DN

SOSYOLOJS

DERLEYEN:
YASN AKTAY
M. EMN KKTA

VAD YAYINLARI

Vadi Yaynlar : 244

Toplum DZS; 21
G. Kehrer, K. Marx, F. Engels, M. Weber,
E. Durkhelm, C. Geertz R. Robertson, P. H. Vrjhol
C. Y. Glock, B. S. Tumer, Talal Asad, Y Aktay, M. Aydn
Din Sosyobjisi

Derleyen
Prof.Dr.Yasin Aktay, Prof.Dr.M. Emin Kkta

Trkesi
Prol.Dr.M. Emin Kkta, Prol.Dr.Abdullah Topuolu
Prof, Dr.Yasin Aktay, Mevlde Ayyldzolu

Yayma Hazrlayan
ProJ.Dr.Yasin Aktay
Vadi Yaynlar, 1998
2. Basm: Mays 1998
3. Basm: Ekim 2007
Sayfa Dzeni, Kapak Tasarm
Ali Karagz
Montaj, Bask ve Cilt
nc B a s m e v i

0 312 384 31 20

Ktphane Bilgi Kart

Din Sosyolojisi
Ankara : Vadi Yaynlar 2007
384 s. 14x21.5 cm - (Vadi Yaynlan: 244 - Toplum Dizisi: 21)
ISBN: 975-7726-48-6
I. Sosyoloji II. Din

www.vadiyayinlari.com

VAD Y A Y I N L A R I
Bayndr Sk. 36/B Kzlay/ANKARA Tel: 312.435 64 89 405 70 20 Fax: 312 405 79 03

GNTER KEHRER,
KARL MARX, F. ENGELS, MAX W E B E R ,
EMLE DURKHEM, CLIFFORD GEERTZ
ROLAND ROBERTSON, P. HENDRIK VRJHOF
CHARLES Y. GLOCK, BRYAN S. TURNER
TALAL ASAD
YASN AKTAY, MUSTAFA AYDN

evirenler: M. E m i n Kkta, A b d u l l a h Topuolu

Yasin Aktay, M e v l d e Ayyldzolu

indekiler

YASN AKTAY
GR: S O S Y O L O l N N N E S N E S O L A R A K DN

BRNC B L M

GNTER

KEHRER

I. G R

21

\. D i n S o s y o l o j i s i n i n K o n u s u

21

2. S o s y o l o j i i ^ D i n K a v r a m

23

3. D i n S o s y o l o j i s i n i n S o s y o l o j i v e D i n B i l i m l e r i n d e k i Yeri

25

4. D i n S o s y o l o j i s i n i n M e t o d l a r

27

II. D N S O S Y O L O J S N N G E L M E S V E D N T E O R S
1. D i n S o s y o l o j i s i i l e ilgili A r a t r m a v e T e o r i l e r i n n c l e r i
2. E t n o l o j i k D i n S o s y o l o j i s i
3. M a x W e b e r v e P r o t e s t a n l k - K a p i t a l i z m
4. F e n o m e n o l o j i k

29
. . .29
31

Aratrmalar

Din Sosyolojisi

5. K i l i s e S o s y a l A r a t r m a s v e K i l i s e D a v r a n S o s y o g r a f i s i
6. 1945'den S o n r a D i n S o s y o l o j i s i n i n G e l i m e s i

III. D N K U R U M L A R N S O S Y O L O J K A N A L Z

36
40
. . .43
47

54

1. D i n i r g t l e r

54

2. K i l i s e C e m a a t i S o s y o l o j i s i

64

IV. D N V E T O P L U M

7)

1. D i n v e S o s y a l T a b a k a l a m a

72

2. D i n v e E k o n o m i

80

3. D i n v e P o l i t i k a

85

4. D i n v e A i l e

90

5. D i n , S o s y a l a t m a v e S o s y a l D e i m e

95

V. M O D E R N T O P L U M D A D N

101

DN S O S Y O L O J S A L M A L A R N K A Y N A K A

106

KNC

BLM

K A R L M A R X V E F. E N G E L S
DN V E D E O L O l l
1. Hegefin

Hukuk

121
Felsefesini

Eletiriye

Kalk

2. A l m a n ideolojisi
3. Komnist

Parti

122
Maniestosu

124

4. Kapital

126

5. Anti-Dhring
6. topyac

EMLE

127
ve Bilimsel

Sosyalizm'in

ngilizce B a s k s n a G i r i

128

DURKHEM

DN S O S Y O L O J S V E BLG T E O R S

MAX

121

132

WEBER

DN S O S Y O L O J S

153

D i n l e r i n Ykselii

153

imtiyazsz Snflarn Dini

154

DNYA DNLERNN TOPLUMSAL PSKOLO|S

164

CLIFFORD

GEERTZ

K L T R E L BR S S T E M OLARAK DN

NC

REINHARD

175

BLM

BEND1X

M A X W E B E R ' N DN S O S Y O L O l S

191

I. Teorik Y n l e r

191

II. A n a l i z Y n t e m i

202

ROLAND

ROBERTSON

DN S O S Y O L O l S N N

GELM

213

BRYAN S. T U R N E R
SVL DN

237

S e m b o l i k Gerekilik

242

K a m u s a l Trenler

244

 M i l l i y e t i l i k v e 'Kollektif B i l i n '

245

Sonu

247

C H A R L E S Y. G L O C K
DNDARLIIN BOYUTLARI ZERNE

250

Dindarln Soyutlan

251

D i n i nan Boyutu

256

D i n i Pratik B o y u t u

260

D i n i Tecrbe Boyutu

263

D i n i Bilgi B o y u t u

265

D i n i n Etkileme Boyutu

267

P. H E N D R I K V R I J H O F
DN SOSYOLOS NEDR?

272

II. "Klasik" D i n S o s y o l o j i s i n i n K o n u s u

272

II. B u g n k D i n S o s y o l o j i s i n i n K o n u s u

276

III. D i n i n S o s y o l o j i k T a n m l a r

280

VI. Din Sosyolojisinin K o n u ve Tanmnn

Yeniden Gzden Geirilmesi

290

TALAL ASAD
ANTROPOLOJK BR KATEGOR OLARAK DNN NASI

296

D i n i n zne Ait Bir ipucu Olarak S e m b o l Kavram

299

S e m b o l O k u m a k t a n Pratik z m l e m e y e

305

E r k e n M o d e r n l i i n A v r u p a ' s n d a D i n i n nas

310

A n l a m Olarak Din ve Dinsel Anlamlar

313

Perspektif Olarak Din

319

DRDNC BLM

YASN AKTAY
P O S T M O D E R N D N Y A D A DN:
BR ANLAT MI, T A N R I N I N NTKAMI M

331

P o s t m o d e r n i z m : Kresel A n o m i e m i ?

334

Meta-anlatlarn S o n u : Dine B u Kanc Veda

337

MUSTAFA AYDIN
T R K Y E ' D E DN S O S Y O L O J S A L M A L A R :
T A R H S E L G E L M V E BAZ Y N E L M L E R

345

G i r i : G e n e l Olarak Din S o s y o l o i i s i v e Trkiye

345

Trkiye'deki Din Sosyolojisinin Tarihsel Geliimi

347

^Trkiye'deki a l m a l a n n E t k i s i n d e K a l d
Bat'daki Din Sosyolojisi Ekolleri

349

^Trkiye'de D u r k h e i m c bir Y a k l a m : H i l m i Z i y a l k e n

352

W e b e r ' i k N o k t a s Y a p a n bir D n r : S a b r i F. l g e n e r

356

G e n e l Din Sosyolojisinden slm Sosyolojisine Yneli:

Erol Gngr rnei

358

Y e r l i c i bir izgi: A m i r a n K u r t k a n B i l g i s e v e n

361

D i n S o s y o l o j i s i n i n Y e n i bir A l m : erif M a r d i n

365

A k a d e m i k e v r e n i n D n d a bir D i n S o s y o l o g u : A l i B u l a

369

S o n u : Trkiye'deki
Baz Problemleri

Din Sosyolojisi almalarnn

372

G R
Sosyolojinin Nesnesi Olarak Din

Yasin AKTAY*

S o s y o l o j i l c bir a r a t r m a Iconusu o l a r a k elinin n e m i n i n y a a d m z

g n l e r d e bir h a y l i a r t t n h e r k e s takdir e d e b i l i r . E n a z n d a n b u g n
t o p l u m s a l o l a r a k , gerek d n y a d a gerek T r k i y e ' d e y a a n m a k t a o l a n
birok o l a y n m e r k e z i n d e d i n s e l kimlik v e m e n s u b i y e t a l g l a r n n y a
ratt enerji v e g e r i l i m l e r y a t m a k t a d r . D n y a d a t o p l u m l a r a r a s , h a t
ta uygarlklar a r a s ilikilerin g n m z d e k i seyri gitike p o p l e r l i k ka
zanan

'medeniyetler

atmas' algsn glendirmekte;

kukusuz

b y l e s i bir a l g n n t e m e l d a y a n a d i n s e l m e n s u b i y e t l e r o l m a k t a d r .
M o d e r n l i i n ilk t a s a r m l a r n d a d i n i n m o d e r n l e m e m e s a f e s i y l e t e r s
o r a n t l o l a r a k y i t i p g i d e c e i y n n d e g l bir n g r v a r o l d u u h a l
de, b u g n d i n i n , aksine, gl dalgalar halinde vuku b u l a n birok t o p
l u m s a l o l a y a , iliki k o m p l e k s l e r i n e d a m g a s n v u r d u u n u g r y o r u z .
O l a y bir y a n d a n m o d e r n l e m e n i n gerek m a h i y e t i y l e ilgili birok s o
r u y u , d i e r y a n d a n d i n i n m o d e m t o p l u m l a r d a k i t o p l u m s a l ilevleri
k o n u s u n d a k i baz m e r a k v e ilgileri h a r e k e t e g e i r m e k t e , b u s o r u v e i l
giler e t r a f n d a y e n i bir d i n s o s y o l o j i s i e r e v e s i n i n g e l i m e s i v e b e s
lenmesi mukadder olmaktadr.
Elinizdeki d e r l e m e , bir y a n d a n d i n sosyolojisi k o n u s u n d a bylesi
bir e r e v e iin gerekli o l a n l i t e r a t r n bir r n e i n i s u n m a k , bir y a n
d a n din sosyolojisi konusunda lisans ve lisansst renim dzeyin
d e d i n i n h e m klasik h e m d e a d a s o s y o l o j i d e k i b a l a m

hakknda

k u a t c b i r m e t i n k o n u s u n d a k i bir i h t i y a c a karlk v e r m e y i u m u y o r .

Prof.Dr.Yasin Aktay, Seluk niversitesi Sosyoloii Blm retim yesi.

Yasin

Aktay

B u ihtiya, zellikle niversitelerde din sosyoloji tedrisat y a p a n veya

g r e n l e r i n i d d e t l e d u y d u u bir ihtiyatr. G e r e k t e n d e , d i n s o s y o l o
jisi T r k i y e ' d e yllardr o k u t u l m a k t a o l d u u h a l d e , b u k o n u d a k i teorik
t e m e l l e r i s a l a m o l a n l a r n e s e r l e r i h l e n kinci el k a y n a k l a r d a n renilebilmektedir. B u da d i n sosyolojisi konusunda Marx. Engels, W e ber, D u r k h e i m v e G e e r t z g i b i n c d n r l e r i n g e r e k t e n d e n e s y
l y o r o l d u k l a r k o n u s u n d a , n i v e r s i t e e i t i m i n d e gerekli o l a n d o r u
d a n bilgi i d e a l i n e k o m a a b a s n a c i d d i bir ket v u r m a k t a d r .
D a h a n c e G n t e r K e h r e r ' i n zgn o l a r a k I 9 6 8 ' d e b a s l m o l a n k i
tab Trke'de b a s l m a y a karar verildiinde, h e m eserin gncel tart
malar k u a t a m a y a n eskilii, h e m d e basld tarihe kadar din sosyo
lojisi k o n u s u n d a y a p l m a l m a l a r n d e t a y s z bir t a r a m a s m a h i y e
t i n d e g r l d n d e n , Durkheim'n

Dinsel

Yaamn

Temel

Bifimleri'nin G i

ri b l m o l a n "Din S o s y o l o j i s i v e B i l g i T o p l u m u " yazsyla, R o l a n d

R o b e r t s o n ' u n din sosyolojisinin geliimi konusundaki yazsnn ilave
e d i l e r e k b a s l m a s u y g u n g r l m t . B u m a k a l e , h a k k n d a ok yaz
lp i z i l e n d i n s o s y o l o j i s i n i n b y k u s t a s n n d o r u d a n k e n d i i f a d e l e
riyle bizi b a b a a b r a k y o r d u . B u d n c e n i n n e kadar u y g u n o l d u u
ve b i r i n c i el m e t i n l e r e n e k a d a r i h t i y a d u y u l d u u v e y a b u n u n d i n s o s
y o l o j i s i d e r s l e r i n d e o k e l v e r i l i bir i m k a n o l a r a k b e l i r e b i l e c e i . Din
Sosyolo/'is'nin birinci b a s k s n a g e l e n t e p k i l e r d e n a n l a l y o r d u .
Fikri b u b a l a m d a e k i l l e n e n elinizdeki d e r l e m e d e k i yazlar d r t
b l m olarak ayrdedilebilir. Birinci b l m d e , kitabn

yaymland

e s n a d a v e d a h a s o n r a l a r u z u n yllar T b i n g e n n i v e r s i t e s i n d e r e
t i m y e s i o l a r a k a l a n G n t e r K e h r e r ' i n A l m a n c a ' d a m s t a k i l bir ki
tap olarak y a y m l a n a n ve iinde din kavram; din sosyolojisinin konu
su; dier sosyoloji v e din bilimleri arasndaki yeri; metodlari; g e l i m e
si v e n c l e r i n i n y a n s r a , d i n k u r u m l a r n n s o s y o l o j i k bir a n a l i z i y l e d i
nin t o p l u m u n d i e r k u r u m l a r y l a m o d e r n t o p l u m d a k i k o n u m u n u n bir
d e r s kitab d z e n i i e r i s i n d e s u n u l d u u m e t n i y e r a l m a k t a d r .

Keh

rer'in yazs, bir d e r s kitab o l a r a k t a s a r l a n d n d a n k o n u y l a ilgili d e

t a y l a r a g i r m e k t e n s e o k u y u c u y u k o n u y l a ilgili d a h a kaynak

kitaplara

y n l e n d i r m e k gibi bir i l e v i d e r u h t e e t m e y e a l m a k t a d r . B u y z d e n
K e h r e r ' i n yazs a y n z a m a n d a k i t a b n n y a y m l a n d 1968 y l n a k a d a r
d i n s o s y o l o j i s i a l a n n d a y a p l m h e m e n h e m e n b t n l i t e r a t r n bir
t a r a m a v e b i b l i y o g r a f y a a l m a s o l a r a k d a a l n a b i l i r . tiraf e t m e k g e
rekirse, o g n d e n b u g n e k a d a r b u a l a n a i l a v e e d i l m i s a y l a r v e k o -

Din

Sosyolojisi

_.

n u l a r o n u n k i n d e n kat kat fazla bir r a k a m a u l a a n a l m a l a r n b i b l i

yografya v e literatr d e e r l e n d i r m e s i n i n z a h m e t l i a l m a s n a pek g i
r i l m e m i t i r . O y s a b u n a g e r e k t e n d e b y k bir i h t i y a d u y u l m a k t a d r .
Dier y a n d a n K e h r e r ' i n m e t n i , y u k a r d a b e l i r t t i i m i z g i b i , 1968 y l n a
k a d a r d i n k o n u s u n d a geerli o l a n m o d e r n i s t n g r l e r i n s n r l a r n a
fazla

tab

gibi g r n y o r . D o l a y s y l a sz k o n u s u m e t i n , o g n d e n

b u g n e din konusunda meydana gelmi ve bu derlemedeki dier ya

zlarda bir e k i l d e k a p s a n m a y a a l l a c a k b i r ok o l a y n v e d e i i m i n
a k l a n m a s a s n d a n yetersiz k a l m a s bir y a n a , din s o s y o l o j i s i n i n
60'lardaki s y l e m i h a k k n d a ilgin i p u l a r n n y a k a l a n a b i l e c e i klasik
bir m e t i n h a l i n e d e g e l m i t i r .
kinci b l m d e , din sosyolojisinin nc dnrlerinin

zgn

m e t i n l e r i n d e n y a p l m e v i r i l e r yer a l m a k t a d r . K u k u s u z d i n i n s o s
y o l o j i k e r e v e s i n i n koyu izgileri b y k l d e m a r k s i s t bir t e r m i n o
loji v e m a r k s i s t s o r u n s a l l a r t a r a f n d a n izilmi o l d u u h a l d e , lkemiz
deki d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a r n d a b u izgiler o u n l u k l a i h m a l e d i l
m e k t e d i r . B u k o n u d a a n l a l a b i l i r o l a n , d i n l e ilgili m a r k s i s t s y l e m i n
bir p a r a d i g m a o l a r a k lkemizdeki d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a r m c a pek
t u t u l m a d v e e s a s t a n y a n l kabul edildiidir. B u n u n l a birlikte b u n a
kar d l a y c v e g r m e z d e n gellci bir t u t u m d a y a n l o l a n . a y e t k o
n u s o s y o l o j i o l a c a k s a , b u d i n s o s y o l o j i s i b i l e o l s a v e kar b i l e o l u n
sa, k o n u y l a ilgili m a r k s i s t p a r a d i g m a y l a h e s a p l a l m a d a n y o l a k
maktr. B y l e bir k d i n s o s y o l o j i s i ile lgili o l u t u r u l a n v e s e i l e n
p r o b l e m a t i k l e r i n o u n u g e l e n e k s e l bir kesinti v e y a hafzann kr n o k
t a l a r y l a m l l klmaktadr. Zira l k e m i z d e s y l e m l e r i ok kabul g r e n
W e b e r ' i v e D u r k h e i m ' , M a r x v e E n g e l s ' i n ' S y l e d i k l e r i y l e ilikisi b a l a
m n d a d n m e d e n a n l a m a n n fazla bir i m k a n v e a n l a m da yoktur.
D a h a s o n r a d i n s o s y o l o j i s i k o n u s u n d a yazp izen p e k ok s o s y o l o g ,
t a r t m a l a r n bir e k i l d e Manc'n s y l e d i k l e r i y l e bir d i y a l o g i e r i s i n d e
b a l a t m t r ; o n u y a o n a y l a y a r a k , y e n i d e n y o r u m l a y a r a k y e n i teorik
t e r k i p l e r e g i t m e y e a l m v e y a o n u e l e t i r i p r e d d e d i p , o n u n aksi
y n d e teorik f o r m l a s y o n l a r a gitmitir.
M a r x v e E n g e l s k o n u y l a ilgili d o r u d a n yazdklar yazlaryla h e m
m a r k s i z m h e m d e s o s y o l o j i i e r i s i n d e i d e o l o j i hakkndaki t a r t m a l a
ra gerekli k a v r a m s a l e r e v e l e r i s a l a m l a r d r . A n c a k , o n l a r n b u b a
l a m d a d i n l e ilgili s y l e d i k l e r i g r e c e h e m s i s t e m a t i k o l m a k t a n uzak
h e m d e az o l m u t u r . Manc'n erken felsef y a z l a r n d a d i n , y a b a n c l a -

12
Yasin

Aktay

m a v e y a n l b i l i n c i n bir e i d i o l a r a k e l e a l n m a k t a d r . B u m e t i n l e r d e
d i n t o p l u m s a l k o u l l a r n , zellikle d e e k o n o m i k ilikilerin y a b a n c l a trc d u r u m u n u y a n s t a n , b u ilikilerin gerek m a h i y e t i n i

mistifiye

e d e n v e a r p t a n bir e y d i . B a k a bir d e y i l e d i n gereklii t e r s i n e e

v i r e n v e a r p t a n bir e y d i . M a r x v e E n g e l s ' e g r e , d i n i d e o l o j i k o l a r a k ,
y o k s u n l a r v e s m r l e n l e r iin bir t e s e l l i v e t e l a f i ; s m r e n l e r v e b u
tr i l i k i l e r d e n f a y d a l a n a n l a r i i n s e kendi t o p l u m s a l

denetimlerini

s r d r m e y e y a r d m e d e n bir ilevi d e r u h t e e d i y o r d u . B u g r E n gels'in ngiltere'de kendi zamanndaki siyasal olaylar zerine v e Hrist i y a n l n ilk z a m a n l a r n d a g r d ilevler zerine y a p t y o r u m l a
rnda

vurgulanmtr. Ksaca ideolojinin

kar t e o r i s i ' o l a r a k t a n m

l a n m t r b u ilevler. D i n d e d a h i l o l m a k zere i d e o l o j i n i n b i i m i v e
c a z i b e s i snf k a r l a r n d a k i i l e v l e r i , bazen ezilen snflar iin baz p s i
kolojik i l e v l e r l e d e y k l o l s a , zellikle h a k i m s n f n karlar a s n
dan

a k l a n m a k t a d r . B u n u n l a birlikte b y l e bir t e o r i , M a n c ' n yazla

r n d a n k a r s a n a b i l e c e k y e g a n e t e o r i deildir. O r a d a i d e o l o j i h a k k n
da t o p l u m u n b t n k u r u m l a r n n b i r b i r i y l e e k l e m l e n m e s r e c i n d e k i
r o l y l e ilgili o l a r a k k a r s a n a b i l e c e k , A l t h u s s e r ' i n izledii t r d e n bir
teorinin gelitirilmesi de mmkndr. Ayrca, Marx'n dini basite di
n a m i k t o p l u m s a l s r e l e r i n pasif bir y a n s m a s o l a r a k g r m e m i o l d u
u n u , a k s i n e o n u bir a t m a z e m i n i o l a r a k g r d , snflar v e k u
r u m l a r gibi t o p l u m s a l 'zneler'in o l u u m u n a katkda b u l u n a n d i n a m i k
bir u n s u r o l a r a k g r d s o n u c u n u k a r a b i l e c e k birok o k u m a m m
k n d r ( B o c o c k & T h o m p s o n , 1985; 9-10). O n u n d i n i n bir a f y o n o l d u
u n u s y l e y e n s z y l e "ruhsuz bir d n y a n n r u h u " o l a r a k n i t e l e n d i r e n
s z n n bir a r a d a l b i l e b u ifte a n l a m a i m k a n v e r m e k t e d i r .
G r l d gibi, din hakknda Marx v e E n g e l s ' i n bu d e r l e m e d e yer
a l a n v e g e n e l l i k l e i d e o l o j i b a l a m n d a e l e a l n a n y a z l a r , o n l a r n ko
n u y l a ilgili d e i i k m e t i n l e r i n d e n d e r l e n e r e k e v r i l m i t i r . U m a r z o k u
y u c u , b u m e t i n l e r l e , M a r x v e E n g e l s ' i n d i n s o s y o l o j i s i a s n d a n refe
rans oluturan grlerinin balamn yakalayabilecektir.
M a x Weber'in din sosyolojisi konusundaki almalar genellikle
Marx'n

yukardaki

grlerine

aykr

olarak

mtalaa

edilmitir.

M a r x ' n d i n i t o p l u m s a l g e r e k l i i n bir y a n s m a s o l a r a k , y a n i a l t y a p
dan

t r e y e n bir s t y a p k u r u m u o l a r a k e l e a l d n a ilikin g r n e

karlk, W e b e r ' i n m e h u r Protestan

A/iJfe ve KapitalizmM Ruftu

isimli

e s e r i n i y a z m o l d u u d n l m t r . B u e s e r i n d e W e b e r ' i n bir s t -

Din

Sosyolojisi

y a p v e y a bir d i n s e l u n s u r olarai< P r o t e s t a n l n k a p i t a l i z m i n

oluu

m u n d a k i r o l h a k k n d a s y l e d i k l e r i n e atf y a p l d n d a , h a k i k a t e n d e
M a r x v e W e b e r ' i b u k o n u d a kar karya k o y m a k o k kolay o l m a k t a d r .
Oysa W e b e r ' l n dinle ekonomi ilikisinde, dinin ekonomiyi belirleyici
o l a b i l d i i ( v e y a t e r s i ) y n n d e bir s o n u t a n z i y a d e , b u n l a r n b i r b i r l e
riyle i l i k i s i n i n k a r m a k l n a d a i r s o n u l a r karlabilir. D o l a y s y l a i l
le d e MaTx'la kar karya k o n u m l a n d r l a c a k s a , M a r x ' n m a t e r y a l i z m i
n e karlk W e b e r ' i n i d e a l i s t bir t u t u m u b e n i m s e d i i b a l a m d a d e i l ,
belki d e s o s y o l o j i k bir y n t e m o l a r a k W e b e r ' i n M a r x ' n da d a h i l o l a b i
lecei e k o n o m i k i n d i r g e m e d i ie kar v e r d i i m c a d e l e b a l a m n d a
karlatrlabilirler. W e b e r , t o p l u m s a l olaylarda ok deiik etkenlerin
k a r m a k bir a r a d a l n a ska v u r g u y a p a r a k n e i d e a l i s t n e d e m a t e r
y a l i s t bir I n d i r g e m e c l l i e frsat v e r m e d i i g i b i , d a h a z i y a d e , t o p l u m s a l
e y l e m i n aklanmasnda teoriden yola kmak yerine toplumsal ey
l e m c i n i n k e n d i e y l e m i hakkndaki t a n m v e t a s a v v u r u n u n k a a l e a l n
m a s n g e r e k t i r e n a n l a m a c s o s y o l o j i s i y l e karakterize e d i l e b i l i r ( T u r ner, 1997). B u d e r l e m e d e k i yazlar, W e b e r ' i n d o r u d a n d i n s o s y o l o j i
sinin erevesinin yansra dnya dinlerinin sosyal psikolojisinin bir
i n c e l e m e s i n i i e r m e k t e d i r . B u yazlarnda Marx'la baz p a r a l e l l i k l e r i n
y a n s r a baz ayrlk n o k t a l a r n n ok kolay f a r k e d i l e b i l e c e i n i u m u y o
ruz. r n e i n o k l t r e l bir a l a n o l a r a k d i n e , s e m b o l i k f o r m l a s y o n v e
g d l e n m e l e r i n belli e k o n o m i k karlar gibi d s a l f a k t r l e r d e n d e i l
d e i s e l o l a r a k b e l i r l e n d i i g r e c e bir zerklik v e r m e y i a r z u l a m t r .
B u n u n l a birlikte, d n c e l e r i n veya i n a n l a r n i n s a n l a r n e y l e m l e r i n i
d o r u d a n b e l i r l e d i i gibi b i r m d a b u l u n m a k t a n da srarla k a n m
tr. O , Marx'la a y n d o r u l t u d a olarak, d n c e l e r d e n z i y a d e k a r l a r n ,
y a p s a l k o u l l a r l a bir a r a d a olarak, e y l e m i b e l i r l e d i i n i d n m t r .
F a k a t , o s a d e c e e k o n o m i k karlarn b u y o l l a i l e m e d i i n i , a y n za
m a n d a , r n e i n , ilgili k a r l a r n b i r e y i n d i n s e l t a v r n i l g i l e n d i r e b i l e c e
i n i d e v u r g u l a m t r . D n c e l e r i n a n l a m , i n s a n l a r n kendi karlar
h a k k n d a k i alg v e y o r u m l a r n e t k i l e m e l e r i n d e v e b u karlar m n a s i p
e y l e m l e r e kanalize etmelerinde yatmaktadr. W e b e r , bu

derlemede

a l n t l a n a n m a k a l e l e r i n d e , deiik t o p l u m s a l snf v e t a b a k a l a r n k e n
di d u r u m l a r n tipik o l a r a k y o r u m l a m a v e d i n s e l t e r i m l e r e a y a r l a y p
u y a r l a m a b i i m l e r i n i n i n farkl d i n s e l y o l l a r n i n c e l e m i t i r . O n a g r e
s n f l a r n y a a m d u r u m u v e karlaryla o n l a r n tercih e t m e y e y a t k n
g r n d k l e r i b e l l i i n a n s i s t e m l e r i a r a s n d a s e m e l i bir yaknlk v a r -

14
Yasin

Al<lay

dr. G r l e c e i g i b i , W e b e r ' i n a l m a l a r d i n l e M a n c ' m k i n d e n ok d a

h a fazla ilgilidir. S o n u t a d a o n u n a l m a l a r d i n v e t o p l u m s a l y a p
lar a r a s n d a k i ilikiler k o n u s u n d a ok d a h a k a p s a m l bir d e e r l e n d i r
m e s u n m a y a d a h a yatkndr.
B u b l m d e Durkheim'dan seilen rnek metin onun din sosyolo
jisi z e r i n e k a p s a m l v e r a c eseri o l a n Dinsel Yogamn Temel

Biim

leri i s i m l i e s e r i n i n giri b l m d r . D u r k h e i m , a b a s n , d i n s e l i n a n
v e p r a t i k l e r i n a l d b i i m l e r i n her t o p l u m u n t o p l u m s a l y a p l a n m a s n daki

belli temel

ilkelere t e k a b l

ettiini g s t e r m e y e

hasretmitir.

O n u n analizleri, dinsel v e ahlk inanlarn otoritelerini,

kendilerini

fn v e p r o f a n d n y a d a n a y r a n kutsallk zelliklerini k a z a n m a y o l l a r
na k t u t m a k a s n d a n ok n e m l i s a y l m t r . O b u n u , k u t s a l n t o p
l u m u n k e n d i s i n i n e s a s b i i m l e r i n i s e m b o l i z e ettii s r e l e r b i r e y i n
z e r i n d e d u r a n fakat b i r e y s e l b i l i n c e a l a n m a k n v a r l k b a k m n
d a n a k l a m a y a a l m t r ( B o c o c k & T h o m p s o n , 1985: 10). A n a l i z l e
r i n d e , zellikle \nlihar

a l m a s n d a (1986) s o s y o l o j i ile p s i k o l o j i n i n

bir t e r k i b i n i b y k bir ustalkla s u n a n D u r k h e i m ' n d i n k o n u s u n d a k i

a l m a s n d a izledii y n t e m k o n u s u n d a bir n o k t a n n

belirtilmesini

gerekli g r y o r u m . D u r k h e i m , d i n l e r tarihi k o n u s u n d a e v r i m c i , i l e r l e
m e c i pozitivist p a r a d i g m a n n e n iyi v e e n s o f i s t i k e r n e i n i s u n m u
tur. T e m e l s o r u n u d i n l e r i n kkeni v e z hakknda v e y a d i n l e r i n e n t e
m e l b i i m i d e n i l e c e k e y i n n e o l a b i l e c e i h a k k n d a bir fikir e d i n m e k
o l a n Durkheim, b u n u n cevabnn dinlerin nasl ortaya km o l d u u
na d a i r bir k t u t a c a n d a d n m t r . B y l e c e pozitivist d i n l e r
t a r i h i t e o r i s i n d e r e v a t a o l a n d i n l e r i n kkeni s o r u s u n a u y g u n bir ak
lama getirmi olmay ummutur.

