne Kulplerinin stifalar
Protesto Eden Ortak Telgraf*
Otuz sene devam eden bir mcahede-i cansiparane ile vatan izmihlalden, Osmanll zulm ve istibdattan avn- hakla kurtarmaya muvaffak olan
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyet-i muhteremesinin Meclis-i Millmizde selmet ve saadet-i vatan namna ifa-y vazife etmekte olan frka-i siyasiyesi
aleyhine frka vcude getirmek ve Osmanll saklayan kuvvei galibeyi datmak neticesini dnmeyerek Gmlcine Meb'usu ismail, Erzurum Meb'usu
evket ve Beyaztl Sleyman Sud ve Burdurlu mer Ltfi ve Antalyal Hamdi ve Balkesirli Vasfi Efendilerin Frka'dan istifa ettiklerinden dolay teessfler
eder ve evvelce Cemiyetimize ancak meb'usluk mevkiini temin etmek iin
dahil olduklar bugnk hareketleriyle taayyn ettiinden bu hakikatin dahi
efkr- umumiye muvacehesinde alenen beyann vazife-i vatanperveriden addeyleriz.
Osmanl ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin Edirne'de Birinci
Kulp Heyet-i idaresi
Osmanl ttihat ve Terakki

Cemiyeti'nin kinci Kulp
Heyet-i daresi
BELGE 4
Ahali Frkas Reisi ve Gmlcineli Meb'usu ismail Beyin
Protestolara Cevabndan Baz Blmler**
Edirne'de ittihat ve Terakki Cemiyeti Birinci ve ikinci Kulp Heyet-i idarelerine ve Iskee mntehib-i sanilerinden malmlesami zevata:
(*) Yeni Tasvir-i Efkr, 27 ubat 1910 - Yeni kdam, 11 Knun- sni 1326, s. 3.
(**) Metni iin bk. kdam, Yeni Gazete (15 ubat 1325).
276
"... Her sahib-i fikir ve muhakemenin u tafsilttan anlyaca hakikat u

dur ki ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkez-i Umumisi kendi unvannn tebdiline dahi rza vererek frka efradnn hareket ve mesleine mdahale etmediini ispat eylemi ve frka efrad, nam ne olursa olsun frka erait-i tabiiyesi
dahilinde vicdannn telkinat ve temayltna teb'an icra-y harekatta serbest
kalmtr ve bu serbesti-i hareketin netice-i tabiiyesi olarak her ferdin frkada
kalmak, o programla almak ve istifa etmek hakk zahir olmutur.
"Binaberin frkadan istifa eden bir mebusu tahtiye ve muaheze etmek, ann
frka programn takip ve adem-i takip hususundaki hakk- ihtiyarn ihll ve
hukuk- vekletine mdahale mnasn tazammun eder ki Edirne kulpleri
iyice muhakeme ettii halde bu beyanname ile nasl mhim bir hatda bulunduklarm itirafa vicdanen mecbur kalrlar, lskee mntehib-i sanilerinin telgrafna gelince...
"Evvel -Telgrafa vaz- imza eden lskee mntehib-i sanileri unu bilsinler
ki Gmlcine Meb'usu yalnz anlarn emel ve arzularna hadim bir meb'us olmayp her mantuk-i Kanun- Esasi umum millet-i Osmaniyenin meb'usudur... Fikir ve vicdannn telkinat dairesinde menafi-i umumiye-i Osmaniyeyi muhafaza ile mkellef olduunu ve hi bir ahs ve heyetin taht- esaretinde bulunmadn hatrdan karmaz.
Saniyen -Telgrafta yeminden nklme ve verdiim szde durmadma
dair olan mddeiyat adem-i vukufa mstenid bir kizb-i sarihtir. Benim verdiim yemin, Cemiyet'e yani Merutiyetin muhafazasna bir yemindir, ittihat ve
Terakki Frkasndan istifa Merutiyete muhalif midir? Meclis-i Mebusandaki
Frka azas hakknda yemin usul yoktur. Frkaya giren tahlif olunmaz ve bugn Frkann program, vaktile Cemiyet tarafndan tanzim olunan program
deildir. Cemiyetin tahlifnamesinde, Meclisteki Frka programna tebaiyet
edileceine dair bir fkra yoktur."
BELGE 5
Ahali Frkasnn Hrriyet ve tilf Frkasna
Katln Bildiren Tebli
Ahali Frkas esasen teesssne itirak ettii Hrriyet ve tilf Frkasna
-nerolunmu olan program takip etmek zere- heyet-i mecmuasile dahil
bulunduunu beyan ve iln eyler.
10 Terin-i sni 1327
Ahali Frkas Reisi
Gmlcine Mebusu
smail
277
IX OSMANLI
SOSYALST FIRKASI
KURULU YILI: Eyll 1326 (1910)

KURULU YER VE MERKEZ: istanbul, Nuru Osmaniye'de Hrriyet Matbaas.
KURUCU VE YNETCLERDEN BAZILARI: Hseyin Hilmi (Reis,
itirak gazetesi sahibi), Namk Hasan (Sosyalist gazetesi sahibi),
Pertev Tevfk (Muahede gazetesi sahibi), Ibnl Tahir ismail Edik (nsaniyet gazetesi sahibi), Baha Tevfk, Hamit Suphi Bey'ler}
1. Frka'nn Kuruluu
smanl mparatorluu'nda 1908 Merutiyetinin ilnndan

itibaren balayan zgrlk hava iinde eitli siyasal
dncelerin ve eylemlerin yan sra sosyalizm dncesi de
gndeme
1 Bu partinin kurucularm da, yneticilerini de tam olarak saptayamadk. 1952'de
bildiklerimize yeni adlar katamayacak durumdayz, ilk baskda, bu adlar, o zaman hayatta olan, bugn artk aramzda bulunmayan kiilerden almtk. Onlar da
bu saptamann zorluu zerinde durmulard. rnein, rahmetli Mnir Sleyman apan, 30 Haziran 1948 tarihli bir konumamzda, yukarki isimlerden szetmiti. Hatta, Hseyin Hilmi'nin Baha Tevfik'in etkisi altnda kaldm, bilgisizliini ve "ben sosyalizm oldum" dediini de belirtmiti. - Sayn Bezini Nusret Kaygusuz, 9 Mays 1939 tarihli bir mektubunda, apan' dorulamt: "Hseyin Hilmi, Baha Tevfik'in elinde bir manivela idi. Baha onu kukla gibi oynatrd.
Onu sosyalist yapan, ona tirak gazetesini karttran Baha'dr". - Kendisinden bu konuda bilgi rica ettiimiz rahmetli Dr. Refik Nevzat da, Paris'ten gnderdii 17 Nisan 1950 tarihli mektubunda, yukarki adlar vermitir. - Sayn Hasan
Sadi Birkk de, Hilmi'nin "muhteris, cahil, kimseye danmayan" karakterde
ve "Hilmi = Parti" olduunu, 4 Nisan 1951 tarihli konumamzda aklamtr.
-Bylece, Osmanl Sosyalist Frkas'nn ideolojisinde, Baha Tevfik'in doktrini, Hilmi'nin de eylemi temsil ettii yargsna varlabilir. Ayrca bk. "Namk Hasan Kimdir?" A. Cerraholu, Trkiye'de Sosyalizm III, (stanbul: May Yay., 1967), s. 1719. Mete Tuncay, Trkiye'de Sol Akmlar, (3. Bask, Ankara 1978, s. 37-60).
278
gelmitir. Geri bu ismi tayan bir frkann kurulmas iin iki yllk
bir srenin gemesi gerekmitir ama, szkonusu sre iinde sosya lizm fikrinin kamuoyunu megul etmedii sylenemez.
Frkann kurulduu 1910 ylnda cemiyet ve matbuat zgrlkleri de ok az dzenlenmi durumdayd. 1908 yl sonundaki tatil-i
egl (grev) hareketleri 2 sonucunda ilk kanun- muvakkat karlarak bu gibi hareketlere engel olunmaya allmt. i, sendika
sorunlar 1909 ylnda parlamentoda uzun tartmalara neden olmutu.3 Ve ilk kez "sosyalizm" szc ve tartmalar parlamentoda
iitilmiti.
Her ne kadar Fransa'nn en ciddi gazetesi olan Le Temps gazetesi
henz Kanun-i Esasi'nin ilnndan bir ay gemeden Osmanl mparatorluu'nda sosyalist hareketlerin baladna iaret etmekteyse
de4 bu hareketlerin ok etkisiz ve zayf olduunu belirtmeliyiz.
Bir ksm Osmanl aydnlar bu gibi hareketlerin "kanaatkar Os manl iileri" arasnda deil de ancak "Avrupa amelesi" arasnda
yaylabileceini belirtirken 5 dier bir ksm aydn -olduka aznlkta
olmakla beraber- kylleri, gndelikileri, mstahdemleri de
iine alan bir "Osmanl proletaryasnn varlndan sz edebilmilerdir.6
2 1908 Grevleri iin bk. Hakk Onur, 1908 i Hareketleri ve Jn Trkler, (Yurt
ve Dnya, No. 2, Mart 1977).
3 rnein "tatil-i egal" (grev) ve ii sorunlaryla ilgili grmeler iin bk. TV
1325, No. 230, 273, 274, 275, 287, 302. Daha pek ok rnekler verilebilir. Bu ko
nuda yeni bir kaynak olarak bk. A. Gndz kn, Ta'til-i Egal Kanunu, 1909.
4 Yaznn devamndan: "Malumdur ki, hkmet-i Osmaniye Avrupa hkmet
leri meyannda (arasnda) en az eser-i terakki (ilerilik) gstermi olduun
dan sosyalizm fikrinin sirayetini teshil eden (bulamasn kolaylatran)
amele gruhu burada byk bir cemiyet tekil etmemektedir. Fakat uras
gariptir ki burada Avrupa'nn amele gruhu gibi muhta ve sefil bir ksm
ahali olmad halde sosyalizm fikri baz mstahdemin ile amele arasnda
intiar eylemektedir. Bir ksm mstahdemin ile amele de, ekseriyet zere,
imendifer kumpanyalar tarafndan istihdam edilmekte olduklarndan fikri mezkrun (sosyalizm fikrinin) intiarndan (yaylmasndan) dolay bu
kumpanyalar mutazarrr olmaktadrlar" (Sabah, 14 Eyll 1324, No. 6826).
5 Sabah, ayn say (Haber hakknda yorum).
6 Ali Namic: Vrit, Justice, Bont, s. 31-33 - Ayrca bk. A. Cerraholu, Trki
ye'de Sosyalizm (stanbul, 1965). s. 3-11. Genellikle, sosyalizmle ilgili yazlarn
yazarlar Osmanl Sosyalist Frkasnn mensuplar deildi. Mete Tuncay, bu konu
zerine eilmitir (Trkiye'de Sol Akmlar, s. 42-44). rnein bk. Bedi Nuri:
Ferdiyn ve ttirkiyyun (Resimli Kitap 1325, No. 11, s. 1197-1207) - Yine
nl romanc Mehmet Rauf'un bir yazsndan: "... Avrupa destgh (tezgh)
279
te 1910 yl sonunda Osmanl Sosyalist Frkas byle bir ortam

iinde kuruldu. Frka'nn zellii tarihimizin bu ad tayan ilk par tisi olmas ve parlamento dnda kurulmasdr.
Seimler
Frka hibir genel ve ara seime katlmamtr. 1327 (1911)'deki
Mebusan feshinden sonra Hrriyet ve itilf cephesine katlmas istenmitir.7
Parlamento inde
Mebusan Meclisinde sosyalizmle ilgili ilk tartma ii sorunlar
ve sendikalar hakkndaki kanun tasars dolaysyla ve 13 Mays
1325 (26 Mays 1909) tarihinde ve 80. toplantda kmtr. 8 Daha
frkann dahi kurulmad bu tarihte parlamento dnda oluan
olaylarn meb'uslar anlamadklar bu konuda konumaya zorlandn gryoruz. 9
Az saydaki Ermeni ve Bulgar meb'usunun bu konudaki ortak tavrlar basnn kendilerini bir grup olarak tanmlamasna neden ol mutur. Bulgar yelerin her trl dncenin geni olarak tartld Osmanl Avrupa'sndan gelmeleri, Ermeni meb'uslardan Hmaklarn daha lml ve sosyal demokrat, Tanaklarn daha kat ve
Marksist doktrinleri benimsemi olmalar bu alandaki sorunlara
daha byk ilgi gstermelerinin nedeni olmutur. 10
san alimi.m her eyi alabiliriz. Tevakki edeceimiz (kanacamz) bir ey
varsa, o da israf ve sefalet denilen unsur-u mahv ve nekbettir ki (yok olma
ve musibettir) elhalet-hzihi (imdiye kadar) milyonlarca sosyalistin nle-i biuduna (yararsz inlemelerine) sebeb-i yegne onlardr" (Bir Senelik
inklp, Resimli Kitap 1325, No. 10, s. 973).
7 Rfat Sreyya, Frkalar ve Sosyalistler makalesinde bu kandadr. (Tekilt,
1327, Say: 200).
8 3 No.'lu nottaki kaynak.
9 Bu konuyu bilmeyen ve renmek isteyen meb'uslardan biri de Kayseri Meb'usu
Kasm Efendi'dir. Zhrap Elendi'ye yle der: "Sosyal-i tefsir et. ptida anlat.
Her biri bir gna (biimde) tefsir ediyor. Osmanl lisanyla sylenecek sos
yal nedir?" (TV 1325, 80, it. s. 3).
10 Bu meb'uslar arasnda Van Meb'usu Vahan Papazyan, Hamparsum Boyacyan,
Karakin Pastrmacyan, Dagavaryan Etendilerin bulunduunu Gen Trk 1326
(No. 11, . 4) ve Sosyalist Frkas Paris ubesinin organ Beeriyet 1912 (No. 5,
s. 5-6) gazeteleri vermektedirler. Bu durumu yadrgamamak gerekir, zira ayn
280
Ermeni ve Bulgar meb'uslar arasnda Trk meb'uslarmn ne

oranda bulunduklar henz bugne kadar zlm deildir. Burada sorunlarn eidine gre solda yer alm Osmanl meb'uslarndan bahsetmek mmkndr. nl Fransz sosyalist lideri Jaurs'in
lm nedeniyle Osmanl parlamentosunda yaplan konumalar
bu konuda bize az ok yardmc olabilir.11
Parlamento iinde ii sorunlar, ya da sosyalist dncelerin tartlmas gibi konulara Osmanl Sosyalist Frkas'nm hibir katks
olmamtr. Meb'usu olmayan frkaya parlamento iinde katlmalar
da olmamtr. Yalnz, ynetimin dier muhaliflere gsterdii sertlik
eletirilirken sosyalistler de savunulmutur. Ancak bu savunuyu
yapann sosyalizmle hibir ilgisi olmayan Ahali Frkas, gene Hseyin Hilmi Bey'in mahkemeden mahkemeye tanmasn eletirenin
Lutfi Fikri Bey olmas olayn ele alm tarzn bize gstermektedir.
ktidar partisinin sosyalizm fikrine kar olumsuz bir tavr olma d, hogrl bir tavr iinde bulunduu belirtilebilir. Bunun bir
nedeninin ttihatlarn kendi sol kanatlarn rktmemek olduu
dnlebilir.12 Ama bu grubun sosyalizmden ok bir eit sosyal
adaleti savunduu ve sosyalistlerle ideolojik bir paralelliinin bulunmad aktr. Kukusuz ttihat ve Terakki iin szkonusu olan
bu zellik onun en byk rakibi olan Hrriyet ve tilf Frkas iin
de geerlidir. Bu arada Osmanl Sosyalist Frkas da kesin olarak
muhalefet saflarnda yer almtr. Yukarda belirttiimiz gibi tilflar onlar ortak cephe iinde savamaya davet etmilerdir.
Osmanl Sosyalist Frkas, ttihat ve Terakki'yi nce klasik Merutiyeti adan eletirmitir. Onun iktidar tekelciliini, istibdadn,
hrriyet dmanln dier muhaliflerden farksz bir biimde belirtmitir. Frka'nm sosyalist adan eletirileri ise ikinci planda kalzamanda Ermeni ihtillci komitelerine mensubiyetleri iln edilen Ermeni
mebuslar komitelerinin programlarn etkilemi olan sosyalizm doktrin ve En ternasyonal hareketlerine uymulardr. - Grup hakknda bir haber iin bk. Tesisat 1327, No. 137, s. 3. Unutulmamas gereken nokta, grup szcnn, bu konuda, bugnk anlamnda kullanlmam olduudur. Ksaca, bu meb'uslar birer
parti grubu oluturmu deildiler.
11 MMZC, C. 3, D. 3, Si 1, 47. tt., s. 319.
12 "Hizb-i Terakki" bu sol grubu oluturmaktadr ama sosyalistler ile herhangi bir
organik balantdan sz edilebileceini sanmyoruz.
281
mtr. nk kadrosu yetersizdir ve bata reisi olmak zere sosyalizm bilgisi meb'uslara oranla ok yetersiz kalmtr. ledii en belirgin tema soyut biimde "itimai 10 Temmuz'un" gerekletirilmesidir ve iilerin grev yapmaya arlmasdr.13
ttihat ve Terakki'nin Frka'ya kar tutumu da bir hayli sert olmutur. Sosyalist kulpleri, sosyalistleri savunan veya onlarn organ olan gazeteler kapatlm, sendika kurulmas yasaklanm, der nek biiminde kurulan sendikalar da kapatlmaktan kurtulamam lardr.14 Frkann reis ve yneticileri de tutuklanmtr.
Ancak, bu tepkilerin tmnn Sosyalist Frka'ya kar olmadn
belirtmek gerekir. zellikle Selanik olaylarnn Frka ile ilikisini
kurmak zordur ve Vlhoj Efendi "stanbul sosyalistleri"ni eletirir
grlmektedir.15
13 "Ey Tramvayclar, size ittihadnz, kyamlarnz ne zarar veriyordu? Ey
Anadolu imendiferi memurlar, bir iaret-i teyakkuzunuz Hugnen'i dera
kap yumuatmad m? Birlesiniz, el ele veriniz, artk kfi... Artk alan
fkarann da glmesi lzmdr..." (tirak, No. 3, s. 36-41).
14 "Emniyet ve asayi-i memleket nokta-i nazarndan hkmete tehlikeli addo
lunan Sosyalist kulplerinin eddi kararlatrlmtr. Bunun zerine Sela
nik'teki Sosyalist Kulb kapanm ve 200 azas bulunan Galata Sosyalist Kul
bnn eddi dahi derdest bulunmutur. 21 Terin-i sni 1326" (Azad, ayn ta
rihli says) - L. Erii, ad geen eserinde Selanik valiliinin Dahiliye Nezare
tine yazd "tahriratn" bir ksmn neretmektedir. Osmanl mparatorluu'nda Sosyalist faaliyetin Selanik'te bilhassa nisbi bir canllk gsterdiine de
lil saylabilen bu yazda Selanik'te amelenin sendika hareketi geniledii, sos
yalizm doktrin ve tatbikatile blgesel ticaretin mahvolaca ve "bu itibarla
ruhsat ilmhaberi itasnda tereddt edildii... ve nihayet ruhsatname ve
rilmi olan sendikalarn men'i iin bir Meclis-i Vkel karar alnmas"
lzumu bildirilmektedir. ttihat ve Terakki hkmeti ite bu karar almtr. Ayrca bk. Gen Trk, (1326, No: 11, s. 4).
15 Selanik olaylar, daha 1908'de ipucu vermiti. Devletin resmi gazetesi Takvimi Vekayi ilk saylarnda yer yer ortaya kan grev haberlerini vermeye bala
mtr (bk. No. 1, 4, 11, 15-1324). Selanik limanndaki hamallarn Avusturya
gemisine kar tutumlar da bunlar arasndadr. Daha sonra, Selanik Meb'usu
Vlhof Efendi, olaylar Mcbusan krssne getirmitir. Vlhof Efendi, hem
Osmanl, hem de Rumeli sosyalistleri adna konutuunu belirttii konuma
larnda, ttihat ve Terakki'nin Selanik'teki "Federasyon de Sosyete Uvriyer"in
(Fdration des Socits Ouvrires=tsi Dernekleri Federasyonu) kapatl
masn, ktib-i mes'ulnn yedi saat gzaltna alnmasn, ttnc sendikas
kurulmasnn engellemesini, stanbul'da emsiye fabrikas iilerinin sendika
kurmalarna Beyolu mutasarrfnn izin vermemesini, "tatil-i eal kanun-
muvakkati"nin karlm olmasn eletirmitir (MMZC 1910, C. 3, D. 1, Si. 3,
s. 270-272). 191 l'de Sait Paa hkmetinin getirdii Kanun- Esasi deiiklii
nerisini, Selanik'teki ii evresinde ar eletiri konusu yapan da odur
(MMZC 1911, C. 6, D. 1, Si. 4, 34. t., s. 74-726). Vlhof Efendi, Makedonya282
Osmanl Sosyalist Frkas'nn mparatorluktaki sosyalist dnce

akm ve hareketleri iinde ok kk bir rol oynadn belirtmek
yerinde olur.
lke D Sosyalistlerle iliki
Sosyalist Frka'nm II. Enternasyonal'e baland, Hseyin Hilmi
Bey'in 1913 Temmuz'unda Paris'e giderek Jaurs ile iliki kurduu,
Pr Saint-Gervais'de. dzenlenen sava aleyhtar mitinge katld
bildirilmitir. Bu iliki sonucu Jaurs, Hseyin Hilmi Bey'e bir mektup gndermitir (Bk. Belge 3, s. 259).
Basn Alannda
Osmanl Sosyalist Frkas eitli yayn organlarna sahip olmu
ve bunlar araclyla dncelerini yaymaya almtr. Frkann
asl yayn organ tirak dergisidir.16 htilalci bir baka sahip olan
dergi, iileri ayaklanmaya, bu amala eitli fabrika iilerini birlemeye aran eylemci yazlara geni apta yer vermitir. 17 Sosyalist, Muahede, nsaniyet adl gazeteler de frkaya maledilebilirler. Ayrca frkann Paris ubesi'nin tabasmas olarak yaynlad Beeriyet adl bir gazetesi vardr. Gene, Paris'te erif Paa'nm kartt
Mcheroutiette de frkaya yaknlk gstermitir.
lyd ve bir Balkan sosyalisti olarak, Selanik limanndaki olay Meclise anlat mtr. yle ki, bu limanda alan iki bin kadar hamal "tatil-i egal etmiler di". Bunlarn arasna birka "stanbul sosyalisti girmi" ve onlar kkrtmt.
O da, iilere "siz kimseye alet olmaynz, grevi ancak kendi menfaatiniz iin
iln ediniz" demiti. Polis ie kararak, ye kayt muamelesini ve grevi yasaklamt. Oysa "bu cemiyette ne nasyonalizm, ne de ovinizm" vard (MMZC
1910, C. 3, D. 1, Si. 3, 12. lt., s. 272) - Vlhof Efendi, 1911 feshinden sonra
1912 seimine yine Selanik'ten adayln koymu, bin kiilik byk bir
toplulukta programn aklam, adayl "alklarla" kabul edilmitir. (Yeni
kdam, 10 ubat 1912). Fakat seilememitir.
16 Bal altnda "Biri yer biri bakar, kyamet bundan kopar" atasz yazl bu
dergi "sosyalizm efkrnn mrevvici (fikirlerinin yaycs)" olduunu belirt
mitir. 20. sayya kadar yaynlanm olan derginin "sahib-i imtiyaz ve mdir-i
mes'ul Serbest zmir gazetesi sahibi Hseyin Hilmi" diye gsterilmitir. Fr
ka'nm program son 20. saysnda (2 Eyll 1326 - 15 Eyll 1910) yaynlanm
tr (s. 281-284).
17 rnein: "... Velhasl hrriyet ancak harp ve darp ile para para fetholunur... Muhterem, fedakr, byk Abdullah Cevdet Bey bihakkn sylemitir:
Melike-i hrriyetin huzur-u ulviyetine kmak iin de abdest almak lzmdr.
Fakat hayfa ki bu abdestin kan ile alnmas meruttur" (tirak, No. 3, s. 38).
283
3. Frkann Yaps, deolojisi ve Belli Bal Elemanlar

Yapsal bakmdan Osmanl Sosyalist Frkas, gerek anlamda bir
sosyalist partisi deildir. ok ksa programndan anlalabilecei gibi, ttihat ve Terakki karsnda muhalefetin klasik eletirilerini getirmekten te geni bir ideolojik yaps da olmamtr. Kald ki frkann kurucu ve yneticileri arasnda ii olan herhangi bir kimseye de rastlanmamaktadr.
rgtlenme
Osmanl Sosyalist Frkas lke apnda rgtlenememitir. Galata
kulbnn ald haber verilmise de bu konuda yeterli bilgiye
sahip deiliz. Selanik kulbnn ise daha ziyade Balkan sosyalistleriyle ilikisi olduu belirtilebilir.18
Paris ubesi
erif Paa grubundan Dr. Refik Nevzat 1911 yl EylPnde Paris'te Osmanl Sosyalist Frkas'nn bir ubesini kurmutur. ube s tanbul'daki merkezden herhangi bir izin alnarak kurulmu deildir.19 Bu ube Mebusandaki grup ile iliki kuracan belirtmitir.20
Kurucu ve Bakan Dr. Refik Nevzat olup 21 merkezi de onun muayenehanesidir.22 Dier yelerin kimler olduklar kesin olarak bilinmemektedir.
1.8 Henri Nivet, A.g.e., s. 85-95.
19 Dr. Refik Nevzat'n anlan mektubundan: "Kendisinden salhiyet istemeye ha
cet olmad gibi, izin almaya da lzum yok idi" - Hasan Sadi (Birkk), an
lan konumamzda, Hilmi Bey'in Paris'le iliki kurduunu belirtmitir. Zaten,
Mcheroutiette'in yazlarndan bu durum anlalmaktadr. Bununla beraber, Pa
ris'in bir "Merkez" o'mayp "ube" olduu, yaplan bir yanlln dzeltilmesi
dolaysyla belirtilmitir (Beeriyet, No. 3, s. 4).
20 Bu ilikinin kurulamad anlalyor. Bununla beraber Refik Nevzat, "Osmanl
Mebusan'nda sosyalist grubu tekil eden Vlhof, Vartakes, Zhrap, brahim
Vasli, Mecdi, Pastrmacyan, Dagavaryan Beyefendilere Ak Mektup" yaynlan
mtr (Beeriyet, No. 5, 65 Knun- sni 1912, s. 5-6). Ayn saydaki "Beyanna
me" balkl yaz da bu konuyu ele almtr (s. 3-4).
21 Dr. Refik Nevzat, Avrupa'ya kaan ilk Jn Trklerden Tevfik Nevzat Bey'in kar
deidir. Daha sonra kendisi de Jn Trklerle alm Sosyalist gazetesini ya
ymlam ve genel Jn Trk kitlesinden ayrlmtr. Merutiyet sonrasnda ise it
tihat aleyhtar kampanyaya sosyalist bir yaklamla katlmtr.
22 Muayenehane ve Frka merkezinin Paris'teki adresi: 102, Rue de Faubourg Du
Temple. Dr. Relik Nevzat 1948'de yine bu adresteki muayenehanesinde doktorluk
284
ube ile merkez arasndaki kopukluk, ubenin programnda daha

ak biimde ortaya kmaktadr. ubenin program daha ayrntldr,
Marksizm ilkelerine baldr ve bilimsel sosyalizme dayandn aka belirtmektedir. Ayrca bir belediye programna da yer vermitir.
Hkmet Paris'teki bu yeni muhalefete kar da kat bir tavr alm ve ilk olarak Beeriyetsin yurt iine giriini yasaklamtr. Gazete
yurt iinde, istanbul, izmir, Kastamonu ve Ankara'da kendilerini
destekleyen kiiler olduunu belirtmektedir.23
Kuruluu II. Enternasyonal'in Zrih kongresine rastlayan Paris
ubesi, Enternasyonal'in "Bro"su ile iliki kurmutur, italya'nn
Trablusgarb' igalini knayan 5 Kasm 1911 tarihli mitinge katlan
ube fazla eylemci bir rol almamsa da II. Enternasyonal'in ttihatlar sulayan 24 eletirilerine ve Emil Vandervelcfin ileri srd
dncelere aka katlmtr.25
istanbul merkezi ile ilikilerini Hseyin Hilmi Bey'in telgraflarn
yaynlayarak belirten Paris ubesi'nin yayn organ Beeriyetin,
Mcheroutiette ve evresi kadar etkili olmadn belirtmek gerekir.
Belli Bal Elemanlar
Osmanl Sosyalist Frkas'nn elemanlar iinde kurucularn yansra u isimler saptanabilir: Baha Tevfik, Tevfik Nurettin, Hasan Sadi (Birkk), Seyfettin Arif, Arnavut Vehbi. Demokrat Frka'nm baz
yelerini de bu kimselere katmak uygun olur. Bunlar arasnda da
Bezmi Nusret (Kaygusuz), irvanizade Mahmut Tahir, A. Rfk
(Dervi Ruhullah), Rfat Sreyya Bey'ler belirtilebilir.
Yukarda deinildii gibi imparatorluk iindeki sosyalistlerin ve
bu gre sempati duyanlarn tmn frka ile ilikili sayma olana yoktur.
yapyordu. Dr. Refik Nevzat, anlan metubunda, bu isimleri vermitir. Gerek Satvet Ltfi Tozan, gerekse Hasan Sadi Birkk, anlan konumalarmzda Kadri
Hoca'nm kurucular arasnda bulunmadn ve bulunamayacan bildirmilerdir.
23 Beeriyet, 5. saysnda nl sosyalist liderlerden Paul Lafargue'm lm dolay
syla istanbul, zmir, Ankara, Kastamonu'daki "Gen Osmanl sosyalistlerinin"
bata Fransz proletaryas olmak zere, teki lkeler proletaryalarna ba sal
dileklerinin iletilmesini istediklerini yazmtr (No. 5, 15 Kanun- sni 1912, s.
3) - Yine zmir ve stanbul'dan gelen imzasz mektuplar da yaynlanmtr (Ayn
say, s. 8).
24 Beeriyet, "Miting balkl yazsyla bu toplantyla ilgili ayrntl bilgiler vermi
tir (No. 4, s. 4).
25 Beeriyet, ayn say.
285
4. Frka'nn Sonu: Siyasal Hayattan Silini

Osmanl Sosyalist Frkas hkmete kapatlmad gibi Hrriyet
ve tilfa da katlmamtr. Ancak, etkinliinin tamamen ortadan
kalkmasndan sonra frkann sempatizanlarnn Hrriyet ve tilf
grubu iinde yer aldklarndan kuku duyulamaz. Zaman zaman
ortaya karak ttihatlar kzdrmaktan baka bir eylemi olmayan
bu Frka ne Osmanl lkesi iinde gelien sosyalizm dncesine
bir katkda bulunmutur ve ne de bu konudaki eylemlerle bir ilgisi
vardr. Srgn dn kendisinden tekrar bahsettirmeye muvaffak
olan Hseyin Hilmi ile sosyalizm arasnda bir hayli mesafe bulunduu belirtilebilir. Frka Mtareke dneminde tekrar ortaya km
ve eylemciliini arttrmtr.
Paris ubesi ise 1913 ylnda Paris'de kurulan Hrriyet ve tilf
Frkas'na kurucu olarak katlmtr.26
B. OSMANLI SOSYALST FIRKASI'NA

LKN BELGELER
BELGE 1
Osmanl Sosyalist Frkas Beyannamesidir*
- Aniyann servetinin krkta biri fkarann hakkdr
Ferman- ilh - Ben-i Adem aza-y

yekdierend
Sadi
insanlar, imdiki gibi muhtelif ve mtezad fikirlerde yekdierinden pek
farkl, tabiatlerde parldamamlardr. Daima yanl anlalan ve suiistimal
oluna oluna hal-i hazrdaki ekl-i zaruri-i mtebayini tevlid eden ve ngiliz
mellifi byk (Hobbs)un fikrince maatteessf doru olmad halde rcu-u
muhal olan itimaiyet-i hazra-i beeriye o kadar berbad, o kadar mtefessihtir ki hayat u krre zerinden geecek buuk gnmz kabil-i tahamml bir hale koymak iin ok tedabir ihdasna ihtiyacmz, kati mbrem ihtiyacmz vardr. Mutlaka sonradan icabedilen hak gibi, hrriyet gibi, vazife gibi "Sosyalizm" denilen ve beeriyeti mmkn olduu kadar saadete, refahiye26 Mcheroutiette, No. 45, Aot 1913, s. 2.
(*) tirak, 12 Eyll 1326, Say 20, s. 281-283 - nsaniyet, 18 Terin-i sni 1326,
Sayl, s. 1-2.
286
te isal yollarn dnen meslek de o tedabir-i lzimeden biridir ki maksat iyi

yaamak iin icabeden tedabiri bir ekl-i muayyen ve makule sokmak ve itimaiyet-i hazray bir ekl-i saadetavere ifra etmektir.
Sosyalizm mlkmzde bir su-i tefehhm neticesi olarak pek fena, pek
yanl ve klliyen medlulne zd bir surette anlalmtr. Halbuki: Sosyalizm
gnden gne daha feci, daha mkl bir hale gelen cemiyetin a ve sefil evltlarnn refahiyetini dnr.
Sosyalizm mutlaka adalete mugayir olan hal-i hazr- iktisadiyi tashih etmek ister. Sosyalizm sermayenin mahdud ve behemehal mstebit kimseler
elinde bulunmasna itiraz ile "herkese hakk kadar" kaidesini vazeder. Niin
milyonlarca adamlar birka kiinin esiri olsun. Bir taraftan milyonlarn temin
ettii ezvak gn gnn sine-i huzuzunda tenbelce zevk- safaya dalan sermayedaram, br tarafta onlarn emr- arzusuna tbi binlerce a ve sefil, hastalkl ameleyi dnelim... Vicdan- mefruzu karartan lyenkati iddia olunan
ve cemiyet-i baly saadete isal edecei zannolunan ahlka kmaz lekeler,
kirler sren bu levha sosyalizmin hedef-i tarizi, isabetgh- ti tenkibidir.
Mtemeddin olduu kadar adl- hakkaniyete de yaklamak isteyen her
millet mlknde mteaddit sosyalist frkalar tekil etmi, amelesinin hak ve
rahatn temine almakta buluyor. Bu maksat ve meslein, bahusus yat ve
ahadis ile tekidi teri edilen bu fkaraperverinin dinen dahi tatbiki icap ederken, imdiye kadar Trkiye'de mens denilecek bir halde braklmas asla tecviz edilemez.
ltu bu meslek-i mbinin mlkmzde de l ve tervici iin bir Osmanl
Sosyalist Frkas teekkl, etmitir.
Osmanl Frkas memleketimizde anasr- muhtelife arasnda ittihat, uhuvvet, msavat esaslarna hadim ve yegne esbab- tefrika olan mnaferat ve suitefehhmat- kavmiyenin izalesine sidir. Makasd- esasiyesinden birinci
resm programnda beyan olunduu zere ekseriyet-i azimeyi tekil eden fkara-y ahali ve amele sunufunun muhafaza-i hukuk ve terfih-i hayat, ikincisi ise yine ayn makasdm daha ziyade teshil-i husul iin tekmil yeryzndeki iilerle terik-i mesai ve tevhid-i hareketleridir.
Vatan ve insaniyet-i mterekenin selmet ve saadeti ekseriyet-i azimeyi
tekil eden fkar'a sunufunun terfih ve iaesile -yani buhran- hazr- iktisadinin ve binnetice sefalet-i umumiyenin izasile- kaim olduundan Frkann evvel nazar- dikkate ald amele ve fkaranm terfih ve temin-i maieti kaziyesi olacaktr.
Amelenin temin-i refahiyeti ve teshil-i maieti imalthanelerimizin teksirine ve her trl vesait-i muhaberenin ikmaline ve amele snflar beyninde
muavenet-i mtekabile sandklar tesisine vabeste bulunduundan frkann
her trl tekilt- ilmiye ve iktisadiye ile itigal etmesi ve bu itigaltnn bihakkn iktifaf- semerat sulh ve msalemet-i umumiyeye mtevakkf olduundan hkmete lzum-u zarur grlmedike muhafaza-i sknet taraftar bulunmas tabi ve elzemdir. Zenginlik, binlerce milyonlarca lira sahiplerinin -ki bunlar servetlerinin nsfn bile verseler duar- zaruret olmalar ihtimali yoktur- gnde kazanaca be on kurua mftakar ve muhta olan
287
amele ile ayn nisbet dairesinde vergi vermeleri hibir zaman adl- hakkaniyete muvafk olmad gibi cemiyetin ahval-i itimaiyesine byk darbeler
dahi vurduundan teklif-i nisbiyenin ilkasile yerine teklif-i mterakkinin
vaz' kadar tabi ve dil bir muamele olamayacandan Frkann resm-i mterakki taraftar bulunmas bedihidir.
Zikrolunan btn bu esaslarn kfil-i muhafazas olan serbesti-i matbuat ve
tedrisat ve seyahat ve itimaat esaslarnn ayrca mdafaasna lzum grlemez. Bunlar btn evld- beer iin en mukaddes bilinen vazifelerdendir.
Binaenaleyh byk bir hsnniyetin neticesi olan ve milleti tekil eden ekseriyet-i azime-i fkara ve ameleyi mdafaa ve himaye maksad- hayrperveriyle btn dvel-i mtemeddine ve merutada olduu gibi memleketimizde
de tesisine gayret edilen Sosyalist Frkas btn millet-i mbeccele-i Osmaniyeye tekmil ebna-y cinsiyle birleerek bu mal-i itilf ve saadetcuyanenin kabuln teklif eder.
BELGE 2
Osmanl Sosyalist Frkas Program*
"Hayat- itimaide en madur bir ksm tekil eden amelenin ve bunlardan
pek geri kalmyan avamn hukuk-u hayatiye ve siyasiyeyi temin edilmek ve
u heng-i umumi-i terakkide kendilerine bir ehrah- salh ve refah istihzar
eylemek zere Frka bunun iin tideki program tanzim eylemitir.
Madde
1 Her trl intihabatm bilvasta ve rey-i m usulile icras
2 - Matbuat ve itimaat- umumiyeye hrriyet-i kmile verilmesi
3 - dam cezasnn ref'i
4 - nsanlarn ihtiyacat- tabiiyesinden olan mevaddan alnan vergilerin
lav
5 - Resm-i mterakkinin kabul
6 - imendiferler, bankalar, madenler, sigorta kumpanyalarnn millileti
rilmesi ile her trl inhisarn ref'i
7 - Bir Osmanlnn Trkiye'nin her tarafnda intihaba hakk olmas
8 - Tevsi-i mezuniyetin kabul
9 - Vakt-i hazerde kuvve-i askeriyenin milislerden tekili
10 - Tecavz bilmum muharebelerden mcanebet olunmas
11 - Nokta-i nazar muhafaza-i sulh ve skn olmayan bilmum ittifaklara
itirak edilmemesi
12 - Meclis-i Mebusan'a aza intihab iin fikr mcadelt- siyasiyeye giri
ilmesi
(*) Metni iin bk. nsaniyet (18 Terin-i sni 1326), tirak (2 Eyll 1326).
288
13 - Sosyalistliin terakkisine hadim bilmum faydal nmayilere itirak

edilmesi
14 Amelenin hukuk- sarihasm pyiml edercesine tertip edilen grev ve
sendika kanunlarnn ref' ilkas
15 - Talim ve tedrisin her smf- itima iin meccanen olmas
16 Bilcmle masarifat- adliyenin ref'i
17 - Bilmum amelenin haftada bir gn istirahat etmesi
18 Evkat- mesainin gnde sekiz saate hasredilmesi
19 - On drt yandan ufak erkek ve on alt yandan kk kzlarn ame
lelikten men'i
20 - Bir amele Nezareti tekili
21 - Dahil ve haric bilmum Sosyalist kongrelerine itirak edilmesi
22 - Btn amele sendikalarna manen ve maddeten muavenet edilmesi.
BELGE 3
Fransa Sosyalist Frkas Reisi ve nsaniyet (L'Humanit)
Gazetesi Sermuharriri Paris Meclis-i Mebusan
Azasndan M. Jaurs'in Mektubu*
Serbest izmir ve itirak gazeteleri mdr Hseyin Hilmi Beye, Sizi an
samimlkalp tebrik ederek devam- muvaffakiyetinizi temenni eylerim. Her
nevi muavenet ve mzaherete hazr ve amade olduuma emin olunuz,
istediiniz malmatn itas ve lazm gelen ktp ve risailin irsali iin cevabnza muntazrm. Arzunuz vehile Frkanzn programn gnderdik, bu
posta ile alacaksnz.
Metin, gayyur ve sabitkadem olunuz, bu meslek daima metanet, daima ciddiyet kabul ve tavsiye eder. Trkiyeli biraderlerimize selmlarmn arzn rica
ederim.
Jean Jaurs
BELGE 4
Osmanl Sosyalist Frkas Paris ubesinin "Islhat Program"**
Osmanl Sosyalist Frkas cz' veya kl politikasn reddeder. Bugnden itibaren kuvveden fiile karmaya teebbs ettii bir slhat programna maliktir.
(*) tirak, 20 Mart 1326, No. 6 (Mektup gazete tarafndan Trkeye evrilmitir).
(**) Metni iin bk. Osmanl Sosyalist Frkas, Hatt- Hareket Beyannamesi, Islahat Program, Belediye Program, s. 6-9. - Bu bror bize Sayn Bczmi
Nusret Kaygusuz ve Dr. Refik Nevzad tarafndan salanmtr.
289
1
Kuva-y mlkiyenin hkimiyet-i mme veya mmet esas zerine
zapt ve teshiri
1 - Bil tefrik-i cins ve mezhep her trl intihabatta rey-i m veya rey-i
ummi-i siyas usuliyle intihabatn icras.
2 - Matbuat ve itimaat- umumiyeye, hukuk- umumiye kefaleti altnda
hrriyet-i hakikiye itas.
1 - Matbuat zerine kaleme alman ve yaplan kavanin-i istisnaiyenin lav.
2 timaat- mlkiyeye hrriyet-i hakikiye itas.
3 - Hakk- intihap salhiyeti iin mddet-i ikametin nazar- itibara alnma
yp sinn-i matlba malik her ferdin, her evld- vatann memalik-i Osmaniyenin her cihetinde mebuslua namzet olabilmesi.
4 Vilyat ve nevahiye hkimiyet-i mme cmle-i siyasiyesini temin edici
idar bir tevsi-i mezuniyet itas.
3 - Esrar ve hrriyet-i intihabat temin iin tedabir-i kanuniyenin ittihaz.
5 Hakk- leebbs- umumnin vaz', yani menafi-i umumiye mesail-i siyasiyesi ve itimaiyesi zerine dorudan doruya evld- vatann bil vasta
hakk- kelma malikiyeti ki buna "Referandom" usul derler.
2 Mehakim-i adliyenin hkimiyet-i
mme ve hukuk- mmet zerine tekilt
1 Btn mehakim-i hazirann yerine, gerek mlk ve gerek cinayete ait
olsun, intihabat cedveli zerinden mehuz bir "Jri" yani muteberan- ahali
den mntehap bir meclis tarafndan teekkl ve behre-i ulm ve fnun-u ta
biiye ve siyasiyeye malik zevatn kefalet-i mutlakas altnda mntehap hkkmm ikamesi.
2 Jrinin rey-i m usul- siyasiyesine riayetle istihzar olunan esam liste
sinden intihap olunmas.
3 - Ceza-y idamn lav.
4 - Mehakim-i berriye ve bahriyenin feshi.
3 Hukuk- ehas ve
mmete tevfikan ailenin tekili
1 - Kadnlarn hukuk- umumiyelerinde grlen adem-i msavat kavanin-i
hazrasmn lav.
2 - Usul- tlkm suret-i ahrarane ve meruada kavanin-i mevzua haline
4 Talim ve tedrisin insaniyet, millet

ve sanayiperverane hir surette tesisi
1 - Her derece in talim ve tedrisin meccanen olmas.
1 - Derece-i iptidaiye in ocuklarn "itirakiyet-i umumiye" masarifine
olarak tedris ve talimi.
2 Derece-i saniye ve liye tedris ve taliminin badelimtihan tahsillerini su290
ret-i mttehidede takip edebilecek havasa malik olduklar resmen tanlan ocuklarn ebeveyninin "Itirakiyet-i umumiyesi" masrafna icras.
4 Bir tedris-i li-i avam tesis ve ihdas.
5 Her derece tedris ve talimin Devlet tarafndan taht- inhisara alnma
s.
5 Teavn- itima nokta-i
nazarndan vergi usullerinin izaa-i umumiyesi
1 - lhtiyacat- tabiiye-i iptidaiyeden madut mevad- istihlke zerine ko
nulan vergilerin lav.
2 - Servet-i samann derece-i tezayd nispetinde muahharen yaplacak istatistike gre varidat zerine resm-i mterakkinin vaz'.
6
Sanayide, ticarette, ziraatte sy- amelin himayet-i kanuniyesi
tahtnda intizama alnmas
1 - Haftada bir gn istirahat, yani amele istimal edenler tarafndan yedi
gn zarfnda ancak alt gnden fazla altrmamak iin "istirahat-i isbuiye"
namiyle kavanin-i itimaiye tertibi.
2 Sy- amel mddetinin sekiz saate tahdidi.
3 - Ondrt yandan aa olan ocuklar tezghlarda, ameliyathanelerde
altrmaktan men iin kavanin tesisi, rde bali olanlar in yarm gn a
lmak ve terbiye ve tahsilleriyle mtenasip olacak surette sy- ameli mte
harrik vaz'.
4 - Gece almalarnn kadn ve ocuklar iin men'i. Gece sy- amelinin
suret-i mutlakada lzumuna ihtiya hissetmeyen btn sanayi ile her snfta
ki gndelikinin altrlmasn men zmnnda kavanin-i meruanm vaz'.
5 Sanayi, ticaret, ziraat amele ve gndelikisi iin fennin itirak ve ittihadyle Belediyeler tarafndan hadd-i asgar yevmiyeli fiyatlarn tespiti.
6 - Her ustaya gerek ceza ve gerek suret-i aharda amelenin yevmiyesinden
bir ey tenzil ettirmemek iin tedabir-i kanuniye ihdas - ameliyathanelerin
nizamname-i hususilerine amelelerin mdahalesi.
7 - Ameliyathaneler, fabrikalar, tezghlar, maden ocaklar, ilh... yerlerin
yani yevmiye veya mahiye ile istimal olunan erbab- mesainin alt mahal
lerin hlzsshha nokta-i nazarndan erait-i fiziyolojiyeyi tahrif etmeyecek su
rette ve onu muhafazakr kavanin iin Devletle amele sendikalar tarafndan
mntehap mfettilerin tayini.
8 - Her nevi sanayi, ticaret, ziraatte alan btn yevmiyeciler "prodomi"
yani usta ile amelelerden mteekkil sulh mahkemelerinin tesisi.
9 - Mahpusnin sy- amelinin reji haline vaz' yani fiyat sy- amelin
msavi olmas.
10 - Kadnlarn vaz' hamlinden alt hafta evvel ve alt hafta sonra kanunen
istirahate malik olmalar.
291
7
Tabi ve iktisad tehlike ve kazalara kar teminat sigortalar
yani "irket-i timaiye" tekili
1 - Vakt-i tatil-i egal, ihtiyarlk, maluliyet, kaza, hastalk zamanlarnda ve
bu tehlikelere kar ziraat, ticaret, sanayi erbab sy- amelinin heyet-i mec
muasna tatbik edilmek zere millet tarafndan bir "irket-i itimaiye" usul
nn tesis ve tekili.
2 - Amelelerin yevmiyeleri zerinden hibir ake alnmamak artiyle, iki
sls sermayedaran, patron ustalar tarafndan, bir sls de Devlet tarafn
dan ita edilmek zere "Sirket-i timaiye" sermayesinin tesisi.
3 - Kaza-i sy- amel kavaninin tekil ve ihdasyle bu kavaninin bil tefrik
her millet amelesine tatbiki.
4 - "irket-i itimaiye" idaresinin ilerinde amelelerin itirakiyle kontrol
hakkna malik olabilmeleri.
8
Devletin, vilyetin, nevahinin sanayi ve ziraat umur-u nafa
hizmet-i umumisine tevsi-i mezuniyeti
1 - imendiferler, maden ocaklar, bankalar, irket ve ilh eylerin mal-
mill haline irca.
2 - Erbab- sy- amel iin muahharen tekil edilecek olan "Sy- Amel
Borsa"larmn muavenetiyle bil cret i bulmak iin "Hizmet-i Umumiye
Ajanslar" tekili.
3 Shhat-i umumiyeyi himaye edici kavanin ile hfzsshha nokta-i naza
rnda kabil-i iskn hanelerin inasna nezaret edici bir hizmet-i milliye nahye
tesisi.
4 - Devlet tarafndan bir "Ikraz- Zira Bankas"nm tekili.
5 - Nahiyelerde, kazalarda, kylerde alt ve edevat- mtereke-i ziraiye sa
tn almaa yardm eylemek, renber erbab sy- amelinin sendikalar tarafn
dan nahiyelerin kontrol tahtnda idare olunur arazi-i mtereke itirasna
muavenet etmek zere depozite maazalar ihdas etmek iin nevahi-i mezkreye iane-i nakdiyede bulunmak.
6 Ucuz icar ile iskna kabiliyetli olan hanelerin reji usul ile inas, nahi
yelerde nakliyatn, sularn, tenviratn mlk- nahiye olmak zere hizmet-i
umumiye devairi ekline icra. Hizmet-i umumiye-i milliye kontrol ve idaresi
nin amele teekklt- itimaiyesinin itirakiyle usul- hkimiyet-i amme
zere icras. Hizmet-i umumiye-i Devlette yevmiye ve mahiye ile mstahdem
erbab sy- amele "Sendika" tekiline dair hakk- itimanin itas.
9
Sulh- beynelmilel siyasetini takip ve mdafaa-i memlekete hadim
tekilt- askeriye-i cedidenin kabul ile tatbiki
1 Ordu-yu daim yerine "Milis Askerlerinin" yani ordu-yu milletin ikamesi. Hizmet-i askeriyenin tenkisi iin lzm gelen tedabirin ittihaz ve kabul.
292
2 - Asker Ceza Kanunnamesinin tadili - Mcazat suretinde hizmet-i aske

riye mddetinin tatvilinin men'i.
2 - Her ne tarzda olursa olsun, tecavz harpten itinap olunmas.
3 - tdame-i sulh iin olmayan her trl itilf ve ittifaktan suret-i kafiyede
feragat edilmesi.
4 - Mstemlekt sevkiyat ve tecavzat- askeriyesi fikr-i mstevliyanesinden ilelebed itinap olunmas.
BELGE 5
tirak'i Hilmi'nin Tutuklanma ve tirak'in
Kapatlma Karar*
tirak namndaki ceride-i mevkutenin mdir-i mes'ul Hseyin Hilmi
Efendinin 17 numaral nsha-i fevkaldesine maktulen vefat eden Ahmet Samim Beyin hatt- desti ile muharrer olduu beyan ile derceyledii bir mektupla keyfiyet-i katli hakknda heyecan- miz neriyat hvi olan nsha-i
mezkrenin otuz krk kt'as koltuunda bulunduu halde bunlardan Daire-i
Askeriye'de bizzat baz zabitana meccanen datt tahkikat- cariyeden anlalmasna mebni mumaileyhin netice-i tahkikata dein tevkifi ile ldare-i rfiye Kararnamesinin 6. maddesine tevfikan mezkr gazetenin Hazirann 2. gnnden itibaren men'i intiarna mttefikan karar verildii Harbiye Nezaret-i
Celilesinden btezkire tevdi buyurulan Divan- Harb-i rfi mazbatasnda beyan olunduundan tirak gazetesi yevm-i mezkrdan itibaren tatil edilmitir.
(*) TV, 4 Haziran 1326, Say 559, s. 4.

293
X HRRYET VE
TLF FIRKASI
KURULU YL: 8 Terin-i sni 1327 (21 Kasm 19J1).1

KURULU YER VE MERKEZ: stanbul, ehzadeba maret Caddesi, 19.
KURUCULARI:2 smail Hakk Paa (Amasya Meb'usu), Dr. Dagavaryan (Sivas Meb'usu), Mustafa Sabr Efendi (Tokat Meb'usu), Abdlhamit Zhrav Efendi (Hama Meb'usu), Voletrinli Hasan Bey (Pristine
Meb'usu), Dr. Rza Nur Bey (Sinop Meb'usu), Damat Ferit ve Mir
Fuat Paa'lar (Ayan Meclisi azalan), Ferik mtekaidi Sleyman Paa,
Miralay mtekaidi Sadk Bey, gazeteci Tahir Hayrettin Bey.3
LK YNETCLER: (Meclis-i dare azalar):4 Reis; Damat Ferit Paa
(daha sonra Fuat Paa), kinci Reis; Miralay Sadk Bey. teki yeler:
Gmlcine Meb'usu smail Bey (eski Ahali Frkas Reisi), Dr. Rza
Nur Bey, kr El Asel Bey (am Meb'usu), Basr Bey (Debre
Meb'usu), Mahir Sait Bey (Ankara Meb'usu), (Filozof) Rza Tevfik
Bey (Edirne Meb'usu), Stk Bey (Aydn Meb'usu), Hamd Efendi (An1 Bu bilgiler, Hkmete sunulan dilekeden alnmtr. Dileke, Debre Meb'usu
Basri, Ankara Meb'usu Mahir Sait, Sinop Meb'usu Rza Nur, Yazar Hseyin Syret
ve Kemal Midhat Bey'ler taralndan kurulu bir heyet tarafndan Bab- li'ye gt
rlmtr. Dahiliye Nzn bulunamad iin Mstear Ali Fuat (Trkgeldi)
Bey'e sunulmutur. Dileke metni aynen yaynlanmtr (bk. Belge 1, s. 286).
2 Bu isimler de ayn dilekeden alnmtr Fakat kurucular arasnda sabk eyh
lislam Hseyin Hsn Elendi'nin bulunduu da bildirilmitir. (Tesisat 1327, No.
131, s. 4) - Ayrca eski valilerden ve Bab- li Vak'as srasndaki Kmil Paa kabi
nesinin Dahiliye Nzn Ahmet Reit (Rey) Bey de kurucular arasnda bulnumu,
fakat sonra ayrlmtr. Ahmet Reit Bey, 4 ubat 1950 tarihli konumamzda,
kurucular arasna Hayrettin Paazade Mehmet ve Tahir Beylerle Damat Salih Paa'nn da dahil olduklarm sylemitir. Ayn hususu Dr. Rza Nur da belirtmitir.
(Hrriyet ve tilf Nasl Dodu, Nasl ld? (s. 9-16) - Frka'nm kuruluuna
ilikin olarak bk. Ziya Sakir, A.g. yaz dizisi.
3 Hariciye Nzn Rfat Paa'dan alan stanbul ara seimini Hrriyet ve tilf aday
olarak tek oy farkla kazanan ve ismi muhalefetin yazgsna balanan eski Sadr-
zamlardan Tunuslu Hayrettin Paa'mn olu, gazeteci (bk. Not 23).
4,5 10 Terin-i sni 1327 (23 Kasm 1911) itimamda saptanan liste (Tesisat ve Yeni
kdam, 11 Terin-i sni 1327).
294
talya Meb'usu), Hseyin Siyret Bey (air ve yazar), Kemal Mithat

Bey (yazar), Mithat FraenBey (Arnavut yazarlardan).
MECLS-1 MEB'USANDAK LK YNETM KURULU:5 Reis; smail
Hakk Paa, kinci Reisler: Mustafa Sabr ve Dr. Dagavaryan Efendiler. teki yeler: Sait Bey El Hseyn (Kuds Meb'usu), Zeynelbidin
Efendi (Konya Meb'usu), Vasf Efendi (Karesi Meb'usu), Davut Yusfn Efendi (Musul Meb'usu), kr Efendi (Sivas Meb'usu), Mahmut
Mazhar Bey (Trabzon Meb'usu).
rriyet ve tilf Frkas, kinci Merutiyet'in en byk ve

en gl muhalefet partisi olmutur. ttihat ve Terakki
karsnda, onun modelinde oluan ve muhalefetin en yksek
aamasn temsil eden bu partinin douu ve geliimi
ayrntlaryla incelenmelidir.
1. Frka'nn Douu: Muhalefetin Birikimi ve Kitlelemesi
Frka'nm ortaya k tarihinin son derece kark bir bunalm
dnemine rastladna iaret etmek gerekir. Frka'nm kuruluundan on gn nce talya Trablusgarb'a saldrmtr. Parlamento karklk iindedir. stifa eden Sadr- zam brahim Hakk Paa'nn Divan- li'ye verilmesi istenmektedir. Sait Paa gibi ttihatlarn
1908 hareketinden sonra deitirilmesini istedikleri bir kii sekizinci kez sadarete getirilmitir. Trablusgarb'm deta savunmasz bir
biimde braklmas basnda youn eletirilere konu olmaktadr.
Avrupa basn ttihatlar yermektedir.
Frka bu koullar iinde kurulmu olmakla beraber, temsil ettii
muhalefetin uzun sredir byle bir parti oluturmak iin sabrszlkla beklediini belirtmek gerekir. te 8 Terin-i sn 1327 (21 Kasm 1911) tarihinde siyanet sahnesine kan bu Frka,6 ynetime
6 Tesisat (8 Terin-i sni 1327, No. 127). 4. sayfann en altnda u kk iln vermektedir: "Hrriyet ve tilf nam altnda teekkl eden trka-i siyasiyenin program bera-y tasdik bugn hkmete ita olunacaktr". Ertesi gnk saysnda ayn gazete, bamakale stununda u iln yaynlamtr: "htar Bu nshamza
Hrriyet ve tilf Frkas'nn program ayrca ilve edilmitir. Mvezzilerden talep edilmesi rica olunur." - Programn yaymna 129. sayda devam edilmitir. Parti
isminin Franszca karl "Entente Librale" olarak kabul edilmitir - Aynca bk.
295
egemenliini gnden gne koymakta bulunan ttihat ve Terakki'nin karsndaki tm muhalefet rmaklarnn dkld bir gl
olmutur.
Frka'mn Bileimi
Hrriyet ve itilfn anatomisini iki blmde incelemek gerekir.

Meclis inde
a. Mebusan iindeki muhalefet partileri frkann ilk kurucular
olmulardr. Mutedil Hrriyetperverne7 ve Ahali Frkalar8 bu e
kirdei oluturmulardr.
b. Kendileri milliyeti -grnte Osmanlc- tutumlarm tti
hat ulusuluuna kar ortaya koymak arzusunda olan Rum, Bul
gar, Arnavut, Arap, Ermeni Meb'uslarmn byk ksm frkaya ka
tlmlardr.
c. Kanun- Esas "tadilt" atmalarnda ortaya kan Hizb-i
Mstakil (hibir partiye ye olmadklar savnda olan meb'uslarm
oluturduu Bamsz Grup) da yeni partiye katlmtr.9
Bylece parlamento iinde o gne kadar ttihatlar karsnda
dank kalan muhalefet toplanma olana bulmu ve iki paral
(kutuplam) bir meclis ortaya kmtr. Bu iki paradan birincisi
iktidar olan ttihatlardr. Ama karlarndaki muhalefet artk
nemsenecek boyuta ulamtr ve en azndan kendilerinin Kanun Esas deiiklii yapmalarn nleyecek sayya varmtr. Bu muhalefet kitlesi ikinci paray oluturan Hrriyet ve tilf dr.
Meclis Dnda
Yeni muhalefet partisi lke apnda gayr- memnunlarn toplandklar bir at haline getirilmitir. Geri, bu kimseler iinde eski
ttihatlar,10 devre d braklan lmiyeciler ve "medreseniDr. Rza Nur, Hrriyet ve tilf Nasl Dodu, Nasl ld?, (s. 9-19) - Yine bk. Kuruluu bildiren "Beyanname-i Umumi", (Yeni kdam, 10 Terin-i sni 1327).
7 Bk. s. 208.
8 Bk. s. 234.
9 Bu meb'uslarm isimleri iin bk. s. 275, not 32.
10 Baz istila rnekleri verilmitir, bk. s: 124 - Bir rnek daha: stanbul Meb'usu
Mustafa sim Bey'in 30 Terin-i sni 1327 (13 Aralk 1911) tarihli istifa yazsn
dan: "... Artk arzolunan esbap ve tecelli eden u intihaba nazaran acizleri296
in",11 eski Ahrarclar, Demokratlar, Sosyalistler gibi dnceleri ve

dnya grleri birbirlerine taban tabana zt bir kalabalk bulunmaktadr. Fakat, unutmamak gerekir ki Hrriyet ve tilf, hakim bir
parti karsnda oluan muhalefet toplanmasnn en belirgin rneklerinden birisidir. Merutiyet dneminde bir baka rnei yoktur.
2. Frkann Yaps
Gerek ve tzel kiilerden oluan bu eit bir kitlenin bir siyasal
parti olup olmad, parlamento iinde de tartlmtr.12 ttihat ve
Terakki gibi, trde (homogen) olmayan bir yapya sahip bulunan
Hrriyet ve tilfn da doal olarak kanatlar ve elikili gruplar olmutur.13 Ama, tektir ve ttihat ve Terakki'yi ykmaktr. Ancak, bu
nin ttihat ve Terakki Frkasnda sebatm itikadimca bir crm- siyasi tekil edeceinden btn rfeka-yi kiram ile zat- vallarna hrmetler takdim ederek affm rica ederim", (Tanin, 1 Knun- evvel, 1327).
11 Bu durumun incelenmesi iin bk, ehbenderzade Ahmet Hilmi, Muhalefetin f
ls, s. 25 vd. - Dr. Rza Nur: A.g.e., s. 7. (Rza Nur Bey, Ahmet Hilmi Beye ce
vap vermektedir).
12 Vartkes Efendinin gzlemi: "... Sonra yeni bir Hrriyet ve tilf Frkas mey
dana kt. Efendiler daha unutmadk, daha yazlar bile kurumad. Birbi
rine mbayin (elikin), birbirine zt iki frka grdk. Byle frka tekil
olunur mu? Daha dn Gmlcine Meb'usu smail Bey baka sylyordu,
Ltfi Fikri Bey de baka sylyordu, Rza Tevfik Bey baka sz sylyordu,
Sabri Efendi de baka sylyordu. Bir gece zarfnda ne oldu da bunlar bir
letiler", "... Byle mhim eylerde szleri birbirine uymayan bir frkaya
Avrupa fikriyle tekil olunmu bir frka nazaryla baklamaz", "... Ben
programdan bahsediyorum. Bir gnde teekkl edip de bir milleti idare et
meye kadar kalkmamal", "Halbuki siz dn birletiniz, bugn mevki-i ik
tidara gemek istiyorsunuz, Siz Avrupa'daki gibi bir muhalefet yapmad
nz, bir (opposition ngative-olumsuz muhalefet) yaptnz".
13 Hrriyet ve itilfn trdelikten yoksunluu ttihat ve Terakki'nin belli bal h
cum silhlarndan birisi olmutur. Hseyin Cahid Bey bu durumu zellikle ileri
srmektedir. Tanin bamuharriri Frkann kuruluunu takip eden gnlerde yazm
olduu bamakalelerinde bu frkann muhalefet birlemesi olduunu, 15. maddesi
nin henz kurulurken lm tohumu tadm belirtmekte ve kark bnyesi ze
rinde srarla durmaktadr: "... Messislerden Debre Meb'us-u muhteremi Basri
Bey tarafndan alafranga saatin kabul teklif edildii zaman Mecliste kopan
kyamet esnasnda kendisinin boazna sarlmak isteyen muhterem refiklerin
den bir ksmn bugn ayn fkrada terakkiyat- medeniyenin memalik-i Osmaniyeye teshili duhul- esbabna kendisiyle birlikte alabilir zannediyorsa
biz zannederiz ki aldanyor..." (Bk. Hrriyet ve tilf Frkas, Tanin, 10 Terin-i
sni 1327) - (Yine bk. Hseyin Cahid, Anlamazln Sebeplerinden, 8 Terin-i
sni 1327) Hrriyet ve tilf Frkas ve Birleik muhalefet hakknda Tanin'de
kan u yazlara da ayrca bk. Falih Rfk, tilflar (11 ubat) - Hseyin Cahid, t
tihat ve Terakki Cemiyeti Ne Yapt? (5 bamakale, 18-22 ubat 1327) - Hakk
297
mozayik yap iinde, yapmak konusunda belli bir birlik yoktur.
3. Frkann deolojisi
Belirttiimiz gibi, Hrriyet ve tilf oluturan neden aktr: Tek
balarna ttihat ve Terakki'ye kar koyamayan kiilerin ve partilerin vurucu bir g halinde birlemeleri. Ancak, asl ama ykmak
olmakla beraber bu fikrin evresinde baz ortak noktalarn da belir dii grlebilir. Meclis-i Mebusan' "Meclis-i Mensban" (bamllar
partisi) olmaktan kurtarmak, ttihatlarn eteciliini 15 ve komitacln16 nlemek, iktidar tekelini krmak gibi... Fakat bu tekel k14
Baba, Drt Senedenberi, (10 Austos 1328) - Hseyin Cahid, Muhalefetin Hakiki ehresi - Muhta Olduumuz Muhalefet - Muhalefet ve Genlik, 18, 19, 20
Mart 1328) Frkann gayr mtecanis bnyesi, ehbenderzade Ahmed Hilmi
(A.g.e., s. 23) ve Dr. Rza Nur'u (A.g.e., s. 7) da megul etmitir.
14 Sinop Mebusu Dr. Rza Nur ile stanbul Meb'usu Cahid arasnda, 9 Terin-i sni
1327 gn Meclis-i Mebusan'da geen konuma bu bakmdan ok ilgintir. Bizzat
Dr. Rza Nur'dan dinleyelim: "Hi selmlamadmz halde o gn Meclis-i Mebu
san'da Hseyin Cahid Bey yanma gelmi oturmu, yz kalbindeki helecann
iddetini ispat eden bir sarlk ile samana dnm olduu halde benden frkann
ne olduunu ve maksadn sormutu. Aramzda u muhavere cereyan etmiti:
Rza Nur Siz ok ileri gittiniz. Bizde btn muhalefet kuvvetlerini bir yere
topladk. Size mthi bir darbe-i helak indireceiz. Maksadmz sizi mevki-i
iktidardan atmaktr.
Hseyin Cahid yi ama iinizde mutaassp, dindar, hoca, hristiyan, cahil,
alim ve muhtelif fikr-i siyaside adamlar var. Nasl olur? Hani sen bizi "Meclis-i Mebusan'da Frkalar" namndaki eserinde gayr- mtecanis bir amalgama (s. 43) diye tavsif ediyor, bizden drst bir i kmayacan iddia ediyordun. Ya bu sizinki?
Rza Nur - Evet hakkn var; fakat sizi devirmek iin imdi ne bulursak topladk. Siz dn, o gn bu frkay da datacaz... Byle frkalar zaten
dalmaa mahkmdur" (A.g.e., s. 11).
Tanin Bamuharriri Hseyin Cahid'in kri: "... Biz bunu ancak u suretle kabil-i izah buluyoruz: bu zevat yapmak iin deil ykmak iin birlemiler dir. nk aralarnda ancak bu noktada ittifak kabildir, (Tanin, 10 Terin-i
sni 1327). - Ayrca bk. Tark Zater Tunaya, Muhalefetin Teekkl (Vatan,
6.1.1950). Muhalefetin Zayf Taraf, (Vatan, 23.2.1950), Douran Partiler
(Vatan, 15.5.1949).
15 Hasan Bey (Pristine) ve Seyyit Bey (Aydn) arasndaki bir diyalog srasndaki ko
numalardan: "Talt Bey (Ankara) - Trklerin en byk kabahati ittihat et
memeleridir, eer Trkler ittihat etseydi... (grlt). "Sabri Elendi (Tokat) ttihat nam- kzibi (sahte ad) altnda toplanan ete bu ittihada mani ol
du" (MMZC, 1327-1911, D. 1, Si. 4, 36. lt., s. 765).
16 Basri Bey'in (Dcbre) szlerinden: "... Memleket 10 Temmuz'a kadar bir devrei ihtilliye geirdi. O zamanki ttihat ve Terakki gayet mukaddesti: 10 Tem298
rlmca ne yaplacaktr? Frka'y oluturan gruplar bu alanda ortak

bir cevap veremiyeceklerdir.
Programda gzmze arpan ilkelerin bazlar ise ylece belirtilebilir (Bk. Belge 2, s. 287).
Osmanlclk: ttihatlarn gitgide Trkle kayan dnce yapsnn ok uluslu bir imparatorluun sonu olacan belirten tilflar bu alanda geleneksel Osmanlclk izgisine snmlardr. 17
Ancak, pek aznlk gruplarnn, Osmanlcl, gelien Trklk
dncesine kar kendi milliyetiliklerini savunmalarn salaya cak bir kalkan olarak grdklerini belirtmek gerekir.
Adem-i Merkeziyetilik ve Teebbs- ahs: 1906'dan beri anti-Ittihatlm ideolojik temeli olan bu fikir eski Ahrarclar kanalyla
yeni muhalefet rgtne tanmtr. zellikle programn 32. maddesi kiisel giriime (hr teebbs anlamna) arlk verilmesi ilkesini gstermektedir.18
Merutiyetilik: tilflar, siyasal dzen olarak ttihatlar gibi
Merutiyeti savunmaktadrlar. Ancak, onlara gre bu rejim ttihatlar tarafndan soysuzlatrlmtr.19 Onu asl yapsna dntrmek gerekmektedir.20
muz'a kadar. nklptan sonra ise 10 Temmuz her sene vacib'l ihtiram bir
heyet halinde kald. Ben isterim ki, o ykclk halinden kasnz, yapclk
haline gelesiniz. Artk liberal inisiniz, konservatr msnz, nesiniz, yle
bir nam ve hatt- hareket alnz ki kurtulduunuzu ispat edesiniz. Benim
size amik hrmetim vardr, yalnz sizinle beraber unutmak istediim ve yahut sizin tamamyla unutmanz istediim bir ey var ki o da komitaclktr". (MMZC 1327-1911, D. I, Si. 4, 35. lt., s. 753).
17 Ahmet Reit (Rey) Beyle konumamz notlarndan - Yine bk. Dr. Rza Nur:
A.g.e., s. 10 - Hrriyet ve tilf ve Cemaat-i tslmiye, (Tekilt 1327, No.
195, s. 1).
18 Prens Sabahattin'in doktrinal etkisi bu noktada grlyor.
19 Fuat Hulusi Bey'in (Trablusam) Rza Tevfik Bey'e (Edirne) "Rza Tevfik Beye
fendi de, ttihat ve Terakki prensiplerinden istifade etmitir, baka hibir
eyden istifade etmemitir", demesi zerine u diyalog geer:
"Rza Tevfik Bey - Ben ttihat ve Terakki'ye medyun (borlu) deilim, o bana
medyundur, o bana minnettardr. Ne zannettiniz ya, ben hizmet ettim. Yzyirmi bin kii benim stanbul'da elimi dizimi pm, byle merutiyete la-
net olsun (grlt)...

"Reis - Rza Tevfik Bey, merutiyete muhalefet ediyorsunuz.
"Rza Tcvlik Bey - Evet byle merutiyete lanet ediyorum. Bu mu sizin koyduunuz merutiyet? Ya almasaydiniz, ahalinin hali ne olacakm? Ben bu
hale glyorum" (MMZC, 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 35. lt., s. 729-733).
20 Mustafa Sabri Efendinin konumasndan: "... Elhasl efendiler, memleket eri299
Liberal Ekonomi: Merutiyet dneminin ana muhalefet frkas da

iktidar partisi ile ekonomik alanda benzer dnceleri paylamak tadr. Her ikisi de enternasyonalist ve sosyalist hareketlere kar ol mular21 ve d sermayeye "azam" kolaylklarn gsterilmesi gerektiini temel bir politika kural olarak belirtmilerdir. Muhalefet ile
iktidar arasnda bu bakmdan bir farkllk yoktur. atmalar "istikrazlarn (d borlanmalarn) Deutsche Banle'dan m yoksa Osmanl
Bankas kanalyla ngiliz-Fransz kapitalistlerinden mi salanaca
gibi konularda kmtr.22
4. ttihat ve Terakki ile likiler (ktidar

Muhalefet likilerinin emas)
Bir bakma lkenin siyasal yaam dokusu demek olan bu ilikileri
ana izgileri ile u ekilde zetlememiz olanakldr:
1 - Srekli katlmalarla genileyen Hrriyet ve tilf Frkas, par
lamento iinde ve dnda hatr saylr bir siyasal g durumuna
gelmitir.
2 - Kuruluundan ok ksa bir sre sonra yaplan ara seimde
Hrriyet ve tilf Frkas aday, hem de imparatorluun bakentin
de kazanmtr.
atla merutiyet beynini tevfik etmitir (arasn bulmutur) ve bu mesele
hallolup bitmitir. Bundan sonra, eriatla merutiyet arasnda bir mbayenet (eliki), bir tezat sokarak milletin merutiyetine de, eriatna da, rica
ederim phe iras etmeyiniz.
"Arlin Elendi (Halep) - Hoca sen slamclara erefsin, Merutiyetin slmiyet c muvafk olduuna imdi kani oldum (sa ve sol taraftan alklar). Sol
taraftan: "te hakinas meb'us byle olur" sadalan. (MMZC, 1327-1911, C.
6, D. I, Si. 4, 36. It., s. 784).
21 Frka ve Sunuf-u ktisadiye (Tekilt 1327, No. 193, s. 1).
22 Bu gibi sorunlar, ttihat ve Terakki'nin kendi yeleri arasnda da kmtr. Muha
lefet 1910 borlanmasnda (Boo Elendi ve Ferit Bey) bu tr bir eletiride bulun
mulardr. Glbenkyan'n kiilii tartlmtr. Cavit Bey, Glbenkyan iin "Vata
nmzn en namuslu ve kymetli bir evlddr... keke yz tane byle vatanda
mz olsa", demitir. Hariciye Nzn da bu vgye katlmtr (MMZC 13261910, C. 4, D. 1, Si. 3, 11 ve 12. It., s. 225, 268) - Sadr- zam brahim Hakk Pa
a, Fransa'nn Osmanl lkesindeki sermayesini 1910 ylnda, milyar frank ka
dar tahmin ediyor ve bu yatrmlarn kltrel nedenlerini aklyordu (MMZC
1326-1910, C. 3, D. 1, Si. 3. 3, 10. It., s. 207-208) - 1911 borlanmas Osmanl
Bankasyla teki yabanc bankalar rekabeti olarak ortaya kmtr. Muhalefet, Ca
vit Beyi "Niin Bank- Osmam'dcn almadnz?" sorusuyla eletirmitir (MMZC
1327-1911, C. 4, D. 1, Si. 3, 48. It., s. 1352). Ayrca bu konuya siyonizmle ilgili
olarak Musevi rgtleri dolaysyla deinilmitir (bk. kinci Blm, kinci Kesim).
300
3 - Bu yenilgi zerine muhalefet hareketinin ciddiliini anlayan

ttihatlar, hem muhalefetten kurtulmak ve hem de kendi yeleri
ni kontrol akma almak iin, hkmetin meclis (Yrtme'nin Yasa
ma) zerinde egemenlik kurmas yolunda giriimlere balamtr.
4 - Bu amala "Kanun- Esas" deiiklii Sait Paa kabinesine
"teklif" ettirilmitir. Muhalefet ok ar hcumlara gemitir. ne
rinin kabul iin gerekli olan te iki ounluk salanamaynca
Meclis-i Mebusan feshedilmitir.
5 - "Sopal seim" olarak adlandrlan 1912 genel seimi ile ku
rulan kinci dnem Mebusannda muhalefet ok az oranda temsil
edilmitir. Fakat, Arnavutluk syan'ndan yararlanan "kurtarc su
baylar" (Halskran Zabitan Grubu) eylemleri sonunda Sait Paa
istifaya mecbur olmutur.
6 - Muhaliflerden oluan Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesi (B
yk Kabine) Mebusan Meclisi'ni feshetmitir. ttihat aleyhtar bir
kampanya balatlm, bir ksm ttihatlar tutuklanmtr. 1325
(1909) srgnleri affedilmitir (Bk. Belge 13, s. 307).
7 - Bu srada Balkan Harbi patlak vermitir. Seimler ertelenmi
tir. Meclisin olmad, skynetimli, lkenin "kanun-u muvak'kat'lar ile idare edildii bir dnem balamtr.
8 - Balkanllar karsnda byk bir yenilgiye uranlm ve Bul
garlar Edirne'yi de almlardr. Sava sonucunu ileri sren bir grup
ttihat Babli'yi basm, Kmil Paa'y istifaya mecbur etmi, ken
dilerine kar koymaya alan Harbiye Nzn Nzm Paa'y ldr
mlerdir. Mahmut evket Paa Sadr- zamla getirilmitir.
9 - Babli basknna tepki olarak muhalefet nce hkmeti de
virmek istemi, daha sonra ie giriilen bir komplo sonucunda
Mahmut evket Paa ldrlmtr.
10 - Olay sonunda Divan- Harpler kurulmu, idam ve srgn
cezalarna arptrlan muhaliflerden bir blm yurt dna ka
mtr. Kalabalk bir muhalifler grubu Sinop kalesine srgn edil
mitir (Bk. Halskran Zabitan Grubu, Belge 4).
11 - Paris'de rgtlenen birleik muhalefet sonuta Hrriyet ve
tilfn Paris ubesi ekline dnmtr.
12-1. Dnya Sava yenilgisine kadar, ttihatlar muhalefeti
sindirmiler ve teki (monist) ve tek partili bir rejim iinde lkeyi
ynetmilerdir.
13-1. Dnya Sava yenilgi ile sonulanm, imparatorluk dalmtr.
301
Grld gibi bu dnemdeki iktidar-muhalefet ilikileri, bir

parti ekimesinden ok parti sava diyebileceimiz bir nitelie sahip olmutur. Her iki taraf da birbirine kar acmasz ve tahammlsz davranmtr, iktidara geebilmek iin meru olmayan yollar zorlamaktan ekinmemitir.
5. Seimler, Parlamento ve Basn
Seimler
Yukarda da belirttiimiz gibi Hrriyet ve tilfn ne denli gl
bir muhalefet birikimine sahip olduu kuruluundan yirmi gn
sonra katld 11 Aralk 1911 stanbul ara seiminde belli olmu tur. Bu seimde ttihatlarn aday Dahiliye Nazr Memduh Bey,
tilflarn aday ise eski Sadr- zmlardan Tunuslu Hayrettin Paa'mn olu frkann kurucularndan Tahir Hayrettin Bey idi. Seim
sonucunda muhalefetin aday 195'e kar 196 oyla seimi kazanm
ve byk bir srpriz yaratt gibi iktidarda byk bir tedirginlik
ve kuku oluturmutur.23
1912 (1328)'de ise, Merutiyet'in ikinci genel seimi yaplm,
yer yer "gayr- meru" yollara bavuran ttihatlar seimi kazanmlardr.24 286 kiilik meclis iinde muhalefetin sandalye says on
bei geememitir.25 Merutiyet'in nc genel seimi olan 1914
23 nemli sonular douran bu seimde Memduh Bey 195, Tahir Hayrettin Bey
196 rey almlardr. (Seime 394 ikinci semen katlm, 3 rey de baka adaylara
verilmitir). Tahir Hayrettin Bey'in mazbatas Mebusan'm 28. Umumi itimainda (10 Knun- evvel 1327) kabul edilmitir. Mazbata metni ve ayrntl bilgiler
iin bk. Tanin ve Yeni kdam (29 Terin-i sni 1327) - "frka Reisi Damat Ferid
Paa'nm stanbul mntchib-i sanilerine teekkr" iin (Yeni kdam, 30 Terini sni 1327). Frkaya kutlama telgraflar yamaktadr. Durum Yeni kdam ve
Tanzimat - Tesisat grubu gazetelerinin daha sonraki saylarndan izlenebilir.
Ayrca bu konuda Frkann Beyannamesi iin bk. (Tesisat 1327, No. 138 ve
147). (Bu belgeler iin bk. s. 297-299, 301-302).
24 1912 seimine "dayakl, sopal seim" diyenlerin banda Ltfi Fikri Bey gelir
(u yazmza bk. Ltfi Fikri Bey, Vatan, 18 Haziran 1950). Seimlerde muhale
fet birleik cephe kurmak istemi ve "Heyet-i lntihabiye-i Milliye"nin kuruldu
u, bu heyetle almak isteyenlerin adlar gazetelerle yaynlanmtr (Tanin, 3
ubat 1327) - ttihat ve Terakki'nin yasa d hareketleri arasnda, eyhlislm
Musa Kzm Efendi'nin de seim propagandasna kartn gsteren, Balkesir
ve evresi halkna gnderdii bir yaz yaynlanmtr. Musa Kzm Efendi, bu ya
zsnda Hrriyet ve tilf vermekte ve seimlerde dikkatli olmay tlemekte
dir. (Yaznn metni iin bk. kdam, 3 Eyll 1328, s. 2).
25 Resmi bir yaynda, 2. Dnemdeki Mebusan tam saysnn 286 olduu anlal302
seimine ise frka siyasal yaamdan ekildii iin katlmamtr.

1919 seimini ise boykot edecektir.
Parlamento inde
Osmanl Parlamentosu'nun ilk yasama dnemi 1911 yl Mays
aynn sonunda tatile girmiti. Bu dnemin drdnc yasama yl
olaan tarihten bir yl nce balam ve 18 Ocak 1911 feshi ile an cak bir ay srmtr. Fesihden sonra yaplan 1912 genel seimiyle
ikinci yasama dnemi balam ve 4 Austos 1912 tarihindeki ikinci
bir fesihle son bulmutur. Bu fesihten sonra Balkan Sava'nn
bunalml gnleri iinde seimler ertelenmi ve 1914 ylna kadar
meclissiz bir Merutiyet denemesi yaplmtr.
Meclissiz dnemde (Gazi Ahmet Muhtar Paa ve Kmil Paa hkmetleri dnemlerinde) frka bir anlamda kendisini iktidarda say-mtr.
u halde frkay 1. dnemin drdnc toplant yl ile 2. dne min tek toplant sresinde izlemek gerekir.
1. Aama: Sait Paa Hkmetiyle Diyalog,
Cepheleme Hazrl
Bu dnem balad zaman brahim Hakk Paa istifa etmi ve
yerine (Kk) Sait Paa getirilmiti. Birleik cepheye doru gidi
maktadr (Meclis-i Mebusan - kinci Devre-i Intihabiye - Meclis-i Mebusan
Ktib-i Umumilii tarafndan tertip edilmitir - stanbul Matbaa-i Amire,
1332). Baz kitaplarda muhaliflerin says alt olarak gsterilmitir. Biz de ilk basmzda bu sayy vermitik (bk. s. 322, not 36). Fakat, Meclis-i Mebusan Zabt
Cerides'nden anlalacana gre, 1912 Mebusam'ndaki muhalifler says 15'i
bulmaktadr, "ltimaat- Umumiye Kanununa mzeyyel (ek) madde" nerisine
red oyu verenlerin says 13'tr (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 7. lt., s.
179-185). Asl muhaliflerin says Kanun- Esasi'nin 7. maddesinin deitirilmesine red oyu verenlerle kmaktadr. Bu isimler: Vahan Bardizbanyan (zmir),
Vartkes, Karakin Pastrmacyan (Erzurum), Sami Viryon, Sreyya (Berat), evket
(Elbisan), Dimitri Kengos, Konstantin Surla (Yanya), Kegam (Mu), Dr. Karabet
Paayan (Sivas), Boynof, Stoyan Haef (Serez), Viramyan (Van), Ali Galip
(Kayseri), Zeynelbidin (Konya) (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 18. lt.,
s. 335 vd.). Bu listeyle, anlan 13 kiilik liste karlatrld zaman Esat Paa
(Dra), Zhrap (istanbul), Pao Doref (Manastr), Anin (Halep), Agop Boyacyan (Tekfurda), Emin (Sam), Sadk (Ktahya), Sait (Saruhan), ahin (am lk), gibi isimlerin ikinci listede grnmedikleri anlalr. Belki de, konuya gre
olumlu ya da olumsuz oy veren mebuslarn bulunduunu kabul etmek geree
yakn decektir. Fakat bir gerek de odur ki, muhali! mebuslarn says 6'dan
fazladr ve 15'e vardn sylemek olana vardr.
303
hazrlklarnn yapld bu dnemde frka henz kurulmamtr.

ibrahim Hakk Paa'nm Divan- li'ye verilme nerisi ile balayan muhalefetin gvde gsterisi 26 Sait Paa kabinesinin programnn
gvenoyu konumalarnda devam etmi ve 125'e kar 60 red oyu
toplanmtr.27
Sait Paa'ya kar hain bir muhalefet srdrlm ve ypratma
taktii uygulanmtr. Arap meb'uslarm, Rum meb'uslarla ibirlii
yapmas sonucunu douran Grebene'de bir metropolitin ldrlmesi ile ilgili soru ve bu sorunun gensoruya evrilmek istenmesi, 28
Lutfi Fikri Bey'in tutuklanmas ile ilgili olarak Harbiye Nazr Mahmut evket Paa'y ar ekilde ypratan "istizah" (gensoru) tartmalar,29 ayn yntemin Hariciye Nazrna uygulanmas, 30 Darlf-
26 Hakk Paa, 1910 ylnda Sadr- zaml srasnda Lutfi Fikri Bey'le kan bir
tanmada yle demitir: "Olur efendim, Divan- li'ye gideriz, beis yok,"
(MMZC 1326-1910, C. 3, D. I, Si. 3, D. I, Si. 3, 12. It., s. 298). Bir yl sonra istifa yazsnda (16 Eyll 1327), ekili nedenini Trablusgarp Sava olarak gs termitir (Tanin, 18 Eyll 1327, s. 2). Sait Paa hkmetine gvenoyu grmeleri balad birleimde Trablusgarb'n mebusundan ikisi, Mahmut Naci
ve Sadk Beyler, Hakk Paa kabinesiyle ilgili ithamnameyi Mebuan "riyasetine" sunmulardr. Bylece, Trablusgarp Sava sorunu, Sait Paa kabinesine verilecej< gvenoyu grmeleriyle birletirilmitir ve tartmalarn arlk nokta s olmutur. Karlkl sulamalara geilmitir (MMZC 1327-1911, C. 6, D. 1,
Si. 4, 2. It., s. 8 vd).
27 MMZC 1327-1911, C. 6, D. 1, Si. 4, 3. It., s. 30 - Tark Zafer Tunaya, Hrriyet
ve tilf Frkas (Vatan, 16 Aralk 1952).
28 MMZC 1327-1911, C. 6, D. 1, Si. 4, 7. i., s. 115 vd.
29 MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 10, It., s. 180-187. - Lutfi Fikri Bey'in ko
numasndan: "... Zabitan siyasada itigalden menetmek istedii halde
mevkiinde kalmak iin kendisi gidip klalarda siyasetle itigal ediyor.
Kendi lehine propaganda yapyor, taraflar peyda ediyor... Namuslu bir
adam olduuma kani olan arkadalarma hitap ediyorum, ben o kanaat i- min tesiriyle bu zatn iddetle aleyhinde yazdm ve yazmakta devam edeceim. Anladnz m?" (s. 220) - Rza Tevfik Bey'in konumasndan: "... Biz
kat'iyen merutiyeti mdafaa etmek ve icabederse gebermek fikrindeyiz ve
byle yemin ettik de buraya geldik. Binaenaleyh ii saman dolu umacdan
korkmuyoruz (alk, bravo sadalar). Bunu ak sylyoruz anlyor musunuz?" (s. 199) (MMZC 1327-1911, C. 6, D. 1, Si. 4, 10 ve teki birleimler, Sayfa saylar konumalardan alman blmler sonunda gsterilmitir). yan'da Damat Ferit Paa, Hrriyet ve tilfn kurucularndan ve bakan olarak, tek maddelik bir kanun tasars nermitir. Buna gre, skynetimin kamu hrriyetlerine
hibir suretle "tecavz edemeyecei" kaydnn "ldare-i rfiye Nizamname-si"ne
deitirilerek eklenmesi istenmitir. Sorunun dorudan doruya Padiaha
bildirilmesi, oylanarak kabul edilmitir.
30 MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 12. It., s. 224 vd.
304
nun'da "ihtiyat snf" ekimeleri 31 gibi gelimelerle bir sava alanna dntrlmtr.
2. Aama: Hrriyet ve tilfn Devreye Girii
Muhalefet birikiminin partilemesi ve lamas sonucu Hrriyet ve tilf Frkas kurulunca ve 1911 ara seimini kazannca, ttihatlar Kanun- Esas "tadilt"n getirmilerdir. Bu sefer karlarnda kk partiler yok, birleik muhalefet vardr. Bu karlama
Hrriyet ve tilfn kurulmasndan yirmi yedi gn sonra, balamtr ve bir aya yakn bir sre (30 Terin-i sni - 5 Knun- sani 1327)
bir iki itima bir yana, tm yasama almalar bu savan tekeline
girmitir. Mehur tokat olay da bu savan rnlerinden biri ol mutur.
Hrriyet ve tilfn trmanmas ayn zamanda bu iddet diyalo gunun olumasdr.
a. Deiiklik sorunu kmaza girince, Mebusandaki partisizler
den kurulan "Mstakil (Bamsz) Grup" Padiah tarafndan arabu
luculukla grevlendirilmitir.32
b. ttihatlar ve tilflar 33'34 hakemlerin gzetiminde bir araya
gelmilerdir. tilflar ilk koul olarak Kmil Paa'nm Sadarete ge
tirilmesini istemilerdir, bu takdirde tm Nazrlar ttihat da olsa
kar koymyacaklarm belirtmilerdir.
31 ki kez oylama yaplm, ilk oylamada Maarif Nazrnn istekleri 30'a kar, 79
oyla reddedilmitir. Daha sonra, Nazrn gven istemesi ve istifasn ne srmesi
karsnda yeni bir oylama yaplmtr. neri, Nazrn isteine uygun olarak
62'ye kar, 85 oyla reddedilmitir (MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 16 ve
17. lt.,s. 326 vd.).
32 Deiiklik isteminin kmaza girmesi zerine Mebusandaki mstakil, (bamsz
ya da partisiz meb'uslar) Padiaha giderek durumu anlatmlardr. Mstakil
meb'uslarn Padiaha sunduklar arizay imzalayanlarn listesi yledir: Asm,
Ziya (Mamuret-el-aziz); Esat Toptan Paa (Dra), Ltfi (Gmhane); Abdlaziz Mecdi (Karesi); Edip (Yozgat); aban, Mustafa Arif (Krkkilse); mer Fevzi
(Bursa); Mehmet (Kerkk); kr (Kastamonu); lham (Manisa); erafettin,
Abdlvahap (Bolu); Muhsin (Mntefik), evket Paa (Divaniye); Cami (Fizan);
Behet (Kengr); Ferit (Ktahya); Pastrmacyan, Vartcks, (Erzurum); Zhrap
(stanbul). Padiah bu kimselere iki frkann arasm bulma grevini vermitir.
Bunun zerine ittihat ve tilf temsilcileri bir araya gelmeye balamlardr.
33 Hrriyet ve tilfn temsilcileri: Mustafa, Sabri (Tokat); Mahir Sait (Ankara); e
fik el-Meyyed (am); Stk (Aydn).
34 ttihat ve Terakki temsilcileri: Necmettin (Kastamonu); Talt (Edirne); Gani
(Denizli); Ahmet Mahir (Kastamonu); Hallaya (stanbul).
305
c. Mstakiller bu ar kouldan vazgeilmesini isteyince tilflarm yeni nerisi yle olmutur: Sait Paa bakanlnda kurula
cak kabinede her iki frkadan altar Nazr bulunmas. stelik tti
hat Nazrlar arasnda, Hakk Paa kabinesi dneminde "celb-i hu
sumet" etmi (dmanlk uyandrm) kiilerin bulunmamas da
tilflarn ek koulu olmutur. Sait Paa neriyi reddetmitir.
d. Mstakiller de, bu kmaz daha da arlatrc bir durum ya
ratmlardr. nce, kamuoyuna (ve de Padiah'a) sunduklar bir
"ariza" da, iki taraf uzlatrmann olanakszln belirtmilerdir.
Sonra da kendi tutumlarn aklamlardr. Padiah'm Meclis'i,
Ayan'a bavurmadan feshetmesini, ancak harp halinde kabul edebi
leceklerini, sulh halinde bunu gerekli grmediklerini, teki madde
lerin aynen kalmasndan yana olduklarn bildirmilerdir.
e. ttihat ve Terakki bu neriyi reddedince, Hrriyet ve tilf be
nimsemitir. Mstakiller muhalefet saflarna katlmlardr. Arna
vut, Ermeni ve Bulgar meb'uslarm ounluu da tadil nerisi aley
hinde bulunmulardr.
f. ttihat ve Terakki, bu srada neriyi tekrar meclise getirmitir.
Fakat anayasa deiiklii iin gerekli 2/3 ounluu bulamamtr.
Muhalefet oya katlmayarak tka ya da obstrksiyon yoluna ba
vurmutur.35
35 Dr. Rza Nur durumu yle anlatr: "... Benim aklma bir are gelmiti. O da Avrupa meclislerinde tatbik edilen ve obstrksiyon denilen eydi; fakat bu imdiye
kadar bizde ne tatbik edilmi ve ne de kimsenin bildii bir eydi. Hemen Meclis'in ktphanesine kotum ve orada mevcut Fransz Grande Encyclopdie'si
namndaki muhit-ilmaarif'in bu bahsini mtala ettim. kdam gazetesi ktphanesinde bu bahse dair bir iki eser buldum. Bu tetkikat neticesinde bizim
yegne hals aresinin bunda olduunu grdm. Tka veya insidad- mzakere
diye de tercme ettim. Frkamzn ilk celsesinde insidad- mzakerenin ne olduunu, envam, Avrupa milletlerinin muhtelif Meclis-i Mebusan'larnda ve hangi
tarihlerde ne trl yapldn syleyip bizim iin yegne arenin bu olduunu,
kabul ve tatbikini teklif ettim... Hemen suret-i tatbikiyesi kararlatrlp o suretle
tatbik edildi". (Hrriyet ve tilf Nasl Dodu, Nasl ld? s. 25-26) - Lutfi
Fikri Bey gibi bir parlamento ve hukuk adam vaziyeti - Rza Nur Bey'den nce
- grm ve Takdirat gazetesinde (1327, Say 164) Hal ve Mevki balkl bayazsnda tlemitir: "... Boykotaj denilen muamelt nasl evvel-i emirde rlanda'da Boykot isminde bir iftlik khyasna kar istimal edilmi olmasndan
dolay bu ismi alm ise bizde de obstrksiyon usul Meclis'te ilk defa Sait Paa'ya kar kullanlaca iin Trke adna da marnileyhin ismine nisbetle bir
ekil ve suret versek hi de fena olmaz zannndayz". - Ayrca yine bk. Lutfi Fikri,
Kanun- Esasi Meselesi (Tesisat 1327, Say 150) - Dr. Rza Nur, Meclis-i
Mebusan'n Hayat ve Memat Cidalleri Balad (Tesisat 1327, Say 157)
-Mustafa Sabri, Mesele Kaltnda (Tesisat, ayn say).
306
g. Sait Paa hkmeti obstrksiyonu red saym ve istifa etmitir.

Bir iki nazr deiiklii ile Sait Paa tekrar kabineyi kurmaya me mur edilmitir. Mebusan karsna gvenoyu istemeden ayn deiiklik nerisiyle kmtr. Muhalefet yine reddetmitir.
h. Deitirilmesi istenen 35. madde'ye uygun olarak, Padiah
yan'a danmtr. yan'm olumlu "mtalas" zerine Meclis-i
Mebusan feshetmitir. Ve "sopal seim"e (1912) bu yoldan gidilmitir.
Padiah (Yrtme=lttihat ve Terakki) 1909 snrlamalarndan
bu suretle kurtulmu olacaktr. Daha dorusu yle olaca sanlmtr.36
Fakat yle olmamtr. "Halskran" hareketi sonucu 2. dnem
Mebusan da feshedilince iler bsbtn karmtr. Yasal yollar tkannca, fiil hareketler balamtr.
3. Aama: Hrriyet ve itilf Eylem Alannda
Sait Paa hkmetinin ekilmesinde ve bunalm ortamnn yara tlmasnda Hrriyet ve tilfn rol azmsanamaz. Halskran hareketi bu ortamn rn olmutur. Ancak, bu hareketi memnuni yetle karlamakla beraber tilflar bu grup ile dorudan iliki
kurmamlardr. Bb- li Basknna tepki olarak muhalefetin giritii Mahmut evket Paa'nn ldrlmesi olaynda tilflar n
plnda grleceklerdir.37 Divan- Harp frka liderlerinden Gml36 Sorun ksaca udur ve hukuki olmaktan ok politiktir: 1876 Kanun- Esasi'sinin
7. ve 35. maddeleri ile Hkmet-Mebusan ilikileri dzenlenmitir. 1876 siste
mine gre, her iki organ arasnda devaml bir anlamazlk knca, Padiah ha
kem oluyor ve ister Vkely azlediyor, isterse Meclisi feshediyordu. 1909 dei
iklii ile bu mekanizma Mebusan lehine glendirilmiti. Fakat ittihat ve Te
rakki Yrtme'yi (lcra'y) ele geirince ve karsnda - Meclis-i Mebusan'da kabaran muhalefeti grnce, yeniden 1876 sistemine dnlmesini istemitir.
Padiah'n yan'm fikrini almadan Mebusan' kapatma yetkisine sahip olmasn
istemitir. Savamn ana sorunu buydu ve hukuki bir grnmle sunuluyordu.
37 Sadr- zam Mahmut evket Paa 29 Mays 1328 (11 Haziran 1913) gn le
zeri, stanbul'da, Beyazt'ta otomobili ile Bab- li'ye giderken Topal Tevfik ve
arkadalar tarafndan ldrlmtr. Otomobil iinde, sklan kurunlardan bi
ri sa akam delerek beyni paraland iin kurtarlamamtr. Deniz subay
olan yaveri ve koruyucularndan Kzm Aa da suikastn kurban olmulardr.
(Olayn ayrntl anlatm, katillerin yakalanmalarna ilikin bilgiler iin bk. Ta
nin 30 Mays, 1 Haziran 1329 - 5 Haziran 1329 saysnda Paa'nn geni bir bi
yografisi vardr). Yaplan aratrma sonunda, komplonun Hrriyet ve tilf Fr
kas mensuplarnca hazrland aklanmtr. Olayn bu yn kesinlikle akl
a, bugn bile, kavuturulmu olmamakla beraber, Bab- li Basknna kar bir
307
cineli smail Bey'i ve baka nl kiileri gyaben idama mahkm

etmitir.38 Suikast giriiminin aslnda ok daha geni apl bir darbe
plannn bir blm olmas frkann eylemcilii hakknda bilgi
vermektedir.
Miralay Sadk Bey'in 1327 feshini nlemek iin subaylar araclyla ttihat meb'uslar tehdidi dnmesi, 39 ttihatlardan nce
Bb- li'yi basarak Kmil Paa'nm yerine Nzm Paa'y getirme
projesi40 gibi dier eylem plnlarn da sayarsak Frka'nm eylemcilik alannda ittihatlardan hi de farkl nitelikte olmadn g rrz.
Basn Alannda
Frka, kendisine katlan partilerin gazetelerini de devralmtr.
Bunlar Mutedil Hrriyetperveran'm "Tesisat Tanzimat" grubu iindeki Tekilt, Takdirat, Teminat, Merih, Hemrah, Islhat, ehrah, jham gibi gazetelerdir.41 Birbiri ardndan batp kan bu gazeteler,
Mebusan Meclisi'ni hayli etkilemitir. Hatt, Mahmut evket Paa,
31 Mart Olay'nn kmasn bu tertip yazlara balamtr.
tepki olduu geree yakndr. Cemal Paa Hatralarnda durumu belirtmi ve
olayn sadece Sadr- zami deil, ayrca Talt, Enver ve Cemal Paalar da hedef
aldn belirtmitir. Yine suikastilerin ngiltere eliliince korunduklarm da
eklemitir (Hatralar, s. 35-42). Padiah, 3. Dnemi a nutkunda, yalnzca,
"hain bir suikast'ten szetmitir (MAZC 1327-1330, D. Ill, Si. 1, s. 1) - Mebusan Padiah'n a nutkuna verdii karlkta (Ariza-i Cevabiye'sinde) "... harici
dmanlardan ziyade bu memlekete muzr olan birtakm dahil! faillerin kurban- taarruzu olan..." deyimini kullanmtr (MMZC 1330), D. Ill, Si. IF; 4. It.,
s. 26). Bylece, resm belgelerle muhaliflerden szedilmemitir. Olayla ilgili olarak daha sonra, Mebusan'da da aklamalar yaplmtr.
38 Divan- Harp kararlarn bildiren "Mazbata-i hkmi"ye gre, idama mahkm
edilenler eski Dahiliye Nazrlarndan Reit Paa, erif Paa, Damat Salih Paa,
Gmlcineli smail Bey, Prens Sabahattin Bey, Pertev Tevfik, Kemal Mithat Bey
lerin de "balca mevvik, mrettip ve muharrik sfatyla", "vicahen ve gyaben
idamlarna hkmolunmutur". Bu isimlerin Hrriyet ve tilfla ilikileri aktr.
(Mazbata-i Hkmiye metni, aslanlara okunan ferman sureti iin bk. Tanin, 7,
11 Haziran 1329).
39 Dr. Rza Nur, A.g.e., s. 37.
40 ehbenderzade Ahmet Hilmi, A.g.e., s. 57.
41 ittihat ve Terakki sekinlerinden Emrullah Efendi'nin Ltfi Fikri Beye vedij;
cevaptan: "... Mademki Lutfi Fikri Bey gazetesinde tefe'l babndan isini
koymay itiyat etmi, Tesisat, Takdirat gibi. Eer bir daha gazetesi tatil
olunursa yeni karaca gazetenin ismini Tezvirat koysun", (Merkezden al
klar) (MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4,32. It., s. 682).
308
Ayrca, frkann olmayan gazetelerin de destekleyici rolleri unutulmamaldr. kdam, Yem kdam, ktiham, Yeni Gazete ve zellikle
A\emdar\n bu alandaki etkinlikleri kmsenemez.
Frka yeleri iinde Lutfi Fikri, (Filozof) Rza Tevfik, Dr. Rza
Nur, Mustafa Sabri, Refi Cevat gibi gayet gl ve polemiki yazarlar vardr. kdam bamuharriri Ahmet Cevdet Bey, muhalefetin tezlerini svire'den gnderdii makalelerle desteklemitir. 42 Paris'ten
dn trenlerle kutlanan, erif Paa ekibinden Ali Kemal Bey de
muhalif basnda yerini almtr.43
6. Hrriyet ve tilf Frkas'nn Yapsal Sorunlar ve
Belli Bal Elemanlar
Yapsal Sorunlar
Hrriyet ve tilf adn alm olan muhalefet cephesinin, klasik
anlamda bir siyasal parti saylp saylamayaca, Mebusan iinde
tartldna iaret edilmi ti.44. Ne var ki, kinci Merutiyet koullarna gre ttihat ve Terakki ve teki partilerden farkszdr ve Os manl siyasal hayatnn zelliklerini tayan bir siyasal partidir. teki
partilere benzeyiinin en byk kant programnda sosyal y nn
yok denecek kadar zayf olmasndan da anlalmaktadr. Bu
bakmdan sosyalist adan eletirilmesine gerek yoktur. Hrriyet ve
tilf, trde olmayan iktidar blokunun karsnda, ayn nitelikte
bir baka blokun olumas olayndan baka bir zellik tamamak tadr. Muhalefet cephesinin kurucular dorudan doruya, bata lmiyeciler olmak zere, Osmanl brokrasisinin st ve alt kesimleri ne mensup stanbul ve Tara memurlardr. Emekliler ve kadro harici braklanlarn says da azmsanamaz.
Hrriyet ve tilfn da ttihat ve Terakki gibi, bir snf partisi olmadm belirtmek gerekir. O da halktan kopuk bir partidir. Bununla beraber, programndaki ideolojik ilkelerden ok, ttihat ve
Terakki ynetimini ykmak isteyen herkese ak bir kitle partisi ol-
42 rnein bu makaleler. Cemiyet ve Frka-Cemiyet Deil Frka - Muhalefet Cemiyet - Frka (kdam, 15, 17, 19, 29 Austos 1328).
43 kdam'da nerettii baz makaleler; Ne di Ne Oldu? - Arnavutlar, Arnavutluk
- Zavall Trk - Hrriyet Nedir? Hrriyet-i Matbuat Nedir? (23, 24, 26 Aus
tos, 6 Eyll)
44 Bk. not 12. Vartkes Efendi'nin eletirisi iin bk. MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si.
4, 36. lt.,s. 769.
309
mutur. Programnda da bu zelliklerin ar bast belirtilmitir

(Bk. Belge 2, s. 287).
Frka i atmalar
Frka'nm kark ve trdelikten uzak yaps, ideolojik birlie ve
herhangi bir sosyal snfa dayanmay, doal sonularn ksa srede yaratmtr. Dr. Rza Nur ve ehbenderzde Ahmet Hilmi Beylere
gre, ilk anlamazlklar "garp (Bat) kafal genlerle" "hoca takm"
(lmiyeciler) arasnda kmtr.45 lk istifalar ise frkann ynetici
kadrosu iinde balamtr.46
Bu ekilmelerden sonra frka, Miralay Sdk Bey, aban Efendi,
Gmlcineli smail Bey takmnn ynetimi altna gemitir. K k bir "hizbin" eline geen Hrriyet ve tilf, Sait Paa kabinesinin istifas srasnda adamakll zaylam olan ttihat ve Terakki'nin yerini dolduracak, siyasal iktidar kuracak gte deildi. Bu
durumu, Gazi Ahmet Muhtar ve Kmil Paalara gven vermemi tir. Birbirlerine den yneticilerle muhalif Sadr- zamlar arasndaki bozuma kamuoyunca da iyi karlanmam, istifa mektuplar
gazetelerde grlmeye balanmtr. Bu arada yazar Nzhet Sabit
Bey de frkaya girmitir.
Frkann Tek Kongresi
Hrriyet ve tilf Frkas tek kongresini 20 Mays 1328 tarihinde
(3 Haziran 1912) yapabilmitir. 47 stanbul'da toplanm olan bu
kongre reisliine Gmlcine Meb'usu smail Hakk Bey seilmitir.
alma raporunu Ltfi Fikri Bey okumutur. Raporda, frkann
"tekiliyle beraber efkr- umumiyede byk bir hsn- kabule
mazhar olduu", rgtn geniledii, stanbul ara seimi sonucu nun bir "galebe ve muvaffakiyet" olduu belirtilmitir. Frkann baars bir yandan Osmanllar iin benimsedii eitlik (ttihad- Ana45 ehbenderzde Ahmet Hilmi, A.g.e., s. 23 vd. - Dr. Rza Nur, A.g.e., s. 18-19.
46 Kurucu ve Frka Reisi Damat Ferit Paa'nn istifas iin, smail Hakk Paa, Lusarak gazetesine verdii bir demete, bask ve tehditten szetmitir (Tanin
1328, No. 771). Daha sonra, yine Frka Reisi Fuat Paa ayrlmtr. Lutfi Fikri ve
Dr. Rza Nur Beyler de istifa etmilerdir. Lutfi Fikri Bey, ksr parti oyunlarnn
mitsizlii iinde frkadan ayrldn belirtmi ve Mceddidin ismiyle bir siyasi
parti kurmak istemi ve bir program msveddesi de neretmitir (Tanzimat, 7
Knun- evvel 1328).
47 Kongreyle ilgili ayrntl bilgiler iin bk: (ilham, 21, 22 May 1328).
310
sr politikas), bir yandan da "Avrupa medeniyetinden Feyz-i b olma" ilkelerine balanmtr. Bymesi de "ahval-i memlekete" (Osmanl devletinin iinde bulunduu koullara) dayandrlmtr. Raporda Kanun- Esas deiikliinden doan sorunlar ve "gayr-
meru tedbirler" ele alnmtr. Rum ve Ermeni Frkalar'yla yaplan
anlamalar vg ile belirtilmitir.48
Basn, kongrenin, her ne kadar sakin getiini yazmsa da, i ekimelere sahne olduu da gerektir. zellikle, parasal sorunlardan
tr, Dr. Rza Nur Bey'le Miralay Sdk Bey arasndaki tartmalar
hayli etin olmutur.49
kinci kongre giriimi, ttihat ve Terakki'nin muhalefette bulunduu, Babli Basknndan nceki dnemde yaplmtr. ekime ler, bu srada daha sivriletii iin, ounluk salanamamtr ve
toplant bir "hasbhal" (grme ve dertleme) saylmtr. Toplantda Frka Merkezi Umumi'sinin hkmetle "istiare" etmesi kararlatrlmtr. Bylece, kendi ounluundan yoksun bir kongre giriiminin baarszl iinde, devletin politikasna frkann katks
istenmitir.
Fakat, bu gsz toplant bile ok ekimeli gemitir ve Mir
Fuat Paa, frkadan istifa etmitir. Hrriyet ve tilaf Frkas, kendisi
iin en elverili saylmas gereken bir dnemde, sekin yelerinin
ayrlmasyla bir "komite" durumuna dmtr. 50
Frkann rgtlenmesi
Frka, nce Mutedil Hrriyetperveran'm ubelerim devralmtr.
stanbul'daki rgtn geniletmitir. ubeler sosyal yardm ileri
yaptklarn gazetelerle ilan etmilerdir. rnein Fatih ve Doanclar ubeleri fakir halka tedavi yeri amlardr, Sleymaniye ubesi
halka yetenekli dava vekilleri salayacan bildirmitir. Saryer ubesi Trablusgarp ehitleri iin mevlt okutmutur. ubeler, Kanun-
Esas deiikliini protesto etmilerdir. stanbul dndaki ubeler
de bu ynde seslerini duyurmulardr.
48 Anlama metinleri iin bk. (flam, 21 ve 22 Mays 1328).

49 Dr. Rza Nur, A.g.e., s. 31 vd.
50 ehbenderzade Ahmet Hilmi, A.g.e., (Tamamen bu konuya ayrlmtr). Ayrca
u yazmz: Muhalefetin Zayf Taraf - Hrriyet ve tilf Frkas, (Vatan, 23
ubat 1950).
311
Frkann, zellikle stanbul'da, kolaylkla rgtlendii aktr. Sadece skdar'da ube kurulmutur.
1912 ylnda, Sait Paa hkmeti drldkten sonra, Frka r gtnn geniledii grlmektedir. Gazeteler, srekli olarak, stanbul'da51 ve Tara'da,52 ubeler ald haberlerini vermilerdir.
Belli Bal Elemanlar
Kurucu, ynetici, yazar (ve gazeteci) olarak verilmi olan isimlere, daha bakalarnn da eklenmesi gerekir. Bunlar arasnda Mara
Meb'usu kr Bey, Asir Meb'usu Farac Efendi, Halep Meb'usu Beir Efendi, Divaniye Meb'usu evket Paa, Beyrut Meb'usu Kmil El
Esat Beyler vardr.53
Frkaya Kanun- Esas deiiklii sralarnda katlm, ya da bir
ye kadar srarla alm mebuslardan bazlar da unlardr: Yorgi
Boo,54 zmit Meb'usu Mfit, Havran Meb'usu Sadettin, Kayseri
Meb'usu Kasm, skp Meb'usu Sait, Karahisar Meb'usu mer
Feyzi, Tokat Meb'usu smail Paa, Badat Meb'usu Hac Ali Bey ve
efendiler. yan'dan, Seyyit Abdlkadir, Azaryan ve Yorgiyadis Efendi'ler de frka ile gr birlii etmilerdir. Vartkes Efendi ve skp
Meb'usu Pavlof Efendi de, 35. maddenin deitirilmesinde, tilaflarla birlik olmulardr. Yalnz, 1912 seimlerinde yeniden seilen
Vartkes Efendi'nin frkay beenmedii de hatrlanmaldr.55
51 Hali Feneri, Hasky, Sleymaniyc ubeleri gibi (kdam, 26 Austos 1328, s. 5).
52 rnein zmit ubesinin al, 15 Austos 1328'de, Fevziye Camiinde okunan
mcvlutan sonra Mahkcme-i er'iye Baktibi Osman Bey'in evinde dava vekille
rinden Hae ibrahim Efendi'nin merutiyet hakkndaki syleviylc olmutur. Ku
rucunun bir memur olmas ilgintir. Yine Beyrut, Iskee, Nevrekop, Tikve,
Doyran, Gevgili ubelerinin alaca haberleri verilmitir. Gemlik, Karesi livas,
Bigadi ubelerinin de ald bildirilmitir (kdam, 26 Austos 1328, s. 4) Ayrca Kadky ubesinin Suphi ve Radi Bey'1er, Makriky (Bakrky) ubesinin
Radi Bey Arnavutky ubesinin de Siverek Mebusu Nurettin Bey taraflarndan
kurulacaklar haberi de verilmitir (Yeni kdam, 2 Knun- evvel 191i, No.
623). Frka'nn 1911 ylndaki rgtlenmesini gsteren belge iin bk. Belge 5, s.
299.
53 Tesisat (11 Term-i sani 1327).
54 Tesisat muharririne beyanatndan: "Biz henz yeni teekkl eden Hrriyet ve
itilf Frkas'na iltihak etmemi isek de mezkr frka ile mttehidlhareketiz.
nki .nokta-i nazarmz frka-i mezkre ile birok yerlerde tamamen birle
mektedir. Binaenaleyh frkamz yeni frkann kuvvetli zahirlerinden birisi ola
caktr" (Tesisat 1327, No. 13 L, s. 4).
55 Bk. s. 279, not 44.
312
Prens Sabahattin'le erif Paa'nn da Itilf cepheyi tuttuklar bi liniyor.56

Bu isimlere ube kurucular ve yneticileri de eklenmelidir (Bk.
Belge 7, s. 300).
7. Frkann Sonu ve Muhalefetin lke Dna kmas

Muhalefetin Snmesi; oulcu Siyasal Yaamn Sonu
Deinildii gibi, Mahmut evket Paa suikastinden sonra, Frka'nn baz elemanlar, bir muhalefet konvoyu iinde Sinop'a srlmlerdir. Ar cezalara arptrlm olanlardan kimi idam edilmi tir, kimi de lke dna kamtr.57
Frka ile ilgili, hkmete alnm bir fesih kararna rastlanma mtr. Frkann kendi kendini kapatmasyla ilgili bir belge de
yoktur.
Hrriyet ve tilf Frkas, 1913'ten itibaren, ttihat ve Terakki'ce
de saptand gibi, herhangi bir vilayette grnmemektedir. 58 Ancak, Mtareke dneminde yeniden, tm i elimeleriyle, ortaya kacaktr.
Muhalefetin lke Dna Tanmas: "Mill
Muhalefet Frkas" Giriimi
Paris'e kaanlar, oradaki muhaliflerle birlemilerdir. Yeni bir Jn
Trk eylemi ve mill bir muhalefet cephesinin rgtlenmesi olarak
gsterilen bu birleme Hrriyet ve itilf Frkas ya da Mill Muhalefet Frkas adn almtr.59
56 Bk. s. 150, 225 - Dr. Nihad Reat Belger, bizzat Prens tarafndan Sadk Bey ile
temasa memur edilmitir. Dr. Rza Nur, gerek Prens gerekse erif Paa'nn para
sal yardmlarndan bahsetmekte ve miktar dahi tespit edilmektedir (A.g.e., s.
17,23,24).
57 Prens Sabahattin, Pertev Tevlik, Kemal Mithat Bey'ler gibi.
58 kinci Blm'n giri ksmna baklmaldr.
59 Paris'teki frkann kuruluunu Mcheroutiette 1911 Aralk aynda vermitir
(No. 25, Dcembre 1911, s. 5-23). Asl kaynama haberi de 1913 Temmuz'unda
verilmitir (No. 45, Aot 1913, s. 2 9-10). Bu giriimde Paris'te bulunan Os
manl Sosyalist Frkas ubesi Reisi Dr. Refik Nevzad'n byk rol vardr, bu
konuda yaymlad u kitap ve brorlerde bu topluluun doktrinini aklam
tr: Ne Bekliyorsunuz? (Osmanl Milli Muhalefet Frkasnn ikinci beyanname
si, Paris, 1 Mays 1913) - Siyaset-i Hazra-i Me'ume (Paris, 1 Knun- sni
1911) - Hara, mezat! Satyoruz (Paris, Terin-i evvel 1913) - L'Europe et la
. Turxuic (Paris, 1917).
313
Ynetici kadro u isimlerden olumutur: erif Paa (Reis ve Muhasip), Miralay Sadk Bey (Reis vekili), Gmlcineli smail Bey
(Reis vekili).
teki yeler: Dr. Refik Nevzat, Basri Bey, Mustafa Sabri Efendi,
Reit Bey, Pertev Tevfik Bey, hsan Bey.
Yeni Frka'ya, Islahat- Esasiye Frkas ve Osmanl Sosyalist Frkas Paris ubesi de katldklarn ilan etmilerdir.60 Mcheroutiette
yeni partinin organ olmutur.61
Paris'te kurulan cepheyi, orada bulunan Prens Sabahattin Bey de
desteklemi ve bir bildiri yaynlamtr.62
Paris muhalifleri, birletikleri tarihten itibaren, ttihat ve Terakki
aleyhinde bir yayn kampanyas amlardr. Bu arada, Miralay Sadk Bey, Osmanl lkesi iindeki ttihat istibdadna son verilmesi
iin Rus arna, Britanya mparatoruna, Fransa Cumhurbakanna
ve Sultan Read'a birer telgraf ekmitir.63 Fakat zellikle Dr. Refik
Nevzad'm "Osmanl Sosyalist Partisi" yabanc mdahalesini reddettii iin Mill Muhalefet Frkas giriimi sonusuz kalmtr. 64
Yine La Haye bar konferansnda, 1907 bar konferans kararlarna aykr olarak yaplm olan "Bulgar vahetlerinin meydana karlmasn" isteyen Romanya, ngiliz, Avusturya delegelerine, erif
60 Mcheroutiette (Aot 1913, No. 45, . 10-13).
61 Mcheroutiette'in Eyll 1913, 46. saysnda bal altndaki yaz: "Organe du
Parti Ottoman LEntente Liberale", ayn amala La Revue de l'Orient adl bir
derginin kaca da haber verilmitir (Mcheroutiette, Octobre 1913, No. 47,
s. 1-2).
62 Haberi ttihat ve Terakki organ Tanin vermitir (30 Eyll 1329).
63 ehbenderzade Ahmed Hilmi'ye gre (A.g.e., s. 74-75) telgraflarn konusu u
dur: Trkiye'de zulm hkmfermadr. stibdat muhalefete imkn brakmamak
tadr. Paris'te, madur siyaset elemanlarn etrafna toplam olan Hrriyet ve ti
lf Frkas, slahat iin Dvel-i Muazzamanm mbadelesini rica etmektedir. Bu
telgrafn tepkisi byk olmu, mdahale talebi Osmanl unsurlarnn ayrlma te
ebbslerine hz vermi. Araplar ayn tarihte Paris'te bir kongre akdetmilerdir.
64 Dr. Refik Nevzat, bize yazm olduu bir mektupta, Paris'teki bu topluluun,
bilhassa itilf azann teviki ile, memleketi ttihatlarn elinden kurtarmak
iin bir miting tertipleyerek bu harekete Ermenileri de itirak ettirdiini bildir
mektedir. Fakat Sosyalistler bu harekete katlmamlardr. Ayn mektuptan:
"Osmanl Sosyalist Frkas mdahalenin bizim aleyhimizde olaca ve Dvel-i
Muazzamanm, Trkiye'nin siyah gzleri iin kendisine ait bir menfaat isteme
yerek muavenet etmeyeceini bildiimiz iin, men'ine aleyhtar olarak dellet
etmekten ve itirakten itinap etmiti. Bu hususta yazlm vesika mevcuttur.
Zaman geldii, yani stanbul'a geldikten sonra tab' ve neredilecek vesikalar
arasnda neredilecektir".
314
Paa da katlm ayrca "mazinin zerine perde ekelim" nerisinde

bulunmutur.65
D'tan rgtlenmek stenen Akm: "Gen Trk
Muhalefet Frkas" Giriimi
lke dndaki muhaliflerden, Birinci Dnya Sava srasnda,
Osmanl mparatorluu'nu paralamak isteyen devletler, yararlanma yoluna gitmilerdir.
itilaf devletleri yeni bir "Gen Trk Muhalefet Frkas" kurulmas iin, arlk Rusya elilik batercmam Mandelstham' grevlendirmitir. Bu giriimde Kemal Mithat Bey'in n planda rol oynamak
istedii grlyor. Bu amala Asaf Muammer ve Yusuf Rasih Beyler
svire'ye arlmtr. Prens Sabahattin de Bern'de bulunmaktadr.
Bu giriimin sonular, kesinlikle bilinmiyor. Yalnz, sadece Avrupa ile yetinmeyip, ayn zamanda Araplar da, "Turan Hkmeti"
temsilcileri saylan ttihat ve Terakki'ye kar kkrtma politikas
aktr. Giriimler mtareke dnemine doru daha da geliecektir.
Yine Ermenilerle de anlalarak, "Cemal Projesi" gerekletirilmek istenmitir.66
Belirttiimiz gibi, Osmanl lkesi iinde, Mondros Mtarekesinden sonra yeniden ortaya kacak olan Hrriyet ve tilf Frkas, iki
yl doldurmayan mr iinde yasal ve eylemsel bakmlardan tti hat ve Terakki karsnda birinci raundu kaybetmitir. Be yl sonra, Mtareke dneminde, calmak amacyla yeniden ortaya
kacaktr.
65 Haberi ttihat ve Terakki Organ Tanin gazetesi vermitir (30 Eyll 1329). - Ay
rca bu konuda bk. Lutfi Fikri, Onlar ve Biz (Tesisat 11 Terin-i sni 1327).
66 Anadolu'nun Taksimi, s. 159-161 - Cemal Kutay, Tekilt-i Mahsusa ve Hayber'de Trk Cengi, s. 192 vd.
315
B. HRRYET VE TLF FIRKASI'NA

LKN BELGELER
BELGE 1 Hkmete
Sunulan Beyanname Sureti*
Frkann unvan: Hrriyet ve tilf Frkas.
Maksad: Esasat- merutiyeti takviye, beynelanasr hakik bir aheng-i itilf
tesis etmek.
Merkez-i idaresi: chzadeba maret Caddesi 12 numaral hane. Meclis-i
dareyi tekil eden zevatn esamisi, sfat ve mahall-i ikametleri:
Sadk Bey
Rza Nur Bey
Ltfi Fikri Bey
smail Bey
kr El Aseli Bey
Basri Bey
Hamdi Efendi
Mahir Sait Bey
Rza Tevfik Bey
Stk Bey
Siyret Bey
Kemal Mithat Bey
Mithat Fraeri Bey
Miralay Mtekaidi
Mebus
Mebus
Mebus
Mebus
Mebus
Mebus
Mebus
Mebus
Mebus
Muharririn-i Osmaniyeden
Eshab- emlkten
Arnavut muharrirlerinden
ehzadeba
Beyolu
Ayastafanos
Makriky
ili
Arnavutky
Fatih
Kadky
Bebek
Beikta
Salpazar
ili
Erenky
Cemiyetler Kanunu'nun altnc maddesi mucibince tekil edeceimiz frkai siyasiyenin ismini ve maksadm ve merkez-i idaresini ve heyet-i idaresinde
bulunacak zevatn isim ve mahall-i ikametlerini havi tahrir olunan beyanname balya der ile huzur-u li-i Nezaretpenahilerine takdim klnd.
Amasya Meb'usu
smail Hakk
Ferik Mtekaidi
Sleyman
Konya Vali-i Sabk
Vefik
Ayandan Mir
Fuat
Sivas Meb'usu
Dr. Dagavaryan
Hama Meb'usu
Abdlhamit Zhravi
Miralay Mtekaidi
Sadk
Ayandan
Damat Ferit
Tokat Meb'usu
Mustafa Sabri
Pristine Meb'usu
Hasan
(*) Metni iin bk. Tesisat, Yeni kdam (9 Terin-i sni 1327).
1 Tesisat, ilk neredildigi zaman bu ismi Mithat Sami olarak bildirmi, 10 Terin-i
sni tarihli saysnda dzeltilmitir.
316
BELGE 2
Hrriyet ve tilf Frkas Program*
Tarih-i iln: Terin-i s n i 1327
Maksad- Teekkl
Madde 1 - Hrriyet ve tilf (Entente Librale) Frkasnn esas maksad-
teekkl her trl vasta'-i kanuniye ile memlik-i Osmaniyede Merutiyet-i
hakikiyenin temin-i cereyanna, anasr- muhtelife-i Osmaniye arasnda -her
unsurun hayat- itimaiye ve faaliyet-i tabiiyesi mahfuz kalmak zere- hakik
bir vahdet-i siyasiye tesisine ve Vatan- Osmaniyenin duar olduu mehalikin
ve avamilinin izalesi ile Osmanl saltanatnn temin-i tisine almaktr.
Mevad- Esasiye
Madde 2 - Meclis-i Mebusan, Heyet-i lcraiyenin veyahut Nzzardan birinin icraat ve netayici hakknda sual ve istihzah ve tahkikat- teriiye (anket
parlmanter) hakkn bir suret-i gayr mahdudede haizdir. Sual mucib-i kanaat
olmazsa istizaha tebdil olunabilir. Gerek bu suretle gerek res'en istizah zerine
Nazrn verecei izahat Meclise kfi grlmez yahut o Nazra, yahut Heyet-i
Vkelya beyan- itimad olunmazsa Nazr, yahut heyet sakt olur. Sual ve
istizah icras iin ekseriyet kararna hacet yoktur. Ancak Nazrlar lzum
grrlerse sual ve istizaha verilecek cevabn tehirini Meclisten talep etme
hakkn haizdirler. Bir madde hakknda tahkikat- teriiye icras aded-i mrettibenin lakal humsu tarafndan talep vukuuna vabestedir. Mebusamn her biri
esrar- siyasiye ve askeriyeden maada devair-i resmiyeden arzu eyledii evrak
grmek ve malmat- kmile istihsal etmek hukukunu haizdir. Kanun-
Esasi'nin 38'nci maddesi bu suretle tadil edilecektir.
Madde 3 - Meclis-i Mebusan'n hakk- mrakebesini ifa ve Vkelya itimat
veya adem-i itimad itas hususlarnda madde-i anifede gsterildii vehile
Meclisin rey ve karar bilkayd- art caizdir. Ancak, vazife-i teriiyesinin ifasnda Meclisle Heyet-i Hkmet arasnda ihtilf- nazar hasl olur ve tarafeyn
srar ederse Kanun- Esasi'nin otuzbeinci madde-i muaddilesi tatbik olunacaktr. Madde-i mezkre bu suretle tasrih ve 73'nc madde ana gre tashih
edilecektir.
Madde 4 - Meclis-i Mebusan intihabatnm dorudan doruya rey-i m ve
ekseriyet-i mutlaka ile icras ve devair-i intihabiye iin tekilt- mahsusa vcude getirilmesi Frkann fikr-i esasisi cmlesinden ise de memlekette tecrbe ve terbiye-i esasiyenin buna msait olaca zamana kadar iki derecede intihap usul ipka edilecek ve yirmi yan ikmal etmemi olanlar hakk- intihab
(*) 1327 senesinde baslan metin Salname-i Servetifnun 1328 (s. 242-250) daki
metinle karlatrlmtr. Vesikann temininde Avukat Reit lker ve Doan
Aker'in yardmlarndan faydalanm bulunmaktayz.
317
haiz olup mntehib-i evvel ve sniler ve Mebuslar iin mkellefiyet-i maliye

aranlmayacaktr. ntihap, mntehipler iin ayn zamanda hem hak hem bir
vazife-i vataniyedir. Binaenaleyh her mntehibin bir vazifeyi ifa etmesi zarur
ve mecburidir, lntihabatn serbestisi ve rey-i hafinin her trl mdahaleden
masuniyeti temin edilecektir. Memurin-i Devlet, memuren bulunduklar vilyet dahilinde askir-i ahane ve jandarma erkn ve mera ve zabitan efrad
hibir mahalde hakk- intihab haiz olamaz. Intihab- Mebusan Kanunu bu
esaslara gre tanzim olunacaktr.
Madde 5 - Ayan azasnn lakal nsfnn mntehap olmas Frkamzca
mltezem ise de intihaba esas olan messesat- medeniye henz memleketimizde vcude gelememi olduu cihetle bu esasatm husulne kadar yan'n
kemakn taraf- Padiahden intihap edilmesi kabul edilmitir. Ancak Meclis-i
yan'a dahil olmak iin lakal on sene Vkellk, Byk Elilik, Valilik ve
Ordu kumandanl ve Kazaskerlik ve Feriklik vezaifini hsn- ifa edenler
meyanmda umur-u Devlette hidemat- memduhas mesbuk ve mtearif ve
defa Mebuslua intihap edilmi bulunanlar arasnda ef'al ve sr- umumun
vsuk-u itimadna mazhar zevattan bulunmak veyahut Patriklik, Hahambalk memuriyetini ifa eylemi mazulinden olmak ve krk yandan aa bulunmamak lzmdr.
Ayan azalma bu suretle intihap olunan zatn yanlk sfatn iktisap eylemesi evsaf- mezkreyi haiz olup olmad heyet-i umumiye-i Ayanca badettetkik intihab- vakiin ekseriyet-i mutlaka ile tasdikine menuttur. Binaenaleyh Kanun- Esasi'nin 61-62'nci maddeleri bu esasa gre tadil olunacaktr.
Madde 6 - Meclis-i Ayann, Heyet-i Vkelya hakk- suali vardr. Sual-i vakiin cevab Meclise kanaatbah olmazsa Ayan Riyasetinden Mebusan Riyasetine bir tezkere yazlarak Meclis-i Mebusanm nazar- dikkati celbolunur. Yazlan tezkere Meclis-i Mebusan'da gn zarfnda behemahal kraat ve mzakere edilerek karar verilir. Kanun- Esasi'ye bunu meyyid bir madde ilve
edilecektir.
Madde 7 - Meclis-i Ayan levayih-i kanuniyeyi kabul ve tasdik eyledii gibi
umur-u maliyeye taallk etmeyen kavanini esbab- mucibe serdiyle kamilen
red veya tdil ederek Meclis-i Mebusan'a iade edebilir. Ayan ve Mebusann
heyetleri arasnda vaz' kanundan dolay ihtilf zuhur ederse telif-i efkra almak Heyet-i Vkelnn vazifesidir.
Bu telif mmkn olamad halde Heyet-i Vkel meclislerden birinin reyini tercih etmeye mecburdur. Meclis-i yan'n reyini tercih ederse o halde Vkel ile Meclis-i Mebusan arasnda ihtill- nazar hasl olmu demek olaca
cihetle 3'nc maddede beyan olunan surete gre tatbik-i muamele edilir.
Meclis-i Mebusanm reyine itirak eyledii halde madde-i muhtelifn fiha gelecek devre-i intihabiyeye kadar tehir edilebilir, lntihabat- cedide ile teekkl
edecek Meclis-i Mebusanda evvelki meclisin reyinde srar ederse artk o sureti Meclis-i Ayan iin mecburiyl kabuldr. Kanun- Esasi'ye bu asla gre bir
madde ilve edilecektir.
Madde 8 Btenin kabul ve tasdiki evvel ve evvel Meclis-i Mebusan'a aittir. Meclis-i Ayan Vkelnn muvafakatiyle taklil-i masarif hakknda ittihaz-
318
karar edebilirse de masarifi tezyid edemez.