Durkheim, metodolojik

bir n c l

o l a r a k , i n s a n l n ilk d n e m l e r i n d e d i n i n e n t e m e l b i i m i n i n g e e r l i
olduunu varsaymtr. B u temel biimlerin zamanla, toplumsalla
m a y l a birlikte g i d e r e k d a h a k a r m a k v e d a h a r a s y o n e l bir m u h t e v a ka
zandna hkmetmitir. Dinlerin en temel biiminin bilimsel-sosyolojik i n c e l e m e s i y e r i n d e g z l e m i g e r e k t i r e c e i n d e n , t a r i h i n d e r i n l i k l e
rine gidemeyeceini bilen Durkehim, bu s o r u n u , alma alan olarak
A v u s t r a l y a yerlileri z e r i n d e a l m a y s e e r e k a a b i l e c e i n i d n
mtr. Kukusuz bu tercihinde d n y a n n yaayan toplumlar hakkn
d a k i m o d e r n i s t tarih t a s a v v u r u n a o l a n s a d a k a t i b e l i r l e y i c i o l m u t u r .
B u s a d a k a t , i m d i bize o k naif g e l e n d o r u s a l i l e r l e m e c i t a r i h a n l a y
n n ok d o a l bir s o n u c u o l a r a k i n s a n l a r n t a m a m n n a y n i l e r l e m e

Din

Sosyolojisi

_H.

gzergh z e r i n d e y o l katettiklerini v a r s a y d n d a n , b u g z e r g a h n
ok g e r i s i n d e v a r s a y l a n t o p l u m l a r zerindeki i n c e l e m e n i n bize t a r i
h i n ilk a l a r h a k k n d a d o r u b i l g i n i n i m k a n k o n u s u n d a o l u m l u bir
karlk v e r e c e i n i d e k a b u l e t m i o l u y o r .
K u k u s u z b y l e bir b a k a s n n h e r e y d e n n c e e p i s t e m o l o j i k
bir s o r u n u vardr. D u r k h e i m ' n d i n l e r i n t o p l u m s a l i l e v l e r i v e a n l a m
lar k o n u s u n d a k i k a p s a m l katklarnn d e e r i n i d r e n bir e y o l m a
sa da b u . d i n i n m a h i y e t i v e ilkel t o p l u m t a s a v v u r l a r k o n u s u n d a h l i
hazrda g e e r l i o l a n bir o k y a n l a da kaynaklk e t m i o l d u u n u kay
d e t m e k gerekiyor. B u a r a d a , ilkel t o p l u m l a r hakkndaki bilgi i h t i y a c
n n g i d e r i l m e s i i i n y a a y a n ilkel k a b i l e l e r e g i d i l m e s i n i n bir m i k t a r d a
ilkel i n s a n l a r l a ilgili b u l g u l a r n zifiri bir karanl a n d r y o r o l m a s n
d a n , d o l a y s y l a e p i s t e m o l o j i k bir zorluktan k a y n a k l a n a n bir t e r c i h o l
d u u d a s y l e n m e l i d i r . B u ' d u r u m d a D u r k h e i m ' n ilkel

toplumlarda

v a r o l d u u n u d n d e n t e m e l d i n s e l b i i m l e r i g z l e m l e m e k ze
re A v u s t r a l y a yerlilerini a r a t r m a a l a n o l a r a k s e m e s i n i n N a s r e d d i n
H o c a ' y a a t f e d i l e n m e h u r fkray a n d r d n s y l e m e k a b a r t l o l m a z
s a n r m . Y z n b o d r u m d a kaybettii h a l d e d a r d a a r a y a n H o
ca'ya dostlar bu d u r u m u n sebebini sorduklarnda, H o c a ' n n n e sr
d gereke b o d r u m u n karanl olmutur.
B u b l m d e s o n o l a r a k n l a n t r o p o l o g Clifford G e e r t z ' d e n bir
alnt var. Y i n e antropoloji alannda mehur Marry Douglas ve E v a n s P r i t c h a r d gibi u s t a l a n n tarttklar baz k o n u l a r b a l a m n d a yazan G e ertz'in b u a l n t s b a l a m n d a , t e m e l t a r t m a , belli bir k l t r d e n i n
s a n l a r n baka k l t r d e n i n s a n l a n n i n a n , d e e r v e pratikleri h a k k n
da h k m v e r e b i l m e l e r i n i s a l a y a c a k e v r e n s e l bir n o r m r a s y o n a l i t e s i nin b u l u n u p b u l u n m a d k o n u s u n d a d r . K s m e n d e b u t a r t m a , b i
l i m v e i d e o l o j i a r a s n d a k i a y n m l a v e her ikisiyle i n a n s i s t e m l e r i v e
d i n a r a s n d a k i a y n m l a ilgilidir. B u t a r t m a s a d e c e t e r m i n o l o j i k
t a r t m a d e i l , fakat f e l s e f e v e e p i s t e m o l o j i d e k i

aynmlarda

bir

kkleri

o l a n n e m l i bir t a r t m a d r . Geertz'in y a k l a m , r e s m e t t i i f e n o m e n
lere bir gereklik v e d o a l l k d u y g u s u v e r e n y a n - z e r k bir d z e y o l a
rak s e m b o l i z m i n n e m i n i vurgular. O n a g r e , s o s y o l o g l a r s e m b o l i k
d z e y e d a h a fazla n e m a t f e t m e k z o r u n d a d r l a r . zellikle d i n s o s y o
lojisi a l a n n d a G e e r t z , s o s y o l o g l a n n , r n e i n d i n i n d a h a t a t m i n e d i c i
bir y o l l a e l e a l n a b i l e c e i s i y a s i - e k o n o m i k y a p l a r l a k l t r e l b i l e e n l e r
a r a s n d a k i ilikiler h a k k n d a k i i n c e l e m e l e r i n d e n n c e b u n u y a p m a k

Yasin

Aktay

z o r u n d a d r l a r . T a k d i r e d i l e b i l e c e i gibi d i n v e i d e o l o j i t a r t m a s n d a
s e m b o l l e r e a t f e d i l e n b u zerk r o l n d e marksist t e m a t i k l e r l e

ciddi

m n a s e b e t l e r i o l a c a k , bu a r a d a a d a t o p l u m l a r d a d i n i n bir k l t r e l
s i s t e m o l a r a k i l e y i i y l e ilgili ok i l g i n noktalara iaret e d e c e k t i r .
Derlememizin nc b l m n d e , din sosyolojisi konusunda g
r e c e dafa y e n i v e a d a baz t a r t m a v e d e e r l e n d i r m e l e r d e n r n e k
ler y e r a l m a k t a d r . B u b l m d e yer a l a n b e y a z d a n R e i n h a r d B e n dix'in " M a x W e b e r ' i n D i n S o s y o l o j i s i " i s i m l i m a k a l e s i , M a x W e b e r ' i n
din

s o s y o l o j i s i zerine

analizlerinin

bir d e e r l e n d i r m e s i n i

ieren

n e m l i bir yaz. K u k u s u z M a x W e b e r " i n bu k o n u d a k i g r l e r i zeri

n e pek ok ey s y l e n m i , y a z l m , izilmitir. T r k e ' d e y a y m l a n a n
Turner'n, 'Weber'in din sosyolojisi zerine grlerinde ngrd
a n l a m a c s o s y o l o j i y n t e m i n d e n , s l m t o p l u m l a r sz k o n u s u o l d u
u n d a , n a s l inhiraf ettiini g s t e r e n , b u n u da W e b e r ' d e k i o r y a n t a l i s t
e i l i m l e r e b a l a y a r a k bir e i t o r y a n t a l i z m e l e t i r i s i o l a r a k i g r e n a
l m a s (Turner, 1997) b u n u n ok iyi bir rneidir. B e n d i x i s e . W e b e r
z e r i n e g e l i m i s o s y o l o j i k izgide e n n e m l i k a y n a k l a r d a n biri h a l i n e
g e l m i bir e s e r e (1966) m z a s n a t m , M a x W e b e r ' i e n iyi a n l a y a n l a r
d a n biri o l m u t u r . B u r a d a a l n t l a n a n m a k a l e s i s a d e c e W e b e r ' i n teori
v e y n t e m a n l a y n d e i l , b u n u n l a birlikte o n u y n l e n d i r e n g d l e
ri v e z m n a n l a y l a r itinal b i i m d e ortaya k o y m a k t a d r .
S o n z a m a n l a r d a zellikle p o s t m o d e r n i z m v e k r e s e l l e m e z e r i n e
almalarndan tandmz R o l a n d Robertson'un makalesi din sos
y o l o j i s i n i n g e l i i m i y l e ilgili k e n d i n e zg bir a n l a t m l a , k o n u y l a ilgili
farkl bir t a r i h y a z m n r n e k l i y o r . B r y a n S . T u r n e r ' n " T o p l u m s a l T u t
kal" i s i m l i uzun m a k a l e s i n i n bir b l m o l a r a k b u d e r l e m e y e a l n a n
"Sivil D i n " y a z s , m o d e r n l e m e n i n ileri a a m a l a r n d a , zellikle A m e
rikan t o p l u m u n d a v e baz g e l i m i l k e l e r d e d i n i n bir m i l l kimlik o l a
rak o r t a y a kp bir t o p l u m s a l yaptrc o l a r a k i l e m y a p t d u r u m l a
rn bir t a s v i r i n i y a p m a k s u r e t i y l e bir y a n d a n da D u r k h e i m c bir t e r m i
nolojinin gnmzdeki snamasn y a p m oluyor. "Dindarln B o y u t
lar z e r i n e " m a k a l e s i y l e C h a r l e s Y. G l o c k ile "Din S o s y o l o j i s i N e d i r ? "
i s i m l i yazsyla P. H e n d r i c k Vrijhof d i n s o s y o l o j i s i a l a n n d a b o l u k gr
d k l e r i baz k o n u l a r d a k e n d i l e r i n e g r e katklarda b u l u n m a y a a l
y o r l a r . z e l l i k l e d i n d a r l k k o n u s u n d a s o s y o l o j i k bir l e k g e l i t i r m e
konusunda din sosyolojisindeki bilhassa saha aratrmalarnda ciddi

Din

Sosyolojisi

_1L.

s o r u n l a r n y a a n d l k e m i z d e b u m a k a l e l e r i n ufuk a c o l a c a n
belirtmek gerekiyor.'
D e r l e m e m i z i n d r d n c v e s o n b l m n d e iki yerli yaz yer a l
yor. B i r i n c i s i , p o s t m o d e r n d n y a d a d i n i n d u r u m u y l a ilgili o l a r a k Y a
s i n A k t a y ' d a n . B u d e r l e m e d e k i t m y a z l a r n y e t e r i n c e iyi o r t a y a koy
d u u gibi d i n i n s o s y o l o j i k ilginin m e r k e z i n e o t u r m a s b y k l d e
m o d e r n l e m e balamnda olmaktadr. O y s a bugn azmsanmayacak
b i r p o s t m o d e r n l e m e s y l e m i var v e b u s y l e m i e r i s i n d e d i n i n , b a
ka her e y g i b i , k o n u m u n u n y e n i m t a l a a l a r gerektirecek bir d u r u m a
geldii s y l e n m e k t e d i r . B u yaz bu s y l e m i e r i s i n d e bir y a n d a n d i n i n
k o n u m u n u n b e l i r s i z l i i n e iaret e t m e k t e , dier y a n d a n , s o n z a m a n l a r
da m o d e r n i s t n g r l e r i n a k s i n e d i n i n y k s e l i i n e r a m e n p o s t m o d e r n i s t s y l e m i e r i s i n d e d i n i n bir m e t a - a n l a t o l a r a k n g r l e n m u
k a d d e r s o n u y l a ilgili t e m a l a r a iaret e d i y o r . B u b a l a m d a , A k t a y ' n y a
zs, p o s t m o d e r n d n y a d a d i n i n bir m e t a - a n l a t o l m a ile t a n r n n i n t i
kamn andrrcasna ykselii arasndaki gerilim zerinde younla
yor. S o n b l m n s o n yazs M u s t a f a A y d n ' n , Trkiye'deki d i n s o s y o
l o j i s i n i n m e v c u t d u r u m u y l a , gelecekteki m u h t e m e l y n e l i m l e r i h a k
kndaki z m l e m e v e d e e r l e n d i r m e l e r i n i n yer a l d m a k a l e s i var.
T r k i y e ' d e d i n s o s y o l o j i s i n i n m u h t e m e l i h t i y a l a r n a karlk v e r m e y i
u m a n b u d e r l e m e , a n c a k b y l e bir yazyla t a m a m l a n a b i l i r d i ; aksi tak
t i r d e eksik kalrd. A y d n , yazsnda T r k i y e ' d e s o n z a m a n l a r d a i y i c e
g n d e m e gelen slm gelimelerin paralelinde gelien din sosyoloji
si i l g i s i n i n , gerek d i s i p l i n i i n d e n g e r e k s e d i s i p l i n d n d a n a l d kat
klara b i r e r e v e i z m e y e a l y o r . B u v e s i l e y l e u a n a k a d a r b y l e s i
bir e r e v e y e pek d a h i l e d i l m e y e n , E r o l G n g r , A l i B u l a , S a b r i F. l g e n e r g i b i dnrleri m u h t e m e l birTrk Din Sosyolojisi disiplini ie
risinde k o n u m l a n d r m a y a alyor.
evirilere gelince; A l m a n c a ' d a n M . E m i n Kkta'n evirdii K e h
rer. B e n d i x , G l o c k v e V r i j h o f ' u n d n d a dier b t n yazlar ngiliz
c e ' d e n e v r i l m i v e h e p s i a r a s n d a bir d i l u y u m u s a l a n m a y a a l l
mtr. B u k o n u d a g e n e l d e T r k i y e ' d e y e t e r i n c e o l u m a m o l s a b i l e
a s g a r i v a r o l d u u n u d n d m z t e r m i n o l o j i k u y l a m a katk s a l a -

Bu arada bu alanda yaplm nemli almalara da deinmeden de gememek ge

rekiyor. Birincisi Kayhan Mutlu'nun "Bir Dindarlk lei" 11990) isimli makalesiyle, M. Emin Kkta'n iki nemli almas (Kkta, 1993: 19971

Yasin

Aklay

yc o l m a y n c e l e d i k . B u n u n l a birlikte b u u y l a m d a s o r u n l u o l d u u
n u d n d m z t e r i m l e r e , yer yer d i p n o t l a r l a , t e r c i h l e r i m i z i n g e
rekelerini a k l a m a y a altk. B u a r a d a ngilizce'den e v i r i l e r k o n u
s u n d a k i titiz t u t u m l a r d o l a y s y l a A b d u l l a h T o p u o l u v e M e v l d e
A y y l d z o l u ' n a v e b u d e r l e m e d e zel bir yazsyla yer a l a n M u s t a f a
A y d n ' a zellikle teekkr ediyoruz.

R E F E R A N S L A R
Bendix, R., 1966, MflX W6r: At IntelteUual Portrait. London.
Bocock, R. & Thompson, K.. 1985. Religion and lieology. Manchester: Unlversity
Durkheim, E., 1986, Inlihar Toplumsal inceleme, ev. . Ozankaya, UNESCO.
Kkta. M. E,, 1993, Trkiye'de Din Hayal. \mtr rnei, stanbul: aret.
Kkta, M. E., 1997. Din veSlyasel: Siyasal Davranii ve Dindarik. Ankara: Vadi
Mutlu, K., 1990, Bir Dindarlk lei, tslmf Araflrroalar, Cilt 4 .
Turner. B. S.. 1997. IVIax Weber ve slm: Ele}Urel biryaktajim, ev.Yasin Aktay. Ankara;Vadi.

BRNC BOLUM
GNTER KEHRER

Gnter KEHRER

I. GR
I. Din Sosyolojisinin Konusu
E e r d i n l e r b i l i m s e l a r a t r m a k o n u s u o l a n s o s y a l gereklikler o l a r a k
anlalrlarsa, ancak o zaman din sosyolojisi kavranabilir. Bat toplu
munda dinin normatif gc pheli duruma dnce, din fenomen
lerin a r a t r l m a s t e o l o j i d e n a y r l a b i l d i v e e m p i r i k b i l i m l e r t a r a f n d a n
stlenilebildi. D i n , sosyal bir fenomen olduu srece sosyologlar i l
gilendirir. B u d e m e k t i r ki d i n , ya s o s y a l e t a b i b i r t e z a h r d r veya e n
azndan sosyal bir n e m e sahiptir. Din sosyolojisinin objesi insanla
rn d i n e d a y a l s o s y a l d a v r a n d r . D i n s o s y o l o j i s i n i n , d i n i t o p l u m s a l
y a p l a r a i n d i r g e y i p i n d i r g e y e m e y e c e i veya d i n i n a k n k a y n a n ka
b u l e t m e k z o r u n d a o l u p o l m a d eklindeki eski t a r t m a k o n u s u , b i
l i m s e l olarak z m l e n e m e y e c e i iin r e d d e d i l e b i l i r .
B i r d i n i n birok i n s a n t a r a f n d a n p a y l a l m a s d i n e d a y a l s o s y a l
bir d a v r a n n v a r o l m a s d e m e k deildir. D i n , d a h a o k , b i r g r u p i n s a
nn karlkl ilikilerinin t e m e l i o l m a l d r . B y l e c e d i n s o s y o l o j i s i , b e l
li bir h a l k n i i n d e d i n i b i r n i t e l i i n d a l m n a r a t r a n m e z h e p ista
t i s t i k l e r i n d e n aka ayrlr. B u n a karlk d i n s o s y o l o j i s i , d i n i , a m a l

Tbingen niversllesl retim yesi olan G.Kehrer'in bu metni. M Emin Kktaj

tarafmdan Religionssoziologie. isimli Almanca orlinalinden (Walter de Gryter und Co.
Berlin 968)evrilmitir

22
Gnler

Kehrer

spesifik c e m a a t l e m e l e r l e v e i n s a n l a n n d i n t a r a f n d a n

belirlenmi

s o s y a l d a v r a n l a n y l a ilgilenir. G r u p l a n n b e l l i b i r d i n e b a s i t o l a r a k
m e n s u b i y e t i , e e r bu m e n s u b i y e t grup y e s i n i n d a v r a n iin a n l a m
l ise v e b u iliki zinciri t e s a d f i o l m a y p , y a n i b i r e y l e r e g r e farkllk
lar g s t e r m e y i p . a k s i n e "zorunlu" ise, r n e i n b u d i n i n a k i d e l e r i t a r a
fndan - yanl anlalm bir formda olsa bile - ngrlyorsa veya kastsz b i l e o l s a - d i n d e n kat bir m a n t k l a k a n l y o r s a , a n c a k o za
m a n s o s y a l bir realitedir.
D i n s o s y o l o j i s i ile ilgili a r a t r m a l a r i l e r l e d i k e , b i r b i r i n i izleyerek
v e y a b i r b i r i y l e y a n y a n a b u l u n a r a k d i n s o s y o l o j i s i n i n tercihli o b j e s i
o l a n a l a n b i r b i r i n d e n a y n i m a) D i n l e r i n s o s y a l o l a r a k o r t a y a k
n e d e n l e r i n i g s t e r m e k . B u k o n u zellikle 19. yzylda n p l a n d a y d ,
b u d n e m d e d e n c e l i k l e H. S p e n c e r , B . Tylor, K. M a r x v e d e E . Durkheim'in a l m a l a n n d a . b) Kilise gruplannn sosyal ve din hayat. B u
a l a n e k s e r i y a "gerek" d i n s o s y o l o j i s i n d e n farkl o l a r a k kilise s o s y a l
a r a t r m a s o l a r a k a d l a n d r l d . E n n e m l i t e m s i l c i s i G . L e Bras"tr. c)
D i n ile " d n y e v ( p r o f a n ) " t o p l u m a r a s n d a k i karlkl etkiler. B u k o n u
20. yzyln b a n d a M . W e b e r t a r a f n d a n e l e a l n d v e 1. W a c h v e G .
Mensching'in almalannda srdrld.
Din s o s y o l o j i s i n i n k o n u s u n u n b u e k i l d e b e l i r l e n m e s i e k s e r i y a
"baml veya bamsz deiken olarak din" ifadesinde

karakterize

edilen bilin alt ideolojik kavramlatrmalara dayanyor. Amerikal

s o s y o l o g T. F. H o u l t hakl o l a r a k b u a l t e r n a t i f l e r i n s o s y o l o j i k o l m a y a n
b i r n e d e n - s o n u zihniyeti ierdiklerine iaret e d i y o r | A 1 1 , s . 12). E e r
s o s y o l o j i iki veya d a h a o k f e n o m e n i n iliki d e r e c e s i n i v e b u ilikinin
art v e i l e v l e r i n i d e t e s b i t e d e b i l i r s e , n e d e n s e l l i k m e s e l e s i o z a m a n
a n c a k p h e u y a n d n c g e n e l l e m e l e r d e t a m a m i y l e zlebilir.
Din(ler)in sosyal kkeninin aratnlmas din eylemin "nihai" te
m e l l e r i n i n b i l i m s e l h a r e k e t i e n g e l l e d i k l e r i e k l i n d e d o g m a t i k itirazla
karlar. D i n s o s y o l o j i s i n i n p a r a l a n m a t e h l i k e s i , e l e t i r e l v e s a v u n
m a c e i l i m l e r d e d i r . kinci e i l i m "ilke v e g a y e s i k u t s a l o l a n o r g a n i z e
g r u p l a r n y a p l a r n v e y a a y l a r n aratrmak" la k e n d i s i n i s n r l a m a
ya z o r l a n m t r | B 7 , s.6|. K i l i s e s o s y a l a r a t r m a s n n baz t e m s i l c i l e r i ,
s o n t a h l i l d e her k i l i s e n i n s a d e c e t e o l o g l a r v e y a b u k i l i s e n i n i n a n m
s o s y o l o g l a n t a r a f n d a n a r a t n l m a s gerektiini ileri s r m l e r d i r | B 2 ,
s . l 10|. Din v e t o p l u m a r a s n d a k i karlkl ilikileri d i n s o s y o l o j i s i n i n
konusu olarak kabul e d e n eilimin temsilcileri, "baml veya b a m -

23
Din

Sosyolojisi

sz d e i k e n o l a r a k d i n " a l t e r n a t i f l e r i n d e n b i r i n i s a v u n m a z l a r , j . W a c h
v e d a h a ak o l a r a k G . M e n s c h i n g ' d e g z l e n e n , aksi ilikiye g r e d i n i n
t o p l u m l a i l i k i l e r i n e g e n i yer v e r m e e i l i m i , b u g r n t e m s i l c i l e r i
ni d i n m u h t e v a n n analizi d a r d a t u t m a y i s t e y e n s a v u n m a c d o g
m a t i k " s o s y o l o j i " y e tekrar y a k l a t r y o r j A S , s.211.
B u n a karlk d i n s o s y o l o j i s i iin " y a s a k l a n m " h i bir a r a t r m a
a l a n n n o l a m a y a c a srarla v u r g u l a n m a l d r . D i n e y l e m k a p s a m l bir
fenomendir. B u n u n aratnimas, din olann sosyal balantsn iine
a l d g i b i , d i n k u r u m l a r n analizi v e d i n ( l e r ) i n s o s y a l h a y a t n dier
a l a n l a r n a etkilerini d e i i n e alr.

2. Sosyolojik Din Kavram

Din sosyolojisinin konusu olarak din davrann kabul e d i l m e s i , s o s
y o l o g l a r d i n i n s o s y o l o j i k o l a r a k yararl bir t a n m n b u l m a g r e v i n d e n
m u a f t u t m a z , j . M . Y i n g e r , bir ka s a a t i i n d e y z l e r c e " d i n " t a n m n n
toplanabileceini vurguluyor |A25, s.6|. Dinin evrensellii, eitli e
killerde tezahr e t m e s i v e heterojenlii, kapsaml ve tabii yeterli ve
z e n l i bir t a n m b u l m a y h e m e n h e m e n i m k a n s z klyor. B i z T. P a r s o n s ' u n a n l a y n a bal k a l m a k istiyor v e d i n d e n , e m p i r i k o l m a y a n ,
deer

k o y u c u karakteriyle

nitelenen

bir

inan sistemini

anlyoruz

| B I 3, S.331,367|. B y l e l i k l e d i n , ak o l a r a k b i l i m d e n ( e m p i r i k t i r , d e e r
koyucu deil), ideolojilerden ( empirik ve deer koyucudurlar) ve fel
sefeden (empirik ve deer koyucu deil) ayrlm olmaktadr. Empirik
o l a n l a e m p i r i k o l m a y a n a r a s n d a k i fark, t e c r b e v e i n s a n l a r a r a s n d a
kontrolle

(inlersubjekliven

Kontrolie

] u l a l a b i l e n f e n o m e n l e r ile b u kri

t e r i n k u l l a n l o l m a d f e n o m e n l e r a r a s n d a k i farka d a y a n r .
B u t a n m , h e m b t n aklyla y a p o l a r a k y a l n z t a b i a t s t var
lkla m n a s e b e t l e r i d i n k a v r a m iin b e n i m s e y e n m i n i m a l (dar) t a n
m n s t n l k l e r i n i , h e m d e s o s y o l o j i k o l a r a k kutsal ( s a k r a l ) v e kutsal
d ( p r o f a n ) d a v r a n a r a s n d a k i farkllktan

hareket e d e n

maksimal

( g e n i ) t a n m n n e m l i akln ihtiva ettii iin y a r a r l d r | B 4 | . K e s

kin m i n i m a l t a n m , bizim g e n e l l i k l e , hakiki b u d i z m g i b i , d i n o l a r a k n i
t e l e d i i m i z , t a b i a t - s t bir varl k a b u l e t m e y e n birok i n a n s i s t e
m i n i d a r d a t u t u y o r . M a k s i m a l ( g e n i ) t a n m d a i s e , t e r i m l e r i n kulla
n l m a s n n a r a t r m a c n n a r z u s u n a b r a k l m a t e h l i k e s i vardr. O za
m a n da a r a t r m a teknii b a k m n d a n d i l i n b t n l n k o r u m a k zor
dur.

_?L

Gnter

Kehrer

zellikle etno-sosyolojinin - bunun bulgular olmakszn

artk bir d i n s o s y o l o j i s i d n l e m e z -

bugn

alan aratrmalarnda snrlan

ak o l a r a k belli bir d i n k a v a m n n e l d e m e v c u t o l m a s gerekir. B y l e

bir d i n k a v r a m s a y e s i n d e s o s y a l b n y e i i n d e k i yeri i m d i y e k a d a r b i
l i n m e y e n bir h a d i s e n i n d e e r i n i t e s p i t e t m e k m m k n olur. T o p l u
o l a r a k i f a d e e d i l i r s e , d i n s o s y o l o j i s i n d e ok e i t l i t a n m l a r k u l l a n l
m t r . B u n l a r ya s a d e c e belli baz d i n l e r iin k u l l a n l d r l a r ; i n s a n
d a v r a n n n h e r e k l i n i d i n o l a r a k a n l a y a n P. H o n i g s h e i m ' i n t a n m
b y l e d i r : " n s a n n k e n d i varlk v e g c n d e n farkl t a b i a t s t varlk v e
ya g l e r o l a b i l e c e i t a s a v v u r u n u n

zaruri n e t i c e s i o l a r a k , b u n l a r l a

ilikiye g i r m e k m m k n v e a n l a m l olabilir" j A I O , s . l 19|; veya d i n e y

l e m i n f o n k s i y o n l a n n n , f o n k s i y o n e l v e k a p s a m l bir t a s v i r i n i ihtiva
eder; 1. M . Y i n g e r ' i n t a n m g i b i . O , d i n i " B i r g r u p i n s a n n , i n s a n h a y a
tnn niha problemlerini zmek istedii, inan t a s a v v u r l a n n d a n ve
m i t l e r i n d e n o l u m u bir s i s t e m " |A25, s.99| o l a r a k grr. Yetersiz o l
sa d a e n zarif z m , bir b i l i n m e y e n i dieri ile a k l a m a k t r : G . M e n s c
h i n g ' i n ksa v e zl olarak f o r m l e ettii g i b i , "Din kutsalla h a y a t bir
k a l a m a d r . " | A 1 7 , s . l 8 | . E e r kutsal a priori bir kategori o l a r a k kabul
e d i l i r s e - M e n s c h i n g ' i n R. O t t o ' y a bal o l a r a k a n l a d g i b i - b u t a n m
anlalabilir.
E e r biz d i n i e m p i r i k o l m a y a n , d e e r k o y u c u bir i n a n s i s t e m i o l a
rak a n l a m a k istersek, bu k a v r a m s a l b e l i r l e m e d e h i b i r d e e r k o y u c u
h u s u s yoktur. D i n h a y a t n sbjektif a r t l a n n a test e d i l e b i l i r t e c r b e y
le u l a l a m a m a s g e r e i , d i n i n , i n s a n g e l i m e n i n a l m v e y a a l a
bilir bir s a f h a s n a ait o l m a s d e m e k deildir. D i n i n g e l e c e k t e v a r o l u
v e yaylma i m k a n l a n konusunda, o n u n ifadelerinin mantki stats
d e i l , d e i e n bir t o p l u m d a o n u n f o n k s i y o n u karar verecektir. u a n a
k a d a r a n a h a t l a r y l a tasvir e d i l e n d i n k a v r a m , h l mizaca bal ( i d i onsynkratik)

her i n a n s i s t e m i n i n - a n l a n t a n m s a l b e l i r l e m e l e r i y e

rine g e t i r m i o l s a b i l e - s o s y o l o j i t a r a f n d a n d i n o l a r a k n i t e l e n d i r i l m e dii e k l i n d e a k l a m a y a m u h t a t r . S a d e c e s o s y a l b a l a n t l i n a n
sistemi kelimenin sosyolojik a n l a m n d a dindir.
D i n , i n s a n t o p l u m s a l l a m a n n e v r e n s e l bir e l e m e n t i m i d i r ? B u
m e s e l e y i a k l a y a b i l m e k iin n c e b u n u n l a b t n t o p l u m l a r d a

din

inan s i s t e m i n i n olgusal varlnn m veya din t o p l u m s a l l a m a n n

mantki gerekliliinin m i d n l d aratnimaldr. Birinci anlay,
d i n i h u s u s u n ( m o m e n t ) t o p l u m u n dier a l a n l a n n a k e n d i l e r i y l e etki

Din

Sosyolojisi

25
_

ettii y k m l l k d e r e c e s i v e n o r m a t i f g c n o k eitli o l d u k l a r g znnde bulundurulduunda

kabul e d i l e b i l i r . B u n a karlk,

toplum

iin d i n i n gereklilii m e s e l e s i , s a d e c e s o s y o l o j i k bir s o s y a l l e m e k u

ram erevesinde cevaplandrlabilir.

Din fenomenlere

olduka il

gi g s t e r e n E . D u r k h e i m gibi b i r s o s y o l o g , d i n i d a v r a n , t o p l u m s a l
h a y a t n y a p s a l e l e m e n t l e r i n d e n biri olarak y o r u m l u y o r d u .

Dorusu

o n u n d i n k a v r a m y l e geni' t u t u l m u t u r ki, s o n t a h l i l d e m i l l i v e p o l i
tik i d e o l o j i l e r d e d i n o l a r a k a n l a l a b i l i r l e r . D a h a d a r b i r d i n k a v r a m
na d a y a n l r s a - b i z i m y a p t m z g i b i - , d i n l e b a l a n t l o l a n v e d r
d n c b l m d e gsterilecek olan fonksiyonlar baka merciler d e st
l e n e b i l e c e i i n , dinsiz t o p l u m l a r n varl m m k n olur.

Durkheim

v e o n u n e k o l n n k a p s a m l d i n k a v r a m n d a h a d a r bir d i n k a v r a m y
la s n r l a m a y a karar v e r m e , yalnzca d i n s o s y o l o j i s i b a z n d a b i r t o p l u m
t e o r i s i n e u l a m a k t a n v a z g e m e y i ierir.

3. Din Sosyolojisinin Sosyoloji v e

Din Bilimlerindeki Yeri
B i r o k zel s o s y o l o j i gibi d i n s o s y o l o j i s i d e k o n u s u n u n baz y n l e r i n i
s o s y o l o j i k o l m a y a n d i s i p l i n l e r l e p a y l a r . D i n s o s y o l o j i s i n i n dier b i
l i m l e r l e b u t e m a s v e r i m l i o l m a k l a b e r a b e r , a y n z a m a n d a da p r o b
lemlidir. nk din sosyolojisinin teolojinin yardmc bilimi

olarak

ona tbi d u r u m u n a d m e tehlikesi, meseleleri bilimsel amala v e

g e n i l i i n e e l e a l m a y m e r u o l m a y a n bir tarzda s n r l a n d r m a k l a t e h
dit ediyor.

D i n s o s y o l o j i s i s o s y o l o j i k bir d i s i p l i n d i r . T o p l u m s a l ger

e k l i i n b i l g i s i n e k e n d i y n n d e n katkda b u l u n m a y ister. O n u n b u l
g u l a r n m i s y o n e r l i k t e k u l l a n m a k kadar, d i n d m a n i d e o l o j i l e r e d e s
tek o l a r a k k t y e k u l l a n m a a l m a s da o n a y a b a n c d r . A h l a k t e o l o
g u B . H r i n g ' i n - 1. H a s e n f u P ' d a a y n g r t e d i r | A 8 , A 9 | . - " M a x W e b e r ' i n a n l a d a n l a m d a 'artsz' a l y o r m u gibi g r n s e d e eer d i n
s o s y o l o j i s i aka s o s y a l t e o l o j i v e s o s y a l f e l s e f e e s a s n a d a y a n r s a
y o l u n u a r m a m a s . . . ayr b i r k o n u d u r " | A 7 , s l 7 v . d . j e k l i n d e i f a d e
ettii d i n s o s y o l o j i s i n i n y e r i n i b e l i r l e m e a b a l a n kesinlikle r e d d e d i l
m e l i d i r . T e o l o j i y e kar d i n s o s y o l o j i s i n i s n r l a m a , s o s y o l o j i n i n e m p l rik-pozitif karakteri t e m e l i n d e yaplr. E m p i r i k d i n b i l i m l e r i n e kar s
nr i z m e k i s e , spesifik k o n u s e i m i n e v e belli bir b i i m d e e l e a l n m a
s n a d a y a n r . D i n l e r tarihi v e d i n f e n o m e n o l o j i s i , s o s y o l o j i y l e a y n b i -

26
Gnter

Kehrer

lim a n l a y n a s a h i p t i r l e r . O n l a r t a r a f n d a n ortaya k o n a n m a t e r y a l , a
l m a l a r n d a s a d e c e bir d i n e bal kalmakla y e t i n m e l e r i n e izin v e r i l
m e y e n d i n s o s y o g l a r iin o k n e m l i d i r .
S o s y o l o j i n i n g e n e l o l a r a k i n s a n n s o s y a l e y l e m i y l e v e y a b a k a bir
i f a d e y l e i n s a n n rol d a v r a n y l a i l g i l e n m e s i g i b i , d i n s o s y o l o j i s i d e
s o s y a l d a v r a n n zel bir ekliyle urar. B u s o s y a l d a v r a n ya d o
r u d a n d i n b i r d a v r a n t r ( r n e i n d i n a y i n l e r g i b i ) , y a da d i n f o r m v e
m u h t e v a l a r l a e k i l l e n m i t i r . B u n a karlk d i n b i l i m l e r i a s l d i k k a t l e r i
ni d i n f e n o m e n i n b i j t n l n e y n e l t i r l e r v e d i n o l a n n

toplumla

b a l a n t s n g e r e i kadar v u r g u l a y a r a k o n u asli t e z a h r o l a r a k e l e a l r
lar. D o r u s u y e n i d i n b i l i m c i l e r i d o r u d a n d o r u y a s o s y o l o j i k b i l g i y e
gittike d a h a fazla n e m veriyorlar: ( d a h a n c e Fransz d i n b i l i m c i l e
r i n d e b u l u n m a k l a b e r a b e r b u g e l e n e k e n n i h a y e t G . v a n der L e e w ile
b a l a r ) y l e ki, |. W a c h v e G . M e n s c h i n g g i b i d i n b i l i m c i l e r i hakl o l a
rak d i n s o s y o l o j i s i n i n n e m l i t e m s i l c i l e r i olarak

kabul e d i l m i l e r d i r .

B u n a r a m e n onlar, sosyo-din davran temel kategorisinden deil

d e "din" g e n e l f e n o m e n i n d e n hareket ettikleri i i n , m e s e l e y i e l e a l
t a r z l a n o u kez s o s y o l o j i k m a h i y e t arzetmiyor.
Din sosyolojisi, galiba e n verimli katklan etnolojiye borludur,
zellikle d e Fransz v e A n g l o - S a k s o n e k o l l e r i n e . lkel d i y e a d l a n d r l a n
t o p l u m l a r n o u n d a y o u n bir dini h a y a t n b u l u n m a s , d i n a y i n l e r i n
v u r g u s u , r a s y o n e l bir "teoloji"nin h e m e n h e m e n b t n y l e y o k l u u v e
relatif y a v a s o s y a l d e i m e , baz e t n o l o g l a n n , yazsz h a l k l a r d a d i n
davrann arketiplerinin bulunabilecei hipotezini ortaya a t m a l a n n a
n e d e n o l m u t u r . B u g n b u tez h e m e n h e m e n t e m s i l e d i l m i y o r s a da
e t n o l o j i k b u l g u l a r bir d i n s o s y o l o j i s i t e o r i s i f o r m l e e t m e k iin d a i m a
n e m l i m a l z e m e s u n a r l a r . D i n d a v r a n n b t n ekillerini dikkate a l
m a k s z n g s t e r i l e c e k her teorik gayret, m a h i y e t i t i b a r i y l e bir teori o l
sa b i l e , e k s i k k a l m a k z o r u n d a d r . a y e t b a m s z bir d i n e t n o l o j i s i v a r
sa ( z e l l i k l e A m e r i k a ' d a k i a n l a y l a r g z n n d e

bulundurulmutur)

b u , d i n s o s y o l o j i s i n d e n s a d e c e yazsz kltrlerin d i n l e r i y l e i l g i l e n m e k
b a k m n d a n a y n l r . B u n a karlk d i n s o s y o l o j i s i kendi a r a t r m a l a n n d a , b i l i m o l a r a k s o s y o l o j i n i n b i r b u u k yzyl n c e krizli s o s y a l d e i
m e s i n i t e m e l l e n d i r m e y e alt m o d e r n B a t t o p l u m u n u n d i n p r o b
l e m l e r i n e zel bir itina gsterir. B u n u n l a b e r a b e r gittike o r t a y a k
yor ki s o s y o l o j i k bir t e o r i , e t n o l o j i n i n b u l g u l a n n g r m e m e z l i k t e n g e
l e m e z . y l e ki, artk s o s y o l o j i v e e t n o l o j i n i n teorik o l a r a k birlikte h a
reket e t m e l e r i gerektii s a v u n u l u y o r .