Madde 9 - Zat- Hazreti Padiah Heyet-i craiyeye emr-i idarede memurinin azl- nasbma velhasl icra vazifesi olarak ittihaz ve arz edilen mukarrerat
ve maruzat zerine taleb-i izahat ve maruzat- varideyi red veya kabul etmek
hakkn haizdir. Kanun- Esasi'nin muaddel 28 ve 29'uncu maddeleri bu esasa
gre tadil edilecektir.
Madde 10 - Badema Kanun- Esas'nin bir veya birka maddesinin icab-
hal ve vakte gre tadiline lzum grlerek ve bapta Heyet-i Vkel canibinden veya Ayan ve Mebusan'dan bir zat tarafndan teklif vuku bulduu halde
teklif eden yan'dan ise lzum-u tadil Heyet-i yan'ca badettastik Meclis-i
Mebusan'a gnderilir. Heyet-i Vkel tarafndan veya Mebusan'dan biri canibinden teklif vukuu halinde doruca Meclis-i Mebusan'da mevki-i tezekkre
konulur. Tadil teklifi bu suretle Meclis-i Mebusan'ca bilmzakere aded-i mrettebin slsan ekseriyetiyle lzum- tadile karar verilirse tadilt o meclisin
hitam- devre-i intihabiyesine kadar icra edilemez. lntihabat- cedideyi mteakip itima edecek Meclis-i Mebusan yan'la birlikte Meclis-i Umumi-i Mill
halinde itima ederek tadilt bilmzakere ittihaz edecei karar tasdik-i ahaneye arzeyler. Mddet-i intihabiyenin hitamn beklemeye vakit ve hal msaid olmayacak derecede mstacel ise Kanun- Esas'nin tadiline evvel Meclis-i
Mebusan ve badehu Meclis-i Ayan tarafndan aded-i mrettebin slsan ekseriyeti ile karar verilirse Meclis-i Mebusan mnfesih olur. Nihayet ay zarfnda yeniden intihap icra olunarak mteakiben Meclis-i Ayan ile bilitima
tadili hakkna ittihaz- karar eder. Kanun- Esasi'nin 116'nc maddesi bu suretle tadil edilecektir.
Madde 11 - Kanun- Esas'nin balda beyan olunan suretlere ifrana lzum grlen mevaddan maada kffe-i ahkm frkann programnda mttehazdr.
Madde 12 - Vkelnn mesuliyet-i siyasiye ve cezaiye ve maliyesinin derecatn ve suver-i tatbikiyesini gsterir kanun- mahsus acilen tanzim olunmaldr.
Madde 13 - Hkmetin idare-i rfiyeyi iln edebilmesi hakk takyid ve
idare-i rfiye mddeti tahdit edilecektir. Bu esasa gre acele bir idare-i rfiye
kanunu tanzim edilecektir.
Bnyan- Devlet
Madde 14 Devlet-i Osmaniyenin dini Islmdr. Bu esas- kadimi muhafaza ile beraber zaten eriat- Muhammediye ile meyyed ve Saltanat- Seniyece
de mttehaz olduu zere devlete resmen tannm olan mezahibe mensup
cemaat- gayr- mslimenin serbesti-i yinleri ve bilcmle hukuk- diniyeleri
ile imtiyazat- mezhebiyeleri mahfuz tutulacaktr.
Madde 15 - Asrn mizac ve medeniyet-i hazra ile ahali-i memleketin ilca
ve ihtiyac- yekdieriyle telif olunarak, bnye-yi Devlette birka asrdan beri
arz olan vehn- inhitatn izalesi ve terakkiyat- medeniyenin memalik-i Osmaniyeye teshil-i duhul esbab- istihzar edilecektir.
319
Madde 16 - Frkamzca ittihad- anasr gayesi ancak anasr ve akvam-

muhtelifenin menfaat- hakikiyelerinin yekdieriyle ve vahdet-i Osmaniye ile
teliflerinde aranlacaktr.
Madde 17 - Millet-i Osmaniyeyi tekil eden anasr ve edyan- muhtelife eshabndan her birinin vahdet-i Osmaniyeyi haleldar etmemek artiyle din,
edeb, ilm ve iktisad mesai-i mtereke ve mnferide sarf etmeleri ve bu
maksatla kendi mezhep veya komitelerine hs her trl messesat- ilmiyeyi
tekil etmeleri serbesttir. Her kavim mensup olduu dinin menafiine ve akvam ve edvan- sairenin hukuk- mtesaviyesine taarruz etmemek artiyle bil mani hizmet edebilir. Hkmet-i Osmaniyenin bu trl teebbsata kar
ittihaz edecei hatt- hareket hibir kavim ve anasrn dierinin hukukuna tecavz etmemesi ve bilhassa vahdet-i Osmaniyenin maksad- iktizasn ihll
edecek hususatta bulunmamasna dikkat etmekle beraber anasr ve akvam-
muhtelifenin kffesine bil tefrik ve istisna muavenet-i mmkine-i knuniyeyi seyyanen ifadan ibarettir.
Madde 18 Akvam- Osmaniyeden birinin heyet-i umumiyesi veyahut
herhangi anasr ve dine mensup olursa olsun alelitlk efrad ve cemiyet tarafndan vahdet-i siyasiye-i Osmaniyeyi ihlle mstait her trl teebbsat vukuu Vatan- Osmaniyeye kar derece derece hiyanet ve cinayettir. Hrriyet-i
vicdan ve hrriyet-i kavmiyeyi yalnz bu nokta tahdit eder. Ve bu da bir kanun- mahsusla sarahaten tayin edilecektir.
Maarif-i Umumiye
Madde 19 - Tahsil-i iptida mecburi ve meccanidir. Nahiye merkeziyle nfusu iki bin ve daha ziyade olan karyelerde ve hur ve kasabann iki bin nfusu havi her ksmnda erkek ve kz ocuklar iin mektib-i iptidaiye ve kurra-y sairede ve pek kk kylerin mnasebet-i mevkiesine gre birka birletirilecek, en mnasibinde ky mektepleri tesis olunacak ve yekdierinden
gayet uzak ve dank hanelerden mteekkil kylerde mektepten istifade etmek zere mektebin yanma talebe meskeni ina ve tesis edilecektir.
Madde 20 - Ky mekteplerinde ve alelmum iptida mekteplerde tedrisat
lisan- mahall ile icra olunacaktr.
Madde 21 - Tahsil-i iptida ile tahsil-i idad arasnda senelik rtiye tahsili vardr. Tahsilin bu derecesi mecburi deilse de meccanidir.
Madde 22 - Tahsil-i iptidaiye taammm ve tevess ederek ahalinin terbiye-i fikriye ihtiyac tezayt ettike mektib-i idadiye de o nispette teksir olunacak ve bu mektepler halkn istifadesine en ziyade yarayacak surette memleketin en mnasip noktalarnda tesis edilecektir.
Madde 23 Mektib-i idadiyede ayan- nazar dikkat sar- istidat ibraz
eden fakir genlerden bilmsabaka ihraz- tefevvuk edenlerin mektib-i liyede itmam- tahsil etmeleri iin taraf- hkmetten tahsisat- kfiye ita olunacaktr. Osmanl mek?tib-i liyesinde itmam- tahsil eden akirdandan ayn evsaf haiz olanlar teebbs- ahsde muvaffakiyeti temin iin bilmsabaka
masraflar taraf- hkmetten verilecektir.
320
Madde 24 - Kurra mektibiyle mektb-i iptidaiyenin nevahice tesis ve

idaresi ve mektib-i rdiyenin tensik ve idaresi Vilyat meclis-i umumiyesine mevdu vezaif-i rrihim.medendit. Maarif hissesi ianeleri tamamen mahallerine terk olunarak nevahi ve vilyat btelerinde evvel beevvel ibu mektibin masarifine tahsis olunacaktr.
Madde 25 - Buraya kadar zikrolunan mektepler mektib-i resmiyeden
olup bunlarn haricinde tesis edilen ve tiyen edilecek olan mekteplerin kaffesi mektib-i hususiyeden maduttur. Frkamz biltefrik-i cins ve mezhep
her anasrn terakkiyat- ilmiyesini Vatan- Osman iin daima byk bir fayda
olarak kabul eder. Binaenaleyh ilm, din ve edeb her trl messesat iin
yalnz merciinden ruhsat almak ve programlarn beyan etmekle beraber
tedris edilen ve edilecek olan kitaplardan birer nshasn merciine tevdi
etmekten baka bir kayt yoktur. Mektib-i hususiyeden mezun talebe -o
mektebin programlan muadili bulunan mektib-i resmiye programlarna
tevafuk ettii halde- bir derece yksek olan mektib-i resmiyeye bilimtihan
duhul hakkn haizdir. Devletin mektib-i hususiye zerinde hakk- nezareti ve
erait-i shhiye ve ahlkiyenin teminine hadim olan hakk- teftii biltefrik-i
cins ve mezhep cmlesi iin seyyanendir.
Madde 26 - Milletin alelmum seviye-i marifet ve terbiyesinin ils iin
hur ve kasabana ktphaneler, kraat salonlar terbiyev ve sna dersler,
konferanslar, mzeler velhasl fnn, edebiyat ve sanayie hadim messeselerin kad ve idaresine Frkamz bezl-i mesai edecektir. Bunlarn ksmen hkmet, ksmen idare-i mahalliye ve ksmen cemiyat ve efrad marifetiyle vcude getirilmesi iin muavenet-i ciddiye ifas Frkamz vezaifindendir.
Siyaset-i Hariciye
Madde 27 - Emniyet-i Hariciyemizi istihsal iin bilcmle Devletlerle idame ve temin-i hsn- mnasebata itina olunmakla beraber menafi-i Devletin
icabatna gre Devletlerin bazs veya bazlar ile bilittifak bir meslek-i salim
ittihaz olunacaktr.
Madde 28 Siyaset-i hariciyemizdeki matmah- nazar hibir Devlet ve
milletin hukukuna taarruz ve memleketine tecavz olmayp kendi mlkmzn tamamiyet-i dairesinde istikbalimizi temin, istikllimizi muhafaza dan ibarettir.
Siyaset-i Dahiliye
Madde 29 - Aksam- memalik-i Osmaniye idare-i siyasiyede merkeze merbut ve vahdet-i memleket halelden masun bulunmakla beraber baz vilyat-
Osmaniyenin hususiyet-i ahvali kavanin-i mevkute-i istisnaiye ile idaresini
mstelzimdir. Ktaat- muhtelife ahalisi arasnda irfan ve terbiye-i siyasiye itibariyle mevcut olan tefavte ve her mahallin istidad ve mizac- mahsusasma
tevafuk edecek ve ktaat- muhtelifenin bilhare tesavi-i ahvalini meddi olacak surette usul ve kavaid ittihaz olunacaktr.
Madde 30 - dare-i vilyat; tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vazaif kaidesine
321
tevfik edilecektir. Maarif gibi umur- nafia ve ziraat ve ticaret ve sanayie mteallik hususatn menafi-i esasiye-i Devlete veya Vatan- Osmaniyenin mdafaasna temas eden ve nef' zarar bir vilyete inhisar etmeyerek btn millete veya bir ksmna mil olan mevaddan maada kffesi idare-i mahalliyeye
terk edilecek ve kavanin ve nizamat- lzimeye gre tanzim olunacaktr, ldare-i merkeziyede dahi muhtelif devair-i resmiye resasnn hukuk ve vezaif-i
tevsii ve buna mukabil mesuliyetleri tayin edilecektir.
Madde 31 - Memalik-i Osmaniyede -ktaat- memureden bed ile- nevahi
tekilt icra edilecektir. Yekdierine yakm kylerden mnasip miktar muvakkaten suhulet ve mnasebet ve ahalisi arasnda mmkn mertebe mcaneset gzetilmek suretiyle toplanarak nfusu ikibinden dn ve onbinden ziyade olmamak zere nevahiler vcuda getirilecektir.
Madde 32 - Nahiyelerin meclisleri ve mdirleri mntehap, fakat ktip ve
tahsildarlar taraf- devairden mansup ve muvazzaf olacaktr.
Madde 33 - Nahiye Devlete tekilt- idarenin esas olduu gibi kendi
kendine hayat- mahsusa sahibi bir ferd-i itima halinde bulunacaktr. Binaenaleyh kavanin ve nizamat ve evamir-i Devletin ner- iln ve tatbik ve icras ve zabta-i adliye ve nafia vazifeleri nahiye mdrne mevdu, bu vazifeler
iin nahiye meclisi heyet-i mavire sfatn haiz olacak ve dier taraftan ky
mektebiyle nahiye mekteb-i iptidaiyesinin meabidin ve mekabirin nahiyeye
aid orman ve baltalklarn ve su yollaryla emeler ve pazar mahallerinin ve
meralarn ve nahiye yollarnn ihdas ve idare ve tamiri velhasl nef- zarar
nahiyeye mnhasr hususat hakknda karar ittihaz ve nahiye bdesinin tanzimi ve indellzum "sistem adisyonel" vaz- nahiye meclisine ve mukarreratn cihet-i icras mdire ait bulunacaktr.
Madde 34 - Nahiye meclisi Meclis-i Mebusan ve Mecalis-i Umumye intihabatmn kanununu suiistimalttan beri olarak icrasna dikkat ve nezaret etmek ve teklif-i Devletin tarh ve tevzi ve cibayetinde mugayr- usul ve adaletahval vukuuna mahal vermemek ve tahrir-i nfus ve emlk hususatnda beyan- rey ile hukuk ve vezaifini haiz olacaktr.
Madde 35 - Mdirin vesait-i icraiyesi nahiyede jandarma neferat ve orman koruyucularyla ky bekileri olacaktr.
Madde 36 - Bu esas ve nahiye meclisi intihabatm temin ve tatbikatn
icab- memlekete tevfik edecek surette bir nevahi kanunu tanzim olunacaktr.
Madde 37 - ehir ve kasabalarda nahiye meclisleri vazifesi belediye meclislerine ve mdirinin ve zabta-i adliye ve mania vazifesinden vazaifi belediye
reislerine ait olacak ve nfusu krk binden altm bine kadar olan ehirlerde
iki belediye heyeti tekil edilecek ve daha ziyade nfusu olan yerlerde heyetler o nisbette teaddt edecektir.
Madde 38 - Belediye heyetleri mteaddit olan ehirlerde bir Heyet-i Umumiye-i Mntehabe bulunacak ve Belediye resasmdan biri heyet-i umumiyece
riyaset-i ulya intihap olunarak stanbul'a nispetle ehremini vazifesi bu reis-i
evvele tevdi edilecektir.
Madde 39 Bu esaslara gre tekilt ve intihabat ve vezaifi mbeyyin Belediye Kanunu tanzim olunacaktr.
322
Madde 40 - Tekilt- idariye itibariyle memalik-i Osmaniye Sancaklara

taksim edilecek ve her Sancan vs'at ve hududu ihtiyacat- hliye ve tiyeye
tevafuk etmek zere tekilt yeniden icra olunacaktr.
Madde 41 - Teshil-i idare iin Sancaklar icab kadar kazalara mnkasem
olacak, fakat bir liva drtten ziyade kazay ihtiva edemeyecektir. Livalarda
Mutasarrf, Kazalarda Kaymakam bulunur. Bunlardaki meclis-i idareler yalnz
memurinden mrekkep ve mnhasran umur-u idare ile megul olacaktr.
Madde 42 - , drt ve nihayet be Liva cemedilerek Vilyet tekil yani vilyat- mevcudenin hudud-u tekilt ihtiyac- memlekete gre yeniden tanzim edilecektir.
Madde 43 - Her vilyet kendine ait ilerde hayat- mahsusa sahibi bir zmre-i itimaiye olacak ve azas lntihab- Mebusan Kanununa tevfikan mntehap bir meclis-i umumisi ve bir husus bdesi bulunacaktr.
Madde 44 - Meclis-i Umum nef- zarar yalnz o vilyete has olan umurda hakk- terii haiz ve kffe-i vazaifinde nahiye meclislerine merci olacaktr.
Bu meclis senede iki defa evkat- muayyinede itima edecek ve mnakid olduu zamanlara da daim surette valinin heyet-i mavere-i icraiyesi olmak
zere azasndan be kii intihap edilecektir. Mzayede, mnakaa, bey' ira'
gibi hususat ve bilmum makbuzat ve medfuat ve Meclis-i Umumi mukarreratmdan muhtac- mzakere olan mevad bu be arttan mrekkep ve Valinin
riyasetinde mnakid Meclis-i Hususi kararyla icra olunacaktr.
Madde 45 - Her vilyette bir vali bulunacaktr. Vazifesi; evvel merkez-i
Devletle cereyan edecek kffe-i muhaberatn mercii olmak, emniyet ve asayiin muhafazas iin ledelhace tedbir-i fevkalde ittihaz ve icap eden memurin-i mlkiyeyi tefti ve murakabe altnda tutmak ve memurin aleyhinde ikyet vukuunda bittetkik lzm gelen muamele-i kanuniyeyi derhal icra eylemek. Saniyen: Vilyet Meclis-i Umumisine riyaset etmek ve bu meclisin mukarreratmn temin-i icras esbabm istikmal ve takip ile her itimanda meclise
ve ayda bir Dahiliye Nezaretine raporlar vermek ve vilyet hususi bdesinde murakkam meblan ahz- sarf in emir ita eylemek velhasl Meclis-i Umum mukarreratmm icrasnda vilyetin ahs mtemesil sfatnda bulunmaktr.
Madde 46 Vilyet Kanunu bu esaslara gre tanzim olunacak ve dorudan
doruya vali maiyetindeki memurinin kimlerden mrekkep ve ne ile muvazzaf olacaklar da tasrih edilecektir.
Madde 47 - Asayi ve inzibat ve emniyet polis ve jandarma heyetlerine
mevdudur. htill gibi umum bir suri zuhur etmedike kuvve-i askeriye temin-i asayi vazifesiyle megul edilmeyecek ve binaenaleyh jandarma mevcudunun ihtiyac- hakik derecesine ibla ile mddet-i muvazzafe-i askeriye gibi iki sene tenzil olunacak ve ahval-i diyede efrad- nizamiyeye vazife-i askeriyeleri, mmkn mertebe memleketlerine yakn ktaatta ifa ettirilecektir.
Madde 48 -Jandarma ve polis heyetleri bulunduklar mahallerdeki memurin-i mlkiyeye ve binnihaye valilere tamamiyle merbut olacak ve jandarma
ve polisin vazaif-i merbutiyetleri ve derece-i mesuliyetleri kanun- mahsus ile
mevzian tayin edilecektir.
323
Madde 49 - Memuriyet in Kanun- Esasi'de mevcut erait-i istihdamdan

maada takyidat olamayaca gibi cins ve mezhep de dnlmez. Ancak ehliyet ve kifayet ve memurun hal ve aniyle nahall-i memuriyetinin icabat arasndaki muvafakat nazar-i itibara alnr.
Madde 50 - Bilmum memurinin usul- intihap ve tayinini ve hukukunu
ve alelderecat mesuliyetlerini mbeyyin bir kanun- mahsus tanzim edilecei
gibi terfi, ve terakkilerinin ve tekadyelerinin de kavaid-i adl- hakka tevfiki
maksadna gre kavanin-i hazra tadil olunacak ve erkn- mera ve zabitan-
askeriyenin emir ve kumanda ve terbiyeleri hakknda ayrca bir kanun- mahsus tanzim edilecektir.
Madde 51 - Btn memurinin siyas cereyanlar haricinde bulunmas selmet-i vatan muktezas olduundan askir-i ahane zabitan efrad gibi bilmum memurin-i mlkiye ve adliye ve zabtann frka ve cemiyel-i siyasiyeden
birine intisap ile haiz olduu nfuz-u hkmeti o frka veya cemiyet lehinde
istimal eylemelerinin bir kanun- mahsus men'i Frkaca mltezemdir.
Madde 52 - Kanun- Ceza ve Matbuat Kanunu icabat- hrriyete tevfikan
tadil edilecektir.
Siyaset-i ktisadiye
Madde 53 - Ormanlarn, madenlerin iletilmesini, fabrikalar tesisini, ziraatn terakkisini velhasl servet ve mrann tezyidini mucip olacak teebbsa husisiye ve ahsiyeyc arz olan mevani klliyen izale edilecek ve bu hususat
hakknda vaz'olunacak kavanin ve nizamatm hedefi irae-i teshilt olacaktr.
Madde 54 - Ecnebi sermayedramn memlekete duhul teshil olunmakla
beraber ahali-i memleketin rekabet-i ecnebiye altnda ezilmemesini temin
iin esasl bir siyaset-i iktisadiye ittihaz edilecektir.
Madde 55 - Vilyatta erbab- teebbse mutedil eraitle ikrazatta bulunabilecek messesat vcude gelmesine allacaktr.
Madde 56 - Emval-i gayrmenkulenin servet-i mtedavile haline gelmesini
teminen icabeden kavaninin tanzimi esbabna teebbs olunacaktr.
Madde 57 - Hayat- memleket iin imdiki halde ziraat mektepleri tecrbe
ve numune tarlalar, alt- ziraiye imalathane ve tamirhaneleri tesis ve tamimine ve Ziraat Bankalarnn bir messese-i mstakile haline ifrana ve henz idrak edilmemi mahsul zerine ake ikraz edecek derecede tezyid-i fevaidine ve Ticaret Odalar gibi Ziraat Odalarnn ikmal-i tekiltna allacaktr.
Siyaset-i Maliye
Madde 58 - Mkellefinin kudretine ve adalet ve msavat esasna tevafuk
etmek lzm gelen teklif-i Devlet; suret-i tarh ve cibayeti itibariyle mkellefinin terfihini mucip olacak surette tadil edilmekle mahsult- zaruriyenin teklif-i tazyikiyeden azade kalmasna dikkat ve havayic-i zaruriyeden olan mevaddan bilvasta alnacak vergilerin dahi mmkn mertebe tahfifine gayret
edilecektir. Masarif-i Devlette israfala asla msamaha edilmeyerek Hkme324
tn bilcmle mesarii-i kat'T hcsabata gre tayin edilecektir. Siyaset-i maliyenin

esas behemehal mtevazin bte tanzimi maksadna matuf olacaktr. Varidat- Devletin sarfna mezun olanlar sk ve iddetli bir murakabeye tbi tutulacaktr.
Madde 59 - Dvel-i ecnebiye ile akdolunacak ticaret mukavelenamelerinde siyaset-i maliyemiz tarife esasna mstenid olacaktr. Frkamzca Balkan
Gmrk lttihad- ayan mzakere grlr.
Madde 60 - Devlete alnp satlacak kffe-i emlk ve eyann bey- ras
muamelt bir merkezde toplanmak iin bir Mdiriyet-i Umumiye tekiline
teebbs edilecektir.
Evkal ve Cemaat
Madde 61 - Frkaca ittihaz olunan esasa gre Hkmet-i Osmaniyenin hukuk ve vezaifi Osmanl sfatn haiz olan bilmum efrad ve anasr hakknda
seyyanen cari olacana ve cemaat- gayr- mslime tedenberi srf kendilerine ait umur-u hususat ancemaatin ryet ve icra etmekte bulunduklarna
mebni Osmanllar arasnda msavat- kmile hasl olmak ve ahsiyet-i maneviyesi hkmetin ihata-i siyasiyesi iinde kaybolarak bir yesayet-i bilzum altnda hiss-i teebbsnden mahrum kalm bulunan cemaat-i tslmiye tekiltna ehemmiyet-i mahsusa verilerek bunun iin lzm gelen kavanin acilen
tanzim ve tatbik edilecektir. Kanun- Esasinin 11'inci maddesi bu esasa gre
tdil olunacaktr.
Madde 62 - Evkaf Nezareti, Evkaf Mdiriyet-i Umumiyesi ekline vazolunacak ve Meclis-i idaresi cemaat-i tslmiye tarafndan bilintihap tanzim edilecektir.
Madde 63 - Vilyet ve mlhakat Evkaf mdir ve memurin-i Mdiriyet-i
Umumiye tarafndan mansup olacak ve fakat mahalleri cemaat-i tslmiyesi
tarafndan mntehap birer Meclis-i darenin nezaret ve mrakabesiyle ifa-y
vazife eyleyecektir.
Madde 64 - Evkaf ve varidal- vakfiye-i mevcudenin haremeyn-i muhteremeyne ve Kuds- erife ve stanbul'a ve sair bild- cesimedeki cevami-i kebireye velhasl bir mahaldeki varidatn dier mahallerde bulunan muhtass
lehlerine merbudiyeti kamekn baki kalacak ve bu trl evkafn yalnz cibayeti varidat hususunun tanzim ve slh ve fakat hem varidat ve hem sarfiyat
muhtas olan Vakflarn ezher-i cihet-i idaresi mahalleri evkaf meclisleri marifetiyle icra edilecektir.
Madde 65 Evkaf- lslmiyenin u asla gre idaresini temin etmek zere
klfe-i tafsilt ve teferruat amil bir kanun- mahsusunun serian tanzim ve
tatbiki Erkamzca mukarrerdir.
Madde 66 - Mektib-i hususiye-i lslmiyenin tekil ve tensiki idaresi cemaat-i lslmiyeye tevdi olunarak cemaat- saire gibi cemaat-i tslmiyeye dahi
terakkiyat- diniye ve edebiye ve ilmiyesini idare ve temine iktar olunacaktr.
Madde 67 - Ccmaat- Islmiye ile evkaf- Islmiye idarelerinin mnasebat
ve revabt derecesi balda beyan olunan iki kanunda muvazzahan tayin olunacaktr.
325
326
Talimatnamenin asl Kaynak:
BBA-BEO, Dahiliye Gelen-Giden, 1327
Madde 68 - Cevami ve mesacid-i erife gibi medreselerin dahi varidat ve

sarfiyatn tanzim ve idarelerini tevsik ve talebe-i ulmun maietlerini terfih
ve tedris ve tahsil-i ihtiyac- zamana gre slh etmek vazifesi cemaat-i Islmiyenin nezaret-i kanuniyesi altnda bulunmak zere Evkaf Mdiriyeti Umumiyesine mevdu olacaktr.
BELGE 3
Talimatname*
Lirriyet ve tilf Frkasna mensup olmak zere ahali-i muhtereme tarafndan tekili talep edilmekde olan ubelerin muamele-i tckiliyelerinin sr'at-i
ibkas ve bu babda teksir-i muhabere ve muameleye mecburiyet hasl olmamas iin ube tekil arzusunda bulunanlarn tide beyan olunan mevada riayet buyurmalar temenni olunur.
1 ube tekili iin Merkez-i Umumi'ye mracaatla heyet-i idare azalklaryla, reis, ktip ve veznedarn esami ve hviyetleriyle mahall-i ikametleri ta
yin edilmi olmaldr.
2 - Reis dahil olduu halde heyet-i idare azalarnn adedi, aded-i ifrada ye
di veya dokuz veyahut onbir olabilecektir. Veznedar ise ktip aza meyanna
dahildir.
3 - Merkez-i idarenin tedvir-i umur eyleyecei memalik gerek mstakilen
isticar edilmi bir hane olsun ve gerek ube efradndan birinin hanesi olsun
herhalde semt ve soka ile mahallesi gsterilecektir.
4 - ube tekili iin u arz olunan mevada riayetle tanzim olunan varaka
nn merkez-i umumice muamele-i lzmas derakab ibka olunarak ubenin
tekili tasdik klnr.
5 - ubenin tekili ile beraber merkez-i idarede cemiyetler kanununun se
kizinci maddesi mucibince evvel cemiyet azasnn hviyetlerini, saniyen he
yet-i idarenin mukarrerat ve muhaberat- tebligatn. Saniyen: Frkaya, ait va
ridat ve masarifin mukarrerat vehile nev'i mukarreratm mbeyyin birer def
ter ihzar edilmi olmaldr.
6 - Arzu edenler en yakn ubeye mracaat etmelidirler. ube bulunmayan
yerler lakal on kii biraraya gelerek talimatnamesine tevfikan ube tekil et
mek zere mracaat ederler.
(*) Tesisat, Say 139, s. 2.

327
BELGE 4
Hrriyet ve tilaf Firkas'nn Kuruluu Dolaysyla
ekilen Kutlayc Telgraflar
Suriye'den: Dersaadette Meclis-i Mebusan Hrriyet ve tilf Frkas
Riyasetine
Yeni teekkl eden Hrriyet ve itilf Frkasn tebrik eder, mesai-i halisanesi ile vatan- mukaddesin tealisini mit eyleriz. Re'sikrda hakik erbab- slh grmek umum Suriyelilerce kemal-i itiyakla intizar olunur.
Ata El Geylni, Ahmet em'a, Abdlkadir Meyyet, Hasan Habip, Abdurrahman ehbender, Mehmet Selim, Sebki II Buhar (Tesisat, Say 144, s. 2).
Bir yazardan:
Hrriyet ve tilf Frkas Muhteremesine
Terakki-i vatan ve teal-i umran- memleketin urunda saha-i lem-i medeniyete atlan ve berk-i hatif gibi memalik-i Osmaniyede sr'at-i intiarn grdke kalb-i cizanemde derin muhabbetler uyandran Hrriyet ve itilf Frkasn tesise muvaffak olduunuzu derunumdan feveran eden bir erare-i
muhabetle alklar ve tebrikt- cizanemi muhterem gazetenizle nereylemenizi istirham eylerim efendim.
23 Terin-i sni 1327
Muharririn-i Osmaniyeden
Ankaral A.
Salhattin Talha
Trabzon'dan: Mebusan'da Hrriyet ve tilf Frkas Reisi smail Hakk
Paa'ya
Kmil Paa Hazretlerinin skat- elimi ile duradur-i kulb- Osmaniyan
dadar eyleyen devr-i zulmet ve eameti fecr-i hrriyet ve itilfn lem'an- zuhuru ile mbcddil-i nur-u saadet eden fkra-i merutiyet gaye-i mcahedanelerinin teesss- hayr- inklp eserini idrak eyleyen biz Trabzonlular mazinin
tezahrat- mukadderatnn btn o n- kanunperestanesi ile pirayedar bir
istikbal-i salh ve satvette muvafakiyat- vatanperveraneyi istihlfn sizin tcebbsat- durendianenizden ve milletimizin de mzaharet-i vkfanesinden
niyaz ve intizar eyleriz.
Eypzade Nuri, atrzade Hasan, Muratzade Ali, Zehirzade Zht, Yakupzade Tevfik, Hamamizadc hsan, Zehirzade Necati, Kadzade Mustafa,
Emiralizadc Hami (Tesisat 1327, Say 138, s. 2).
TrablusarTdan:
Millet-i Osmaniyenin hayat- cedidesi demek olan Hrriyet ve itilf frka-i
sadkasnm muvaffakiyetini.tebrik ve Trablusam'da bir ubenin kad ile
hissemend buyurulnasi mtemennadr.
328
Trablusam Gazetesi Mudi ri

Kemal
(Tesisat 1327, Say 147, s. 1)
Meri (Bugn Fetiye)den:
Tesisat Gazetesi Vesateti ile Hrriyet ve ttilf Frka-i
Siyasiyesi Messisin-i Kirama
Bir tecazb- tabii ile birleerek srf vatan tehlikeden kurtarmak emel-i
hayrhahanesi ile teekkl eden ve program bihakk- saadet ve ihtiyacat-
memleketi katil olan "Hrriyet ve tilf Frka-i Siyasiyesi"ni tebrik eder ve
tenegn- merutiyet olan bir Meri ahalisini de program ve frkanza merbut
ve sadk bilmeniz maruzdur.
. Ali Rza (Tesisat
1327, Say 139, s. 2)
Karahisar- Sahip (Afyon)ten:
Der liye'de Hrriyet ve tilf Cemiyet-i Muhteremesine
Maksad- tekili menafi-i vatana hadim olan Cemiyetiniz programnn ihtisaatmza muvafk ve saadel-i vatann selmet-i teminine tetabuk etmekte olduu maalmcsrr kraat olundu.
Ihtiramatmzn kabul ile kuraca kad musammen olan ubeye ait resm
program ve mhr-i resminin sr'at-i irsali mtemennadr.
Karaaa elebizade Sabit, Turunzade smail hsan
(Tesisat, ayn say)
BELGE 5
Hrriyet ve tilf Frkasnn 1328 Maysnda Saptanan
stanbul ve Taradaki ubeleri*
A - stanbul ubeleri:
Anadoluhisar, Yenimahalle, Eyp Niancas, skdar, Doanclar, Arnavutky (Ortaky ubesi ile birlemitir), Aksaray, Beykoz, Boyacky, Beylerbeyi, stavroz Havuzba (kapanmtr), Bulgurlu, Beyazt (Sleymaniye
ile birlemitir), Beikta, Bykada, Galata, Cihangir, Hobyar, Hasky, Halclar, Horhor, Davutpaa, Divanyolu (Sultanahmet ile birlemitir), Ayasofya, Rumelihisar, Rami'de Bonak karyesi, Fatih, Sultanselim, Kzta
(muvakkaten Fatih ile birlemitir), ehzadeba, ehremini, Koca Mustafa
Paa (Samatya ile birlemitir), Karagmrk, Kadky, Kzltoprak, Kurbaahdere (bu ube Kadky namyle birlemiler fakat henz birlemeleri
(*) flam, 22 Mays 1328, s. 3.

329
tescil edilmemitir), Kasmpaa, Kazleme, Kkpazar, Heybeliada, Yusufpaa, Saryer, Tophane, Fndkl, Eskialipaa, Makrky, Galata Arap Camii.
B - Tara ubeleri:
atalca, Silivri, Edirne, Cesri Mustafa Paa, Dedeaa, Sofulu, Tekfurda,

Malkara, arky, Selanik, Vudine, Vardar Yenicesi, Ustruma, Persian, skp, Komanova, Kerepne, Bursa, Bursaya mlhak Armut Kazas, Kirmast,
Mihal, Bursa Yeniehri, Ktahya, Uak, Eskiehir, Afyonkarahisar, Balkesir,
Balye, Edremit, Biga, Karamrsel, Adapazar, Sapanca, Gemlik, Bolu, Dzce,
Kastamonu, Devrekani nahiyesi, Daday, Tosya, Kengr, Kohisar, abanz,
Bovahad, Ayandonun Barta iskelesi, Ankara, Mecidiye, Keskin, Krehirine
mlhak Hac Bekta Veli, orum, Osmanck'a mlhak Karg, Adana, Osmaniye,
mraniye, Konya, Akehir, Yeniehir, Karaman, Antalya, Aliye, Burdur,
Istanky izmir, Tire, Manisa, Aydn, Denizli, Amasya, Merzifon, Zile, Divriki,
Samsun, nye, Trabzon, arl Nahiyesi, Ordu, Giresun, Keap, Rize, Mamure
-tlaziz, Malatya, Arapkir, Keskin, Basra, Badat, Hums, Nablus, Trablus am,
Lzkye, Antakya, Serez.
BELGE 6
Hrriyet ve tilf ve Hnakyan Frkalar Trabzon
ubelerinin ortak Protestosu*
Hrriyet-i itima, hrriyet-i tecemmu, hrriyet-i matbuat ve hrriyet-i kelma malikiyetle envari fikriyeden istifade olunaca ve mebna-y Merutiyet
ise hukuk- mesrudenin mahfuziyetiyle idame-i resanet edebilecei bir emr-i
aikr olmasna mebni vaki olan davet zerine Hrriyet ve tilf Frkas Trabzon ubesine gelen Hnakyan Frkasnn Trabzon ubesi Heyet-i idaresiyle
bilitirak icra klman mzakere neticesinde hukuk- tabiiye-i beeriye ile Kanun- Esas'ye mugayir olarak yaplp teklif olunan kanun lyihalarnn kabul hukuk- milleti ezmek demek olaca ve bunun mes'uliyet-i haliye ve tiyesinin kuvve-i teriiye ait olacandan bu kabil kanunlarn adem-i kabul b
telgraf talep ve mrevvileri protesto edilmitir.
(*) (kbal gazetesinden alnt), lham, 23 Haziran 1328.

330
BELGE 7
Hrriyet ve tilf Frkas'nn ube yeleri*
skdar ubelerinin kurucular ve yeleri: Madurin-i siyasiyeden Harbiye Nezareti sabk Muhakemat Dairesi Ktiplerinden mtekait Nuri Bey; mahalle imam Tevfik Efendi; Zaptiye Nezareti ktipliinden mtekait Ethem
Bey; Mtekait Bahriye Binbas Ahmet Bey; Darlfnun Hukuk ubesinden
mezun Burhanettin Bey; stanbul Gmr ktiplerinden kadro harici Tevfik
Efendi; Polis Memuru Tevfik Efendi, Seyrsefain kontrol memuru Nizamettin
Efendi; Hariciye Nezaretinden kadro harici Girid Mahmut Bey; Eczac aml
hsan Bey; istanbul Paket Gmr memurlarndan Refik Bey; 14. Daire-i Be lediye Reisi Ziya Bey; Mtekait Askeri Kaymakam efik Bey; Rsumat eski
memurlarndan zzet Bey; Emir Zafer eyyit Fazl Paazade erif Ahmet Paa,
Medine-i Mnevvere eski muhafz Ferik Bahri Paa; Kaptanpaa camii imam
Hafz Nazif Efendi; ura-y Devlet mtekait yesi Hac Rfk Bey; Mlga Memurin-i Mlkiye Komisyonu yesi Galip Bey; Mtekait Miralay Salih Paa;
Mtekait Jandarma Alaybeyi Ahmet ve Emin Beyler; Reji mtekait mfettii
Emin Bey; Serez Frka Kumandanlndan mtekait Ferik Hac zzet Paa;
Mtekait Van Valisi rksulu Bahri Paa; Mtekait Adliye Mstear Talt
Bey; Mtekait Manastr Merkez Kumandan Miralay Tevfik Bey; Mtekait Aydn
Defterdar Ali Rza Bey, Memurin-i Mlkiye Komisyonundan mtekait
baktip Galip Bey, Adliyeden mtekait Mustafa Reit Bey, Adliye Nezareti eski
memurlarndan Hasan Efendi, eski Rsumat mfettilerinden Tosun Paazade
Sedat Bey.
ehzadeba ubesi kurucu ve yeleri: Eski zmit Mutasarrf Cemal Bey,
Sadr- zam Kmil Paa olu, eski ura-y Devlet yesi Mahmut Bey; mtekait
Svari Livas Refik Paa, mtekait Redif Alay Muhafz Nzm Bey, Dr. ismail
Bey, Nafia sermhendisliinden sakt Ali Bey, eski Evkaf memurlarndan Halit
Bey, Eczahane sahibi Hamdi Bey, Ticarethane sahibi Mehmet Salim Efendi.
Fatih ubesi kurucu ve yeleri: Dersiam Hac Mehmet Efendi, eski Nide
Mutasarrh Sami Bey, Muallim Hilmi Bey, Arpa tccar Hac Hseyin Efendi,
mam Abdullah Hilmi Efendi, mtekait Mlkiye Kaymakam Mehmet Zihni
Efendi, Defter-i Hakani Nezareti emekli ktiplerinden Tahsin Efendi, Fatih
Camii ikinci imam Hac Mustafa Efendi, nc imam Hac Hafz Efendi,
Emekli Dr. Faik Bey, Frnc Kou Efendi.
Kadky ubesi kurucu ve yeleri: Topu mirlivalndan mtekait Meh met kr Paa, Galata Gmr eski memurlarndan Mehmet Arif Bey askeri madurin-i sivasiyeden Ahmet Selim ve Hsn beyler, emekli Bahriye
Kaymakam Salih Saim Bey Sigortac ve Mimar Mustafa Nejat Efendi, Telgraf
Memuru Ali Bey, Sigortac Kerope Efendi, Mhendis smail Ziya Bey, Tulac
Mustafa Efendi, Muallim Rfat Efendi, sabk Reji Baktibi Reit Bey.
(*) Yeni kdam, 2 Knun- evvel 1911.

331
BELGE 8
Frka Reisi Damat Ferit Paa'nn Ara Seimlerdeki
Baardan Dolay Teekkr*
stanbul Mntehib-i Sailerine
Hrriyet ve tilf Frkas taralndan stanbul mebusluuna ar-ya saibe-i
millete arz olunan Tahir Hayreddin Beyfendi'nin intihap edilmi olmas
milletin Frka'ya olan keml-i itimadna delil, frkann da mazhar- emniyet-i millet olan hsn-i niyetle memlekete hidemat- nafia ibrazna muvaffakiyeti in beraet-i istihlldir. Frka'nn maksad- ils olan iki noktadan
biri merutiyet-i hakikiyenn teesss dieri beyn-el-anasr temin-i vilak-
tamile vahdet-i Osmaniyenin leebbd- mhimmeleri olarak bunlardan birincisinin millet-i muazzama-i Osmaniyece hsn-i takdir edildiine Tahir
Hayreddin Beyfendi'ye verilen rey-i ekseriyet delil olduu gibi ikincisi hakknda da itminan husul Rum ve Ermeni vatandalarmzdan mntclib-i
sni olanlarn birka mstesna olarak hemen umumiyetle mir-i mumaileyhi
intihap eylemi olmalaryla tezahr eylemitir. Bu intihap yalnz mntehib-i
snilerin deil mntehibine ilham- rey etmesi tabi olan efkr- umu-miyc-i
Osmaniyenin Frka hakkndaki muhabbet ve tevecchnn bariz bir delili
olduu cihetle frkamz iktisab- keml-i iftihar etmitir. Efkr- umumiye-i
millete tercman olmakta sadakat- kmile ibraz etmi olan bilumum
mntehib-i nileri frkamz yn- tebrik grr ve kendilerine bc-yn-
kran eyler.
Hrriyet ve tilf Frkas Reisi
Damat Ferit
BELGE 9
1911 Ara Seimine likin Bildiri**
Hrriyet ve tilf Bayra Altnda stanbul Mntehib-i Sanilerine
Efendiler!
Dn gsterdiiniz hamiyet ve vazifeperverlikle Osmanll sevindirdiniz.
Darlfnun dairesinde size tahsis edilen mahalde toplanarak "Hrriyet ve tilf" namzedi Tahir Hayreddin Bey'i sada-y vicdannza tabiiyet ederek mebus
intihap ettiniz. nk yar- ayara gsterdiniz ki hakimiyet-i milliyeyi temsil
edenler bu mlkn buuk seneden beri geirdii devre-i hayatiyeyi dikkat(*) Takdirat L327, Say I 54, s. 2.
(**) Tesisat, Say 146, s. 2. 332
le takip eylemiler ve vatan ve milleti bugn bulunduu mkilttan kurtaracak re-i selmeti takdir eylemilerdir.
Efendiler;
buuk sene evvel bu memleket bir ne'e ve srr idi. Bu gn ise o srr
ve ne'eden niane kalmad. sene evvel gerek umum istanbul intihabnda
ve gerek merhum ve mafur Manyasizde Refik Bey'den inhill eden mebusluk intihabnda reyinizi kutuya atarken bu millet ne'e ve saadet iinde
sizi alklyordu. Fakal dn siz Darlfnun salonunda rey verirken milletin
mukadderatnda leesshen baka bir ey grlmyordu. Her gn yeni bir
bedbahtln iltihak ile oalan esel ve teessr sizin vereceiniz reyle ya oalacak yahut azalacak, azalmaa yz tutacakt. nk milletin o bedbahtl
buuk seneden beri takip edilen sakim ve hatal siyasetin tecelliyat- zaruriyesi idi. Bu sakim siyaset ittihat ve Terakki Frkasnn reyleriyle idare
olunuyor. Vatann en byk mkilleri karsnda lkaydi ile verilen beyaz
ktlara isnad ediyordu. Bugn Osmanl milletinin ekseriyet-i azimesi o sakim siyaseti ve o siyasetin istinat ettii havi ve lkaydiyi takbih ediyor. nklbn mevcat- meserretini halin tefehhusat- tesiratna tahvil eden cereyan
istemiyor, ite siz reylerinizle ve bu arzu-yu umumiye muhalefet edecek elkr- samime-i millet hilfnda hareket eyleyecek ve o tesirat tezyid edecektiniz. Yahut bu teessf ve telehhf datmaa mukaddime olacak byk bir
harekel-i vatanpcrverne emel-i fikr-i millete muvafakat eyleyecektiniz, ilk
kka muvafk olarak hareket ettiiniz takdirde bunun neticesi olarak Meclis-i Mebusan ittihat ve Terakki Frkas birey kazanmayacak yalnz Adliye
Nzn Memduh Bey'in iki sfatna bir sfat daha ilve etmi olacaktnz. Fakat dier taraftan milleti mkilt- hazirann verdii teessre bir kat daha
garkedecektiniz.
Lkin siz; millct-i milletin teessratm, telehhfan, bugnk halini dndnz. Hrriyet ve tilf bayrann bu vatann liva-y selmeti olduunu
takdir ettiniz, onun namzed-i muhteremi Tahir Hayreddin Bey'i intihap ettiniz.
Efendiler;
u hareketiniz, u yn- tebcil tecelli-i hamiyetinizle bu vatana byk bir
hizmet ettiniz. senedir enva- tablara, enva' tahkirlere hedef olan istanbul
ehrini hakkyla mdafaa eylemek, her vakit stanbul mebusu olduunu isbat
eyleyecek bir Hrriyet ve tilf evldn intihabnz memleketin sinesindeki
teessrt bir dereceye kadar tdil eyleyecektir.
nk u hareketinizle millete anlatyorsunuz ki artk hibir tehdid, hibir
kuwe-i hafiyeden korkmuyorsunuz. O divan- harpler, idare-i rfiyeler, menfalar, meb'idler, ta'riyelerle bombalar, cinayat- siyasiyelere penh bir muhit
ve zamanda bile siz nur-u milleti saadete kavuturmak in me'al-i necat
olacak o nurun timsali olan liva-y Hrriyet ve tilf tayor ve onun altnda
ilerlemeye azmediyorsunuz.
Efendiler size Tesisat en derin kranm takdim eder. Ve der ki "Hrriyet
ve tilf" sizin gibi durbin mntehib-i sanilere mlik olduka vazifesinin azametim her dakika nazar- dikkate tutarak ilerleyecek, daima ilerleyecektir.
333
BELGE 10
Hrriyet ve tilf Frkas Riyaset-i Umumiyesinden kdam
Gazete-i Mu'teberesine rsal Edilen Tezkere Suretidir
kdam gazete-i mu'teberesinin bu sabah intiar eden numarasnda istanbul
mebusluunu mdir-i siyasiniz Ahmed Cevdet Beyefendinin namzedliini
teklif eden mntehib-i sanilerle bad-el-teekkr r-y mntehibinin "Hrriyet ve tilf" Frkas tarafndan namzed olarak irae edilen Tahir Hayreddin
Beyefendi zerine cem'i tavsiye ediliyor. Matbuat- Osmaniye Ahmed Cevdet
Efendi ve rfekas gibi fezail-i siyasiyeye mlik ve menafi-i vataniyeyi her nevi mlhazann fevkinde addeder zevat elinde bulunduka Hrriyet ve tilf
Frkasnn maksad- aslisi olan merutiyet-i sahiha ve hrriyet-i hakikiyenin
memleketimizde yaknda tesisine midlerimiz kesb-i kuvvet ediyor.
Yunanistan- kadimde sparta bir hkmet-i mtecavire ile muharib olduu
zaman gen ve ihtiyar btn erkekler meydan- harbe i'zm olur. Ve ehrin
vasatnda her gn itima' eden kadnlarn hepsi muntazr bulunurdu.
Mevki-i harbden vrd eden postac onlardan birine hitaben: "Madam sizin
zevciniz ve dierine tevcih-i mkleme sizin de olunuz vatan iin feda-y
hayat etti" dediinde felketzede kadnlar "Mes'ele onlarn vefatnda deil sparta galib midir, malub mudur? Sen onu syle" derlerdi. Memleketimizin
dr bulunduu mkilt- fevkaldeden istihls, fezail-i siyasiyenin ve
hss-i garazdan beraatin milletimiz arasnda tevsi ve intiarna tevakkuf edeceinden Cevdet Beyefendinin ibraz eyledii hsn-i mislden -ki millet-i Osmaniye ve efkr- umumiye bunun kymet-i hakikiyesini tamamyla takdir
edeceinden eminim- nassaten teekkrle bilcmle refiklerimin bu hisse
mterek olduklarna itimad buyurmalarm rica ederim.
Hrriyet ve tilf Frkas
Reis-i Umumisi
Damat Ferid
BELGE 11
Lutfi Fikri Bey'in zmir Konumas*
(Hrriyet ve tilf Frkas ubesinde)
Hzzar- kiramn gerek ahsma ve gerek frkamza gsterdikleri eser-i tevecche azim teekkrler ederim.
Efendiler, Frka namna sz sylemeye hakkm yok. Yalnz urasn arzedeyim ki Frkamzn izmir'de byle bir teekkl mucib-i iftihar- azimdir. Size
(*) Teminat 1327, Say 105, s. 1-2.
334
arz-u amik hayat- siyasiyemizden bahsetmesini, memleketimizin iln- merutiyetten beri geirdii safahat, bunlarn esbabn ve esasen memleketimizin
ne suretle idare edilmesi lzmgeldiini bast- izah etmek isterdim. Fakat
vaktin pek dar ve adem-i msaadesi hasebile szm ksa kesmeye mecburum.
Efendiler, merutiyet alelhusus bugn memalik-i mtemeddinede kabul
olunan parlamenter usul en ziyade hkimiyet-i milliyeden kuvvet alr. Hkmet gerek kuwe-i kanuniye ve gerek kuwe-i adliye idaresi ile ancak on dan feyzalacaktr; ve bu da yine ancak parlamenter eklinde tecelli eder; ve ite
Heyet-i Vkel'nn kuwe-i teriiye nnde mes'uliyeti onun ekl-i maddisidir. Binaenaleyh bizim de en evvel kabul edeceimiz ve deta mecbur olduumuz usul bu ekl-i hkmettir. Biz bu esas- mhimmi dnerek Meclis-i
Mebusan'n birinci devre-i itimaiyesinden Kanun- Esasi'de yaptmz tadilt hep bu esasa mteferri mevad idi.
Fakat bilirsiniz ki bu suretle idare edilen hkmetlerde itihabat tahallf
edeceinden frkalar, muhtelif hizbler tevellt eder ve binaenaleyh meb'uslarn bir ksm ekseriyette kalarak ekalliyetin kontroluna maruz kalacak. Ekseriyet esbab ve avamil-i muhtelifeden dolay ekalliyette kalacak olursa yerine
dier bir frka gelir, mevki-i iktidara kar. Bu parlamenter esasa binaen memleketimizde merutiyeti temin ve teyit iin yaplacak en mhim tedbirler frkalarn tekili idi. Maalesef drt senedenberi bu yaplamamt.
Buna da phesiz Cemiyet sebebiyet veriyordu. Tarihte, dikkat buyurulsun
ki ayn hdise-i itimaiyenin leh ve aleyhine husule gelen cereyanlar birok
defa ayn milden ne'et eder. Filhakika bu inkr olunamaz bir hakikattir ki,
Merutiyeti istihsal eden ttihat ve Terakki'dir. Fakat yine bir hakikat-
kat'iyedir ki, yerlememesine sebebiyet veren de yine O'dur.
Cemiyet-i mezkre haddi zatnda bir cemiyet-i inklbiye idi. Hepimiz
devr-i sabkta vatann saadetini dnen her fert gibi ben de onbe sene evvel
buna dahil oldum. Onalt ay hapiste rdm. Be sene menfada srndm
ve herkesin emeli bir olduundan fark olamazd.
Fakat badelmerutiyet Cemiyet'e bir vazife terettp ediyordu: Ya Merutiyet cemiyeti olarak kalacak, oraya herkes gidecekti, Program, frka-i siyasiyesi olmayacak ve yalnz merutiyeti temin iin btn program byle maddelerden ibaret olacakt. u halde, bizim de, hangi frkadan olursak olalm, oraya
girmemiz lzmgelirdi.
Fakat O ne yapt? Ayn zamanda bir program neretti. Artk nigehbn-
merutiyet deildi. imdi bittabi herkes Ittihat'tan olmayacandan, baka frkalar teekkl etti; bu suretle ve iddet ve taassuba malikiyyet hakkn kaybetti. nk bunlar ancak cemiyat- inklbiyeye aittir. Bu halde devam etmesinden birok mnasebetsiz ahval bagsterdi. Baka bir fikr-i meslee tbi
olanlar hain-i vatan, mrteci olarak tehire ve frkalarn teekklne mani
oluyordu. Hatta Meclis-i Mebusan'da Hakk Paa bunu alenen syledi.
Memleketimizin, ahalimizin ahval-i ruhiyelerini nazar- dikkate almalarn, harite frka tekiline mani olmamalarn rica ettik. Bize menfaatperest
dediler. Memuriyetleri, memlekete refah ve saadet getirecek imtiyazlar
335
umuma veriniz. Memurin ittihat ve Terakki'ye hadim ve sadk olduklar iin

deil, dirayet ve vatana sadakatleri olanlara verilsin dedik. Halbuki onlar,
mesel Cavit Bey, Anadolu'ya olan uzun seyahatindeki nutuklarnda, on sene
daha Ittihat'tan baka frka olmamasn istiyordu ki bu merutiyeti reddet mek demektir.
Halbuki istibdadn boucu, ezici kbus- skleti kalknca efkr uyanmaya
balad. Bittabi gazeteler, kitaplar eskisi gibi kolaycack menedilemeyecek, insanlar kolayca hapsohnamayacamdan alan ebrar- mmet nihayet bu yeni mahsul yetitirdi. te bizim frkamz bu yeni mahsuldr.
stanbul'da Tabir Hayrettin Bey'in kadirinas ahali tarafndan mazhar olduu tevecch ve itimat bittabi Frka'nm ehemmiyet-i ma'aasn gsterdiinden ttihatlar btn btn ardlar; ve artk bu kendileri iin bir mesele
oldu. Frkay henz nev- numay- lyk bulmadan drmeye are aradlar. 35. maddeyi vesile ittihaz ederek Meclis-i Mebusan' feshe kyam ettiler.
Halbuki Avrupa'da bir frkann sukutu ile dierlerinin itils pek tabii ve merudur. Bizimkiler bunu bilmiyorlar. Bilmiyorlar deil, bilmek istemiyorlar.
Mesel Trablusgarp gibi bir vak'a-i hile zerine ekilmediler. Halbuki Avrupa'da frkalar bzan bilhassa kendilerini drrler.
Bunlar, Elendiler, hereye razdrlar. Elverir ki mevki-i iktidar kaybetmesinler. deta bir hkmdar- mstebidin halden korktuu kadar korkarlar.
Geen sene hizb meselesi de buna mabih idi. Bunlar hukuk- mukaddese-i pdiahiyi temin ve teyid(!) iin avamn zerine tesir yapacak 35. maddeyi meydana kardlar. Halbuki bu mesele gayet vazh ve pek basittir. Nitekim Hoca Sabr Efendi hazretleri bunun gayet limane ve fazlane bir surette
terih ve tahlil ettiler. Ve Halife-i slm olan pdihmzn bugnk hukuk-
mukaddeselerinin Hazreti mer (R.A.)'in salhiyetine muadildir.
tttihat'n bu meseleyi karmas bir nevi gz boyacldr. Malmdur ki
hkmat- merutada hkmdar idare eder. Altna Vkel imza kor. Nitekim
merutiyette pdih saltanat srer,1 hkmet etmez derler. Halbuki buna
"tevazn- kuvva" ssn verdiler. Filhakika "tevazn- kuvva", yni kuvvei teriye ile hkmet-i icraiye arasnda muvazenetin temini elzem ise de, bunun ekl-i maddisi nedir? Ve bu nasl olabilir?
Bir meclisin feshi Avrupa'da bir asrda ancak bir veya iki defa olur. Kabinenin istizah da bir devre-i itimaiyede pek az olur. nk aksi halde o kabinede vekar bulunamayacandan itimat olamaz.
Bizde ise her frka, her meselede istizah karyordu. nk itimat mnselipti. te biz alarak Meclis'in feshine raz olduk. Fakat 35. maddeyi -ki saadet-i millettir ibka ettik.
Bunlar hsn-i idare edemediklerinden kuvveti kaybettiler. Eer biz de
hsn-i niyetle almazsak kaybederiz ve yerimize vatann ihtiyacatm anlayanlar gelirler.
1 Bu kaideyi Sadr- zam Sait Paa, Halit Ziya Bey'in yanl bahsinde birok kere
tekrar etmiti (Gazetenin notu).
336
Kam ile i olmaz. Filhakika Balkan komularmzda da hatta daha ok

eyler var ise de, biz yle olmasn istemeyiz. Sebat edeceiz, inallah onlara
millet ve hkmetin nasl idare edileceini gstereceiz. nk biz comayacaz. (Alklar)
BELGE 12
Hakk Paa Kabinesi Zamannda Meclis-i Mebusanda Cereyan
Eden Tokat Olayn Bildiren Meclis Teblii*
Meclis-i Mebusan riyaseti celilesinden varid olmutur:
Meclis-i Mebusan'm bugnk itimainin ikinci celsesinin hitamna doru
bte mzakeresi srasnda ve stanbul Meb'usu Zhrap Efendi krsde sz
sylemekte iken Berat Meb'usu smail Kemal Bey tarafndan sylenilen:
"nk ben teminat verilerek yaplacak hatlardan komisyon alacaktm.
Bakalm bana "teminat" verenler nasl komisyon alyorlar..."
Szlerinin kime hitaben sylendiinin tekrar ve izah edilmesi Sadr- zam
Paa Hazretleri tarafndan sual ve srar olunmas zerine Meclis'te baz aza
arasnda grlt hasl olmu ve bu aralkta Serez Meb'usu Dervi Bey tarafndan Berat Meb'usu smail Kemal Bey'e de zabtta mnderi olduu vehile el
ile bir tecavz vuku bulmutur. Meclis'in hitamn mteakip riyaset odasnda
Reis tarafndan vaki olan davet zerine Sadr- zam Paa Hazretleriyle ismail
Kemal ve Dervi Beyler ve aza-y Meclis'ten zevat- saire itima etmilerdir. Bu
itimada marnileyh ismail Kemal Bey: "Ben Merutiyetperver bir adamm.
Merutiyetin tealisi iin hkmetin daima kuvvetli ve erefli bulunmasna kaniim, kabineyi tekil eden zevata hrmetim vardr. Meclis'te de Sadr- zam
Paa Hazretlerine tekrar ve izah ettiim gibi ben o szlerimle ne hkmet
hakknda ve ne de hkmeti tekil eden heyet-i hazra hakknda bir isnadda
bulunmadm. Ve byle bir eyi tasavvur bile etmedim," demi ve Sadr- zam
Paa Hazretleri:
"Meclis'te sylediiniz szleri hkmete bir isnad kastiyle syleyip sylemediinizi ve sylemi iseniz sznz geri aldnz beyan etmeniz lzmdr" cevabn vermi ve smail Kemal Bey dahi:
"Tekrar ediyorum ki hkmete isnad kastiyle bir sz sylemedim. Byle
anlalm ise beyan- esef ederim ve geri alrm" demitir. Buna cevaben Sadr zam Paa "Bu halde hadise bence de bitmi demektir. Benim teessf ettiim
bir ey varsa Meclis'te byle bir vak'a zuhur etmesinedir. nk hepimizin
erefi fevkinde bir namus-u mill vardr" szleriyle mukabelede bulunmutur.
(*) Metni iin bk. Tanin, 22 ubat 1326, s. 3. (Olay Mebusan'm 21 ubat 1326 tarihli 52. itimanda cereyan etmitir). (Ayn olay hakknda Osmanl Ajans bir
tebli yaynlam, teki gazeteler gibi Tanin de bu teblii 22 ubat 1326 tarihli
saysnda neretmitir).
337
Bunu mteakip Serez Meb'usu Dervi Bey dahi hdisenin kendisinde husule
getirdii teheyy zerine yapm olduu muameleden dolay beyan- teessf
eylemi ve ismail Kemal Beyle musafaha etmitir.
BELGE 13
Gazi Ahmet Muhtar Paa Kabinesince Affedilen
Eski Srgnlerin Listesi
istanbul'da mteekkil Divan- Harb-i rfi Mahkmlarndan ve idareten
nefyedilenlerden mazhar- aff- l olanlarn esamisidir.*
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
- Serasker Rza Efendi (Paa)

Mektib-i Askeriye Mfettii smail Efendi (Paa)
- Mektib-i Askeriye Nzn Zeki Efendi (Paa)
- Bahriye Nzn Hasan Rami Efendi (Paa)
- Hicaz Valisi Ahmet Ratip Efendi (Paa)
- Merkez Kumandan Sadettin Efendi (Paa)
- Kmil Paazade Sait Efendi (Paa)
- Sadaret Seryaveri Cemal Efendi (Paa)
Eczaba Refik Efendi
- Mddeiumum-i Asker Reit Efendi
Ferik Kenan Efendi (Paa)
- Mekteb-i Harbiye Nzn Rza Efendi (Paa)
- ili Kumandan Mehmet Efendi
- Erkn- Harp Kaymakam Fehmi Efendi
- Tfengiyandan Kaymakam Veli Efendi
- Erkn- Harp Livas Recep Efendi
- Atlanmtr.
- Adana Vali-i Sabk Bahri Efendi
Bahriye ark Kaymakamlarndan Tahsin Efendi
- ikinci Frka Kumandan evket Efendi
- Levazmat- Umumiye Reisi Ferik Afif Efendi
Svari Feriki Cavit Efendi
- Hamdi Paa'nm biraderi Miralay Faik Efendi
- Tiranl Fazl Efendi
- Tfengiyandan Kaymakam Rstem Efendi
- Tfengiyandan Kaymakam Murtaza Efendi
- Doktor Mukim Efendi
- Mirliva Kemal Efendi
- Nuh Naci Efendi
- Estabhmirede Mirliva Sleyman Efendi
(*) Takvim-i Vekayi No. 1193, 18 aban 1330 ve 19 Temmuz 1328. 338
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
- Krcaali Hastahanesinden akta Binba Cemal Efendi

- Trablusgarpta 59. Alaym Miralay Rza Efendi
- atalca Topu Kaymakamlarndan Hilmi Efendi
- atalca Topu Kaymakamlarndan Mehmet Emin Efendi
- Tfengiyandan Miralay Mslim Efendi
Zaptiye Nzr- Esbak Hamd Efendi
- Kastamonu Valisi Fuat Efendi
- Sabk Maliye Defterikebir Mdiri zzet Efendi
- Kseolu Andon Efendi
- Maarif Nezareti Evrak Memuru Ali Galip Efendi
- Harbiye Nezareti Shhiye Dairesi ketebesinden Srr Efendi
- Cemil Molla
Sura-y Devlet Azasndan Nazif Sururi Efendi
Mabeyn ifre Ktibi Kara Mustafa Efendi
- Hariciye Nezaretinden Affan Efendi
- Posta Telgraf Nezareti Havalename kaleminden Hseyin Tahsin
Efendi
- Voyvoda Serkomseri emsi Efendi
- eyhlislm Gemalettin Efendizade Muhtar Efendi
- Maarif Nzn Haim Paazade Muhtar Efendi
- Tfengiyandan Binba Halil Efendi
- Mehmet Rt Paazade Binba Mustafa Efendi
- Beikta Muhafz Vasf Efendi
- Topkap Saray Muhafz Rza Efendi
- Trablusgarptan akta Kaymakam shak Efendi
anakkale'de Binba Tevfik Efendi
- Topu Kaymakam Tayfur Efendi
- Hasan Svari Alay 2. Kolaas Salih Efendi
- Mmtaz Yzba Fuat Efendi
- Alay 24 T. 3 Kolaas Tahsin Efendi
- Hademe Kolaas Nuri Efendi
- Yzba Kartall Cemil Efendi
- Akta Mulazm- evvel Denizlili Ahmet Hamdi Efendi
- T. 15 Nianc Blk 3 Mlazm- sni Mehmet kr Efendi
- Alay 13 Topu mam Hac Mustafa Elendi
- Svari Kolaas Kenan Efendi
- Tfeki Tahir Paa'nm Ktib-i Hususi'si Yzba Nurettin Efendi
- Tfeki Hasan Efendi
- Bandrma Erkn- Harbiyesi'nde Erkn- Harp Kolaas Yanyal Tahir
Efendi
- Topu Feriki Sadk Efendi
- Baktip Tahsin Efendi
- Dahiliye Nzn Memduh Efendi
- Karin-i sni Ragp Efendi
339
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
- ehremini Reit Efendi

- Ktib-i sni zzet Efendi
- Paris Sefiri Mnir Efendi
Selim Melhame Efendi
Mabeyinci Faik Efendi
izzet Paazade Mehmet Ali Efendi
- Bahriye Nzn Cell Efendi
- Serhafiye Kadri Efendi
- Beyrut Valisi Mehmet Ali Efendi
- Hazine-i Hassa Mstear Halis Efendi
Galata Gmrk Nzn Cemal Efendi
- Zincirlikuyu Karakoluna Memur Svari Feriki Hsn Paa
- Hac Akif
Mahmutpaa'da kahveci Irani Abbas, nam- dier Ali
Mahmutpaa Bekisi mer bin Halil
- erife
- Fatma
- Gemici Bartnl Mehmet bin Kadri
- Zevcesi Bartnl Hatice
Balkesir kazasnn Aziziye mahallesinden ve kasap esnafndan zenci
Anber bin Abdullah
93 Asetaneli Zarife binti Mustafa
94 - Fatih Bahrisiyah Ayak Kurunlu Medresesi talebesinden Bayburtlu
Recep Rahmi Efendi ibni mer
95 - ehremaneti azasndan Hac Hakk Bey
96 kdam gazetesi Sermuharriri Ali Kemal Bey
97 - Diyarbekir mebusluundan matrut Niyazi Efendi
98 - Yeniky'de sakin merhum evket Bey'in kerimesi Salime Hanm
99 - Fehim Paa hafiyelerinden Cihangirli Rza Efendi
100 - Fehim Paa hafiyelerinden Hayik Pezar veledi Karnik
101 - Maarif Nezareti Mektibi Aliye ve Hususiye tahkik memurluundan
kads Aharc Mehmet Serif Bey
102 - kinci snf konserlerden Mehmet Hakk Efendi bni Ahmet Boyabat
103 - Maarif Nezareti Meclis Kalemi Mmeyyizi ihsan Bey
104 - Hariciye Nezareti Evrak Kalemi Mdr Muavini Atf Bey
105 - Polis efradndan Burhanettin Efendi
106 - Polis efradndan Kayserili Rza Efendi
107 - Maarif Mfettilerinden Yusuf Ziyaettin Efendi
108 - Beyehir ahalisinden Ethem Paa
109 - Harputlu ismail bin Hasan
110 - Enderun-u Hmayun Drdnc Ktibi Ahmet Efendi
111 - Diyarbekirli kitap Ahmet Ramiz Efendi
112 - Kafkasyal Hac Mahmut bin Abdullah
113 - Tahir Hayrettin Bey
340
114 115
116 117 118 119
120 121 122
123
124
125 126 127 128 129 130 -
Sait Paazade Serif Bey

Gmrk memurlarndan Kemal Efendi
erifin kahyas ismail
Erzincan Mevlevihanesi Postniini Kemahl Eblkemal ibrahim
Hakk Efendi
Binbalktan mtekait Hseyin Ferit Efendi Badadi
Sabk Mddeiumumi Muavini Fazl Efendi
Tfengiyandan Tahir Paa
Avlonya efrad- ihtiyatiyesinden Adem
Avlonya efrad- ihtiyatiyesinden Murat
Avlonya efrad- ihtiyatiyesinden Cafer
Avlonya efrad- ihtiyatiyesinden Abdl
Bahriye Mlazm- evvellerinden Kapandkl Hseyin evki Efendi
Tophane kanun zabitlerinden Kolaas Emsalettin Efendi
stihkm Alaynn Drdnc Taburu Mlzm- snisi Kayserili
Osman Efendi
izmir sevkiyatnda iken Drdnc Orduya nakledilen Kaymakam
Fuat Bey
Fahri yaverndan Kolaas Seyfettin Efendi bin Hac Hseyin
Redif Alaca Taburu Kolaas Mehmet Ali Efendi
BELGE 14
Denizli ubesi Kurucularnn Deliklinar Mevkiinde de Bir
ube Amak in Dilekesi
Makam- li-i Cenab- Mutasamf- Ekremiye
Mutasarrf Bey
tide vzil imza bizler Denizli sanca merkezinde Hkmet-i seniyyece
resmen teekkl eden Hrriyet ve itilf Frkas'na ube teekkl ederek heyet-i idaresi taayyn etmi ve Deliklinar mevkiinde dahi Hrriyet ve tilfa
mensup bir kulp kad edeceimizden ibu bir kt'a beyannamemiz alelusul
makam- lilerine takdim klnmakla icabeden ilm-haberin itasna msaade
buyurulmas babnda/
10 Eyll 1328
Bir kuruluk Hicaz pulu
Ktip
Aza
Kuyumcu
Aza
Aza
Aza
Nurettin (Okunamad) Mustafa Mehmet Salih
1 Eyll 1328
Bir kuruluk pul
Reis
Tavaslzade Mustafa
Aza
zmirlizade Abdlaziz
341

Merkez-i Umumisi
istanbul
Adet 103
Hrriyet ve tilf Frkasnn Denizli ubesi Riyaset-i liyesine
Btahrirat irsal klman defterde muharrer Denizli ubesi teekklt muvafk grld cihetle suret-i teekkl tasdikten ube-i mezkre namna ibu
itimatname tevdi olundu.
Reis-i sni
1911-1329
Adna mutabktr
Hrriyet ve itilf Frkas
Denizli ubesi - Aydn
342
30 Knun- evvel 327

10 Eyll 1328
Be kuruluk pul
Mutasarrf- Liva Denizli
343
ube amak iin gnderilen dilekenin asl

Kaynak: BBA-BEO, Dahiliye Gelen-Giden, 1327
XI
HALASKAR ZABTAN GRUBU
(Ordu ve Politika)
KURULU YILI: Mays-Haz'ran 1328 (1912?

KURULU YER VE MERKEZ: stanbul2
KURUCULAR VE YELER: Erkn- Harp (Kurmay) Binba Gelibolulu Kemal Bey,3 Erkn- Harp Kolaas4 Kastamonulu Hilmi Bey,
Svari Kaymakam5 Recep Bey, Bahriye (Deniz) Binba brahim Ak
Bey, Yzba Kudret Bey.
1. Bunalmlar Dnyas
* kinci Merutiyetin en bunalml dnemi, Mebusan Meclisi'nin

1911 (18 Ocak) feshi ile balamtr ve Mahmut evket Paa suikasti ile (12 Haziran. 1913) baka bir biime dnerek son bulmutur. Bir yl biraz akn bu sre iinde (on buuk ay) grlen
gelimelerin hzna ve deiikliine, ne daha nce ne de daha sonra
rastlanmtr. Ve siyasal bilanosu da hayli ykldr: ki kez Mebusan feshi (1911, 1913), drt hkmet deiimi, (Sait, Gazi Ahmet
Muhtar, Kmil ve Mahmut evket Paalarn kabineleri), iki sava
(Trablusgarp ve Balkan savalar), iki komplo (Bab- l baskn ve
Mahmut evket Paa suikast).
Ne var ki, bu bilano bile, Osmanl lkesini bir bunalmlar dnyasna eviren nedenleri belirtemez. Asl byk olay, Sait Paa'nn
istifasyla, iktidarn ttihat ve Terakki'ye muhalif bir takmn eline
1,2 Kuruluun zelliklerinden tr, kesin bir tarih ve merkez adresi verme olana
yoktur.
3 Satvet Ltfi Tozan ve (Gelibolulu) Kemal enkd'la yaptmz konumalara gre
byle bir liste dzenleyebildik.
4,5 Her iki terim de Osmanl ordusunda iki rtbeyi gsterir. Kaymakam, Yarbay,
Kolaas da nyzba karldr.
344
gemesi, ttihatlarn da muhalefeti kabullenme zorunda kalm

olmalardr.
Alt ay sren iktidar ve muhalefetin ters yz edilmesi, tepkici bir
intikamlama politikasnn izlenmesine yol amtr: ittihatlarn
mahkum ettikleri kiiler affedilmi, rfi idare el deitirmi, hesaplama ve c alma ilemleri balamtr. Durmayacaktr.
Askerlerin ve memurlarn siyasal hayata karp karmayacaklar
sorunu bu bulank ortam iinde ele alnmtr. Ancak bu sorunun
tartld bir srada, askeri bir cunta eylemi, "Halaskran Zabitan
Grubu" (Kurtarc Subaylar Grubu) tarafndan dzenlenerek ortaya
kmtr. Bu olay ac gelimeler izlemitir.
2. 1912'ye Dein Asker ve Siyaset Sorunu
Duruma aklk vermek ve Halaskarlar eyleminin nasl ortaya
ktn daha iyi anlayabilmek iin, Merutiyetin bandan beri or du ile politika diyalogunun gelimelerini izlemek gerekiyor.
nce hemen belirtilecek olan byk olay, Merutiyeti Rumeli'deki subaylarn ilan etmi olduudur. Sivillerin bu gelimeyi harekete
getirmekteki abalan azmsanamaz. Ne var ki, ttihat ve Terakki,
daha bu dnemde ordu ile btnlemitir. Merutiyetin, byk sorunu, orduyu bu tmden ayrmak olmutur. Fakat, sivil kadronun
tek destei ve gvencesi ordu olduu iin, ona dayanmadan, hatta
onunla btnlemeden iktidarda kalmann olanak d olduu da
bir gerekti.
Mahmut evket Paa i Banda
Daha 1906'da ttihat blok iinde kalm olan ordunun bu du rumu ve onu klasna dndrme abalan da, 1908'de balamtr.
Bu abay yrtenlerin banda Harbiye Nzn Mahmut evket Paa grnmektedir. Sorun, onun kiiliiyle simgelenmitir. Ve tm
saldrlar da onu hedef almlardr. Mahmut evket Paa, muhale fetin basks karsnda, hzla ttihat ve Terakki'ye ynelmi, sonunda da ttihat bir kabinenin Sadr- zm olarak hayatn vermitir.
Askerin siyasal hayattan ekilmesini isteyen nlemler ve emirler
daha 1908'de balamtr. 10 ubat 1324 (23 ubat 1908) tarihli bir
teblikat "zabitlerin politika ile itigal etmemelerini, mitinglere ka tlmamalarn, nutuk irad etmemelerini, tiyatro sahnelerine kma malarn, makale yazmamalarn ve askeri silsileye (hiyerariye) ri345
ayet etmelerini" istemitir ve bu emir "Ordu-yu Hmayunlara ve

icabeden yerlere tamim edilmitir". 6 Birka yl sonra, Mahmut evket Paa, bu emrin nedenlerini anlatacaktr. 7 31 Mart Olaynn
aratrlmasn izleyen gnlerde, "3. Ordu ve Hareket Ordusu Ku mandan Birinci Ferik8 Mahmut evket Paa", "Ordunun hibir frka-i siyasiyeye (siyasi partiye) merbut olmayarak (bal olmayarak)
idare-i hareket ettii ilan edildii halde", buna uyulmadn, uyul mas gerektiini ve yine ordunun Merutiyetin kurulmasyla ittihat
ve Terakki ile ilikisini "kat ve fek" (kestiini ve kaldrdn) ettiini yeniden belirtmi ve ilan etmitir (21 Nisan 1325 - 4 Mays
1909).9 Bylece, Osmanl mparatorluu'nun, padiahtan bile gl
adam, askerin tarafszln, ittihatlara kar da belirlemi oluyordu. Daha sonra, "mensubin-i askeriyenin" seilmesini snrla yan bir tasar da hazrlanmtr.10
Bu arada, Osmanl Bankas "direktr" Panciri Efendi'nin, 13 Nisan 1909 gn, banka ubelerini atrarak Saray'a para gnderdii
havadisini vermi olan Osmanl ve Jamanak gazetelerini, yine "3.
Ordu ve Hareket Ordusu Kumandanl" yalanlamtr.
rfi dare
Ordu'yu politikadan ayrma abalarn sonusuz brakan-en
nemli neden, kukusuz 31 Mart Olay ile beraber ilan edilmi
olan rfi idare olmutur. 1909'da rfi dare'yi yrtme organ (Padiah ve Heyeti Vkel) deil, dorudan doruya Mahmut evket
Paa ilan etmi, "Beyanname"yi o yaynlam ve Meclis'i Umumi'ye
(parlamentoya) o bildirmitir. Mecliste tartmalar olmutur. Kozmidi Efendi "kuwe-i icrai'ye bugn kumandanln elinde bulunuyor" diyerek, hkmetin rfi idare Kumandan glgesinde kaldn
belirtmek istemitir. Lutfi Fikri Bey ise "tasdik edelim i biter"
demekle yetinmitir.11 Daha sonra bu syledikleri kendisine hatr-
6 Harbiye Nezretinin Tebligat (TV 1324-1908, No. 136, 15 ubat 1324, s. 14).
7 MMZC, 6, D. II, Si. 1, 22. lt. (16 Haziran 1328), s. 386.
8 Askeri rtbe olarak bugnk tmgeneral karldr. Trk Silhl Kuvvetlerinde
1934 ylna kadar kullanlmtr. Paa diye anlan snftan bir rtbedir (Mithat
Sertolu, Resimli Osmanl Tarihi Ansiklopedisi, s. 104).
9 TV 1325-1909, Say 200, 21 Nisan 1325.
10 TV 1325-1909, Say 312, s. 1.
11 TV 1325-1909, Say 200, s. 3.
346
latlmtr.12 Kanun- Esas "tadilat" tartmalarnda sorun ele alnmtr.13

Hareket Ordusu kumandanl, icraya stnln srdrerek,
rfi idarenin 1327 (1911) ylnn Mart ay bana kadar uzatlmas n bildirmi bu istek "Vkelca" (hkmet tarafndan) kabul edilmitir.
zellikle 1910 ve 1911 yllarnda Meclis-i Mebusan'da rfi dareyle ilgili ok etin tartmalar olmutur. Muhalefet, rfi darenin
"hkmetin Divan- Harple olan mnasebatnda (ilikilerinde) kanuna aykrlk" bulunduunu belirterek, 14 "ldare-i rfiye'nin meclise haber verilmeden temdidini (uzatlmasn)" protesto etmi ve
eitli unvanlarna bir de Harbiye Nazrln ekleyen Mahmut evket Paa'y ve ittihat ve Terakki basks altndaki hkmetleri hrpalama yolunu tutmutu. 15 Bunlarn en nemlisi, Hrriyet ve itilafn kurulmasndan nceki haftalarda, Mahmut evket Paa ile il gili "istizah" (gensoru) olmutur. Bu hrn tartmalardan, Paa da,
ittihatlar da yenik kmlardr.16
Bu olular iinde, Mahmut evket ve Sait Paalar, ttihatlara
olan ballklarm aklamak zorunda kalmlardr.
Ve rfi idare 1909 Nisan'mdan 1912 Temmuz'una dein srm tr. Gazi Ahmet Muhtar Paa'nm "Byk Kabinesi" tarafndan bir
ara kaldrlm (11 Temmuz 1328), fakat ay gemeden yeniden
ilan edilmitir (25 Eyll 1328) 17 ve 1918 ylna kadar srdrl12 TV 1325-1909, Say 20, s. 3. - Yunus Nadi, htill ve nklb- Osmani s. 183184, s. 226-228, s. 229.
12 Bk. s. 274.
' 14 rf darece, bir imtiyaz sahibinin, gazetesi kapatlmas halinde baka bir gazete karamayaca kararnn alnmas zerine Ltfi Fikri Bey (Dersim) bir nerge vermitir.
Sert tartmalarla ibrahim Hakk Paa kabinesi ve Harbiye Nzn Mahmut evket Paa
hrpalanmtr. Ltfi Fikri Bey'e gre: "... dare-i rfye Merutiyet-i idarede
drdnc kuvvet tekil edemez. dare-i rfiye kuwe-i icraiyenin mes'uliyeti altnda ifa-y vazife eder". Mfit Bey'in (Ergiri) sorusu: "... dare-i rfiye cri olan
yerlerde Meclis-i Mebusan itima edebilir mi?" Fakat, hkmete ttihat ounluk gven oyu vermitir (MMZC 1325-1326, C. 1, D. I, Si. 2, 59. tt., s. 781).
15 MMZC 1325-1909, C. 3, s. 1530.
16 Olaya daha nce deinilmiti, bk. s. 210, not 6; 237, 274.
17 dare-i rfiye'nin kaldrlmas iradesi 11 Temmuz 1328 - 24 Temmuz 1912'dir.
(TV, 11 Temmuz 1328, Say 1186). 6 Eyll'de, gnlk idare-i rfiye iln edil
mitir. (TV, 6 Eyll 1328, Say 1233). Daha sonra "Rumeli ve stanbul vilayetle
riyle atalca Sanca dahilinde idare-i rfiye" iln 24 Eyll'de olmutur (TV,
1328-1912, 25 Eyll 1328, No. 1249).
347
mtr. kinci Merutiyet, Hrriyeti ilan ettii halde 1909'dan

1919'a dein rfi dare rejimi altnda yaamtr.
rfi dareli Merutiyet, askeri bir Merutiyet olmutur. ttihatlar ordu ile btnletiren bir ara durumuna getirilmitir. Divan-
Harpler gibi zel mahkemelerle yrtlen rfi idare, muhalefetin
kontrol edilmesinde, hrriyetlerin kslmasna etkin bir ara olarak
kullanlmtr.
Muhalefet ve rfi dare
Muhalefet, hemen her ileminde rfi idare elbisesi giymi ittihat basksyla karlat ve ordu desteinden yoksun kald
iin, bu duruma ancak meclis iindeki temsilcileriyle kar koyabil mitir. Fakat, o da her zaman bir askeri destek aramtr. Bunu, nce
Nazm Paa'nm kiiliinde bulacan sanmtr. Halaskar Zabi-tan
hareketini de sevinle karlamtr.
Halaskar hareketine gelinceye kadar da, Meclis iinde, Harbiye
Nezaretini ve Nazrn ypratma politikas gtmtr.
1912 Temmuz'unun bana dein, muhalefet btn kar koyma
gcn be sorun zerinde toplamtr.
a) Harbiye Nezareti btesini ve Nazrn isteklerini baltalamak;
b) Mahmut evket Paa ve hkmetleri partizanlkla sulamak;
c) rfi dare rejimini rtmek;
d) Ordu'nun politikaya karmasn nlemek;
e) Kendisine askeri dayanak bulmak.
Muhalefet, bir yandan askerin klasna dnmesini isterken, bir
yandan da kendisi asker desteinin aray iinde olmutur.
Parlamento iinde, muhalefet, Ittihat-asker cephesine kar savan srdrrken, orduya kar olmadn, fakat bata Mahmut
evket Paa olmak zere, bir blm asker kiileri eletirdiini sk
sk belirtmitir. rnein, Harbiye Nzn ordunun "timsali" olamaz d. O, bir siyasi memurdu. Asl ordu timsali ve bakumandan Padiah't.18
Harbiye Nezareti btesi grmelerinde, Mahmut evket Paa'ya byk glkler karmtr. Muhalefetin zerinde direndii
en nemli sorun, Harbiye btesinin, teki bteler gibi devlete
(ve meclise) kontrol edilebilmesidir. Hemen her bte incelenme18 Lutfi Fikri Beyin konumasndan (MMZC, 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 12 t.,
s. 220).
348
sinde bu nokta srarl ileri srlmtr. Maliye Nzn Cavit Bey ve

sonra da Nail Bey, bu konuda muhaliflerin grlerini paylatklarn sylemilerdir.19 Fakat, eski usul srdrlmtr.
Yine bte ve tahsisat istekleri ok byk zorluklarla karlan m, Meb'usan Reisi'nin abalarna ramen sonusuz kalanlar ol mutur. Mahmut evket Paa, gsz kaldn itiraf etmitir ve
adeta yalvarr duruma drlmtr. 20 Muhalifler, ordudaki suistimallerle ilgili nergeler vermilerdir.
rfi dare konusuna gelince, en sert tartmalara konu olmutur.
rfi dare'nin ttihatlar iin seim gvencesi olduu, "intihabat"
bitince kalkaca ileri srlmtr.21 Bu konuda verilmi olan gensoru nergeleri reddedilmitir. rfi dare'nin Meclis'e haber verilme den uzatlmasnn ise "Meclis zerinde bir leke" olduu sylenmi, 22
brahim Hakk Paa ve kabinesi iddetle eletirilmitir. zellikle bu
sorunda belli bal sorumlu olarak Harbiye Nzn grld iin, en
ar toplar bu hedefe evrilmitir. rnein Lutfi Fikri Bey, "dare-i
rfiye korkuluk halindedir" diyerek, talyan Kont Cavour (Kavur)un 1866'da syledii bir szn hatrlatmtr: "En ahmak adam
bile dare-i rfiye ile bir memleketi idare edebilir". 23 Mustafa Sabri
Hoca, en sert bir dille yarglamalara varmtr: rfi dare, kanun dna kan ttihatlarn emrinde bir rejimdir. Divan- Harpler milletin
parasyla kurulmusa da, milletin deildir, "hususi" bir mahkeme olmulardr. Bir korku rejimidir bu. yle ki, "kanun dna kldka
korkuluyor, korkulduka dna klyor". 24 Merutiyet, Basri Bey'e
gre, Divan- Harb'in "vesayeti altma girmitir". 25
19 MMZC, 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4. 21. It., s. 456, 461.
20 "... Dnyada hibir Harbiye Nzn yoktur ki, gaz fabrikas iin Mebusan'dan para istesin. Fakat ben her gn o mevkide bulunuyorum", "... Vartkes Efendi olsa bana yardm eder", "... Hayrl bir itir. Bana yzbin kuru
vermenizi teklif ederim. Bir teebbs- insaniyetkranedir. Size tekmil
amele evld ve ailesi dua eder" (MMZC 1326-1910, C. 4, D. 1, Si. 3, 63. It.,
s. 1806, 1807).
21 MMZC 1326-1910, C. 3, D. 1, Si. 3, 11. It., s. 253.
22 Bk. s. 316, not 15.
23 MMZC 1326-1910, C. 3, D. I, Si. 3, 12. It., s. 295.
24 MMZC 1327-1911, C. 6, D. 1, Si. 4, 12. It., s. 227.
25 "... Tanzimat- Hayriye'den beri biz dahile, harice kar slhat vaadediyoruz. Halbuki her gn keyf harekt ile, istibdad ekilden sekile sokuyoruz,
bugn de Merutiyetimizi Divan- Harbin vesayeti altna vermiiz" (MMZC
1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 12. It., s. 254).
349
Muhalefetin Trmanmas
Mahmut evket Paa ile ilgili sulamalar "istizah" tartmalarnda
dorua kmtr. Ve bu saldrlar yurt dnda da srdrlmtr.
nce, Paa diktatr olarak nitelenmitir. Dahiliye Nzr'nm diktatr grmediini sylemesi zerine, Boo Efendi: "Diktatrlerin Napolyon eklinde mi olmasn istiyorsunuz" derken onun "hret
harisi" (tutkunu) olduu subaylar siyasete soktuu, istibdatla b tnletii, kim kuvvetliyse onun Nazr olmay istedii, asl 31
Mart kurtarclarnn Nazm ve Edhem Paalar olduu ileri srl mtr.26
ttihatlarn, Abdlhamid'e verdikleri jurnaller ortaya kmasndiye Paa ile birletikleri sylenmitir.27 rfi dare ile Paa'mn ayn
ey olduu, Trablus'u brakarak meclisle savat da belirtilmitir.
erif Paa'nm Paris'te giritii eletiriye gre de, Paa Almanlarn
adam, "Krupp ve Mauser fabrikalarnn bir yarat", "hem bir dev,
hem de bir cce"dir.28
Mebusan'daki tartmalar karsnda, Mahmut evket Paa arm ve bocalamtr. Hrriyet ve tilf programn okuduu halde
ttihat ve Terakki programn kabul ettiini yan'da da aklamtr.29 Mebusan'a kar sert tutumunu brakm, en ar eletirilere
boyun eerek, "elinizi kaldrp indirmenizle tamamen sukut edebilirim" demitir.30 Bu meclise kar da ttihatlar kuvvetli grd26 MMZC 137-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 12. t., s. 233, 264.
27 MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 12. t., s. 221-223. Ayn durumu Mcheroutiette'te yazmtr. (Bk. 28 sayl nottaki saylar) - Albert Fua, Canailles! Ca
nailles! (Mcheroutiette No. 39, Fvrier, 1913, s. 11-13).
28 Mcheroutiette'te km olan u yazlara bk. "Mahmout Chvket Pacha, Une
Crature Des Fabriques Krupp et Mauser" (No. 31, Mai 1912, s. 9) - (No. 33,
Ao~ut 1912, s. 32-33), Mebusan'da da ayn sulama yaplmtr (MMZC
1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 12. t., s. 233.
29 "... Fakat Harbiye ve Bahriye Nazrlar bir frkaya dhil olmazlar ve olmamal
drlar. te bu cihet onlardan talep edilebilir. Lkin bir frkann fikrini kabul
edebilirler. Mesel bendeniz - bunu aka sylyorum - ttihat ve Terakki Frkas'nn programn kabul etmiimdir. tikadm byledir. Hrriyet ve tilf
programn okudum, onu kabul edemiyorum. Fakat nazr olmakla bundan faz
la bir ey yapamam. Asker bir nazr iin bundan fazla bir ey yapmak caiz de
ildir. Bir frkaya, bir cemiyete girmek, bir Harbiye Nzn iin hem ttihat ve
Terakki'denim, yahut Hrriyet ve tilftanm demek kafiyen caiz deildir. Ve
hibir vakit de bu olmamaldr" (MMZC 1327-1330, D. II, Si. 1, 20. it., s. 152).
30 "Efendiler, sizin bir elinizi kaldrp indirmenizle benim tamamyla sukut
edeceimi bilirim ve ben ona tamamen mutekidim" (MMZC 1327-1911, C.
6, D. I, Si. 4, 12. it., s. 212).
350
n belirtmitir.31 rfi idarece mahkum edilenlerin saysn aklama

gerekliliini duymutur.32 Paa, geleceini karanlk gryor,
"mazisi"ni saldrlara kalkan gibi kullanyordu, diktatrl reddediyordu.33 Paa'y kurtarmak iin, kez sz alan Sadr- zm Sait
Paa, 1909'daki "kahramann" tannamaz hale geldiini sylemek
zorunda kalmtr.34
Meclis'te Hrriyet ve tilf Frkas kurulmu, bilmen gelimeler den sonra Mebusan Meclisi feshedilmitir.35
3. 1912 Yl Mebusan' ve Halaskrlar'n k
1912 genel seiminden sonra, silme denecek bir ttihat ounluu parlamentoya barl bir hava getirmemitir. Artk ordu da
ikiye blnmtr. ttihat ve tilf subaylarn kalpaklarnn bi imi bile deiiktir.36
31 "... Mutedil Hniyetperveran Frkasnda byk bir kuvvet grmyorum. Si
zin frkanz Ahali Frkas ile ittihat etse yine bir kuvvet tekil edemez... Ben
bu memlekette imdiki halde kuvveti ttihat ve Terakki Frkasnda gryo
rum. Bir intihabat icra edilse dahi, ben mutmainim ki, ttihat ve Terakki Fr
kas galebe edecektir" (MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 12. tt., s. 214).
32 Paa, bu dkm yan'da yapmtr: "31 Mart'ta zimethal olanlar da dahil ol
duu halde buuk senede 698 kii ncfyedilmitir (srgne gnderilmitir).
Bu mecmudan 267 kii hkmen nefyedilenlerden ve 87 kii de idareten giden
lerden, affedilmi, stanbul'a yahut memalik-i saireye gitmilerdir. Zannede
rim ki bu da bir ey deildir... Maksadn zalim deil, merhametli olduumu
arzetmektir" (MMZC 1327-1330, D. 11, Si. 1, 21. tt, s. 181).
33 "... Bana bir diktatr tasla diyorlar. Ben, efendiler, diktatrlk etmedim. Evet,
bu memlekette hkmdar ve hkmet mevcut olmad on, onbe gn iinde bu
memleketin, bu hkmetin mukadderatn elimde bulundurdum. O vakit ben
bir emrimle istediimi kuruna dizdirebilirdim. Bunu inkr etmezsiniz. Fakat
sizi teinin ederim ki, o vakit dahi benim elime geen kuvveti kat'iyen ve ebeden
suistimal etmedim". "... Ben eminim ki mazim kadar parlak bir istikbale sahip
olamayacam" (MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 12. tt., s. 212, 215).
34 "... Meclisin iptidasnda refikim Mahmut evket Paa taralndan vaki olan
mdafaat bende bir tesir hasl etti, hem de pek elim bir tesir, bunun sebebi
onu muhti (hatal) grdm iin deil, sene evvel onun Ayastafanos'ta
(bugnk Yeilky) grdm hal ile imdiki hal ve mevkii arasnda mahe
de ettiim azim, azim tefavttr (farktr)" (MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4,
12. lt.,s. 233).
35 Bk. s. 270.
36 Cemal Kutay: "... ttihat ve Terakki sempatizan olan zabitler, Hrriyet ve
tilf taraftar olan zabitlerinin kalpaklarnn ekil bile "baka" idi. ekle
kadar inen bu ayrlk, ruhta ve mefkurede nasl derin ukurlar amazd...
te Rumeli, bu ukurlarn iinde, yok yere kaynayp gitmitir" (Birinci
Dnya Harbi'nde Tekilt- Mahsusa ve Hayber'de Trk Genci, s. 26).
351
Sait Paa kabinesi i bandadr, mzminleen Kanun- Esas deiiklii pamuk ipliine balanmtr. 1912 btesi konuulurken
bir yandan da, Mahmut evket Paa'nm giriimiyle, Haziran ay
iinde "Mensubin'i askeriyenin siyasiyat ile men-i itigali zmnnda
Askeri Ceza Kanunnamesine zeyl olmak zere tanzim olunan layha-y kanuniye'nin meclise gnderildii aklanmtr (13 Haziran
1328-26 Haziran 1912).
Mahmut evket Paa'nm gerekesine gre "maateessf baz zabitanm frak- siyasiyeye (siyasi partilere) intisap ve siyasiyat ile iti gal eyledii bu kere Manastrda tahadds eden vekayi ile msbittir". Askeri Ceza Kanununda, bu eylemin cezas yoktur. Oysa su
saylmaldr.37
Manastr Olay
lkede yeni bir ihtilal havas esmektedir. Ordunun kk ka demelerindeki subaylarn Mahmut evket Paa'ya "tehditkr"
mektuplar gnderdikleri haberi Fransz kamuoyuna bile aktarlmaktadr.38
Mahmut evket Paa, olay dorulamtr. Birka subay, erat
kandrp daa kmlardr. Fakat "manas byktr". Orduda ge nel bir "nefretle" karlanmtr. Geri birka beyanname gnderilmitir ama, durum abartlmaktadr. Paa, szlerini yle bitirir:
Partiler de, askere el atmamal. "Rica ederim memleketin menfaatini dnsnler". 39 Mahmut evket Paa'nm Mebusan'daki konumas daha da ayrntl olmutur. "Daa kanlar" oniki zabit, elli
altm kadar neferdi. Bir ksm piman olarak geri dnmt. Bir
ksm yakalanp tutuklanmt ve Divan- Harpe yarglanacakt. 40
37 lk grme 13 Haziran 1328 tarihli 22. itimadadr. Tasan Mebusan'da grl

mekteyken, Manastr olay patlak vermitir ve grmelere konu olmutur. Ta
sar byk bir ounlukla kabul edilmi ve yan'a gnderilmitir. yan'daki g
rmeler de hayli ilgin olmu, tasar deiikliklerle, yeniden Mebusan'a gnde
rilmitir. Fakat Gazi Ahmet Muhtar Paa hkmeti tasary geri istemitir. Ve
grlmeden Meclis feshedilmitir. Daha sonra bir muvakkat kanun olarak
karlmtr. Her iki meclisteki grmeler iin bk. (MMZC 1328-1912, C. 6, D.
II, Si. 1, 22. ve 46. lt., s. 383 vd., s. 885-892) - MAZC 1327-1330, D. II, Si. 19.
lt.,s. 137 vd.
38 Lettre au Grand-Vizir (Mcheroutlette, No 41, Avril 1913).
39 MAZC 1327-1330, D. 11, Si. 1, 20. lt., s. 149-150.
40 MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 23. lt., s. 183.
352
Bu konuma zerine, 2. dnemin birka muhalif meb'usu harekete gemilerdir. amlk Meb'usu ahin Bey'e gre "bir zabit erefini, haysiyetini, rahatn brakp niin daa ksmd?" Harbiye Na zr daha ak konumalyd. Asl muhalefet Kayseri Meb'usu Ali
Galip Bey'den gelmitir. u srada "birok zabitan byle bir cemiyet
tertip edip yeminlerle, teminlerle taahht altna girip bir maksat istihsaline azmettikleri srada" bu kanuna ne lzum vard? Bu szler
Mebusan' elektriklendirmitir. Galip Bey ar ekilde sulanm ve
konumamas karar alnmtr. Bu konuda ilgin bir konumay
Vartkes Efendi yapmtr.41
Meclislerde yaplan bu aklamalarn bir benzerini de, Mebusanda Sait Paa yapmtr: "... Hkmet Yenieriliin geri gelmesini
hibir vakit istemez. Onu Padiahmzn cedd-i emcedi Sultan
Mahmud-u Sani kaldrmaya muvaffak oldu. Onun iin devlet hayat- taze buldu. Bu devlet, kendini muhafaza etmek iin daima ordusunu byle eylere temayl edenlerden masun tutmaya ve bunun iin her nevi tedbiri ittihaza mecburdur. Zannederim ki millet
de mttehittir".42 Alklarla karlanan bu szleri Mu Meb'usu II-yas
Sami Bey "Meclis de itirak eder" diyerek tamamlamtr,43
"Memleketi Kurtaracak Kanun"
Sz edilen tasar, parlamentoya bu ortam iinde getirilmitir.
Tasarnn "mstaceliyetle" (ivedilikle) grlmesi kabul edilmi
ve grmelere balanmtr. Mahmut evket Paa'ya gre, byle
bir kanunu karmann tam zamanyd. Manastr vak'asnn yaratt tepkiden yararlanmak gerekiyordu. 44 nce "siyasetle uramak
nedir?" sorusunun cevab aranmtr.
41 MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 23. i., s. 387 - Arnavutluk hareketleriyle

ilgili olarak bk. Caler Tayyar (Eilmez, Paa), Vesaik-i Resmiyeye Mstenit Ar
navutluk Harekt (Bursa 1334) - Dahiliye Nzn Adil Bey'e ekilen telgraf
metni bu kitaptadr (s. 40) - A. B. Kuran'a gre "daa kma" olaynn tarihi 22
Haziran 1912'd*r (nklp Tarihimiz ve ttihat Terakki, s. 272-275). kan za
bitlerin isimleri: Yzba Tayyar, Mmtaz, Tahsin, Mlzm Kasm, Nafiz, Ham
za, Ahmet Bedevi Kuran da Manastr'a arlm, muhalil bir gazeteyi ynetmi
tir. (A. B. Kuran, Ayn eser, s. 272-275 ve Dr. Rza Nur, Hrriyet ve tilf Nasl
Dodu, Nasl ld? s 36)
42 Bu konumalar iin bk. MMZC 1328-1912, D. 11, Si. 1, 23. It., s. 387, 390, 393,
395, 396.
43 MMZC 1328-1912, C. 6, D. 2, Si. 1, 33. It., s. 683.
44,45,47 "... Merutiyetin akabinde siyasiyatla itigal eden askerler bundan
353
Mahmut evket Paa'ya gre, ordunun bir devleti yklmaktan

kurtarmas bir erefti. Merutiyet, ttihat ve Terakki ile ordunun ortak almas sonunda ilan edilmiti. Fakat, ondan sonra orduyu
dald siyasetten kurtarmak gerekmekteydi. Kendisi Goltz (Gol)
Paa'ya mektup yazarak, gazetelere makaleler yazmasn ve uyarmasn istemiti. Bu kanun, "memleketi kurtaracak kanunlarn en
nemlisi olacakt".45 ahin Bey'e gre ise, bu kanunun muhalif fikirli
zabitan hakknda tatbik edilmesi memleketin inkrazna imza
atlmas demekti.46 Muhalefet, 1912'de, askerin politika ile uramasna kar deildir.
ttihat ve Terakki liderlerinden Seyyit Bey'in gr bir adan
ok ilgintir: Bu kanundan en fazla ve manen ttihat ve Terakki
Frkas "mteessir" olacakt. nk, "ittihat ve Terakki Frkas
dorudan doruya ordudan domutur (tevellt etmitir). Ordu
serapa (batan baa) ttihat ve Terakki Frkasdr."
Tasar byk ounlukla kabul edilerek Ayan'a gnderilmitir.
Mahmut evket Paa'nn bu meclisteki konumas bir eit itiraf olmutur.47 Subay siyasetle uramamalyd. Seme, seilme haklar
ayr bir sorun olarak ele alnmalyd. Partiler ordudan ellerini ek meliydi.48
Bu srada Paa Harbiye Nazrlndan istifa etmitir.49 Fakat, siyaset
sahnesinden ekilmemitir. Yerine "vekleten" Hurit Paa getirilmitir. Ve tasary Ayan'da savunmutur.50 Tasar, Ayan'da yaplan
men'olunamazlard... O zaman muktedir deildim, iktidarm olsa idi dahi

men'e cesaret edemezdim... Men'e kalkisaydm... mrteci addolunurdum.
Belki de nefyedilirdim..." (MAZC 1327-1330, D. II, Si. 1, 19. lt., s. 148-150).
46 MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 23. lt., s. 390.
48 Paa'nn "Frkalar ordudan ellerini ekmeli," demesine karlk:
"Fuat Paa - Bir frka.
"M. . Paa - Frkalar diyorum.
"Fuat Paa - Baka frka yokki...
"M. . Paa - Zatdevleniz bir frka reisisiniz Paa hazretleri. Ben yle biliyo rum. Orada ekindiim yok. Elini ekmeyen frkay Mebusan ve Ayan kendisi
ektirmeli. O frkann eline vurmal (Pek doru sesleri) (MAZC 1327-1330, D.
II, Si. 1, 19. lt., s. 150).
49 stifa nedenleriyle ilgili olarak Sait Paa Mebusan'da aklama yapm ve Harbiye
Nezaretinde dnd reformlar anlatmtr (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II,
Si. 1,38. lt., s. 682).
50 MAZC 1327-1330, D. II, Si. 1, 21. lt., s. 159 vd.
354
deiikliklerle Meb'usana gnderilmitir. Fakat kanunlaamadan

Meclis feshedilmitir.51
4. Halaskarlar: Yap ve rgtlenme Sorunlar
Arnavutluk ve Manastr hareketlerinin yaratt bunalm iinde,
bir cunta kurma giriimini ilk olarak Gelibolulu Kemal Bey yap mtr.52 1912 ylnda Erkn- Harbiye-i umumiye (Genelkurmay) 2.
ubede, "tercme ve istihbarat" subay olarak alan Kemal
Bey'e Makedonya'da grev verilmitir. O da bu gezisinde, siyasal
havann ttihat ve Terakki aleyhine dndn, ordunun iinde de
blnme olduunu ve iktidar partisine kar bir hareket iin durumun elverililiini saptayarak bir Grup Beyannamesi hazrlamtr.
Daha sonra Yorgi Salyeri isimli bir Rum'un araclyla, Prens Sabahattin'le iliki kurmutur. Prens, Kemal Bey'in nclk ettii bu
eylemi iyi karlam ve parasal yardmda bulunmutur. Ktibi Satvet Ltfi Bey de bildirileri teksir makinesiyle oaltmtr.53
Grub'un Yaps
Halaskran Grubunun nasl olutuu bugn de bilinmezlerden
kurtulmu deildir. Fakat, ttihat ve Terakki karsndaki birikimin
askeri cephesini kurmak ve ordu iindeki muhalefeti rgtlemek
isteyen bir eylemi temsil etme amac aktr.
nce tilflarla iliki kurulmutur. Askeri destek arayan ve byk blm, 1912 genel seimleri sonucu parlamento d kalan
muhalefet, eylemsel (fiili) yolu deneme olanan kazanmak istemitir. Askere askerle kar koyma, eylemi eylemle karlama yolu
bylece almtr. Grubun Hrriyet ve tilaf Frkasyla ilikisi tam
olarak bilinmiyor. Fakat, Dr. Rza Nur ve baz kurucu tilflar
51 MAZC 1327-1330, D. II, Si. 1, 21. t., s. 186-187 - MMZC 1328-1912, D. II, Si.
1, 45. It., s. 885-887; 46. t., s. 891-892.
52 Grupla ilgili bilgilerin hemen tmn, kitabmzn ilk basks iin (Gelibolulu)
Kemal (enkl) Bey'le yaptmz 18 ve 27 Temmuz 1951 tarihli konumalar
mzdan almtk. Yine kendisinin Halaskar Zabitan Hareketinin Hakikati Ne
dir? balkl, o zaman henz yaynlanmam bir yazsndan da yararlanmtk.
Bu "muhtra"nm altndaki tarih 28.2.1947 idi.
53 Yorgi ya da Georges Scallieri, Abdlhamid'e kar kurulmu olan komitenin
kurucularndan Kleanti Skalyeri'nin oludur. Bu konuda Franszca bir kitab
vardr. (Bk. Georges Clanth Scallieri, La Dcentralisation et la Rforme Ad
ministrative, Constantinople 1911) - Prensle ilikiyi Dr. Rza Nur da dorula
mtr (A.g.e., s. 36-37).
355
Gruba katlrcasna balanmlardr.54 Prens Sabahattin ekibinden

en etkin eleman Satvet Ltfi Bey ile Terliki Salih Efendi'dir. 55 Erkn- Harp Kaymakam Yusuf Rasih Beyle Binba Saffet Bey etkin
rol oynamlardr.56 Eski subaylardan (Burunsuz) Tevfik Bey de
gruba katlmtr.
Grubun subay yeleri ve bunlarn saylaryla ilgili kesin bilgilerden yoksunuz. Yalnz, Gelibolulu Kemal Bey'in bavurduu arkadalarna, sr olarak, kurtarc (halaskar) subaylardan oluan bir
"cemiyet"in kurulduunu haber vermekle rgtlenmeye balamas,
daha nce -1906'da- ttihat ve Terakki (Osmanl Hrriyet Cemiyeti)'nin kuruluunu andrmaktadr. O zaman da ilk on kurucu, ye lik saylarn yzden balayarak, geni bir kitleye dayandklarn
belirtmiler ve ilk ye (101) numaray almt.57 Katlanlar da, ayn
yntemle ye toplamaya girimilerdir.
Muhalefet ve Halaskarlar
Kk grup, genilemesiyle orantl toplantlar yapmtr. Balarba (skdar) ve Bostanc toplantlar 1912 Haziran'mda yaplmtr. Baz subaylar Grup'la temas!etmilerdir. Rosinyol Hsn,
Hasan Ali, Mlazm (Temen) Salih gibi subaylarn, Grubun varln kabul etmelerine ramen, yelikleri salanamamtr.58
Grubun, Frkalarla ilikisi Ayan'da, Mahmut evket Paa tarafndan belirtilmi, Hrriyet ve itilf Reisi Mir Fuat Paa ile yumu ak, Ayan'n havasna uygun, bir tartma da gemitir.
Grup, 1912 ylnn boucu siyasal ortamna Manastr olay ile
paralellik kurarak ve bu ortamn koullarndan yararlanarak gir mitir. Ve klasik muhalefet tezlerine balanmtr. ttihat ve Terakki istibdadnn yklmas ve ordunun siyasetten ekilmesi ilke leri bata gelmitir. Ne var ki, Mahmut evket Paa tezine uygun
54 Ayn Eser, s. 36.

55 ehbenderzade Ahmet Hilmi, A.g.e., s. 36.
54 Grubun ald karara gre, yeler hibir memuriyet kabul etmeyeceklerdi, iki
istisna olarak, Yusuf Rasih Bey istanbul Polis Mdrlne, Saffet Bey de ge
ici olarak istanbul Merkez Kumandanlna atanmlardr (Kemal enkl'm
muhtrasndan).
56 Bk. s. 21-22.
55 Asaf Muammer (Ktayis) Bey, 1949 yl Aralk aynda yaptmz konumalar
dan birinde bu durumu dorulamtr - Kemal Bey (enkl), bavuran subay
lardan birinin kuruculardan Hilmi Bey olduunu sylemitir.
356
olarak, tm ktlkleri ordu kaldracak, "gayr meru" saylan

Meclis-i Mebusan ve hkmeti datacak, onlar meru yollardan
yeniden kuracak, ondan sonra klaya dnecektir. Grup yeleri,
baarya ulatktan sonra, memuriyet kabul etmeyeceklerdir. Gruba, sivil eleman almama kararma gelince, bu tam uygulanamamtr.
Hcuma hazr duruma gelen grup, ilk eylemler olarak Sait Paa
hkmeti ve Mebusan zerinde bask olaylar planlanmtr.
5. Parlamento'ya Kar Eylemler
Parlamento d muhalefetin askeri vurucu kuvveti olarak ve olduundan ok daha byk bir rgt temsil ettii grntsnde
hayli baarl olarak, ordudaki blnmeden de yararlanarak Halaskran Zabitan Grubu, Meclis-i Meb'usan zerinde bask yollarna
bavurmutur.
1. Aama: ttihatlarn ktidardan Drlmesi
Arnavutluk'taki karkln yaratt heyecan, panie dnnce,
ufak bir tehdit alevi, muhalefetin isteklerini, orap sk gibi gerekletirmitir.
Arnavutluk'tan ekilen telgraflar kamuoyunu ve parlamentoyu
kartryordu. Meclis-i Ayan'a gelen telgraflarda adaletli bir heyetin
gnderilmesi isteniyordu. Baz yeler Sait Paa hkmetinin durumu aklamak zere arlmasn istemilerdir. Gizli celse nerenler, kan akmasnn durdurulmasn isteyenlerle birleiyordu. Arnavut yeler heyecanlydlar.59
Ayn durum Mebusan' 2 Temmuz 1328'deki 33. birleiminde harekete getirmitir. Sait Paa Arnavutlarn isteklerini sayarken, bunlarn birka kiinin zel kar m, yoksa "Arnavut Kavmi"nin istekleri olup olmadm, yksek sesle dnr gibi, soruturmutur. Sadr- zma gre, "biare ve bihaber Arnavutlara" birka karcnn imzalatt telgraflarn Heyet-i Vkelya haksz iftiralar
ynelttiini vurgulamaktadr.60 Ve gvenoyu istemitir.
Hariciye Nzn Asm Bey'e gelince, Arnavutluk hareketini kmseyerek, devletin geleceinden "namusu kadar emin olduunu
59 Bu telgraflar ve konumalar yan' da kartrmtr (MAZC, 1327-1330, D. II, Si
1, 24. let., s. 218-220; 26. i., s. 240; 30. tt., s. 253)
60 MMZC, 1328-1912, D. II, Si. 1, 33. t., s. 683.
357
belirtmi ve hayalci szlerini tarihe geirtmitir. 61 Fakat telgraflar

parlamentoyu yaylm ateine tutmakta devam edecektir.
Sait Paa ezici bir ounlukla gvenoyu almtr.62
Halaskran Grubu tam bu srada harekete gemitir. Rumeli'deki
olaylarn istanbul'a sradn, ordu iinde kaynama haberlerini
kamuoyuna yayarak etrafa korku salmtr. Gazetelerde yaynlanan
"Grup Beyannamesi", ura-y Askeri Reisliine ve Padiaha sunulan bit baka bildiri iktidar da korkutmutur. Gvenoyu zerin den yirmi drt saat gemeden (3 Temmuz gecesi) Sait Paa istifasn
vermitir.63
stifa gecesi Grubun Bostanc toplants yaplmaktadr, ittihat bir
heyet Grup'la iliki kurarak, yeni kabine hakknda fikrini sormutur.
paadan oluan temsilciler heyeti, yalnz Sadr- zam tayini zerinde srar edilmemesini, bu yetkinin Padiahn olduunu sylemilerdir. Grup, Nazm Paa'nn Harbiye Nazr olmas, Kamil Paa'nm
da grev kabul etmesi artyla herhangi bir kabineye evet diyecei
yantn vermitir. Biraz da alayl olarak verilen isimle "Byk Kabine" , Gazi Ahmet Muhtar Paa hkmeti olarak kurulmutur.64
Sait Paa'nn istifas Meclis-i de, 65 ittihatlar da artmtr. Ve
61 Nazrn szlerinden: "... Biliyordum ki yaamak ve mes'ut olmak iin her
trl eraiti bulunan bu devleti mazzama-i Osmaniye, terazu-yu siyaset-i
lemde bir siklet idi. Biliyordum ki bu sikletin bulunduu kefeden ref'i
(kaldrlmas) Avrupa dvel-i muazzama-i siyasiyesini kamilen ihlal edece
inden, hatra bile getirilemezdi. Binaenaleyh tereddd ve yesi mucip bir
sebep yoktu. Efendiler, bu devletin tisinden (geleceinden) imanm kadar
eminim. Kan, toprak kardei olan Osmanllar, mttefik, mttehit bulun
duka, her fert kendine terettp eden vazife-i vataniye ve itimaiyesini ge
rei gibi ifa ettike, dnyada hibir harici dmandan korkmamaldr. Fa
kat dahilde tefrika (ayrlk) karsnda titremelidir" (MMZC 1328-1912, C.
II, Si. 1,33. lt.,s. 684).
62 Sait Paa hkmeti bu aklamay Sadaret btesi konumalarnda yapmtr. Fa
kat, birden gvenoyu istemitir. ttihat onbe meb'usun imzasyla bir "takrir"
verilmitir. Oylamaya 198 kii katlm, 4 muhalif oya kar, 194 oyla gvenoyu
verilmitir. Muhalifler: Sreya (Berat), Sami (Berat), Zeynelabidin (Konya), Ab
dullah (Adana) (MMZC 1328-1912, D. II, Si. 1, 33. t., 2 Temmuz 1328, s. 693).
63 Sait Paa'nn istifanamesi 1 Saban 1330-3 Temmuz 1328 (16 Temmuz 1912) ta
rihlidir. "Serktib-i hazreti ehriyari" Halit Ziya Bey, durumu 4 Temmuz 1328
tarihli tezkereyle bildirmitir (TV 1328-1912, 5 Temmuz 1328, No. 1181). sti
fann Mebusan'a bildirilmesi iin bk. (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si 1, 35.
t, s. 722) - yan'da da sz konusu edilmitir (MAZC 1327-1330, D. II, Si. 1,
25. t., s. 224).
64 Sehbenderzade Ahmet Hilmi: A.g.e., s. 17 vd.
65 Meclis'teki tepkiyi ilk kez Hallacyan Efendi (stanbul) dile getirmitir. Hallacyan
358
kendilerini beklemedikleri anda muhalefette bulmulardr. 66 Bu alk olunmayan bir muhalefet tryd. Meclis'in ok byk ounluu ttihatyd. Asl yeni kurulan kabine muhalefeti temsil ediyor
ve parlamento d bir muhalif kitleye dayanyordu.
Muhalefet savan ilk aamasn gerekletirmiti. ttihat kabine
datlmt.
2. Aama: Fesih (Mebusan'm Datlmas)
Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesi, kurulur kurulmaz, ttihat

Meclis ounluuyla sert bir diyaloga girmitir 67 ve fesih olanaklarn
aramaya balamtr. Bunun iin de Mebusan'la srekli olarak
srarla srdrlebilecek "ihtilaflar" (anlamazlklar) karma yolu na gitmitir. Muhalif basn, deiiklii yeni bir Merutiyet dnemi
saymtr.68
lk sorunlar kabinenin program ve gvenoyu nedeniyle km,
ya da karlmtr. Kabine, programnda, kamuoyundaki "honutsuzluk sebeplerini" baz noktalarda toplamt. 69 Bunlar ttihatlara
"tasdik" ettirmek, haklarndaki sulamalar kabul ettirmek olacakt. Hatta, kabinenin gvenoyu almas iin programn okunmasEfendi "... Bugn Meclis'in, Merutiyetin hayat mevzuubahistir" diyerek sze balam ve Manastr olayn anlatarak Sait Paa hkmetini, asi subaylar
vaktinde cezalandrmad iin eletirmitir. Meclis-i Mebusan tarihinde rastlanmayan ezici, "ittifaka karip" bir gvenoyu aldktan sonra "yeni bir sebep yok ken" istifa olayn belirterek, "Nasl olur da bir kabine byle der?" demi ve
isyanclarn her yerde sz geirdiklerini sylemitir. Sait Paa kabinesinin, durumun sorulmas ve aydnlatlmas iin, arlmas istenmi, fakat yeni kabine ku rulduu iin buna gerek kalmamtr (MMZC 1328-1912, D. II, Si. 1, 37. it., s.
738-739, 740-741).
66 stifa olaynn ttihatlar artt daha sonra, Mtareke dneminde aka belir
tilmitir. Mustafa Paa Divan- Harbi'nde sorguya ekilen ittihatlar arasnda, eski
Ktib-i Umumi'lerden Mithat kr Bey, "Bu istifaya taaccp ettik (atk)" de
mitir (Divan- Harb-i rfi Muhakemat Zabt Ceridesi, s. 116 - TV Say 3561).
67 rnein Ahmet Muhtar Paa konumalarnda "haberiniz olsun" gibi mirane
edalar taknm, Hseyin Hilmi Paa azarlama tonunda konumutur. Ve yine
rnein Rahmi Bey (Selanik) "teneffs iin de msaadeyi hkmetten mi ala
caksnz?" demitir (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 43. t., s. 836).
68 ktiham gazetesine gre bu "Beinci On Temmuz"du (10 Temmuz 1328 says).
69 Nedenler programda drt noktada toplanmtr: 1 - Seimlerde memurlarn ka
nunsuz mdahaleleri; 2 - Tayinlerde yasa d hareketler; 3 - Askerlerin ve me
murlarn frkalara girmeleri; 4 - Kanun- Esasi'ye ve kanunlara aykr ilemler
(Bunlarn tmnden de ttihat ve Terakki sorumlu tutuluyordu) (MMZC 13281912, C. 6, D. II, Si. 1, 43. t., s. 832).
359
na gerek olmad bile, eski Sadr- zam yeni Adliye Nazr Hseyin
Hilmi Paa tarafndan ileri srlmtr.70 Yeni Sadr- zam, gvenoylamasnm mutlaka ayn gn verilmesini ve bu nerinin kabul
edilip edilmeyeceinin bildirilmesini srarla istemitir. Ortaya yeni
muhalifler kmtr.71 Uzun tartmalar sonunda, hkmet, hatr
saylr bir muhalefete kar adeta zorla gvenoyu almtr. 72
Halaskran grubu, Meclis zerindeki eylemsel basksn srdrmtr. Meclis Reisi Halil Bey'in evine braktrd mektup byk
bir tepki yaratmtr.73 Halaskran nce Meb'usan Meclisi'ni "Fndkl Tiyatrosu"na benzetiyor, ttihat ounluu ar ekilde sulayarak derhal fesih yoluna gidilmesini, yoksa krksekiz saat sonra
"vatan grevlerini" yerine getirecei tehdidinde bulunuyordu. 74
Grmeler bir anda elektriklenmitir. Verilen bir nerge zerine,
Sadr- zam ile Harbiye Nazrnn (Nzm Paa) Meclise arlarak
aklamada bulunmalar istenmitir. 75 Nzm Paa arya gelmi,
ok souk bir konuma biimiyle Merutiyetin bandan beri
tutulan yanl yolun sonucuyla karlaldn sylemitir, di-yalo
kapanmtr.76
Gazeteciler ve yazarlar, Halaskran iin lehte aleyhte yazmlardr.77 Meclise, Halaskar hareketini knayan telgraflar yamaktadr.78
70 Adliye Nzn Hseyin Hilmi Paa, program okumutur ve 1324 (1908)den be
ri, kabine programnn okunmas diye bir sarahat bulunmadn sylemi ve
"Mutlaka bugn, suret-i kat'iyede Meclis ne diyecekse demelidir. Bu talebi
mizin kabul edilip edilmeyecei de oylanmaldr," demitir. Vartkes Efendi
"Acele ie eytan karr," diye alayl cevap verirken, Berat Meb'usu Sreyya
Bey; "Onu Sait Paa beyannamesini okurken niye dnmediniz?... Hatt
Sait Paa krsden inerken ak ak alkladnz," demitir. (MMZC 13281912, C. 6, D. 11, Si. 1, 43. It, s. 832, 834).
71 Esat Paa, Sreyya, ahin Bey gibi Arnavut meb'uslar, Ali Galip Bey (Kayseri).
72 Katlanlarn says: 167, lehte oy says: 113, aleyhte oy 45, ekimser: 9 (MMZC
1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 43. It, s. 850) - Bir anlamazlk kmamasna
zen gsteren ttihatlar oylamada blnmlerdir. Halil Halit, Ubeydullah, Yu
nus Nadi, Hakk Baha, smail Canbulat Beyler aleyhte oy vermilerdir. Seyyit s
mail Hakk, Talt, Cavit, Rahmi Beyler lehte oy kullanmlardr.
73 Mektubu brakan Mlzm Salih Efendi'dir (Kemal enkl'dan).
74 Mektup metninin bir blm verilmitir (bk. ttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilgi
li Belge 22, s. 122).
75 "Takrir" (nerge) metni aynen verilmitir. Bk. Belge 23, s. 123.
76 MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 40. It., s. 771-772.
77 Hasan Sadi: ttihat ve Terakki'nin fls adl kitabndaki yargs: "imdiki Halskr Zabtan Grubu da onlardan mukaddestir. nki vatan ikinci bir
360
Bu olaylarn atlatlmas Gazi Ahmet Muhtar Paa hkmetini

memnun etmemitir. Bir anlamazlk aranm ve bulunmutur. Hkmet, yan'dan "tadilen" (deiiklikle) gnderilen Kanun- Esasi
deiikliini getirmitir. Bu hareket de sert tepkiyle karlanmtr.
Hkmetin Halaskran Grubu'nun basks altnda bulunduu ileri
srlmtr.79 Tartma bymtr. Pek eski olmayan defterler
kartrlmtr.80 ttihatlar fesih tehdidiyle karlatklarn anlamlardr.81 Hkmet srar "red" sayacan bildirmitir. Bu sorun
da atlatlmtr.82
mahvdan kurtardlar. kinci bir Abdlhamid'in idaresini yktlar" (s. 11-12)
- Selnikli Nuri aksi kamdadr: "Vatan en helecanl dakikalarn yayor. Dhilen ve haricen memleketi buhrana sevkeden avamil hep bu hayrsz Halskr Zabitan kisvesi altnda gizlenen, isimlerim saklayanlardr (Efkr-
Umumiyeye Hitap, s. 13) - Hak gazetesi, Halaskar programnn analizini Rumeli gazetesinden alarak vermitir (18 Temmuz 1328, s. 3).
78 Yzlerce imzal bu telgraflar geldike okunmaktadr. Dedeaa, Konya, Edirne,
Bursa, Antalya, Trabzon, Bayrami'ten gelenler 42. itimada okunmutur. 44. itimada Bayburt, Ustrumca, Ayvack, Persican telgraflar ilgintir. Ayvacktlar
"Halaskar Cemiyeti fesadiyesi"nden, Gmhaneliler "Halaskar Cemiyeti mas
kesi altnda treyen birtakm menfaatperestler"den sz etmilerdir. 44. itimada
okunan bu telgraflar zerine, Tevfik Bey (Ankara) "Anadolu hal-i galeyandadr"
demitir (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 42. It, s. 806-808; 44. t., s.
853).
79 yan'a gnderilmi olan deiiklikler. yan'm yapt yeni deitirmelerle Meclis'e getirilmitir. Grmeler 18 Temmuz 1328'de, 44. itimada balamtr. Karolidi Efendi'nin konumasndan: "... Bu Devlet-i Osmaniyenin tarihinde en
feci dakikadr... Baknz koca Rus ordusunu hezimete dr eden Seraske
rimiz Gazi Ahmet Muhtar Paa, Grandk Nikolyef gibi seraskerleri hezi
mete dr eden bir kumandan, imdi efendim bir isyan tesisi altnda bu
lunuyorsunuz. imdi en feci ksm budur. Burada vicdannza mracaat
ediyorum, itiraf etmelisiniz" (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 45. t., s.
875-876).
80 amlk Meb'usu ahin Bey'in konumasndan: "... Sizin istimal etmek zere
aldmz silhlar bugn size kar istimal ediliyor." (MMZC, 1328-1912, C.
6, D. II, Si. 1,45. t., s. 878).
81 smail Hakk (Babanzade) Bey'in konumasndan: "... Bu, Merutiyete bir dar
bedir. Onun iin biz bunu encmenimizde tetkik etmek istiyoruz... Bu mesele-i mstehireden dolay, ihtimal ki hkmet bir srara der, nki g
ryoruz ki madde-i kanuniyeyi tdil etmek iin deil, Meclis'i feshetmek
iin buraya geliyor" (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 45. t., s. 880).
82 Sadr- zam, nce red saymayacan belirtmitir. Rahmi Bey sormutur: "Hk
met bu karardan memnun mudur, arada ihtilf var mdr, yok mudur? Bu
nu hkmetten soruyorum". Sadr- zam, mesele-i mstehireyi kabul edip et
meyeceklerini greceklerini sylemi, ikinci birleim alnca red saylacan
aklamtr (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 45. It., s. 883, 884, 886).
361
Ayan'dan, deiiklikle gelen "askerin siyasetle men'i itigali" tasars da, bu sefer kendisi "ihtilaf" kmasn diyen hkmet tarafndan geri alnm, sonra da grme baka bir gne brakld iin
geitirilmitir.83
Anlalan, hkmet (Byk Kabine) fesih iin anlamazlk yo lundan vazgemi olmal ki, baka bir yol semitir. Hkmet, Kanun- Esasi'nin bir boluundan yararlanarak, Mebusanm 1. D nemden kalan sorunu zerek grevini tamamladn ileri sr mtr.84 Ayan, bu tezi kabul edince, Meclis feshedilmitir (22
Temmuz 1328). 85 Fesih "lrade-yi Seniyyesi" tutucu yan"m kuru
ve souk havasyla badamayacak biimde, Azaryan Efendi, ayaa
kalkm ve "Padiahm ok yaa" diye barmtr.86
kinci aama bylece gerekletirilmitir.
3. Aama: Ordunun Siyasetten Uzaklatrlmas nlemleri
Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesi Meclis engelini ortadan kaldrmtr. Ve iktidarda tek bana kalmtr. Memurlarn partilere
girmelerini ve ordunun politikayla uramasn yasaklayan bir dizi
tedbir padiah emirleri "rade-i Seniyye" ve "kanun- muvakkat"
yollaryla alnmtr.
lk olarak, tm memurlarn ve muallimlerin (retmenlerin) siyasal partilere ye olmalar yasaklanmtr. Girenlerin istifa etmeleri,
yoksa tarafsz memurlarla deitirilecekleri bildirilmitir. stifalarn
yazl olarak Nezaretlerde "tescil" edilmesi istenmitir. Bu ku83 MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 46. lt., s. 891-892.
84 Bu durum genellikle ileri srlm olan grten ayrldmz gsterir. Mebusan'm 2. dnemi, birincisinin toplant yln doldurmas nedeniyle deil, lcraTeri arasndaki anlamazl zd ve grevini tamamlad nedeniyle feshe
dilmitir. Bu durum Gazi Ahmet Muhtar Paa'nm okuduu fesih Irade-i Seniyyesinde ok ak olarak belirtilmitir, irade metni aynen verilmitir. Bk. Belge 5,
s. 350 (MAZC, 1327-130, D. II, Si. 1, 33. lt., s. 260).
85 Meclis-i yan'm 22 Temmuz 1328 tarihli 32. itimai gizli olmamtr. Padiahn
fesih istei bu toplantda grlmtr. Ve 5 muhalif, 1 ekimser oya kar 28
oyla kabul edilmitir. Fesih radesi 33. toplantda okunmutur (MAZC, 13271330, D. II, Si, 1, 33. lt., s. 259-260). Meclisin eddi ve yeni intihap rade-i Seniyyesi'nin tebli olunmak zere Ayan ve Mebusan Meclislerine ar, Ayan Riyaset-i Celilesinin 33 Temmuz sene 1328 tarihli tezkeresinin metni, Meclis-i
Mahsus-u Vkel'nn 21 aban 330 ve 22 Temmuz sene 328 tarihli mazbata
metni iin bk. TV, 24 Temmuz 1328, No. 1197. Meclis-i Mebusan'da lesih Iradesi'nin okunmas olayl gemitir.
86 MAZC, 1327-1330, D. II, Si. 1, 33. lt., s. 260).
362
rallara uymayanlarn azledilecekleri kararlatrlmtr.87

Ordu iin alnm olan nlemler daha eitlidir:
nce, subaylara grevleri sresince hibir siyasal partiye girme yeceklerine ve siyasetle uramayacaklarna yemin ettirilmitir. 88
Ayrca her birimden ayr ayr birer senet alnmtr. 89 Ve yine, alnan
tedbirler Askeri Ceza Kanununa ek bir geici kanunla ceza
yaptrmlarna balanmtr.90
Bu staty tamamlamak iin, son olarak yaymlanan baka bir geici kanunla da, subay, assubay ve erlerle, askeri hizmette bulunanlarn, seme ve seilme haklarn kullanmalar yasaklanmtr.91
Bu srada Balkan Sava (ya da Savalar) patlak vermitir. 92 Ha-
87 "Bilumum memurin ve mstahdemin ile mualliminin frka ve cemiat- siyasiyeye memnuniyet-i intisab hakknda trade-i Seniyye" (TV, 5 Knun- evvel
1328, No. 1315). Bu belge, 13 Eyll 1328 tarihlidir. Daha nce, bir Meclis-i V
kel karan olarak da yaynlanmtr (TV, 28 Temmuz 1328, No. 1200).
88 Deniz ve kara birliklerine mensup "bi'umum erkn ve mera ve zabitan ve sair
mensubin ile kffe-i efrad askeriye" yeniden tahlif edilmitir. Tahlif (yemin) su
reti: "Her hal ve meknda Padiahma ve Vatanma Kanun- Esasi ahkm
dairesinde sadakatle ifa-y hizmet edeceime ve kavanin ve nizamat- mevzua-i Devlete ve mafevklerimin evamirine itaat ve riayet eyliyeceime ve
hizmet-i askeriyede bulunduum mddete frka ve cemiat- siyasiyeden
hi birine intisap ve dehalet ve Devlet-i Osmaniyenin dahili ve harici umuru siyasiyesine vehen minelvcuh kat'iyen mdahale etmeyeceime
Muhammediler
: Kur'an- Aziman hakk iin
seviler
: lncil-i erif hakk iin
Museviler
: Tevrat- erif hakk iin
(Vallahi - Billahi)"
89 Tahlif edilen ordu mensuplarndan alnan senet sureti: "Hafi ve celi hi bir cemiyet-i siyasiyeye dahil olmayacam ve Devletin umur-u dahiliye ve hariciyesi
ne hibir suretle kat'iyen mdahale etmeyeceimi Cenab- Hakk'a kasem ve na
musumla temin ederim." Ayrca bu hususta neredilen lrade-i Seniyye sureti ve
Harbiye Nezaretinin tamimi iin bk. kdam, (30 Temmuz 1328, s. 2) - Bu bel
gelerden bazlarnn fotokopileri verilmitir, bk. s. 345.
90 "Mensubin-i Askeriyenin siyasetle itigaline dair Askeri Ceza Kanununa
Mzeyyel Kanunu Muvakkat" 25 Eyll 1328 tarihli bu belge metni iin bk.
TV, 27 Eyll 1328, Say 1251.
91 "Berr ve Bahr Erkn ve mera ve Zabtan ile Kk Zbitan ve Jandarma me
ra ve Zbitan Efrad ile Mensubini Askeriyenin Hizmet-i Aseriyede bulunduklar
mddete hakk- intihablann istimal edememeleri hakknda kanun- muvak
kat". Bu belge de 25 Eyll 13 28 tarihlidir. Metni iin bk. TV, 27 Eyll 1328, Sa
y 1251. - Ayrca bk. Karako Serkis: Tahiyeli Kavanin, C 2, s. 29-103 (Bu
eserde, 1923 ylna kadarki gelimeler ayrntl olarak izlenebilir).
92 Seferberlik iln eden Balkan Harbi Beyanname-i Hmynu'nun metni iin bk.
(TV, 9 Terin-i evvel 1328, Say 1262).
363
zrlksz yakalanan blnm Osmanl ordusunun savaa katlmas,

ve alnan kt sonular Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesini istifaya zorlamtr.
Kmil Paa kabinesi kurulmutur (16 Terin-i evvel 1328-29
Ekim 1912) ve Balkanllar, bir eit Hal seferi tutkusuyla Rumeli'yi almlar, Trakya'da ilerlemeye balamlardr.
6. Grubun Sonu: Balkan Sava ve

"Tdklib-i Hkmet" Giriimi
"Balkan Harbi" askerin politikaya karmas olayn ve sonularn
gstermesi bakmndan, yakn tarihimizde, anlaml bir dneme
olmutur.
Halaskran Grubu bu olularn ortasmdadr. Ne var ki, Grup geni rgtlenme olanan bulmu etkin bir siyasal kuvvet ya da bir
cunta olarak ele alnamaz. nk, kurucusunun da belirttii gibi,
bir blf giriimi olmu ve baarya da ulamtr.
nce Sait Paa hkmeti "alaa" edilmi, Sait Paa siyaset sahnesinden silinmitir. Sonra Meclis-i Mebusan datlm, en sonra
da ordu-siyaset ayrln salayc bir hukuki stat hazrlanmtr.
Bu statdeki kurallar uzun sre devam yrrlkte kalmlardr.
Bazlar hl yrrlktedir. Seme-seilme haklarnn asker kiilere
tannmas iin, yarm yzyln gemesini, 1961 yln beklemek gerekecektir.93 mparatorluun gelenekleri Cumhuriyet rejimini de
etkilemitir.
Belirttiimiz gibi, btn bu olular boyunca, Halaskran Grubu'nun roln ve etkinliini saptamak kolay deildir. Bu kadar kk bir grubun etkinlii, zaman zaman, bunalm ortamnn patla ma noktalarnda aranmaldr.
Grup yeleri Balkan Savalarna katlmlardr. Sava iinde, Kmil Paa kabinesinin yapt ilerden biri de, Divan- Harplerce
mahkum edilenler hakknda genel af karlm olmasdr.94 Ve yine
93 Tan 49 yl sonra, T.C. Temsilciler Meclisi'nde asker ahslara oy hakk tann
mas tartlm ve kabul edilmitir. Bu kitabn yazar, Anayasa Komisyonu Sz
cs olarak u szleri sylemitir: "... Bu bakmdan Trk ordusunun oy hakk
ile bozulacak kadar zayf olmadna inanyorum ve Trk ordusunun muhterem
subay ve astsubaylarna oy hakk tanmann bizim iin medeni bir dev olduu
nu ve onlara kar borlu olduumuzu kabul ediyorum..." (T.C. Temsilciler
Meclisi Tutanak Dergisi, Cilt 2, s. 631).
94 "Divan- Harplerce Mahkm Edilenler Hakknda Aff- Umum" (TV, 24 Knun-
evvel 1328, Say 1334).
364
ldrlmesinden on gn nce Harbiye Nazr Nazm Paa'nm

hibir partiye kaytl olmadna dair devletin resmi gazetesiyle ya ynlad aklamasdr (Bk. Belge 3, s. 346). Mahmut evket Paa'mn ttihat tercihine tamamen ters den byle bir aklama,
Nazm Paa'nm Sadr- zmla hazrlk adm saylp saylmayacam dndrebilecek niteliktedir.95
Fakat ttihat ve Terakki daha tetik davranarak, Bab- li Baskn
ile iktidar yeniden ele geirmitir. Bu sefer, Mahmut evket Paa
hem Harbiye Nazr hem de Sadr- zmdr. stekleri meclissiz bir
dnemde, muvakkat (geici) kanunlar ve padiah iradeleriyle ger ekletirilmitir.
Yeniden iktidara kavuan ttihat ve Terakki 1330 (1914) genel
seimine dein meclissiz ve "kavanini muvakkate"li bir dnem
iinde alacaktr. 1914 ylnda, ttihat bir Mebusan ie balar
balamaz ilk i olarak Gazi Ahmet Muhtar ve Kmil Paalarn kabi nelerini, nce ar biimde eletirecektir. 96 Sonra da Divan- Ali'de
yarglanmasn kararlatracaktr.97 Bu dnemde Gazi Ahmet Muh-
95 Nazm Paa'nm Merutiyetin ilnndan ka bir mddet sonra askerlikten baka

bir ey tanmadn iln etmesi, Edirne'de askerin talim ve terbiyesine daim bir
alka gstermesi grupa bu hususu tahakkuk ettirecek kabiliyete sahip addedil
mesinin sebebidir. Bu gaye ile kendisine mracaat edilmi ve o da Dr. Nihad Re
at Bey'in yannda "grubun programn harfi harfine tatbik edeceini yemin ede
rek sylemitir" (Kemal enkl muhtrasnn 21. sayfasndan).
96 Aydn Mebusu Ubeydullah Elendi'nin konumasndan: "... Byk Kabine diye
tesmiye olunan o kk kabine Avrupa'nn, Fransa'nn, ngiltere'nin ken
disine mzaharet edeceini mit hatt iddia ederek mevki-i iktidara geldi.
ngiltere ile Fransa o kabinenin yzne tkrd. Fakat onlarda utanacak
bir surat yoktur (alklar)". Zhrap Efendinin konumasndan: "... O

hkmet Bab li nmayii ile sakt olmazdan evvel zaten r- hicap altn
da kendiliinden sakt olmu bir hkmet idi. O yer'si ver gnlerde, bizde
mit ve takat kalmam olan o gnlerde hkmeti ele almak hakikaten bir
vazife-i vataniye idi" (MMZC 1330-1914, D. 111, Si. 1, 38. tt., s. 853, 858).
97 "Muhtar ve Kmil Paa hkmetlerinin tideki sebeplere binaen taht- muhakem

eye alnmasn isteyen" nergeler birden fazladr. Salh Cimcoz (stanbul), Ubey
dullah (zmir), Sudi (Lzistan) Beyler tarafndan verilmi olan nergenin metni
aada bir rnek olarak sunulmaktadr. Belge metni iin bk. Rfat Uarol, Bir Os
manl Paas ve Dnemi . 449. - Ayrca ayn amala Bolu Meb'usu Necati ve
orum Meb'usu Azmi Beylerce verilmi olan nergeler de vardr (MMZC 13301914, D. III, Si. 1, 38. t., s. 883, 42. tt., s. 986) - ekilen kur'a sonucu tahkikat
4. ubeye havale edilmitir. Salh imcoz Bey'e gre "bunlar katildi ve bu katil
lerin cezasn vermek lzmdr" (MMZC 1330-1914, D. 111, Si. 1, 38. t., s. 883884) - Fakat, tahkikat sonulanmamtr. Divaniye Meb'usu Fuat Bey, gecik
meden yakmmtr (MMZC 1330-1914, D. III, Si. 2, 34. it., s. 270).
365
tar Paa Ayan yesidir.98 Kamil Paa," Sait Paa100 ve Mahmut evket
Paa101 lmlerdir.
Halaskran Grubu, bu srada, tekrar su yznde grnecektir.
Baz yeleri tutuklanm olan Grup, yeni bir hkmet darbesi (taklib-i hkmet) giriimine karacaktr.
Mahmut evket Paa hkmetini iktidardan uzaklatrmak amacn gden bu giriimde, Prens Sabahattin Bey'in dolayl ilikisi ol mutur. zellikle yakn arkada ve sekreteri Satvet Ltfi Bey eyle min iindedir. Grup lideri durumunda olan Kemal Bey Prens'in
evinde saklanmtr, istanbul halkna yazd "beyanname"yi burada hazrlamtr.
Hkmet giriimi haber alnca, yine tutuklamalar balamtr.
Kemal ve Kudret Beyler yurt dna kaarak, nce Msr'a, sonra da
Arnavutluk'a gemilerdir.
Halaskran Zabitan Grubu, gizli bir ihtilal cuntas ya da komitesi
olarak kurulmutur. Daha dorusu kurulmak istenmitir. Bir dernek boyutlarn kazanamad aktr. Bunalmlar ortamnn en
alevli anlarnda ni karmalarla, kendini ortaya kan sonularn
yapcs gibi gstermise de, aslnda bu olular iinde ok zayf ve
kk bir etken olmutur. Ve, 1913 ylnn bunalmlar ortasnda,
anmsanmaz olmutur.
98 Bu nergeler verildii srada, hayatta olduunu belirttiimiz Gazi Ahmet Muh

tar Paa, bir sre Ayan Reislii de yapmtr. 1919 yl Ocak aynda lmtr
(Cenaze merasimi, biyografisi iin bk. Sz, 23 Ocak 1919, Say 72).
99 Kmil Paa 1912 ylnda Kbrs'ta lmtr ve mezar da bu adadadr.
100 Sait Paa 1914 ylnda stanbul'da lmtr ve Eyp Sultan Camii avlusunda
gmldr.
101 Mahmut evket Paa 1913 ylnda Bab- li basknna tepki olarak giriilen bir
hareket sonunda ldrlmtr. Mezan Hrriyet-i Ebediye Tepesi'ndedir.
366
B. HALASKAR ZABTAN GRUBU'NA

LKN BELGELER
BELGE 1
Halaskar Zabitan Grubu Beyannamesi ve Program*
Vaziyet-i esasiye-i memlekete dair bir iki sz
ve Mnevver, hamiyetli Osmanl
zabitanna bugn den vazife-i hamiyyet
Memleketimizin geirmekte olduu devre-i buhran bugnlerde hd bir ekle giriyor; inkraz tehlikeleri yine ba gsteriyor. Merutiyetin ilniyle bir devre-i skt ve terakkiye girmek yolunu artk tutaca herkese zannedilen vatan- Osman mugaltaclarn beyanat her ne olursa olsun, onlar avam kendilerine celp iin ne kadar safsatalarda bulunur ise bulunsunlar- denilebilir ki
devr-i Hamid nihayetlerine doru sr'atle gitmekte olduu hufre-i inkraza
bugn daha byk bir sratle yaklayor: malmdur ki Merutiyet bu memleket iin son bir atm idi; o son atmn da maatteessf bugn grld gib
boa gitmesi Avrupa nazarnda Hkmet-i Osmaniyenin Merutiyet-i idare ili
de devam- hayat gayr- kabil olduuna bir delil-i kavi olarak telkki olunuyor, daha dorusu "deil yalnz Avrupa ktasnda hatt krre-i arz zerinde bile
Osmanllarn bir hkmet-i mstakile suretinde yaayamayacaklar" fikr-i
mthiini Avrupa'ya veriyor. Avrupa bir defa byle bir hkme saparsa timizin
ne olacan anlayabilmek byk bir zekya tevakkuf etmez sanrz.
imdi Osmanl ordusunun hareket ve muvafakat-i hamiyyetperveranesiyle
istihsal edilen Merutiyet-i idare iln edilince Avrupa memleketimizi taksim
ve igal plnlarndan "muvakkaten" vazgeti; bize kar bir "intizar vaziyeti"
ald. Fakat vakta ki bizler Merutiyet-i idare nam altnda yine idare-i sabkay
andrr ve baz yerlerde ona da rahmet okutur hareketlere kyam ettik; Avrupa
"muvakkaten" kayd- mthiiyle bize kar alm olduu intizar vaziyetinden
kt. talyanlarn her trl hukuk-u dvel kavaidini inercesine Trablusgarb'a hcum cr'eti, dvel-i muazzama-i sairenin buna kar bitaraf ve lkayd kal bu "intizar vaziyetinden hurucun" pek manidar ve fakat bizim
iin felketver ilk eseridir.
Vatann felket ve izmihlali tehlike-i mthiesi karsnda bugn Osmanl
zabitanna memleketin siyasiyatna karmaktan uzak durmasn ezcan- dil
temenni ettiimiz muhterem ordumuz zabitanna -yine bir vazife-i hamiyyet
terettp ettiini itirafa mecburuz: nk ordunun drt sene evvel bir azm-i
l-i himmetne ile memleket iin istedii Merutiyet-i idare ve ann muktazi(*) Ayn balkla yaymlanan brorn metnidir, bu belgeyi bize Sayn Ahmed
Bedevi Kuran salamtr. - Ayrca bk. tktiham (12 Temmuz 1328, s. 4-5).
367
yatndan olan yalnz kavilde deil fiilde ve idare-i hkmette asar grlmesi elzem- hamiyyet, adalet, msavat, kadriinas, vatandalk muhabbeti ve
binnetice skt ve terakki idi.
Ordunun istedii cihat nazarnda Osmanlln kymetini, ehemmiyetini
azaltan, vatana felket ve sefalet davet eden bugnk dahil ve haric tezebzb idare, muamelt- keyfiye ve mlhazat- indiye ve ahsiye, sevk-i ihtirasat
ve menafi ile Merutiyet-i hakikiyeye indirilen darbeler deildi. Bilhassa biz
zabitler -memurin-i mlkiye iin de yle, fakat onlar bizim daire-i itigaltmzdan bittabi haritir unutmamalyz ki vatanmzn selmetini ve inkrazdan halsn temin, btn Osmanllara bir vazife-i hamiyyet olduundan ziyade bize bir vazife-i vatanperverane ve bir vecibe-i hayatiyyedir: dnelim
ki bu memleket maazallah inkraz bulursa elimizde bir sanatmz da yok;
hamd ile syleriz ki muhterem milletimiz bizi bunca paralar sarfederek mekteplerde okuttu, zabit yapt; maazallah memleketi ecnebiler istil ederse bizim onlarca geecek hi sanatmz da yok; a kalmaklmz muhakkaktr.
Bugn hamiyetten dem vuran ve bizi de peine takp srklemek isteyenler icabnda bizi terk ve ceplerine imdiden doldurmu olduklar paralarla
-emsali grld zere Avrupa'ya firar, orada da mreffehen imrar- hayat
edebilirler. Fakat eref-i insan icabndan ve vatan duygularndan farz muhal
olarak bir an iin sarfnazar etsek bile, yevm-i cedid, rzk- cedid suretiyle yayan biz biarelerin byle giderse artk meydanda olan netice-i me'ume zamannda nasl yaayabileceimizi hi olmazsa dnyor muyuz?..
te ey muhterem zabitler, ey muhterem silh arkadalar... Tekrar ve ak
olarak syleriz vatann inkraza uramasna kar bilhassa biz zabitler titremeliyiz; nk idare-i hkmetteki bugnk manzara-i elime Osmanl ordusu zabitan yznden mtehassl ad ve telkki olunuyor; nk bu tarz- sakim idareye sebep ve alet olan heyet-i zabitan olduu kanaati efrad- muhtereme-i millet arasnda maatteessf cy-i kabul bulmu oluyor. Bu kanaatten
dolay btn mes'uliyet zabitana atfolunuyor. nk bilhassa ordu ve zabitan Abdlhamid'in istibdadn ykarak memlekette Merutiyet-i idareyi istihsal
etmi olduundan imdiki suiidareye kar yine onlar evvelce ne istemi olduunu bugn derin derin dnmee mecbur bulunuyoruz. nk hi bir
refah ve saadet yz grmeyen gen ve mnevver zabitan manen, maddeten
bu vatann felketinden herkesten evvel mteessir olacak bir hal-i itimada
bulunuyor. nk mrur-u asar ile ahlka tari olan zaaf ve geveklikten ve
mnevver tabakay tekil eden efrad- milletin ekseriyetle hkmet memuru
ve binaenaleyh her trl idareye let olmaa mstaid bulunuundan vatan
tahlis vazifesi maatteessf yine en ziyade zabitana dyor. nk hkmet
suiidaresinden muhterem ordu hariteki dmanlara kar hazrlanmaa vakit bulamyor; oradan oraya hem de hi bir netice istihsal edememek zere
beyhude kouyor.
te ey muhterem kardeler... Btn bu aikr sebeplerle vatan bugn bilhassa bizden fedakrlk, yalnz kavlen deil fiilen hamiyyeti hakikiye, ecaati
medeniye bekliyor. Bu vazife-i medeniyemizi btn vicdanmzla ifaya itap
etmek mecburiyetindeyiz: t ki memleket inkraza yaklat halde ya cehalet
368
ve gafletlerinden veya menfaat-i ahsiye peinde dolamalarndan bhis ve hareket duran, vaktile Merutiyet-i idareyi ve Kanun- Esasiyi istemi, bunlar
urunda yemin etmi, bugnk Osmanl ordusu zabitanma ahlf ilelebed lnethan olmasn; t ki bizi yetitiren ve besleyen muhterem millet boyundu ruk ve inkrazdan kurtulsun; ana, baba ve ailelerimiz ecnebi taarruzuna uramasn, t ki tam felket zaman aklmz bamza gelerek ancak o zaman ah-
eninler iinde mthi hakikati derketmek bedbahtlna uramayalm. T ki
eref-i insan ve vazife-i vataniye icabatn yapm olmakla bizlerin de yaamaa lyk, hakk- hayata mlik insanlar olduumuzu ispat edelim!..
Muhterem arkadalar... Bize terettp eden vazife-i liye-i vataniyeyi bir tarik-i makul ve kanunperveranede balayarak ve fakat her halde kemal-i sebat
ve fedakr ile ve yalnz vatan ve selmet-i vatan endiesiyle ve her trl menafi-i ahsiye ve zelile duygularndan azade olarak ifa edebiliriz. Sizin msellem olan hamiyyet-i vatanperanenize mracaatla beyanatmz ve geirmekte
olduumuz gnleri dikkatle mtala ve tetkik ve yalnz vicdannzn sadasma
tbi olarak muhakeme etmenizi ve ayn kanaat ve histe olduumuz halde
memleketi inkrazdan kurtarmak ordunun gzle grlen yaralarn tedavi etmek iin bizimle hareketinizi teklif eder ve mstebid-i kavi Abdlhamid zamannda bile menfaat-i ahsiyesini dnenlerin bugnk akbet-i elmesi
gznnde bulunduundan hamdolsun Osmanl ordusunun muhterem zabtan arasnda menfaat-i ahsiyesi urunda her trl hakayk inkr eder ve
hemcinsine, hemcinsliine zarar rasn dnr ehas- diye ve sefile bulunamayacan kaviyyen mid ederiz.
Maksat, Esbab- Mucibe, Tertibat ve Teebbsat
1 istikrazla tedarik edilip orduya tahsis edilen bu kadar klliyetli para
nisbetinde ordunun harice kar kuvvetli bulunmas esas maksadmz, gaye-i
emelimizi tekil ediyor. Bahusus bizim gibi yalnz ordusuna istinad ederek
yaayan bir milletin kuvve-i harbiyesinin ne derece mkemmel bulunmas lzm geldii erbab- basiretin malmudur, itiraf ederiz ki bir millet, ordusu ne
kadar kuvvetli olursa olsun, ilelebed yalmz onun satvetine, iktidarna dayanarak yaayamaz; maarifi, sanayii, ziraati, ticareti... hulsa terbiye ve servet-i
umumiyesi terakki etmeyen bir milletin ordusu da tekemml edemez; manen, maddeten duar- zaaf olur. Binaenaleyh memleketin iktisadiyatm bir
an evvel ilerletmek ordumuzun hakik surette kavi olmas nokta-i nazarndan
son derece lzmdr. Bu memleketin iktisadiyat da idare-i hkmette Merutiyet-i hakikiye esaslarna, kavaidie derece-i mraat, refah ve sknu ve her
hususta kavanin ve nizamata mertebe-i riayeti nisbetinde artar; bu da muhakkak!.. Denilebilir ki Osmanl ordusu drt sene evvel Merutiyet-i idareyi hem
memleketten zulm ve hakszln, muamelt- keyfiyetin kalkmas, milletin
refah ve servet yz grmesi; hem de kendinin kavi olmas esbabnn bir an
evvel istikmali iin istemiti. Binaenaleyh "idare-i hkmette Merutiyet-i
hakikiye esaslarna riayeti temin", "orduda lzime-i adaletin tamamile icras ve kavanin ve nizamata harfi harfine kat'iyyen riayet edilmesi".
369
ite bizim vatan inkrazdan kurtarmak, orduyu hakik surette kuvvetlendirmek iin dndmz are, bu iki esas etrafnda toplanan mevaddr.
Biz zabitler birleerek bir grup tekili suretile metalibatmz arz ve kabul
ettirmee mecbur olduumuzdan dolay mteessiriz. Fakat ne yapalm ki
evelce tafsil ettiimiz vehile vazife-i vataniye, namus-u asker ve eref-i insan bize byle emrediyor; ne yapalm iler kendi kendine (ltfen) dzelmiyor;
bu gidile de dzelmeyeceine ve pek yaknda mukaseme, inkraz emri vakileri karsnda bulunacamza artk kat'iyyen kani olduk. Bu ana kadar bekledik durduk; (inallah zamanla keyf idare dzelir de biz de vatan ve askerlik
namna yine metalibatta bulunmaa mecbur olmayz) dedik. Fakat mukadderat ve tecelliyat, hakayki uun bizi selmet-i vatan namna ref' sadaya maatteessf mecbur ediyor. Bu mecburiyet-i elime ile hamiyetperver, mnevver,
terakkiperver ve fedakr zabitlerden mrekkep olarak teekkl eden grubun
ismine "Halaskar Zabitan Grubu" dedik.
Kemal-i ehemmiyetle rfekamzm nazar- dikkatine vazeyleriz ki memlekette mevcut umum frak- siyasiye muhterem ve mkerremdir. Bu frkalar
tekil edenler efrad- muhtereme-i millet, babalarmz, akrabalarmz, kardelerimizdir. Frak- siyasiye bahsinde: (Merutiyette efrad- millete amalini, efkrn, serbeste izhar etsin, ordu ve kuvve-i msellha bitaraf kalsn, tbir-i
aherle efkr- umumiye kendini serbeste izhar etmesi suretile "hkimiyet-i
milliye" esas kurulabileceinden "Merutiyet" hakik surette ve fiilen tehlikeye dmedike ordu ve kuwe-i msellha tamamile bitaraf kalsn ve vezaif-i askeriyeleriyle megul olsun) fikr-i kat'isindeyiz.
"Metalibatta bulunmaa zaman msait deil" sualine kar "acep zaman-
msait ne vakit gelecek?.. Memleket taksim ve igal muamelerine mteallik
emr-i vaki karsnda bulunduktan sonra m?.. Bak kemie tamamile dayanp mthi felketlerle gzmz fal ta gibi aldktan sonra m?.." cevabn
veririz. Hem de emin olalm ki metalibat- ahsiyede deil menafi-i vataniyeye hadim tekifat ve teebbsat- fedakranede bulunacamz iin bu, etrafa
hsn-i tesir edecek ve bu memlekette de selmet-i vatan iin her eyi gze
alan daha birok hamiyetperverann mevcudiyetini dmanlarmz da anhyacak ahsi menfaatlerine mebni veya dnememezlik, grememezlik sebebi
ile (Avrupa'ya su-i tesir eder) diyen safsataperdaza veya sadedillere cevabmz
udur ki Avrupa bizi bizden daha iyi bilir. Ona su-i tesir eden ve hakkmzda
fena kararlar verdiren memleketin hal-i hazr, idare-i hkmette gsterdiimiz muamelt -bilhassa mnevver olmas icap eden ve vaktile Merutiyet ve
Kanun- Esasi namna yemin etmi olan tabakat- mnevvere arasnda -mesail-i vataniyeye kar derin bir lkaydi mehud olmas, lyk olduu derecede
bir eser-i intibah grlmemesidir. Yoksa vatann kurtulmas, Kanun devrinin
artk bu biare milletin yzn gldrmesi iin vatan evldlar tarafndan ya placak icraat- zaruriye ve vatanperverane Avrupa'nn hr efkr- umumiyesi
zerinde hsn-i tesir eder, celb-i emniyet ve itimada sebep olur.
2 - (Halaskar Zabitan Grubunun) esas metalibat -yukardaki tafsilttan
anlalaca zere- memleketi bu byk buhrandan, alim-i erbab- basirete
grnen inkraz tehlikesinden tahlis, Merutiyet-i hakikiye esasatmn efkr
370
ve mlhazar- indiyeye, ihtirasat- sefileye kurban gitmemesi orduda kavanin

ve nizamat- askeriyeye riayet, mire itaat, lzime-i madelete dikkat, gizli veya aikr dier kuva-y gayr- meruann orduyu bozmasna mmaneat gibi
levazmat ihzardr. Evvelce tafsil ettiimiz iin imdi telhis edelim: inkraz
tehlikesi bugnk tarz- idareden, Merutiyet-i hakikiye esaslarna riayet
edilmediinden ileri geliyor. Bu byk felketin esbabn derin dndkten sonra:
(1) Elyevm memleketi idare eden bugnk kabine yerine hemen Avru
pa'nn emniyet ve itimadm kazanabilir, mteebbis, namuskr ve muk
tedir zevattan mrekkep bir kabinenin mevki-i iktidara getirilmesi.
(2) Hkmet iine hi kimsenin, gayr mes'ul hi bir kuvvetin mda
hale ettirilmemesi.
(3) Kabinenin tebeddlnden sonra hemen gayet bitarafane, mkfane tetkikat icra olunarak bugnk Millet Meclisi eer mal-i milliyeye
mugayir olarak cebren yaplan intihabat neticesi tahakkuk ederse
Meclisin feshi ve intihabatm tekrar ve jandarma ve polisin mdahale
sine meydan vermeksizin icras gibi mevad talebe mecbur oluyoruz.
Vaka metalip tamamile memleketin siyasetine aittir. Fakat vatan elden
giderken, bir ksm evldnn -biz zabitiz diye- felketine yabanc kal
mas kabil midir? Evvelce sylendii vehile bu memleketi lmden
kurtarmaa almak biz zabitlere bugn herkesten ziyade bir vazife-i
namus, bir vecibe-i hayatiye olmutur. Ordumuz farz- muhal olarak
mkemmel bile olsa memleketin tarz- idaresi dzelmezse bu fenalk
larla yarn kendisini de muzmahil edecei bedihidir.
Muhterem arkadalar, dnnz ordu, siyasiyattan bu defa artk kat'iyyen
ekilirken inkraz tehlikelerini davet eden halat ve messiratm ref'ini, bozduu ve sebep olduu vaziyet ve mevkiin dzelmi, tabi, pk ve meru bir
manzara kesbetmi olduu halde efrad- muhtereme-i millete teslimini arzu
ve azmetmesi kadar tabi bir hal olamaz. Demek istiyoruz ki siyasiyat kapsndan kat'i surette ayrlrken memlekette kendi yznden hasl olduu zannolunan gayr tabiilik ve fenala kat'iyyen hatime ekmelidir.
imdi de dorudan doruya orduya ait metalibatmza geelim. Vaka megul olacaklarmzdan baka daha bir ok meseleler vardr ki ordunun tamamile dzelmesinde bir mil tekil eder. Fakat biz burada ordunun esasn tahrip eden ve bundan dolay da alelacele hal ve fasl icap eden nokta zikretmekle iktifa ediyoruz:
(1) Memlekete dair metalibatmz tamamile ve fiilen kabul edildikten
sonra Osmanl ordusu mensubininden hibir kimsenin artk siyasiyat
ile itigal etmemesi ve ordunun tamamile ve fiilen siyasetten ekilmesi. Merutiyet-i idare hakiki surette ve fiilen tehlikeye dmedike zabitlerin frak- siyasiye mcadeleltma kar tamamile bitaraf olduunun ve ordu nazarnda bilcmle frak- siyasiyenin Merutiyet-i hakikiye esasm kabul ettikleri mddete seyyanen muhterem bulunduunu
matbuat ve beyannamelerle efrad- ahaliye iln.
371
(2) Zabit kadrosunda grld halde frka murahhaslklarnda

veya
mlkiye memuriyetlerinde bulunanlarn nisbet-i askeriyelerinin
he
men kat' veya bilifata-i zaman vazife-i askeriye bana tamamile
av
det ettirilmeleri.
(3) Orduda kaide-i adil ve msavata, ahkm- kavanin ve
nizamata,
terbiye-i askeriye muktaziyatna tamamile riayet edilmesi.
372
(a) Mes'uliyet korkusunun yalnz madunlar iin deil mafevkler

iin
de mevcut haline getirilmesi. (Kanun- asker mucibince bir
madun
mafevkinin emrini kmldanmakszm hemen icra edecek; fakat
sonra
verilen emirde muhalif-i kanun nokta gryorsa hakk- ikyetini
isti
mal edecektir. imdiye kadar mafevklerinden ikyet eden
madunlarn
ikyeti cidd surette telkki ve mafevk hakknda isterse en byk
rt
bede olsun tamamile hkm-i kanun icra olunduu grlmemitir.)
(b) Divan- harplerin reylerinde tamamile mstakil olmalar ve
divan-
harp azalma ehil olanlarn tayini ile beraber divan- harbe
taallk
eden mesaili hatr ve gnl gzeterek, yahut hafiyyen vuku ve
teklif-i
melhuz vesait-i sulhiyeyi kabul ederek crmn tevafk ettii
ahkm
tamamile tatbikte taalll eden reis ve azalarn derhal
cezalandrlmas.
(i) Kt'a ve kalem (daire) hayatnn -zabitan hakknda- mnavebe
usulne tbi tutulmas (her rtbeden ne kadar zabit vardr ki
mektepten ktmdanberi hl bir kt'a yz grmemitir. Bu
gibilerin byk rtbede ktaata knca kt'a hayatna adem-i
vukuflarndan maslahat ve askerlik mteessir oluyor ve bir ksm
kayrlarak stanbul'da resa-y devairde, dier ksm ise daima
ktaatta bulundurulmu oluyor. "Bazlar iin ihtisas vardr da onun
iin devairde daima bulunduruluyor" deniyor. Halbuki onlarn
vazifelerine itirak ettirilecek dier biri az zamanda onun gibi o ie
vkf olacandan teki kt'aya karlabilir).
(d) Nakil ve tayin mesailinde mmkn mertebe mevaki iin bir sra
ve mnavebe gzetilmesi. (Fena mahallerde bulunanlar arzulan
hilfna daima o mahallerde kalmaa bazan mahkm oluyor. yi ve
fena mahaller arasnda harcrah zabitana ait olmak zere yani
hazine-i milletten hibir harcrah verilmeksizin herkes iin
lyetegayyer ve kat' bir usul mucibince mnavebe yaplmal. klim,
hava ve medeniyet ciheti ile fena addolunabilecek mahallerde
bulunanlar arzular lhik olmazsa daima o mevkide braklmamal).
(v) Sunul-u muhtelifede bulunan zabitlerin mektepten tarih-i
ne'etle-ri bir olduu ve sebeb-i terfi imdiye kadar maatteessf
iktidar ve liyakat olmad halde bunlar bazan mtefavit rtbelerde
bulunuyorlar. Fimabaad sunuf-u muhtelife zabitannn zrn mucip
olmamak zere kader ve tesadfn deil ancak kdem ve liyakat-i
hakikiyenin terfie icra-y tesir etmesine alet olacak kavanin-i
muktezi
ye
tanzimi.
(h)
Memali
k-i harre
nizamna
mesi
orduda
sarih bir
hakszl
k
ve
terakkisine
azim bir
darbe
tekil
ettiind
en
memali
k-i
harrede
bulunan
lara
(yalnz mkfat- nakdiye ve hakk- tekad mddetinden tenzil gibi

imtiyazlar verilerek bu hakszln izalesi).
te ordunun terakkisi iin de bu maddelerin hemen nazar- dikkate almnasn istiyoruz. Vatanmz kati bir inkraz uurumuna srkleyen bugnk
fenalklar bertaraf edilirse ordunun ikinci derecedeki dier nevaksmm da ikmal edileceini ve bu suretle biz zabitlerin de cerihadar kalplerimizin mftehir ve mesrur olacan mid ediyoruz.
3 - Fedakr, sahib-i azm- sebat, mnevver, tarik-i haktan kendisini evir
mek iin edilecek iltifatlarn pek muvakkat ve kabul memlekete en byk h
yanet olduunu bilir, bo ve kltc tehditlere zerre kadar ehemmiyet ver
mez zabitandan mteekkil olan Grup, teebbsatn her mnasile byk olan
mirlerinin kumandas altnda, vicdan bir itaatle icra etmek azmindedir. Heyet-i idaresile merkezini Grup imdilik gizli tutacaktr. Heyet-i idareyi tekil
eden muhtelif rtbe snflardaki mera ve zabitan tarafndan ekseriyet-i ra ile
mukarrerat ittihaz edilir. Heyet-i idareden bulunan mavir ve mumaileyhim
rtbeleri ne olursa olsun ayn derecede reye maliktir. Grupta menfaat-i ahsiye
dknlerine, sivrilmek fikir ve maksad- hafisini besleyenlere hi bir mahalli
kabul yoktur. Grup kendi efradndan veya hariten olup da menfaat-i ahsiye,
ya dallet-i hissiye, yahut sakim bir kanaat- fikriye sevkile kendi efradna za
rar iras edeni iddetle takip ve tedibe kat'iyyen azmetmitir. Grup maksadn
tamamen ve fiilen byk mirlerin kumandas altnda istihsal ettikten sonra
hemen kendiliinden dalmay mire, kanuna itaatte herkese hsn- misal
olmay ve ancak metalibini istihsal ettikten sonra artk tamamile vazife-i askeriyesile itigali, Merutiyet hakik surette ve fiiliyat ile mspet bir tarzda tehli
keye dmedike siyasiyatla asla itigal etmemeyi ahd- misak eyler.
Grubun her hareketi teali-i vatan ve Osmanl ordusunun lyk olduu mertebe-yi ihraza almas maksad- ulvisidir. Grupta tefevvuk diyeleri ihtiras-
ahs, istirkap, tahakkm ve tekebbr gibi hissiyat- sefile "bir ey yaptm diyerek bilhare sivrilmek arzusu" cy-i kabul bulamaz. Gruba itirak etsin etmesin gen, ihtiyar; kk, byk rtbeli btn Osmanl erkn ve mera ve
zabitan- muhteremdir. Grup, menfai-i vatan ve askerlik namna ref'i sadaya
mecbur oluunu kendisi iin bir eref diye deil en basit bir vazife-i vataniye
ve hayatiye olmak zere telkki eder. Grup, kendisinin ifa etmeyi taahht ettii vazifeyi herkesin de yapabilecei ve zaten fikir ve metalibinin sade ve
meydanda olan eylere mtedair ve pek kanun bulunduu fikrindedir. Grup,
yalnz saika-i menfaatle her trl hakaik ve vecaib-i uhuvvet ve meslektaiyi
ayaklar altna alarak kendi emeline sed ekmeye alacaklardan nefret eder
ve bu gibiler hakknda mcahidat- fedakraneye girimeyi ahdeyler.
4 - Grubun ne suretle ie balyaca; evvel grup efradnn pek cz' bir
ksm ayrca takarrr edecek bir gnde mireyne memleketin siyasiyata m
teallik metalibatmzla birlikte orduya ait metalibat bir lyiha eklinde yaza
rak resmen takdim edecek ve hemen icrasn talep ve rica eyliyecektir. Metalibat tamamile kabul edilmeyerek grup efradna kanun- askeriye adem-i riayet
behanesile ve yahut sair sebepler icadile entrika, zulm ve tebdil-i mahal ta373
374
iki yeminin elyazs metni Doent Dr.
Mete Tuncay'n arivinden alnmtr.
riklerine giriilirse ihtiyatta kalm olan grup efradnn ksm- zami ya ksm
ksm veya hep birden vaziyet ve hale gre ve her trl vesaite mracaat ederek zalimler ve metalibatnm kabulne mni olanlar hakknda icabn icra ve
matlab- tamamile istihsal iin icraata devam vazifesile mkellef olacaktr.
Memleketimiz elden gitmek zere bulunduundan her refik memleketin halini
grebilen rfekasm her an irad vazifesile mkelleftir. Grup metalibatnm
kabul edildii ve icraat- siyasiye ve askeriyeye giriildiini fiilen grp kanaat hasl ettikten sonra kendiliinden mefsuh addolunacaktr.
5 - Memleketi sukuttan kurtarmak, askerliin terakkisi iin her trl fedakrl gze almak Grubun vazife-i asliyesi olduundan tiyen zulme urayacak efradnn hayatn temin veyahut ailesini sefaletten tahlis maksadile
gruba dahil olan her fert refiki vastasile grup sandna bir miktar mebl
itasnda muhtardr.
6, - Grup efradna tevzi-i vezaif kur'a vastasile ve gayet mdekkikane ve
dilne icra olunacaktr. Gruba dahil her fert suret-i umumiyede zikrolunan
hatt hareketi takip zmnnda uhdesine decek vazifeyi ifaya ahd- misak
borludur; Grup kendi efradndan olup da gruba ait vazifesinden dolay dar- zulm olann hayatn kurtarmaya, ailesini infaka kendisini mecbur bildiinden vesait-i lzimeyi ihzara s bulunduunu muhterem refiklerine arzeyler ve kendilerinden Devletimizin bugn en feci bir ekil alan buhrandan
kurtulmas esbabn ihzar edecek hasail-i mmtaze-i vicdaniyeye mtezayiden temellke almalarna intizam eder.
Halaskar Zabitan Grubu
Mhr
BELGE 2
ki Yemin Sureti*
Haf ve cel hibir cemiyet-i siyasiyeye dahil olmayacam ve devletin
umur-u dahiliye ve hariciyesine hibir sebep ve suretle kat'iyyen mdahale
etmiyeceimi Cenb- Hakk-ul kasem ve namusumla te'min ederim.
19 Austos 1328
27. Taburun
Mlzm- Snisi Ali
Salih
Alay 26. Taburun
Mlzm- Evveli
Hasan Tahsin
(*) Sayn Do. Dr. Mete Tuncay'n zel arivinden (Yemin metni ayndr).
375
BELGE 3 Nzm Paa'nn

Aklamas*
Harbiye Nezretinden:
Ahiren u veya bu frka-i siyasiyeye temayl etmi olduuma dair bugnlerde birtakm imzasz mektuplar almakta ve bu gibi rivayetlerin maateessf
elsine-i nasta dahi deveran etmekte olduunu iitmekteyim. Sevk-i maslahatta birka defa evrak- havadisle iln ettiim vehile urasn tekrar izah ve beyana lzum grrm ki: Itikadmca hsnniyet erbab- mtalatm tebli ve
ifhamda izhar- hviyetten tehi etmez. Hviyetini setr ile perde arkasndan
tedvir-i makast iin imzasz mektup gndermek namusun kymetini takdir
etmemekten tevellt eder ve sahibinin hsnniyet ve haysiyetine dellet eylemez. Binaenaleyh bu gibi mektuplar muhteviyatnn nezdimde suret-i kat'iyede ehemmiyeti olamaz. Saniyen itigalt- siyasiyeyi kutsiyetini takdir ettiim
askerliin esas ve gayesine mugayir bildiim ve kemal-i bitaraf dairesinde vatan ve millete madamlhayat ifa-y vazifeyi netice-i emel ittihaz ettiim cihetle
imdiye kadar hibir frka-i siyasiye ile alka ve mnasebat peyda eyleme-dim
ve vazife-i resmiyem icabatmdan maada ahvalde bervehi ve suretle siyasiyatla
itigal etmedim ve min baad dahi etmem. Zten askerlerin siyasiyatla
itigalinden tevellt eden mazarrat ac tecrbelerle grm, anlam ve binaenaleyh askerlerin bu gibi itigalt- muzrradan ve frka ihtirasatmdan tenzih-i nefs eylemelerini tabet bilmi olduumdan bizzat vuku bulan teebbsmle bu bapta kavanin-i mahsusa tanzim ve sdar edilerek hilfnda hareket
eden bilcmle mensubin-i askeriye haklarnda kavanini-i mezkre mucibatna tevfikan tertip ve icra-y mczat ettirilmek hususunda itina-y tam ile almakta olduum u srada kendimin frka-i siyasiye temayltma ve unun
bunun ihtirasatma let olmaklma ne askerlikteki gaye-i maksadm ne de ibu kanun ahkm msaittir. Byle her nokta-i nazardan meslek-i cizanemle
imkn- telifi olmamas hasebiyle bir maksad- mahsusun ve daha dorusu
bir kast- sey'in mahsul olduunda phe olmyan bu gibi yiata kat' bir
nihayet vermi ve nezdimde yukarda tasvir ettiim suretten maada bir tarz-
telkki grmeyecek olan imzasz mektuplarn tevali-i vurduna bir hatime
ekmi olmak iin beyan- keyfiyet ederim.
5 Knun- sni sene 328
Bakumandan Vekili
Harbiye Nzn
Nzm
(*) TV, 7 Knun- sni 1331, Say 1348, s. 2.