27
Din

Sosyolojisi

D i n i l e t o p l u m u n dier a l a n l a r a r a s n d a k i ilikilerin a r a t r l m a
snda, yani din o l m a y a n sosyal davrann dini bilekeleri veya din
d a v r a n n s o s y a l b a l a n t l a n n m a r a t r l m a s n d a , d i e r zel s o s y o l o
jilerle o k sk bir irtibat o r t a y a kyor. S a d e c e bazlarn s y l e y e c e k
o l u r s a k ; S i y a s e t s o s y o l o j i , iktisat s o s y o l o j i s i , a i l e s o s y o l o j i s i , s o s y a l
tabakalama sosyolojisi v.s. T o p l u m s a l hayatn hibir alan dierin
d e n b a m s z o l m a d iin b u k e s i m e l e r bizzat k o n u m

gereidir.

S o s y a l e y l e m iin fikirlerin n e m i (T. P a r s o n s ) , b u e r e v e d e d i n i n d e

eri artk d a h a ak o l a r a k b i l i n i y o r . E n sk b a l a n t bilgi s o s y o l o j i s i
ile d i n s o s y o l o j i s i a r a s n d a m e v c u t t u r . K a y n a i d e o l o j i e l e t i r i s i n e
d a y a n a n , gayesi manevi yaplar toplumsal temellere indirgemek olan
bilgi s o s y o l o j i s i , M . W e b e r ' d e n beri n c e l i k l e d i n o l a n n s o s y a l n e
m i n i i s p a t a g a y r e t e d e n d i n s o s y o l o j i s i n e ters d e r gibi g r n y o r .
B u n u n l a b e r a b e r s a d e c e d o g m a t i k bir d i n s o s y o l o j i s i , d i n i n s o s y a l
b a l a n t s tezini inkar e d e r . A y n e k i l d e , m a n e v i m u h t e v a l a r n g y a
ikincil, n e m s i z karakteri ile ilgili diyalektik o l m a y a n tezleri r e d d e t m e k
i i n i d e o l o j i e l e t i r i s i n i n e n n e m l i n c s K. Marx'a i a r e t e t m e k y e
terlidir. S o s y o l o j i n i n , d e i m e z g r n e n y a p l a r n b y s n b o z m a d a
v e y a s a y d a m l a t r m a d a ortaya k a n e l e t i r e l i l e v i n e d i n s o s y o l o j i s i
d e kulaklarn t k a y a m a z .

4. Din Sosyolojisinin Metodlan

E m p i r i k bir bilim olarak din sosyolojisi aratrma y a p m a k t a n kanamaz. D i n b i l i m i v e e t n o l o j i n i n hazrlad k a p s a m l , h e n z y e t e r i n c e
i l e n m e m i m a l z e m e y e r a m e n , ak o l a r a k f o r m l e e d i l m i s o s y o l o
jik h i p o t e z l e r e y n e l m i b i r a r a t r m a , n c bir teori k u r m a k iin e n
e l v e r i l i m a l z e m e y i t e m i n e d e r . B u n l a n n ortaya k o n m a s n d a d i n s o s
y o l o j i s i e m p i r i k s o s y a l a r a t r m a m e t o d v e tekniklerini kullanr. D i n
s o s y o l o j i s i k e n d i n e a i t m e t o d l a r g e l i t i r m e m i t i r . E n iyi teknik o l a r a k
g r m e teknii k a b u l e d i l e b i l i r . n k B a t t o p l u m l a r n d a a y i n s e l
(ritel) davranlarn yannda bilinli tutumlar da din davrann tes
p i t i n d e e n a z n d a n a y n n e m d e rol o y n a d a r . A y r c a b u n u n y a n n d a bilgi v e r m e b a k m n d a n - b a s i t s a y s a l v e l m s e l teknikler, r n e i n
d i n t r e n l e r e k a t l m a g i b i , d i n h a y a t n e k o n o m i k v e politik y a p l a r l a
k o r e l a s y o n e l ilikileri h u s u s u n d a n e m l i i p u l a r v e r e b i l i r l e r . K k
d i n g r u p l a r n (sektler, k e n a r k l t l e r e m e n s u b i y e t gibi) a r a t r l m a s

Gnler

Kehrer

iin k a t l m l v e y a d o l a y l g z l e m , b u y o l l a r l a e l d e e d i l e n b u l g u l a r n
b a k a s t a r a f n d a n k o n t r o l n d e {intersubjektive

Kontrolle)-

etnolojik alan

a r a t r m a l a r n d a o l d u u gibi - b y k zorluklar g s t e r s e d e fl e n
n e m l i t e k n i k l e r d e n birisidir.
Daha byk aratrma nitelerinde tavsiye edilen lek (skaia)
t e k n i k l e r i n i k u l l a n m a , g r m e teknii k u l l a n a n a r a t r m a l a r l a b a
l a n t l o l u r s a b y k y a r a r s a l a r . o k az k u l l a n l a n m e t o d l a r d a n b i r i ,
d i n i c e m a a t l e r i n " r n l e r i " n i n m u h t e v a a n a l i z i n e v e s z d e s e k l e r kit
le i l e t i i m a r a l a r n d a d i n i u n s u r l a r n a r a t r l m a s n a d a y a n r . D i n b i
limleri tarafndan giriilen din metinleri y o r u m l a m a y a katlmas ve
harclem din literatrn sosyal bakmdan nemli olan sonularn
y a k a l a y a b i l m e s i h a l i n d e b u teknik d a h a o k m i t vericidir.
M a l z e m e n i n g e l i i g z e l t o p l a n d bir d n e m d e n s o n r a o u n l u k
la d i n k u r u m l a r n a m n a - b u g n , s o s y o l o j i k bir d i n t e o r i s i iin n e m
li h u s u s l a r a r a t r m a k o n u s u n a arlk v e r m e y e g i t t i k e a r t a n bir t a l e
b i n b u l u n d u u g r l y o r . B u z a m a n a k a d a r b u t a l e p h e r z a m a n karl a n m a m s a da, bylece ayn zamanda empirik sosyolojinin yeterli bir
aratrma tekniine s a h i p o l d u u iddialar kabul e d i l m i oluyor.
Din sosyolojisinde kullanlan btn aratrma metodlar
edilebilir olmaldr. B y l e c e varlan sonularn gvenilirlii

kontrol
teminat

a l t n a a l n m olur. o u n l u k l a plansz o l a r a k t o p l a n m bir y n v e

riye r a m e n , n i h a i bir s o s y o l o j i k d i n t e o r i s i f o r m l e e t m e y e izin v e r e
cek o l d u k a iyi t e m e l l e n d i r i l m i y e t e r l i b u l g u m e v c u t d e i l d i r . B u n e
d e n l e , b u y n d e k i b t n d e n e m e l e r hakl o l a r a k E . D u r k h e i m . M . W e ber v e d e B . M a l i n o w s k i ' n i n a l m a l a n n d a k e n d i n i g s t e r e n d i n s o s
y o l o j i s i n i n klasik d i y e a d l a n d r l a n d n e m i n e d a y a n r l a r .
B u a n l a y l a r n iktibas e d i l m e l e r i v e e l e t i r i l e r e k s r d r l m e l e r i
iin i m d i biraz g e c i k m e ile A l m a n d i n s o s y o l o j i s i d e g a y r e t g s t e r i
yor.

B u almalarn n e m i ve din sosyolojisinin meseleleri ele al

tarznn v e r i m l i l i i , N . d e V o l d e r ' i n itirazn r t e b i l i r . O , b i r e y s e l

a r a t r m a l a r n s a y l a r n n azlna aret e d e r e k g e n e l bir d i n s o s y o l o
j i s i n i n i m k a n n p h e l i g r y o r d u | B 1 7 | . "Din" f e n o m e n i n i n t e z a h r
ekillerini sosyolojik olarak aydnlatma ve toplumsal hayat sistemle
rinde bu f e n o m e n i n yerini belirleme, din sosyolojisinin grevlerini
tasvir eder. B u grevler o n u n , ak olarak ve yanl a n l a m a y a yer ver
m e y e c e k b i i m d e , s o s y o l o j i k zel d i s i p l i n l e r i i n d e y e r i n i a l m a s n
salar.

29
Din

II. DN SOSYOLOJSNN

Sosyolojisi

GELMES

VE DN TEORS
S o s y o l o j i t a r i h i d o r u s a l bir g e l i m e o l a r a k g r l e m e z . B u d u r u m d i n
s o s y o l o j i s i iin d e g e e r l i d i r . B i r t o p l u m d a

sosyolojik

aratrmaya

g s t e r i l e n ilgi. d u r u m a g r e b a k a bir t o p l u m a g r e n e m s i z o l a b i l i r .
D i n s o s y o l o j i s i n i n ayr bir a l a n h a l i n e g e l m e s i a n c a k s p e s i f i k a r a t r
ma a m a l a r n a g r e m m k n d r . S o s y o l o j i t a r i h i v e b u n u n l a birlikte
d i n s o s y o l o j i s i t a r i h i , e i t l i t o p l u m l a r d a k i s o s y o l o j i l e r i n bir tarihidir.

I. Din Sosyolojisiyle lgili Aratrma ve

Teorilerin ncleri
B i r b i l i m i n b a l a n g l a r n t e s p i t e t m e k zordur. S o s y o l o j i k d n c e ile
ilgili a n l a y l a r , g e n i bir y o r u m l a A n t i k yazarlarda b u l u n a b i l i r . B u
n u n l a b i r l i k t e biz, g e l e n e k s e l a n l a y izlemek istiyoruz v e s o s y o l o j i n i n
b a l a n g c n 19. yzyln b a l a n g c n d a g r y o r u z . B u n e d e r l e , d a h a
sonralar din sosyolojisinin teorik olarak formle e d i l m e s i n d e ksmen
g n d e m e g e l s e l e r d e F. B a c o n v e F r a n s z a n s i k l o p e d i s t l e r i n i n d n
c e l e r i tetkik e d i l m e y e c e k t i r .
a] Sainl-SimoH ve Auguste

Comte:

C l a u d e H e n r y Graf d e S a i n t - S i m o n

(1760-1825) F r a n s z a y d n l a n m a s n n i z l e y i c i l e r i n d e n s a y l r . O n a g r e
d i n , d i n k u r u m l a r v e d i n m e v k i s a h i p l e r i r a s y o n e l bir t o p l u m s a l d
z e n l e b a d a a m a z l a r . B u n a karlk, o n u n s o n e s e r i n d e v e zellikle
E n f a n t i n v e B a z a r d gibi o n u n r e n c i l e r i t a r a f n d a n s r d r l e n r e
t i s i n d e , s o n t a h l i l d e b i l i m s e l o l a r a k kontrol e d i l e m e y e n bir i n a n c a d a
y a n a n d i n f e n o m e n i n i n pozitif o l a r a k d e e r l e n d i r i l m e s i k a b u l edilir.
S a i n t - S i m o n ' u n retisi bir " S a i n t - S i m o n i y e n d i n " e d o r u g e l i t i k e ,
t e o r i k m u h t e v a o l a r a k F. F s t e n b e r g ' i n d i n s o s y o l o j i s i n d e b t n l e t i
rici a n l a y ( I n t e g r a t i o n s t h e s e ) d i y e a d l a n d r d e y e d n r | B I | .
Tarihin organik (din a n l a m n d a ) ve eletirel (din d a n l a m n d a ) a
lara b l n m e s i , "bir b t n olarak g r l e n g e l e c e k t o p l u m i i n d e s o s
yal v e p o l i t i k k u r u m l a r n d i n bir k u r u m o l d u u ( o l a c a ) " 1C45, s.79|
bir t o p l u m h a y l e t m e y e n e d e n olur. S o n r a k i S a i n t - S i m o n c u l u u n b u
i r r a s y o n e l k a r a k t e r i n e r a m e n o n d a d a h a n c e F. B a c o n

tarafndan

formle e d i l m i olan d n c e grlebilir. B u d n c e y e gre din, salt

30
Gnter

Kehrer

b i r k u r u n t u o l m a k t a n ok bir d a v r a n u y a r a n v e i n s a n t o p l u m u n u n
en n e m l i b a d r | C 4 5 | .
S a i n t - S i m o n ' u n r e n c i s i v e sekreteri o l a n A . C o m t e (1798-1857)
r e t m e n i n d e n o l d u k a erken ayrlr. S a i n t - S i m o n ' u n r e t i s i n i n g i d e
rek d a h a fazla m i s t i k l e t i r i l m e s i a r a l a r n n a l m a s n artrr. A . C o m t e .
d i n hakknda Fransz a y d n l a n m a s n d a n v e g e n S a i n t - S i m o n ' d a n
rendii e l e t i r e l d n m e y i korur. " T e o l o i i k a a m a " n n s a l a m d z e n i
n i , krizlerle s a r s l m "felsef a a m a " izler. A. C o m t e , k e n d i a n n p o
zitif ala a l a c a k o l a n felsef a a m a n n "zihinsel a n a r i " d n e m i o l a
rak n i t e l e n e b i l e c e i n e i n a n y o r d u . B u hal k a n u n u b i l i m s e l o l a r a k
kabul e d i l e b i l i r o l m a s a da d i n s o s y o l o j i s i , b u g n e kadar hakkyla i n c e
l e n m e m i bak alarn A. Comte'a borludur. O, t o p l u m s a l g e l i m e
iin m a n e v i f e n o m e n l e r i n n e m i n e iaret ettii g i b i , t e o l o j i k s i s t e m l e
rin ( f e t i i z m , ok t a n n c , tek t a n n c ) snfsal y a p y l a , m l k i y e t l e v e p o
litik e g e m e n l i k l e b a l a n t l o l d u u n a da iaret e t m i t i . " A l d a t m a t e o r i si"ni ( r a h i p l e r i n v e e g e m e n l e r i n a l d a t m a s olarak d i n ) r e d d e d e r e k , d i
n i n t o p l u m s a l n e m i n i nyargsz tetkik y o l u n u a t .
b) Kari

Maa

ve Sosyolojik

Din Elelirisi.

Comte'a gre t o p l u m u n yap

s n e s a s e n zihni g e l i m e n i n b e l i r l e d i i g r g i b i , K a r i M a r x ' d a da
(1818-1883) F. F r s t e n b e r g ' i n telafi

kuram

(Kompensationsthese)

o l a r a k n i t e l e d i i y n d e bir a n l a y z o r l a n m a k s z n b u l u n u r . M a r x , "din
e l e t i r i s i n i e s a s e n t a m a m l a n m (olarak) grr" |C30, s.207j. S t r a u s s
ve F e u e r b a c h , i n s a n bir r n o l d u u n u ileri s r e r e k d i n i n m a s k e s i n i
kardlar. M a r x , d i n i t o p l u m s a l

bir r n o l a r a k a n l a y a r a k b u "eleti

rici" n c l e r i n i a a r . Tek b a n a i n s a n d e i l , a k s i n e ""din, y a n l bir

d n y a o l d u u i i n , y a n l bir d n y a b i l i n c i " |C30, s.208| o l a r a k d i n i
" t o p l u m " r e t i y o r . D i n , o u n l u k l a t o p l u m a zarar v e r e n a l d a t c bir
uyuturucu olarak dnlr. Fakat o varln e g e m e n l e r i n entrikala
rna b o r l u o l m a y p , bizzat e g e m e n l i k y a p s n a d a y a n d iin gerek
bir "'sosyal i m a n (fait social)"'dr.
K a p i t a l ' i n 1. c i l d i n d e k i baz n o t l a r , M a r x ' m b u d i n t e o r i s i n i b t n
h a y a t b o y u n c a artk d e i t i r m e d i i n i g s t e r i y o r . M a r x t a r a f n d a n d i
yalektik m a t e r y a l i z m s i s t e m i n d e o r t a y a k o n a n d i n v e s o s y a l d e i m e
ilikisi, d a h a s o n r a M . W e b e r iin d i n s o s y o l o j i s i n i d a h a v e r i m l i o l a r a k
gelitirmeye sebep olmutur.
c] Kilise Sosyal

Ararmasmn

Ba^lamasi:

G e l e n e k s e l d i n d a v r a n tarzla

rnn k a y b o l m a y a yz t u t m a s , 19. yzylda t e o l o j i v e kiliseyi r a h a t s z

Din

Sosyolojisi

e t m i t i . D a h a s o n r a seiclerizm o l a r a k n i t e l e n e n b u g e l i m e t e o l o g A .
v o n O u e t t i n g e n ' d e (1827-1906) n e m l i b i r g z l e m c i s i n i b u l d u . O n u n "
A h l k statistii v e H r i s t i y a n A h l k r e t i s i ( M o r a l s t a t i s t i k u n d d i e
c h r i s t l i c h e S i t t e n l e h r e ) " | C 3 8 | a d l eseri istatistik m a l z e m e

bakmn

d a n z e n g i n b i r kaynaktr. E . D u r k h e i m d a i n t i h a r teorisi i l e lgili m a l

z e m e y i O u e t t i n g e n ' i n e s e r i n d e n a l m t r . V o n O u e t t i n g e n , istatistiki
v e yiJksek k a r d i n a l l e r m e c l i s i d a n m a n ). P. S s s m i l c h (1707-1767)
v e B e l i k a l istatistiki L. O u e t e l e t ' i n (1796-1874) a n l a d

anlamda

ilah takdirin v e ahlk o l a n n dzenliliinin endktif ( t m e v a n m s a l )

bir i s p a t n y a p m a k i s t e s e d e , o n u n rf v e a d e t i n s o s y a l a l a n a ait o l
d u u v e d i n c e m a a t l e r i n bir t o p l u m u n s o s y a l - r f h a y a t n birlikte b e
lirledikleri a n l a y : n e m l i d i r . V o n O u e t t i n g e n , E . H . B u s c h . G . Z e l l e r
ve G . v o n H l r s c h f e l d ' i n a r a t r m a l a r n a d a y a n m o l m a s n a r a m e n ,
a n c a k iki n e s i l s o n r a o n u n "din-rf e v r e d e s o s y a l - a h l a k h a y a t " ze
r i n e o l a n a r a t r m a l a r d i n istatistik t a r a f n d a n tekrar e l e a l n d .

2. Etnolojik Din Sosyolojisi

15. y z y l n s o n u n d a n i t i b a r e n corafi keifler, k l t r e l v e s o s y a l k u
rumlar Avrupal insana y a b a n c ve garip g e l e n , o zamana kadar bilin
m e y e n h a l k l a r l a t e m a s s a l a d , (kinci n e s l i n keif s e y a h a t l e r i n e k a t
l a n m i s y o n e r l e r i n b y k bir k s m , "ilkeller"in d i n a d e t l e r i zerine e n
g a r i p h a b e r l e r i n o k ksa z a m a n d a y a y l m a s n s a l a d l a r . n c e "kt
v a h i l e r " s o n r a "iyi v a h i l e r " d e v i r l e r i a l d k t a n s o n r a , ilk defa 19. y z
y l d a yazsz h a l k l a r n k l t r l e r i n e kar b i l i m s e l bir i l g i d e n sz e d i l e
bilir. Z a m a n l a artk s a v u n u l m a z o l a n e v r i m t e o r i s i , b i l i m s e l e t n o l o j i y e
en k u v v e t l i tevik o l m u v e h e m e n h e m e n b t n bir yzyl b o y u n c a
s o s y o l o j i k a r a t r m a y da b e l i r l e m i t i r .
a) Etnolojik

Din Sosyolojisinin

ingiliz

Temsilcileri:

E . B . T y l o r (1832-1917).

d a r a n l a m n d a b i r s o s y o l o g deildir. B u n u n l a birlikte o n u n e s e r i ze
rindeki t a r t m a l a r d a h a s o n r a ngiliz v e Fransz d i n s o s y o l o j i s i n e e n
g l etkiyi y a p m t r . T y l o r ' u n , t e m e l e s e r i o l a n " P r i m i t i v e C u l t u r e "
| C 6 0 | d a yer a l a n d e m l e n d i r m e l e r i , s o s y o l o j i k o l m a k t a n o k p s i k o l o
jiktir. T y l o r , d i n f e n o m e n i n i n k a y n a n "ilkeller"in bilgi e k s i k l i i n d e
g r y o r d u . " S i p r l t e l b i r varl i n a n " o l a r a k t a n m l a n a n d i n , Tylor'a
g r e "ilkel" halklar a r a s n d a e v r e n s e l y a y g n l k g s t e r e n A n i m i z m e u y
g u n d u r | C 6 0 , C . I , s.383 v . d . j . E s a s i t i b a r i y l e d i n , a t a l a r k l t d r ; rya v e

Gnter

Ketrer

l m h a k k n d a k i psikolojik v e b i y o l o j i k m e k a n i z m a n n b i l i n m e m e s i n
d e n k a y n a k l a n r . B u a t a l a r klt e s a s e n t u t u c u d u r ; d i n v e s o s y a l a l a n
d a k i d e i m e l e r e kar koyar | C 6 1 , s.445|. D i n i n b u r e a k s i y o n e r . i l e r l e
m e y i e n g e l l e y i c i karakteri, o n u i n s a n t o p l u m u n u n g e l i m e s r e c i n d e
kaybolmaya m a h k u m eder.
H . S p e n c e r (1820-1903), T y l o r ' u n d i n k u r a m y l a birlikte ilkel d
n c e n i n d a y a n d d n y a n n ikilii ( b e d e n - r u h ) g r n d e b e n i m
ser. " S o s y o l o j i n i n P r e n s i p l e r i " ( P r i n c i p l e s of S o c i o l o g y ) a d l e s e r i n i n 4.
c i l d i n d e o , d i n i d o n a n m n t u t u c u karakterini k a b u l e t m e k l e birlikte,
d i n i n e s a s s o s y a l f o n k s i y o n l a r n aratrr: 1. C e n a z e v e a t a l a r a kutsal
sayg k u r u m u s a y e s i n d e d i n , a i l e b a l a r n k u v v e t l e n d i r i r . M e z a r l k l a
rn kutsal n e m i , u y u m s u z l u u y a s a k l a r v e s o s y a l g r u p o l a r a k a i l e y i
d a i m a y e n i d e n b t n l e t i r i r . 2. D i n , d i n m e r u l a t r m a l a r s a y e s i n d e
g e l e n e k s e l d a v r a n k o r u y a r a k d a v r a n g v e n l i i iin d e s t e k olur. 3.
D i n , k k e n i n d e d i n birlik o l a r a k d n l e n m i l l i birlii t e m e l l e n d i r i r
v e g l e n d i r i r ( N . D. F u s t e l d e C o u l a n g e s ) . 4. D i n , kutsal k o n u v e yer
leri t a b u l a t r m a y a n a l o j i k olarak zel m l k i y e t e t a y a r a k m l k i y e t
kurumunu savunur. Spencer, dinde, duruma gre t o p l u m u n hviyeti
ni k o r u y a n s o s y a l sreklilik p r e n s i b i n i g r y o r d u | C . 53,C.4, s . l 17
v . d . ) . D i n i n t o p l u m a nfuzu, askeri (ilkel) t o p l u m l a r d a d a h a k u v v e t l i ,
s a n a y i ( m o d e r n ) t o p l u m u n d a d a h a zayftr.
E t n o l o j i k d i n s o s y o l o j i s i n e e n kkl tesiri S i r ) a m e s Frazer'in
(1854-1941) e s e r i y a p t . O n u n g r d e a n i m i s t i k t e o r i y e y a k n d r .
llerin ilahlatrlmas, o n u n btn kltrlerde varln gstermeyi
d e n e d i i e v r e n s e l o l a r a k y a y g n bir l m s z l k i n a n c o l a r a k d i n i kay
n a n g s t e r i r j C l l , C . l , s.24 v . d . j . B u n u n l a b e r a b e r o n u n e n v e r i m l i
t e o r i s i , b y v e d i n t e o r i s i d i r . Frazer b y y , teorik f o r m u b a k m n d a n
" b i l i m i n m e r u o l m a y a n kz k a r d e i " o l a r a k , pratik u y g u l a m a s b a k
mndan

sahte-sanatkarlk

(Pseudo-Kunstfertigkeit) olarak

grr

|CI3,s.50|.
B y . i n s a n n , e v r e s i n i k u a t a n , k a n u n l a r ilkel zihin t a r a f n d a n
h e n z b i l i n m e y e n d n y a i l e i n s a n i m n a s e b e t i n e n eski eklidir. B
y n n prensibleri arm psikolojisinin kanunlarna dayanr: B e n
zerlik k a n u n u ( v e y a h o m o p a t i k ( b e n z e r i y l e ) b y ) - T e m a s k a n u n u ( v e
ya b u l a c ( k o n a g i s ) b y ) . D a h a s o n r a b i l i m i n o l d u u g i b i , b y d e
d i n deildir. B y d i n e g r e d a h a eski o l d u u i i n , d i n a n c a k , i n s a
n n , b y s e l g a y r e t l e r i n i n etkisizliini r e n d i i n d e v e t a b i a t s t v a r -

33
Din

Sosyolojisi

lklar k a b u l e u l a m a s y l a o r t a y a kar. O n l a r l a u z l a m a k v e u y u m a k
d i n i n m a h i y e t i g e r e i d i r | C 1 3 , s.50|. B u b y v e d i n t e o r i s i , B . M a l i nowski'ye kadar bilimsel tartmay belirlemiti.
1869/70 y l m d a ngilizce a n t r o p o l o j i d e r g i s i n d e |. S , M c L e n n a n ' n
" W o r s h i p of A n i m a l s a n d P l a n t s " a d l b i r dizi m a k a l e s i y a y n l a n d .
B u n d a n s o n r a "Totemizm" k a v r a m e t n o l o j i k t e o r i y e y l l a r c a h a k i m o l
du.

1899 v e 1904 y l l a r n d a B . S p e n c e r ( H . S p e n c e r ' l e k a r t r l m a m a

l) v e F . ) . G i l l e n , A v u s t u r a l y a l y e r l i l e r zerindeki a r a t r m a n n s o n u
larn y a y n l a d l a r |C54, C 5 5 j . B u r a d a , d a r d a n e v l e n m e

(exogamy)

ile t o t e m i k i n a n l a r a r a s n d a ak bir y a k n l k t e s p i t e d i l m i o l m a s ,
Frazer'in b u n l a r n ilikisini e l e t i r e l bir a n a l i z e t a b i t u t m a s n a s e b e p
o l d u ; b u d a o n u 1887"de y a y n l a n a n ""Totemism" a d l e s e r i n d e o r t a y a
k o y d u u t e o r i y i tekzibe g t r d | C 1 2 | . B u n d a n s o n r a Frazer, t o t e m i z
m i d i n o l a r a k g r m e d i . T o t e m , o n a i b a d e t ( d i n d a v r a n n bir b e l i r t i
si)

e d i l m e d i i iin T a n r d e i l d i r . T o t e m i z m , r e m e t e k n i k l e r i n i b i l m e

m e k t e n d o m u o l a b i l i r , lkel akl g e b e l i i n k a y n a n , g e b e l i i n

ilk

belirtileri hissedildiinde yaknnda b u l u n a n nesneye (canl veya c a n

sz) y k l e r . B y l e c e , b i r e y s e l t o t e m i n o r t a y a k, b u n d a n d a d a h a
s o n r a ki k l a n - t o t e m i n g e l i m e s i a n l a l a b i l i r . F r a n s z s o s y o l o j i s i t a r a
f n d a n y a p l a n y e n i y o r u m l a m a y a g r e t o t e m i z m , s a l t s o s y o l o j i k bir
din teorisinin dayanak noktas olmaldr.
b)

E. Durkheim

ve Fransa

Din Sosyolojisi Okulu-.

E . Durkheim

(1858-

1917), k e n d i s i t a r a f n d a n k u r u l a n "'An^e S o c i o l o g i g u e " (1898) a d l d e r

g i n i n ilk y l l a r n d a n i t i b a r e n d i n s o s y o l o j i s i ile ilgi p r o b l e m l e r l e v e b u
a r a d a a y n t o t e m i k klana m e n s u p k a d n l a r n a d e t k a n n d a n korkusuyla
a k l a d e n s e s t y a s a y l a urar. 1899"da a y n d e r g i d e "Din F e n o m e
n i n i n T a n m " ( D e la d ^ f i n i t i o n d e s p h e n o m e n e s religieux) a d l n l
m a k a l e s i n i y a y n l a r . B u m a k a l e Durkheim"in d i n s o s y o l o j i s i n e t e m e l
y a k l a m n o r t a y a koyar. O n u n d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili asl eseri "Din
H a y a t n n p t i d a i e k i l l e r i " ( L e s F o r m e s E l e m e n t a i r e s d e la V i e R e l i g i e u s e . L e s y s t e m e t o t e m i g u e e n A u s t r a l i e ) ilk defa I 9 1 2 ' d e y a y n l a n r .
D u r k h e i m iin n c e l i k l e sz k o n u s u o l a n , d i n f e n o m e n i n i n d e e r
d e n v e i d e o l o j i d e n b a m s z bir t a n m d r . O , "kutsal" v e "kutsal o l m a
y a n " e y l e r a r a s n d a bir a y r m d a n h a r e k e t eder. B u a y r m e v r e n s e l v e
k a l c bir y a y g n l k kazanr. B u n a g r e d i n "kutsal e y l e r e ilikin i n a n
lar v e p r a t i k l e r d e n o l u a n b i r i e i k bir sistem-, kutsal e y l e r , a y n t u t u
lan v e y a s a k l a n a n eyler; inanlar v e pratikler ise, b e n i m s e y e n l e r i n t -

34

Gnter

Ketrer

m n b i r a r a y a g e t i r e n v e kilise d e n e n bir m o r a l t o p l u l u k

oluturan

e l e r d i r " |C10, s . 6 5 | .
Durkheim, sadece ortaya koyduu malzeme nedeniyle

etnolojik

din sosyolojisinin temsilcisi olarak grlebilir, ancak o n u n analizleri

g e n e l s o s y o l o j i a l a n m a aittir. T y l o r ' u n a n i m i s t v e M a x M l l e r ' i n n a t rist t e o r i s i y l e ilgili e l e t i r e l d e e r l e n d i r m e l e r i o n u , d i n

fenomenleri

radikal s o s y o l o j i k o l a r a k y o r u m l a m a y a g t r d . B y l e c e d i n i n

bilim

n c e s i d n c e n i n bir r n o l d u u e k l i n d e k i e v r i m c i t e o n n i n z
kesin o l a r a k r t l r . D i n , d a h a ok t o p l u m u n y a p s a l bir e l e m e n t i
o l a r a k g r l r . D i n h a y a l l e bir iliki d e i l , a k s i n e "gerekliin m u h t e
v a s n d a n bir ey"dir. Din s o s y a l bir f e n o m e n o l d u u l d e , t o p l u m
da d i n bir f e n o m e n d i r . K u t s a l e y l e r d e ( i l a h l a r gibi kutsal t a s a v v u r
lar d a ) t o p l u m s a l birliin s e m b o l d r l e r . A v u s t u r a l y a l y e r l i l e r i n d u
r u m u n d a t o t e m , klann s e m b o l d r . S e m b o l , g r u p l a r n

btnleme

sinin ifadesidir ve ayn zamanda bu b t n l e m e n i n kurucu e l e m e n t i

d i r J C I O , s.329|. S o s y a l s e m b o l , A v u s t u r a l y a l g e b e l e r ( H o r d e n ) iin
zellikle n e m l i d i r . n k her a i l e d e k e s i n d a r d a n e v l e n m e m e c b u
riyeti s a y e s i n d e iki klan t e m s i l e d i l m e k t e d i r . B e l l i bir s e m b o l o l m a
yan

klan d n l e m e z d i . D u r k h e i m ' i n t o t e m i z m t e o r i s i b i l i m s e l o l a

rak a l m t r . B u n a karlk d i n t e o r i s i , b u g n e kadar d i n s o s y o l o j i s i

nin e n v e r i m l i teorik a n l a y o l m u t u r . D i n i n e n t e l l e k t e l f o n k s i y o n
lar a h l k b t n l e m e l e h i n e g e r i l e m i s e d e Durkheim'a
toplum

da dindir.

gre

modern

B u n u n ifadesi - Durkheim byle d n y o r - milli ve

politik s e m b o l l e r d e b u l u n a b i l i r .
D u r k h e i m ' a kar, o n u n kat s o s y o l o j i z m i t e m s i l ettii e k l i n d e k i
b u d a l a c a s u l a m a , i m d i A l m a n y a ' d a da kesin o l a r a k
| B 6 | . G e r e k d i n s o s y o l o j i s i n i n ilk defa D u r k h e i m ' l a

reddedilmitir

balad tered

d t s z o l a r a k ileri s r l e b i l i r . E l b e t t e o n u n d n c e l e r i n i n d e n c
leri v a r d . Bizzat D u r k h e i m , R o b e r t s o n S m i t h ' i n a l m a l a r n a iaret
e d i y o r | C 5 1 , C 5 2 | . A y n e k i l d e W . F u s t e l d e C o u l a n g e s ' d a n da bir e t
kilenme aikardr ve ayrca bu Durkheim'in biyografisinden karlabi
lir. B u n u n l a b i r l i k t e D u r k h e i m , d i n i n s o s y o l o j i k t e o r i s i n i d e n e m e y e g i
r i e n l e r i n ilkidir. B u n a karlk A l m a n y a ' d a G . S i m m e l ' i n (1858-1918)
benzer yapsal grlerini s a v u n d u u

"Die R e l i g i o n " a d l d e n e m e s i

byk yank uyandrmaz.