376
BELGE 4
1913 Ylnda, Sinob'a Srlenlerin Listesi*
stanbul Muhafzlndan vrid olup Matbuat Mdiriyeti Umumiyesinden
tebli olunmutur:
Muhalefet namna memleketin muhta olduu sknet-i efkr kavlen, fiilen ve tahriren ihlle cr'etyb olduklar teden beri malm olan bz zevat
ile payitahtn selmet-i umumiyesi iin daim bir tehlike tekil edebilecek
mahiyet-i sergenede bulunduklar msellem bulunan ehasn ldare-i rfiye
Kararnamesinin 6. maddesinin 2. fkrasna bilistinad Sinob'a izamlar suretiyle
idare-i mezkre mntkas haricine tard ve teb'idleri hkmet-i askeriyece taht karara alnarak tide esamisi muharrer bulunanlarla serseri ve isiz gruhundan ikiyz kadar ehas Polis Mdiriyeti Umumiyesi vastasyla dn
akam bir vapur-u mahsusla teb'id olunmulardr:
Hseyin Bey: Sular Mfettii
Basri Bey: Tophane ve Posta Telgraf Mdr
Ahmet Nurettin Efendi: stanbul Nfus Memuru
Ali Nurettin Efendi: Adliye Nezareti Mahkeme-i Temyiz stida Dairesi ketebesinden
Ahmet Efendi: Galata Gmr muayene memurlarndan
Ahmet Zht Bey: Ziraat Bankas Kontrol ubesi Mmeyyizi
Bekir Stk Efendi: Beyolu'nda Cadde-i Kebir Posta Memuru
Mahmut Bey: Beykoz Reji Mdr
Mnir Efendi: Daire-i Shhiye Evrak Kalemi ketebesinden
smail Efendi: Daire-i Shhiye Muhasebe Kalemi hulefasmdan
Mehmet kr Bey: Rsumat Mdiriyet-i Umumiyesi Muhafaza Sermfettii
Sadettin Arif Bey: Adliye Nezareti Muhasebe Kalemi hulefasmdan
Sleyman Murad Bey: ehremaneti Heyet-i Fenniye nc ube Baktibi
Hseyin Faiz Bey: Beyolu Bidayet Mahkemesi cra Muavini
Hasan Bey: Yeniky Mahkeme Baktibi
Mslim Sami Bey: ehremaneti Heyet-i Fenniye ktiplerinden
Asaf Bey: stanbul Nfus Dairesi Evrak Memuru
Galip Efendi: Posta Telgraf Nezareti ketebesinden
Hseyin Kzm Bey: Dyunu Umumiye Komiserlik Kalemi ketebesinden
smail Efendi: Rsumat Mdiriyet-i Umumiyesi Sevk Memuru
Burhan Efendi: Evkaf ketebesinden1
Mehmet Bey: Adliye Mdevvenat Kalemi ketebesinden
Feridun Efendi: Adliye Nezreti Umur-u Cezaiye Dairesinde Hapishaneler
Memuru
(*) Tanin, 6 Haziran 1329 (18 Haziran 1913), s. 3. 1
nl yazar rahmetli Burhan Felek.
377
Orhan Bey: Sadaret Evrak Kalemi hulefasndan

Halil brahim Efendi: Mahkeme-i stinaf cnha ktiplerinden
Mnir Bey: Maliye Nezreti vezne ketebesinden
Bedri Bey: Yeniky Belediyesi heyet-i tahririyesinden
Halil Efendi: Maliye Nezreti vezne ketebesinden
Mir Asaf Paazade Cemal Bey: Eshab- emlkten
evket Efendi: Mebusan ktiplerinden
Mehmet Sadi Bey: Birinci Ticaret Mahkemesi Zabt Ktibi
Hafz Mehmet Kmil Efendi: Evkaf Mfettii
brahim Efendi: Hariciye Nezareti Tabiyet Kalemi msevvidlerinden
Mehmet zettin Bey: Dahiliye Tahrirat Kalemi ketebesinden
Ali Haydar Efendi: Anadolu imendiferi Batercman
Ziver Efendi: Elektrik inaiye memurlarndan
Mazlum Bey: skdar Belediye Muhasebe ketebesinden
Ali Fuat Bey: Dahiliye Nezareti Muhaberat 4. ube hulefasndan
Muhlis Sabahattin Bey: Mlga Demokrat Frkas Ktibi
Refi Cevad Bey: Alemdar gazetesi sahibi
Kadri Efendi: Alemdar gazetesi Mdir-i mes'ul
Ferruh Niyazi Bey: Doktor
Ali Rza Bey. Dva vekili
Necati Bey: Dva vekili
ibrahim Hakk Bey: Dva vekili
Mustafa Halit Bey: Dva vekili
Halil Suat Efendi: Dva vekili
Abdlkadir Efendi: Beyolu a memurlarndan
zzet Efendi: stanbul Vilyeti Baytar mfetti memurlarndan
Mahmut Cell Paa: Beyolu Mutasarrfl sertabibi sabk
Selhattin Bey: Beyolu Mutasarrfl sertabibi sabk
Cemil Tevfik Efendi: Serkomserlikten mazul, Vazife gazetesi muharririninden
Ferit Bey: Vazife gazetesi sermuharriri
Suphi Bey: Vazije gazetesi mdir-i mes'ul
Osman Nuri Efendi: ikdam gazetesi muhbiri
brahim Efendi: Osmanier Loyd gazetesi muhbirlerinden
Aziz Nuri Efendi: Adalet gazetesi mdir-i mes'ul
ismail Suphi Bey: Mektep muallimi ve muharrirlerden
Hamit Bey: Beyolu Bidayet Mahkemesi Riyaseti Ulsndan munfasl dva
vekili
Ali Haydar Efendi: Muallim
Halit Yekta Efendi: Beyazid dersiamlarndan
Hac Hayri Efendi: Beyazid dersiamlarndan
Ahmet Nazif Efendi: Beyazid dersiamlarndan
Hafz Mustafa Rasih Efendi: Sultan Selim trbedar
378
Abdlfettah Efendi: Fatih dersiamlarndan

Mehmet Atf Efendi: Fatih dersiamlarndan
Hafz Kemal Efendi: Topu yzbalndan mtekait
Ahmet ismet Efendi: Mahmutpaa Mahkemesi naib-i sabk
Abdlkadir Efendi: Bb- Meihat Meclisi Tetkik mellifat ktibi
Bahattin Efendi: Meclis-i Eytam sabk muhasebecisi
Abdlaziz Halit Bey: Ergani Naib-i sabk
Veysel Nail Bey: Feylt Kazas naibi
Yusuf Kenan Bey: Ders Vekleti Meclis Kalemi ketebesinden
Mehmet Tayyib Efendi: Fatih dersiamlarndan
Ahmet Hamdi Efendi: Meihat Tahrirat Kalemi ketebesinden
ismail Hakk Paa: Amasya Meb'usu esbak
Mehmet kr Paa: nc Ordu topu livalarndan, mtekait
Abdlhadi Efendi: Birinci Ordu stihkm Birinci Tabur binbalndan
mtekait
Remzi Bey: Baytar kaymakamlndan mtekait
Galip Bey: Bahriye Binbalndan mtekait
Tevfik Bey: Nizamiye miralaylndan mtekait
Ali Galip Bey: Topu kaymakamlndan mtekait
Mehmet erif Efendi: Maarif Nezareti tahkik memuru sabk
Hasan Vasf Bey: Mlga Cemiyet-i Rsumiye azasndan
Abdlkerim Hadi Bey: Meclis-i Maarif aza-y sabkasndan (hafiye)
Zhd Bey: Dahiliye mhrdar- sabk, Dahiliye muhaberat- umumiye
hulefasmdan
Ali Necati Bey: Evkaf Nezareti Muhasebe mdir-i esbak
Tahir Hayrettin Bey: istanbul Meb'us-u sabk ve Kuds Mutasarrf- sabk
lbnrreat Mahmut Bey: Mlga Cemiyet-i Rsumiye azasndan
Yusuf Kenan Bey: Kastamonu vilyeti mektebi muavin-i sabk
Ziver Bey: Kosova Maarif Mdir-i esbak
Nizamettin Bey: Polis Mdiriyet-i Umumiyesi Tahrirat Baktib-i sabk
Ali Haydar Bey: stanbul Polis Mdir-i Umumisi Muavin-i sabk
ihsan Efendi: Hariciye Evrak Odas kadro harici
smail Efendi: Sadaret Evrak Kaleminden kadro harici
Mehmet Fahrettin Efendi: Dyun-u Umumiye daresi evrak mdir-i sabk
Murat Bey: Hariciye Nezareti sabk mmeyyizlerinden
Mehmet Mnip Bey: Mlga Cemiyet-i Rsumiye azasndan
Nzm Bey: Mlkiye kaymakam mazullerinden
kr Bey: Badat Defterdar- sabk
evki Efendi: Sadaret Mektubi Kalemi hulefasmdan mtekait
Fahrettin Efendi: Dyun-u Umumiye evrak mdir-i sabk
Mustafa hsan Efendi: Meclis-i Maarif mmeyyizliinden mtekait
Balda esamisi muharrer olanlardan maada ondokuz gayr mslim ve yz
elli kadar mslim esnaf ve elli kadar mahalle imam ve muhtaram ve saire
dahi idare-i rfiye mntkas haricine teb'id edilmitir.
379
BELGE 5
Gazi Ahmet Muhtar Paa'nn Meclis-i Mebusan'da
Okuduu Fesih rade-i Seniyyesi
Sait Paa kabinesile Heyet-i Mebusan arasnda Kanun- Esasi tadiltndan
dolay tahadds eden ihtilf zerine Meclis-i mebusann feshi cihetile azas
yeniden intihap olunup 5 Nisan 1328 tarihinde itima ve mucib-i ihtilf olan
madde hakknda Kanun- Esasinin otuzbeinci maddesi mucibince kararn
ita etmi olan Heyet-i Cedide-i Mebusan'm mddet-i memuriyeti feshi inta
eden ihtilf hakknda sfat- hkmiyetle bir rey ve karar itasna mahsus ve
mnhasr olduu Heyet-i Ayan'dan Kanun- Esasi'ye tevfikan ve tefsiren tanzim olunan kararnamede beyan olunmu ve bu karara gre Meclis-i Umuminin seddile Mebusan'in yeniden intihabatina mbaeret olunmak lzmgelmi
olduundan Meclis-i Umumi'nin seddile Kanun- Esasi ahkmna tevfikan intihabat- cedidenin icrasna irade ederim.
Mehmet Reat
21 aban 1330
22 Temmuz 1328
mza
Bu irade-i seniyyemizin icrasna Sadr- zam memurdur.
Fesih rade-i Scniyyesi'nin asl

Kaynak: BBA, rade Tasnifi, aban 1330
380
XII MLL
MERUTYET FIRKASI
KURULU YILI: 23 Austos 1328 (5 Temmuz 1912).

KURULU YER VE MERKEZ: istanbul, IJham Gazetesi idarehanesi.
KURUCU VE YNETCLERDEN BAZILARI:'* Reis, Eski Ktahya
Meb'usu Ferit (fham Gazetesi Bayazar), Akoraolu Yusuf (Siyas
Tarih Mderrisi), Zhd (Mekteb-i Hukuk ve Mekteb-i Mlkiyede statistik, Maliye ve ktisat Mderrisi), Mehmet Ali (Belediye Meclisi
Reisi), Cami (Eski Eizan Meb'usu) Bey'ler.
1. Frka'nn Kuruluu
rka iki fesih sonras Gazi Ahmet Muhtar Paa hkmetinin

meclissiz dneminde ve Balkan krizine gebe gnlerde kurulmutur. Ittihat-tilf cephelemesinin younlamaya balad
bir dnemde siyasal yaama atlan frkann ideolojik bakmdan
nemi Merutiyet dneminde kurulan ilk ak milliyeti (Trk)
frka olmasdr.
2. Frkann almalar ve Eylemleri
Seimler ve Parlamento
Milli Merutiyet Frkas, ttihatlarn muhalefete getikleri bir
srada meclissiz ve seimsiz bir siyasal yaam iinde domu ve yaamtr. Frka parlamentonun al tarihi olan 1330 (1914) ylma
kadar yaayamad iin meclislerde grnmemitir. Seimlere de
katlmamtr.
i, Bu isimler Sayn Ferit Tek ile 19 Haziran 1948 ve Sayn Prof. Zhd nhan ile
24 Temmuz 1951 tarihli konumalarmz notlarndan alnmtr. Tanin de (21
Austos 1328) bu adlar vermi bir de "mtekaidinden" kr Paa'y eklemitir.
Frkann program da Tek ve nhan tarafndan yaplmtr.
381
Basn Alannda
Frka basn alannda kendi yayn organ olan IJham gazetesi ile
sesini duyurmutur. Baz gazeteler rnein Tercman- Hakikat frkann kuruluunu ve milliyeti bir parti oluunu sevinle karlar ken2 baz gazeteler de byle bir frkann kuruluunu yersiz bulmulardr.3
3. Frkann ki Byk Parti ile likileri
Dier partilerden farkl olarak, Milli Merutiyet Frkas bir bakma iki ate arasnda ittihat ve itilfa cephelerle olan ilikilerini
saptamak zorunda kalmtr.
ittihat ve Terakki ile iliki
Frka kurulduu tarihte ittihatlar hem muhalefete gemilerdi
ve hem de ok belirgin olmamakla beraber ideolojik bakmdan
Trk-lslmc bir izgiye kaymaktaydlar. Bu adan frka ideolojik olarak ittihatlarn rakibi idi.
ideolojik rekabetin yan sra, frka yeleri "Kanun- Esasi Tadilat"nda frkadan kopmu olan eski ittihatlard.
ittihatlar frkann kuruluunu "Osmanllk" sistemi iin yararl
bulmazken 4 frka da ittihatlarn milliyetilik anlayn "sakim"
bulduunu aklamtr. Onlara gre bu politika Arnavutlarn geleneklerini yok etmee almakta, Suriye'de isyanlara neden olmaktadr.5
ittihat ve Terakki'nin Trk kanad da Frka'y eletirmekte ve
milliyetiliini zayf bulmaktadr. Bu grubun beendii tek husus
"ak ve yrekli Tanzimat aleyhtarl" olmutur. Bununla beraber
Ziya Gkalpi Trk Yurdu dergisi frkay Trk cepheden saymtr.6
2 Milli Merutiyet Frkas, Trk Yurdu, C II, s. 695-696.

3 Yeni Frkalar: Milli Merutiyet Frkas, kdam, 27 Austos ve 6 Eyll 1328.
4 Hseyin Cahit, Milliyetperver Trk Frkas, (Tanin, 31 Austos 1328) ve
Ahmet erif, Milli Merutiyet Frkas Mnasebetiyle, (Tanin, 13 Eyll 1328).
5 Frkann beyannamesinde yer alan bu dnceler iin bk. Sabah, kdam (25
Austos 1328).
6 A. Y, Tanzimathk Aleyhine, (Trk Yurdu, C. III, s. 349-350).
382
Hrriyet ve itilf ile liki

tilflar Osmanlc ve kozmopolit bir ideolojiye dayandklar
iin, Milli Merutiyet Frkas ile hi anlaamamlardr. Ltfi Fikri
Bey frkann kuruluunu "fahi bir hata" ve "tehlikeli bir oyun"
olarak nitelendirirken7 Mustafa Sabri Efendi de milliyeti bir frkann kurulmasnn zarardan baka bir sonu yaratmayacan belirtmitir.8 Zaten frka da beyannamesinde tilflarn dayand Osmanlc ve adem-i merkeziyeti ilkelere cephe almtr.
4. Frkann Yaps ve Belli Bal Elemanlar
Yapsal Sorun
Ksa mrl bir parti olan Milli Merutiyet Frkas, bir aydn partisi olarak Osmanl brokrasisi ve orta snf dna kamam ve
bir nller partisi olmaktan teye gidememitir.
ok karmak bir dnemde ortaya kan frkann belirttiimiz i
ve d ortam ierisinde bymesine olanak yoktu. stelik milliyetilik ideolojisine dayanan ve Osmanl Milleti kurulamayaca iddiasnda olan byle bir partinin varlna da henz allm deildi.
Trk Oca ile iliki kuran frka, "lstihlk- Milli Cemiyeti"nin
kuruluuna katlm 9 ancak bir parti olarak etkinlik ve geliim gsterememitir.
rgtlenme
, drt yz kadar yesi olduu belirtilen frkann stanbul'daki
rgt hakknda fazlaca bir bilgimiz yoktur. Bunun yan sra Anadolu'da birka yerde ube ama giriimleri de sonusuz kalmtr. 10
Bellibal Elemanlar
Kurucular dnda baka yelere ancak baz cemiyetlerin azalar
arasnda rastland sylenebilir.11
7 Lutfi Fikri, Yeni bir Frka Hazrl - Katl bir Frka - Tehlikeli Bir Oyun
(Tanzimat, 1328/1912, No. 336, 339, 346, 350).
8 Mustafa Sabri, Yeni Frka (kdam, 1328/1912, No. 5597).
9 Bu cemiyet ile ilgili olarak bk. kinci Blm, s. 444.
10 Prof. nhan ile konumamz notlarna gre.
11 rnein "lstihlak-i Milli Cemiyeti".
383
5. Frkann Sonu: Siyasal Hayattan Silini

Siyasal tarihimizin ilk milliyeti partisi olan Milli Merutiyet Frkas eleman ktl ve parasal sorunlar nedeniyle terkedilmi duru ma dmtr. 1912 ylnn zorluklarn gslemesine olanak da
yoktu. Mtareke dneminde kurucularndan bazlar "Milli Ahrar"
ve zellikle "Milli Trk" frkalarnda grev almlardr.
B. MLL MERUTYET FIRKASI'NA LKN BELGE
Mill Merutiyet Frka-i Siyasiyesinin Program*

BRNC FASIL
Madde 1 - Osmanl Devlet ve milletinin menafi-i hakikiyesini tahsil ve
mdafaa maksadile Mill Merutiyet Frkas namnda bir siyas frka tekil
olunmutur.
Madde 2 - Mill Merutiyet Frkasnn ekl-i siyasi-i Devlet hususunda fikri
Kanun- Esasi ahkm dahilinde olmak zere an'anat ve tekmlt- tarihiyeye mstenit bir saltanat- merua-i Osmaniyedir.
Madde 3 - Saltanat- seniye-i Osmaniye hilfet-i kbra-y islmiyeti haiz
olarak slle-i li Osman'a aittir.
Madde 4 - Devlet-i Osmaniyenin dini, din-i islmdr. Bu esas- vikaye ile
beraber asayi-i halk ve dab- umumiyeyi ihll etmemek artile Memalik-i
Osmaniyede maruf olan bilcmle edyann serbesti-i icras ve cemaat- muhtelifeye verilmi imtiyazat- mezhebiyenin kamekn cereyan Devletin taht- himayetindedir.
Madde 5 - Zat- Hazret-i Padiahinin nefs-i hmayunlar mukaddes ve
gayr mes'uldr. Devletin idaresi vkel-y saltanat tarafndan icra olunmak
lzm geldiinden vezaif ve mes'uliyet-i vkely tayin edecek kanunun tanzim ve tertibine allacaktr.
Madde 6 - Slle-i l-i Osmamn hukuk-u hrriye ve emval ve emlk-i zatiye ve kanun- mahsus mucibince madamlhayat tahsisat- maliyeleri tekfl- umum tahtndadr. Sinni tahsilde bulunan ehzadegnm Zat- Hazret-i
Padiah emr- nezareti tahtnda talim ve terbiye-i siyasiyelerine muktazi bilcmle masarif iin maarif btesine ayrca tahsisat vaz'ma gayret edilecektir.
Madde 7 - Mill Merutiyet Frkas Kanun- Esasinin Osmanllara baheyledii bilcmle hukuk ve hrriyetlerin marifet-i kavanin ve mahakim ile taht muhafaza ve syanete alnmasn talep ve takip edecektir.
Madde 8 - Heyet-i Ayan azasnn Kanun- Esasiye tevfikan Zat- Hazret-i
Padiah tarafndan tayinleri usul makbuldr.
(*) Sabah, kdam (25 Austos 1328).

384
Madde 9 - Mddet-i muayyenesinde bilintihap itima etmek zere ledelicap Meclis-i Mebusanm fesh-i hukuk- mukaddese-i Padiah cmlesinden
olacaktr.
Madde 10 tntihab- Mebusan usul- terakkiyat- itimaiye ile mtenasiben peyderpey tevsi olunmak zere imdilik iki dereceli ve liva dairesinde
olarak kabul edilmi fakat intihabatm ekseriyet-i mutlaka ile icras, ilk intihapta ekseriyet-i mutlaka olamad halde ikinci bir intihap usulnn vaz',
mntehapilerin intihap edecekleri meb'uslar daire-i vilyet ahalisinden intihaba mecbur olmamalar, serbesti-i intihabata riayetle beraber intihap mazbatalarnn tetkik ve tasdiki hakknn Mahkeme-i Temyize tevdii gibi tadiltn
tervici takarrr etmitir.
KNC FASIL
Siyaset-i Dahiliye
Madde 11 - Osmanl Padiahln tesis eden ktle-i esasiyenin menafiini
daima nazar dikkatte bulundurmak, anasr- mevcudenin hukuk- mktesebelerine riayet etmek ve bunlara kar bir siyaset-i aklne ve itilfkranenin
mrevvici olarak Devletin kuva-y esasiyesinin israfm mucip olacak teebbsat- siyasiyeye taraftar olmamak ve minelkadim anasr- mslime-i Osmaniye
meyanmda cyigir olan mnasebat- haseneyi idame ve revabt- diniyeyi takviyeye almak Mill Merutiyet Frkasnn siyaset-i dahiliyede rehber-i harekt ve icraat olacaktr.
Madde 12 - Idare-i dahiliye-i Devletin Kanun- Esaside mnderi olduu
vehile tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezaif usulne tevfiki, vezaif-i Devletten
siyas olanlarn yani umur- umumiye-i Devletin ve vezaif-i ihtiyariye-i Devletten mlkn heyet-i umumiyesine ait bulunanlarn kati bir merkeziyete
rapt ve fakat nef' zarar bir vilyete ait bulunan bilcmle umur- nafia, ziraiye, ticariye ve snaiye gibi menafi-i mahalliyenin idare-i vilyat ve nevahiye
tevdii mukarrerdir. dare-i mahalliyelerin idare-i hukuk ve vezaif-i kat'iyyen
tayin, mes'uliyetleri tezyid ve hkmet-i merkeziyeyi temsil edecek memurinin hakk- tefti ve murakabeleri takviye edilecektir. dare-i nevahi kanunlar
bu esaslara teb'an ve serian tanzim olunacaklardr.
Madde 13 - Mevki-i coraf ve itimaileri cihetiyle mstesna olan vilyattan maadas, aada zikredilecek nahiye tekilt ikmal edildike ilga olunarak livalar en yksek kademe-i idare itibar olunacaktr.
Madde 14 - Dorudan doruya memurin-i mlkiyeye merbut bulunacak
vilyat memur-ini inzibatiyesinin bir an evvel ikmaline son derece ikdam ve
ihtimam olunacaktr.
Madde 15 Vilyat, idare-i hususiyeleri nokta-i nazarndan emval-i menkule ve gayr menkuleye mutasarrf ve kanunen muayyen ve mahdut vezaif-i
hususiyeye malik birer ahs- manev tekil edeceklerdir. Vilyet yollar, vilyet nehir ve limanlar, vilyete mahsus itibar ve iktisat sandklar, numune ve
tecrbe ve iftlik tarlalar, amel ziraat mektepleri, ziraat ve smaat ve ticaret
385
odalar, messesat- iptidaiye-i maarif vilyetlere tefrik edilecek vezaif cmlesinden bulunacaklardr.
Madde 16 - Vilyat husus btelere malik olacaklardr. Maarif ve menafi
hisseleri, tarik bedelt, techizat- askeriye tertibi, zebhiye rsumu, messesat- vilyet haslat vilyetlere terkolunaca gibi, teklif-i umumiyeye ksurat- munzama ilvesi ve erait-i lzime tahtnda istikraz akdi dahi vilyet mecalis-i umumiyesine tevdi edilecek vezaif cmlesinden olacaklardr.
Madde 17 Btn Memalik-i Osmaniye, vilyat- mamureden balyarak
nevahiye taksim olunacaktr. Be binden ziyade nfusu havi bulunan her ehir ve kasaba tabiaten menafi-i mterekeye tbi arazi ve kurra-y mtecaviresile birlikte bir nahiye tekil edecektir. Be binden ziyade nfusa malik bulunan ve hudutlar aras alt saat mesafeyi tecavz etmeyen kyler ve iftliklerden dahi bir nahiye tekil olunacaktr.
Madde 18 - Nevahi idareleri mansup mdrlerle, mntahap nahiye meclislerine tevdi edilecektir. Nahiyelere ayrca vezaif-i idariye tefrik edilecek, varidat tayin olunacak, nahiye imarat- nafas iin amele-i mkellefe usul vazolunabilecektir.
Madde 19 - Memurin-i hkmetin kudret ve ehliyetlerine dikkat ve itina
olunacaktr. Memurinin tayin ve terakki ve suret-i azilleri hakknda derakap
bir anun- mahsus talep edilecektir. Umur- Devletin kffe-i uabatmda cidd
bir tefti usul vazedilecektir.
Madde 20 - Tekad kanunlarnn hazine-i Devlet ve memurin menfaatleri
dnlerek slhna allacaktr.
Madde 21 Bilcmle memurin-i Devletin siyas cereyanlar haricinde bulunmas selmet-i vatan muktezas olduundan umum memurin-i Devlet
hakk- intihaba malik olmakla beraber frak- siyasiyeye intisaptan kat'iyyen
memnu olacaklardr.
NC FASIL
Umur- Adliye
Madde 22 - Memlekette adaletin teesss ihtiyac- zamana muvafk kavanin-i hukukiye ve cezaiyenin vcudile beraber tatbik ve icra-y kavaninin her
yerde mevcut iyi hkimlerin ellerine mevdu bulunmasna ve kuwe-i adliyenin her trl mdahaleden masun ve tamamen mstakil kalmasna mtevakkftr. Bunun iin henz naks bulunan kavaninin sr'at-i itmam, tekilt-
adliyenin bir an evvel ikmali, hkkmn tezyid-i iktidar ve kuvve-i adliyenin
istikll-i tamm esaslar takip olunacaktr.
Madde 23 - Hkkm ve memurin-i adliyenin, istiklal ve bitarafilerini muhafazaten her trl frak- siyasiyeye intisaplar kanun- mahsus ile kat-iyyen
menedilecektir.
Madde 24 - Tekilt- adliyenin tevsi-i tatbikatile beraber vasi salahiyetli
seyyar sulh hkimleri kanununun kabul ve tervicine sarf- gayret olunacaktr.
Madde 25 - Adaletin bihakkn temini iin hkkmm hukuk mezunu olup
mehakimde bir mddet ameliyat grdkten sonra tayinleri usul ittihaz klna386
cak, hkkmn terakkiyat, inzibat ve tahvil-i memuriyetleri hakknda kanun- mahsus tanzim edilecektir.
Madde 26 - Hapishanelerin terakkiyat- hazraya tevfikan slh ve tanzimine gayret olunacaktr.
DRDNC FASIL Siyaset-i
Hariciye, Harbiye, Bahriye
Madde 27 - Mill Merutiyet Frkas siyaset-i hariciyede sulh taraftardr.
Devlet-i Osmaniye, mevki-i siyasisini tahkim iin, itiraki menafime malik
bulunduu Devletlerle, tevhid-i menafi esas zerine itilflar, ittifaklar aktederek siyaset-i hariciyesini takviyeye almaldr.
Madde 28 - Mill Merutiyet Frkas mlk- Osmaninin muhafazas iin
tedarikat- harbiyenin daima muin ve zahiri olacaktr. Muhafz- vatan olan
ordunun siyasiyat ile itigali, zabitamn frak- siyasiyeye intisaplar kafiyen
menedilecektir. Osmanl ordusunun erefi Osmanl ordusu kalmaktr. Zabitamn lerakkiyat ve suret-i istihdamlarnda kavaninin hsn- tatbikine, iltizam
ve iltimasn men'i hususuna kemaliyle dikkat olunacaktr. Mill Merutiyet
Frkas yanl siyaset neticesi olarak ordunun memleket dahilinde daima igal
edilmesine mni olacaktr.
Madde 29 - Osmanl ordusunun zaman- hazerde her an harbe hazr bulunmas tedabirinin ittihaz ve emr- kumandann bu suretle tanzimi matluptur. Devletin ihtiyacat- askeriyesine kifayet edecek derecede mhimmat- harbiye tedariki ve mhimmat- mezkrenin daima hal-i mkemmeliyette muhafazas, hi el srlmemek zere daim bir sermaye-i harp tekili
elzemdir.
Madde 30 - Mill Merutiyet Frkas, Anadolu-yu ark sevklcey imendiferlerini de Devletin esbab- mdafaasnn en balcalarmdan addettii iin
bunlarn her teebbse tercihan mevki-i fiile isal olunmalarna gayret edecektir.
Madde 31 - Mill Merutiyet Frkas donanmann dahi lzum-u vehile tekemmlne atf- ehemmiyet eder. Devlet-i Osmaniye sahillerini ve adalarn
her trl taarruza kar mdafaa edebilecek bir kuwe-i bahriyeye muhtatr,
ibu kuvve-i bahriyenin, isttaat- maiye derecesinde, kademe kademe tekiline gayret olunmak lzmdr.
BESNC FASL
Siyaset-i Maarif
Madde 32 - Mill Merutiyet Frkasnn maksad bilcmle zkr ve inas
Osmanllarn seviye-i fikir ve irfanlarnn gnden gne terakki ve tealisini istikmaldir. Bu maksada vusul iin messesat- maarifin en son terakkiyata gre
tanzimini suret-i umumiyede talep eyler.
Madde 33 - Mektib-i iptidaiye ve rdiye ve Darlmuallimin-i iptidailer
kanun- mahsusuna tevfikan vilyat mecalis-i umumyesine terkolunacaktr.
Tahsil-i iptida meccanendir. Bu tahsilde mecburiyet usulnn bilfiil tatbiki387
ne sy- gayret edilecektir. Her nahiye merkezinde ve nfusu kesir olan karyelerden bed* ile kurrada mektib-i iptidaiye inasna ihtimam olunacaktr.
Mektib-i iptidaiyede tedrisat her vilyette o vilyet ahalisinin ekseriyet-i lisaniyle icra edilecektir. Programlara her mahalde ahalinin en ziyade megul olduu sanata dair dersler ilve olunacaktr. Mektep kitaplarnn vesair levazm tedrisin nevahi tarafndan tedariki usulnn tatbikine gayret edilmesi mukarrerdir.
Her kaza merkezinde behemehal zkra ve inasa mahsus birer rdiye bulunacaktr. Bu mekteplerde tahsil meccanedir. Mektib-i umumiye-i rdiyede dahi tedrisat vilyetteki ekseriyetin lisaniyle olacak ise de Devletin lisan-
resmisi de mutlaka renilecektir. Mektib-i iptidaiye ve rdiyeye muallim
yetitirmeye mahsus Darlmualliminler lzum ve ihtiya derecesinde tesis ve
teksir olunacaktr.
Madde 34 - Mektib-i tliye imdilik hkmet-i merkeziye idaresinde braklacak ve lzumlu mahallerde peyderpey tesis ile miktarlar tezyid olunacaktr. Mektib-i tliyede bulunan talebe dahi mektep cretinden muaf olacaklardr.
Madde 35 Osmanl Darlfnununun tekemmlne ve izmir, Konya, Erzurum, Diyarbekir, Selanik, Manastr, am ve Badad gibi merakiz-i mhimmede peyderpey Darlfnunlar kadna ihtimam olunacaktr.
Her snf tahsil-i li-i ilim iin Avrupa'dan lzumlu muallimler celbedilecektir.
Madde 36 - Mektib-i hususiye tesisi kanun dairesinde serbesttir. Husus
cemaat mektepleri Maarif Nezaret-i Umumiyesinin tefti ve nezareti altnda
bulunacaktr.
Madde 37 - Mektib-i umumiyeden yetien mstait talebelerden ikmal-i
tahsil iin Avrupa'ya mmkn olduu kadar ok talebe izam edilecektir.
ALTINCI FASIL
Siyaset-i Maliye
Madde 38 - Siyaset-i maliye hakknda Mill Merutiyet Frkasnn rehber-i
siyaseti bervehi tidir:
(1) Mkellefiyet-i emiriyenin Osmanllarn kuvveti iktisadiyelerine
gre dilne tarh ve tevzii.
(2) Efrad- vatann kuva-y istihsaliyesini vergilerle ta'kim ve tahdid
etmiyerek tenmih ve tezyide sarf- gayret olunmas.
(3) Mtevazin bir bte vcude getirilmesi.
Madde 39 - Baldaki dsturlara tevfikan teklif-i mevcudenin umum bir
pln dairesinde tedricen tadili ve adalete kabil-i telif olmyan ahs vergilerin
irad ile mtenasip bir ekle ifra ve makasd- muayyene iin tarhedilmi teklifin tedricen ref- ilgas takip olunacaktr.
Madde 40 - Bilvasta teklifin suret-i dilede temin ve tevzii iin irad- safiye gre hesap olunmak zere bir teklif-i umumiye kalb ve ifra ve bu tekliften muayyen bir hadde kadar kk iradlarn af ve istisnas talebolunacaktr.
388
Binaenaleyh - elyevm cri olan msakkafat vergisinin irad- hakik zerine

vaz'; - Tahrir-i cedid icrasile arm peyderpey arazi vergisi haline ifra ve
gayet mhim bulunan u tahavvln zaman- icrasna kadar aar vergisinde
mucib-i ikyet olan hususatn slh; - temett vergisinin memleketimizde
yayan btn eshab- temette temili ile beraber temettat snaiye ve ticariye miktar- safisini tayine yaryan bilcmle anasrn suret-i memzucede esas
ittihazedilerek vaz ve tarh - anam, deve, camz, canavar resimlerinin irad-
zira, yani arazi veya temett vergisine kalbi; - tariki mkellefiyetinin ve husus ianelerin muahharen tamamen ilga edilmek zere imdilik vilyet btelerine terki; - servet-i menkule irad zerine yeni vergi vaz'; - Damga kanununun serian tadil ve slh; - emvali gayr- menkule intikal harcnn emval-i
mezkrenin miktar ile veresenin murise olan derece-i karabetine gre tayini
ve emval-i menkuleden ayn suretle harc- intikal ahz hususlarna peyderpey
gayret olunacaktr.
Madde 41 - Bilvasta alnan vergilerin lzum-u mbrem olmadka adem-i
tezaydne ihtimam ve bilhassa ahalinin havayic-i zaruriyesinden olan eyann ar vergilerle mkellef olmamasna ve olanlarn tedricen tenkisine gayret
edilmesi mukarrer ise de btenin husul- muvazenetine yardm etmek istidadn haiz bir nevi tekliften mnasiplerine muvakkaten zamaim-i lzime icrasna muvafakat olunacak ve ttn resmi memleketin ihtiyacat- maliye ve
ziraiyesine en muvafk bir surette slh edilecektir.
Madde 42 - Mill Merutiyet Frkas gmrk mesailinin Devletin hayat-
iktisadiyesinde en mhim ve en messir avamilden olduuna kani bulunduu gibi, Devletin hrriyet-i iktisadiyesinde malik bulunduu itikadnda olduundan, btede tevazn hasl olur olmaz ihracat resminin lav ile beraber
derakap ithalt rsumunun elyevm cri olan usuln terkiyle tarife usulne
tevfikini talep eyler. Tarife tanziminde dahil-i memlekette yetien ve terakkiye
istidad grlen istihsalt- ziraiye ve el ileri mahsult himaye olunacaktr.
Fkara-y ahalinin havayic-i zaruriyesinden olan eyadan ar nisbette
gmrk alnmayacaktr
Madde 43 - Mill Mertiyet Frkas evket-i Osmaniyenin i'l ve idamesi
iin lzm olan masarif-i zaruriyenin ifasna taraftar olmakla beraber esas-
hayat- Devlet olan bte muvazenesinin temin-i husul iin, bilzum sarfiyatn tenkihini, idare-i umur masarifinin tenkisini ve alelmum sarfiyatn
msmir cihetlere tevcihini iltizam ve bte muvazenesinin behemehal istihsalini iddetle talep ederek istikrazat- seneviye ile uzun mddet idare-i umur
edilmesine mmanaat esbabnn istikmalinde srar eyler.
Madde 44 - Tevsi-i mezuniyet ve tefrik-i vezaif usulne tevfikan idare-i
mahalliyeye nail olan vilyat ve nevahi ahval-i maliyelerinin slh ve takviyesiyle idare-i merkeziye tarafndan murakabe-i kat'iyesi matluptur. Mill Merutiyet Frkas nevahi ve kurra emlkinin ve mer'alarnn tezaydn ve nevahi dahilinde ihtiyacat- mtereke-i umumiyenin ipkas iin tesis edilmi ve
edilecek messesatn nevahi idaresine tevdiini arzu eder. Vilyet ve nevahi
vergilerinin mstakil vergilerden olmasn bilvasta vergilerden mmkn ol389
duu kadar itinap edilmesini ve ileride Devlet iin bir irad vergisinin vaz' ile
mevcut vergilerden bir ksmnn vilyat ve nevahiye terkini bir gaye-i iktisad
addeyler.
YEDNC FASIL
Siyaset-i ktisadiye
Madde 45 - Mill Merutiyet Frkas iktisadiyatta gerek kasabal, gerek
kyl bilcmle ahalinin imal ve teebbsat- en ziyade nef' faide istihsal etmesine hadim tedabiri ittihaz eyliyecektir. Memlekette umum turuk-u maietin bilhassa ziraat ile kk sanatkrln inkiaf saadet-i vatan ve millet iin
takibi muktazi en mhim bir gaye olup bu gayeye vusul iin beynelefrad teavn ve tekfl esaslarnn ner- tamimile revabt- iktisadiye ve itimaiyenin tevsikine gayret olunacaktr.
Madde 46 - Memlekette umum turuk-u maietin ziraat, ticaret ve smaatin
terakki ve tealisi iin bervehi ti vesaite mracaat edilecektir:
(1) Bilmum emlk ve emvalin, eshabma daha emin, daha yksek va
ridat temin edecek ve sermaye tedarikine muktedir olacak bir surete
ifra, bunun iin emval-i gayr-i menkulenin keyfiyeti tasarruf ve usul inlikalince tebeddl- zaman ile lzum-u mahss olan tadilt icra
edilecek fakat bu hususta iftilere eshab- arazinin halen ve istikbalen
mal ve mlklerini suhuletle ellerinden karmamalar esas ittihaz olu
nacaktr.
(2) Ahaliye ucuz sermaye tedarik ve ihzar, bunun iin bankalarn ter
vi ve teesssne, ecnebi sermayesinin teshil-i duhulne allacaktr.
Bilhassa Ziraat Bankas'nn varidatiyle hazineden matlubat karlk tu
tularak bir istikraz- mhim ile sermayesinin tezyidi, nizamnamesinin
uzun vadeli istikrazlara da msaid olacak surette tadili takip edilecek
tir.
(3) Kuvvc-i mubayaay haiz dahil mahreler, ve pazarlar tesisine gay
ret olunacaktr.
(4) hracatn tezyid ve takviyesine ihtimam edilecektir.
(5) Vesait-i nakliye tesis ve tevik olunacaktr. Mill Merutiyet Frkas
nef' zarar bir vilyete taallk etmeyip umum vatana ait bulunduu
cihetle ina ve idareleri Devlete terkolunan turuku-u sultaniye, enhar-
ahane ve mrasi-i hakaniye ile demiryollarnn muntazam bir pln
zerine hazrlanacak kanuna tevfikan tesri-i inaalann ve sevahil ve
efthar vapur kumpanyalarnn tevik-i teesssn son derece mhim
vazifelerden biri addeder.
(6) Tedrisat- ziraiye, snaiye ve ticariyenin vsi mikyasta ner- tami
mine allacaktr.
Madde 47 - Kk iftiliin terakkisi iin bervehi ti tedabir-i mahsusaya mracaat Mill Merutiyet Frkasnn mal-i mahsusasndandr:
390
(1) Ziraat Bankasndan cz' faiz ile para istikraz ile itibar- mtekabil
irketleri esas zerine Ky Ziraat Sendikalar tesisine allacaktr. Bu
sandklar kylye mevad- iptidaiye, tohum, gbre, alt- ziraiye gibi
ihtiyacat- mbremelerine sariedilmek zere gayet ehven faiz ile para
ikraz edecektir.
(2) tibar- zira ve itibar- emlk muameltn yekdierinden tefrik
imdiye kadar ihmal edilmi ayan ehemmiyet bir emr-i iktisad olup
itibar- zira tekiltnda iftilere ikraz olunan mebaliin dorudan
doruya felhate sarfn teminen bir usul- murakabe vaz, ve tesisine
tevessl olunacaktr.
(3) Arazi ve emlk eshabmm vaki olacak istikrazlarn teshil-i refah ve
umran- memlekete hizmet edecek surette ayrca mill arazi ve emlk
bankalar tesisine gayret olunacaktr.
(4) iftilerin mevad- iptidaiyeyi, alt ve edevat ehven fiyatla elde et
mek ve san'atlerini terakki ettirmek iin ifti irketleri tekiline ihti
mam olunacaktr.
(5) Hkmetin muavenet ve murakabesile slhat- nafia-i ziraiye icra
edecek irva, tathir ve teybis ameliyat- sagiresi yapacak serbest veya
mecbur slhat nafia-i ziraiye irketleri tesisine allacaktr.
(6) Amel ziraat mektepleri, numune tarhalar, hayvan depolar tesis
ve mahall amel ziraat dersleri kuat edilecektir.
(7) Emraz- sariye-i hayvaniyenin men'i tevessl ve hayvanat- ehliyenin teksir ve slh- cinsinin temini ile hayvan hrszlnn ediden
men'i tedabirine tevessl olunacaktr.
(8) iftilii muhafaza iin ormanlarn tahripten vikayesi, kat'iyatm
fenn usullerle icras, plak yamalarda orman yetitirilmesi hususla
rna dikkat olunacaktr.
Madde 48 - Snaat- sagirede kuvve-i istihsaliyenin tezyidi iin bervehi ti
tedabir ittihaz zaruridir.
(1) Kk snaat erbabna ikrazatta bulunmak zere bir merkez snaat bankas ve mteaddit Itibar- Mtekabil Snaat Sandklar tesisi.
Merkez banka Ziraat Bankas gibi hkmetin muavenetiyle tesis olu
nacak, Sandklar kasabatta mevcut eshab- smaatn itirakile teekkl
ederek ehven faiz ile Merkez Bankasndan alaca paray mevad- ipti
daiye almak zere hafif nema ile kendi azalarna ikraz edecektir.
(2) Merkezi snaat bankalarnn smaatn terakki ve tekemml iin
alt, edevat ve makineler almak zere rehin, mukabilinde kk sanat
krlara ikrazatta bulunmas.
(3) Btn azasna lzm olacak mevad- iptidaiyenin toptan itiras
iin snaat irketleri tesisi.
(4) Hkmet tarafndan numune imalthaneleri, smaat sergileri, usta
ve rak smaat dersleri ve smaat mektepleri kad.
391
Madde 49 - Mill Merutiyet Frkas mukavelt akdinde hrriyet-i mutlaka

taraftan olmakla beraber lzumlu grd baz kavanin-i itimaiyenin kabulne taraftardr. Bu cmleden olmak zere (1) iilik eden kadn ve ocuklar
sy- amelinin temin-i mdafaas, (2) malthane ve fabrikalarn kavaid-i hfzsshhaya muvafk olmalar hususlarna gayret ve dikkat olunacaktr.
SEKZNC FASIL
Hfzsshha-i Umumiye
Madde 50 Hkmetin en mhim vezaifinden biri de shhat-i umumiyenin muhafazas olduuna Mill Merutiyet Frkas kanidir. Bunun iin Heyet-i
Vkelya dahil bir Hfzsshha-i Umumiye Nezareti tekil olunacaktr.
Madde 51 Hfzsshha-i Umumiye Nezareti shhat-i umumiyenin muhafaza ve istikmaline ve bilhassa mlk dahilinde iddetle icra-y tahribat eden
emraz- sriye ve mstevliyenin izalesine memur ve bundan mes'ul olacaktr.
Madde 52 - Hfzsshha-i Umumiye Nezaretinin taht- murakabesinde olmak zere her livada umur- shhiyeye muktazi irad tesis olunarak hastahane
ve messesat- shhiye kad, kaza ve nahiye merkezlerinde merakiz-i shhiye
tesis olunacak ve muhtacinin meccanen tedavisi esbab- istikmal edilecektir.
Madde 53 - ehir ve kasabalarn kavaid-i shhiyeye muvafk olarak tanzim,
tathir ve tanzifi, hastalklarn esbab- izafesinin taharrisi, belediye zabta-i shhiyesinin tezyid ve takviyesi cihetlerine dahi sarf- gayret olunacaktr.
392
KNC BOLM
BRNC VE KNC
KESM
kinci Merutiyet Dneminde
Cemiyetleme Eylemleri
ve
Cemiyetler
BRNC KESM
CEMYETLEME EYLEMLER
VE
KOULLARI
" kinci Merutiyet dnemi, partilerden ok dernekler

ortamdr. Bu olgunun nedeni siyasal parti ile dernek
arasndaki farklarda bulunabilir. Fakat Merutiyet toplumu iin
her kurulu partiler dahil - bir "cemiyet"tir ve Cemiyetler
Kanunu'na tbidir.
A. KNC MERUTYET HUKUKUNDA "CEMYET"
KURMA HAKKI
1876 Kanun- Esasi'si, kii haklar ve zgrlkleri bakmndan
yetersizdi. Her ne kadar "Tebea-i Osmaniyenin Hukuk- Umumiyesi" (Osmanl vatandalarnn kamu haklar) balkl kinci Blm
bu haklar dzenlemise de, dernek kurma (cemiyet) ve toplanma
(hakk- itima) haklarndan sz bile etmemi, yalnzca ticari irketlere deinmitir.1
nl 113. maddeye eklenen son fkra ile kamu haklarnn g vencesi sfra indirilmiti. Padiah, sadece kendi polisinin "tahkikatna" dayanarak, devlete zararl saylan kiileri Osmanl lkesi snrlar dna srgn etme yetkisine sahip klnmt. 2 Zaten bu fk1 Kanun- Esasi 13. maddesiyle yalnzca ticaret ve san'at ve felhat (iftilik) iin
her nevi irketler tekiline izin vermitir.
2 nl 113. maddenin ilk olarak Mithat Paa'ya uygulanan fkras: "... Hkmetin
emniyetini ihll ettikleri idare-i zabtann tahkikat- mevsukas zerine sabit
olanlar memalik-i mahrusa-i ahaneden ihra ve teb'it etmek (karmak ve uzak
latrmak) mnhasran zt- Hazret-i Pdiahinin yedd-i iktidarmdadr" (1909
deiikliinde bu fkra karlmtr).
395
ra Merutiyet'in alnda ilk yaplan tartmalarn konusudur ve

Meclis-i Mebusan'da da Sait Paa bu oklarn hedefi olmutur. Basn
hrriyetinin kstlanmasna gelince, sansr Abdlhamid rejiminin
dayand iki stundan biriydi ve istibdadn simgesiydi. 3
1909 deiiklikleriyle bu yetersizlikler ve eksikler tamamlanmtr. Dernek kurma hakk ve toplanma zgrl konmutur. 4 Hafiyelik ve sansr kaldrlmtr.
Osmanl mparatorluu'nun yakn tarihinde ilk kez bu iki hak
yasalarda yer alm oluyordu.
Cemiyetler Kanunu ve Tatil-i Egal Kanunu5
Cemiyetler Kanunu daha sonra, anayasa ile tannan dernek kurma hakkn, giderici bir sisteme balayarak 6 dzenlemitir (3 Austos 1325: 16 Austos 1909). u anlamda ki, her dzenlemede oldu u gibi, hakkn kullanlmasyla ilgili snrlar getirilmitir. 7
Kanun, dernek kurma hakkn iki bakmdan snrlamtr.
3 Kanun- Esasi'nin 12. maddesi: "Matbuat kanun dairesinde serbesttir". (1909
deiiklii ile ayn maddeye u hkm eklenmitir: "... Hibir vehile kableltab'
(baskdan nce) tefti ve muayeneye tbi tutulamaz". Deiiklik gerekesi iin bk.
Tevfik Tark, Muaddel Kanun- Esasi ve ntihab- Mebusan Kanunu, s. 28-29.
4 1909 deiiklii sonucu eklenen 120. madde ile her iki zgrlk tannmtr.
Maddenin metni: "Kanun- mahsusuna tebai)tet artyla Osmanllar hakk- iti
maa maliktir. Devlet-i Osmaniyenin temamiyet-i mlkiyeni ihll ve ekl-i
meruiyet ve hkmeti tayir ve Kanun- Esasi ahkm hilfnda hareket ve
anasr- Osmaniye-i siyaseten tefrik etmek maksatlarndan birine kadim veya
ahlk ve db- umumiyeye mugayir cemiyetler tekili memnu olduu gibi hafi
cemiyetler tekili de memnudur".
5 Bu metinler iin bk. TV (1325-1909) Say 310, s. 12, Say 361, s. 4-5, Say 362,
s. 13.
6 Kamu zgrlkleri genellikle iki sisteme gre dzenlenir: nleyici sistem,
zgrlkleri kullanlmadan nce denetime ve izne balar. Giderici sistem,
ilgiliyi hareketinde serbest brakr, fakat sonularndan sorumlu tutar ve yaptrm
uygular. Ayrca her iki sistemin beraber uyguland bir karma sistem de vardr
(Daha ayrntl bilgi iin u kitabmza baklabilir: Siyasal Kurumlar ve Anayasa
Hukuku, 5. bask, s. 220-221).
7 Cemiyetler Kanunu'nun 3. maddesi: "Ahkm- kavanine ve db- umumiyeye
mugayir bir esas- gayr merua veya asayi-i memleket ve temamiyet-i mlkiye-i
devleti ihll ve ekl-i hkmeti tayir ve anasr- muhtelife-i Osmaniye'yi
siyaseten tefrik maksadna mstenit olmak zere cemiyetler tekili caiz deildir".
(Bk. Karako, Serkis, Tahiyeli Kavanin, C. 2, s. 187 - Dstur, tertib-i sni, C.
1, s. 610). Mtareke dneminde Cemiyetler Kanunu'na mzeyyel (ek) bir karar
name ile dernek kurma hakk ilemez hale getirilmitir. Bk. Karako Serkis, Ayn
Eser, s. 194.
396
Ilk snrlama derneklerin amalar ve nitelikleriyle ilgilidir. 8 kinci

snrlama, ye olacaklar iin getirilmitir.9
Tatil-i Egal Kanununa (Grev Kanunu) gelince (17 Temmuz
1325: 30 Temmuz 1909), bu kanunla iilerin rgtlenmesine s nrlar getirilmitir. yle ki, "Umuma mteallik hidemat ifa eden
(kamu hizmeti gren) messesatta sendika tekili" yasaklanm,
grev hakk daraltlmtr.10
Bu snrlamalar siyasal partiler iin de geerlidir. nk yasaya
gre onlar da birer cemiyettir. Zaten siyasal partiler iin ayr bir kanunun karlmas sz konusu deildir.11
1. Osmanlclk ve Balkanclk Sorunu ve Snrlar
Osmanl Beynelmilelcilii
Osmanlclk okulusluu kapsayan ideolojik bir formldr.
Tm kurulular - zellikle siyasal partiler - iin ama bakmndan
konulmu en nemli snrlamadr. Ama hedef Osmanll zamann
en ok sz edilen deyimi ile "lttihad- Anasr" (mparatorluu
oluturan etnik unsurlarn birliini) korumak olacaktr. Bu bakmdan herhangi bir dernek "kavmiyeti ve infirad" (ayrlk milli yeti) olamaz.
Bu alanda nemli bir snr da "hafilik" (gizlilik)tir. Gizli cemiyet
kurulmas yasan, gizli cemiyetler kurarak ihtill yapanlarn koymas anlamldr.
Yine, "cemiyetlerin" merkez ve ubelerinde ateli ve yaralayc silah bulundurmak da yasaklanmtr.
Gizli, ihtillci ve eteci komitelerin, artk "messeselemi olduu Osmanl lkesinde, mill bamszl lkeden kopma arac sayan birok dernek, amalarn saklamtr. Edeb, hars (kltrel),
hayr (sosyal yardm) amal cemiyetlerin siyasal zelliklerini ak8 Cemiyetler Kanunu'na gre: 1) Kanunlar, umum dab, Devletin btnln,
Hkmetin deitirilmesini, Osmanl lkesindeki etnik unsurlar siyasal
bakmdan bozucu amala cemiyet kurulamaz; 2) Gizli cemiyet kurulamaz; 3)
Kavmiyet ve cinsiyet isimlerine ve ilkelerine dayanan cemiyetler de kurulamaz
(Madde 3-4-6) (Karako Serkis, A.g.e., s. 187-188).
9 18 yandan kk, ar cezal sulardan mahkm, meden haklardan yoksun
olmamak (Karako Serkis, A.g.e., s. 188).
10 Karako Serkis, A.g.e., s. 197-200 - A. Gndz kn, Ta'til-i Egal Kanunu,
1909, s. 133-135.
11 Byle bir kanun 1965 ylnda karlacaktr.
397
lamak iin mahkeme kararlarna gerek yoktur. Siyasal amalarn

saklayarak kurulmu dernekler oktur.
Cemiyetler Kanunu grmelerinde, Trklerden gayr tm
meb'uslar "kavmiyet esasna bal" (ayrlkln teki ad) derneklerin kurulmasn savunmulardr. O kadar ki bu tr derneklerin kurulmasn yasaklayan madde, 69 oya kar, 90 oyla kabul
edilmitir. Olumlu oy verenler arasnda tek Hristiyan meb'usa
rastlanmamaktadr. Arap meb'uslar da, bu Balkanhla katlmlardr.
lgin bir nokta da Selanik meb'usu Vlhof Efendi'nin szleriyle
somutlamtr. Milliyeti derneklerin kurulmasn srarla savunan
Vlhof Efendi, Osmanl parlamentosu iindeki ikili durumunu u
szlerle simgeler: "... Mensup bulunduum Bulgar frka-i siyasiyesini takip ettii esaslar da merkezdedir".12
Ortaya kan tablo elikilidir. Osmanl Meclis-i Umumi'sinde
her meb'us hem kendi "milletinin" hem de Osmanl "beynelmiliyeti"nin temsilcisidir. Her iki tarafn deiik derneklerinin ve partilerinin de yesi olabilir.
Bu tr derneklere, kesin olarak, eilme gereklilii vardr.
Yzeysel simler
"ttihad- Anasr"n Osmanlc grnts cemiyetlerin isimlerini
etkilemitir. Herey milliyeti amalara doru hzla ekilirken yine
de "Osmanl" ad gerekleri rten bir perde ilevini yklenmitir.13
1911 ylnda bu davran zayflayacaktr. 1913'te ise ortadan kalkacaktr.
Fakat balangta, zellikle Trkler, bu davrann ncleridir.
"Osmanl Hrriyet ve Teavn (yardm) Cemiyeti" (Bk. s. 393).
"Merutiyet-i Osmaniye Kulb" (Bk. s. 395), "Ittihad- Anasr-
Osmaniye Cemiyeti" bu trn birka rneidir.
Ne var ki, bu "coexistence" (beraber yaama) istei gerekler
karsnda ok abuk yozlatrlmtr. "ttihad- Anasr", hayal
boyutlarna vardrlnca, ii bo bir kalba dnmtr. Ve Cemiyetler Kanunu'nun yasandan kamak iin, milliyetilii sakla12 TV (1325-1909), Say 256, s. 9-10; Say 290, s. 3-4, 23; Say 297, s. 6.
13 Hseyin Cahit Bey'in (Yaln) Tanin'de kan u makalelerine bk.Anasr-
Osmaiyenin Birlemesi, Tanin, 21 Terin-i sni 1324; Trklk,

Mslmanlk, Osmanllk, 16 Eyll 1325.
398
yan ara olmutur. Ve bu adlarla szde "hayr cemiyetleri" kurul mutur.
2. Skynetim ve "Vatanda"
ikinci Merutiyet dnemi boyunca dernek kurma hakkna - ve
tm kamu zgrlklerine asl sert snrlamalar srekli olarak uygulanm olan "idare-i rfiye" (skynetim)den gelmitir. Bu rejimle ordu, siyasal hayatn deneticisi ve siyasal iktidarn (ttihat ve
Terakki'nin) vazgeilmez orta olmu, siyasal iktidardaki askerilii
de srdrmtr. Iktidar-muhalefet diyalogu bu olgunun etkisinde
kalmtr. Ayn ekilde siyasal hayatn oulcu nitelii de zaman zaman yitirilmi, yasa d olaylarla (suikastler, darbeler, ldrmeler)
karlalmtr. Ve Merutiyet "dzmece" bir demokrasinin sma
olmutur.
Osmanl parlamentosunda en ar tartmalarn bir ksm bu konu zerinde younlamtr.
istibdat rejimi, sonsuz bir hrriyetsizlik ortam yaratt iin kamu zgrlkleri, 1908 "10 Temmuz"una dein ok dar bir evre
iin sorun olmutur. Merutiyetin, Trkiye'nin siyasal gelimelerine en byk katks "vatanda" modelini yaratm olmasdr."
Zamann koullarna oranla hzla genileyen bir kesim yazm,
konumu ve eitli derneklerin (ve de partilerin) kurucusu ol mutur.
Bu abalar kamu zgrlklerinin birbiri ile balantsn arttrm tr. nk herkes, en sade "posta memurundan Sadr- zm'a kadar" bilgilerini ve nerilerini geni kitleye yaymak isteindedir. 14
ok hareketli bir siyasal ortam iinde o zamana kadar rastlanma m bir olayla karlamtr. Kitle (ynetilenler) - snrl olsa da
-siyasal iktidarn "icraatna" cevap vermekte, tepki gstermektedir,
muhalefet ve giderek kamuoyu olumaktadr.
Bu yol aznda ve ideolojik tercih bunalm iinde vatanda sk ynetimle karlamtr. Bu karlama, pek ksa sreler dnda,
on yl srmtr ve skynetim basks siyasal yaamn bir ynte mi ve kurumu olmutur.
14 u makalemizde konuya deinmitik: Zulmetten Nura (Vatan, 7 Nisan 1950).

399
3. Dernekleme abalan
ikinci Merutiyetin ak dernekleme hareketleri 10 Temmuzla
beraber balamtr. zgrlk rejiminin igdsel gerei olarak,
derneki eylemler, hibir yasal koula kulak aslmakszn enlikler
iinde oluturulmulardr.
Bu alanda salam bir gelenee sahip olmayan Osmanllar 15 ayn
okuldan "mezun", ayn meslek "mensubu" birka mteebbis gazete ilanlaryla benzerlerini derneklemeye armaktadr.
ikinci Merutiyet'in ilnndan yedi gn sonra, "Matbuat- Osma niye Cemiyeti" kurulmas iin gazetelere iln verilmitir. Mrettipler de onlar izlemitir (Bk. s. 483). Ziraatiler de, "Osmanl Ziraat
Cemiyeti"ni kurmulardr.
"Osmanl Hukuk Cemiyeti" de Merutiyetin ilnndan onalt gn
sonra kurulmutur. Onu "Mntesibin-i Hukuk Cemiyeti" birka ay
sonra izlemitir. Maliyeciler de "Mntesibin-i Maliye ittihat Klb"n kurmulardr.16 Askerler daha nce harekete gemilerdir.17
Yeni kurululara, toplumsal ilevlerine bal gelir kaynaklar da
bulunmutur.
Siyasal doa rtsn younlatran bu canllk iinde, dikkat
ekici bir olaya daha deinmek gerekir. "Mekteb-i Mlkiye (Siyasal
Bilgiler Fakltesi'nin eski ad) Mezunlar ttihat ve Teavn Cemiyeti"
1908'de kurulmutur. Cemiyetin "Mlkiyeliler Frkas"na dntrlmesi iin toplanlm, fakat giriim baarl olmamtr. 18 Siyasal
bilimler renmi kiilerin sadece okul arkadalna dayanan bir
15 Do. Dr. tlber Ortayl 1865'te "tttifak- Hamiyet" derneinin kurulmasn ele
alarak "Osmanl toplumu siyasal gruplamalar dnemine girmiti" yargsna var
maktadr. Bu balangcn yeterli bir gelenek kurduu tartlacak bir konudur
(mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 191-192).
16 Cemiyet'in kurucular: Manastrl smail Hakk, Musa Kzm, Mahmut Esat
Efendiler; Cell Tevfik, Yusuf Kemal (Tengirenk), Tevfik Fikret (nl air),
Hseyin Cahit (Yaln), Ahmet Cevdet (gazeteci) Bey'ler (Tanin, 1 Austos
1324, s. 4) - Mntesibin-i Hukuk Cemiyetinin kurucular: Kemal Paazade
Sait Bey (Reis), Hayri Hakk Bey, Osman Bey (Temyiz azas), Memduh Bey
(Temyiz Mdde-i Umumisi), Manyasizade Refik Bey, Yusuf Kemal Bey, Yorgaki
Efendi (Ticaret-i Bahriye Reisi). Mntesibin-i Maliye Kulb iin bk. ura-y
mmet, 21 Terin-i sni 1908, s. 7.
17 Tanin'de kan bir iln: "Bir asker kulp tesis ve tekil etmek zere, Sultan
Ahmet'te Millet Bahesinde cuma gn saat 9'da itima edilecektir". (23
Temmuz 1324, s. 4).
18 Bu konuda bir yazmza bk. Mlkiyeliler Partisi Teebbs (Siyas limler
Mecmuas, Aralk 1952).
400
beraberlikten nasl bir parti karmak istedikleri dndrcdr.

iilere gelince, Tatil-i Egal Kanunu'nun sendikal hareketi ya saklad belirtilmiti. Dernekleme hareketi yurt dna da tam tr. Trk Yurtlar'nn kurulmas, bata svire olmak zere Alman ya'ya (Berlin Trk Yurdu) ve Fransa'ya sramtr. (Bk. s. 493 vd.)
1913 ylma dein hzn pek yitirmeyen bu hareket incelenirken
en eski kuruluun da zerinde durmak gerekir. Bunlar Mason Localardr, onsekizinci yzyldan beri vardrlar. zellikle II. Abdlhamid rejimi karsnda yerlerini almlardr. 1900'den beri Rumeli'de saylar artmtr, 1908'de bu tempo devam etmektedir.
kinci Merutiyet'in dernekleme akm bylece grupta toplanabilir: 1. Mason Localar, 2. eitli sosyal, ekonomik, kltrel, siyasal ve milliyeti dernekler, 3. Ayrlk dernekler.
4. oulcu Siyasal Hayatn Sonu
Yinelemek gerekirse, Merutiyet siyasal hayatnn oulcu nitelii Mahmut evket Paa'nm ldrlmesiyle son bulmutur. Bu tarih
1913 ylnn ortasdr (29 Mays 1329 - 12 Haziran 1913).
Komploya karan muhalefet Divan- Harp kararlar, idamlar, hapisler, srgnler ve lke dna kamalarla paralanacaktr. Muhalefetin geri kalan ksm sindirilerek alamaz hale getirilecektir.
Bundan byle ttihat ve Terakki iktidarda tek basnadr. Osmanl clktan Trkle kaydrd ideolojisi de tektir ve resmilemi tir. Muhaliflerin "tasfiyesi"ni srdrecektir. stedii derneklerin
kurulmasna izin verecektir. Bu arada 1913-1918 aras hibir siya sal parti kurulmayacaktr.
ttihat ve Terakki hkmeti kurduu fiil rejimin gerekten tek
partili olduunu denetlemek amacyla tm vilyet, sancak ve mutasarrflklara Emniyet-i Umumiye Mdrl kanalyla bir yaz
gndermitir.19
19 Dahiliye Nezareti, Emniyet-i Umumiye Mdiriyeti 6. ubesi'nin, Nezaret
Mstearnn imzasyla gnderilen 9 ubat 1331 (22 ubat 1915) tarihli yaz:
"Umum vilyet ve mlhakatnda mevcut ve 133 (1914) senesi evilinde
nizamnameleri gnderilen teekkl etmi cemiyetlerin nizamnameleriyle
evvelce mteekkil bulunup bilhare infisah etmi olan cemiyetler ve l mabaat
teekkl eden cemiyetler nizamname-i esasilerinin ve heyet-i idaresi ve esamisi
mtemennadr elendim. 18 Rebiylhr 334 ve 9 ubat 1331 - Dahiliye Nzn
namna mstear vekili" (BBA, Cemiyetler Dosyas) (Belgenin fotokopisi iin,
bk. s. 376). Bu yazdan da anlaldna gre, hkmet (Sait Halim Paa
Hkmet i) 1915 yl balarnda durumu denetlemek istemitir.
401
Gelen yantlarn tmnde u sonulara varld grlr:

- Hrriyet ve tilf Frkas dalmtr ya da yelerince terke
dilmitir.20
2
- Gayr mslim derneklerinin de sonu ayndr, 21
3
- Kalanlar yalnz ttihat izgide kurulmalarna izin verilenler
dir ve bir blm alamaz durumdadr, 22
4
- Hill-i Ahmer, Donanma, Mdafaa-i Milliye, G, Gen t
rnden cemiyetler gibi kurulular, ttihat ve Terakki lokallerinde
alabilmektedirler,23
1
1 rnein Mentee Mutasarrflnn 22 Mart 1332 tarihli ve 35268/35 sayl

cevabnda "Hrriyet ve tilf Frkas nam altnda dier bir cemiyet daha kad
ve tesis edilmi olduu tetkikat- kuyudiye ve tahkikat- vaka neticesinde
anlalm ise de cemiyet-i mezkrenin elyevm gayr- faal ve mnfesih bir hal ve
vaziyette bulunduu ve hatta efrad yle dursun, heyet-i idaresini tekil eden
kesanbile cemiyet-i mebhuse ile hlihazrda her trl revabt ve mnasebat
mnkati' bulunduunu musiran ifade ve iddia ettikleri polis dairesi tarafndan
ifa klman tahkikattan anlalmtr" denmektedir (BBA, Cemiyetler Dosyas).
2 rnein, Edirne Vilyetinin 8 Austos 1332 tarihli ve 14846/626 sayl yazsyla
"Rum Uhuvveti limperverane Agayi", "Rum Uhuvveti limperverane rini",
"Rum Maarifperver" cemiyetleri, Musev "Serkl tzraelit d Biyen fzans"
(Hayr Cemiyeti anlamna, yanl yazlmtr, biz dzeltiyoruz). "Ermeni
Maarifperver", "Ermeni Kadnlar Terakki", "Ermeni Kraatperver" Cemiyet
ve kulplerinin "infisah" ettikleri bildirilmitir (BBA, Cemiyetler dosyas)
-Bursa'da Ermeni "Voun" cemiyeti dalmtr (Hdavendigr Vilyetinin 21
Haziran 1332, 532 sayl yazs, BBA, ayn dosya) - Kayseri'de Tanakstyun,
Hnak, Yerigon Zagan, ncil Cemiyeti, Erciyas Cemiyeti, Ramgavar,
Heloati Ermeni kurulular, kurucularnn ihtillci eylemlerinden tr
dalmlardr (Kayseri Mutasarrfl'nn 28 Mart 1332, 1276/55 sayl yazs,
BBA, ayn dosya) Mara'ta da, Tanakstyun ve Hnak cemiyetleri, kurucularnn baka bir yere nakli dolaysyla kapatlmlardr (Mara Mutasarrfl'nn
2 Nisan 1332 ve 18484/23 sayl yazs, BBA, ayn dosya).
22 rnein, "Mula Acezeperver", "ule-i Merutiyet" cemiyetleri almaz
haldedirler (Mentee Mutasarrflnn 22 Mart 1332 tarihli, 35268/35 sayl
yazs, BBA, ayn dosya).
23 Hdavendigr Vilyetinde alr durumdaki kurulular: Etibba (Hekimler)
Cemiyeti, slm Fukara Yardmclar Cemiyeti, G Dernei, Bursa
Muallimin Yurdu (Hdavendigr Vilyetinin ad geen yazsna gre, bk. Not
21) - Nide'de Mdafaa-i Milliye, Donanma, Hill-i Ahmer Cemiyetleri
alr durumdadrlar (Nide Mutasarrflnn 27 Nisan 1332 tarihli ve 111
sayl yazs, BBA, ayn dosya) - Mentee Mutasarrflnda da ayn cemiyetler
"faal"dir (Mentee Mutasarrflnn ad geen yazs, bk. Not 22) - Trk Oca,
Trk Gc Cemiyetleri ttihat ve Terakki lokallerinde almaktadrlar.
(Hdavendigr Vilyetinin ad geen yazs), (Karahisar Sahip Sanca
Mutasarrflnn 5 Mart 1330 tarihli yazs, Nide Vilyetinin 27 Nisan 1332
tarihli ve 111 sayl yazs) (BBA, ayn dosya).
402
5 - Ayrca "ticar ve iktisad" amal baz kurulular da, yine itti

hat desteklerle, ortaya kmlardr,24
6 - Bu arada eitli meslek kurulular da, ilk kez, hukuki varlk
kazanmlardr,25
7 - 1330 (1914) ylndan beri de yeni cemiyet kurulmad ge
nellikle aklanmtr,26
8 - Kimi vilyetlerdeyse alr durumda hibir kurulu yok
tur...27
Bununla beraber, stanbul'da eitli amalarda kurulmu cemi yetler vardr ve belirli bir alma iindedirler.
Sessiz ynlar zerine dayal, teki siyasal hayat Mtareke dnemine kadar srecektir. "Harbi Umum" yenilgisiyle, sinmi muhalefet birdenbire ortaya kacak, ttihat ve Terakki de bu intikamlama frtnas iinde tarihe gmlecektir.
24,25 Bu duruma, ttihat ve Terakki blmnde deinilmiti. Burada

ekleyeceimiz Karesi Mutasarrflnda kurulmu olan esnaf dernekleri: Ziraat,
Debba (dericiler), Bahvanlar, Yapclar esnaf dernekleri (Karesi
Mutasarrflnn 25 Nisan 1332 tarihli yazs) - Yine Edirne'de "Kalayc
Esnaf Lonca Heyeti" (bk. s 490).
26 Bk. Not 19'daki belge.
' .
27 rnein Trabzon Vilyeti (25.5.1332 tarihli, 163 sayl yazs), Eskiehir

Mutasarrfl (7 Mart 1332 tarihli, 76/10 sayl yaz), Halep Vilyeti (28 Mays
1332 tarihli ve 2579/231 sayl yaz), Badat Vilyeti (4 Temmuz 1332 tarihli ve
3493/190 sayl yaz, Hicaz Vilyeti (18 Nisan 1332 tarihli ve 20/164 sayl yaz)
(BBA, ayn dosya).
403
B. CEMYETLEME EYLEMLER VE
KOULLARINA LKN BELGELER
BELGE 1
Dahiliye Nezareti - Emniyet-i Umumiye Mdiriyeti'nin
Vilyetlere Gnderdii Yaz*
Dahiliye Nezareti
Emniyet-i Umumiye Mdiriyeti
Umum Husus u'be: 6 Umum
Vilyet ve mlhakatnda mevcud 330 senesi evailinde nizamnameleri gnderilen cemiyetlerden gayr teekkl etmi cemiyetlerin nizamnameleriyle evvelce mteekkil bulunub bilhare infisah etmi olan cemiyetler hakkndaki
malmatn itas ve fi'mabad teekkl eden cemiyetler nizamnme-i esasilerinin ve hey'et-i idaresi esamisinin muntazaman tesyar mtemennadr efendim, f. 18 Rebiy'lhir 334 ve f. 9 ubat 331.
Dahiliye Nzn Nmna
Mstear Vekili
(*) BBA, Cemiyetler Dosyas.

404
BELGE 2
Emniyet-i Umumiye Mdrlne Gelen Yantlar
BELGE 2 a Hicaz
Vilyetinden Yant*
Hicaz Vilyeti
Mektubt kalemi
Aded
20 Umum
164 Husus
Dahiliye Nczaret-i Celilesine
Devletl Efendim Hazretleri,
Emniyet-i Umumiye Mdiriyetinden slar buyurulan 9 ubat 332 tarih ve
bin on umum numerolu tahrirat- aliyye-i nezaretpenahilerine cevabdr. Vilyet ve mlhakatnda ne evvelce ve ne de ahiren teekkl etmi birgna cemiyet bulunmad maruzdur. Olbabda enr- ferman hazret-i men leh l emrndr.
f. 28 Cemaziy'lhir 334 ve f. 18 Nisan 332
Hicaz Vali ve Kumandam
Ferik
Ali
405
BELGE 2 b
Emniyet-i Umumiye Mdrlne
Badat Vilyetinden Yant*
Badat Vilyeti
Mektub Kalemi
3493 Umum
190 Husus
Dahiliye Nezaret-i Celilesine
Emniyet-i Umumiye Mdiriyeti ifadesiyle erefvarid olan 9 ubat 331 tarihli ve bin on umum numerolu tahrirat- aliyye-i nezaretpenhlerine cevabdr. Vilyet ve mlhakatnda yz otuz senesinden sonra teekkl etmi cemiyet olmad bilmuhabere anlalm olduu arz olunur. Olbabda emr-
ferman hazret-i men leh l emrindir.
f. 16 Ramazan 334 ve f. 4 Temmuz 332
Badat Valisi Namna
Muavin
Ali Sait
406
BELGE 2 c Dahiliye
Nezaretine Eskiehir'den Yant*
Eskiehir Mutasarrfl
Tahrirat Kalemi
Aded
76 Umum
10 Husus
Dahiliye Nezaret-i Celilesine
Emniyet-i Umumiye Mdiriyetinden muharrer 9 ubat 331 tarih ve 1010/6
numerolu tahrirat- aliyye-i nezaretpenhilerine ariza-i cevabiyedir. yz
otuz senesinden itibaren liva dahilinde yeniden teekkl etmi ve mukaddema mevcut olub da infisah eylemi cemiyet bulunmad anlalmala olbabda emr- ferman hazret-i men leh l emrindir.
7 Mart 332
Eskiehir Mutasarrf

407
KNC KESM 19O8-1918

DniEMMDE CEMYETLER
I
OSMANLI MPARATORLUU'NDA
MASON LOCALARI
asonluk (ya da Farmasonluk) Bat Avrupa'da onyedinci yz ylda kurulmutur. Kesin eklini 1717 Anderson masonik
anayasas ile almtr.1 Osmanl lkesine onsekizinci yzylda, Lle
Devri'nde girmitir. Matbaann getirildii, kt fabrikas ve kitaplklarn kurulduu, Bat ile sanat ve kltr yaknlamasnn younlat III. Ahmet'in saltanat dneminde (1703-1730) Masonluk da
mparatorluk lkesine ilk admlarn atmtr. 2 Padiahlarn tutumlar ve siyasal olaylarla Mason rgtlerinin geliimleri arasnda sk
balantlar vardr. I. Mahmut ve III. Selim dnemlerinde Localar
daha serbest bir gelime ortam bulmulardr. 3 II. Abdlhamid d1 Masonluun ortaya kn ok eski tarihlere gtren efsaneler vardr. rnein
Bbil Kulcsi'nin ya da Kuds'teki Sleyman tapnann ina tarihleri gibi.
Elsancye gre, kurucu Iliran adl bir duvarc ustasdr. Mason "localarna
gelince. Roma lmparatorluu'ndaki "Longia" (Loca ya da Lonca) ad verilen
meslek rgtlerinden gelmektedirler. Bu localarn zellii duvarc, svac gibi usta
iiler taralndan kurulmu olmalardr. Daha sonra ayn rgtlere mimarlar,
sslemeci, ta ileyici sanatkrlar da katlmtr. Bu kiiler ok aranan ve makbul
uzmanlar olduklar iin, Orta zamanlarda krallar, senyrlerce kendilerine baz
serbestlikler (ve ayrcalklar) tannmtr. Bu nedenle Serbest (franc ya da free)
duvarc (mason) esnaf ve sanatlar olarak nitelenmilerdir. Dilimizde
Farmason szcne dnmtr. (Bu konuda Sayn Mehmet Akdoan'n
kitabmz iin hazrlad zetten yararlandk. Ayrca bk. Serge Hatin, Les Francs
Maons - Fernand Tourret, Clefs pour la Franc-Maonnerie).
2 Masonluk tarihiyle ilgili Trke kitaplarn tmnde bu ortak bir saptamadr. Bk.
Kemalettin Apak, Ana izgileriyle Trkiye'deki Masonluk Tarihi, s. 19-20 -
Tahsin Yaamak, stanbul'da Masonluk, s. 92-93 - Fethi eltiki, Hr

Masonluk Tarihinden Notlar, s 281-282
3 Bu konuda, 1872 ylnda, Proodos (Terakki) Locas stad Kleanti-Skalyeri'nin,
408
neminde ok sk takip altnda kalarak kapitlasyonlarn glgesinde alabilmilerdir.4 Bat'da olduu gibi kamuoyunda da, genellikle, aleyhte bir kampanya ile karlanmlardr.
Geri Osmanl topluluklar iinde de ak ya da gizli, treli ve trenli kurulular vardr. Bunlar toplumun kendi iinden kartt
yerli mal rgtlerdi.
Oysa Masonluk, Osmanl toplum koullar iinde kendiliinden
olumad iin, tamamen ithal maldr. Kurucular yabanc tabaal
ve tatlsu frengi (levanten) kiilerdir. Localarn byk ksmnda tek
Trk ve Mslman ye yoktur, tmne yakn ounluu yabanc
dilde almlardr.
Bu durum 1900 ylndan itibaren deimeye balayacaktr. Masonluk tarihine gz gezdirilince, byk ihtill ve devrim hareketleri nderlerinden ounun Mason olduklar saptanabilir. 5
Osmanl mparatorluu'nda ilk "hrriyeti ve merutiyeti" akmlarn kalk noktasnda Mason rgtnn bulunduunu sylemek
tarihsel gereklere aykr dmez. Tanzimat "ricalinin" (devlet byklerinin) ou Mason'dur.6 Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet
sekinleri de siyasal eilimlerini Localarda gelitirmilerdir. 7
Bu adan baklnca, Mason Localarnn Osmanl lkesinde istibdat aleyhtar ilk gizli siyasal rgt olduklar aktr. Loca'lar eitli
siyasal derneklere ideolojik ve eylemsel programlarnda modellik
V Muradn Masonlua kabul hakknda Paris'e gnderdii raporunda ilgin bilgiler vardr. Raporun metni iin baknz Sha Umur, V. Murad'n Masonluu
Hakknda Bilgiler (Mimar Sinan Mecmuas 1975, Say 13 s. 19-30).
4 II. Abdlhamid'e masonluk aleyhinde verilmi bir jurnal metni iin bk. lham
Soysal, Trkiye ve Dnya'da Masonluk ve Masonlar, s. 183 (Ayn metni
Kcmalettin Apak da vermitir. A.g.e., s. 32-33).
5 Baz rnekler: Fransz htillinin fikri hazrlayclarndan Montesquieu, eylemci
lerinden La Fayette, Mirabeau, Louis Blanc, nl Fransz sosyalist lider Jean
Jaurs; talyan kurtulu lideri Garibaldi; Amerikan ihtilli ve devlet adamlarndan
George Washington, Benjamin Franklin, Thomas Jcllerson, Abraham Lincoln,
her iki Roosevelt.
6 Fuat ve li Paa'lar masondular (Rodcric H. Davison, Reform in the Ottoman
Empire, s. 90). Byk Reit Paa Londra'da Masonlua girmitir (Kemalettin
Apak, A.g.e., s. 21).
7 Mithat Paa, Ziya Paa, Namk Kemal Ali Suavi, Sinasi, brahim Hakk Paa,
Sadullah Paa, Y Murad'n kardeleri ehzade Nurettin ve Kemalettin Efendiler,
(Mabeyinci) Bestekr Ali Haydar Bey, Ali efkati Bey. Bu arada. Prof. Davison'a
gre Cemalcttin Afgani de Namk Kemal'in ye olduu Loca'ya girmitir
(Roderic H. Davison, A.g.e., s. 271 Not 2). Ayrca Tunuslu Hayrettin Paa,
Ahmet Velik Paa.
409
etmilerdir. Mason Localar, Trkiye'nin yakn tarihindeki yerlerini

zgrlk gelimeler iinde almlardr 8 ve bu nedenle incelenmek zorundadrlar.
A. MERUTYET NCESNDE
Krm savama dein (1854-1856) nl Osmanl Masonlarndan
sz edilmitir.9 "Py- taht"taki ilk Localar savan yaratt ortam
elverili bularak ve ngiliz "obediyansmda" (balantsnda) kurulmulardr.10
Fransz obediyasnda olanlara gelince, ikisi Abdlmecit dneminde, 11 ikisi de Abdlaziz dneminde 12 olmak zere, 1908'e ka8 rnein Serez Mutasarrf ve Promete Locas yesi Reit Bey (Paa) Yldz'a,
Kanun- Esasi'yi birka saat iinde iln etmedii takdirde "ahali tebdil-i biat ede
cektir" telgrafn ekmitir. (Ahmet Refik, lnklb- Azim, s. 93 - Kemalettin
Apak, A.g.e., s. 39).
9 lk Osmanl Masonlarndan birka isim: Yirmisekiz Mehmet elebi (lm
1732) ve olu Sait elebi (lm 1761), brahim Mteferrika (1675-1742) ve
Humbarac Ahmet Paa (Comte de Bonneval) (1675-1742). Bu kiiler
hakkndaki bilgileri Tarihi Ahmet Refik Bey, ayrntl olmamakla beraber
vermitir, fakat Mason olup olmadklar konusuna deinmemitir. Bk. Alimler ve
Sanatkrlar, s. 328 v.d. - Humbarac Ahmet Paa iin bk. Tesavir-i Rical, s. 76
v.d. - Prof. M. Cavit Baysun'un slm Ansiklopedisi'ndeki Ahmet Paa mad
desinde de bu konuda bilgi yoktur.
10 Her ne kadar ilk Loca'mn 1720 ylnda ald sylenirse de tarihsel eskiliin
stanbul'daki ngiliz Byk Elisi tarafndan alan Loca'ya ait olduu ileri
srlmtr (1856) (Fethi eltiki, A.g.e., s. 281).
11 Bu Localardan birincisi "Etoile du Bosphore" (Boazii Yldz) adndadr ve
1858'de kurulmutur. Osmanllara kapaldr. Daha sonra bu yasak kalknca Rum
ve Musevi yeler de alnm ve Hilmi Efendi adnda bir tek Trk-Mslman
yesi de olmutur. Loca 1901'de kapanmtr. kinci Loca'mn ad "L'Union
d'Orient" (Dou BirliOdir. 11 yl almtr (1863-1874). Bab- li Hukuk
Mavirlerinden, stanbul Barosu'nun kurucusu saylan gen bir Fransz Avukat
Louis Amiable tarakldan kurulmutur. Daha da dnk, Osmanl
Mslmanlara ak tutumuyla bu yelerin says artmtr (Paul Dumont, La
Turquie Dans les Archives du Grand Orient de France).
12 Abdlaziz dnemindeki ilk Loca Ser (Ak anlamna) adldr ve Ermeniler
tarafndan 1866 ylnda almtr. lk Ermeni komitesi olan Hnak 1887'de
kurulduuna gre, Osmanl Ermenileri ilk stajlarn bu Loca'da yapmlardr.
kinci Loca Proodos (llerilik) adyla 1868'de kurulmutur. Loca'mn stad' zen
gin emlk komisyoncusu Kleanti-Skalyeri'dir. Rumca yannda Loca Trkeyi
de alma dili olarak benimsemitir. V Murad bu Loca'ya, kardeleriyle beraber
kabul edilmitir.
410
dar drt loca kurulmutur. Drd de Paris'teki "Grand Orient"

(Mark- zam: "Yce Dou") merkez locasna baldrlar.
Bu localar yabanclar ve Hristiyanlar tarafndan kurulmutur.
Localara bata Veliahd Murat Efendi (V Murat) olmak zere TrkMslman yeler katlmlardr.13
Asl ilgin olan, V Murad' yeniden padiah yapmak (ve II. Abdlhamid'i tahttan indirmek) iin eitli eylemlere girienlerin bu
Loca yeleri olduklardr.14 Localarn siyasall bu tutumlaryla kantlanmtr.
istanbul'da baka Localar da vardr.15 istanbul'dan baka Anadolu
ve Rumeli kentlerinde de Localar almtr.16
En serbest alan Localar Makedonya'nn eteci ve ihtillci oulculuu iinde kurulmulardr. Selanik, Kosova ve Manastr vilyetlerindeki Localar bunlarn banda gelir.
Selanik Localar ayr bir zellik tarlar. Musevi nfusun ok yo un olduu, Batl akmlara ak bu ticaret merkezinde yabanc
kontrol Abdlhamid rejimi "hafiyelerinin" almalarn engellemekteydi. Rumeli'de alm olan Localarn byk bir blm masonik bir Babil Kulesi grnmyle Selanik'te kurulmulardr.17
Bunlar arasnda iki Loca kendilerinden ok sz ettirir: italyan
obediyansmdaki "Makedonya-Risorta" 18 ve Fransz obediyansmda13 V Murad ve iki kardei stanbul'da Kleanti-Skalyeri'nin stad' bulunduu
Proodos Locas'na ye olmulardr. Bu konuda ayrntl bilgi iin bk. Sha
Umur, A.g.e.
14 Bu konuda bk. Sha Umur, A.g.e.
15 Bunlar arasnda Calcedonia (Kadky'n tarihsel ad), Bizantia-Risorta,
Constitution, La Turquie Localar saylr.
16 zmir'de belli bal Localar arasnda Victoria (Zaler), Grande Loge de Turquie
(Trkiye Byk Locas), Orhaniye ve Melese localar, Homer Lodge,
Anadolu'nun teki kentlerinde ve Arap vilyetlerinde de Localar vardr. rnein
Kayseri'de Hakik Kardeler, Ankara'da Veritari Conseiata Localar

(Kemalettin Apak, A.g.e., s. 41-43).
17 Paul Dumont, kentin sosyo-ekonomik koullarnn bu gibi rgtlerin
yaamalarna ok elverili olduunu belirtir (A.g.e., s. 2-3) - Berkes de ayn
kandadr (A.g.e., s. 345) - Sina Aksin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, s. 59
- Selanik kentinin sosyo-ekonomik portresi iin bk. E Risal, Salonique la Ville
Conveite.
Selanik'te kurulmu olan Localarn belli ballar eitli obediyanslardaydlar:
Makedonya-Risorta ve Labor et Lux (talyan), Veritas ve L'Avenir de L'Orient
(Dou'nun Gelecei) (Fransz), Perseverencia (Azim) (spanyol), Pleasa
Salonicului (Romanya) (Kemalettin Apak, A.g.e., s. 35-36).
18 Makedonya-Risorta en nl Localardan birisidir ve stad' talyan tabaal
411
ki "Veritas" Localar.19 teki Localar da unutulmamaldr.20

Bu iki Loca, 1906'da gizli olarak kurulmu olan "Osmanl Hrri yet Cemiyeti"nin beii olmulardr. Cemiyet, daha sonra "Terakki
ve ttihat" adn alacaktr.
Burada ilgin olan nokta odur ki, Masonluk kurucu yelerin tarikatlna engel olmam, aksine Osmanl Avrupas'nda tarikat
Mason tr olumutur.21
Merutiyeti ikinci kez iln edecekler arasnda henz parti ekimeleri (frkaclk) bulunmad iin Masonluk byle bir durumdan
etkilenmemitir.
Bununla beraber ayr milliyetten "biraderler"le ayn loca iinde
atmalar gerekmitir.22
Trk Mslman yeler ou kez Localarnda egemen olabilmilerdir. rnein Makedonya-Risorta'da ye saysn arttrarak ounluu elde etmilerdir. Bazlar her iki Locada da ye olmulardr.23
Emanoel Karasu Efendidir. Terakki ve ttihat Cemiyetinin ilk kurucularndan
bir ksm, - bata Talt Bey (Paa) olmak zere - bu Loca'da kaytldrlar (Naki,
Kzm Nami) - Ayrca bunlara Manyasizade Refik Bey ve baz isimler daha
eklenmelidir (Paul Dumont, La Franc-Masonnerie d'Obdinece Franaise
Salonique Au Dbut du XXc Sicle, s 8 - Kemalettin Apak, A.g.e., s. 36-41
-Fethi eltiki, A.g.c., s. 283-284.
19 Veritas Locas da Merutiyeti gelimeler bakmndan nldr. 1904 ylnda
kurulmutur. 1908 hareketi ncesinde ye says 150'yi akndr. Birok yeleri
ayn zamanda Makedonya-Risorla'nm da yeleridir. Fransz Grand Orient'na
bal Locann mensuplar genellikle byk tccar aileler (Karasso, Saltiel,
Modiyano gibi), bankaclar (Abastado, Amar, Sasson, Joseph inasi gibi), bor
saclar (David Kohen, Mosseri gibi), serbest meslek mensuplar, retim yeleri
(Joseph Nahama, Fransiz-Alman mektebi mdr Leon Kattanyo gibi) idiler.
Trk yeler arasnda Yeni Asr Gazetesi Sahibi Fazl Necip Bey vardr. Talt
Paa, Naki Bey ve Cemal Paa bu Locada da yedirler (Paul Dumont, A.g.e., s.
7-8 - Kemalettin Apak, A.g.e., s. 36-38).
20 rnein Yanya'da Promcthe (Promete), Serez'de Makedonya Localar.
21 Masonluun esnek bir yapya sahip oluunu kamtlayc bu durum Osmanl
Mslman kesiminde yerli bir karm dourmutur, llmiyeci masonlarn yan
sra (rnein eyhlislmlar: Musa Kzm Efendi, Hayri Efendi) yannda
tarikat bir rnek de ortaya kmtr. Bu soruna ilk parmak basan Ernest
Edmondson Ramsaur Jr. olmutur. Yazar baz rnekler de vermitir. Bk. ALg.e.,
s. 110-115 - Prof. Niyazi Berkes de tarikatlkla masonluk karmna dikkati
ekmitir. (A.g.e., s. 144, 345). Her iki yazar da Abdlhamid rejiminin bu
nedenle Bektailie kart tutumunu belirtirler. Bu tarikatlar arasnda Melmilik
ve Mevlevilik vardr.
22 Kemalettin Apak (A.g.e., s. 38-40).
23 Sercz'deki Makedonya, Selanik'teki Makedonya-Risorta ve Veritas Localarnda
byle olmutur (Kemalettin Apak, A.g.e., s. 37).
412
B. MERUTYET ORTAMI NDE

"Hrriyetin ln" Osmanl Masonluk hareketine yeni bir hz getirmi, Localarn says artmakta devam etmitir. Daha sonra Os manl Masonluu, yabanc obediyansndan kurtularak yerli ve ulusal nitelik kazanmtr. 1909 ylnda bu durumun dayana olarak
"Mark- zam- Osman" kurulmutur.24
1908 ncesi Localar almalarn srdrmlerdir. Eski Masonlar, Talt Bey (Paa), Mehmet Ali (Baba) Bey, Sleyman Faik Paa,
Cavit Bey "stad- zam" (Yce stad) seilmilerdir.
1908-1918 dneminde Osmanl Masonluu ar eletiri ve engellemelerle karlamtr. nce ttihat ve Terakki'nin "Merkez-i
Umum" gizlilii ve otoriterlii (istibdad da denmekteydi) masonik
gizli'ie balanarak Cemiyetler Kanunu tartmalarnda hatrlatlm, dolaysyla "Hizbi Cedit"ilerin On Maddelik programlarna
da girmitir (Bk. s. 103, madde 10).
teki sorun, parti ekimelerinin Masonlua yansmas olmu,
Mtareke'de tilf Masonlar, ttihatlar Localardan atmlardr.
Bu srada "Byk stad" (filozof) Rza Tevfik Bey, yardmcs da
Fuat Sleyman Bey'dir.25
Mtareke dnemine kadarki tablo budur.
Tm Merutiyet yllar boyunca ok daha ncesinden kaynaklanan - Masonlukla ilgili tartmalar sregelmitir. Eletiriler tutu cu saylan evrelerin dndan da gelmitir. Masonluk ttihat ve Terakki ile (ya da ttihatlkla) zde tutulduu iin, eletirilerin bir
blm de bu grten domutur. ttihat ve Terakki'ye yaplm
olan muhalefetin bir yn de buradadr.
Masonluun ideolojisi zerinde ayrntlara girmek burada szkonusu olamaz. (Belgeler blmnde bu konuyu aklayc bilgileri,
az da olsa, bulmak mmkndr, Bk. s. 387, 388).
Masonluu insanlarn aradklar (manev bir smak" olarak nitelendirmeler ve yorumlar vardr. yle ki, "bir dinin, bir politik sistemin, bir felsef eilimin ilkellemi, geri ve zararl olduunun rakiplerce iln edilmesi, onu ortadan kaldrmak iin yeterli olmu yor... Eer daha iyi organize edilmi, daha etkin bir siyasal kuvvet
24 Bu konuda Fethi eltiki, A.g.e., s. 285 vd.
25 Hayrullah rs, Meydan Larousse'ta Masonluk maddesi, s. 435.
413
tarihin akn hzlandrmay stlenmezse, eski yine yerinde kalacaktr".25

Bu aklama yirminci yzyln son eyreinde yaplm olmakla
beraber Masonluun eylemci ynn - zellikle ikinci Merutiyet
dnemi iin - belirtmektedir.
Lincoln'n klelii kaldrmas, Fransz Masonluunun Dreyfus
davasnda cumhuriyeti kesimi tutmas nasl "siyaset d" saylamazsa, istibdat rejimine kar dzenlenen strateji de siyasetin dnda deildir.
ttihatlarn deiik, kendilerine zg bir otoritarizm kurmu
olmalar sorunu ise, ayr incelenmesi gereken bir konudur.
Belirtildii gibi, Masonluk Osmanl kamuoyunda olumlu tepkilerle karlanmamtr.27 Bununla beraber, Merutiyet rejiminin elde
edilmesinde, zgrlk bir atlmn olumasnda Rumeli'deki
Localarn etkili bir rol oynadklar da tarihsel bir gerektir.
C. MASON LOCALARINA LKN BELGELER
BELGE 1
"Mark- zam- Osmaniye'nin Kavanin-i Esasiye ve
Nizamat- Umumiyesi"nden Baz Maddeler
(Resne Mahf el inden)*
nc madde - lskoya ura-y lisi'nin dahi taht- tasdikinde zere
Ma. . (rk-) '. . (zam- O. . (sman) Cemiyetin merkezi olup lskoya tarikatnn birinci, ikinci ve nc derecelerinin hkimiyetini yedinde cemeder ve memaliki Osmaniye dahilinde derecat- selese-i mezkrenin idaresine
26 Bu satrlar kendisi de Mason olan Fernand Tourret yazmaktadr ve u gzlemi
de eklemektedir: "Masonluk bir hmanizma denemesi olduuna gre, devlet
lerin toplumsal dzenleriyle, dinlerle savaarak, insanlara yeni haklar vermek,
daha geni ahlklar salamas ve yz yldr sregelmesi insana umut veriyor"
(Clefs Paur la Franc-Maonnerie, s. 187-188).
27 rnein "Farmasonlukla Siyonist Almancln" ayn eyler olduu, ttihat ve
Terakki'nin Masonluktan doma bulunduu, Veliahd Yusuf zettin Efendi'yi
Masonlarn ldrd iddia edilmitir (M. Salhattin, Bildiklerim, s. 117, 137,
148-149, 150).
(*) i kapan arkasndaki yazlar:
"bu nusha-i kanuniye mnhasran Meha.
414
.(fil-i) Osmaniyrye mahsus ve
ait kenduye muadil veya kendisinden l bir kuvvetin vcudunu kat'iyen kabul etmez. . . (stad) derecesinin mafevkindeki derecat Iskoya tarikat ura-y lisi salhiyeti dairesinde olmala Ma. . A. . O. . nin hudud- iktidar
derecat- selese-i mezkreyi tecavz eyleyemez.
Drdnc Madde Ma. . '. '. ancak bizzat tesis eyledii veyahut izn-i
tesisi hvi berat ile kendisine iltihak eyleyen Meha. . (fili) himayesi altnda
meha. . muntazamadan olarak tanr.
Beinci Madde - Ma.-. A'.1. O.\ zeyr- hkimiyetinde bulunan biladda mesel Suriye, Irak, Trablusgarp ve mehal-i sairede Mah.'.(feller) tesis edecektir.
BELGE 2
Ma. '. (rk-) A. *. (zam-) O. *. (sman)nin Kavanin-i
Esasi-i Umumiyesi
Birinci Bab
(Bani-i Hrriyet Cemiyetinin Suret-i Tesisi Hakkndadr)
Birinci Madde Bani-i Hrriyet Cemiyeti amal-i terakkyata matuf bir messese-i umumiyedir ki taharri-i hakikat ve tekemml- insaniyet maksadiyle
(hrriyet, uhuvvet ve msavat) esaslarna mstenittir. Umur-u Mezhebiye ile
itigali olmamala beraber herkesin slik olduu dine hizmet eder. Sinesine
kabul edecei zevattan mntezerrat- erbab- namustan olmalar ve bina-y
hrriyetin deatir ve kavaidini tefhim ve ner- tamim edebilecek derece-i zeky haiz bulunmalardr.
Bundan baka efradndan itikadm da samimiyet, tahsil-i ilm ve kemal arzusu ve hiss-i fedakri talep eyler.
Bina-y hrriyet, hrriyet, msavat ve uhuvvet hissiyatiyle yekdiere merbut ve terakkyat- itimaiyeye mnferiden ve mtemian alan mal- hayriyeyi btn vus'uyla ifaya ayan olan afif ve namusperver zevattan mrekkep
bir cemiyet tekiline sidir.
kinci Madde - Memalik-i Osmaniye bni-i hrriyet cemiyeti Ma. .
(rk-) '. '. (zam-) O. . (sman)nin taht- himaye ve idaresinde umum
maha. (fil-i) muntazamada mukayyet efradndan ibarettir.
ahs olup gayra iare veya temliki kat'iyen roemnu ve ibu memnuiyet hilfna
hareket Nizamname-i Umum hkmnce mstelzim'i cezadr".
"Numara 103
Ma. '. (rk-) A'. . (zam-) O. . (osman) canibinden Resne Mah. . (feli)
muhteremine tevdi edilen ibu nsha Agh. . (biradere) teslim olunmutur".
Mhr
Mahfel-i Resne Mark- Dersaadet
1909
Franszcas RAL. . RESNA-GRANDE. . (Loge) de CONSTANTINOPLE
415
Il
1908-1918 DNEMNDE OSMANLICILIK

AMACIYLA KURULAN SOSYAL-SYASAL
NTELKL CEMYETLER
aha nce deinildii gibi, 1908 yl hareketiyle beraber,

Osmanl mparatorluu'nda ilk kez ok canl ve hzl bir
dernekleme akm ile karlalmaktadr.
Belirli bir devrim ortam iinde kurulan cemiyetlerin amalar
eitlidir. Bir atlmn simgesidirler. Tmnde de belli dozda siyasallk vardr.
Bu blmde kinci Merutiyet cemiyetlerinden bz rnekler verme amac gdlmtr.
A. Cemiyet-i Siyasiye-i Osmaniye

Bu cemiyetle ilgili olarak, ne yazk ki hl bir bilgiye sahip deiliz. Yalnzca ilgin bulduumuz belgesiyle yetineceiz.
BELGE 1
Nizamname*
Birka asrdan beri memalik-i vasia-i Osmaniyeyi zir zeber ederek nice
mamureleri harap ve anasr- muhtelife-i muhteremesini ve servet-i umumiye
ve hukuk-u siyasiyesini berbad ederek hak-i pak vatan hatr ve hayale smyan mezalim ve itisafiyle telvis eden istibdat geri ttihat ve Terakki Cemiyet-i
muhteremesinin ayan- lakdis olan himmeti ve Osmanl erbab- hamiyetinin
(*) Asl Trk Tarih Kurumu Ktphanesinde A-1735 numarada kaytldr. Sayn
F.R. Unat tarafndan salanmtr (bk. Belge 2, s. 392).
416
bilfiil mareket ve mzaheretiyle mahvedilmi ve selmet-i vatann mukaddeme-i saadetbahasi ve Osmanllarn kfil-i hayat-i cavidanisi olan Kanun-
Esasi istihsal ve iln klnm ise de 11 Temmuz sene 324 tarihinden beri gerek Dersaadet'te ve gerek memalik ve bild- muhtelife-i Osmaniye'de serzede-i zuhur olan vekayi ile icraatn tarz- cereyannda eshab- ukulu bihakkin
dndrecek baz ahval grldnden hrriyet ve Kanun- Esasi'nin ebediyetini temin ve menafi-i mtereke-i memleketi muhafaza ve teyid etmek
zere bir cemiyet-i siyasiye tekiline lzum-u kavi hissedilmi olmakla bu
babta bir nizamname tertip ve mevki-i tatbike vazedilmitir.
Cemiyetin Maksad- Teekkl
1 stihsal edilen hrriyetin ve Kanun- Esasi'nin muhafazas ve Kanun-
Esasi'de hukuk ve selhiyet-i milleti tahdit eden mevadm yine Kanun- Esa
si'nin ahkm mucibince tadil ve her suretle olur ise olsun tekrar bir hkmet-i mstebidenin teesssne meydan braklmamak.
2 - ibu maksadn husuln temin iin intihabatm mihver-i matlubta cere
yann temin ve Mebusan meyamna anasr- muzrrenin duhulne mani ol
mak.
3 - Devair-i devleti mugayir-i adi ve kanun harekttan menedecek tedabir-i
bakmaneye tevessl etmek.
4 - Halen veya tiyen slh ve tadil edilecek bulunan Kanun- Esasi'nin ah
kmna fiilen ve kavlen muhalefet etmedike Osmanllarn padiah bulunan
zat her trl taarruzdan masun bulunacaktr.
5 - Osmanllar terkip eden edyan- muhtelife erbab ve akvam- mevcude
meyanmda ihtilfat zuhurunu men ve zuhur eden ihtilfatm hemen izalesi
arelerine ediden tevessl ve beynlerinde uhuvvet ve ittihat ve hubb-i vatan
hasail-i mukaddeselerinin telkin ve tesisine almak.
6 - Akvam- Osmaniye'den bir veya birkann temin-i menfaat-i kavmiyeleri zmnnda mdahalt- ecnebiye mstelzim vukubulacak hareketlerinin ve
harice muavenetlerinin ve hariten kendularma muavenet taleplerinin ve dahilen menafi ve asayi-i milleti ihll edecek surette hareketlerinin ediden
men'i arelerine tevessl etmek.
7 Hkmetin istikllini ve menafi-i milleti ve hayat- memleket olan ada
leti muhil kapitlasyonlarn ilgas zmnnda tedabir-i mahsusa ittihaz eyle
mek.
8 Hakikat-i hrriyet ve adaleti ve bunlardan bihakkin istifadeyi ve bunla
rn icabettirdii vezaifi ahaliye telkin eylemek.
9 - lcraat- hkmete bilselhiyet mdahalenin ve araz- ahsiyeye ms
tenit harekt ve neriyatn men'i.
10 - Millete hizmet edecei takdir edilen zevata her trl muavenet icras ve
bilkis mazarrat sabit veya melhuz olanlarn kanun dairesinde iddetle takibi.
11 - Haricen ve dahilen Hkmet-i Muazzama-i Osmaniyenin itil-y an
ve erefine hizmet edecek kffe-i hususatm husulne cansiparane gayret et
mektir.
417
Cemiyetin Suret-i Teekkl

1 - Cemiyetin ismi Cemiyet-i Siyasiye-i Osmaniye'dir.
2 - Yirmi yan ikmal eden ve hi olmaz ise kendi lisanm okuyup yazan
ve idare-i maietini bizzat suret-i meruada temin eden ve ahval-i sabkas le
kesiz ve efkr maksad- cemiyete muvafk tebaa-i Osmaniyeden olan her fert
cemiyet azalma kayt ve kabul olunur.
3 - Cemiyetin merkezi Dersaadet'tir, bir heyet-i merkeziye-i daime vastasiyle idare olunur.
4 - Merkez-i idare istanbul, Galata ve Beyolu, skdar, Kadky Boazi
i'nin Rumeli ve Boazii Anadolu sevahili. Adalar, Makrky olmak zere se
kiz byk frkaya taksim ve bunlarn her biri bir frka reisinin taht- idaresin
de bulunmak zere onun tyin edecei surette muhtelif uabata mnkasem
olarak bunlar dahi bir ube reisinin zir-i idaresindedir.
5 - Dersaadet harici tekil vilyat nizamnamesi mucibince mnkasem olup
her vilyet merkezi bir frka itibar olunmutur. O vilyete merbut livalar vil
yete ve kazalar zaten mensup olduu livalara ve nahiyeler kazalara merbut
olarak birer ube reisi vastasiyle idare olunur ve her ube reisi itimada ayan
zevattan merkezi vilyette bulunan frka reisi tarafndan intihap olunur.
Memalik-i ecnebiyede lzum grlen ehirlerde heyet-i merkeziye tarafndan birer ube tekil edilecektir.
6 Her ube azalar reislerinin daveti vukuunda itima edip ittihaz edile
cek karar mteselsilen ube ye frka reisleri vastasiyle idare-i merkeziyeye
tebli edeceklerdir.
7 Frka reisleri lzum grdkleri takdirde icabeden ube reislerini davet ve
' mzakere ve netice-i mzakerelerini heyet-i merkeziyeye tebli edeceklerdir.
8 - dare-i merkeziyeden ahzedilen mukarrerat mteselsilen en ufak ube
reislerine ve azalarna kadar derhal tebli edilecektir.
9 - Bilumum frka ve uabat reislerini cemetmek ancak heyet-i merkeziye
ye aittir.
10 - ltima-i umumi vukuunda her ube kendi reisinin taht- idaresinde
hareket edip frka merkezinde bilitima frka reisinin harfiyen emrine imtisal
edecektir.
Cemiyet Azasnn Vezaifi
1 - ibu nizamnamede mnderi cemiyete hadim her trl tebligat bilitiraz derhal sga edip icra etmiye mecburdur.
2 - Her aza cemiyetin maksadna hizmet edecek her trl malmat ve ihtisasat ve mahedat ve mtalatm tahriren merbut olduu ube reisi vasta
siyle heyet-i merkeziyeye bildirmekle mkelleftir.
3 Cemiyet azalan imdilik hi bir teklif-i nakdiye ile mkellef olmayp
cemiyetin maksadn temin iin sarfiyata lzum grld takdirde vs'i
mertebesinde talep olunan muavenet-i nakdiyeye itap ile mkelleftir.
4 - Cemiyete kaydolunacak her aza cemiyetin maksadna kemal-i hsn-
niyet ve btn kuvvetiyle ikdam ve gayret edeceine namus zerine sz verip
418
kaydolunaca ube reisinin defterine imza edecektir.

5 - ube reisinin nezdinde bulunacak bu defterlere azalarn isim ve hreti,
meslei ve ikametgh muvazzahan dercedilecektir.
6 - ibu nizamname ahkmna ve cemiyetin tebligatna itaat etmiyen veya
hut cemiyetin maksadna mugayir surette hareketi sabit olan aza hakknda
heyet-i merkeziyece mcazat- mneviye-i mahsusa tertip olunacaktr.
7 - Cemiyet azalan kendi meslei dahilinde mteekkil kulp ve cemiyet
lere aza olmak hakkn haiz olup ancak cemiyetimizin maksad- asliyesine
zerre kadar muhalif programla teekkl etmi veya edecek cemiyetlerin hi
birine dahil olamayaca gibi istifa etmek selhiyetini dahi haiz deildir.
8 Her aza her nerede ve her ne ahval ilcaatiyle olur ise olsun muhtac-
muavenet olan bir azann muavenetine itabedecek ve merbut olduu ube
reisine ve mteselsilen heyet-i merkeziyeye malmat verilecektir ve heyet-i
merkeziyece de her trl tedabir-i messireye hemen tevessl ve teebbs
olunacaktr.
9 - Heyet azas yekdierini mtemadiyen ve mtekabilen himaye ve mu
avenetine sy ve ikdam edeceklerdir.
10 - Her aza cemiyetimize kaydedecei zevatn esamisini ube reislerine
ihbar ederek ube reisi nezdinde bulundurulacak deftere kaydolunacak ve u
be reisleri de her hafta bu zevatn esamisini mbeyyin bir cetvel tanzim ile
heyet-i merkeziyeye teblie mecbur olacaktr.
11 - Makasd- cemiyetin temini zmnnda devair-i hkmete mracaat et
mek gibi yaplacak tedabir ve icraat Dersaadet'te mnhasran heyet-i merkezi
yeye ve taralarda frka ve ube reislerine aittir.
Cemiyet-i Siyasiye-i Osmaniye
1326
Yuvarlak mhr
Not: Tarihin hicr olarak kabul gerekir. Bu bakmdan 1324 (1908) olacaktr.
BELGE 2
Sayn Faik Reit Unat'n Mektubu
Ankara, 10.XII.1963
Muhterem Tark Zafer Bey kardeim,
1908-1923 aras Trkiye tarihi zerinde bir almay tezghlamak zereyim ve henz kaynaklar tespit veya dokmanlar gzden geirmek safhasmdaym. Tarih Kurumu Ktphanesinde elime bir "Cemiyet-i Siyasiye-i Osmaniye" nizamnamesi geti. Nereden ve ne ekilde gelmi olduu belli deil.
Muhtevas Merutiyetin ilnndan ksa bir mddet sonra ve Meclis-i Mebusan
intihabatmdan nce tedvin edilmi olduuna hkmettirecek bir eni tayor.
Bir suretim mektubuma leffettiim metninde de greceiniz vehile yaps demokratik deil, yukardan aa disipliner.
Sizin Siyasi Partiler kitabn hazrlarken grmediinizi veya ehemmiyet
vermediinizi sanyorum. Mamafih zerinde durmu veya sonraki almalarnz srasnda elde edip mahiyetini kef ve izah edecek bilgiler toplamsmzdr. Mmknse beni bu Cemiyetin kurulu tarihi ve kurucular ve tarih rol
hakknda aydnlatacak baz ipular bildirebilirseniz ok memnun kalrm.
Salk ve iyilikler dileyerek sevgilerimi sunarm.
ER. Unat
B. Osmanl Hrriyet ve Teavn- Milli

Cemiyeti (Ligue Nationale de
Libert et de Solidarit Ottomane)
KURULU TARH: 1324 (1908).
KURUCU VE YNETCLER: Ahmet uayip (Bk. s. 393), Ahmet
Muhtar, Ahmet Reit, Nurettin Berruh (Bk. s. 142), Ekrem Reat
Bey'ler, KirkorZhrap Efendi (Bk. s. 144).
Osmanl Hrriyet ve Teavn- Milli

Cemiyeti'ne likin Belge
BELGE 1
Osmanl Hrriyet ve Teavn- Mill Cemiyeti Nizamnamesi*
Millet-i Osmaniyenin terbiye-i fikriye ve siyasiyesinin tekemml ve tealisine
hizmet etmek zere "Osmanl Hrriyet ve Teavn- Mill Cemiyeti" nam altnda Ahmed uayip, Ahmed Muhtar Beylerle, Kirkor Zhrap Efendi ve Ahmet
Reit ve Nurettin Ferruh ve Ekrem Reat Bey'ler ma'rifetiyle bir (lig) tekil edilmitir. Mesarif-i ibtidaiye in hey'et-i messise (lig)e bin lira i'ta eylemidir.
Bu maksad- vatanperverinin ifas in (lig)in mracaat edecei tedabir
bervech-i ti ta'yin olunur.
Evvel: Ahkm- fenniye ve ilmiyeye mbteni efkr- ahrarne ve mterakkiyneyi ner ve mdafaa ve taassub ve tefrit-i cahilanenin bil imkn ref ve
(*) Osmanl Hrriyet ve Teavn- Milli Cemiyeti-Ligue Nationale de Libert et
de Solidarit Ottomane-Istanbul, 1908/1324, s. 2-3.
420
izalesine hadim bir gazetenin neri lbeda olduundan (lig)in messisleri ayn maksadla ner etmek zere bulunduklar Sancak gazetesini (lig)in vasta-i
neriyat ittihaz eylemek dahi ifa-y hizmet eyleyeceklerdir.
Saniyen: (Lig)in bilcmle erkn- idare ve aza-y mdavemesine mahall-i
itima' olmak zere imdilik Dersaadet'de bir kulb te'sis edilecekdir. Bu kulbn idaresi in bir nizamnme-i dahil yaplacakdr.
Salisen: (Lig) takib etmekde olduu makasd ve efkra gre Dersaadet'de
ve vilyetlerde konferanslar verecekdir.
Rabian: Terbiye-i medeniyeye, ulm-u itimaiye ve iktisadiyeye, ale-1-tlk
fnn ve kefiyata dair gayet ehven fiyatla ve ak bir lisan ile asr- mfide
tab' ve ner edecekdir. Bu eserler te'lif ve tercme ve asr- arkiyeden en mhimlerini ihya suretiyle vcda getirilecek ve mmkn mertebe akvam-
muhtelife-i Osmaniyenin lisanlarna mtercim nshalar dahi bulunacakdr.
Hamisen: Edebiyat ve tarih ve tiyatro ve roman gibi asar yazdrmak in
msabakalar alarak bunlara mkfat tahsis edecek ve vcda getirilen asar
tab' ve ner ile beraber tiyatro piyeslerini sahne-i temaaya vaz' etdirecekdir.
Sadisen: Memalik-i Osmaniyenin her tarafna hey'at- ilmiye gndererek
ahvl-i tarihiye ve ihtiyacat- iktisadiyesine dair tedkikat- ilmiye ve fenniye
icra etdirilecek ve bu tedkikat neticesinde yazlacak sr tab' ve nerolunacakdr.
Sabian: Beyn-l-hak sanayi'-i nefiseye meyi ve muhabbetin tenemmu ve
ta'mimine hizmet edecek ve avam- nassa usl- merutiyeti ve fevaidini reterek millet-i Osmaniyeyi tekil eden anasr- muhtelife beyninde hissiyat-
mtekabile-i uhuvvet ve mveddeti husule getirmek in her trl tedabir-i
maneviye ve maddiyeye tevessl edilecekdir.
Saminen: Mektib-i liye mezunlarndan en gzidelerini intihab ile Avrupa'da bir mddet seyahat etdirecekdir.
Tasian: Avrupa'daki cemiyat- ilmiye ile te'sis-i mnasebt eyleyerek Avrupa
efkr- umumiyesini menafi-i Osmaniye lehine celb etmek vesaiti ihtiyar
edilecekdir.
C. Merutiyet-i Osmaniye Kulb

KURULU TARtH: 1324 (1908)
KURULU YER: stanbul
MERUTYET ORTAMI NDE

erutiyetin zellikle ilk yllar iinde bu ad tayan
cemiyetlere rastlanr. Bazlar Merutiyet-i Osmaniye
Kulb olarak
421
grlr.1 Bu konuda yeterli bilgilerden yoksunuz.

Bu ad tayan cemiyetlerin Bulgarlar, Rumlar ve Ermeniler 2 tarafndan kurulduklar grlmektedir. Belge 1 olarak yaymlanan Siyas Program bu durumu az ok kantlayc durumdadr.
Merutiyet-i Osmaniye Kulbne likin

Belgeler
BELGE 1
Merutiyet-i Osmaniye Kulb Messisieri Hey'eti
Tarafndan Neredilen Siyas Programdr*
1 Merutiyet esas zerine messes vatan- Osmaniye kar her trl efkr- taarruzcyneyi ediden red.
2 - Idare-i merutaya kar tasaddi edilecek her gna harekta kar mbreze.
3 - Tevsi'i hukuk-u ahali esas zerine Kanun- Esasi'nin ta'dili.
4 Evsa' bir hudud dairesinde idare-i vilyatm tevsi'i me'zuniyeti.
5 - Son otuz seneler zarfnda msadere edilen arazi ve emlkin, alemi veya
ekl-i kanun tahtnda bile olsa eshabna iadesi.
6 - Kanun- Esasi ahkmna teb'an imtiyazat- milliyenin muhafazas (Akvam-i muhtelifenin idareleri altnda bulunan emr-i maarif dahi buna dahildir).
7 Akvm- muhtelifenin yedd-i idarelerinde bulunan mektibin mesarifini hkmet bdcesinden tasviye.
8 Usl- tarh- verginin ta'dil esas son senelerde gavail-i siyasiyeden do
lay mutazarrr olan vilyat in vergilerin tahfifi, mesarifin tenkiz ve muavenet-i maliye-i istisnaiye.
9 imdiye kadar hizmet-i askeriyeye itirak etmeyen akvam ve ecnasm
acilen itiraki ve devletin kuwe-i askeriyesinin ikmli.
1 rnein Mizan Merutiyet-i Osmaniye Kulb'nden haber vermektedir ve
Ermenilere ait olduunu aklamaktadr (1324, Say 16, s. 74).

2 Hukuk-u Umumiye (1324, Say 86, s. 1) ve Serbesti (1324, Say 24, s. 2-3)
gazeteleri Merutiyet-i Osmaniye Ermeni Cemiyeti ntihabat (Seim)
Komitesi'nin beyannamesini yaymlamlardr. (Metni Belge 2 olarak verilmitir)
- Kirkor Zhrap Efendi'nin bu cemiyet adna verdii bir sylev iin bk. Siyasi
Nutuklarm, 1. Cz, s. 3-9.
(*) Hukuk-u Umumiye, No. 12, Eyll 1324 (1908).
422
10 - Mektib-i liye-i devlete emr-i duhln teshili. Her sene akvam-

muhtelifenin nisbet-i adediyesi dairesinde Avrupa'ya beyz talebenin i'zam.
Lisan- resm-i devletin sair elsine-i mahalliye ile beraber ta'mimi.
10 - Amele, zrra ve ale-1-seviye emekdar snflarnn slh.
11 - Islhat ve tensikat- adliye.
BELGE 2
Merutiyet-i Osmaniye Ermeni Cemiyeti
ntihabat Komitesinin Beyannamesidir
Mesrutiyet-i Osmaniye Ermeni Cemiyeti evvelen Ermeni Milleti Nizamnamesine tevfikan intihap edilmi Ermeni milletvekillerinden, saniyen Ermeni
siyas frkalar mmessillerinden, slisen Ermeni Katolik ve Ermeni Protestanlarn muteberanmdan mteekkil olmak itibariyle Dersaadette ve hatta
Memalik-i Osmaniye'de mukim Ermeni unsuru namna harekete mezun ve
sfat- camiay haiz bir frka-i mhimme-i siyasiyedir.
Bu frka Dersaadet meb'usluuna Ermeniler tarafndan Kirkor Zhrap
Efendi'yi ikinci namzet olarak intihap ve gazeteler vastas ile Trk vatandalarmza ve bilhassa Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyet-i muhteremesi ile teshil-i intihabat cemiyet-i asliyesine resmen takdim ederek cemiyeteyn-i mezkurin olbaptaki protokolleri ahkmna tevfikan efendi-i mumaileyhin Dersaadet meb'usluuna namzetliklerini kabul ve tasvip etmilerdir. u halde efendi-i mumaileyhin temin-i intihaplar hususuna Cemiyet-i muhteremece ve
bilhassa Trk mntehib-i sni vatandalarmzca sarf- himmet olunacana
mutmainiz.
Dersaadet Ermenileri tarafndan iki meb'usun intihap edilmek esasn sekteye uratmak maksadyla baz esbab- arazm kh Merutiyet-i Osmaniye
Ermeni Cemiyeti'nin Ermeniler tarafndan sfat- camias ve salhiyet-i umumiyesi yoktur, kh da Zhrap Efendi Osmanl tabiiyetini haiz deildir yolunda
Trk vatandalarmz ifal iin neredilen hilf- hakikat beyanat ve havadiste
Trk mntehib-i ifal iin neredilen hilf- hakikat beyanat ve havadiste
Trk mntehib-i sni vatandalarmz tarafndan havale-i sem- itibar
olunmyaca derkrdr. Bu adamlarn hedef ve maksatlar aralar (oylar) inksama uratarak ve her namzedi ekalliyette brakarak Ermeniler tarafndan
meb'us intihap edilmek hakkn - dier yerlerde grld vehile - skat etmeye matuftur.
Herhalde ibu bu iki namzetlerinin Trk vatandalarmzn his-i uhuvvetine ve Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyet-i muhteremesinin mmza protokol ile meyyet, taahhd- namusiyete mevdu bulunan keyfiyet-i intihaplar
fiile kmad takdirde bu suret Dersaadet Ermenilerini ve btn Ermeni
milletini son derecede dilhun edecei ve bu ise zaten tarada icra edilen ve
mihver-i matlupta cereyan etmeyen intihabattan mtehassl teessr bir kat
423
daha arttracandan Trk vatandalarmzn muhalasat ve samimiyetine mracaat ederiz.

26 Terin-i sni sene 1324
Merutiyet-i Osmaniye intihabat
Reisi
ve Sis Osmanl Meb'usu
Hamparsum Boyacyan Murad*
D. Cemiyet- Mteebbise
KURULU YILI: 1325 (1909). KURULU
YER VE MERKEZ: stanbul.
KURUCULARI:^ Ali Haydar Efendi (Mahkeme-i Temyiz zas),
Memduh Bey (Mahkeme-i Temyiz Bamddeiumumsi), Ali Galip Bey
(Birinci Mahkeme-i Ticaret za mlzm), Diran Yorganyan Efendi
(Dva vekili), Bedri Bey (Servetifnun gazetesi ser muharriri).
CEMYETN KURULUU VE AMACI
urucularnn hemen tm hukuku ve adliyeci olan Cemiyet, ulatrma ve bayndrlk ileri (umuru nafia) yaplmas
iin ufak sermayeleri toplayarak byk bir fon birikimini gerekletirecek anonim irketler kurulmasn "tevik" etme amacndadr.2 Bu tr irketler Merutiyet elverili kurulu olanaklar bulmulardr.3
(*) Ermeni etecilerine katlan meb'us, I. Dnya Sava dneminde Trkler aleyhine almtr. Bu konuda Ayrlk Ermeni rgtleri blmne (s. 579)
baklmaldr.
1 Ynetim Kurulu yeleri bilinmiyor.
1 Nizamnamenin 6. maddesi: "Cemiyet-i Mteebbise'nin sermayesi bir irketin
tesis ve tekiline msait dereceye gelince alnacak imtiyazat ve istihsal olunacak
msaadat zerine iktiza eden anonim irketler Cemiyet-i Mteebbise tarafndan
tekil olunacaktr". (Cemiyet-i Mteebbise Nizamnamesi).
2 Anonim irketler Merutiyet hkmetlerince ok yararl grlyor ve kurdurul
mas isteniyordu. 1908-1910 dnemi iinde 32 anonim irket kurulmutur. (Bu
irketlerin adlar ve sermayeleri iin bk. Nevsal-i Mill, 1326, s. 224). Bu say,
424
Cemiyet, sermayeler oluunca irketleri kendisi kuracaktr. 4

Nizamnameye ek bildiriye gre, kurucular yabanc sermaye aleyhindedirler. Cemiyet'in almalaryla ilgili gerek bilgilerden
yoksunuz.5
E. Nesl-i Cedit Kulb

(Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin
Srdrlmesi)
KURULU TARH: 1324 (1908).

KURULU YER VE MERKEZ: stanbul, ehzadeba, 25.
KURUCU VE YNETCLERA "Cemiyet-i nklbiye'nin be kurucu
yesi,2 Nafi Atuf (Kansu), (Arnavut) Mustafa, Mehmet erefettin, Mhendis Mazhar (Neriman), Mehmet Ali evki, dil Bey'ler.
1. MERUTYET ORTAMI NDE
esl-i Cedit (Yeni Kuak) Cemiyeti'nin zellii, Prens

Sabahat-tin'ci ekibin, kinci Merutiyet ortam iinde,
temsilcisi ve de-vamcs olmasndadr. ttihat ve Terakki karsnda
bir gelimeyi de srdrd iin, siyas hayat iinde, nemli yeri
olmutur.
ttihat ve Terakki ile Birleme
Merutiyet'in iln ile, Paris'te kurulmu olan "Teebbs- ahs
ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti" de, lke iine tanmtr. Daha
sonralar hayli artmtr. Kurulmalarn isteyenlerin banda Cavit Bey gelir.
Anonim irketlerin kurulmasyla ilgili bir tasar ile ilgili olarak bk. (MMZC 13281912, C. 6, D. 11, Si 1, 12. tt., s. 175, 7. tt., s. 71-72).
4 Mukaddime (balang)den: "... Anadolu'nun bir cihetinde imendifer
yaplmasn yalnz hkmetten veyahut bir ecnebinin himmet ve muavenetinden
bekler isek, emin olalm ki memlik ve tab'a-i Osmaniyenin birok yerlerinde
daha birok seneler deve ve katr ile seyr- seyahat edeceiz" (Ayn Eser, s. 2).
5 Cemiyet'in bir iln iin bk. Tanin, 9 ubat 1910.
1 Ord. Prof. Hmit Ongunsu, Satvet Lutfi Tozan, Nurettin Ferruh Alkend'le
yaptmz konumalara gre saptanmtr.
2 Cemiyet-i nklbiye 1904 Eyllnde stanbul'da Mercan dadisi 2. ve 3. snf
425
nce, 1907 ylnda, Cemiyetin, stanbul ubesi durumuna geen

"Cemiyet-i Inklbiye", merkezini, ttihat ve Terakki'nin de Merkezi Umum'sinin bulunduu eref Soka'nda amtr. Bu giriime Dr. Nihat Reat (Belger) ve Hseyin Tosun Bey nderlik etmi lerdir.
Asl istek, ikilii kaldrmak, daha dorusu, rakipleri kendi yap snda eritmek amacn gden ttihat ve Terakki'den gelmitir. Birleme konumalarnda Cemiyet-i Nihat Reat ve Satvet Lutfi Beyler
temsil etmilerdir ve birleme iln edilmitir.3
Kulbn Kuruluu
Teebbs- ahs'cilerle Cemiyet-i nklbiye'ciler, ttihatlarla
- kiisel anlamazlklar yannda - temelde ayrlk grdkleri iin
birlemeden yana deildiler. Birleme karlnda, ttihat ve Terakki "Teebbs- ahs Cemiyeti" merkezinin kapatlmasn isteyince, gen yeler Paris'ten henz dnm olan Sabahattin Bey'e,
durumu ve inandklar doktrinin kamu hayatndan silinmesi kukularn anlatmlardr. ttihat ve Terakki'nin gl dneminde, siyasal rekabetten uzak, bilimsel ve kltrel alanda, "Teebbs-
ahs ve Adem-i Merkeziyet" akmn srdrme amacyla bir ku lp kurmalar kararlatrlmtr. "Nesl-i Cedit" bu kuruluun ad
olmutur.4
rencileri tarafndan Karbonari ve ttihat ve Terakki yaplarna uygun bir ekilde
gizli olarak kurulmutur. Cemiyetin yayn organ Mecmua-i Inklbiye dergisidir. Cemiyeti kuran ve yalar 15-16 dolaylarnda olan genlerin amac 1876
Kanun- Esasi'sinin tekrar yrrle koyulmasdr. Dier yksek okullarla da
ilikiye geen Cemiyet daha sonralar yalnz hareket etmeyi yararl grmeyerek
Paris'teki Jn Trk rgtleriyle iliki kurmaya alm ve Teebbs- ahsi ve
Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin ubesi haline getirilmitir. Merutiyetten sonra
stanbul'da slenen merkezle kaynam, daha sonra kurucu elemanlar Nesl-i
Cedit Kulb'n oluturmulardr. Bu kurucular Hmid (Selim St), Satvet Lutfi
(Faruk Suavi), Namk Zeki (brahim), Ferit Necdet (Mbin) ve Dr. Mahmud
Bey'lerdir.
Osmanl ttihat ve Terakki istanbul Merkezinden: "imdiye kadar Paris'te Adem-i
Merkeziyet ve Teebbs- ahsi ve Merutiyet nam altnda sarf- mesai eden
Cemiyet ile Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti arasnda itilf ve ittihad tam
hasl olduundan f mabaad her iki cemiyetin Osmanl ittihat ve Terakki
Cemiyeti nam ve program altnda alacaklar iln olunur. (10 Austos tarihli
Sabah, Hrriyet ve Tanin gazeteleri).
"Tarik-i mesai: bunlar nizamnamemizin nc maddesinde gsterildii vehile
ikidir: hayat- huusiyede kavi bir teebbs- ahs, hayat- umumiyede ihtiyacat-
memlekete kfi bir tevsii mezuniyet" (Beyanname, s. 13).
426
Prens Sabahattin Beyle liki

Nesl-i Cedit'iler, Prens'in mnevi nderlii altnda alacaklarn Nizamname (Bk. Belge 1, s. 402) ve Beyannamelerinde aklamlardr ve Prens'in kiiliine ve doktrinine 5 bal kalmlardr.
Prens, Kulb'e yardmda bulunmu ve kendi mlkiyetinde olan bir
evi de alma yeri olarak "tahsis" etmitir.
Kulp yeleri, gndelik gazetelerde, dergilerde yaynda bulunduklar gibi, brorler ve eviriler de yapmlardr. 6 Kulp lokalinde
dzenlenen konferanslara ve sohbet toplantlarna Prens de katlmtr. Kulbn ye says yze varmtr. yeler, kendi kendilerini yetitirme ve nl kiileri dinleme isteinde olduklar iin,
herhangi bir partiye balanmaktan kanmlardr.7
Nesl-i Cedit Kulb'nn, 1908 ylnda ve ttihat ve Terakki'nin
kutsal sayld bir dnemde, Paris'ten devralman bir muhalefeti
yaatmak istedii aktr. Kulp, daha sonra, kurulacak olan Trk
Oca'nm, Merutiyet balarnda biimsel bir denemesi olmutur.
Kulbn Sonu
Merutiyet'in bunalml ortam iinde, Nesl-i Cedit Kulb,
umulan etkiyi ve tepkiyi yaratamamtr. Ad her muhalefet olayna
Prens Mehmet Sabahattin Bey'in doktrini iin evvel kendi eserlerine
baklmaldr: Teebbs- ahs ve Tcvsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah
(Dersaadet 1324) - Teebbs- ahs ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda kinci
Bir zah (stanbul 1324) - Mesleimiz Hakknda nc ve Son Bir zah
(stanbul 1327). (Her eserin "muktatifi" (derleyicisi) Hersekli Satvet

Ltfi'dir) - 27 Terin-i evvel 1328 Tarihiyle Huzur-u Muall-y Padiahiye
Takdim Edilen Ak Bir Ariza - Trkiye Nasl Kurtanlabilir? Meslek-i tima Program (stanbul 1334) - Ayrca bk. Prof. Ziyaeddin Fahri Fndkolu,
Metodoloji, Cilt 1, s. 222-259 (stanbul 1945) - Tark Zafer Tunaya, Jn Trk ve
Sosyal nklp Lideri Sabahattin Bey (Sosyal Hukuk ve ktisat Mecmuas,
Cilt I, s. 119) - Prens'in hayat, ahsiyeti ve meslei hakknda deerli bir eser Dr.
O. Remzi Kazancgil tarafndan, Franszca teksirle mahdut sayda baslmtr. Bk.
Le Prince M. Sabaheddine, Ses ides, Sa Carrire (Paris 1948).
Bu eviriler arasnda zellikle Edmond Demolins'nin Comment la Route Cre le
Type Social adl eseri saylabilir. ("Yollar" bal ile ve Namk Zeki (Aral)
tarafndan Trke'ye evrilmitir).
Prof. Ongunsu'nun bu husustaki gr: Vekayii takip ediyorduk. Kymeti var
farzedilenlerin i banda sfr olduklar anlalmt. Netice itibariyle en byk
hizmetin kendi kendimizi yetitirmek, ahsen ve ilmen kuvvetlenmek olduunu
kabul ettik. Yarn memleketin bize ihtiyac olabilirdi, lekesiz kalmay ve hibir
partiye intisap etmemeyi doru bulduk (10 ve 17 Ocak 1951 tarihli konumamz
notlarna gre).
427
karan Sabahattin Bey'le btnlemesi ona siyasal bir nitelik vermitir. 1910 ylnda ok zayf kalmas, bir sre gzlerden uzak bulunma kararnn alnmasna neden olmutur. 1911'de ise karar uygulanm, elverili koullar altnda yeniden almaya gei umu duyla kulp tatil edilmitir. "Msait zaman"a hibir suretle kavuulamad iin de, Kulp tekrar canlandrlamamtr. Ancak Kulp'te toplanm olan ekip Ahrar Frkas'nm kuruluunda grev almtr (Bk. s. 142).
Nesl-i Cedit Kulb'ne likin Belge

BELGE 1 Nesl-i Cedit Kulb
Nizamnamesi
Madde 1 istanbul'da "Nesl-i Cedid" namiyle bir kulp tekil ve tesis edilmitir.
Madde 2 Kulbn tesisindeki maksad- esasi Merutiyet-i mstahsilemizi terbiye-i milliyemizin metanetine itinad ettirmek suretiyle gayr kabili nez'
bir hale vaz' ve ifradan ibarettir.
Madde 3 - Kulp u maksada vuzul bervechi ti iki nokta-i esasiyeyi takipte buluyor. Hayat- hususiyede kavi bir teebbs- ahs, hayat- umumiyede ihtiyacat- memlekete kfi bir tevsi-i mezuniyet.
Madde 4 - Kulp nkat- esasiyesini temin iin mesleine muvafk her trl asar ve mellifattan bir ktphane tekil edecei gibi risali ve ceraid-i lzime bulunduracak, konferanslar ve seyahatler tertip ve mellifat- ecnebiyeden icap edenlerini tercme ve neredecektir.
Madde 5 - Kulbe dahil olacak zevatn seviye-i ahlkiyelerinin derece-i
matlbede olduunu mtekeffilen aza-y mevcudeden biri tarafndan takdim
ve heyet-i idarenin ekseriyet-i rasiyle kabul edilmesi ve duhuliyesini bervehi pein vermesi arttr. Duhuliye creti ehriyenin zfdr.
Madde 6 - Kulbn menafii umumiyesini muhil harektta bulunanlar heyet-i idarenin karariyle kulpten ihra olunur.
Madde 7 - Kulbn umur-u idaresi azann lakal slsan tarafndan ekseriyet-i ra ile mntehap heyete muhavveldir. intihabat her alt ayda bir yeniden icra olunur.
Madde 8 - Heyet-i idare haftada bir kere in'ikad edecek ise de reis lzum
grd halde heyet-i fevkalmutadda itima davet eyleyebilecektir.
Madde 9 - Heyet-i idareye rey-i hafi ile intihap olunan on iki zat; riyasete,
riyaset-i saniyeye, kitabete, kasadarla ekseriyet-i ra ile ilerinden birer zat
intihap edeceklerdir. Bu drt zatn devre-i intihabiyeye kadar mevkilerinde
428
kalmalar mutlak surette icap etmeyip aza-y saire lzum grdkleri takdirde
ekseriyet-i ara ile tebdil edebilirler.
Madde 10 - Heyet-i idare azasndan mteakiben itimaat- mutadenin
nde hazr bulunmayanlara mstafi nazariyle baklr.
Madde 11 ra-y umumiyeye mracaat etme lzm gelen hususatm mzakeresi iin kulp azasnn daveti heyet-i idarenin kararna vabestedir.
Madde 12 - Kulbn maal bir idare memuru olup ktphanenin hsn-
muhafazas ve heyet-i idarenin tahmil edecei vezaif-i tahririye ve saire ile
mkelleftir.
Madde 13 - Kulp azasndan her biri asgari olarak ayda on kuru terkedecek ve mukabilinde kasadarn tasdikini havi bir makbuz alacaktr. Talebeye
mahsus olmak zere hadd-i asgari be kuru tayin olmutur.
Madde 14 - Ay nihayetine kadar cret-i ehriyesini vermeyen azaya mstafi
nazariyle baklr. Tekrar dahil olabilmek iin o zamana kadar geen aylarn
cretini bervehi pein vermes ilzmdr.
Madde 15 - Her ne suretle olursa olsun kulpten kan aza o ana kadar
terketmi olduu mebalii istirdad edemez.
Madde 16 - Her ay nihayetinde heyet-i idare tarafndan kulbn varidat ve
sarfiyat cetveli umum azaya ibraz edilecektir.
Madde 17 - Sarfiyat, heyet-i idarenin ekseriyet-i rasiyle icra olunacaktr.
Madde 18 Kulbn mhr- mahsusu mahfuz bulunduu kutudan heyeti idare huzurunda ihra olunur. Kutu reis ile azadan iki kiinin mhrleriyle
mahtum bulunacaktr.
Madde 19 - Azadan her biri kulbn ihtiyacatma mteallik tasavvuratn
heyet-i idareye tahriren tebli edecektir.
Madde 20 - Heyet-i idare kulbn her trl muamelt ve icraatndan mesul olup vezaif-i mevdualarm hsn- ifa etmedikleri takdirde kulp azasnn
slsan- ekseriyet-i rasiyle terk-i mevki etmeleri lzm gelir.
Madde 21 - Mesleimize itirak eden zevat ile muhabere maalmemnuniye
kabul olunacak ve Memalik-i Osmaniye'nin her tarafnda kulbmze mmasil messesat tekiline allacaktr.
Madde 22 - Mevad- mesrudeden birinin tadili hakknda azadan biri veya
birka tarafndan teklif vaki olduu surette tekmil heyet-i idare azasnn slsan- ekseriyet-i rasiyle kabul veya reddolunur.
429
F. Krt Dernekleri
Osmanl Krt ttihat ve Terakki Cemiyeti (1908)
Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti (1908) Krt
Heyvi Talebe Cemiyeti (1912)

1908 ylnda, Balkanlar'da olduu gibi, ttihat ve Terakki iinde
Krt ileri gelenlerini grmek olasdr. rnein Diyarbekir'den ekilen ve Girid'in Yunanistan'a katlma giriimini protesto eden bir
telgrafn altndaki "Osmanl Krt ttihat ve Terakki Cemiyeti" ad,
daha sonra bu Cemiyet'in kurulu iln ilgintir 1 ve Abdlhamid
rejimine Dou'da da kar koyanlar bulunduunu kantlar.
Yine ayn yl "Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti" kurulmutur.2
Takvim-i Vekay'Cde. Cemiyet'in adna rastlanr. Baz telgraflarn altnda Bitlis, Diyarbekir, Musul ube kurucularnn isimleri vardr. 3
Cemiyetin kurucusu Abdullah Efendizade Seyyit Abdlkadir, smail Paazade Mir Ahmet Paa ve arkadalardr. 4 Seyyit Abdlkadir Efendi mr boyu reis kalacaktr (Nizamname 7. ek madde)
(Bk. Belge 1, s. 413). Bu grup Bedirhani'lerin rakibidir. 5 Cemiyet'in
1 TV, 1324 (1908), Say 133, s. 2.
1 Tanin, 23 Eyll 1324, s. 8 - Cemiyetin bir merkez lokaline sahip olduu haberi
iin bk. Tanin, 30 Eyll 1324, s. 8.
2 TV 1324, Say 67, s. 8; Say 74, s. 8; Say 111, s. 11-12; Say 133, s. 2 - Krt
Teavn ve Terakki gazetesine gre Diyarbekir ubesi reisi Mft Suphi
Efendi'dir. Bitlis ve Musul ubeleri 4 Knun- evvel 1324 (17 Aralk 1908) de
almtr (Say 5, 20 Knun- evvel 1324, s. 40).
3 Kurucular ve ynetim kurulu yeleri arasnda Dr. kr Mehmet (Sekban) ve
(Babanzade) Ahmet Nairn Bey vardr (Dr. kr Mehmet Sekban, Krtlk
Sorunu, s. 19).
4 Krtlerin siyasal gelimelerinde eylemcilik belirli "hnedan"larm (ailelerin)
giriimlerine bal kalmtr. rnein "Baban" ve "Bedirhan" aileleri hemen her
ayaklanmann bandadrlar. Krt hareketleri ynetici gruplarn eitli devletler
ve hkmetlerle kurduklar ilikilere bal kalarak gelimilerdir. (Bu konuda bk.
V. Minorsky, A, Krtler maddesi - Basile Nikitine, Les Kurdes, s. 191-201 Nazmi Sevgen, Krtler (Belgelerle Trk Tarihi dergisinde kan yaz dizisinde
bu konuyu ele almtr).
430
program ve nizamnamesi vardr (Bk. s. 409). Ayrca bir de kendi

adn tayan bir yayn organ da olmutur.6
1909 ylnda Osmanl'larla srtme balamtr. Bitlis'te kan bir
ayaklanmann banda Cemiyetin kurucusu ve arkadalar (Halife
Selim ve Ali Aa) bulunmulardr. Ayaklanma Osmanl ordusunca
bastrlmtr.7 Tann bu olayla ilgili yaz ve haberler yaynlamtr.8
Yine Takvim-i Vekayde. de dikkat ekici haberler okunur. rnein Krt Teavn Cemiyeti Bitlis ubesinin Merutiyet aleyhtar gsteriler yapt haberleri yalanlanm, vilyetin resm yazsna gre,
Cemiyet ittihat ve Terakki ile birlemitir.9 Daha ilgin bir haber de
Krt airetlerinin bartklar ve dzene girdikleri hakkndadr. Bu
yaznn altnda Cemiyetin ad yoktur, saylar hayli kabark airetler
adna imzalar vardr10
Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti'nin asl eylemsel yn 1909 ylnda "Anadolu ahvalinin tahkik ve slh iin" acele tedbirler alnmasn ve bir ya da birka heyetin blgeye gnderilmesini neren
bir muhtray Kmil Paa hkmetine vermi olmasdr. Ayn nerileri kapsayan bir muhtra da Ermeni Patrikhanesince sunulmutur.11 Basnda kan bir habere gre, bu blgeye gnderilecek
ayr ve karma komisyon dolaysyle Cemiyet memnunluunu belirtmitir.12
Kmil Paa ii cidd tutmu ve yan'dan Galip Bey bakanln da bir heyetin kurulmas hemen gerekli direktiflerin verilmesi ka rar altna alnmtr. Ayrca "idare-i sabkaya itiraki olmayan ve istikamet ve faaliyeti mcerrep (denenmi) veya mirin," bakanlnda ikinci bir heyetin daha kurularak, Krtlerle Ermeniler ara sndaki anlamazlklarn ve arazi dvalarnn zmn stlenme lerine karar verilmitir. Heyetin grevleri arasnda sivil ve asker
6 Derginin yaz ailesi Bedirhanilerdendir. (Basile Nikitine, A.g.e., s. 194 - Joyce
Blau, Le Problme Kurde, s 30).
7 Basile Nikitine, A.g.e., s. 195.
8 Ali Sait, Krdistan'da Cereyan Eden Vekayi Barzan Ekyas m, Bazyan
Ekyas m? (Tanin, 16 Eyll 1325, s. 1-2) - Taho, Haydarh Aireti Nasl
Tedip Edildi? (Tanin, 18 Eyll 1325, s. 1-2).
9 TV 1325 (1909), Say 230, s. 14.
10 TV 1325, Say 308, s. 13.
10 Meclis-i Vkel Mzakeratma Mahsus Zabt Varakas, 14 Zilhicce 1326 tar
ihli karar (BBA, No. 123).
11 Tanin, 23 Terin-i evvel 1324, s. 3-4.
431
yetersiz memurlarn deitirilmesi veya azli, "mtegallibenin" hemen tutuklanarak yarglanmas, ktlk ve alk iinde bulunan vi lyetler (Van, Bitlis, Kozan Sanca) halkna yiyecek datlmas
gibi konular vardr. Zaten verilen muhtra da bu istekleri iermek teydi.13
Grld gibi, 1909 yl Krt ileri bakmndan ykldr. Meclis-i Vkel kararlar arasnda Krt asll feodallerle ilgili baz sorunlar izlemek olasl vardr.14
Fakat yine ayn yl stanbul'daki Krt derneklerinin ve okullar nn kapatlmas zntyle karlanmtr.15 1909 yln izleyen dnemde Cemiyetin siyasal hayat iinde ad duyulmamaktadr. Bu
sessizlik 1918 ylma kadar srecektir.
1912 ylnda stanbul'daki Krt asll hukuku ve renciler
"Krt Hevi Talebe Cemiyetini" kuracaklardr 16 ve Roja Krt dergisini
yaynlayacaklardr.17 Dr. Abdullah Cevdet Bey, kendine zg slubu
ile dergi bayazarna tler verecektir.18 Cemiyetin ideolojisi
tartma konusudur.19
13 11 sayl nottaki belgelere gre.

14 rnein 1. Ordu anda Svari Feriki Bedirhan Paazade Osman Paa'nm
rtbesiyle ilgili sorunlar,(18 Terin-i evvel 1325); Barzan eyhi Abdsselm'm
bakaldrca eylemleri (22 Terin-i sni 1325); Bedirhanilerden Abdrrezak
Bey'in Kurdistan Bey'i olma giriimleri ve Krdistan'da dolamasnn tehlikeli
olduu (15 Mays 1327) ile ilgili Meclis-i Vkel Karar zetleri (BBA, No. 153).
15 Boris Nikitine, A.g.e., s. 195.
16 Nikitine'e gre bu dernek 1910'da kurulmutur (Ayn Eser, s. 195). Fakat
Krdistan dergisi 1919 ylnda "... bundan yedi sene evvel bir avu Krt genci...
Krt Heyvi Talebe Cemiyeti'ni tekil etmilerdi" (Say 8, 21 Mays 1335, s. 98)
dediine gre, Cemiyet 1328 (1912) ylnda kurulmu olmaldr.
17 Derginin ilk saysnn bal: "Hetav- Krt" (Krt Gnei anlamna). Sahib-i
imtiyaz ve mesul mdiri: Baban Abdlaziz, Say 1, 11 Terin-i evvel 1329 (24
Ekim 1943).
18 Hetav- Krt, Ayn say.
19 Dr. kr Mehmet Sekban'm dncesi: "... Beyan edeyim ki, onlardan (Krt
Teavn ve Terakki'cilerden) hibiri Krtler iin en ufak bir imtiyaz dnmy
ordu. Fakat hepimiz, alt dou vilyetinde bir reform yaplmas hususunda,
mutlaka bir reform yaplmas hususunda mutabk idik. ite istedikleri reform:
Muktedir ve namuslu valiler tayin edilmesi, birka anayol inas, adaletin iyi bir
ekilde uygulanmas iin mahkemelerin yeniden ele alnmas. Balkan
Harbi'nden nce kurulan "Krt yniversite rencileri Dernei" (Hi-Vi)
yelerinin gerekten Krdistan'm ayrlmasn dndklerine inanmyorum."
(A.g.e., s. 19).
432
Sorunlarn Parlamentoya Yansmas

Mebusan Meclisinde Krt asll meb'uslarn saysn saptamak
zor olmakla beraber bu saynn her dnem iin 10'u amad
sylenebilir.20 Krt sorunu bu dnemler boyunca Balkanllar, Araplar
ve Ermenilerde olduu gibi deil, Osmanl lkesi iinde Dou
Anadolu vilyetlerinin (Vilyat- arkyye'nin) iinde bulunduu
ok kt sosyo ekonomik durumdan kurtarlmas olarak ele aln mtr.
Meb'uslar "Devr-i sbk"ta bu vilyetlere bir ey yaplmadn ve
bu yrenin "deta bir yetim ocuk" muamelesi grdn belirtmilerdir. Eletiriyi daha da arlatrmlardr: Ne var ki "Devr-i
Merutiyette de" bir ey yaplmamtr.21
Ayn vilyetlere, airetlerin yerletirilme konusu uzun uzun tartlmtr. Diyarbekir Meb'usu Feyzi Bey (Pirinizade) buralar airetlere verilmezse, Almanlarn alacan sylemitir.22
Meb'uslar seim blgelerini i karartc tablolarla dile getirmilerdir: Musul stanbul'a otuz be gnlk mesafedeydi. 23 Van vilyetine,
Osmanl lkesinin Sibirya's gzyle baklyordu. 24 Dersim Sanca
her eit bayndrlktan uzakt. 25 Okuryazarla gelince, Krdistan'n "onbinde biri bile okuryazar deildi". Bu oran "binde bi re indirmek iin tahsisat" isteniyordu. 26
20 Feroz Ahmad - Dankwart A. Rustow, kinci Merutiyet Dneminde Meclisler:
1908-1918, s. 248.
21 "Tevfik Efendi (Van) - Bendeniz vilyetime zavall demekten baka bir are
gremiyorum. nki devr-i sabkta hibir ey yaplmad gibi, devr-i
Merutiyette de hibir ey yaplmad". (MMZC, 1327-1911, C. 5, D. 1, Si. 3, 98.
tt.,s. 2931).
22 MMZC, 1326 (1910), C. 4, D. I, Si. 3, 57. lt., s. 1624 - MMZC, 1327 (1911),
C. 5, D. I, Si. 3, 114. lt., s. 3537.
23 Musul Meb'usu Mehmet Ali Beyin konumas (MMZC, 1328-1912, C. 6, D. II,
Si. 1,32. lt., s. 648).
24 Van Meb'usu Mithat Bey'in konumasndan: "... Memalik-i Osmaniyenin bir
Sibirya's denilmeye ayan olan bir vilyetin mehakimini (mahkemelerini)
nazar- dikkate almalarn heyet-i aliyyeden bilhassa istirham eylerim". (MMZC,
1328-1912, C. 6, D. 11, Si. 1, 25. lt., s. 445).
25 Dersim Meb'usu Salim Bey'in nergesinden (MMZC, 1328-1912, C. 6, D. II, Si.
1,25. lt., s. 445).
26 Hakkri mebuslar Mnip ve Mehmet F.:mza Beylerin nergesinden: "...
Otomobiller iin 900 lira tahsisat verileceine bu para Krdistan'm maarifine
tahsis edilse, Krdistan terakki eder ve her bir felketten kurtulmu olur".
(MMZC, 1330-1914, D. III, Si. 1, 34. lt., s. 728).
433
Meclis-i Mebusn'm Krt asll meb'uslar Dou vilyetlerinin

temsilcileri saylyordu. 27 Bir ksm Mtareke bozgununda ortaya
kan ayaklanmalarda ve daha sonraki olaylarda rol almlardr. 28
Parlamento iinde Ermeni meb'uslarn da Krt sorununa yakn lk gsterdikleri sylenebilir. Vartkes Efendi bunlardan birisidir. 29
Dou vilyetlerinin sorunlar, 1908-1913 dneminde, parlamento
iinde ve dnda daha sk ele alnmtr. 1918'e dein bamszlk
isteklerine rastlanmamaktadr.
Harb-i Umumi yllar iinde eski meb'us Ceyyit Taha ve Abdlkadir'in giriimleriyle "lstihls- Kurdistan Cemiyeti" (Krdistan'm
Kurtuluu Dernei)ni Msr'da kurduklar bilinmektedir.30
kinci Merutiyet dnemi iinde, Krt dernekleme hareketleri
Osmanl lkesinden ayrlma amacn gtmemilerdir. Feodal bir
kadro iinde gelien hareketlerin, zaman zaman ttihatlarn Trklk politikasna kar direnme gsterdiini belirtmek mmkn dr. lke iindeki hareketleri erif Paa, Paris'te lke dna tarma
gayreti iindedir.
Sorunlar Mtareke dneminde ayrlk niteliklere dnecektir.
27 rnein Krt Teavn ve Terakki gazetesi Diyarbekir Meb'usu Arif Efendi'den

sz ederken "... 55.000 Krd'n intihabm hazi meb'usumuz" diye yazmtr
(Say 5, 20 Knun- evvel 1324-1908, s. 40).
28 Hakkari Meb'usu Taha Efendi ve Seyyit Abdlkadir bu konuda rnek saylabilir
ler.
29 Erzurum Meb'usu Vartkes Efendi'nin bir konumas iin bk. MMZC, 1326
(1910), C. 3, D. 1, Si. 3, 12. let., s. 276-277.
30 Basile Nikitine, A.g.e., s. ].95. Fakat dernek hakknda yeterli bilgiden yoksunuz.
434
2. Krt Derneklerine likin Belge

BELGE 1 Krt Teavn ve
Terakki Cemiyeti Nizamnamesi*
Tarihi Tesisi: 19 Eyll 1324 Cemiyetin
Merkezi Veznecilerde Daire-i Mahsusadr
Maksad-i Tesis
Madde 1 - Ahkm- celile-i Islmiyeye muvafk ve saadet-i milletle selmet-i vatan mtekeffil olan Kanun- Esasi'nin kavaid-i muhassenatn bu hakayka vakf olmayan birtakm Krtlere tefhim ve Osmanllk sfat- mbeccelesini daima muhafaza ile beraber din ve devletin yegne medar- terakki ve
hayat bulunan usl-u merutiyet ve meveret muhafaza ve idame edildike
makam- hilfet-i kbra ve saltanat- uzmaya Krtlerin revabt- vesikasn
teyit eylemek ve vatandalar olan Ermeni ve Nasturi ve akvam- saire-i Osmaniye ile hsn-i imtiza ve muaeretlerini bir kat daha takviye ve tezyid ve
kabail ve aair arasndaki baz gna mnaferet ve ihtilf izale ile cmlesinin
bir merkez-i meru-i ittihadda hemdest-i terakki olmalar esbabn temin ve
maarif ve sanayi ve ticaret ve ziraat ner- tevsi' etmek mekasd- esasiyesi
zerine "Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti" nmyla bir cemiyet-i hayriye teesss edilmitir.
Madde 2 - Cemiyet; "Heyet-i stiare", "Heyet-i idare" nmyla azam olarak krk zatdan mteekkil ve sair aza-y muavine ile ekraddan mrekkebdir. bu heyet-i istiare ile heyet-i idarenin ikisine birden "heyet-i umumi ye" denir.
Heyet-i stiare
Madde 3 - Heyet-i stiare Krt meayih ve eraf ve erbab- fikr kaleminden fevkalde haiz-i hret ve haysiyet olan zevattan yirmi be kiiden ziyade
olmamak zere teekkl etmitir. Heyet-i stiareye aza olabilmek in evvel
stanbul'da mukim olmak, saniyen yirmi be yandan dn olmamak salisen
su-i ahval ile mtehir olmayb herhalde mekrn-i ahlk ile muttasf bulunmak, rabian cnha ve cinayetle mahkm olmamak, hamisen ulema ve meayih ve eraf ve erbab- fazl kemlin haiz-i eref ve itibar olanlarndan bulunmak arttr.
(*) Dersaadet (Kasbar Matbaas 1324) - Belge Sayn Nurullah Perkev tarafndan
salanmtr.
435
Heyet-i idare
Madde 4 - Cemiyetin onbe kiiden ibaret "Heyet-i idaresi" stanbul'da
mevcut Krt ulema ve meayih ve eraf ve erbab- fkr kalemiyle sair efrad ekraddan mrekkeb ve Ayasofya Camiinde mctemi' meclis-i umumice intihab ve tevkil klnan bir heyet-i mntehibe tarafndan r-y hafiye ile ekseriyet kazananlardan intihab ve tayin edilmitir.
Madde 5 - Heyet-i dare, cemiyete ait umur ve muamelt ifa ve temiyete
ve bu babda icab eden mukarrerat ittihaza ve ubelerle muhabereye memurdur. Heyet-i dare halledemedii umur-u mhimme ve fevkalde Heyet-i stiare ile birleerek mzakere v ittihaz- mukarrerat eder. Heyet-i idareye aza
olabilmek in evvel stanbul'da mukim olmak, saniyen ya yirmibeden
dn olmamak, salisen mekrim-i ahlk ile muttasf olub su-i ahval ile mtehir, cnha ve cinayetle mahkm olmamak rabian Trke ve Krte lisanlaryla tekellm ve tahrire muktedir olmak lzmdr. Krteyi bilmedii takdirde
elsine-i saire-i mtedavileden birine gzelce vakf olmak lzmdr.
Madde 6 Aza-y muavine olmak in evvel hsn-i hal ile ma'ruf olduu
Heyet-i idare veya stiare veya dier aza-y muavineden zat tarafndan tahakkuk etmek, saniyen kalemen ve fikren yahut haysiyeten ifa-y hizmet ve
muavenet edebilmek, salisen yirmi yan ikmal etmi olmak, rabian bir gna
cinayet ve cnha ile mahkm olmamak lzmdr. Evsaf- mesrudeyi haiz olan
zat heyet-i umumiyenin ekseriyet-i arasyla intihab ve ta'yin edilir. Bunlar daimi olub bir sebeb-i meru' olmadka ve heyet-i umumiyenin ekseriyet-i rsma iktiran etmedike azalktan karlamaz.
timaat
Madde 7 - Heyet-i umumiye lakal ayda bir defa bilictima heyet-i idarenin
hail ve tesviye edemedii mevad- mhimme ve fevkaldeyi ekseriyet-i mutlaka ile ittihaz- mukarrerat eder. Heyet-i umumiyede riyaset elifba tertibi ile
heyet-i istiare azalar tarafndan bilmnavebe ifa edilir. Tesavi-i r vukuunda ictimada riyaset eden zatn reyi iki itibar olunur. Heyet-i umumiyeden yirmi bir aza hazr olmadka rya mracaat edilmez. Rey-i hafiye mracaat
in o celsedeki aza-y mevcudenin slsnn teklifi arttr.
Madde 8 - Heyet-i idare lakal haftada iki defa itima ederek mzakerat o
gnk celsede elifba tertibi ile bilmnavebe kendi beynlerinde bir reis tarafndan idare ve her celse in ayn suretle hareket edilir. Slsan- aza hazr olmadka rya mracaat edilemez ve tideki mevad- istisnaiyede ma'ada hususatda o celsedeki aza-y mevcudenin ekseriyet-i arasyla karar verilir. Rey-i
hafiye mracaat etmek in o celsede mevcut azann slsnn teklifi arttr.
Madde 9 - Meclis-i umum, heyet-i istiare ve heyet-i idare ile aza-y muaveneden mrekkebdir. Heyet-i umumiye iki sene mddetle mntehib olduklarndan inkza-y mddetlerinde yerlerine evsaf- lzma-i salifeyi haiz zevat
meclis-i umum rey-i hafi ile her heyet in ayr ayr intihab icra eder. Mddeti munkazi zevat tekrar intihab hakkm haizdir.
ibu meclis-i umum mmkn olduu halde azadan olmak artyla ikiyz
436
kiiden dn olmayacaktr. Cemiyetin mhr- mahsusuyla mehtum olarak verilecek talimat dairesinde ifa-y nesayih ve hizmet in vilyete gnderilmesi
lzm gelen zevat ekseriyetle aza-y mmaileyhden tercihan intihab olunur.
Aza menafi'i umumiyeye ait hususatta cemiyetle muhabereye mezundurlar.
Madde 10 - Cemiyet Dersaadet'de Krte ve Trke imdilik haftada bir
defa mnteir bir gazete tab' edecektir.
Madde 11 - Cemiyet Krte lisan zere tedrisat- ibtidaiyeyi teshil in lisan- Krdyi tedvin ve Krte sarf nahvi mkemmel bir Kamus tertb ve
temsil ve akaid-i diniye ve fnn-u mtenevviaya dair sr tahrir eyleyecek
veya ettirecektir. Krte en gzel ders kitablar telife muvaffak olanlara heyeti umumiyenin tensibi ile mnasib ikramiyeler itasyla icra-y tevikat edecektir.
Madde 12 - Cemiyet Maarif Nazr nezdinde icra-y teebbsat ile icab
eden yerlerde mektib-i ibtidaiye-i rdiye, idadiye ve liye kuat ettirmee
gayret edecektir. Maarif Nezaretinin kad edemeyecei mahallerde cemiyet
bu noksan telfiye ve medaris-i mnderiseyi ihya in Maarif Nezaretine
muavenet hususunda ibraz- himmet edecektir.
Madde 13 - Cemiyet lisan- resm olan Trkeyi mekteblerde ve Krtler
arasnda talim in son derecede alacaktr.
Madde 14 - imdiye kadar matbu' ve gayr- matbu' ne kadar sr-
mfide-i Krdiye varsa cem' ve telfik ve ner tedris edilmee ve edebiyat-
Krdiye-nin bir tarihesini tedvin-i nere itina edilecektir.
Madde 15 - Cemiyet Krdistan'a zevat- mnasibe i'zam ederek Krtlerle
Ermeniler ve milel-i saire arasnda ve Krt aairinin yekdieri beyninde tezyid-i itilf esbabn taharri ve temin ve nesayih-i lzma icra edecek ve bu
babda hkmat- mahalliye ile ulema ve meayih ve resamn nfuz ve haysiyetinden istifadeye alacaktr. Binaenaleyh bu husuda Ermeni cemiyetlerinden dahi istifade edilmek zere Dersaadet'de Krtlerle Ermenilerden mrekkeb bir heyet-i muhtelite tekili ile bu maksadn behemehal vcuda gelmesine bezl-i mesa edecektir.
Madde 16 - Krtlerin terbiye-i fikriye ve ictimaiyeleri elzem olmasna nazaran gerek bu ilk meclis-i mebusan gerek tiyen intihab edilecek mebusan
meclisleri in Kanun- Esasi'nin bah ettii hukuku bihakkn muhafaza ve
mdafaa edebilecek ihtiyacat- memlekete vakf ve mnasib aza intihabna
himmet ve bu babda icab eden programlar tanzim ve neriyat- muktaziye ifa
edilecektir.
uabat
Madde 17 - Cemiyetin Krtlerle meskn vilyet ve sancak ve kazalarda birer u'bei olacakdr. Bu ubelerin her birinin birer heyet-i istiaresi ve idaresi
ve aza-y muavinesi olacaktr.
Bu u'belerin cmlesi stanbul'daki merkez-i umumiye merbut olub Dersaadet'deki bu merkez-i umumiden bilmuhabere alacaklar talimat dairesinde
ifa-y vazife etmekle mkelleftir. Bu u'beler sariiyat- muktaziyeini merkez-i
437
umumiye bildirecek ve o halde merkez-i umumi ile bilmuhabere ittihaz olunacak karara ve alnacak muvafakata gre icra eder. Suabatdaki intihab merkez-i umumideki intihabatm uslne tabidir. Mikdar- aza her yerin icabt-
mahalliye ve mevki'esine tabidir.
Varidat
Madde 18 - Cemiyetin varidat heyet-i umumiye ile aza-y muavinenin
kudret-i maliye ve hamiyyet-i milliyeleri nisbetinde verecekleri duhuliye ve
ehriyelerden gazete bedelt ve ktb- mtenevvia esmanndan ve erbab-
hamiyyet tarafndan ita edilecek nakdi ve gayr- nakdi teberru' ve ianelerden
ibarettir.
Mevadd- etta
Madde 19 - Cemiyetin muvazzaf bir ktibi ile muvazzaf ve mtekeffil bir
muhasib ve veznedar bulunacak ve bir daire-i mahsusasyla bir mhr-i resmisi olacaktr. Ktib ve muhasib ve veznedar her gn devama mecburdur. Cemiyet kasasnda elli liradan fazla para bulunmayacak ve mtebakisi bankaya
tevdi' ve tenmiye edilecektir.
Madde 20 - Heyet-i Umumiye azasyla azadan birinin ahkm- islmiyeye
ve kavaid-i ahlkiyeye sarihan mugayir ve ibu nizmnmeye muhalif hl
hareketi mehud oldukda vuku'bulacak ikyet ve teklif zerine heyet-i umumiyeden aza tarafndan icra edilecek tahkikat- ibtidaiye mucibince ve slsan- ekseriyetle azalkdan afv edilecei gibi bil mazeret-i meru'a ayda drt
ictima'da isbat- vcd edemeyen aza munkazi addedilerek yerine dieri intihab edilecektir.
Madde 21 - Azadan iki zt ve muhasebecinin mhrleriyle cemiyetin paralar ahz kabz ve bankaya tevdi' olunacaktr. Ve ake verecek olanlara cemiyet tarafndan meclis-i idarenin mhr- resmisini hav bir makbuz verilecektir. Heyet-i umumiye azasndan mntehib zt tarafndan her ay nihayetinde mevcud sandk ta'dad ve hesabat tetkik edilecektir. Alt ayda bir kere
varidat ve mesarif muvazanesi cetveli tanzim ve gazete ile iln edilecektir.
Madde 22 - Eshab- maadan olanlar maalarndan asgar yzde iki, vesairleri on gurudan dn olmamak zere ehr bir miktar para vereceklerdir.
Madde 23 Menafi'-i umumiyeye ait bir husus in cemiyet tarafndan
tebligat ifas iktiza etdiinde o mahalce aza-y istiareden hangi ztm eref ve
itibar daha ziyade mer' ise ebligat- vakaya o zt tavassut edilecektir.
Madde 24 Memalik-i Osmaniyenin Krtlerle meskn vilyetlerinde metemekkin ahaliden herhangi birinin Kanun- Esasi ve nizamat- mevzu'as hilfnda mazlum olduu veyahut Krtlerden herhangi birinin anasr- saire
mensublarmdan hangi birine zulm ettii biltahkik orada bulunan u'be vastasyla mezalim-i mtehakkika-i vakann ref izalesi hususunda mracaat
vuku'nda cemiyetimiz yine kanun dairesinde hkmet-i seniye nezdinde teebbst- lzmada bulunacaktr. Cemiyete mensub olmayb da cemiyete atfen baz ahvl ve harekta tasaddi edenlerden dolay cemiyet her trl mesu438
liyeti reddettii gibi cemiyete mensub olub mensubu olduu u'benin ma'lmat ve meslei haricinde hod-be-hod teebbsatda bulunanlar azahktan afv
edilirler.
Madde 25 - ileride icab etdikce ibu nizmnmenin mukteza-y hl maslahata gre ve heyet-i umumiye azasndan drt zatn teklifi ile ve slsan- ekseriyetle ta'dil ve yeniden baz mevad ilvesi caizdir.
Madde 26 - stifa, gaybubet-i mecburiye, infisl ve vefat vuku'unda heyet-i
istiare ve idare azasndan her biri on zatn ism hretini mbeyyin birer
cetvel tanzim ve evvelce ihzar edilib bo olduu muvaceheten bilmuayene
anlalan bir sandka serren vaz'edilecek ve muvacehe-i umumiyede kad
edilerek en ok rey kazanan azala dahil olacaktr.
Madde 27 - Cemiyet bilcmle hkmat- merutada bu gibi cemiyetler
hakknda cari olan usl ve dta tabiyet eder.
Nizamnamenin 7'nci maddesine zeyl:
Cemiyetimiz merhum eyh Abdullah Efendizde Seyyit Abdlkadir Efendi
hazretlerini riyaset-i ulya ve Damad- Hazret-i ehriyri merhum ismail Paazade Mir Ahmet Paa hazretlerini de riyaset-i saniyeye intihab etmitir.
Riyaset-i ul marn-ileyh Abdlkadir Efendi Hazretlerinin ztyla kaim ve
kendilerine mnhasrdr. Gaybubet-i liyelerinde marn-ileyh Ahmet Paa
Hazretleri ifa-y veklet buyuracaklardr.
439
Ill
TRK MLLYETL DEOLOJSNE
BALI OLARAK KURULAN DERNEKLER
VE TRK OCAI
A. TRK OCAI'NDAN NCEK DNEM
rk milliyeti fikirler 1908 ylndan itibaren

Merutiyet'in siyasal hayatnda yeermeye balamlardr.
Bu amaca dayanan ilk dernekler, Osmanlclk ortam iinde,
zayf ve ikincil plnda kalmakla beraber, dernekleme
enflsyonu iinde meydana kmlardr.
1. Trk Dernei
KURULU YILI: 5 Knun-1 evvel 1324 (18 Ocak 1908).1
KURUCU VE YNETCLER: Ahmet Midhat Efendi, Emrullah Efendi, Necip sim, Korkmazolu Cell, Akoraolu Yusuf, Akyitolu
Musa, Fuat Raif Rza Tevfik ve Ahmet Ferit (Tek) Bey'ler.
DERNEN KURULUU VE BELL BALI

ELEMANLARI
Daha sonraki yllarda, birbirlerinin muhalifi olacak ve eitli partilere dalacak olan isimler bu dernein kurucular olmulardr.2
Dernein amac siyasi deildir. Nizmnmesine gre "hars"
(kltrel) ve bilimseldir. Merutiyet'in ilk milliyeti dernei bylece kurulmutur. Amacn yaymak iin kurslar, konferanslar dzen1 Bu kurulu zerindeki bilgilerin tmn u eserden aldk. Yusuf Akora, Trk
Yl 1928, s. 435-436. Ayrca bk. kdam, 1909, No: 5249, s. 4 - Srat-
Mstakim 1324, Sene 1, No: 21, s. 231-232- Senn, 11 Mays 1327, s. 2-3.
2 Bu ayrlklar zellikle 1911'de, Hrriyet ve tilf Frkas'nn ortaya kmasyla
grlecektir (bk. s. 262 vd.).
440
lemistir. Yayn alannda Trk Dernei adyla bir dergi karmtr.

Brorler yaynlamtr.
Dernek, Osmanlcln glgesinde kald iin istediince canl
almalar yapamamtr.
nemli olan, Cemiyet'in, ats altnda, nl kiileri toplam olmasdr. Bu grup iinde nce tannm "arkiyatlar" (Dou arat rcs bilginler: Oryantalistler) vardr: Prof. Gorlavski, Dr. Karaun,
Prof. Martin Hartmann bunlar arasndadr. nl Trk yazarlar
da Cemiyet'e yedir. smail Bey Gasprinski, Hseyinzade Ali, ir
Mehmet Emin (Yurdakul), Kprlzade Mehmet Fuat, Aaolu
Ahmet, Yusuf Beyzade Nasip (Azerbaycan bavekillerinden), Dr.
Fuat Sabit, Ispartal Hakk, Hseyin Cahit, Halit Ziya Beyler de
dernek ats altndadr. Yine Ermeni meb'uslardan Agop Boyacyan, Tngr Efendiler de yelerdendir.
Dernein ye says 63' bulmutur. ttihat ve Terakki, Dernee
yakn ilgi gstermise de, Merutiyetin ilk ylnda, Osmanlc lky zedelememeye dikkat etmi olmaldr.
Dernein Sonu
Dernek, 1912 ylma kadar devam etmitir. Ne var ki, ayn yele rin bu tarihe kadar beraber altklarn kabul etmek geree ayk r
der. Bu bakmdan, Dernein 1912 ylnda almalarna son
vermi olmas, yelerinin eitli memuriyetlere atanmasyla aklanamaz.3 Kalan elemanlar, bu tarihte, Trk Oca'na katlmlardr.
2. Trk Yurdu Cemiyeti

KURULU YILI: 18 Austos 1327 (31 Austos 1911)}
KURULU YER VE MERKEZ: istanbul.
KURUCU VE YNETCLER: air Mehmet Emin, Mftolu Ahmet
Hikmet, Aaolu Ahmet, Hseyinzde Ali, Dr. Akil Muhtar, Akoraolu YusufBey'1er.
3 Dernein 1912 ylma dek, ayn elemanlarla devam etmi olmasna olanak yoktur.
nk 19irde politikaclar iki byk parti arasnda blnmlerdir.
1 Bu kurulula ilgili bilgiler de, Yusuf Akora, A.g.e., s. 437-438.
441
CEMYETN KURULUU VE BELL

BALI ELEMANLARI
Trk Oca'n ortaya karan ortam koullar iinde, almalarnn srdrld bir srada cemiyetin kurulmas fikri Mehmet
Emin Bey'den gelmitir. Cemiyet, ilk kez, rencilere yardm sorunu zerinde zellikle durmutur: "Trk ocuklar iin bir pansiyon" (renci yurdu) kurulmasn ele almtr.
Cemiyet yeleri bir yazarlar grubunu oluturmulardr. Trk Yurdu adyla kard yayn organ, Trk Oca'na devredilmitir.
nki, Cemiyet uzun denecek bir sre alamamtr.
Cemiyet'in Sonu
Kolayca anlalabilecei gibi, Cemiyet tm yeleriyle Trk Oca'na katlmtr.
3. Rusya'da Sakin Mslman Trk

Tatarlarnn Haklarn Mdafaa Cemiyeti
KURULU YILI: Mays 1332 (1916).
KURULU YER VE MERKEZ: stanbul
KURUCU VE YNETCLER: Gazeteci Ziynetullah Nuirevan,] Halit Sait, Muallim Mehmet Safa,2 Akoraolu Yusuf, Aaolu Ahmet,
Hseyinzade Ali.3
CEMYET'N KURULUU VE AMACI
Cemiyet'in kurulu yl, ittihat ve Terakki'nin, ideolojik bakmdan Dou'ya al dnemidir. Osmanl snrlar dnda yaayan
1 Ziynetullah Nuirevan, Z(e), N(un) imzasyla Trk Yurdu dergisinde yazlar
yazmtr (Zafer Toprak, Trkiye'de Mill ktisat, s. 58/55, 116/45, 160/72) Daha sonra Trkiye Komnist Frkas ve Halk tirakiyim Frkas'na girmi, bu
alanda aktif bir rol oynamtr (Mete Tuncay, Trkiye'de Sol Akmlar, 3. basm,
s. 74, 79, 86, 178, 189-190, 213, 246, 282, 253).
2 Bu isimler resm makamlara sunulan 23 Mays 1332 tarihli kurulu beyan
namesindeki imzalardr. Nizamname, 13 Mays 1332 tarihlidir.
3 Bir Alman aratrc bu isimleri de vermitir. (Wolldieter Bihl, Die KaukausPolitik Der Mittelmchte, s. 243).
442
Trkler'e Ziya Gkalp'in bir "sahipkran" bulmalarn tledii,

Turan lkesinin saptand bir srada kurulmu olan Cemiyetin
amac ikilidir: Rusya'da sakin (oturan) Tatarlar uyarmak, yabanc
lkelerde de onlar tantc yayn yapmak. Cemiyetin almalar ve
eylemleriyle ilgili bilgilere sahip deiliz.
Trk Tatarlarnn Haklarn Mdafaa

Cemiyeti'ne likin Belge
BELGE 1 (13 Mays 1332
Tarihli Nizamname'den)
Madde 1 stanbul'da "Rusya'da Sakin Mslman - Trk Tatarlarn Haklarn Mdafaa Cemiyeti" adl bir cemiyet tesis olunmutur.
Madde 2 - Cemiyet maksadna vusul iin Rusya'da Sakin Mslman-Trk
Tatarlar arasnda indne, akvam- saire arasnda ise mezkr MslmanTrk Tatarlarn medeniyet-i maziyye ve ahval-i hzralarn izah ve beyan ve
uramakta olduklar hakszlklar neir ve iaa ederek eelb-i dikkat ve muhabete gayret edecektir.
Madde 3 Cemiyet 2. maddede gsterilen irad ve celb-i dikkat ve muhabbet ilerine vesatet etmek zere imdilik her ay bir mecmua karacak, icap
ettike beyannameler, risaleler, kitaplar tab ve nereyleyecek, muvafk zamanlarda lzmgelen mahallere mahsus heyetler gnderecek ve imkn bulduka
ifah ve fiil her trl iradattan geri kalmyacaktr.
(Dileke'nin Dahiliye Nezareti'ne verili tarihi: 23 Mays 1332)
Kurueu mzalar:
Gazete Muharrirlerinden Ziynetullah Nuirevan
Halit Sait, Muallim Mehmet Safa
4. Halka Doru Cemiyeti

KURULU YILI: 15 Knun- evvel (Aralk) 1333 (1917).
KURULU YER VE MERKEZ: zmir.^
KURUCU VE YNETCtLERt: Tevfik Bey (Eski Halep Valilerinden,
Rahmi Bey (zmir meb'usu), Cell Bey (Bayar). 2
1 Nizmnme, madde 3 - "Cemiyetin merkezi zmir ehri, faaliyet sahas Aydn
vilyetidir".
2 Cell Bayar, Ben de Yazdm, C. 7, s. 2104 (Cemiyetle ilgili bilgiler vermemekte,
yalnzca kurulmu olduundan sz etmektedir).
443
CEMYET'N KURULUU VE ALIMALARI

Bu dernek de, 1913 ylnn at tek parti rejimi dneminde, tti hat ve Terakki'nin glgesinde kurulmutur. zellii, milliyetilii
kltrel yoldan halk arasnda yaymaktr. Bylece, Trklk ideolojisine, halk bir unsur eklenmitir, ittihat ve Terakki'nin bir yan
kuruluu saylabilecek olan Halka Doru Cemiyeti, "gayr siyas"
bir nitelie sahip olduunu da belirtmitir. Cemiyet'in kuruluuyla
ilgili bz aklamalar, Dr. Nzm Bey'in Tann muhabirine verdii
demetedir. Buna gre, Cemiyet ittihat ve Terakki kulbnde yap lan bir toplant sonunda kurulmutur ve ayn toplantda 19.500 li ra
gibi bir "teberru" toplanmtr.3
Cemiyet, ynetim kurulunu "1338'e (1922) kadar almak zere" semitir.
5. Teavn- tima Cemiyeti

KURULU YILI: 1327 (1911).
KURULU YER VE MERKEZ: stanbul, Dyun-u Umumiye kars,
Kemali Sokak, 4.
KURUCUSU: Nzhet Sabit Bey.
A. CEMYETN KURULUU, YAPISI VE EYLEMLER

"Teavn- tima" (Sosyal Yardmlama adna) adl dernek kurulmu olmakla beraber, doduu ortamn koullan iinde skarak yaayamamtr. Dernek, aslnda tm varl ile retmen olan
Nzhet Sabit Bey'in inanlarn ve kiiliini yanstmtr.
Bir dealistin Yaam
Nzhet Sabit Bey (1883-1920) kiiliinde eitli ynlere sahip
bir eitimcidir. Merutiyet aydnlar arasnda zel bir yere sahip
olarak sayg ile vlmesi, her eyden nce drstlne ve lkclne dayandrlmtr.1 Balangta ittihatdr. "Heyet-i Mer3 Tanin (8 Knun- evvel 1334, s. 2-3).
1 lm yl olan 1920'de ans iin yaynlanan bir kitapta u imzal yazlar vardr:
444
keziye'nin ordu emirlerine benzeyen tebligatna kar isyan ederek"

frkadan istifa etmi ve kendi anlatmyla "yapc ve uyarc" bir
muhalefete girimitir. Masonluk rgtne de girmi, birka ay
sonra bu rgtten de ayrlmtr. Daha sonra, fikir yapsyla hi
badamad halde Hrriyet ve tilf Frkas'na girmitir. Fakat
oradan da istifa etmitir.
Kendisini partilere sdramaymca, yayn yoluyla almak istemitir ve Vazife gazetesini karmtr (26 Terin-i sni 1327 - 8
Aralk 1911). Birka say sonra, gazete kapatlm, mahkmiyeti istenmitir.
Yine yayn alannda almay tercih ederek, "Binbir Ku Ktphanesi" adyla bir dizi bror karmtr.
Dernekilik Alanna Gei
"Teavn- tima Cemiyeti" 1911 yl sonlarnda kurulmutur.
Fakat ok abuk alamamaya mahkm edilmitir. Bir yandan
Trablusgarp savann bunalml havas, bir yandan da ttihatlarn
basklar cemiyeti felce uratmtr. Asl neden cemiyetin tmyle
Nzhet Sabit Bey'den ibaret kalm olmasdr.
"Teavn- Itima"nin amacn, kurucusu yle aklar: "Abone
yazlanlara madd menfaatler temin ederek memleketin maarifine
hizmet etmek maksadyla vcude getirilmi mill bir messese".
Zten, Vazife gazetesi de kk bir ilnla, messesenin ana izgilerini vermitir.
Halskran hareketinden sonra, Nzhet Sabit Bey "Ner-i Vesaik
(Belgelerin Yaynlanmas) Cemiyeti"nin kuruluuna katlmtr. 2
Bu Cemiyet daha verimli olmutur. ttihatlarn yeniden iktidara
getikleri dnemde "Mdafaa-i Milliye Cemiyeti"ne girmi, ayrca
"Konferanslar Cemiyeti"nde de almtr.
Sami Sabit (Karaman, Paa), Asaf Muammer (Ktayis), brahim Necmi (Dilmen),
hsan erif (Saru), Ahmet Hmit (Ongunsu), Hamd kr, Hulusi, Sadrettin
Cell (Antel), Avi. Fzl, Mehmet Servet, Mehmet Ali, Nafi Atuf (Kansu),
Nzm, Dr. Nuri '. dr, Harunrreit, Yahya Kemal (Nzhet Sabit, Hayat ve
Asar, Nzhet Klliyat, No. 1).
Ahmet Ce-vat Emre'ye gre bu dernein ad "Balkan Mezlimi, Ner-i Vesaik
Cemiyeti "dir. Kurucu olarak kendisini gsterir. Ahmet Ferit (Tek) Bey'in
kard flan gazetesi idarehanesinde alan Cemiyet'in yeleri arasnda St
(l Husr), Bedi Nuri, Prof. smail Hakk Baltacolu da bulunmaktadr. Nzhet
Sbi'ten sz edilmemektedir (ki Neslin Tarihi, s. 160).
445
Cemiyetin almalar istedii ynde gelimeyince, Nzhet Sabit

Bey Darlmuallimin'de (Yksek retmen Okulu) grev alm,
mdr St Bey'in yardmclna atanmtr.3 Ayrca, Darafaka'y
da ynetmitir.
Mtareke ncesinde Vazife gazetesini yeniden yaynlam (7 Terin-i sni 1917), fakat bir yazdan dolay gazete tekrar kapatlmtr. Mtareke dneminde, Damat Ferit Paa'nm ilk kabinesinde ae
Mdiri Umumliine getirilmitir.
Ayn dnemde, "Halk Frkas" adyla kurmak istedii bir parti de,
Hrriyet ve itilf dnda kalan, Sulh- Selamet, Mill Ahrar partileriyle, bamsz muhalifleri ve "lekelenmemi ttihatlar" birletirmeyi dnmtr. Bu giriim sonusuz kalmtr.
Nzhet Sabit Bey, Merutiyet'in klsik aydn tipidir. Bir yanlgyla
"imanl bir sosyalist" saylmtr.4 Bir yanyla da Trkdr, fakat
ovenizm aleyhindedir. Bir bakma, iine kapank, Tevfik Fikret'e
benzeyen bir romantiktir. Fakat, eletirilerinde ok saldrgan, mi ting dzenleyicisi olduu da aktr. Hasta vcut yaps, giriimlerine tamamen ters den bir durumdur.
Asl isteinin, Birinci Dnya Sava sonunda, "Terbiye-i Beeriye"
(nsan Eitim) ya da "Beyaz Hill" adyla bir dernek kurmak olduu belirtilmitir. Cemiyet sosyalizan bir amala sava aleyhtarlm
yayacakt ve en byk grevler kadnlara verilecekti. 5
Cemiyetin Sonu
Belirttiimiz gibi, Cemiyet kurulmu, fakat devam edememitir.
Zten Nzhet Sabit Bey de, evresiyle kendisi arasnda "namten-
3 St Bey (l Husr) ikinci Merutiyet genleri ve aydnlar zerinde etkin bir

dnr ve pedagogtur. Darlmuallimin (Yksek retmen Okulu) mdrl
yapmtr. Mtarekede Kral Faysal'n hizmetine girmek zere Suriye'ye, sonra da
Irak'a gitmitir. Son zamanlarn Kahire'de geirmitir. (Bu konuda Prof. Niyazi
Berkes'in u kitaplarna bk. Arap Dnyasnda islmiyet, Milliyetilik,
Sosyalizm, s. 74-99 - Trkiye'de adalama, s. 399, 400, 401).
4 Sadrettin Cell'in sz (Nzhet Sabit, s. 122). Ayn anda Nzhet Sbit'in, Vazife
gazetesindeki (16 ubat 1327) bir yazsndan u satrlar aktarlmtr: "... Biz
arkllar, Avrupa'da sosyalistliin sratle terakkisini memnuniyetle telkki
etmeliyiz. nki Avrupa'nn arka, yalnz arka deil, btn milel-i mehhireye
(geri kalm milletlere) kar reva grd tararuzat- gayr muhikkanm (haksz
saldrlarn) n, ancak sosyalistlik fikirlerinin intiariyle (yaylmasyla)
alnabilecektir (Ayn, Eser, s. 134-135).
5 Htra defterinden blmler, s. 19 (Nzhet Sabit, Nzhet Klliyat 2, s. 19).
446
hi" (sonsuz) uurumlar olduunu ve ancak hayalindeki bir sosyal

ortamda mutlu olabileceini belirtmitir.6
Ne var ki, 9 Temmuz 1911'de "siyas hayatna veda ettiini" ve
siyasal kiiliini "biraz da ac bir fatiha" ile gmdn belirten
Nzhet Sabit Bey, belirttiimiz gibi Mtarekede stanbul Hkmeti
kadrosu iinde, iae mdir-i umumiliini kabul etmekte saknca
grmemitir.7
b. Teavn- timai Cemiyeti'ne

likin Belgeler
BELGE 1 Teavn- tima
Messesesi*
Maksad- Tesis
1 - Memleketin maarifine hizmet etmek isteyecek efrad- memlekete bir
mahall-i itima' temini,
2 - Garb medeniyetinin esast- ilmiye ve itimaiyesi hakknda ufak konfe
ranslar musahabeler itas,
3 - Bu konferans ve musahabelerin tab- ve neri,
4 - En mhim mesail-i itimaiye ve siyasiye ve iktisadiye hakknda ufak ri
saleler telif ve tab',
5 Alel-umum teebbsat- ilmiyeye muzaheret ve memlekette tamim-i
maarifi teshil edecek vesaiti taharri,
6 - Zaman zaman itimat- ilmiye ve akdiyle ihtiyacat- milliyeyi mza
kere.
Teavn- itimainin messisleri meyamna dahil olmak iin messeseye
abone olmak lzmdr. Abone fiyat her ay ihtidasnda tediye edilmek zere
20 kurutur... Messisleri buna mukabil:
6 Nzhet, Sabit, A.g.e., s. 19.

6 lgin olan Cemiyet isminin ticari amala, daha sonra da, kullanlddr. rnein
ktiham gazetesinde (26 ubat 1912, s. 5) u iln yaynlanmtr:
Dyun- Umumiye Karsnda
Selanik Eczahanesi istikametinde
Teavn- tima
Lokanta - Kraathane - Ktphane - Oyun Salonu
Nsllleyle Kadar Umuma Kadedir.
(*) Teavn- timai Messisi ve Mdiri: Dar-l Muallimin Coraiya-y ktisadi
Muallimi Nzhet Sabit, 1327.
447
1 Messesenin lokantasnda liste fiyat zerinden yzde onbe tenziltla

tediyatta bulunurlar.
2 - Ktphane, gazete salonu ile oyun salonundan meccanen istifade eder
ler.
3 - Messesenin neredecei kitap ve risalelerden birer tanesini meccanen
alrlar.
1 - Vazife gazetesine meccanen abone kaydedilirler.
2 - Musahabe ve konferanslara meccanen hakk- duhuli haiz olurlar.
BELGE 2
Teavn- timai [Program]*
Teavn- itima abone yazlanlara madd menfaatler temin ederek memleketin maarifine hizmet etmek maksadyla vcda getirilmi mill bir messesedir.
Teavn- itima abonelerinden alaca paralarla:
Evvel: Medeniyet leminin en kymetli, en mehur, en menfaatli eserlerini
tercme ettirecektir.
Saniyen: Memleketin ihtiyalaryla mtensib ciddi eserler telifini tevik
edecektir.
Salisen: Bir ounun pek noksan olduu Darlmuallimin heyet-i talimiyesi nazarnda sabit olan mekteb kitablarnm yerine mmkn olduu kadar
mkemmel kitablar ikamesine alacaktr.
Rabian: Pek fahi fiyatla satlan mekteb kitablarnm mmkn olduu kadar ucuz satlmasn temine gayret edecektir.
Hamisan: Telif veya tercmeye istidat- tamm grlen genleri maddeten,
manen himaye ederek ve icab ederse Avrupa'ya da gndererek memleketde
cidd ve sabit bir tercme oca vcda gelmesine alacaktr.
Teavn- timainin bu emeline itirak etmeyecek bir Osmanl tasavvur
edilemez. u kadar ki bu emelin vcd bulabilmesi hamiyyetle, gayretle beraber birok da paraya, zahmete muhtadr.
Zahmete katlanacak genleri memleketimizde bulmak her vakit kabildir.
Nitekim teavn- itima bu gibi genleri bulmutur:
Ayda otuz guru mukabilinde abone kayd etmek ve abonelerine alveri
zerinden verdikleri parann en az mislinden on be misline kadar menfaat temin etmek.
Yni ayda otuz guru verilecek fakat ayda doksan gurudan beyz gurua
kadar iktisat edilecek.
(*) Sayn Nurullah Pertev'den ahap Grk araclyla salanm - Yaynland
kitapk: Nzhet Sabit, Teavn- timai, Matbaa-i Hayriye ve reks, stanbul, 1327'dir.
448
Senede 360 guru verilecek fakat senede 1080 gurudan 6000 gurua kadar
iktisat edilecek.
Filhakika teavn- itimaye abone olanlar ayda otuz guru verecek fakat
otuz gurua mukabil:
Maarif Ksm
1. Her ay 30 formada bir kitab alacak.
2. Teavn- itima mecmuasna yzde elli tenziltla abone kaydedilecek.
3. Teavn- tima ktphanesinden meccanen istifade edecek.
5. (4. madde yoktur). Teavn- itima ktphanesinin btn eserlerini
meccanen istiare edebilecek.
6. Teavn- itima ktphanesinin karaca btn eserleri yzde yirmibe tenziltla alacak.
7. Zaman zaman en nafi' en lzumlu eylerden bahis ufak risaleleri mecca
nen alacak.
8. Darlmualliminde Sat' Bey'in riyaseti altnda teekkl eden konferans
cemiyetinin en nafi konferanslarnn matbu' bir suretini meccanen alacak.
5. Avrupa'dan getirilen kitablar tenzilt ile alacak.
10. Pek czi bir aylk mukabilinde Franszca renebilecek.
11. Kitablarm yzde ondan yirmiye kadar tenziltla ciltlettirebilecek.
htiya Ksm
12. Kendini doktora meccanen muayene ettirecek.
13. Reetelerini yzde yirmi tenziltla yaptracak.
14. Yaz levazmn yzde ondan yirmi bee kadar tenziltla alabilecek.
15. Kartpostal ve buna mmasil eyleri yzde ondan otuza kadar tenziltla
alacak.
Meklt Ksm
16. Bakkaliyeyi yzde yirmiye kadar tenziltla alabilecek.
Melbust Ksm
17. Avrupa'dan gelen hazr ayakkablarm ehven bir fiyatla satn alacak.
18. Avrupa'dan gelen elbiselikleri ehven bir fiyatla alacak.
19. Her nev'i ihtiyacata mil mteaddid Osmanl maazalarnda pazarlk
ettikten sonra Teavn- itimaye mensubiyetini abone ktlarn gstererek
isbat edenlere yzde yirmi be tenzilt talebine hakk olacaktr.
20. Bina dahilinde en az bir miktarda ttn dahi satun alnm olsa mecidi
ye yirmi hesabyla alveride bulunabilecek.
Teavn- tcma bu yirmi maddeden baka abonelerine daha birok suhuletler temin edebilecektir. Yakn bir zamanda maddelerin adedini yirmiden
otuza kadar karmak ve hemen btn ihtiyacata temil etmek kabil olabilecektir.
Abone miktarnn henz muayyen olmay hesabda byk bir ihtiyatla ha449
reket ve imdilik yalnz bu kadarn deruhte etmei icabetdirmidir.

u kadarm syleyelim ki abone mikdar tezayid eder de tab'etdirilecek kitablarn mesarifi karl taht- temine alnabilirse hakikaten mid edilmeyecek, akla gelmeyecek suhuletlere nail olmak pek kolaylaacaktr.
Bundan maada derhatr edelim ki teavn- itima messesesine abone
kayd olunmakda:
Evvel: ahs menfaat vardr. nk alveri zerinden ehemmiyetli bir
tasarruf icra edilebilecek, baka bir tabirle eldeki parann kymet-i iktisadiyesi
tezyid olunabilecektir.
Saniyen: Memleketin maarifine byk bir hizmet edilmi olacaktr. nk
memleketin hl-i hazrda pek fakir olan ktphanesi en kymetli, en cidd
eserlerle zenginleecek ve hi olmazsa yirmi otuz gen memleketin maarifine
nefsini hasredebilecek, muktedir melliflerin, mtercimlerin yetimek ihtimli tezayid edecektir.
Salisen: Memleketin iktisadiyatna da hizmet edilecektir. nk haberdar
olmadan Osmanl tccarlarn tevik etmek kabil olabilecektir.
Rabian: Memleketin itimaiyatna da hizmet edilecektir. nk aboneler
yava yava teavnn, intizamn, dnerek hareketin, iktisada riayetin manev ehemmiyetlerini, madd menfaatlerini anlamaa balayacak ve paralarn
ticaretten ziyade dolandrclkla zengin olmak isteyen ticarethanelere kaptrmamaa balayacaklardr.
1
Kitaplar
Teavn- itima messesesi bir sene zarfnda iktisadiyata, tarihe, siyasiyata,
itimaiyata ve ulm-u saireye mteallik yz kadar kitab tab' etdirecektir. Bu
kitablarm imdiden takarrr edenleri unlardr.
Eugene Pierre
Hukuk-u Siyasiye ve Intihabiyesi
Debidour'un
Diplomasi Tarihi
Fustel de Coulanges'm
La ite Antique - Medine-i Kadimesi
Doktor Ruhryaht'm
Badat imendifer Hatt
Von der Gol Paa'nn
Anadolu Seyahati
Fransa'da bir heyet-i ilmiye tarafndan yazlan:
Rusya Tarihi ngiltere Tarihi Avusturya
Tarihi Prusya Tarihi talya Tarihi
Rusya'nn Boazlar hakkndaki nokta-i nazarn izah eder en yeni bir eserdir.
Almanya
Fransa
Itimaiyat- hzras hakknda en yeni eserler.
ngiltere
450
stikraz
Bte
Hakimiyet-i Milliye hakknda risaleler
Ulm-u mteferrikaya, felsefeye, itimaiyata ait mtehassslar tarafndan
tayin edilecek eserler.
Aboneler her ay haklar olan otuz forma mukabilinde istedikleri herhangi
bir kitab alabilirler.
Kitaplarn bir ksm tercme edilmee balanmtr, ilk otuz forma terin-i
evvelin nihayetinde abonelere tevzi' edilecektir.
Tercme edilmekte olan eserler:
Debidour'un Diplomasi Tarihi
Boazlar Meselesi
Eugne Pierre'in Hukuk-u
Siyasiyesi
Hukuk-u Hususiye-i Dvel
Medine-i Kadime
Madame Bovary
Jules Hur'nin Almanya
Seyahati
Medhal-i Corafya-y ktisad
Corafya-y ktisad
Badat imendifer Hatt
Hukuk-u Dvel Muallimi Selhattin Bey

Paris Ulm-u Siyasiye Mektebinden mezun Mfik Selhi Bey
Nzhet Sabit Bey
Paris Ulm-u Siyasiye Mektebinden mezun Sait Hikmet Bey
Paris Ulm-u timaiye Mektebinden
mezun Nahit Bey
Mekteb-i Mlkiyeden Baha Tevfik Bey
Mekteb-i Mlkiyeden mezun Rait Bey
Nzhet Sabit Bey
Nzhet Sabit Bey
Sami Sabit Bey
2 Teavn- tima
Mecmuas
Mecmua ayda bir intiar edecek ve ilk nshas Terin-i evvel nihayetinde
tevzi' edilecektir.
Mecmua ksmdr:
1 - Trkiye hakknda evvelce yazlm mhim makaleler.
2 Trkiye hakknda hl-i hazrda yazlan makaleler.
3 Her eyden bahis makaleler.
Bundan maada Trkiye hakknda Avrupa'da muhtelif lisanlarda neredilen
kitablarm fihristleriyle... ihtiyacat- muhtelifeye ait eyann en iyisinin nerelerde, hangi fabrikalarda imal edildiini, hangi markalara daha ziyade itimat
etmek lzmgeldiini bildirir izahnmeler de bulunacaktr...
Mecmua imdilik on forma olacaktr, Ve abone olmayanlara be gurua,
abone olanlara yz paraya satlacaktr.
451
3
Ktphane
Teavn- tima ktphanesinde Trke, Franszca en yeni eserler bulunacaktr. Fransa'da intiar eden herhangi mhim bir eser nihayet bir ay sonra
ktphanede bulunacaktr.
Ktphaneye girecekler abone ktlarnn ktibe gsterdikten sonra bir
varaka alacaklar ve varakaya abone numerosuyla kitabn cilt numerosunu yazb imza ettikten sonra kitab alacak ve giderken kitabla kd iade edecektir.
4 Gazete
Salonu
Gazete salonunda Trke, Franszca en mhim mecmualar bulunacaktr ki
imdilik miktar otuz kadardr. leride ihtiya hissedildike tezyid edilecektir.
Gazete ve mecmualar in kda lzum yoktur.
6
(5. balk yoktur.)
Aboneler Teavn- tima ktphanesinin herhangi bir eserini meccanen
evlerine de gtrebilirler. u kadar ki eve gtrlebilecek kitabn mcellit fiyat da depo edilecek ve kitab nihayet on gn zarfnda iade edilmi olacaktr.
Gn kitabn alnd saatten itibaren be'd eder. Tayin edilen vakit zarfnda kitab iade edilmezse messese derhal bakasn depo edilen para ile tedarik
eder ve bu hususda mesuliyet de kabul etmez.
Kitab istiare hakk mecmualara mildir. u kadar ki en son numro iade
edilmez.
Teavn- itimanin kitabcs baka olacaktr. Bu ubede Franszca, ngilizce, Almanca her nev' eser bulunacak ve abonelere tenzilt icra edilecektir.
12
(Balk numaralar sra takip etmemektedir)
Teavn- itimanin imdilik yalnz Franszca dersi olacaktr. Ders haftada
saat olacak ve mtereken takib edilecektir. u kadar ki ayn dershanede
nihayet on be kii bulunacaktr. Muallim mutlaka Fransz olacaktr.
Ders in ayda, kitab masraf ve mesarif-i saire dahil olduu halde on guru verilecektir.
12
Doktor
Doktora muayene hakk meccaneadir. u kadar ki her abone biletinin ayda
yalnz drt defa mracaat hakk vardr. Bu hak ahsa deil abone biletinedir.
Doktor eve gitmez.
13
Kitaplarn ciltletecek aboneler cildin neden ve ne tarzda ciltleneceini bil452
dirir ufak bir ktla kitab veyahut kitablar ktphane memuruna teslim
edecek ve teslim edilen kitablarn isimlerini muharrer bir varaka alacaktr.
Varakada ktphane memurunun imzas bulunacaktr.
Kitablar nihayet on gn zarfnda sahihlerine iade edilmi bulunacaktr. Kitablarn iade edilmesi in parann verilmesi arttr.
13
Her abone biletinin her muayene-i tbbiyeye mukabil reete hakk vardr. Gerek muayene-i tbbiye gerek reete miktar abone tebliinin arkasna
iaret edilecektir.
17
Bakkaliye
Her abone biletinin ayda beyz guruluk al veri hakk olacaktr. 1 Bu
muamele abone biletinin zehrine iaret edilecektir.
Bakkaliyede her eyin fiyat katiyyen maktu'dur. Her eyin zerinde fiyatn
bildirir ufak birer kt olacaktr.
Fiyat mecdiye yirmi, lira yz sekiz guru hesabyladr.
Ttn muameltnda da ayn surette hareket edilecek ve Osmanl parasnn
herhangi en ufak bir al verite bile derhal kabul ve sarf edilecektir.
Bakkaliyeden taie msait olan mevad tahlil ettirilmi olacak ve bu hususda messese mesuliyet kabul edecektir.
18
Avrupa'dan gelen hazr kadn ve erkek ayakkablar dorudan doruya fabrikalarndan getirtilecek ve abonelere ehven fiyatla satlacaktr.
19
Elbiselikler
imdilik yalnz erkeklere mahsus elbiselik kumalar bulundurulacaktr. Ve
bunda da on sekizinci madde ahkmna riayet edilecektir.
u kadar ki on sekiz ve on dokuzuncu maddelerin tatbikine mdirin Avrupa'ya azimet ve avdetinden sonra balanacaktr.
20
Teavn- itima abonelerine yzde be tenziltda bulunmak suretiyle
memleketin maarif ve iktisadiyatna muavenet vaat eden hamiyetkr Osmanl
ticarethanelerinin be on gne kadar taaddd etmek ihtimali olduundan bu
ticarethanelerin isimlerini bildirir liste abonelere ayrca tevzi edilecektir.
1 Bundan ziyadesinin suistimalta ve idare in pek ok mkilta sebeb olaca

mlahazasyla bu kayt konmutur. Hususuyla beyz guruluk bir bakkaliye
muamelesi in lakal ikibin beyz guruluk bir bte lzmdr.
453
Teavn- tima Numune Dairesi

Teavn- itimanin bir numune dairesi olacaktr. Bu dairede Avrupa'dan
celb edilen eyann en mhimlerinin birer numunesi bulunacaktr. Bu numunelerin zerinde hangi memlekette, hangi fabrikann muamelt olduu ve
sat fiyatnn ne olabilecei yazlm bulunacaktr.
Messesenin bundan maksad abonelerinin Avrupa muamelt hakknda
bir fikr edinerek ticarethanelerle al verilerinde aldanmamalarn mmkn
olduu kadar temine gayret etmektir. Bu daire de mdirin Avrupa'dan avdetinden sonra alacaktr.
Teavn- tima Bfesi
Teavn- itimanin daire dahilinde bir bfesi vardr.
Bfeye ayrca abone kaydedilenlerin yemek levazm tefrik edilir.
Bfede imdilik yalnz le yemekleri verilir.
Bfede mnhasran souk yemekler bulunur.
Tavuk, et sleri, sucuklar, havyar, balk yumurtas, her nev' peynirler,
rafadan taze yumurtalar, sardalyalar, zeytinler, stla envai, kompostolar, buna mmasil eyler.
Bfede shh bir nezafet temin edilecek ve fiyatlar hibir lokantada olamyacak derecede ehven bulunacaktr.
Mlhazat Defteri
ntizar salonunda bir mlhazat defteri bulundurulacaktr. Daire dahilinde
mucib-i ikyet veya tadil bir hl grenler, idareden herhangi bir suhulet taleb edenler bir tabir-i umum ile idare hakknda beyn- mtala etmek isteyenler mlhazalarn bu deftere yazacaklardr.
Abonelerin beyan- mlhazada ihml etmemeleri teavn- itimanin tekemml nmna memnu'dur.
Bina dahilinde polisin mdahalesini icab etdirecek bir harekette bulunmak
aboneler hukukunun ziyam mucibdir.
Abone Muamelesi
Teavn- itimanin esas maksadn kitab tab' ve neri tekil ettii in
abone muamelesinde gn deil ay nazar- itibare alnr.
Mesel Eylln onbei veya yirminci gn abone kaydedilen bir zt Eyll
ay nihayetinde intiar edecek 30 formaya istihkak kesbetmi demektir.
Binaenaleyh Terin-i evvelin ilk on gn zarfnda abonesini tecdid etmesi
icab eder. Abone ayndan evvel kan formalar teavn- itima ktphanesini
tekil etmi olacamdan aboneler bu formalar yzde yirmi be iskonto ile
alrlar.
Teavn- itima seneyi ksma tefrik etmitir. Her drt ay bir ksm te-
2 Lzum grld taktirde scak yemek de verilecektir.

454
kil eder. Otuz formay geen kitablar bir ksm zarfnda itmam edilmi bulunacaktr.
327 senesi Eyllnn beinci gnnden balayarak Knun- sninin on beinde nihayet bulacak birinci ksm zarfnda Cuma ve Pazar gnleri zevali saat
den bee kadar dier gnler sabahleyin zevali saat ondan bire akam -den
bee kadar abone kaydedilir.
Senenin ikinci ksmndan itibaren abone muamelesi yalnz her ayn ilk on
gn zarfnda icra edilecektir.
u kadar ki messese grlecek lzum ve ihtiya zerine saat ve eyyam-
tebdil hakkn muhafaza eder.
Vilyat Aboneleri
Teavn- itima vilyat abonelerine phesiz stanbul abonelerine gsterdii suhuletleri gsteremiyecektir.
u kadar ki buna mukabil vilyat abonelerine:
Evvela: Otuz forma yerine krk forma verilecektir.
Saniyen: Teavn- itima ktphanesinin kitablar yzde otuz tenziltla
posta paras alnmadan gnderilecektir.
Salisen: Teavn- itima mecmuas meccanen gnderilecektir. Bundan maada kitab ve eya siparii hakknda teshilt gsterilebilmesi in projeler tertib ve icab edenlerle mzkere edilmektedir.
Tenzilt
Birinci ksma birden abone olanlara yzde on tenzilt icra edilir ve drdnc ay nihayetinde aralarnda kurra ekilerek ilk yirmi be numro ikinci
ve nc ksmlara meccanen abone kaydedilir.
kinci yirmi be numro ehbal gazetesine bir sene in meccanen abone
kaydedilir. Bu hak teavn- itimaye abone kalmakla meruttur.
8
Hami: Muhterem vatandalarm! Beni tanyanlar dokuz seneden beri siyasete hazrlandm, hele son sene mnhasran siyasetle megul olduumu
da bilirler.
Fakat hayat- siyasiyem pek akim kald. Btn mesam beyhude mnakaalar, beyhude intikadlar, beyhude nazariyeler iinde daima hiliklere mncer
oldu.
Bu hilikler karsnda, benim memleket ve millet iin arpan kalbim gizli
fakat pek elm ikencelerle szlyordu. Bundan fazlasna tahamml edemiyecektim. Ya benimle hemfikir olanlar ayrca kuvvet tekiline tevik etmek veyahut hayat- siyasiyeme veda etmek icab ediyordu.
Yeni bir kuvvet tekil etmek! Fakat bu fikri iyi dnenlerin her vakit sukut etmi bir emel-i mtereki idi. Bu fikri tekrar tecrbe etmek belki yeni fakat herhalde daha akim bir yola girmek demek idi.
455
Karar verdim 6 Temmuzda hayat- siyasiyeme veda ettiimi mensub olduum cemiyetlere tahriren bildirdim.
Ve sonra ahsiyet-i siyasiyemi fakat biraz da ac bir fatiha ile gmdm. Garipdir ki bu defin yeni bir tenash fikri ile canlandrd ve byk bir emel-i
hizmet, byk bir azm sebat ile iktisadiyat sahasna sevk etti.
iktisadiyat para demekti, para bulmak icab ediyordu. Beni seven, oktan
beri tanyan bir zengin fakat Osmanl bir fakir kadar hamiyetli bir zengin bana istediim sermayenin byk bir ksmn temin etti.
Ben elimdeki sermaye ile abonelere vaat edilmi suhuletlerin onsekizini
imdiden temin ettim, ikisini de nihayet birka aya kadar temin edeceim. Bu
yolu, yni yaptktan sonra "yaptm geliniz" demei birok tecrbeler neticesinde "yapacam" demee tercih ettim. Her trl tehlikeye ramen sermayeyi bu uurda sarfa baladm.
imdi muhterem vatandalarm sizinle ufak bir hasbihalde bulunacam.
Ben evvel memleket maarifine, saniyen iktisadiyatna hizmet etmek istiyorum. Sizden beklediim de bana bu fikr-i hizmette muin olmaktr.
Fakat siz bu muaveneti bana kendi menfaatinizi de temin ederek ltfedeceksiniz. Temin ettiim menfaatler phesiz biroklar in hele bizim memleketimizde, bizim gibi israf ve menfaatin altnda bir de pek mukaddes, pek
ehemmiyetli bir menfaat-i umumiye bulunduu dnlrse o vakit bu
ehemmiyetsiz be on guru maddiyattan tecerrt ederek mhim bir ekl-i
manev ve millde tezahr eder. Oyz guruluk bakkaliye muamelesi olan
bir aile teavn- itimaiye abone olursa yalnz bu yzden ayda verdii otuz
guruu kardktan sonra onbe guru da iktisad edecek, dier menafi-i de
baka.
Ayda ikiyz guru kitab masraf olan bir muallim yalnz bu masrafyla verdii otuz guruu karabilecek, dierlerinden meccanen istifade etmi olacak.
Teavn- itimanin deruhte ettii yirmi maddeden herhangi birine herhangi bir meslekle karlatrarak bu gibi misalleri oaltmak kabildir.
Teavn- itima memleket ve millete hizmet maksadyla teesss etmitir.
Memleket ve millete hizmet in iane itasndan bile ekinmeyen Osmanllarn teavn- itimayi teviki ihml etmiyeceklerine eminim. Tekrar ediyorum. Emin olunuz teavn- itima benden ziyade sizin, sahibinden ziyade
milletindir.
Hususuyla herey hazrdr. Bir defa tecrbe edilir, intizam ve istikamet-i
mesaye emniyet hsl olursa devam edilir.
Nzhet Sabit
Teavn- itima nereyleyecei btn eserlerden birer tanesini imdilik:
1 - Meclis-i Ayan Ktphanesine
2 - Meclis-i Mebusan Ktphanesine
3 - Beyazt Ktphanesine
4 - Esat Efendi Ktphanesine
456
5 Darlfnun Ktphanesine
6 Darlmuallimin Ktphanesine
7 Darlmuallimat Ktphanesine
8 - Mezun-u Mlkiye Ktphanesine
9 Mekteb-i Mlkiye Ktphanesine
10- Kadky ittihat ve Terakki Ktphanesine
11- Kadky Kadnlar Kulbne takdim edecektir.
457
B. TRK OCAI
KURULU YILI: 20 Haziran 1327 (3 Temmuz 1911)}

KURULU (RESM): 9 Mart 1328 (22 Mart 1912) 2
KURULU YER VE MERKEZ: stanbul, Divanyolu.
KURUCU VE YNETCLER: LK KURUCULAR: "Asker Tbbiye" rencilerinin temsilcileri olarak 4. snftan Mahmut, Rejet, Edhem, Him, Cell, Behet; 3. snftan Hseyin Fikret, Hseyin Ragp (Baydur),
Muhsin, Neet, Ltfi, Sleyman; 2. snftan Habip Efendi'ler.3 teki yeler: Remzi, Osman, Hseyin Baki, Tevfik Eikret, Osman Sena Bey'ler.4
Hkmete sunulan beyanname altnda imzalan resm "kurucu" olarak
bulunanlar^ ir Mehmet Emin, Aaolu Ahmet, Dr. Fuat Sabit Bey'ler.
lk ynetim kurulu:6 Ahmet Ferit (Tek) (Reis), Akoraolu Yusuf (ikinci
reis), Mehmet Ali Tevfik (Umum ktip); Dr. Fuat Sabit (Veznedar)
Bey'ler.
Balkan Harbnden sonra seilen ynetim kurulu:7 Hamdullah Suphi
(Tanrver) (Reis), Akoraolu Yusuf (kinci Reis), Halis Turgut
(Umum Ktip) (daha sonra Hseyin Ragp), Dr. Akil Muhtar (zden),
Dr. Hseyin Erturul Bey'ler.
1918 ylnda ilk olarak kurulan "Hars ve lim Heyeti" yeleri: 8 Halide
Edip Hanm (Advar), Hamdullah Suphi (Tanrver), ir Mehmet
Emin (Yurdakul), Aaolu Ahmet, Ziya Gkalp, Kprlzde Mehmet
Fuat, Hseyinzde Ali Bey'ler.
1,2 Trk Oca ile ilgili bilgilerin bir blmn, bugn hayatta olmayan iki kurucudan almtk. (Dr. Hasan Ferit Cansever'le 16 ve 22 Austos 1951 tarihinde,
Hamdullah Suphi Tanrver'le 20 Austos 1951 tarihli konumalarmzdan)
-Yine bk. Yusuf Akora, A.g.e., s. 440-441 - Trk Yl (Akkurum 1330), s. 14
-Ve u yazmz: Yeniden Dou (Vatan, 30 Mart 1949). Ayrca Les Foyers Turcs
l'poque Kmaliste (1923-1931) Turcica, Cilt XIV, 1982.
3 Buraya kadarki isimler Yusuf Akora'dan (A.g.e., s. 443) alnmtr.
4 Bu isimler Dr. Hasan Ferit Cansever tarafndan verilmitir.
5 Akoraolu Yusuf, A.g.e., s. 443.
6 Akoraolu Yusuf, A.g.e., s. 443. Bir blm isimler de Dr. Cansever tarafndan
verilmitir.
7 Dr. Cansever'le konumamz notlarndan.
8 Trk Oca Esas Nizam 1334, madde 26 (s. 382 vd.).
458

Trk Oca, Trkiye'nin yakn tarihinde nemli bir kilometre tadr. lk kez, Osmanl kozmopolit iklimi iersinde, tepkisel biimde oluan milliyetilik akmnn bilinlendirilmesi, bu alanda barol oynayan bir rgtlenme ile, Trk Oca ile gereklemitir.
Trk Oca, yaants ve kuruluu bakmndan eitli zelliklere
sahiptir. Trk Oca, aadan yukar, an gereklerinden doan
bir atlmla, zamann yksek retim evresinin istei ile kurul mutur. Politika ile uramamaya byk zen gsteren Trk Oca, nce "fiil" bir dnemden gemi, sonra da kurulu resmileti rilmitir. Bir sre sonra da, Ocan ideolojisini benimseyen ttihat
ve Terakki ile kaynamtr. Mtareke dneminde, ttihatlarla bir
tutulan Ocak'lar "takibata" uratlm, almalarn bir sre dur durmulardr. Fakat, bunalm dneminde, Mdafaa-i Hukuk akmn desteklemekten geri durmamlardr.
Cumhuriyetin ilanyla, Trk Oca 1931 ylnda kapanmtr. Daha sonra, yerini Halkevleri'ne brakmtr (1932). Ve tekrar 1949
ylnda almtr.
Kurulu Ortam: 1911 Ylnn Getirdikleri
Trk bir ideoloji iktidar partisini sarmaktadr. Merkez-i Umum yesi Ziya Gkalp Bey, Selanik'te Gen Kalemler dergisini yaynlamaktadr. TanirCde Trk bayazlar grlmektedir.9
"Asker Tbbiye"liler bu alanda da nc olmulardr. Tanzimat
slhat ilkesini bir yana iterek, devrimle kalkndrma isteindedirler. mparatorluktan ok, Trkleri kurtarmak gerekliine, sava bulutlar iinde, inandklarn belirten yksek retim genleri, Ziya
Gkalp'ci bir izgidedirler. "Trk kavminin yaad hayat- inkraza" (yklma yaantsna), bir nceki kuan kaytszln ileri srerek toplumsal nitelikte bir deiimden yanadrlar, "ziraat, ticaret
ve sanayi ile kazanlm bir hkimiyet-i itimaiyeyi (sosyal bir egemenlii) , kuru bir hkimiyet-i siyasiyeye tercih" etmektedirler.
Genlere gre, bu amaca varmak iin "her trl frka ihtilflar
fevkinde, her trl siyaset dadaalarnn haricinde, yeni bir cereyan domaldr. nki siyasal partilerin Trkl, ttihat ve Te9 rnein Hseyin Cahit Bey'in iki yazs: Trk Unsuru, (Tanin, 2 Mays 1327)
-Trk Unsuru'nun Kabiliyeti, (Senn, 9 Mays 1327).
459
rakki bata olmak zere, Osmanlclk ve slamclk iinde kaybolmaktadr. Bu yeni akm, yalnzca dn plnnda kalmamaldr.
rgtlenmelidir. "Donanma Cemiyeti kadar geni" olmas gereken
bu rgtn amac "mnhasran" (yalnzca) mill ve itima" olmaldr. Tm lkede, Rumeli'de ve Anadolu'da ubeleri almal, yurt
dnda kollar olmaldr. Bu kanaldan "ziraat, ticaret ve sanayi"
okullar almaldr.
"190 Tbbiyeli Trk evld" imzal bildirinin son cmlesi yle dir: "Byle bir cemiyetin temel talarn l mekteplere (yksek
okullara) mdavim Trk genlerinin madd ve manev fedakrlklaryla atacaz"10
Eylemsizlikten Resm Kurulua
Asker Tbbiyeliler, okullarnda (Haydarpaa'da) ve Karacaahmet'te
sk sk toplantlar yapmlardr. Kendilerini destekleyici gazeteler
bulmulardr. Genler, kurulmasn zledikleri rgtle, iktidar partisi
arasnda paralellik kurmulardr. ttihat ve Terakki devleti nasl istibdattan kurtardysa, mill bir kltr kurumu da milleti yokolmaktan
kurtarmaya almaldr. Ne var ki, kendileri askerdir, bu tertip ilerle
resmen uraamazlar. Sivil Tbbiyeliler de yeterli deildir.
Genlerin giriimi baarl olmutur. ary kabul eden aydn
kiiler,11 genlerin temsilcileriyle 12 20 Haziran 1327 (3 Austos
1911) tarihinde bir toplant yapmlardr. Beklenen karar alnm
tr: Mill bir rgt kurulacak, ad "Trk Oca" olacaktr. Nizamna
me hazrlanm, 13 kurulu bildirisiyle 12 Mart 1328 (25 Mart
1912) gn resm makamlara sunulmutur.
Bu arada Trk Yurdu Cemiyeti ve dergisi Trk Oca ile birle mitir. Ziya Bey'in (Gkalp) Selanik'te kard Gen Kalemler de
Ocaa byk yaknlk gstermitir. Trklk akmnn lideri, Selanik dn, Ocak ailesine katlmtr. ttihat ve Terakki ile kop maz bir ba da bylece kurulmutur.
10 Akoraolu Yusuf, A.g.e., s. 441 vd.
11 air Mehmet Emin, Ahmet Ferit, Mehmet Ali Tevfik, air Emin Blent, Dr. Fuat
Sabit, Aaolu Ahmet Bey'ler (Akoraolu Yusuf, A.g.e., s. 443) - Dr. Cansever
de ayn isimleri vermitir.
12 Asker Tbbiyeli 231 renci adna iki temsilci gelmitir: Hseyin Fikret ve
Remzi Osman Bey'ler (Ayn Eser, s. 443 ve ayn kaynak).
13 Daha tam olduu iin 1334 (1918) tarihli nizamname aynen verilmitir (Trk
Oca Esas Nizam), Bk. s. 439.
460
Kadnlarn sokaa kmasn yasaklayan bildiriler yaynland

bir dnemde Trk Oca salonlarnda sahnelenen piyeslerde, kadn
erkek amatr sanatlar rol almaktadrlar.14 Ocak'ta kooperatifilik,
milli iktisat ve yerli mal sevgisi alanmaktadr. Ocan yayn organ olan Trk Yurdu dergisinde bir yaz kadrosu gncel konular ilemektedir. Dizi yaymlar, eviriler birbirini izlemektedir.15 Yabanc
illerden gelen heyetlerle iliki merkezi de burasdr. Trkler ilk kez
ulusal bir hava iersinde konumaktadrlar.
rgtlenme ve Kongreler
Mtareke dnemine dein, stanbul ve dnda Trk Oca'nn
28 ubesi almtr. 16 Ocak tzne gre, rgt kademeleri,
aadan yukar ve seimle olumaktadr, istanbul Merkez Oca'nn ye says 2743'e ykselmitir. 17 lke dnda ube almamtr.
5 Mays 1329 (18 Mays 1913) ve 21 Haziran 1334 (1918) tarihlerinde Ocan iki kongresi toplanmtr, ikinci kongrede alt "en cmen" (komisyon) kurulmutur: Trklk ve Matbuat, Trk
Gc, Ky Tekilt, Bakm, Neriyat ve Sanayi Encmenleri. Fakat
bu kurullarn verimli olmadklar da aklanmtr.18
Ocak ats altnda eitli dernekler oluturulmutur, "ihtiyat Zabitleri Teavn Cemiyeti" bunlardan birisidir. Birok cemiyetin
kongreleri Ocak salonunda yaplmtr.19
Mtareke dneminde yaplm olan ikinci kongrede, ynetim
kurulu yeleri tm olarak istifa etmiler, yerlerine yedekler gemi
ve kongre bu kurulca ynetilmitir.20
Trk Oca'nn almalar, Eylemleri
Trk Oca'nn, Merutiyet siyas hayat iine douu, byk bir
olay olmutur. Bir kere Ocak, Mehmet Emin Bey'in Mebusan Mec14 Hamdullah Suphi, Da Yolu, 2. Kitap, s. 22 - Yeniden Dou yazmz: (Vatan,
30 Mart 1949).
15 Hamdullah Suphi, A.g.e., s. 24-25.
16 Ayn Eser, s. 18.
17 Bu say "Az kayt defteri"ndeki son ye numarasdr. 1951'de, Trk Oca
Sekreteri Sayn Akan Sava'n yardmlarndan faydalandk.
18,19 Trk Oca idare Heyeti'nin raporu (Byk Mecmua, 1911, No: 6, s. 87).
20 Ayn Eser, s. 87.
461
lisi'nde ve 1918'de belirttii gibi Arap Elmntedil Edeb, Arnavut

Bakim'lere ve onlar gibi milliyeti derneklere kar bir arlk ol mak zere kurulmutur.21
Ve hemen etkisini gstermitir. Byk bir kitle, zlemle beklediine kavumuasma Ocan evresinde birlemi ve kenetlenmitir. Sanki bir "yeni rk" domutur.22 Yaz ailesiyle, militanlaryla, o
zamana kadar Osmanl toplumunun alk olmad bir gruplama
olmutur, istanbul dndaki ube allar ard ardna skn et mektedir. zmir Trk Oca, Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesinin
ilk haftalarnda almtr.23 teki vilyetlerde, al iin bavurma
dilekesi, deiik nitelikte verilmektedir.24
Ocak hzla gelimi ve rgtlenmitir. Bir yandan nl yazarlar,
Darlfnun mderrisleri (profesrleri), gazeteciler bu at altnda
kendilerini bulmaktadrlar. Bir sahipsizlik duygusu iinde bunal m gen insanlar da "her cuma" gn eitli konularda konferans
dinlemekte, belirli gnlerde "bykleriyle" sohbet toplantlar yap maktadrlar.25
Trk Oca'nm bir zellii de, ittihat ve Terakki'nin tek parti olarak at be yllk bir dnemde (1913-1918) devam etmi olmas dr. Hemen tm dernekler kapanm, Mdafaa-i Milliye ve Donanma Cemiyetleriyle Trk Oca almalarn srdrmlerdir.26
Trk Oca ve Siyasal Partiler
Ocan politik bir nitelik tamad, "siyasetle" uramad ve
uramamas gerektii daha kurulu dneminde iln edilmitir ve
21 Mehmet Emin Bey 1918 ylnda Musul meb'usu idi. Birinci Dnya Sava yenil
gisi zerine, Trklere yaplan saldrlara ok yerinde cevaplar vermitir. Bu sz
leri iin bk. MMZC 1334-1918, D. Ill, Si. 5, 24. tt, s. 241.
22 Falih Rfk (Atay), Yeni Irk, (Tanin, 13 ubat 1329, s. 3).
23 ittihat ve Terakki'nin muhalefette kald bu dnem iin bk. s. 326-333.
24 Bu tr bir rnek iin bk. Belge 3, s. 442.
25 Ocak bir "halk darlfnunu" (niversitesi) haline getirilmek istenmitir. Tart
mal konferans verenler arasnda u isimler vardr: Yahya Kemal (Edebiyat),
Kprlzade Fuat (Edebiyat Tarihi), M. emsettin (Trk Tarihi), Hamdullah
Suphi (Trk-islm Sanayii Nefisesi), Prof. Zhd (ktisat) - Sayn Tannver'e
gre Ocak "kapanmcaya kadar bir tek cuma konferanssz kalmamtr" (Konu
mamz notlarna gre).
26 Resm cevaplarda Trk Oca'nm, Mdafaa-i Milliye ve Donanma Cemiyeti'yle
beraber, 1918 ylma kadar, altklar bildirilmitir.
462
bu soruna nem verilmitir.27 Bu zellii Nizmnmede de ak bir

ilke olarak benimsenmitir.28
Ne var ki, Ocak siyasal hayatn en karmak bir dneminde, her
eyin siyasallat bir ortamda domutu. Kuruluu srasnda 1912
seimleri yaplm, kuruluundan birka ay sonra da ttihat ve Terakki, beklenmedik anda muhalefete gemiti.
eitli milliyeti ekimeler karsnda Trk milliyetiliinin ncs olmak, Trkleri grev yapma, yerli maln yabanc mallara tercih etme, milli bilin kazanma yolunda glendirmek, siyaset dnda saylamazd.
Ziya Gkalp'in, Trk lider olarak Ocak ailesine katlmas, ttihat ve Terakki ile ilikisini kopmayacak biimde glendirmitir.
ttihatlar "Trklklerini ihtida" ederek (din deitirerek) Ocaa
katlmlardr. Ocakla Frka arasndaki koutluk kaynamaya dnmtr. Kltrel alanda Ocak, frkaya oranla daha etkin ol mutur. 1913-1914 yllarnda yaplm olan ankete, valilerin ve
mutasarrflarn verdikleri rem cevaplarda, Trk Oca'nn, Trk
Gc ve benzeri derneklerle beraber ttihat ve Terakki lokallerin de alt, ynetim kurullarnda ttihatlarn da bulunduu
aklanmtr.29
Benzer bir iliki de Mill Merutiyet Frkas ile kurulmutur. 30
Hrriyet ve tilf Frkas'yla Ocak arasnda bylesine bir balant
kurulmas dnlemezdi. Zten Ocak, Osmanlclk ve slamclk
frenlerinden kurtulamayan partileri ve dernekleri ar biimde
eletirmitir.
Bu gibi partiler ve yandalarnca da ayn biimde eletirilmi, cami vaazlarnda Ocaklkla ttihatlk btnletirilmitir. 31 Mtare27 Hseyin Ragp (Baydur) Bey'in szleri (Tanin, 6 Eyll 1328, s. 4) - Dr.
Cansever de durumu belirtmitir.
28 1912 nizamnamesinin 4. maddesi: "Ocak, maksadm tahsile alrken srf mill
ve itima bir vaziyette kalacak, asla siyaset ile uramayacak ve hibir vakit
siyas frkalara hadim bulunmayacaktr". - 1918 tarihli "Trk Oca Esas
Nizam"nm 2. maddesi: "Ocak siyasetle uramaz; hibir Ocakl Cemiyeti siyas
emellerine let edemez."
29 Vilyet ve Sancaklardan gelen cevaplarda Trk Oca'nn ttihat ve Terakki
binasnda alt belirtilmitir. Ayrca, her iki kuruluun ynetici kurullarnda
ortak isimler vardr.
30 Bu parti ile ilgili eletiri durumu kantlar (Bk. s. 352).
31 Ayasofya krssnde Hafz smail Hakk Efendi'nin vaaz ilgintir. Viz'e gre
"Ocaklk, ttihatlk ile Yenierilik arasnda ne fark var?" (zmirli Hafz
463
ke yllarnda, Ocaa kar yaplan ar eletiriler, Oca "ngz

hastal" asndan grmlerdir.32 "Arapsz" ve "Acemsiz" ortada
ne kalacan sormulardr.33
Trk Oca'nn almalarm Durdurmas
Bu grn sonucu olarak, 1920'de Ocak iki kez baslmtr.
kez de yer deitirmitir. Ynetim Kurulu tm olarak istifa edip ye rini yedek yelere brakmtr. Hamdullah Suphi Bey durumu Anadolu'ya, Mustafa Kemal Paa'ya bildirmitir, "igal kuvvetlerinin
mill messeseler aleyhine tevcih ettikleri bu darbe" karsnda
Ocaklnn nasl bir davran iinde bulunmalar gerektiini sormutur. Ankara'nn cevab u olmutur: "Sefaretler nezdinde protesto ve icabnda mitingler akdi". 34
Trk Oca, Mtareke dnemi stanbul'unda canl ve eylemci olmutur. galleri protesto mitinglerinde srkleyici konumalar ya plmtr.35 Teceddt Frkas, Mill Kongre ve Mill Trk Frkas kurulularnda Ocan pay olmutur.36
Mtarekenin karmak siyasal iklimi iinde, Ocan youn almalar gze batm ve bir siyasal partiye dnecei haberi verilmitir. Trk Oca "idare heyeti" bu haberi kesinlikle yalanlamtr.
smail Hakk Efendi'nin Mev'izesi, Alemdar 1335-1919, No. 458-2758
-Yedinci Mev'ize, Alemdar 1335-1919, No. 265, s. 2 - Alemdar 1335-1919, No.
486-2786, s. 3. u kitabmza da bk. slamclk Cereyan, s. 111-112).
32 Cell Nuri Bey, Mondros Mtarekesi'nden sonra Trklk akm iin unlar
yazmtr: "... Kalem hususunda bir Servantes olmal ki bu emmuzeci (modeli)
tasavvur etsin... te Gkalp'in dimanda hsl olan bir iltihap, siyaseten ve itimaen (sosyal bakmdan) sri (bulac) bir ekil alm, eref Efendi sokan,
oradan Mahmudiye caddesini, Bb- l'yi boylam, btn ensico-i hkmet ve
devleti (hkmeti ve devletin tm dokusunu) tahrip etmi ve gariptir! Talt
Paa'nn dimanda patlan vermitir. Tecennn etmek (delirmek) herkesin
hakk- sarihidir (ak hakkdr). Fakat bir malln (sakatn) nazariyatn ss-
hkmet (hkmet dayana) ittihaz etmeye endan (asla) hakk yoktur". (ti
1334-1918, No. 385, bayaz).
33 Sleyman Nazif'in satrlar: "... Arabmkini Arab'a Aceminkini Acem'e iade eder
sek elimizde uzun kollu bir hrkadan baka bir ey" kalmyacaktr (Ahmet
Agayef Bey'e) (tihat 1329-1913, No. 75) - Niyazi Berkes, Trkiye'de
adalama, s. 383.
34 Akoraolu Yusuf, A.g.e., s. 453.
35 Taha Toros, Trk Hatipleri, s. 53-58, 70 - K. Arburnu, Mill Mcadelede
stanbul Mitingleri.
36 ikinci ciltte bu kurulular incelenmitir.
464
Trk Oca, basklarn artt bir srada, almalarm geici olarak "tatil" etmitir. Ocakllarn nl yeleri Trk Devrim hareketine katlmak zere, Anadolu'ya gemilerdir.
Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluuyla, mparatorluk dneminde
kurulmu olan Trk Oca, yeni rejim iinde tekrar ortaya kmtr ve rgtlenmitir.
2. TRK OCAI'NA LKN BELGELER

BELGE 1
Trk Oca Esas Nizam
(1334-1918)
Madde 1 - Mart "1328" tarihinde stanbul'da "Trk Oca" adl bir cemiyet kurulmutur.
Madde 2 - Ocan maksad Trklerin hars birliine ve meden kemaline
almaktr.
Madde 3 - Ocak siyasetle uramaz; hi bir Ocakl Cemiyeti siyas emellerine alet edemez.
Madde 4 - Ocakllar yekdierinin ahs ve siyas kanaatlerine hrmet ederler.
Madde 5 Ocan maksadn kabul "ve altnc maddedeki artlar ihraz"
eden kadm ve erkek her Trk Ocaa aza kaydolunabilir.
Madde 6 Ocak azasnn yirmi yandan dn olmamas ve bir cinayetle
mahkm veya meden haklardan mahrum bulunmamas lzmdr.
Madde 7 - Trk Ocann asl ve fahr olmak zere iki nevi azas vardr.
Trk Ocana asl aza olabilmek iin en az iki senelik iki asl azann takdimi
ve idare heyetinin karar arttr. Fahr aza Ocaa maddeten ve manen fevkalde muavenette bulunanlardr.
Fahr aza kongrenin veya heyet-i idarenin teklifi zerine kongre tarafndan
intihap olunur.
Fahri aza Ocan itimalarnda bulunabilir. Fakat mzakereye itirak edemez.
Madde 8 - Her ocakl Ocaa senede "altm" kuru vermekle mkelleftir.
Bu miktar en az drt taksitte istifa olunur.
Madde 9 - Trk Oca birdir; Ocakl nerede bulunursa bulunsun ayn haklara malik ve ayn vazifelerle mkelleftir.
Madde 10 - cam asl azas bulunduklar yerlerde idare heyetinin muvafakatile ubeler aabilirler.
Madde 11 - Ocan umum meclisi ile idare, bte, hars ve ilim, hakem
heyetleri vardr.
465
Madde 12 Umum Meclis her sene Terin-i evvel aynn ilk cuma gn
btn Ocakllarn itirakiyle in'ikad eder.
Madde 13 - Umum Meclis en az "iki yz" Ocaklnn huzurile mzakereye
balyabilir. lk itimada azann adedi bu miktara bali olmazsa itima "on
be" gn sonraya braklr.
kinci itimada azann miktarna baklmyarak mzakerata balanr.
Madde 14 - Umum Meclis:
1 - "timaa mahsus" reis ve ktiplerini intihap
2 - dare raporunu istima ve mzakere
3 - Ocan btesini tetkik ve tanzim iin bir encmen inti
hap
4 - Ocan bir senelik i programn tayin, muhtelif encmen
leri intihap
5 - Ocan btesini tasdik
6 Ocan idare ve bte heyetlerini ve Divan- Haysiyeti
reyi hafi ile intihap eder.
(Umum Meclisin mzakereleri aynen zapt ve hfzedilir.
Ocakllar istedikleri zaman zabtlar okuyabilir.)
Madde 15 - dare Heyeti:
Umum Meclis tarafndan bir sene mddetle ve rey-i hafi ile mntehap yedi kiiden ibarettir. Bu heyet Oca temsil ve idare eder; bilcmle icraatndan
umum meclise kar mes'uldr.
Madde 16 - dare heyeti azas ilerinden bir reis, bir ktip, bir murahhas-
mes'ul, bir de muhasebeci tefrik ederler.
Madde 17 - idare heyeti bilcmle muameltn karara rapteder.
Madde 18 - Ocam muhaberatna idare heyetinin reisi ile ktibi imza vazeder.
Madde 19 idare heyeti azasndan birisinin infikkinde yerine intihabatta
fazla rey alan zat davet olunur.
Madde 20 - idare heyeti azasndan biri itimalarda sebepsiz olarak be defa bulunmazsa mstafi addedilerek 19'uncu maddeye gre hareket edilir.
Madde 21 dare heyeti ayda bir defa, Ocan umum hayat hakknda
Ocakllara malmat verecektir.
idare heyetinin malmat verdii celselerde mzakerat cereyan edemez.
Madde 22 - dare heyeti lzum grd takdirde umum meclisi itimaa
davet edebilir.
Madde 23 - Ocakllardan onda birinin mracaati zerine idare heyeti
umum meclisi itimaa davet etmee mecburdur.
Madde 24 - dare heyeti bte haricinde masraf yapamaz. Fevkalde ahvalde mes'uliyeti zerine alarak di btenin drtte biri nisbetinde sarfiyatta
bulunabilir.
Madde 25 - Hars ve lim Heyeti:
Hars ve ilm ilerle urar; rey-i haf ile ve umum azasnn slsan ekseriyetile ve kayd- hayat artile kendi intihap eder.
466
Madde 26 - Hars ve ilim heyetinin ilk azas olarak 22 Temmuz sene 334
kongresi bervehi ti zevat intihap etmitir:
1 Halide Hanmefendi; 2 Mehmet Emin Bey; 3 Ziya Gkalp Bey; 4 Hamdullah Suphi Bey; 5 Aaolu Ahmet Bey; 6 Fuat Bey; 7 Hseyinzade Ali Bey.
Madde 27 - Hars ve ilim heyeti azahma namzed olabilmek iin hars ve ilm sylarile hret kazanm bulunmak lzmdr.
Madde 28 - Hars ve ilim heyeti mzakerelerinde her Ocakl sam' sfatile
bulunabilir. Heyetin mzakereleri aynen zapt ve neredilir.
Madde 29 - Hars ve ilim heyeti kendinin yapaca husus bir talimatname ile
mesaisini tanzim edecektir. Madde 30 - Bte Heyeti:
Umum Meclis tarafndan sene mddetle ve rey-i haf ile mntehap be
kiiden mrekkeptir.
Madde 31 - Bu heyet Trk Ocann esas ve dahil nizamlarna muhalif
harekette bulunanlarla her ne suretle olursa olsun Ocan eref ve haysiyetini
ihll edenler hakkndaki ikyetleri idare heyetinin raporu zerine ryet eder
ve terkin-i kayt kararlar slsan ekseriyetle verilir.
Madde 32 - Haysiyet, heyet divan azasndan birinin mterek olduu mesail heyeti idare ve hars ve ilim heyetleri tarafndan ve hars heyeti meyanmdan intihap edilecek be kii tarafndan ryet edilecektir. Madde 33 - Ocan
varidat:
A - Azann senelik itirak bedelleri. B Muhtelif teberrler.
C - Msamere, konferans; kitap, mecmua ve gazete gibi neriyat haslat.
D - Menkul ve gayr menkul emvaller tasarrufundan hasl
olacak temettler. E - Muhtelif varidat'dan ibarettir.
Madde 34 - dare heyeti azasndan veya Ocakllardan herhangi birinin muayyen bir vazife ile tavzifi ve zarur masraflarnn tediyesi caizdir.
Madde 35 - Trk Ocann esas nizam asl azann bete birinin teklifi zerine bir miktarn slsan ekseriyetile tadil olunabilir.
BELGE 2
Ocan Dahil Nizam
Madde 1 - idare heyeti haftada bir defa muntazaman ve icabnda fevkalde
olarak itima eder. Azann nsfndan bir ziyadesi bulunmadka (karar ittihaz
edemez).
Madde 2 dare heyeti mzakerelerini telhisen; kararlarn aynen zabt
defterine geirir.
3 - dare heyeti azasndan karara muhalefette bulunanlar (isterlerse) reyle467
rini ve muhalefetlerinin sebebini imzalar altnda zabt defterine kaydederler.

Madde 4 - dare heyetinin kararlar ekseriyetle verilir. Tesavii r vukuunda reisini bulunduu taraf tercih olunur.
Madde 5 dare heyetinin mzakerelerine hariten kimse itirak edemez.
Madde 6 dare heyeti azasndan biri her gn muayyen zamanlarda Ocakta bulunmaa mecburdur.
Madde 7 Ocak namna gelen evrak idare heyeti nbeti azas tarafndan
alr ve heyete tebli edilmek zere ktibe tevdi edilir.
Madde 8 - dare heyeti iktisat, istatistik, maarif, tercme, sanayii nefise,
shhiye, neriyat, spor ve sair lzum grlen muhtelif encmenler tekil edecektir.
Madde 9 dare heyetinin azaya mteallik kararlar muayyen bir mahalle
talik olunur.
Madde 10 - Ocan bir ikyet defteri olacaktr.
Madde 11 - Btn Ocakllarn duhul tarihlerini, hviyetlerim, ikamet mahallerini bildirir bir esas defteri bulunacaktr.
Madde 12 - dare heyetinin reisi bu heyetin celselerine riyaset ve ktip ile
birlikte ruznamelerini tanzim eder. Reis bulunmad takdirde heyet azasndan biri heyet kararile veklet eder.
Madde 13 - dare heyetinin reisi bilmum muhabereleri ktip ile birlikte
ve makbuzat ve mevduat senetlerine muhasebeci ile birlikte imza vazeder.
Madde 14 - Heyet-i idarenin ktibi:
1 - Bilcmle evrak tasnif ve dosyaya rapt
2 - Mzakereleri zabt defterine kayt
3 Bilmum evraka reis ile birlikte imza var
1 - Ocan bilcmle umur-u tahririyesine riyaset eder.
Madde 15 Heyet-i idare muhasebecisi;
Ocan hesap ilerine nezaret, Ocan makbuzat ve mevduat senetlerine reis ile birlikte imza vazeder.
Madde 16 - Ocam kasasnda "yz lira"dan fazla para bulundurulamaz;
muhasebeci ayda bir defa hesap defterlerini kontrol etmek ve Ocan mal vaziyeti hakknda idare heyetine malmat vermek mecburiyetindedir. Ocam
hesap ileri bir talimatname ile tayin olunur.
Madde 17 - Murahhas- Mes'ul:
Ukud ve muameltta Ocan manev ahsiyetini temsil eder ve Ocak namna mddei ve mddeialeyh olur.
Madde 18 Memur ve mstahdemlerin tayin ve tebdili idare heyetine aittir.
Madde 19 - Ocam dahil nizami umum meclisin ekseriyetile tadil olunur.
468
BELGE 3
Karahisar- sahip'te Tesis ve Tekil Edilen Trk Oca
Nizamname-i Esasi'sinin Suret-i Musaddakasdr*
Karahisar- sahip Sanca

Mutasarrfl
Adet
Hulsa:
Madde 1 - Trk Oca'nn maksad- teekkl ve gayesi Karahisar- sahip
muhitinde milletin ilmen, fikren terakkisi esbabna tevessl ve bu uurda
mev'i zafer tertibi ve gndz ve gece mektepleri vcuduna sarf- gayret ve ilmin mezayasm ahalimize telkin ve cehaleti ref'e hadim olmak iin ibraz- fedakri ve faaliyet gstermektir.
Madde 2 Ziraatn terakkisi urunda dahi alacak karyelerimize seyahatler ve kyllerimizle temas ve bunlara fenn-i zraatin muhassenatm telkin
ve mmkn mertebe irae ve ksleri bartrmak ve beynlerine muhabbet ilkas, karyelerde banka ve irketler vcude getirmeye tevik ve istifade edemedikleri arazileri ihya gibi esbab- terakkilerine sarf- gayret olunacaktr.
Madde 3 Ticaret ve iktisadmzn inkiafna ve terakkisine son derece
gayret olunacaktr.
Madde 4 - Memleketimizde sanayiin terakkisi urunda geride kalm
san'atleri uyarmak ve olmayanlar vcude getirmeye tevessl ve san'atkramn
gzel iler yapmalarn temine allacaktr.
Madde 5 - Milletimizin tarih an'anat ve muhabbetlerini ihya ve beynlerinde tenezzhler, kou, yar, gre ve buna mmasil cereyanlar tertip ve idare
ile itigal olunacaktr.
Madde 6 - Trk Ocann heyet-i idare-i mes'ulesi Hkmete takdim edilen beyanname zeyrinde vz-l imza zevattan ibaret olup bunlardan idare reisi ve mdiri Karahisar Hocazade Salim Bey olmakla Trk Ocana ait mesalih iin memurin ve mehakim ve mecalis-i resmiyeye vuku bulacak mracaat
ve metalibata mddei ve mddeialeyh sfat ile imza ve mhr-i ztisi hakknda istida takdime mezunen Trk Oca'n ve hin-i hacette idaresini temsil
eder.
Madde 7 - Trk Oca siyas olmad gibi su-i hal ile mtehir kesan ve
sarholardan maada herkesin duhul ve devamna kade bulundurulacaktr
ve heyet-i idarece herhangi bir tadilt vukuunda Hkmetimizi haberdar eylemek tabii olup memleketimizin mran ve terakkisi kfil olan Hkmetinizin her daim murakabe ve mzaharetine mftekirdir Y 1329.
(*) BBA-BEO/Siyas Ksm.

469
470
Karahisari Hocazade Mehmet Salim bin Rfat.

Tiryakizade
Hocazade
Esat Efendizade Karahisari izmeci
Hseyin Haim
Asm
Haydar
Vehbi
Karahisari
Mehmet Fakir
Hocazade
Bekir Kadzade
Hseyin Hamit
bu beyanname sureti aslna mutabktr / 5 Mart 330.
C. TRK OCAGI'NDAN SONRA KURULAN

BAZI CEMYETLER
1. stihlki Milli Cemiyeti
KURULU YILI: Knun- evvel 1328 (Aralk 1912)}

KURULU YER VE MERKEZ: istanbul.
KURUCULARI: Mill Merutiyet Frkas kurucular, 2 eitli yksek
okullarn ve liselerin iktisat reticileri, gazetelerin iktisat yazarlar,
Nezaret ve bankalarn uzman yksek memurlar,3
LK YNETM KURULU: Mahmut Esat Efendi (Reis), Rfk Bey
(kinci Reis) Zht Bey (Umumi Ktip)4
YELER: Maden Mdir-i Umumsi Cemal Bey, Sanayi Mdir-i Umumsi Ethem Bey.
CEMYETN KURULUU VE ALIMALARI

ktisad milliyetilik doktrinini amalayan Cemiyet kurulu
ilkesine dayandrlmtr: 1 - Yerli mal vatandan bir paradr. Mal,
sahibi kanalyla bir vatana baldr; 2 - Yabanc malna oranla pahal da olsa, yerli maln tercih etmek mill bir grevdir; 3 - Yerli
malnn retimini ve tketimini yaymak gereklidir.
1 Cemiyet'e ait bilgiler Prof. Zht nhanla, 24 Temmuz 1951 tarihli konuma
mzdan alnmtr.
2 (Bk. s. 351).
3 Yaklak olarak elli drt kadar iktisatnn oluturduu bir grup.
4 Ayn zamanda Mill Merutiyet Frkas kurucularndandr (Bk. s. 351).
471
Cemiyetin kuruluu bu ilkelere dayandrlmtr. Bu ilkeleri benimseyen kii yelie kabul edilir. Trk iktisatlar arasnda, bu ilkeler oy birliiyle benimsenmi deildirler. Kabul etmeyenler olduu gibi,5 benimsedikleri halde adlarnn aklanmasn istemeyenler
de olmutur.6
Cemiyet, Mill Merutiyet Frkas'nca kurulmu, bu partinin bir
yan kuruluu olmutur. ttihat ve Terakki ile dosta iliki kurmad
sylenebilir.
Cemiyetin almalar arasnda, istanbul'da Sirkeci'de, otuza ya kn yerli mal satan maaza atrd hatrlanabilir. Kuruluundan
bir sre sonra, Musev Osmanl vatandalarnn denetiminde olan,
Franszca Jeune Turc gazetesi, Cemiyeti boykotulukla nitelemitir.
Sadr- zm Sait Halim Paa, genel sekreter Zht Bey'i artarak
durumu sormutur. Kendisini arabasna alarak, yerli mal satan
maazalar dolam, sonunda Cemiyete o da ye olmutur. 7 Cemiyet bir kadnlar ksm amtr. Terzilik okullar kurulmasna nayak olmutur.8
Cemiyetin Sonu
Siyasal ortam iinde, Cemiyet alma olanaklarn yitirmitir.
2. stikll ve ktisad Milli

Cemiyeti
KURULU TARH: 21 Mart 1913}

KURULU YER VE MERKEZ: stanbul, Eazlpaa'da, Menba-l irfan Mektebi
5 Bu grupta Diran Kelekyan Efendi, Mhendis Mektebi ktisat muallimi, Hukuk
Mektebinde ktisat Mderrisi ve Dyun- Umumiye Mdiri Hmit Bey bulun
maktadr.
5 rnein Maliye Nzn Cavit Bey, isminin aklanmasn istememitir.
6 "Beni de kaydedin, ben de sizdenim" dediini ve Sultanhamam'daki maazada
zellikle perdelik kumalar beenip sipari verdiini Prof. nhan anlatmtr.
6 Mamult- Dahiliye stihlki Kadnlar Cemiyeti iin (Bk. s. 481).
1 Kurulu belgesi, stanbul Vilyeti Tahrirat Mdiriyetinden tasdik ilmhaberi (21
Mart 1329) Cemiyetle ilgili snrl bilgiler iin Bk. BBA, Cemiyetler Dosyas.
472
KURUCU VE YNETCLER: Hfz Bey (Divan- Muhasebat Mmeyyizlerinden), Hasan Lmi Efendi (Mardin eski meb'usu), Dervizade Hasan Bey (Tccardan), Mustafa Rakm Bey (Ziraat Nezreti
Muhasebesi Messesat Ktibi), Mustafa Bey (Maarif Mdr Muavini), Nuri Bey (Mebd-l rfan Mektebi Mdr), Hac Emin Bey (Seyrsefain Acentesi), hsan Bey (Mekteb-i Hukuk mnteha - son snf
-talebesinden), Osman Zekai evki Bey (Vefa civarnda Yourtuolu
Medresesinde Bb- Fetva Talebe-i Ulm Tevzii Muhassesat- Yvmiye
Ktibi).
MERUTYET ORTAMI NDE CEMYET

Cemiyet, 1913 ylnn yerlici ve milliyeti akmnn bir grnt s olarak ortaya kan ekonomik derneklerden biridir. nemli bir
role sahip olmad sylenebilir.
3. Milli Trk Cemiyeti
KURULU YILI: 23 Tenn-i evvel 1914 (6 Kasm 1914)}

KURULU YER VE MERKEZ: stanbul, Dvanyolu, Mdafaa-i Milliye Cemiyeti, Merkezi umumsi binasnda zel daire. 2
KURUCULARI VE YNETCLER:3 Halil Nimetullah Bey (Darlfnun muallimlerinden), Mehmet Sadi Bey (Vefa Sultanisi Mdr), Halit Fahri (Ozansoy) Bey (Muallim), Saip Servet Bey (Mdafaa-i Milliye
Merkezi Umumisi Baktibi), Hfz Tevfik (Gnensoy) Bey, Rza zzet
Bey.
MERUTYET ORTAMI NDE CEMYET

Cemiyet, siyasal ve sosyo-ekonomik ierik kazandrmak istedii
milliyetperverlik (milliyetilik) akmn gelitirmek zere, Birinci
1,2,3 Emniyet Genel Mdrl arivindeki, Cemiyetle ilgili fie gre.

473
Dnya Sava'nm balamasndan ksa bir sre sonra kurulmutur.

Mdafaa-i Milliye Cemiyeti ile organik bir iliki kurmutur. Nitekim, kurucular arasnda bu cemiyetin merkezi umum baktibi
de vardr. Cemiyetin, mtareke dneminde kurulmu olan Mill
Trk Frkas ile ilikisi olmasa gerektir. Bir kere, kurucular ve y neticiler arasnda zdelik yoktur. Sonra da, ama farkll vardr.
Mtarekede, ayn ad tayarak kurulmu olan frka, milliyeti olmakla beraber Wilson Prensiplerine uygun adaletli bir barn salanmas iin kurulmutur ve bir siyasal partidir.
rgtlenmesi ve almalaryla, hatt son bulmasyla ilgili bilgilere sahip deiliz.4
4 Emniyet Genel Mdrl'ndeki, sz geen fite de "ne suretle tatil-i faaliyet

ettiine dair dosyasnda bir kayt yoktur" yazldr.
474
IV PARAMLTER
CEMYETLER
A. MDAFAA- MLLYE CEMYET
KURULU TARH: 31 Ocak 1329 (13 ubat 1914).

KURUCU VE YNETCLER: Sultan Mehmet Reat, Talt Bey (Dahiliye Nzn), Enver Paa (Harbiye Nazn), Hayr Efendi (eyhlislm),
Mehmet Sait Halim Paa (Nafa Nazr), Cavit Bey (Maliye Nazn),
Ahmet Cemal Paa (Bahriye Nazn), brahim Bey (Adliye Nazr), Oskan Efendi (Posta Telgraf ve Telefon Nazn), Ahmet kr Bey (Maarif
Nazr), Sleyman Elbustani Efendi (Ticaret ve Ziraat Nazr).^
MERUTYET ORTAMI NDE
dafaa-i Milliye (Ulusal Korunma) Cemiyeti, Mzaharet-i

Milliye (Ulusal Yardm) Cemiyeti'nin amac geniletilerek
kurulmu bir rgttr. Mzaharet-i Milliye Cemiyeti Trablusgarp
Sava dolaysyla 1 Mays 1913 tarihinde kurulmutu. 2 Mdafaa-i
Milliye Cemiyeti 13 ubat 1914'te Balkan Savalarnn umutsuzluk
dolu havas iinde kurulmutur.
Genel niteliiyle Cemiyet bir kltr ve salk amacna dayanr.
Fakat ayn zamanda asker bir zellii de vardr. nsanlar bir yandan savaa hazrlayacak, bir yandan da onlar (ve cephe gerisini)
savan tehlikelerinden koruyacaktr.3 Bu bakmdan asl zellii yar
asker olmasdr. Nitekim bir lrade-i Seniyye ile, seferberlik halinde
ilemlerinin ve giderlerinin ordunun gereksinmelerine gre
dzenlenecei saptanmtr.4
1 Bu isimler Emniyet Genel Mdrl arivinden alnmtr.

2 Tanin, 15 Haziran 1329. s. 2.
3 Nizamname madde 1 (Metin aynen verilmitir, Bk. Belge 1, s. 450).
4 TV, say 1872, Terin-i evvel 1330, s. 2.
475
Cemiyet Hill-i Ahmer (Kzlay'n eski ad) ve Donanma Cemiyetleriyle beraber "amme menfaatine hadim" (kamuya yararl) olarak kabul edilmitir.5
Mdafaa-i Milliye Cemiyeti giderek ttihat ve Terakki'nin bir yan
kuruluu olmutur. Her ne kadar kurucular - Sultan Reat dnda
silme ttihat iseler de partiler st, muvafk ve muhaliflerin birbirleriyle kucaklatklar, bir "mahfel" olmamtr.
ittihat ve Terakki ile yakn iliki kurmu, Tekilt- Mahsusa'ya
yardmc olmutur.
Cemiyetin Sonu
1918 ylnda Padiah Altnc Mehmet (Vahidettin) Cemiyeti himayesine almtr.6 Aleyhte yaynlar zerine Donanma Cemiyeti ile
beraber 2 Mays 1919 tarihli Kararname ile feshedilmilerdir. 7
2. MDAFAA- MLLYE CEMIYETI'NE

LKN BELGELER
BELGE 1 Mdafaa-i Milliye
Cemiyeti Nizamnme-i Esasisi
Mdafaa-i Milliye Cemiyeti'nce ta'dilen tanzim edilmi olan nizamnme-i
esas meclis-i vkel kararyla tasdik olunmudur.
Bu irade-i seniyenin icrasna Dahiliye Nazr me'murdur.
21 Ramazan 1332
31 Temmuz 1330
Mehmed Read
(Hey'et-i Vkel'mn imzalan)
NZAMNME- ESAS
Fasl- Evvel
Cemiyetin Suret ve Maksad- Teekkl Beymndadr.
5 Karako Serkis, Tahiyeli Kavanin, C. II, s. 192.

6 Lutfi Simavi, A.g.e., s. 148.
7 Lutfi Simavi, Ayn eser, s. 200-202 - Karako Serkis, A.g.e., s. 192, Bk. Belge 2,
s. 453-457.
476
Madde 1 - Zt- hazret-i paJih himye-i mlkneleri ve veliahd- saltanat hazretlerinin riyaset-i fahriyeleri tahtnda merkez-i umumsi ve merci-i
kanunisi Dersaadet'de olmak zere 19 Knun- sni 1329 tarihinde Mdafaa-i
Milliye Cemiyeti unvanyla bir cemiyet te'sis edilmidir.
ibu cemiyet memlik-i mtemeddine-i sairede olduu gibi terbiye-i milliye ve shhat-i umumiyeye ihtimam ile milletin seviye-i fikriye ve faaliyet-i hayatiyetini inkif ve takviye etdirecek ve btn milleti hayat- mesaye aldracak ve led-il-hce meydan- harbe koabilecek kuvveti, idman, inirah verecek esbb- terbiyeyi tehiye ve te'min etmek ve lm ve mesaib-i harbin teskinine muavenet ve milletin refah ve saadet-i haline l-kadr-il imkn gayret
eylemee mkellefdir.
Madde 2 - Cemiyet her gna muamelt ve icraatnda kavanin ve nizmat-
devlete tamamyla riayet etmekle ve umur-u hkmete katiyyen mdahale
eylememekle mkellefdir.
Madde 3 - Mdafaa-i Milliye Cemiyeti politika ve frka hissiyatndan tamamyla azadedir.
Fasl- Sni
Madde 4 - Cemiyetin merkez-i umumisi kongrece mntehib reis-i evvel
ile hey'at- muhtelife ressnm itimamdan teekkl edecek olan hey'et-i
idare tarafndan idare edilir.
Reis-i evvel cemiyetin hkmete kar murahhas- mes'uludur. Reis-i evvelin gaybubetinde veklet etmek zere hey'et-i idarece bir de reis-i sn intihab
olunur.
Cemiyetin vilyat ve elviye-i gayr- mlhakada birer u'be-i merkeziyesi ve
liva ve kazalarda liva ve kaza u'beleri vardr. Ancak, ibu liva ve kaza u'beleri Dersaadet'de ehremaneti taksimatna ve istanbul vilyeti mlhakatna gre
tekil edilecektir. Kaza u'beleri livalara, liva u'beleri vilyat merkezlerine ve
vilyat merkezleri de merkez-i umumiye merbutdur.
Madde 5 - Cemiyet te'min-i maksada vsl in bilcmle muameltnda
taksim-i mesa uslne riayeti esas ittihaz etmidir. Bu cihetle cemiyet-i mezkrenin gerek merkez-i umumisi, gerek Dersaadet ve taralardaki u'abat
merkeziyesiyle liva ve kaza u'belerinden her biri (Maliye), (Ird), (Mmrest- bedeniye ve askeriye), (Shhiye) nmlaryla tide vezaifi beyn edilecek
olan hey'at- mahsusaya ayrlr. u kadar ki bu vezaifin ayr ayr heyetler ile
ifasna imkn olmayan bir ka vazifenin ve hatt btn vezaifin bir hey'et tarafndan deruhde edilmesi caizdir.
Madde 6 Slif-l-zikr hey'etler kendilerine aid vezaifde mstakilen ittihaz ve ifa-y mukarrerat ederler. Ancak muamelt yekdierine taallk eden
ve bahusus sarfiyata ad bulunan hususat her drt hey'et ressmn ictimayla
ve led-el-icb bunlara meclis-i umum kararyla intihab edilecek azann inzimamyla nihayet yedier ztdan mrekkeben tekil edilecek heyat- idare
ma'rifetiyle tanzim klnr.
Madde 7 - Altnc maddede beyn olunan hey'etler azalarnn itimai meclis-i umumiyeyi tekil eder.
477
Madde 8 - Her liva ve kaza meclis-i umumiyesi tarafndan rey-i haf intihab olunmak ve azasnn adedine gre ikiden dn ve beden efzn olmamak
zere ekseriyet-i mutlakay ihraz eden azann vilyet merkezlerinde vilyat
hey'at-i idaresiyle ictimamdan vilyat kongreleri teekkl eder. Elviye-i gayr-
mlhaka vilyat hkmndedir.
Madde 9 - Vilyat kongreleri tarafndan rey-i haf ile bilintihab ekseriyet-i
mutlakay ihraz edecek olan ikier azann Dersaadet'de merkez-i umum
hey'et-i idaresiyle ictimamdan umum kongre teekkl eder.
Madde 10 - Hey'at- muhtelife reisleri hey'at- mezkreyi tekil eden aza
meynmdan ekseriyet-i r ile intihab edilir. Reislerin mddet-i memuriyetleri
birer sene olup tekrar riyasete intihablar caizdir. Meclis-i umumiyeye
hey'et-i idare reisleri riyaset eder. Kongrelerde kongre azas meynmdan ekseriyet-i r ile bir reis ve bir reis-i sn intihab edilir.
Madde 11 - Hey'at- muhtelife ressmdan bzlarnn ma'zeret-i meru'as
zuhurunda yerlerine riyaset etdikleri hey'et azasndan tensib edecekleri zt
muvakkaten tevkil edebilirler.
Fasl- Slis
Cemiyet Azasnn Evsafyla Tabi' Olaca erait Beyanmdadr.
Madde 12 - Cemiyete aza olabilmek in intihab kanunu mucibince sinn-i
nizamiyi ikml etmi olmak ve hukuk-u medeniyesine malik bulunmak ve
cemiyet umur ve muameltn frk- siyasiyeye aid ml efkara let ittihaz
etmemek artdr.
Cemiyet azala dahil olan her ferdiibu nizmnme i esasiyi biltedkik cemiyetin ne maksadla teekkl etdiine tamamyla vukuf hsl etmi ve bu cihetle nizamname ahkmna riayet eyleyeceine ve hibir istifade-i ahsiye ve
maddiye takib eylemiyeceine haysiyet ve namusunu ihd eylemi addeder.
Madde 13 - Madde-i sabkada muharr eraiti haiz her ferd ehr lakal bir
guru itasn taahhd ile cemiyetin aza-y tabiiyesinden olabilecek ve her sene
taksit-i ehrisini tezyid ve tenkisde muhtar bulunacak ise de senevi itas taahhd olunan hisse-i itirakin mikdar cemiyetler kanununun sekizinci maddesi mucibince yirmi drt Osmanl yzlk altnn tecavz edemiyecekdir.
Arzu eden zevat taahhdat- ehriyesinin bir senelik mikdarmn defaten
tesviye edebilir ve taahhdt- vaka mevrus olmaz. Taahhd altna girmeksizin her ahs cemiyete istedii kadar iant ve teberruatda bulunabilir.
Madde 14 - Aza'y tabiiye meyamna dahil olan zevat dahil olduu sene-i
maliyenin hitamndan evvel istifa etse dahi hisse-i itiraki o sene gayesine kadar eda edilmee mecburdur.
Fasl- Rabi
Hey'at- Muhtelifenin ve Meclis-i Umumiye ve Kongrelerin Vezaifi Beyanmdadr.
1 Maliye Hey'etlerinin Vezaifi
Madde 15 - Maliye hey'etleri cemiyetin tezyid-i varidat emrinde ne gibi

478
tedabir ve vesaik mracaat etme lzm geleceine dair raporlar, muhtrala

tanzim ve kararlar ita ve mensub olduklar hey'at- idareyi tevdi'i ve cemiyetin muamelt- hesabiyesini daima tedkik ve tefti ve cemiyete aid her nev'
mbayaat ifa etmee mkellefdir.
Suver-i muhtelife ile iane derci ve cemiyet menfaatine konser, tiyatro, msamere vesaire icras hakkndaki mukarreratm tatbik ve icras maliye hey'etlerine aiddir.
Hey'at- maliye muamelt- hesabiyeyi divan- hesbtca yn- kabul grlen uslde tanzim ve tedvir etdirecek ve defatir ve evrak- msbete ve muamelt- kuydiye her ne zaman arzu olunur ise istenilen bir hesab suret-i
mkemmelede tedkik ve ihraca msaid olacakdr.
Madde 16 - Cem-i iant ve istihsl- teberruat in hibir ferdin velev
mecburiyeti istilzam edecek mahiyetde bile bir muameleye dr edilmemesi
ve bu hususun efrad- milletden herbirinin kendi ihtiyarna ve hissiyt- hamiyetmendnesine braklmas cemiyetin ahass- amalidir.
Madde 17 - Maliye hey'etleri her vilyat ve liva ve kazann vs'at ve ehemmiyetine gre hadd- asgar olacak er ve hadd- zam olacak yedier azadan
terekkb eder. u kadar ki merkez-i umum maliye hey'eti hadd- asgar yedi
azadan dn olmamak zere inde-1-icb onbir azaya kadar ibl olunabilir.
Madde 18 - Hkmet her ne zaman arzu eyler ise ta'yin edecei maliye ve
Ziraat Bankas mfettileri ma'rifetiyle cemiyetin muamelt- hesabiyesini tefti etdirebilecekdir. ayet bir lzum ve ihtiyaca binaen hey'et-i idarece esabtn tedkik ve tefti etdirilmesine lzum grlr ise merkez-i umum tarafndan maliye nezaret-i celilesine bilmracaa icab eden memurinin ta'yin ve i'zm iltimas edilecekdir.
Madde 19 - Cemiyetin Dersaadet ve taradaki bilumum merakiz ve uabatnda cem' ve tahsil olunacak mebali dorudan doruya merkez-i umumiye
irl olunacakdr. Ancak merkez-i umuminin muvafakati lhikk olmak artyla
mahall-i ihtiyacatma sarf edilmek zere haslatn sls alkonulabilir.
Her sene-i maliye gayesinde hey'at- idarece tanzim ve meclis-i umumiyece tasdik edilecek bilanolarda girz- sarf kalacak mebaliin ve bu meynda
elden karlmayan teberruatn suret-i sarf ve tahsis ve isti'mali hakknda her
sene itima edecek olan umum kongre tarafndan ittihaz olunacak karara
tevfik-i muamele olunur. Bu cihetle bir sene-i maliyenin hesab o sene-i maliye nihayetinde kapatlmak ve ertesi sene-i maliyenin hesab mezkr sene-i
maliye bidayetinde balamak suretiyle muamele-i hesabiye icra edilir. Ve her
seneye mahsus ayr ayr defterler tutulur.
Ahvl-i mteaddidede merkez-i umumide bin ve u'belerde yz liradan
fazla nakid bulundurulmayacak ve fazlas banka u'belerine veya Ziraat Bankalarna tevdi' olunacakdr.
2 - rad Hey'etlerinin Vezaifi
Madde 20 Maarifin ve ticaret ve ziraat ve sanayiin terakkiyatna ve milletin ahlkiyat ve itimaiyatna aid nevaksn tashih ve ikmline ve evld- vata479
ran kitle-i vahide halinde terik-i mesaisine velhasl memleketin selmet ve

saadetini te'mine hadim, ilm, mill, amel, iktisad her gna ihtiyacatnm efrad- millete iblna aid mev'izeler, konferanslar, dersler itas ve bilhassa evld- vatana zamanlarnn ihtiyact ve ilcaatyla mtensib bir terbiye-i itimaiye verebilecek Numune Mektebi ve ayn maksad te'min edecek ve memleketde mtecanis ve umum bir terbiye-i fikriye esaslarn ihzar edecek ders
kitablar vcude getirmekle mtagil bir hey'et-i mahsusa ve muamelt- dahiliyenin revacyb olmasna hizmet edecek bir sanayi mzesi ihdas ve ziraat fenniyenin muhall-i tatbiki olabilecek bir iftlik Mektebi (ve istihlk ve teavn: kooperatif) irketleri husule getirebilmek iin bir hey'et-i mahsusa tekili ve sair bu gibi messeseler ihdasyla mmet-i Islmiye ve millet-i Osmaniyeyi ahkm- diniye ve itiyadt- milliye dairesinde asr- hzrn terakkiyat-
medenisini takib ve iktisaba tevik eylemek ird hey'etlerinin vezaif-i esasiyesini tekil eder.
Madde 21 - Hey'at- iradiye bilcmle tedabir ve teebbstda hibir sebeb
ve suretle unsur ve frk- siyasiye itihadatma tabi' olmayacak ve muhadenet-i samimiyeyi takviye ve te'min ile efrad- milleti ikdam ve mesaiye tevik
eyleyecek mevzular intihabna bezl-i ihtimam edecekdir.
Madde 22 - Hey'at- iradiye 16 Terin-i sni 1287 tarihinde irade-i seniyeye iktiran olan cemiyet-i tedrisiye-i Islmiye vezaifini m'ir nizmnmede
muharrer tedrisatn hayyiz-i fiile isli emrinde cemiyet-i mezkreye muavenet ve mzaheretde bulunacak ve evvel-be-ewel istita'at- maliyesinin msaadesi nisbetinde ky mektebleri kad suretiyle ibu muavenetin dell-i fiiliyesini izhara alacakdr.
Madde 23 Hey'at- iradiye lzum ve mnsib grd zaman ve mevki'de umum mev'izeler, konferanslar ita etmekle beraber mektib-i resmiye
ve hususiyenin mdir ve hey'at- idareleri muvafakat etdikleri halde mnasib
zamanlarda talebeye vaaz ve nasihat edebileceklerdir. u kadar ki umum mevaiz ve konferanslar itasi in usl ve nizm dairesinde istihsl-i msaide eylemek ve elbabda cri kavanin ve nizmt ahkmna tamamyla riayet etmek
artdr.
Madde 24 - Hey'at- iradiye merkez-i umumide nihayet onbir ve u'abatda her birinin derece-i vs'at ve ehemmiyetine gre nihayet yedi azadan mrekkeb olacak ise de herhalde aza- mmaileyhmn adedi merkez-i umum
in yediden ve u'abat in dahi den dn olmayacakdr.
u kadarki hey'at- iradiye mevad- sabkada zikr olunan ml ve mekasd
mevki-i fiile isal eylemek zere icab eden tedabiri ittihaz eyleyeceinden bu
meyanda hey'at- iradiyeye ve hatt cemiyete dahil olmayan deb ve fzel
ve erbb- san'at ve kemle mracaatla cemiyetin mekasd- esasiyesine hadim
tali hey'etler tekil ve bu mli meyyed sr- neretdirmee ve mev'izeler ve
konferanslar verdirmee alacakdr.
Madde 25 - Memleketimiz hakkndaki su-i tefsirat ve zmn-u batlay
men' edecek suretde neriyat ve teebbst icras ird hey'etlerinin vezaifi
cmlesindendir.
480
3 - Mmrest- Bedeniye ve Askeriye Hey'etlerinin Vezaifi

Madde 26 - Evld- vatan her zaman in evik ve zinde bulunduracak ve
sinn-i sahavetinden itibaren berri ve bahri kabiliyet-i askeriyesini inkif etdirecek esbb ve vesaitin istihzar ve istikmli terbiye-i bedeniye ve mmrese-i
askeriye hey'atlarmm vezaif-i asliyesini tekil eder.
Madde 27 - Terbiye-i bedeniye ve mmarese-i askeriye hey'atlarnm bilhassa itina edecekleri hususat: Evld- vatan cimnastik, kou, yzclk,
krek ekmek, top oynamak, sramak, fenn gremek; endaht poligonlar
tesis ile nianclk, binicilik, at yarlar, uzun piyade yryleri, kl, kasatura, mzrak isti'mali, tfek ve avc talimleri, kprclk, imendifercilik,
tayyarecilik, toprak kazmak, mnferid ve umum bedeniye ve askeriyeye aldrmak ve mfid seyahatler tertib eylemektir.
Madde 28 - Yirmialt ve yirmiyedinci maddelerde tafsil ve beyn olunan
enva'mmaresatn intihab ve ittihaznda kabiliyet ve icabt- muhitiye esas
tutulacaktr.
Madde 29 - Terbiye-i bedeniye ve mmarese-i askeriye hakknda bu vezaifi deruhde edecek hey'etler tarafndan yaplacak talimatnameler Harbiye ve
Bahriye ve Maarif Nezaretlerine tasdik etdirilecek ve bu mkat- nazar hakknda
nezaret-i aidesinin fikr- mtalas almacakdr.
Madde 30 - Terbiye-i bedeniye ve mmarese-i askeriye hey'etleri mevad-
sabkada tafsil edilen mmaresat- bedeniye ve askeriye in msabakalar icras ve mkfatlar ve takdirnameler itas suretiyle ebban- vatan tevike sarf cehd ve gayret eyleyecekdir.
Madde 31 - Terbiye-i bedeniye ve mmaresat- askeriye hey'etleri azalar
adedinin hadd- asgar ve azamy yirmidrdnc maddede muharrer hey'at-
iradiye azalar gibi olacakdr.
4 - Shhiye Hey'etlerinin Vezaifi
Madde 32 Efrad- millete nesayih-i shhiye ifa, mill "dispanser" ve hastahaneler te'sis, bilmnavebe kyleri dolaarak hastalar tedavi velhasl efrad-
milletin bilcmle tabakatn kavaid-i shhiyeye riayete aldrarak emraz-
mstevliye ve ilel-i sariyeden mtevellid zayiatn daire-i mazarratn tenkis
ve tecdid eyleyecek her gna esbab ve vesaik tevessl eylemek shhiye hey'atlarnm cmle-i vezaifindendir.
Madde 33 - Mektib-i resmiye ve hususiye tarafndan taleb vuku'unda
hey'at- shhiye azalar mektib-i mezkrede talebenin isti'dad ve kabiliyeti
dairesinde ders veya konferans eklinde hfsshhaya dair malmat- umumiye ita edecek ve evld- vatann zihinlerine daha kk yadan shhatin fevaid ve menafi'ini yerledirmeye alacakdr.
Madde 34 - Cemiyetin isti'taat- maliyesi msaid olduu halde shhiye
hey'etleri eczahane bulunmayan kasabalarda ve ale-1-husus kylerde seyyar
eczahaneler tekil ve inde-1-icb kk mikyasda birer eczahane tesis ve fkara- marazaya meccanen ila tevzi' edecekdir.
Madde 35 - Her vilyat veya liva ve kazann ehemmiyet ve kabiliyetine g481
re mevad- salifede beyn olunan hususat mevki'i tatbik ve icraya vaz' etmek
zere mufassal bir talimat tanzim ve merkez-i umumice bitedkik shhiye mdiriyetine tasdik etdirildikten sonra talimat- mezkre ahkmna tevfik-i muamele olunacakdr.
Madde 36 - Shhiye hey'etleri azasnn adedi den dn ve yediden efzn
olamyacakdr.
BELGE 2
Mdafaa-i Milliye Cemiyeti'nin Feshini Gsteren Belgeler
Bab- li
Meclis-i Mahsus 87
Mdafaa-i Milliye ve Donanma Cemiyetlerinin hal-i hazrlaryle beka-y
maslahaten haiz olmadndan ni badehu dairelerince teemml ve karar
Belgelerin Asllar
482
ittihaz olunmak zere Mdafaa-i Milliye Cemiyeti'nin Harbiye ve Donanmay Osman Cemiyeti'nin Bahriye Nezaretlerine ilhak heyet-i sabka-i Vkelca 12 ubat 1335 tarihinde taht- karara alnarak iktizas ifa klnm ise de
ibu kararn ittihazm mucip olan esbab elyevm bertaraf olmad gibi bunlarn devam- muamelt su-i telkkiyat ve siyaseten dahi mehaziri di olaca ve zaten bu iki cemiyetin maksad- teekkl ve gayesi menafi-i umumiye namna iane derciyle hidemat- umumiye ve bilhassa hidemat- devlette bulunmaktan ibaret olmasna binaen zikrolunan cemiyetlerin feshini
ve iane-i ahali ile toplanm olan nukudunun ve emval-i menkule ve gayr
menkulelerinin hazine-i maliyeye devr- teslimi meclis-i bendegnemizce
mnasip tezekkr ve olbapta kaleme alman kararname lyihas leffen arz-
takdim klnm ise de katbe-i ahvalde emr- ferman hazret-i veli-i-l emr
efendimizindir.
Sadr- zam ve Hariciye Nazr
eyhlislm
Harbiye Nazr
Bahriye Nazr
ura-y Devlet Reisi
Dahiliye Nazr
Adliye Nazr Maliye Nazr
Nafia Nazr
Ticaret ve Ziraat Nazr
(mza var)
(mza var)
Maarif Nazr Evkaf- Hmayun Nazr Posta ve Telgraf ve Telefon Nazr
B. TEK PART REJMNN PARAMLTER

GENLK RGTLER
1. Trk Gc Cemiyeti
KURULU YILI: Haziran 1329 (1913).