Fransa'da Durkheim adna, o n u n din sosyolojisini ilerletmeye a
l a n h a r e k e t l i bir okul kurulur. M . M a u s s (1873-1950) v e H .

Hubert

35
Din

Sosyolojisi

(1872 -1927), 1902/03'de b y i l e d i n a r a s n d a k i d o n m u kartl

zen v e b y s e l d a v r a n d a k u r u m l a m k l t n bir p a r a s o l m a y a n
s o s y a l d a v r a n o l a r a k a n l a y a n bir teori o r t a y a a t a r l a r | C 3 3 | . M a u s s a y
rca d i n v e ceza h u k u k u 1C34|, d i n v e p a r a n n a n l a m | C 3 5 | v e m a a l e
sef b t n y l e y a y n l a n m a m o l a n i b a d e t f e n o m e n o l o j i s i | B 6 | z e r i n e
almtr.
R. M a u n i e r (1887-1948), m a l m b a d e l e s i n i n a s l i d i n i karakteri iin t o t e m i z m i n n e m i n i zmledi |C32|. "Annee Sociologiue"nin e ili s a y l a r , D u r k h e i m o k u l u n u n d i n s o s y o l o j i s i i l e ilgili a l m a l a r
iin bir y a y n o r g a n o l d u . S C z a r n o w s k i ' y e (1879-1937) e t k i s i y l e Durk
h e i m . P o l o n y a s o s y o l o j i s i n e d e etki e t t i .
D u r k h e i m o k u l u n u e l e t i r e n L. L e v y B r u h l ' n (1857-1939) e s e r i , y i
n e d e s a d e c e b u g e l e n e k l e a n l a l a b i l i r . O , a l m a l a r n ilkel d n
c e n i n (prelojik) m o d e r n insann d n c e ekilleriyle karlatnlmazl z e r i n e y o u n l a t r d . M a d d e s i z r u h l a , m a d d i b e d e n a r a s n d a b i r
ayrm kabul edilmedii
|C26, s.240]. O h a l d e L6vy

i i n , ilkel t o p l u m l a r

hibir dini

tanmazlar

B r u h l ' e gre bir din teorisine etnolojik ara

t r m a n n katks az o l u r . F a k a t o, f o m l l e t i r m e s i n i n r a d i k a l l i i n i b
t n y l e s a v u n m a k t a n vazgeer. Z a t e n y e n i e t n o l o j i k d i n s o s y o l o j i s i , i l
k e l l e r i n s z d e m a n t k n c e s i (prelojik) d n c e s i i l e ilgili tezin r k
ln gstermiti.
c) Yeni Elnolojik

Din Sosyolojisi:

B . M a I i n o w s k i ' n i n (1884-1942) e s e r i y

le e t n o l o j i , d i n s o s y o l o j i s i n i n g e l i m e s i n e y e n i d e n n e m l i bir katkda
b u l u n d u . M a l i n o w s k i , teorik ilgileri e t n o l o j i k a l a n a r a t r m a s y l a b a a
rl bir e k i l d e b i r b i r i n e b a l a d . E t n o l o j i , T r o b r i a n a d a s n d a y a a y a n
lar zerindeki m k e m m e l m o n o g r a f i l e r i ; s o s y o l o j i d e ilkel t o p l u m l a r
da d i n v e b y n n ilevleri h a k k n d a z l teorik a k l a m a s n o n a
borludur. Malinowski, A n g l o - S a k s o n etnolojisinin evrimci din teori
sini kesin olarak sona erdirdi. B y v e d i n i n , t a m a m i y l e rasyonel a n
l a y n y a n n d a t a b i a t l a e t k i l e i m i i n d e o r t a y a ktklarn g s t e r d i .
Din,

g r u b u n b i r y e s i n i n l m g i b i , t o p l u m u n varl iin t e h l i k e

oluturan, insan hayatnn yapsal olarak zmlenemez problemleri

ni d u y g u s a l o l a r a k e k i l e b i l i r klma i l e v i n e s a h i p t i r . O h a l d e , b y v e
d i n - D u r k h e i m ' d a o l d u u g i b i - b t n l e t i r i c i i l e v e s a h i p t i r l e r |C29|.
A . R. R a c d l i f f e - B r o w n (1881-1955'e k a d a r ) biraz d e i i k bir f o n k s i y o n a l i s t a n l a y t e m s i l eder. D u r k h e i m ' i n tezini, b u t e o r i n i n yararl
e l e m e n t l e r i n d e n v a z g e m e k s i z i n eletirir. R a c d l i f f e - B r o w n , d i n o l a -

Gnter

Kehrer

n n b e l i r t i s i o l a r a k z e l l i k l e ritel d a v r a n n n e m i n i v u r g u l a r . O n u n
d i n s o s y o l o j i s i n e e n n e m l i katks, M a l i n o w s k i gibi t o p l u m u n varl
iin d i n i n n e m i n i n a n a l i z i v e i l e v s e l bir t o p l u m t e o r i s i g e l i t i r m e k
te o r t a y a kar. R a d c l i f f e - B r o w n d i n d e , t o p l u m u n bireyi a a n a h l k
s i s t e m i n e ballk d u y g u s u n u n i f a d e s i n i grr J F I O , s . l 5 7 | . H e r iki y a
zarn d a 1. D n y a S a v a n d a n s o n r a d i n s o s y o l o j i s i n e b y k etkileri o l
du.
A l m a n y a ' d a e t n o l o j i n i n d i n s o s y o l o j i s i n e katks, F r a n s a v e A n g l o S a k s o n l k e l e r i n e g r e d a h a zayftr. N i t e k i m W . W u n d t (1832-1920)
"Halk Psikolojisi (Vlkerpsychologie)" adl eserinde dini, sosyolojik
bir a k l a m a d a b u l u n m a k s z n ferdi p s i k o l o j i a l a n n n d n d a brakr.
B t n d i n l e r i n a s l n n m o n o t e i z m o l d u u n u ispat e t m e k i s t e y e n r a h i p
W . S c h m i d t ' i n (1868-1954) e s e r i , kltr e v r e s i teorisi s a h a s n a y e r l e
tirilebilir | C 4 8 j . O n d a n n c e b u k o n u d a bir d e n e m e y i A . L a n g y a p m
t | C 2 0 | . D i n s o s y o l o j i s i n i n g e l i m e s i n d e b u izginin etkisi zayftr.
S . F r e u d ' u n (1856-1930) o u n l u k l a p h e l i e t n o g r a f i k m a l z e m e y e
d a y a n a n d i n p s i k o l o j i s i i l e ilgili d e n e m e l e r i n d e , d a h a s o n r a M a l i n o w s k i t a r a f n d a n s o s y o l o j i k o l a r a k f o r m l e e d i l e n g r l e r i n ilk e k i l
leri y e r alr. F r e u d ' u n a l m a l a n n d a e v r i m c i y n n d a h a n e m s i z o l
d u u , b u n u n y e r i n e h a y a l knkl kategorisi v e b u h a y a l krklnn d i
nen telafisinin bulunduu dnlebilir |C14|. A l m a n sosyal antropo
lojisi ilk defa W . M h l m a n n ' d a ( 1 9 0 4 - ) d i n s o s y o l o j i s i y l e i l g i l e n e n , R.
T h u r n w a l d (1869-1954) g e l e n e i n d e d i n s o s y o l o j i s i iin n e m l i iler
baaran bu bilim adamn buldu. O n u n almalan - gen Amerikal
a n t r o p o l o g kua g i b i - a y n b i r k s m d a e l e a l n a c a k o l a n 1945'den
s o n r a k i z a m a n a rastlar.

3. Max W e b e r v e Protestanlk-Kapitalizm Aratrmalar

E . D u r k h e i m ' i n A l m a n a d a M a x W e b e r (1864-1920) n l a r a t r
mas "Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu" (Die protestantische E t hik u n d d e r G e i s t d e r K a p i t a l i s m u s ) jC67j a d l e s e r i n i 1905'de y a y n
l a d . D u r k h e i m , e s a s i t i b a r i y l e etnografik m a l z e m e y e d a y a n p d i n fe
n o m e n i n i s o s y o l o j i k o l a r a k a k l a m a k iin n c e l i k l e b u m a l z e m e d e n
h a r e k e t e d e r k e n , W e b e r ' i n a l m a l a n s o s y a l t a r i h a l a n n d a n hareket
e d e r v e s o m u t d i n bir s i s t e m i n d i n o l m a y a n a l a n l a r a etkilerini belir
l e m e y i d e n e r . B a l a n g t a teorik ilgi t a r i h e y n e l m i t i . W e b e r ' i n b u

Din

Sosyolojisi

a l m a s , m i l l i e k o n o m i i l e ilgili y e n i t a r i h i o k u l g e l e n e i n d e g r l
m e s i gerekir. B u o k u l , a r a t r m a l a r n d a d a h a o k k a p i t a l i s t e k o n o m i k
d z e n i n o r t a y a k m e s e l e s i n e y n e l m i t i ( G . S c h m o l l e r , W . S o m bart).
W e b e r ' i n h a r e k e t n o k t a s , m e z h e p l e r i n s o s y a l t a b a k a l a r a farkl e
killerde daldklarnn v e Protestanlarn, "sermaye sahiplii" v e "mo
d e r n i v e r e n l i k " t e aka s t n o l d u k l a r n n t e s p i t i o l m u t u r . B u n d a n
b a k a , katolik d e v l e t l e r e k o n o m i k o l a r a k p r o t e s t a n l a r a o r a n l a d a h a az
gelimilerdir. W e b e r ' i n rencisi M . Offenbach'n |C40| gsterdii bu
ilikiler k e s i n l i k l e b i l i n m i y o r d e i l d i . D a h a n c e a y d n l a n m a filozofla
r, P r o t e s t a n l a r n m e s l e k l e r i n e d a h a fazla z e n g s t e r d i k l e r i n i v u r g u
lamlard. Devlet idareleri d e bu d u r u m u biliyorlard. W e b e r ' i n tama
m e n yeni olan anlay, b u tezahrn kaynaklarn, reformasyonun n
p l a n d a k i a r a z l a r n d a ( m a n a s t r l a r n k a l d r l m a s v . s . gibi) v e r e f o r m c u
larn m i l l i e k o n o m i r e t i l e r i n d e a r a m a s n d a d e i l - o n d a n n c e H .
W i s k e m a n n v e G . S c h m o l l e r ' i n yaptklar gibi |C49, C 7 0 | -, a k s i n e ras
y o n e l ( e k o n o m i k ) d a v r a n iin r a s y o n e l o l m a y a n u y a r a n l a r d a a r a m a
s n d a y a t y o r . P r i t e n (zahit) P r o t e s t a n l n e k o n o m i k r a s y o n e l l i i - n i n
anahtar priten teolojidir.
W e b e r k a p i t a l i z m i , g e n e l i n s a n i bir karakter o l a r a k d e i l , t a r i h s e l
o l a r a k bir d e f a l k z e l l i i n e s a h i p zihni bir p r e n s i p o l a r a k a n l a r . K a p i
t a l i z m i n r u h u , k i t l e s e l g r n m o l a r a k o r a y a k a n , i r r a s y o n e l bir kr
g a y r e t i n e g t r e n (kazanc zevkin t e m e l i o l a r a k g r m e m e ) v e a y r c a
b t n h a y a t i h u s u s l a r d a total bir r a s y o n e l l e m e y e k a v u a n "ahlak
b o y a l bir h a y a t d s t u r u " d u r . B u r u h u n belirtisi a n t i - g e l e n e k i l i k t i r . B u
anti-gelenekiliin kklerini byk reformculann (Luther ve Calvin)
s z d e terakkici e k o n o m i k z i h n i y e t i n d e a r a m a y l a ilgili her g i r i i m b a
arszla m a h k u m d u r . n k b u z i h n i y e t i n e k o n o m i - p o l i t i k m e s e l e lerdeki g r l e r i , r n e i n faiz y a s a g i b i , s o n d e v i r s k o l a s t i k l e r i n i n
grlerinden daha tutucudur. S o n tahlilde, yine de

reformcularn

e k o n o m i k a d a n belirginlememi teolojileri, onlarn teolojisinin ta

s a r l a n m a m , gizli f o n k s i y o n u ( R . K. M e r t o n ) o l a r a k , k a p i t a l i s t r u h u n
kaynadr.
Kapitalizmin hareket noktas, mesleini d n m e , "irrasyonel ola
rak k e n d i n i m e s l e i n e a d a m a " d r . B u m e s l e k a n l a y n n k a y n a d i n
dir. G r e k e e r g o n (=i, a m e l ) i f a d e s i n i n "meslek" ( B e r u f ) k a v r a m y l a
A l m a c a l a t r l m a s bir y o r u m d u r . ( K a r l a t r n z , l e s u s S i r a c h X I , 2 0 v e

38

Gnter

Ketrer

21) P r o t e s t a n k o n s i l i n i n m n z e v i tarikatlar y a s a k l a m a s , b y k i h t i
malle, dnyevi almann bireye T a n n n n emri olduu a n l a m n a g e
lir, ivleslekte v e b u l u n d u u k o n u m d a s e b a t v e s o s y a l hareketlilii r e d
d e t m e bununla balantldr. Luterci meslek anlay son tahlilde p a
sif zahitlik ( O u i e t i s t i k ) o l a r a k kalyor. B u n u n s o n u c u olarak, K a l v i n i s t lerle m u k a y a s e e d i l i r s e , L u t e r c i l e r d a h a zayf b i r e k o n o m i k a k t i v i t e y e
sahiptirler. Kapitalist ruhun gelimesinin belirleyicisi. Kalvinizm, P u r i t a n i z m v e ( k s m e n ) P i e t i z m o l a r a k e k i l l e n m i o l a n asketik P r o t e s
tanlktr. E s a s nokta i s e K a l v i n i s t t e o l o j i n i n e n o k t a r t l a n e l e m e n
tidir: K a d e r c i l i k B u reti " i n s a n i o l m a y a n h e y e c a n l l y l a " p r e n s i p
o l a r a k c e r t i t u d o s a l u t i s m e s e l e s i n i z m s z klar. n k kurtulua
e r m e iin her t r l b y s e l - a y i n s e l i m k a n n y o l u n u kapatr.
Din korkunun iddetle yaanmas (saptma endiesi) kanlmas
m m k n o l m a y a n bir e y d i r . D e v a m l a l m a v e s i s t e m l i o l a r a k k e n
d i n i k o n t r o l e t m e , K a l v i n ' i n izleyicileri t a r a f n d a n (zellikle V o n B a x ter) d i n i p h e y e kar a r e o l a r a k t a v s i y e e d i l m i t i r . Aktif n e f i s k o n t
rol, d n y a d a n kamaya gtrmedike dnyevi zhd olarak kalan her
trl z h d n ( A s k e s e ) z d r , ivlodern kapitalist e k o n o m i , h e s a p l a n a
bilir r a s y o n e l l i i ile d o r u d a n b u d n y e v i z h d n r u h u n u ister. n a n
m bir K a l v i n i s t v e P r i t e n d e v a m l a l m a y h e r e y d e n n c e d i n
arnmln vastas olarak benimsemesi ve daha sonra bu alma
n n s o n u c u n u T a n r n n r a h m e t i n i n bir belirtisi o l a r a k y o r u m l a m a s s u
retiyle K a l v i n i z m , t a r i h s e l o l a r a k kapitalist r u h u n t a y c s o l d u . D o
r u s u n u s y l e m e k g e r e k i r s e , kapitalist r u h , g e l i m e s i n i t a m a m l a d k t a n
s o n r a b u d i n i d a y a n a n d a n vazgemitir.
E k o n o m i tarihi i l e b a l a n t l a r s o m u t o l a r a k g s t e r i l m e s e d e b e n
zer d n c e l e r i 1906'da E . T r o e l t s c h (1865-1923) ileri s r d | C 5 8 | v e
mkemmel

eseri "Hristiyan Kilise v e G m p l a n n n Sosyal retileri"

(Die Soziallehren der Christlichen Kirchen u n d Gruppen)(1911) |C59|

a d l e s e r i n d e o r t a y a k o y d u . B i r b i r l e r i y l e sk d o s t o l a n W e b e r v e T r o
e l t s c h , t e o r i l e r i n i n ortaya k n d a b i r b i r l e r i n d e n e t k i l e n m e y i

kabul

etmezler. V/eber'in anlaynn esas noktas, dinin bamsz deiken

o l a r a k etki e d e b i l e c e i tezidir ( S o s y a l b i l i m l e r d e g e n e l o l a r a k b a m
sz d e i k e n l e r e bir d n m m k n o l d u u s r e c e . ) .
W e b e r ' i n d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili a l m a l a r , ekseriya y a n l o l a r a k
Marksist ideolojiyi r t m e giriimi olarak yorumlanmtr; her nekad a r W e b e r - k e n d i s i n i n aka v u r g u l a d g i b i - tek s e b e p l i bir tarihi

39
Din

Sosyolojisi

a k l a m a y a bal o l m a s a d a . B u n e d e n l e R . H . T a w n e y gibi

objektif

e l e t i r m e n l e r , b u n o k t a d a k i ilk e l e t i r i l e r i n i d a h a s o n r a geri a l d l a r
jC57|. zellikle uzman tarihiler tarafndan, W e b e r i n makalesi y a y n
lanr y a y n l a n m a z h e m e n y a p l a n e l e t i r i n i n , zellikle u z m a n t a r i h i
ler t a r a f n d a n , ileri s r l e n tezin s o s y o l o j i k o l a r a k d e v a m e t t i r i l m e s i n
d e etkisi o l m a d . Bizzat t a r t m a c l a r n da farkna v a r d k l a r g i b i , bir
y a n d a n F. R a c h f a h I v e W . F i s c h e r a r a s n d a , d i e r y a n d a n W e b e r v e T r o e l t s c h a r a s n d a k i t a r t m a ksr k a l d . L . v o n B r e n t a n o v e W . S o m b a r t
gibi e l e t i r m e n l e r , s o n t a h l i l d e kapitalizmi
m e n olarak b e n i m s e y e n anlayn orjinal

m a n e v i , a h l a k bir f e n o
olduunu

anlayamadlar.

E e r b u tez o z a m a n c i d d i y e a l n m o l s a y d , t a r t m a , t a r i h i d e t a y l a r
da karlkl b u l u l a r z e r i n d e s r d r l e b i l i r d i .
W e b e r m a k a l e s i n d e d i n s o s y o l o j i s i n i n k e n d i n e zg (spesifik) k o
n u s u n u n y l e o l m a s n teklif e t m i t i : "Doal o l a r a k d n e m i n a h l a k
el k i t a p l a r n d a teorik v e r e s m i o l a r a k n e r e t i l d i i d e i l

bizi i l g i

l e n d i r e n b u n l a r d e i l , a k s i n e biraz baka bir ey; D i n i n a n v e d i n h a

y a t n pratii v a s t a s y l a y a r a t l a n p s i k o l o j i k g d l e r i n

belirlenmesi,

b u n l a r n h a y a t a h a n g i y n g s t e r d i k l e r i v e bireyi o n l a r a n e y i n b a l a
d." |C68, C l , s . 86|. N i t e k i m W e b e r ' i n kitab h a k k n d a k i e l e t i r e l l i t e
ratr bir s o n u v e r d i ; S o s y o l o j i k teorilerdeki s o s y a l - t a r i h d e l i l l e r , ifa
d e g l e r i n d e k i akla y a t k n l k l a r y l a snrldrlar.
P r o t e s t a n l k a r a t r m a l a r zerine o l a n t a r t m a l a r y z n d e n , W e b e r ' i n b y k d n y a d i n l e r i n i n e k o n o m i k a h l k zerine d i n s o s y o l o j i
si a s n d a n y a p t d i e r a r a t r m a l a r , b u n l a r d a

d i n s o s y o l o j i iin

ok d e e r l i m a l z e m e l e r b u l u n s a d a , A l m a n y a ' d a pek ilgi g r m e m i t i r .

B u d u r u m , o n u n " E k o n o m i v e T o p l u m " (V/irkschaft u n d G e s e l l s c h a f t )
a l d e s e r i n d e k i s i s t e m a t i k d i n s o s y o l o j i s i b l m iin d e g e e r l i d i r .
Wax

W e b e r ' i n tezini e l e t i r e n v e s r d r e n a l m a l a r

unlardr

( S e m e k r o n o l o j i k srayla y a p l m t r ) :
W . S o m b a r t : Der Bourgeois,
Mensch

in der Geschichle.

1913; L . v o n B r e n t a n o : Der

1918; l . H a s h a g e n : Der Rheiniscfe

1924; P. K o c h : Der E/IMJS des Calvtnismus

niederrheinische

TexlHindstrie,

wirlschaftende
Prokestantismus,

und des Mennonilenlums

1928; H . H a u s e r : Les Debuls

du

auf die
CapiLalisme.

1927; E . B e i n s : D i e W i r t s c h a f t s e t h i k d e r c a l v i n i s t i s c h e n K i r c h e d e r N i e d e r l a n d e , i n : Kiederlandsch

Archief

Calllicesimo

nella farmozione

e Prolesianlesimo

voor Kerkgeschiedenis.
slorica

1931; A .

del capilalismo,

Fanfani.
1934; P.

C . G o r d o n W a l k e r ; C a p i t a l i s m a n d t h e R e f o r m a t i o n , in: Tfeeconomic

His-

40
Gnter

Ketrer

lory Reveu/,1937; E . Fischof: Tfe Hisloryofa

Contmeny,

1944; |. T h o r n e n

A s c e t i c P r o t e s t a n t i s m a n d t h e D e v e l o p m e n t of S i c i e n c e a n d T e c h n o log, i n : American

\ournal

of Sociology,

1952; R. K. (vlerton: P u r i t a n i s m . P i -

e t i s m , a n d S c i e n c e , i n : d e r s . ; Socal Theory

Struclure.

1957; N .

B i r n b a u m : T h e Z w i n g l i a n R e f o r m a t i o n i n Z r i c h , i n : Archives

de Sociolo-

gie des Religions.

and Social

1959; R. W . G r e e n , Protetantism

and Capilalism,

k i t a p t a b u l u n a n dier literatr.); K . S a m u e l s o n : Religion

Action.

and

1959 ( b u
Economic

1961.

4. Fenomenolojik Din Sosyolojisi

). V / a c h ' n (1989-1955) e s e r i , t a b i r caizse s i s t e m a t i k b t n s o s y o - d i n i
fenomenleri ansiklopedik olarak aklama d e n e m e s i olarak grlebi
lir. O n u n a l m a l a r b e l l i m e s e l e l e r e b a l deildir, d i n i n m a h i y e t i
h a k k n d a s o s y o l o j i k bir t e o r i y i s r d r m e y i d e d e n e m e z . D a h a o k d i
n i n s o s y a l t e z a h r e k i l l e r i n i n b i r d e r l e m e s i d i r . Bizzat k e n d i s i d e e s e
r i n i n M. W e b e r , E . T r o e l t s c h , R. O t t o v e G . V a n d e r L e e u w ' u n a l m a
l a r n n y a l n z c a s i s t e m a t i k d e v a m olarak g r l e b i l e c e i n e s r e k l i i a
ret e d e r .
a) \oacftim

WacA'n Din Sosyo/o/isnin ncleri

1917 y l n d a i l a h i y a t p r o

f e s r R u d o l f O t t o (1869-1937) h e y e c a n u y a n d r a n , d a h a s o n r a klasik
l e e n k i t a b n y a y n l a r : " K u t s a l " (Das Heilige,
des GMlichen
r a m n a priori

md sein Verhdltnis

'berdas

\rrationale

in der \dee

zum Ralionalen) | C 3 9 | . O n u n , k u t s a l kav

bir kategori olarak t a n m l a m a s , b t n dinleri a n l a m a

da g e n e l k a t e g o r i k bir s i s t e m yaratr. K u t s a l n p s i i k karlklar z e r i n

deki

aratrmalarda

onun

anlay, pragmatizmini

benimsemedii

A m e r i k a l d i n p s i k o l o g u W . l a m e s ' e (1842-1910) d a y a n r |C18, s . 18|.

O t t o ' n u n t a n m n a g r e , "din, kulsalm

tecrbesi

dif.

Schleiermacher'in

dncelerini kuvvetle hatrlatan kitabnda sosyolojik d e m l e n d i r m e

ler b u l u n m a z . "Gizli b i r c e v h e r i n . . . d i n d e kaza v e k a d e r i n " | C 3 9 , s . 1231
kabul, din fenomeninin sosyolojik yorumunu yasaklyordu. Din sos
y o l o j i s i i i n O t t o ' n u n n e m i , G . v a n der L e e u w , |. W a c h v e G . M e n s c hing'e yapt etkiden gelmektedir.
G . v a n d e r L e e u w (1890-1950) d i n f e n o m e n o l o j i s i n i n e s a s k u r u c u
s u o l a r a k k a b u l e d i l e b i l i r . O n u n ilk s i s t e m a t i k a l m a l a r 1925 v e 1933
yllarnda yaynlanr | C 2 1 , C22|. B u eserlerde, daha sonra W a c h ' d a da
g r l e n , d i n i k u r u m l a r n a n a l i z i n i b u l u y o r u z . r n e i n "kutsal kiiler"in

41
Din

Sosyolojisi

( p a p a z , r a h i p h a t i p , aziz v . s . ) , a y r c a "kutsal c e m a a t " i n ( a i l e , c i n s i y e t ,

birlik, kilise, m i l l e t ) k u r u c u l u k r o l l e r i n i n f e n o m e n o l o j i s i gibi. D u r k h e
i m gibi v a n d e r L e e u w d a s o s y a l g r u p l a r l a d i n a r a s n d a bir m n a s e b e t
g r y o r , fakat D u r k h e i m ' i n k i n i y l e d e i t i r i r " K u t s a l birlik ( c e m a a t )
birlik o l d u u iin k u t s a l d e i l d i r , a k s i n e kutsal o l d u u iin birliktir"
| C 2 2 , s . 303|.
W a c h , kendisinin d a h a sonraki almalarn, v a n der L e e u w ' u n
"kutsal c e m a a t " k o n u s u n u e l e a l d b l m l e r i n d e v a m o l a r a k g r r
|A24, s . 2 | . W a c h , e s a s s o s y o l o j i k t e v i k i M . W e b e r ' i n e s e r i n d e n alr.
O n u n d i n v e e k o n o m i ilikisi zerine o l a n a l m a l a r n d a n z i y a d e , b i l
h a s s a " E k o n o m i v e T o p l u m " {^irtschaft

und Geselbchafl)

daki "din c e m a

a t l e m e ( D i n S o s y o l o j i s i ) " b l m n d e n . D a h a s o n r a "Din S o s y o l o j i s i
z e r i n e Yazlar" [Gesammelten

AufaUen

zur Religionssoziologie]

adyla ya

y n l a n a n eserdeki, d n y a dinlerinin e k o n o m i k ahlk zerine o l a n a

lmalarn W e b e r , nceki eserinde ortaya koyduu sistematik

iin

m a l z e m e t o p l a m a olarak kabul eder.

W e b e r , d i n d a v r a n n s o s y a l d a v r a n o l a r a k b e l i r l e n m e s i gerek
t i i n i i m d i d a h a net o l a r a k aklyor: D i n d a v r a n s o s y a l t e z a h r o l a
rak b u d n y a y a y n e l m i t i r |C69, s . 2451. F a k a t b u , d i n l e r i n salt s o s y a l
y a p l a r n bir y a n s m a s o l m a l a n d e m e k deildir; a k s i n e d i n i n y a p s ,
a r a n a n d i n k u t s a l v a r l k l a n n s e i m i n i k e n d i s i belirler. D i n v e s o s y a l
b a k m d a n y a r a t c o l a n a s l a "kitlesel d i n d a r l k "

(Massenreligisitt)

deil, dindar insann ( h o m i n e s religisi) "stad dindarladr (Virtuosenreligiositt). B u "stad dindarlr'nn tezahr, hereyden n c e
d i n d a r i n s a n n i i n d e n kt s o s y a l t a b a k a d a n b a m s z d r . W e b e r ' i n
Y a h u d i p e y g a m b e r l e r i r n e i n d e g s t e r d i i g i b i |C68, C. I, s . 291 v . d . j .
M a m a f i h g e l i m e v e y a y l m a d n e m l e r i n d e her d i n - e v r e n s e l d i n
de-

m a n e n a k r a b a o l a n tipik bir t a b a k a y a s a h i p t i r . B u t a b a k a l a r b u

d i n d a r l n karakteristik t a y c s o l u r l a r . ( H i n d u i z m d e

Brahmanlar,

Konfuyanizmde edeb eitim grm memurluk, Kalvinizmde mte

e b b i s l i k . ) B u s o s y a l t a b a k a ile d i n d a r l k a r a s n d a k i b u a n l a m l u y u m ,
"Stnde, Klassen und ReIigion"da (Zmreler, Snflar ve Din) ortaya
koyduu gibi, Weber'in sistematik din sosyolojisinin dayanak noktas
n o l u t u r u r . D a h a s o n r a W a c h ' n d a y a n d d i n n d e r t i p l e r i n i n a n a
lizi, W e b e r ' d e d i n i n d n y a ile o l a n i l i k i s i n e g r e , o k a d a r n e m l i d e
ildir. A y r c a o n a g r e , d i n ile t o p l u m a r a s n d a k i m m k n karlkl e t -

42
Gnler

Kehrer

kiler d e i l , i n s a n d a v r a n n n sbjektif a n l a m iin d i n i n s a h i p o l d u

. j'j'^r

u a n l a m nemlidir.

A l m a n y a ' d a f e n o m e n o l o j i k d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili o l a r a L c i J i l ' m i t

b e s l e n e n y a k l a m l a r M . S c h e l e r ' i n (1874-1928) erken l(Ti!|^fe*^ektey e u r a d . S c h e l e r , bilgi s o s y o l o j i s i n d e k i a n l a y e r e v e s i f d ^ K l t r
v e reel s o s y o l o j i a r a s n d a y a p t a y n m l a , m a n e v i f e n o m e n l e r i n zerk
bir

konumu

olduunu

postla

olarak

koymutu ve

bylece'dinin

" z n d e zerk e v r i m " i n i k a b u l e d e r e k d i n s o s y o l o j i s i iin |ejiii>.jjtr ufuk

a m t | C 4 7 , s . 7 5 | . N a s y o n e l s o s y a l i s t l e r t a r a f n d a n ge.>;brla|an P.
H o n i g s h e i m (1885-1963), o n u n etkinliini A m e r i k a ' d a yaymtr'.
b] loachim

Wacfi:

1933'den s o n r a g e z o r l a n a n W a c h , o zarriranaikadar

y k s e k d e r e c e d e bir etkinlik k a z a n m t . M e s e l a G . M e n s c h i i I"^47'de

d o r u d a n d o r u y a o n a d a y a n r . W a e h , e i t i m o l a r a k d i n bilimfci, t e
o l o g v e filozof idi. O n u n d i n s o s y o l o j i s i , g e n i o l a r a k t a s a r l a n m d i n
b i l i m i e r e v e s i n d e g r l m t r . B u d i n b i l i m i , 1. h e r m o n t i k , 2. f e n o m e n o l o j i v e d i n i t e c r b e n i n t e z a h r ekilleri v e 3. d i n s o s y o l o j i s i n i i i
n e alr. W a c h b t n b u a l a n l a r a n e m l i katklarda b u l u n m u t u r |A24,
C 6 3 , C 6 4 | . W a c h , d i n s o s y o l o j i s i n i d i n b i l i m i n d e n a y n i m a z bir d i s i p l i n
o l a r a k n i t e l e r . B u g r n s a v u n u l m a s , d i n y a a n t n n teorik ( r e
t i d e ) , pratik ( k u t s a l a y i n l e r v e i b a d e t t e ) v e s o s y o l o j i k (din c e m a a t t e )
o l a r a k t e z a h r e d e n s p e s i f i k e k i l l e r i n d e ortaya k a r D i n s o s y o l o j i s i
n i n e n nennli g r e v i , n c tezahr e k l i n i n t i p o l o j i s i n i y a p m a k v e
t a s n i f e t m e k t i r |A24, B . l l j .
W a c h ' n a l m a l a r f e n o m e n o l o j i k o k u l u n tipik a r a t r m a y o l u n u
izler. B a l a n g t a m o n c g r a f i k a r a t r m a l a r y a p m t r . 1925'de " U s t a v e
rak" ( M a i s t e r u n d l u n g e r ) a d l a r a t r m a s y a y n l a n r . U s t a v e rak,
r e t m e n v e r e n c i a r a s n d a k i iliki, d i n birlikteliin ( G e s e l l u n g ) arketipleri o l a r a k grlr. W a c h b u r a d a n , d i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u s u o l a
rak b u s o s y a l ilikileri i n c e l e m e n i n gerekliliini k a n r . B u ilk yazda
W e b e r ' l e o l a n farkllk k e n d i n i gsterir. W a c h , W e b e r ' e g r e d a h a o k
" k o n u n u n ( d i n ) i y n y l e i l g i l e n m i t i r " | C 6 2 , s . 22|.
Din sosyolojisinin esas konusunun ne olduu konusundaki gr
lerini

1 9 3 r d e y a y n l a n a n iki a l m a s n d a gelitirir j C 6 5 , C 6 6 | .

Ona

g r e , d i n v e t o p l u m iki b a m s z b i r i m d i r . H e r iki a l a n a r a s n d a k i kar

lkl e t k i l e r , d i n c e m a a t l e m e v e d i n n d e r t i p l e r i , d i n s o s y o l o j i s i
nin konusudur.

Wber'in ncln

D i n S O S y OIO j i S i

43

k a b u l e t m e k l e birlikte, o n u n d i n s o s y o l o j i

si p r c p a m n ;i n e d e n d e n d o l a y eletirir: I . W e b e r , d i n i n "i y z
n " , yani'-onun k e n d i n i y o r u m l a m a s n gzard e t m i t i r . 2. " D i n v e e k o
nomi" B k J a n d e y o u n l a m a , esas sosyolojik meseleye bakn y o l u
n u k a p m t r . n k d i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u s u d i n v e e k o n o m i ara
s n d a k i , iljki d e i l , d i n v e t o p l u m s a l k u r u m l a r n
ts

birbirleriyle balan

o l ^ ( # i t - t C 6 5 , s . 88 v . d . j . p h e s i z W a c h b u r a d a W e b e r ' i n a n l a

y n p|c d g f o l a r a k y o r u m l u y o r d u v e s o s y a l o l a y l a n n t e m e l e l e m e n
ti olard^.^iJ5yl d a v r a n " k a t e g o r i s i n i n g e n i l i i n i k a v r a y a m y o r d u .
W ^ P ^ ^ i r s o s y o l o j i s i ile ilgili sonraki y a y n l a r , s a d e c e 1931'de
ortaya

p r o g r a m n b i r d e v a m n ifade e d e r l e r |A24, C 6 6 | . B u n l a r ,

toplanDEVt.TOalzemenin b o l l u u n e d e n i y l e h e r d i n s o s y o l o g u iin z e n
g i n k a y n ' l t o . B u n a r a m e n W a c h ' n d i n s o s y o l o j i s i n i n teorik m u h t e
v a s yetersizdir. B i r " s o s y o l o j i z m e " k a y m a y n n d e k i t e m e l s i z korkusu
o n u , k o l a y c a " n e m s i z b i r o l g u b i l i m i " n d e | B I 4 , s . 154| c a n l l n kay
bedebilecek ansiklopedik malzeme toplamaya gtrd.
Din v e t o p l u m u , grece sabit ve bu nedenle sosyolojik olmayan
bir kar karya k o y u , e e r d i n ayr bir s o s y a l b i r i m o l a r a k g r l m e z
v e s o s y a l g e l i m e b a l a m n a y e r l e t i r i l i r s e , a n c a k alabilir. W a c h ' n
e l e a l d m e s e l e l e r , d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili e n n e m l i

problemlerin

ifadesi i i n v e r i m l i b i r e r e v e s u n a b i l i r .

5- Kilise Sosyal Aratrmas

ve Kilise ile lgili Sosyal Davrann Sosyografisi
K i l i s e n o r m l a r , b t n ilgilileri t a r a f n d a n hibir z a m a n b t n y l e y e
rine getirilmemilerdir.llgisizlik

( A p a t i e ) v e ak m u h a l e f e t o l a y l a r k i

lise t a r i h i n d e n y e t e r l i d z e y d e b i l i n m e k t e d i r . K i i l e r v e y a s o s y a l g r u p
lar, b u m u h a l e f e t i kilise b a s k s y l a d i n e u y g u n d a v r a n m a k t a n k a n
mak olarak anlamlardr.

I9.yzylda d a h a n c e kilise

kurumlarnn

n o r m l a r m a kar, e n a z n d a n s a t h i kurallara u y a n halkn b y k b i r ks

m n n k i l i s e d e n uzaklat aka t e s p i t e d i l e b i l i r . S o n yzyln ilk y a
r s n d a s a n a y i l e m e , i g l e r v e n h j s p a t l a m a s , b y k i n s a n k i t l e l e
rini, a r a l a r n d a k i l i s e y e u y g u n d a v r a n l a r n d a b u l u n d u u g e l e n e k s e l
s o s y a l b a l a r d a n k o p a r d . ki b y k H r i s t i y a n k i l i s e s i n i n t e m s i l c i l e r i ,
p r o l e t e r y a n n m a d d i s e f a l e t v e d i n " i h m a l e d i l m i l i i " n i n l e m e k iin
s o s y a l p r o g r a m l a r g e l i t i r m e y i d e n e d i l e r . F . v o n B a a d e r (1765-1841), V.

44
Gnter
A.

Kehrer

H u b e r (1880-1869), A . v o n K e r t e l e r (1811-1877) v e 1. H . W i c h e r n

(1808-1881) s o s y a l r e f o r m c u l a r a r a s n d a e n n e m l i kilise t e m s i l c i l e r i
dirler.
a) Almanya'da

1933'? Kadar

Kilise Sosyal AraUrmasi:

"Protestan-Bosyal

Kongresi"nin kuruluuyla sanayilemi A l m a n y a ' d a halkn sosyo-dini

d u r u m u n a kar b i l i m s e l bir ilgi ortaya kar. B u i l g i n i n , O z a m a n l a r
s o s y a l b i l i m l e r e e g e m e n o l a n s o s y a l politika b a l a m n d a ldu d
n l e b i l i r . K i l i s e kart t a b a k a l a r n tekrar k a z a n l m a s meselfesi, o
u kez e m p i r i k a r a t r m a l a r n s e b e b i o l m u t u r .
F. N a u m a n n ' n a k r a b a s M . R a d e , I 8 9 8 ' d e y a p l a n " P r o t e s t ' a n - S o s yal

Kongresi"nde kendisinin "Sanayi imizin Din-Ahlki D n c e

Dnyas" ( D i e religise-sittliche Gedankenwelt unserer nduStriearbeiter) | C 4 2 | a d l a r a t r m a s h a k k n d a bilgi v e r d i . E s a s o l a r a k b u a r a

t r m a 48 (yazl v e szl) g r m e d e n o l u u y o r d u . M . R a d e ' n z m
lemeleri, c e v a p l a r n ayrntl d k m v e bu d n c e l e r i n d n c e ta
rihi b a k m n d a n kklerinin o r t a y a k o n m a s y l a s n r l d r . R a d e , d a h a o
zaman kiliseden kopuk dindarlk fenomenini, b u n u n esas belirtisinin
k i l i s e n i n e l e t i r i l m e s i , fakat h r i s t i y a n i n a n c n n s o s y a l - a h l k i m u h t e
v a s n n ( D a vaaz) s a y g g r m e s i o l d u u n u g s t e r e b i l m i t i . T e r a k k i c i
t e o l o g l a r , k i l i s e y i politik b a k m d a n e l e t i r i d e b i r l e t i l e r v e h a t t a baz
d u r u m l a r d a b u n u , k i l i s e y l e ekli b a l a n n k o p a r m a n o k t a s n a g e t i r d i
ler ( P . G h r e ) .
G e n e l s o r u l a r l a y a p t bir a r a t r m a d a A. L e v e n s t e i n (1907), s o s
yal d e m o k r a t v e h r s e n d i k a o l a r a k r g t l e n m i i i l e r i n d i n v e k i l i s e
y e kar t u t u m l a n n a r a t r d . S o n u o l a r a k , r n e k l e m d e bir T a n n ' y a
i n a n c r e d d e d e n l e r i n s a d e c e %40' b u t u t u m u

temellendiremezken,

T a n n y a i n a n d k l a n n ifade e d e n l e r i n % 9 0 ' d a n fazlas , b u i n a n iin t e m e l l e n d i r m e d e b u l u n a m a m a l a n ilgintir | C 2 4 | . D n c e d z e y i a r t

tka H r i s t i y a n i n a n ilkeleri r e d d e d i l i y o r d u . G . D e h n v e P. P i e c h o w s k i ' n i n a r a t r m a l a n d a b u a l m a g e l e n e i n e b a l a n m t r | C 5 , C41 j .
Piechowski, yirmili yllann sosyal demokrat ve kominist iilerinin
din mantaliteleriyle megul olmutur. Piechowski'nin dncesine
gre, r n e k l e m i n sosyal d u r u m u deil, o n l a n n politik ynelimleri d i
n z i h n i y e t l e r i n i n o l u m a s n d a d a h a a r b a s m a k t a d r . S a n k i s o s y a l i s t
dnya gr, geleneksel
olarak telakki edilmektedir.

H r i s t i y a n d i n i n i n y e r i n e g e e n y e n i bir d i n

45
Din

Sosyolojisi

G. Dehn'in almalar da ayn zaman dilimindedir.

O. ncelikle

gen meslek okulu rencilerinin din tasavvurlann tespite ynelir.

M e t o d olarak seilmi konularda (Tanr, l m , millet) yazlan yazlarn
a n a l i z i n i kullanr. 2400 y a z n n n i c e l bir d e e r l e n d i r m e s i n i y a p m a z v e
k e n d i n i r n e i n orta s n f l a r , c u m h u r i y e t d m a n l v e k i l i s e y e m e n
s u b i y e t a r a s n d a k i sk ilikileri g s t e r m e k l e snrlar. K i l i s e n i n i s t e k l e
r i n e u y g u n d n c e v e d a v r a n n s o s y a l v e politik b i r m e v k i y e b a l
o l m a s , k i l i s e y e ait a l a n d a e v r e s e l d a r a l m a y a y o l a y o r d u , D e h n ' i n
en b y k a r z u s u b u n u n l a s a v a m a k t r .
P. D r e w s ' i n " E v a n g e l i s c h e K i r c h e n k u n d e " a d l eseri d o r u d a n d o
r u y a pratik t e o l o j i n i n g e r e k l e r i n d e n d o m u t u r | C 9 ) . G e n p a p a z l a r n
e i t i m i i i n d e r s kitab o l a r a k " C e m a a t ' a ( E k l e s i a s t i k ) ilikin b i r kitap
h a z r l a m a k i s t i y o r d u , D r e w s , S a k s o n l a r l a ilgili o l a n c i l d i k e n d i s i y a z d .
7 ciltlik e s e r i n t a m a m l a n m a s n g r e c e k kadar y a a m a d . A r a t r l a n
k o n u l a r a r a s n d a u n l a r v a r d r K i l i s e h i z m e t l e r i n e k a t l m a , kilise d e r
n e k l e r i , p a p a z l a r n s o s y a l p r o f i l i , kilise k u r u m l a r n n f o r m e l y a p s , d i
ni v e a h l k i h a y a t n tasviri v . d . E . Rolffs t a r a h n d a n yazlan A a - S a k s o n y a h a k k n d a k i 6. c i l t t e b e l k i d e ilk " d i n i harita" ( c a r t e r e l i g i e u s e ) b u
lunmaktadr.

B u h a r i t a , farkl g t e k i k i l i s e y e m e n s u b i y e t

blgeleri

z e r i n e c o r a f i bir bak s a l y o r d u .
L. H e i t m a n n ' n " B y k e h i r v e D i n " ( G r o ^ s t a d t u n d R e l i g i o n ) a d
l e s e r i , e h i r t o p l u m u n d a d i n i n yeri h a k k n d a , a r a t r m a m a h s u l o l
m a m a k l a birlikte o k d e e r l i z m l e m e l e r ierir | C 17). E . S w o b o d a ,
geleneksel kilise c e m a a t i sisteminin pratik b a k m d a n

etkisizliinden

hareket ederek, byk ehirdeki din hizmetleri p r o b l e m i y l e ilgilenir | C

56).
b) Fransa'da

Kilise Sosyal

Aratrmas-.

Fransa'da kiliseye ynelik sosyal

a r a t r m a n n k u r u c u s u m h e n d i s F. L e P l a y ' d r (1806-1882). n a n m
bir katolik o l a r a k A v r u p a s e y a h a t l e r i e s n a s n d a her y e r d e eski t o p l u m
sal dzenlerin ykldn grd. Tutucu sosyal-politik heyecanyla pek
ok m o n o g r a f i d e A v r u p a l i i n i n a i l e h a y a t n t a s v i r e d e r v e b u a r a d a
d i n i h a y a t a d a g e n i y e r verir | C 23|. S o s y a l h a t a l a r g i d e r e c e k b i r r e
f o r m i m k a n n , kilise g e l e n e k l e r i n i n v e i v e r e n i n p a t r i a r k a l

(ataerkil)

s o r u m l u l u k b i l i n c i n i n i h y a s n d a g r y o r d u . D i n s o s y o l o j i s i i l e ilgili
grlerinden ziyade, aile sosyologu v e monografik m e t o d u n kurucu
su o l a r a k d a h a b y k b i r n e m e s a h i p t i r

46
Gnter

Ketrer

K i l i s e d a v r a n n n s o s y o g r a f i s i , S o r b o n n e ' d a kilise h u k u k u p r o f e
s r o l a n G . L e B r a s ( 1 8 9 1 - ) s a y e s i n d e 1 9 3 r d e y e n i bir n e m kazanr.
" R e u e d ' H i s t o i r e d e l ' E n g l i s e d e F r a n c e " d a y a y m l a n a n bir m a k a l e s i n
d e L e B r a s , bir "din harita" h a z r l a n m a s n s a l a y a c a k , F r a n s a ' n n kr
sal h a l k n m d i n p r a t i k l e r i n i n t a m bir istatistiini i s t i y o r d u . B i r h a l k n
e k o n o m i k v e s o s y a l d a v r a n l a n n a o r a n l a d i n h a y a t n a d a h a az ilgi
g s t e r i l m e s i n e z l y o r d u | E 1 8 , s . 3|. P r o g r a m n c e l e r i pek a n l a y
g r m e y e n L e B r a s , F. B o u l a r d ' n a h s n d a u z m a n v e a l k a n bir i ar
kada bulmutu.
i p a p a z H . G o d i n v e Y . IVlichel'in " L a F r a n c e , p a y s d e m i s s i o n ? "
jC 16| a d l kitab o z a m a n d i n s o s y o g r a f i s i n i o k e t k i l e m i t i . y l e ki,
F r a n s a a n c a k 1945'den s o n r a b u a l a n d a
tn din angajmanna

ramen

ileri g e l e n bir lke o l d u . B

L e Bras, din sosyografisinin A l m a n

temsilcilerine oranla empirik aratrma ve sosyal bilimler geleneine

d a h a fazla b a l kalmtr. B i r "din harita" h a z r l a m a fikrine o , m u h t e l e m e n A. Siegfried'in " s e m e n corafyas" s a y e s i n d e s a h i p olmutur.
c) Anglo-Sakson

lkelerinde

Kilise

Sosyal

Aratrmas: K i l i s e s o s y a l a r a t r

mas demek, bu y n d e yaplm aratrmalann kilisenin sipariiyle ya

plm aratrmalar o l m a l a n d e m e k deildir. Geri A l m a n y a v e F r a n
s a ' d a d u r u m ska b y l e y d i , fakat n g i l t e r e iin b u e i l i m i n varl g s
terilemez.
Ch.

B o o t h (1840-1916) m k e m m e l eseri "Life a n d L a b o u r of t h e

P e o p l e i n L o n d o n " d a | C 2] 1890 y l n d a L o n d r a h a l k n n h a y a t tarzlan n n s a l a m bir t a b l o s u n u s u n m u t u . D u r u m u n aynntlanyla a n l a t m a

gayreti, o n u n sosyo-politik heyecann frenledi. S a d e c e 7 cilt (ciltlO16) her L o n d r a l n n e v r e s i n d e k i d i n k u r u m l a n n t a s v i r i n e a y r l d . B o
oth,
kald

d e r i n a n a l i z l e r e g i r i m e k s i z i n salt sosyografik bir a n l a t m a

|A4, s.21|. Benzer eilimler

bal

B . S e e b o h m R o w n t r e e ' u n (1817-

1954) a r a t r m a l a r n d a da g r l r . B u a r a t r m a l a r d a h e r e y d e n n c e
i i n i n s e f a l e t i m e s e l e s i n p l a n d a d r . B u n u n l a birlikte kilise t a r a f n
d a n r g t l e n m i din hayatn btn ekillerine d e geni yer aynlr.
Rov/ntree

190rde

bir a l m a a r k a d a y l a Y o r k da k i l i s e y e g i d e n l e r i

s a y m a a r a t r m a s n y r t r | C 4 3 . s . 347j. 1935 v e 1948'de b u a r a t r

m a l a r a y n e h i r d e tekrarlanr-, k i l i s e n i n i s t e i n e u y g u n d a v r a n l a r d a
d e v a m l bir a z a l m a t e s b i t e d i l i r |C44, s . 340j. K i l i s e y e g i d e n l e r i n s a y
l a r n n b s b t n f a r k l l a m a m o l m a s n a v e g z l e m y a p l a n kitlesosyolojik kategorilere gre aklanmamasna ramen Rovvntree'nin

47
Din

Sosyolojisi

bir dizi a r a t r m a s , s a n a y i l e m e v e e h i r l e m e n i n e t k i s i y l e d i n d a v r a n l a r d a k i d e i m e l e r h a k k n d a ak bir t a b l o s u n m a k t a d r .

1921'den 1934'e k a d a r t o p l a m 77 p r o j e y i u y g u l a m o l a n

Institute

of S o c i a l a n d R e l i g i o u s R e s e a r c h " A B D ' d e k i l i s e s o s y a l a r a t r m a s n n
g e l i m e s i iin yetkili bir k u r u m o l m u t u r . B y k o r a n d a l o h n D . R o c kefeller vakf t a r a h n d a n f i n a n s e e d i l e n e n s t i t " I n t e r c h u r c h W o r l d - M o vement"in almasn ve bunun daha n c e balatm olduu "Saint
L o u i s C h u r c h S u r v e y " | C 6 j a r a t r m a s n d e v a m e t t i r d i . B a k a n |. R.
M o o t ' u n d n d a b i l i m s e l y n e t i c i o l a r a k zellikle E . d e S . B r u n n e r v e
H . P. D o u g l a s s g z e a r p a r . S u r v e y ' i n k o n u s u , P r o t e s t a n k i l i s e s i ile
s o s y a l birlikler ( G e m e i n d e ) a r a s n d a k i iliki idi. B u r a d a bir c e m a a t
s o s y o l o f i s i ( G e m e i n d e s o z i o l o g i e ) a n l a y v a r d r . L y d n iftinin

nl

a r a t r m a l a r " M i d d e l t o w n " , e n s t i t n n a l m a s y l a g n y z n e kt.

"Institt of S o c i a l a n d R e l i g i o u s R e s e a r c h " n birlikte a l t i n s a n l a
rn m e t o d o l o j i k a l a n d a n e m l i katklan o l m u t u r . O l a y a r a t r m a s
teknii m h i m o r a n d a d z e l t i l m i t i r .
Douglass, eitli din gruplarn yeleri arasndaki dini mesafenin
l l m e s i y l e ilgili bir skala ( l e k ) g e l i t i r d i . B u l e k ,

E.S.Bogar-

d u s ' u n s o s y a l m e s a f e l e i n i n bir n c s o l a r a k g r l e b i l i r . B u e n s
t i t , kilise s o s y a l a r a t r m a s n n da b y k l d e m e t o d o l o j i k y e t e r l i
lie k a v u t u u n u v e a r a t r m a k o n u s u n u n n e s n e l o l a r a k i n c e l e n e b i l e
ceini gstermitir.
K i l i s e d a v r a n n n s o s y o g r a f i s i gibi kilise s o s y a l a r a t r m a s d a
e m p i r i k d i n s o s y o l o j i s i n i , b u b i l i m l e u r a a n e v r e n i n d n a da t a n t
tlar. K i l i s e v e i l a h i y a t e v r e l e r i n i n s o s y o l o j i y e kar o l a n gvensizlik
l e r i n i n g i d e r i l m e s i n e y a r d m ettiler. A m a n e yazk ki, a r a t r m a a n l a y
nn gerilemesiyle kilisenin yardmc bilimi durumuna derek sapt
t l a r . Farazi b i r " s o s y o l o j i z m " e kar k e n d i n i s n r l a m a , her t e o r i y e
b s b t n ilgisizlik s o n u c u n u d o u r d u . D i e r y n d e n , t o p l a n m m a l
z e m e h l y a p l a b i l e c e k d e e r l e n d i r m e y i bekliyor. r n e i n

modern

t o p l u m d a din kurumlarn yerinin deerlendirilmesi gibi.

6.1945'den Sonra Din Sosyolojisinin Gelimesi

a) Amerika

Birleik

Devlelleri:

S o s y o l o j i n i n d i e r birok a l a n gibi d i n s o s

y o l o j i s i d e ' s o n o n y l d a A m e r i k a l a r a t r m a c l a r t a r a f n d a n b y k ilgi
g r d . T. P a r s o n s ( 1 9 0 2 - ) , A v r u p a l s o s y o l o g l a r n ( E . D u r k h e i m , V. P a -

Gnter

Kehrer

reto, M . W e b e r ) e i t l i t e o r i k a n l a y l a r n b e n i m s e y e r e k , b t n s o s y a l
f e n o m e n l e r i n y e r l e r i n i n b e l i r l e n e b i l e c e i k a v r a m s a l bir referans er
e v e s i n i o r t a y a koyar | B 1 3 | - S o s y a l e y l e m t e m e l k a t e g o r i s i n d e n h a r e
ket e d i l e r e k , s o s y a l s i s t e m i n r a s y o n e l o l m a y a n e l e m e n t l e r i a l a n n d a
d i n e n e m l i bir yer verilir. B y l e c e d i n s o s y o l o j i s i a r a t r m a s n a geri
statik, fakat s o m u t o l a r a k f o r m l e e d i l e b i l e n i l e v s e l bir y e r v e r i l m i
tir: S o s y a l s i s t e m i n k o r u n m a s n d a

dinin rol. Amerikan sosyolojisi

n i n ar f o n k s i y o n a l i z m i e l e t i r i s i z k a l m a m t r . R. K. M e r t o n , s o s y a l
k u r u m l a r n f o n k s i y o n s u z l u k ( A - F u n k t i o n a l i t a t ) v e y a hatta k a r - f o n k s i y o n l u l u k ( D y s - F u n k t i o n a l i t t ) i m k n n a iaret e t m i t i r | L I 8 , s.29 v . d . j .
W . ). G o o d ' u n " R e l i g i o n a m o n g t h e P r i m i t i v e s " a d l e s e r i , g e n e l
s o s y o l o j i t e o r i s i e r e v e s i n d e e t n o l o j i k d i n s o s y o l o j i s i n i n bir d e v a m
m a h i y e t i n d e d i r | F 3|. B u e s e r d e m o n o g r a f i k m a l z e m e n i n ikinci d e r e
c e d e b i r a n a l i z i n e d a y a n a r a k , yazsz t o p l u m l a n n e k o n o m i k , p o l i t i k , v e
a i l e h a y a t n d a d i n i n n e m i n i g s t e r d i . E . N o r b e c k " R e l i g i o n in P r i m i
t i v e S o c i e t y " | A 9| a d l k i t a b n d a benzer bir a m a g d e r . G . E . S w a n s o n i s e "The B i r t h of t h e G o d s " a d l k i t a b n d a d o r u d a n d o r u y a Durk
h e i m g e l e n e i n e bal o l d u u n u g s t e r d i . B t n b u yazarlar " s o s y a l
f e n o m e n o l a r a k d i n " f o r m l n e s a s alrlar v e e v r e n s e l tarihi k a t e g o
r i l e r d e n vazgeerek ilkel t o p l u m l a r d a d i n i n f o n k s i y o n l a n n z m l e r
ler. R. B e n e d i c t v e M . M e a d ' n a l m a l a r A m e r i k a n s o s y a l a n t r o p o l o
ji o k u l u n a d a h i l d i r . H e r ikisi d e kltr teorisi v e b i r e y i n kltr e d i n m e
sreci (Enkulturation) erevesinde, bu srete dini kurumlann rol
n aratnriar.
B i r g r u p katolik s o s y o l o g - 1938'den beri " A m e r i c a n C a t h o l i c S o c i e t y " d e r g t l e n m i l e r d i r - d a h a o k A m e r i k a n k i l i s e l e r i n i n aktel p r o b
l e m l e r i y l e u r a t l a r v e 1945'den s o n r a da e m p i r i k a r a t r m a y a y n e l
diler. B u n l a r n birok t e m s i l c i s i n d e n s a d e c e 1. F i c h t e r , C. I. N u e s s e . T.
|. H a r t | E 5 , E 6, E 23| a n l a b i l i r . O n l a n n a r a t r m a l a r n n k o n u s u o
u n l u k l a s o s y a l s i s t e m o l a r a k kabul e d i l e n katolik kilise c e m a a t i d i r . T.
P a r s o n s ' u n k a v r a m s a l etkisi b u r a d a aka izlenebilir.
D a h a n c e M . W e b e r v e E . T r o e l s c h ' i n giritikleri d i n g r u p l a n n kili
s e v e sekt o l a r a k t i p o l o j i k s n r f l a n d r l m a s n d a n e s i n l e n e r e k R . H . N i e b u r (1894 - ) 20'li y l l a r d a s o s y a l d i n a m i k v e A m e r i k a n d e n a m l n a s y o n l a n n n ( d i n i grup) s o s y o l o j i k a n l a m y a ilgilenir |C37|. D a h a n c e
E . F a r i s t a r a f n d a n o r t a y a k o n u l m u o l a n sekt p r o b l e m a t i i , L e P o p e ' u n s o s y o - e k o n o m i k d u r u m v e sekt y a p s a r a s n d a k i ilikiyi a r a t -

49
Din

Sosyolojisi

ran " M i l i h a n d s a n d P r e a c h e r s " (1942) a d l a l m a s , H . S t r o u p ' u n Y a h o v a a h i t l e r i z e r i n e o l a n a l m a s (1949) v e T. O ' D e a ' n n M o r m o n lar z e r i n e o l a n a l m a s y l a (1957) d e v a m e t t i r i l d i . n p l a n d a s o s y a l
tabaka v e radikal din alt gruplarn gelimesi arasndaki ilikinin a n a
lizi v a r d r .
Amerika'nn din oulculuu. Amerikan t o p l u m u n u n

btnle

m e s i iin d e n a m i n a s y o n u n n e m i m e s e l e s i n i o r t a y a karr. W . H e r b e r g ' i n " P r o t e s t a n - C a t h o l i c - l e w " | M 6 | a d l kitab m e s e l e y e , d o g m a t i k

farkllklarn kilise y e l e r i n i n b i l i n c i n d e gittike s i l i n d i i n i v e d i n i n g e
nelde ahlkiletiini gstererek c e v a p veriyor. B u g e l i m e n i n altnda
A m e r i k a n t o p l u m u n u n yaygn inanc olarak kabul e d i l e n

"Amerikan

tarz h a y a t " a n l a y y a t m a k t a d r . H e r b e r g d e P . L. B e r g e r \ M3 \ gibi t e

orik p r o b l e m l e r e o r a n l a A m e r i k a n t o p l u m u n u n e l e t i r e l a n a l i z i n e b
yk n e m v e r s e d e , b u n a r a m e n o n u n v a r d s o n u l a r m o d e r n t o p
l u m d a din teorisi iin verimli olabilir.
G . L e n s k i ' n i n " D i n F a k t r " (Tfe Religious

Faclor)

| F 4 | adl kitab, d a

ha o k d i n i b a l l n , e k o n o m i k , politik v e a i l e i l e ilgili d a v r a n l a r d a ki e t k i s i n i n a r a t r l m a s y l a ilgilenir. A y r c a zellikle k a p i t a l i s t e k o n o

m i z i h n i y e t i n i n t r e v l e r i i l e d i n z i h n i y e t a r a s n d a bir iliki b u l u n d u u
nu i s p a t e t m e k t e sz k o n u s u d u r . L e n s k i , A m e r i k a ' n n m o d e r n b i r s a
n a y i kenti o l a n D e t r o i t ' t e d i n g r u p l a r n s o s y a l d a v r a n l a r n d a b a k a
faktrlere b a l a n a m a y a c a k n e m l i farkllklarn b u l u n d u u n u d a g s
termeyi baard.
R. N . B e l l a h , J a p o n y a ' n n o l a a n s t hzl s a n a y i l e m e s i n i n kay
n a k l a r z e r i n e y a p t a r a t r m a y l a M . W e b e r ' i n tezinin t a r t l m a s n a
e n n e m l i katky y a p t . O , d i n t a r a f n d a n m e r u l a t r l m p o l i t i k d e
e r l e r i , r a s y o n e l bir e k o n o m i n i n t e m e l l e r i o l a r a k g r e r e k W e b e r ' i n a n
layn geniletti. B y l e c e tarih ihtisas dar boaz zerine o l a n tart
m a y a t v e s o s y o l o j i k bir t e o r i o l u t u r m a y b a a r d | H 2 | .
A m e r i k a ' d a d i n s o s y o l o j i s i i l e ilgili a l m a l a r n s a y s b u g n g zard e d i l e m e y e c e k bir n o k t a y a u l a m t r . H e m e n h e m e n b t n s o s
y o l o j i k i h t i s a s d e r g i l e r i n d e , b u ksa z e t l e m e d e z o r u n l u o l a r a k z e r i n
d e d u r u l m a y a n , d i n s o s y o l o j i s i i l e ilgili m a k a l e l e r b u l u n u r . D i n s o s y o
lojisi i l e ilgili m e s e l e l e r e i l g i n i n a r t m a s v e d e r i n l i k k a z a n m a s n d a , s a
ysz m e t i n d e r l e m e l e r i v e o k u m a k i t a p l a r n n n e m l i y a r d m l a r d o
k u n m u t u r . B u n l a r d a n bazlar ). M . Y i n g e r , T. H o u l t , G . M . V e m o n , H .

Gnler

Kehrer

W . S c h n e i d e r , P. N . B e n s o n , T. F. O ' D e a t a r a f n d a n y a y n l a n m t r | A 2 ,
A l i , A 2 1 , A22, A23, A25|.
b) \ngiltere:

1945'den s o n r a ngiliz d i n s o s y o l o j i s i n i n a d k n o k t a s

n e t n o - s o s y o l o j i o l u t u r m u t u r . n c e l i k l e S . F. N a d e l (1903-1955), A .
R. R a d c I i f f e - B r o w n , F. E . E v a n s - P r i t c h a r d v e W . R. F i r t h ' i n a d l a n s a y
l a b i l i r | F 9 , F l O j . B u a r a t r m a l a r , farkl a n l a y l a r d a n h a r e k e t l e

ilkel

t o p l u m d a dinin n e m i n i a n l a m a y denerler. zellikle N a d e l . Radclifff e - B r o w n v e F i r t h , a y n c a teorik s o s y o l o j i n i n k a v r a m l a n n da ( y a p ,

f o n k s i y o n , o r g a n i z a s y o n g i b i ) kullanrlar. - B . R. W i l s o n , s o m u t r
n e k l e sekt t r g e l i m e n i n d i n a m i i n i v e b u g r u p l a n n i i n d e k i s o s y a l
s r e l e r i z m l e r . O n u n k i t a b , sekt m e s e l e s i t a r t m a s n a

nemli

katkda b u l u n m u t u r | D 3 0 | .
S o n y l l a r d a kilise c e m a a t i s o s y o l o j i s i ile ilgili tek tk a l m a l a r
y a y n l a n m t r |D27, D29|. l . H i g n e t ' i n

skoya k i l i s e n i n d u r u m u

hak

kndaki a l a n a r a t r m a s zel ilgi g r m t r | D 1 2 | . M . A r g y l e , k i l i s e y e

ilikin d a v r a n n s o s y o g r a f i s i n i n e n n e m l i s o n u l a n n n bir zetini
"Religious Behaviour" | E 1 | adl kitabnda

sunmutur.

ngiltere'de -

A B D ' d e o l d u u gibi - n f u s s a y m l a n n d a d i n m e n s u b i y e t i n s o r u l m a
sna izin v e r i l m e d i i i i n , m e z h e p v e s o s y a l t a b a k a a r a s n d a k i nicel
iliki b l m n d e n d i n s o s y o l o j i s i y o k s u n d u r .
c) Fransa: F r a n s a ' d a d i n s o s y o l o j i s i 1945'den s o n r a hzl b i r g e l i m e
gsterir. L e B r a s v e B o u l a r d ' n a l m a l a n n d a n e s i n l e n e r e k F r a n s z
e h i r l e r i n d e d i n i pratik zerine bir seri a r a t r m a y a p l m t r .

Hemen

h e m e n b t n e h i r l e r l e ilgili m a l z e m e a y k l a n d k t a n s o n r a ( D a n i e l :
P a r i s , G o u y o n , B o r d e a u x , G r o s : M a r s e i l l e , P i n : L y o n v . s . ) teorik m e s e
leler y e n i d e n n e m kazanmtr. F. A . I s a m b e r t , h r i s t i y a n l k v e ii s
nf z e r i n e | G 1 2 | ; I . C h e l i n i , b y k e h i r d e k i l i s e n i n y e r i zerine birer
k i t a p y a y n l a d l a r . D e s q u e y r a t , teolojik v e felsefi y a n s m a l a r l a i i c e
g i r m i k i t a b n d a m o d e r n a n "din krizi"ni e l e a l m t r | M 5 | .
B y k bir a r a d a n s o n r a ilk defa p r o t e s t a n k i l i s e s i n i n n c l e r i d e
L e B r a s ' n p r o g r a m n i z l e m e y e b a l a d l a r . B u r a d a z e l l i k l e R. M e h l , E .
G . L e o n a r d v e F. G . D r e y f u s ' u n a l m a l a n a n l a b i l i r

| F 5 | . Bizzat L e

B r a s ' n t a v s i y e l e r i y l e e s a s e n d a r o l a n kilise s o s y o g r a f i s i a n l a y terk

e d i l m i t i r . "Din s o s y o l o j i " d e n "Centre N a t i o n a l d e la R e c h e r c h e S c i e n t i t i q u e " n i n a r a t r m a p r o g r a m n d a y e r i n i a l a n "dinin s o s y o l o i i s i " n e
geilir. 1956'dan beri d i n s o s y o l o j i s i g r u b u 6 aylk u l u s l a r a r a s bir d e r
gi ( A r c h i v e s d e S o c i o l o g i e d e s R e l i g i o n s ) y a y n l a m a k t a d r . B u d e r g i d e

Din

Sosyolojisi

mezhep smriar ve bylece de papazlann teolojisine baml dar ba

k a s a l m t r .
G e l i m e k t e o l a n l k e l e r i n p r o b l e m l e r i ile ilgili a k t e l m e s e l e l e r l e
balantl olarak etno-sosyoloji d e y e n i d e n n e m kazand.