KURULU YERl VE MERKEZ: stanbul.
KURUCU VE LK YNETM KURULW Reis; Miralay Ahmet Cemal
Bey (Paa, stanbul Muhafz), Reis Vekili: Atf Bey (Mekteb-i Mlkiye
mezunu), Ktip: Ealih Rfk Bey (Atay) (Darlfnun talebesi); Azalar:
Dr. Tevfik Rt Bey (Aras) (Meclis-i Umur-u Baytariyye Hfzshha
Mdr Muavini), Ethem Nejat Bey (Manastr Darlmuallimini eski
1 Trk Gc'nn Umum Nizam (metni verilmitir, Bk. Belge 1, s. 461) gerek
Trk Gc'nn, gerekse teki kurulularla ilgili olarak elimizdeki tek inceleme
Dr. Zafer Toprak'a aittir (ttihat ve Terakki'nin Paramiliter Genlik rgtleri) - Biz ana bilgileri bu ettten aldk.
483
484
mdr), Basri Bey (Nancy Ziraat Mektebi mezunu), Kuzucuolu

Tahsin Bey (Murahhas-Mes'ul) (Makine Mhendisi).
KURULU VE AMA
Cemiyet, siyasal hayatta tek parti olarak kalan ttihat ve Terakki'nin bir genlik (keaflk: izcilik) rgt olarak planlanmtr.
Baz Anadolu kentlerinde rgtlenmitir. 2 Cemiyet ayn zamanda
bir savaa hazrlk kuruluudur.3 Ziya Gkalp'in dernek iin mar
yazmas frka ile balantsn kantlar.4
2. Osmanl G Dernekleri
KURULU YILI: 15 Mays 1330 (1914).1
KURULU YER VE MERKEZ: stanbul (Harbiye Nezareti)2
KURUCU VE LK YNETC KURULU (BYK ORTA KOLDALARI)3 Babu; Harbiye Nazr Enver Paa, Dr. Nzm, Eyp Sabr Atf
(Burdur Meb'usu), Sdi (Lzistan Meb'usu), Dr. Rsuhi, Ziya Gkalp
Beyler.
2 BBA'da Emniyet Evrak (Cemiyetler Dosyasnda) bulduumuz bir belgede

Cemiyet'in Konya ubesiyle ilgili baz ayrntlar vardr. Cemiyet'in ttihat ve
Terakki Kulb'ndeki "daire-i mahsusasmda" (zel lokalinde) alt belirtilmitir ve ayrca Konya ynetim kurulu yelerinin adlar verilmektedir:
Mderrisinden Abdullah Azmi Etendi (Reis), Dava vekili Kayserili aban Srr
Efendi (Murahhass- mes'ul) Osmanl gazetesi ser muharriri Deraliye'li Ziya Bey
(Ktip, ayn zamanda ttihat ve Terakki Kooperatif Heyet-i dare azas), Konya
Maarif Muhasebecisi Bekir Stk Bey (Veznedar), Tabib-i evvel Arif Bey (hekim),
Konya ameliyat- skaiye (sulama ileri) ser mhendisi Nadir Bey (mhendis) ve
teki yeler: Telgraf Muhabere Memuru mer Efendi, Mekteb-i Ktib-i snisi
Konyal Ali Efendi.
3,4 Zafer Toprak, A.g.e., s. 96.
1 15 Mays 1330 (1914) tarihli kurulu Nizamnamesi Takvim-i Vekayi'in 25 Mays
1330 tarihli saysnda yaynlanmtr.
2 Her okul ve medrese ve resm dairede kurulacandan bu yerler lokal olacaktr.
Nizamnamede herhangi bir merkez adresi grlmemektedir. Merkezin Harbiye
Nezareti olmas dnlebilir.
3 Bu konuda bk. Zafer Toprak, A.g.e., s. 96.
485
KURULU VE AMA
Birinci Dnya Sava eiinde, ok daha geni bir genlik kitlesini, asker bir disiplin altnda rgtlemek iin ttihat ve Terakki'nin
kurduu bir dernektir. Nizamnamesine gre (Bk. Belge 2, s. 466),
resm ya da zel her okulda medresede ve resm mesesselerde zorunlu alarak kurulmas planlanmtr. Okula gidemeyen genleri
de ats altnda toplamak isteyen kurulu Gen ve Din dernekleri
adlaryla tm lkede hzla rgtlendirilmitir. Selim Srr (Tarcan)
Bey'in giriimiyle "Da ban duman alm" mar resmen bu derneklere mal edilmitir.
Dorudan doruya Harbiye Nezaretine bal olan bu kurulular
iin Almanya'dan uzman getirilmitir.
Mtareke dneminde kurulutan yararlanlmak istenmitir. 4
Kurulu ksa mrl olmu, yerini Gen Dernekleri'ne brak mtr.
3. Gen Dernekleri
KURULU YILI: 4 Nisan 1332 (J916).1
KURULU YER VE MERKEZ: stanbul (Harbiye Nezareti).
KURUCU VE YNETC KURULU:2 Umum mfetti; Miralay Von
Hofj, Muavini; Asm Bey (Erkn- Harp Kaymakam), yeler; Tahir
Bey (Svari Binba), zzet Bey (Yzba), Ziya Bey (Rehber Yzba), Vedat Bey (Tercman), Mnir Bey (Mlzm- sn), aban Bey
(htiyat snf- rbi).
4 HTVD, Say 1069 (29 Terin-i evvel 1335). (Bu sayda Cemiyet konusunda verilmi bir rapor vardr).
1 "Gen Dernekleri" bir geici kanunla kurulmutur (Gen Dernekleri Hakknda
Kanun- Muvakkat). Kanun- Muvakkat 4 Nisan 1332 tarihlidir. Bk. TV, 9 Nisan
1332, Say 2506.
2 1335 (1919) ylnda verilen ksa bir aratrma raporunda ynetici kadro olarak
bu isimler vardr. Zafer Toprak arkadamz incelemesinde bu isimleri vermekte
dir (A.g.e., s. 96). Szn ettiimiz raporda Von Hoff'un 1917 ylnda Alman
ya'dan arlm olduu ve 3 Eyll 1334 (1918) tarihinde dnd, ayrca bir
dergi karld belirtilmitir (Zafer Toprak'a gre bu Osmanl Gen Dernekleri
Mecmuas olmaldr, A.g.e., s. 97). Fakat Selim Srr Bey'den sz edilmemektedir.
(Raporun metni ve el yazs fotokopisi iin bk. HTVD, 29 Terin-i evvel 13351919, Say 1069, s. 83).
486
KURULU VE AMA
Osmanl G Derneklernin yerini alan Gen Dernekleri, "Harb-i
Umumi"nin ikinci ylnda ve Alman uzman Von Hoff'un nerisi
zerine milis rgt olarak kurulmutur. 3 Bylece tm genlik bir
bakma silh altna alnm oluyordu.
Genler yalarna gre eitli kategorilere ayrlarak farkl eitime
tbi tutulmulardr. 12-17 ya arasndakiler "Grbz Dernei", 17
yandan yukar olanlar "Din Dernei"nde rgtlendirilmilerdir.
Dernek yesi olmak zorunlu klnmtr. Yneticiler asker olduu
kadar sivil de olabilirler. Enver Paa dernein amacn bir bildiride
aklamtr. (Bk. Belge 5, s. 470) Dernein geni bir rgtlenmesi
gerekletirilmitir.4 Dernek, Mtareke dneminde aratrma konusu yaplmtr.5
4. PARAMLTER GENLK RGTLER'NE

LKN BELGELER
BELGE 1 Trk Gc'nn Umumi
Nizam*
Trk rf bugn kemiyet ve keyfiyete korkun bir uuruma doru srklenmektedir. Bizde muntazam istatistikler olsayd bu ac hakikati rakamlarn
kat'i lisanyla ifade ve ihata edebilirdik. Mamafih askere davet olunan bin
kur'a neferinin imdi ancak yznn vcutlar salam olup dokuz yznn
hasta ve illetli kt ac tecrbelerle sabit olmutur. Bu hal bir mddet daha
byle gidecek olursa bu gzel yurdumuzu dmana kar koruyacak deil
hatt zerinde yaayacak bir adam bile bulunmayacaktr. Neden byle oluyor? Bu rk inhitatnn sebeplerinden bir ksm siyas, dieri itimadir.
Siyas sebep: Avrupa, Asya ve Afrika kt'alarma yaylm vasi lkenin muhafazasn Trk yalnz kendi kollarna ykletmi ve bu mcadelesi urunda
tabiatyle mecalsiz kalmtr. Uzviyet-i hayatiyye gibi uzviyet-i itimaiyyede
her aza kendi vazifesini grmek suretiyle hayat ve muvazenet-i umumiyeyi
3 Zafer Toprak, A.g.e.
4 Derneklerin lke iinde yerleri ve saylar listesi verilmitir. Bk. Belge 6, s. 472473.
5 2 sayl nottaki rapor.
(*) Zafer Toprak, A.g.e., s. 101-105.
487
idame ederler. Bir veya birka uzvun vazifesi yalnz birine tahmil edilecek
olursa evvelkisi dumurdan, dierleri durgunluktan mahv ve helak olur. Trk
atein llerde, buzlu dalarda yalnz bana vatannn bekisi, mdafii oldu.
Bu suretle varlndan din kalabalk bir nesil deil hatta bir mezar bile kalmad. O saken canyla, kanyla, lnce de kemikleriyle vatanna siper ve kale oldu. Askerlik vatan mdafilii imdi Trklerle beraber dier vatandalara
da temil edilmi olduundan bu mahzurun n alnmtr.
Esbb- itimaiyeye gelince: Cehalet, tarz- maieti bilmemek, stma, verem, frengi, ttn, ispirto hayatmz kemiren ansr- muhribenin en balcalardr. Anadolu'muzun batan baa bir mezar, bir harabezr olduunu istemiyorsak bu dertlerimizin btn fecaatim anlyarak izalesinin aresine almalyz.
Yoksa bir zamanlar "Trk gibi gl!" darbmeseliyle anlan, mazhar- tekrim olan bu kavi ve asil millet Allah esirgesin pek yakn bir zamanda sessiz,
sedasz kaybolup gidecektir. Bir yandan bu hastalklar, sebepler, te yandan
hastalklarn en by olan oturganhk, geveklik, rahat sevme el ele vermiler, bizi srkleyip duruyorlar. te rkmza, varlmza kasdeden bu marazlarn, bu hallerin deheti karsnda yrekleri titreyen genler bu millete
taze hayat ve kuvvet vermek iin bir terbiye-i bedeniyye ve hfzsshha cemiyeti tekil etmilerdir.
Terbiye-i bedeniyyeden ise maksat salam ve ayn zamanda kahraman bir
nesil vcuda getirmek ve salam vcutlar ile mukaddes vatan ve mbarek,
muazzez, ulu milletimizin varln mdfaa etmek ve dmana saldrmak olduundan terbiye-i bedeniyye ubemiz genleri askerlie hazrlayacak, itima hayata, mafevke riayete, bal bana yaamaya altracak olan ve Avrupa'da muvaffakiyetle tatbik ve tamim edilen klavuz tekiltn ihtiva eder.
Madde 1 - Merkezi stanbul'da olmak zere Trk Gc adyla ve Trk'n
Gc Hereye Yeter iaryla bir terbiye-i bedeniyye ve hfzsshha cemiyeti
kurulmutur. Terbiye-i bedeniyyeden maksat Trklerin ahval-i shhiyelerini
slah ve teekklt- bedeniyyelerini takviye ve tekaml ettirerek milleti maiet-i hazirann icabettirdii ve her trl mesai ve mbarezta mtehammil ve
evik ve lk klmaktr. Bunun iin makul ve fenn cimnastik ve sporlarn
vsi mikyasta memlekette neir ve tamimine allacaktr. Klavuzluk usulyle
genler askerlie hazrlanacaktr. Ve terbiye-i askeriye ile millet yine o silhor
ve o cend millet haline getirilecektir.
Hfzsshhaya gelince: Avam iin hfzsshha kitaplar yazmak ve meccanen
datmak, stmaya kar ahaliye kinin tevzi etmek ve sivrisineklerden muhafaza esaslarn retmek, vereme kar mteaddit yerlerde dispanserler yapmak, frengi hakknda halka telkinatta bulunmak ve gezici doktorlar tedarikiyle bu dert mptellarnn imdadna komak ve bu afetin intirna mni
olmak ve ark'n eski bir illeti olan iee kar a yurtlar tesis etmek, bulak hastalk zuhurunda derhal tahaffuz arelerine dair neriyatta ve telkinatta
bulunmak ve nevzat ve etflin himayesini dnmek, ten ziyade ocuk babas olan muhtalara yardm etmek, memlekette meydanlar, baheler ihdas
488
zmnnda lzm gelen makamt nezdinde teebbsatta bulunmak, ormanlar

yetitirmek iin aa bayramlar yapmak ve mskirat ve ttn aleyhinde messir propagandalar icra etmektir. Caddelerin gne ve havann ceryamna
maruz olacak surette tevzi' iin hkmet ve belediyeler nezdinde teebbsatta
bulunmak ve belediyelerin bu husustaki mesaisine mzahir olmak, maksadnn temini iin yapaca msabakalarda muvaffak olanlara mkfatlar vermek, hlsa Trkln mesil-i hayatiyyesine temas eden umur ile itigl
ederek halen Trkl mahv ve inkrazdan kurtarmak ve istikbalen ecdadmz gibi salam ve kalabalk feyyaz bir nesil, vatanm, hukukunu, namusunu,
mefahirini korumak iin ancak kendi kuvvetine istinad eder bir Trk nesli
vcuda getirmektir. Ancak bu saylan emeller bir gayedir ki Trklere mahsus
bir azim ve sebat ile allarak elde edilecektir.
Tekilt
Madde 2 - Gcn tekilt stanbul'da bir merkezle vilyet, liva ve kazalardaki tli merkezlerden ibarettir. Her tli merkez dorudan doruya stanbul
merkezine merbuttur.
Madde 3 - Gcn bir fahr bir de asli reis-i umumisi vardr.
Madde 4 stanbul merkezi asli reis-i umumnin tayin edecei bir reis vekili ile bir doktor, bir mhendis, bir ktip ve azadan mrekkeptir ve cemiyetin hkmete kar mes'ul bir murahhas vardr.
Madde 5 - Gerek stanbul merkezi gerek tli merkezler bir sene mddetle
i grr.
Madde 6 - Her merkez sene nihayetinde Gc'n bilumum fasl azasn davetle kongreyi itima' ettirir. Merkezler kongreye kar bir senelik muamelttan izahat ve mesrifttan da alelinfirad hesab verir. Kongreler bu malumat
bedeltetkik merkezler tarafndan sene-i tiyye iin tanzim edilen bteyi tetkik ve tasdik eder. istanbul reis-i umum de ikinci reisidir. stanbul kongresi
istanbul'daki aza-i faale ile tal merkezlerinin gnderecekleri veya tevkil edecekleri murahhaslardan teekkl eder. Bu kongre istanbul merkezi muameltn tetkik ile beraber nizamname ahkmn da istedii surette tebdil ve tayi re selhiyettardr. Kongre rey hakk ile idare heyetlerini intihb ederek itima'larna nihayet verirler.
Madde 7 - stanbul merkezi stanbul dahilinde nizamname ahkmn tatbik ile mkellef olduu gibi bilumum tli merkezlerin umur ve muamelelerini tefti ve oralarda nizamname ahkmnn tamam-i mer'iyetini temin ve
kendisine vuku'bulan mracaatlara cevab verir ve bilumum G azas meynndaki muhdemet ve uhuvveti istikrara ve ahenk ve intizam- umum-yi temine alr.
Madde 8 - Tli merkezler bulunduklar kasabalar dahilinde G Nizamnamesi ahkmn tatbik ile beraber bulunduklar mahale merbut karyelerde (nahiye merkezleri de karye hkmndedir) ti z zikr shhiye ve terbiye-i bedeniyye tekiltna icra ile mkelleftir: Binicilik, ok, cirit, nian talimleri, gre,
kl kalkan gibi mill oyunlar icra etmek kyde yaplacak yeni mahalleleri
489
ve evleri stanbul merkezinden yaplp gnderilecek haritalar ve plnlar mucibince ina etmek, ky etrafnda orman yetitirmek, iilecek sular kapal
mecralardan geirmek, di ban ve hafif yaralan sarmak ve a memurunun
bulunmad mahallerde iek as yaplmak gibi mdavt- iptidaiyeyi icra
edecek her kyde bir ky hekimi bulundurmak. G, medrese ve mektib
mezunlarndan olan faal azalarna iptida tababeti retecek ve iptida muallimi olmak zere kylere gnderecektir. Bunlar mekteplerde ocuklarn ahvl-i
shhiyelerinin slhn nazar- ehemmiyete alacaklar, mektep zamanlar haricinde kylye hekimlik vazifesini yapacak ve kyn shhi tekiltna nezaret
edecektir.
Madde 9 - Merkezler heyetleri en aa haftada iki defa itima'a mecburdurlar.
Madde 10 Merkezler azalan muntazaman itima'lara gelmee ve mazeret-i merualar olduu takdirde itima gnnden mukaddem mazeretlerini
tahriren bildirmee mecburdurlar. Bir haftada bil-mazeret iki defa gelmiyenler istifa etmi saylrlar.
Madde 11 - 300 kurua kadar olan paralar idare heyetince tayin olunacak
veznedar nezdinde kalr. st taraf Osmanl Bankas'na hesab- car suretinde
yatrlr.
Madde 12 - Gc'n imdilik stanbul merkezi, terbiye-i bedeniyye ve hfzsshhaya dair aylk resimli bir risale karacaktr.
Madde 13 - G, Osmanllarn talim ve idman mahalli olan Ok Meydan'm Evkaf Nezaret-i Celilesinden isticar etmi ve hatrt- tarihiyeyi ihya eyliyecek surete mill bir spor mahalli yapmaa teebbs etmitir. cab halinde
stanbul'un sair yerlerinde de ayrca oyun yerleri yaplacaktr.
Madde 14 G kyafeti iin eski Trk kyafetleri ve serpular hakknda
tetkiktta bulunmakta bulunduundan bilahare takarrr edecek surette kararlatrlmak zere imdilik muvakkaten merbut numunesi vehile elbise ve
serpu kabul edilmitir.
Madde 15 G efrad meynnda en byk mertebe-i fazilet vcud-u
milletin hceyrt olan kylere hayat verecek mektib-i iptidiyye muallimliidir. Gc'n en byk mesisi azas meyamndan maksadn temin edecek
mektep hocas yetitirmek ve bunlar vastasyla kylnn vcuduna ve ruhuna nfuz ederek
HUYUMUZU VE SUYUMUZU DZELTMEKTR.
Madde 16 - G maksadnn ifas iin vuku'bulacak iant ve teberrt kabul eder.
Madde 17 - Gc'n bir bayra olacaktr.
Madde 18 - Gc'n ayrca bir i nizam vardr.
Duhul artlar
Madde 19 - Gc'n iki snf azas vardr. Biri faal, dieri fahr. Madde 20 Fahr azalar ayda on kurutan aa olmamak zere taahht ettikleri
miktarda aylk vermekle mkelleftir.
490
Madde 21 - Faal azalar nizamnamenin zerine tahmil ettii vezifi ifa ile
beraber yirmi kuru duhuliye ve be kurutan aa olmamak zere taahht
ettikleri miktarda aylk vermee mecburdurlar. Bilumum mektib-i idadiyye
ve onun dnundaki mektip talebesi duhuliyeden mstesnadr. Bunlar yalnz
iki kuru aylk verirler.
Madde 22 - Faal aza olmak iin Osmanl olmak ve hsn- hal ve etvriyle
mtehall bulunmak ve yirmi yan ikmal eylemi bulunmak, harekt- bedeniyye icrasna mni hastal olmad tabib raporuyla sabit bulunmak lzmdr. Yirmi yandan dn olanlar mteallim sfatyla kabul olunurlar.
Madde 23 - Faal ve fahr azalar idare heyeti karariyle kabul olunurlar.
Madde 24 - Faal azalar jimnastik ve spor yapmaa mecburdurlar. Jimnastik
iin Mller'in Mon systme! kabul edilmi olduundan her aza bu harekt
muntazaman yapmaa ve muayyen zamanlarda imtihan vermee mecburdur.
Haftada bir gn uzun yrylere ve bir gn de sporlara itirak zarurdir.
Madde 25 - Sporlar: Uzun yryler, jimnastik adm, vadi koma, srama, atlamak, yzgelik ve gemicilik (krek, yelken), alaturka ve alafranga
gre, boks, me, kl, kalkan, ok (kemankelik, tirandazlk), cirit, denek,
karg, binicilik, nian talimleri, disk, bisiklet, otomobil kullanmak, futbol, tenis, golf, hokey, polo, ilh.
Madde 26 - Yryler klavuzluk usulyle icra olunur. Gerek klavuzluun, gerek oyunlarn herbiri iin ayr ayr talimat vardr. Her aza bunlara tebiyyet etmee mecburdur.
Madde 27 - Her aza yama ve isteine gre beendii bir spora intisb
eder. Genler her birine ayr ayr mnavebeten itirak edecektir.
Madde 28 - Gc'n nizamlarna ve klavuzluk ve oyunlar hakkndaki talimat ve mukarrertma tebiyyet etmiyen ve yapmaa mecbur olduu jimnastik hareketlerini yapmyanlar hakknda idare heyeti faal azalardan intihb
edecei be kiiden mrekkep bir hakem heyeti marifetiyle mcazaat tertib
ettirecektir. Cezalar derecesine gre tenbih, ihtar ve tarddan ibarettir. Hakem
heyetinin mukarrerat idare heyetince kabil-i istinaftr. G terbiye-i bedeniyyesine itina eden ve numune-i imtisal olacak surette mkemmel vcut yetitirenleri de derect- muhtelifede takdir ve taltif edecektir.
Elhsl Trk Gc'nn nizam ve intizamn Trk terbiyesinin esas olan sra, sayg temin edecektir.
Madde 29 - Gc'n ilerinin rmdan kmamas ve temellerinin iyice
salamlatrlmas, iin mstesna olarak atideki idare heyeti sene mddetle
ibanda kalacaktr.
Fahr reis-i umum: (Bo braklmtr).
Asl reis-i umum: istanbul Muhafz Miralay Ahmet Cemal Beyefendi
Reis vekili: Atf Bey (Mekteb-i Mlkiye mezunlarndan, Feneryolunda
mukim)
Doktor: Tevfik Rt Bey (Meclis-i Umur- Belediye Hfzsshha Mdr
Muavini)
491
Mhendis: Salim Bey (Evkaf Nezareti memurlarndan) Katip: Falih

Rfk Bey (Darlfnun talebesinden, Cibali'de mukim) Aza: Ethem Nejat
Bey (Sabk Manastr Darlmuallimini Mdr, skdar'da mukim)
Aza: Basri Bey (Nancy Ziraat Mektebi'nden mezun, Beikta'ta mukim)
Murahhas- mes'ul: Makina mhendisi Kuzucuolu Tahsin Bey (Cihangir'de mukim)
BELGE 2
Osmanl G Dernekleri Hakknda Nizamname*
Madde 1 Gen evld- memleketi maddeten ve manen vatan mdafaasna
hazrlamak ve lnceye kadar kav ve salam bir vatanperver hasletini muhafaza etmesini temin etmek maksadyla bervech-i ti G Dernekleri tekil
olunur:
Evvelen umum resm mekteplerle medreseler vesair resm messeselerde
mecburi olarak G Dernekleri tekil olunur.
Saniyen cemaat mektepleriyle mektib-i hususiyye-i Osmaniyede mezkr
derneklerin teekkl ihtiyar ve arzuya terk olunur.
Slisen efrd- millet arasnda ayn maksatla dernekler ve cemiyetler tekili
ihtiyar ve arzuya tabidir.
Madde 2 Arzu ve ihtiyara terk edilen dernek ve cemiyetler birincisi kendi
kanaatlar dairesinde tanzim ettikleri talimatname ve programlara tbi olmak
zere nezaret-i mezkreye merbut olarak tekil olunur.
Madde 3 - Birinci maddenin fkra-i evvelsmdaki Mektep Gc Dernekleri
ve ikinci maddede Harbiye Nezareti'ne merbut olarak teekkl edip "Osmanl
Gc Dernei" nm tayacak olan dernekler ibu nizamname ve bu bbdaki
talimatname ahkmna tbi ve binaenaleyh imtiyazt ve mkfat ve muavenet-i kanuniyye ve nizamiyyeye mazhar olurlar.
Mstakil bir halde teekkl eden ve diledikleri unvan ve ismi alan cemiyetler ise ibu nizam ve talimatname hkmne tbiiyete gayr- mecbur ve binaenaleyh derneklerin mazhar olaca imtiyazt ve mkfata itirak hakkndan
mahrumdurlar.
Madde 4 - Mektep Cemiyetlerinin programlar mensup olduklar makam
ile Harbiye Nezareti arasnda takarrr ettirilir. bu maksad ve Harbiye Nezareti'nin nukt- nazarm takip etmek zere Encmen-i Maarife cihet-i askeriyyeden bir zt aza sfatyla tayin olunur.
Madde 5 Osmanl G Derneklerinin hazrlk ubesini tekil eden izcilik
Derneklerine oniki yandan onyedi yana kadar olan, asl G Derneklerine
ise onyedi yandan yukar Osmanllar kabul olunur. Bunlarn talim ve terbi(*) TV, Say 1840, 25 Mays 1330 (1914).
492
yeleri Harbiye Nezareti'nce tanzim edilen esasta tevfikan icra olunur.

Madde 6 - Mektib-i resmiye dernekleri yalnz hey'at- muallime ile talebesinden mrekkep olup yabanc kabul olunmaz, ibu dernekler mecburen teekkl olduundan teekklleri hibir msaade ve tasdike tbi deildir, yalnz teekkllerinden hemen malmat verirler.
Madde 7 - Harbiye Nezareti'ne merbut olarak teekkl edecek cemiyetler
Dahiliye Nezareti'nin fikri istimza edilmek artyle Harbiye Nezareti'nce kabul ve tasdik himayeye mazhar edilir.
Madde 8 Mstakilen teekkl edecek husus cemiyetler, Cemiyetler Kanunu mucibince Dahiliye Nezareti'nce kabul ve tasdik ve fakat Harbiye Nezareti'nin reyi istihsal olunur.
Madde 9 - Derneklerin nizamname-i mahsusu ahkmna tevfikan Harbiye
Nezareti'nce meccanen tfek iare ve cephane ve malzeme it klnr. Derneklerin talep ve mracaat zerine mnasip miktarda cephane ve tfek de verilir. Fakat cephanenin esmam fi- mir zerinden peinen tahsil ve fazla silhlar muvakkaten iade olduundan mdded-i muayyene zarfnda istirdd edilir.
Keza derneklerin mracaat ve talebi zerine daima kullanacaklar tfekler
dernee, esmn- fi- mir zerinden mukassatan denmek artyla fruht
olunabilir, lre edilen silh aldran veya ortadan kaybeden dernekler hakknda takibt- kanuniyye icrasyla beraber zayiatn esmn- fi- mirsinin on
misli olarak tazmin ettirilir.
Madde 10 - Husus cemiyetlere meccanen hibir ey verilmez, ancak talepleri zerine esmn- defaten denmek ve fi- miniye yzde on zammedilmek zere mnasip miktarda tfek ve ayn art- tediye ile mnasip miktarda
cephane ve malzeme it klnr.
Madde 11 Gerek derneklere gerek husus cemiyetlere fruht edilen veya
tazmin ettirilen tfek ve fazla cephane esman Harbiye Nezareti'nce tahsil ve
tenakus edip esliha ve cephanenin ikmaline tahsis olunur. Bu muamele bte
zerinde bir tesir icra etmez.
Madde 12 - Husus cemiyetlere satlan tfek ve cephane ve malzemeden
istifa edilen yzde on fazla ile zayiattan dolay fazla tazmin ettirilen mebli'
keza bteye tesir yapmyarak Harbiye Nezareti'nin tensibiyle derneklere muavenet ve msabakalarda mkafata tahsis ve sarf olunur.
Madde 13 - Her dernee nizamname ahkmna tevfikan muayyen miktarda silh iare ve her sene mnasip miktarda cephane ve malzeme bil bedel ita
klnr.
Madde 14 - Msabakalar iin icabnda derneklere Harbiye Nezareti'nin
tensip edecei miktarda bil bedel fazla cephane it' klnaca gibi bir zaman mahdut iin fazla tfek de iare olunur.
Madde 15 Cihet-i askeriyeye ait talim arazisi, endaht meydanlar, emkin
ve messest- askeriyyeden dereklerin bil cret istifadeleri temin edilir.
Madde 16 - Dernee mahsus olarak derneke talimhane, endaht meydan,
emkin vesaire vcude getirmeye teebbs olunduu halde arazi-yi haliyye ve
emiriyyeden, emkin ve messest- resmiyyeden mmkn olanlar temlik
493
edilmiyerek, bil cret ve icabnda pek msait bir cret ve artla dernee tahsis olunur. Derneke bu babda istimlk arzu olunduu halde arzusu en msait
erait ve ehven fiyatla iz'af olunur.
Madde 17 - Muaffakiyeti mehur derneklere nakden muavenet it klnr.
Madde 18 - Derneklere talim ve terbiyeye muavenet iin Harbiye Nezareti'nce zabitn ve kk zabit ve efrd memur edilir.
Madde 19 - Derneklerin umumi msabakalar iin dernek aza ve efradnn
seyahatlar halinde istifade edecekleri vesait-i nakliyyeden hkmete ait bulunanlar yzde elli tenzilt icra edecei gibi kumpanyalar nezdinde de hkmete teebbst icra klnr.
Madde 20 Derneklerin tekilinde, maksada muvafk bir tarzda terakki ve
tealisinde hsn- hizmet ve muvaffakiyeti mehud olan zevat suver-i muhtelifede taltif olunurlar.
Madde 21 - Nizamnamesine tevfikan ikmal-i talim ile bilimtihan ehliyet
tasdiknamesi istihsaline muvaffak olan dernek efrad nizamnamede musarrah
mkfat ve msaedta mazhar olurlar.
Madde 22 - Derneklerin tekiltn, talim ve terbiyelerini, mkfat ve imtiyaztm Harbiye Nezareti idare ve temin eder.
Madde 23 - bu nizamname tarih-i nerinden muteberdir.
Madde 24 - ibu nizamnamenin icrasna Harbiye Nazr memurdur. bu
nizamnamenin mevki-i icraya vaz'n ve nizamat- devlete ilvesini irade eyledim.
15 Mays 1330
BELGE 3
Gen Dernekleri Hakknda Kanun- Muvakkat*
Madde 1 - Harbiye Nezareti'nin emir ve idaresine tbi olmak zere Gen
Dernekleri tekil edilecektir. bu dernekler Grbz Dernei ve Din Dernei
namyla iki ksmdan ibarettir.
Madde 2 - Tbiiyet-i devlet-i aliyyede bulunup 12 yandan 17 yana kadar olan genlerden Grbz Dernei ve 17 ve 17'den yukarsnda bulunan
genlerden Din Dernei tekil olunur.
Dernekler iin esnan dahilinde bulunan her Osmanl derneklere dahil olmaa ve talimatname-i mahsus ile muayyen olan talimlere bilfiil itirak etmeye
mecburdur. Bu mecburiyetler her gencin hizmet-i fiiliyye-i askeriyesini ifa
etmek zere silh altna alnd tarihe kadar devam eder. Ahvl-i shhiyelerinin msait olmad tebeyyn edenler ve her ne surette olursa olsun memlik-i ecnebiyyede bulunanlar mstesnadr.
Madde 3 - Karye ve mahallt muhtarlar sene-i maliyyenin hululnden ev(*) TV, Say 2506, 9 Nisan 1332 - Zafer Toprak, A.g.e., s. 107-109.
494
vel kendi karye ve mahallesi dahilinde bulunan 12 ve 17 yama giren genlerin isimlerini mbeyyen olarak ayr ayr ikier defter hazrlamaa ve ibu deftiri Martn nihayet 15. gnne kadar karye ve mahallenin merbut olduu
mntka jandarma kumandanna teslim etmeye ve mntka jandarma kumandanlar ibu deftirden birer nshasn mntkalarnda bulunduklar kolordu
kumandanlarna veya ahz- asker reislerine sr'at-i mmkne ile gndermeye
mecburdur.
Karye ve mahalle nfusunda mukayyed olup da muvakkaten veya bera-yi
tahsil mahali-i herde bulunanlarn knyelerine ayrca erh verilir.
Madde 4 - Kolordu kumandanlar veya ahz- asker reisleri Din Dernekleri
tekiltn ifa ve talimlerin o babdaki program ve talimatname dairesinde icrasna nezaretle mkelleftir. bu tekiltn icras emrinde memurin-i mlkiyye
tarafndan dahi muavenet-i lzime ifa olunur.
Madde 5 - Grbz Dernekleri mektep muallimleri veya hkmet-i mahalliyece hariten intihb edilecek mnsip rehberler tarafndan ve din dernekleri berr ve bahr zabitn ile shhiyye ve jandarma zabitm ve kk zabitler
tarafndan sevk ve idare edilir.
Madde 6 - Derneklerin tekili ve genlerin celb ve cem'i ve kumandan ve
muallimlerin tayini ve mekteplerde ibu dernek tekilt ve muameltnn suver-i tatbikiyyesi ve husust- sairesi ayrca tanzim edilecek nizamname ve talimatnamelerle tayin edilecektir.
Madde 7 - Din Derneklerine devam ile talimlerini ikmal edenlerden askerlie hazrlandna ve muhtelif talimler icrasna kabiliyet kesb ettiine dair
b-istida mracaat ve talimatname-i mahsusuna tevfikan bilimtihan isbat-
ehliyet eden genlere ehliyetname verilir. Ehliyetname istihsaline muvaffak
olanlar bervech-i ti msaedta mazhar olurlar:
Ewelen: Mensup olduklar kolordular ahz- asker mntkalar dahilinde
sunuf-u muhtelife-i askeriyeden istedikleri snfa ve arzu ettikleri mevki-i askeriyyeye gnderilirler.
Saniyen: Talip olmadka bild- hrredeki ktaat- askeriyyeye sevk olunmazlar.
Slisen: Hizmet-i askeriyyeye bedel kabul terfi'e bilimtihan isbat- liyakat
eyledikleri halde onbala terfi' nizamnamesinde muharrer asgar mddetten drt mah evvel terfi' iin bir zaman- kdeme mazhar olur ve o suretle terfi'-i rtbe ederler.
Rbian: Bir sene kt'ada hizmet edenlerden hsn- hulku ve kabiliyeti ile
mtemayiz olanlar vakt-i hazerde bittercih nezaret ve kolordu ve frka ve ahz asker dairelerinde emirberlik hidematna tayin olunurlar.
Hmisen: Esna-i vazifede hidemt- hasenesi mehud olan ve kanunen cezadide olmam bulunan efrada her sene manevralar mteakib iki buuk
mah mezuniyet verilir.
Madde 8 - Alelumum derneklere itirak etmek mecburiyetinde bulunanlar
bilfiil talimlerde bulunmadklar veya derneklere muntazaman devam etmedikleri takdirde hkmet-i mahalliyle marifetiyle cebren talime sevk edilirler.
495
Ve devamszlklar tekerrr edenler ehliyetname imtihanlarna kabul olunmazlar.

Madde 9 - Evvelce neredilmi olan G Dernekleri nizamnamesi ibu kanunun nerinden itibaren mefsuhtur.
Madde 10 - bu kanun tarih-i nerinden itibaren muteberdir.
Madde 11 - ibu kanunun icra-i ahkmna Heyet-i Vkel memurdur.
Meclis-i Umuminin ictimamda kanuniyeti teklif olunmak zere ibu lyiha-i kanuniyenin muvakkaten mevki-i mer'iyete vaz'm ve kavnin-i devlete
ilvesini irade eyledim.
BELGE 4
Gen Dernekleri Mfetti-i Umumilii'nin
Genlere ars*
4 Nisan 1332
Ey ocuklar;
Siz Gen Derneklerine devam etmekte lakayd kalmaynz. Bu derneklerde
elence ve oyun tarznda tatbikat greceksiniz. Bu suretle alkan, iradeli ve
idareli erkekler olacak vehile yetieceksiniz, istikbalde vatannz sizden hizmet bekleyecektir. Her hususta size itimd edebilmek iin sizin bu faziletlere
malik olmanz elzemdir.
Ey Genler; Sizin yry, gezinmek, terbiye-i bedeniyye, keif, tarassud,
tilki gibi kurnazca sokulmak, malmat ve rapor vermek gibi elence ve oyun
tarznda yapacanz talimlerde tatbikat sizi akgz olmaya altracak ve bu
suretle vcutlarnz kuvvetlendii gibi dnceleriniz de salam olacak. Ve
tekmil ahvl ve hareketinize bir intizam gelecektir. Bylece itaat, dorulua
muhabbet, sadkat ve arkadalarnzla iyi geinmek gibi hasletleri reneceksiniz. Azim sahibi ve doru adamlar olacaksnz.
Vatannz, Trk ilini sizler ok seviniz. Yalnz bugn hudutlarda sizin cesur
babalarnz, kardeleriniz kan ve canlaryla vatan mdafaa ediyorlar. Yarn,
ileride, siz de lzum olduu takdirde babalarnz, kardeleriniz gibi cen-gver
olmaya, ecaat ve yararlklar gstermek iin her trl meakkate tahamml
edebilecek bir hale gelmeye almalsnz.
leride mes'ud olmak ve mes'ud yaayabilmek iin vatana zafer temin etmelidir. Bunun iin de, ey genler, sizin vcutlarnz salam, evik ve gzleriniz keskin bakl olmaldr. Hsn- niyetle alanlara ve vazifeinas olanlara
Cenab- Hakk da yardmcdr.
Bir milletin btn ileri yapabilmesi ancak o milleti tekil eden fertlerinin
ayr ayr kendi vazifelerini hsn- ifa etmeleriyle mmkndr. Siz daha ocuk iken bunu Gen Derneklerinden reneceksiniz. Ve bilhassa mskiratn,
(*) Zafer Toprak, A.g.e., s. 109. 496
ttnn, suistimaltm mazarratn da reneceksiniz. Baknz sizi ok seven

muallimleriniz de etrafnzda sizlerle beraber bu maksat ve bu gaye iin alyorlar.
Eer siz bugn gen derneklerinde byk bir istekle alrsanz yarn orduya girdiiniz vakit kolay i grrsnz, mkfat alrsnz, terfi edersiniz ve
yine mkfat olarak ok ok mezuniyetlere de mazhar olursunuz.
Haydi genler ileri; stikbal sizi bekliyor.
Gen Dernekleri Mfetti-i Umumlii
BELGE 5
Harbiye Nazr Enver Paa'nn Gen Dernekleriyle
lgili Beynnamesi*
Genleri yetitirmek iin:
1 - Kahraman askerlerimiz saltanat- sen'iyenin payitahtn tehdit eden
dmanlar tard ve tenkil ettiler; el'an da hudutlarmz byk bir cesaretle
muhafaza ederek dman bir adm bile ileri atmaya brakmyorlar.
Fakat zaferleri temin etmek yalnz silhla, boumakla deil belki memleketin genlerini halde ve istikbalde muzaffer olabilecek bir surette her trl
meakkate mtehammil, cesur, ec ve seciyeli olarak yetitirmekle kabildir.
Bu maksada eriebilmek iin milletin her ferdi bu hususta yardm kendisine
bir vazife bilmeli ve memlik-i Osmaniye'de bulunan btn genler kanun-
mahsus mucibince Gen Derneklerine intisaba msraat eylemelidir.
2 - Kanun- mahsus, genlerden 12-17 yana kadar olanlara grbz ve
17'den yukar yata olanlarna din nm vermitir. Bunlar haftada iki defa bi
rer saat terbiye-i bedeniyye ve bir defa tatbikat yapmak suretiyle talim ve ter
biye greceklerdir.
3 Arazi zerinde tatbikat: Tarassut, keif, meiyetten ibaret olup Trk
genlerini zaten ecdadnn fezilinden olan meakkate tahamml, tendrstlk, eviklik, intizam, itaat ve doru szllk, vazifeperverlik gibi hasletlere
yani bir kelimede er olu er olmya altrr ve bylece ie yarar bahdr, cengaver, galebe alnmaz, hakkyla vatan mdafaasn bilir, srat-i intikale malik
genler elde edilir. Eer millet byle vatan mdafaasna hakkyle yarar gen
ler elde etmek emel-i azimine nail olmak isterse milletin bilaistisna her ferdi
bu hasletlere malik bulunmaldr. Genlere mskiratn ve ttnn ve dier
her nevi suistimaltm vcuda, cemiyet-i beeriyyeye ve insaniyete olan ma
zarratn retmeli ve siyasiyattan bahs etmeyip onlar siyasiyatla megul ol
maktan kat'iyyen men' etmelidir.
4 - Grbzlere rehber muallim olarak efrd- milletten bu vazifeyi yapacak
iktidar haiz olanlar tayin edilecek ve dinler mensup olduklar mntkann
497
jandarma, depo, menzil ktaat, merkez kumandanl, ahz- asker ubesi, zabit ve kk zabitleri kumandasna tevdi klnacaklardr.
5 Btn vilayt ve mlhakattaki hkmet-i mahalliyeler ibu talimatna
me ahkmna kesb-i vukuf eder etmez hemen grbzler iin icab eden rehber
muallimleri memurin-i askeriyye de dinler iin lazm gelen kumandanlar
tayin etmelidir.
6 - Rehberlerin tayininden sonra umum genler derhal davet olunup bu
lunduklar ehir, kaza, ky, ilah, neresi ise orada gen dernekleri tekil ede
ceklerdir. Mahalli dernekler nm altnda mahall olarak tekil edilecek ibu
dernekleri mekteplerde tekil edilecek derneklerden tefrik iin tekil edildik
leri mahallerin ve mekteplerde tekil edilecekleri mektib-i mezburenin nmyla yadetmek lazmdr. Mesela Mudanya Gen Dernekleri, Mudanya Gr
bz Dernei, Mudanya Din Dernei ve keza stanbul Sultansi Gen Dernek
leri, stanbul Sultanisi Grbz Dernei, stanbul Sultanisi Din Dernei ve
Darlhilfetl aliye tli ksm- evvel Din Dernei gibi.
7 - Din tekilt u suretle yaplacaktr:
Her tarafta azami 180 dinten bir blk tekil edilecek ve her blk de 3
takma ayrlacak, her bln birer kumandan olduu gibi her takmn da
bir takm kumandan olacaktr. Talimlerin nasl olaca talimatname-i mahsusesinde gsterilmitir.
8 - Grbz tekilat u suretle yaplacaktr.
Grbzlerin tekil edecekleri ksm azam 60 grbzden ibaret olacak ve
bunlar bir rehberin, muallimin emrine verilecektir.
Her ehir, kasaba ve kyn Gen Derneklerinin adedi bittabii mntka nfusuna mahall nfusa gre deiir.
9 - Genler hakknda yaplacak tekiltn icrasna ve bunlarn talim ve ter
biyesine dair olan talimname ve nizamname layihalarm ihzar etmek ve bun
larn tamam tatbikini ve dernekler umur- idare ve talimiyesinin hsn suretle
ceryann temin etmek zere Harbiye Nezareti'nde Gen Dernekleri Mfettii Umumilii ihdas edilmitir.
bu mfetti-i umumilie Miralay Von Hoff Bey tayin edilmitir.
Mir-i mumaileyh memalik-i Osmaniye'de tekil edilen bilumum mahall ve
mektep gen derneklerini tefti edip muallimlere ifah olarak dersler verecektir. Dersler iin muallimler en yakn olan merkezlere celb ve davet edileceklerdir.
10 - Dinler iin icab eden muallimlerin, kumandanlarn yani zabit ve k
k zabitlerin tedarik ve tayinleri iin kolordu kumandanlklar veya ahz- as
ker reisleri ve frka kumandanlklar veya ahz- asker kalemi riyasetleri ve
jandarma kumandanlklar ve menzil ve merkez kumandanlklarna ve ahz-
asker ubelerine lazm gelen emirler gnderilecektir.
Vilayetlerde res-i memurin-i mlkiye her ehir ve kasabann ve kyn
grbzleri iin muallimler intihab ve tedrik edeceklerdir.
11 - Her mektebin grbzleri ve dinleri iin birer dernei olacaktr. Gr
bzler mektebin kendi muallimleri tarafndan sevk ve idare edilecek ve din
ler askerlie hazrlama tatbikat grebilmek zere askeri zabit ve kumandan498
lannn talim ve terbiyeleri tahtnda bulundurulacaktr. u kadar ki her mektebin gerek din, gerek grbzleri mensup olduklar messesenin nfuz ve
idaresi tahtnda bulunur ve bunlara vuku' bulacak mektep idareleri marifetiyle icra edilir.
12 Grbzlerin ve dinlerin bulunduklar mahaldeki ktaat- askeriyyenin talimhanelerinde talim etmelerine msaade olunacaktr. Talim esnasnda
ihtiyalar olan malzeme talimlerden sonra hemen iade edilmek zere ktaattan alnacaktr. Gerek talimhanelerde ve gerekse endaht mahallerinde dernekler tarafndan istimal olunacak eya ve malzemenin tahribinden mezbur dernekler mes'uldr.
Hepimizin malumudur ki hsnniyet ve vazife hissiyle balanlan her ie
cenb- hakk da muavenet ve mzaheret eder.
O halde biz genleri vatana ve muazzam Osmanl milletine mes'ud bir istikbal temin etmek iin Gen Derneklerinde faziletkr ve memlekete mfid
genler olarak yetitirmeliyiz.
Tevfik-i hda alan genlerle beraberdir.
Harbiye Nazr
Enver
BELGE 6
Osmanl Gen Dernekleri'nin Bidayet-i Teekklnden (Nisan
1916) Temmuz (1917) Ortasna Kadar Vilayet ve Mstakil
Mutasarrflklarn Merkez ve Mlhakatnda Teekkl
Etmi Bulunan Gen Derneklerinin
Miktarn Ntk Cetvel*:
Vilyt ve elviye-i mstakile esmisi
stanbul Vilayeti
Edirne Vilayeti
Erzurum Vilayeti
Adana Vilayeti
Ankara Vilayeti
Aydn Vilayeti
Bitlis Vilayeti
Badat Vilayeti
Basra Vilayeti
Tekilat icra edilmi

mevaki adedi
(Ksmen tekilat mevcut
ise de matlup derecede
inkiaf etmemitir)
20
13
77
54
1
15
-

499
Beyrut Vilayeti
Halep Vilayeti
Hicaz Vilayeti
Hdavendigar Vilayeti
Cezair Bahr- Sefid Vilayeti
Diyarbekir Vilayeti
Sivas Vilayeti
Suriye Vilayeti
Trabzon Vilayeti
Kastamonu Vilayeti
Konya Vilayeti
Memuretlaziz Vilayeti
Musul Vilayeti
Van Vilayeti
Yemen Vilayeti
Urfa Sanca
izmit Sanca
iel Sanca
Eskiehir Sanca
Bolu Sanca
Teke Sanca
Canik Sanca
Cebel-i Lbnan Sanca
atalca Sanca
Zor Sanca
Asir Sanca
Kuds-i erif Sanca
Karesi Sanca
Kal'a-i Sultaniyye Sanca
Karahisar- Sahip Sanca
Ktahya Sanca
Mentee Sanca
Mara Sanca
Nide Sanca
Medine-i Mnevvere (Muhafzl)
Yekn
500
2
2
37
1
35
1
51
38
3
1
1
30
32
17
14
1
8
1
1
114
2
11
105
7
7
706
V KLTREL
CEMYETLER
A. Kyl Bilgi Cemiyeti
KURULU YILI: 21 Nisan 1330 (4 Mays 1914).1 KURULU YER VE

MERKEZ: stanbul, Caalolu, ataleme Soka, 44.
KURUCULAR VE YNETM KURULU: Dr. Muallim Eahri Paa, Cemil Zuhav Efendi (Badat Meb'usu), Nzm Bey (Murahhas- Mes'ul,
Mamuret Elazz eski Valisi), Hseyin Tosun Bey (Erzurum Meb'usu),
Aziz Bey (Ziraat Sanayii Muallimi), Kzm Nami (Duru) Bey (Ma arif Mfettii).
u Cemiyet de ittihat ve Terakki'nin bir yan kuruluudur ve

kyl ile balantsn salamak amacyla oluturulmutur.
"Frka ve siyaset fikir temayllerinden tamamen ayr, yalnz ilim ve
efkat fikir ve hisleriyle beslenen" bir ilim, eitim, retim ve "hayr" kurumu olduu aklanan bu dernein almalar sadece yayn alannda olmutur.
Cemiyet hakknda daha fazla bilgiye s"ahip deiliz.
1 "Kyl Bilgi Cemiyeti Esas Nizmnmesi" (stanbul 1330, s. 7). Bunun yansra
Dr. Abdullah Cevdet tarafndan kurulan dier bir Kyl Bilgi Cemiyeti vardr. Bu
konuda . Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah
Cevdet ve Dnemi, (stanbul, 1981) s. 369/n. 34'de Cemiyet'den u ekilde
bahsedilmektedir.
"Abdullah Cevdet tarafndan kurulan ve stanbul vilyetinden 341/5 Haziran
330 ve Bab- li Dahiliye Nezaretinden 5 Haziran 330 tarihli (numarasz) ruhsat
alan "Kyl Bilgi Cemiyeti" bu alanda (Kyllerin kltrel olarak yetitirilmesi)
faaliyette bulundu. Cemiyetin balca abas ise Arap harflerinde yaplan
deiikliklerle okumas kolaylaan teknik kitaplar yaynlamak oldu..."
501
B. Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti
KURULU YILI: 8 Nisan 1332 (21 Nisan 1916)}

KURULU YER VE MERKEZ: stanbul, Binbirdirek Mey d. 10.
KURUCU VE YNETCLER: Dr. Esat Paa (Shhiye Mdir-i Umumisi), Hac Evliya Efendi (Mahkeme-i Temyiz Reisi), Sami Bey (Maarif Nezareti Telif ve Tercme Dairesi azas), smail Hakk Bey (Baltacolu) (stanbul Darlfnun mderrislerinden), Mithat kr Bey
(Bleda) (ttihat ve Terakki Cemiyeti Ktib-i Umumsi), Galip Bey
(Eski Halep Valisi), Muhlis Bey (stinaf Mahkemesi eski Reislerinden),
Dr. Hseyinzde Ali Bey (Tp Fakltesi Mderris Muavinlerinden), 2
Harunrreit Bey (Darlmuallimin-i liye muallimlerinden).
CEMYETN KURULUU VE ALIMALARI

Mill Talim ve Terbiye Cemiyeti, ittihat ve Terakki'nin, Bab- li
Olay sonunda, at tek parti rejimi dneminde kurulmutur.
Trk milliyetilii akmn mill eitim alannda temsil amacn
gtmtr. Nizmnmesinde bu durum aka belirtilmitir. 3
Cemiyetin almalar arasnda, mill eitimi halka yayc tartmalar dzenlemesi belirtilebilir. Asl giriimlerini, Mtareke dneminde "Mill Kongre"nin kurucusu olarak gstermitir.
1 Mill Talim ve Terbiye Heyeti Nizmnmesi (istanbul, 1331), madde 6 (b

fkras), s. 4-5.
2 ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk kurucularndandr, (Bk. s. 19).
3 Nizmnme, madde 2: "Cemiyetin maksad- esasisi mill talim ve terbiye
hakknda ilm ve tatbik teehbustta bulunmaktr. Cemiyet mill talim ve ter
biyenin cihet-i nazariye ve ilmiyesi ile megul olaca gibi, meselenin cihet-i
ameliye ve tatbikiyesine de tevessl ederek, ahlk salam, dindar, milliyetperver,
mevcudiyet-i hususiye ve milliyesini gerek kendi muhitinde ve gerek sair
muhitlerde mcerret keddi yeminiyle (salt el emeiyle) galiben ve mstakilen
yaatabilecek faal, mteebbis unsurlar yetitirmek iin her trl vesait-i mnasibeye tevessl eyliyecektir. "
502
C. Kadn rgtleri
Osmanl Kadnlar Terakkiperver Cemiyeti..................(1324-1908)
ttihat ve Terakki Kadnlar ubesi...............................(1324-1908)
Teli-i Nisvan Cemiyeti...............................................(1324-1908)
Osmanl Kadnlar efkat Cemiyet-i Hayriyesi............(1324-1908)
Osmanl Cemiyeti Hayriye-i Nisvdniye.......................(1325-1909)
Mamult- Dahiliye Kadnlar Cemiyet-i Hayriyesi......(1325-1909)
Esirgeme Dernei........................................................(1325-1909)
Teli-i Vatan- Osman Hanmlar Cemiyeti...................(1326-1910)
Mdafaa-i Milliye Osmanl Hanmlar Heyeti..............(1329-1913)
Mdafaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyeti...........................(1329-1913)
Asker Ailelerine Yardmc Hanmlar Cemiyeti..............(1331-1915)
Kadnlar altrma Cemiyet-i Islmiyesi..................(1332-1916)
Cemiyet-i Hayriye.......................................................
Hill-i Ahmer Kadnlar Cemiyeti................................
1. KADIN SORUNUNUN ELE ALINII
stibdat rejimiyle siyasal ilikilerini koparan, geleneksel ve geri

kalm bir sosyal yap iinde kadn sorununun ele alnmas ilgin
zelliklere sahip olmutur.1
nce, bir noktay saptamak gerekiyor. Osmanl Imparatorluu'nun kapsad toplum zdelikten ve trdelikten yoksundu.
Rumeli'deki kadnla Anadolu'daki ayn gelenekler tablosu iinde
deildi. Mslman olmayan aznlklar iin sorun zlmt. Asl
sorun, Trk-lslm toplumlar iinde zorluklar dourmutur. Mtareke dnemine ulald zaman, sorunun en ar ynleri, hi olmazsa, kent dzeyinde zlmt.
ttihat ve Terakki, kadnn geleneksel kelepelerden kurtulmas
iin, Trklk ideolojisinden yararlanmtr. teki, siyas partiler,
soruna onun kadar nem vermemilerdir.
Ne var ki, kadnn doal zgrlklere sahip olduu gr, Kanun- Esasi'ye ramen, slamc cephe tarafndan engellenmitir. Bu
kinci Merutiyet'in kadn rgtlerini deiik bir yntemle incelememizin ba
nedeni, zellikleridir. Bu konudaki bilgiler ok az, saylarn bile kesinlikle
bilmiyoruz. Fakat tm de ayn alanda olutuklar iin, sentezci bir ay yararl
bulduk.
503
tezi ortaya atan bir meb'usa, ttihat eyhlislm Musa Kzm

Efendi, hrriyetlerin yalnzca kanunla deil, eriat kurallaryla da
snrlandn bildirmitir.2
Muhalefet-iktidar ekimelerinin frtnalar yaratt 1911 ylnda,
kadnlarn ortada dolamalar, stanbul Muhafzl'nca ceza tehdidiyle, snrlanyordu. 3 Gazeteler, bu konuyu ele aldklar iin kapatlyordu. 4 Kadnlarn "tesettr" (rtnme) kurallarna uymalar isteniyordu. 5 eyhlislm bile "taaddd- zevcat" (ok kadnla evlenmeyi) savunuyordu. 6
Bu sralarda yazd bir kitabnda, bir yazar, soruna Trk bir
gzle bakarak "Trk kadnnn tereddisinden (soysuzlamasn dan) sz ederek "karlama" olayn ortaya koymutur. "Karlamak", kadn, toplum dna atmak, onu, hibir sosyal grev tan mamann sonucu bir "zevk ve ehvet makinesi" durumuna indirgemekti.7
Osmanl devleti, Birinci Dnya Savalar iinde bocalarken, Osmanl parlamentosunda kadnlarn yalnz bana, kocalarndan izin
almadan, lke dna kp kamyacaklarn tartmtr. Pasaport
kanunu tartmalarn Ayan ve Mebusan yeleri ikiye ayrlmtr. 8
2 Musa Kzm, Klliyat, s. 253-254 - Ayrca u kitabmzda sorun ayrntl olarak
ele alnmtr: slamclk Cereyan, s. 101-102.
3 rnein, "stanbul Muhafzl'mn Beyannmesi" iin Bk. kdam (1 Ocak 13281913, No. 5713) - eyhlislmln yaynlad bir bildiri rnei iin Bk.
Sebilrread 1327-1911, No. 4, s. 69-76.
4 "Matbuat Dhiliye Mdiriyetinin" bildirisi iin bk. Ifham, 17 Mays 1328
(1912), No. 75, s. 259 - aka gazetesi "nisvan- Islmiye (slm kadnlar) aley
hinde adab umurniyeye mugayir ve muhlli-i ahlak (genel grg kurallarna
aykr ve ahlk bozucu) makale neretmi olduundan, tdare-i rfiye
Kararnamesinin 6. maddesine tevfikan Divan- rfice" sresiz

kapatlmtr (Tanzimat 1327-1911, no 7-30 s. 2).
5 ttihat ve mason eyhlislm Musa Kzm Efendi'ye gre "tesettr" (rtnme),
Mslman kadnlarnn kendilerine "mahrem" olmayan kimseler (evlenecekleri
erkekler) karsnda rtnmeleridir. yle ki: Salar da dahil, btn vcutlarn
ssl olmyan, ehvet ekmiyecek bir giysi ile rtmektir (Klliyat, s. 253-254 slamclk Cereyan, s. 101-102).
6 "... Keke ok kadn idare edecek kudrette erkekler olsa da mzari-i ensal
(douracak yata) olan birok kadn hareketsiz kalp kocamasalar" (Ayn Eser, s.
253).
7 Selhattin Asm, Trk Kadnlnn Tereddisi yahut Karlamak, s. 4-5-10.
8 rnein Ayan Meclisinde, Reit Akif Paa'ya gre salk ve ihtiya bakmndan
kadnlar yabanc lkelere "mesturen ve bery tedavi" (rtnerek ve tedavi iin)
gidebilmeliydiler. Mtarekede adr- zam olacak Salih Paa'nm ise byle bir
504
Sadr-1 zam Sait Halim Paa, bu serbestlie muhalif olduunun tutanaklara geirilmesini srarla istemitir.
Buna karlk "ziraat mkellefiyeti" kanununda, on drt yanda ki kzlarn da ekim ve nadas yapmak zere, hkmete "mkellef
tutulabilecei" kabul edilmitir.9 Kadnlarn sosyal hayata katlmalar, 1918 ylnda hl tartlmaktayd. 10 Bu dnemde, "Inas Rdiyeleri"nin says 116 idi.11
ittihat ve Terakki, kadnln zgrle kavumas iin byk aba
sarfetmitir. iktidarda yalnz kald dnemde baard en
nemli ilerden biri bu olmutur. nce, ttihat yazarlarn youn
bir kampanya atklar gerektir.12 Trkler, islamc kurallar yeni
yorumlardan geirerek ve "itima Usul- Fkh" kaps aarak, re form yollarn amlardr. rnein "cevaz" yolu ile, ok kadnla
evlenmenin nlenebileceini ileri srmlerdir.13
"Hukuk- Aile Kararnamesi", 14 "Mnakehat ve Mfarekat" (Nikh ve boanma) Kararnamesiyle de, kadn, gelenek zincirlerinden kurtarmaya almlardr.15 Ne var ki, Gzel San'atlar (Sanadavran akl almyordu. Ahmet Rza Bey alay ederek "Harem aasn da beraber
gtrsn", "mill ahlk pasaportla korunmaz" diyordu. Evli kadnlarn,
"elerinden izin almadka pasaport verilmez" kayd kaldrlmtr. (MAZC 13321916, D. Ill, Si. 3, 30 ve 32 lt., s. 318-382) - Mebusan Meclisi daha tutucudur.
Aaolu Ahmet Bey bile, Ayan'm kararn "aile esaslarn ihll edici" nitelikte
bulmutur (MMZC 1333-1917, D. III, Si. 4, 14 ve 26. lt., s. 162-167, 400).
9 MMZC 1332-1916, D. Ill, Si. 3, 44 lt., s. 620-625.
10 Konu Maarif Nezreti btesi konumalarnda ele alnmtr. (MMZC 13341918, D. Ill, Si. 4, 39. lt., s. 514.
11 Van meb'usu Vahan Efendi'nin C. I, D. I, Si. 3, 103 lt., s. 3125).
12 htikr mnasebetiyle kadnlarmzdan bir rica - Dul kadnlar ve kszler
iin (Tanin 17 Mays ve 15 Temmuz 1333-1917) - Ve Hseyin Ragp Bey'in u
yaz dizisi: Kzlarmzn Tahsili, (Tanin, 21 Temmuz, 7 ve 15 Austos, 2 ve 8
Eyll, 12 Terin-i evvel 1333 saylar); Kadnlar ve Hayat - Kk Bir Hesap,
(Tanin, 6 ve 10 Eyll tarihli bayazlar).
13 Buna gre, Devlet Bakan (Halife-Pdiah), er' bakmdan yaplmas ya da
yaplmamas emredilmemi, fakat caiz olan eyleri dzenleme yetkisine sahiptir.
ok kadnla evlilik de, eriatn "Emr nehyetmedii" (yapnz yapmaynz
demedii) olaylardandr. Devlet Bakan isterse bu messeseyi kaldrr, isterse
deiiklikler yapabilir. Bu konuda bk. Mansurzade Sait, Cevaz'n ahkm
er'iyeden olmadna dair, (slm Mecmuas 1332-1916, No. 10, 12, s. 295303, 357-360), - slamclk Cereyan, kitabmz (s. 102-103).
14 Hfz Veldet Velidedeolu, Aile Hukuku cilt I (I960), s. 8.
15 Mtareke dnemindeyse Kararname eletirilmi ve kaldrlmtr. Bu konuda bk.
slamclk Cereyan, s. 103 - Halil (Mentee) Beyin Hatralar, s. 221.
505
yii Nefise) Resim snf rencilerinin kadn model kullanmalarna, tiyatro piyeslerine bile karan Ilmiyeci barajn amak kolay
olmamtr.16
Btn engellemelere ramen ttihat ve Terakki, belirli bir lde
laikleme yolunu amtr. Yarg'nn eyhlislmlktan ayrlarak
"mnhasran (yalnzca) Adliye Nezretine" balanmas bu alanda
byk bir yenilik olmutur. 17 Darlfnun (niversite) Edebiyat
Fakltesindeki "umum derslerin" kadnlara da ak bulundurul mas karar verilebilmitir.18
2. Kadn rgtlerinin Kuruluu
Belli ballarnn adlarn verdiimiz kadn cemiyetleri, bu ortam
iinde kurulmutur, bu rgtlerin iki adan ele alnmas gerekir.
Bir blm dorudan doruya, kadn haklarnn savunulmas
amacna dayandrlmtr. Bir blm de, olaylarn zorlamasna
uyularak, yardm kurumlan olarak ortaya kmlardr.
Kadn derneklerinin kuruluu 1913 ylma kadar yava bir tempoda gelimitir. Bu oluun nedeni, Balkan savalardr.
Balkan savalarnn yaratt genel coku, Mdafaa-i Milliye Cemiyeti'nde dman kardeleri birletirmitir. Kadnlar da, bu ak
iinde, kendi cemiyetlerini kurmulardr. Mdafaa-i Milliye Osmanl Hanmlar Heyeti adn alan bu kurulu, 1913 ylnn Ocak ay
iinde, Darlfnun'da yaplan iki heyecanl toplant sonunda gereklemitir.19 Osmanl kadnlar, rgtlenme ve gzel sz syleme
ustalklarn bu toplantlarda kantlamlardr.
3. 1913 Ylna Dein Kadn Kurulular
Verilen dizide de grlecei gibi, be yllk (1908-1913) dnem
iinde saptanan kadn derneklerinin says bir dzine kadardr.
Teali-i Nisvan Cemiyeti: Kadnlarn ykselmesi anlamna gelen bu
adla kurulmu dernek Halide Edip Hanm tarafndan kurulmu ilk
16 slamclk Cereyan, s. 105.
16 ttihat ve Terakki'nin 1916 kongresinde kabul edilmi olan bu ilke (bk. s. 118),
"Darlhikmeti Islmiye" adl messesenin almasyla (12 Austos 1334-1918)
gerekletirilmitir (Tanin, 5 ubat 1334 - ti, 1334, no. 21-22-36-59,
Sebilrread, 1334, no. 364.
17 Tanin, 5 Knun- evvel 1334, s. 2.
18 Darlfnun Konferans salonunda kadnlarmzn itimalar, s. 5.
506
kadn rgt saylmtr.20 Bu bakmdan 1908 ylnda kurulduu

kabul edilebilir. Dernein amac mill geleneklerden vazgemeden
"kadnlarmzda seviye-i irfann itilsna (kltr dzeyinin yceltilmesine) hizmettir". ngilizce bilmeyi yelik art sayan dernek, ingiltere'de kurulu "Trk Kadnlar Muhibbi (dostlar) Cemiyeti"ne
paralel almak istemitir. "Halide Edip Hanm'm etrafna toplanm bir grup" olan bu dernek bir dil kursu at gibi, konferanslar
vermeyi ve eitli eviriler yapmay programlamtr.
ttihat ve Terakki Kadnlar ubesi: Bu dernek hakknda yeterli bilgiye sahip deiliz. Yalnz "askerlere yardm beyannamesi"nin tarihine gre 1908'de kurulmu olduu anlalmaktadr. 21
Teali-i Vatan- Osman' Hanmlar Cemiyeti: Cemiyet'in ttihat ve
Terakki "Cemiyet-i muhteremesinin himayesinde" kurulduu aklanmtr. Merkez-i umumisi Selanik'tedir. Bakan Naime Yusuf
"hanmefendidir". Amac Osmanl hanmlarn yceltmek olan Cemiyet'in geni bir program vardr: nce devlete "Nevzd- Vatan"
ismini verecei bir sava gemisi armaan edecektir. Doumevleri,
atelyeler, karma kz okullar, Hill-i Ahmer'e yardm, mev'izeler
tertibi yardmlar dizisini oluturacaktr.22
Osmanl Kadnlar efkat Cemiyeti: Selanik'te kurulmu olan cemiyet kentin "hayrperver hanmlar" tarafndan altrlmtr.
Hanmlarn verecekleri hediye eyalar kurulacak efkat Pazar'nda
bizzat yelerce satlmas kararlatrlmtr.23
Esirgeme Demei:24 Sleyman Paa'nn kz Sabiha Hanmla sekreteri Nezihe Muhittin Hanm'm giriimleriyle kurulmu olan bu
dernek, balangta "ttihat ve Terakki Kz Sanayi Mektebine" parasal yardm amacyla kurulmutur. Cemiyet "son derece nasyonalist
(milliyeti)" olarak tannmtr. yeler, koruduklar okulda "fahriyen" (cretsiz) ders vermilerdir. Kadnlarn kltrn arttrmak
ve onlar meslek sahibi yapmak iin almalar yapan dernek amacn ekonomik alanda geniletmitir. Hzla rgtlenerek istanbul'da
ubeler kurmutur. Bir "San'at Evi" amtr.
20 Ruen Zeki, Bizde Hareket-i Nisvan, (Nevsl-i Mill, 1330, s. 344-345).

21 Tanin, 20 Terin-i sni 1324, s. 4.
22 Tanin, 20 ubat 1910, s. 2.
23 ura-y mmet, 22 Terin-i sni 1908, s. 5.
24 Ruen Zeki, A.g.e., s. 345, 346.
507
Mamult- Dahiliye stihlki Kadnlar Cemiyeti Hayriyesi: Bu cemiyet, istihlki Mill Cemiyeti'ne bal olarak kurulmutur (bk. s.
446). Yerli mal kullanlmasn isteklendirme amacyla kurulan dernek, Melek Hanm'jn giriimiyle kurulmutur. Hereke fabrikasyla
ibirlii yapmtr.25 Doksan yesi olmutur. Bir sergi ve terzihane
amtr.
4. 1913 Yl ve Sonras
Mdafaa-i Milliye Osmanl Hanmlar Heyeti: 26 Balkan savalar
karsnda bir yardm cemiyeti olarak, 1913 ylnda kurulmu olan
bu dernek 26 Knun- sni (8 ubat) ve 2 ubat (15 ubat) tarihle rinde Darlfnun'da yapt toplantlarla, Osmanl kadnlarnn
topluca sesini duyurmu ve usta kadn konumaclarn ortaya kmalarn salamtr. Prenses Nimet, Nzime Sultan, Fatma Aliye,
Glsm Kemalova, Fehime Nzhet, Nakiye (Elgn), Naciye, Halide
Edip, Selma, Nigr (Binti Osman), Huriye Baha, hsan Raif, Nezihe
Muhlis gibi devrin nl kadn konumaclarnn katldklar
toplantlarda orduya yardm olmak zere krkler, prlantalar hibe
edilmitir.
Alnan kararla, orduya "Osmanl kadnlar adna" telgraf ekil mi, Hindistan ve Rusya kadnlar yardma arlmtr. Ayrca kralielere mektuplar yazlarak Balkanllarn vahilii karsnda harekete gemeleri istenmitir.27
Mdafaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyeti:28 Merutiyet'in en nl kadn
kuruluu olan bu dernek, (Kadn Haklarn Savunma Dernei) dorudan doruya kadn haklarn koruma amacn gtmtr. Nuriye
Ulviye Hanm'm bakanlndaki dernein gerekletirmek istedii
sorunlar yle zetlenebilir: a - Kadnlarn kyafetlerini dzeltmek
(slh etmek), b - Kadnlar i hayatna sokarak kadnlktaki sefaleti
hafifletmek, c - Kadnlar toplum hayatna altrarak, "bizi mahveden" irkin gelenekleri ykmak, kadn hrriyetlerini geri almak, d
-zel okullar aarak, gazete, bror yaymlayarak, konferanslar vererek kadnlarn kltrn arttrmak ve aydnlatmak.
25 1914 ylnda Hereke fabrikasnda 400 kadn ii almaktayd (Ruen Zeki,
Ayn Eser, s. 348).
26 19 sayl notta belirtilen kaynak.
27 Ayn Eser, s. 46-50.
28 Ruen Zeki, A.g.e., s. 346-347.
508
Cemiyetin yeleri arasnda yabanc kadnlar da bulunmutur:

"Berliner Tageblat" istanbul temsilcisi Madam det Feldman, Miss
Allisa bunlar arasndadr.
Ayrca Cemiyetin iki eylemi olmutur. yelerden Bedriye Osman
Hanm, telefon irketine memur olmak iin bavurmu, fakat aln mamtr. Yaylarak bir kamuoyu sorunu haline gelen olay zerine
Cemiyet Telefon irketi'ni ar surette eletirmi, Nafia Nezretini
uyarmtr. Sonunda Telefon irketi kadn memurlar almak zorunda
kalmtr.
Yine yelerden Belks evket Hanm, ilk Osmanl kadn olarak
uaa binmek iin Cemal Paa'ya bavurmutur. Kadnlarn ar
pazarda dolamalarn snrlayan stanbul Muhafz, bu istei yerine
getirmitir. Belks evket Hanmn fotoraf da Asker Mze'ye konmutur.
Mdafaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyeti, ikinci Merutiyetin dadaal siyasi hayat boyunca, ilk gerek kadn dernei olmutur.
1913'te ye says elliyi akndr ama rgt zayf kalmtr.
tekilere benzeyen, sava iinde kurulmu fiild-t Ahmer Kadnlar Cemiyeti, Kadnlar altrma Cemiyet-i Islmiyesi gibi cemiyetler de vardr. Bunlar, yukardan aa, hkmete kurulmu derneklerdir, ilgin olan nokta, rnein Kadnlar altrma Cemiyeti Islmiyesi'nin kurucular arasnda tek kadn yoktur. 29
Ve yine ilgin olan bir nokta da, bu cemiyetlerin aydn kent kadnlarnca oluturulmasdr. nk, kyl kadnlar zaten tarm
ekonomisi iindeki yerlerini almlardr. Ilmiyeciler onlara, tarlada
alma fetvas vermekteydiler. Tm saldr, ehir hayat iindeki
tutumlara kar yaplmtr.30
Birbirine benzedikleri iin, teki cemiyetler zerinde durmuyo ruz.
29 "Devletl lsmetl Naciye Sultan Hazretlerinin Zr-i Himayelerinde Kadnlar a

ltrma Cemiyet-i lslmiyesi-Nizamnme sonundaki "messis" (kurucu) imza
lar: Bakumandan Vekili ve Harbiye Nzn Enver, Harbiye Nezreti mstear s
mail Hakk, Dva vekili Mehmet Arif, stanbul meb'usu Salh Cimcoz, Harbiye
Nezreti Mektupusu Ali Rza, Dva vekili Mehmet Selhattin.
30 skilipli Atf Hoca'nm fikri iin bk. slamclk Cereyan kitabmz, s. 173.
509
D. Matbuat Cemiyetleri
Matbuat- Osmaniye Cemiyeti (1324-1908)
Osmanl Matbuat Cemiyeti (1333-1917)
MERUTYET BASINI VE KURULULARI1

I - Cemiyet-i Matbuat- Osmaniye (1908): Merutiyet'in ilnn izleyen ikinci ayda kurulmu olan bu dernek, basn tarihimizin ilk meslek demei olmutur.
Kurucularn adlan, Merutiyet'te yaplan cemiyet nizamnamelerinde pek grlmeyen bir biimde, 2. maddede verilmitir:2
Ahmet Cevdet Bey (kdam Gazetesi Sahibi)
smail Hakk Bey (Tanin Gazetesi Sahibi)
Pozant Efendi (Pozantiyon Gazetesi Sahibi)
Tevfik Efendi (Selnikli) (Sabah Gazetesi Muharriri)
Cenap ehabettin Bey (Servet-i Fnun Muharriri)
Hseyin Cahit Bey (Yaln) (Tanin Gazetesi Bamuharriri)
Samih Bey (ittifak Gazetesi Bamuharriri)
Abdullah Zht Bey (Yeni Gazete Sahibi)
Fresko Efendi (El Tiempo Gazetesi Bamuharriri)
Mahmut Sadk Bey (Servet-i Fnun Gazetesi Bamuharriri)
Murat Bey (Mizan Gazetesi Sahibi)
Mihran Efendi (Sabah Gazetesi Sahibi)
Nikolaidis Efendi (Konstantinopolis Gazetesi Sahibi)
Cemiyet, grld gibi, kurucu isimleriyle, Merutiyet'in kurulu havasn yanstmaktadr. Cemiyete giri, hayli zorlatrlm ve
gizli oylamaya balanmtr.
Cemiyetin kuruluu u nedenlere dayandrlmtr: 1 - Cemiyeti
hkmete tantmak; 2 - Basn sular yarglanmasnda Cemiyet
idare heyetinin "heyeti-i adul" (jri) olarak tannmasn salamak;
1 Bu bilgiler iin bk. kdam, 17 Temmuz 1324.
2 Nizamname metni iin Bk. Belge 1, s. 486.
510
3 Basn Osmanlc ve "selmet-i vatan" fikri evresinde, dnce

zgrlne halel gelmeden, toplamak; 4 - Avrupa basn cemiyetleriyle dosta ilikiler kurmak; 5 - Cemiyet yeleri arasnda dostluk ve yardm ilikileri kurmak; 6 - Cemiyet yelerine tat aralarnda, san'at messeselerinde kolaylklar salamak; 7 - Osmanl
basnnn ite ve dta onurunu korumak. 3
Nizamnamede, hibir dernekte grlmeyen yasaklar vardr: Gazeteler antaj yapmayacaktr (madde 14), Cemiyette kumar oynanmyacaktr (madde 18) gibi.
2 - Osmanl Matbuat Cemiyeti (1333-1917): Bu cemiyet de, Mtareke dnemine dein kurulmu olan basn derneklerinin sonuncu su olmutur. ttihat ve Terakki egemenliinin son ylnda ve Birinci
Dnya Sava'nn Osmanl-Alman grubu lehine arlk gsterdii
dnemde, kurucu idare heyeti yeleri u isimlerden olumutur:
Reis: Mahmut Sadk Bey
Azalar: Yunus Nadi, Muhittin (Birgen), Aaolu Ahmet, Abdul :
lah Zht, Ahmet Emin (Yalman) Bey'ler.
Cemiyet, Merutiyetin teki (monist) siyas hayatnda iyi karlanmtr.4 lk kongresi 15 ubat 1918'de yaplmtr 5 ve yeni ynetim
kurulu seilmitir: 6
Reis: Hseyin Cahit Bey (Tanin),
kinci Reis: Yunus Nadi Bey (Tasvir-i Efkr),
Ktib-i Umum: Ahmet Emin Bey (Yalman),
teki yeler: Muhittin (Bergen) (Tanin Bayazar), Mahmut Sadk, Cell Nuri, Davit Fresko, Aaolu Ahmet, Margarbits, smail
Mtak (Mayakon), Enis Tahsin (Til), Hseyin Tahsin, Hseyin
Ragp (Baydur), Kzm inasi (Dersan), Keeyan Beyler ve Efendiler.
Haysiyet Divan'nda nl isimler vardr.7
3 Nizamname, madde 11.

4 "Matbuat Cemiyeti", (Tanin, 5 Temmuz 1333) - "Osmanl Matbuat Cemiyeti",
(Tanin, 11 Temmuz 1333).
5 Kongre, Osmanl basnnn ilk kongresi saylmtr. Kongre bitiminde, Pera Palas
Oteli'nd bir ziyafet verilmi ve Hseyin Cahit Bey konumutur (Tanin, 5, 16
ubat ve 4 Mart 1334).
6 Tanin, 2 Mart 1333.
7 "Divan- Haysiyet" azalar: Halit Ziya (Uaklgil) (Reis), Mithat kr (Bleda),
St, Dr. Adnan (Advar), Rza Tevfik (Blkba, Filozof), Muslihittin Adil
(Tayln) Bey'ler (Tanin, 2 Mart 1334).
511
1918 ylnda, bir dernekte toplanm olan bu isimler, Mondros

Mtarekesi'nden sonra eitli cephelere ayrlacaklardr. stanbul
Ankara diyalogunda rol alacaklardr. Kimi Mdafaa-i Hukuk ve
Cumhuriyet cephesinde grlecektir. Kimi de, muhalif kaldklar
iin, bu cephenin stiklal Mahkemeleri'nce yarglanacaklardr.8
Bu kadro, biraz daha geniletilmi olarak, Trkiye Cumhuriyeti
rejimi iinde uzun bir sre basn ve politika hayatnda etkin olmutur.
Matbuat Cemiyetleri'ne likin Belge

BELGE 1
Cemiyet-i Matbuat- Osmaniye Nizamnamesi
Madde 1 - Cemiyet-i Matbuat- Osmaniye teekkl etmitir. Madde 2 Cemiyet-i Matbuat- Osmaniyenin emr-i teesss ile megul olan azas
huruf-u heca tertibi ile yledir: (Osmanl Alfabesi sralamasna gre)
Ahmet Cevdet Bey
ismail Hakk Bey
Pozant Efendi
Tevfik Efendi (Selnikli)
Cenap Sahabettin
Hseyin Cahit Bey
Samih Bey
Abdullah Zht Bey
Fresko Efendi
Mahmut Sadk Bey
Murat Bey
Mihran Efendi
Nikolaidis Efendi
(kdam Gazetesi Sahibi)

(Tann Gazetesi Sahibi)
(Pozanon Gazetesi Bamuharriri)
(Sabah Gazetesi Muharrirlerinden)
(Servet-i Fnn Muharrirlerinden)
(Tann Gazetesi Bamuharriri)
(ittifak Gazetesi Bamuharriri)
(Yeni Gazete Sahibi)
(E Tiempo Gazetesi Bamuharriri)
(Servet-i Fnn Gazetesi Bamuharriri)
(Mi^an Gazetesi Sahibi)
(Sabah Gazetesi Sahibi)
(Konstantinopolis Gazetesi Sahibi)
8 ark istikll Mahkemesi'nde yarglanan gazeteciler: Velid Ebuzziyazade (Tevhid-i

Efkr gazetesi), Sadri Edhem (Ertem) ve Fevzi Ltfi (Karaosmanolu) (Son
Telgraf gazetesi), Abdlkadir Kemali (Toksz gazetesi), Ahmet Emin (Yalman)
(Vatan gazetesi), Suphi Nuri (leri) (leri gazetesi), smail Mtak (Mayakon)
(istiklal gazetesi), Gndz Mtak (Sayha gazetesi - Adana) (Cumhuriyet, 27
Temmuz 1925).
512
Suret-i Kabul
Madde 3 - Cemiyet-i Matbuat- Osmaniyeye kabul edilecek zatlar azadan
ikisinin tavsiye ve delleti ile takdim olunarak rey-i hafiye mracaat edilecek
ve umum aza-y asliyenin slsan- ekseriyeti ile cemiyete kabul olunacaktr.
Cemiyete kabul in vuku' bulacak tavsiye ile intihab in rey toplanmas
arasnda gn vakit braklacaktr. Kabul hakknda bir kere teklif vaki'
olup da kabul edilmeyen zat in bir sene gemeden ikinci bir teklif resmu'
olamaz.
Cemiyet Azas
Madde 4 - Cemiyet azas iki ksmdr. Aza-y asliye, aza-y fahriye. Aza-y
asliyenin ta'biyet-i Osmaniyeyi haiz bulunmalar meruttur. Aza-y fahriye gazeteciler arasnda srf teesss- rabta-i muhadenet maksad ile kabul edileceklerinden tabiyet-i Osmaniyeyi haiz bulunmalar lzm deildir. Bunlar cemiyetin mzkert- dahiliyesine intihabatna itirak etmezler.
Madde 5 - Cemiyete dahil olan aza kabul anndan itibaran sair azann kffe hukukuna maliktirler.
Hakk- tirak
Madde 6 - Cemiyetin mesarifine karlk olmak zere bir defaya mahsus
olarak beyz guru ve her ay elli guru tediye edeceklerdir. Aza-y fahriye
yalnz ehr elli guru itasyla mkelleftirler.
Cemiyetin Tekilt
Madde 7 - Cemiyetin bir reisi, bir meclis-i idaresi ve bir sandukkr ile imdilik bir ktibi olacaktr. Reis ile sandukkr fahr olarak ifa-y hizmet eder,
ktibe mnasib bir maa verilecektir. Ktib dahiliye mdiri vazifesini de ifa
edecektir.
Madde 8 - Reis alt ayda bir kerre meclis-i idare tarafndan ve meclis-i idare azalar arasndan rey-i haf suretiyle intihab edilir. Reisin tekrar intihab caizdir. Sandukkr ile ktib meclis-i idare tarafndan tayin olunurlar.
Madde 9 - Meclis-i idare bir reis ile 12 azadan mrekkeb olub ilk seneye
mahsus olmak zere messislerden ibaret bulunacaktr. Bir sene hitamnda
umum aza-y asliye meyanmdan ekseriyet-i r ile ve intihab- haf usulyle
tekil edilecektir.
Madde 10 - Reis veya meclis-i idare azalar hasb-el-icab gaybubiyet ettikleri
takdirde yerlerine cemiyet azasndan tevkil edeceklerdir.
Cemiyetin Esbab- Teekkl
Madde 11 - Cemiyetin esbab- teekkl bervech-i tidir:
1 - Cemiyetin Matbuat- Osmaniyeyi hkmete resmen tantmas.
2 - Matbuat ceraiminin mahkemesine hey'et-i adl uslnn
513
mer'iyeti ve matbuat- Osmaniye meclis-i idaresinin

hey'et-i adlu olarak tannmasn hkmete kabul ettirmek.
3 - Matbuat- Osmaniyenin serbesti-i efkr ve mtala halel
gelmemek zere menafi'-i vatan ve adb- umumiyeyi
te'mine hadim bir tarik takib etmeleri ve "selmet-i vatan" fikr-i mukaddesi etrafnda ittihad etmelerini temin
etmek.
4 - Avrupa'daki matbuat cemiyetleri ile mnasebette bulunarak revabt- dostne peydasna almak.
5 Cemiyet azas arasnda uhuvvet ve muavenet-i mtekabile
esaslarn hazrlamak ve bu yolda bir nizmnme tertib
eylemek.
6 - Cemiyet azasnn Avrupa'da olduu gibi vesait-i nakliye ve
muhabere ile tiyatrolardan vesair kffe-i messesat- sanatkrne ve esbab- medeniyeden muhtar bir surette istifadelerini temin etmek.
7 - Matbuat- Osmaniyenin dahilen ve haricen eref ve haysiyetini muhafaza etmek.
Vezaif
Madde 12 - Reis hkmete ve harice kar cemiyetin vekilidir. Meclis-i
idareye riyaset eder. Tesav-i r vuku'unda reyi galib addedilir.
Madde 13 - Meclis-i idare haftada iki defa ve icabna gre daha ziyade toplanr ve meclis-i idarenin vezaifi yledir:
1 - Cemiyetin esbab- teekkln temine almak.
2 - cabnda meclis-i umumyi toplamak.
3 - Cemiyetin azalar arasnda zuhur edecek ihtilfa hakim
olmak ve gazeteler arasnda zuhur edebilecek ihtilfatm
irkin bir vadiye dklmesini men' in hakim vazifesini
icra etmek.
4 - Cemiyete ait kffe-i hususat tezekkr etmek.
Madde 14 - Cemiyet-i Matbuat- Osmaniye dahil olan gazeteler tideki vezaifle mkellef bulunacaklardr.
Evvel: Gazeteler antaj yapmayacaktr. Saniyen: Gazeteler
kabih elfaz ve imadan ve adab- umumiye-ye mnafi'
mnderecatdan mcabenet edeceklerdir. Salisen: Ecnebi
devletlerden, anasr- Osmaniyeden birinin haysiyetini kesr
ve carihadar edecek yolda neriyatta bulunulmayacaktr.
Madde 15 - (Metinde yanllkla 16. madde olarak oemektedir) Gazetelerden biri bir ahs hakknda ahlk haleldar edecek surette mtecavizne
neriyatta bulunduu takdirde vuku' bulan ikyet veya ihbar zerine meclis514
i idare teekkl ederek keyfiyeti tetkik ile tecavzn adb- umumiyyeye mugayir bir surette icra edildiine kanaat hasl ederse bunu yazan muharrir Cemiyet-i Matbuat- Osmaniyeye mensub olduu taktirde hakknda cemiyetten
verilecek karara tabiyet edecektir. Cemiyete mensub olmayan muharrirler tarafndan vuku'a gelecek tecavzt zerine cemiyetin bir karar- takib itasyla
gazetelere teblii cmle-i vezaifindendir.
Madde 16 kerre tarziye vermee mecbur olan muharrir cemiyet azasndan bulunduu taktirde ihra edilecektir. Azadan birinin neriyat- mtecaviznesi muhalif-i dab olursa meclis-i idare azasndan nn vuku' bulan
teklifi zerine cemiyet itima' ederek ii mzkere eder.
Mevadd- Mteferrika
Madde 17 - Cemiyet azalar Kanun- Esas ahkmna riayete tahlif edileceklerdir.
Madde 18 - Cemiyette kumar oynanmayacaktr.
Madde 19 - Cemiyet azasnn ictima' in mnasib bir mahal tutulacakdr. Ictima'- umumiden gayr zamanlarda bu daire, cemiyet azasnn birbiriyle
teati-i efkr ve tahassst etmelerine ve birlikde ho zaman geirmelerine
hadim bir itima' gh- uhuvvet tekil edecektir.
Madde 20 Cemiyet senede birka defa umumi toplantlar tertib eyleyecektir.
Madde 21 - Gazeteler ve risail arasnda hakk- neriyata riayet olunmak
esasn temin iin gazeteler tideki noktalara dikkat etmekle mkelleftirler.
Evvel: Bir makale muharririnin ner edildii gazete sahibinin
msaadesi istihsl edilmeden kamilen nakl ve iktibas olunmayacak.
Saniyen: Bir gazete veya risalenin tercmeye balayacan
iln ettii bir eseri dier biri tercme etmeyecektir. u kadar
ki evvelce tercmeye balayan gazete neriyatn ikml veya
tadil ettikten sonra dierlerinin tercme selhiyeti olacaktr.
Madde 22 - Aza-y fahriyenin gazeteci olmalar meruttur. Bu gazeteciler
Dersaadet'de mnteir olanlara mensub iseler aza-y asliyenin usl- kabulleri
dairesinde cemiyete kabul olunacakdr.
Memalik-i ecnebiyede mnteir gazete muhabirleri mensub olduklar gazetelerin beynnameleri yahut memleketlerinde mevcut matbuat cemiyetlerine
mensubiyetlerini m'ir varakalar zerine kabul olunur.
Madde 23 Cemiyet-i Matbuat- Osmaniyeye kendilerini kayd kabul ettirmeyen muhabirin-i asliyenin hkmet-i Osmaniye nezdinde muhabir sfat
ile tannmamas icab eder.
515
E. ESNAF CEMYETLER 1.
Kalayc Esnaf Lonca Heyeti
KURULU YILI: 1332 (1916).

KURULU YER VE MERKEZ: Edirne, ttihat ve Terakki Kulb.
KURUCU VE YNETCLER:'1 Kalayc Esnaf Cemiyeti Reisi: Halilolu Ahmet Usta, Kalayc esnaf kethdas: Aliolu Hasan Usta; teki
yeler: Ahmet Aa bin smail, 2 Ahmet Aa bin Mehmet, Mehmet Aa
bin Salim, Sadk Aa bin Ahmet, Halilolu Mehmet Usta.

ttihat ve Terakki'nin koruyuculuu ve giriimi altnda, 1913 yl
sonrasnda asker, hayr (yardm), genlik ve kltr kurulular ya nnda esnaf rgtlendirme amacyla baz cemiyetlerin de kurulduu grlyor. Resm belgeler bu durumu tam olarak yanstmamlardr. rnein, Karesi sancanda da "Yapclar, ziraat, debba (dericiler) , bahvanlar" esnaf cemiyetlerinin kurulduklar anlalmaktadr.3
Kalayc Esnaf Cemiyeti'nin amac yle aklanmtr: "Kalayc
esnaf icra-y san'at hususunda terakki ve hukuklarn muhafaza etmek zere ittifak ederek ibu nizamnameyi tanzim ederler" . 4
1 Bu isimler, Babakanlk Ariv Genel Mdrl, Cemiyetler dosyasnda, resm

makamlara sunulan belgeden alnmtr. Fotokopisi verilmitir, (Bk. s. 492).
2 Ayn belgede, bu kiinin ad yannda u yaz vardr: "Mczt- terhibiye
(Arcezalar) ile mahkm olduu anlaldndan karlmtr".
3 Babakanlk Ariv Genel Mdrl, ayn dosyada, Karesi Mutasarrfl'ndan
gelen 28 Nisan 1332 tarihli bir yazda bu isimler okunmaktadr.
4 Nizamname, madde 1. (Bk. s. 491).
516
517
BELGE 1
Kalayc Esnaf Lonca Heyeti'ne

likin Belge
(Kalayc Esnaf Lonca Hey'et-i Mahsusu Nizamnmesidir)*
Hey'et-i darenin Esamisi:
Abdurrahman Mahallesinden
Evliya Fehim Paa
Krt Hoca
eyh elebi
Darssabada
Kad Bedrettin
"
Kalayc Esnaf Cemiyeti Reisi Halil

Olu Ahmed Usta.
Kalayc Esnaf Kethdas Ali Olu
Hasan Usta.
Aza Ahmet Aa bin ismail - mcazat-
terhibiye ile mahkm olduu
anlalmala karlmtr. Aza Ahmet Aa bin Mehmet.
" Mehmet Aa bin Salim.
" Sadk Aa bin Ahmet.
" Halil Olu Mehmet Usta.
Madde 1 - Kalayc esnaf icra-y sanat hususunda terakki ve hukuklarn

muhafaza etmek zere ittifak ederek ibu nizmnmeyi tanzim ederler.
2 - Sanatlarnn revac zmnnda temin-i mesayi taahht ederek ittifak ve ittihatla hareketi taahht eylemilerdir.
3 - Esnaf muameltn idare iin efrad- sanat tarafndan blda
esamisi muharrer zevat hey'et-i idare ve kethda intihab etmilerdir. Bu hey'et-i idare on be gnde bir itima ederek sanatlarnn ve buna mteallik ilerini mzakere edeceklerdir.
Mzakere neticesi belediyeye ve icab eden makam ile kethdalar temasda bulunacaklardr.
4 ibu esnaf, fkara ve zefasma muavenet etmi olmak zere
hey'et-i idare nezdinde muhafaza edilmesi artyla bir sandka
ittihaz etmilerdir. Bunda terakm edecek mebali indelhace
hey'et-i idare kararyla arzu edilen mahalle sarf olunacaktr.
5 - Blda muharrer mevad ahkmn harfiyyen kabul edilmi olduundan u taahhdata kar muhalif hareketde bulunanlar
hey'et-i idare tarafndan esnaf lemine mahsus dt ve usl dairesinde yolsuz addetmei kabul ederler.
f. 15 Nisan sene 330.
Aslna mutabktr, f. 5 Mart 332 (Mhr okunamamaktadr).
(*) BBA-Cemiyetler Dosyas.
518
VI
LKE DIINDA
TRK MLLYETLN SAVUNMA
AMACIYLA KURULAN "TRK YURTLARI1
Lozan Trk Yurdu (1909)

Cenevre Trk Yurdu (1911)
Natel (Neuchtel) Trk Yurdu (1912)
Paris Trk Yurdu (1913)
Berlin Trk Yurdu (1913)
Birinci Yurtular Dernei (1911)
kinci Yurtular Dernei (1913)
A. TRK YURTLARI'NIN KURULUU VE AMACI:

"TRKLKTE SOSYAL DURUM";
svire'de bulunan rencilerin giriimleriyle kurulmu olan

Trk Yurtlarnn amac yle aklanmtr: "Yurtuluk itima
ve mill mezhebimizin ilk taslan milliyetilik zerine yapt ve
tiye ait mesisine mfit bir dstur olmak zere Trklkte itima
inklplk terkibini ifade etti... "Trk Yurdu" d manasyla bir cemiyet deildir. "Yurtuluk" bir nevi mezhepiliktir, hakik bir mefkureciliktir. Onun alelade cemiyet kaidelerini, ekliyet^erini burada
grmemek isteyeceiz". kinci Yurtular Dernei a sylevinden
alnan bu aklamaya eklenecek bir dnce de udur: Yurtulua
yaratcln veren "yararl ve ilerici halklkla milliyetilik" kar mdr. Bu olu da "cemiyet" szcnn dar erevesine sktrlamaz.1
1 kinci Yurdcular Dernei'nin alnda, Hac Nasuholu Cevdet Bey'in

konumasndan (Yurdcular Yasas, s. 19) - Yasa'nm 1. fasl, madde 2. "Trk
Yurdculuunun mefkuresi, Trklk leminde itima inklp esaslar hazrlamak
ve onu mazisini, an'anesini, milliyetini mdrik bir hale getirmeye almaktadr".
519
Bu eylemin Trk Oca ile ttihat ve Terakki ideolojisinin lke

dna tanmas olduunda kuku yoktur. Zten, Yurtular, istanbul'daki Trk kesimle srekli iliki halinde bulunmulardr. Ve
Turanclk fikrine inanmlardr. Kongrelerde bata Hamdullah
Suphi, M. Nermi Beyler olmak zere stanbul grubunun sekinleri
bulunmutur.
Trk Yurtlar "khne bir koltukta, eski birka iskemle ile hakir
bir masa etrafnda toplanan genler"ce Yusuf Akora'nm ittihat ve
Terakki iin kuland deyimle "Trkle ihtida (din deitirircesine dn) faziletinin yava yava ruhlarda yer etmesi" 2 olayna
balanarak kurulmaya balanmtr.
B. YURTLARIN RGTLENMES
rgtlenme iki aamada olumutur. nce yurtlar, sonra da bunlar federasyon biiminde birletirilerek Yurtular Dernei kurulmutur.3
Kronolojik sraya gre gelimeler:
Lozan Trk Yurdu: 1909 ylnda "Lozan Osmanl Ktphanesi"
adyla bir ekirdek dernek kurulmutur. Daha sonra, 1911 yl son larnda bu dernek "Lozan Trk Yurdu"na dntrlmtr.
Cenevre Trk Yurdu: Ayn gelimeyle, "Cenevre Osmanl Ktphanesi" (15 Nisan 1911), "Cenevre Trk Yurdu" olmutur (21
Ekim 1911). Bu kurulu "mini mini bir Trk Oca" saylyordu. 4
Natel Trk Yurdu: 15 Ekim 1912'de kurulan bu yurt hakknda
yeterli bilgi yoktur.
Paris ve Berlin Yurtlar 1913 ylnda kurulmulardr. Ayn yl
Fransa'da Montpelier (Monpelye) Belika'da Gand yurtlarnn kurulmasna giriildii belirtilmise de, bu konuda da fazla birey bilinmiyor.
2 Yurdcular Yasas, s. 29-31.

3 Bu gelimeler hakknda elimizdeki tek kaynak bugn de ayndr: Yurdcular
Yasas, isvire'de, Cenevre ehrine yakn Ptilns kynde, Pansiyon Rasen'de
kurulan kinci Yurdcular Dernei'nin mzkerat ve mukarrerat-Dersaadet. Mtareke dnemi iin daha fazla kaynaa sahibiz.
4 Ayn Eser, s. 27.
520
C. YURTLARIN BRLETRLMES:
YURTULAR DERNE
Bu alanda iki aama grlr.
Birinci Yurtular Dernei (27 Aralk 1911): Lozan Trk Yurdu'nun giriimi ve arsyla, Lozan yaknnda Gramont kynde,
Cenevre'deki Yurt'un katlmasyla toplanlmtr. lk Dernei ondokuz renci kurmutur. Cenevre temsilcileri: Haznedarolu Sedat,
efik, Germenliolu sim (Tp), Cemalettinolu, Arif ve Ferit Recep (Kimya), Hsnolu Ziya (timaiyat), Molla Akiolu smail
Hakk, Hasekiolu Sreyya, Osman efik (ticaret); Lozan temsilcileri: Nurettinolu llyas Ragp (Tabiiye), Moralolu Ahmet, Cemalolu Mustafa erif, Hac Metoolu Fazl, Fesiolu brahim Galip
(Mhendislik), Hmitolu Hsn, Ahmet Nazmi (Riyaziye), Altolu smail Hakk (Ticaret).
ikinci Yurtular Dernei (28 Mart 1913): Saylar artan Yurt'lar
(Lozan, Cenevre, Natel, Paris Trk Yurtlar) yeniden kurularak
ikinci Dernei oluturmulardr. Toplant Cenevre yaknnda Petit
Lance (Ptilns) kynde yaplmtr. Toplant bakanlna Tekerinolu Yusuf Kemal Bey (Tengirenk) seilmitir. stanbul Trk
Oca bakan Hamdullah Suphi Bey de toplantda bulunmu ve
konumalar yapmtr. nce bir "Yurtular Yasas" hazrlanmtr.
Ayrca, memleket sorunlarnn svire'den grnn salayan
kararlar da alnmtr (Bk. Belge 1, s. 497).
Bu toplantda Ziya Gkalpi gr egemen olmutur. 5 yeler Turanclktan yana olduklarn belirtmilerdir. 6 Yurt'larn, genel anlamda siyasetle uramalar doal saylmtr.7
5 Yasann 2. maddesi saptanrken "mefkure" szc zerinde durulmutur.
Toplantya katlan Hamdullah Suphi Bey, "dilek" szcn nermitir. Fakat
ounluk "mefkre"yi kabul etmitir. Bu terimin Ziya Gkalp tarafndan ortaya
atld bilinmektedir.
6 Cevdet Beyin a konumasndan: "... Biliyoruz ki byk Turan yurdunun bize
ayrd payansz hudutlarla evrilen Trk ilimizin asl ve meden saadeti..." - "...
Bir avu Trk genci... hep ayn haric tesirlerin evkiyle Trklne ihtida etti,
mill uuruna sahip oldu. Ve byk Alp'in (Ziya Gkalp) vatan ne Trkiye'dir ne
Trkistan - Vatan, byk ve mebbet bir lkedir Turan, hitabna da ruhunda
ma'kes (yank) verdi" (Ayn Eser, s. 16, 19).
7 22. madde grmelerinde "siyasetle itigal etmez" terimi tartlmtr. sten
meyen siyaset'in ayrclk (tefrikaclk), fesatlk, "frka gtme" "demek olup,
inklba hizmet eden, itima haller ve kanunlar zerinde oynayan her hareket
bir siyasettir" sonucuna varlm ve Trk Yurdculuunun siyas bir nitelikle siyas
521
ikinci Yurtular Dernei'nin merkez organ (orta's) olarak Cenevre Trk Yurdu saptanmtr.8
Trk Yurtlar, dank Trk rencilerini, milliyeti bir lk evresinde toplamak bakmndan lke iindeki Trk Oca'nn Avrupa' "ube"leri olmulardr.9
Asl eylemci nitelikleri Mtareke dneminde grlmtr.
Mondros Mtarekesi'nin adaletsizliine kar protestolar yaymlar, Anadolu hareketini desteklemilerdir. Mtareke dneminde bu
eylemleri grlecektir.
D. "TRK YURTLARI"NA LKN
BELGELER
BELGE 1
1 - kinci Yurdular Derneinin ttihaz
Ettii Mukarrerat
Madde 1 - Yasaya tbi btn Yurdcularm tamalar lzm gelen "tarih ve
an'anev iaret"in kabul ve Paris Trk Yurdunun bu iareti yaptrmak vazifesile itigali.
Madde 2 Tahsil hayat zerine her yurdun, bulunduu mevkie ait, bir
rehber neretmesi.
Madde 3 Bu sene "orta" olarak Cenevre Trk Yurdunun intihab.
Madde 4 - Gelecek "Yurdular Dernei"nin 1914 senesi sonbaharnda Natel'de toplanmas ve in'ikad gnnn "orta" tarafndan btn yurdlar ve
yurdcularla bilmuhabere tayini.
Madde 5 - Dernek mesaisinin bir kitap halinde neri ve "kinci Yurdular
Dernei" hey'eti fotorafnn bu kitaba derci.
Madde 6 Trklerin lisan, edebiyat ve tarihlerine dair Avrupa ktphanelerinde el yazsile baz eserler mevcut bulunduundan bunlarn istinsah ve
tercmesile istifade mevkiine vaz' Avrupa'daki Yurdcularm gayret ve himmetlerinden beklenecei.
partiye dnmeyecei anlamna geldii kabul edilmitir (Ayn Eser, s. 62-63).
8 19, 20 ve 21. maddelerde Orta tanmlanmtr. 1913-1914 yl iin Orta olarak
Cenevre Trk Yurdu saptanmtr (Ayn Eser, s. 70).
9 rnein alnan kararlar arasnda Halide Edip Hamm'a (Advar) "Trklerin Ulu
Anas" unvan verilmesi ve hanm yurdlar almas kabul edilmitir (Ayn Eser,
s. 12, 50-51).
522
Madde 7 - Anadolu'ya muhaceret edecek Trklere, her yurdcunun elden

gelen muavenet ve sahabeti deri etmemesi.
Madde 8 - Bir "Yurdcular mar" gfte ve bestesinin vcude getirilmesi
keyfiyetinin Hamdullah Suphi Bey'e havalesi.
Madde 9 - Cenevre, Lozan, Natel ve Paris Trk Yurdlarnm 1913 senesi
nisan iptidasna kadar olan mal muvazenelerini tetkike memur encmen-i
mahsusun verdii raporun kabul.
Madde 10 - "ikinci Yurdcular Dernei"nin kadmda Cenevre Trk Yurdu
Reisi Hac Nasuholu Cevdet Bey tarafndan irad olunan iftitah nutkun ilk
vasta ile neir ve iln.
Madde 11 - Halide Edip Hanmefendinin Cenevre Trk Yurduna yazm
olduklar, Trk kadnlar hakkndaki kymettar mektup Dernekte okunarak
kendilerine "Trklerin ulu anas" unvannn verilmesi ve memlekette hanm
yurdlarnm teesssne vesatette bulunmalar iin mracaatta bulunulmas.
Madde 12 stanbul'da Hadikai Meveret mektebi messisi ve sahibi Abdi
Bey'e, Cenevre ve Lozan Trk yurdlarma nakden vuku bulan muavenetinden
dolay Dernek namna bir teekkr mektubu yazlmas.
Madde 13 - Lyiha ile Dernee itirak etmi olan yurdcu Bahir Bey'e "lyihanz Mecliste okundu" metin ve ekliyle bir cevapname yazlmas.
Madde 14 - Yasann altnc maddesinde mnderi mnasebatn ekillerinden olmak zere mefkureye vusul hususunda karlkl yardmlama iin iki
tarafa kabul olunan vastalara dair malmatn iktisabna hadim muhaberatn
icras kararlatrlmtr.
Madde 15 Erbab- servete mracaatla toplanlacak para ile gen Trk
kzlarnn beray tahsil Avrupa'ya izam.
Madde 16 - Kadm meselesi iin matbuat vastasile telkinat ve mcahedatta
bulunmak.
Madde 17 - Muhtelif sanatlarn kz mekteplerine idhali ve her Yurdcunun
Avrupa'da bulunduu mddete el ilerinden birini renerek memlekete avdetinde ailesinden balamak suretile tatbiki.
Madde 18 - ehirlerde, kadnlara mahsus, umum baheler kadmn hkmetten istenilmesi.
Madde 19 - Erkeklerle kadnlarn fiilen ayn hukuka malikiyetleri ve tslmiyetin bu baptaki noktai nazarnn matbuat vastasile terih ve iln.
BELGE 2
2 - "kinci Yurdcular Dernei"ne Katlan Yurdlar,
Yurdcular ve Yurdu Adaylar
Cenevre Trk Yurdundan: Mulal Hac Nasuh olu Cevdet (Tp), stanbullu Kutbeddin olu Rza (Tp), istanbullu Cemaleddin olu Arif (Kimya),
stanbullu Haznedar olu Ali Sedat (Tp), skpl Nafiz olu Hmid (Kim523
ya), stanbullu Dilsiz olu Cevad Refik (Tp), Edirneli Hsn olu Ziya (itimaiyat), Yeniehirli Germenli olu Asm (Tp), Vidinli Rasim olu Mehmet
(Hukuk), Selnikli Osman evki (Ticaret), istanbullu Nazmi (Kimya) Beyler.
Natel Trk Yurdundan: Murahhas olarak Bursal Remzi olu Ferid (Ticaret) Bey'ler.
Lozan Trk Yurdundan: Murahhas olarak, Kandiyeli Fesi olu ibrahim
Galip (Hendese).
Paris Trk Yurdundan: istanbullu Seyid Haim (Hukuk, sabk meb'us);
Kastamonulu Tekerinolu Yusuf Kemal (Hukuk, sabk meb'us); Adliye Nezaretinin Paris'teki talebelerine mfetti istanbullu Hamdullah Suphi; stanbul Darlfnun ve Darlmuallimin mderrislerinden stanbullu Tevfik olu
Niyazi; Paris Elsine-i arkiye mektebi mderrislerinden stanbullu Ak olu
smail Hakk (itimaiyat); stanbullu Trk olu Ahmet Mithat (Hukuk) Selnikli Kulaksz olu Hamid Nuri (timaiyat) Manastrl H. Hsn (itima iyat) stanbullu Muammer (Hukuk); Kprll M. Nermi (itimaiyat) istanbullu Kif (Mimar); istanbullu Haydar olu Ahmet Esat (Hukuk) Bey'ler.
Yurdcu namzetleri; ingiltere'de Glaskov'dan Selnikli Ahmet Naci (Hendese); ngiltere'de Glaskov'dan stanbullu Sadk (Hendese); Petersburgdan, Petersburglu Rahim olu Fatih (timaiyat); Lozandan istanbullu Hseyin olu
Ahmet Hamdi (Hendese) Freiburgdan Antepli Nakib olu ekib Azmi (Ziraat)
Bey'ler.
Lyiha ile itirak edenler: Paris Trk Yurdu'ndan Bahir Bey (Hukuk).
524
KNC BLM
NC KESM
Osmanl lkesinde
Ayrlk rgtler
NC KESM
OSMANL LKESNDE AYRILIKI

RGTLER
u amala kurulmu derneklerin ve rgtlerin bir ou

1908'den nce de vardlar. Varlklar kendilerini reten sosyal
ve politik koullara ve de "ark Meselesi"nin deiik tablosuna
bal kalmtr. Bu bakmdan onlar, 1908'den nceki gelimelerini
de izleyerek, ele almak gerekir.
Bu derneklerin bir blm de Merutiyetin yeniden ilanyla,
anarik bir zgrlk ortam iinde kurulmulardr. ok uluslu bir
imparatorluun son dnemi byle bir gelimenin hzlanmasn salayc olmutur.
Osmanh-Bat diyalogu 1878'deki deiikliini kinci Merutiye tin ilnnda da korumaktadr. Batl "Bykler"le (Dvel-i Muazzama) Doulu Rus arl Osmanl lkesinin "tamamiyet-i Mlkiye sini" srdrme politikasna son vermilerdir "Ikodra'dan Basra'ya
kadar" uzanan bir lke zerinde yeni emperyalizmlerle miyadn
oktan doldurmu Osmanl yaylmacl atmaktadrlar. En stratejik blgelerde ortaya kan ok yerli ve ayrlk (milliyeti) ihtill eylemlerini desteklemektedir.
Byk devletlerin yaylmalarn salayc ideolojik akmlar Balkanlar' bir Babil Kulesine evirmitir. Makedonya Pan Hellenizm,
Pan Slavizm, Pan Germanizm, Siyonizm, slamclk (Pan Islmizm)
akmlarnn kesitikleri blgedir. Bu akmlar yerellemekte ve kendi
ulusal formllerim ("Mgalo Idea", "Veliki Balgaria" gibi) yaratmaktadrlar.
l bir iliki a kurulmutur. Ortak dman Osmanl yneti midir. Ne var ki bu ynetime saldranlar, kendi haritalarn kendi527
leri izdikleri iin, aralarnda anlamalarna olanak yoktur.

D gler bu noktada devreye girerler. Balkanllarn hem kendi
aralarndaki, hem de Osmanl ynetimiyle ilikilerini dzenlemek
isterler. D gler de kendi aralarnda uyuamadklar iin iler daha da karmak bir hale gelir.
Osmanl lkesi iindeki milliyeti eylemler ikili ama gtmlerdir. Bir ksm d glerin koruyuculuu altnda lke iinde kalarak zerklii isterler ve savunurlar. Ermenilerde ve Araplarda bu istek - yine de baz koullar altnda - aktr. Filistin sorununda da
byle bir renk vardr. Bir ksm da bamsz devletlerin kurulmasndan yanadrlar. Balkanllar gibi. Bu adan, her milliyeti hareketin
bamszlk isteine gtrc olduu kesin olarak ileri srlemez.
Bu ideolojik izgileri ihtillci ortamn rettii derneklerin ve rgtlerin "Nizamnamelerinde" bulmak da doaldr. nk gerek
Balkan ve Ermeni komiteleri, gerek Yahudi rgtleri eitici ve eylemci ilevlere sahiptirler.
Osmanl Trklerine gelince, "millet-i hakime" (egemen ulus)
olarak imparatorluk formlne smsk sarlmay denemiler ve
milliyetilik akm dnda kalma politikasnda karar klmlardr.
Ge bir tarihte ve sonuncularndan biri olarak bu srece ucundan
katlmlardr: mparatorluun ideolojik doktrini olan islamcln
yanna Trklk hayli ge olarak - 1911 ylnda - eklenmitir.
Bat bunlar Pan Islmizm ve Pan Trkizm (ya da Pan Turanizm)
olarak adlandracaktr ve milliyetilikle Turanclk arasnda pek
fark gzetmeyecektir.
imparatorluun Jakobenleri olan Jn Trkler, Abdlhamid rejimine kar savamda lkenin her yanndaki milliyeti gruplarla
ortaktrlar. Ancak ayrlk gruplarla olan beraberlikleri ok ksa
srmtr ve savaa dnmtr.
1913 ylnda Rumeli sorunu Balkan Harbi yenilgisiyle sonulanacaktr. Ayn yl Ermeni ve Arap sorunlar arlaacaktr. Fakat
Harb-i Umumi yenilgisi deiik zmler getirecektir.
528
I BALKANLAR'DA
HTLLC RGTLER
alkan yarmadasnn siyasal ve sosyal sorunlar ok ynldr.

Bunlardan en nemlisi olan Makedonya sorunu tm
karmakl ile odaktadr ve hzla uluslararas bir nitelik
kazanmtr.
Balkanlarn yerlisi olan alt etnik unsur (ya da kavim) vardr ve
bunlar kaynaklar, yaplar ve gelimeleri bakmndan birbirlerinden tamamen farkldrlar. Arnavutlar, Yunanllar, Bulgarlar, Srplar,
Rumenler, yanyana fakat srekli olarak birbirleriyle dman olarak
yaamaya mahkm bu unsurlara altnc olarak Trkler katlm ve
tmyle, Avrupa-i Osman (Osmanl Avrupas) olarak adlandrlan
bu blgeyi drtyz yldan fazla bir zaman egemenlikleri altnda
tutmulardr.1
Bylesine kark bir blgede daha baka milliyetler de vardr.
Milletleme ve devletleme aamalar, okuluslu bir imparatorluk
iinde doal olmakla beraber, Osmanl devleti iin ayr zellik gsterir.
Daha nce de belirtildii gibi, bu zellik l bir ilikiler deme tinden doar. eitli milletler nce kendi aralarnda, sonra Osman l
devleti ile, daha sonra da Batl byk devletlerle diyaloglar kurarlar. Bu gelimeler iinde ortaya ihtillci iktidarn eylemci retimleri ve kurumlar olarak yerli rgtlenmeler kmtr.
Bu konuda zellikle Ren Ristelhueber'in eserine baklabilir: Histoire des

Peuples Balkaniques, s. 227 - Balkanlar'da, zellikle Makedonya'daki ihtillci
hareketleri, sosyal ynden inceleyen u esere de bk. Balkanski, Libration
Nationale et Rvolution Sociale.
529
A. Yunanllar ve Rumlar
1. RGTLER VE EYLEMLER
ilk planl ihtill deneyine Yunanllarn giritiini belirtmek gerekir. Onalt yl srm olan (1814-1830) olan Osmanl-Yunan atmasnda, Yunanllarn eylemci arac Etniki (ya da Fiiliki) Eteriya
(Dostluk Dernei) adl dernek olmutur. Bu dernek 1814'te Ksantos
tarafndan kurulmusa da, asl yneticisi ar'n yaverlerinden Kont
Kapodistriya (Capo d'Istaria)'dr.
Kilisenin, fikir adamlarnn ve ulusal airlerin uralaryla rgtlenme genilemi ve Etniki Eteriya Helenizm'in (ya da Pan Helenizm'in) tek temsilcisi saylmtr. Avrupal yazarlar, dernein dnya
kamuoyunca tannmasnda ok byk katkda bulunmulardr.
Dernek gizlilikten syrlarak bir yardmlama kuruluu olarak ortaya karlm ve ba destekleyicisi de stanbul'daki Fener Patrikhanesi olmutur.
Helenist ideoloji de Enosis terimiyle simgelendirilmitir: Osmanl
lkesindeki Akdeniz ve Karadeniz Rumlarn Yunanistan'a katarak
byk Yunanistan' kurmak (Mgalo idea). Etnik-i Eteriya, Konstantinopolis'i de kapsayan bu yaylmann eylem organlna ykseltilmitir.
Yunanistan'n, bamszl gerekletikten sonra, Osmanl lkesindeki yaylmac istekleri bitmemitir. Balkanlar'daki istekleri de
onu Srplar ve Bulgarlarla savamaya kadar gtrecektir.
1908 ylma gelindii zaman Yunanistan yaylma politikas bakmndan kukulu bir dneme girmitir.
Meclis-i Mebusan'da 20'ye yakn Rum ye srekli olarak ttihat
ve Terakki ile atma halinde bulunmutur. Bu grup iinde Serfie
meb'usu Yorgi Boo efendi ba kavgacdr. Milliyetilik konusundaki
sert tartmalarda rol olacaktr.1
Rum meb'uslar ttihat ve Terakki'nin karsndaki partilerle almlar, Hrriyet ve tilf Frkas'nn kuruluuna katlmlardr (Bk.
s. 263). Atina ile balantlarn kesmemilerdir. rnein zmir
meb'usu Karolidi Efendi'nin Atina niversitesinde retim yesi
1 rnek olarak bk. TV 1325, Say 244, s. 18; Say 290, s. 3.
530
oluu cidd bir sorun yaratmtr.2

kinci Merutiyetin siyasal hayatnda Rumlar daha ilk gnlerden
balayarak, itirazlarn mitingler yolu ile duyurmulardr. En byk
destei de Patrikhaneden bulmular, ou kez ruhan Patrik siyasal
isteklerin tertipleyicisi ve hkmetlere ileticisi olmutur. 3 Bu dnemin Trk-Yunan ilikilerinde, zerinde hemen hi durulmam bir
olay, dikkat ekicidir. 1909 ylnda, Yunan Ordusunu temsilen kurulan "Asker Birlik" Kral Yorgi'den baz reformlar yapmasn istemitir. Kral bata Albay Zorbashn nerileri olmak zere istekleri
nce reddetmi, anlamazlk uzun srm, zorlukla n alnabilmitir.
Olayn nemi, 1908 Osmanl hareketine benzer bir giriim olmas ve Merutiyetin Yunanistan zerinde yaratt bir etkiyi somutlatrmasdr.4
Merutiyetin siyasal hayat iinde Yunan usul rgtlenmeler de
srmtr.
lk olarak 1908'de kurulan Rum Merutiyet Kulpleri ele alnabilir. Bu kurulular hakknda henz yeterli bilgilere sahip olunmamakla beraber, Rumlarn srekli eylemlerine yardmc olduklar
dnlebilir.5
htillci derneklere gelince, basnda devaml olarak Etniki Eteriya "cemiyet-i fesadiyesinin" terrist eylemleri, belgelerle aklanmaktadr. zellikle Yanya'daki olaylarda Cemiyetin hareketleri zerinde durulmaktadr. 1909-1911 yllar iinde Etniki Eteriya'nm
varl kantlanmaktadr.6 Kmil Paa hkmetini kukulandrarak
stanbul'daki Avc Taburlarnn Rumeli'ye gnderilmesi bu olaya
balanmtr.
2 Cemal Kutay'n iki eseri: Trablusgarp'ta bir Avu Kahraman, s. 233; Anayasa
Kavgas, s. 183 - Feroz Ahmad - Dankwart A. Rustow, kinci Merutiyet
Dneminde Meclisler, s. 254.
3 Bu konuda ayrntl bilgiler:: Hseyin Cahit Yaln, 10 Yln Hikyesi, Yedign,
Say 134, 136, 137 (1935).
4 u eserde epeyce ayrntl bilgi vardr: H. Charles Woods, La Turquie Et Ses
Voisins, s. 271-301 - Le Moniteur Oriental gazetesi stanbul kamuoyunu
aydnlatmtr (La Situation en Grce-Le Roi et la Ligue Militaire) (24 ubat
1910 says).
5 kdam, 18 ubat 1325, s. 3.
6 Hukuk-u Umumiye, 1 ubat 1324 - kdam, 18 ubat 1325, s. 4 - Sada-y
Millet, 18, 19 ubat 1325.
531
ilgi ekici bir olay da yeni kurulan Adelfa adl bir ihtill cemiyetinin, Edirne-Uzunkpr'de saptanm olduudur. Cemiyetin program da gazete stunlarna gemitir.7
Rumlar (ve Yunanllar) Osmanl devletiyle ite ve dta, sonu gelmeyen bir anlamazlk halinde olmulardr. 1913 ylndan sonra
1918 ylma dein - Rum meb'uslar fazla konumyacaklardr. ok
ar eletirilerini 1918'e, karar ylma saklayacaklardr.
2. Yunan ve Rum rgtlerine

likin Belge
BELGE 1 "Adelfiya"
htill Cemiyeti Program*
Cemiyet-i Yunaniye Nizamnamesi
1
Cemiyet-i Yunaniye ehas- hafiyeden mrekkep olup bu cemiyetin azalar-
Adelfiya, yani Uhuvvet tesmiye olunur.
na
Cemiyet-i Yunaniyenin maksad, menafii Yunaniyeyi, yani Cemiyet-i Yunaniyeyi terfihe sevk etmek ve her nerede bulunursa bulunsun, btn Yunanllar tevhit etmektir.
3
Maksat
Bu maksat zirdeki vesait ile temin olunur.
1 Usul dairesinde taassup arttr.
2 Cemiyet-i Yunaniyeyi tevsi ve muhafaza arttr.
1 - iktiza eden esliha-i hariyenin ve sair edevat- harbiyenin tedariki are
sini bulmak ve icap ettii halde adam ve eya gizlemek.
3 Cemiyeti oaltmak ve icabnda hep birden silha sarlmak.
4 - Yunan amalini sevenlerle mnasebet-i ticariye ve milliyede bulunmak.
7 Tanin, 30 Haziran 1325 (Aynen verilmitir, bk. Belge 1, s. 507).
(*) Tanin, 13 Temmuz 1909, Say 210. (evirinin dkln gazete zellikle
belirtmektedir.)
532
6 - Birbirine ihbarat usuln ihdas etmek.

7 Cemiyetin terakkisi iin iktiza eden tedabiri dnmek.
8 Memalik-i Osmaniye dahilindeki ubeleri esaslandrmak iin muave
nette devam etmek.
9 - (Tercme edilememitir).
10 Yunanilerin hukukunu muhafaza iin gazetecileri gzetmek.
11 - uabat reislerinin 3 sene mddetle biraderler tarafndan tasdiki.
4
Tahlif
Tahlif olunacak kimse Incil-i erif ile tasaviri azzeye kar bervehi ti tahlif ettirilecektir: Allah ve vatan namna olarak bugnden itibaren hafiyyen
Yunan Cemiyet-i umumiyesi usul- uhuvvetini btn kuvvetim ve hayatmla
kabul ediyorum. lnceye kadar cemiyet-i mezkray himaye ve herbir
emrine mutavaat edeceim ve hayatm olduka bu cemiyete fedai ve kurban
olacam. lmeyi kabul ederim. Eer yeminimi inkr edersem lanet zerime
olsun.
Biraderlik yemini cemiyetin emri zerine papaz ve baz biraderler huzurunda verilir.
5 Adelfiya Azalarnn
Vazifeleri
Nizamnamenin usulne tevfikan cemiyete her dahil olacak olan Adelfiya'ya muavenet etmee mecburdur.
1 - Cemiyete dahil olanlar hibir vakit istifa edemezler.
2 - Herkes kendisine verilen evamirin icrasna mecburdur.
3 - Azadan her zat kendisince malm olan biraderlere hizmet ve onlar ile
meveret etmee mecburdur.
4 - Manen ve madden mhim bir ey istihbar edildike cemiyete ve bira
derlere ihbar etmek mecburidir.
6 Cemiyetin
Cezalar
1 - Kendi namna tarh olunan muavenet-i nakdiyenin muntazaman itasna
her aza mecburdur.
2 Cemiyet ceza-i nakdiyeden idama kadar hkm verebilir. bu cezalar
cemiyetin merkez-i umumisinden hkmolunur. Casuslar idam cezasna mah
km olur. Casus, cemiyetin esrarn meydana karan yahut cemiyete zarar
verendir. dam cezas merkez-i umuminin tasdiki ile olur.
533
B. Bulgar ve Makedonya rgtleri

1. KOMTELER VE ETELER
Balkan tr ihtillciliin - daha dorusu Balkanllama'mn

-simgesi komiteler ve etelerdir. zellikle Makedonyallar ve Bulgarlar bu tr savamlarda uzmanlk kazanmlardr, ayn zamanda komite ve eteleri normal siyasal hayatn yapsal unsurlar durumuna
getirmilerdir. Siyasal yasal kurumlar (dernekler, partiler gibi) fiil,
kanun d (fiil) komiteleri ve eteleri demokratik bir oulculuk
iinde "messeseletirmilerdir".
Bu tr bir olula daha ok Makedonya sorunu iinde karlalr.
Ermeniler bu gelimeye Ondokuzuncu yzyl sonunda katlacaklardr.
Komite ile ete szckleri genellikle eanlamda kullanlr. Fakat
tarihsel gelime iinde aralarnda farklar olduu aktr, ikisi de eylemci olmakla beraber Komite (Komita) planlayc, beyin grevine
sahip yksek dzeyde kurmay ve karar organdr. rnein, grle cei gibi, Makedonya-Edirne ihtillci rgt" (VMRO) byk
bir komitedir ve 1903 illinden isyann bu rgt planlamtr. Yerel
komitelerden oluan bu geni rgtte, her komitenin snrl karar
yetkileri vardr.
ete'ye gelince, uygulayc nitelii ar basar. Her an harekete hazr terrc, militan bir vurucu kuvvettir. Genel olarak 10-15 kiiyi
gemeyen kadrosuyla ayr ayr ve snrl hareketler (suikast, bombalama, sabotaj gibi) yapmakla grevlendirilir. Daha geni kadrolu
byk eteler de vardr (Sandanski etesi gibi).
zellikle eteler lkenin en uzak ve en yalnz kelerine kadar
uzandklar ve halkla temas noktalar kurduklar iin ihtill eiticisi
(halk isyanlara hazrlayc) grevler de stlenmilerdir. 1 Yinelemek
gerekirse, bu kurulular ilevlerini yerine getirirken, her zaman
halk tarafndan desteklenmi ve benimsenmi deildirler. Her ne
kadar bugn heykelleri dikilmi, zamann kahramanlar saylmlarsa da, gereinde halka karn ve kar bir tutumda olmulardr, 2
1 rnek olarak Bulgar VMRO programna baklabilir, (Bk. Belge 1, s. 527).
2 Ayn program bu konuda da rnektir. (Bk. Belge 1, s. 527).
534
"Korku ve sevgi" zerine kurulu bir izgi izlemeleri gerekmitir, 3

kahramanlkla ekyalk sarkac iindeydiler.
Bu yaplaryla komiteler ve eteler krsal yaam siyasallatrmlar ve elektriklendirmilerdir. Kentlerle de ilgilenenler olmutur. 4
2. Makedonya ve VMRO
Berlin Andlamas Srplarn, Karadallarn ve Romanyallarn
bamszlklarn (ve devletlerini) tanmtr. Bulgarlar, Arnavutlar
ve Makedonyallar bu durum dnda kalmlar ve Osmanl lkesi
iindeki yerlerini korumulardr. 1878'den 1908'e ve 1912'ye dein
komitaclk ve etecilie devam edeceklerdir.
Makedonya, Osmanl Avrupa'smdaki Filistin'di. Rumeli'nin vaadedilmi topra zerindeki istekler ok ynlyd. Devreden ktklar sanlan Yunanllar, Srplar ve Rumenlerin bu lke zerindeki
istekleri bitmemitir. Bulgarlar, daha ileri giderek, Makedonya'y
lkelerine katmak ve Byk Bulgarya'y kurmak amacmday-dlar.
Makedonyallara gelince, bamszlk istiyorlard.
Osmanllarsa lkelerinin bu parasn elden karmak niyetinde
deildiler. Makedonya denmesini istemiyorlard. Bu topraklarn ad
Rumeli idi.
Makedonya ok ynl bir ekimenin ve savamn odanda, zm ok zor bir "mesele" durumundayd.
Tm Balkan milletleri Osmanl ile, Osmanl da bu milletlerle
gergin diyaloglar iindeydiler.
zellikle 1876'dan 1908 ylma dein - 30 yl - Bulgarlar, Arnavutlar ve Makedonyallar mcadele birimlerini - komite ve etelerini Osmanl lkesi iinde kurmulardr. Rumeli ete ve komite
retiyordu. Osmanl Trkleri ve Araplar bu sre dnda kalm3 Yaar Kemal'e gre "Ekyay korku ve sevgi yaratr. Yalnz sevgi tek bana
zayftr. Yalnz korkuysa kindir" (nce Memed, s. 65). (Bu gzlem E. J.
Hobsbawm'a da ilgin gelmitir, bk. not 4) - Yine bk. Ali Naci (Karacan), "Ya
Hrriyet, Ya lm!".
4 Bu konuya gelecek sayfalarda biraz daha ayrntl olarak deinilecektir. Konu
birok Batl yazarlarn dikkatini ekmitir, fakat genel bir teoriye sdrlmas
fevkalde zordur. u zellii belirtmekte yarar var. Bu konuya asl rengini veren
Balkanlar'dr. Sorunun derinliine inebilmek iin de yalnz ykleri deil, tarih
sel belgeleri de gzden geirmek gerekir. Nitekim E. J. Hobsbawm nl kitab
Les Bandits (Haydutlar) adl eserinde byle bir zorlukla karlamtr. Baka
kaynaklara ayrca deinilmitir.
535
lardr. Ermeniler 19. yzyln sonlarnda bu olua katlmlardr.