1937'de

d i n s o s y o l o j i s i n e giri k o n u s u n d a bir e s e r y a y n l a y a n | C 1 | R . B a s t i d e
( 1 8 9 8 - ) , z e l l i k l e B r e z i l y a ' d a e t n i k gruplar a r a s kltr t e m a s m e s e l e
l e r i n e y n e l d i v e b u y o l l a tekrar d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili m e s e l e l e r l e
daha yakndan ilgilenmeye balad. H. Desroche, sosyal deimenin
d i n b i l e e n l e r i v e d i n v e s o s y a l g e l i m e ilikisi zerine birok m a k a l e
y a y n l a d . A y r c a g e l i m e k t e o l a n lkelerdeki

din-politik

hareketler

z e r i n d e n e m l e d u r u l u r . ( M i s y o n e r l i k . M i l e n a r i z m ) . I. C a z e n e u v e s ' i n
i n s a n d n c e v e e y l e m i n d e d i n a y i n l e r i n n e m i hakkndaki a l m a
lar, d o r u d a n d o r u y a e t n o - s o s y o l o j i y e sk skya b a l d r | F 2 | ; ayn
e k i l d e C . L e v i S t r a u s s ' u n s o s y a l y a p d a d i n i n yeri k o n u s u n d a k i a l
m a l a r da b y l e d i r | F 6 | .
d] Hollanda

ve Belika:

H o l l a n d a ' d a , 1. P. K r u i j t ' i n k i l i s e d e n u z a k l a

m a ( U n k i r c h l i c h k e i t ) (1932) k o n u s u n d a k i ilk a r a t r m a l a r | C I 9 | , d i n
sosyografisi

ile

dini

folklorun

kken

itibariyle

yakn

balants,

1945'den s o n r a da tesiri g s t e r m i v e H . B a n n i n g ' i n el kitab " P a s t o

r a l e S o c i o l o g i e " gibi a l m a l a r a v e pek ok b i r e y s e l a r a t r m a y a ( P .
S m i t s v e A . v a n d e n W e i j e r ) klavuzluk e t m i t i r | E 2 6 , E 2 8 | . M a m a f i h
a r t a n l d e A m e r i k a n s o s y o l o j i s i n i n e t k i s i n i n g r l m e s i y l e P. V r i j
hof, O . S c h r e u d e r v e H . P . M . G o d d i j n gibi g e n a r a t r m a c l a r a l m a
l a r n d a t e o r i k bir t e m e l i n b u l u n m a s n art kotular. O. S c h r e u d e r ' i n
bir A l m a n k i l i s e c e m a a t i h a k k n d a k i a r a t r m a s , c e m a a t t e o r i s i t e m e
linde aratrma a m a ve yntemlerinin formle edilmesi bakmndan
bir r n e k t i r | E 24|. S o m u t t o p l u m i n c e l e m e l e r i , 1. P. K r u i j t ' i n "Versulung (stunlama)" (yani sosyal hayatn btn alanlarnda din ve
d n y a g r g r u p l a r n n dikey, orgarnize o l m u o l a r a k k e n e t l e n m e
si) z e r i n e a l m a s | C I 4 | v e y a W . G o d d i j n ' i n d i n aznlk p r o b l e m i
h a k k n d a k i a l m a s | L 9 | gibi a r a t r m a l a r b e r a b e r i n d e

getirmitir.

Hollanda toplumuyla sosyolojik aratrmalarn btnlemesinin di

er bir b e l i r t i s i , b y k kiliseler t a r a f n d a n k o r u n a n a r a t r m a e n s t i t
leridir j A l j .
B e l i k a ' d a |. L e c l e r q , N. d e V o l d e r v e E . C o l l a r d ' n h o c a l k y a p t k l a
r L w e n ' d e k i katolik n i v e r s i t e s i , d i n s o s y o l o j i s i a r a t r m a

merkezle

r i n d e n biridir. B u n l a r L e B r a s ' n a n l a y n b e n i m s e m i l e r d i r . C. L e

52

Gnter

Ketrer

p l a y v e J . K e r k h o f f s , katoliklerin d i n i pratikleri h a k k n d a

aratrmalar

y a p t l a r | E 1 5 , E 20). B r k s e l ' d e A b b e F . H o u t a r f n y n e t t i i , k i l i s e y e
a i t "Centre d e R e c h e r c h e s S o c i o r e l i g i e u s e s " , t a m a m e n d i n s o s y o g r a
fisi a l y o r ; B e l i k a ' d a k i kilise b l g e l e r i n d e d e v a m l a r a t r m a l a r y a
p y o r d u . A n c a k s o n u l a r o u kez s a d e c e t e k s i r l e y a y n l a n y o r d u .
1957'den b e r i B r k s e l F r e i e n n i v e r s i t e s i n i n s o s y o l o j i e n s t i t s n d e
( n s t i t u t S o l v a y ) bir ' C e n r t e d " E t u d e d e s R e l i g i o n s " v a r d r . B u merkez,
e i t l i d i s i p l i n l e r d e n a r a t r m a c l a r n s z aldklar e g e m e n l i k v e d i n i n
d i y a l e k t i i z e r i n e d e r l e m e bir kitap y a y n l a d . H a k i m o l a n e t n o l o j i k
v e t a r i h i b a k tarzdr |)12|.
B e l i k a ' d a da d i n s o s y o l o j i s i n i , artk s a d e c e k i l i s e y e bal a r a t r
m a l a r a b r a k m a k i s t e m e y e n bir a n l a y n g e l i t i i g z l e n i y o r .
e) Almanya:

1933-1945 a r a s n d a s o s y o l o j i k a l m a n n z o r u n l u o l a r a k

kesintiye uramas, din sosyolojisine d e etkilemitir.

1933'den s o n r a

o l d u k a az a l m a y a y n l a n d . A . K r a u s k o f f ' u n " D i n v e T o p l u l u k G
leri" (Die Religion

und die Cemeinschaflsmdchte)

(1935), |. H a s e n f u s s ' u n

" M o d e r n D i n S o s y o l o j i s i v e D i n i P r o b l e m a t i k iin n e m i " (Die

Religionssoziologie

und iftre Bedeulung

fr die religise

Problematik)

M o n z e l ' i n " Y a p S o s y o l o j i s i v e K i l i s e K a v r a m " [Struklunoziologie

Kirchenbegriff)

modeme

(1937), N .
und

(1939) gibi a l m a l a r n arkas g e l m e d i . G . M e n s c h i n g ,

d o r u d a n d o r u y a I. W a c h ' n 1931'deki m o d e l i n e bal o l a n "Din S o s

y o l o j i s i " {Soziologie

der Religion) a d l k i t a b n , b u z a m a n a r a l n d a yurt

d n d a k i g e l i m e l e r i d i k k a t e a l m a k s z n 1947'de y a y n l a d | A I 8 | . A n
cak 1950'den i t i b a r e n A n g l o - S a k s o n v e F r a n s z d i n s o s y o l o j i s i n i n a r a
t r m a a n l a y l a r v e y n t e m l e r i a k t a r l d . P a s t o r a l i l a h i y a t a ilgi b u n a
belirli bir c e s a r e t v e r d i . K o n i g s t e i n - T a u n u s ' d a katolik k i l i s e s i s o s y a l
b i l i m l e r a r a t r m a e n s t i t s n n k u r u l m a s (1951) v e n c e l i k l e ilk y
n e t m e n i N . G r e i n a c h e r ' i n y n e t i m i n d e m i t verici bir hz k a z a n a n E s sen'deki Pastoral sosyoloji enstitsnn kurulmas, empirik din sos
y o l o j i s i n i g i t t i k e k i l i s e ile ilgili a r a t r m a a l a n n a k a y d r d . P r o t e s t a n
e v r e l e r i n d e k o n u y u n c e l i k l e kilise c e m a a t i n i n p r o b l e m l e r i

belirle

mitir. M e s e l a |. F r e y t a g (1959), T. R e n d t o r f f (1958), R. K s t e r ' i n (1959)

a l m a l a r n d a v e D. G o l d s c h m i d t , F. G r e i n e r v e H . S c h e l s k y ' n i n hazr
ladklar

"Kilise Cemaati

S o s y o l o j i s i " (Soziologie

der

Kircfengemeinde)

(1960) a d l d e r l e m e kitapta o l d u u g i b i . K i l i s e s o s y a l a r a t r m a s n n
katolik t e m s i l c i l e r i N . G r e i n a c h e r , A . W e y a n d , W . M e n g e s o l m u t u r .

53
Din

Sosyolojisi

S a v a s o n r a s g e n l i i n d u r u m u zerine y a p l a n s o s y o l o j i k a r a t r
m a l a r n ( H . S c h e l s k y ) e t k i s i y l e genlik, kilise v e d i n k o n u s u n d a a l
m a l a r y a p l d ; H . . W l b e r , "Kararsz D i n " (Religion ohne

Entscfteidung)

(1959); H . H u n g e r , " P r o t e s t a n G e n l i k v e P r o t e s t a n K i l i s e s i "

lische \ugend

und evangelische

Kirche)

(Evange

(1960). B u a r a d a , G . NVurzbacher v e

R. M . B o l t e t a r a f n d a n y a p l a n , m o d e m t o p l u m d a d i n a d a m n n r o l
k o n u s u n d a k i aratrmalar zikredilebilir |D33|.
D i e r l k e l e r d e o l d u u g i b i , A l m a n y a ' d a da d i n s o s y o l o j i s i n i n kili
senin yardmc bilimine dnmesi ve bunlarn aratrmalarnn sos
y o l o j i k a d a n v e r i m s i z l i i n d e n d o l a y a r t a n d o n u k l a m a z e r i n e bir
rahatszlk k e n d i n i g s t e r d i . I 9 5 7 ' d e H . S c h e l s k y , s o s y o l o j i k m e s e l e l e r
zerinde y e n i d e n d n m e y e davet eder; m o d e m t o p l u m d a hristiyan
d i n i n i n d e i i m v e u y u m s r e l e r i z e r i n e . . . | B 14|.
1959'da D. G o l d s c h m i d t , d i n s o s y o l o j i s i n i n , g e l e n e k s e l d i n k u
rumlarn yannda

ideolojiler ve stereotipleri

d e aratrabilecek

"Balant sosyolojisi" (Bindungssoziologie) olarak

|B3|.

gelimesini

bir

nerir

Bizzat k i l i s e s o s y o l o j i s i n i n d a r a l a n i i n d e b u g n i m d i y e k a d a r

i z l e n e n a n l a y l a r a kar e l e t i r e l bir tavr g r l y o r . M e s e l a l o a c h i m

M a t t h e s ' i n ' K i l i s e n i n T o p l u m d a n U z a k l a m a s " (D'e Emigration
he aus der Gesellschaft)

der

Kirc-

| M 9 | adl kitabnda olduu gibi. T h o m a s Luck-

m a n n , k i l i s e s o s y o l o j i s i y l e ilgili a l m a l a r , d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili

m e s e l e l e r iin b t n y l e nemsiz olarak niteliyor. O n a gre din s o s
y o l o j i s i n i n m e r u g r e v i , b i r e y i n t o p l u m l a b t n l e m e s i v e kimlik ka
zanmasna etki e d e n sembollerin aratrlmas olmaldr

|M8|.

). M a t t h e s t a r a f n d a n h a z r l a n a n u l u s l a r a r a s d i n s o s y o l o j i s i yllk
lar ( I n t e r n a t i o n a l e n l a h r b c h e r fr R e l i g i o n s s o z i o l o g i e ) zellikle t e
orik m e s e l e l e r e y n e l i r l e r . B u y o l l a y e n i d e n s o s y o l o j i k t e o r i y l e

bir

b a l a n t k u r m a y m i t e d e r l e r . W . M h l m a n n ' n - R. B a s t i d e v e H .
D e s r o c h e ' u n aratrmalar gibi- gelimekte olan lkelerde din ve po
litik b a k m d a n ykc h a r e k e t l e r i a r a t r a n a l m a l a r d i n s o s y o l o g l a r
e v r e s i n e o k az bir itibar g r m t r | C 20|.
Din s o s y o l o j i s i n i n ana ynelimleri olarak gsterilen

1. e t n o l o j i k

d i n s o s y o l o j i s i , 2. f e n o m e n o l o j i k d i n s o s y o l o j i s i , 3. kilise s o s y a l a r a
t r m a l a r a k m l a r n a b u g n d e rastlanr. E e r d i n s o s y o l o j i s i n i n e n i v e
di g r e v i n i n , t o p l u m u n s o s y o l o j i k t e o r i s i n e bir katkda b u l u n m a k o l
duu kabul edilirse,

ancak o zaman bu disiplini ilerletecek m o t i v a s

yonlar beklenebilir. Din sosyolojisi, t o p l u m u n varl ve d e i m e s -

54
Gnter

Ketrer

releri i i n d i n k u r u m l a r n n e m i n i a r a t r m a y d e n e m e k z o r u n d a d r .
K i t a b n yazarna g r e , b u a n l a y n c e l i k l e g e l e n e k s e l d i n i k u r u m l a r n
t o p l u m u n b t n iin n e m i n i z m l e m e k l e k e n d i n i s n r l a m a l v e
h u m m a l bir f a a l i y e t l e y e n i k o n u l a r a r a m a m a l d r . G e l e n e k s e l d i n l e r i n
m o d e r n t o p l u m l a r iin artk n e m l e r i n i n k a l m a d o l g u s a l o l a r a k kan t l a n a b i l i r s e , ki b u t o p l u m t a r a f n d a n k a b u l e d i l e n n e m o l m a l , d o g
m a t i k olarak v a r s a y l a n n e m d e i l , o z a m a n artk m o d e r n

toplumda

d i n s o s y o l o j i s i n i n a r a t r m a y a p a c a k o n u kalmaz. B u t a k d i r d e d i n
s o s y o l o j i s i n i n g e m i , d a h a d o r u s u "geri k a l m " t o p l u m l a r n z m
l e n m e s i ile y e t i n m e s i i s t e n e b i l i r . O y s a t o p l u m u m u z d a

kilisenin son

d e r e c e g l v a r l , b y l e bir s o n u c u n k a r l m a s n m m k n k l m y o r
gerek b r a k m y o r .

III. DN KURUMLARIN S O S Y O L O I K

ANALZ

D i n d a v r a n , p r e n s i p olarak b i r b i r i n d e n farkl iki s o s y a l b i i m d e or

taya kabilir. B u , ya belli kiilerin v e y a t m t o p l u m u n z a m a n z a m a n
y e r i n e getirdikleri g r u p d a v r a n o l a b i l i r . B u d u r u m d a f o r m e l bir k u
r u m l a m a y a i h t i y a c yoktur. V e y a d i n d a v r a n , belli r g t l e r t a r a f n
dan

biimlendirilebilir ve tanmlanabilir. B u durumda din davran,

m o d e r n insann esas itibariyle iletmede kendini gsteren e k o n o m i k

d a v r a n g i b i , o r g a n i z e o l m u belli k u r u m l a r a skca baldr.

Din

d a v r a n n o r g a n i z e o l m a m o l m a s dennek, o n u n geliigzel v e k i i
ye gre deiebilmesi demek deil, aksine insann din davrann, a i
le v e y a m i l l i bir klt g i b i , d i e r t o p l u m s a l form a l a n l a n n d a g e r e k l e
tirmesi demektir. Din

rgtler, d i n o l a n n t o p l u m s a l o l a r a k k u r u m

l a m a s n n zel ekilleridirler.

1. Din rgtler
Din r g t l e r i n s o s y o l o j i k analizleri, y a l n z kilise c e m a a t l e r i n i ( K i r c h e n g e m e i n d e ) gz n n d e b u l u n d u r u r l a r . B u s n r l a m a n n bir n e d e n i ,
d i n s o s y o l o j i s i a n l a y l a n n n ok eitli o l m a s n d a g r l e b i l i r . E t n o s o s y o l o j i . t a m a n l a m y l a y a p l a m a m "ilkel" t o p l u m l a r d a g e l i m i
din rgtlerle nadiren karlamtr. F e n o m e n o l o j i k din sosyolojisi
n i n bak a s i s e , d i n v e t o p l u m u n karlkl ilikileri v e tabir caizse
d i n i ballk e k i l l e r i n i n ( usta v e ral<gibi) ilk r n e k l e r i z e r i n d e y o
u n l a t . P r a g m a t i k e i l i m i y z n d e n kilise s o s y a l a r a t r m a s , s o y u t

Din

Sosyolojisi

d i n r g t e kar, kilise c e m a a t i n i n s z m o n a s o m u t l u u n a n c e l i k
v e r m i t i r . S o s y o l o j i n i n o l d u k a y e n i bir d a l o l d u u iin r g t s o s y o
lojisi, d i n r g t l e r i n k i l i s e , sekt. klt v . s . e k l i n d e y a p l m o l a n ks
m e n eski t i p o l o j i k s n f l a n d r m a d e n e m e l e r i k o n u s u n d a y e n i bir teorik
i n c e l e m e y e muftatr.
a) DM rgt Kavram: "rgt" k a v r a m n d a n b u g n , belli h e d e f l e r e
y n e l m i v e bu h e d e f l e r e a k l c l m e t o d l a r l a u l a m a k iin k u r u l m u bir
t e e k k l ( s i s t e m ) a n l a l m a k t a d r | D 18, s.36|. Din r g t l e r , d i e r r
g t l e r d e n ( s a n a y i i l e t m e s i , s e n d i k a , irket v . s . ) k e n d i n e zg rgt
h e d e f i y l e ayrlrlar. B u hedef, d i n i n z n tekil e d e n , e m p i r i k o l m a
y a n d e e r l e r l e sk iliki i i n d e d i r . B u d e e r l e r ya belirli ya da snrsz
bir i n s a n e v r e s i iin z o r u n l u o l a n d a v r a n b e k l e n t i l e r i y l e b a l a n t l
dr. D i n r g t l e r i n ilk h e d e f l e r i , s a h i p o l d u k l a r d e e r l e r i k o r u m a k , (
d u r u m a gre) yaymak, davran beklentilerine uyulmasn salamak
v e b u n u k o n t r o l e t m e k t i r . B u d e e r l e r i n v e b e k l e n t i l e r i n n e l e r d e n iba
ret o l d u k l a r , T a n n ' n n O l u ' n u n i n s a n l a r kurtarmak iin l m e s i r e
t i s i n d e n k a n l a n d o g m a t i k v e ritel y k m l l k l e r i n m i y o k s a s k n t l a n n a l m a s v e pasif z h d k o n u s u n d a s o m u t t a v s i y e l e r i n m i sz k o
n u s u o l d u u , k a v r a m s a l o l a r a k a y d n l a n m a k iin n e m l i deildir. B u n
d a n a y n o l a r a k , her r g t n karakterestik zellii, k e n d i n e zg bir g a
y e s i n i n o l m a s d r , y a n i o, i n s a n n t m s o s y a l d a v r a n a l a n n d e i l ,
b u a l a n n s a d e c e belli b i r k s m n k a p s y o r D u r u m b y l e iken, din
t o p l u m s a l l a m a n n varlnn, ou zaman dorudan doruya o n u n
d a v a s n n b i r b t n o l d u u n d a g r l m e k i s t e n i y o r zellikle k u r t u l u
dinleri bu hususu vurgulamaktadr. B u n a

ilave olarak, din g r u p l a n n

d i n o l m a y a n a l a n l a r d a d a aka bir d a v r a n s t a n d a r d i z a s y o n u s a
l a m a y a a l t k l a r b e l i r t i l m e l i d i r . B u n u n l a ilgili olarak, s a d e c e e k o n o
m i k h a y a t , a i l e v i ilikiler v e baz gda m a d d e l e r i n i y e m e y a s a ile ilgi
li h k m l e r h a t r l a t l a b i l i r . B u n u n l a b e r a b e r r g t n h e d e f i n i n b u e
kilde t o p l u m s a l d a v r a n n d i e r a l a n l a r n a kadar u z a n m a s , d i n r
g t l e r i n h e d e f l e r i n i n belirsizliini ( v e b y l e c e r g t k a v r a m n n uy
g u n s u z l u u n u ) g s t e r m e z . B e l l i bir d a v r a n , bu d a v r a n n s o m u t d
ekliyle deil, a n l a m muhtevasyla d i n d i r K u d d a s ayininde - Hristi
y a n kilise r g t l e r i n i n bir g a y e s i d i r - d z e n l i o l a r a k e k m e k v e a r a b n
yiyllip iilmesi

yalnzca fizyolojinin

i l g i l e n e c e i bir k o n u deildir.

kinci d e r e c e d e k i r g t h e d e f l e r i n i n karlkl o l a r a k b i r b i r l e r i n i e k m e
ve itmeleri (ahlk kurallar alannda olduu gibi), btn
karlat bir o l a y d r

rgtlerin

Gnter

Ketrer

Ayrca, ulalmak istenen amaca varmada kullanlan aklcln,

d i n r g t l e r d e d e art o l u p o l m a d k o n u s u n d a bir p h e h s l o l a
bilir. M a l i n o w s k i ' n i n T r o b r i a n a d a s n d a y a p t a r a t r m a l a r a k a
g s t e r d i l e r k i , d i n d a v r a n a s l a e m p i r i k - a k l c d a v r a n dta t u t m a
m a k t a d r . D i n r g t l e r h e r z a m a n aklc y n t e m l e r i ( y e r i n e g r e s n a
ma imkanna sahip olduklar tecrbelerini) btnyle kullanmlardr.
Y e n i yeler kazanmada v e bu yelerin d a v r a n kurallarna uymalarn
kontrol e t m e d e irrasyonel hareket etmek, rgtn s o n u a n l a m n a g e
lebilir. E m p i r i k o l a r a k k o n t r o l e d i l e m e y e n m e k a n i z m a l a r n

devreye

g i r m e s i - d i n r g t l e r d e y a y g n o l d u u zre ( t o p l u d u a , k u r b a n k e s
m e v.s.) - ayn zamanda ulalmak istenen gayenin ( insann Tanr ile
i l e t i i m i ) b i r p a r a s d r v e b u n d a n baka o r d u v e p a r l a m e n t o gibi s e kler rgtlerde d e bilinmektedir.
b) Din r^lleriM yaygnlamas-.

r g t n t e m e l b i r n i t e l i i , o n u n i y a -

p l a n m a s d r ; y a n i y e l e r a r a s n d a k i rol f a r k l l a m a s d r . P e k o k t o p
l u m d a d i n h a y a t f a r k l l a m a l a r g s t e r m e z , a y e t baka v a s t a l a r l a ( r
n e i n p o l i t i k iktidar rolleri v a s t a s y l a ) f a r k l l a m a l a r d a h a n c e t e m e l l e n d i r i l m e m i ise. B u takdirde t m t o p l u m , dnyevi (profan) a l a n
da g e e r l i k o n u m u n a u y g u n o l a r a k d i n h a y a t l a birleir. Din a l a n n b u
e k i l d e b a m s z y a p l a n m a s n n a z a l m a s , k e s i n l i k l e s a d e c e "ilkel"
t o p l u m l a d a s n r l d e i l d i r , a k s i n e eski i n v e y a 1945'e k a d a r | a p o n ya'da (sintoizm) olduu gibi, yksek kltrlerde d e bulunabilir. B y l e
d u r u m l a r d a d i n , politikann bir alan olduu iin, din nderlik grev
leri y n e t i c i l e r t a r a f n d a n s t l e n i l i r . F u s t e l d e C o u l a n g e s , b u n a b e n z e r
tezahrlerin antik devlette d e o l d u u n d a n szediyor. R o m a c u m h u r i
y e t i n d e a i l e n i n k u t s a l b i r birlik olarak a n l a l d m e h u r d u r . | . W a c h ,
d i n t o p l u m s a l l a m a n n b u e k i l l e r i n d e n tabii v e d i n g r u p l a r n z d e
l e m e s i o l a r a k s z e d i y o r | A 24, s.63|. B u m n a s e b e t l e , d e v l e t v e a i l e
nin s o s y o l o j i k a n l a m d a t a b i i g r u p l a r o l m a d k l a r n n e k l e n m e s i g e r e
kirdi.
D i n r g t l e r i n v a r l , d i n s o s y a l f e n o m e n i a l a n n d a h i kukusuz
zel b i r t e z a h r d r . M o d e r n t o p l u m u n y k s e k d e r e c e d e r g t l e n m i
o l m a s , r g t l e r i n g e l i m i t o p l u m l a r n bir nitelii o l d u k l a r n a iaret
e d e r g z k m e s i n e r a m e n , b u a n l a y k s m e n d o r u d u r . Din r g t l e
rin o l u m a s n k o l a y l a t r a n y a p s a l a r t l a r tartlabilir.

Ekonomik

faktrlerin yannda (tarm t o p l u m l a n , sanayi t o p l u m l a r n a gre rgt

l e n m e y i d a h a az o l u m l u k a r l a r l a r | D 18, s . 20 v . d . j , b u n u n l a b a l a n -

Din

Sosyolojisi

-U

tl bir faktr o l a r a k y k s e k y a t a y v e d i k e y fareketlilik zikredilebilir. A i

le v e klt c e m a a t i n i n , k e n t d e v l e t i v e d i n t e b a a birliin k u t s a l b t n
l , eer b i r e y i n s o s y a l s t a t s o n a d o u t a n y k l e n m i s e bir i l e v
g r e b i l i r . V a k a h e r d i n i n k lt v e r e t i s i n i n k e n d i n e zg bir e k i l d e
tezahr e t m e s i d e zel d i n r g t l e r i n o l u m a s n a b e l l i bir e t k i d e b u
l u n a b i l i r . O r t a y a k l a r bir k u r u c u n u n karizmatik e t k i s i n e d a y a n a n
k u r t u l u d i n l e r i , e k s e r i y a d m a n bir e v r e y e m u k a v e m e t e t m e k v e y a y l a b i l m e k iin h e m e n h e m e n d a i m a r g t l e n m e e i l i m i g s t e r i r l e r .
Kurtulu dinlerinin ortaya k m a l a n n kolaylatran artlar, rgtlen
m e y i k o l a y l a t r a n f a k t r l e r l e sk b a l a n t i i n d e d i r l e r : G e l e n e k s e l y a
p l a r n z l m e s i , s o s y a l a n o m i , hareketlilik. S o s y o l o j i k a r a t r m a d a
genellikle olduu gibi, burada da,
aklama m m k n deildir.

h e r z a m a n g e e r l i tek n e d e n l i bir

M o d e r n B a t t o p l u m u n d a d i n d a i m a r

gtlenmitir. M o d e r n t o p l u m u n rgtlenerek p a r s e l l e n m e s i , din tara

f n d a n d a e n g e l l e n m e m i t i r . M u h t e m e l e n bizzat H r i s t i y a n l k b u g e l i
m e n i n m o t o r l a r n d a n biri o l m u t u r . B y l e c e i h a y a t ( i l e t m e l e r ) , p o
litika ( p a r ti le r , p a r l a m e n t o v . s . ) , e i t i m ( o k u l l a r , n i v e r s i t e l e r ) , b o za
m a n r g t l e r i n i n ( k l ple r , d e r n e k l e r ) y a n n d a d i n rgtleri d e ( k i l i s e
ler, s e k t l e r ) g r y o r u z . B u kilise v e s e k t l e r i n i y a p l a r n n a n a l i z i , d i n
s o s y o l o j i s i n i n b u g n e k a d a r pek az t e e b b s ettii bir g r e v i d i r ,
c) Din

rgllerin

Tipolojisi:

Dini rgtlerin tipolojisi esas itibariyle Bat

kilise tarihinden e l d e e d i l m i o l a n malzemelere dayanlarak y a p l m

tr. B u n e d e n l e , "ilkel" t o p l u m l a r n v e H r i s t i y a n o l m a y a n y k s e k k l
trlerin d e rgtleri bildikleri grmemezlikten gelinmitir. Etnolojik
a r a t r m a l a r s a y e s i n d e yazsz t o p l u m l a r d a

d i n r g t l e r i n tipik iki

e k l i n i n b u l u n d u u g s t e r i l m e k t e d i r : S r ( G e h e i m ) c e m i y e t i v e klt
cemiyeti.
K i l i s e b e n ze r i klt g r u p l a r , s o y kltleri ile y a n y a n a b u l u n u r l a r v e
her iki e k l e d e k a t l m a y e n g e l l e m e z l e r . l a h l a r t a p n a n d a b u l u n a n
( P a n t h e o n ) h e r i l a h , bir kijlt g m b u n u n zel t a p n m a s n a k o n u olur.
B a z t o p l u m l a r d a b i r d e n fazla klt g r u b u n a y e o l m a k i m k a n s z i k e n ,
baz t o p l u m l a r b u n a izin v e r i r l e r . E e r

bir y a s a k l a m a v a r s a b u . g r u p

lar a r a s n d a r e k a b e t i n z o r u n l u o l m a s n gerektirmez; d a h a ok t a p n
lan o b j e l e r i n b a r y o l l a b i r b i r i n d e n a y r l m a s kuraldr. E i t i m g r rn d i n a d a m l a r k l t i d a r e e d e r l e r v e r g t d z e n i i i n d e g e n d i n
a d a m l a r n ( N o v i z e n ) eitirler. N . I. G o o d e , b u k l t l e r i n . D a h o m e ' d a k i
i l e y i i n i a n a l i z etti v e b u n l a r n t o p l u m s a l i l e v i n i g s t e r d i | F 3, s.56

Gnter

Ketrer

v . d . | . B u n l a r n d o u u m i t o l o j i k d n e m l e r e kadar g t r l m e k t e , p r a
tik n e m l e r i i s e merkezi i d a r e y i k o l a y l a t r m a k t a n g e l m e k t e d i r . Y e n i
M e k s i k a ' d a k i Z u n i kzlderililerinin klt g r u p l a r b y s e l - p r a t i k ilevler
gerekletirir: IVlaskeli, d a n s l t o p l u l u k l a r ( K a c h i n a ) p r e n s i p o l a r a k b
t n erkek Z u n i l e r i kapsar, h a l b u k i dierleri ( g n e klt, s a v a i l a h l a
r klt) gizli r i t e l l e r i y l e b a t i n i kltlerdirler. H e r d i n a y i n i n t a m y e r i
n e g e t i r i l m e s i t o p l u l u u n varl iin z o r u n l u d u r v e b u n e d e n l e a y i n
lerin g e l e c e k n e s i l l e r e a k t a n i m a s s o r u n u zel bir n e m kazanr. D i n
s e l a y i n v e t r e n l e r i n k a r m a k l v e a m a l a n n n h e t e r o j e n l i i d i n bir
m e s l e i n b u l u n m a s n gerektirir. P e k o k t o p l u m d a y a y g n o l a n y e l i
e kabul trenleri (nitiationsriten) Zuniler'de yallardan o l u m u
i d a r e c i bir elit t a r a f n d a n d e i l , d i n a d a m l a n t a r a f n d a n g e r e k l e t i r i
lir | F 3 , S.73 v . d . j .
B a t n kltler ile sr c e m i y e t l e r i a r a s n d a k i s n r b e l i r g i n d e i l d i r .
S r c e m i y e t l e r i n e pek ok ilkel t o p l u m d a r a s t l a n m t r ; o n l a n n sk sk
e k o n o m i k v e politik m e n f a a t l e r l e b i r b i r i n e k a n t k l a n ( r n e i n K e n y a ' d a k i M a u - l v l a u h a r e k e t i n d e o l d u u gibi) gsterilebilir. B t n sr c e
m i y e t l e r i n i n v e zellikle d a h a o k g e A n t i k yksek k l t r n d e g r
l e n sr c e m i y e t l e r i n i n j A 24, s 135 v . d . j p r e n s i b i , s a d e c e s r d a y e l e r i n
y a k l a a b i l e c e i d i n i bir e m a n e t e s a h i p olmaktr. B u r g t l e r gizli d a v
r a n n gereklilii n e d e n i y l e s a l a m o l a r a k y a p l a m l a r d r . B u r g t
ler, k l t e k a d e m e k a d e m e girii m m k n klan y a t a y v e d i k e y o l a r a k
f a r k l l a m rolleri b e n i m s i y o r l a r . B u r g t l e r i n i r r a s y o n e l o l a n g a y e
s i , r a s y o n e l o l a r a k t e k i l a t l a n m a y gerektirir. S r c e m i y e t l e r i n d e g a y e
n i n d e i m e s i o k sk o l a n bir d u r u m d u r . Karlkl y a r d m l a m a a m a
c ile h a y r s e v e r d o s t l u k b i r l i k l e r i n e v e y a o u n l u k l a e k o n o m i k v e p o
litik ilevler y e r i n e g e t i r e n ok a m a l r g t l e r e d n m e

(Singa

p u r ' d a k i i n sr c e m i y e t l e r i gibi | D 28j ) istisna deildir. S r c e m i y e t l e

ri e k s e r i y a d a h a s o n r a k i k i t l e s e l r g t l e r i n illegal n c l e r i d i r l e r . B u
d u r u m d a h e r e y d e n n c e t o p l u m s a l bir g r u b u n d i n i b i l i n c i n i n g e l i
m e s i szkon u s u d u r .
B u n a karlk sr kltleri ( M y s t e r i e n k u l t e ) , kken i t i b a r i y l e o u n
lukla lokal k l t l e r d e n d o m u l a r , s o n r a d a n o r t a y a ktkler y e r d e n
k o p m u l a r d r . B u e k i l d e k i r g t l e r i n t e m e l a r t , zellikle pek ok sr
klt b u l u n a n g e R o m a d e v l e t i n d e g r d m z g i b i , kuvvetli bir y a
t a y hareketliliktir.

59
Din

Sosyolojisi

i m d i y e k a d a r e l e a l d m z b t n d i n rgtler, d i n b a k m n d a n
h o m o j e n bir e v r e d e o r t a y a karlar, b u e v r e i i n d e b a r v e y a d
m a n , y a b a n c bir u n s u r o l u r l a r . D o d u u v e ilk gelitii

dnemde

H r i s t i y a n l k da m i s y o n e r bir sr c e m i y e t i ile karlatrlabilir. B a t d a k i

etki a l a n n d a H r i s t i y a n l k , n i h a i olarak o n u n l a k a n s a da r g t s e l b a
k m d a n k e n d i n e z g l n k o r u d u ya d a b e n l i i d n y e v i o t o r i t e l e r
d e k a y b o l d u u n d a o n u tekrar kazanmak iin m c a d e l e etti. H r i s t i y a n
lk kilise e k l i n d e r g t l e n m i t i r .
H e r kilise birok n i t e l i k l e n i t e l e n m i t i n 1. L a i k l e r v e d i n a d a m l a n
a r a s n d a k i a y n m d a ak i f a d e s i n i b u l a n kuvvetli bir d a h i l i rol farklla
m a s . ( B u nitelik p r o t e s t a n k i l i s e s i n d e d e g r l r ) . 2. U l a l m a s h e
d e f l e n e n rgt a m a c n a u l a m a d a aklc o l m a y a n u n s u r l a r n dta t u
t u l m a s . 3. B i r e y i n , d o u m l a b a l a y p (vaftiz) l m l e s o n b u l a n , d i n i
b a k m d a n eksiksiz s o s y a l l e t i r i l m e s i . 4. Yalnzca d i n i b a k m d a n

uz

m a n s n d bir g r u p i n s a n a kar d e i l , p o t a n s i y e l olarak t m t o p l u m a

kar e g e m e n l i k d a v a s n d a b u l u n m a . E . T r o e l t s c h | C 59, s,32|, H.
B e c k e r | D 2, s.184 v . d . j , v e ]. M . Y i n g e r | A 25, s . U S j , her bir u n s u r u
farkl k u v v e t t e v u r g u l a y a r a k b u kriterleri ortaya k o y d u l a r . T r o e l t s c h , ki
lise v a s t a s y l a s t a t k o n u n i d a m e s i n e v e y a a d d n y a y a srt evir
m e d e n belli kilisevi g r e v l e r i n y e r i n e g e t i r i l m e s i n i v u r g u l a m a y a zel
bir n e m v e r d i . M . W e b e r , k i l i s e n i n e n n e m l i n i t e l i i n i , o n u n h k m
ranlk m e r u i y e t i n i n k e n d i n e zg o l m a s n d a g r y o r d u . K i l i s e h
k m r a n l n n e s a s , " m a k a m karizmasr'dr. D i n a d a m n n ltuf v e i n a
yette b u l u n m a s o n u n esiz kabiliyetine

deil, konumuna

dayanr.