Makedonyallarn nl rgt "Makedonya-Edirne htillci
rgt" bu ortam iinde, 1893 ylnda Selanik'te kurulmutur. 5 Alt
kurucusunun ounluu retmendir. 6 rgtn ksa ad ilk harflerden oluan VMRO'dur rgt ya da sadece rgt olarak adlandrlmasnn nedeni yalnzca Makedonya'nn corafi ve etnik snrlar iinde alacan simgelemek isteinden trdr. Yaps gerei gizlidir. Bununla beraber Dou ve Bat Trakya'y da etki alan
iine almas ilgintir.
i rgt'n programna gre, bamsz Makedonya lksne sahip her Makedonyal VMRO'ya ye olabilir, i rgt, Makedonya'y
sekiz ihtill sancana ayrmtr (Selanik, Manastr, Serez, Drama,
Usturumca, Melnik, Edirne). Her sancak da ikier kazaya ayrlm tr. Her Sancak ve Kaza'da yerel birer komite vardr. Bunlar halkn
eitimi ve propaganda ileri alannda zerktirler, fakat yllk kongreye birer delege gndermekle ykmldrler. Ayrca, her Sancakta
parasal durumu, Kongreye delege seimini, esirleri, Osmanl memurlarn gzlemek ve denetlemekle grevlendirilmi er kiilik
denetim kurullar vardr.7
Komitelerin tutumunda sreklilii salayan ilgin olay edilen yemindir. ye aday ky papaznn hazr bulunduu trende ncil, istavroz, tabanca ve haner zerine yemin etmekle ihtill uruna en
5 rgtn Bulgarca ad: Witesna Makedonska i odrinska Revoltsionna
Organizatsiya. Ba harfleriyle ksaca VMRO (okunuu MRO) denir. Grld
gibi yalnz Makedonya'y deil Trakya'y da kapsamaktadr. Onun iin bazan
VMARO (okunuu MARO) da denmektedir. Bu konudaki kaynaklarmz
snrldr. Bata Ren Pinon'un eseri: L'Europe et l'Empire Ottoman ve yine (1
Questions Actuelles de Politique Etrangre en Europe (1911) adl ortak eser
iindeki La Question de Macdoine (s. 181-224) ve tarihi Albert Vandal'in
sylevi (s. 234-237) - Bunlara ok yeni ve Balkanl kaynaklar eklenmelidir.
Bulgar Bilimler Akademisi yayn: Macedonia, Documents and Material, Sofia
1978 - Georges Castellan ve Nikolaj Todorov, La Bulgarie, s. 40-41 - N.
Todorov, A Short History of Bulgaria, s. 72-75 - Makedonya Ulusal Tarih
Enstits ortak yayn: Macdoine (1981) - The Epic of illinden (1973). Balkan
yaynlarnn byk ounluu milli dilde olduklar iin yararlanmamz snrl
kalmtr. - Bulgar eylemleri iin bk. Gr. Balkanski, Histori du Mouvement
Libertaire en Bulgarie.
6 Baz tarihilere gre kurucular arasnda Ge Delev, G. Petrov gsterilmektedir
(rnein N. Todorov, A.g.e., s. 73). Fakat Makedon kaynaklarnda farkl isimler
vardr, bk. Ivan Katardzhiev, The Internal Macedonian Revolutionary
Organization, s. 47 (The Epic of illinden iinde, s. 47).
7 Ren Pinon, L'Europe et l'Empire Ottoman, s. 161.
536
ar zverilere katlanacan, her trl cezaya boyun eerek, kabul

etmi oluyordu. 8
VMRO'nun eylemci ideologlar birer vatan kahraman saylrlar.
Bu grubun iinde Goc Delchev (Ge Delef) en bata gelir. Onu
Ghiorc Petrov (Giyore Petrof), Dam Gruev izler. Yneticilerin n
srasnda gelen Yan Sandansky' bir eylemcidir.
Entelektel bir komitac olan Ge Delef rgt'n gerek bayd. Bamsz Makedonya'nn kuruluunu hibir d mdahale ve
yardma bavurulmadan yalnzca kendi gcyle gereklemesinden
yanayd. Tutsaklk, tutsan kendisinden douyordu. rgt'n
byk ihtill hareketiyle deil kk ve ayr eylemlerle almasn
istiyordu. 1902 kongresinde bu sorunda teki yneticilerden ayr
ve aznlkta kalmtr. 1903 llinden hareketi Delef'e ramen yaplmtr.9
Sandanski, Delef'in tersine, tamamen eylemci bir etecidir ve
kalabalk bir ete'nin badr. Okuma yazmasnn kt olduu sylenir. rgt'n parasal durumunu ykseltmek amacyla, gereinde
dankl daa karma eylemlerine girimitir. Bunlardan en tannm Miss Stone olaydr.10
rgt'n Makedonya zerinde denetimini salamak iin "devlet iinde devlet olmas" ilkesi benimsenmi ve ksa srede seferber
edilebilecek yerel birlikler ve hazr birlikler (eteler) kurulmutur.
VMRO 1902 ylma kadar yaygnlam ve toplad kongresinden
sonra byk bir isyan hareketi iin karar gnn beklemitir. Delef ve Gruev'in muhalefetine ramen bu hareketin balang tarihi
olarak llinden (Aya lya) (2 Austos 1902) gn kararlatrlmtr.
Bu aamaya on yllk bir etecilik olaylarna basa basa gelinmi tir. ete savalar 1898'de balam, bir yl sonra her kyn ve kentin bir etesi olmutur. Makedonya dalar silah deposu haline getirilmitir. "Komitaclar karar veriyorlar, voyvodalar yldrm hz ve
iddetiyle tatbik ediyorlard". 11
8 Ivan Katadzhiev, A.g.e., s. 49. Bu yemin Bulgar rgtnn yemini ile (bk. Belge
2) ve de ttihat ve Terakki'ye giri yemini ile karlatrlmaldr (bk. Belge 5, 6).
9 Hristo Andonov - Poljanski, Goc Delchev and His Views, s. 79-92 (The Epic
of illinden iinde).
10 Ali Naci (Karacan), A.g.e., s. 154 - Manol Pandevski, Yan Sandanski,
Revolutionary, s. 165 (The Epic of illinden iinde) - Enver Ziya Karal, baka
olaylar da aklamaktadr, Osmanl Tarihi, C. VIII, s. 153-154 - Ali Naci
(Karacan), A.g.e., s. 47.
11 Ali Naci (Karacan), A.g.e., s. 56.
537
1902 yl boyunca 1903 Austos'una kadar Selanik olaylarnn ek

olarak 86 ete sava yaplmtr. Makedonya terr hareketleriyle
sarslmtr.12
illinden olay iin dalk Kruevo (Kievo) kenti seilmi ve 2
Austos 1903 gn Kruevo Cumhuriyeti iln edilmitir.
isyan hareketi oniki gn srm ve Osmanl ordusu tarafndan
bastrlmas zor olmamtr. Osmanl tarihilerinin pek nemse memi grnmedikleri olay, Makedonya tarihinin bir destan sa ylmtr.13 Olay bastrldktan sonra etkileri buuk ayda giderilebilmitir.
Hareketin yenilgiyle sonulanmas, her ne kadar rtlmek istense de, etecilik hareketinin etkisini azaltt kadar VMRO'nun pres tijini hayli sarsm ve i blnmelere neden olmutur. VMRO,
1905 Rila kongresinden sonra, sa ve sol (lmllk yanls) (terr
yanls) olmak zere iki gruba ayrlmtr.
Bulgar VMRO'su da bu srada ikiye ayrlmtr. Ilml grup (Zonef-Mihailovski) ve terrc grup (Sarafof'cular) birbirleriyle bouma halindeydiler.
Yugoslav kaynaklarna gre sol kanat (Delef'iler) Santralist
partisi ve Bulgar Sarafof grubu ile birlemilerdir. Sa kanat Make donya'nn Bulgaristan'a katlmasn isteyen Virhovist partisi ve Zonef-Mihailovskilerle birlemilerdir.
1903'te Osmanl devriyeleri tarafndan ldrlen Delefin adn
tayan ihtillci grup "Bulgar vahiliinden ve emperyalizminden",
Bulgar Ekzarhhnm "merkeziyeti zulmnden" yaknarak kar
tarafta etin bir savaa girmitir. Komiteciler birbirlerini ldrmeye
balamlardr. Bu bouma yer yer Osmanl dmanln ikinci
plana itecek kadar iddetle olmutur.14
12 Bir dizi Selanik olay: Delefin Drama yresindeki Ankista demiryolu kprs
n atmas (Mart 1903), Koko (Klk) yresinde 180 kiilik iki byk etenin
yamalar, ldrmeler ve karakol basknlar, Selnik-skp-Manastr demiryolu
bombalanmalar (1903 bahar), Selanik Osmanl Bankas'nn dinamitle uurulmas (28 Nisan 1903), Selanik limannda Fransz Guadelkivir gemisinin batrl
mas (Mays 1903), Ali Naci (Karacan), A.g.e., s. 59 - evket Sreyya Aydemir
de bu konuyu ele almtr. Enver Paa, C. 1, s. 440-441.
13 Bu olay tarihilerimizce pek nemsenmemitir. Bk. Enver Ziya Karal, A.g.e., s.
158) - Ali Naci (Karacan), A.g.e., s. 54, 153 - Bulgar tarihileri olay ortak bir
baar sayarlar, bk. N. Todorov, A.g.e., s. 74 - The Epic of illinden kitab
yalnzca bu olaya ayrlmtr, zellikle Ljuben Lap'nin yazs, The Republic of
Krushevo, s. 117-158 - evket Sreyya Aydemir, Enver Paa, C. 1, s. 432 vd.
14 Ren Pinon, A.g.e., s. 198-202 - Ivan Katardzhiev, A.g.e., s. 54-57 - Mihailo
538
3. Bulgarlar ve "etecilik San'at"

1878'de kurulan Bulgaristan Prenslii ile ona bitiik Rumeli-i ahane Vilyeti'nin birlemeleri (1885) Bulgarlarn, Osmanl devleti
ile ve komular ile ilikilerindeki gerilimi daha da arttrmtr.
"Kaynayan milletler kazan" Makedonya sorununu da bsbtn
alevlendirmitir. Komitacln bu gelime iinde hzlandrc rol
olmutur.
Bulgar komiteleri 1876 ylndan sonra kurulmaya balamlardr15 ve Bulgar siyasal yaamnn vazgeilmez ve yaratc unsuru olmulardr. Bulgaristan, Balkan devletleri iinde ok partili rejimli
komitacl kaynatrm bir lkedir.
Merutiyet iln edildii yl Bulgar parlamentosunda on siyasal
parti vardr.16 etelere gelince, hemen her kyn bir etesi (Tseta)
vard. Papazlar, subaylar zellikle retmenler her yerde bir ihtillci
odak kurma uranda idiler. kiyz yz kiiye kadar kan bu
Apostolski, The Strategy and Tactics of the Macedonian Revolutionary
Movement, s 36 (The Epic of illinden iinde) - Dr. Aleksandar Hristov, La
Constitution de l'Etat Macdonien, s. 40-41.
15 Georges Castellan ve Nikolaj Todorov bu tr rgtlenmelerin 1876'da kurul
maya balandn belirtirler, A.g.e., s. 41 - Prof. Karal ilk Makedonya
Komitesinin Sofya'da 1890'da kurulduuna deinir, A.g.e., s. 151.
15 Bu partilerin adlar ve liderleri yle bir dizide saptanabilir:
1 - Narodniyaklar (Halk Partisi) (Ivan Geof)
2 - Liberal Prognesistler (Zankovistler) (Dragan Zankof, DaneO
3 - Liberaller (Radoslavistler) (Basil Radoslavof)
4 - Gen Liberaller (Tonevistler) (Tonef)
5 - Nasyonal Liberaller (Stanbulovistler) (Genadiyef)
6 - Radikal Demokratlar (Neyo Canef)
7 - Demokrat Parti (Kravelistler) (Malinof)
8 - ifi (Tarmc) Grup (Stamboliski)
9 - Sosyalistler (Geni Grup - Siroki) (Sakasof ve Pastukof)
10 - Sosyalistler (Dar Grup - Tesni) (Blagoyef)
Bu liste, bir Merutiyet yazarnn o gnn bilgileri iinde verdii bir tablodur,
bk. Tahir Lutfi, Bulgaristan'da Partiler ve Onlarn Meslek-i Siyasileri (Merih, 1327-1911, No 2-72, s 3) - Bulgaristan'n Harici Politikas ve Siyasi
Frkalar (kdam, 5 $uban 1325, s. 4) - Bulgaristan'da Partiler (Yeni kdam,
15 ve 19 Mays 1328-1912) - Victor Kuhne, Les Bulgares peints par eux-mmes (Paris 1917) - Karahisar Meb'usu Rza Paa'nn Meclis-i Mebusan'daki
aklamalar MMZC 1327-1911, C. 5, D. I, Si. 3, 83. It., s. 2441-2442, 2455; C.
6, D. 1, Si. 4, 19. It., s. 401-402) - M. kr: Bulgar Siyas Frkalar
(Edebiyat- Umumiye Mecmuas, 29 Haziran 1918, No. 43-74, s. 827-828).
539
silhl ve disiplinli gruplar asker eitim grm, kiilerden oluuyordu. Ayr kanunlar ve mahkemeleri vard. eflerine Voyvoda deniyordu. Kent eteleri (Grandska tseta) ve ky etelerine (Selska
tseta) ayrlan ve siyasal hayat yakndan kontrol edebilen bu rgtler hzl hareket yeteneine sahiptirler. Sloganlar "ya hrriyet ya
lm"d (Svbilda Elsemit).17
eteler (ve komiteler) siyasal partilerle ideolojik ve organik balar kurmulardr. Siyasal partilerin bu alandaki tutumlarnda pek
az deiiklik olmutur.
eteler yerli halk rgtlemekle de grevliydiler.
Bat kamuoyu onlarla beraberdir.
Bulgarlar kendi VMRO'larm (Makedonya-Edirne Bulgar htill
Komiteleri'ni) daha ge kurmulardr.18 Yerel blge ve semt komitelerinden oluan bu rgt federatif bir yapya sahiptir.
rgt, tzne gre gizli ve ihtillcidir. Amac Makedonya ve
Edirne (Trakya) blgesine tam siyasal bamszln kazandrmaktr.19 Bu alanda, gerektiinde halka ramen, ihtill uruna, terr eylemlerine geilecektir. Halkta, genel bir ayaklanma iin z savunma
duygular yaratlacaktr. Okullarda bu ynde eitim yaplacak, buralar halkna kendi milliyetlerine olan ballklar kaybettirildikten
sonra asl dmanla savalacaktr. Komitelere ancak Bulgarlar ye
olabilir.20 Komitelere girecek olanlar kutsal kitap, tabanca, haner ya
da salanan herhangi bir silh zerine zel yemin ederler.21
rgt yerel komitelerden oluur. Yerel komiteler her blgenin
"erafndan... retmen, papaz ve ileri gelen rencilerinden" kurulur.
17 Ali Naci (Karacan), A.g.e., s. 56.
18 Bu tarihte Bulgar ve Yugoslav tarihileri arasnda gr birlii yoktur.
Makedonyal aratrmaclara gre Bulgar rgt ilk VMRO'dan iki yl sonra
1895'de kurulmutur, bk. Ivan Katardzhiev, A.g.e., s. 57 - Bulgar kaynaklarna
gre ise bu tarih 1896'dr, bk. Macedonia, s. 419.
19 rgt program (nizamnamesi) ile ilgili - belki de eksik - bilgilere gre ilk
nizamname (bk. belge 1) 1902 ylnda deitirilmitir. Babakanlk Arivinde
bulduumuz Trkeye evrilmi bu metin (bk. Belge 3, s. 529) eklemeler ve
deiiklikleri ierir.
20 Bulgarca 1896 metni, madde 3 son fkra (bk. Belge 1, s. 527). Trke metinde
sadece "Makedonya ve havalisi ahalisinde arzu edenlerin" Cemiyete dahil ola
caklar kayd vardr (madde 3, fkra 1. Bk. Belge 1, s. 527).
21 1896 ve 1902 Nizamnamelerinde yemin ekli yoktur ve ayrca saptanmtr
(metni iin (bk. Belge 1 ve s. 527-529). Bu konuda baz aklamalar iin bk. E.
E. Ramsaur, A.g.e., s. 101-103.
540
Tm rgt Sofya'daki Merkez'e sk bir disiplin ve hiyerari iinde baldr.

Komitelerle Bulgar Ekzarhl (Kilisesi) arasnda sk bir balant
kurulacaktr. Ekzarhlk ve Makedonya-Edirne yresindeki Bulgar
ruhani memurlar rgtn tm kararlarndan ve eylemlerinden ve
her trl durumlarndan zamannda haberdar edilecektir. 22
Ayn zamanda D Komite olarak da adlandrlan Sofya'daki Merkez (Santral) komite'nin seimle gelen ilk bakan Trayko Kimae/tir. Ksa bir sre lml ve barl bir politika izleyen Komite
iinde, gen bir subay olan Boris Sarajofun terrist bir grup kurmasyla sarsntlar balamtr. Sarafoj grubuna kar Profesr Mihailovski ve general Zonef tarafndan kurulan kar grupla, belirtildii gibi, bouma ve lider takmnn birbirini ldrme dnemi
balamtr.23
1908: ncesi ve Sonras
Hrriyetin ln'ndan ay nce "Makam- Seraskerf'den Bab-
li'ye gnderilen bir yazda (Bulgar) Makedonya-Edirne Cemiyeti'nin 1908 kongresiyle ilgili nemli bilgiler sunulur. Sofya'da 31
Mart 1324 tarihinde toplanan kongrede alman kararlarn ana izgileri belirlenir. yle ki, Mrszieg Program baarl olamadndan
bu vilyetlerin bamszl elde edilinceye kadar kavga srecek ve
Edirne'nin slahat program dnda tutulmas protesto edilecektir.
Kongre "revolsyoner tekilt" benimsemitir. eteciliin faydaszl anlaldndan, eteler yerine "muallimler" bulundurula caktr. eteler yalnz silhl "propagantlara" kar kullanlacaktr.
Kongre "Emaret" hkmetim yetersiz bulduu iin hareketlerinde
serbest olacaktr. Ekzarhlk her ne kadar Bulgarlarn "yegne muallim-i er'i-i medenisi" ise de, Komite politikasn beenmemektedir
ve bu politikadan Ekzarhl sorumlu tutacaktr. Silahl hareket
hrriyetin elde edilmesine zararl olduundan propagandaya iddet
verilecektir.
Ayrca Sarafof ve arkadalarnn katilleri Sandanski, Panitza,
Kantarciyef ve Boynof rgt d tutularak, dman iln edilecek
ve cezalandrlacaktr.
22 1902 metninde durum ok aktr (Madde 20, Bk. Belge 3, s. 529).
23 Ren Pinon, l'Europe et l'Empire Ottoman, s. 121-129, 159-162 - Ali Naci
(Karacan), A.g.e., s. 161 - evket Sreyya Aydemir, A.g.e., s. 432-433.
541
ikinci Merutiyet'in ilnndan ay nceki durum buydu.

Bu hareketin barut fs zerindeki tepkisi ne olmutur?
etelerin kentlere inerek yaptklar ok uluslu dostluk gsterilerinin Manastr ve Selanik sokaklarn enlendirmeleri, Sandanski'nin
Nevrekop'ta Trklerle beraber silh brakmas ttihat ve Terakki ile
anlamas gibi olaylar gereklerin sadece rtlmesine yaramtr.
rnein Makedonya Cemiyeti'nin organ Ellinden gazetesi Kanun- Esasi'nin yeniden yrrle girmesiyle Makedonya iin kararlatrlm olan reformlarn bir yana braklaca kukusu iindedir. "nklbn" balang tarihinden yalnzca sekiz gn sonra ka muoyuna iletilen bu pheye eklenen bir de gre, Makedonya llar bunca yllk uralarnn meyvasndan yoksun kalmamal ve
muhalefetlerini srdrmelidir.24
Makedonya sorunuyla ok yakndan ilgilenen ingiliz Avam Kamarasnda Hariciye Nazr Edward Grey ktmser deildir. Nazra
gre eteler dalmtr ve zel nlemler almaya gerek kalmyacaktr.25 Hariciye Nzn, 1909'da Lord Curzon'la beraber bu umudunu
yineleyecektir.26
Bulgar Merutiyet Kulpleri ve Federalist Parti
1908 ylnda Bulgarlarn etecilik politikasnda iki nemli dei iklik olmutur, ilk olarak "Bulgar Merutiyet Kulpleri" adyla kurulan rgtn tedhii kurulularn yerini ald iln edilecektir.
Osmanl basn bu rgt kamuoyuna "Kanun- Esasi Kulpleri"
olarak da tantmtr. Rumlar ve Ermeniler de bu ad tayan kulpler kurmulardr.
Ayn yl kulpler kongresi Selanik'te toplanm ve tm de federatif bir yap iinde dzenlenmitir. Kulpler bir Merkez Brosu'na
balanm, genel bakanlna da Karayovof getirilmitir.27 Karayo24 kdam, 18 Temmuz 1324 (Bu haberde Sandansky'nin Nevrekop'ta Trklerle
beraber silh brakt da bildirilmektedir).
25 kdam, 17 Temmuz 1324, s. 3.
26 Osmanl parlamenterlerinin 1909 Temmuzunda Londra'y ziyaretleri dolaysyla
dzenlenen trenlerde Lord Curzon sylevinde Osmanl Merutiyeti ve parlamanter rejimini vmtr. Lord Edward Grey de sylevinde ayn konulara
deinmitir (The Near East, Vol. II, No. 16 July-August 1900, s. 25, 26) - Yine
The Times'n bu konudaki bir yorumu iin bk. kdam, 17 Temmuz 1324, s. 3.
27 Fransa'nn Selanik Konsolosu Zarzecki'den Dilerine 5 Eyll 1909 tarihli
yazsndan, (AFE, Europe, Nouvelle S'rie 1908, 1909, Turquie Vol. 6).
542
vof a konumasnda tedhii ete rgtnden vazgeilerek yasal

Merutiyet Kulplerinin rgtlenmesini istemitir.
Kongreye Osmanl parlamentosunun Bulgar asll iki yesi, Pavlof (skp) ve Pane Doref (Manastr) Efendiler de katlmlardr.
Bulgar Merutiyet Kulpleri, kentlerde yaygn olarak rgtlenmilerdir. Bu arada stanbul'da da "Dersaadet Bulgar Merutiyet
Kulb" kurulmutur.
Osmanl basm Kulpleri kuku ile karlamtr. Bu rgt aslnda "Makedonya Merkez rgt"nn takma adyd ve tamamen ayrlk ve ihtillci bir rgtt. rgtn 15 maddelik bir program
olduunu bildiren Tanin, baz maddelerini de yaymlamtr. rnein 11. maddeye gre, kulpler srekli olarak savaa ve ihtille ha zr bulunmalydlar.28
1908 ylnda kurulan "Bulgar Demokratik Kulpleri"nin birlemesiyle ikinci bir rgt olarak 1909 ylnda "Federalist Bulgar Frkas" ayn yl Selanik'te toplanan kongrede kurulmutur. 29
Kongreye katlan bamsz Makedonya eilimli Selanik meb'usu
Dimitar Vlhof Efendi, Sandanski, Panitza, Daskalof, arnopeyief,
arkoj gibi isimler kurucular listesinde yer almlardr. Bayraktarovi adl bir Trk de skp delegesi olarak katlmtr.
Kongrede alnan kararlar arasnda kylerden kent merkezlerine
kadar rgtlenme bata gelmitir. Fransz gzlemcilere gre, bu rgt pek deerli kiilere sahip olmad iin, rgt Bulgarlar ve Makedonyallarca nemsenmemi olsa bile, ilerde ar basc bir rol
oynayabilecektir.
Her ikisi de Osmanl lkesi iinde kurulmu olan bu rgtlerin
ideolojik durumlar Osmanl basnnca deerlendirilmitir.
Milli Federalist Parti Makedonyalyd ve Osmanl Merutiyetinin
glenmesinde olumlu bir grev yklenmek istiyordu. Bir Balkan
konfederasyonundan yana idi.
rgfn sa ve sol iki kanada ayrlmasnda bu iki kuruluun
da ilikisi olduu sylenebilir.
"Merutiyet Kulpleri" Virhovist partisine bal "ilhak" idiler.
Federalist Parti ise, Santralist partiye bal idi. lhak deildi ve
28 Hseyin Cahit (Yaln), Bulgar Merutiyet Kulpleri ttihad'nm Program

(Tanin, 7 Terin-i sni 1324) - Yeni kdam, 13 Mart 1326, s. 3.
29 Zarzecki'nin Dilerine 27 Austos 1909 tarihli yazsndan (AFE, 211/ard,
Europe 1908-1909, Turquie Vol. 41).
543
"Selanik Grubu" diye de adlandrlyordu. Daha lml ve bar bir

izgide olmas bir Balkan (ya da Dou) Federasyonu kurularak,
Makedonya'nn zerkliini bu yoldan gerekletirme isteinden
ileri gelmekteydi.
Merutiyet Kulpleri Osmanl Merutiyetine kar sert bir politi ka izlemi ve Jn Trkleri (ttihatlar) Abdlhamid yntemlerine
sapmakla sulamtr. Mebusan Meclisi'ne bir uyarma yazs gndermitir.30
Her iki kuruluun da ayrlk nitelik tadklar aktr. Cemiyet ler Kanunu bu tr cemiyetleri yasaklaynca ikisi de protestolarn
esirgemiyeceklerdir.31 Olaylarn basks altnda kendilerini Balkan
savalar iinde bulacaklardr.
4. Osmanl Parlamentosunda Makedonya Sorunu ve
etecilik Tartmalar
Osmanl Mebusan'nda Slav asll meb'uslarm says 1. yasama
dneminde (1908-1912) 10'a kadar ykselmitir. Mandelstam bu
sayy biraz atn da ileri srmtr. Bu meb'uslardan drd Bulgar aslldr.32
Bu say Mebusan Meclisi iinde kk bir Makedonya yaratmaya
yetmitir. Balkanl meb'uslar grubunun Arap ve Rum meb'uslarca
desteklendii dnlrse 100'n stnde, kalabalk bir topluluun gbirlii ile salanan destek ortaya kar. Kukusuz bu kala balk grup yelerinin kendi aralarnda da gr ayrlklar vardr.
rnein Yunanllar Kiliseler Kanununda Bulgarlardan ayrlrlar, fakat her iki taraf da Cemiyetler ve eteler kanunlarnda beraberdirler. Makedonya sorununda da farkllklar sivridir.
Bu meb'uslarm ortak bir zellikleri daha vardr. Geri Kanun-
Esasi "Heyet-i Mebusan azasnn her biri, kendini intihap eden da irenin (blgenin) ayrca vekili olmayp umum Osmanllarn vekili
hkmndedir" ilkesini kabul etmise de (madde 71) bu meb'uslar
ilkeyi hkmsz klmlardr. nk tm de blgeleriyle baldrlar. stelik ayrlk rgtlerin de yesidirler. Bu zellik ok
uluslu Osmanl parlamentosu iinde bir eit etnik "emredici vek30 Zarzecki'den Dilerine 17 Austos 1909 tarihli yaz (AFE, ayn cilt).
31 Yaz stida Encmenine havale edilmitir (TV 1325-1909, Say 400, 4).
32 Andr Mandelstam, Le Sort de l'Empire Ottoman, s. 17 Dankwart Rustow ve
Feroz Ahmad, kinci Merutiyet Dneminde Meclisler: 1908-1918, s. 247.
544
let" durumu yaratmtr.33 Ve hemen her birinin Osmanlc bir tavr

taknmalar, gerei yanstmayan aksine gerekleri perdelemek iin
kullandklar bir ara olmutur. Fakat bu durum da tatmin edici sa ylmamtr.34
Kesin olan husus, meb'uslarn Balkan ilerini iyi bildikleri ve
sorunun zerine hem duygusal, hem de tecrbeli ekilde eildik leridir.
Makedonya (Rumeli) sorununun ne kadar etrefil olduunu anlatan bir meb'usa gre "kim anlatrsa ona hak vermek mmkndr"35.
Balkanl meb'uslar kendi iradelerinin hayli dnda gelien sorunlar dile getirirken, srekli olarak milliyetilik atmalar iinde
kalmlardr. Kendi aralarndaki milliyetilik atmalar "Pan"
akmlarnn kesitii blgelerden getiriliyordu. Sonra da etnik karlar doyuramad iin Osmanl hkmetlerine atlyordu. Balkanlar'da, Osmanl Trklerinden baka, herkes milliyetiydi. "Millet-i hkime" (Egemen ulus) saylan Trkler imparatorluu "muhafaza etmek iin" milliyetilik davasna katlmyorlard. Osmanl
devletini ayakta tutabilmek iin mill ve zel vatanlar birletirici
bu "genel vatan" (vatan- umum) politikasnda ttihat ve Terakki
kararl grnyordu 36 ve bu adan geni bir adem-i merkeziyet
politikasn "lke dalr" kukusuyla reddediyordu. Muhalifleri ise
var kuvvetleriyle muhtariyet (zerklik) politikasndan yana idiler.
Meclis-i Umumde iktidar-muhalefet blnmesi bu konuda ekil lenmitir. Trkler mill uurlarn 1911'den itibaren savunacaklar,
"Balkan Harbi" bu bakmdan uyandrc bir ok etkisi yapacaktr.
ete-komite konusu zellikle Mebusan' srekli olarak megul
etmitir. Bu alandaki tartmalar kmsenemiyecek kadar nemli33 Meb'usun lm lkenin deil de yalnzca seim blgesinin isteklerine gre
hareket etmesi, etmedii takdirde meb'usluunun son bulmas emredici
(balayc) veklet'tir. Eskimi bir kurum saylr. Kanun- Esasi'nin 71. mad
desinde ise ada bir anayasal kurum olan Umum ve milli veklet sz
konusudur. Fakat zamanmzda da eitli nedenlerle emredicilie dnm ola
bilmektedir.
34 Osmanl olmak bamsz bir devletin vatandaln ortadan kaldrd iin bu
forml genel olarak benimsenmemitir. zellikle Makedonyallar ve Bulgarlar
bu duruma kar olmulardr.
35 Trayan Nali Efendi'nin konumasndan (TV 1324, Say 111, s. 6).
36 Mebusan Meclisi Reisi Halil Bey'in (Mentee) "Vatan- Umumi" teziyle ilgili
konumas iin bk. MMZC (1327-1911, C. 5, D. 1, Si. 3, 1C\O. t., s. 3026-3027.
545
dir. nk etecilik 1908-1913 dneminde de srdrlmtr.

1908 ylnda sanldndan ok cidd aklamalar yaplmtr. Ve etecilii nlemek iin kanun karlmtr.
Bu konuda en byk uzman olan eski Rumeli Mfetti-i Umu msi Sadr- zam Hseyin Hilmi Paa'nn Mebusan'daki aklamalar
bu alanda kaynak olacak deerdedir. Tecrbeli Sadr- zam Pristine
Meb'usu Hasan Bey'in takririne verdii cevapta hassas noktalar
aydnlatyordu: Bulgar-Makedon eteler 1313 (1897) ylndan itibaren faaliyete gemilerdir. Yunan eteleri ise 1320 (1904) ylndan itibaren grlmeye balamlardr. 1908 ylndaki bilano u dur: 110 Bulgar, 80 kadar Rum, 30 kadar Srp, 5 kadar Ulah etesi.
Sadr- zam Balkan toprandan nasl ete fkrdn anlatmak istercesine u gzlemi dile getirmitir. eteler o kadar oktur ki birini
imha ederseniz yerine bakas geliyordu, "yani bir sene iinde 20,
30 bazen 80 ete imha edilmi olduu halde etelerin adedini
azaltamadk".37
Yabanc jandarma rgt kumandan talyan Degiorgis Paa da
ayn kandadr ve 4600 kiiye varan birliklerinin bunlarla baedemiyeceinden yakmmtr.
Sosyalist ve Bulgar asll Vlhof Efendi eteciliin sosyo-ekonomik kkenleri zerinde durmutur: "... Devr-i sabkta Rumeli'de
mevcut ihtill komitelerinin kuvvetini yarclar, kesiciler, rgatlar
tekil ediyordu ve o komitelerin azalar yzde seksen bu snftan dr. Bu komiteler ahali snfn mdafaaya altlar... Ameleyi feodallerin ekspluatasyonlarndan (=smrlerinden), iktisad suiistimallerinden kurtarmak ve onlar arazi sahibi yapmak iin alyorlar".38
Bunlar hkmetin para ekyasna kar kan siyasal etelerdi. 39
Bu tartmalar hayli uzun srmtr. Mahmut evket Paa her
eit ete ile sava nerirken, Halil Bey etecileri kendi halklarnn
dman "cinayeti" rgtler olarak nitelemitir.40
37 TV 1324, Say 110, s. 5.
38 MMZC 1326-1910, C. 3, D. I, Si. 3, 12. tt., s. 270.
39 Kozan Meb'usu Muradyan Efendi'ye gre iki tr daa kmak vard. "Son
stlahta ete dediimiz" bu kurulular "bakasnn hukukunu muhafaza iin
daa kmtr", bu nedenle kyl onu korur (MMZC 1327-1911, C. 4, D. I, Si.
4, 63. It.,s. 1797).
40 Mahmut evket Paa'nn konumas iin bk. MMZC, ayn cilt, s. 1798 - Halil
Beyin konumas iin bk. MMZC 1326-1910, C. 3, D. I, Si. 3, 14. tt., s. 377.
546
etecilik kanunla nlenememitir.

Avrupa kamuoyu zellikle Sir Henry F. B. Lynch ve Buxton kardelerin Londra'da kurduklar eteleri koruyucu Balkan Komitesi aracl ile durumu tek yanl olarak yanstmas ete hareketinin en
byk gvencesiydi. Buna saylar gittike artan Konsolosluklarn
da birer smak grevini stlendikleri eklenmelidir.41
Avrupa kamuoyu btn bu olaylar mazlum bir milletin kurtulu
atlmlar olarak ilgiyle karlyor, zlim iln ettii Trkleri (Os manl'y deil) knyordu.
Mebusan Meclisi'nde ortaya konan gereklerden biri de Trk olmayan meb'uslarla baz devletler arasndaki ilikidir. Bir meb'us'a
gre "... nerede bir Rum milleti efrad (bireyleri) varsa... onun ya nnda bir Yunanistan mevcuttur. Bizim mlkmzde Bulgar Osmanllar mevcut olduu halde onun yanbamda bir Bulgaristan
mevcuttur..." Ve u sonuca varlr: Eer bu iki hkmetin varlklarnda Rumlar, Bulgarlar sulu durumunda tutulursa, o lkede hibir zaman bir iyilik elde edilemez. 42
Bu gr benimsemeyenler de vardr.43
Fakat asl nemli olan, "efradnn" yanndaki devleti de politikas
iine alm olan byk devlettedir. Baz meb'uslar bu duruma da
dikkati ekmilerdir. rnein Nat efendiye gre, sorun (Makedonya) Avrupa parlamentolarn bile igal ediyordu. Oysa "... memalik-i
Osmaniyede Makedonya meselesi yoktu. Rusya'nn parma" ksaca "panslavizm irketi" vard ve mesele emperyalizm sistemi iindeki yerini alyordu.44
Osmanl parlamentosu bir adm daha atar. Ve Balkan-Slav birlii
karsnda, Osmanl d politikasnn nasl ynlendirilecei daha
1909 ylnda sorulmutur.
Ergiri meb'usu Mfit Bey verdii nergede ilgin bir durum zerinde hassasiyetle durarak Balkanlar'daki Slav devletlerin siyasal
bir anlamaya yneldikleri, bylece ark'ta kuvvetler dengesinin
41 Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bk. E. E. Ramsaur, The Young Turks, s. 101102 - Osmanl parlamenterlerinin 1909 Londra ziyaretinde bu komite adma
vgl szler sylenmitir (The Near East, A.g. say, s. 27) - Yine bk.
Buxton'un Propagandas, Sofya Mektubu (Tanin, 12 Eyll 1332).
42 Zhrap Efendi'nin konumasndan MMZC 1326-1910, C. 3, D. 1, Si. 3, 14. let.,
s. 244.
43 rnein Boo Efendi, MMZC, ayn cilt, s. 266.
44 Not 35'deki konumasndan.
547
bozulacan ve Osmanl devletinin bu ihtimale kar nlem almas

gerektiini vurgulamtr.45
Osmanl hkmetleriyle Balkanl meb'uslar arasndaki diyalog,
Mslman ve Hristiyan meb'uslarla byltlerek 1913 ylna kadar srecektir. Bu tarihten sonra 3. yasama dneminde (19141918) hafifleyecek ve yalnz Rumlarla tartmalara dnecektir.
1913 ylma kadarki atmalar zaman zaman sertlemi ve milliyetilik tartmalarna dnmtr ve 1908'de u vermitir. rnein Pano Doref Efendi'nin Bulgaristan'a devlet demesi tepkiyle ve
"Bulgaristan devlet deil" protestolaryla karlanmtr. Bulgar
meb'usunun yant ilgintir: "Sansr yznden Osmanl halk bu
vilyetlerin devletletiini gremedi". 46 Yine Meclis'te "Makedonya"
szcnn kullanlmasna kar klm, "Rumeli" denmesi
istenmitir.47
Silh toplama kanununa kar kan Pavlof efendiye eteler y znden len Osmanl askerlerinin hesab sorulmutur. 48 Dalef
Efendi'nin zulm gren Bulgarlardan szetmesi zerine brahim
Hakk Paa (Sadr- zam) getirdii belgelerin fotokopilerini Meclis
krssnden okuyarak "Edirne-Makedonya byk ihtill plnndan" blmler aklamtr.49
1912 ylnda, Meclis'in ikinci kez feshine dein sren bu diyalogun son blm Arnavutlarn iddetli tartmalaryla kapanacaktr.
Halil Bey "Elveda Rumeli" tiradn okuyacak, 50 Cavit Bey ili Rumeli tablosunu izecektir.51
Baz meb'uslar ok ktmserdirler. Rumeli'den "nasl olsa kovulacamza gre" buray "kendiliimizden brakarak, Anadolu'ya
ekilmeyi" demilerdir.52
45 Ergiri Meb'usu Mfit Bey'in takriri geitirilmitir. (Metni iin Belge 4, s. 532).
(TV 1325, Say 389, s. 5-6; Say 393, s. 7-9).
45 TV 1324-1908, Say 93, s. 4, 8.
46 TV 1324, ayn say, s. 116-117.
47 MMZC 1326-1910, C. 3, D. 1, Si. 3, 10. t., s. 234.
48 MMZC 1326, C. 3, D. I, Si. 3, 13. t., s. 361.
49 MMZC 1330-1914, D. 111, Si Fevkalde, 3. t., s. 20.
50 Cavit Bey'in 1330 (1914) Bte konumasndan (MMZC 1330-1914 D. III, Si. 1,
25. t., s. 432).
52 neri Ktahya Mebusu Ferit (Tek) Bey'e aittir. Hseyin Cahit Bey'in dncesi:
"... Rumeli'den kovulmak... Bu kelimenin o vakit kalbimde hasl ettii acy hl
unutamyorum... Ferit Bey hkmet banda olsayd acaba dndn yapa548
5. Balkan Komitectiiinin Trk rgtlerine Etkisi

Ondokuzuncu yzyln son eyreinden (1878) Balkan savalarnn sonuna dein (1913) Osmanl Avrupasn kaplayan doa
rts iinde komitelerin ve etelerin kendiliklerinden fkrr
gibi ortaya kmalar zellikle Trk toplumu zerinde etkili olmutur.
Osmanl lkesi iindeki bu olu Abdlhamit'e bal siyasal dzene kar ihtillci bir muhalefettir. Paris Jn Trkleri (Ahmet Rza
Bey grubu) Rumeli'de ubeler amlardr.53 Bulgarlarn "tekiltln" vmler ve rnek gstermilerdir.54 Btn bunlar 1906 ylndan ncedir.
1906 ylnda "Osmanl Hrriyet Cemiyeti" bir yl sonra ttihat ve
Terakki adn alacaktr, bir yl sonra da Abdlhamid rejimini devirecektir.
Osmanl Trkleri - zellikle Ordu - Abdlhamid rejimine kar
kabaran Balkanl muhalefet sistemine, bu ortamn yaratt kurumlarn rneinde "tekiltlanarak "katlmlardr. Onlar da "Niyazi'ler Enver'ler" olarak, Makedonyallar gibi "eteye kmlardr". Ve Balkanlama srecine belirtildii gibi en son ve ucundan
katlmlardr. Enver Paa'nm durumu, bunu, tm akl ile kantlar.55
bilir miydi?" (10 Yln Hikayesi, Yedign, Say 176). Balkan yenilgisinden
sonra bu neriler artmtr.
53 "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Umur-u Dahiliye ubesi Mdiri Dr.
Bahattin akir'in 1906 Marttan 1907 Terin-i sni'ye Kadar Yaplan
Muhabere Kopyas" delterinden karabildiimiz kadar 1906 yl ve ncesinde
Rumeli'de kurulan ubeler: Kzanlk, Rusuk, Vidin, Burgaz, Bulgaristan
Merkez, Filibe, Balk, Kstence, Dobruca.
54 Paris Jn Trklerinin Bulgar komiteciliini ve Balkanlar'daki olular yakndan
izledikleri anlalyor. ttihat ve Terakki'nin "Bulgar komitesi gibi nasyonalist bir
frka olmad" sk sk belirtilmitir (rnein Ayn defter, s. 396, 404). Bununla
beraber Bulgar modeli beenilmektedir: "... Makedonya'y vatanmzdan kopar
mak isteyen Sarafof un Jn Trkler aleyhine Paris'te nerolunan Europen
risalesinin iki sene evvelki nshalarndan birinde yazd bir makale Tekilt
(VMRO olacak) hakknda bize ufak bir fikir verebilir. "nsan mesleinin selmet
veya adem-i selmetini dostlarnn takdiratmdan ziyade dmanlarnn
itirazatnda grebilecei iin Sarafof un makalesi bizim iin her cihetle ayan-
istifadedir" (Kopya Defteri, s. 21) - Makedonyallarn yanl hareketleri sonucu
"Avrupa sermayedarlarnn hizmetkr olmaktan baka bir ey" kazanmyacaklar da belirtilmitir (Ayn Defter, s. 390).
55 Charles Roden Buxton, Turkey in Revolution, s. 48.
549
rgtlenme Balkanldr.56 Yemin Balkanldr.57 Yemin treni Merutiyet iln edildikten sonra bile ayndr ve Tanin gazetesi bayazar
da Balkanlarn ihtillci koullarna gre and imitir.
ittihat ve Terakki her zaman bir "komite" ttihatlar da komiteci" olarak kabul edilmilerdir.58
1906 "komitesine", yapsal bakmdan baka etkiler ve rnekler
olmu mudur ve var mdr?
Kukusuz bata Masonluk gelecektir. zellikle Selanik ve Manastr'da ve teki kentlerde Loca'lar ok etkindiler ve gizli fakat zgr
bir hava iinde almlardr. Jn Trkler Localar'da yetimilerdir
(Bk. s. 382). Masonluun yan sra bz tarikatlarn da etkisi yads namaz (Bektailik, Mevlevilik, Melmilik gibi). 59 1906'nm ihtillci
Jn Trkleri - belki de bilincine varmadan - btn bu eleri Balkanllk potas iinde kaynatrma durumundaydlar, iinde yetitikleri, kendilerini youran ortam onlar baka trl hareket ettiremezdi.
Kendi yaratmadklar koullarn izdii yolda yrmeye mecburdular. Baka seenekleri yoktu. Parisliler bu yntemi bilmiyorlard.
Bu tr bir eylemle lkenin baka blgelerinde harekete geilip
geilemiyecei, "Anadolu'ya geip Bulgarlar gibi komite kurarak"
Yldz'a kar kavga vermek de nerilmiti. 60 Fakat Rumeli farklyd,
"burada hrriyet ve mill hkimiyet hkmran oluyordu. Herkes
mit, nee, galeyan (cokunluk) iindeydi. 61 Balkanlar'n siyasal
"mcadeleye" verdii hz, kazandrd boyut imparatorluun
baka blgelerinde grlmyordu. Yoktu. Balkan yntemleri yeniydiler, etkindiler. Denenmilerdi.
1913'ten itibaren Rumeli perdesi kapanacak, benzer eylemler
Arap lkelerinde devam edecektir. Ermeni etelerinin Dou'daki
hareketleri artacaktr.
56 ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk statlerine bk. s. 38 vd.
57 Enver Paa'nn ve Hseyin Cahit Bey'in yemin trenleri kendi kalemlerinden
verilmitir (Bk. Belge 5, 6 s. 532-533) - Alber Fua'nm treni, kendi kaleminden
olarak bk. Mcheroutiette, Say 51, ubat 1914, s. 15-16.
58 Tm yaam boyunca muhaliflerinin oybirlii ile zerinde durduklar ve iledik
leri tema budur. Londra'daki Balkan Committee'de yaplan trende Sir Edwin
Pears sylevinde "... Ottoman Committee of Union and Progress" (Osmanl ttihat
ve Terakki Komitesi) szn kullanmtr (The Middle East, ayn say, . 28).
59 E. E. Ramsaur bu konuyu ilgin bir adan incelemitir, A.g.c, s. 104-108.
60 evket Sreyya Aydemir, A.g.c, s. 512.
61 Hseyin Cahit (Yaln) Bey'in 31 Mart gnlerindeki bu gr daha sonras iin
de geerliydi, (10 Yln Hikyesi, Yedign, Say 161).
550
6. Balkan ve Makedonya rgtleri'ne

likin Belgeler
BELGE 1
Makedonya-Edirne Bulgar htill
Komitelerinin Tz*
BLM I
Ama
Madde 1 - MEBlK1'in amac Makedonya ve Edirne (Odrin) blgesinin tam
siyasal bamszln kazanmasdr.
Madde 2 - Bu amacn gereklemesi iin 1. maddede sz edilen blgenin
Bulgar nfusu arasnda, basn aracl ile veya kulaktan kulaa ihtillci fikirler yaylmak ve genel bir ayaklanma hazrl iin zsavunma duygular yaratlmaldr.
BLM II
Bileim ve Yap
Madde 3 - yelik, cinsiyet fark gzetilmeksizin, topluluun gznde drstlk ve ahlk d faaliyetlere karmam, zgrln htillci Davasna
herhangi bir ekilde hizmet etmeye sz veren her Bulgar'a aktr.
Madde 4 - Her komitenin yeleri, her birinin bakan lider tarafndan
atanm olan gruplara ayrlmtr. Bakan da dahil olmak zere her yenin sorumlu komite tarafndan verilmi bir numaras vardr. Her ye yalnzca grubunun yelerini ve bakann bilir, bakan ise yalnzca komitenin liderini ve
aracsn bilir.
Madde 5 - MEBtK blge, semt ve ky komitelerine ayrlm olup btn bu
komitelerin stnde Dva'nm genel faaliyetini yneten ve onu temsil eden,
MEBK Merkezi yer almaktadr. Blge ve Yerel Komitelerin says Merkez Komite, semt komitelerinin says blge komitelerince, ky komitelerinin says
ise blge komitelerince belirlenir.
Madde 6 - Her komitenin bir ynetim organ vardr. Blge komitelerinin
ynetim organ MEBIK Merkezince, semt komitelerinin ynetim organ blge
1 ngilizce metinde Komite ismi ba harflerinden oluturulan BMARC (Bulgarian

Macedonian-Adrinople Revolutionary Committees) ksaltmas kullanlmtr.
Trkesi MEBK olabilir. Bulgarcas "BMOPKMr.
(*) Macedonia, (Bulgar Bilimler Akademisi, Tarih Enstits yayn, Sofia 1978) s.
419-420 (Orijinali Bulgarca olan bu metnin lngilizcesinden Dr. Sema
Kalaycolu tarafndan evrilmitir).
551
komitelerince seilir ve Merkez Komitesince atanr, ky komitelerinin organlar ise semt komitelerince atanr. Belli durumlarda MEBIK Merkezi'nin, blge veya semt liderliini, yeler arasndan birisine veya dardan yetkilendirilen bir kiiye brakma hakk vardr.
Madde 7 - Ynetim organnn her yesi MEBIK Merkezince verilen bir numaraya sahiptir.
Madde 8 - MEBK Merkezi'nin, zerinde bir bayrak, kllar, tfek ve
bomba, Makedonya-Edirne Merkez htill Komitesi yazs bulunan 2 cm. 66
mm. apnda evresi olan bir mhr vardr. Bu mhrle Merkez Komitesi
nemli belgeleri damgalar.
Madde 9 - Her blgesel, semt ve ky komitesinin bal komitelerle haberlemek iin gizli postas vardr.
Madde 10 - Her komitenin, i ve d dmanlarnn faaliyetlerini izleyici
kendi gizli polisi vardr.
Madde 11 - Her komite bir st komiteyi blgesindeki faaliyetlerden haberdar eder ve her ay sonunda her konudaki faaliyetleri hakknda rapor verir.
BLM III thtill Komitelerinin
Maddesel Aralar
Madde 12 - ihtill komiteleri, 1) Gnll balardan, 2) Dzenli ye
dentilerinden, 3) MEBIK Merkezince uygunluu kabul edilmi yollardan, ya
da yerel komitelerin Merkez Komitesiyle yapt n anlamalara gre toplanan paralardan gelir salar.
BLM
IV Cezalar
Madde 13 - Dva'y ihll etmekten sulu bulunan her kii, ii olsun olmasn, Bulgar olsun olmasn, cezalandrlr.
Madde 14 Ayrntl i kurallar bu tzk esasna gre hazrlanmtr.
BELGE 2
Bulgar Makedonya-Edirne Komitecilerinin
And mesi*
Madde 15 - Komiteye girite her ye aada yazl and ier: "Tanrm,
imanm ve erefim zerine yemin ederim ki, Makedonya'da ve Edirne
blgesinde yaayan Bulgarlarn zgrl iin lnceye kadar savaacam;
bakanla kaytsz artsz boyun eeceim ve emirlerini itirazsz
(*) Macedonia, s. 422 (Doent Dr. Ersin Kalaycolu evirisi). Bu yemin ttihat ve
Terakki Nizamnamesindeki yeminlerle karlatmlabilir (bk. s. 49, 53, 525 ve
not 54 ayrca, s. 532, 533).
552
uygulayacam; bugnden itibaren kendimi adam olduum Dva'nn srrna greceim, iiteceim ve anlayacam hibir szle ya da eylemle ihanet
etmeyeceim. Yeminimi inersem, u ptm tabanca ya da hanerle bir
yoldam beni ldrsn".
Yenlin, Kutsal Kitap, tabanca, haner ya da salanan herhangi bir silh zerinde edilmekteydi. Yemin eden kii kez eilerek, anlan eyalar pmekteydi. Yemin bitince yeni ye onlar yine pmekteydi. Treni herhangi bir
ye yaptrabilirdi, fakat bir papazn ynetmesi ye tutuluyordu.
BELGE 3
Bulgar VMRO rgtnn 1902 Nizmnmesinin
evirisini Bildiren Sunu Yazs ve
Nizmnme*
Bulgar Cemiyet-i fesadiyesinin tertib edb elde edilen nizmnmesinin bir
suret-i mtercemesinin melfufen arz ve takdimine ictisar olunur. Ferman.
27 Haziran 318
Kullan
Ferit
(Mhr)
Makedonya Edirne Cemiyet-i Hafiye-i htilliyesi

Nizmnmesinin Suret-i Mtercemesi
Bb- evvel
Birinci Madde - Makedonya Edirne Cemiyet-i hafiye-i ihtilliyesi bir maksada mstenid olarak Makedonya ve Edirne'nin harbente-min-i idare-i muhtariyeti in havali mezkre ahalisi aleyhinde cins ve mezheb tefrik etmeksizin tehacmat ve tecavzat- cebrcyanede bulunmak fikr emelindedir.
kinci Madde - Bu fikr emelin te'min ve tervic-i husul in havali-i
mezkrede milel-i muhtelifeyi muhafaza-i milliyete tevik ve tergib eyleyen
(*) BBA-Yldz Perakende Blm.
553
milel-i mezkre seramedan erbab-i hamiyetinin ezilmesi taht- vcbdadr.

Bunlar kendi milliyetlerini nazar- itibar ve itinaya almayacak bir hale getirildikten sonra asl byk dman ile uralacaktr. Bundan baka efkr- ahaliyi harb ihtille yatrmak zere ezher cihet ve ledilhacce cebren imal-i nfuz
edilmekte ve mektebelerde talebeyi harb isyana tarafdar edecek bir suretde
telkinat ve tedrisatda bulunulmaktadr. Bu da havali-i mezkredeki ale-1umum ahaliyi ref-i liva-y isyana tahrik etmek indr.
Bb- sn!
nc Madde - Cemiyet her memalik erafndan, muallimlerinden, papazlarndan ve ileri gelen talebelerinden mteekkil yerli komitelerden mrekkebdir.
Drdnc Madde - Makedonya Edirne havalisi ahalisinden arzu edenler
cemiyete dahil olacaklar ve bunlardan gayr hibir kimse fikr ve maksad- hakikisi bilinemiyecei cihetle cemiyete kabul olunmayacaktr. nk aksa-y
emel edinen idare-i ahraranenin te'min-i husulne almak in hayra alet
olacan ancak bir Makedonya ve Edirneli cidden taahhd edebilir.
Beinci Madde - Her yerdeki komiteciler onar onar taksim ve her ksm
bir onbaya tevdi' edilmektedir.
554
Altnc Madde - Bir mahaldeki komitecilerin umumu komitecilerin ileri

gelenlerinden mteekkil o memalik komite meclis-i idaresi tarafndan idare
klnmaktadr. Komiteler snfa drde mnkasmdr. Vilyet, liva, kaza, kurra-y cesime komiteleri.
Yedinci Madde - Kurra-y cesime komiteleri, kaza komitelerine ve kazadakiler liva ve livadakiler vilyet komitelerine mteselsilen tabi'dir. Bunlarn
umumunun miri Sofya'daki cemiyetin merkez-i idaresidir.
Sekizinci Madde Her memalik komite idare azalar ayn memalik komitecileri tarafndan intihab olunur. Ve fakat mntehibler kendi dairelerinden byk ve mesel bir kariyenin mntehibleri o kariyenin mlhak bulunduu kaza
komite meclis-i idaresi tarafndan tasdik olunur. Idare-i merkeziye ledilhacce
ve mevadd- mhimme ve mstacele hakknda dorudan doruya her bir memalik komitecilerine talimat ve tarafndan vekil-i murahhas gnderebilir.
Dokuzuncu Madde - ldare-i merkeziye azalar ba'd-el-muhabere umumiyetle komite ubeleri bulunan mahallerin vekilleri tarafndan intihab olunur,
intihabat zaman lzum gsterdii esnada icra klnr. Vakt-i intihabn tayini
idare-i merkeziyeye aittir.
Onuncu Madde - Idare-i merkeziye in intihab olunan azalarn vakt-i itimalar yalnz liva ve vilyet ubelerine bildiriliyor.
Onbirinci Madde - Her memalik komitecilerin kumandanlar dorudan
doruya idare-i merkeziyeden ahz- talimat ederler.
Onikinci Madde - Her bir memalik kumandanlarna idare-i merkeziyeden
birer nm- mstear verilmektedir.
Onnc Madde - Idare-i merkeziyenin mhr- resmisinin ortas bayrak,
kl ve esliha-i muhtelife ve mermi resmini havi olduu gibi etrafnda "Makedonya Edirne Cemiyet-i Hafiye-i Ihtilliyesi Merkez-i idaresi" ibaresiyle
iml edilmidir. Mezkr mhrn cesameti ile almat- farika- sairesi idare-i
merkeziye tarafmdan komitenin uabatma suret-i hafiyede tarif ve i'ar edilmidir.
Ondrdnc Madde - Komitecilerin teati-i muhaberat etmek in husus
ve haf postaclara malikdir.
Onbeinci Madde - Hari ve dahildeki dmanlarn ahvalinden haberdar
olmak ve kendilerini muhataradan muhafaza etmek in her komite ubesi
memurin-i hususiye-i hafiye istihdam edilmekdedir.
Onaltnc Madde Her komite ubesi teselslen mlhak bulunduu dier
komite ubesine cereyan eden ahvale ve hususat- saireye dair her ayda mufassal bir vukuat jurnali ita eylemee mecburdur. Mezkr jurnallerin ahval-i
fevkalde zuhurunda her hafta banda verilmesi lzmdr.
Bb- Slis
Onyedinci Madde - Cemiyetin menabi'-i serveti dr. Birinci bilrza verilen ianat, ikinci daim suretde muayyen bir mebl itay taahht edenlerden
toplanlan mebl, ncs idare-i merkeziyenin tensib edecei sver ve tedabir ile istimal klnan paradr.
555
Bb-i Rabi'
Onsekizinci Madde - Cemiyetin amaline mugayir bir hareket eden her

kim olursa olsun dar- mcazat olacaktr. Nev'i- mcazat crm ika eden
mahallin komite idaresi tarafndan tayin ve tensib klnacak ve idare-i merkeziyenin tasdikinden sonra ceza fiilen icra klnacaktr.
Ondokuzuncu Madde - Bu nizmnme esas ittihaz klnarak her memalik
ihtiyacatyla mtenasib dier husus nizmnmeler tertib ve tanzim ve mahallerine irsal klmmdr.
Yirminci Madde - Dersaadet Bulgar Eksarhiyasyla Makedonya Edirne havalisindeki Bulgar memurin-i duhaniyesi cemiyetin icraat ve mukarreratmdan ve sair her trl ahvalinden vakt zamanyla haberdar edilecektir.
BELGE 4
Ergiri Meb'usu Mfit Bey'in Balkan Slav
Devletlerine likin nergesi*
"Balkanlarn Slav devletleri akd-i ittifak- siyasiyeye teebbs eyle olup
bunun husul halinde arkta muvazene-i kuwamn muhtel olmala devletimizin ihtimal-i mezkre kar imdiden ittihaz- tedabir-i diplomatika etmi
olup olmadnn ve ahiren Bulgaristan reis-i vkels ile Hariciye Nazr Sobranye'deki nutuklarnda hukuk- dvele birtakm yeni nazariyeler ithali ile
ilerde umur- dahiliyemize mdahale hak ve selhiyeti iddia eyleyeceklerini
ima eylediklerinden hkmetimizin bu tecavzat- mutasavvereye kar mteyakkz bulunup bulunmadnn ve bu hususta dvel-i muazzamamn enzar- dikkatini celbedip etmediinin Hariciye Nazr Paa Hazretlerinden istizah edilmesini teklif ve talep eylerim".
9 Terin-i sni 1325
Ergiri Meb'usu
Mfit
BELGE 5
Enver Bey'in (Paa) Osmanl Hrriyet Cemiyeti'ne**
Giri Yemini***
"Sa elim Kur'an- azm-n, ol elim bir kama ve bir bak zerinde ol(*) TV, 12 Terin-i sni 1325, Say 389, s. 5 (9 Terin-i sni itimai) - 14 Terin-i
sni, 7. itima'da mzakere edilmesi kabul edilmitir. (**) Daha sonraki ad:
ttihat ve Terakki. (***) Paa'mn hatralarndan (evket Sreyya Aydemir, Enver
Paa, C. 1, s. 504).
556
duu halde, 1293 Kanun- Esasi'sinin istirdadna (geri alnmasna) ve bu

uurda hibir eyi esirgemiyeceime yemin ettim. Sonra gzlerimi atlar.
Karmda siyah peeli, krmz rtl kii bulunuyordu. Bu manzara karsnda pek mteessir olmutum... Bu vazife ile alan byle bir cemiyete balandm iin gurur ve iftihar duyuyordum".
BELGE 6
Tanin Bamuharriri Hseyin Cahit (Yaln) Bey'in
Osmanl Hrriyet Cemiyeti'ne Giri Yemini*
"Cemiyete girmek husus merasim dairesinde vukua gelen bir muamele
idi. Beni Nur-u Osmaniye'de eref sokanda sonradan Tasvir-1 Efkr gazetesinin idarehanesi olan bir eve gtrdler. Bir odaya soktular. Orada gzm
baladlar. Baka bir odaya girdim. Elimden tutarak bir iskemlenin zerine
oturttular. Sonra gzlerimi atlar. Karmda btn ba kzl bir nikap (rt)
ile rtl bir adam oturuyordu. Arkasnda husus bir arma vard.
Bu adam imdi tafsilt hatrmda kalmayan bz vatan hitabelerde bulundu ve bana bir tabanca ve Kur'an zerinde, Cemiyet'in gayelerine sadk kalacama dair yemin ettirdi".
BELGE 7
Gizli Makedonya Bulgar Kadnlar
rgt Tz**
1 -Ama
Madde 1 - Makedonyal Bulgar kadnlar, nerede yaadklarna baklmakszn, aada belirlenen amalara sahip dernekler halinde rgtleneceklerdir.
a) Kendi ve ocuklarnn milliyetlerini Srp, Yunan ve baka zmleme (as
similation) abalarndan koruyacaklardr;
b) Kendi ve komularnn tutsak edilmi ve blnm anavatan sevgisini
tam olarak yaatacaklardr.
2 - Bileim ve Yap
Madde 2 - Kz ya da anne yanda okur yazar, sr saklayabilecek Makedonyal her Bulgar kadn Gizli Kltrel Eitim rgt'nn yesi olabilir.
(*) Hseyin Cahid, 10 Yln Hikyesi (Yedign, Say 138, s. 29).
(**) Macedonia, s. 767-769 (Doent Dr. Ersin Kalaycolu tarafndan evrilmitir).
(ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne giri treni ile karlatrlmaldr, bk. s. 528,
not*). (Metnin asl Bulgarca'dr, ingilizce evirisinden dilimize aktarlmtr).
557
Madde 3 - rgte girite her ye aadaki and ier:

"Tanr ve Anavatan adna, namusum ve vicdanm zerine Yunan ve Srp
egemenlii altndaki Makedonya'da Bulgar milliyetini korumaya yemin
ederim".
"Her yeyi kendi z kardeim sayacama ve gerektii her anda elimden
geldiine yardmlarna koacama yemin ederim".
"Bu tzn gereklerine uyacama ve Kltrel Eitim rgt'nn ynetici makamlarnn emirlerini yerine getireceime yemin ederim".
"Bu rgte ilikin her eyi sr olarak saklayacama yemin ederim".
"Bu and inersem, Tanr beni cezalandrsn, ye kzkardelerim beni
lanetlesinler ve rgtten atsnlar".
Madde 4 - Her yerleim blgesinde Makedonyal Bulgar kadnlar yedier
yeden oluan dernekler kuracaklardr. Bu Derneklerin yeleri birbirlerine
hemire diyeceklerdir.
Her dernein kurucusu retmen ve nderdir.
Madde 5 - Bir yerleim blgesinde ye dernek kurabilir. Dernein kesin
kurulu yeni ye kabul ile tamamlanr.
Her aday bir hemire tarafndan nerilir ve iki hemire tarafndan desteklenir.
Madde 6 Cemiyet kesin olarak kurulduktan sonra her ye 5. maddede
belirtilen koullara uyarak yeni bir tam ya da kesinlememi dernek kurabilir.
Madde 7 - Bir kentte ilk kurulan dernek ana dernek olacak, sonra kurulan
dernekler ona bal olacaklardr.
Madde 8 - Bir ynetim blgesinin eitli kentlerindeki dernekler o blgenin ana derneine bal olacaklardr.
Madde 9 - Bitolya, Skopje ve Solun'daki ana dernekler, merkez dernekler
olacaklardr.
Madde 10 - Her ye rnek bir kz evlat, e ve anne olacaktr. O vatanseverlik, alakgnllk, namus ve alkanlk rneini oluturacaktr.
Madde 11 Makedonyal kadnlar arasnda, her ye Bulgar halkna ait olduu duygusunu ve bilincini yayacaktr.
Madde 12 - Her ye, kendilerini ve Bulgar ocuklarn, elinden geldiince
ulusal bir ruhla eitmeye alacaktr. Evde Bulgarca'nn yerel lehe ya da
edebi dille konuulmasnda her ye srarl olacaktr.
Madde 13 - Her ye ocuklarn ve genelde gen kuan, Srp ve Yunan
zmleme abalarna kar, tm gcyle direnecektir. Bu amala, yeler ocuklara Bulgarca okuma yazma retecekler ve okuma paralar, kitaplar datacaklardr. ocuklara halk masallar anlatacaklar, Bulgar halk vesair arklarn retecekler, Bulgar airlerinin iirlerini okutacaklar ve ezberleteceklerdir.
Madde 14 - yeler ocuklara Bulgar kilisesiyle ve devrim savamlaryla ilgili haberler verecek, yerel kilisenin ve devrim emekilerinin ileri gelen yaptlarn, niteliklerini, ektikleri skntlar ileteceklerdir.
Madde 15 - Kz yeler Yunanl ve Srplarla evlenmemelidirler. Bulgar olmayan birisiyle evlenirlerse ocuklarn bir Bulgar gibi yetitirmelidirler.
558
Tm yeler, Makedonyal kadnlar, yabanclarla evlenmemeleri iin etkilemelidirler.

Madde 16 - Her ye ylba, han suya atlmas, Shrovedite, Paskalya, St.
George Yortusu, ortayaz yortusu, nian ve evlenme trenleri, yagn ve vaftiz, cenaze trenleri vesair ulusal gelenek ve trenler korunmaldr.
Madde 17 Her ye kylere ulusal giysileri korumal ve zellikle Yunan ve
Srp bata olmak zere, tm yabanc basklara kar bir kampanya yrtmelidir.
Madde 18 - Her ye hocasnn Bulgar milliyetinin korunmas iin verdii
her emri yerine getirmelidir.
C. Arnavut ve Srp rgtleri

1. ARNAVUTLAR VE BESA'LAR
Bittii Yerde Balayan Sorun

Osmanl mparatorluu'ndan en son kopan, bamszlna en
ge ulaan Arnavutluk Yirminci Yzyln balarnda ortaa gelenekleri iinde yaamaya terkedilmi bir lkeydi. 1 1908'den 1913'e
dein, Osmanl ynetimini srekli bakaldrma eylemleriyle uratran Arnavutluk sorunlar, Tann bayazarna gre "her gn bitiyor
ve her gn balyordu". 2
Abdlhamid ynetimi derebeylerle anlam ve bunlar rvete
bomu, Arnavutluk ilerinde de onlarn oyunu alma yoluna git mitir.3
1 S. Polo et A. Puto, Histoire de l'Albanie, s. 126.
2 Hseyin Cahit, Arnavutluk Hdiseleri (Tanin, 8 Austos 1327) - Arnavutluk'la
ilgili olarak ayrca u yazlara ve eserlere bk. E. Sssheim, nn ve slm
Ansiklopedilerindeki "Arnavutluk" maddesi - N. Iorga, Peuples et Nations des
Balkans - H. Charles Woods, La Turquie et Ses Voisins - Ren Ristelhueber,
Histoire des Peuples Balkaniques - J. Bourcart, L'Albanie et le Albanais Balkanicus, Le Problme Albanais, La Serbie et L'Autriche-Hongrie - S. Kle,
Osmanl Tarihinde Arnavutluk - M. Ali Ayn, Milliyetilik - Ahmet Hamdi,
Arnavutluk Hakknda Mtala-i Muhtasara - Salname-i Servet-i fnun
1326, 1327, 1328 - S. Polo et A. Puto, Histori de l'Albanie (teki eserler Genel
Kaynaka'da gsterilmitir).
3 K. Sssheim, Arnavutluk maddesi (A) - brahim Hakk Paa da ayn kandadr.
Mebusan'da eletirilere verdii yantlardan: "... sa Bolatin merutiyet taraftardr
demedim. Diyemem deil mi? Sultan Hamid'in o kadar nimet ve ihsann grm
olan bu adamn yznden Makedonya Meselesi (Mrszteg) mlakat vuku bul559
Arnavutlar kinci Jn Trk hareketine iten katkda bulunmu lardr. Paris'teki 1902 ve 1907 kongrelerine katlmlardr ve onlar
da Jn Trk akm iinde gelimilerdir.
Kanun- Esasi'nin yeniden iln edilmesini hzlandran Firzovik
"Besa" (and) toplantsnda Abdlhamid rejiminin srmesini isteyenler de (sa Bolatin gibi) vard.4 Fakat Arnavut siyasal eylemlerinde Besa gelenei yerlemitir ve ayn kentte (Firzovik'te) ve baka kentlerde bir ka kez tekrarlanmtr. 1908'de yeni bir Besa daha
yaplmtr, "Osmanlla ve Kanun- Esasi'nin salad hak ve
hrriyetlerin korunmasna iilen and" Mizan bayazar Murat Bey,
Fransz htilli'nin "nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi"ne benzetmitir
(Bk. Belge l,s. 546).
Fransz Konsolosu ise lkesine gnderdii raporda Arnavutlar
arasnda gr birlii olmadn vurguluyordu. Gneyliler Latin
harfleriyle yazmak, kuzeydekiler Arap yazsn kullanmak istiyorlard.5 Hristiyan ve Mslman Arnavutlar ayn sosyal ve ekonomik
koullar iinde deillerdi.
Merutiyetin ilk aylar heyecansz gememitir. Bir irtica (reaksiyoner) toplantda ttihatlar sa Bolatin'i ldrtmek istemiler, fakat bu derebeyi yaral olarak kaabilmiti. skp toplants da
olaysz gememitir (3 Mays 1909). 6
Malisrler (Malisya blgesinin katolik Arnavutlar) Topalt Arnavutlarnn mal ve mlklerinin koruyuculuunu stleniyor, buna
mu idi. Asl bu mlkat- siyasiyeye sebep sa Bolatin idi. O vakit ben Bab-
li'de idim. Pek iyi hatrmdadr, bu Isa Bolatin iin Rusya ve Avusturya sefirlerinin Bab- li'ye tandklarn grdm ve sylediler. Bunun altndan mhim bir
hdise kacak dediler. Fakat hmisi vard. Her eye dokunabilir, ama hkmetin
haddi deil, ona dokunamazd". (MMZC 1326-1910, C. 3, D. I, Si. 3, 13. lt., s.
356) - Ayrca bk. not. 4.
4 sa Bolatin'in, ttihat ve Terakki'nin bir numaral dman olduu, Abdlhamid'in kendisine verdii ta ocann geri verilmesini isteyen u demecinden de
anlalyor. "... Gen Trkler bana emvalimin (mallarmn) ve ta ocamn iade
sinden ve vaadolunan parann tediyesinden istinkf ediyorlar (denmesinden
kamyorlar). Ben baka yerde para buldum. Bunun kendilerine ne kadar pahal
ya oturacam dnmek Jn Trkler'e ait bir meseledir". (Tanin, 19 Austos
1327) - Yine bk. sa Bolatin'in Teekkr (kdam, 30 Temmuz 1328).
5 skp'teki Fransz Konsolosu Fcrt'nin Fransa Dilerine gnderdii 11 Kasm
1903 tarihli yaz (AFE, 114/ard, Europe, Nouvelle Srie, 1908, 1909, Turquie,
Vol. 6).
6 skp Fransz Konsolosluundan Krajewski imzasyla Fransa Dilerine gn
derilen 29 Kasm ve 3 Mays 1908 tarihli yazlar (AFE, Turquie, ayn cilt).
560
karlk hara alyorlard. 7 Bu isyanc unsurlar balar sknca Srp

ve Karada topraklarna kayorlard. Osmanl hkmetinin henz
girmedii ilkel blgeler vard.
Osmanl yneticilerinin Arnavutluk sorunlarn bilmedikleri geree uygun dmez. Ne var ki talya, Avusturya, Karada, Srp,
Bulgar ve Rus politikalar arasna skm, 8 1908 ncesi miras bir
Arnavutluk sorununun nasl zleceini kestirmek hayli zordu.
Sorunlara zm bulmak brahim Hakk Paa kabinesine kalm tr. Gerilimin yumuatlmas amacyla Sultan Reat Rumeli seyahatine karlmtr. ler daha da karm ve 1912 ylnda Sait Paa
kabinesini istifaya kadar gtrmtr.
Arnavutlar, Merutiyetin Osmanlc ve eitliki politikasndan
honut kalmamlardr. Abdlhamid rejiminde bir iki vergi vermekle yetinen Arnavutlar teki vergileri vermeye mecbur edilince, "ar'dan baka vergi vermektense, canlarn vereceklerini"
syleyerek Osmanl birliklerine kar koymulardr. 9 Arnavutay
Latin harfleriyle yazmann eriat'a aykr olduunu bildiren fetva
ise ileri bsbtn kartrmtr.10 Oysa ncil Arnavuta'ya evrilmiti.11
Geni apl ilk bakaldrm 1910 yl nisannda balam ve Malisrler tarafndan bir yl sonra yeniden alevlendirilmitir. Bu yllarda
hkmet isyan bastrmak zere evket Turgut ve Cvit Paalar
grevlendirmitir. Ayaklanma hzla bastrlmtr. Arnavutlarn kale
7 ttihat ve Terakki lider grubundan Abdullah Azmi Bey bu ayrm 1918 ylnda Arnavutluk yitirildikten sonra - Mebusan Meclisi'ndeki bir konumasnda yap
mtr. Bu duruma "deruhtecilik" ad verildiini de belirtmitir (MMZC 13341918, D. III, Si. 4, 50. lt., s. 793).
8 Bu konuda, Tanin, l ttifak yesi olmayan bir diplomatn, Viyana'da bir gaze
teye verdii demecin bir blmn yaynlamtr: "Hereyden nce dtan bir
bask olmadan Arnavutluk'ta hibir isyan kmadn hatrlamak gerekir. Du
rumlar ne kadar fena olursa olsun, Arnavutlar, kendilerine dardan yardm vaadedilmedike, hibir zaman ayaklanamazlar. u halde, Arnavutluk isyannn
hangi devletin iine yaradn aramak gerekir" (Tanin, 24 Haziran 1328-1912) Arnavutluk'ta arpan alt yabanc akmn analizi iin bk. Arnavutluk Hakknda
(Tanin, 3 Mart 1929, s. 3).
9 Tanin'in 5 Austos 1325 tarihli yeni bir Firzovik toplants haberinden (17 Aus
tos 1325).
10 "Arnavut lisannn ltin hurufat ile tahririne mesa- er't olup olmadna
dair fetva" metinleri (Salname-i Servet-i Fnun 1327, s. 208-209) - Ayrca bk.
Necip P. Alpan, Arnavut Alfabesi Nasl Dodu?
10 Jacques Bourcart, A.g.e., s. 122.
561
benzeri evleri "kule"ler (kulla) yktrlm, silhlar toplanmtr.

Mahmut evket Paa blgeyi denetlemi, o zamana kadar girilmemi yerler taranmtr. Fakat bunalm sona erdirilememitir. Padiahn "Kosova sahrasnda" namaz klmas da durumu yumuatmamtr. O kadar ki 1912 ylnda iki derebeyi sa Bolatin, Yakova'l
Bayram Sur (Tsur) ve arkadalar Sait Paa hkmetine isteklerini
saptayan sert bir bildiri verebilmilerdir. Hkmet tehdide boyun
ememitir.
Bu karklklar arasnda Osmanl "zabitlerinin" 1908 ncesine
benzer daa kma olaylar bakenti heyecanlandrmtr.
Olup bitenlerden Halskran hareketi yararlanmtr (Bk. s.
333). Sait Paa kabinesi dalnca ttihat ve Terakki de iktidardan
uzaklatrlmtr.
Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesi ihtillcilerin koullarn kabul
etmi, genel af iln ederek rfi idareyi kaldrm ve Arnavutluk sorununun zld resmen iln edilmitir.12 Tam bu srada Balkan
Sava patlak vermitir ve Arnavutluk tarihinde yeni bir aama balamtr.
Bu sava boyunca Arnavutluk bir ka kez bamszlk iln etmitir.13 Bir ara, Osmanl hkmetinin de kabul ile Harbiye Nazrlndan istifa eden Mir (Mareal) zzet Paa'nm Arnavutluk hkmdarlna aday olduu haberi yalanlanmtr.14 Birinci Dnya
Sava iinde, Amerika Birleik Devletleri Bakan Woodrow Wilson Arnavut milletinin koruyuculuunu stlenmitir. 1924'te iln
edilen cumhuriyet rejimi, Bakan Zogu'nun kralln iln etmesiyle monariye dnmtr.
12 Arnavutluk'ta aff- umumi iln hakknda kanun- muvakkat (TV 12 Austos

1328, No. 1213) - Mir brahim Paa'nn 7 Austos 1328 (20 Austos 1912)
tarihli telgrafndan: "... Ve Arnavutluk kyam meselesinin bugnden itibaren
hitam bulmu addedilmesi lzmgelecei mruzdur" (TV, 9 Austos 1328, No.
1211).
13 K. Sssheim, bu tarihi 28 Kasm 1912 olarak vermitir - Tanin'de bu tarih 6
Nisan 1329 (19 Nisan 1913) olarak gsterilmitir (Tanin, 23 Austos 1329) Sz gazetesi, Mtareke dneminde, u haberi verir: "Arnavutluk'un Meclis-i
Milli'si Dra'ta itima etmitir. Turhan Paa Meclis'in riyasetine intihap
edilmitir. Meclis Arnavutluk'un istikllini iln etmitir (31 Ocak 1919) (Sz,
1919, No. 70, s. 3).
14 Tanin bu haberi vermitir (28 Knun- evvel 1329) - K. Sssheim de duruma
deinmitir (A, A.g.e.,).
562
isyanlar ve Cemiyetler
Arnavut siyasal gelimeleri, bata Osmanl imparatorluu olmak
zere komu devletlere kar zerklik ve bamszlk iin giriilen
isyanc eylemler dizisidir. Bunlar Ondokuzuncu yzyln ilk yars
iinde beliren, Berlin Kongresinden sonra da artan cemiyetler tarafndan yrtlmlerdir Prizren Birlii (1880-1881) ve Peja Birlii
(1899-1900) bu tr rgtlerin eseri olmutur.15
Arnavut dernekleriyle ilgili aratrmalar ok yetersizdir. Bir dernek hakknda deiik adlar kullanlmas ii daha da zorlatrr. Dernekler arasndaki ilikilerde de bilinmezler vardr. Bununla beraber
siyasal aamalarda rgtlenen derneklerin etkisi byktr. Bu derneklerin yerel kollara ve asker gce sahip olanlar da nemlidir.
Ayrca Arnavut etelerinin (rnein Toska etesi gibi) zellikle
1906'da oaldklarn anmsamak gerekir.16
Dahiliye Nzn dil Bey'e gre Arnavut kulpleri, Krt kulpleriyle beraber, stanbul'da ilk (1908'de) kurulan dernekler arasnda
olmulardr.17
Baskm Cemiyeti (ya da Kulpleri) Arnavut dernekleme tarihi
iinde en tannm ve rgtlenmiidir. 1908'de - belki daha nce
-kurulduu kabul edilmektedir.18 Girit'le ilgili bir miting bildirisi altnda ismi vardr.19 Daha sonra Trablusgarp Sava dolaysyla italyanlar knad grlecektir (Bk. Belge 2, s. 547).
Bakim'cilerin su yznde grlen amalar "mill dil olan Osmanlca ile Arnavuta'nn retilmesi ve yaylmasdr". 20 imparatorluk yaps iinde edebiyat ve sosyal yardmc derneklerin siya15 Cemiyetlerin ksa bir ema denemesi yle olabilir: Arnavutluk Halknn
Hukukunu Koruma Komitesi (1878 stanbul), Cemiyet-i llmiye-i

Arnavudiye (1879 stanbul), Dturia (Bilgi) (1887 Romanya), Deshira (Arzu)
(1892 Bulgaristan), Drita (Aydnlk) (1885 stanbul), Arnavut Uhuvvet
Cemiyeti (1894 Msr), Arnavut Komitesi (1890 stanbul). Bu liste eteler ve
daha baka gizli komiteleri iermemektedir. (Bu konuda bk. S. Pollo, A. Puto,
A.g.e. - Necip P. Alpan, A.g.e. ve Prizren Birlii ve Arnavutlar.
16 S. Pollo ve A. Puto, A.g.e., s. 159.

17 TV 1325-1909, Say 231, s. 20.
18 rnein Serbesti gazetesinde (21 ubat 1324, s. 3) yle bir yaz vardr:
Arnavut Bakim Kulb ve smail Kemal Bey.
19 TV 1325, Say 269, s. 2.
20 Hukuk-u Umumiye gazetesindeki haber: "Lisan- milli-i Osman ile Arnavuta
tedris ve tamimi iin tesis olunan Arnavut Bakim Kulb merkezi Sultan
Mahmut Han trbesi karsnda hane-i mahsustur (18 Eyll 1324).
563
sal nitelikleri pheli sayld iin, ayn bakn Bakim'e de evrilmesi, Debre meb'usu Basri Bey'i sinirlendirmitir: Mill bir dilin yaylmasn yasaklamak "tabiat kanunlarna kar gelmekti". Bakim
Cemiyetini de "makyavelik" kurulular arasnda grmek byk hata
idi. Zaten Bakim "ttihat" (birlik) demekti.
Oysa Bakim kulpleri ayrlk bir ideolojinin eylem organlaryd. 1909 isyannn "beyni" Manastr Bakim Kulbyd".21 Durumun en gl kant ismail Kemal (Berat), Hasan (Pristine), Esat
Paa Toptan (Dra) gibi meb'uslarm -ki Arnavutluk yneticileri
bulunmalardr. Nitekim smail Kemal Bey'in Arnavut Kulb aracl ile (Bakim olmas muhtemel) Arnavutluk'la haberletii Mebusan'da resmen ileri srlmtr.22
Bu cemiyetlere eteleri ve gizli ihtill cemiyetlerini de eklemek
gerekir.
Osmanl Trk gazetelerinde "Arnavut Cemiyetleri ve Kulpleri"
olarak anlan ak ve yasal derneklerin siyasal plandaki istekleri
giderek artlar - kamuoyuna duyurmak bakmndan rolleri nemli
olmutur. zellikle 1911 ve 1912 yllarnda bu durum tm akl
ile grlr (Bk. Belge 3, s. 548).
Osmanl Parlamentosu ve Arnavutlar
ok ksa olarak zetlenen bu gelimeler ve olaylar Osmanl Meclis-i Mebusanna srekli olarak yansmtr. Arnavutluk sorunu
meb'uslar ve partileri birbiriyle kar karya getirmitir.
nce Arnavut asll meb'uslarm says 25'in biraz stndedir. 23
teki unsurlara oranla kalabalk olan bu grubun tm yeleri tti hat ve Terakki'nin karsnda deildir.24 Fakat ok byk bir ksm
muhalefet cephesinde yer almtr ve ayrlk tartmalara katlmtr. zellikle Hrriyet ve tilf Frkas'nm kurucular arasndadrlar.
ttihat ve Terakki'den istifa edenler de azmsanamaz. 25
21 S. Pollo ve A. Puto, A.g.e., s. 162.
22 TV 1325-1909, Say 231, s. 10.
23 Feroz Ahmad-Dankwart A. Rustow, A.g.e., s. 247.
21 brahim Hakk ve Sait Paa'lar kabinelerine verilmi nergelerde rnein Hatz
ibrahim Efendi (ipek), Abdlaziz ve Aziz Efendiler (Prizren), Arnavut olmakla
beraber Denizli Meb'usu Sadk Bey'in imzalar yoktur, ittihat ve Terakki muhali
fi olmadklarna bu durum bir kant saylabilir.
22 Yeni kdam, ittihat ve Terakki'ye mensup on meb'ustan dokuzunun istifa ettik
leri haberini vermi ve bunlardan aban (Pristine), Esat Paa (Dra), Yahya
564
ilgin bir nokta da, zaman zaman Arnavut meb'uslarn kendi sorunlaryla ilgili yorumlamalarda gr ayrlnda olduklar, hatta
birbirlerini delloya armalardr.25 zellikle Arap ve Latin alfabeleri konusunda durum aka grlr.27
Arnavut meb'uslarn milliyeti tutumlar 1908'den 1912'ye dein
artan bir tempoda belirmitir. 1908'de Osmanlcdrlar. 1912 yln da "milliyetilikleriyle iftihar ettiklerini" ve "Arnavut isyannn
meruluunu" ileri srmektedirler.28 Meclis'te "Arnavut meb'usu"
sznn sylenmesine fkelenildii hatrlanrsa, milliyetilik atmalarnn vard nokta kolayca anlalabilir.29
Kald ki Arnavut meb'uslar arasnda ihtillci liderler de vardr.
rnein smail Kemal Bey - sonradan Arnavutluk devlet bakan
olacaktr - 1911 ylnda Avrupa'ya kamtr ve bu hareketi kimi
partilerce yadrganmtr.30 Hasan Bey (Pristine meb'usu) dorudan
doruya Arnavut isyanlarnn bandadr.
1908'de bu meb'uslarn ele aldklar sorunlar Arnavutluk olaylarn yanstr. rnein Hamdi Bey'e gre sa Bolatin'in hareketlerine
(Prizren), Rza ve Murteza (lkodra)nm adlarm ve istifanamelerini yaynlamtr
(18 Knun- evvel 1327) - Ayrca Paris'te kan Mcheroutiette Arnavutlarn
ttihat ve Terakki aleyhtar eylemlerini ve bildirilerini yaynlamtr (17., 21.,
33., 35., 39. saylara baklmaldr).
26 Debre Meb'usu Basri Bey'le, teki Arnavut meb'uslar arasnda kan bir tartma
da "Sen Arnavut deilsin, sus", "kendisi Arnavut Meb'usu olduu halde takrirde
imzas yoktur", denmitir. Dello ars da bu birleimdedir (MMZC, 13251909, C. 1, D. 1, Si. 2, 70. tt., s. 1080-1082).
27 zmit Meb'usu Mfit Bey'in Dagavaryan Efendi'ye kar bir konumasndan: "...
Burada Elifba (alfabe) meselesinde Arnavut Meb'usu rfekamzdan bir ksm
baka fikirde, dier ksm baka fikirdedir." (MMZC 1326-1910, C. 3, D. 1, Si. 3,
12. lt.,s. 332).
28 rnein, amlk Meb'usu ahin Bey'in szleri (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II,
Si. 1, 34. t., s. 687) - ahin Taki Bey'in (Grice) szleri: "... Arnavut meselesi
dir bu. Hrriyeti yapan onlardr. Bu kavm-i necibe taarruz etmeyiniz. Eski softa
ym ben, kartrmayn" (MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 28. t., s. 604).
29 Hakk Paa bu deyimi yadrgamtr (MMZC 1325-1909, C. 1, D. I, Si. 2, 70.
t . , s. 1082) - Bolu Meb'usu Abdlvehap Bey'in bir konumasndan: "...
Trk meb'uslar, Arap meb'uslan, Arnavut meb'uslar diye bir ey yazlamaz.
Hangi vilyet mebuslar ise o vilyetin meb'usu olduunu yazmak lzmgelir,
yoksa buraya kavmiyet giremez". Mfit Bey'in (Ergiri) cevab: "Hayr yle
deil, biz o kavmiyetin meb'uslaryrz" (MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4,
25. t., s. 581).
30 Mutedil Hrriyetperveran Frkas Reisi Amasya Meb'usu smail Hakk imzal
"Ak Mektup, Berat Meb'usu smail Kemal Beyfendiye" (Merih 1327, No.
3-76, s. 1).
karn "Arnavutluk'ta irtica yoktur" bamszlk hareketleri yoktur.

Merutiyet'e ballk vardr.31 Girit sorununda Bakimci'ler Osmanl'dan yanadr.
Hkmetin Arnavutluk politikasn eletirenler arasnda Arnavut olmayan muhalif meb'uslar da vardr. Ferit Bey (Ktahya),
Lutfi Fikri, Rza Tevfik Beylerin yan sra Kir kor Zhrap, Abdlhamit Zahrav Efendilerin brahim Hakk Paa hkmetine y nelttikleri ar eletiriler hatrlanabilir. Boo Efendi'nin bak bi raz farkldr.32
Arnavut meb'uslara gelince, Hasan Bey'in Osmanllk tanm ilgintir: Osmanl devleti "mterek-l menfaa (ortak karl) bir
anonim irkettir. Bu at altnda yaamak bir kar sorunudur. 33
1910 hareketinde, Yakova'da yirmi bin kiilik bir mitingde, ilk iin
ttihat ve Terakki mhrn krmak olduunu syleyen Hasan Bey,
Sadr- zam Hakk Paa'ya da "Eer bir gn gerek merutiyet kurulursa, siz Divan- li'ye gideceksiniz" diyebiliyordu. 34
Ve u tabloyu iziyordu:
"... Sleyman Batua yzlerce kii ile dolayor. dris Safer bilmem nerelerde. Kzm Loma dalarda yapmad fuhiyat brakmyor. Bir tarafta da sa Bolatin, Karada'da hempas ile beraber bulunuyor. Dier taraftan da Hasan Hseyin Srbiye'ye mterakkib-i frsat (frsat kollaycs) bulunuyor". 35
Hasan Bey svireli bir gazeteciye verdii demete orijinal bir Arnavutluk projesi veriyordu. Arnavutluk svire gibi bir federasyon
31 TV 1324, No. 14, 19'daki yalanlamalar - Preveze Meb'usu Hamdi Bey'in irticai
reddeden szleri (TV 1325, Say 262, s. 7) - Arnavutluk Meb'uslarnn
bamszlk hareketim reddeden konumalar (TV 1325, No. 263, s. 1-2).
32 MMZC 1326-1910, C. 3, D. I, Si. 3, 11. let., s. 234, 242-243, 256-260, 331-332).
33 Pristine Meb'usu Hasan, Tanzimat gazetesinde yazd lttihad- Anasr ve ttihad- Anasra Darbeler balkl iki makalede u likri savunmutur: "Evvel
beewel btn mnasiyle takdir edilmelidir ki, bu memleket mtereklmenfa bir anonim irketinden baka bir ey deildir. Bu memleket hem
Trk, hem Arnavut ve hem de dier akvamn mtesav hisselerle sahip
olduklar bir irkettir. Kimsenin kimseye bir hakk- rhan yoktur ve ola
maz." (22 ve 28 Nisan 1327 tarihli saylar) - Ayn szleri Mebusan Meclisi'nde
de sylemitir (MMZC 1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 36. lt., s. 764).
34 MMZC 1326-1910, C. 3, D. I, Si. 3, 12. lt., s. 302.
35 ibrahim Hakk Paa'nn, Hasan Bey'e cevab: "Acaba siz nereye gideceksiniz?"
Hasan Bey: "Biz isterseniz ipe de gideriz." (MMZC 1326-1910), C. 3, D. 1, Si.
3, 12. lt., s. 303).
566
olmalyd. u farkla ki, kantonlara deil, kabilelere dayanmalyd. 36

Arnavutluk istiklli iin alan meb'uslarm says bu kadar deildi.37
Arnavutlarn 10 Haziran 1328 (23 Haziran 1912) tarihli ltima tomlar, Mebusan'da Dahiliye Nzn Hac dil Bey tarafndan
okunmutur. stekler 38 isyanclarn adlaryla beraber verildii iin
retici bir belgedir.39 Bildiride }n Trk Hkmetinin (ttihat ve
Terakki kastedilmektedir) gidii "irticaa doru bir adm" saylmaktayd. Nzyr, eylemin kk apta bir olay olduunu syleyince,
konumalar elektriklenmitir. Sreyya Bey'in (Vlora) yargs:
"... Ekyann silhlar braklm, namuslu kiilerin silhlar
alnmtr". Latin yazsn eriat'a aykr bulan fetva da bu arada
iddetle eletirilmitir.40
Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesinin ok ksa sren parlamento
dneminde, Arnavut asll meb'uslar, iktidardan uzaklatrlan ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ok ar eletiriler yadrmlardr.
Meclis'te Arnavutlukla ilgili bir hayli nerge verilmitir. Ve Osmanl parlamentosunda Arnavutluk ileri enine boyuna tartlabilmitir.41 Arnavut meb'uslar, belirtildii gibi, 1912'de sert ve ateli
milliyetiler olmulardr.
Bu konuda asl rnek amlk meb'usu ahin Bey'dir. 42 Bu
meb'usa gre Arnavutluk isyan makul bir sebebe dayand iin
36 Neue Frei Presse muhabiri Baron Binder Kringlidein'e demeci (Tanin, 24
Temmuz 1328).
37 rnein Fuat Paa, Esat Paa Toptan, Basri Bey, Hamdi Bey (Preveze), Mfit
Bey (Ergiri), ahin ve Sreyya Bey'ler - Ayrca bk. not 39'daki isimler.
38 leri srlen koullar: 1 - Silh verilmesi, 2 - Aff- umum iln, 3 - Askerlii
kendi blgelerinde yapmalar, 4 - Genel seimlerdeki kanunsuzluklarn gideril
mesi, 5 - Blge ihtiyalaryla uyumlu kanunlar yaplmas (MMZC 1328-1912,
C. 6, D. II, Si. 1, 28. t, s. 536-537).
39 Bildiri altndaki isimler: Voletrinli Hasan, Yakoval Bayram Sur, Prizrenli Yahya,
Yakoval Ahmet, Prizrenli eyhzade Musa, Prizrenli ni, Yakoval Rza,
Voletrinli Rza, Prizrenli Rfat, Voletrinli Zeynullah, Pritineli Cemal, Pritineli
Damat Ahmet, Prizrenli Aziz, Voletrinli Abdurrahman, Bolatinli sa,
Metrovieli Ferhat, Voletrinli Manukzade Recep, Pritineli Ebubekir (MMZC
1328-1912, C. 6. II, Si. 1, 28. t., s. 539). (Yeni Asr'dan aktararak bu isimlerin
bzsn flan. 10 Haziran 1328 saysnda vermitir. Dahiliye Nzn da haberi
bu gazeteden okumutur).
40 MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 28. t., s. 540-542).
41 Sleyman Kle, A.g.e., s. 257-292.
42 ahin Bey'in bir konumasndan: "... Hkmetin inzibat (disiplin) namna acz567
merudur, "isyan meru olmaz" diyen Meclis Reisine de ar bir cevap verir.43
Artk muhalefet sralarnda oturan ittihat meb'uslar (Seyyit,
Habip, smail Hakk Bey'ler), Gazi Ahmet Muhtar kabinesine ynelttikleri eletirilerde Arnavut istekleri arasnda "Abdlhamid'in
iade-i saltanat da" bulunduunu ileri srmlerdir. 44
Arnavutluk ileri Osmanl parlamentosunda, teki unsurlarn sorunlarndan daha fazla yer tutmutur. Balkan "meseleleri" sz konusu edildii zaman Arnavutluk genelde bu durumdan yararlanmtr. Fakat zel olarak kendi sorunu ele alnd zaman da ayr
bir yarar olmutur.
Sorun bir trl kapanmak bilmemitir.
ibrahim Hakk Paa'nm Arnavutluk'un "Osmanl tac zerinde
bir prlanta olduunu" belirten ayrntl yantlar, 45 Halil Bey'in
(Mentee) analizleri 46 etkin olamamlardr.
Balkan savalar, sorunu koparp atmtr. Mtareke dneminde,
baz kk ve etkisiz dernekler, konuyu yeniden ele alacaklardr.
2. Srplar ve rgtlen
Makedonya karma iinde Srplarn da nemli bir yeri vardr.
Her ne kadar Berlin Andlamasyla Srplara ve Karadallara bamszlk tannmsa da, Makedonya blgesindeki, hatta "Memalik-i
Osmaniyede mukim" (Osmanl lkesinde yerleik) Srplarn da siyasal, sosyal ve kltrel istekleri ve koullar gzard edilemez. Ve
bunlar 1908'den itibaren ileri srlmeye balanmtr.
Srplar Balkan yarmadasnda ihtillci kaynamalara en erken
- Yunanllardan da nce - balamlardr. Corafya konumlar 47
den baka bir ey gstermedii bir yerde, kan ve intikam dvalar su-i itiyatlarn
(kt alkanlklarn) iki bin seneden beri hkmferma (egemen) olduu bir
yerde... Arnavutlarn silhn almak, onun hayatn, maln, rzn almaktan
beterdir." (MMZC 1328-1912, C. 6, D. II, Si. 1, 28. It, s. 545).
43 "syan meru olmaz demedim. Fakat bazan da meru olur. ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin Abdlhamid'e kar isyan meru deil midir?" Szleri yle biter: "...
Elbette milletimi mdafaa ile iftihar ederim." (MMZC, ayn cilt, 34. It., s. 687).
44 ttihat meb'uslarm bu iddiasn Adliye Nzn Hseyin Hilmi Paa reddetmitir
(MMZC, ayn cilt, 43, It., s. 848).
45 MMZC 1326-1910), C. 1, D. I, Si. 2, 70. It., s. 1082-1085.
46 MMZC 1326-1910, C. 3, D. I, Si. 3, 14. It., s. 374.
47 Kzm Nami Durunun bir gzlemi: "... Srplarn yaadklar yerler, okluk
dalkt, bundan tr dallar zel ayrlklarn bugne kadar korudular.
568
bu durumu adeta kkrtmtr. etecilikte usta olduklar saptan mtr.48

1878 Srbistan' dndaki Srplar, Osmanl Rumeli'si iinde nce
rgtlenmilerdir. 1908 ve 1909 yllarnda kendi - aznlk - hakla rn korumak iin "mill tekiltlarn kurmulardr (Bk. Belge 4,
s. 549). KongreLerini yapmlardr. rnein Vardar gazetesi rgtn
programn vermektedir (Bk. Belge 5, s. 550). Durum Rumeli M fettii ve Hareket Ordusu'nun "mstakbel" kumandan Mahmut
evket Paa'nn dikkatini ekmitir (Bk. Belge 6, s. 551).
Srplar birliklerini kesin olarak koruma dvasndadrlar. O kadar
ki Osmanl lkesinde yerlemi "Osmanl Srplarnn baka bir tekilt olamaz". stekler arasnda kendilerine resmen Srp denilmesi,
Rum Patrikhanesine tannm imtiyazlarn Srp metropolitlerine de
tannmas, Debre Srplarna metropolit seme hakknn tannmas,
halka ky okullarnda Srp ya da Bulgar retmen tercih hakknn
verilmesi. ete eylemlerine gelince 1908 Austosunda skp Srplar yaynladklar bildiride "Srp etelerinin harekt artk tamamiyle mnkati (kesilmi) olmu addolunabilir" denmekteydi. 49
Srplarn kendilerini bir etnik blok halinde Makedonya ii kavgalarn dnda tutmak istediklerini ileri srmek geree uygundur.
Osmanl parlamentosundaki Slav asll meb'uslar arasnda bir ka
Srp meb'us da vardr. Fakat asl ilgin olay Ayan Meclisi'ndeki Srp
ve Makedonyal yeler, Balkan Sava'nm tepkisi altnda Temko Popovi, Stoya Tilikof, Besarya efendiler beraber istifaya zorlanmlardr (Bk. Belge 7, s. 554).
ok ciddidirler. Szlerine inanlr." (Yugoslavya zerine) - Tark Zafer

Tunaya, Amme Hukuku ve Jeopolitik, s. 14.
48 Bu konuda bk. Ren Pinon, A.g.e., s. 129-132 - Georges Samn et Y. M.
Goblet, La Vie Politique Orientale - N. lorga, A.g.e., s. 121-180 - Ren
Ristelhueber, A.g.e., s. 52-90 - Behram Lutfi, Kanl Kitap - Ahmet Saip, ark
Meselesi - Sleyman Nazif, tki ttifakn Tarihesi - evket Sreyya Aydemir,
Enver Paa, C. 1.
49 Srp Vatandalarmzn Bir Beyannamesi (Sabah, 4 Eyll 1908).
569
3. Arnavut ve Srp rgtleri'ne

likin Belgeler
BELGE 1 Mizan Gazetesinin
Verdii Besa Metni ve Yorumu*
imal Arnavutluk'un (Besa)s
1. Madde - Cenab- Hak mr-i fiyet-i pdiahiyi mjdat buyursun, nefs-i
nefis-i hmayun iin kanmzn son damlasn feda etmeye ve zt- akdes-i
pdiah- uzmay her trl tecavz ve taarruza kar temin eylemeyi din ve
iman ve namusumuzaiasem ederek akd-i ittifak ettik. Bu ittifak hibir trl
vesile ile zerre kadar ihll eylememeye kat'iyen azm- cezmettik.
2. Madde - Hukuk-u mukaddese-i hazret-i pdiah ile. selmet-i umumiye-i vataniyeyi temin eden Kanun- Esasi'yi mevki-i tatbika vai-ve millet
meclisini kad ettirmeye kat'iyen karar verdik. Erbab- hamiyete cnen ve
malen ve bedenen iltihak ettik. Bu kararmzdan hibir fert bizi men'edemiyecek surette ittihat ve ittifak ettik.
3. Madde imizde herhangi ahs veya kabile veya kaza, mikdar her ne
olursa olsun ittifakmz zerre kadar ihll etmek teebbsnde bulunursa
umumen ve mttefikan dier kazalar ahalisi'ittihad ihll eyleyen-kimselere
hcum ve onlar mahveyleyecektir.
4. Madde - ttihadmzn cnen, bedenen ve ile-l-n ordu-yu hmayunla
ittihadmzn esas millet meclisinin kadiyle Kanun- Esasi'nin tamami-i
tatbikine icap ederse umumen canlarmz sarfetmek ve dnyada hibir ferdin
hukuk- meruasma tecavz etmemek esasna mstenit olduundan imdilik
devletin kavanin-i mevcude-i hzrasma ve istikbalen millet meclisi tarafn
dan mceddeden ve muddilen mevki-i tatbika vazettirilecek kavanine tamamiyle inkyad eyleyecektir. Ve ordu ile umumen ittihat ve ittifak etmeksizin
ne bir ahs ne de birka kaza veya bir kabile telgraf veya arz- mazhar yapamyaca gibi hibir fiil ve harekete muhalefette bulunmyacak ve bulunursa
ittifak aleyhinde saylacaktr ve bunlar hakknda ayrca gsterilen maddedeki
ceza icra edilecektir.
Kanun- Esasi'yi talep hususunda icra edilen ve fimabaad icra edilecek olan
muamelttan dolay ehastan her kim olursa olsun memurin tarafndan mcazat veya nefyi veya tzibedilmeye kalklrsa derhal o memur mahvolacaktr ve erbab- hamiyet her trl tehlikeden zde bulundurulacaktr ve kurtarlacaktr.
5. Madde - Umumumuzun mttehiden altmz gibi mnferiden ve sakinane olarak ve fakat Rumeli Vilyat- ahane ve ordu-yu hmayun ve Cemiyet-i Ittihadiye ile yalnz Esasi'nin vaz' ve millet Meclisinin kad hususatn(*) Mizan, 12 Austos 1324 - 28 Recep 1326 (12 Austos 1908), Say 27.
570
da mttehiden onlardan aynlmyarak ve memleketimize icab- hale ve Cemiyet'in vukubulacak tebligatna gre alacamza ayrca ahd- peyman ettik.
6. Madde bu ittifaknamede muharrer maddeleri hibir suretle tevil ve
tahvile ve tayir ve tezyile teebbs edenleri der'akap mahveyleyeceimize
din ve imanmzla yemin ettik.
7. Madde - Bu baptaki ittifakmz millet meclisinin kad maksadnn ta
kibine mnhasr olup dier hibir eye mul yoktur ve millete Kanun-
Esasi'nin tatbikine kadar bir eye teebbs edilemiyecektir.
8. Madde - bu ittifakname umum Kosova ulema ve meayih ve eraf ve
resa-y kabaili tarafndan tanzim ve her kazaya birer nsha ita edilmek zere
25 Cemaziylhr 1326 tarihinde Firzovik'te tahrir ve imza ve temhir ve teati
klnd.
Cenab- Hak muvaffak- bilhayr buyursun. min.
Mizan
Tarih-i leme suret-i vukuu ve tarz- cereyan ile mehabetbaholan Fransa
lnklb- kebirinin en byk medar- erefi ve inklbn ruhu olan "Hukuk-
Beer Beyannamesi" gibi kymettar olan u ahd- misak tarih-i merutiyet-i
Osmaniyeyi tezyin edecek bir vesika-i milliyedir. Umarz ki dier rfekamz
da bununla tezyin-i stun-u mefharet ederler.
BELGE 2
Arnavut Bakim Kulpleri Merkez-i Umum'sinin
Beyannamesidir*
Sulh ve msalemeti ihll ve Hukuk- Dveli tahkir ederek vatan- mukaddeimize kar hcum ve taarruz ile btn lem-i medeniyetin hayret ve nefretini celbeyleyen italya'nn Garibaldi'leriyle Arnavutlarn mnasebatmdan
bahseden ecnebi ajanslarnn beyanatn kemal-i nefretle red ve takbih eyleriz. Arnavutlarn Devlet-i Osmaniye'ye merbutiyetleri ve bugn de Osmanlla
sadakatleri her trl zan ve phenin fevkindedir.
Trablus sahras, Yemen lleri, Rumeli kt'asmn btn hudut boylar ecdadmzn kan ile muhammerdir. Osmanlln ve mensup olduumuz Komitemizin namusunu kanmzla mdafaa eden biz Arnavutlar devletimizin mdafaa-i vatan ve muhafaza-i hukuk iin iln ve ihtiyar eyledii btn harplere
kemal-i evk ile itirak ve fedakrane isar- hayattan hibir vakit geri kalmadk. Her zaman vatan- Osman'yi dmanlarn taarruzundan muhafaza ve
Saltanat- Seniyye'nin Rumeli'deki nfuz ve iktidarn vikaye eylemi Arnavutlar vatan kadar adalet ve hakikata dahi meftundur.
Vatan- mterekimize dmann menafii iin mukaseme olduunu gr(*) Tanzimat, 1327-1911, Say 77, s. 3.
571
mektense bsbtn mahv ve zeali grerek be's-i tam ile feda-y can etmeyi
tercih ederiz.
Ecdadmzdan mntakil olan havss- liye yegne mezaya-y milliyemizdir. Anlar lnceye kadar muhafaza ve vikaye etmekle mkellef ve mecbur
bulunduumuz u dakikada mttehiden harekete ahd ve peyman eyleyen
millet-i Osmaniyenin dmann her taarruz ve tecavzne mukavemete mheyya bulunduunu bilerek arz- hissiyat- fedakri eyleriz.
BELGE 3 Arnavutlarn 1912

stekleri
Arnavutlarn Metalibi*
Osmanl Ajans tarafndan tebli olunmutur. (Resm) Arnavutlarn deryan
ettikleri 14 maddelik metalip berveh-i tidir.
1 Hl-i hazrdaki tekilt- adliyenin kabil-i tatbik olmad mahaller iin
kavanin-i hususiye tanzimi.
2 - Hizmet-i askeriyenin, bir harp veyahut dahilde fevkalde mhim bir
hdise vukuundan gayr zamanlarda, Rumeli'de ifas.
1 - Evvelce msadere edilen ziynet ve harp silhlarnn iadesi.
2 - Memurlarn lisan ve dt- mahalliye vkf olanlarndan intihab.
3 - Kosova, Manastr ve Yanya'daki idadilerin mektib-i Sultanye tahvili,
Aded-i nfusu 30 bini mtecaviz olan livalarda yeni sultan ve ziraat mektep
leri tesisi ile programlarna lisan- mahall tedrisatnn idhali.
4 - Evkaf Nezreti btesine, lzum grlen mahallerde yeni medreseler te
sis veya muhtac- tamir medreseleri tamir etmek zere., tahsisat- lzime ilvesi.
3 - Mektib-i hususiye tesisinde serbesti itas.
4 - Lisan- mahallnin mektib-i iptidaiye ve tliyede tedrisi.
5 Umur-u nafia ve ticariye ve ziraiyenin slh ve imendifer ve yollar in
as.
10 - Nahiye tekiltnn icras.
11 Mslmanlarn adat ve rfnn himayesi.
12 Hakk ve Sait Paa kabinelerinin Divan- li'ye tevdii.
10 - Kyam- ahire itirak eden btn ehasa mil olmak zere aff- umu
m iln.
13 - Tahribedilen haneler bedeltmn tazmini.
Bu metalipten 3. maddede harp silhdarnm iadesi maddesi ile 12. madde
mstesna olmak zere dierleri hkmet tarafndan kabul olunmutur. Hakk ve Sait Paalar kabinelerinin Divan- li'ye tevdiine ait olan 12. madde
Meclis-i Mebusan'm salhiyetine taalluk ettii cihetle reddedilmitir.
(*) Tanzimat, 24 Austos 1912.
572
BELGE 4
"Memalik-i Osmaniyede Mukim Osmanl Srplarnn
Mill Tekilt" Nizamnamesinin 1. Sayfas*
(*) BBA-BEO/Dahiliye Gelen Giden Evrak.

573
BELGE 5
Srpa Vardar Gazetesinin lk Sayfas*

574
BELGE 6
Mahmut evket Paa'nn 1908'de Srp Kulbnn
Kuruluunu Haber Veren Yazs ve Bu Konudaki
Hkmet Karar*
Rumeli Vilyt- ahanesi
Mfetti-i Umumilii
Adet
713
Huzr- Sami-i Cenb- Sadaretpenhiye.
Marz-u ker-i Kemineleridir.
skb'de Srplar tarafndan bir kulp tekil ve mezkr kulbn taht- idaresinde Vardar nmyla sbu bir gazetenin de nerine ibtidar olunmudur. 2
ubat 324 tarihinden itibaren akd-i itimaa balayan mezkr kulbn Kosova
vilyetinden irsal edilen programnn suret-i mtercemesi leffen arz takdim
olunur. Vilyat- marileyhann i'arat- vakasna nazaran Srp Kulb
hey'atmn Memalik-i Osmaniyede ayrca bir Meclis-i Umum-i Mill halini almakta olduu anlalmakta ve Frankfurt'ta mnteir Frankfurter Zeitung nm
gazetenin 18 ubat 909 tarihli nshasnda mnderi olub mtala-gzr- keri olan bir mektubda da selif-l-arz Srp Kulbnn ve Makedonya'da anasr- saire tarafndan tesis edilen dier kulblerin mekasd- ictimaiyeden ziyade mekasd- siyasiye ile teekkl ettii ve ahali-i mahalliyenin tahrikt- siyasiye in talimat almak zere mezkr kulblere mracaatlar nazar- dikkati
celbedecek derecede tezayid etmekde olduu ve skb'deki Hariciye Nezareti
tarafndan gnderildii ve Srpllardan her kimin hkmet veya efrad-
ahaliden biri hakknda ikyeti olursa bunu kulb hey'etine beyn ederek
hey'at- mezkre vastasyla teebbst- lzmaya tevessl olunmakta bulunduu beyn ve hikye edilmektedir. Bu ahvalin tevlit edecei mkilt ve mehazir mstani-i arz izah bulunmala kulbler hakknda devlete bir kanun-u mahsusun tertib ve iln taht- vcbda olduu mtalasnda bulunduumun arzna cr'et eylerim. Olbabda ve herhalde emr ferman hazret-i
men leh l emrndr.
18 Safer 327 ve 26 ubat 324
Rumeli Mfetti Vekili
nc Ordu Kumandan
Birinci Ferik
Mahmut evket
bin
Sleyma
n
(Mhr)

575
Meclis-i Vkel Mzkeratna Mahsus Zabt Varakasdr*
19 Muharrem 327
Hlsa-i Meali
skb'de tesis olunan Srb Kulbnn Srpa Vardar gazetesiyle ner edilmi olan programna nazaran Memalik-i Osmaniyede deta ayrca bir Meclis-i
Umum-i Mill ekl mahiyeti ald anlalarak mezkr program tercmesinin suret-i musaddakasmm gnderildiini hav Kosova vilyetinden gelen
tahrirat ve telgrafnmenin leffiyle bz ifadeyi mutazammm Dahiliye Nezareti
makamndan mrsel 29 Muharrem 327 tarihli tezkere kraat olundu.
Karar
Her tarafta akvam- muhtelifeye mensub kulbler mevcut ise de bu kulbler bir gna sfat- resmiyeyi haiz olmad gibi vezaif ve muamelt- hkmete ve ahaliye katiyyen mdahale ettirilmemekte olduundan mezkr kulbn
ictimayla ittihaz edecei mukarreratta kavanin-i nizamat- devlet-i liyeye
(*) BBA, Meclis-i Vkel Mazbatalar No. 124.

576
577
mugayir bir ey grlyor ise onun men'i lzm geleceinin Kosova Vilyetine tebliinin Nezaret-i marnileyhaya cevaben i'ar tezekkr klnd.
(Hey'et-i Vkel mzalar)
BELGE 7
Makedonyal ve Srp Ayan yelerinin Ayan Meclisi
Bakanlna Gnderdikleri stifa Yazlar*
Besarya Efendi'nin stifa Yazs
"Makedonyal olmama ramen ruhen ve kalben bu memlekete ve Osmanlla olan merbutiyet-i kadimem tamamen baki olmakla beraber tasavvur ettiim meslek ve tarikatta iln- merutiyetten beri kemal-i fahrile sarf- mesai
ettiim yanhktan fazla hizmet edeceime kani olduumdan ibu istifanamemin atebe-i seniyye-i mlukneye arzn rica eder ve bu vesile ile derfeka-y
muhterememe en samim ihtiramlarm takdim eylerim". Knun- evvel 1330,
Ayan azasndan Besarya".
Stoya Tilikof Efendi'nin stifa Yazs
"Bz esbab- ztiyeye binaen yanlk hizmet-i fhiresine devam edememek mecburiyetinde kaldmdan taraf- eref-i Hazret-i Pdiahiden uhde-i
kerneme tevdi buyurulmu olan Ayan azalmdan istifa ettiimi arzeder
ve keyfiyetin huzur-u li-i hkmdriye arzna vesate-i aile-yi riyasetpenahilerini istirham eylerim olbapta" (29 Knun- evvel 1330).
"Meclis-i Ayan azasndan Stoya Tilikof
(*) MAZC 1331-1915, D. III, Si. 1, 8. lt., s. 52, 60.

578
Il
MUSEVLER VE RGTLER (Osmanl
lkesinde Siyonizm Sorunlar)
A. 1908'E DEN
i. Tarihsel Bak
smanl mparatorluu iindeki Yahudi rgtleri uluslararas

Siyonizm gelimeleri dnda ele alnamaz.
Siyonizm (ya da Zionism) Ondokuzuncu yzylda ortaya kan
milliyeti ve yaylmac "Pan" akmlarndan biridir. O zamana dein
dinsel ve kltrel alanlarda kalan Yahudi ideolojisi, bu tarihten itibaren siyasallam, youn bir milliyetilie dnmtr. Milliyetilik akmlarnn kaynat bir ada Yahudiler bu ortam dnda
kalamazlard. stelik Yahudi dmanlnn (anti semitizm) iddetlenmesi dank Beni srail'i (srail Oullarn) birlemeye gtrmtr.
Odesa'h bir doktor olan Lev Pinsker'den sonra, bir peygamber gibi benimsenen Theodor HerzVin nderliinde Yahudi ideolojisi boyutlanm ve uluslararas bir sorun olmutur. Somutlaan ama bamsz bir Yahudi devletinin kurulmasdr. Btn sorun bu devletin
nerede kurulaca olmutur.
Afrika (Uganda), Gney Amerika (Arjantin), Balkanlar (Makedonya), Mezopotamya nerileri benimsenmemi, brahim Peygamber'in kavmine vaadettii topraklarda Arz- Mev'ud kurulmas kararlatrlmtr. Bu alan Filistin'di ve Osmanl mparatorluu lkesinin bir parasyd.
Filistin'de milletleraras hukwkun garantisi altnda bir Yahudi
Devletini kurmak ideolojisi ve rettii politikann ad siyonizmdir
ve Osmanl mparatorluu iin hayat bir sorun olduu aktr.1
1 Genellikle Siyonizm ve Osmanl mparatorluu ile kurduu diyalog konusunda
579
Siyonist hareket en nemli diyalogu Osmanl mparatorluu ile

kurmutur. nce kinci Abdlhamid sonra da ttihat ve Terakki
hkmetleri ile oluan bu diyalogda, Osmanl lkesinde bir Yahudi
"Yurdu" (sonra da Devleti) kurulmas karlnda yabanc sermaye
(kredi), teknoloji ve ekonomik kalknma vaadediliyordu. Bu bir
pazarlkt.
Doal olarak ikinci diyalog, Osmanl devleti dnda Batl byk
devletlerle kurulmutur. Siyonistler, kuracaklar devletin Bat uygarlnn Dou'daki bekisi olaca garantisini byk devletlere
vermekteydiler.
Sorunlar gelitike, Siyonizm, birinci derecede nemli bir uluslararas politika sorunu niteliini kazanmtr ve her eyden nce r gtlenme olgusunu ele almtr.
Bu alanda atlan en byk adm Siyonizm kongreleri olmutur ve
harekete organizmasn ve eylemciliini kazandrmtr, ilk kongre
1897 ylnda Basel'de toplanm ve nemli kararlar almtr. Kongre
genel kurulu bir eit meclis (byk hareket komitesi) durumunda
kalm, bir de yrtme kurulu (kk hareket komitesi) kurula rak, Herzl bakanlna getirilmitir. Kongreler sreli olarak toplanmlardr.
lk kongre sonunda Theodor Herzl "Srgndeki bir devlet baka n gibi" hareket etme olanana kavumu oluyordu. 2
Bu ematik aklamalar bizi bir gzleme gtrecektir. yle ki,
Siyonizm Yahudileri bir yol aznda brakmtr. Ya bulunduklar
lke ve toplum iinde ister btnleerek, ister ayr bir cemaat ola rak kalmak; ya da Filistin'de bamsz bir devletin kurulmasna almak ve gerekirse oraya g etmek.
saylamayacak kadar geni bir kaynaka vardr. Bu alanda bilim adamlarmz,
dnyadaki meslckdalarna gre hayli ge kalmlardr. ki gen bilim adammz
bu a kapatm saylabilirler. Dr. Mim Kemal ke'nin almalar zellikle
belirtilmelidir: Siyonizm ve Filistin Sorunu (stanbul 1982); II. Abdlhamid,
Siyonistler ve Filistin Meselesi (stanbul 1981); The Ottoman Empire,
Zionism and the Question of Palestine (Middle East Studies 14, 1982)
-Doent Dr. Ilber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu (stanbul
1983). Bu kitabn 4. blmnde (s. 116-132) sorun ayrntl bir adan ele
alnmtr. Biz bu almalardan geni apta yararlandk. Yabanc kaynaklar genel
kaynakada gsterilmitir.
Birinci Basel kongresi ok nemli bir olay saylmtr. Herzl gncesine u kayd
drr: "Basel'de Yahudi devletini kurdum... belki be, fakat kukusuz elli yl
iinde herkes bu gerei grecektir" (The Complete Diaries of Theodor Herzl,
C. 2, s. 581 - Mim Kemal ke, Ayn Eser, s. 45).
580
Bundan da varlacak sonu Siyonizm'in - d dmanlardan nce

- tm Yahudiler tarafndan kabul edilmedii, hatta baz Yahudi
evrelerince reddedildiidir. Bu son tutumun Osmanl - ve sonra
da Trk - Yahudileri bakmndan benimsendii, zellikle gz
nnde bulundurulmas gerekir.
Siyonistler amalarna ulamak iin, Osmanl lkesi dnda ve
iinde eitli rgtler kurmulardr. Bunlarn bazlarna ilerde dei nilmitir.
2. Osmanl Devleti le Diyalog
Osmanl Asyas'nda (Asiya-i Osman) Kuds- erif (Jerusalem)
mstakil bir mutasarrflkt. Filistin (Palestine) denilen blge de
zaman zaman deiikliklere uram olmakla beraber, az ok Kuds alann ifade eder.
Yahudilere gre, "Arz- Me/ud" bu topraklard ve "Yurd"lar
-sonra da devletleri - buras olmalyd. Bu gelimeler boyunca karlarnda dorudan doruya Osmanl siyasal iktidarn bulmulardr.
Osmanl Hkmetleri (Abdlhamid ve ikinci Merutiyet rejimle ri) birbirlerinden ne kadar farkl olurlarsa olsunlar, ortak bir zellie sahiptiler. Her ikisi de Batl byk devletlere kapitlasyonlar
kanalyla baml durumda olduklar iin, d politikalarna hkim
deildiler. Bu bakmdan Yahudi g ile ilgili olarak aldklar nlemler, srekli ve etkin olmamaya mahkmdu. Nitekim bunlar sk
sk d basklarn arl altnda gzden geirilmiler ve deitiril milerdir. Siyonistler bu durumdan yararlanmasn bilmilerdir.
Abdlhamid'le Buluma
Basel kongresinden sonra, Herzl'in ilk ii Yldzla iliki kurmak
olmutur ve 1902 ylma dein be kez stanbul'a gelmi, bir keresinde Abdlhamid tarafndan kabul edilerek uzun bir grme
yapma olanan elde etmitir ve kendisine Mecidi nian verilmitir. Bu arada Mabeyn "ricali" ile ve zellikle Sadr- zam Halil Rfat
ve Sait Paalarla da grmtr.
Herzl, planndaki "konsolidasyon" (borlanma) ve "kolonizasyon" (yerleme) sorunlarn ayn zamanda grmek istemitir,
imparatorluun mal ve iktisad kalknmasn Filistin'e g kouluna
balamak istemesi pek iyi karanmamakla beraber, Yldz Yahudi
aleyhtar bir tavr takmmamtr. Fakat Filistin'de bir "yurd"
581
kurulma ve buraya toplu yerleme isteini yzgeri etmi, lkenin

her yerine ayr yerleimi kabul edebileceini bildirmitir.
Bu lml davran Musevilerin Filistin'e yerlemesini nleyici
cidd nlemler izlemitir. Bunlar arasnda Filistin'e gelen Yahudilere
krmz renkte bir pasaport verilmi ve Osmanl tabaas saylmamlardr. Bylece, imparatorluk lkesinde Yahudiler de (vatanda
olan ve olmayanlar olarak) iki gruba ayrlmtr.
nlemler Yahudi gn durdurmamtr. Museviler, Filistin'de
uluslararas bir ortamda yaamaktaydlar. Batl byk devletlerin
bu blgede Yahudi gn kolaylatrc rgtleri vard. Alman
Templar kurumu bata geliyordu. nk Almanya bu gc Dou'ya al ve yaylma politikasnn nemli bir ncs saymtr.
Musevilerin kurduklar rgtler arasnda "Evrensel srail Birlii"
(Alliance Isralle Universelle) n plndadr (1860). "Yahudi lkesel rgt" (Jewish Territorial Organization) kinci Siyonist Kongresi kararyla kurulmutur (1901). Ayn yl "Alman Yahudileri Kurtulu Birlii" (Hilfsverein der Deutschen Juden) de kurulacaktr
(1901).
Abdlhamid dneminden nce ve sonra kurulmu olan bu r gtler Siyonizm hareketinin ban ekmilerdir.
Abdlhamid rejiminde Filistin zerinde Yahudi-Arap atmas
grlmemektedir.
B. 1908 VE SONRASI
"Hrriyetin lln"nda Musevilerin egemen olduklar Selanik Mason Localarnn, bu arada Byk stat Emanoel Karasu (Karaso)
Efendnin etkin rolleri olduu aktr.
kinci Merutiyet balarken Filistin'de Yahudi kolonizasyonu
hayli gelimitir.3 Bunun balca nedeni, Batl byk devletlerin
kendi lkelerinden ge zorladklar Yahudileri Filistin'de zel r gtlerle korumalar ve Osmanllarn aldklar kstlama nlemlerini
ortadan kaldrmaya ynelik bir politika izlemeleridir.
Ad geen rgtlere, Merutiyetin ilnndan sonra "Allgemeine
1908 ylnda Filistin'de yerleik Musevi says 80.000'dir. Musevilerin yerletikleri arazi 40.000 dnmdr ve 33 yerleim merkezi kurulmutur. 1914 ylnda
418.000 dnm toprak zerinde, 47 yerleim merkezi ve 85.000 Musevi vardr
(Mim Kemal ke, Ayn Eser, s. 89, 90 not 39, 135, 168).
582
Jdische Kolonization Organization" da katlmtr (1910).

Bununla beraber yerli mal saylabilecek ilk dernein basnda
"Musevi Uhuvvet (kardelik) Cemiyeti" olduu grlmektedir.
1909 ylnda hkmet, kurulmas nerilen "Osmanl Ziraat ve
Smaat ve Ticaret irketi"ne izin vermemitir.
Merutiyet basnnn, Siyonizm gelimeleri yakndan izledii
aktr. Gazetelerde Siyonist olan ve olmayan Musevilerin ayrlmas
gerektiini, 4 siyonizmin "Alman nfuzunu" getirici olduunu belirten yazlar grlmektedir. 1912 Siyonist 5 kongresi kamuoyuna
tantlmaktadr.6
Paris'teki erif Paa muhalefeti Yahudi aleyhtar yayn yapmakta
ve Cavit Bey'i hedef semektedir.7
ttihat ve Terakki ve Siyonizm
kinci Merutiyet'in genel olarak Abdlhamid rejiminde siyonizme kar alnm olan nlemleri devam ettirdii sylenebilir. Yalnz, bu dnemin deimez siyasal iktidar olan ttihat ve Terakki'nin politikas baz zellikler tar.
Hemen eklenecek bir husus ttihatlarn Siyonist ve olmayan
Museviler arasndaki fark daima belirttikleri ve hibir zaman anti
semit bir politika izlemedikleridir.
Merutiyetin balamasyla, ttihatlar ve Museviler arasnda bir
balay dnemi balamtr.
Musevi meb'uslar ve Ayan azalar Sadr- zam Hseyin Hilmi Paa'y, Talt (Paa) Enver (Paa) ve Ahmet Rza Bey'leri ziyaret etmilerdir.
Yahudilere toprak satn alma serbestlii tannm, krmz tezkere
kaldrlmtr. Fakat bu serbestliklerin sz edilen ziyaretlerin sonucu olduklarna dair bir kantmz yoktur.
Fakat ttihatlar ksa bir sre sonra kstlamalar yeniden yrr le koymulardr. Bir kanya gre, ttihatlar, Siyonizmin Osmanl
lkesi iinde bamsz devlet kurma akm olduunu anlaynca
4 Musavver Salname-i Servet-i Fnun (1327), s. 215-216. (El Tiempo
gazetesinin anket sonularn vermektedir).
5 Ayn Eser, s. 315.
6 Ayn Eser, s. 168.
7 Mcheroutiette'in yorumlarna bk. Say 22, 22 Eyll 1911, Say 23, Ekim 1911,
Say 36, Kasm 1912, Say 37, Aralk 1912. (Bu yazlarn bazlarnda Cvit Bey'e
David Bey denmektedir).
583
tutumlar deimitir. Ayrca bu akmn ve eylemlerin Batl devletler tarafndan kkrtldm da kuku iinde farketmilerdir.
Snrl olsa da, ttihatlarn Musevilere toplu yerlemeleri konusunda iki neride bulunduklar belirtilmitir.
Bunlardan ilki Yahudi vatannn Filistin yerine Makedonya'da
kurulma dncesidir. Bylece, hem Rumeli kalknacak, hem de
Osmanllar sdk bir etnik unsurla ayrlk eylemlere daha kolay
kar koyabileceklerdi.
teki neri daha gereki grlebilir. Yahudiler - yine Filistin'e
deil - pek uzak olmayan bir blgeye, Mezopotamya'ya yerletirilmeliydi.8
Her iki dnce de herhalde l domutu ve ilgi grmemitir.
Abdlhamid dnemindeki durumun aksine, ttihatlarn Filistin
politikasna, yeni koullarn gerei, Arap sorunu yeni boyutlar vermitir ve durum, iki ynl olarak gelimitir. nce birbirine ters
den iki "ulusal" akm, ttihatlarn Trklk politikasna kar
birlemilerdir. Buna karlk, yabanc sermaye ve teknolojiye duyduklar gereksinim dolaysyla ttihatlar Yahudi-Arap birlemesini
kendileri istemilerdir ve her iki taraf tevik etmilerdir.
Aslnda ttihat ve Terakki'nin 1912'de ksa bir sre iin iktidar dan uzaklat dnemde Gazi Ahmet Muhtar ve Kmil Paa'lar kabineleri Arap milliyetilerine yeil k yakmt. nk ttihatlarn merkeziyetiliine karn, muhalifleri adem-i merkeziyetiydi ler. Kmil Paa yerel "slahat" vaadinde bulunmutu.
ttihatlarn Bab- li Baskm ile iktidar yeniden ele geirmesi
byk bir mal sknt iinde gereklemiti. mparatorluun bu ya psal hastalndan kurtulmak iin tek atlm olana kalyordu. Bu
da Museviler kanalyla olabilirdi. Bu nedenledir ki Mslman-Musevi ittifakn bu sefer bizzat tevik etmilerdir.
neri her iki tarafa elverili saylnca, ttihatlar Filistin soru nunda alnm olan nlemleri bir hayli hafifletmilerdir.
Harb-i Umumi'ye doru drt nala koulduu bir srada bu gibi
giriimlerin yarar olamazd. Savan en zor ylnda ngiltere, Hariciye Nazr Lord Balfour'un imzasyla Filistin'de bamsz bir Yahudi
devleti kurulaca vaadini Lord Rotschild'e iletiyordu (2 Kasm
1917). ngiliz mandas altna konulan Filistin'de (1922), srail dev leti otuz bir yl sonra kurulacakt.
8 Bu konuda Mim Kemal ke, A.g.e., s. 113, 115, 116.
584
Bir yandan da Trkiye aleyhine kullanlan Araplara da bamszlk vaadedilmi ve sava sonrasnn atma tohumlar atlmt.
Osmanl Parlamentosunda Siyonizm Tartmalar
imdiye dek dorudan kaynaklara dayanarak zerinde durulmam olan bu konu Osmanl parlamentosunda ok sert biimlerde
ele alnmtr.
teki etnik unsurlardan farkl olarak, Osmanl parlamentosun daki Musevi parlamenterler - yan'da olsun, Mebusan'da olsun
-daim surette ttihat ve Terakki'yi tutmular, muhalefete katlmamlardr. Saylar 5'i gememitir.
Mebusan Meclisi'nde Siyonizm konusu ilk kez Ahali Frkas reisi
Gmlcineli smail Bey tarafndan 1327 (1911) bte konumalar
srasnda "vahim bir mesele" olarak ortaya atlmtr (16 ubat
1926 - 1 Mart 1911 birleimi) ve ok uluslu bir mecliste sert tart malara yol amtr. Gmlcineli bu klarnda her ne kadar siyonizm sorununu bilmediini kantlamsa da, asl amacnn bata
Cvit Bey olmak zere ttihatlarn basks altndaki brahim Hakk
Paa kabinesini hrpalamak olduu akt.
Sorun, 1910 "istikraz"nn siyonist oyunlar sonucu Deutsche
Bank kanal ile saland ve Osmanl Bankasnn bir kenara itildii
iddiasnda toplanyordu. 9 Bu iin sorumlusu Cvit Bey olarak gsterilirken. Bu arada Trkiye Mill Bankas eletiriliyordu. 10 Ahali
Frkas lideri "ithamlar" arasnda "siyonizm cemiyeti"nden sz
ederek, tannm (ttihat) kiilerin bu kuruluun ynetiminde grevli olduklarn da ileri sryordu.
Bata Sadr- zam olmak zere kendisine gerekli yantlar veril mitir. Ve meb'uslarm siyonizm hakkndaki bilgileri de ortaya d klmtr. Cvit Bey hem masonluk hem de siyonistlikle itham
edilmitir. Bu tr tartmalar sonunda Cvit Bey istifaya kadar gitmitir. Muhalefetin hrpalama hedeflerinden biri de Emanoel Karasu Efendi olmutur.11
9 Muhalefet, Trkiye Mill Bankas'nm hkmetin istei ile kurulduunu, adna
karn yabanc sermayeli ve siyonizm etkisinde bir kurulu olduunu ileri
srmtr.
10 Trkiye Mill Bankas (Banque Nationale de Turquie) iin bk. A. Gndz
kn, 1909-1930 Yllar Arasnda Anonim irket Olarak Kurulan
Bankalar (Trkiye ktisat Tarihi Semineri, 1975, s 414-415)
11 MMZC, 19104911, D. 1, Si. 4, 49. lt., s. 1379-1381.
585
586
ttihatlar, Musevi (Osmanl) fikir adamlaryla ideolojik yaknlk

da kurmulardr. Trklk akm ekibi iinde M. Kohen, Tekin
Alp imzasyla bu ideolojinin sosyo-ekonomik ynlerini aklayc
yazlar yazmtr. Bu tr katklar daha sonra da devam etmitir. Bu
arada Prof. Avram Galante'nin de ilgin katklar olmutur.
Muhalefetin ttihat ve Terakki'yi masonluk ve Siyonizm etkisinde
kalmakla ar biimde eletirmesi karsnda, ttihat ve Terakki'nin
Yahudi aleyhtar bir tutuma sahip olmad bir gerektir. Fakat ittihatlarn siyonist olan ve olmayan Museviler arasnda bir ayrm
yaptklarn ve siyonizmi devlete kar bir tehlike saym olduklar
da ayr bir gerektir.
Birinci Dnya Savandan sonra sorun deiik boyutlar kazanacaktr.
C. MUSEVLERE LKN BELGE
BELGE 1 Meclis-i Vkel

Mzkertna Mahsus Zabt Varakasdr*
Tarih 7 Haziran
325/2 C 1327
Hlsa-i Meali
Kuds' erif de merutiyet-i idarenin iln zerine smuf-u ahaliden her
birinin teden beri perverde eyledikleri ml ve menafi'-i diniye ve siyasiyenin istihsline tasaddi etmelerinden nai emr-i idarece mkilt ekilmekte
olduu ve Kuds'de tavattun ve ikamete fevkalde bir meyi inhimak gstermekte olan cemaat-i Museviyeden elli bin nfusun hibir nm sfat ve
ta'biyet kabul etmeksizin dahil-i livada ikametlerinin mlken ve maslahaten
hsl edecei tesir mstani-i izah bulunduu beyanyla ekl-i idare-i hazirann daha byk bir mikyasda tesis ve slh ve mukaddema Akk sancan dan Kuds'e ilhak olunan Nasra kazasnn merkez livaya ba'd- mesafesi cihetiyle kemafissabk Akk'ya iade-i irtibat lzumuna dair Kuds- erif
Mutasarrfl tahriratnn melfufuyla beraber gnderildiine dair Dahiliye
Nezaretinden evvel ve hir varid olan tezakir takmyla mtala ve icab mzkere olundu.
(*) BBA, Meclis-i Vkel Mazbatalar, No: 129/6 C. 1327.
587
Karar
Musevilerin Arz- Filistin'de men'-i isknlar maddesine ve haricden gelecekler hakknda olunacak takayydta dair mukaddema devlete bildef'at
mukarrerat- lzma ittihaz ve mahalline tebli edilmi olduu halde mukarreta- mezkre ahkmnn lyk vehile mevki'-i tatbik ve icraya konulamad ve gelen Musevilerin temdid-i ikamet eyledikleri anlalmakta bulunduundan bu hususa mteferri' Bb- li'de ve ra-y Devlet'de mevcut evrak
aldrlarak biltedkik telhisi ve bu babdaki mtalat tahrir ve tenmk olunmak
zere geende Dfter-i Hakan Nzn Esat Efendi'ye havale-i keyfiyet klnm
olduundan mariieyhin tanzim edecei mtalaname alnarak Musevilerin
Arz- Filistin'den ma'dud olan mahallerde men'-i isknlarn suret-i katiyede
temin edecek tedabirin kanun eklinde mevki'-i tatbike vaz'olunmak zere
icab eden mevadd- kanuniye ve esbb- mucibe lyihalarnn tanzim ve tesyar hususunun Dahiliye Nezaretine teblii ve esbab- muharrereye mebni
Kuds- erif merkezine merbut kaldka temin-i hsn-i idaresi mmkn
olamyaca anlalan Nasra kazasnn dahi kemafissabk Akk sancana
rabt ve ilhak hususunun batezkere arz istizan kararlatrld.
(Hey'et-i Vkel imzalar)
588
Ill ERMEN
SORUNU VE KOMTELER
rmeni sorunu Osmanl lkesi iindeki ayrlk eylemlerin

zelliklerini tar ve eitli diyaloglardan rldr. "Dvel-i
Muazzama"nn kendi iindeki ve Osmanl ynetimi ile atmalar
bu sorunun geliimine egemen olmutur. Beklenen sonu elde
edilemedii iin de srekli bir hareket halini bugn de korumaktadr.1
Ermeni sorunu, zamansal ve ideolojik bakmlardan aamal bir
geliim izlemitir. deolojik plnda, ilk Ermeni istei Osmanl lkesi iinde, yabanc koruyuculuu altnda "slahat" hareketine bal
bir zerklik elde etmektir. Bu ama "Erivan'dan Akdeniz'e kadar
uzanacak bir Ermenistan" (devleti) kurulmasna dnmtr.
Bu konudaki kaynaklarn byk ksm 1915 ylndan bugne Trkler aleyhine

tek tarafl ve srekli propaganday destekleyici nitelikte olduklar iin cidd
saylamazlar. Konu ile ilgili eserler arasnda ve banda Esat Uras'm dorudan
doruya Ermeni kaynaklarndan yararlanarak yazd eseri vardr: Tarihte
Ermeniler ve Ermeni Meselesi - H. Pastermadjian, Histoire de l'Armnie
Depuis les Origines Jusqu'au Trait du Lausanne - Louise Nalbandian, The
Armenian Revolutionary Movement - Kmuran Grn, Ermeni Dosyas - Ali
Fuat Trkgeldi, Mesail-i Mhimme-yi Siyasiye, C. I. - nayetullah Cemal
zkaya, Le Peuple Armnien et les Tentatives de Rduire le Peuple Turc en
Servitude - Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C. II, ksm 3 ve C. III,
ksm 3 - Andr Mandelstam, Le Sort de l'Empire Ottoman - Asker Tarih
Belgeleri Dergisi, Say 81, Aralk 1982, Say 82, Mart 1983 - N. lorga, Origine et
Dveloppement de l'ide Nationale Surtout Dans le Monde Oriental - G. V
Chahnazarian, Esquisse de l'Histoire de l'Armnie - Arthur Beylerian, Les
Grandes Puissances, l'Empire Ottoman et les Armniens, dans les archives
Franaises (1914-1918).
589
Zamansal planda, "mesele"ye 1878'den itibaren, yerel ve "mill"

olmaktan karlarak uluslararas bir boyut kazandrlmtr. Byk
devletlerin "imdada komalarn salamak" iin de, komiteler ve
eteler tarafndan bu gne kadar sren, kanl eylemlere giriilmi tir. Bulgarlar ve Yunanllarda olduu gibi "Trk (Osmanl yerine de
kullanlmtr) zulm" "Ermeni soykrm" okul kitaplarna geirilmitir. Ermeniler ondokuzuncu yzyln siyaset sahnesinde yeni ve
"mazlum" bir unsur olarak karlanmtr. 2
Sorunun 1860'dan 1918'e, yarm yzyllk uzun ve hareketli bir
gelimesi vardr.
A. ERMEN HTLL RGTLER VE

ERMEN SORUNUNUN GELM
"Ermeni milleti"nin "ikyetleri" 1860'da Patrik Hrimyan'n giriimleriyle somutlar. Ne var ki "mlet-i Ermeniyan"a bu tarihte
Osmanl lkesi iinde hukuksal bir rgtlenme stats verilmitir.
Ermeni sorunu bir sre yerel kalacaktr.
Sorunun uluslararas plna geirilmesini Ayastafanos "Mukaddemat- Sulhiyyesi" (nbar) (5 Mart 1878) balatmtr ve Berlin
Andlamas da (13 Temmuz 1878) boyutlandrmtr. 3 Soruna nce
arlk Rusya el koymutur, daha sonra ingiltere (ve Fransa). Ve Ermeni Sorunu zellikle bu iki lke arasnda gidip gelecektir.
Ayastafanos'ta Patrik Nerses'in Grandk Nikola'dan ricas Bulgarlara tannan imtiyazlar trnden bir eit zerkliktir. Berlin kong resinde istek yinelenecektir, ingilizler, kongrede Ermeni isteklerine
kar kmlardr. Bu giriimin faturas Kbrs olmutur. Mslman
ve Trk dmanlyla n salan Gladstone 4 babakan olunca
(1880) sorun'un uluslararas boyutlar daha da genileyecek ve yo unlaan emperyalist politikalar iindeki yerini alacaktr. Zaten bu
dnemde Osmanl lkesinin kayplar birbirini kovalayacaktr. Ma2 Albert Vandal, Les Armniens et la Rforme de la Turquie.
3 Bu belgeler iin bk. Nihat Erim, Milletleraras Hukuku ve Siyas Tarih
Metinleri, C. I, s. 387-424.
4 Bir fikir edinmek iin u kitabna bk. Gladstone (William Ewart), Lessons in
Massacre; or the Conduct of the Turkish Government in and about Bulgaria
Since May 1876; chiefly presented from the papers presented by Command,
London 1877.
590
kedonya sorununun yan sra, Ermeni "meselesi" Osmanl politikasndaki deimez niteliini alacaktr. 1880 ylndan itibaren tm
ngiliz konsoloslar Ermenilerin isyan hazrlklarn haber vereceklerdir.5
Hareketsiz bulduklar Avrupa kamuoyunun dikkatini ekmek
iin isyan hazrlklarn bombalamalarla, sabotajlarla, suikastlar ve
ldrme olaylaryla komiteler yrtmlerdir. 189O'l yllarda Balkan komitaclna katlan Ermeni kurulular, Rusya ile ngiltere
arasnda kalacaklardr.
ngiltere 1880-1885 dneminde Ermeni sorununa, Manchester'li
tccarlara Dou yolunu ak tutmak iin, smsk baldr. Rusya
ise kaytsz grnr. Daha sonra ngilizlere gre "zrhllar Masis tepelerine kamaz"d, 6 bu sefer Ruslatrma politikas iinde arlk
Ermenilerle ilgilenir. Bu gelgit olay iinde Ermeni hareketleri de
kzr.
1. Ermeni htill Komiteleri
Ermeni komitelerinin en bykleri tanedir: Armenaganlar
(1885), Hnak (1887), Tanakstyun (1890). Bunlardan nceki ihtillci kurulular arka plnda kalmlardr. 7
byk komitenin baz ortak zellikleri vardr. Bir kere bunlara
"parti" denmekteyse de, komite ve etecilik alannda kalmlardr.
Baz zel durumlar bir yana (Osmanl parlamentosunda olduu
gibi) parlamentoda temsil edilmedikleri gibi siyasal partilerle balant kurduklar pek sylenemez. Asl zellikleri, gerek kendi ilerinde ve kongrelerinde, gerek kendi aralarnda, srekli atma halinde olmalar ve paralanmaya gitmeleridir. Bu anlamazlklar yeni
komitelerin doum nedeni olmutur.
Anlamazlk nedenlerinden en nemlisi Marksizm konusudur.
Geri Ermeni rgtleri, ideolojik bakmdan Fransz ihtilaliyle a lan milliyeti akmlarn etkisinde kalmlardr. 8 Fakat ikinci bir et-
Selhi Sonyel, Yeni Belgelerin I Altnda Ermeni Tehcirleri, s. 36 vd.
6 Esal Uras, A.g.e., s. 368.

7 Esat Uras, A.g.e., s. 423-577 - Inayetullah Cemal zkaya, A.g.e., s. 70-85.
8 rnein "Hmakyan Sosyalist htill Komitesi'nin ube Nizamnamesi"nde
Fransz Ihtilli'nin nl yazar Sieys'in nc Tabaka (Halk) Nedir?
eserinden bir eit alnt vardr. yle ki: "Trk Hkmeti kimdir? Cevap: Hi Cemaat kimdir? Cevap: Herkestir".
591
ki de 1848 Avrupasmn sosyalist akmlar ve eylemleridir. Komitelerde her iki akmn karm bir ideolojik saptama grlrse de,
zellikle eylem plannda derin ayrlklar vardr. Terrist eylemleri
destekleyecek ideolojik taban zerinde komiteciler anlaamam lardr. Kald ki bu anlama ile Rus-ngiliz karlarn badatrmak
da gerekmitir.
Aslnda sosyal - ya da sosyalist - plnda anlamazlk snfsal soruna dayanmaktadr. Osmanl-Ermeni burjuvasna ihtill fikri ya banc kalmtr. Bu bakmdan Ermenilerin bir ksm ihtill ve terr
yntemlerinden yana olmamlardr. Ermeni hareketi gl bir fikir birliine dayandrlamamtr.
Armenaganlar Komitesi: 1882'de Van'da Mgrd Portakalyan
(Mekertich Portugalian"da denmekte) ekibi tarafndan kurulmu
olan bu komite ihtillci ve saldrgan bir ideolojiye sahiptir. 9 Osmanl lkesi iinde ve dnda rgtlenmitir. Komite Van yresinde
hareketli olmutur. Osmanl ynetimi komite yeleri hakknda
tatbikata girimitir. Yayn organ Armenia gazetesinin lkeye girmesi yasaklanmtr.
Hnakyan Komitesi: Komite 1887 ylnda Cenevre'de renimlerini Fransa'da yapan niversiteli genler tarafndan kurulmutur.10 Kurucularn tm de Rusya Ermenileridir. Osmanl deildirler.
Hmak Komitesi,11 ideolojisini Marksizme gre saptamtr. Komite kinci Enternasyonal'den iki yl nce kurulmutur. Hmak
Komitesi, Marksizm-Leninizm olarak Komnizm henz ortaya kmad iin, sosyal demokrat izgidedir.12 Komite asl adn "Hnakyan htill Partisi" olarak 1890'da almtr.
Komitenin amac "maximal" (uzak hedef) ve "minimal" (yakn
hedef) olarak iki aamaldr.13 Komite programna gre Ermenistan'n kuruluu "Trkiye (Osmanl lkesi) iindeki" almalara
balanmtr. Bu bakmdan stanbul Komite merkezi saylmtr.
9 Louise Nalbandian, A.g.e., s. 99-104 - Esat Uras, A.g.e., s. 144.
10 Hmak an demektir.
11 Bu komite hakknda bk. H. Pastermadjian, A.g.e., s. 414 - Louise Nalbandian,
A.g.e, s. 115.
12 Esat Uras, A.g.e., 414-415.
13 Esat Uras bu komitenin programn Ermenice aslndan evirmitir (A.g.e., s.
434-438) - Yine bk. Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekt- thtilliyesi, s.
15-16.
592
Daha sonra da Londra'ya tanmtr. lke iinde geni apta rgtlenen Komite genellikle Rus konsoloslarndan byk destek gr mtr. Ne var ki arlk hkmeti ayn ilgiyi lkesi iindeki Ermenilere gstermi deildir.
Patrik Maty os Izmirliyan 1894 ylnda Hmak Komitesinin bakanln stlenmitir. Bu da Komite-Kilise birlemesinin ve kilise
ve manastrlarn ete merkezi ve silh deposu olmalarnn somut
bir kant saylmaldr.
Komitenin, sosyalist ideolojiyi komitecilik-etecilik (terrizm)
ile uygulama planna geirmesi i bunalmlar yaratmtr.
Bu eylemler arasnda Erzurum isyan (1890), Merzifon-KayseriYozgat olaylar (1892-1893), Birinci Sasun olaylar (1895), Bab- li
gsterileri (1895), Zeytun isyan (1895) saylmaldr. Bu eylemlerin
tm de, ngiltere ve Rusya'nn baka sorunlarla megul olduklar
bir dnemde, dikkatleri yeniden Ermeni sorunu zerine ekmek
iin yaplmtr.
Hmak Komitesi 1890 ylnda Ermeni Komiteleri Federasyonu
kurulu toplantlarna katlm ve Tanakstyun'a girmise de, bir
yl sonra ayrlmtr.
Hmakyan Komitesi trde bir kurulu deildir. Sosyalist olmayan yeleri de kabul ettii ve geni bir cephe kurmak istedii iin,
ideolojik atmalardan kurtulamamtr. 1896 ylnda Londra
kongresinde iddetli tartmalar sonucu, ayrlan bir grup "Reforme
Hmak Partisi"ni kurmutur. Sosyalist grup Nazarbegyan liderliinde kalmtr.
Sorunu kinci Enternasyonal de zememitir. Bu yllarda, Abdlhamid ynetimine kar Jn Trklerle, yzeyde kalan, ibirlii
yapmlardr.
Tanakstyun: Tanakstyun (ya da Danahstyun, ksaca Tanak)u da kaynam ve trde bir yapda olmamtr. Dank ve i
kavgalardan kurtulamayan Rusya (Kafkasya) Ermenilerini, bir arada ve federasyon halinde toplamak iin uzun almalar sonunda
1890 ylnda Tiflis'te kurulmutur. Bir ama da Hmakyan Komitesi'ni ikinci plana atmaktr.
Kuruluu zorlatran sorun soyalizm konusunda kmtr.
Sosyalist olanlarla olmayanlar eylem plannda anlaamamlardr.
Ayrca sosyalistler arasnda da ideolojik atmalarn sonu gelmemitir.
14 Tanakstyun federasyon demektir.
593
Yapsndaki atlamalar su yzne knca, Hmak 1891'de birlikten ayrlmtr. Sosyalist olmayan yeler de ayrlarak iki yeni komite
kurmulardr.
1892'de toparlanmaya alan Tanaklar Rus ihtillci rgt Narotnovelts'i rnek alarak, tamamen sosyalist bir programa sahip olmulardr. etecilik ve terr yntemlerini kesinlikle benimsemilerdir.15
Ancak Tanaklar Balkanl ynteminden ok arlk Rusya'daki ihtillci akm rnek almlardr. Osmanl, Iran, Rusya iinde rgtlenmilerdir. Merkez olarak Tiflis seilmitir. Komite Tebriz'de kk bir silh fabrikas kurmu, silhlar etelere datlmtr. Derik
manastr etecilie elverili bir merkez olmutur.
Tanakstyun Komitesi, d ilikilerinde Hnak'tan daha beceriklidir. Ermeni olmayan yeleri de kabul etmitir. Krtler arasnda
propagandaya girimitir. eitli kurulularla anlamaya varmtr.
Krt eteleriyle, Makedonya komiteleriyle, Bulgar Santralistleriyle
anlamtr. Paris'teki Jn Trklerle anlamalar yapmtr.16
Tanakstyun'un Abdlhamid ynetimine kar dzenledii eylemler arasnda Van isyan ve Osmanl Bankas'na saldr (1896),
kinci Sasun isyan (1904), Yldz'da bomba suikast (1905) saylabilir. Komite bu tr eylemlerle ehir terrizmini de uygulamtr.
iki byk komite karlatrlnca, yapsal zellikleri bir yana,
Hmakyan'n daha Avrupal (Batl), Tanakstyun'un daha "arkl"
olduu aktr. Bu durum ideolojilerine de yansmtr.
Yinelenmesi gerekli bir nokta, zerinde durulan komiteden
ayr kurulular da bulunduudur (Reforme Hmak, Sahmanr-Ramgavar gibi).
Abdlhamid Rejimi ve Ermeni Sorunu
"Ermeni Meselesi" zellikle Abdlhamid'in yarm yzyla yaklaan saltanat dneminde gelimitir.
1310 (1894) ylnda Yldz'a Zaptiye Nzn (Hseyin Kzm Paa) bakanlndaki bir heyetin verdii istatistik rapora gre Os manl lkesindeki Ermeni says "dokuzyz ksur bin"dir ve her
yz Osmanl memurundan biri Ermenidir. Ayrca tm Ermeni memurlarn says da ayn yl iin 9.000'ne yakn olarak saptanmtr
15 Esat Uras, A.g.e., s. 448-451 - Louise Nalbandian, A.g.e., s. 153-154, 171.
16 Esat Uras, bu anlama belgelerini yaymlamtr, A.g.e., s. 547-577.
594
(Bk. Belge 1, s. 586). eitli kaynaklarda bu say birbuuk milyona

yakn olarak gsterilir.17
ok uluslu bir mparatorluk yaps iinde, belirtildii gibi, Ermenilerin toplumsal varl bir statye balanarak "millet"likleri ta nnmtr. Dinsel ayrmlar ayr kilise olarak kabul edilmitir. 18
Ermeni Meti'ne 1869 ylnda zel bir komisyonca hazrlanan yazl
statleri verilmitir (Nizamnme-i Millet-i Ermeniyan). 19 Ermeniler
bu belgeyi bir anayasa olarak adlandrmlardr. 20 Ermeni Meclisi
demokratik bir dzen iinde almtr. Bu stat Lbnan'a verilen
trden bir zerklik saylmtr.
Patriklerin siyasal roller stlenmesiyle bu olumlu hava kararr ve
1878'e kadar anlamazlklar artar.
Yldz Avrupa'daki komiteleri yakndan izleyecektir. rnein Tiflis baehbenderi Edvara bey bu konudaki raporuyla duruma aydnlk getirecektir (Bk. Belge 2, s. 591). Ermeni meselesi ar ve
cidd bir dert saylmaktadr. Raporlar birbiri stne Yldz'a gelmektedir.
Zaptiye Nzn bir raporunda "Hnak cemiyet-i fesadiyesi"ni
anarist ve nihilist olarak tanmlamaktadr.21
Abdlhamid'in dorudan doruya Saray'dan ynettii Ermeni
politikas Sadr- zmlarn azledilmelerine neden olmutur.
Ermeni sorunu, emperyalist politikalarn baka kt'alara yayld
bir dnemde, nemini yitirmi grlr. Bu arada Ermeniler, lke
dndaki Jn Trklerle ibirlii yapmlar, 1902 ve 1907 kongrelerine katlmlardr.
17 Kmuran Grn, A.g.e., s. 85 vd.

18 Raymond Janin, Les Eglises Orientales, s. 370-428 - Esat Uras, A.g.e., s. 120131.
19 Belgenin tam metni iin bk. Dstr (Eski tertip), C. 2, s. 938-962 - Ermeni
Cemaati'nin hukuksal stats iin bk. brahim Hakk (Paa), A.g.e., s. 321328, 332-333 - Avedis K. Sanjian, The Armenian Communities in Syria
Under Ottoman Domination, s. 32-35.
20 Esat Uras, Osmanlca ve Ermenice metinleri karlatrmtr. "Nizamname"
Ermenice'ye "Ermenilerin Anayasas", "Meclis-i Umum" "Mill Meclis-i
Umum", "Murahhasiyet" (temsilcilik) "Meb'us, olarak evrilmitir A.g.e, s.
168 not 1, s. 170 not 1, 2, 3, 4) - Louise Nalbandian da Nizamname yerine
"National Constitution" demektedir (A.g.e., s. 46) - Avedis Sanjian, A.g.e., s.
37-45.
21 Zaptiye Nezaretince hazrlanan 17 sayfalk bu rapor, 9 aban 132 (23 Knun-
evvel 130-1894) tarihlidir. (BBA, Yldz Evrak).
595
Ermeni komiteleri yerel eylemlerle yetinmektedirler. rnein

Halep yresinde Hain komitesi Osmanl asker birliklerini zehirleme giriimindedir.22
Artk yeni Merutiyet hareketinin eiine gelinmitir.
2. 1908'den Sonra Ermeniler

Merutiyet ikinci kez iln edildii zaman "Ermeni Dosyas" kapanmamtr. Buna yeni yeni blmler eklenecektir. Ermeni sorunu, Balkanllarla Araplar arasnda, farkl bir gelime izleyecektir.
Tm siyasal komiteler, irili ufakl, gizli ve ak almalarn srdreceklerdir. Ayrca hayr (sosyal yardm), sanat, kltr, spor
amalarna ynelik siyasal alan terketmeyen kabark sayda
dernekler de bu almalara yardmc olacaklardr. Ermeni eteleri
de bu ortam iinde almalarn ok daha youn olarak srdreceklerdir.
1908'den sonraki almalarn amac bamszla giderek bir Ermenistan'n kurulmasdr. Balkan savalarndan sonra bu istek ngiltere ve Rusya harekete geirilerek daha da glendirilmitir, an lama Birinci Dnya Sava ncesinde 1914'te imzalanmtr.
Bu devletin Osmanl lkesi iinde yer almas baz nedenlerle istenmitir. Ermenistan'n Rusya ve Osmanl devletleri arasnda kurulma zorunluu iinde, Rusya'y daha gl gren ve Ruslatrma
basksndan kaan Ermeniler, Osmanl mparatorluu'na yklen meyi tercih etmilerdir. nk Trablusgarp ve Balkan yenilgilerinin de kantlad gibi zayft ve tarihinin en gsz ve dalmaya
yz tutan dnemini yayordu. Ayrca, bu blgelerde yaayan Krtlerle Ermenistan konusunda anlamak zor olacandan, slahat formlnn saa altnda beraber yaamak daha elverili olacakt.
lk gnlerin barklk havas dmanlk tohumlarn da beraberinde getirmiti. rnein bir yandan 1321'de (1906) bir cuma se lmlnda Abdlhamid'e bomba atan Vahan'n stanbul'a gelmesi
doal saylyordu. 23 Tanakstyun'un ttihat ve Terakki ile anlama
22 Umum Erkn- Harbiye Dairesi, 4. ube'nin 3961 sayl, 26 Knun- sni 1323
(1907) tarihli, Serasker Rza (Paa) imzal yazs (BBA, Yldz Evrak). - Bk.
Belge 4, s. 597.
23 stinaf Mdde-i Umumisi "Vahan hakknda takibat- maziye ait olan o vak'adan
dolay t.hkikat- kanuniye icrasna imkn olmadn ve tahliyesi
lzmgeldiini" bildirmitir (Tanin, 27 Austos 1324-1908). Ayn sayda
Bulgaristan Kapkcthdalnn ve Hkmetin "mtalalar" vardr.
596
haberleri gazetelerde kyordu. 24 Bir yandan da, yabanc diplomatlar

Hristiyanlara kar Mslmanlarn harekete getiklerini, "hrriyetle gelen eylerin taassupla gidecei" kukusundaydlar. 25
Saylar artan Ermeni dernekleri bu dnemde ok hareketlidirler
ve yeni istekleri dile getirmektedirler. "Merutiyet-i Osmaniye Ermeni Cemiyeti'nin seim komitesi bildirisinde etnik nisbi temsili
savunmakta ve istemektedir.26
Btn bu kaynamalar barklk getirmemitir. ikyetler ok
gemeden balamtr. 31 Mart Olayndan sonra kan ve "Adana
Vak'as" diye anlan olay ilk anlamazlklar su yzne karm tr.27 Druak Komitesi Cenevre'deki merkezinden durumu knayan
bir bildiri yaynlamtr.28 Patrikler "tekliflerini sk sk hkmete
iletmektedirler.29 Bu hareketlilik 1913 ylma dein devam edecektir.
1915'te ipler koparlacaktr.
Osmanl Parlamentosunda Ermeni Sorunlar
Osmanl parlamentosunun her yasama dneminde de
(1908'den 1918'e kadar) Ermeni yeler vardr. Mebusan'daki say lar 12-15 arasndadr. yan'da ise 7 olmutur. 30 Ayrca, hemen
her hkmette Ermeni nazrlar grev almlardr. "Ermeni Milleti" Osmanl mparatorluu'nda Mslmanlarla - zellikle Trklere
en fazla kaynam unsurdur. Komitelerine gelince, 1914 ylna
dein siyasal hayatn en bunalml dnemlerinde bile, bata t tihat
ve Terakki olmak zere, Osmanl siyasal partileriyle dosta ilikide
bulunduklar gibi kurulularna ve ynetimlerine de katlmlardr.
24 Cemal Paa, Hatralar, s. 345-347.
25 izmir Fransz Konsolosluunda Blanc'dan Dilerine 12 Austos 1908 tarihli
yaz (AFE 114/ard, Europe Turquie, C. 6).
26 Hukuk-u Umumiye 1324 (1908), Say 86 - Serbesti 1324, Say 24, s. 2-3 Tanin, 5 Mart 1327 (1911), haberi Ermenice Azadamard gazetesinden alnt
olarak vermitir.
27 Cemal Paa, A.g.e., s. 348-355.
28 Tanin, 1.9 Mays 1325 (1909), s. 3.
29 Bir rnek: "Bab- li Cnib-i Smisine ve Adliye ve Mezahip Nezret-i Celilesine
Ermeni Patrikhanesinden 14 ubat sene 327 tarihinde takdim olunan takrirlerin
suretidir".
30 Andr Mandelstam, A.g.e., s. 16 - Feroz Ahmad-Dankwart- A. Rustow, A.g.e., s.
247.
597
rnein Erzurum meb'usu Vartkes Efendi hem Tanak'tr hem de

ttihatdr.31 Ve 1911 ylnda Mahmut evket Paa'nn teekkrlerini
kazanacak kadar da, savunucusu olmutur. 32 Kirkor Zhrap
(stanbul) ve Karakln Pastrmacym (Erzurum) Efendiler de Tanak'tr.33 Hamparsum Boyacyan Efendi ise Hmak'tr.34 Hallacyan
Efendi (stanbul) koyu ttihatdr. Mtareke dneminde Dikran
Barsamyan Efendi, Teceddt Frkas'ndan olduunu ak ak sylemekten ekinmeyecektir.35
Tm Ermeni meb'uslarn ttihat ve Terakki karsnda olduklar
gereklere uygun dmez. Fakat byk ksm muhalefet sralarndadr. nce kk muhalefet partilerine, sonra da Hrriyet ve tilfa katlmlardr. Heyet-i Mltefka-i Osmaniye'nin bildirisi altnda
Tanakstyun Cemiyet-i Siyasiyesi'nin imzas vardr. (Bk. Belge 1, s.
207). Dr. Dagavaryan efendi (Sivas) Hrriyet ve tilfn kurucularndan ve ilk yneticilerindendir (Bk. Belge 1, s. 286).
Ermeni meb'uslarla ilgili olarak belirtilecek bir zellik de, byk
ogunluklanyla sosyalist olduklar ya da kendilerini yle tanttklardr. Fakat tm sosyalist deildir. Zaten bu konuda gr birli inde olmamlardr. rnein Vartkes Efendi, Zhrap Efendi de bu
anlamazl - ikisi de Tanak olduklar halde - tartmalaryla somutlatrmlardr.36
Ermeni partilerine (komitelerine) gelince, ttihat ve Terakki ile
Hrriyet ve tilf arasnda blnmlerdir.
31 Mebusan'daki konumasndan: "... Ben Erzurum'dan intihap olunduum vakit
ttihat ve Terakkinin oraya bir program geldi. Bunu kabul ediyor musunuz
dediler. Ben de Tanakslyun Frkasnn programn gsterdim ve bu programla
beni intihap ederseniz ediniz dedim" (MMZC 1328, C. 6, D. II, Si. 1, 36. t., s.
768).
32 Mahmut evket Paa'nn konumasndan: "Bir Ermeni vatandamn Orduyu ve
askerlii byle bir krsde mdafaa ettiinden dolay kendisine teekkr ede
rim ve bununla iftihar ederim (Alk)" (MMZC 1326-1910, C. 3, D. I, Si. 3, s.
902).33 Ermenice Manana dergisinde hakkndaki yazdan: "... Burjuvalarn hibir za
man affetmedikleri ve onlar dehete sevkeden kusuru Tanak olmasyd. Fakat
korkular uzun srmedi. Terrist Zhrap, ksa zamanda onlarn da rzasn sa
layarak, onlardan ayrld" (Say 1, 13 Kasm 1913, s. 1]).
34 Durumu Cemiyetler Kanunu'na gre tartan H. Boyacyan Etendi Hnakistlerin "revolsyoncu deil evolsyoncu" ve sosyal demokrat olduklarn syler
(TV 1325, Say 273, s. 9).
35 MMZC 1334 (1918), D. III, Si. 5, 14. t., s. 118-119.
36 MMZC 1326 (1910), C. 4, D. 1, Si. 3, 56. t., s. 1597.
598
Tanakstyun yeleri 1908 ve 1912 seimlerinde ttihatlarn

listelerinde yer almlardr. Hmak ve Ramgavar'lar da Hrriyet ve
tilf listelerindedirler.37 Durum Mebusan Meclisinde herhangi bir
itirazla karlamamtr.
lgin bir olay, 1912 ylnda balayan ve son bulan ksa 2. Dnem'de Ermeni meb'usun mazbatalarna kar klmasdr. Bunlardan ikisi Erzurum meb'uslar Vartkes ve Pastrmacyan (Garo)
efendilerdir. Trke okuyup yazma bilmedikleri ileri srlmse
de, Meclis bu iddialar geri evirerek mazbatalar kabul etmitir. 38
Osmanl parlamentosunun hareketli elemanlarndan olan Erme ni meb'uslar Trk meb'uslarla milliyetilik tartmalarna girimilerdir. Koyu milliyeti olduklar halde "Trkten de Trk" oldukla rn ileri srenler de olmutur.39
Ermeni meb'uslarnn hassasiyet gsterdikleri konular zel niteliklidir. Mill dernekler kurulmas yasa, Krtlerle iliki, airetlerin
aldklar koruma vergisi, din ve mezhep deitirmeye zorlama, saldrlar sonucu lmler, arazi sorunlar bunlar arasndadr. rnein
Vartke Efendi'nin ldrlen bir ka Ermeni ile ilgili sulamalar bu
trdendir.
Burada Osmanl parlamentosunun bir zelliini saptamakta ya rar var. 1908'den balayarak 1918 ylna dein, yasann dne minde de, belirtildii gibi Ermeni meb'uslar vardr. Mondros Mtarekesine dein Mebusan'da fazla ses kmaz. Fakat mtarekenin
imzalanmasyla Meclis'in feshi (4 Ocak 1918) arasndaki ksack
sre iinde ( ay kadar) Ermeni meb'uslar fevkalde sert konuan
kiiler olmulardr. Adeta Meclis'te bir Kafkas cephesi olumutur.
Btn bu olular Ermeni meb'uslar grubu ile ttihatlar arasndaki diyalog iinde izlenebilir.
37 Bu konuda bizi aydnlatan belgeler Fransz konsoloslarnn raporlardr. En fazla
bilgi, Van Konsolosu Zarzeeki'nin raporlanndadr (15 Man 1912). Yine Halep
konsolosluu raporu (19 ubat 1912), Trabzon konsolosluu raporu (8 Mart
1912), am konsolosluu raporu (25 Mart 1912), Ankara konsolosluu raporu
(17 Nisan 1912), skp konsolosluu raporu (5 Nisan 1912), Erzurum kon
solosluu raporu (21 Nisan 1912) da birer kaynaktr. Ayrca stanbul'daki
Fransz Bykelisi Maurice Bompard'm raporuna da (3 Nisan 1912)
baklmaldr. (AFE, 114/ard, Europe, C. 9 (1912), Nouvelle Srie, Turquie).
38 MMZC 1327 (1911). C. 4, D. 1, i. 4, 41. t, s. 1150.
39 Vartkes Efendi'nin 1910'daki bir konumasndan: "... Siz beni zorla nasyonalist
yapyorsunuz. Halbuki ben nasyonalist deilim... iz sanyorsunuz ki ben bir
kart Ermeniyim... Halbuki ben sizden ziyade Trkm. Trkten de Trkm"
(TV 1325-1909, Say 290, s. 8).
599
ttihat ve Terakki ile Tanakstyun'un 1909'da imzaladklar uzlamay Adana Vak'as hayli glgelemiti ve Meclis sert tartmalara
sahne olmutu.40 Durum ldrc olmamt. Bir yl sonra "Memalik-i Osmaniye Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyeti Heyet-i Merkeziyesi" tarafndan verilen bir haberde Cemiyet'in (komite'nin)
hkmete resmen tannd bildiriliyordu. Haberin ttihat ve Terakki'nin yayn organ durumundaki Tann gazetesiyle duyurulmas
bir zellik tamaktayd. 41
ttihat ve Terakki, yine ayn yl, Nafia Nazr Hallayan Efendi'nin "skatna" (drlmesine) ilikin haberleri Reisi'nin imza syla kesin olarak yalanlayacaktr,42 buna Manastr ubesi de katlacaktr.43
1911 yl muhalefetin lat ve siyasal kutuplamann kesinletii yldr. Ermeni meb'uslarm ok byk ksm muhalefet iindedir.
Sadr- zm Sait Paa, slahat kanununu getireceini syler ve
bunu kiisel dostluuna balar.44
Ne var ki bu dostluun yan sra, ilk kez Ermeni meselesi Siyo nizm tartmalar iinde ortaya karlmtr (3 Mays 1327 toplants) (16 Mays 1911). Vartkes efendi yine n plandadr ve ldr len
bir ka Ermeniyi ve arazilerine el konmasn sz konusu etmitir.
Kimi meb'uslar (rnein Pirinizade Feyzi Bey) Ermenilerin
birbirlerini vurduklarm kantlamak ister.45
40 MMZC, Ayn cilt, 100. It., s. 3015.
41 "Mcmalik-i Osmaniye Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyeti Nizamname-i
Esasi'si, Cemiyetler Kanunu mucibince Dahiliye Nezaret-i Celilesine takdim ve
erait-i lzime ila edilerek stanbul Vilyetinden 90 numaral ve 26 Knun- sni
tarihli tasdik ilm-haberi istihsal edilmi olduu iln edilir - Memalik-i
Osmaniye Sosyal Demokrat Hnakyan Cemiyeti Heyet-i ldare-i Merkeziyesi"
(Tanin, 19 ubat 1910, s. 3).
42 "Beyanname - Nalia Nzn Hallayan Efendi"nin skatna dair gazetelerde
grlen ayiay tekzip eder, mumaileyhe kar Frka'nn izhar ettii itimad geri
almak zere katiyen bir mzakere cereyan etmediini beyan eylerim ttihat ve
Terakki Frkas Reisi, Mentee Meb'usu Halil" (Tanin, 19 ubat 1910, s. 3).
43 Tanin, 8 Knun- sni 1910.
44 Mebusan'daki bir konumasndan: "... Benim maskat- resim (doum yerim)
Erzurum olduundan Ermeni vatandalarmla ihtiltm (ilikim) vardr.
Bunlarn efkrna vakfm (fikirlerini bilirim), dier unsurlar gibi bu devlete
gerekten pek ok sadakat ibraz ettiklerini bilirim. Devlet-i seksenin slhat
lyihalarna, Cevat Paa zerine geldiimde mzaheret ettim. Onun iin belya
girdim. Nihayet ngiltere sefaretine ilticaya (snmaya) mecbur oldum" (MMZC
1327-1911, C. 6, D. I, Si. 4, 27. It., s. 598).
45 Bu konudaki tartmann bir blm:
600
Tartmaya Vartkes Efendi'den gayr hibir Ermeni meb'usu katlmam olmas dikkat ekicidir. Btn bunlar 1918 ylnn sonuna
doru tamamen deiecektir. O zaman zzet Paa hkmetine soru
nergesi verilecek, 46 Vartkes ve Zhrap Efendilerin katilleri ttihat
ve Terakki'nin son meb'uslarndan sorulacaktr.47
Ayan Meclisi'ne gelince Ahmet Rza Bey iddetini arttran bir
muhalefet hareketini srarla yrtecektir.48
3. Islhat ve Tehcir
1913 ylnda, Edirne'nin geri alnndan sonraki gnlerle "Harbi Umumi"nin balangc arasndaki ksa dnemde, Ermeni slahat
sorunu Ruslarn basks altnda boyutlanarak ortaya atlmtr.
Masa zerine getirilen slhat istekleri, Ruslarn hazrlam olduu,
esi projedir. Paris'te bulunan ttihat liderler bu konuda nl sos yalist lider Jean Jaurs tarafndan uyarlmlardr.49
Osmanl hkmeti slhat elemanlarnn ngilizlerce salanma sndan yana olduunu aklayp giriimlere balaynca, 50 Ruslarn
iddetli tepkileriyle karlamtr. Sonunda, Almanya'nn da desteiyle, Osmanl-Rus konumalarna stanbul'da balanr. Sadr-
zam Salt Halm Paa ile Rus temsilcisi Gulkevl'in 1914 yl balarnda vardklar anlama Yeniky'de imzalanr (26 Ocak 1330 - 8
ubat 1914).
Bu anlama alt Dou Anadolu vilyeti - hatta daha da fazlas
-zerinde (Erzurum, Trabzon, Sivas-Bitlis, Van, Harput, Diyarbe"Feyzi Bey: Ktibyan' kim vurdu?"
"Vartkes Elendi: Kimbilir? Kabahat Hkmetindir."
"Feyzi Bey: Ktibyan' kim vurdu, kim?"
"Vartkes Efendi: Ben vurmadm ya. Tasdik eden komitenin ban ezmeli".
(MMZC 1327-1911, C. 5, D. 1, Si. 3, 99. let. s. 2894).
46 MMZC 1334 (1918) D. Ill, Si. 5, 11. let., s. 84.
47 MMZC, Ayn cilt, s. 112-113.
48 Ahmet Rza Bey'in MecliSri yan'da konuya ilikin eletirileri iin bk. MAZC
1331 (1915), D. 111, Si. 1, 26. lt., s. 291-301; 28. tt., s. 305-306 - Ayn eser, Si.
3, 18. i., s. 164; 35. lL, s. 41.8-419 - Ayn eser, 1333 (1917), 48. tt., s. 653Aym eser, 1334 (1918), Si. 4, 33. let., s. 402, 404; 34. lt., s. 400-411; 36. lt., s.
462; 37. tt., s. 487-488; Si. 5, 2. lt., s. 78.
49 Eski Meclis-i Mcbusan Reisi Halil Mentee'nin Hatralar (Cumhuriyet, 13
Ekim 1946-11 Aralk 1946).
50 Aubrey Herbert, Talat Paa (Birikim, Cilt 1, Say 2, s. 47). (Bk. nol 74).
601
kir) Ermenilere bamszla yakn bir zerklik tand gibi, Ruslara

da bu blgenin - ilk frsatta - tapusunu alma olana veriyordu.
yle ki: Ad geen vilyetler iki grupa ayrlacak, her birine birer
yabanc mfetti atanacaktr. Yetkilerine gelince, idare, adliye, zabta
ve jandarma zerinde geni denetim yetkisi olacaktr. Emniyet
kuvvetleri yetmedii takdirde, asker kuvvetler de emri altna gire ceklerdir. Yksek memurlar ve valiler hakknda takibat yapabileceklerdir.
Her unsur kendi okullarna sahip olacak, askerlik grevi oturduu yerin bal bulunduu mfettilik snrlar iinde yaplacaktr.
Hamidiye Alaylar yedek svari birliklerine dntrlecektir. Silhlar asker depolarda saklanacak, gerektiinde verilecektir.
Ancak kk bir blm zetlenen yetkiler, devlet iinde devlet
yaratmtr.51 Osmanl delegesi Sait Halim Paa anlamay baar sayacak ve vecektir.52 Fakat hkmet ayn anlamay kamuoyundan
saklayacak, yalan yanl haberler verecektir.53 Ruslarn tarafll da
bu anlama ile bir kez daha ortaya kmtr.54
Mfettilerin seimi ve atanmas uzun bir gelime sonunda gerekletirilebildii zaman takvim 25 Mays 1914' gsteriyordu. 55
Bir ay kadar sonra Gabriel Prinp Avusturya veliahdm Saraybosna'da ldrnce (28 Haziran 1914) Dnya Sava balayacaktr.
Osmanl devletinin savaa katlmas zerine karlan bir rade ile
mfettilerin mukaveleleri feshedilecektir.56
Bu srada Tanakstyun, merkezini istanbul'dan Erzurum'a tamtr.
Artk sava balamtr ve drt yllk bir arpmalar a almtr.
51 Anlamann metni iin bk. Andr Mandelstam, A.g.e., s. 236 vd. - Yusuf Hikmet
Bayur, A.g.e., s. C. II, Ksm III, s. 169-177.
52 Sait Halim Paa'nm Bogos Nubar Paa'ya mektubundan (Yusuf Hikmet Bayur,
A.g.e., Ayn cilt, s. 181).
53 Yusuf Hikmet Bayur, Ayn Eser, s. 179-180.
54 arlk Rusya Dileri Bakan Sasonof'un Petersburg'daki Fransz Bykelisine
telgrafnda Mfettiler konusunda ikinci derece devletlerin adaylarn bekledik
lerini, bunun ok gizli olarak Bogos Nubar Paa'ya iletilmesi, kendi adaylar
olup olmadnn sorulmas istenmektedir (AFE, 89/ard, Guerre 1914-1918
Turquie, Vol. 887, 1915).
55 Yusuf Hikmet Bayur, Ayn Eser, s. 187.
56 Andr Mandelstam, Ayn Eser, s. 245.
602
Dou cephesi 1000 km.'lik geni bir alandr.57 Karadeniz olayndan

hemen sonra Ruslar Osmanl snrlarna saldrya balamlardr.
Erzurum Tanak kongresinde alman kararlarn tersine Ermeniler
de Dou Anadolu'da eitli etecilik ve isyan hareketleriyle Rus ordularna yardmc olacaklardr.
nce Meclis-i Mebusan'daki Ermeni meb'us hemen bu cepheye koarak etelerinin bana geeceklerdir. Erzurum meb'usu Karakin Pastrmacyan (Gam takma adyla), Kozan meb'usu Hamparsum Boy acyan (Murat takma adyla), Van meb'usu Vahan Papazyan
fiilen sava iinde ve etelerinin bandadrlar.
Olaylarn ulat bu aamada ciddi nlemler alnmas kararlatrlmtr.
lk nlem ordudaki Ermeni askerlerin "muharip" (savaan) snflar dna karlarak inaat, yol ve demiryolu, depo birliklerine verilmi olmasdr.
Dahiliye Nazr Talt Bey'in imzasyla yaymlanan bir tezkere (24
Nisan 1915) Ermeniler hakkndaki operasyonlar balatmtr. Buna
gre komite elebalar tutuklanacak ve askeri mahkemelere
sevkedileceklerdir.58
Ayn gn, stanbul'da, komite elebalarn tutuklama operasyo nuna geilmitir. Bakentte yaayan 77.735 Ermeni nfus iinden
2.345'i tutuklanm, elebalar asker mahkemelere sevkedilmitir,59 Vartkes ve Zhrap Efendiler de bunlar arasndadr.60
57 Gen. Fahri Belen, Birinci Cihan Harbinde Trk Harbi, C. I., s. 84.
58 Kmuran Grn, A.g.e., s. 223.
59 Esat Uras, A.g.e., s. 620-621.
60 Bu konuda ayrntl bilgilere sahip deiliz. nl tarihi Ahmet Refik (Altmay)
Bey'e gre olayn ana izgileri: Zhrap ve Vartkes Efendiler stanbul'dan Haleb'e
gnderilmiler, oradan da araba ile Diyarbekir Divan- Harbi'ne giderken yolda
ldrlmlerdir. Bakrky'de, Dyun- Umumiye mfettilerinden ve gazeteci
Zeki Bey'i ldren ttihat ve Terakki fedailerinden erke Ahmet, Nzm ve
Halil etesi her iki meb'usun katlinden sorumludurlar (Ahmet Refik, ki
Komite, ki Ktal, s. 36-40) Meclis-i Mebusan Ktib-i Umumilii yaym ad def
terinde Vartkes ve Zhrap Efendiler iin ayn kayt vardr: "Diyarbekir Divan-
Harbi'ne esna-y izamnda (gtrlmesi srasnda) erke Ahmet etesi efrad
tarafndan katledildii 15 Terin-i sni 332 (1916) tarih ve 35 nmerolu tezkire i smiye (Sadaret yazs) ile i'ar edilmitir - ki katil eteci Halil ve erke
Ahmet, cinayetlerinden sonra stanbul'dan geri getirilerek am Divan- Harb-i
rfisi'nce yarglanmlar, idama mahkm edilerek aslmlardr. (Ali Fuad
Erden, Birinci Dnya Harbi'nde Suriye Hatralar, s. 216-218) Ahmet Refik,
A.g.e., s. 36-40) - Falih Rfk Atay, Zeytinda, s. 81-83.
603
nlemler birbirini izleyecektir.

Ermenilerin youn bulunduklar yerlerden Diyar- bekir gneyi ne, Frat vadisine ve Urfa yresine nakledilip yerletirilmeleri ayrntl olarak istenir (26 Mays 1915). Ayn gn Dahiliye Nazr Talt
(Paa) imzal bir yaz Sadr- zm'a gnderilir ve tehciri fiilen
balatr. Aslnda bir hkmet karar olacak yaynlanmas gereken
bu belge, ttihat bir yntemle, tek Bakan tarafndan karlmtr.
Bir gn sonra, ksaca "Tehcir Kanunu" denilen kanun kacak tr.61 Talt Bey'in Meclis-i Vkel'dan (hkmetten) istedii karar
ise bir ka gn sonra yaynlanacaktr.62
Bu mevzuat gereince tehcir operasyonu hukukilemitir. Ve bu
operasyonu gvence altna almak iin de baka kanunlar karlacak, kararlar alnacaktr.63
Bu kurallar gereince yaklak 702.500 kii g ettirilmitir.64 Bu
bakmdan l saysn ok arttrmaya karmak bilimsel yntemler
ve gerekler dnda kalmaya mahkmdur. 65 lm nedenlerinin
bir ksm tehcir esnasndaki sorunlardan domutur. Fakat bu durum dnda baka lm nedenleri de vardr. Yaplan hesaplara gre, 1. Dnya Savanda her trl sebepten len Ermeni says yaklak olarak 300.000'i gememektedir.66
ok ilgin saylacak bir olay da udur.. Antakya'dan ayrlacak
drt be bin kadar Ermeni'yi Cezayir ve Tunus'a yerletirilme nerisi Fransz Dileri'nce kabul edilmemitir. Neden olarak da, buraya yerletirilmesi ngrlen Ermenilerin Mslman halkn gznde Trk ordusunun Hristiyanlar zerinde elde ettii yenginin
canl bir rnei olaca gsterilmitir.67
61 Ksaca 'Tehcir Kanunu" denilen drt maddelik kanun: "Vakt-i Seferde craat-
hkmete kar gelenler iin Cihet-i Askeriyece ttihat Olunacak Tedabir
Hakknda Kanun- Muvakkat" (TV, 19 Mays 1331, Say 2189). Kanunun 2.
maddesi: "Ordu ve mstakil Kolordu ve Frka kumandanlar icabat-
askeriyeye mebni veya casusluk ve hyanetlerini hissettikleri kurra (kyler)
ve kasabat (kasabalar) ahalisini mnferiden veya mtemian dier
mahallere sevk ve iskn ettirebilirler".
62 Yusuf Hikmet Bayur kararn metnini vermektedir (A.g.e., C. 111, ksm 3, s.
40).
63 Yusuf Hikmet Bayur, A.g.e., Ayn Cilt, s. 45-51.
65 Esat Uras, A.g.e., s. 675-680.
67 Fransa Dileri Bakanlnn 16 Eyll 1915 tarih ve 192 sayl yazs.
604
Balkanlar'da olduu gibi Dou'da da Rusya eteler kurdurmakta,

etecilere yardm etmekte, onlar silhlandrmakta ve saldr plnlarn dzenlemektedir. Yine Balkan ynetiminin devam olarak
Ermeni Kilisesi etelerin en byk yardmcsdr. Osmanl ordusunda grevli Ermeni genleri silhlarn alr almaz etelere katlmaktadrlar. Bu genlerden bir ksm da Varna, Sulina, Kstence
yoluyla Kafkasya'ya sevkedilmektedirler. etelere Rumlar da katlmaktadr.
1914 yl balarndan itibaren younlaan eteler arasnda Hao
ve Tro eteleri nldr (Pastrmacyan-Garo bu etelere girmitir).
Ksa zamanda Rupen Mgrdyan (Paa), erpat, Aram Manukyan
etelerinden szedilir olmutur. Boyacyan Kayseri'yi ve ebinkarahisar') rgtlendirmitir. Yine Balkanlar'da olduu gibi, eteler komitelerin militan uygulayclar olmulardr. Nitekim Tanakstyun
bildirisine gre eteler ttihat ve Terakki zulmne kar bir nlem
saylmtr.
Yeniky anlamasn imzalayan Ruslar Ermenileri eitli saldrganlk olaylarna srkledikten sonra (Bitlis, Zeytun gibi.) Van isyan patlak verir ve kent Ruslarn eline geer. Trk mahalleleri ya klr. eteci Aram Manukyan kente vali olarak atanr (17 Mays
1915).68
Van'n igali, zmir'in igali gibi Trk kamuoyunda ayn tepkileri
yaratr.69 Mu isyann kanl olaylar izler (Temmuz 1915). Kuzeyde
anakkale, Gneyde Kanal Seferi yaplmaktadr.
Bu iki olay arasnda Kafkas Cephesinde, Ruslarn Dou Anadolu'yu igal etmeleri iin, gnll Ermeni alaylar ve eteler Trk
birliklerinin gerisine sarkarak sabotaj ve isyan hareketleri kartmaktadrlar.
Osmanl Ermenileri kendi hkmetleriyle sava haline girmilerdir.
Ermeni eylemleri tehcir operasyonundan sonra durmamtr. Bu
durumun karlanmas iin tehcir uygulamalar geniletilmitir. 70
l says, her iki tarafta da nemsiz olmamtr. Fakat savalarn
bir lm teknolojisi yarattklar da gerektir. Ermenilerin Trkler-
68 Yusuf Hikmet Bayur, A.g.c, C. Ill, ksm 3, s. 21.

69 Gen. Fahri Belen'e gre Van faciasndan sonra Ermenilerin tehcirine karar veril
mitir (A.g.c, C. 11, s. 102).
70 Kmuran Grn, A.g.c, s. 211.
605
le, ayn lke iinde, savatklar da ayr bir gerektir. Svres Andlamas hazrlanrken bu durum kantlanacaktr.71
ittihatlarn Savunmas
Tehcir olay, dnya kamuoyuna altmsekiz yldr tek ynl ve
youn bir propaganda ile ezberlettirilmitir ve ilkokul kitaplarna
geirilmitir. Bugn de srdrlmektedir. Bu durum "mesele"nin
bilimsel nitelikte incelenmesini ve geree ulamasn olanak d
brakmaktadr.
Objektif sonulara varabilmek iin 1. Dnya Sava'nm tm sorumluluklarn yklenmi olan, en azndan iki milyon Ermeni'yi 72
ldrmekle sulanan ttihatlarn savunmasn almak gereklidir.
Bu savunma deil dnya kamuoyuna, Trk kamuoyuna bile yans tlm deildir.
Bu savunma birden fazla alardan baklarak tmle kavuturulabilir. nce bir siyasal parti olarak ittihat ve Terakki adna, ikti darda ve iktidarda olmad zamanlara gre, bu konuda yaplan
aklamalar ele alnmaldr. Sonra da ayn koullar altnda, lider
ekibinin deerlendirmeleri bilinmelidir. nc olarak, yarglan malar esnasnda ortaya kan sorunlar zerinde de durulmaldr.
ittihat ve Terakki'nin - iktidarda iken - bu konuda ileri srd
grleri 1332 (1916) kongresi raporunda ayrntl olarak belirtil mitir.
zerinde durulmayan bu belgede, kuzeyden gneye doru birbirini izleyen ve cephe gerilerine sarkarak orduyu iki ate arasnda
brakan sabotaj, yama, ldrme ve isyan eylemleri sonucunda
tm Ermenilerin sava blgelerinden ve imendifer hatlar yresinden uzaklatrlmasnn zorunlu olduu belirtilmitir (Bk. Belge 3,
s. 594).
1334 (1918) yl kongresinde, lkeyi bir gn sonra terke hazrla nan Talt Paa'nn, Frka adna yapt hazrlanan aklamalar da,
71 Osman Olcay, Svres Andlamasna Doru (Bu nemli eserde konuyla ilgili
birok blm vardr, rnein s. XXI-XXIV, 24-30, 35-40) - Svres
Andlamasndaki Ermenilerle ilgili altnc ksm 88-93. maddeleri kapsar.
Ermenistan Cumhurbakan Avetis Aharonyan'm, delegasyon bakan olarak
mzakerelere katld anmsanmaldr (Nihat Erim, A.g.e., s. 526, 559-560).
72 Bu say hibir bilimsel dayana olmadan 1918'den gnmze kadar birka
yzbinden iki milyona kadar karlmtr. u kitaplarda durum, yabanc kay
naklar da ihmal edilmeden, karlatrmal olarak incelenmitir. Esat Uras, A.g.e.,
s. 628 - Kmuran Grn, A.g.e., s. 223-227 - Nejat Gyn, A.g.e., s. 41.
606
ncekilerden pek farkl deildir: "Tehcir meselesi her eyden evvel

bir zaruret-i harbiye neticesinde ittihaz edilmi tedabirden tevellt etmitir73 ve son derece abartlmtr".
Almanya'ya snd dnemde, ldrlmeden ksa bir sre nce,
bir ingiliz yazarna yle diyecektir: "... Hibir ulus savaa girip arkadan hanerlendiinde buna rza gsterebilir mi?... Kajkasya'ya srlm btn Ermeniler geri dnseler bile, genellikle Ermeni olmayan
nfusun ancak ufak bir aznln meydana getirebileceklerdi".74
Cemal Paa'ya gelince, sorunu daha da somutlatrmtr. Birbuuk milyon Ermeni'nin g ettirildii, altyz bin kadarnn yollar da eitli nedenlerle ldkleri kabul edilse bile "... Trabzon, Erzu rum, Van ve Bitlis vilyetlerinin Ruslar tarafndan istils srasnda
oralarda oturan Trk ve Krtler'den" ldrlenlerin says "muhakkak ki bir milyonu geer".75
Ermeni etelerinin gittike artan terrizmi karsnda Trk e telerinin kurulduu da belirtilmi, hatta bz ete isimleri de ve rilmitir. Bu arada Dr. Bahattin kir Bey'in bir ete organizatr
olduu da ileri srlmtr. 76 Fakat bu hareket, Ermeni eteciliine oranla ok snrl kalmtr. etecilerin bir ksm cezaland rlmtr.77
mparatorluun yenilgisi zerine Ermeni-lttihat diyalogu ok
iddetli bir intikam eylemine dnmtr.
ttihatlar iin sulama ve yarglama dnemi 1918 ylnda yo unlar.
73 Bugnk konuma diline aktarlmas: "Zorla g ettirme sorunu hereyden

evvel bir sava zorunluluu sonucu olarak alnm nlemlerden domutur".
(Bk. Yusuf Hikmet Bayur, A.g.e., C. III, ksm 3, s. 43).
74 Aubrey Herbert, Ben Kendim (ngilizce kitabn ad Trke'dir). Bu konuda bk.
Cavit Orhan Ttengil, Ben Kendim ve tesi (Temeldeki atlak kitab iinde,
s. 212-216) Kitabn Talt Paa blm Bingl Erdumlu tarafndan Birikim
Dergisi'nde yaynlanmtr. C. 1, Say 2, Nisan 1975, s. 47-57. Ayrca bk.
Ermenilerce Talt Paa'ya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz.
75 Hatralar, s. 363-364.
76 lm zerine yazlan bir yazda Dr. Bahattin akir Bey'in kiilii hakknda
Edirne'de, Umum Harp'te askeri hayata atld, Vilyat- arkiye Teklt'mn
bana getii, eteleriyle ilk olarak Ardahan'a girdii, mutaassp bir Enver
Paa'c ve Ermeni dman olduu belirtilmitir (Tevhid-i Efkr, 21 Nian
1338-1922, s. 3. (Gazete sahibinin de sert bir ttihat dman olduu anmsan
maldr).
77 Bk. S. 579, not. 60.
607
lk yarglama, Divaniye meb'usu Fuat Bey'in "takriri" ile balatlmtr. Sait Halim ve Talt Paa kabinelerinin Divan- Ali'ye (Yce
Divan'a) evkini neren bu takrirde, aka yazl olmamakla bera ber, Ermenilere ilikin maddeler vardr.78 Kur'a sonucu Meclis-i
Mebusan'n 5. ubesi soruturma ile grevlendirilmitir. 79 Soruturma tamamlanm 80 fakat bir karara balanmadan mebusan feshedilmitir (21 Knun- evvel 1334-4 Aralk 1918).
Asl yarglanma 1919 ylnda balamtr. stanbul'da kurulan Divan- Harp 81 belli bal ttihatlar "Ermeni katl-i mndan" sorumlu tutmu, 82 lm cezas ve ar cezalara mahkm etmitir. ttihatlardan bir blm Malta'ya srlmtr. 83 stanbul dndaki
Divan- Harpler de ttihatlar ar cezalara arptrmlardr. 84
78 rnein 5. Madde: "Kavaid-i hukukiye ve insaniyeye ve hassaten Kanun-
Esasimizin ruh ve sarahatine klliyen mnafi muvakkat kanunlar ve emir ve
nizamlar sdar ederek memleketi bir sahne-i fecaiye kaybeylemesi" (Hukuk ve
insanlk kurallarna ve zellikle anayasamzn ruhuna ve aklna tamamen
aykr geici kanunlar ve emirler ve nizamlar kartarak lkeyi facialar sahne
sine dntrmesi) (Takrir 28 Terin-i evvel 1334 - 10 Kasm 1918 tarihlidir.
Metni iin 79 sayl nottaki eser, s. 5-6).
79 Bu konuda tek kaynak: "Sait Halim ve Mehmet Talt Paalar Kabinelerinin
Divan- li'ye evkleri Hakknda (Divaniye) Meb'usu Fuat Bey Merhum
Tarafndan Verilen Takrir zerine Bera-y Tahkikat Kur'a sabet Eden
Beinci ube Tarafndan cra Olunan Tahkikat ve Zaptolunan fadat
Muhtevidir" (Meclis-i Mebusan 1334, Devre-i lntihabiye 3, tima 5). Yakn tar
ihimizin fevkalde nemli bir kayna olan bu esere ne yazk ki pek iltifat
edilmemitir. Kitap Sayn Erol Sadi Erdin tarafndan yaymlanmak zeredir.
Biz sadece Beinci ube olarak zikredeceiz.
80 ube ilk toplantsn 6 Terin-i sni 1334-19 Kasm 1918'de yapmtr. Son
olarak - 15. itimada - (Kara) Kemal Bey'i dinlemitir.
81 "8 Mart 1335 (1919) tarihinde lrade-i seniyye-i hazret-i pdiahi'ye iktiran eden
Kararname ile mteekkil Divan- Harb-i rfnin" yarglamalar ksmen Tarihi
Muhakeme adl bir kitapta toplanmtr (Kitaphane-i Sd 1919). Sonraki
celseler Takvim-i Vekayi'e ilve olarak yaymlanmtr. Birinci muhakeme 22
Nisan 1335 (1919) pazartesi gn balamtr. Mahkeme reisi yarglad tti
hatlarn tmne Ermeni "taktil ve tehciri" hakknda soru sormutur. nk
Mdde-i umumi "thamnamesinde" ttihat ve Terakki'nin ynetici grubunu bu
olaydan sorumlu tutmutur. Karar 5 Temmuz 1335'te verilmitir.
82 Bu konuda Divan- Harb'de Mdde-i Umuminin mahkemeye sunduu lddaname'ye baklmaldr.
83 Boazlayan Kaymakam Kemal Bey'in yarglanmas ayr olarak yaplm ve
idama mahkm edilerek cezas 10 Nisan 1919'da infaz edilmitir. Ergani eski
mutasarrf Nusret Bey de 5 Austos 1920'de idam edilmitir.
84 Nitekim Mamuret-l Aziz (Elz) Divan- Harb'inde Dr. Bahattin akir Bey
idama mahkm edilmitir.
608
Ermeniler intikamc eylemlerini lke dna gitmi olan Talt,

Cemal Paalarla Bahattin akir, Cemal Azmi Bey'leri ldrmekle
devam ettirmilerdir.85
ittihat ve Terakki'nin ve onu evreleyen koullarn bulunmad
bir zamanda, tarihin dnda bir tutumla bugn de snrl bir evre
tarafndan srdrlmesi istenmektedir.86
B. ERMENLERE LKN BELGELER
BELGE 1
1894 (1310) Ylnda Osmanl mparatorluu Merkez
Dairelerinde ve Basnda alan Ermenilerin
Saysn Bildiren Liste
Devair-i Merkeziye ve Merbutatnda Mstahdem Ermeni Memurlarn
Miktarn Mbeyyin Cetveldir*
Devairin Esamisi
Dahiliye Nezaret-i Celilesi
Memurinin
Adedi
15
Mlhazat
Nezaret-i marileyha memurini
meyannda bl rtbesi ve birinci

Mecid ve ikinci Osman nian- znlarm haiz ve haml zevat mevHariciye Nezaret-i Celilesi
49
cuttur.
meyannda rtbe-i samiye-i vezareti ve altm ve gm imtiyaz ve altm Girid madalyalarn ve birinci
Osman ve Mecid ve murassa' imtiyaz nianlarn hamil ve haiz zevat mevcuttur.
85 ilk olarak Talt Paa Berlin'de ldrlmtr (15 Mart 1921). Sait Halim Paa
Roma'da (8 Aralk 1921), Bahattin akir ve Cemal Azmi Beyler Berlin'de (17
Nisan 1338), Cemal Paa Tiflis'te (21 Temmuz 1922) tm de, Ermeniler
tarafndan ldrlmlerdir.
86 Sina Aksin, Ermeni Suikastleri (Cumhuriyet, 13.10.81).
(*) BBA-Yldz Perakende Evrak.
609
Devairin Esamisi
Memurinin
Adedi
Adliye ve Mezahib Nezaret-i Celilesil47
Shhiye Nezaret-i Celilesi
5ra-y Devlet Dairesi
Maliye Nezaret-i Celilesi
Devair-i Celile-i Askeriye ve
Mlhazat

meyannda mtemayize ve nc
Mecidiye kadar rtbe ve niana ve
be bin kuru raddesinde maaa
nail olanlar mevcuttur.
meyannda rtbe-i saniyeye ve bin
beyz kurua kadar maaa nail
olan zevat mevcuttur.
ra-y mezkr memurini meya
nnda rtbe-i blya ve birinci Mecid ve ikinci Osman nian- zanlarna nail olmu zevat mevcuttur.
40 Nezaret-i marileyha memurini

me yannda Rumeli Beylerbeyi ve
evveli snf- snisine kadar rtbeyi
ve birin-ci Mecid ve nc Osman nianlarn haiz ve hamil zevat mevcuttur.
208 Devair-i mezkrede evveli snf-
evveli ve Mirliva rtbelerini ve
ikinci Osman ve Mecid nianlarn ve gm imtiyaz ve iftihar ve
liyakat ve Girid ve Sanayi madalyalarm haiz ve hamil zevat mevcuttur.
Tophane-i mire Dairesi ve Mlhakat 110
Daire-i marileyhada bulunan

memurin iinde eveli snf- eveli
rtbesini ve ikinci Osman ve
nc Mecid nian- zianlarm
haiz ve hamil zevat mevcuttur.
Mektib-i Askeriye-i hne
12 Mektib-i mezkrede evveli snf-

evveli rtbelerini ve ikinci Mecid
ve nc Osman nian- zianlarm haiz ve hamil zevat mevcuttur.
Bahriye Nezaret-i Celilesi
184 Nezaret-i marileyha memurini

meyannda Mirlivaya kadar rtbe
610
61
Devairin Esamisi
Memurinin
Adedi
Mlhazat
ve o nisbette maa ve nian esbab
mevcuttur.
Maarif Nezaret-i Celilesi
104 Nezaret-i marileyha memurin ve

muallimini iinde evveli snf- snisi rtbesine ve nc rtbe Mecid nian- zanlanna ve iki bin
yedi yz kuru raddesinde maaa
nail olan zevat mevcuttur.
Rsumat Emanet-i Celilesi
109 Emanet-i marileyha memurini

meyamnda evveli smf- snisi rtbesine ve nc rtbe Mecid nian- zanlanna ve bin kuru
kadar maaa nail olmu zevat mevcuttur.
Defter-i Hakani Nezaret-i Celilesi
13
Hazine-i Hassa-i hne

Nezaret-i Celilesi
Nezaret-i marileyha memurini 202

meyamnda rtbe-i samiye-i vezare-ti bile
ihraz eden mevcuttur.
Ticaret ve Nafa Nezaret-i Celilesi

ve Ziraat Bankas Dairesi
bu dairelerde evvel smf- snisi-113 ne

ve nc Osman ve Mecid'ye kadar
rtbe ve nianlar ve bin be yz
kuru raddesinde maa haiz zevat
mevcuttur.
ehremaneti Celilesiyle Mlhakat 58
Zaptiye Nezaret-i Celilesi
612
Nezaret-i marileyhada bulunan

memurinin ekseri aidat almakda
olduklarndan bunlarn da o kabilden olmas lzmdr.
Emanet-i marileyha memurini

meyamnda evveli snf- snisine
ve nc Osman ve Mecidiye kadar rtbe ve nian- zanlarn haiz
ve hamil zevat mevcuttur.
284 Nezaret-i marileyha dairesinde

bulunan memurin meyamnda evveli ve Mirliva ve nc Osman
ve Mecidye kadar rtbe ve nian-
Devairin Esamisi
Memurinin
Adedi
Posta ve Telgraf Nezaret-i liyesi
Orman ve Maadin ve Ziraat

Nezaret-i liyeleri
288
64
Divan- Muhasebat Riyaset-i liyesi 3
Dyn- Umumiye daresi
Reji daresi
257
264
Mlhazat
zanlarn haiz ve hamil zevat

mevcuttur.
iinde evveli smf- snisi rtbesine
ve nc Osman ve Mecid ve
dvel-i ecnebiye nianlarna ve gm Girid madalyasna ve bin
be yz kuru kadar maaa nail
olan zevat mevcuttur.
meyanmda evveli snf- evveline
kadar haiz-i rtbe zevat mevcuttur.
Daire-i marileyha memurini meyanmda evveli smf- evvelini ve
ikinci Osman ve Mecid nian- zanlarn haiz ve hamil zevat mevcuttur.
ldare-i mezkrede bl ile Rumeli
Beylerbeyi rtbe ve payesini ve birinci Mecid ve rtb- muhtelifeden Osman nianlarn ve on alt
bin kurua kadar maa haiz zevat
mevcuttur.
ldare-i mezkrede beinci rtbeden Mecid nian- zanm hmil
zevat mevcuttur.
Dier cetvelde gsterildii vehile memalik-i mahruse-i ahanede mutavatn olub teb'a-i Devlet-i liyyeden bulunan Ermeni cemaati nfus-u umumiyesi dokuz yz ksur bin adede bali olarak bunlardan devair-i merkeziye ve
merbutatmda mstahdem bulunanlarn mikdan ibu cetvelde gsterildii
zere bin raddesine tarakkb ederek tara meclis idareleri azahnda ve
sandk eminliinde ve Belediye ve r ve nm ve rsumat ilerinde ve hizmet-i sairede istihdam olunan Ermeni teb'a-i ahanenin mikdan da lakal bunun iki misli tahmin olunacak olur ise mikdar- mezkrun buradakilere zamm halinde hizmet ve memuriyet-i saltanat- seniyyede bulunanlarn yeknu
dokuz bine ve belki daha ziyadeye bali olacana ve u halde cemaat-i mer613
kubenin yzde bir nisbetinde memuriyet-i Devlet-i liyyede istihdam olunmakda bulunmas lzm gelip cemaat-i sarenin ve hatt mecburen taht- mkellefiyette bulunduklar hizmet-i celile-i askeriye istisna olunacak olur ise
cemaat-i Islmiyenin bile nfus-u umumiyesine gre hizmeti bulunanlarn
adedi ancak o miktar- nisbyi tekil edebileceine ve ale-1-husus Ermeni Salnamesinde salise rtbesine kadar memuriyetde ve kendi ilerinde bulunan
Ermenilerin adedi yz elliye karib olub bunlarn iinde drt adedi
mnteha-y rtbe-i beeriye olan vezareti ve murassa' Osman ve birinci Osman ve Mecid nian- zanlarm haiz ve hamil zevat bulunduklar gsterilmesine nazaran Ermeni cemaatinin tamamyla hukuk-u ta'biyet-i saltanat-
seniyeden mstefid ola geldikleri hakikati tezahr eder. fi. 9 aban 1312 ve fi.
23 Knun- sni 1310
Zaptiye Nazr
614
Matbuat- Dahiliye
Mdiri
lntihab- Memurin
Komisyon Azasndan
stanbul Polis Mdiri
Adliye Nezaret-i Celilesi

Umur- Cezaiye Mdiri
Zabtiye Nezareti
Hey'et-i Tahkikiye Reisi
Dersaadet stinaf Mahkemesi

Aza Mlazmlarndan
BELGE 2
Tiflis Baehbenderi Edvard Bey'in Raporu4
(*) BBA-BEO/Gelen Giden Evrak.
615
616
617
BELGE 3
ttihat ve Terakki Frkas 1332 Senesi Kongre Raporu'nda
Ermeni Sorunuyla lgili Blmler*
"... Berlin muahedenmesiyle mesil-i dveliye meyanmda idhal edilmi
olan vilyat- arkiye slahat keyfiyetine nihayet vermek zere bu vilyatn
ahvl-i dahiliyesi hakknda azviyt ve tahrikat vesile-i maiet ittihaz eden komitecilerin en ziyade yz bulduu ngiltere'den mfettiler celbi zmnnda
vaki' olan teebbst- husisiyemizi Rusya devleti bir melese-i siyasiye rengine sokarak vilyat- mezkrede muhtariyet esaslarn izhar edecek birok tekliflerle ortaya atlm ve devleti bu teebbsten dnlmeyecek bir hale koyduu gibi celbolunacak mfettilerin intihab- ahsiyetleri in kendisine bir
hak teminine de muvaffak olmu idi. Rusya devleti Adana'ya kadar kendisine
mmtka-i nfuz itibar ettii vilyat- arkiyede devlete mutasavver olan imarata dahi her vakit mmanaat etmi ve Erzurum, Van, Bitlis vilyetleri dahilinde nihayet bulacak imendfer hatlar imtiyazat in vuku'bulan mzkerta mdahale ile devletin muhafaza-i memlekete ait olarak kabul ettii esasat akim brakmtr..." (s. 6).
"... Bununla beraber maatteessf beyana mecburuz ki baz harp mntkalarnda birtakm ahali levazm- hamiyyete mnafi harekta tasaddiden ekinmiler ve haklarnda icabat- harbiyeden olan muamelt- edideyi celb ve davet eylemilerdir.
Rus hkmeti Devlet-i Osmaniyeyi paralamak siyasetini arktaki Hristiyanlarn himaye perdesi altnda icra ve takib ettiinden Berlin muahedenmesinde Ermeniler hakknda himayetkrne bir madde ilve ettirmi idi..." (s. 9).
"... Ancak seferberliin iln zerine baz Ermeni genleri Osmanl sanea
altnda toplanacak yerde hudutlardan veya Msr ve Bulgaristan ve Romanya'dan Rusya'ya gelerek gnll sfatyla Rus ordularna veya Rusya'nn tehiz ettii Ermeni etelerine iltihak ettikleri gibi Tanak, Hmak, Ramgavar,
Reforme Hnak komitelerinin aralarndaki ihtilfat terk ile mttehiden bilitima' Devlet-i liyyenin harbe mdahalesi halinde vukuatn alaca ekle
intizar eylemeyi ve ordu-yu hmyn muzaffer olduu takdirde cebhe-i harbin arkasndaki kasabatta itialar, katlimlar, yangnlar ika ve Ermeni askerleri silhlaryla firara bittevik bunlardan eteler tekil eyleyerek ordularmzn hatl- ricatn kat' etmeyi taht- karara aldklar sbt bulmasna ve Emeziyan Katogikosunun Rusya imparatorluunu Ermeni Hmisi unvanyla
takdis ederek Katogikosluk makamnn ceride-i resmiyesi olan Ararat mecmuasnn 1914 tarihli Austos nshasnda bilumum Ermenilerin malen ve
bedenen Rus ordularna muavenete mecbur olduuna dair bir emirnme-i ruhan neretmesine ve ordu-yu hmyndaki Ermeni askerlerinin silhlaryla
firarlar teksr ederek mukarrerat- vakann fiiliyat bagstermesine binaen
(*) ttihat ve Terakki Frkas 1332 (1916) Kongresi Raporu (stanbul 1332). 618
Hkmet-i Seniyyece tedabir-i ihtiyatiyeye tevessl edilmekle beraber yine

Ermeni ekseriyetinin bu tevikata kaplmayacaklar hakkndaki kanaatler tezelzle uram idi.
Fakat vukuat mretteb plna tevfikan bervech-i ti taakkb etti:
1 - Rusya'ya iln- harp eder etmez ete resasmdan Antarik ile Erzurum
Meb'usu Karakin Pastrmacyan (Armen Garo) Ermeni gnllleriyle
Bayazid hududunu geerek hudut mmtkalarmdaki kyleri harab ve
ahali-i Islmiyeyi katliam ettiler.
2 - 1330 Senesi ubat iptidasnda Ermeni eteleri Hiyzan'da asker celbi
in gnderilen mfrezelerimize istimal-i silh ettiler. Van, Bitlis tarikini tutarak telgraf hatlarn kestiler. Sevkolunan mfrezelerle haftalarca muharebe ettiler. Mu'da jandarmalara ate edildi. Kumus kariye
-sinde Akan nahiyesi mdirinin bulunduu haneyi ateleyerek mdiri
dokuz askerle ehit ettiler. Mu'da Arak Manastrnda tahad eden
eteler jandarma mfreze kumandan ile maiyetindeki jandarmalar
ehit ettiler.
3-16 ubatta asker firarileriyle eteler Zeytun'da daire-i hkmeti, hapishaneyi bastlar, silhlan yama ettiler, telgraf hatlarn kestiler; memurlar ve islm ailelerini katle kyam eylediler. Kyam teskine giden
mfrezeye istimal-i silh ederek bir takmn ehit ettiler.
4 - Yine ubatta Kayseri'nin Develi kasabasnda Amerika'dan yeni avdet
etmi (olan) Kevork Hamparsumyan'n evinde bir bomba itial etti.
Edilen taharriyatda Ermeni mezarlnda, Ermeni mekteplerinde doksan mtecaviz memeli ve fitilli bombalar, yzlerce mavzer, gaz tenekeleriyle barut, Franszca, Rusa, Ermenice ifre miftahlar, vesaik-i
ihtilliye, etelerin vezaifini mbeyyin yetmi maddelik talimatname,
birok evrak- muhabere bulundu. Derdest edilen maznunlar bu vesait-i harbiyeyi Ermeni ihtilli in hazrladklarn bperva itiraf ettiler.
5 - Mart 331 tarihinde beyz msellh ekya Zeytun'un Teke Manastrnda itima ederek zerlerine gnderilen mfreze ile msademe ve
Jandarma Kumandan Sleyman Efendi ile maiyetindeki jandarmalar
ehit ettiler.
6 - Adana'da, Drtyol'da, iskenderun civarnda dman donanmalar tarafndan casusluk etmek, imendifer tahrip eylemek zere sahile karlp ellerindeki talimatname ile derdest edilenler Osmanl Ermenileri idi.
7 - Yine Martta, Van'n Tmar nahiyesi merkezinde ta'dad- anam esnasnda Ermeniler memurin-i hkmete istiml-i silh ettiler. Derhal bini
mtecaviz silhl ekya topland, isyan Geva, tak kazalarna sirayet
etti. Asiller hutut-u telgrafiyeyi kestiler, tertip ettikleri pusularla jandarmalar, Geva kadsn ehit ettiler.
8 - syan mteakiben Van'a sirayet etti. islm hanelerine, Bank- Osman,
Dyn-u Umumiye, Reji, Posta ve Telgraf binalarna bombalar atld.
ehre ate verildi. 7 Nisanda mavzer, bomba, el humbaralaryla msellh olan ekyann adedi iki bin beyz tecavz etti. Van kalesine ka619
panm olan asker ve ahali-i lslmiye Nisan nihayetine kadar ehri

mdafaa ettiler. ehir ekya eline der dmez derhal Ermeni hkmet-i muvakkatesi iln olundu. Van, Bitlis civarnda ekya siperlerinin iinde Rus ve Fransz apkalar elde edildi.
9 - 12 Nisanda silh taharriyat esnasnda nefs-i Diyarbekirde altm dinamit bombas, kutularla dinamit kapslleri, mteaddit ve cesm kutular
derununda dinamit barutlar, pek ok mavzer, Manliher, uayder tfekleri, kiliselerde, mekteplerde binlerce Ermeni firarisi bulundu.
10 - Sivas vilyetinde Kafkas ordusunun hatt- ric'atini tehdit in otuz
bin kiilik bir kuvvet cem' ve tahidine alld itirafat ile sabit oldu.
Sivas'ta, Suehri'nde, Merzifon'da, Amasya'da elde edilen bombalar,
mahsusen imal ettirilmi jandarma elbisesi, asker borular, pek ok esliha-i memnua bunu teyid ettii gibi Suehri civarnda Erzurum'a giden asker kafilelerine mkerreren vukubulan taarruzlar da isyana mukaddeme tekil etti.
11-12 Haziranda silh taharrisi esnasnda Karahisar- ark Ermenileri isyan ederek ehri atee verdiler. Sekizyz asi kaleyi tahassun ile askerden, ahaliden, jandarma ve polisten biroklarn ehit ettiler. Jandarma
kumandan da hed meyanmda idi.
12 - Yine silh taharrisi esnasnda zmit'te, Bahecik'te, Adapazar'nda
yzlerce bomba ve esliha-i memnua, Armie Manastrnda ruhbana
mahsus mektepte fevkalde kuvve-i tahribiyeyi haiz mteaddit bombalar, birok kk bomba ve silh zuhur etti.
13 - Hdavendigr vilyetinde dahi pek ok yerlerde bomba ve silh zuhur ettii gibi msellhah eteler istirahat- mmeyi ihlle baladlar.
14 - Marata beyz kiilik ete efrad Fmdck karyesinde muntazam siperler yaparak zerlerine sevkolunan kuvve-i askeriyeye mukavemet
ve taarruz eylediler, birounu ehit ettiler.
15 Bu sralarda Ankara'nn Boazlayan kazasnda kuvvetli Ermeni eteleri ahaliye ve askere tecavz etti.
16 - Ayn tarzda Urfa'da da Ermeniler silh- isyana sarldlar. te bu ahval
ve vekayi' Rus hudutlarndaki ordularmzn emniyetini selbettii ve
kuvve-i mdafaas olmayan iae menzilleriyle kafilelerini taht- tehdide
drd ve hadist- isyaniyenin biraz daha tevsii ordularmzn
malubiyetini inta etmek demek gibi cidden endie-ver bir ekil ald
cihetle ordularmz iki ate arasnda bulunmaktan tahlis in bilumum
Ermenilerin menatk- harbiyeden ve menzil ve imendifer hatlar
civarndan uzaklatrlmalarna mecburiyet hasl olmutur. Bu nakil
esnasnda baz ifratkrne harekt vuku bulduu mesmu olunduundan
tahkikat icras in muhtelif heyet-i teftiiyeler gnderilmi ve sevkolunanlann emlk ve arazisinin suistimale uramamasn teminen kanun-u
mahsus yaplmtr. Bu kanuna tevfikan tekil olunan komisyonlar emvl-i
metrukeyi sebt-i defter edeceklerdir." (s. 10-13).
620
62
1
BELGE 4
Halep'te Ermenilerin Osmanl Birliklerini Zehirleme
Giriimine likin Belge*
Umum Erkan- Harbiye Dairesi
Drdnc ubesi
3961
Marz-u ker-i Kemineleridir ki,
Haleb ve civarnda yeniden bir Ermeni komitesi tekil klndna ve ibu
komitenin Hain Su'besi resasndan ve asakir-i hne erzak mteahhidlerinden Artin tarafndan asakir-i ahaneyi tesmim eylemek zere bakr alm
ya verildiine dair varit olan ihbarname sureti evvelce takdim olunduu gibi
bu babda cihet-i mlkiye ile birlikte tahkikat- mkfne icras zmnnda mahalline tebligat- lzme ifa edildii 20 Terin-i sni 323 tarihli ve bin drt
yz on be numerolu tezkere-i kernemle canib-i sam-i sadaretpenhilerine izbar klnmt. Haleb ve Adana fevkalde kumandanl vekletinden bu
kerre cevaben varit olan tahriratta cihet-i askeriyeden tahkikata erkn- harp
binbalarndan Mustafa Bey ve cihet-i mlkiyeden dahi Feke kazas kaymakam tayin ve mahall-i mezkra i'zm klnarak ihbarat- vaka hakknda arz
ve amik tahkikat icra ile tanzim eyledikleri lyiha-i mufassala ve mterekenin suretinin leffen irsal klndndan ve mealine nazaran muharrik grnen
mahall-i mezkr kaymakam muavini Faik ve Mal Mdiri muavini Muharrem
Efendilerin orada bekalar gayr- caiz bulunduundan bahisle icra-y icab
i'ar olunmu ve mezkr lyihann ihra ettirilen bir sureti menzur-i sam-i
daver-i efhemileri buyurulmak zere leffen takdim klnm olmala suret-i
i'arata nazaran icra-y icab merhun-i mseade-i sadaretpenhileridir. Olbabda emr ferman hazret-i men leh l emrindir, f. 5 Muharrem 1326 ve f. 26
Knun- sni 1323
Serasker
Rza
(*) BBA-BEO/Harbiye Gelen Giden Evrak.

622
IV ARAP
CEMYETLER
A. ARAP CEMYETLER VE EYLEMLER
rap ya da Arabistan sorunlar Osmanl siyasal hayat iinde

ok karmak, bugn bile doru drst incelenmemi bir
zorluklar birikimidir.1
slm dini saysz frkalara, mezheplere, tarikatlara ve akmlara
blnmtr. Bunlar da kendi ilerinde farkllklar yaratan blnmeleri ierirler. Arap dnyas bu bakmdan birlik ve trdelikten
uzak ayrlklar ve eitlenmeleri kapsar.2
Osmanl mparatorluu Arap lkeleri zerinde yzyllarca egemenlik kurmutur. Fakat ok uluslu her imparatorluk gibi yapsal
sorunlarla karlamtr. Milliyetilik, reform (slahat), zerklik, bamszlk (devletleme) akmlar ve eylemleri bunlarn banda gelir.
Asl sorun - yineliyoruz - eski ve yeni iki akmn akmasdr.
mparatorluun varla yok aras (siyasal) egemenlii, Bat'nm smrgeci politikalaryla kesitii noktada ortaya ihtillci sarsntlar
kmtr. Ondokuzuncu yzyln ortalarndan beri bu rastlamalar
en ok Orta Dou'ya egemen olmay isteyen ve eylemleri kkrtan
ngiltere iledir. Arap uyan hareketi de bu blgede gelimitir.
Araplar, dvalarn gerekletirme arac olarak dernekilik yolunu
semilerdir. Bu durum belirtilen ortam iinde deerlendirilebilir.
Genelde bu tablo, ksmen de olsa - rnein Balkanllama ile de
benzeir. Sorunlar da yle: Arap dvas yalnzca Osmanh-Trk
1 Biz de burada, teki milliyeti derneklerde olduu gibi, konuya snrl olarak
bakacaz. Bu alandaki daha ayrntl inceleme, bu seri iinde yaymlanmasn
plnladmz ttihat ve Terakki cildinde bulunacaktr.
2 u makalemize de bk. Heykel'in Dndrdkleri (Cumhuriyet, 15 Eyll 1983).
623
"tahakkmnden" kurtulmakla m zlrd? Byle bir "kurtulu un" faturas ne olurdu?

Nitekim, El L Merkeziye Cemiyeti'nin Paris kongresinde ngiliz
veya Fransz himayeleri arasndaki tercih gndemin en nemli konusu olmutur.
1. Cemiyetler ve Cemiyetiler
Arap dnyasnda kurulmu olan gizli ve ak - ya da asl amac
gizli cemiyetlerin istisnasz tmnde bu tutum aka grlr.
1908'den balayarak kurulan derneklerin tmn saptamak bugnk koullar iinde, olanaksz denecek kadar zordur. 3 Bir seim
yapmann zorluunu nceden kabul ederek, nemli rol oynam
olan 10 dernein adlar verilecektir.
1 - Suriye Osmanl Cemiyeti
2 - ha El Arabi (Al kha)
3-El Mnted-l Edeb
(Al Muntada al Adab)
4 - Cemiyet-l ha el Osman'
(Jamiyat al kha el Arab' al Utman)
5-El Ittihad-l Lbnan'
(FAlliance Libanaise)
6- Cemiyet-l Kahtaniye
(Al Qahtaniyya)
7-El E atat
(Eatat al Umma al' Arabiyya)
8 - Cemiyet-i slhiye
9-ElL Merkeziye
10-ElAhd (AlAhd)
(Paris 1908)
(stanbul 1908)
(stanbul 1909)
(Kahire 1909)
(Kahire 1909)
(stanbul 1909)
(Paris 1909)
(Beyrut 1912)
(Kahire 1912)
(stanbul 1913)
Ad geen cemiyetlerin baz zellikleri zerinde durulabilir. Bunlarn birka blgesel niteliktedir (1., 5., 8. gibi) Suriye ve Lb3 Bu konuda Arap meslekdalarmz ynnden bile yaplm ayrntl ve ciddi
incelemeler yok denecek kadar azdr. Bir rnek olarak Hartum niversitesi Tarih
Blm profesrlerinden Taj El-Sir Ahmet Harran'n bir tebliini gsterebiliriz
(The Young Turk and the Arabs, The Role of Arab Societies in the TurkishArab Relations in the Period 1908-1914). Yazar en nemli kaynak olarak
"liye Divan- Harb-i rfisinde Tetkik Olunan Mesele-i Siyasiye Hakknda
zahat, stanbul 1334-1918" adl kitab gstermektedir. Bu kaynak dnda
bavurulan Arap kaynaklar ok azdr.
624
nan'la snrlanmlardr. Bazlar gizlidir (7., 8., 10. gibi). Bazsnn

amac gizlidir (3. gibi).
Bu kurulularn rollerini saptamak iin, nce ad geen derneklerin kurucu ve koruyucu yelerinden bzlar zerinde durulacak,
sonra da ttihat ve Terakki ile diyaloglarna deinilecektir.
Bata Gelen Cemiyetler
Belli bal kurucu ve koruyucularn Osmanl parlamentosunda
ye olduklarn belirtmek gerekir. Osmanl ordusundan kaan
Arap asll subaylar - daha az sayda olarak - ikinci bir kategoriyi
olutururlar. stanbul'da, zamann yksek retim rencileri ve az
tannm kimseler ounluktadrlar. Bunlar tek cemiyette kalma mlar eitli cemiyetlere kurucu ye olarak katlmlardr.
Bu yelerin tmnn banda Ayan azas Abdlhamit Zahrav
(Zohrav de deniyor) Efendi gelir. Onu efik El Meyyed, Rza El
Sulh, Talip El Nakib, kr El Asel, Ruhi El Halid gibi nl Arap
meb'uslar izler.
Asker yelerin banda Osmanl ordusunun tannm subaylarndan, Trablus'ta talyanlara kar savaan Binba Aziz El Misr Bey,
(Abl-l Aziz Ali El Masr) vardr. Enver Paa'mn yakn arkada
olan bu subay, idama mahkm edilmi, ngiltere'nin basks altnda
adi sutan yarglanm, fakat affedilerek Msr'a gitmesine izin verilmitir. Olay Araplar zerinde ok olumsuz etkiler yaratmtr. 4
Basra meb'usu Talip El Nakip iin de durum pek deiik deildir.
Talip Efendi, Harb-i Umum yllarnda "Arabistanl Lawrence" ile
ibirlii yaparak Trkler aleyhine almtr.5
Bu kimselerin birden fazla gizli ve ak Arap cemiyetlerinde grev aldklarn burada yineleyerek belirtmeliyiz.
4 nl ngiliz istihbarat ajan T. E. Lawrence hayli lantazi bir bakla yazd
kitabnda Aziz Ali Msri'ye deinmitir. (Les Sept Pilliers de la Sagesse, s. 75)
- Ayrca ngiliz hkmeti de Aziz Bey'in zaman zaman kontrol edilmesinden
yana olmutur (PRO, FO 371, 46261, 75460, 71771 sayl belgeler). Aziz El Msr
sorununu Prof. M. Khadduri u etdnde incelemitir: Aziz Ali and the Arab
Nationalist Movement - Yeterli bir zet iin bk. Dr. Mim Kemal ke, Siyonizm
ve Filistin Sorunu, s. 159-160.
5 Meclis-i Mebusan'da Basra meb'usu olan Seyyid Talib El Nakib, 1. Dnya Sava
yllarnda vargcylc Trk dmanl ve ngilizlerle ibirlii yapmtr. Bu
bakmdan T. E. Lawrence'in da dikkatini ekmitir. (A.g.e., s. 151) - Gizli rapor
larda pek gvenilir bir ajan olmad belirtilmitir (PRO, FO 371, 55472, 57074,
57090 sayl belgeler).
625
2. Amalar ve Eylemler
Arap cemiyetlerinin tm zerinde durmak yerine, konumuz
bakmndan nemli saydklarmza deinmekte yarar var.6
Arap cemiyetleri iinde kronolojik planda ilk dikkati eken El
Mnted-l Ebed (Al - Muntada Al Adab) 'dir. 1909 ylnda stanbul'da kurulan Cemiyetin renci ortamnda oluturulduu istanbul Vilayetine verilen dilekeden anlalmaktadr. Kurucular listesinde "Abdlhamit Zohravi'den Aziz El Msri'ye kadar gelecein
nl kiileri grlmektedir (Bk. Belge 2, s. 607).
istanbul'daki Arap rencileri korumak amacnn yan sra Cemiyet kurucular aslnda adem-i merkeziyeti muhalefet partilerine
yaknlk gstermiler, Hrriyet ve itilfn kuruluuna katlmlardr (Bk. Belge 1, s. 286). ittihat ve Terakki'ye ve Trk lider Ziya
Gkalp'e kardrlar.
1915 seferberliinde kurucu ve ynetici yeler istanbul'dan ayrlmlardr. Bu yelerin, Kahire'deki El L Merkeziye Cemiyetiyle
balants olmu ve siyasal eylemlere kartklar saptanmtr. liye
Divan- Harbi'nde yarglanan Cemiyet yelerinden bazlar lm
cezasna arptrlmlardr (Bk. Belge 1, s. 605).
ilk gizli Arap cemiyeti olan Kahtan'ye (Al-Qahtaniyya) Osmanl
ordusundaki Arap asll subaylarla yksek retim rencileri tarafndan kurulmutur. El Mntedi'nin kurucularndan bir ksm da
aralarmdadr. Arap bamszl amacna Halifeliin Araplara gemesi koulu da eklenmitir.
Kahtaniye'nin zellii ihtill cemiyetini rgtlendirmesindedir: El Eatat, El Aka ve El L Merkezlyye.
El Eatat da gizli bir kurulutur. Paris'te toplad bir Arap kongresi (1913) en nemli eylemi saylr. Osmanl (ttihat) yneticilerine kar suikastler planlad da, Osmanl kaynaklarna gre, saptanmtr.
El Ahd cemiyetine gelince, istanbul'da Balkan Savalar dneminde Trablusgarp Savandan dnen Arap subaylar tarafndan kurulmu olan bu cemiyet asker bir grnmde olmutur. Arap elemanlarnn en atak olanlar kurucular arasndadr. Aziz El Msr'nin yan sra anakkale Sava'ndan Osmanl ordusundan kaan
Muhammed erif El Far ak ingilizlerle ibirlii yapmtr.
6 Bu konudaki bilgileri biz de 3 sayl notta gsterdiimiz liye Divan- Harb-
rfisi... kitabndaki belgeleri inceleyerek edindik.
626
Bu cemiyetlerin Avusturya-Macaristan modeli ikili bir monari

amaladklar ayrca belirtilmitir.7 El Kahtan'ye - El Fatat - El Ahd
ls vurucu ve eylemci kurululardr.
El L Merkez'yye'ye gelince Kahire'de bilinen ayn siyasal ekip tarafndan kurulmutur. ttihat ve Terakki'nin en fazla ekindii r gt olmutur. Programnn 1. maddesinde Cemiyet Osmanl mpa ratorluunun tam bir yerinden ynetim dzenine oturtulmasn istemitir. Yalnz bu amac ile El L Merkeziye'ciler ttihat ve Terakki'nin karsnda yerlerini almlardr. Ve Trklk politikasn
ar ekilde yermilerdir.
ttihatlar nceleri Cemiyete kar tolerans gsterme yolunu
semilerdir. Fakat ok gemeden El L Merkeziye'ye. kar iddetli
bir politika izlemilerdir. Durum idamlarla sonulanmtr.
Cemiyet'in gizli ihtill kuruluuyla sk ilikileri olduu yine Osmanl kaynaklarndan anlalmaktadr.
ttihat ve Terakki'yi hayli uratran Cemiyet-i slhiye Trablusgarp ve Balkan savalarnn dumanlar arasnda kurulmutur ve n
planda Beyrut'un zerklie kavumasn amalamtr. Bir hayli etkin de olmutur. Osmanl ynetimiyle atmasna karlk Fransz
emperyalizmine snmak istemitir. Daha sonra El L Merkezye'ye
katlmtr.
Grld gibi, Araplar, slahat, zerklik ve bamszlk eylemlerini deiik nitelikte dernekler yolu ile gerekletirmede bir eit
zellik ve uzmanlk elde etmilerdir.
3. Osmanl Parlamentosunda Arap Sorunlar

Mebusan Meclisi'nde Arap vilyetlerini (Sancaklardan seilerek)
temsil eden yelerin says 60-90 arasnda olmutur, azalmam artmtr.8
Meclis-i yan'da da, 1913 ylndan itibaren Arap yelerin saylar
arttrlmtr.
Bu parlamenterlerin hemen tm Araplk dvas gtmlerdir,
gizli ak Arap cemiyetlerinde almlardr. Abdlhamit Zahrav
efendi Arap meb'uslar topluluunun nderi saylmtr.
7 Dr. Mim Kemal ke, A.g.e., s. 140.

8 Bu konuda yaplm tek monografi Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow'a aittir:
kinci Merutiyette Meclisler: 1908-1918, s. 247 - Bizim de yaptmz

aratrmalar iki bilim adamnn bulgularna yaklak dmektedir.
627
Bu grubun politik tutumuna gelince, ttihat ve Terakki'ye kar

artan bir tempoda muhalefette bulunmular, belirtildii gibi, Hrriyet ve itilf Frkas'nn kurucular arasnda yer almlardr. Cemiyetlerle iliki kuran meb'uslar parlamentoda da bu rgtlenmeleri
savunmulardr. Hristiyan gruplara Trklerden daha fazla yaknlk
gstermilerdir.
Arap sorunu, Mebusan'da, tm ciddilii ile 1911 ylnda ortaya
kmtr. Meb'uslar Arap blgelerinin ayr ayr ele alnmasn istedikleri kadar Arap dvasnn tm olarak tannmas lehinde konu malar da yapmlardr. Cemiyetlerini aka savunmulardr.
Arap meb'uslarmm birlik olarak isteklerini ileri srmeleri zellikle "idare-i rfiye" (skynetim) tartmalar iinde olmutur.
Arap meb'uslar Trkleri ittihatlardan ayrmak gerektiini belirterek konumulardr. Sz dellosu zorlukla sonulandrlmtr (16
Mart 1327 - 29 Mart 1911 birleimi). 9 Fakat 1915 ylnda iler deimitir Trk-Arap ilikileri kopmak zere bulunduu ve Araplar
ingiltere yanls olarak Osmanllarla savatklar iin diyaloglarda
sertlemeler olmutur. 1918 ylnda Arap sorunu hl konuulmak tadr.
yan'da liye yarglanmas sonucu Cemal Paa'nr idamlarn
yalnz Ahmet Rza Bey protesto etmitir.10
1. Dnya Sava'nn sonunda Orta Dou haritas deimi, Arap
lkeleri itilf devletlerince yeni bir vesayet statsne balanmtr.
B. ARAP CEMYETLERNE LKN BELGELER
BELGE 1
El L Merkeziye Cemiyeti yelerinden Abdlhamit Zahrav
ve efik El Meyyed Bey'lerin dam Edildiklerini
Bildiren Resm Yazlar
Meclis-i Mebusan yesi efik El Meyyed Bey'in dam Cezasnn
nfazn Bildiren Belge Msveddesi*
9 MMZC (1327-1911), D. I, Si. 4, 34. t., s. 713 ve 68. t, s. 1940.
10 MMZC (1334-1918), D. Ill, Si. 4, 5. it., s. 21 ve 38. it., s. 599.
(*) BBA-BEO/Siyasi Ksm.
628
Daire-i Sadaret Umur- Mhimine Kalemi

Evrak Numaras
1014
Mseviddi
Muhittin
Mbeyyizi
Numaras
760
Tarih-i Tesvid
14 aban 1334
2 Haziran 1332
Tarih-i Tebyiz
14
2
Mukabele Edenler
4-2
Harbiye Nezaret-i Celilesine

31 Mays 332 tarihli ve 8/466 numaral tezkire-i aliyelerine cevaptr: Arap
ihtilli ve Beyrut, Suriye, Cebel-i Lbnan ve havalisinin hkmet-i Osmaniye
idaresinden karlarak Fransa ve ingiltere himayesinde bir hkmet ve
hilfet-i Arabiye tesisi iin mteekkil ve yekdierine merbut muhtelif
cemiyetlere intisaba ve ihtille cr'et etmek fiilleriyle, mttehim olan efik el
Meyyed ile rfekasmn icra-y mcazatlarma dair liye Divan- Harb-i rfisinde verilip Drdnc Ordu Kumandanlnca infaz olunan karar led-el-arz
tasdik-i li-i hazret-i pdiahiye iktiran etmi ve bu baptaki lrade-i Seniyyenin suret-i musaddakasi ve Divan- Harp mazbatas leffen taraf devletlerine
gnderilmitir efendim.
1 Haziran 332 tarihli
lrade-i Seniyye zerine
629
Ayan Azas Abdlhamit Zahrav Efendi'nin dam

Cezasnn nfazn Bildiren Belge*
Harbiye Nezareti
Umur- Mahakim
Mdiriyeti
8/466
Mahrem
Maruz-u ker-i Kemineleridir ki
Suriye kt'asnda mstakil bir prens idaresi altnda bir hkmet-i Arabiye
tesis etmek ve Arabistan kt'asm Fransa ve ngiltere himayesine tevdi eyle mek ve Memalik-i Osmaniye'nin bir kt'asm idare-i hkmetten karmak
emeliyle Msr'da mteekkil Cemiyet-i El L Merkeziye'ye dahil olduu ve
Cemiyet-i mezkrenin amal ve makasd- hainanesine hizmet eyledii bilmuhakeme sabit olan Ayan azasndan Abdlhamit Efendi bin Skir El Zahravi'nin Kanun- Ceza-i Umumnin ellidrdnc maddesi zeylinin fkra-i ulsna tevfikan idamna dair liye Divan- Harb-i rfisi'nden verilen kararn bittasdik infaz olunduu Drdnc Ordu Kumandanlndan varit 22 Nisan 332
tarih ve 1106 numaral tahriratta i'ar klnm olmakla olbapta emr- ferman
hazret-i menle-hl emrindir.
27 Recep 334 ve 17 Mays 332
Harbiye Nzn namna
Fahrettin
(*) BBA-BEO/Siyasi Ksm.

630
BELGE 2 El Mntedi-l Edeb

Cemiyeti'nin stanbul Vilyetine Sunduu Kurucular Listesi*
Bundan Akdem tstanbul Vilyetine Takdim Klnan Beyanname-i Resmi'nin Suretidir.
Abdlkerim Kasm El Halil Efendi Dva Vekili
El Mntedi-l Edebi pansiyonunda "|
Seyfettin El Hatip Efendi
Hukuk mnteha snf mdavimlerinden
El Mntedi-l Edebi pansiyonunda i. Aza-y
Cemil El Hseyni Efendi
Dva Vekili
Kuds- eriftedir.
I messise
Yusuf Sleyman Efendi
Dva Vekili
am- eriftedir.
zzet El Azimi Efendi
Hukuk mnteha snf mdavimlerinden
Kuzguncuk'tadr.
Refik Rzk Sellum Efendi
Hukuk ikinci snf mdavimlerinden
Kadky'de Mhrdar'da Rza Paa bahesi
arsndaki sokakta 19 numaral hanede
Sami El Azm Efendi
Hukuk mnteha smf mdavimlerinden
Gedikpaa'da Mslim sokanda 34
numaral apartmanda
Arif Arif Efendi
Mekteb-i Mlkiye ikinci snf
mdavimlerinden
El Mntedi-l Edebi pansiyonunda
Cevdet Kandus Efendi
Hukuk birinci smf mdavimlerinden
El Mntedi-l Edebi pansiyonunda
Asm elebi Efendi
Mekteb-i Mlkiye mnteha snf
mdavimlerinden
Kadky'de Yeldeirmeni'nde Uzun Hasan
sokanda 134 numaral hanede
Mslim Attar Efendi
Hukuk nc smf mdavimlerinden
Kurueme'de
Halid El Hakim Efendi
Mhendis Mektebi nc smf
mdavimlerinden
Mhendis Mektebi'ndedir.
Bilhare aza-y mntehibe-i idariyeden zzet El Azim Efendi ile Mslim Attar Efendi'nin
vukubulan istifalarna binaen heyet-i umu-miyece ekseriyeti haiz bulunan ismail Saffar ve
Asm Bissu Efendiler heyet-i idareye davet edilmilerdir.
smail Saffar Efendi
Tbbiye nc smf mdavimlerinden
Kadky'de Yeldeirmeni'nde Uzun Hafz
okanda 135 numaral hanede
Asm Bissu Efendi
El Mntedi-l Edebi pansiyonundadr.
* BBA - BEO/Siyas Ksm.
Hukuk birinci smf mdavimlerinden
BELGE 3
Beyrut Vilyeti slhat Lyhas'nn Arapa Metni*
(*) BBA - BEO/Siyas Ksm. 632
633
BELGE 4
El L Merkeziye Cemiyetinin Yksek Komitesi Tarafndan
Hazrlanm Olan Bildiri'nin Kapa*
(*) BBA - BEO/Siyas Ksm.

634
KAYNAKA
A. ESERLER, ETTLER, BRORLER ve YAZI DZLER

A. N., htilal Frkalarnn Teebbs- haneti veyahut Fedakran- Millet Cemiyeti (istanbul 1326).
A. Y., Tanzimatlk Aleyhine (Trk Yurdu Cilt III 327).
AHMAD Feroz, The Young Turks (Oxford, Clarendon Press, 1969) Trkesi: ittihat
veTerakki, 1908-1914 (stanbul 1971).
(ve DANKWART, A. Rustow) ikinci Merutiyet Dneminde Meclisler (. Edebiyat Fakltesi Gney-Dou Aratrmalar Dergisi, Say 4-5, istanbul 1976).
AHMET Hamdi, Arnavutluk Hakknda Mtala-i Muhtasara (istanbul 1320).
AHMET Refik, lnklb- Azim (Dersaadet 1324).
AHMET Refik (Altmay), Tesavir-i Rical (stanbul, 1331).
iki Komite, ki Ktal (stanbul, 1919). Alimler ve
Sanatkrlar (istanbul, 1924).
AHMET Rza, Meclis-i Mebusa Reisi Ahmet Rza Bey'in Hatralar, (Cumhuriyet, 26
Ocak - 19 ubat 1950) (Haluk Y. ahsuvarolu dzenlemesi).
AL Naci (Karacan), Ya Hrriyet Ya lm! (stanbul, 1934).
ALI Saip, Tarih-i Merutiyet ve ark Mesele-i Hazras (Dersaadet, 1328).
ALI Sait, Sultan Abdlhamid'in Hayat (istanbul, 1338).
AKCORAOLU Yusuf, Trk Yl 1330.
Trk Yl 1928
AKDOAN Mehmet, (Masonluk hakknda zel olarak hazrlad zet).
AKKERMAN Naki Cevat, Demokrasi ve Trkiye'de Siyas Partiler Hakknda Ksa Notlar (Ankara, 1950).
AKSIN Sina, 31 Mart Olay (Ankara, 1970).
Jn Trkler ve ttihat ve Terakki (stanbul, 1980).
31 Mart Olayna Dein Sabahattin Bey ve Ahrar Frkas (Do. Dr. Cem Sar'a Armaan kitab iinde, Ankara, 1973). Fedakran- Millet Cemiyeti (A. . S.B.FD. Ayr
bas, Ankara, 1975).
AL Namic, Vrit, Justice, Bont (Constantinople, 1918).
LYE Divan- Harb-i rfisinde Tetkik Olunan Mesele-i Siyasiye Hakknda zahat, (stanbul, 1334) (4. Ordu'yu Hmayun tarafndan yaynlanmtr)
ALPAN Necip P., Prizzen Birlii ve Arnavutlar (Ankara, 1978).
Arnavutluk Alfabesi Nasl Dodu (Ankara, 1979).
ANADOLUNUN Taksimi, (uralar ttihad Cumhuriyeti Hariciye Halk Komiserlii
Neriyatndan) (Hseyin Rahmi evirisi) (2. Bask, stanbul, 1926).
ANDONOV Pojanski Hristo, Goc Delchev and His Views (The Epic of ilinden kitab
iinde).
(*) Merutiyet dnemi yazarlar ilk adlaryla alfabetik sraya alnmtr. Daha sonra
soyad alm olanlar da bu sraya dahildir ve soyadlar gsterilmitir.
635
APAK Kemalettin, Ana izgileriyle Trkiye'de Masonluk Tarihi (stanbul, 1958)

APOSTOLSK Mihailo, The Strategy and Tastics of the Macedonian Revolutionary
Movement. (T/?e Epic of linden kitab iinde). ARIBURNU K., Milli Mcadelede
Istanbul Mitingleri (Ankara, 1951). ARMAOLU Fahir, Siyas Tarih (1789 - 1966)
(Ankara, 1973). ARMENIANS in (ne Ottoman Empire and Modern Turkey (1912 1926). (Ortak yayn:
Justin McCarthy, Bill N. imir, Heath W. Lowry, Mim Kemal ke'nin teblile riyle) (Boazii niversitesi stanbul, 1984). ARSEL lhan, Arap Milliyetilii ve
Trkler (Ankara, 1973). ASAF Mehmet, 1909 Adana Ermeni Olaylar ve Anlarm
(Yayna hazrlayan smet
Parmakszolu) (TTK. Yaym, Ankara, 1982).
AT1LHAN, Cevat Rfat, Kendi Vesikalarna Gre Masonluk Nedir? (stanbul, 1964).
AULNEAU J., La Turquie et la Guerre (Paris, 1916). AVANZADE Sleyman, Alrar m
htihad m? (stanbul, 1327). AVNULLAH EL Kzm, Divan- rfi veAvnullah El
Kzm (Dersaadet, 1327).
Son Mdafaa (Dersaadet, 1326). AYDEMR evket Sreyya, Suyu Arayan
Adam (4. Bask, stanbul, 1967).
Enver Paa, C. i, II, Ul (stanbul, 1970, 1971, 1972).
AYN Mehmet Ali, Milliyetilik (stanbul, 1954).
AYY1LD1Z Hakk Raif, Gneysel Kafkas Federasyonu, 111 Ermenistan (stanbul, 1936).
AZMZADE Refik, lttihad- slm ve Avrupa (stanbul, 1327).
BALKANCUS, Le Problme Albanais, La Serbie et l'Autriche - Hongrie (Paris, 1912).
BALKANSKt, Libration Nationale et Rvolution Sociale (Paris, 1982).
Histoire du Mouvement Libertaire en Bulgarie (Paris, 1982). BARRE
Andr, La Bosnie - Herzgovnie (Paris, 1908). BASGN Necl, Trk
Ermeni likileri (Ankara, 1970). BAYAR Cell, Ben de Yazdm C. 1
(Istanbul, 1965). BAYUR Yusuf Hikmet, Trk Devletinin D Siyasas
(stanbul, 1942).
Trk inklb Tarihi C. 1, Ksm 2, C. 11, Ksm 2, C. 11, Ksm 4 (Ankara 1952, 1964,
1983).
BELEN Fahri, I. Cihan Harbinde Trk Harbi C. 1 (Ankara, 1964).
BERARD Victor, La Turquie et l'Hellnisme Contemporain (Paris, 1907).
BERKES Niyazi, ki Yz Yldr Neden Bocalyoruz? (stanbul, tarihsiz).
Arap Dnyasnda slmiyet, Milliyetilik ve Sosyalizm (tstanbul, 1.970).
Trkiye'de adalama (Ankara, 1973). BERLERAN Arthur, Les Grandes
Puissances, l'Empire Ottoman et les Armniens dans
les Archives Franaises, 1914 - 1918 (Paris, 1982). BEZMl Nusret (Kaygusuz),
Frkalar ve Ben (Istanbul, 1328). BIHL Wolfidicter, Die Kanukosus - Politik Der
Mittelmachte (Teif I, Wien 1975). BLAU Joyce, Le Problme Kurde (Paris, 1963).
BOURCARTJ., LAlbanic et les Albanais (Paris, 1921). BREZOL Georges, Les Turcs ont
Pass (Paris, 1911). BUXTON Charles Roden, Turkev in Rvolution (London, 1909).
CAFER Tayyar (Eilmez), Vesaik-i Resmiyeye Mstenit Arnavutluk Harekt (Bursa,
1334).
CASTELLAN Georges (ve TDOROV Nikolai) La Bulgarie (Paris, 1976). CEMAL
Paa, Hatralar (Tamamlayan ve tertipleyen Behet Cemal) (stanbul,
1959). CEMtYET-t Akvam ve Trkiye'de Ermeni ve Rumlar (Dahiliye Nezareti
Muhacirin
Mdiriyet-i Umumiycsi Yayn say: 6) (stanbul, 1337).
636
CERRAHOLU A., Trkiye'de Sosyalizm (Istanbul, 1965).

Trkiye'de Sosyalizm III (istanbul, 1967).
CHAHNAZARIAN G. V, Esquisse de l'Histoire de l'Armnie (Paris, 1856).
CHOURAQUI Andr, L'Etal d'Isral (Paris, 1956). COLOCOTTRONIS V, La
Macdoine et l'Hellnisme (Paris, 1919). COMITE Centralde l'Union Islamique (Salah
Ben Essaid, Omar El Halidi, El Hossaini
imzal) (Paris, tarihsiz, 1905 olmas muhtemel). CONTESON Ludovic De, Les
Rformes en Turquie d'Asie (Paris, 1943). CORPUS Constitutionnel (Hizb, Hukma,
Hurriye maddeleri) (Cilt 1, Volume I, 2. Bask) (Leiden, 1965).
CUIJICJovan, La Pninsule Balkanique, Gographie Humaine (Paris, 1918).
APANOLU Sleyman, Trkiye'de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi (istanbul, 1964).
ARK Y., Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453 - 1953 (stanbul, 1953). ELTK
Fethi, Hr Masonluk Tarihinden Notlar (1952). DAHDAH Nagip, Evolution Historique
du Liban (Paris, 1964). DANMEND smail Hami, izahl Osmanl Tarihi Kronolojisi
C. IV (stanbul, 1955).
31 Mart Vakas (istanbul, 1961). DANKWART A. Rustow, (Bk. AHMAD FEROZ).
DARLFNUN Konferans Salonunda Kadnlarmzn itimalar (1328). DAVISON
Roderic, Reform in the Ottoman Empire (Princeton, 1963). DELORMAN Altan,
Trklere Kar Ermeni Komiteleri (stanbul, 1973). DEMOLNS Edmond, Comment la
Route Cre le Type Social (Yolar bal ile Ahmet
Salih evirisi, stanbul, 1329).
A-t-on Intrt S'emparer du Pouvoir (Mevki-i iktidar bal ile A. M. N. evirisi,
Istanbul, 1330).
DEVILLE Gabriel, L'Entente, la Grce et la Bulgarie (Paris, 1919). DOCUMENTS sur
les Armniens - Ottomans, Vol. II (Basn - Yayn Genel Mdrl
Yaym) (Ankara, 1983).
DRIAULT Edouard, Sark Meselesi (Muhtar Halit Klliyat: 2) (istanbul, 1328).
DUGARD Henry, Histoire de la Guerre Contre les Turcs (Paris, 1913). DUKAGH1N Zadeh Basri Bey, Le Monde Oriental et l'Avenir de la Paix (Paris, 1920). DUMONT Paul,
La Turquie dans les Archives du Grand Orient de France (Trkiye'nin
Ekonomik ve Sosyal Tarihi Kollokyumuna sunulan tebli - teksir) (Strasbourg,
1980).
La Franc-Maonnerie d'Obdience Franaise Salonique au dbut du XXme Sicle
(GIEPO'nun 4. Sempozyumuna tebli - teksir) (Cuenca, 1981). DURU Kzm
Nami, ittihat ve Terakki Hatralarm (istanbul, 1957). DSTUR, Aperu sur les
Constitutions des Etats Arabes et Islamiques, (Encyclopdie
de l'Islam, 2. bask) (Leiden, 1965).
DZDA M. Erturul, Trkiye'de Masonluk Meselesi C. 1 (stanbul, 1977). EGERAN
E. N., Gerek Yzyle Masonluk (Ankara, 1972). EMRE Ahmet Cevat, ki Neslin
Tarihi (istanbul, 1960). EMRULLAH, (Maarif Nzn) zahname (Osmanl ttihat ve
Terakki Cemiyeti'nin
1327 Senesi 4. Kongresinde tanzim olunan Siyas Programa Dair) (Konstantiniye,
1330).
EPIC of Hinden, (The Macedonian Review Yayn) (Skopje - skp, 1973). ERDEN
Ali Fuat, Birinci Dnya Harbinde Suriye Hatralar (stanbul, 1954). ERGN Osman,
Balkesirli Abdlaziz Meali Tolun, Hayat ve ahsiyeti (stanbul,
1942). ERM Nihat, Milletleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri
(Ankara, 1953).
637
ERMEN t Komitelerinin Amal ve Harekt- Ihtilliyesi (stanbul, 1332). ESATLI

Mustafa Ragp, ttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi (stanbul, 1933). FAK Sabri
(Duran), Hrriyet Nasl Elde Edilir (Resimli Kitap, Say 1-2, 1st. 1908). FALH Rfk
(Atay), Ate ve Gne (stanbul, 1334).
Zeynda (laveli 2. Bask, stanbul, 1948).
FESCH Paul, Constantinople Aux Derniers Jours d'Abdlhamid (Paris, 1907). FIRAT
M. erif, Dou lleri ve Varto Tarihi (2. Bask, Ankara, 1961). FORBES Neville, The
Balkans (London, 1915). GANN Lewis H., Guerillas in History Hoover Institution
Press (Stranford, California,
1971).
GENERAL Mahmout Moukhtar Paa, Evnements d'Orient (Paris, 1908). GEORGE
Samm, (Bk. GOBLET Y. ML). GEORGEON Franois, Aux Origines du
Nationalisme Turc, Yusuf Akura (Paris,
1980).
GH1CA Prince Albert, LAlbanie et la Question d'Orient (Paris, 1908). GIRARD L,
(BONNEFOUS, M. ve RUDEL, J.) 1848-1914 (Collection Louis Girard,
Paris, 1961). GLADSTONE W. E., Lessons in Massacre; or the Conduct of the
Turkish Government in
and about Bulgarian Since May 1876, Chiefly presented from the papers presented by
command (London, 1877). GOBLET Y. M. (ve SAMNE George), La Vie
Politique Orientale En 1909 (Paris,
1910).
GVSA Ibrahim Alaettin, Trk Mehurlar (Istanbul, 1946). GYNC Nejat,
Osmanl daresinde Ermeniler (stanbul, 1983). GREENE Frederick Davis, The
Armenian Crisis in Turkey (London, New York,
1895).
GN 1. N. (ve CELKER, Y.), Masonluk ve Masonlar (Istanbul, 1968). GRATA M.,
Masonluk Nedir, Ne Deildir? (Ankara, 1971). GRESN Ecvet, 31 Mart syan
(stanbul, 1969). GRN Kmuran, Ermeni Dosyas (Ankara, 1983). HADROVCS
Ladislas, Le Peuple Serbe et son Egse sous la Domination Turque (Paris,
1947).
HALL (Mentee), Eski Meclis-i Mebusan Reisi Halil Mentee'nin Hatralar (Cumhuriyet gazetesinde yaz dizisi (13.10.1946-11.12.1946).
HANOLU M. kr, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi (stanbul 1981). HARRAN Ahmet Taj El Sir, The Young Turks and the Arabs, The
Role of Arab Societies
in the Turkish - Arab Relation in the Period 1908-1914 (Trk-Arap likileri kitab
iinde).
HASAN Kadri (Dr.), Yemen ve Hayat (stanbul, 1328). HASAN Sadi, ttihat ve
Terakki'nin ifls (stanbul, 1327). HATIRALAR ve Vesikalar (Cemal Paa'nn
Hatralar' zerine Tetkikler) (stanbul,
1933).
HENRY Ren, Question d'Autriche-Hongrie et Question d'Orient (Paris, 1903).
HERBERT Aubrey, Talt Paa (Ben Kendim kitab iinde) (eviren Bingl Erdumlu)
(BRKM C. I, SAY 2, NSAN 1975).
HERZL Theodor, The Complete Diaries of Theodor Herzl (London-New York, 1960).
HOBSBAWM E. ]., Les Bandits (Ingilizceden J. P. Rospars evirisi, Paris, 1972).
HOGARTH D. G., (Bk. FORBES Neville). HOSCH Edgar, The Balkans (London,
1972).
638
HRISTOV Aleksandar, La Constitution de l'Etat Macdonien, 1893-1945 (Skopje - skp, 1971).

HSEYN Cahit (Yaln), Merutiyet Hatralar 1908-1918 ( kez yaynlanmtr:
Fikir Hareketleri Dergisinde 1935 ylnda [71-224. saylar]; Yediim dergisinde
ayn yl [121-250. saylar]; Halk gazetesinde 1954 ylnda [18.6.195431.12.1954 tarihleri arasnda]) (Biz genellikle Yedign'deki yazlardan yararlandk). Talt Paa (stanbul, 1943).
HUREWITZ, J. C, Diplomacy in the Middle East (A Documentary Record, Vol. I, II)
(New York, 1956).
BNL-EMN Mahmut Kemal, Son Sadnzmlar, Q. Ill, IV (Istanbul, 1948, 1951).
BNL-Erzak, Mervani Krtleri Tarihi (M. Emin Bozarslan evirisi, Istanbul, 1975).
IBRAHIM Hakk (Paa), Hukuku dare (stanbul, 1312).
LER Suphi Nuri, Siyasi Tarih (stanbul, 1940).
IORGA N., Origine et Dveloppement de l'Ide Nationale Surtout dans le Monde Oriental (Bucarest, 1934). Histoire des Etats Balkaniques Rejimleri (Ankara, 1938).
SKT Server, Trkiye'de Matbuat Rejimleri (Ankara, 1938).
ZZET Fuat Paa, Paroles du Vaincu (Paris, 1913).
JAESCHKE Gotthard, Trk inklb Tarihi Kronolojisi (stanbul, 1938).
Trk Kurtulu Sava Kronolojisi (Ankara, 1970).
JAN1N Raymond, Les Eglises Orientalis et les Rites Orientaux (Paris, 1935).
KML Paa (Sadr Esbak), Tarih-i Siyasi-i Devleti Osmaniye (Dersaadet, 1325).
KARAHAN Abdlkadir, (Bk. Pars V. Baha).
KARAKO Serkis, Tahiyeli Kavanin (stanbul, 1339).
KARAL Enver Ziya, Osmanl Tarihi C. V, VI, VII (Ankara, 1947, 1954, 1956).
Osmanl Tarihi C. VIII (Ankara, 1962).
KATARDZHIEV Ivan, The Internal Macedonian Revolutionary Organization (The
Epic ojllinden kitab iinde).
KAZANCIGL O. Remzi, Le Prince M. Sabaheddine, Ses Ides, Sa Carrire (Teksir, Pa-
ris, 1948).
KHADDURI, M., Aziz Ali and the Arab Nationalist Movement.

KITSIKIS Dimitri, Propagande et Pression en Politique Internationale (Paris, 1963).
KOA Sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Seluklulardan Beri Trk-Ermeni likileri,
3. bask (stanbul, 1970).
KURAN A. Bedevi, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler (stanbul, 1945).
nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki.
KUTAY Cemal, Birinci Dnya Harbinde Tekilt- Mahsusa ve Hayber'de Trk Genci
(istanbul, 1962).
Trablus garpla Bir Avu Kahraman (stanbul, 1963). Tarihte

Trkler, Araplar, Hilfet Meselesi (istanbul, 1970). Anayasa
Kavgas (stanbul, 1982).
KLCE Sleyman, Osmanl Tarihinde Arnavutluk (stanbul, 1944).
Firzovih Toplants ve Merutiyet (zmir, 1944).
KRKCOLU mer, Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Hareketi (19081918) (Ankara, 1982).
LARCHER M. (Commandant), Le Guerre Turque dans la Guerre Mondiale (Paris,
1926).
LAQUEUR Walter, History ofZionizm (New York, 1972).
LAWRENCE T. E., Rvolte dans le Dsert (B. Mayra ve De Fonlogue evirisi) (Paris,
1929).
639
Les Sept Pilliers de la Sagesse (Seven Pillars of Wisdom balkl aslndan Charles
Mauron evirisi) (Paris, 1941).
LES Peuples de l'Europe de l'Est, du Sud-Est et leur rle dans l'histoire (Rapport de la
sance plenlre, Sofia 1966).
LEWIS Bernard, Les Arabes dans l'Histoire. (Annie Messitz evirisi) (Neuchtel.
1958).
L'HUILLIER E, Eondanents Historiques des Problmes du Moyen Orient (Paris, 1958).
LIUBEN Lap, The Republic of Krushevo (The Epic ojilinden kitab iinde).
LUMER Hyman, Zionism, Its role in World Politics (New York, 1973).
LUTFl Fikri, Selanik'te bir Konferans: Bizde Frak- Siyasiye, Hal, Mazi, istiklal (stanbul, 1328).
Osmanl Tarih-i Siyasisi (Tamamlanmamtr) (stanbul, 1329). Hkmdarlk
Karssnda Milliyet ve Mes'uliyet ve Tejrik-i Kuva Mesaili (stanbul, 1338).
Merutiyet ve Cumhuriyet (stanbul, 1339).
MACEDONIA, Documents and Material (Sofia, 1978).
MACEDOINE, (Articles d'Histoire) (Skopje-skp, 1981).
MAHFEL-l Resne, (Mank- Dersaadet, 1909).
MAKEDONYA, Mazi, Hal, istiklal (Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti) (Msr El
Kahire, 1316).
MANDELSTAM Andr, Le Sort de l'Empire Ottoman (Paris, 1917).
MANSFIELD Peter, Osmanl Trkiye ve Arap Dnyas (Nuran lken evirisi) (stanbul, 1975).
MARDN Serif Arif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908 (stanbul, 1983).
MECLlS-t Mebusun, - ikinci Devre-i lntihabiye - (Meclis-i Mebusan Ktib-i Umumilii
tarafndan tertip edilmitir) (tstanbul, 1332).
MEHMET Selhattin, Bildiklerim (Msr El Kahire, 1918).
MEHMET eref (Edirne Meb'usu), Bulgarlar ve Bulgar Devleti (Ankara, 1934).
MEVLNZADE Rfat, Hakk- Vatan Yahut Tarik-i Mcahedede Hakikat Ketmedilemez
(stanbul, 1328).
MtLL Talim ve Terbiye Heyeti Nizamnamesi (stanbul, 1331).
MINORSKYV Krtler Maddesi (/. A.).
MDHAT Sertolu, Resimli Osmanl Tarihi Ansiklopedisi (tstanbul, 1958).
M1TRAN1 D., (Bk. FORBES Neville).
MOUCHEGH (Mgr), Les Vpres anciennes (Alexandrie, 1909).
MUFASSAL Osmanl Tarihi (skit Yaynevi) (C. VI, istanbul, 1962).
MUSA Kzm, Klliyt (Darlhilfet-i Aliyye, 1336).
NALBANDAN L., The Armenian Revolutionary Movement (Los Angeles, 1963).
NAUDON P, Tarihte ve Gnmzde Masonluk (stanbul, 1968).
NECEFZADE Yakub Kenan, Sultan ikinci Abdlhamid ve ttihad--Terakki (istanbul,
1967).
NIKITNE Basile, Les Kurdes, Etude Sociologique et Historique (Paris, 1956).
N1VET Henri, Avrupa Siyaseti ve Trklerin Felketi (Ragp Rfk evirisi, tstanbul,
1329-31).
NtYAZ (Resneli, Kolaas), Hatrat- Niyazi (stanbul, 1326).
NUR Dersimi (Dr. Veteriner), Kurdistan Tarihinde Dersim (Halep, 1952).
NZHET Sabit, Teavn- timai (stanbul, 1327). Siyaset Yollar (istanbul, 1327).
Nzhet Sabit, Hayat ve Asan (Nzhet Klliyat, Ortak Yapt) (stanbul, 1920).
OLCAY Osman, 5evres Andlasmasna Doru (eitli Konferans ve Toplantlarn Tuta640
naklar ve Bunlara likin Belgeler) (A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn, Ankara, 1980).
ONAT M. V, Yakn Tarihimizde Masonluk zerine Bir Deneme (stanbul, 1971).
OREL inasi (ve YUCA Sreyya), Ermenilerce Talt Paa'ya Atfedilen Telgraflarn Gerek Yz (T.T.K. Yayn, Ankara, 1983).
ORTAYLI llber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu (stanbul, 1983).
imparatorluun En Uzun Yzyl (stanbul, 1983).
OSMANLI ittihat ve Terakki Cemiyeti Makedonya, Mazi, Hal, stikbal (Msr El Kahire,
1316).
OSMANLI ittihat ve Terakki Cemiyeti Dahiliye ubesi Mdr Dr. Bahattin akir'in
1906 Mart'tan 1907 Tesrin-i Sni'yc kadar yaplan Muhabere Kopyas (Cilt 1).
OSTROROG Lon, Pour la Rforme de lajustice Ottomane (Paris, 1912).
OSTROGORSKY M., La Dmocratie et l'Oganisation des Partis Politiques (Paris,
1903).
KN A. Gndz, 1909-1930 Yllar Arasnda Anonim irket olarak kurulan Balkanlar (Ttifkfye iktisat Tarihi Semineri kitab iinde Ankara, 1972). Tail-i Esgal
Kanunu 1909 (Ankara, 1982).
KE Mim Kemal, Siyonizm ve Filistin Sorunu (stanbul, 1982). II.
Abdlhamit, Siyonistler ve Filistin Meselesi (stanbul, 1981).
RS Hayrullah, Masonluk Maddesi (Meydan Larousse).
ZKAYA lnayetullah Cemal, La Peuple Armnien et les Tentatives de Rduire le Peuple
Turc en Servitude (Istanbul, 1971).
ZTRK Kzm, TrkiyeByk Millet Meclisi Albm 1920-1973 (Ankara, 1973).
PANDEVSKI Manol, Yan Sandanski, Revolutionar (The Epic Or ilinden kitab
iinde).
PAPARGOPULOS, Yunan Tarihi C. V, VI. (Atina, 1952).
PARS V Baha (ve KARAHAN Abdlkadir), HAKKI BAHA Pars (zmir, 1943).
PASTERMADJIAN, Histoire de l'Armnie depuis les Origines jusquau Trait de Lausanne (Paris, 1949).
P1NON Ren, L'Europe et l'Empire Ottoman (Paris, 1908).
La Question de Macdoine et des Balkans (Les Questions Actuelles de Politique Etrangre en Europe kitab iinde) (Paris, 1911). L'Europe et la Jeune Turquie (Paris,
1913).
POLJANSKI Andonov, Goc Delchev and His Views (The Epic ot ilinden kitab
iinde).
POLO S. (ve PUTO A.), Histoire de l'Albanie (Paris, 1974).
POTIEMKINE, Histori de la Diplomatie (Prof. Sr. Bakhrouchine, A. Ephimov, E.
Kosminski, A. Narotchnitski, V Serguiev, S. Skazkine, V Khvostov, E. Tarle) (Paris, 1946).
PROCES Contre le Mecheveret et la Jeune Turquie (Paris, 1897).
PUTO A, (Bk. POLOS.).
RADl Azmi, Mevlcmzade Rfat Bey: Siyasi Hayat ve Tercme-i Hali (stanbul, 1930).
RADBOUT Lucien, Les Kurdes et le Droit (Paris, 1947).
RAMSAUR Ernest Edmonson, The Young Turks (Princeton, New Jersey 1957) (Trke evirisi: Jn Trkler ve 1908 ihtilli) (2. bask, stanbul, 1982).
REFK Nevzat, Siyaset-i Hazra- Me'ume (Paris, 1911).
Hara Mezat! Satyoruz (Paris, 1913).
Ne Bekliyorsunuz? (Osmanl Milli Muhalefet Frkasnn kinei Beyannamesi) (Paris, 1913). L'Europe et la Turquie (Paris, 1917).
641
RIZA Nur (Dr.), Hcumlara Cevaplar, 1941.

Meclis-i Mebusan'da Frkalar Meselesi (istanbul, 1325).
Hayat ve Hatralarm (C. I, II, III) (stanbul, 1967, 1968).
Hrriyet ve itilf Nasl Dodu, Nasl ld (istanbul, 1334).
Cemiyet-i Hafiye (Dersaadet, 1330). RISAAL P, Salonique la Ville Convoite
(stanbul, 1911). RISTELHUEBER Ren, Histoire des Peuples Balkaniques (Paris,
1950). SAMNE George, (Bk. GOBLET Y. M.). SABAHATTN Prens M., Tesebbs-
ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir izah
(Dersaadet, 1324).
Tesebbs- ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda kinci Bir zah (istanbul, 1324).
Mesleimiz Hakknda nc ve Son Bir zah (istanbul, 1327).
27 Terin-i Evvel 1328 tarihiyle Huzur-u Mualla-yi Padiahiye Takdim Edilen Ak
Bir Arza.
Trkiye Nasl Kurtarlabilir? Meslek-i timai Program (istanbul, 1334). SADR-I
Sabk Sait Paa'nn Gazetelerle Nerettii Mektuplarn Suretidir (istanbul,
1334).
SAIT Paa'nn Hatrat (stanbul, 1328). SAT Halim ve Mehmet Talt Paalar
Kabinelerinin Divan- Ali'ye evkleri Hakknda
(Divaniye) Meb'usu Fuat Bey Merhum Tarafndan Verilen Takrir zerine Bera-y
Tahkikat Kur'a sabet Eden BENC UBE Tarafndan cra Olunan ve Zaptedilen
fadat Muhtevidir (stanbul, 1334) (Kitapta ksaca Beinci ube olarak gemitir).
SAT Paa'nn Kmil Paa'nn Hatratna Cevaplar (istanbul, 1327). SAKARYA M.,
Masonluk Hakknda Mcmel Fikirler (izmir, 1952). SALAS1K S., Tarih Boyunca TrkYunan likileri Tarihi ve Etniki Eteriya (istanbul,
1968).
SALH Mnir Paa, La Politique Internationale de la Russie (Lausanne, 1918).
SANJIAN Avedis K., The Armenian Communities in Syria Under Ottoman Domination
(Cambridge, England, 1965).
SARICA Murat, Siyasal Tarih (2. Bask, istanbul, 1983).
SARTRE Jean Paul, Yahudilik Sorunu (Emin Trk Eliin evirisi), (stanbul, 1965).
SCALIER, G. C, La Decentralisation et la Rforme Administrative (Constantinople,
1911).
SELHATTIN ASM, Trk Kadnlnn Tereddisi Yahut Karlamak (istanbul, tarihsiz).
SERTOGLU Mithat, Resimli Osmanl Tarihi Ansiklopedisi (stanbul, 1968).
SONYEL Salh R. Yeni Belgelerin Inda Ermeni Tehcirleri (TTK. Belleten C.
XXXVI, Ocak 1972, Say 41). SOSYAL llhami, Trkiye ve Dnya'da Masonluk
ve Masonlar, (2. Bask, stanbul,
1978). SLEYMAN NAZIE, let ttifakn
Tarihesi.
Bo Herif (stanbul).
SEHBENDERZADE Ahmet Hilmi, Muhalefetin fls (stanbul, 1331). EMSETTN,
Makedonya, Tarihe-i Devr-i nklp (Dersaadet, 1324). EREF Vapuru ile
Trablusgarb'a Nefyedilen Madurinin Millet Meclisi'ne stidalardr
(stanbul, tarihsiz). ERF Paa, Quelques
Rflexions sur la Guerre (1913).
Mcahede-i Vataniye - Muhalefet-i ttihat ve Terakki (Istanbul, 1330). EYHLSLM
Merhum Cemalettin Efendi Hazretlerinin Hatrat- Siyasiyesi (Dersaadet, 1336).
642
TAHSN Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar (stanbul, 1931).

TALTPaa'nn Hatralar (stanbul, 1952).
TANlN'in Tarihe-i Siyasisi (1 Mart 1328 tarihli sayya ek).
TANSU Samih Nafiz, (Bk. VARDAR Galip).
TARH Muhakeme (stanbul, 1919).
TEMO brahim, ittihat ve Terakki Cemiyetinin Teekkl ve Hidemat- Vataniye ve tnklb- Milliye Dair Hatralarm (Kstence-Mecidiye, 1948).
TENGRENK Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde (istanbul).
TEPEDELENLOLU, Nizamettin Nazif, lln- Hrriyet ve Sultan II. Abdlhamit Han
(stanbul, 1960).
TEVETOLU Fethi, Trkiye'de Komnist ve Sosyalist Faaliyetler: 1910-1960 (Ankara, 1967).
TEVFIK Tark, Muaddel Kanun- Esasi ve tntihab- Mebusan Kanunu (istanbul, 1330).
TODOROV Nicolaj, (Bk. CASTELLAN G.).
Le Peuple Bulgare et les Rapports avec les Peuples Balkaniques (Sofia, 1966). A
Short History of Bulgaria (Sofia Press - 1977).
TOPRAK Zafer, ttihat ve Terakki'nin Paramiliter Genlik rgtleri (Boazii niversitesi Dernei, C. 7, 1979). Trkiye'de Milli ktisat, 1908-1918 (stanbul).
TOPUZLU Cemil, 80 Yllk Hatralarm (stanbul, 1951).
TOROS Taha, Trk Hatipleri (Ankara, 1950).
TOURRET Fernand, Clefs Pour la Franc-Maonnerie (Paris, 1975).
TOYNBEE A. J., (Bk. FORBES Neville).
TUNALI Hilmi, Makedonya, Mazisi, Hali, stikbali (Msr-el Kahire, 1326).
TUNAYA Tark Zafer, Amme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyet'in Fikir Cereyanlar (Teksir, istanbul, 1948).
Amme Hukukumuz Bakmndan ikinci Merutiyet'in Siyas Tefekkrnde "Garplk" Cereyan (1. . H. F. M. C. Xiy say 3-4, 1948).
Amme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyet'in Siyas Tefekkrnde "s lamclk" Cereyan (I. . H. F. M. C. XIX, say 3-4, 1954). Amme Hukuku ve
Jeopolitik (/. . H. E M.)
Trkiye'nin Siyas Gelime Seyri iinde ikinci Jn Trk Hareketinin Fikr Esaslar
(Ord. Prof. Dr Tahir Taner'e Armaan iinde, stanbul, 1956). Trkiye'de ilk
Demokrat Parti: Osmanl Demokrat Frkas (Sosyal Hukuk ve ktisat Mecmuas, C.
I, stanbul, 1949). Hrriyetin ln (stanbul, 1959).
Trkiye'nin Siyas Hayalnda Batllama Hareketleri (stanbul, 1960).
slamclk Cereyan (stanbul, 1962).
Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku (5. Bask, stanbul, 1982). kinci
Merutiyet'in Siyasal Hayatmzdaki Yeri (Trk Parlamentoculuunun lk
Yzyl kitab iinde) (Ankara, 1976). nsan Derisiyle Kapl Anayasa (stanbul,
1979).
ittihat ve Terakki (Mlkiyeliler Birlii Dergisi, Say 74-75, Haziran 1984) (Konferans metni).
TUNCAY Mete, Trkiye'de Sol Akmlar (3. bask, Ankara, 1978).
TRK-Arap likileri: Gemite, Bugn ve Gelecekte (1. Uluslararas Konferans Bildirileri, Ankara, 18-22 Haziran 1979).
TRK Parlamentoculuunun lk Yzyl (Siyasi limler Trk Dernei Yayn) (Ankara,
1976).
TRKGELDI Ali Fuat, Grp ittiklerim (TTK. Yayn, 2. Basl, Ankara, 1951).
643
TRKYE Byk Mason Mahfili (La Grande Loge Maonnique de Turquie) (Eski ve Kabul Edilmi Masonlar) Sene 1966-1968 (stanbul).
TRKYE'de Siyasi Dernekler II (Ankara, 1951) (Cilt I yaynlanmamtr).
TTENG1L Cavt Orhan, Prens Sabahattin (stanbul, 1954).
Temeldeki atlak (stanbul, 1975).
UAROL Rfat, Bir Osmanl Paas ve Dnemi (Milliyet Yaynlar, stanbul, 1976).
UNAT Faik Reit, /hinci Merutiyetin iln ve 31 Mart Hdisesi.
URAS Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi (Ankara, 1950).
OK Cokun, Siyasal Tarih (Ankara, 1961).
LK E, Dnyada ve Trkiye'de Masonluk (stanbul, 1965).
VANDAL Albert, LArmnie et la Reforme de la Turquie (Paris, 1897).
Konuma (Questions Actuelles de Politique Etrangre en Europe, 1911 kitab iinde)
(Paris, 1911).
VARDAR Galip (Kaleme alan TANSU, Samih Nafiz), ittihat ve Terakki iinde Dnenler (stanbul, 1969).
VELDEDEOLU Hfz Veldet, Aile Hukuku (stanbul, 1960).
VOYATZDIS, ]., La Grande Idee (Bk. L'Hellnisme Contemporain kitab iinde).
WEINSTOCK Nathan, Le Mouvement Rvolutionnaire Arabe (Paris, 1970).
WOODS, H. Charles, La Turquie et Ses Voisins (Paris, 1911).
YALCN, Hseyin Cahit (Bk. Hseyin Cahit).
YALMAN Ahmet Emin, Grdklerim, Geirdiklerim (C. 1, stanbul, 1970).
YASAMAK Tahsin, Merutiyet ncesi stanbul'da Masonluk (Mimar Sinan Say 10,
1971).
YASAR Kemal, nce Memet (4. Basl, C. I, stanbul).
YEMEN LftyiJms, (stanbul, 1327).
YILANL1OLU smail Hakk, Byk Tehlike, Siyonizm, Komnizm ve Masonluk
(stanbul, 1968).
YUCA Sreyya, (Bk. OREL inasi).
YUNUS Nadi (Abalolu), ihtill ve lnklb- Osman' (stanbul, 1325).
YURTULAR Yasas, (Dersaadet, 1913).
ZYA Gkalp, Frka Nedir? (Gkalp'in siyasal partilerle ilgili makaleleri E. B. apolyo tarafndan derlenmesi, Zonguldak, 1947).
ZYA Sakir, Mahmut evket Paa (stanbul, 1945). Talt, Enver, Cemal
Paalar (stanbul, 1944). Hrriyet ve tilf (Tan gazetesindeki yaz
dizisi, Ekim-Aralk 1937).
ZHRAP Kirkor, Siyas Nutuklarm (Dersaadet, 1324).
ZRCHER Erik Jan, The Unionist Factor (Leiden, 1984).
644
B. MAKALELER
A. Hilmi, Ittihad- Muhammedi Cemiyeti Celilesine (Volkan 1325, No. 82).
A. Rasim Avni, 31 Mart Hadisesi Bir Hadise-i rticaiye Deildir (Alemdar 1919, No.
167-1477). ABDLKADR Kadri, Hkmet-i Merutaya Hitap (Hukuku
Umumye, 13 Eylvl
1324). AHMET Cevat, Merutiyet ve Frkalar (Tanzimat, 1328
No. 398).
Cemiyet Deil Frka (kdam, 17 Austos 1328).
Muhalefet (kdam, 19 Austos 1328).
Siyasi Frkalar (kdam, 18, 20, 21 Austos 1328).
AHMET Rza Bey'in Cevab (Tanin, 11 Mart 1325).
AHMET erif, Milli Merutiyet Frkas Mnasebetiyle (Tanin, 13 Eyll 1328).
AKIN Sina, Ermeni Suikastleri (Cumhuriyet, 13 Ekim 1981). ALI Kemal, Ne
di Ne Oldu (kdam, 23 Austos 1328).
Arnavutlar, Arnavutluk (kdam, 24 AGustos 1328).
Zavall Trk (kdam, 26 Austos 1328).
Ahval-i Hariciyemiz (kdam, 30 AGustos 1328).
Hrriyet Nedir, Hrriyet-i Matbuat Nedir? (kdam, 16 Eyll 1328). AL Sait,
Krdistan'da Cereyan Eden Vekayi Barzan Ekyas m, Bayzan Ekyas
m? (Tanin, 16 Eyll 1325).
ARNAVUT Bakim Kulb ve smail Kemal Bey (Serbesti, 21 ubat 1324).
ARNAVUTLUK Hakknda (Tanin, 3 Mart 1329). ASAF Muammer, Allah Aklmz
Bamzdan Almasn (kdam, 16 Austos 1328).
Hamiyet-i Vataniye (kdam, 21 Austos 1328). ATAV, Trkkaya, Filiki Eteriya
ve Bulgarlar (A..S.B.F. Dergisi, C. XXV, Say 3,
Eyll 1970).
BABANZADE smail Hakk, Kabinenin ekl-i Hazr ve Baz Nazariyat- Siyasiye (Tanin, 31 Kanun- Sni 1324).
Cehennemi Bir Gn (Yeni Gazete, 17, 18 Nisan 1325).
Kanuna Ittiba ve ayan- mtisal Bir Hareket (Tanin, 16 Terin-i Evvel 1325).
Buhran- Vkelmz (Tanin, 17 Knun- Evvel 1325).
Buhran- Vkelmzn Hitam (Tanin, 18 Knun- Evvel 1325).
Kabine ve Frka (Tanin, 30 Knun- Evvel 1325).
Bir Meb'usun Tevkili (Tanin, 7 Temmuz 1326).
BASR (Debre Meb'usu), Millet Hkmet ve Cemiyet (Arnavuta Drita Gazetesinden) (Tesisat 1327 No. 131). BED Nuri, Ferdiyn ve ltirkiyyun (Resimli Kitap
1325 No. 11).
Arap Matbuat (Tanin, 21 Mays 1328).
BEDRHAN Kmran Ali, Krdistamn Hazaini (tihat, C. XV, say 2846, 1920).
BEDZZAMAN Said Krdinin Fihriste-i Makasd ve Efkr- Programdr
(Volkan, 11 Mart 1325).
Sada-y Vicdan (Volkan, 7 Nisan 1325).
Kahraman Askerlerimize (Volkan 1325, No. 107). BEDRETTN rfi (Erbilli),
Cinayet-i Limane, Tehdidat- Akurane (Volkan, 23
Mart 1325).
BEYANNAME-1 Umumi (Yeni kdam, 10 Terin-i Sni 1327).
ALAR Behet Kemal, Bir bret Levhas, Etniki Eteriya'nm Kuruluu (Kbrs Blteni, No. 3, 26 ubat 1966). D(iran) K(elekyan), ttihatlar ve Meb'uslar (Sabah, 11
ubat 1325).
645
Hem Hrriyetperver, Hem Muhafazakr (Sabah, 12 Terin-i Sni 1325).

Efkr- Umumiye Tecelliyat, Mstakiller Frkas (Sabah, 2 Knun- Evvel 1327).
ki Frka Arasnda (Sabah, 11 Knun- Evvel 1327).
Yeni Kabine ve Frkalar (Sabah, 21 Kanun-u Evvel 1325). DVAN-I
Harb-i rfi Muhakemat Zabt Ceridesi (TV, Say 3561). DURU Kzm
Nami, Yugoslavya zerine (Son Posta, 6 Mart 1945).
ttihat ve Terakki (Millet, No. 105, 108, 1948). ' EBUZZYA Tevfik, ittihat ve
Terakki Frkasnn Hal-i Hazr (Yeni Tasvir-i Efkr, 7
Mart 1910). EMRULLAH (Krkkilise Meb'usu), Siyasi Frkalar (Tanin, 11, 26
Terin-i Sni
1327).
EROLU (Erii) Ltfi, Bizde Siyasi Cemiyet ve Partilerin Tarihilii (Aylk Ansiklopedi, Austos 1948, say 52).
31 Mart syan (stanbul'da 4. Avc Taburunun syan) (Aylk Ansiklopedi, Nisan
1949, say 60). FALH Rfk (Atay), ltfar (Tanin,
ubat 1327).
Yeni Irk (Tanin, 13 ubat 1329). FARUK Nevzat, Memurin ve Frkaclk ve
Memurin Namzetler (Tanzimat 1327 No.
320).
FARUK mer, Bugn Nasl Mesaiye Muhtacz? (Volkan, 1325 No. 28). FERRUH
Niyazi, Muhaliflik ve Muhalefet (Gen Trk, 16 Knun- Evvel 1326).
FIND1KOLU Z. Fahri, ilim Nazarnda Krt Meselesi (Halk, 16, 30 Knun- Sni
1926).
FIRKA ve unuf-u ktisadiye (Tekilt, 1327, No. 193). FIRKALAR Meselesi
(kdam, 4 Terin-i Evvel 1325). FIRKALAR Nasl Teekkl Eder? (kdam, 9 Terin-i
Sni 1325). FIRKALAR Nzm- Merutiyettir (Sada-y Millet, 3 Terin-i Sni 1325).
FIRKALAR ve Islhat Tekml- Merutiyet (Sada-y Millet, 8 Terin-i Sni 1325).
FUAD kr, ittihat ve Terakki Dman Kimdir? Millet mi Yoksa Cahid Bey mi?
(kdam, 25 Austos 1328). GEORGEON Franois, Les Foyers Turcs l'poque
Kmaliste (Turcica, Tome Xiy
1982).
GREY Edward, Sylev (The Near East, Vol. II, No. 6, 1900).
GMLCINELI Ismail, Memleketi Felkete Srkleyen Kimdir? (kdam, 25 Austos 1328).
GNGR Salhattin, Talt Paaya Dair Hatralar (Cumhuriyet, 25 ubat 1943).
HACI evket, Mektup (Yeni Gazete, 16 ubat 1325). HAKKI Baha (Pars), Drt
enedenberi (Tanin, 10 Austo 1328). HAMD (Antalya Meb'usu), Hakk- Tefsir ve
Hukuk- Pdih (Tesisat 1327, No.
127).
Evamiri Hkmete taat Meselesi (Tesisat 1327, No. 128). HASAN
(Pritineli), lttihad- Anasra Darbeler (Tanzimat, 28 Nisan 1327).
Ittihad- Anasr (Tanzimat, 22 Nisan 1327). HAYAT-I
Merutiyet, Ahali Frkas (tirak, 27 Mart 1326).
HULUS (Nafia Nazr- Sabk), Chester Projesinin Safahat (Yeni kdam, Dizi Makale,
Knun- Evvel 1327).
HKMETTEN Talep (Volkan, 29 Mart 1325). HRRYET ve tilf ve
Cemaat-i lslmiye (Tekilt 1327, No. 195). HSEYN Cahit (Yaln),
Heyet-i Vkelnn Sukutu (Tanin, 1 ubat 1324).
Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Hakknda (Tanin, 24 ubat 1324).
646
Tehlike (Tanin, 25 ubat 1324).