M a k a m d a b u l u n a n a itaat e d i l i r , i n s a n a d e i l . B u ekildeki bir m e r u

l a t r m a n n f e v k a l a d e r a s y o n e l o l d u u g a y e t aktr | C 69, s.700 v . d . j .
Hristiyanlk erevesinde kilisenin yannda - Troeltsch'in d e vurgula
d g i b i - d o g m a t i k h a k l l k l a n n da ncil'e d a y a n d r a n h a r e k e t l e r o r t a
ya k m t r v e k m a y a d e v a m e d i y o r |C 59, s.362| : S e k t l e r
E e r kiliseler r a s y o n e l "din m e s s e s e l e r i " iseler, sektler d e i r r a s y o
nel ve s a m i m i

ballk

ilikileri zerine k u r u l m u

cemaatlerdirler.

B u n l a r a k a t l m a n n a r t , m m k n o l a n e n erken bir z a m a n d a y e l i e
ekli bir k a b u l d e i l , g e n e l l i k l e zel bir ihtida y a a n t s e k l i n d e o l a n
y e t e d i d i n i bir liyakat g s t e r m e d i r . S e k t i n i i n d e e k i l l e n m e m i bir
e g e m e n l i k y a p s y l a karlalr. E n yksek i r r a s y o n e l liyakatlara ( s u r e t
grmeler, kehanetler) sahip olanlar nderlik konumunda bulunmaya
hak kazanrlar. n d e r l e r v e o n l a r a u y a n l a r a r a s n d a h e m e n h e m e n hi

Gnter

Kehrer

r a s y o n e l o t o r i t e ilikisi b u l u n m a z . n d e r i n karizmas m u t l a k itaati g e

rektirir. S e k t l e r e s a s i t i b a r i y l e etki a l a n l a r n snriarlar. D n y a y a kar
l a k a y d , sabrl v e y a d m a n c a d d a r | C 59, s.362| v e k e n d i n o r m v e
d a v r a n l a r n d a n , t o p l u m u n geri k a l a n y l a pek az b a l a n t s o l a n bir
e v r e n yaratrlar. H . B e c k e r , zellikle k e n t l e m i t o p l u m d a "rgt" a d y
la o k zor n i t e l e n e b i l e c e k bir d i n i k u r u m s a l l a m a t i p i n i n b u l u n d u u
n u n d o r u o l a r a k farkna v a r d i : K l t . B u n u n l a , bir d i n i n
z e l , kiisel karakteri" t a s v i r e d i l m i t i r

"tamamen

|D 2,s.l88|. Kltn

zellii,

m n t e s i p l e r i a r a s n d a g e v e k s o s y a l ilikilerin o l m a s d r . B u ilikiler
h i b i r z a m a n d e v a m l s o s y a l bir y a p y a v e r g t l bir istikrara k a v u a
mazlar. T a r a f t a r l a r d a n bir k s m , z a m a n z a m a n r e t i l e r i n i

dinlemek

iin d i n i b i r n d e r e t r a f n d a t o p l a n r . K a b u l a y i n l e r i yoktur. n a n ilke

lerini k a b u l e d e n k i m s e t a r a f t a r l a r a r a s n a katlr. " C h r i s t l a n - S c i e n c e M o v e m e n t " i n ilk s a f h a l a r b u n a r n e k o l a r a k v e r i l e b i l e c e i g i b i , " T e osofik T o p l u m " , "Ahlki D o n a n m " v e ispritizma e v r e l e r i n e b e n z e y e n
v e g e n e l l i k l e s a d e c e ksa b i r m r e s a h i p o l a n A m e r i k a n b y k e h i r l e
rindeki p e k o k m i s t i k - a s y a t i k klt d e b u n a r n e k o l a r a k v e r i l e b i l i r .
d) Din

rgllerin

Ge/mcsi: Kat bir t i p o l o j i s i ile d i n r g t l e r i n g e r

e e u y g u n bir t a s n i f i n i n y a p l a m a y a c a aktr. n k t i p l e r i n b e l i r
l e n m e s i iin s e i l e n kriterler s o n t a h l i l d e zel a r a t r m a ilgisi ile b a
lantldr. u a n a k a d a r d i n i r g t l e r i n t i p o l o j i l e r i n i n d k m n d e h a
kim o l a n y a p s a l b a k a s , m u h t e v a y e s a s a l a n i n c e l e m e tarz ile y e r
deitirebilir.

zaman

"kilise" aadaki

nitelikler

bakmndan

"sekt"lerden a y n l a b i l i r : I. O b j e k t i f m u k a d d e s a n l a y , 2. S e k t l e r i n a n tavizsiz t u t u m u n a kar a h l k m s a m a h a , 3. n s i y e t p e y d a e d i l e n

m e s s e s e p r e n s i b i | A 18|. F e n o m e n o l o j i k d i n s o s y o l o j i s i b u kriterleri
t e r c i h e t m i t i r . D i e r b t n s o s y a l k u r u m l a r gibi d i n i r g t l e r d e d e iirier. B u k u r u m l a r n i y a p s a n a l i z e d i l i r k e n d a b a m l d e i i m
sreleri aratnimamaldr.

D a h a ok, bizzat s o s y a l y a p d a n

hasl

o l a n i d e i m e l e r i n n p l a n a k a n i m a s gerekir. R. H . N i e b u h r , d i n
cemaatlerin i n c e l e n m e s i n d e z a m a n m etkisiyle ortaya kan d e i m e
lerin n a z a n d i k k a t e a l n m a s g e r e k t i i n e iaret e t m i t i . S t a t i k bir t i p o l o j i , e n a z n d a n , d i n a m i k i n c e l e m e tarzyla t a m a m l a n m a l d r .

Balan

gta e k i l l e n m i bir i y a p y k a b u l e t m e y e n klt, ya n d e r k i i n i n l

m y l e s o n a erer v e y a d e v a m e d e b i l m e k iin b e l l i bir r g t eklini ka
b u l e t m e k z o r u n d a kalr. B y l e c e b u b n y e bir "klt" o l m a k t a n kar.
H . W . Pfaautz, " C h r i s t i a n - S c i e n c e - M o w e m e n t " r n e i n d e k l t t e n d e -

Din

Sosyolojisi

n o m i n a s y o n a bir i d e i m e y i izledi | D 24|. B u d e i m e n i n e n n e m

li kategorisi o t o r i t e y a p s m m d e i m e s i d i r . K l t , e k i l l e n m i bir e g e
m e n l i k ilikisini t a n m a z . S a l a m bir r g t l e n m e d e ilk grev, karizmatik o l a r a k gerekli nitelikleri t a y a n bir a h s i y e t i t a r t m a s z o t o r i t e
o l a r a k k a b u l e t m e k t i r . B y l e c e sekt o l m a n n ilk a d m a t l m olur. T a
raftarlarn bir k s m s a d a k a t i k a b u l e t m e d i k l e r i i i n , b y y e n taraftar
s a y s v e sekt n d e r i n i n k e s i n itaat i s t e m e s i a y r l m a l a r a n e d e n o l u r .
S e k t l e r i n i s t i k r a d o l m a y a n rgt y a p s , ikinci nesil taraftarlarda z e l
likle aktr. K a n l m a s m m k n o l m a y a c a k d e r e c e d e n e m l i o l a n
y e n i taraftarlar b u l m a , d i n s o s y a l l e m e p r o b l e m i n e ivedilik k a z a n d
rr. B u n a b o a l a n e g e m e n l i k m e v k i l e r i n i d o l d u r m a m e s e l e s i eklenir.
B u s a f h a d a sektlerin y e n i sektlere b l n m e s i v e y a uzun

zamandr

mevcut olan din rgtlere d n n vuku bulma imkan

btnyle

m e v c u t t u r . B u kritik s a f h a y a a n d i n gruplar, I. M . Y i n g e r ' i n a d l a n d r

d e k l i y l e " y e r l e m i sektler" | A 25, s . 147 v . d . j o l u d a r . IVlstakbel d i
n e l i t l e r iin a s g a r i d z e y d e bir e i t i m i n g a r a n t i a l t n a a l n m a s g e r e
kir. E n a z n d a n aklcla y a k l a k olarak u y u l a r a k a t a n a c a k d e v a m l
makamlann dzenlenmesi

kanlmazdr.

A y r c a , s e k t e m e n s u p o l a n l a n n o c u k l a n n m din e i t i m g r e c e k l e
ri d z e n l e m e l e r yaplr. n k e s a s i t i b a r i y l e s e k t e k a b u l iin art o l a n
"ihdida y a a n t l a n " n n s a y s , d i n h a y a t n artarak g n d e l i k

hayata

b e n z e m e s i y l e g e r i l e y e c e k t i r . D i n rgtlerin b u s a f h a y a k a d a r g e l i m e
s i n d e n k a n m a n n m m k n o l m a d gzkyor. E g e m e n l i k y a p s v e
y e t e m i n e t m e tarzndaki d e i m e l e r , e k s e r i y e t l e i l e t i i m i l i k i s i n d e ki d e i m e i l e birlikte g i d e r . H e m k l t d e h e m d e sektlerin ilk s a f h a s n
da g e e r l i o l a n d o r u d a n i l e t i i m i n , b t n y e l e r iin a y n a n l a m a g e
l e n s e m b o l l e r i n k u l l a n m n a r t a n bir y o u n l u k t a b e n i m s e m e s i g e r e
kir. S e m b o l l e r i n b e l i r l e n m e s i v e gelecek n e s i l l e r e a k t a r l m a s b i l h a s
sa, d e v a m l l n k o r u n m a s n s a l a y a n d i n bir e l i t i n g r e v i d i r | D 24|.
H . F . Pfautz yazd bir m a k a l e d e , t o p l u m s a l olarak u y g u n b u l u n m a y a n
d a v r a n l a n n y a p l m a s n d a v e sekt y e s i n i n t o p l u m s a l o l a r a k y k s e l
m e s i n d e s o s y o - d i n d i n a m i i n baka belirtilerini g r y o r d u . H i k u
kusuz " C h r i s t i a n - S c i e n c e - M o w e m e n t " b u y o l u izlemitir; ngiliz M e t o d i z m i ( A n g l i k a n kilisesi i i n d e ihya hareketi o l a r a k b a l a m t r ) | D 4j,
K u a k e r l i k jD 13j, A m e r i k a n v e A l m a n B a b t i z m i | D 5, D 21 j d e k e n d i l e
rini, klasik a n l a m d a k i k i l i s e d e n s a d e c e s e r b e s t rekabet p r e n s i b i v e d i
ni o u l c u l u u n k a b u l e d i l m e s i y l e ayrarak d e n o m i n a s y o n d z e y i n e

Gnter

Kehrer

y k s e l t m i l e r d i r . B u n l a r , g n l l k a t l m , birbirleriyle b a r y o l l a r l a
r e k a b e t v e d e v l e t y a r d m n kabul e t m e m e d e srar e d e n zellikleriyle F. F r s t e n b e r g ' i n t e r i m i i l e | D I 0 | - "dernek kiliseleri"ne ( V e r b a d s k i r c hen) dntler. Kiliseler gibi mevcut sosyal normlara uyum salayan
v e b t n aykr d a v r a n k a l p l a r n d a n s a k n m a k l a n i t e l e n e n d e n o m i n a s y o n l a r n a k s i n e sektler, t a m a m i y l e t o p l u m s a l h a y a t n d n d a kal
ma roln benimsiyorlar.
S e k t l e r i n kat i a h l k , sekter o l m a y a n "dnya"ya kar d a v r a n
iin bir m o d e l d i r . E e r s e k t , k e n d i n e zg bir t o p l u dzeni k u r d u u
corafi bir i z o l a s y o n a y n e l i r s e , a n c a k o z a m a n t o p l u m u n t a l e p l e r i y l e
( a s k e r e g i t m e , r e s m i tatil g n l e r i n e u y m a v.s.) kanabilir, U t a h ' d a k i
M o r m o n l a r | D 2 3 | v e S h a k e r ' I e r gibi dier d a h a kk sektlerin y a p t
g i b i . Fakat b u n u n l a birlikte birok t o p l u m d a b y l e g n l l i z o l a s
y o n m m k n deildir. B u d u r u m d a ya t o p l u m l a u y u m y o l u n a gidilir
v e y a sekt. corafi i z o l a s y o n y e r i n e s o s y a l izolasyona y n e l m e y i d e n e r .
B u d e n e m e d e sektin y e r l e e r e k r g t l e n m e s i n e n e d e n o l a n h u s u s l a r ,
t o p l u m s a l o l a r a k a y k n g r l e n d a v r a n kalplarn k o r u m a

artlan

h a l i n e gelebilirler. dari m e v k i l e r i n hiyerarisi v e grup iindeki o t o r i t e

ilikilerinin e k l i n i n b e l i r l e n m e s i , b o c a l a y a n t m y e l e r i d e n sekti t e
m i z l e m e k v e b y l e c e r e t i v e d a v r a n k u r a l l a r n n safln k o r u m a k
iin arttr. B . R. W i l s o n . B y k B r i t a n y a ' d a k i " E l i m F o u r s q a r e G o s p e l
C h u r c h " r n e i n d e , b u h a r e k e t tarznn e s a s itibariyle bu s e k t i n safl
n k o r u m a y a katkda b u l u n d u u n u g s t e r m i t i r | D 30, s.329 v . d . ] .
y e l e r i n bizzat s e i l m e s i n i n a r t m a s , ki b u d u r u m d a kat e n d o g a m i ( i
evlilik) e m r i y l e d a h a d a k u v v e t l e n i r , t o p l u m s a l n o r m l a r a u y u m u n zo
r u n l u olarak b a l a d a n l a m n a g e l m e z , a k s i n e d a h a ok, t o p l u m s a l
o l a r a k a y k n g r l e n n o r m l a n n a i l e d e k i birletirici d i n i s o s y a l l e m e
s a y e s i n d e srekli o l a r a k i s e l l e t i r i l m e s i a n l a m n a gelir. W i l s o n ' u n
a k l a d zre, " C h r i s t a d e t p h i a n s " a d l A d v e n t i s t sekti b u m e k a n i z m a
y b a s a n ile k u l l a n m t r j D 30,s.336|. " Y e h o v a a h i t l e r i " s e k t i n i n b
tn d n y a d a k i hiyerarik y a p s v e o n u n b e l l i bir ekil k a z a n m ileti
i m s i s t e m i , b u sektin bir k i l i s e d z e y i n e y k s e l m e s i n e asla n e d e n o l
m a d , a k s i n e sekt k a r a k t e r i n i n d e v a m n s a l a d .
Bizzat d i n i retilerin m u h t e v a l a n da kilise h a l i n e g e l m e y e veya
sekt s t a t s n k o r u m a y a n e d e n o l a n i artlar a r a s n d a s a y l m a l d r .
B u m u h t e v a l a r , her e y d e n n c e h u s u s i h e d e f b e l i r l e m e y i e k i l l e n d i
rirler. z e l k a b i l i y e t l e r i y l e ( v e c d h a l i n d e k o n u m a ) v e y a l d r c y -

63

Din

Sosyolojisi

lan s o k m a l a r n a kar baklk kazanmakla j A 16, s.95 v.d.j k e n d i n i

k a n t l a m a s g e r e k e n y e l e r i n a c i l e n t a k d i s i n e gayret e d e n bir c e m a a t ,
b u h e d e f e hiyerarik o l a r a k d z e n l e n m i bir ileyi m e k a n i z m a s y l a
u l a a m a z . B y l e bir " r g f ' n i y a p s ekilsiz kalr. y e s e i m i y a v a
bir s o s y a l l e m e s r e c i ile a n c a k baarlr. B u n a karlk, d a h a ok e n
t e l l e k t e l h e d e f l e r e y n e l i k ( eski bir r e t i n i n safln k o r u m a k g i b i )
bir hareket, srekli bir a y g t g e l i t i r m e y e v e idari ileri u y g u n e i t i m
g r m l e r e h a v a l e e t m e y e d a h a kabiliyetli o l a b i l i r . E e r b u r e t i ,
e g e m e n d a v r a n kurallaryla uzlarsa o z a m a n bir kilisenin o l u m a
s n a az bir e n g e l k a l m d e m e k t i r . O h a l d e r g t l e n m e a m a c , d i n i g e
l i m e n i n d e n o m i n a s y o n , klt v e y a sekt o l u p o l m a y a c a n b e l i r l e m e k
t e d i r j D17|. B u n a g r e d i n i r g t l e r i n g e n e l g e e r bir d i n a m i i , pek
ok faktr g z n n d e

bulundurmaldr.

B u g n e kadar baz A l m a n p r o t e s t a n k i l i s e l e r i n d e " kilise i i n d e ki

lise" ( e c c l e s i o l a in e c c l e s i a ) v e y a pietik " c o l l e g i u m p i e t a t i s " e k l i n d e
g z l e m l e n e b i l e n d i n i bir b n y e iindeki r g t s e l b l n m e o l a y g r e
c e az bir ilgi g r d . K i l i s e l e r iindeki bir "sekt teekkl", baz b a k m
l a r d a n o r t a a katolik k i l i s e s i n d e t a r i k a t l a n n k u r u l m a s y l a k a r l a t r
labilir. B y l e bir g e l i m e n i n a r t , yksek yetki v e r i l m i k i l i s e n i n ras
y o n e l bir r g t e s a h i p o l m a s d r . B u s a y e d e b n y e s i n d e k i m u h t e m e l
t e h l i k e l i e i l i m l e r i k a n a l i z e e d e r v e tedrici i z o l a s y o n l a

ntrletirir;

d a h a d o r u s u r g t s e l bir b a m s z l a m a y a katlanr.
B e l l i bir b y m e y l e birlikte, ki e e r bir d i n i g r u p pek o k lokal n i
teyi k a p s a r s a h e r h a l k a r d a b u b y m e y i gsterir, idari g r e v i n d a
t l m a s m e s e l e s i o r t a y a kar. V e r i l e c e k kararlarn n c e d e n k e s t i r i l m e
si o u n l u k l a m m k n o l m a d iin, m a h a l l i (alt s e v i y e d e ) idari m a
k a m l a r n r a s y o n e l o l m a y a n bir b i i m d e d o l d u r u l m a s t m r g t i i n
p a r a l a y c o l a b i l i r . s t m a k a m l a r d o l d u r m a k iin m m k n biricik a l
ternatif, idari mevkileri d e m o k r a t i k yolla v e y a karizmatik liyakat e s a s
na g r e d o l d u r a n "hr" c e m a a t l e r i n ittifak o l a b i l i r . E e r hiyerarik
"ok b a l " y a p d a m a h a l l i dini n d e r l i k m a k a m l a r n a s a h i p o l a n l a r d a
d a d o g m a t i k n e d e n l e r l e b i r "karizma" a r a n m a s gerekirse, o z a m a n b u
i rutinletirilir ( M . W e b e r ) ; karizma m a k a m n bir p a r a s o l u r , i n s a n n
d e i l . K i l i s e c e m a a t i ile kilise a r a s n d a k i d e v a m l ilikiyi k o r u m a k iin
katolik kilisesi b u y o l u t u t m u t u r .

Gnter

Kehrer

2. Kilise Cemaati Sosyolojisi

a)

Kilise

Cemaati

Kavram-.

B e l l i bir e v r e d e o t u r m a l a r v e ortak

dini

i n a n l a r n e d e n i y l e ayr b i r g r u p o l u t u r a n , m a h a l l i o l a r a k snrl b i r
m i k t a r i n s a n kilise c e m a a t i o l a r a k kabul e d i l i r . C e m a a t i n y e l e r i , for
m e l v e y a f o r m e l o l m a y a n ilikilerle b u gruba (kilise c e m a a t i n e )

kar

s a d a k a t l e y k m l d r l e r . K i l i s e c e m a a t i n i n , politik c e m a a t v e y a m a
hallenin sosyal btnl

ile z d e o l u p o l m a m a s n n b u t a n m d a

bir r o l y o k t u r . H e r n e k a d a r kilise h u k u k u a n l a y n a g r e m a h a l l i o l
m a y a n c e m a a t l e r b u l u n a b i l s e d e , kilise c e m a a t i k a v r a m n n z , m a hallilik prensibidir (Territorialprinzip). Ayrca, s a d e c e rgtlenmi bir
kilise b n y e s i n i n paras o l a n b y l e c e m a a t l e r i n c e l e m e konusu ola
bilir. K e n d i n e zg k u r a l l a r y l a m a h a l l i b i r d i n i birlik o l a n kilise c e m a
ati, d i n l e r t a r i h i n i n , n e a n t i k e h i r d e v l e t i n d e n e d e ilkel t o p l u m l a r d a
bir b e n z e r i n e r a s t l a d y e g a n e f e n o m e n d i r . H a t t a s l m d i n i a l a n n d a
da p o l i t i k c e m a a t t e n a k a a y r l a b i l e c e k bir "kilise c e m a a t i " yoktur.
H r i s t i y a n d i n i n i n h a k i m o l d u u s a h a d a kilise c e m a a t i n i n g e l i m e s i n e
iki art y a r d m etmitir.- l . p r e n s i p o l a r a k d i n ile politik o l a n n b i r b i
rinden ayrlmas. B u a y n i m a y a R o m a devletinde misyonerlik faaliye
t i n d e b u l u n a n y a b a n c b i r k u r t u l u d i n i n i n karakteri n e d e n o l a r a k g s
t e r i l m i t i r . 2. l i r i s t i y a n l m ilk d n e m l e r i n d e n i t i b a r e n o u n l u k l a e
hirli k a r a k t e r d e o l m a s v e t o l e r a n s f e r m a n n d a n ( K o n s t a n t i n ) v e H r i s tiyanln devlet dini d u r u m u n a ykselmesinden (Theodosius) sonra
h r i s t i y a n i n a n c n krsal b l g e l e r e d e y a y m a d e n e m e s i . B u e s n a d a k i
l i s e m e v c u t m a h a l l i y a s a l a r a u y u m s a l a d v e n c e kuzey-bat A v r u
pa'da M e r o v e n j , sonra da Frank hkmdarnn imparatorluk otoritele
rinin y a r d m n d a n yararlnd. Dnyevi otoriteler, kiliseye verdikleri y o
u n d e s t e k n e d e n i y l e b i r s t n l k kazandlar. B u s t n l k a n c a k kili
se ile ilgili r e f o r m h a r e k e t i ile tekrar geri p s k r t l e b i l d i . K i l i s e ile
d e v l e t a r a s n d a d a i m a gizli o l a r a k m e v c u t o l a n a t m a , yalnzca b a
msz, rasyonel devletin d o m a s n a deil, ayn zamanda
rasyonel olarak rgtlennnesine yardm etmitir.

kilisenin d e

Kilise cemaatinin

d o m a s n n n c art o l a r a k , e s a s i t i b a r i y l e a k r a b a l k t e m e l i n e d a
y a n m a y a n i o t o r i t e y a p s y l a m a h a l l i s o s y a l g r u p l a r n v a r l gz ard
e d i l e m e z . N i t e k i m B r i t a n y a ' d a h k i m o l a n klan y a s a s , papazlk p r e n
sibinin buraya girmesini gletirmitir. Orada hristiyanlamann ta
y c l a r m a n a s t r l a r o l m u t u r v e b u n l a r uzun z a m a n b t n d i n i s a d a -

Din

Sosyolojisi

kat i l i k i l e r i n i k e n d i b n y e l e r i n d e t a m l a r d r | E 23, s . l 7 v . d . | .
b) Kilise Cemaalinin

Kurumsal

\ap\si

K i l i s e c e m a a t i , k i l i s e n i n st r g t n

d e n b a m s z o l a r a k i n c e l e n e m e z . H e r ikisi a r a s n d a k i iliki, kilise h u

kukuyla d z e n l e n m i t i r : 1. K a t o l i k hukuk ilkesi: K i l i s e , o t o r i t e s i s a y e
s i n d e c e m a a t l e r kurar ( C o d e x juris C a n o n i c i 216,4). 2. R e f o r m c u h u
kuk i l k e s i : A s l o l a n c e m a a t t i r , i n a n a n l a r t o p l u l u u o l a r a k k e n d i l i i n
d e n t e e k k l e d e r . 3. P r o t e s t a n - l u t e r i y e n kilise k a v r a m : K i l i s e v e c e
m a a t , b i r b i r l e r i y l e d i y a l e k t i k iliki i i n d e d i r l e r , b i r b i r l e r i n e kar s
t n l k l e r i yoktur. l a h i y a t h u k u k u a s n d a n k o n u l a n b u h k m l e r , ki
lise e g e m e n l i i n i n m e r u i y e t t e m e l i ile ilikilidir. B u h k m l e r kilise
c e m a a t i n i n f o r m e l d z e n i n i d e e s a s i t i b a r i y l e belirlerler. K a t o l i k k i l i s e
c e m a a t l e r i n i n y a p s , p r e n s i p o l a r a k d i n a d a m l a r i l e laikleri a y r m a k
la t e m e l l e n d i r i l m i t i r . H e r iki k o n u m a r a s n d a g e i m m k n d e i l d i r .
K i l i s e h u k u k u n a g r e p a p a z , c e m a a t i n k u r u c u u n s u d a r m d a n biridir.
P r o t e s t a n c e m a a t i i i n d e , r a h i p aHkl k i l i s e c e m a a t i pratikte b t
n y l e k a n l m a s m m k n o l m a y a n bir n e t i c e ise d e , b y l e kat bir
a y r m teorik o l a r a k m m k n deildir. K i l i s e c e m a a t i i i n d e k o n u m l a
rn ikiye a y r l m a s , kilise c e m a a t i n i n r g t s e l a m a c n d a n k a y n a k l a n
m a k t a d r : K u t s a l a y i n l e r i n i c r a s , g e n y e l e n n d i n i e i t i m i v e b e l l i bir
ekilde retilmesi gereken inan ilkelerinin gelecek nesillere aktarl
m a s ( K i t a p d i n i ! ).
B y k H r i s t i y a n k i l i s e l e r i n i n idari m a k a m l a r n n r a s y o n e l o l a r a k
d o l d u r u l m a s k i l i s e c e m a a t i n d e d e g r l r . K i l i s e n i n , c e m a a t i n idari
g r e v l e r i n e b i r i n i n g e t i r i l m e s i n d e sz hakk o l d u u s r e c e , g r e v i n
s r d r l m e s i n d e devamll salayacak v e n c e d e n b e l i d e n e n kural
lara u y a c a k kiileri a t a m a y g a r a n t i a l t n a a l a c a k t r . M o d e r n kilise c e
m a a t i n d e , b t n g r e v i d i n ile ilgili o l a n d i n i n d e r l i k rolleri ile b o
zamanlarnda

d i n l e i l g i l e n e n l e r i n a r a s n d a , b a k a bir i f a d e ile d i n

a d a m l a r ile laikler a r a s n d a farkllama o l m a s n o r m a l d i .

G e r i b u f a r k l l a m a , kilise h u k u k u n a d a y a n a n c e m a a t p r e n s i b i n e
g r e farkl e k i l d e t a t b i k e d i l m e k t e d i r . D i n a d a m l v e laikler a r a s n
daki kat ikiye b l n m e d e e n n e m l i y u m u a m a , b u g n h e m e n h e
m e n her kilise c e m a a t i n d e olduu gibi, c e m a a t gruplar veya rahip
gnjplar vastasyla salanmaktadr. Katolik c e m a a t l e r d e bu gruplar
d o r u d a n d o r u y a laikler k m e s i n d e n s e i l m e k t e d i r v e b u g r u p l a r
z e l l i k l e , n e m l i g r l e n baz n i t e l i k l e r e ( y a , c i n s i y e t , m e s l e k | E 7, s .
65|) s a h i p b e l l i bir a m a c a y n e l i k alt g r u p l a r ya da laikler b i d i i d i r l e r .

Gnler

Kehrer

o u kez b u laik e v r e n i n b a k a n o l a n k a t o l i k p a p a z n liderlii h u k u

ken t a r t m a s z o l a r a k s r m e k t e d i r . B u n u n l a birlikte o l g u s a l baz d u
r u m l a r d a b u g r u p l a r , a n l a n h i y e r a r i p r e n s i b i n e kar bir t e h d i t o l u
tururlar. r n e i n A m e r i k a n katolikliinin balang d n e m l e r i n d e m e
d e n i hukuka g r e c e m a a t g e l i r l e r i n i n y e g a n e s o r u m l u s u o l a n c e m a a t
m e c l i s i , p r a t i k t e e g e m e n l i i n i papazlkta da k u l l a n d | E 23, s . A5 v d . | .
E e r laik g r u p l a r (ya da o n l a r n n d e r l e r i ) m a h a l l i t o p l u l u u n " o p i n i on

l e a d e r s " ! ile a y n kiiler iseler, a n c a k o z a m a n e s a s r g t p l a n n a

y a b a n c bir u n s u r t e k i l a t a szabilir. B y l e bir d u r u m b t n i d d e t i ile,

psikoposluk otoritesine deil, prespiteryen - demokratik

kurallara

b a l c e m a a t l e r d e g r l r | A 20, s . 67 v d . I . S e i l m i p r e s b i t e r y u m , b u
d u r u m d a , c e m a a t almalarnn grev v e m e t o d l a n n belider. B u ku
r u m p a p a z a l e bir bask u y g u l a r ki. b u d u r u m d a p a p a z b a k a bir c e
m a a t e g e m e y i t e r c i h e d e r j E 25|.
Kilise c e m a a t i n i n rgtsel a m a c asgari dzeyde tanmland iin,
cemaatin kurumsal bnyesi, anlan ilevlerle tam olarak beliHenemez.
Papazn,

"yapmak zorunda olduu" (Mu|3-Erwartungen)

rolleri

(R.

D a h r e n d o r f ) a r a s n d a s a y l a n g r e v l e r i n , ar d e m o k r a t i k ilkelere d a
y a n a n c e m a a t l e r i n d n d a kilise y n e t i m i t a r a h n d a n t e s p i t edilir. G
revle ilgili i l e r i n y a p l m a s , d i n i a y i n y a p t r l m a s , t e s p i t e d i l m i b e l
li a r a l k l a r l a g e n l e r i n d i n i e i t i m i , idari ilerin y n e t i m i v e ( b u n l a r
a r a s n d a e n az t a n m l a n a b i l e n i ) kiisel papazlk. Dier b e k l e n t i l e r c e
m a a t t e n c e m a a t e farkllklar gsterir v e b i l h a s s a c e m a a t y e l e r i n i n
k e n d i l e r i t a r a f n d a n b e l i d e n i r l e r |D 33). C e m a a t o r t a m n n d z e n l e n
m e s i , A l m a n y a ' d a m e d e n i hukuka g r e k u r u l a n kilise c e m a a t i g i b i ,
k s m e n k u r u m s a l e m a y a ait o l d u g i b i , kilise y n e t i m i n i n t a l i m a t y
la c e m a a t l e r i i n d e k u r u l a b i l e n b e l l i bir e v r e n i n d n a h i t a b e d e n la
ik d e r n e k l e r d e k u r u m s a l e m a y a d a h i l d i r l e r . B u n l a r , b a z e n p a p a z n ,
b a z e n d e l a i k l e r i n a k t i v i t e s i n d e n d o a r l a r . A n c a k , kilise c e m a a t i n i n d i
ni a k t i v i t e s i v e kilise c e m a a t i n i n m a h a l l e n i n s o s y a l b t n l n b e

nimsemesi
mu

s a y e s i n d e kilise c e m a a t i n i n kilise hukukuna

bnyesi sosyal
c) Kilise Cemaa

gre

kurul

hayata yardmc olur.

Mensuplanmn

Dini

Davran-.