Adem-i Merkeziyet (Tanin, 6 Eyll 1324).
Bulgar Merutiyet Kulpleri ttihadnn Program (Tanin, 7 Terin-i Sni 1324).
Anasr- Osmaniyenin Birlemesi (Tanin, 21 Terin-i Sni 1324).
Sadrazam ve Merutiyet (Tanin, 21 Knun- Sni 1324).
Pera Palas Ziyafeti (Tanin, 1 Mart 1325).
Ziyafet Mnasebetiyle (Tanin, 2 Mart 1325).
ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Ahrar Frkas (Tanin, 15 Mart 1325).
Kmil Paa'mn lzahnamesi (Tanin, 22 Mart 1325).
ttihat ve Terakki Frkas (Tanin, 30 Mart 1325).
Cemiyet ve Frka (Tanin, 31 Mart 1325).
Meclis-i Mebusanda Frkalar (Tanin, 25 Austos 1325).
Cemiyetin Kulpleri (Tanin, 14 Eyll 1325).
Trklk, Mslmanlk, Osmanllk (Tanin, 16 Eyll 1325).
Selanik Kongresi Mnasebetiyle (Tanin, 13 Terin-i Evvel 1325).
Askerler ve Cemiyet (Tanin, 25 Terin-i Evvel 1325).
Frkann inde (Tanin, 6 Terin-i Sni 1325).
Rumelide Muhacir Meselesi (Tanin, 14 Terin-i Sni 1326).
Dahil Tahrikat (Tanin, 16 Terin-i Sni 1326).
Demokrat Frkas (Tanin, 24 Terin-i Sni 1325).
Cemiyetin Beyannamesi (Tanin, 24 Terin-i Sni 1325).
Bir Ders-i bret (Tanin, 30 Terin-i Sni 1325).
Hkmet-i Hazirann Kabahatleri (Tanin, 10 Knun- Evvel 1326).
Meclis-i Mebusanda (Tanin, 20 Knun- Evvel 1326).
Suitefehhmler (Tanin, 20 Knun- Evvel 1325).
lk Msademe (Tanin, 28 Knun- Sni 1325).
Frkada (Tanin, 15 Knun- Evvel 1326).
ttihat ve Terakki Cemiyeti Ne Yapt? (Tanin, 18, 22 ubat 1327).
Adliye Maviri (Tanin, 24 Mart 1327).
Trk Unsuru (Tanin, 2 Mays 1327).
Trk Unsurunun Kabiliyeti (Tanin, 9 Mays 1327).
Ekseriyet, Ekaliyct (Tanin, 3 Nisan 1327).
Nazrlarn ntihab (Tanin, 15 Nisan 1327).
Muhafazakrlk, Liberallik (Tanin, 17 Nisan 1327).
Arnavutluk Hadiseleri (Tanin, 8 Austos 1327).
Anlamazln Sebeplerinden (Tanin, 8 Terin-i Sni 1327).
Hrriyet ve tilf Frkas (Tanin, 10 Terin-i Sni 1327).
stanbul ntihab (Tanin, 29 Terin-i Sni 1327).
Muhalefetin Hakiki ehresi (Tanin, 18 Mart 1328).
Muhta Olduumuz Muhalefet (Tanin, 19 Mart 1328).
Muhalefet ve Genlik (Tanin, 20 Mart 1328).
Karilerimize (Tanin, 28 Temmuz 1328).
Milliyetperver Trk Frkas (Tanin, 31 Austos 1328).
Yaasn Cumhuriyet (Tanin, 31 Terin-i Evvel 1339).
Ltfi Fikri Bey (Tandklarm) (Yedign, Say 175). HSEYN Ragp,
Kzlarmzn Tahsili (Tanin, 21 Temmuz, 7 ve 15 Austos, 2 ve 8
Eyll, 12 Terin-i Evvel 1333).
BNRREAD Mahmut, Frka ve Komite (Tanzimat 1327, No. 321).
HSAN Nuri, Vilson Prensipleri ve Krtler (Jin, 1335, No. 15). LER
Cell Nuri, Gkalp (ti 1334, No. 385).
647
HTKR Mnasebetiyle Kadnlarmzdan Bir Rica - Dul Kadnlar ve kszler in

(Tanin, 17 Mays ve 15 Temmuz 1333). NAN Alet, Vatan
ve Hrriyet (T.T.K. Belleten 1937, No. 2). RTCA
Hadiselerinin Tenkidi (Ayn Tarihi, Say 14, 1341).
SMAL Hakk (Hafz), Ak Mektup, Berat Meb'usu smail Kemal Beyefendiye (Merih 1327, No. 3-76).
Yedinci Mev'ize (Alemdar 1335).
SMAL Hakk Efendinin Mev'izesi (Alemdar 1335, No. 458-2758). STEPANYAN
Sebuh, Zrra Frkas (Tanzimat 1327, No. 320). TALYAN ve Farmason Localar ve
Siyonizm (Mecmua-i Ebzziya, say 121, 1329). TTHAD-I Muhammedi Cemiyeti
(Volkan 1324, No. 39). TTHAD ve Terakki'nin Siyasi Program (ura-y mmet
1324, No. 140). KADNLAR ve Hayat (Tanin, 6 Eyll 1333).
KERM Rfk, Makedonyada Siyasi Frkalar (ikdam, 1 Eyll 1325). KOU Reat
Ekrem, Trkiye'de Seimin Tarihi (Tarih Dnyas, C. 1, 1950, No. 5). KURAN
Ahmet Bedevi, 31 Mart Hadisesi Nasl Oldu? (Tarih Dnyas, 13 Ekim
1950).
Bizde Demokrasi Tarihi (Resimli Tarih Mecmuas, 1950 No. 7). K.
T., Frka Arazma Kaplmayalm, alalm (timat, 1327). KK
Bir Hesap (Tanin, 10 Eyll 1333).
KTAHYA Ulema-y Kiram Taralndan Elli Kadar mza ile Meclis-i Mebusan Riyasetine Takdim Olunan Istirhamname (Volkan 1325, No. 63). LA Situation en Grce Le Roi et la Ligue Militaire (Le Moniteur Oriental, No. 84,
ubat 1910).
LE Comit (Le Moniteur Oriental, 17 Mart 1910).
LES Elections (Mcheroutiette, Nisan 1914, say 53).
LEVEND Agh Srr, ttihat ve Terakki Kongreleri (Memleket, 16 Aralk 1947).
LTF Fikri, ttihat ve Terakki Kongresi (Tanzimat, 19 Nisan 1325).
Mutedil Hrripetperveran Frkas (Tanzimat, 25 Nisan 1325).
Frak- Siyasiye (Tanzimat, 27 Nisan 1325).
dare-i rfiye ve Rumeli Gazeteleri (Tanzimat, 28 Nisan 1325).
Nasl Bir Hkmete Muhtacz? (Tanzimat, 29 Nisan 1325).
Hazret-i Padiah ve ttihat ve Terakki Cemiyeti (Merih, 28 Haziran 1325).
erat-i Vifak (Islhat, 1 Terin-i Evvel 1325).
Husul- Vifak ve Riyaset Meselesi (Islhat, 29 Nisan 1325).
Hazret-i Padiah ve ttihat ve Terakki Cemiyeti (Merih, 28 Haziran 1325).
5erat-i Vifak (Islhat, 1 Terin-i Evvel 1325).
Husul- Vifak ve Riyaset Meselesi (Islhat, 2 Terin-i Evvel 1325).
nsanz, abuk Unutuyoruz (Tanzimat, 1327, No. 19-42).
Sadr- Esbak Kmil Paa ile Mlakat (Matbuat 1327, No. 6-68).
Kanun- Esasi'nin 9. Maddesi ve Vahim bir Mtala (Tanzimat, 20 Nisan 1327).
Kanun- Esasi Meselesi (Tesisat 1327, No. 150).
Artk Tarihin Lanetine Terkediyoruz (Takdirat 1327, No. 162).
Hal ve Mevki (Takdirat 1327, No. 164).
Ahmet Rza Bey'in Mes'uliyeti, Mverrihlerin Nazar Dikkatine (Tekilt 1327,
No. 186).
Ahmet Rza Bey'in Mes'uliyeti, Mverrihlerin Nazar Dikkatine (Tekilt 1327,
No. 186).
Ayan Hakknda Bir Mtala-i Hukukiye (Tekilt 1327, No. 187).
Namuslu Muhalefete Selm (Tanzimat 1327, No. 329).
648
Skn ve Kanun Szleri Bir Frka Tekiline Kfi midir? (Tanzimat 1327, No.
332).
Parlamantarizmi Kaldrmak Binnefs Merutiyetin Refine Bir Admdr (Tanzimat
1327, No. 391).
Onlar ve Biz (Tesisat, 11 Terin-i Sni 1327, No. 130).
Belediye Istihabat (Tekilt, 11 Knun- Sni 1327).
Yeni Bir Frka Hazrl (Tanzimat 1328, No. 336).
Osmanllk (Tanzimat 1328, No. 339).
Katl Bir Frka (Tanzimat 1328, No. 346).
Tehlikeli Bir Oyun (Tanzimat 1328, no. 350).
Ne Ittihad Ne tilf (Tanzimat 1328, No. 383). M. kr, Bulgar Siyasi
Frkalar (Edebiyat-i Umumiye Mecmuas, 29 Haziran
1918, No. 43-73).
MAHMUT Sadk, Din ve stibdat (Resimli Kitap 135, say 7).
MANSURZADE Sait, Cevaz'n Ahkm- er'iyeden Olmadna Dair (slm Mecmuas 1332, No. 10, 12). MATBUAT Cemiyeti (Tanin, 5 Temmuz 1333).
MAZBATA-1 Hkmiye (Tanin, 7, 11 Haziran 1329).
MECLS-l Mebusan'da Frkalar (Hukuk-u Umumiye, 28 Knun- Evvel 1324).
MECLIS-I Mebusan'da Frkalar ve Vkf- Ahval Bir Zatn Mtalan (kdam, 4 Terin-i Evvel 1325).
MECLS-l Mebusan'da llk'ler (Yeni kdam, 26 Knun- Evvel 1327). MEHMET
Emin Hayreti, Feveran (Volkan 1325, Say 82). MEHMET Rauf, Bir Senelik nklp
(Resimli Kitap 1325, No. 10). MEMALK-l Osmaniye Sosyal Demokrat Hmakyan
Cemiyeti Heyet-i Idare-i Merkeziyesi (Tanin, 19 ubat 1910).
MEMDUH Selim Begi, Krt Kulbnde Bir Muhasebe (Jm 1335, No. 21).
MENKIBE-1 Celile-i Hazret-i Mustafavi (Volkan, 18 Mart 1325). PARS
Mitingleri (Beeriyet 1911, No. 4). MUSA, Siyasi Frkalar ( Gazete 1328, No.
6). MUSTAFA Sabri (Tokat Meb'usu), Frka Meselesi (Yeni Gazete, 16 ubat
1325).
Devr-i Sabktan Mdevver Devr-i Hazr Mraileri (Yeni Gazete, 18 ubat 1325).
Sait Efendinin Sait Paa Hazretlerini Mdafaas (Tesisat, No. 128).
Mnas Yanl Anlalan Kelimeler (Tesisat 1327, No. 145).
Mesele Kaltnda (Tesisat 1327, No. 157).
nklp ve Levazm (kdam, 21 Austos 1328).
Yeni Memurin Meselesi (kdam, 22, 28 Austos 1328).
Tvbe Kaps Kapandktan Sonra (kdam, 3 ve 7 Eyll 1328).
Yeni Frka (kdam, 8 Eyll 1328).
MUSTAFA Saffet, Meclis-i Mebusan Riyasetine (Azd, 1326). NURADONGYAN
Efendi Gabriyel, Anket Parlmanter Reddedilmeli mi, Edilmemeli
mi? (Yeni Gazete, 21 Knun- Evvel 1326).
NUREDDN Ferrih (Alkend), Ahmet Rza Bey'e (kdam, 13 Mart 1325). NZHET
Sabit, Musa Kzm Efendi Divan- Harb-i rfice Mahkm Edilebilir mi?
(Efkr- Umumiye 1335, No. 29). ONUR Hakk, (Zafer Toprak), 1908 i
Hareketleri ve Jn Trkler (Yurt ve Dnya,
2 Mart 1977).
OSMANL Matbuat Cemiyeti (Tanin, 11 Temmuz 1333). KE M. Kemal, The
Ottoman Empire, Zionizm and the Question of Palestine
(Middle East Studies, Say 14, 1982).
649
MER dil, Aydn Meb'usu Ubeydullah Efendiye (Azd, 19 Terin-i Sni 1326).
PEKSELEK Mnim Mustafa, Osmanl Meclisinde nl bir Milletvekili (Milliyet, 29
Eyll 1973).
Ltfi Fikri Bey'in Vasiyetnamesi (istanbul Barosu Mecmuas 1934, s. 44454458).
R.E, Sada-y Millet Gazetesine (Sada-y Millet, 7 Terin-i Sni 1325).
REFK Nevzat, Vlhof, Vartkes, Zhrap, brahim Vasfi, Mecdi, Pastrmacyan, Dagavaryan Beyefendilere Ak Mektup (Beeriyet, Knun- Sni 1912, No. 5).
RIFAT Sreyya, Frkalar ve Sosyalistler (Tekilt 1327, No. 200).
RIZA Nur (Dr.), Meclis-i Mebusan'n Hayat ve Memat Cidalleri Balad (Tesisat
1327, No. 157).
RIZA Tevfik (Blkba, Filozof), Meclis'te FIrkalar Tekili Hakknda (Sabah, 10 ubat 1325).
Siyasi Frkalarmz (ura-y mmet, 16 Mart 1325). Frka
Gayretkelii Hakknda Birka Sz (Tesisat 1327, No. 142). Son
Sistem (kdam, 7 Terin-i Sni 1327).
ittihat ve Terakki Ne Oldu ve Ne Olur? (kdam, 7 Austos 1328).
Adem-i Merkeziyet Meselesi (kdam, 10 Austos 1328).
Kapukullar (kdam, 11 Austos 1328).
Dzmece Emperyalizm ve Bundaki arlatanln Sr ve Hikmeti (kdam, 13, 15
Austos 1328).
Hakimiyet-i mmet Davas ve Yalanclk (kdam, 16 Austos 1328).
ntihap Hakk ve Rey Komisyonculuu (kdam, 20 Austos 1328).
Siyaset Pazarnda Simsarlar (kdam, 25 Austos 1328). Hasan Beyin
Brei (kdam, 30 Austos 1328).
Memur Kayrmak Usul ile Derebeylik Usulnn Mnasebeti (kdam, 31 Austos 1328). Suret-i Muhalefet ve Hikmet-i Hkmet (kdam, 11 Eyll 1328).
RUEN Zeki, Bizde Hareket-i Nisvan (Nevsal-i Milli, 1330).
SEKBAN kr Mehmet (Dr.), Krt Sorunu - 'La Question Kurde' (1933) evirisi
(Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Yayn No. 3, stanbul, 1970).
SELHATTN Ali (Dr.), Muhalifler Ne Yapmaldr (Alemdar 1335, No. 376-2676).
SELHATTN I., Ermeni Sorunun Rakamlarla Gerei (I.., S.B.F Dergisi, 1984, Say
2).
SELNKL Tevfik, Merutiyet-i idare ve Frak- Siyasiye (Sabah 1334, No. 6926).
SEVGEN Nazmi Krtler (Belgelerle Trk Tarihi Dergisi'nin 7. saysndan itibaren
uzun bir sre bu konuda srekli olarak yazlar yaynlanmtr. rnein 25, 26,
27. (Ekim, Kasm, Aralk 1969) saylar; 28. (Ocak 1970), 38. saylar (Mart, Ka sm 1970), 40. (Ocak 1971) saylardaki yazlar.
SIRP Vatandalarmzn Bir Beyannamesi (Sabah, 4 Eyll 1908).
SLEYMAN Nazif, Ahmet Agayef Bey'e (tihat 1329, No. 75).
SLEYMAN Sudi, Frkalar dolaysyla (Yeni Gazete, 23 $ubat 1325).
N-I Ahrar (Sada-y Millet, 6 Terin-i Sni 1325).
EHBENDERZADE Ahmet Hilmi, Ahali Frkas Mnasebetiyle. Nazariyat ve Bizdeki
Tatbikat (Yeni Tasvir-i Efkr, 23 ubat 1910).
EHSUVAROGLU H.Y., 31 Mart Vak'as (Cumhuriyet, 11 Mays 1951)
ERF Paa, La Revolution du 12 Avril A-t-elle t un Mouvement Ractionnaire?
(Mcheroutiette, Aralk 1910, No. 13).
SERIF Yahya Paa, Hilfet ve Saltanat (Hukuk-u Umumiye 1324, No. 62).
EVKET Fevzi (Voletrinli), Meclis-i Mebusan ve Dahiliye Nazrnn Enzar- Dikkatine (Volkan 1325, No. 81).
650
fAHlR Ltfi, Bulgaristan'n Harici Politikas ve Siyasi Frkalar (kdam, 5 ubat

1325).
Bulgaristan'da Partiler (Yeni kdam, 15 ve 19 Mays 1328). TAHRLMEVLEV
Mahmut, Sivas'n m, zmir'in mi? (Alemdar 1336, No. 4332722).
TANIN bamuharririne (Tanin, 16 Knun- Evvel 1326).
TTENGIL Cavit Orhan, "Ben Kendim ve tesi" (Temeldeki atlak kitab iinde).
TUNAYA Tark Zafer, Renber ve Memur (Vatan, 5 Mays 1944 ve nsan Derisiyle
Kapl Anayasa (1979) iinde s. 203-208).
Garpllamak ve Taklit (Ulus, 2 Haziran 1948).
Romantik Milletler (Vatan, 10 Haziran 1948 ve nsan Derisiyle Kapl Anayasa
(1979) iinde s. 197-203).
Trkiye'de lk rtica Partisi: lttihad- Muhammedi Frkas (Vatan, 16 Mart 1949).
Yeniden Dou (Vatan, 30 Mart 1949).
Douran Partiler (Vatan, 15 Mays 1949).
Hrriyetin ln (Vatan, 23 Temmuz 1949).
Muhalefetin Teekkl (Vatan, 6 Ocak 1950).
Muhalefetin Zayf Taraf (Vatan, 23 ubat 1950).
Frkaclk (Vatan, 3 Mart 1950 ve nsan Derisiyle Kapl Anayasa (1979) iinde
s. 161-167).
Zulmetten Nura (Vatan, 7 Nisan 1950).
Siyasi Parti Nedir? (Vatan, 6 Mays ve 2 Haziran 1950).
ktidarn Terki (Vatan, 26 Mays 1950).
Ltfi Fikri Bey (Vatan, 18 Haziran 1950).
kinci Merutiyet (Vatan, 23 Temmuz 1950).
Muhalefetin Lzumu (Vatan, 11 Austos 1950).
Hrriyet ve tilf Frkas (Vatan, 16 Aralk 1952).
Mlkiyeliler Partisi Teebbs (Siyasi limler Mecmuas, Aralk, 1952).
Volkan'm Lavlar (Cumhuriyet, 1 Nisan 1967 ve nsan Derisiyle Kapl Anayasa
(1979) iinde, s. 144-151).
Halkn Seviyesi (nsan Derisiyle Kapl Anayasa (1979) iinde s. 191-197).
"Nuruosmaniye Emperyalizmi" ve Ulusal Egemenlik (Cumhuriyet, 23 Nisan
1983).
Irak lnden Dumlupnar'a (Cumhuriyet, 30 Austos 1983).
Heykel'in Dndrdkleri (Cumhuriyet, 15 Eyll 1983). ULUC Nait Hakk,
ark Vilyetlerinde Vakit Muharririnin Mahede ve ntibalar
(Vakit, 9, 14 Austos 1925). UMUR Sha, V Murad'n Masonluu Hakknda
Bilgiler (Mimar Sinan 1975, Say
13).
UN Rapport Secret Bulgare (Publi par la Vossic' o Zeitung de Berlin dans les numros 5, 6, 7, 8 Juillet 1908).
LKER Reit, Trk Ocaklar Yeniden Tesisi Mnasebetiyle (Sosyal Hukuk ve ktisat Mecmuas, Nisan 1949). VAHDET, Hacamat- Ahrarane (Volkan 1324, No. 49).
lttihad- Muhammedi Umum ubeleriyle Bilcmle Efradna (Volkan, 7 nisan
1325).
Buhran- Vkel (Volkan 1325, No. 46).
lttihad- Muhammedi Cemiyetinin Hakikati (Volkan, No. 70).
lttihad- Muhammedi Sirket-i Bahriyesi (Volkan, 4 Mart 1325).
Alayh-Mektepli Zabitanla Askerler (Volkan 1325, No. 82).
651
Gz Da (Volkan 1325, No. 91).

VAD-1 Mahsus (Hukuk- Umumiye, 3 Terin-i Evvel 1324)
VLHOF Dimitar (Selanik Meb'usu), Balkan Federasyonu Gmrk ttifak (Yeni kdam, 19 Terin-i Sni 1327).
C. DNEML YAYINLAR
Ansiklopedik Yaynlar ve Yllklar*
AYLK Ansiklopedi.
ENCYCLOPEDIA of Social Sciences (1957).
ENCYCLOPEDIAJudaica.
NN Ansiklopedisi
SLM Ansiklopedisi (Encyclopdie de ITslam)
MUSAVVER Muhit-l Maarif
TRK Ansiklopedisi
AYIN Tarihi
ZAHLI Osmanl Tarihi Kronolojisi (l.H. Dnimend)
MEYDAN Larousse
MECMUA-1 Ebzziya
MLL Nevsal (1338, 1340)
MUSAVVER Salname-i Servet-i Fnun (1326, 1327).
NEVSAL-10sman(1325)
RESML Osmanl Tarihi Ansiklopedisi (Mithat Sertolu)
RESML Osmanl Tarihi (skit Yayn)
SALNAME-I Servet-i Fnun (1328, 1329)
TAHSYEL Kavanin (Serkis Karako)
TRK Mehurlar (brahim Alettin Gvsa)
Tutanaklar
TAKVIM-1 Vekayi (TV)** MECLIS-1
Mebusan Zabt Ceridesi (MMZC) MECLS-l
Ayan Zabt Ceridesi (MAZC)*** TRKYE
Byk Millet Meclisi Zabtlar
(*) Bu kaynaklara 1908-1918 dnemi bakmndan bavurulmutur.

(**) Devletin resm gazetesi 1915 ylnda gnde 2500 adet baslmaktadr. Ayan ve
Mebusan zabtlar 7 Knun- Sni 1325'e (20 Ocak 1909'a) dein bu gazetede
yaynlanmtr. Bu tarihten (434. saydan) balayarak ilve (ek) eklinde veril mitir. Bylece Meclislerin zabtlar ayr olarak yaynlanmtr. 31 Mart Olay
dolaysyla yaynlanmam olan zabtlar 310. sayda baslmtr.
(***) Meclis-i Ayan toplantlarnn "aleni" (ak) olmas 1876 Kanun- Esasi'sincc
kabul edilmi deildi. Bu durum 1909 deiiklikleriyle dzeltilmitir. (Madde
121). Ayan'n Zabt Ceridesi ilk olarak 14 Kasm 1909'da (1 Terin-i Sni 1325)
timai ile balamtr (TV say 390). Bu tarihten nceki tutanaklar gizli
saylmtr.
652
TEMSLCLER Meclisi Tutanak Dergisi (1961).

DSTUR (Tertib-i Sni)
Dergiler
Belgelerle Trk Tarihi
Belleten (T.T.K.) Birikim
Byk Mecmua
Byk ark
Edebiyat- Umumiye Mecmuas
Fikir Hareketleri
Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi
(1.0. Edebiyat Fakltesi) Harp Tarihi
Vesikalar Dergisi Hukuk Fakltesi
Mecmuas (l..) tihat
(C) Illustration
Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi (A..)
Sosyal Hukuk ve ktisat Mecmuas Tarih
Dnyas Trk Masonluu Dergisi
slm Mecmuas
stanbul Barosu Mecmuas
tirak
Jin
Manana
Mcheroutiette
Millet
Mimar Sinan
Resimli Kitap
Resimli Tarih Mecmuas
Sebilrread
Srat- Mstakim
Siyas limler Mecmuas
Trk Yl
Trk Yurdu
Yedign
Yurt ve Dnya
Gazeteler
Alemdar
li
Azd
Bakim
Beeriyet
Cumhuriyet
Deniz
Efkr- Umumiye
Gen Trk
Hak
Halk
Halk
Hikmet
Hukuk- lbad
Hukuk- Umumiye
Hrriyet
slhat
drak
lham
kdam
Iktiham
nsaniyet
timad
Meslek
Mizan
Moniteur Orientale (Le)
Near East
Osmanisher Lloyd
Osmanl
Progrs de Salonique
Renin
Sabah
Sada-y Millet
Senn
Serbesti
Siper-i Saika
Son Posta
Sz
ura-y mmet
Takdirat
Takvim-i Vekayi
Tan
Tanin
Tanzimat
Tashih-i Efkr
Teminat
653
ttifak
ittihat
ttihat ve Terakki
Jin
Jn Trk
Kurdistan
Manzume-i Efkr
Matbuat
Memleket
Merih
Tekilt
Tevhid-i Efkr
Turquie
Ulus
Gazete
Vatan
Yeni kdam
Yeni Tanin
Yeni Tasvir-i Efkr
Yevm Servet-i Fnn
D. ARV BELGELER
En fazla kullanlm belgeler Babakanlk Ariv Genel Mdrlnden (BBA)
alnmtr. kinci sray Paris'teki Fransa Dileri Bakanl Arivi alr (Archives
du Ministre des Affaires Etrangres) (AFE). Onlar Hoover Institution (Palo Alto,
California) ve ngiltere Devlet Arivi (Public Record Office-Londra) (PRO) izlemektedir. Yine Paris Byk Eliliimiz (PBA) ve Londra Bykeliliimiz (LBA)
arivlerinden ok byk yarar saladmz zellikle belirtmek isteriz. Bu satrlarn
yazar, adgeen kurumlarda grd yardmdan dolay teekkr bir dev bilir.
654
LSTELER
KTAPTA YER ALAN SYASAL PARTLER VE

KURULULARIN ZAMANSAL TABLOSU*
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyet

Merutiyet-i Osmaniye Kulb
Nesl-i Cedit Kulb
Fedakran- Millet Cemiyeti
Osmanl Hrriyet ve Teavn- Milli Cemiyeti
Trk Dernei
Teali-i Nisvan Cemiyeti
ttihat ve Terakki Kadnlar ubesi
Osmanl Kadnlar Terakkiperver Cemiyeti
Matbuat- Osmaniye Cemiyeti
Rum Merutiyet Kulpleri
Bulgar Merutiyet Kulpleri
Bakim Cemiyeti (Kulpler)
Bulgar Demokratik Kulpleri
Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti
Osmanl Krt ttihat ve Terakki Cemiyeti
Suriye Osmanl Cemiyeti
ha El Arabi (Al Ikha)
Osmanl Ahrar Frkas
Osmanl Demokrat Frkas
Mutedil Hrriyetperveran Frkas
lttihad- Muhammedi Frkas
Heyet-i Mttefika-i Osmaniye
lslahat- Esasiye-i Osmaniye Frkas
Cemiyet-i Mteebbise
Osmanl Cemiyet-i Hayriye-i Nisaiye
Federalist Bulgar Frkas
Lozan Trk Yurdu
El Mntedi-l Edebi (Al Muntada Al Edebi)
Cemiyet-l ha El Osmani (Jamiyat al lkha el
Arabi el Utmani)
El lttihat-l Lbnan (Alliance Libanaise)
Cemiyet-l Kahtaniye
Esirgeme Cemiyeti
Mamult- Dahiliye stihlki Kadnlar Cemiyet-i
Hayriyesi
El Fatat (Fatat Al Umma al Arabiyya)
Srp Milli Tekilt Cemiyeti
Teali-i Vatan- Osman Hanmlar Cemiyeti
Ahali Frkas
1908 Selanik
1908 stanbul
1908 stanbul
1908 stanbul
1908 stanbul
1908 istanbul
1908 stanbul
1908 stanbul
1908 stanbul
1908 stanbul
1908 stanbul
1908 stanbul ve baka kentler
1908 Selanik
1908 stanbul
1908 Selanik
1908
1908 stanbul
1908 Paris
1909 stanbul
1909 stanbul
1909 stanbul
1909 stanbul
1909 stanbul
1909 stanbul
1909 Paris
1909 stanbul
1909
1909
1909 Lozan
1909 stanbul
1909 Kahire
1909 Kahire
1909 stanbul
1909
1909 Paris
1909 skp
1910 Selanik
1910 stanbul
1910 stanbul
655
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
656
Cenevre Trk Yurdu

Birinci Yurdular Dernei
Teavn- timai Cemiyeti
Trk Yurdu Cemiyeti
Trk Oca
Milli Merutiyet Frkas
lstihlk-i Milli Cemiyeti
Krt Heyvi Talebe Cemiyeti
Cemiyet-i islahiye
El L Merkeziye
Natel Trk Yurdu
ElAhd(AlAhd)
stikll ve Iktisad- Milli Cemiyeti
Trk Gc Cemiyeti
Mdafaa-i Milliye Osmanl Hanmlar Cemiyeti
Mdafaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyeti
Paris Trk Yurdu
Berlin Trk Yurdu
ikinci Yurdular Dernei
Mdafaa-i Milliye Cemiyeti
Osmanl G Dernekleri
Kyl Bilgi Cemiyeti
Milli Trk Cemiyeti
Asker Ailelerine Yardmc Hanmlar Cemiyeti
Kadnlar altrma Cemiyet-i Islmiyesi
Kalayc Lonca Heyeti
Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti
Gen Dernekleri
Rusya'da Sakin Mslman-Trk Tatarlarn
Haklarn Mdafaa Cemiyeti
Halka Doru Cemiyeti
Osmanl Matbuat Cemiyeti
Cemiyet-i Hayriye
Hill-i Ahmer Kadnlar Cemiyeti
Adelfiya htill Cemiyeti
1911 Cenevre
1911 Lozan
1911 stanbul
1911 stanbul
1911 istanbul
1911 stanbul
1912 stanbul
1912 stanbul
1912 stanbul
1912 stanbul
1912 Beyrut
1912 Kahire
1912 Natel
1913 stanbul
1913 stanbul
1913
1913
1913 Paris
1913 Berlin
1914 istanbul
1914 istanbul
1914 stanbul
1914 stanbul
1914 stanbul
1915 stanbul
1916
1916 Edirne
1916 stanbul
1916 istanbul
1916 stanbul
1917 zmir
1917 istanbul
KTAPTA YER ALAN BELGELERN LSTES
ttihat ve Terakki Cemiyeti

1. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi.......................................70
2. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin lk Beyannamesi..................................76
3. Birinci Jn Trk Kongresini Takiben Paris'te Kurulan Osmanl
Terakki ve ttihat Cemiyeti Nizamname-i Esasisi..............................................76
4. "Osmanl Hrriyet" ve "Terakki ve ttihat" Cemiyetlerinin
birlemelerini saptayan metin...........................................................................81
5. Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti Tekilt- Dahiliye Nizamnamesi...............82
6. 23 Nisan 1324 tarihinde Cemiyet tarafndan sokaklara aslan Beyanname........91
7. Firzovik Besas'n Yldz'a bildiren telgraf..........................................................93
8. Preova'dan Yldz'a ekilen telgraf....................................................................94
9. 10 Temmuz perembe (1324) gn Manastr'da Harbiye Mektebi Mdr
Vehip Bey (Paa) tarafndan verilen ve kinci Merutiyeti iln eden sylev........95
10. 1908 (1324) kongresi kararlar.........................................................................96
11. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1908 (1324) ylnda
kabul edilen siyasal program............................................................................98
12. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Nizamnamesi (1325-1909)
13. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1909 ylnda kabul edilen
Dahili Nizamnamesi ve siyasal program tadilt..............................................100
a. Dahili Nizamname Tadilt..........................................................................113
b. Muaddel Siyas Program..............................................................................114
14. 1911 (1327) kongresinde dzenlenen Nizamname..........................................116
15. 1911 (1327) kongresinde Hizb-i Cedit ve Hizb-i Atik'in
birlemelerim saptayan karar..........................................................................134
16. 1912 (1328) kongresinin Mukarrerat.............................................................137
17. 1913 (1329) kongresinde kabul edilen siyasal program...................................140
18. 1913 (1329) kongresinde kabul edilen Nizamname........................................145
19. 1916 (1332) kongresinde takarrr eden siyasal
program ve nizamname tadil ve ekleri............................................................153
20. 1917 (1333) kongresine sunulan raporda
'kavanin ve nizamatm slahna' ilikin ksm....................................................155
21. 1917 (1333) kongresinde siyasal programda istenilen deiiklik konular.......157
22. 'Halaskran Zabitan Grubu Tarafndan Meclis-i Mebusan Reisi Halil Bey'in
evine braklan tehdit mektubunun Meclis'teki tartmasndan bir blm.......157
23. 'Halaskran Zabitan Grubu'nun tehdidi karsnda Cemiyetin
Meclis-i Mebusan Riyasetine verdii stizah takriri..........................................158
24. 1911 senesinde Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nden istifa rnekleri.......158
25. Sadr- zam brahim Hakk Paa'nm istifanamesi............................................160
26. Sait Paa'nm 'Halaskran' hareketi sonucunda verdii istifaname sureti..........161
27. ttihat ve Terakki'nin muhalefet dnemindeki bir bildirisi................................162
657
Fedakraii-i Millet Cemiyeti

1.Fedekran- Millet Cemiyeti'nin Nizamnamesi..................................................169
2.Fedakran- Millet Cemiyeti'nin ideoloji ve programn gsteren
metin (Belgenin fotokopisi).............................................................................172
3. Cemiyetin Kamil Paa hkmetine yapt bavuru.........................................173
Osmanl Ahrar Frkas:
1.Osmanl Ahrar Frkas Program.......................................................................188
2.Osmanl Ahrar Frkas Nizamname-i Dahilisi....................................................191
3.Osmanl Ahrar Frkas Beyannamesi.................................................................195
4.Frkann stanbul ikinci semenlerine beyannamesi (Belgenin fotokopisi) ....201
5.Osmanl Ahrar Frkas'nn faaliyetine son verdiini gsteren beyanname.........203
Osmanl Demokrat Frkas
1. Osmanl Demokrat Frkas'na verilen resmi ruhsatn sureti............................212
2. Osmanl Demokrat Frkas (Frka-i lbad) siyasal program..............................213
ttihat- Muhammedi Frkas
1.Ittihad- Muhammedi Frkas siyasal programna temel olan beyanname..........231
2.lthad- Muhammedi Cemiyeti Nizamnamesi..................................................232
3.25 Mart 1325 tarihinde Frka'nm kuruluunu iln eden ve
Dervi Vahdeti taralndan Ayasofya camiinde verilen sylev.............................236
Heyet-i Mttefika-i Osmaniye
Beyanname...........................................................................................................238
Mutedil Hrriyetperveran Frkas
L. Mutedil Hrriyetperveran Frkas'nn Program..............................................246
2.Mutedil Hrriyelperveran Frkas'nm Hrriyet ve tilf Frkas'na
katldn bildiren tebli................................................................................250
3.Frka Reislii'nin Tara tekiltna gnderdii 9 Terin-i Sni
1327 (22 Kasm 1911) tarihli tamim...............................................................251
4. Frka Reisi smail Hakk Paa'nm smail Kemal Bey'e ak mektubu...............251
Islhat- Esasiye-i Osmaniye Frkas
1. Frkann Program...........................................................................................258
2. Frkann Program (erif Paa'mn verdii metin)............................................262
Ahali Frkas
1.Meclis-i Mebusan'da mteekkil Ahali Frkas program....................................273
2.Ahali Frkas'nn kurulmasna neden olan istifaname.......................................275
3.ttihat ve Terakki Edirne kulplerinin istifalar protesto eden ortak telgraf...276
4.Ahali Frkas Reisi ve Gmlcine Meb'usu smail Bey'in
protestolara cevabndan baz blmler...........................................................276
5. Ahali Frkas'nm Hrriyet ve tilf Frkas'na katln bildiren tebli.............277
1. Osmanl Sosyalist Frkas Beyannamesi...........................................................286
658
2. Osmanl Sosyalist Frkas Program..................................................................288

3. Fransa Sosyalist Frkas Lideri ve nsaniyet gazetesi sermuharriri
Paris Meclis-i Mebusan azasndan M. Jaurs'in Program.................................289
4. Osmanl Sosyalist Frkas Paris ubesinin Islhat Program..............................289
5. tiraki Hilmi'nin tutuklanma ve Itirak'm kapatlma karar...........................293
Hkmete sunulan Beyanname sureti.............................................................316
Hrriyet ve tilf Frkas program..................................................................317
Talimatname (Belgenin lotokopisi).................................................................327
Hrriyet ve tilf Frkas'nm kuruluu dolaysyla
ekilen kutlayc telgraflar..............................................................................328
5. Hrriyet ve till Frkas'nm 1328 Mays'nda
saptanan stanbul ve taradaki ubeleri...........................................................329
6. Hrriyet ve tilf ve Hnakyan Frkalar Trabzon
ubelerinin ortak protestosu............................................................................330
7. Hrriyet ve till Frkas'nm ube yeleri........................................................331
8. Frka Reisi Damat Ferit Paa'nm ara seimlerdeki
baardan dolay teekkr..............................................................................332
9. 1911 ara seimine ilikin bildiri.......................................................................332
10. Hrriyet ve tilf Frkas Riyaset-i Umumiyesinden
kdam gazete-i muteberesine irsal edilen tezkere sureti...................................334
11. Lutfi Fikri Bey'in zmir konumas..................................................................334
12. Hakk Paa kabinesi zamannda Meelis-i Mebusan'da
cereyan eden tokat olayn bildiren Meclis teblii...........................................337
13. Gazi Ahmet Muhtar Paa kabinesince affedilen eski srgnlerin listesi...........338
14. Denizli ubesi kurucularnn Deliklimar mevkiinde de
bir ube amak iin dilekesi (Belgenin fotokopisi).........................................341
1.
2.
3.
4.
1.
2.
3.
4.
5.

Halaskar Zabitan Grubu beyannamesi ve program..........................................367
ki yemin sureti (Belgelerin fotokopileri).........................................................375
Nzm Paa'nm aklamas...............................................................................376
1913 ylnda Sinop'a srlenlerin listesi..........................................................377
Gazi Ahmet Muhtar Paa'nm Meclis-i Mebusan'da
okuduu fesih irade-i seniyyesi (Belgenin fotokopisi).....................................380
Milli Merutiyet Frkas
Milli Merutiyet Frkas'nm Siyasal Program..................................................384
Cemiyetleme Eylemleri ve Koullar

1. Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Mdiriyeti'nin Vilyetlere
gnderdii yaz (Belgenin fotokopisi).............................................................404
2. Emniyet-i Umumiye Mdrlne gelen yantlar...........................................405
a. Hicaz Vilyetinden Yant (Belgenin fotokopisi).............................................405
b. Badat Vilyetinden Yant (Belgenin fotokopisi)...........................................406
c. Eskiehir'den yant (Belgenin fotokopisi)...................................................407
659
Mason Localan
1. Mank- Azam- Osmaniye'nin Kavanin-i Esasiye ve Nizamat-
Umumiyesinden baz maddeler (Resne Mahfelinden).....................................414
2. Mank- Azam- Osmani'nin Kavanin-i Esasi-i Umumiyesi.............................415
1. Cemiyet-i Siyasiye-i Osmaniye'nin Nizamnamesi............................................416
2. Faik Reit nal'n mektubu.............................................................................419
Osmanl Hrriyet ve Teavn- Milli Cemiyeti
Cemiyet'in Nizamnamesi.................................................................................420
Merutiyet-i Osmaniye Kulb
1. Merutiyet-i Osmaniye Kulb Messisleri Heyeti
tarafndan yaynlanan siyasal program............................................................422
2. Merutiyet-i Osmaniye Ermeni Cemiyeti ntihabat
Komitesi'nin Beyannamesi...............................................................................423
Nesl-i Cedit Kulb
Kulp Nizamnamesi.......................................................................................428
Krt Dernekleri
Krt Teavn ve Teali Cemiyeti Nizamnamesi..................................................435
Rusya'da Sakin Mslman-Trk Tatarlarn Haklarn Mdafaa Cemiyeti
Cemiyet Nizamnamesinden baz maddeler......................................................443
Teavn- timai Cemiyeti
Teavn- timai Messesesi...........................................................................447
Teavn- timai Program..............................................................................448
Trk Oca
1. Trk Oca Esas nizam...................................................................................465
2. Trk Oca Dahili nizam...............................................................................467
3. Karahisar- Sahip'te kurulan Trk Oca
Nizamnamesi (Belgenin fotokopisi).................................................................469
Paramiliter Cemiyetler
Mdafaa-i Milliye Cemiyeti
1. Mdafaa-i Milliye Cemiyeti Nizamname-i Esasisi............................................476
2. Mdafaa-i Milliye Cemiyeti'nin feshini
gsteren belge (Belgenin fotokopisi)................................................................482
Paramiliter Genlik rgtleri
1.Trk Gc'nn Umumi Nizam........................................................................487
2.Osmanl G Dernekleri Hakknda Nizamname...............................................492
3.Gen Dernekleri Hakknda Kanun- Muvakkat.................................................494
4.Gen Dernekleri Mfetti-i Umumilii'nin genlere ars...............................496
660
5. Harbiye Nzn Enver Paa'nm Gen Dernekleriyle ilgili beyannamesi.............497

6. Osmanl Gen Dernekleri'nin bidayet-i teekklnden (Nisan 1916)
Temmuz 1917 ortasna kadar vilyet ve mstakil mutasarrflklarn
merkez ve mlhakatnda teekkl etmi bulunan Gen
Dernekleri'nin miktarn ntk cetvel...............................................................499
Matbuat Cemiyetleri
Cemiyet-i Matbuat- Osmaniye'nin Nizamnamesi...........................................512
Kalayc Esnaf Lonca Heyeti
Nizamname (Belgenin fotokopisi)...................................................................518
Trk Yurtlan
1. kinci Yurtular Dernei'nin ittihaz ettii mukarrerat.......................................522
2. kinci Yurtular Dernei'ne katlan yurtlar, yurtular ve yurtu adaylar..........523
Yunan ve Rum rgtleri
Adelfiya htill Cemiyeti'nin Program.............................................................532
Bulgar ve Makedonya eteleri
1. Makedonya-Edirne Bulgar htill Komiteleri'nin Tz................................551
2. Bulgar Makedonya-Edirne Komitecilerinin and metni....................................552
3. Bulgar VMRO'nun 1902 Nizamnamesinin (1318) evirisini bildiren
sunu yazs ve Nizamname (Belgelerin fotokopisi)........................................553
4. Ergiri Meb'usu Mfit Bey'in Balkan Slav devletlerine ilikin nergesi...............556
5. Enver Bey'in (Paa) Osmanl Hrriyet Cemiyeti'ne giri yemini.......................556
4. Teinin Bamuharriri Hseyin Cahit (Yaln) Bey'in Osmanl Hrriyet
Cemiyeti'ne giri yemini..................................................................................557
6. Gizli Makedonya Bulgar Kadnlar rgt Tz (ve and metni)..................557
Arnavut ve Srp rgtleri
Mizan gazetesinin verdii Besa metni ve yorumu.............................................570
Arnavut Bakim Kulpleri Merkez-i Umumisinin Beyannamesi......................571
Arnavutlarn 1912 istekleri..............................................................................572
"Memalik-i Osmaniye'de mukim Osmanl Srplar'mn Milli Tekilt"
Nizamnamesinin 1. sayfas (fotokopi).............................................................573
5. Srpa Vardar gazetesinin birinci sayfas (fotokopi)..........................................574
6. Mahmut evket Paa'nm 1908'de Srp Kulbnn kuruluunu
haber veren yazs ve bu konudaki Hkmet
karar (Belgelerin fotokopileri)........................................................................575
7. Makedonyal ve Srp Ayan yelerinin Ayan Meclisi
Bakanlna gnderdikleri istifa yazlar........................................................578
1.
2.
3.
4.
Museviler ve rgtleri
1. Nasra kazasnn Akk sancana yeniden balanmasna
ilikin belge (Belgenin fotokopisi)..................................................................587
661
Ermeni Sorunu ve Komiteler

1. 1894 (1310) ylnda Osmanl mparatorluu Merkez
dairelerinde ve basnda alan Ermenilerin
saysn bildiren liste (fotokopi)......................................................................609
2. Tiflis Baehbenderi Edvard Bey'in Raporu (Franszca metin).........................615
3. ttihat ve Terakki Frkas 1332 senesi kongre raporunda
Ermeni sorunuyla ilgili blmler....................................................................618
4. Halep'te Ermenilerin Osmanl birliklerini zehirleme giriimine
ilikin belge (Belgenin fotokopisi)...................................................................622
Arap Cemiyetleri
1. El La Merkeziye Cemiyeti yelerinden Abdlhamit Zahrav ve
efik El Mcyyed Beylerin idam edildiklerini bildiren
resm yazlar (Belgenin fotokopisi).................................................................628
2. El-Mntedi-l Edebi Cemiyetinin stanbul Vilyeti'ne sunulan
kurucular listesi (Belgenin fotokopisi).............................................................631
3. Beyrut Vilyeti Islhat Layihas'nm Arapa metni (fotokopi)............................632
4. El L Merkeziye Cemiycti'nin Yksek Komitesi tarafndan
hazrlanm olan Bildiri'nin kapa (Arapa)..................................................634
662
DZNLER
GENEL DZN*
A
ABD 562
Adana Vakas 597, 600
Adellia 532, 533
Adem-i Merkeziyet 43, 61, 63 n. 43,
183,247,584 Adem-i
Merkeziyetilik ve Tecbbs-
ahsi 299
Adil (Dahiliye Nazr) 563 Alrika-i
Osmani 36 Ahali (Gaz.) 209 Ahali
Frkas 45, 207, 255, 266, 267,
268, 269, 270, 271, 272, 273, 281,
428, 585
Ahrar 179, 226, 230, 232 Ahrar Frkas
43, 45, 59, 176, 177, 178,
181, 182 n. 27, 183, 184, 186 n. 39,
187, 188, 190, 191, 195, 203, 221,
223, 238, 239, 241 Alemdar (Gaz.)
210 n. 18, 309 Alman Yahudileri
Kurtulu Birlii 582 Almanya 55, 156,
260, 401, 582, 601 Anaristler 225, 228
Anatolikos Tahidromos (Gaz.) 258 n.
26.
Arap Cemiyetleri 623 Arap lkeleri

(Araplar) 47 Araplar 256, 528, 544,
596, 623, 627,
628
Ararat (Dergi) 618 Arjantin 579
Armenaganlar 591, 592 Armenia
(Gaz.) 592 Arnavut Bakim Kulb
(bkz. Bakim
Kulpleri)
Arnavut Halknn Hukukunu Koruma

Komitesi 563 n. 15 Arnavutlar 548,
559, 561, 562, 564,
571, 572 Arnavutluk 37 Arz-
Mevud 579, 581 sar- Milliye
Mdiriyc-i Umumiyesi
157 Asker Ailelerine Yardmc
Hanmlar
Cemiyeti 503
Askeri Tbbiye (bkz. Tbbiye-i ahane)
Aar 561 Atina 186, 530 Avrupa-i
Osmani 36, 529 Avusturya 561, 602
Avusturya-Macaristan 36, 627 Ayan
(bkz. Meclis-i Ayan) Ayasolya Camii
217, 222 Ayastafanos (nbar) 590
Ayrlk Cemiyetler 46 Azd (Gaz.)
209, 282 n. 14.
B
Bab- li Vak'as (Olay, Baskm) 39, 40,
45, 58, 169, 258, 294 n. 2, 301, 307,
311,344,365,502,584 Bb-
Zaptiye 92 Badat 67 n. 61, Balkan
Harbi (Balkan Savalar) 36, 43,
57, 58, 301, 303, 344, 363, 364, 458,
475, 528, 545, 549, 562, 568, 569,
596, 626, 627 Balkanlar (Balkanllar,
Balkanclk) 47,
52, 301, 364, 397, 527, 528, 529578, 579, 623
(*) Her ne kadar bu dizin geni tutulmusa da ok uzun olmamasna da dikkat edilmitir. Bu bakmdan kent, kasaba adlar alnmamtr. Yine rnein ttihat ve
Terakki zel blmnden sonra kesilmitir. Hemen her sayfada gemesi, ok
byk bir yer kapsamas buna neden olmutur.
663
Basel 580
Basiret-i itimaiye Mdiriyeti 157
Bakim (Gaz.) 206 n. 4,
Bakim Kulpleri 239, 240, 563, 564,
571
Bat Emperyalizmi 36
Bektailik 412 n. 21,550
Beni srail 579
Berlin Andlamas 535, 568, 590 Berlin
Kongresi 563, 590 Berlin Trk Yurdu
401, 519, 520 Berliner Tageblatt (Gaz.)
257 Bern 315 Besa (ve metni) 54 n. 9,
94, 227, 559,
560
Beeriyet (Gaz.) 44, 280 n. 10, 283, 285
Beyan-l Hak (Dergi) 42 Beyaz Hilal
Dernei 446 Beyrut 110,627 Biga 110
Binbir Ku Ktphanesi (Bror) 445
Bingazi 110, 140 Birikim (Dergi) 607 n.
74 Birinci Yurtular Dernei 519, 521
Bomba (Gaz.) 66 Bosna-Hersek 36 Bo
Herif (Beau erif) 253 n. 4. Brksel 227
Bulgar Demokratik Kulpleri 543
Bulgar Ekzarhl 541 Bulgar Kulb
239, 240 Bulgar Merutiyet Kulpleri
543 Bulgaristan (Bulgarlar) 36, 156,
530,
535, 539, 547, 548, 550, 561, 590
Bursa Muallimin Yurdu 402 n. 23.
c
Calcedonia (Loca) 411 n. 15.
Cemal Projesi 315
Cemiyet-i Hafiye 254, 256, 257, 262
n.*,
Cemiyet-i Hayriye 231, 503 Cemiyet-i
islahiye 624, 627 Cemiyet-i lmiye 231,
237 Cemiyet-i llmiye-i Arnavudiye 563
n.
15
Cemiyet-i llmiye-i Islmiye 228, 230
Cemiyet-i lnkilabiye 426 Cemiyet-i
Islmiye 231, 237 Cemiyet-i Israiliye
231 Cemiyet-i Muhammediye 217
664
Cemiyet-i Mukaddese 56 Cemiyet-i

Mteebbise 424 Cemiyet-i Tbbiye-i
Osmaniye 239, 240 Cemiyet-i
Vatanperverane 179 Cemiyet-l ha el
Osmani 624 Cemiyet-l Kahtaniye
624, 626, 627 Cemiyetler Kanunu 46,
177, 220, 395,
396, 398, 413
Cenevre 52, 53, 521, 592, 597 Cenevre
Trk Yurdu 519, 520, 521,
522, 523
Ceride-i lmiye (Dergi) 42
Ceride-i Sufiye (Dergi) 42
Cezayir 604 CHF46
Cidal (Gaz.) 244 Cihad-
Ekber 57 Cizvitler 225,
228, 231 Cumhuriyet 364
Cumhuriyet Rejimi 45
anakkale Sava 62, 605, 626

arlk Rusya 36, 590, 591, 594
atalca 110
erke Teavn Kulb 239
etecilik 47
it Kk 63 n. 42.
D
Dar-l-hikmet-i Islmiye 66, 68 n. 62,
506 n. 17. Darlfnun 66, 189, 305,
331, 332,
388, 457, 462, 483, 506, 508, 524
Darlmuallimin 446, 457, 524
Danakstyun (bkz. Tanakstyun)
Dersaadet Bulgar Merutiyet Kulb
543
Deutsche Bank 300, 585 Din Dernei
487, 494, 495 Donanma Cemiyeti 67,
402, 460, 462,
476, 482, 483 Dreyfus Davas 414
Druak Komitesi 597 Dello Olay 268
n. 9. Dyun- Umumiye 603 n. 60, 619
E
Edirne 36
Edirne-Makedonya htilal Plan 548
Ein Teavn Kulb 240

El Ahd Cemiyeti (Al Ahd) 624, 626,
627
El Ezher 249
El Fatat (Cemiyeti) 624, 626, 627 El
slam Cemiyeti 223 El Ittihad-l
Lbnani 624 El L Merkeziye Cemiyeti
624, 626,
627,628 El Mntedi-l Edebi 462,
624, 626,
631
ElTiempo(Gaz.)510, 512 Ellinden
(Gaz.) 542 Ellinden Ayaklanmas (bkz.
llinden) Emlk Bankas 190 Emniyet
Sand 190 Encmen-i stiare 101
Enosis 530 Entente Librale (bkz.
Hrriyet ve tilaf
Frkas)
Erciyas Cemiyeti 402 n. 21. Ermeni
Kadnlar Terakki Cemiyeti 402
n. 21. Ermeni Kraatperver Cemiyeti
402 n.
21. Ermeni Maarifperver Cemiyeti
402 n.
21.
Ermeni Patrikhanesi 431 Ermeniler
(Ermenistan, Millet-i
Ermeniyan) 38, 280, 281, 433, 528,
542, 550, 589, 590, 591, 592, 595,
596, 597, 599, 601, 602, 603, 604,
605,606,607,608,609,619
Esirgeme Dernei 503, 507 Etibba
Cemiyeti 402 n. 23. Etniki Eteriya
530, 531 Etnografi Mzesi 157
Etoile du Bosphore 410 n. 11.
Evrensel srail Birlii 582
Farmason (bkz. Masonluk) Fedakran-

Millet Cemiyeti 45, 165,
166, 169, 172, 173, 179, 180 n. 19,
222, 223, 238
Federalist Bulgar Frkas 543
Federalizm 247 Fener Patrikhanesi 530
Feryat (Gaz.) 209 Frka-i lbad (bkz.
Osmanl Demokrat
Frkas) 239, 240
Frka-i Mzahire 179

Filistin (Arz- Filistin) 269 n. 10, 535,
579, 581, 582, 584
Firzovik (bkz. Besa)
Fizan 52, 95
Frankfurter Zeitung (Gaz.) 575
Fransa 365, 401, 571, 590, 592
Fransz ihtilali 409 n. 5, 560, 591
Fransz Sosyalist Partisi 44, 289
Garp-Trkler 44
Garplk Cereyan 4 1 - 4 2
Gen Cemiyeti 402
Gen Dernekleri 486, 487, 494, 496,
497, 498
Gen Kalemler (Dergi) 459, 460
Gen Liberaller 539 n. 16. Gen
Trk (Gaz.) 209 Gen Trk
Muhalefet Frkas 315 Gen ve
Din (Dergi) 486 Girit 36, 430,
563, 566 Gizli Makedonya Bulgar
Kadnlar
rgt 557 Grand Orient 411
Grande Encyclopdie 306 n. 35.
Grande Loge de Turquie 411 n. 16.
G Cemiyeti 402 G Dernekleri
496 Grbz Dernei 487, 494, 495
H
Hao etesi 605
Hdisat (Gaz.) 65
Hak (Gaz.) 52, 65, 361 n. 77,
Hakiki Kardeler (Loca) 411 n. 16.
Hakimiyet-i Milliye (Gaz.) 209
Halskran (Halaskar Zabtan Grubu)
38, 39, 40, 45, 157, 158, 159, 161,
186 n. 39, 301,344, 345, 348, 355,
357, 358, 360, 361, 364, 366, 367,
370, 375, 562
Halep 110, 209, 619
Halk Frkas 446
Halka Doru Cemiyeti 443, 444
Halkevleri 459
Hamidiye Alaylar 602
Harb-i Umumi (1. Dnya Sava) 36, 43,
45, 57, 62, 69, 256, 301, 315, 424 n.
*, 434, 446, 474, 486, 487, 504, 511,
528, 562, 584, 587, 596, 601, 602,
665
604, 606, 625, 628
Hareket Ordusu 206 n. 5, 224, 230,

346, 347, 569
Harvard 247
Hatt- Hmayun 98
Helenizm (bkz. Pan Hellenizm)
Heloati Ermeni Cemiyeti 402 n. 21.
Hemrah (Gaz.) 308
Heyet-i Aliye 54
Heyet-i Ayan 98
Heyet-i lntihabiye-i Milliye 302 n. 24.
Hcyet-i Mtteka-i Osmaniye 180, 206,
222, 238, 239, 598
Heyet-i Tahliliye 85
Heyet-i Vkela 98, 357
Hnak 177, 280, 402 n. 21, 591, 592,
593, 594
Hikmet (Gaz.) 42
Hilli Ahmer (Kzlay) 67, 402
476, 507
Hill-i Ahmcr Kadnlar Cemiyeti 503,

509
Himayc-i Etlal (ocuk Esirgeme) 67
Hindistan 36, 43, 508
Hizb-i Atik 134
Hizb-i Cedit 63, 134, 244, 269, 271, 413
Hizb-i Mstakil 296
Hizb- Terakki 63, 281 n. 12,
Homer Lodge 411 n. 16.
Hukuk- Beser (Gaz.) 209
Hukuk-) bad (Gaz.) 206 n. 4, 209
Hukuk-u Umumiye (Gaz.) 166, 167,
168, 169 n. 20, 170, 563 n. 20.
Hrriyet (Gaz.) 65
Hrriyet ve tilal' Frkas 38, 40, 45, 59,
210 n. 19, 212, 216 n. 3, 242, 245,
246, 250, 251, 257, 258, 273, 280,
281, 286, 294, 295, 296, 297, 298,
300, 304 n. 29, 305, 306, 307, 310,
311,313,315,316,317,327,328,
331, 332, 334, 34.1, 347, 350, 351,
355, 402, 445, 446, 463, 530, 564,
598, 599, 626, 628
I
Islahat (Gaz.) 210 n. 18, 244 n. 13, 308
lslahat- Esasiye Frkas 314
Islhat- Esasiye-i Osmaniye Frkas 45,
252, 257, 258
666
itihat (Dergi) 41
timaiyat 42
Ifham (Gaz.) 308, 382, 504 n. 4.
ha El Arabi Cemiyeti (Al Ikha) 624
htiyat Zabitleri Teavn Cemiyeti 461
kdam (Gaz.) 65, 180, 210 n. 18, 221,
242 n. 4, 253 n. 4, 266 n. 1, 271, 272
n. 24, 306 n. 35, 309, 334, 363 n 89,
510,512
kinci Siyonist Kongresi 582 kinci
Yurtular Dernei 519, 521, 522,
523
lkraz- Zirai Bankas 292 Iktiham (Gaz.)
309, 359 n. 68, llinden Hareketi 537
llm-i tima (Science Sociale) 43, 53,
182
lmiye ttihat Cemiyeti 227, 228 ncil
Cemiyeti 402 n. 21. ingiltere (ngilizler)
365, 590, 591, 593,
625, 626 nsan ve Yurtta Haklan
Beyannamesi
262 a. *.
nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi 560

nsaniyet (Gaz.) 268 n. 5, 278, 283, 289
lntihab- Mebusan 38, 99 lskoya 414
slam Fukara Yardmclar Cemiyeti 402
n. 23.
slm Mecmuas (Der.) 65 slamclk
(Pan lslamizm) 42, 460, 527,
528
srail (bkz. Filistin) stanbul
Sosyalistleri 282 tstihlk- Milli
Cemiyeti 383, 471, 508 lstihlas-
Krdistan Cemiyeti 434 stikll
Mahkemeleri 46, 512 istikll (Gaz.) 65
stikll ve lktisad- Milli Cemiyeti 472
svire 309, 401, 51.9, 521 ii
Dernekleri Federasyonu 282 n. 15.
lkodra 36 tirak (Gaz.) 44, 268 n. 5,
272, 278,
283, 289, 293
talya 36, 160, 161, 561, 571

ltibar- Milli Bankas 67 tidal
Frkas 232 ttifak (Gaz.) 512
n.8. lttifak- Hamiyet 400 n.
15.
ttihad Anasr 57, 60, 62, 310, 398

lttihad- slm (Hindistan) 231 lttihad-
Muhammedi Frkas 45, 180,
216, 217, 218, 220, 221, 222, 224,
225, 226, 227, 229, 231, 232, 233,
238
tthad- Osmani (Cemiyet) 51 ittihat
(Gaz.) 217 n. 4, ttihat ve Terakki
(Gaz.) 65 ttihat ve Terakki Cemiyeti 51
- 69,
(belgeler: 70 - 164) ttihat ve Terakki
Kadnlar ubesi 503,
507 ttihat ve Terakki Kz Sanayi
Mektebi
507 ttihatlar (bkz.ttihat ve
Terakki
Cemiyeti)
zmir 185, 209, 265
zmir'in gali 605
zmit 110
J
Jakoben 45
Jakobcnlcr 528
Jamanak (Gaz.) 346
Jeune Turc (Gaz.) 472
Jn Trk (Gaz.) 270 n. 16,
Jn Trkler 35, 51, 52, 53, 176 n. 4,
182, 211,221,252, 255, 284 n. 21,
313, 528, 544, 549, 550, 560, 567,
593, 594
Jdische Kolonizaon Organization 583
K
Kadastro 99
Kadn rgtleri 503
Kadnlar altrma Ccmiyet-i
lslamiyesi 503, 509
Kafkasya (Cephesi) 52, 605
Kahire 52, 186, 626, 627
Kalayc Esnaf Lonca Heyeti 403, 516,
518
Kalem (Gaz.) 65
Kanal Seferi 605
Kanun-i Esasi (1876) 35, 37, 38, 40, 41,
56, 57, 61, 77, 80, 85, 93, 94, 95, 96,
98,99, 114, 115, 135, 136, 137, 138,
139, 141 n. 1, 142, 144, 159, 176,
188 n. *, 189, 196, 199, 200, 218,
220, 248, 249, 259, 260, 262, 274,
277, 279, 282 n. 15, 296, 301, 303 n.

25,305,311,312,317,318,319,
324, 325, 335, 347, 352, 359 n. 69,
362, 363 n. 88, 369, 380, 385, 395,
396 n. 3, 410 n. 8, 422, 437, 438,
503, 515, 542, 544, 545 n. 33, 557,
560, 570
Kanun-i Esasi (Gaz.) 52
Karada 561, 566, 568
Karagz (Gaz.) 65
Karbonarilcr 225, 228, 231
Ktib-i Umumi 101
Kbrs 366 n. 99, 590
Krm Sava 410
Kiliseler Kanunu 544
Komnistler 225, 231
Komnizm 592
Konferanslar Cemiyeti 445
Konstantinopolis (Gaz.) 510, 512
Kosova93, 411, 562, 571, 572, 576
Kr Ali Olay 222
Kyl Bilgi Cemiyeti 501
Kravelistler 539 n. 16.
Kroker Oteli 181
Kruevo Cumhuriyeti 538
Kuds- Serif 408 n. 1, 581, 587, 588
Kk Mecmua (Dergi) 43
Kurdistan (Dergi) 432 n. 16.
Krt Heyvi Talebe Cemiyeti 430, 432
Krt Teavn Kulb 239, 240
Krt Teavn ve Terakki (Gaz.) 430, 434
Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti 430,
431,435
Krtler 594, 599, 607
L
EAvenir de L'Orient 411 n. 17.
LUnion d'Orient 410 n. 11.
La Haye Bar Konferans 314
La Turquie (Gaz.) 270 n. 16,
Labor et Lux (Loca) 411 n. 17.
Lahey 156
Lle Devri 408
Le Constitutionnel 257
Le Moniteur Oriental (Gaz.) 272 n. 24,
273 n. 29,
Le Moniteur Oriental 61 Le
Parti Radical Ottoman 253 Le
Temps (Gaz.) 279 Liberalizm
183
667
Liberaller 175 n. 3,300

Loca (bkz. Masonluk)
Londra 253, 547, 593
Lozan 521
Lozan Osmanl Ktphanesi 520
Lozan Trk Yurdu 519, 520, 521, 523,
524 Lusarak (Gaz.) 310 n.
46.
M
Macaristan 156
Macedonia (Dergi) 551 n. *, 552 n. *,
557 n. **,
Makedonya (Loca) 412 n. 21.
Makedonya 54, 55, 62 n. 39, 209, 282
n. 15, 411, 527, 529, 535, 536, 537,
538, 539, 540, 542, 543, 544, 545,
548, 551, 554, 556, 568, 569, 575,
579, 584, 594
Makedonya Merkez rgt 543
Makedonya-Edirne Bulgar htilal
Komitesi (MEBK) 551, 552
Makedonya-Edirne htilalci rgt
(bkz. VMRO)
Makedonya-Risorta (Loca) 411, 412
Malisrler 560, 561 Malta 608
Mamulat- Dahiliye stihlki Kadnlar
Cemiyeti Hayriyesi 508 Mamulat-
Dahiliye Kadnlar Cemiyet-i
Hayriyesi 503 Manana (Dergi) 598
n. 33. Manastr 55, 91, 92, 93, 95, 159,
207,
209, 210, 224 n. 29, 236, 352, 353,
356, 359 n. 65, 388, 411, 542, 543,
550, 572, 600 Mandelstham 315
Marksizm 285, 591, 592 MarksizmLeninizm 592 Masonluk 46, 54, 225,
228, 401, 408,
409, 410, 411, 412, 413, 414, 445,
550
Mark (Gaz.) 210 n. 18, 244 n. 13,
Mark- zam- Osmani 413 Matbuat
(Gaz.) 244 n. 13, Matbuat Cemiyetleri
510, 512 Matbuat Kanunu 269
Matbuat- Osmaniye Cemiyeti 400, 510
Mecelle-i Ahkm- Adliye 155, 232, 262
Mcherouielte (Dergi) 252 n. 2, 253 n.
5, 254, 255 n. 14, 256, 265 n. *, 283,
668
284 n. 19, 285, 313 n. 59, 314, 350 n.

28, 550 n. 57, 565 n. 25, Meclis-iyan
(Ayan) 39, 57, 61, 118, 120, 131, 138,
139, 140, 141, 154, 199, 200, 214, 218,
219, 224 n. 28, 259, 262, 304 n. 29,
307, 318, 319,
350, 354, 356, 357, 361, 362, 366,
431, 504, 569, 578, 585, 5*97, 601,
627, 628
Meclis-i Mebusan 38, 39, 45, 56, 57, 59,
61,62n. 37, 94, 96, 99, 108, 113,
114, 116, 118, 120, 131, 134, 135,
136, 137, 138, 139, 140, 141, 154,
157, 158, 159, 161, 176 n. 6, 177,
184, 188, 189, 196, 198, 199, 200,
201, 207, 208, 218, 219, 220, 225,
227, 228 n. 46, 233, 239, 242, 244,
245, 247, 250, 259, 262, 267, 273,
274, 277, 280, 288, 296, 298, 301,
305, 307, 309, 317, 318, 319, 322,
328, 335, 336, 337, 344, 347, 350,
351, 357, 359, 360, 362, 364, 380,
396, 433, 434, 461, 504, 530, 544,
547, 561 n. 8, 564, 567, 572, 585,
597, 599, 603, 608, 627, 628
Meclis-i Umumi (Osmanl
Parlmentosu) 39, 47, 57, 98, 128,
142, 150, 193, 242, 323, 346, 380,
504, 543, 545, 547, 564, 585, 597,
599, 625
Mecmua-i lnklabiye (Dergi) 426 n. 2.
Mgalo Idea 527, 530
Mekteb-i Mlkiye Mezunlar ttihat ve
Teavn Cemiyeti 400
Melmilik 412 n. 21, 550
Melese (Loca) 411 n. 16.
Memalik-i Osmaniye 99
Merih (Gaz.) 244 n. 13, 308
Merkez-i Umumi 54, 55, 56, 57, 61, 64,
68,82,83,96,97, 101, 102, 107,
108, 109, 111, 112, 113, 117, 118,
119, 120, 125, 127, 129, 130, 132,
133, 137, 145, 146, 149, 151, 152,
155, 192, 195,228,234,459
Meslekiler (Meslek-i tima) 43
Merutiyet Kulpleri 543, 544
Merutiyet-i Osmaniye Ermeni
Cemiyeti 423, 597
Merutiyet-i Osmaniye Kulb 398, 422
Meveret (Gaz.) 52, 80, 81
Mevad-Aere 134-137
Mevlevilik 412 n. 21, 550
Mezopotamya 269 n. 10, 579, 584
Msr 76 n. **, 185, 205, 366, 618, 625
Milli Ahrar Frkas 187, 384, 446
Milli saratika Mzesi 157
Milli Coralya Cemiyeti 66
Milli Federalist Parti 543
Milli Filmcilik 66
Milli Hazine-i Evrak 66, 157
Milli Kongre 464
Milli Ktphane 66
Milli Ktphane-i Vesaik 157
Milli Merutiyet Frkas 43, 45, 381,
382, 383, 384, 385, 387, 388, 389,
390, 392, 463, 472 Milli
Muhalefet Frkas 313, 314 Milli
Musiki 66 Milli Mze 157
Milli Talim ve Terbiye Cemiyeti 502
Milli Trk Cemiyeti 473 Milli Trk
Frkas 384, 464, 474 MilliyetilikGarplk 66 Misyonerler 231 Mizan
(Gaz.) 52, 207 n. 8, 221, 510,
512,560,570
Muahede (Gaz.) 209, 267 n. 5, 278, 283
Mula Acezeperver Cemiyeti 402 n. 22.
Muhalaza-i bidat Messesesi 157
Musevi Uhuvvet Cemiyeti 583
Museviler (Yahudiler) 363 n. 88, 579,
580, 581, 582, 583, 584, 587, 588
Mutedil Hrriyetperveran Frkas 187 n.
43, 203, 241, 244, 245, 246, 250,
251, 267, 269, 270, 308, 311, 351 n.
31, 565 n. 30
Mutedil Liberal Frkas 242 n. 4,
Mdafaa-i Hukuk 38, 45, 459 Mdafaai Hukuk- Nisvan Cemiyeti
503, 508, 509 Mdalaa-i Milliye
Cemiyeti 67, 402,
445, 462, 474, 475, 476, 477, 482,
483, 506 Mdalaa-i Milliye Osmanl
Hanmlar
Heyeti 503, 506, 508 Mlkiye
Mezunin Kulb 239, 240 Mlkiyeliler
Frkas 400 Mntesibin-i Maliye ttihat
Kulb 400 Mrszieg Program 541
Mrszteg Anlamas 55 Mtareke
(Mondros) 36, 38, 39, 40, 45,
57, 59, 63, 69, 210, 212, 228 n. 46,

253 n. 4, 273 n. 29, 286, 313, 315,
359 n. 66, 384, 403, 434, 446, 447,
459, 461, 464, 474, 486, 487, 502,
511, 512, 522, 562, 568, 598, 599
Mzaharet-i Milliye Cemiyeti 475
N
Narodniyaklar 539 n. 16.
Narotnoyelts 594
Nesl-i Cedit Kulb 178, 425, 426, 427,
428
Ner-i Vesaik Cemiyeti 445 Neue Frei
Presse (Gaz.) 567 n. 36. Natel
(Neuchatel) Trk Yurdu 519,
520, 521, 523, 524
O
Ocaklar 459
Odesa 579
Orhaniye (Loca) 411 n. 16.
Osmanisher Lloyd (Gaz.) 270 n. 16.
Osmanl (Gaz.) 52, 180, 221, 225, 238,
346, 485 n. 2
Osmanl Ahrar Frkas 175 Osmanl
Ajans 337 n. *. Osmanl Bankas 300,
346, 585, 594 Osmanl Cemiyeti
Hayriye-i Nisvaniye
503 Osmanl Demokrat Frkas 45,
180,
205, 206, 207, 209, 210, 212, 213,
222, 223, 267, 285
Osmanl G Dernekleri 485, 487, 492
Osmanl Hukuk Cemiyeti 400 Osmanl
Hrriyet Cemiyeti 53, 54, 412,
549, 556, 557 Osmanl Hrriyet ve
Teavn Cemiyeti
398 Osmanl Hrriyet ve Teavn-
Milli
Cemiyeti 420 Osmanl ttihat ve
Terakki Cemiyeti
(bkz. ttihat ve Terakki Cemiyeti)
Osmanl Kadnlar efkat Cemiyet-i
Hayriyesi 503, 507 Osmanl
Kadnlar Terakkiperver
Cemiyeti 503 Osmanl Krt
ttihat ve Terakki
Cemiyeti 430
Osmanl Matbuat Cemiyeti 510, 511
Osmanl Parlmentosu (bkz.Meclis-i
Umumi)
669
Osmanl Sosyalist Frkas 45, 212, 267,

271, 278, 280, 281, 282, 283, 284,
285, 286, 287, 288, 289, 313 n. 59,
314
Osmanl Sosyalistleri 44
Osmanl Talebe Cemiyeti 256 n. 17,
Osmanl Ziraat Cemiyeti 400
Osmanl Ziraat ve Smaat ve Ticaret
irketi 583
Osmanlclk 299, 463
31 Mart Vakas 37, 39, 40, 57, 58, 169,
179, 180, 181, 184, 186, 203, 206,
210, 217, 218, 219, 220, 222, 223,
224, 226, 228 n. 46, 229, 230, 231,
238,241,255,308,346,597
rfi dare 346, 347, 348

p
Pan Germanizm 527
Pan Hellenizm 527, 530
Pan lslamizm (bkz. slamclk)
Pan Slavizm 527, 547
Pan Trkizm (bkz. Trklk)
Paramiliter Cemiyetler 475
Paris 44, 51, 52,53, 54,56,81, 175,
176, 176 n. 4, 182, 184, 186,254,
258, 283, 285, 286, 301, 309, 313,
314, 350, 411, 425, 426, 427, 434,
549, 550, 560, 583, 594, 601
Paris Kongresi 624
Paris Trk Yurdu 519, 520, 521, 522,
523, 524
Parlamentarizm 37, 57
Patrikhane (Patrik) (Rum) 178, 531,
569
Peja Birlii 563
Pera Palas 178
Perseverencia 411 n. 17.
Pozantiyon (Gaz.) 51.0, 512
Pozitivizm 53
Pozitivler 231
Pr Saint-Gervais 283
Preova 94
Prizren Birlii 563
Progrs de Salonique (Gaz.) 258 n. 26.
Promete (Loca) 410 n. 8.
Proodos (Gaz.) 168
Proodos (Loca) 410 n. 12, 411 n. 13.
670
R
Radikal Demokratlar 539 n. 16. Radikal
Sosyalist Partisi 253 Radoslavistler 539
n. 16. Ramgavar Cemiyeti 402 n. 21.
Reforme Hnak Partisi 593 Reval
(Tallin) Bulumas 55 Roja Krt (Dergi)
432 Rum Cemiyet-i Siyasiyesi 239, 240
Rum Maarilperver Cemiyeti 402 n. 21.
Rum Merutiyet Kulpleri 531 Rum
Uhuvveti llimperverane Agayi
Cemiyeti 402 n. 21. Rum Uhuvveti
llimperverane rini
Cemiyeti 402 n. 21. Rumeli
(Gaz.) 65, 361 n. 77, Rumeli 55,
460, 528 Rumlar 38, 530, 535, 542
Rus arl 63 Rusya 508 Rusya'da
Sakin Mslman Trk
Tatarlarnn Haklarn Mdafaa
Cemiyeti 442, 443
S
Sabah (Gaz.) 65, 66, 180, 203, 210 n.
18, 242 n. 4, 272, 275 n. *, 510, 512
Sada-y Millet (Gaz.) 180, 242 n. 5, 271,
272 n. 24,
Salonicului (Loca) 411 n. 17.
Santralist Parti 543
Santralistler 538 Sarafof 549 n.
54 Saraybosna 602
Science Sociale (bkz.llm-i tima)
Sebilrread (Dergi) 42, 216 n. 3,
Seimler 38, 59 Selamet-i Umumiye
Kulb 166, 205,
206 n. 3, 208, 210, 211 Selmet-i
Umumiye (Gaz.) 209 Selanik 53, 54, 55,
57, 60, 62, 65, 81,
91, 92, 99, 182, 206 n. 4, 224 n. 29,
236, 282, 284, 388, 398, 411, 459,
460, 507, 536, 582 Selanik Grubu
544 Selanik Olaylar 282 Ser (Loca) 410
n. 12. Serbest izmir (Gaz.) 283 n. 16,
289 Serbesti (Gaz.) 168, 179, 221, 257,
563
n. 18,
Serkl lzraclit d Biyen fzans Cemiyeti

40211.21.
Servet-i Fnun (Gaz.) 180, 510, 512
Srat- Mstakim (Dergi) 42, 65
Srbistan (Srplar) 36, 569, 530, 535,
559, 561, 568, 569, 575 Silah (Gaz.)
66 Sinop Srgnleri 40 Siyonizm 268,
269 n. 10, 300 n. 22,
527, 579, 580, 581, 582, 583, 585,
587
Sociologie (bkz.timaiyat)
Sofya 541
Son Telgraf (Gaz.) 512 n. 8. Sopal
Seim 38, 301,307 Sosyal Demokrat
280 Sosyal Demokrat Hmakyan 592,
600 Sosyalist (Gaz.) 268 n. 5, 283, 284
n.
21,
Sosyalist Kulpleri 282
Sosyalistler 282
Sosyalizm 44, 279, 280, 285, 286, 287
Sz (Gaz.) 562 n. 13. Stamboliski 539
n. 16. Stanbulovistlcr 539 n. 16. Stone
Olay 537 Sulh Hakimleri Kanunu 267
Sulh- Selamet 446 Suriye 256, 382
Suriye Osmanl Cemiyeti 624 Sng
(Gaz.) 66
aka (Gaz.) 504 n. 4.

ehbal (Gaz.) 455
ehrah (Gaz.) 308
irket-i timaiye 292
ule-i Merutiyet Cemiyeti 402 n. 22.
ra-y mmet (Gaz.) 65, 80, 81
T
Takdirat (Gaz.) 306 n. 35, 308 Takvimi Vekayi (Gaz.) 167, 282 n. 15,
430,43l,485n. I, 608 n. 81 Talebei Ulm Cemiyeti 237 Tan (Gaz.) 206 n.
5, 266 n. I Tanin (Gaz.) 59 n. 22, 65, 66,
177 n.
7,8, 178 n. 12, 179, 208 n. 13, 209 n.
16, 211 n. 20, 229 n. 51, 253 n. 4,
254, 256, 270 n. 15, 271 n. 19, 297
n. 13, 298 n. 14, 302 n. 23, 337 n. *,

377 n. *, 381 n. 1, 398 n. 13, 400 n.
17,444,459,510,511,512,543,
550, 557, 559, 562 n. 14, 600
Tanzimat (Gaz.) 210 n. 18, 244 n. 13,
302 n. 23, 566 n. 33 Tarikat-
Salhiye Cemiyeti 228 n. 46. Tasvir-i
Efkar (Gaz.) 65, 511, 557 Takla 92
Tanaklar 280 Tanakstyun 180, 239,
240, 402 n. 21,
591, 593, 594, 596, 598, 599, 600,
602
Tatil-i Egal Kanunu 396, 401

Teali-i Vatan- Osmani Hanmlar
Cemiyeti 503, 507 Teli-i Nisvan
Cemiyeti 503, 506 Teavn- timai
(Dergi) 449, 455 Teavn- timai
Cemiyeti 444, 445,
447
Teba-i Osmaniye 99 Teceddt Frkas
45, 69, 464, 598 Tehcir Kanunu 604
Teminat (Gaz.) 308 Templar (Filistin)
582 Tenkid(Der.)211 Terakki (Gaz.) 53
Terakki ve ttihat Cemiyeti (bkz.ttihat
ve Terakki Cemiyeti) Tercman-
Hakikat (Gaz.) 65, 382 Terr 47 Tesisat
(Gaz.) 244 n. 13, 281 n. 10, 302
n. 23, 312 n. 54, 329, 333 Tesisat
Tanzimat 308 Teebbs- ahsi 43
Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet
Cemiyeti 53, 56, 176, 183, 425, 426
Tekilat (Gaz.) 308 Tekilat- Mahsusa
67, 68, 476 Tevhid-i Ekar 512 n, 8
Tbbiye-i ahane 51, 70 n. *, 459, 460
Tka (lnsidad- Mzakere,
Obstrksiyon) 306 Tokatlama Olay
242, 305 Tongu (Gaz.) 206 n. 4, Topal
Tevfik 307 . 37. Toska (etesi) 563
Trablusgarb Sava 36, 52, 57, 61, 140,
160, 242, 295, 304 n. 26, 344, 445,
475, 563, 596, 626, 627
671
Tro etesi 605

Tunus 604
Turan (lke) 43
Turanclk 520, 521,528
Trk Dernei 440, 441
Trk Gc 66
Trk Gc Cemiyeti 402 n. 23., 483,
487,488,491 Trk nklp Tarihi
Enstits Arivi 70
n. *.
Trk Kadnlar Muhibbi Cemiyeti 507
Trk Milliyetilii 43 Trk Oca 43,
46, 67, 402 n. 23, 427,
440, 441, 442, 458, 459, 460, 461,
464,465,469,471,520 Trk Yurdu
(Dergi) 43, 65, 382, 442,
461
Trk Yurdu Cemiyeti 441, 460 Trk
Yurtlar 519, 522 Trk slamclar
42, 44 Trklk 299, 401, 444,
459, 460,
461, 463, 464 n. 32, 503, 528, 584,
587, 627 Trklk Cereyan
(Trkler) 42, 43,
65, 183
Trkiye (Gaz.) 209
Trkiye Milli Bankas 585
U
Uganda 579
Umumi Kongre 101, 102, 103, 108, 110
nc Ordu 53, 54, 55, 346

skp 92, 94, 543, 569, 575
V
Vahdeti Grubu 181,223
Vakit (Gaz.) 65
Vardar (Gaz.) 569, 575, 576
Vatan (Gaz.) 206 n. 4,
Vazife (Gaz.) 445, 446, 447
Veliki Balgaria 527
Veritari Conseiata (Loca) 411 n. 16.
Veritas (Loca) 411 n. 17, 412.
Victoria (Loca) 411 n. 16.
672
Virhovist Partisi 538, 543

Viyana 561 n. 8,
VMRO 534, 535, 536, 537, 538, 540,
541, 542, 549 n. 54, 553 Volkan
(Gaz.) 216 n. 3, 217 n. 4, 218 n.
6, 221, 222 n. 21,223, 224, 225,
227, 228, 229, 233, 237
Volkanclar Cemiyeti 217
W
Wilson Prensipleri 474
Y
Yahudi lkesel rgt 582
Yanya 36, 572
Yapclar Cemiyeti 254
Yemen 37, 571
Yeni Asr (Gaz.) 412 n. 19.
Yeni Demokratlar 210
Yeni Gazete (Gaz.) 180, 207 n. 11, 210
n. 18, 211 n. 22, 242 n. 4, 266 n. 1,
271, 275 n. *, 309, 510, 512 Yeni
kdam (Gaz.) 266 n. 3, 269 n. 14,
271, 302 n. 23, 309, 564 Yeni
Mecmua (Der.) 65 Yeni Osmanllar
Hareketi 253 Yeni Ses (Gaz.) 209 Yeni
Tasvir-i Efkr (Gaz.) 271, 270 n.
15,
Yeni Yol (Gaz.) 257 Yerigon Zagan
Cemiyeti 402 n. 21. Yldz (Saray) 52,
55, 92, 93, 94, 222, 410 n. 8, 550,
581,594, 595 Yunanistan (Yunanllar)
36, 334, 430,
530, 531, 544, 547, 568, 590
Yurtular Dernei 520, 521, 522
Yurtular Yasas 521
Z
Zankovistler 539 n. 16.
Zionism (bkz. Siyonizm)
Ziraat Bankas 143, 173, 190, 250, 265,
390, 391
Zhre (Gaz.) 210 n, 18, 244 n. 13.
Zrih Kongresi 285
DZNLER
K ADLARI DZN*
A
Abastado (Selanik) 412 n. 19. Abdi (T.
Yurdu) 523 Abdullah (Adana) 358 n. 62.
Abdullah Abud (Ahrar) 205 n. 3,
Abdullah Azmi 485 n. 2, 561 n. 7.
Abdullah Cevdet 41, 51, 52, 205, 211,
283 n. 17, 432, 501 n. 1. Abdullah
Hilmi Ef. (H. 1.) 331 Abdullah
Ziyaeddin Ef. 217 Abdullah Zhd 271
n. 21, 510, 511,
512
Abdurrahman (Voletrin) 567 n. 39.
Abdurrahman Paa 167 Abdurrahman
ehbender (Suriye) 328 Abdurrahman
eref (Maarif N.) 272 Abdl (Avlonya)
(AO 341 Abdlahat (Firzovik) 94
Abdlaziz 410
Abdlaziz .Ef. (Prizren) 564 n. 24.
Abdlaziz Halit (Ergani) 379 Abdlaziz
Mecdi (Tolun) 271 n. 18, 284
n. 20, 305 n. 32. Abdlfettah Ef. S.
379 Abdlhadi Ef. 379 Abdlhamid II
35, 37, 42, 52, 53, 54,
55, 57, 80, 166, 177 n. 10, 181, 185,
186 n. 39, 223, 230, 253, 350, 355 n.
53, 396, 401, 408, 409 n. 4, 411, 412
n.21, 430, 528, 544, 549, 559, 560,

561, 568, 580, 581, 582, 583, 584,
593, 594, 595, 596 Abdlhamit
Zahravi 294, 316, 566, 625,
626, 627, 628, 630 Abdlkadir Ef.
378, 379 Abdlkadir Kadri 165
Abdlkadir Kemali (t) 512 n. 8.
Abdlkadir Meyyet (Suriye) 328
Abdlkerim Hadi 379 Abdlkerim
Kasm El Halil 631 Abdlmecit410
Abdlvehap (Bolu) 305 n. 32, 565 n.
29.
Abdrrahim (Preova) 95 Abdrrezak
(Bedirhan) 432 n. 14. Abdsselam
(Barzan) 432 n. 14. Adem Ef. (Avlonya)
(Af) 341 Adil (Dahiliye N.) 353 n. 41,
Adil (Preova) 94" Adil Bey (Dahiliye
Nazr) 563, 567 Adil Bey (Tekirda)
167 Adil Bey 220 n. 18, 425 Affan Ef.
(AO 339 Afif Ef. (AO 338 Agop
Boyacyan 303 n. 25, 441 Aaolu
Ahmet (Agayef) 43, 441, 442,
458, 460 n. 11, 467, 505 n. 8, 511
Aharc Mehmet erif Bey (AO 340
(*) Dizin soyadma gre deil, kiilerin ilk adlarna gre dzenlenmitir. Bunun da
nedeni, bu cildin kapsad dnemde soyadlarnn ok seyrek olarak
kullanlddr. Daha sonraki dnemlerde de yer alm olan kiilerin, bilinebil dii oranda, soyadlar konmutur. Bu liste ayn zamanda Osmanl aydnlarnn
da bir tablosu saylabilir.
Kiilerin tannmas iin baz iaretler kullanlmtr. rnein (Af) ttihat ve
Terakki tarafndan mahkm edilen ve affa urayan kiileri, (Sinop) srgnleri,
(O.D.E) Osmanl Demokrat Frkas yelerini belirler. Buna benzer iaretlerle,
sayfalara bavurmadan nce tanma kolayl salanmak istenmitir.
673
Ahmet (Preova) 94 Ahmet Aa bin

smail 516, 518 Ahmet Aa bin Mehmet
516, 518 Ahmet Bedevi Kuran 175 n. 1,
353 n.
41, 367 n. *,
Ahmet Cellettin Paa 53 Ahmet Cevat
Emre 445 n. 2. Ahmet Cevdet (kdam)
309, 334, 400 n.
16,510,512
Ahmet Ef. (Enderun) (Ai) 341 Ahmet
Ef. (Sinop) 377 Ahmet Emin (Yalman)
176 n. 6, 511 Ahmet Esat (Haydarolu)
(Arsebk)
524
Ahmet Esat (lbnlnfi) 216 Ahmet Esat
167 n. 13, Ahmet Fazl 175, 176, 177 n.
7,8, 181,
201
Ahmet Ferit (Tek) 440, 458, 460 n. 11.
Ahmet Feyzi 216 n. 3, Ahmet Hamdi
(Hseyinolu) 524 Ahmet Hamdi 168,
169 Ahmet Hamdi Ef. (Af) 339 Ahmet
Hamdi Ef. 379 Ahmet Hamit (Ongunsu)
445 n. 1. Ahmet Hikmet (Mftolu)
441 Ahmet Hilmi (ehbenderzade) 310,
314
n. 63,
Ahmet Hilmi Ef. (ilmiye) 229 n. 49.
Ahmet 111 408 Ahmet smet Ef. S. 379
Ahmet zzet Paa 39 Ahmet Mahir
(Kastamonu) 305 n. 34. Ahmet Mithat
(Trkolu) 524 Ahmet Mithat Ef. 440
Ahmet Moralolu 521 Ahmet Muhtar
420, 421 Ahmet Naci (T. Yurdu) 524
Ahmet Nairn (Babanzade) 42, 430 n. 4.
Ahmet Nazif 216 n. 3, Ahmet Nazif Ef.
(Sinop) 378 Ahmet Nazmi 521 Ahmet
Nesimi 59 n. 22, 116 Ahmet Nurettin
Ef. (Sinop) 377 Ahmet Paa (Mir)
430, 439 Ahmel Ramz Ef. (Diyarbekir)
(Af) 341 Ahmet Rasim Avni Ef. 218, 228
Ahmet Ratip Paa (Af) 338 Ahmet Refik
(Altnay) 410 n. 9, 603 n.
60. Ahmet Reit (Rey) 294 n. 2, 299
n. 17,
674
Ahmet Reit 420, 421

Ahmet Rfat (O.D.F) 205, 211
Ahmet Rfk 211
Ahmet Rza Bey 52, 53, 59 n. 22, 68,
176 n. 4, 178 n. 13, 179, 221, 223,
224, 225 n. 35, 253, 505 n. 8, 549,
583,601,628
Ahmet Sabri (Volkan) 218 n. 6, Ahmet
Samim 175 n. 1, 176, 180, 185 Ahmet
Selim (H. 1.) 331 Ahmet $em'a
(Suriye) 328 Ahmet uayip 420, 421
Ahmet kr 68, 475 Ahmet Tevfik
Paa 39, 40 Ahmet Vefik Paa 409 n. 7.
Ahmet Zht (Sinop) 377 Akoraolu
Yusuf (bkz.Yusuf Akora) Akil Muhtar
(zden, Dr.) 441, 458 Alber Faraci
201 Albert Fua 252, 258 Ali (H. 1)331
Ali (Itt. Muh.) (eyh) 217 Ali (T.
Gc) 485 n. 2. Ali Aa 431 Ali
Bahamba 68 Ali Bey (H. I.) 331 Ali
Cevat 256 Ali Fuat Bey (Sinop) 378
Ali Fuat Trkgeldi 294 n. 1. Ali Galip
(Cem. Mte.) 424 Ali Galip (Kayseri)
303 n. 25, 353, 360
n. 71,
Ali Galip 379 Ali Galip Ef. (AO 339 Ali
Haydar (Bestekar) 409 n. 7 Ali Haydar
(Cem. Mte.) 424 Ali Haydar Bey
(Sinop) 379 Ali Haydar Ef. (Sinop) 378
Ali Kemal (Gazeteci) 44, 177, 185 n.
37,201,252,257,309,340 Ali
Necati (Sinop) 379 Ali Nurettin Ef.
(Sinop) 377 Ali Paa 409 n. 6. Ali Rfk
285 Ali Rza (Fethiye) 329 Ali Rza (H.
1.) 331, 378 Ali Rza 226 n. 39. Ali Rza
Paa (Harbiye N.) 39, 509 n.
29.
Ali Sait (Dr.) 165, 167 n. 13,
Ali Salih (1912) 375
Ali Suavi 409 n. 7.

Ali efkati Bey 409 n. 7.
Ali Vefa 165
Aliolu Hasan Usta 516, 518
Allissa (Miss) 509
Alp Tekin 587
Akan Sava 461 n. 17.
Amar (Selanik) 412 n. 19.
Anber bin Abdullah (Zenci) (AO 340
Aram Manukyan (eteci) 605
Arif (Cemalettinolu) 521, 523
Arif (T. Gc) 485 n. 2.
Arif Arif Ef. 631
Arif smet (Mersin) 177 n. 9,
Arnavut Vehbi 285
Arsak Dardaganyan 168
Artin (Bogezenyan) (Halep) 300 n. 20,
303 n. 25,
Asaf Bey (Sinop) 377 Asaf Muammer
(Ktayis, Gazeteci) 356
n. 58, 445 n. 1. Asetaneli Zarife
(AO 340 Asm(Ahrar) 207 n. 11,
Asm (Gen D.) 486 Asm
(Germenliolu) 521, 524 Asm
(Mamuret-el-aziz) 305 n. 32. Asm
Bey (Hariciye N.) 357 Asm Bissu
631 Asm elebi 631 Aslan Bey
(Lzkiyye) 223 Ata El Geylani (H.
1.) 328 Atf (Kam) 483, 491
AtfBey(A0 340 Atf Ef.
(skilipli) 378 Auguste Comte 53
Avetis Aharonyan 606 n. 71 Avni
445 n. 1.
Avnullah El Kzmi 165, 166, 169.
Avram Galante (Bodrumlu) 587
Azaryan Ef. 312 Azaryan Ef. 362
Aziz (K. Bilgi) 501
Aziz Ef. (Prizren) 564 n. 24, 567 n. 39,
Aziz El Msri (El Ahd) 625, 626 Aziz
Nuri Ef. (Gazeteci) 378 Azmi (1. T.)
256, 365 n. 97.
607, 608 n. 84, 609 Bahir (T. Yurdu)

523, 524 Bahri Ef. (AO 338 Bahri Paa
(rksulu) (H. 1.) 331 Balfour (Lord)
584 Bartnl Hatice (AO 340 Bartnl
Mehmet (AO 340 Basil Radoslavof 539
n. 16. Basri (Debre) 268, 294, 298 n. 16,
316,
349
Basri (Debre) 564, 565 n. 26, 567 n. 37,
Basri (T. Gc) 485, 492 Bayburtlu
Recep Rahmi Ef. (AO 340
Bayraktarovi 543 Bayram Sur (Tsur)
562, 567 n. 39, Bazbazyan Ef. 185 n. 37,
Bedri (Gazeteci) 424 Bedri (Sinop) 378
Bedriye Osman 509 Behet (Asitneli)
165 Behet (Kengr) 305 n. 32. Behet
(T. Oca) 458 Bekir (Preova) 94 Bekir
Kadzade (T. Oca) 471 Bekir Stk (T.
Gc) 485 n. 2. Bekir Stk Ef. (Sinop)
377 Bekir Zeki Ef. (Krml) 228 Belks
evket 509 Benjamin Franklin 409 n. 5.
Besarya Ef. (Ayan) 569 BeirEf. (Halep)
312 Bezmi Nusret (Kaygusuz) 205, 206
n. 4,
207 n. 11, 210 n. 19,211,212,278
n. 1, 285, 289 n. **, Binder
Kringlidein (Baron) 567 n. 36. Blagoyef
539 n. 16. Bogos Nubar Paa 602 n. 54.
Bohor 258 Boris Sarafof 541 Boo (bkz.
Yorgi Boo) Boynof (Serez) 303 n. 25.
Burhan Ef. (Burhanettin.) (Felek) (H. 1.)
331, 377 n. 1.
Burhanettin (Tepsi) 256
Burhanettin Ef. (AO 340
Buxton (Kardeler) 547
c
Cafer (Avlonya) (AO 341
Cafer Tayyar Eilmez 82 n. *.
Cami Bey (Fizan) 63 n. 43, 305 n. 32,
6
Baha Tevfik 278, 285, 451
Bahattin Ef. 379
Bahattin akir (Dr.) 68, 221, 549 n. 54,
675
381
Cavit Baysun 410 n. 9. Cavit Bey (Cem.
Mte.) 424 n. 3. Cavit Bey (Maliye N.)
349 Cavit Bey 58, 68, 269 n. 11, 300 n.
22,
336, 360 n. 72, 413, 472 n. 6, 475,
548, 583, 585 Cavit Ef. (AD 338
Cavit Paa 561 Celal (Bayar,
Mahmut) 443 Celal (Korkmazolu)
440 Celal Nuri (leri) 464 n. 32,
511 Celal Paa (Bahriye) (AD 340 '
Celal Tevfik 400 n. 16. Cell (T.
Oca) 458 Cell Nuri 41
Celleddin Arif 175, 176, 201 Cemal
(Pristine) 567 n. 39. Cemal (Sinop) 378
Cemal Azmi 609 n. 85. Cemal Bey 471
Cemal Ef. (AD 339 Cemal Paa (AD 338
Cemal Paa (Ahmet) 45, 186 n. 39, 256
n. 17, 308 n. 38, 412 n. 19, 475, 483,
491,509,607,609 Cemal Tevfik Ef.
378 Cemalettin Afgani 409 n. 7.
Cemalettin Efendizade Muhtar Ef. (AD
339
Cemil El Hseyni 631 Cemil
Molla (AD 339 Cemil Zuhavi
Ef. 501 Cenap ehabettin 510,
512 Cevad Refik (Dilsizolu)
524 Cevat Paa 268 Cevdet
Kandusi 631 Cevdet Paa 211
Ceyln alkan 216 n. 3,
Curzon (Lord) 542
ar Nikola 55
arkof 543
arnopeyief 543
erke Ahmet (eteci) 603 n. 60.
erke Ahmet 226 n. 39.
erke Sait 226 n. 39.
D
Dagavaryan (Sivas) 280 n. 10, 284 n.
676
20, 294, 295, 316, 565 n. 27, 598

Dalef (Manastr) 207, 548 Damat
Ahmet (Pristine) 567 n. 39. Damat Ferit
Paa 39, 40, 294, 302 n. 23,
304 n. 29, 310 n. 46, 316, 332, 334,
446
Damat Mahmut Paa 53

Daskalof 543
David Kohen (Selanik) 412 n. 19. Davit
Fresko (El Tiempo) 511 Davut Yusfni
(Musul) 244 n. 13, 295 Debidour, A.
450,451 Degiorgis Paa 546 Deraliyeli
Ziya 485 n. 2. Dervi (Serez) 242, 337,
338 Dervi Vahdeti 180, 217, 219, 220,
223,
224, 228, 229, 236 Dimitri
Kengos (Yanya) 303 n. 25. Diran
Kelekyan 472 n. 5. Diran Yorganyan
424 Doan Aker 317 n. *. Dragan
Zankof 539 n. 16.
E
Ebubekir (Pristine) 567 n. 39.
Ebullisan kr 206 n. 3,
Ebuzziya Tevfik Bey 187 n. 43,
Edhem (Preova) 94
Edhem (T. Oca) 458
Edhem Bey 185 n. 37,
Edip (Yozgat) 305 n. 32.
Edip Servet (Tor) 51 n. **, 53, 54 n. 6.
Edmond Desmolins 43, 53
Edvard Bey 595
Edward Grey 542
Edward VII 55
Ekrem Reat 420, 421
Emanoel Karasu (Karasso) 68, 412 n.
18, 582, 585 Emil Vandervild 285
Emile Durkheim 42 Emin (Sam) 303 n.
25, Emin 228 n. 44. Emin Blent (Sair)
460 n. 11. Emine (Prenses) 258 Emine
Seniye (O.D.E) 211 Emiralizade Hami
(Trabzon) 328 Emrullah Ef. 68, 116, 308
n. 41, 440 Emsalettin Ef. (Kolaas) (Af)
341 Enis Tahsin (Til) 5"11 ' Enver (Bey)
Paa 45, 54 n. 9, 63 n. 42,
68, 236, 308 n. 38, 475, 485, 487,

497, 509 n. 29, 549, 550 n. 57, 556,
583, 625 Enver 258 Ernest
Edmondson Ramsaur Jr. 412 n.
21.
Erol Sadi Erdin 99 n. *, 608
Erturul akir 165 Esat Bey
165
Esat Efendizade Haydar (T. Oca) 471
Esat Pasa (Dr., M. Talim) 502 Esat Paa
Toptan (Dra) 303 n. 25, 305
n. 32, 360 n. 71,564, 567 n. 37. Esat
Uras 589 n. 1, 592 n. 13, 595 n. 20.
Ethem Bey (B. H. 1)331 EthemBey 471
Ethem Nejat (T. Gc) 483, 492 Ethem
Paa (Beyehirli) (AO 341 Ethem Paa
350 Eugene Pierre 450, 451 Evliya Ef.
(Hac) 502 Eyp Sabri (Akgl) 54 n. 9,
68, 236,
485 Eypzade Nuri
(Trabzon) 328
F
Fahrettin Ef. (Sinop) 379 Fahrettin
Paa (Harbiye N.) 630 Fahri Paa
(Dr.) 501 Faik (Edirne) 158 Faik
Bey (H. 1.) 331 Faik Ef. (AD 339,
340 Faik Reit Unat 419 Falih Rfk
(Atay) 483, 492 FaracEf. (Asir)
312 FaraciEf. 177 n. 7,8, Fatih
(Rahimolu) 524 Fatma Aliye 508
Faysal (Kral) 446 n. 3. Fazl 445 n.
1. Fazl Ef. (Af) 339, 341 Fazl (Hac
Meteolu) 521 Fazl Necip 41 2 n.
19. Fehime Nzhet 508 Ferhat
(Metrovie) 567 n. 39. Ferhat
(Trablusgarp) 266, 276 Feridun El.
(Sinop) 377 Ferit (Ktahya) 305 n.
32. Ferit (Remziolu) 524 Ferit
(Tek) 63 n. 43, 300 n. 22, 378,
381,548 n. 52, 566
Ferit Necdet (Mbin) 426 n. 2.

Ferit Paa 258 n. 26,
Ferit Recep 521
Fernand Tourret 414 n. 26.
Feroz Ahmad 182 n. 27,
Ferruh Niyazi (Ahrar) 205, 211, 378
Fevzi Ltfi (Karaosmanolu) 512 n. 8.
Feyzi (Piriniolu) 433, 600
Feyzi Bey 157
Feyzullah (Preova) 94
Frdric Le Play 43, 53
FreskoEf. 510, 512
Fuat (Bulca) 68
Fuat Bey (Divaniye) 608 n. 79.'
Fuat Bey (Kaymakam) (Af) 341
Fuat Ef. (AD 339
Fuat Hulusi (Demirelli) 299 n. 19.
Fuat Kprl 43, 441, 458, 462 n. 25.
Fuat Paa (Mir) 294, 310 n. 46, 311,
316,356 Fuat Raif 440 Fuat Sabit
(Dr.) 441, 458, 460 n. 11,
467
Fuat Sleyman (Mason) 413 Fuat
kr (Dilbilen) 205, 206 n. 4,
207, 208, 211,213, 267 n. 5.
Fustel de Coulantes 450
G
Gabriel Prinip 602
Galip Bey (M. Talim) 502
Galip Bey 331, 379
Galip Ef. (Sinop) 377
Gani (Denizli) 305 n. 34.
Garibaldi, Guiseppe 409 n. 5, 571
Gasprah smail 441
Gazi Ahmet Muhtar Paa 39, 40, 58,
301, 303, 310, 338, 344, 347, 352 n.
37, 358, 359, 361, 362, 364, 365,
380, 381, 462, 562, 567, 568, 584
Genadiyef 539 n. 16. George
Washington 409 n. 5. Georges (Yorgi)
Scalieri (bkz. Kleanti
Skalyeri)
Ghiorc Petrov (Giyore Petrof) 537
Girid Mahmut Bey (H. 1.) 331 Giritli
Ali (Ahrar) 205 Gladstone, William
Ewart 590 Goc Delchev (Goe Delef)
536 n. 6,
537, 538 Gol (Koltz) Paa
354, 450
677
Gorlavski (Prof.) 441

Grandk Nikola 590
Gulkevi 601
Glbenkyan 300 n. 22.
Glsm Kemalova 508
Gmlcineli Ismail 207, 208 n. 13, 255,
266, 267, 268, 269, 275, 276, 277,
294, 297 n. 12, 308, 310, 314, 585
Gndz Mtak 512 n. 8.
H
H. Hsn (Manastrl) 524
Habip (Bolu) 568
Habip (T. Oca) 458
Hac Adil 68
Hac Ao (Firzovik) 94
Hac Akif (AO 340
Hac Ali (Badat) 312
Hac Cemal 165, 167
Hac Emin 473
Hac Hafz Ef. (H. t.) 331
Hac Hakk (AO 340
Hac Hayri 216, 378
Hac Hseyin Ef. (H. 1.) 331
Hac ibrahim (Firzovik) 94
Hac ibrahim Efendi (H. I.) 312 n. 52.
Hac zzet Paa (H. I. ) 217, 331
Hac Kzm Ef. (Itt. Muh.) 217
Hac Mehmet Ef. (H. I.) 331
Hac Mehmet Ef. (Itt. Muh.) 217
Hac Mustafa Ef. (Ankara) 158
Hac Mustafa Ef. (H. 1.) 331
Hac Nasuholu Cevdet 519 n. 1, 523
HacRfk(H. I.) 331
Hac aban (Firzovik) 94
Hafz brahim Ef. (ipek) 564 n. 24
Hafz smail Hakk Ef. 463 n. 31.
Hafz Kemal Ef. 379
Hafz Mehmet Kamil (Sinop) 378
Hafz Mehmet Sabri Ef. (Nevehirli) 216
Hafz Mustafa Rasih 378
Hafz Nazif Ef. (H. I.) 331
Hafz evket Ef. 221 n. 20,
Hafz Yakup 226 n. 39,
Hakk (Ispartah) 441
Hakk Baha (Pars) 51 n. **, 53, 360 n.
72,
Hakk Tark Us 169 n. *i 206 n. 4, Halid
bin Velid 236 Halid El Hakim 631 Halide
Edip (Advar) 458, 467, 506,
678
507, 508, 523 Halil (eteci) 603 n.

60. Halil (Mentee) 68, 157, 158, 267
n. 4,
271 n. 19, 545 n. 36, 546, 548, 568
Halil Ef. (AO 339 Halil Ef. (Sinop) 378
Halil Halit 360
Halil brahim Ef. (Sinop) 378 Halil
Nimetullah (zkaya) 473 Halil Paa 68
Halil Rfat Paa 581 Halil Suat Ef. 378
Halilolu Ahmet Usta 516, 518
Halilolu Mehmet Usta 516, 518 Halis
Abdullah (Erzurum) 226 n. 39. Halis
Turgut 458 Halit (H. I.) 331 Halit Fahri
(Ozansoy) 473 Halit Sait 442, 443 Halit
Yekta Ef. 378 Halit Ziya (Uaklgil) 336
n. 1, 358 n.
63, 441 Hallayan 59 n. 22, 68, 159,
177, 201,
305 n. 34, 358 n. 65, 600
Hamamizade hsan (Trabzon) 328
Hamdi (Antalya) 276, 294, 316 Hamdi
(Preveze) 565, 566 n. 31, 567 n.
37,
Hamdi Ef. (AO 339 Hamdi kr 445
n. 1. Hamdi Zeki 256 n. 17, Hamdullah
Suphi (Tanrver) 43, 458,
462 n. 25, 464, 467, 520, 521, 523,
524 Hamid (Nafizolu) (H. Nafiz
Pamir)
523
Hamid Nuri (Kulakszolu) 524 Hamit
(iktisat) 472 n. 5. Hamit (Selim Sat)
426 n. 2. Hamit (Sinop) 378 Hamit
Ongunsu 425 n. 1. Hamit Suphi 278
Hmit (Preova) 94 Hamparsum
Boyacyan (Murad) 280 n.
10, 424, 598, 603 Hamza
(Mlazm) 353 n. 41. Harputlu
ismail (AO 341 Harunrreit
445 n. 1, 502 Hasan
(Dervizade) 473 Hasan
(Mderris) 228 n. 44. Hasan
(Preova) 94
Hasan (Pristine) (Voletrinli) 294, 298,

316, 244 n. 13, 268 n. 9, 546, 564,
565, 567 n. 39, Hasan Ali 356 Hasan
Bey (Pristine) 241 Hasan Bey (Sinop)
377 Hasan bin Ali 226 n. 39, Hasan Ef.
(AO 340 Hasan H. (H. 1.) 331 Hasan
Fehmi (Firzovik) 94 Hasan Fehmi
(Serbesti) 168, 179, 185,
186, 221, 222 Hasan Fehmi (Sinop)
159 Hasan Ferit Cansever 458 n. 1,2.
Hasan Habip (Suriye) 328 Hasan
Hseyin (Arnavut) 566 Hasan Lmi Ef.
(Mardin) 473 Hasan Rami Pasa (AO
338 Hasan Sadi (Birkk) 278 n. 1, 284
n.
19, 285 n. 22. Hasan Tabancal 216
n. 3, Hasan Tahsin (1912) 375 Hasan
Vasf Bey 379 Haim (T. Oca) 458
Haydar Ef. 218 Hayreddin (Preova) 94
Hayrettin Paa (Tunuslu) 294 n. 3, 302,
409 n.7.
Hayr (ltt. Muh.) 217 Hayr Ef. 63 n.
42, 68, 412 n. 21,475 Hayri Hakk 400
n. 16. Hazreti brahim 579 Henry E B.
Lynch 547 Hfz Tevfik (Gnensay) 473
Hrimyan (Patrik) 590 Hzr Bey (Zor)
241 Hilmi Bey 44 Hilmi Ef. (AO 331,
339 Hilmi Ef. (Mason) 410 n. 11.
Hinim 408 n. 1. Hoca Sabri Ef. 336
Hocazade Asm 471 Hocazade Salim
469, 471 Hulusi 445 n. 1.
Humbarac Ahmet Paa 410 n. 9.
Huriye Baha 508 Hurit Paa 66 n. 50,
161, 219 n. 15,
354
Hsamettin (Ertrk) 68
Hseyin (Preova) 94 Hseyin
Baki (T. Oca) 458
Hseyin Cahit (Yaln) 58, 59 n. 22, 64

n. 44, 65, 67 n. 61, 68, 175 n. 1, 176
n. 6, 178 n. 11, 179 n. 14, 208, 221,
223, 230 n. 57, 297 n. 13, 400 n. 16,
441, 459 n.9, 510, 511, 512, 550 n.
57, 557
Hseyin Erturul (Dr.) 458 Hseyin
Faiz (Sinop) 377 Hseyin Ferit Ef.
(Badadi) (AO 341 Hseyin Fikret (T.
Oca) 458 Hseyin Haim (T. Oca)
471 Hseyin Hilmi Paa 39, 58, 179 n.
14,
224, 268 n. 4, 278, 281, 283, 285,
286, 289, 293, 359 n. 67, 360, 546,
583
Hseyin Hsn Ef. 294 n. 2. Hseyin
Kzm (Sinop) 377 Hseyin Kzm Bey
65 n. 49. Hseyin Kzm Paa (Zaptiye
N.) 594 Hseyin Ragp (Baydur) 458,
463 n. 27,
511
Hseyin Siyret 294 n. 1, 295 Hseyin
Tahsin Ef. (AO 339, 511 Hseyin Tosun
(Erzurum) 426, 501 Hseyin Vamk 268
n. 5, Hseyinzade Ali (Dr.) 51, 441, 442,
458, 467, 502 Hsn
(Hamitolu) 521 Hsn
(Preova) 94 Hsn Bey
(H. 1.) 331
i
lbn-el Mahnud Asm 168
lbnrreat Mahmut 379
brahim (Musul) 159
ibrahim (Preova) (Kolaas) 94
brahim 168
brahim AleUin Gvsa 253
brahim Bey (Adliye N.) 475
brahim bin Mehmet 226 n. 39,
ibrahim El. (Gazeteci) 378
brahim El. (Sinop) 378
brahim Galip (Fesiolu) 521, 524
brahim Hakk (Sinop) 378
brahim Hakk Paa 39, 58, 61, 160,
187 n. 43, 207, 208 n. 13, 219, 270,
295, 300 n. 22, 303, 304, 306, 336,
337, 349, 409 n. 7, 548, 559 n. 3,
561, 564 a. 24, 565 n. 29, 566, 568,
572, 585
brahim Mteferrika 410 n. 9.
679
brahim Naci (Ahrar) 205 ibrahim

Necmi (Dilmen) 445 n. 1. brahim
Paa (Mir) 562 n.12, brahim Temo
(Dr.) 51, 52, 205, 206,
209,210,211,212
brahim Vasfi 284 n. 20,
Idris Safer (Arnavut) 566
hsan (Tuzcuzade) 246
hsan Bey (AO 340 hsan
Bey (Itt. Muh.) 217 hsan
Bey 314 ihsan 473
hsan Ef. (Sinop) 379 ihsan Namk 113
ihsan Raif 508 ihsan erif (Saru) 445
llber Ortayl 400 n. 15, 580 n. 1. Ilhami
(Manisa) 305 n. 32. llyas Sami (Mu)
353 Irani Ali Abbas (AO 340 sa Bolatin
559 n. 3, 560, 562, 565, 566,
567 n. 39, lshak Ef. (Af) 339 Ishak
Skuti 51, 52 skender Rosenberg 256
ismail (bkz. Gmlcineli ismail) smail
(H. I.) 331 smail (Mlazm) 228 n. 44.
ismail (Preova) 94 smail Bey 316
smail Bey Gasprinski (bkz. Gaspral
smail)
ismail Canbolat 53, 54, 256, 360 n. 72
smail Ef. (Sinop) 377, 379 smail Faik
(lbnl Tahir) 278 smail Hakk
(Amasya) 316 tsmail Hakk
(Babanzade) 65 n. 49, 68,
218 n. 8, 361 n. 81, 509 n. 29, 510,
512, 568
smail Hakk (Baltacolu) 502 smail
Hakk (Manastrl) 400 n. 16. ismail
Hakk (Molla Akiolu) 521, 524 smail
Hakk Altolu 521 ismail Hakk Paa
(Amasya) 51 n. **,
167, 185 n. 37, 187 n. 43, 241, 243,
246, 251, 268 n. 6, 294, 295, 379
ismail Kemal (Berat) 177, 184, 203,
219, 220, 241, 242, 246, 251, 258 n.
26, 337, 338, 563 n. 18, 564, 565
ismail Mahir Ef. (Kastamonu) 208 n.
13,
680
smail Mtak (Mayakon) 511, 512 n.8.

smail Paa (AO 338
smail Paa (Tokat) 219, 312
ismail Saffar 631
smail Stk 241
smail Suphi (Sinop) 378
smail Ziya Bey (H. I.) 331
Ivan Geof 539 n. 16.
tzmirlizade Abdlaziz (H. I.) 341
zzet (Gen D.) 486
zzet Bey (H. 1.) 331
zzet Bey 227
zzet Ef. (AO 339, 340, 378
zzet El Azimi 631
zzet Paa 562, 601
J
Jean Jaurs 44, 289, 281, 283, 409 n. 5,
601
Joseph Nahama (Selanik) 412 n. 19.
Joseph inasi (Selanik) 412 n. 19. Jules
Hur 451
K
Kadzade Mustafa (Trabzon) 328
Kadri (Hoca) 52
Kadri Ef. (Pehlivan) (Alemdar) 378
Kmil (Preova) 94
Kmil El Esat (Beyrut) 312
Kmil Paa 39, 57, 58, 166, 167, 168,
173, 177, 178, 179, 183, 185, 201,
243, 258 n. 26, 301, 303, 308, 310,
328, 344, 358, 364, 365, 366, 431,
531, 584
Kapandkl Hseyin $evki gf (Af) 341
Kapodistriya (Capo d'Istaria) 530
Kara Kemal 68
Kara Mustafa Ef. (Af) 339
Karabet Paayan (Sivas) 303 n. 25.
Karaun (Dr.) 441
Karahisari Vehbi 471
Karakin Pastrmacyan (Erzurum)
(Armen Garo) 280 n. 10, 303 n. 25,
305 n. 32, 598, 599,619
Karayovof 542
Karl Marx 44, 231
Karolidi Ef. (zmir) 361 n. 79, 530
Kasm (Kayseri) 280 n. 9, 312
Kasm Zeynel 63 n. 43, 185 n. 37, 245
Kayserili Osman Ef. (Al) 341
Kazanova Ef. 185 n. 37,
Kazm (Mlazm) 353 n. 41.

Kzm Aa 307 n. 37.
Kzm Loma (Arnavut) 566
Kzm Nami (Duru) 43, 53, 54 n. 6,
Kzm Nami (Duru) 501
Kzm inasi (Dersan) 511
Keeyan (Gazeteci) 511
Kegam (Mu) 303 n. 25.
Kegork 168
Kemal Avni 252
Kemal Ef. (AO 339
Kemal Ef. (Gmrk) (AO 341
Kemal Mithat 294 n. 1, 295, 308 n.*58,
316 Kemal enkl (Gelibolulu) 344
n. 3,
355, 356, 360 n. 73, 365 n. 95, 366
Kemalettin Ef. 409 n. 7. Kenan Ef. (AO
339 Kenan Paa (AO 338 Kerim
(Preova) 94 KeropeEf. (H. 1)331
Kevork Hamparsumyan 619 Klzade
Hakk 41 Kirkor Zhrap 201, 59 n. 22,
177, 185,
220, 280 n. 9, 284 n. 20, 303 n. 25,
305 n. 32, 337, 365 n. 96, 420, 421,
423, 566, 598,601,603 Kleanti
Skalyeri 355 n. 53, 410 n. 12,
411 n. 13, Kou Ef.(H.L) 331
Konstantin Konstantinidi 59 n. 22, 177,
201
Konstantin Surla (Yanya) 303 n. 25.
Kont Cavour (Kavur) 349 Kozmidi 59
n. 22, 177, 185 n. 37, 201,
346 Kprlzade Mehmet Fuat (bkz.
Fuat
Kprl) Kprlzade Mehmet Fuat
(bkz. Fuat
Kprl)
Kseolu Andon Ef. (AO 339
Kudret Bey 366 Kutbeddinolu
Rza 523 Kuzucuolu Tahsin
485, 492
L
La Fayette 409 n. 5.
Lawrence (T. E.) 246, 625 n. 4.
Leon Kattanyo (Selanik) 412 n. 19.
Lev Pinsker 579
Lincoln, Abraham 409 n. 5, 414
Louis Blanc 409 n. 5.

Ltfi (Gmhane) 305 n. 32.
Ltfi (T. Oca) 458
Ltfi Fikri 58 n. 17, 66 n. 50, 182, 208
n. 13, 219, 241, 243, 244, 268 n. 6,
281, 302 n. 24, 304, 306 n. 35, 308
n. 41, 309, 310, 316, 334, 346, 347
n. 14, 349, 383, 566
Ltfullah (Prens) 53
M
M. Kohen (bkz. Alp Tekin)
M. Nermi 520, 524
M. emsettin (Gnaltay) 42, 462 n. 25.
Mahir Sait 63 n. 43, 175, 176, 177, 185,
294, 305 n. 33, 316
Mahmud (Dr.) 426 n. 2.
Mahmud Kmil (orum) 160
Mahmut (H. 1.) 331
Mahmut (Sinop) 377
Mahmut (T. Oca) 458
Mahmut Celal Paa 378
Mahmut Celalettin Paa 70 n. *,
Mahmut Esat Ef. 400 n. 16, 471
Mahmut 1 408
Mahmut Kamil (Firzovik) 94
Mahmut Mazhar (Trabzon) 295
Mahmut Naci (Trablusgarp) 304 n. 26.
Mahmut Sadk 211, 230 n. 56, 510,
511,512
Mahmut evket Paa 39, 40, 45, 219,
224 n. 28, 243, 254, 268, 269, 301,
304, 308, 307, 313, 344, 345, 346,
347, 348, 349, 350, 351 n. 34, 352,
353, 354, 356, 365, 366, 401, 546,
562, 569, 575, 598
Mahmut Tahir (irvanizde) 211, 285
Malik (Preova) 94
Malinof 539 n. 16.
Manukzade Recep 567 n. 39.
Mandelstam, Andre 544
Manyasizade Refik 57, 59 n. 22, 167,
177,333, 400 n. 16, 412 n. 18,
Margarbits 511
Martin Hartmann 441
Matyos lzmirliya (Patrik) 593
Maurice Bompard 599 n. 37.
Mazhar (Neriman) 425
Mazlum 168
Mazlum (Sinop) 378
Mehdi (Kerbel) 244 n. 13,
681
Mehdi Bey (Kerbel) 241

Mehmet (Hayrettin Paazade) 294 n. 2.
Mehmet (Kerkk) 305 n. 32.
Mehmet (Preova) 94
Mehmet (Rasimolu) 524
Mehmet (Sinop) 377
Mehmet Abud 67 n. 61,
Mehmet Aa bin Salim 516, 518
Mehmet Akif 42
Mehmet Ali (Baba) 413
Mehmet Ali (Beyrut Valisi) (Af) 340
Mehmet Ali (M. Mer.) 381
Mehmet Ali (Malatya) 168
Mehmet Ali (Preova) 94
Mehmet Ali (Redif) (AO 341
Mehmet Ali evki 425, 445 n. 1.
Mehmet Ali Tevfik 458, 460 n. 11
Mehmet Arif (H. I.) 331
Mehmet Arif (Rdiye) 228 n. 44.
Mehmet Arif 509 n. 29.
Mehmet Cemal 226 n. 39,
Mehmet Ef. (Af) 338
Mehmet Emin (eyhlhac) 216
Mehmet Emin (Yurdakul) 441, 458, 460
n. 11,461,467 Mehmet Emin Ef.
(Af) 339 Mehmet Emin Hayreti 216
Mehmet Fahrettin 379 Mehmet Fakir (T.
Oca) 471 Mehmet Feyzi Ef. (Ut.
Muh.) 228 Mehmet Hakk Ef. (Af) 340
Mehmet Hamza (Hakkari) 433 n. 26.
Mehmet Hulusi 226 n. 39, Mehmet
zzettin (Sinop) 378 Mehmet Mnip 379
Mehmet Nuri 226 n. 39, Mehmet Rauf
279 n. 6, Mehmet Reit 51 Mehmet Rfat
(Preova) 94 Mehmet Sadk Ef. (u.
Muh.) 216 Mehmet Sadi 378, 47.3
Mehmet Safa 442, 443 Mehmet Sail
(Firzovik) 94 Mehmet Sait Halim Paa
(bkzlSait
Halim Paa)
Mehmet Sait Paa (bkz.Sait Paa)
Mehmet Salhattin (Harbiye) 509 n. 29.
Mehmet Salhattin 230 n. 56. Mehmet
Salih (H. 1.) 341 Mehmet Salim Ef. (H.
1.) 331 Mehmet Selim (Suriye) 328
682
Mehmet Servet 445 n. 1. Mehmet

Serefettin 425 Mehmet $erif Ef. 379
Mehmet kr Bey (H. 1.) 331 Mehmet
kr Ef. (AO 339, 377 Mehmet kr
Paa 379 Mehmet Tayyip Ef. 379
Mehmet V (bkz. Sultan Reat) Mehmel
VI (bkz. Vahidettin) Mehmet Zihni Ef.
(H. I.) 331 Melek Hanm 508 Memduh
(Firzovik) 94 Memduh (Mn. Huk.)
400 n. 16. Memduh Bey (Cem. Mte.)
424 Memduh Bey (Dahiliye N.) (AO
302,
333,340
Mele Tuncay 279 n. 6. Metin nol 246
n. *. Mevlnzade Rfat 167 n. 13, 168,
181,
185 n. 35, 252, 257 Mgrdi
Portakalyan 592 Mihailovski (Prof.)
541 Mihran Ef. 510,512 Milkon
Grciyan 168 Mim Kemal ke 580 n.
1. Mirabeau 409 n. 5. Mithat (Van) 433
n. 24. Mithat Fraeri 295, 316 Mithat
Paa 81, 395 n. 2, 409 n. 7. Mithat
kr (Bleda) 54 . 7, 68, 68 n.
63, 359 . 66, 502 Modiyano
(Selanik) 412 n. 19. Montesquieu 409
n. 5. Mosseri (Selanik) 412 n. 19.
Muammer (T. Yurdu) 524 Muhammcd
Efgani (eyh, Afgani) 217 Muhamned
erif El Faraki 626 Muhittin (Birgcn)
65 n. 49, 511 Muhlis (M.Talin) 502
Muhlis Sabahattin (Sinop) 378 Muhlis
Sabahattin 205, 209, 211 Muhsin
(Mntefik) 305 n. 32. Muhsin (T.
Oca) 458 Muhar Ef. (Al) 339 Mukim
Ef. (Af) 339 Murad V409 n. 7, 410 n.
12, 411. Muradyan (Kozan) 207 n. 11,
245, 546
n. 39.
Murat (Avlonya) (AO 341 Murat
(Mizanc) 53, 177, 5.10, 512, 560 Murat
(Preova) 94
Murat (Tarihi) 206 n. 3,

Murat 379
Muratzade Ali (Trabzon) 328
Murtaza Ef. (Af) 339
Murteza (kodra) 565 n. 25.
Musa (Trk Der.) 440
Musa Kzm Ef. 68, 302 n. 24, 400 n.
16, 412 n. 21,504 Mustafa
(Arnavut) 425 Mustafa (Demokrat)
205, 207, 208 n.
13,
Mustafa (H. I.) 341 Mustafa (Preova)
94 Mustafa Arif (Deymer) 63 n. 43, 305
n.
32.
Mustafa Asm (Preova) 94
Mustafa Asm 59 n. 22.
Mustafa Asm 258 n. 26.
Mustafa Bey 473
Mustafa bin mer Remzi 226 n. 39,
Mustafa Ef. (AO 339 Mustafa Ef. (H. 1.)
331 Mustafa Fazl Paa 253 Mustafa
Halit 378 Mustafa hsan 379 Mustafa
Kemal Paa (Atatrk) 464 Mustafa
Ntk 254 Mustafa Necati (Kbrsl)
228 n. 44. Mustafa Nejat Ef. (H. 1.) 331
Mustafa Paa (Nemrut) 359 n. 66.
Mustafa Rakm 473 Mustafa Reit Bey
(H. 1.) 331 Mustafa Sabri (Tokat) 266,
271 n. 17,
273 n. 29, 294, 295, 296 n. 10, 298
n. 15, 305 n. 33, 309, 314, 316, 349,
383
Mustafa Saffet 206 . 4, Mutala Sami
(Preova) 94 Mustafa Serif
(Cemalolu) 521 Mfit (Ergiri) 219,
268, 347 n. 14, 547,
556, 567 n. 37, Mfit
(zmir) 312 Mfit (zmit) 565
n. 27. Mmtaz (Yzb) 353 n.
41. Mnip (Hakkari) 433 n.
26. Mnir (orum) 159
Mnir (Dr.) 258 Mnir (Gen
D.) 486 Mnir (Sinop) 378
Mnir Ef. (Al) 340 Mnir Ef.
(Sinop) 377
Mnir Sleyman apan 278 n. 1.

Mslim Attar 631 Mslim Ef. (AO
339 Mslim Sami (Sinop) 377
N
Nabi (Firzovik) 94
Naciye 508
Nadir (T. Gc) 485 n. 2.
Nafi Atuf (Kansu) 425, 445 n. 1.
Nfi Paa (Halep) 241, 244, 246.
Nafiz (Mlazm) 353 n. 41.
Nail Bey 349
Naime Yusuf 507
Naki (Ycekk) 53, 54 n. 6, 412 n. 19.
Nakiye (Elgn) 508
Nali Ef. 245, 547
Namk Hasan 278
Namk Kemal 409 n. 7,
Namk Zeki (brahim) 426 n. 2.
Napolyon 260
Nazarbegyan 593
Nazm (Dr.) 68, 113, 444, 485, 501
Nazm Bey (H. I.) 331,379
Nazm Bey (Kbrsl) 175
Nazm Paa (Harbiye N.) 308, 348, 350,
358, 360, 365, 376 Nzm (eteci)
603 n. 60. Nzm Paa (Adliye N.) 223
Nazif Surun Ef. (Af) 339 Nazime Sultan
508 Nazmi (T. Yurdu) 524 Necati (Bolu)
365 n. 97. Necati Bey (Sinop) 378 Necip
Asm (Yazksz) 440 Necip Nadir 167 n.
13,
. Necmettin Molla 254, 305 n.
34. Nedre Matran 258 Nerscs (Patrik)
590 Nesim Masliyal 269 n. 10. Neet
(T. Oca) 458 Neyo anef 539 n. 16.
Nezihe Muhittin 507 Nezihe Muhlis
508 Nigar (binti Osman) 508 Nihat
Reat (Belger, Dr.) 175 n. 1, 252
n. 1, 253 n. 4, 258, 313 n.56, 365 n.
95, 426
Nikola (Grandk) 361 n. 79,
Nikolaidis (Gazeteci) 510, 512
Nimet (Prenses) 508
683
Niyazi (Diyarbekir) 340

Niyazi (Resneli) 54 n. 9, 185, 236, 549
Niyazi (Tevfikolu) (Niyazi Tevfik) 524
Niyazi Berkes 412 n. 21.
Niyazi Bey 97
Nizamettin Bey (Sinop) 379
NizamettinEf. (H. I.) 331
Nuh Naci (Af) 339
Nurettin (Af) 340
Nurettin (H. 1) 341
Nurettin (ehzade) 409 n. 7.
Nurettin Ferruh (Alkend) 175, 176,
177, 178 n. 13, 185, 186, 187, 188 n.
*, 201, 204, 420, 421, 425 n. 1,
Nurettinolu Ilyas Ragp (Ragp
Nurettin Ege) 521 Nuri (Kerbel) 159
Nuri 226 a. 39 Nuri Bekir (Dr.) 445 n.
1. Nuri Bey (H. 1.) 331 Nuri Bey 473
Nuri Ef. (AO 339 Nuri Paa 68 Nuriye
Ulviye 508 Nurullah Pertev 448 n. *.
Nzhet Sabit 44, 310, 444, 445, 446,
447,451, 456
O
det Feldman 509
Orhan (Sinop) 378
Oskan Ef. 475
Osman (H. 1.) 312 n. 52.
Osman (Mn. Huk.) 400 n. 16.
Osman (Preova) 94
Osman (Serfie) 159
Osman (T. Oca) 458
Osman Nuri (Benderli) 160
Osman Nuri Ef. 378
Osman Olcay 606 n. 71
Osman Paa (Bedirhan) 432 n. 14.
Osman Paa 54 n. 9.
Osman Senai (T. Oca) 458
Osman efik 521
Osman evki 524
Osman Zekai evki 473
Ostrorog (Lon, Kont) 176
mer bin Halil (Af) 340 mer

Ef. (T. Gc) 485 n. 2.
684
mer Fazl (Tombu) 160 mer Fevzi

(Bursa) 305 n. 32. mer Feyzi Ef.
(Karahisar) 266, 269,
312
mer Kami 99 mer Ltfi (Burdur)
276 mer Naci 53, 54 n. 6, 64 n. 44,
68,
113
mer Seyfettin 43
mer evki Ef. 216
p
Panciri Ef. 346
Pane (Pano) Doref (Manastr) 303 n.
25, 543, 548 Panitza (Pania) 543
Pastrmacyan 284 n. 20, Paul Lafargue
285 n. 23, Pavlof (skp) 312, 543,
548 Pertev Tevfik (Ahrar) 205, 252,
258,
267 n. 5, 278, 308 n. 38, 314
PozantEf. 510, 512
R
Radi(H. 1.) 312 n. 52.
Ragip Ef. (Karin-i Sni) (Af) 340
Rahmi (Aslan) 54 n. 7,
Rahmi (Toprak) 221, 359 n. 67, 360 n.
72, 443 RaitBey451 Recep
(Preova) 94 Recep Ef. (AD 338 Refet
(T. Oca) 458 Refi Cevat (Ulunay)
309, 378 Refik Bey (H. I.) 331 Refik
Bey (ltt. Muh.) 216 Refik Nevzat 44,
252, 258, 278 n. 1,
284, 285 n. 22, 289 n. **, 313 n. 59,
314
Refik Paa (H. 1.) (Af) 338 Refik Rzk
Sellum 631 Remzi (O. D. E) 211 n. 20,
379 Remzi (T. Oca) 458 Remzi
Osman 460 n. 11. Reit (H. 1.) 331 Reit
Akif (Paa) 504 n. 8. Reit Ef. (AO 338
Reit Ef. (ehremini) (Af) 340 Reit El
meri Ef. (Musullu) 228 Reit Paa
(Byk) 308 n. 38, 314, 409
n. 6,410 n. 8.
Reit lker 76 n. **, 246 n. *, 317 n. *.

Rfat (Prizren) 567 n. 39. Rfat Ef. (H.
L) 331
Rfat Paa 294 n. 3.
Rfat Sreyya 285
Rfat Uarol 365 n. 97.
Rfk Bey 471
Rza (Ahrar) 205, 206 n. 3,
Rza (Dr.) 160
Rza (lkodra) 565 n. 25.
Rza (Voletrin) 567 n. 39.
Rza Abut (Ahrar) (Dr.) 205
Rza El Sulh 244 n. 13,625
Rza Nur (Dr.) 63 n. 43, 175 n. 1, 177,
182, 185, 186 n. 41, 187, 207 n. 11,
208, 230 n. 57, 243, 254, 255, 257,
258, 262 n. *, 272 n. 24, 294, 298 n.
14, 306 n. 35, 309, 310, 311, 313 n.
59,316,355
Rza Paa (Ferik) 216, 223 Rza Paa
(Serasker) (Af) 338, 596 n.
22,619 Rza Tevfik 63 n. 43, 208 n.
13, 244 n.
13, 272 n. 25, 294, 299 n. 19, 309,
316,413,440,566 Roosevelt,
Theodore (ve F. Delano) 409
n. 5.
Rosinyol Hsn 356 Rotschild (Lord,
Lionel Walter) 584 Ruhi El Halidi
(Kuds) 243 n. 10, 625 Ruhryaht (Dr.)
450 Rupen Mgrdyan (eteci) 605
Rstem Ef. (A0 339 Rsuhi (Dr.) 68,
485 Rt 245 Rt Bey 241
s
Sabahattin (Prens, Mehmet) 43, 53, 56,
175, 176 n. 4, 178 n. 11, 180, 181,
183, 184, 185, 186, 223, 224, 226,
230, 253, 299 n. 18, 308 n. 38, 313,
314, 355, 356, 366, 425, 427, 428
Sabiha Hanm 507
Sadettin (Firzovik) 94
Sadettin (Havran) 312
Sadettin Arif (Sinop) 377
Sadettin Paa (AO 338
Sadk (Denizli) 564 n. 24
Sadk (Ktahya) 303 n. 25.
Sadk (Preova) 94
Sadk (Trablusgarp) 304 n. 26.

Sadk 524
Sadk Aa bin Ahmet 516, 518
Sadk Bey (Miralay) 294, 308, 310, 311,
313 n. 56, 314, 316 Sadk Bey 251
Sadk Ef. (Af) 340 Sadrettin Celal
(Antel) 445 n. 1, 446 n.
4,
Sadri Edhem (Ertem) 512 n. 8.
Sadullah Paa 409 n. 7. Saffet Bey (B.
N.B.) 356 Said-i Krdi (Nursi,
Bedizzaman) 216,
223
Saip Servet 473 Sait
(Saruhan) 303 n. 25. Sait
(skp) 312
Sait Bey (Kemal Paazade) 400 n. 16.
Sait Bey El Hseyni (Kuds) 244 n. 13,
295.
Sait elebi 410 n. 9. Sait Halim Paa
(Mehmet) 39, 42, 58,
68, 472, 475, 505, 601, 602, 608,
609 n. 85. Sait
Hikmet 451
Sait Paa (Kamilpaazade) (AO 338 Sait
Paa (Mehmet) 39, 40, 58, 137,
161, 243, 268, 270, 282 n. 15, 295,
301, 304, 306, 307, 310, 336 n. 1,
344, 347, 351, 352, 353, 357, 358,
359 n. 65, 360 n. 70, 364, 380, 396,
561, 562, 564 n. 24, 572, 581, 600
Salh Cimcoz (stanbul) 365 n. 97, 509
n. 29.
Salhaddin elebi 216 n. 3.
Salhattin451 Salhattin Talha 328
Salih (Firzovik) 94 Salih Ef. (Mlazm)
356, 360 n. 73. Salih Hulusi Paa 39
Salih Paa (Damat) 175 n. 1, 185, 294
n. 2, 308 n. 38. Salih
Saim(H.L) 331 Salim (T.
Gc) 492 Salime (AO 340
Saltiel (Selanik) 412 n. 19.
Sami (Berat) 358 n. 62.
Sami(H. 1.) 331 Sami
(Hafz) 258 Sami (M.
Talim) 502 Sami El Azm
631
685
Sami Sabit (Karaman Paa) 445 n. 1,

451
Sami Viryon 303 n. 25. SamihBey 510,
512 Sandanski (Yan) 543 Sason Ef. 67
n. 61. Sasonof 602 n. 54. Sasson
(Selanik) 412 n. 19. Sat Bey (l Hasri)
446 n. 3. Satvet Ltfi (Tozan) 285 n. 22,
344 n. 3,
355, 366, 425 n. 1,426
Sebki El Buhari (Suriye) 328
Sedat (H. t.) 331 Sedat
(Haznedarolu) 521, 523
Selahattin (Sinop) 378
SelahiBey451 Selanikli Nuri
361 n. 77, Selim Aa 431 Selim
III 408
Selim Melhame Paa (AO 340
Selim Srr (Tarcan) 486 Selma 508
Selma Hanm 225 Servet Ltfi 356
Seyfettin Arif (Ahrar) 205, 285
Seyfettin El Hatip 631 Seyid Haim
524 Seyit (Mehmet Seyyit) 568
Seyyid Abdullah El Haimi Ef. (El
Mekki) 217
Seyyi4 Mslim Penah Ef. (eyh) 216
Seyyit (Aydn) 298 n. 15. Seyyit
(Mehmet Seyyit) 268 n. 6, Seyyit 68
Seyyit Abdlkadir 312, 430, 439 Seyyit
Bey (1: T.) 354 Seyyit Talip El Nakip 246
Srr Ef. (AD 339 Stk (Aydn) 294, 305
n. 33, 316 Siret Bey 316 Skalyeri Ef. 185
n. 37, StoyaTilikof569, 578 Stoyan
Haef (Serez) 303 n. 25. Sudi (Lazstan)
365 n. 97, 485 Sultan Reat 40, 57, 63 n.
42, 314, 380,
475, 476, 561 Suphi (H. 1)312 n. 52.
Suphi (Mustafa) 378 Suphi Bey (Ziya
Paazade) 185 n. 37, Suphi Nuri (ileri)
512 n. 8. Sheyl Paa 216
686
Sleyman (H. 1.) 316

Sleyman (Preova) (Komiser) 94
Sleyman (Preova) 94
Sleyman (T. Oca) 458
Sleyman Askeri 68
Sleyman Batua (Arnavut) 566
Sleyman El Bustani (Elbistani) 245,
475
Sleyman Faik Paa 413 Sleyman
Murat (Sinop) 377 Sleyman Nazif
253 n. 4, 464 n. 32. Sleyman Paa
294, 507 Sleyman Sudi (Bayezid)
266, 276 Sreyya (Berat) 303 n. 25,
358 n. 62,
360 n. 70.
Sreyya (Hasekiolu) 521
Sreyya (Vlora) 567
aban (Gen D.) 486 'aban

(Krkkilise) 305 n. 32. aban
(Preova) 94 aban Ef. 310
aban Srr (T. Gc) 485 n. 2. ahap
Grk 448 n. *. ahin (amlk) 303 n.
25, 353, 354,
360 n. 71, 361 ti. 80, 565 n. 28, 567
akir Taki (Grice) 207, 565 n. 28.
aml hsan Bey (H. 1.) 331 atrzade
Hasan (Trabzon) 328 efik (T. Yurdu)
521 efik Bey (H. 1.) 331 efik El
Mev^yed 58 n. 17, 241, 243,
305 n. 33, 625, 628 ehabettin
Sleyman 211 ehbendcrzade Ahmet
Hilmi 271 ekib Azmi (Nakibolu) 524
emsi El. (Af) 339 emsi Paa 54 n. 9,
91 n. *. erafettin (Bolu) 305 n. 32.
eref 67 n. 61. erif (Sait Paazade) 341
erif Ahmet Paa (H. I.) 331 erif Paa
252, 253, 255, 256, 257, 258,
262 n. *, 283, 284, 308 n. 38, 309,
313,314,350,434,583 Seqjat
(eteci) 605 etvan Ef. 245 evket
(Elbistan) 303 n. 25. evket (Kbrsl)
175, 187 evket Ef. (Erzurum) 216,
266, 276
evket Ef. (Sinop) 378

evket Paa (Divaniye) 305 n. 32, 312
evket Sreyya Aydemir 538 n. 12.
evket Turgut Paa 561
evki Ef. 379
inasi 409 n. 7.
kr (Kastamonu) 305 n. 32.
kr (Mara) 312
kr Bey (Sinop) 379
kr Ef. (Sivas) 295
kr El Aseli 241, 244 n. 13, 294, 316,
625 kr Mehmet (Sekban) 430 n.
4, 432
n. 19.
T
Tahir (Gen D.) 486
Tahir Bey (Bursal) 53
Tahir Hayrettin 175 n. 1, 294, 302, 332,
333,334,336,341,379
Tahmis 99
Tahsin (Yzb) 353 n. 41.
Tahsin Ef. (H. t.) (Af) 331, 338
Tahsin Nahit 159
Talt (Paa) (Mehmet) 39, 45, 54, 58,
68, 158, 159, 175 n. 1,209,220,
221, 223 n. 26, 254, 256 n. 17, 268,
298 n. 16, 305 n. 34, 308 n. 37, 412
n. 18, 413, 464 n. 32, 475, 583, 603,
604, 606, 608
Talip El Nakib 625
Tavaslzade Mustafa (H. I.) 341
Tayfur Ef. (AO 339
Tayyar (Yzb) 353 n. 4L
Tekin Alp (M. Kohen) 43
Temko Popovi 569
Terliki Salih (H. 1.) 356
Tevfik (Kerkk) 244 n. 13.
Tevfik (Kbrsl) 175
Tevfik (O.D.E) 211
Tevfik 443
Tevfik Bey (Ankara) 361 n. 78.
Tevfik Bey (Burunsuz) 356
Tevfik Ef.(H. 1)331,339
Tevfik Ef. (Itt. Muh.) 217
Tevfik Ef. (Selanikli) 510, 512
Tevfik Fikret (Sair) 44, 65 n. 49, 400 n.
16, 446, 458
Tevfik Nevzat 284 n. 21.
Tevfik Nurettin 285
Tevfik Paa (bkz.Ahmet Tevfik Paa)
Tevfik Rt (Aras) 483, 491

Tevfik Tank 396 n. 3. Theodor
Herzl 579, 580, 581 Thomas
Jefferson 409 n. 5. Tngr Ef.
441 Tonef539n. 16. Turhan
Paa 562 n. 13.
U
Ubeydullah Ef. (Aydn) 209, 360 n. 72,
365 n. 96.
V
Vahan (Terrist) 596
Vahan Bardizbanyan 303 n. 25,
Vahan Papazyan 280 n. 10, 603
Vahidettin 39, 41, 57, 230, 476
Vahit (Katip) 228 n. 44.
Vartkes (Erzurum) 284 n. 20, 303 n. 25,
305 n. 32, 312, 349 n. 20, 353, 360
n. 70, 434, 598, 599, 600, 601, 603
Vasfi (Karesi) 266, 275, 276, 295
Vasf Ef. (AO 339
Vedat (Gen D.) 486
Veflk (H. .) 316
Vehip Bey 55
Vehip Paa 95
Veli Ef. (Af) 338
VelidEbuzziya512n. 8.
Veysel Nail 379
Viramyan (Van) 303 n. 25.
Vitali Faraci Ef. 59 n. 22,
Vlho'f Ef. (Selanik) 207 n. 11, 282, 283
n. 15, 284 n. 20, 396, 543, 546
VonHoff486, 487, 498
W
Woodrow Wilson 562
Y
Yahya (Prizren) 567 n. 39.
Yahya Galip 168
Yahya Kemal 445 n. 1, 462 n. 25.
Yakupzade Tevtik (Trabzon) 328
Yan Sandansky 537, 541, 542
Yaar (Firzovik) 94
Yaar Kemal 535
Yeniehirli Salih (Ahrar) 205
Yirmisekiz Mehmet elebi 410 n. 9.
Yorgaki 400 n. 16.
Yorgi (Kral) 531
687
Yorgi Boo Ef. 177, 220, 245, 300 n. 22,

350, 530, 566 Yorgiyadis Ef. 312
Yunus (Preova) 95 Yunus Nadi
(Abalolu) 360 n. 72, 511 Yusuf
Akora 43, 381, 440, 441, 442,
458, 520
Yusuf Beyzade Nasip 441 Yusuf zzettin
Ef. 414 n. 27. Yusuf Kemal Bey 400 n.
16. Yusuf Kemal Tekerinolu
(Tengirenk)
230 n. 57, 400 n. 16,521,524
Yusuf Kenan 379 Yusuf Kenan Paa
254 Yusuf Rasih 356 Yusuf
Sleyman 631 Yusuf Ziya 185 n. 37.
Yusuf Ziyaettin Ef. (AO 341
z
Zafer Toprak 486 n. 2. Zarzeeki 599
n. 37. Zehirzade Necati (Trabzon)
328 Zehirzade Zht (Trabzon)
328
688
Zeki Bey (Gazeteci) 603

Zeki Paa (Af) 338
Zeynelbidin (Konya) 266, 295, 303 n.
25, 358 n. 62.
Zeynullah (Voletrin) 567 n. 39. Ziver
Bey (Sinop) 379 Ziver Ef. (Sinop) 378
Ziya (Gen D.) 486 Ziya (H. t.) 331
Ziya (Hsnolu) 521, 524 Ziya
(Lzistan) 159 Ziya (Mamuret-el-aziz)
305 n. 32. Ziya Gkalp 42, 43, 68, 443,
458, 459,
460, 463, 467, 485, 521, 626 Ziya
Paa 409 n. 7. Ziya Sakir 206 n. 5.
Ziynetullah Nuirevan 442, 443 Zogu
(Bakan) 562 Zonef (General) 541
Zorbas (Albay) 531 Zbeyr 216 n. 3,
Zhd (nhan) 381 n. 1, 462 n. 25, 471
n. 1. Zhd Bey 379,
471,472

TARIK ZAFER TUNAYA-Türkiye&#39;de Siyasal Partiler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TARIK ZAFER TUNAYA-Türkiye&#39;de Siyasal Partiler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TARIK ZAFER TUNAYA

TARIK ZAFER TUNAYA Trkiye'de Siyasal Partiler

Doan Karde Yaynlar, 1952 (1 bask)

Birinci Kesim Osmanl ttihat ve

kinci Kesim ttihat ve Terakki

3. Frkann Yaps ve Belli Bal Elemanlar......................................................210

1. Frkann almalar ve Eylemleri...............................................................267

Birinci Kesim Cemiyetleme

kinci Kesim 1908-1918

Osmanl lkesinde Ayrlk rgtler....................................................................527

KAYNAKA, LSTELER ve DZNLER

KNC BASININ NSZ

Yllardan beri bu kitabn ikinci bassn bekleyen okuyucularmn

Birinci baskda kimi kaynaklara yeterince bavurulmamt. Medis-i.

kinci bask da -birincisi gibi- zellikle bir belge kitab olacaktr.

kalan", ehbenderzde Ahmet Hilmi'nin "Muhalefetin ifls", Dr. Rza

bilhassa bugn bu mevzuda daima karlalan, bilinmesi ve tannmas

kiiyle yardmn esirgemeyen Mazlum Sezer'e de teekkrlerimizi

BRNC BASININ HAZIRLANMASINDA KONUMALARI,

Abdlkadir Kemali T, Adnan ADI VAR, Adnan

rit CANSEVER, Hasene LGAZ, Hicabi DN, Hikmet

MAN, Nevzat AYASBEYOLU,

Servet SRENKK, Seyfettin

KNC BASININ HAZIRLANMASINDA KONUMALARI,

Enver ABRAL, Kevork

Kemal Zeki GENOSMAN,

RIS, Sabahattin SELEK, Mithat

Zafer TOPRAK, Mete TUNAY, Rauf TUNCAY, Melhat

Archives du Ministre des Affaires Etrangres

rulmutur: Mehmet Sait Paa, Kmil Paa, Hseyin Hilmi Paa,

mtr. Egemen parti, tm sorunlara sahip kma durumuna gelince

5. deolojik Araylar (Fikir cereyanlar)

rak, istikrarsz ve tecemm (ync) yapsndan kurtulabilirdi.

lerini srekli olarak aklam isimler de vardr: Tevfik Fikret, Ali

zerklik ve bamszlk amal ve eylemci olmalardr. Balkanlar'da

* kinci Merutiyet dnemiyle zdelemi olan ittihat ve

da, Cenevre grubunun lideri Mizanc Murat Bey'le. anlamas iin

Mehmet Talt Bey (Posta ve Telgraf idaresi Baktibi)

Reval Bulumas ve Patlay

B. MERUTYET ORTAMI NDE

12 "ttihat ve Terakki'nin Siyasi Program"ndan: "... ittihat ve Terakki Kanun-i Esa

1908-1918 dnemi iinde padiah vardr: II. Abdlhamid, Y

zerine ekince, 17 gvensizlik oyu ile -ilk ve son olarak- Meclis

3. Seimler ve ttihat ve Terakki

Bu bakmdan ana izgi zerinde saptamalara giriilmitir:

1912 (1328) Kongresi: ttihat ve Terakki'nin muhalefete getii

6. ttihat ve Terakki ve Basn

7. ttihat ve Terakki'nin Toplumsal, Kltrel ve

Frka'nm, Cemiyet ile olan ilikilerinden sz ederken Cemiyet'in

56 Bu konuda Cemiyetler blmne baklmaldr.

62 Bunlar arasnda en bata, Dar-l-hikmet-i slmiye'nin kurulmas ve kaza kuvve

BELGE 1 Osmanl ttihat ve Terakki

mlkiye ve istiklliyesini, bakasiyle ner-i maarif, ve tezhib-i ahlk, tezyid-i

Madde 12 - Her kolda efrad- cemiyet teekkl ederek bunlar iinde

1 karlan surette bu kelime okunamamtr. 72

Madde 18 - Istanbul meclisi idaresi ise gerek Dersaadette ve gerek Tara

siyasiye ve mlkiyesi hakknda dahil-i cemiyet olanlarn tenvir-i efkrna ve

esbap ve mazereti mevki-i mzakereye vazedecek ve mkul grd halde o

Madde 3 - Osmanl anasr- muhtelifesi arasnda ihtisasat- vatanperverane

(Aza intihabna muktedir ube adedi beten aa olduu takdirde heyet-i

sisi ve hrriyet-i siyasiye fikrinin intiar in, ulm ve maarifin tevsiini, en

Madde 35 - Varidat- cemiyet, ner-i maarife, icraat- cemiyete lzumu

Madde 1 - Vatan, bugnk bulunduu hal-i vahim-i hatrnkten milleti

ni istikmal etmekle beraber bilmum vilyat heyet-i merkeziyeleri beyninde

TARIK ZAFER TUNAYA-Türkiye'de Siyasal Partiler

TARIK ZAFER TUNAYA-Türkiye'de Siyasal Partiler