H e r kilise c e m a a t i a y n

z a m a n d a m e n s u p l a r n d a n belli davran beklentisi iinde o l a n nor

m a t i f b i r s i s t e m d i r . C e m a a t m e n s u b u n d a n b e k l e n e n roller u n l a r d r
Kilisede yaplmas gerekenleri yapmak (takdis merasimi d e buna da
hildir), kiliseye gitmek, belli i n a n ilkelerini kabul e t m e k v e (genellik-

Din

Sosyolojisi

le) d o r u l u u a h l a k e n p h e g t r m e y e n , ferdi d i n d a r l k k u r a l l a n n a
u y m a k ( y e m e k d u a s v s ) gibi d a v r a n l a r .
K i l i s e ile ilgili s o s y a l a r a t r m a l a r zellikle

beklentilerin ne dere

c e d e y e r i n e getirildiini aratrrlar. M e t o d o l o j i k n e d e n l e r l e n c e l i k l e
g z l e m l e n e b i l i r d a v r a n l a r a ( a y i n l e r e k a t l m a , k i l i s e y e g i t m e gibi) y n e l i n m i t i r . K i l i s e y e bal g e l e n e k s e l h a y a t tarzlarnn 19. v e 20. yz
y l d a p a r a l a n m a s b u a r a t r m a l a r a n e d e n o l m u t u r . B u z a m a n a ka
d a r c e m a a t l e ilgili o l a r a k y a p l m ok s a y d a a r a t r m a d a n , kilise c e
m a a t i n i n d i n i t a b a k a l a m a s k o n u s u n d a net bir t a b l o o r t a y a kmtr.
B i r c e m a a t e statik a n l a m d a m e n s u b i y e t t e n d a h a g e n i bir a n l a m d a
m e n s u b i y e t i n zahiri b e l i r t i s i , i n s a n h a y a t n n belirli bir d i n i m e r a s i m e
b a l a n m o l a n baz o l a y l a r n d a d i n i gereklerin y e r i n e g e t i r i l m e s i d i r :
D o u m , e v l e n m e , l m . Ancak bu durumda antropolojik olarak sabit
bir t e m e l i h t i y a t a n sz e d i l i p e d i l e m e y e c e i ok p h e l i d i r . n k
d o u m v e e v l e n m e n i n bir d i n i m e r a s i m y a p l m a d a n gerekletii y e
terli m i k t a r d a k l t r n varl b i l i n m e k t e d i r . D a h a ok, c e n a z e m e r a
s i m i , s o s y a l g r u b u n e v r e n s e l bir "ihtiyac" o l a r a k y o r u m l a n a b i l i r . Vaf
tiz k u r a l l a r n a u y m a , k o n f i r m a s y o n ya da k o m i n y o n , ( g e n e l l i k l e ) kilise
d e evlilik v e d i n i t r e n l e g m l m e y e riayet e d e n l e r , -T. L u c k m a n n t a
rafndan ileri s r l e n t e r i m l e | E 10, s . 134 v d . | - " c e m a a t s n r n d a " ( G e m e i n d e r a n d ) o l a n l a r tekil eder. K i l i s e a y i n l e r i n e ( n e m l i d i n i g n l e r
d e y a p l a n a y i n l e r e ) arasra katlarak c e m a a t e m e n s u b i y e t i n i b e l g e l e
y e n kilise c e m a a t i m e n s u p l a r g r u b u "ekirdek ibadet"ci ( R i t u a l k e m )
o l a r a k n i t e l e n i r . Dzenli olarak a y i n l e r e katlanlar " c e m a a t e k i r d e i"ni o l u t r u r l a r . C e m a a t e k i r d e i n e m e n s u p o l a n l a r d a n az bir ksm
" y n e t i c i tabaka" o l a r a k k a b u l e d i l e b i l i r .

Bunlar, cemaat evresini

o l u t u r a n l a r l a aktif o l a r a k ibirlii yaparlar. P r o t e s t a n kilise c e m a a t l e

ri e s a s a l n a r a k e l d e e d i l e n b u e m a , b y k deiiklikler y a p l m a k s z n
katolik kilise c e m a a t i n e de u y g u l a n a b i l i r | E 5, s . 16 v d . | . K i l i s e c e m a
a t i n i n y u k a r d a a n a hatlaryla tasvir e d i l e n i t a b a k a l a m a s , r g t
p l a n n d a g r l m e z . B u n a r a m e n b u g n her y e r d e b u n u n varl k a b u l
edilir. D i n a d a m l a r n n a l m a s b u yolla b y k l d e etkili o l u y o r
v e papazla e i t l i "dini t a b a k a l a r a " m e n s u p o l a n l a r a r a s n d a k i s o s y a l
iliki belirli b o y u t l a r d a t u t u l a b i l i y o r . Aktr ki, b y l e bir "dini t a b a k a
l a m a " m o d e l i n d e kilise c e m a a t i n e m e n s u b i y e t i n gerektirdii

norm

b e k l e n t i l e r i n i n s a d e c e snrl bir ksm dikkate a l n m t r . A s l n d a , g e

n e l g e e r , net bir "dini t a b a k a l a m a o l u t u r m a k " , f a r k l l a m a . k r i t e r l e -

Gnter

Kehrer

r i n i n b i r b i r i n e u y m a m a s n e d e n i y l e z o r l a m a k t a d r . B u n e d e n l e , R.
K s t e r ' i n "kiliseye d e v a m e d e n l e r " z e r i n d e y a p t a r a t r m a d a o l d u
u g i b i , y k s e k d i n i a y i n l e r e k a t l m a d a n , znel ya da n e s n e l d i n d a r l k
s o n u c u k a r m a k t e h l i k e l i olabilir. C e m a a t a l m a l a r n a aktif o l a r a k
k a t l m a k , m u t l a k a a y i n l e r e d e v a m l k a t l m a y a bal d e i l d i r | E 17, s.68
vd.|.

B u n d a n b a k a , d i n i m e r a s i m g e r e k t i r e n d u r u m l a r d a (vaftiz, n i

kah, d e f i n ) k i l i s e y e g i t m e arzusu e k l i n d e k e n d i n i g s t e r e n kilise c e

m a a t i n i " m e s a f e l i k a b u l e t m e " n i n d e s b j e k t i f olarak, kilise h u k u k u n a
u y g u n d a v r a n o l a r a k k a b u l e d i l e b i l e c e i gz n n d e b u l u n d u r u l m a
ldr. K i l i s e c e m a a t i n i n k a r m a k l , m a h a l l e c e m a a t i ( W o h n g e m e i n d e ) ile o l a n o k y n l ilikileri ile d a h a d a a r t m a k t a d r .
d] Kilise Cemaali

ve Mahalle

Cemaati:

B i r e y a s n d a n bir c e m a a t e m e n s u

b i y e t o u n l u k l a c e m a a t i n b t n i i n d e y e r i n e getirdii e i t l i r o l l e
rini ifade e d e r . M a h a l l e c e m a a t i n i n s o s y a l y a p s , e s a s i t i b a r i y l e kilise
c e m a a t i n i n i l e y i i n i belirler. B u r a d a ilk p l a n d a p a p a z n m e s l e k i r o l
n n b e l i d e n m e s i anlabilir. Amerika'da y a p l a n aratrmalar, faaliyet
zelliklerinin c e m a a t i n beklentilerine gre deitiini gstermitir j E
4|. A m e r i k a n v a r o l a r n d a k i p r o t e s t a n c e m a a t l e r i n d e b u d u r u m aka
g r l e b i l i r . B u r a d a o t u r a n l a r , k e n d i k i l i s e c e m a a t l e r i n i n bir d i n i g r u p
t a n ok, bir rgt olarak g r y o r l a r . P a p a z da m a n e v i y o l g s t e r i c i d e n
ok m e m u r a benziyor. "Dini b a k a n " o l a r a k o, c e m a a t i n i n r g t s e l e t
k i n l i i n i salar. V a r o l a r n e h r e s i n i e k i l l e n d i r e n " o r g a n i s a t i o n m a n "
k l t r b u r a d a kilise c e m a a t i iin b e l i r l e y i c i o l m a k t a d r j E 13, s.'13
vd.j.
P a p a z n , krsal c e m a a t l e r d e t a m a m e n baka g r e v l e r i y e r i n e getir
m e s i g e r e k m e k t e d i r . O , krsal b l g e l e r d e e k s e r i y a a k a d e m i k

eitim

g r m biricik kii o l d u u i i n , d u r u m a g r e m e d e n i h a y a t tarznn

t e m s i l c i s i k o n u m u n u s t l e n m e k z o r u n d a k a l a b i l i r j D 33, s.23 v d . j . B u
nitelii n e d e n i y l e o, g e l e n e k s e l d a v r a n tarzlaryla b e l i d e n m e m i b
tn t o p l u m s a l durumlarda danmanlk yapabilir. Sosyolojik olarak
p a p a z n m e s l e k i p o r t r e s i a n c a k m a h a l l e c e m a a t i n i n t i p o l o j i s i ile sk
iliki i i n d e izilebilir. B u t i p o l o j i n i n k a n i m a s n d a n e m l i s n f l a n n
y a n n d a , gelir dalmnn yaps, u l a m d u r u m u v e bunlara benzer
b a k a f a k t r l e r i n d i k k a t e a l n m a s gerekir. B i r c e m a a t iindeki s o s y a l
v e d i n i y a p l a r n e n ak e k i l d e b i d e m e s i , s i y a s i v e d i n i c e m a a t l e r i n
normatif olarak da zde olduklan yerde olmaktadr. Dou Avrupa'daki Y a h u d i g e t t o s u b y l e bir d i n i - p o l i t i k b t n o l u t u r m u t u r . n k

Din

Sosyolojisi

Y a h u d i c e m a a t politik o t o r i t e l e r t a r a f n d a n siyasi b i r i m (vergi t o p l a

m a ) o l a r a k g r l y o r d u | E 10, s.92|. B y l e bir d u r u m d a e g e m e n idari
y a p l a r a r t k d i n i v e y a siyasi h u s u s l a r a g r e ayrlmazlar. B u n a benzer
tezahrleri t o p i k - d i n i y e r l e i m yerleri t a r i h i n d e n biliyoruz. D d n
y a y a az fakat sk kontrol e d i l e n k a n a l l a r n a l m a s s o n u c u ortaya
kan birlik, zor i artlar a l t n d a da ( e v l e n m e y a s a gibi) d i n i karakte
rini korur v e y e n i m e n s u p l a r n titizlikle s e i l m e s i s a y e s i n d e h a y a t n
s r d r r | D 6|. e v r e d e n e t n i k olarak farkllama b u birlii g l e n d i
rebilir, K a n a d a ' d a k i R u s a s l l M e n n o n i t ' l e r d e g r l d gibi |D 9|.
B u t r c e m a a t l e r , b u n l a r d a b t n s o s y a l h u s u s l a r b i r b i r i n i n i i n e gir
m i o l a r a k b u l u n d u u n d a n , s o s y o l o j i k a r a t r m a l a r iin ekici bir ko
n u o l u t u r u r l a r . F a k a t b u n l a r i s t i s n a i d u r u m d u r l a r , m o d e m kilise c e
m a a t i n i n d u r u m u n a az k tutarlar.
zel y e r l e i m b i i m i bir tarafa braklrsa ( e h i r v e ky c e m a a t l e r i
" u y u y a n ehirler", a h a l i s i t a r a h n d a n b o a l t l m " d o w n - t o w n " c e m a a t
leri I E 23, s . 133 v d . j , m a h a l l i c e m a a t i n s t a t f a r k l l a m a s kilise c e m a
a t i n i n y a p s iin n e m l i d i r . B u r a d a iki farkllama kriteri n p l a n d a
dr: " D o a l " t a b a k a l a m a ( y a v e c i n s i y e t ) v e b u g n e kadar en n e m l i
zellii a i l e reisinin m e s l e i o l a n s o s y a l t a b a k a l a m a . D i n i d a v r a n
beklentilerinin yerine getirilmesi konusunda Avrupa'da yaplan btn
aratrmalarn verilerinden, meslek vastasyla s a h i p o l u n a n sosyal ta
b a k a l a m a i l e d i n i ilgi v e d a v r a n l a ilgili t a b a k a l a m a a r a s n d a sk
iliki o l d u u s o n u c u karlabilir. S e r b e s t m e s l e k s a h i p l e r i v e m e m u r
lar, az d a o l s a cretliler, b y k o r a n d a kilise n o r m l a n n y e r i n e g e t i r e n
v e a y r c a p a p a z g r u p l a n i i n d e a l a n g r u b u o l u t u r u r l a r . B u kriterle
re g r e , k i l i s e c e m a a t i n e e n y a b a n c l a m o l a n l a r i i l e r d i r ( B u n u n l a
ilgili v e r i l e r zet olarak E 8 , M 5 ' d e b u l u n a b i l i r ) . B u b u l g u , b t n A v r u
pa lkeleri iin d o r u l a n m t r . S o s y a l t a b a k a l a m a A m e r i k a ' d a b i l
h a s s a d i n i n o r m l a r n farkl e k i l l e r d e y e r i n e g e t i r i l m e s i n e y a n s m a z ,
a k s i n e d e n o m i n a s y o n l a r n k e n d i l e r i n e zg t a b a k a l a m a y a p s o l u
t u r m a l a r n a y a n s r . W . L. W a r n e r v e P. S . L u n t " Y a n k e e - C i t y " a d l n l
a r a t r m a l a r n d a , b u b l g e d e m e v c u t b t n p r o t e s t a n v e katolik kili
seleri ayr a y r s o s y a l t a b a k a l a r a b a l a d l a r | E 27, s.356-359|. A l m a n
ca l i t e r a t r d e kilise c e m a a t l e r i n i n t o p l u m l a b a l a n t s ekseriya e v r e
sel d a r a l m a o l a r a k y o r u m l a n r | E 2 | v e c e m a a t y a p s n n yetersizlii
n i n s o n u c u o l a r a k deerlendirilir. B u y o r u m , i l a h i y a t a s n d a n d o r u
olabilir; sosyolojik adan ise, btn cemaat yelerinin cemaat haya-

Gnter

Ketrer

tna aktif o l a r a k k a t l m a s n n , s a d e c e s o s y a l m e s a f e n i n a l m a s m e
s e l e s i d e i l , eitli t a b a k a l a r a m e n s u p o l a n l a r n s o s y a l l e m e s r e c i n
d e kazandklar rol t a s a v v u d a n n a da d e r i n d e n bal o l d u u s y l e n e b i
lir. D i n i rol, birey t a r a f n d a n d a i m a d i e r rolleri b a l a m n d a grlr.
S k sk i k a y e t e d i l e n a y i n c e m a a t i n i n " k a d n l a m a s " , " o c u k l a
m a s " v e " y a l l a m a s " d a benzer e k i l d e a k l a n a b i l i r . K l t r l e r a r a s
b t n k a r l a t r m a l a r , k a d n l a r v e y a l l a r a zg "tabii" bir d i n d a d k tan sz e d i l e m e y e c e i n i g s t e r m e k t e d i r . K a d n v e o c u k l a n n c e m a a t e
d a h a y o u n olarak k a t l m a l a r n n t u t a d bir a k l a m a s y l e y a p l a b i
lir; M u h t e m e l e n d i n i pratiklerin belli ekilleri ( a y i n l e r e k a t l m a v s . )
s o s y a l l e m e s r e c i n i n bir b l m olarak a n l a l m a k t a v e o c u u n
e i t i m i n i n e s a s aktr o l a r a k a n n e d e b u n e d e n l e o c u u d i n v e kili
s e y e d a h a fazla y a k n l a t r m a y a gayret g s t e r m e k t e d i r . e i t l i t a b a k a
lara m e n s u p o c u k l a r n s o s y a l l e m e s r e c i n d e k i i n c e farklllklar, y e
tikin y a l a r d a g r n e n d i n i d a v r a n b e l i d e m e k t e d i r . Y a l i n s a n l a
n n kilise a y i n l e r i n e y o u n olarak k a t l m a l a r n n salkl olarak y o r u m
l a n m a s d a h a zordur. n k b u r a d a , g e l e n e k s e l y a a m a b i i m l e n n i n
e t k i s i n i n sz k o n u s u o l m a d n g s t e r e n bir kant b u l u n d u u n u ileri
s r e b i l m e k iin yeterli s r e d e y a p l m bir g z l e m

gerekmektedir.

E e r b u kant geerli ise, - baz d u r u m l a r b u n a iaret e d i y o r - o z a m a n

yal i n s a n l a n n kilise c e m a a t i n e k a t l m a l a n , m e s l e k h a y a t s o n a e r e n
l e r i n , t o p l u m u n d l a m a s n a verdikleri bir c e v a p a n l a m n a gelir. B u
t a k d i r d e kilise v e kilise c e m a a t l e r i , y a l i n s a n n k a d e r i n e d u y g u s a l
o l a r a k k a t l a n a b i l m e s i ilevini y e r i n e getirebilirler.
A m e n k a ' d a y a p l a n baz a r a t r m a l a r , d i n i s o s y a l y a p l a n n c e m a a t
i i n d e sk skya b i r b i r i n e k e n e t l e n m i o l d u k l a n n g s t e r d i . B u r a d a
n c e l i k l e L y n d iftinin " M i d d l e t o w n " zerine o l a n a r a t r m a l a n a n l a
biliri E 211. A s l n d a c e m a a t , d i n i d a v r a n n t m t o p l u m s a l b a l a m l a
b t n l e m e s i n i m i k r o s o s y o l o j i k a d a n g s t e r e b i l m e k iin u y g u n bir
k o n u olabilir. B u n u y a p a b i l m e k i i n , d a r kilise c e m a a t i s o s y o l o j i s i a n
lay terk e d i l m e l i v e c e m a a t s o s y o l o j i s i n i n bir b l m o l a r a k a n l a
lmaldr..

Din

Sosyolojisi

-Jl-

IV. DN VE TOPLUM
"Din v e t o p l u m " k o n u s u d i n s o s y o l o j i s i n i n e s a s a l a n v e a y n z a m a n
da b u d i s i p l i n i n e n zor k o n u s u d u r . G e r i t o p l u m s a l h a y a t n eitli
a l a n l a n n d a d i n f a k t r n n n e m i n i g s t e r e n veya din y a p l a r n d i e r
t o p l u m s a l a r t l a r d a n e t k i l e n m e s i n i ortaya k o y a n pek ok a r a t r m a
y a p l m t r , fakat b u ilikinin isel tutarll k o n u s u n d a teorik o l a r a k
a n l a m l a k l a m a l a r y a p a b i l m e y i b u n l a r d a n ok az b a a r a b i l m i t i r .
D i n i n d a i m a t o p l u m s a l bir form i i n d e tezahr ettii o l g u s u d e i l ,
d i n f e n o m e n l e r i n t o p l u m s a l r e a l i t e n i n asl eleri olduklar bilgisi
d i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u s a l d u r u m u iin srkleyicidir. T o p l u m s a l bir
o l a y o l a r a k (fait s o c i a l ) d i n , din s o s y o l o j i s i t a r a f n d a n iki y n d e n i n c e
l e n e b i l i n B i r i n c i y n s o s y o l o j i k d i n teorisi iin g s t e r i l e n g a y r e t l e r l e
ilgilidir. B u g a y r e t l e r E . D u r k h e i m ' i n n c a l m a l a r v e s o s y o l o j i n i n
( o u n l u k l a A m e r i k a n ) b u l g u l a r n a bal olarak yalnz f o n k s i y o n a l i s t
o l a b i l i r . kinci olarak din d a v r a n , s o s y a l h a y a t n b e l l i sektrleri b a
l a m n d a z m l e m e d e n e m e l e r i ile ilgilidir. B u d u r u m d a da b u l g u l a r
aklanrken a l t y a p l a r n birbirleriyle fonksiyonel bamllna y n e l
m e k gerekir.
B i r i n c i y n b u g n e k a d a r e s a s itibariyle D u r k h e i m ' i n b t n l e m e ci t o p l u m m o d e l i n i n bir t e k r a r n d a n d a h a fazla bir ey olarak g r l m e
mitir. kinci i m k a n bizi, d i n s o s y a l f e n o m e n i n i n s o m u t m a t e r y a l l e r l e
ilikilerini v e o n l a r a e t k i l e r i n i t a r t m a k iin s o m u t m a t e r y a l l e r i

ele

a l m a k d u r u m u n d a brakr. Y a p t e m p i r i k a r a t r m a l a r d a t m

top

l u m s a l g e r e k l i i n alt a l a n l a r n ortaya k o y m a k zorunda o l m a s v e b u

nedenle toplum

k u r a m n d a n ' d e v a m l u z a k l a m a s s o s y o l o j i n i n bir

kmazdr. B u zorluk a n c a k , s o s y a l t a b a k a l a m a , e k o n o m i k d a v r a n ,
t o p l u m s a l d e i m e v e h a t t a d i n gibi tezahrlerin b i r b i r i n d e n a y r l m
zerk f e n o m e n l e r o l m a d k l a r n , t m t o p l u m s a l s i s t e m i n birer p a r a s
o l d u k l a r n d e v a m l aklda t u t m a k l a hafifletilebilir. Yalnzca alt a l a n l a
rn a n a l i z i y l e , t o p l u m

k o n u s u n d a y a n l o l d u u ileri s r l e b i l e c e k

aklamalar yapmak mmkndr.

S o s y o l o j i k g r e v i n i c i d d i y e a l a n bir din s o s y o l o j i s i z m l e m e s i ,
d i n v e t o p l u m a r a s n d a k i "karlkl ilikiler"in t e s p i t i n d e a k l p k a l
m a m a l d r . O l g u l a r , y o r u m s u z olarak h i b i r e y ifade e t m e z l e r . S o s y o
loji ile ilgili o l a r a k y a p l a n a r a t r m a n n d a h a ok t o p l u m u n

birliini

g s t e r m e s i gerekir v e b u d a a n c a k - b u s n r l a m a y m e t o d o l o j i k snr
lar belirler- d i n y a p l a r l a t o p l u m s a l alt a l a n l a r n i l i k i s i n d e o l a b i l i r .

72
Gnter

Ketrer

1. Din ve Sosyal Tabakalama

S o s y a l t a b a k a l a m a d e n i n c e , i n s a n l a r a r a s n d a k i bir eitsizlik s i s t e m i
anlalmaldr. B u sistem, arzulanan toplumsal dllere sahip olma
da d a h a az v e y a d a h a ok p a y s a h i b i o l m a y a d a y a n r j G S , s . 2 1 | . B u
d l l e r e i t l i b i i m l e r d e o l a b i l i d e r . S e r v e t , gelir, m e s l e k p r e s t i j , e i
t i m v e d e s e r v e t i n zel bir t r o l a r a k d i n b i l g i , a y n a y r v e y a terkip
i i n d e o r t a y a k a d a r . B u n u n l a birlikte d a i m a , arzu e d i l e n m a l l a n n az
o l m a l a n ve bu nedenle t o p l u m u n btn yelerinin niha d o y u m a ula a m a m a l a n t a b a k a l a m a iin arttr. T a b a k a s z bir t o p l u m u n

imkn

d n l m t r , fakat b u g n e kadar y a p l m o l a n h e r e m p i r i k a k l a
ma b u n d a n m a h r u m kalmtr. B u n e d e n l e , sosyal t a b a k a l a m a n n in
s a n h e r t o p l u m s a l l a m a n n e v r e n s e l bir u n s u r u o l a r a k g r l p g r
l e m e y e c e i s o r u s u n a ok zor c e v a p v e r i l e b i l i r .
Her

t a b a k a l a m a n n t e m e l zellii, m e v c u t f a r k l l k l a n n m e r u -

l a t n l m a s d r . Y a n i b u farkllklar, bizzat t o p l u m u n y e l e r i t a r a f n d a n
m e r u v e d o r u o l a r a k k a b u l edilirler. E e r b u art y e n n e g e t i r i l m e z s e
her s o s y a l t a b a k a d a p a r a l a n m a l a r olur. T a b a k a l a m a k r i t e d e r i , hzl
sosyal deime dnemlerinde eksenyetle toplumsal

bir merulatr

maya ulaamazlar. Geleneksel tabakalama eklinden madur o l a n

lar, b a n c y o l l a v e y a i d d e t ( d e v r i m ) y o l u y l a t a b a k a l a m a kriterleri
nin y n n d e i t i r m e y e alrlar, ivlerulatrma m e s e l e s i , t o p l u
m u n d i n s i s t e m i y l e sk skya b a l a n t l d r .
a) Din

melikleri

Bacmndan Sosyal

Tabakalama:

Tabakalamas sadece

d i n k r i t e d e r e d a y a n a n t o p l u m l a r s o r d e r e c e azdr. B y l e bir t o p l u m
i i n , b u t o p l u m u n merkez d e e d e r i n i n d i n t a r a f n d a n e k i l l e n d i n l m e si v e d i e r d e e d e r i n ( m e s l e k beceri g i b i ) d i n e m a i i n d e k a b u l
e d i l m e l e n v e y a s o s y a l n e m l e r i n i k a y b e t m e l e r i arttr. Din k a t e g o r i
l e r e d a y a n a n s o s y a l t a b a k a l a m a y a o u z a m a n H i n d i s t a n alt k t a s
n n eski i s t i k r a d t o p l u m s a l d z e n i r n e k o l a r a k verilir. K a s t d z e n i n
d e , kast s n d a n n n a l m a z l d e i l ( b u n l a r zaten alt k a s t l a r a r a s n d a
a s l a a l m a z i d i l e r ) , d e i m e z o l a r a k k a b u l e d i l e n eitsizlik n e m l i d i r .
Irk a y r m , e n a z n d a n B a t t o p l u m l a n n d a , d i n h i y e r a r i n i n bir n i t e l i
i o l m a d i i n , kat bir rk a y r m n n kast d z e n i ile h i bir iliii y o k
tur j G 7 | . D i n m e r c i l e r y o l u y l a m e v c u t eitsizlikleri s a v u n m a , d i n n i
t e l i k l e r e d a y a l bir t a b a k a l a m a d z e n i ile bir t u t u l a m a z . D i n t a r a f n
d a n t a b a k a l a n d r l m bir t o p l u m u n b i r e y l e r i , d a i m a ve t m y l e m e -

73

Din

Sosyolojisi

ru bir kriter t e m e l i n d e t e s p i t e d i l m i o l a n bir tabaka b n y e s i n e b a l a

nrlar. B u b a l a n m a o u n l u k l a d o u m l a b a l a r . B a l a n m a n n kriteri
b t n s o s y a l t a b a k a l a r iin a y n d r . H e r s o s y a l t a b a k a , o u n l u k l a b e l
li f a a l i y e t z e l l i k l e r i y l e b a l a n t l o l a n belirli bir d i n k a l i t e y l e skca
b a l a n t l d r . B u n u n s o n u l a r n d a n b i r i , k l t n bir tabaka v a s t a s y l a
tekellemesidir. O zaman

b u , a a yukar H i n d t o p l u m u n d a

Brah-

m a n l a r d a o l d u u g i b i , kat bir t a b u y a b o y u n e e r | G 1 4 j . K l t n t e k e l
l e m e s i , tekrar t a b a k a b n y e s i n i n d e v a m l l n s a l a r . Din t u t u m l a r daki y e n i l e n m e l e r s a d e c e b u gruptan kaynaklanr, bylece ekseriyetle
a l t t a b a k a l a r n d i n t a r a f n d a n m e r u l a t r l m b a kaldr e n g e l l e n i r .
Din tarafndan belirlenmi

h e r t a b a k a s i s t e m i kat bir kast d z e n i n e

d n m e z . P e k o k "ilkel" t o p l u m d a d i n u z m a n l a r v e y a h e m b i r e y s e l
baar h e m d e t o p l u m s a l g l e balantl o l a n etkin din veya bysel
simgelere n o r m a l i n s t n d e s a h i p o l a n insanlar vardr. B u insanlarn
p r e s t i j l e r i b u d u r u m a u y g u n o l a r a k yksektir. M a m a f i h b u a y r c a l k l a
ra y a l n z c a g e l e n e k s e l y o l l a r l a d e i l , b a k a y o l l a r l a da s a h i p o l u n a b i
lir. B u n e d e n l e s t a t d z e n i n d e bir haraketlilik o l u r . "lkel" t o p l u m l a r
da d i n v e b y s e l p r a t i k l e r i n "dnyev" d a v r a n l a sk b a l a n t s , d i
e r l e r i n d e n k e s i n o l a r a k a y r l m a m diri rollere s a y g g s t e r m e y e i s
tikrar kazandrr j G l , s.35-361.
b) Tabakalama

Sisteminin

Din Tarafmdan

Kafcul: E e r bir t o p l u m d a

bir s o s y a l t a b a k a y a b a l a n m a d i n kategoriler t e m e l i n d e v u k u b u l m u
y o r s a , ilgili d i n s i s t e m i n m e v c u t eitsizlie n a s l t e p k i d e b u l u n d u u
s o r u l a b i l i r . M e v c u t s t a t i l i k i l e r i n d e bir deiiklik y a p m a y d e n e y e r e k
s o s y a l d e i m e y i s a l a m a k y e r i n e , d i n i n s o s y a l t a b a k a l a m a iin a h
lak t e m e l l e n d i r m e l e r t e m i n e t m e s i n o r m a l d i r | A 2 3 , s.373|. B u b a
l a n m a n n t a n m l a m a l a n n , din kurumlann temsilcileriyle tabaka d
z e n i n i n k o r u d u k l a r a r a s n d a "ikiyzl bir a n l a m a " o l a r a k y o r u m l a
m a k t a n k a n m a k gerekir. B a z d u r u m l a r d a bir m u v a f a k a t i n o l a b i l d i i
i s p a t e d i l e b i l i r s e d e , o u n l u k l a b u t a n m l a m a l a r a kozmik v e s o s y a l
d z e n i n - t e s a d f i o l m a y a n - birliktelii t e m e l tekil e d e r J F I O , s . I 6 6 | .
T a b a k a l a m a t a r z l a n a r a s n d a k i n e m l i bir farkllk, bir t a b a k a y a m e n
s u b i y e t iin n e m l i o l a n s o s y a l s t a t n n e d i n i l i p e d i n i l m e d i i v e y a
kazanlp kazanlmadnda

bulunmaktadr.

Eer edinme, belli, o

u n l u k l a i n s a n n d o u m u y l a b e l i r l e n e n nitelikler t e m e l i n d e g e r e k l e i y o r s a , o z a m a n bir e d i n m e sz k o n u s u d u r . H e r z a m a n " d o a l " n i t e

l i k l e r d e n sz e t m e y e h i g e r e k yoktur. H a t t a m e s l e k b i l e , a l e l a d e bir

74
Gnter

Ketrer

m e s l e k v e r a s e t l e e d i n i l e n bir nitelik o l a b i l i r . E d i n m e e s a s n a d a y a
n a n bir t a b a k a y a m e n s u b i y e t , o u n l u k l a a l m a z n i t e l i k t e d i r .
B u n a karlk, k a z a n l m bir s t a t y e b i r e y s e l b a a r ile u l a l r .
E i t l i k i d e m o k r a t i k t o p l u m , bireyin g e l i m e s i n i e n g e l l e y e n b t n e n
g e l l e r i bertaraf e t m e b a k m n d a n b u n a b i r r n e k o l a b i l i r . T a b a k a s i s
t e m i e d i n i l m i s t a t y e d a y a n a n t o p l u m l a r n , eitsizliin aka d i n
bir m e r u i y e t i n i t a n d k l a r n g z d e n k a r m a m a k gerekir. S o s y a l i n k
l a p iin a l m a d s r e c e h i bir d i n s i s t e m , t a r a f t a r l a r n d a n t o p l u
m u n st v e alt k e s i m l e r i n i n ilikilerine kar d e v a m l m u h a l e f e t i i n d e
b u l u n a n bir d i n hareket b i i m i i s t e m e z . n s a n , k e n d i d i n y a a n t s
i i n d e , her t a b a k a l a m a d a b u l u n a n ( "haksz" a y r c a l k l a r g i b i ) a h l a k
tutarszlklarn

d a d i n bir y o r u m k a z a n m a s m n a s e b e t i y l e

mevcut

d u r u m u s a v u n m a y r e n i r . S o n t a h l i l d e b y l e b e l l i bir d i k e y d z e n i n
"niin"i m e s e l e s i sz k o n u s u d u r . B a a r d n c e s i n e d a y a n a n - z a h i
ren e i t h a r a k e t e t m e a n s n a - B a t t a b a k a s i s t e m i b u s o r u y a , o r t a a
n zmre esasna d a y a n a n t o p l u m u n d a m m k n olsa da, bireysel ba
a r y a iaret e d e r e k d a h a k o l a y c e v a p v e r e b i l m e k t e d i r .

T. F. H o u l t ,

z m r e t o p l u m u n u n m e r u i y e t i v e k o r u n m a s iin S a i n t T h o m a s ' c s o s
yal felsefe v e s o s y a l t e o l o j i n i n ilevini t u t a d o l a r a k a n a l i z e t t i | A 1 1 ,
s.282-283). 1. M . Y i n g e r , b u " m i m a r i " t e o l o j i n i n m a n e v i d e n g i n e " m i
m a r i " bir t o p l u m l a iaret e t m i t i r | A 2 5 , s.277j. B u a r a d a , g e s k o l a s t i k
d n e m d e b i r d e n b i r e t o p l u m s a l n e m k a z a n a n m e s l e k l e r e kar ( t c
car, b a n k e r g i b i ) ihtiyatl y e n i bir vaziyet a l m a dikkat ekicidir. B y l e
c e , b e n i m s e n e n d z e n , d i n bir d z e n o l m a z , a k s i n e b u d z e n e m p i r i k
s t bir m e r u i y e t v a s t a s y l a d e e r i n i r e n i r . D i n t a r a f n d a n m e r u
latrlm tabakalama, nceki b l m d e ele alnan din tabakalama
d a n ak o l a r a k farkldr. Dikey d z e n i n d i n t a r a f n d a n m e r u l a t r l m a s , birey a s n d a n , s o s y a l bir o l u u m u n a n l a m l a n d r l m a s ve a y n
z a m a n d a k e n d i s t a t s n n tasdiki a n l a m n a gelir. G a y e t aktr ki, b u
s o s y a l s t a t , o n u n d i n d a v r a n n n h u s u s i t e z a h r ile ok sk b a
lantldr.
c) Sosyal

Tabakalarn

Spesifik

Dindarl-.

B e l l i bir s o s y a l t a b a k a y a m e n

s u b i y e t , gereklii t a m a m l a y c o l a r a k i f a d e e d i l m i o l a n bir s n f l a n
d r m a n n iareti d e i l , b i l a k i s b i l i n c i e k i l l e n d i r m e b a k m n d a n

ok

n e m l i bir o l g u d u r . S o s y a l psikolojik a r a t r m a l a r g s t e r d i l e r ki, d e

n e k l e r i n bir t a b a k a y a m e n s u b i y e t i , a l g l a n a n k o n u l a n n

(nesnelerin)

s e i m i n e ve biimlendirilmesine kadar tesir ediyor. M . W e b e r ' i n din

Din

Sosyolojisi

s o s y o l o j i s i n e katks b a k m n d a n klasik o l m u " E k o n o m i v e T o p l u m "

a d l e s e r i n d e n b e r i . belli bir snfsal k o n u m u n spesifik bir d i n d a r l
o r t a y a karp k a r m a d v e y a belli bir d i n d a r l n t a b a k a z i h n i y e t i
n i n e k i l l e n m e s i n i d a h a fazla b e l i r l e y i p b e l i r l e m e d i i e k l i n d e k i n e
d e n s e l m e s e l e artk pek fazla n p l a n d a deildir. B u m e s e l e n i n yerini
"...dinlerin e i t l i s o s y a l t a b a k a l a r d a n e yaptklarr'n z m l e m e y i d e
n e y e n f o n k s i y o n e l bir b a k tarz a l m t r |C69, s.299|. B u da b a s i t o l a
rak y l e f o r m l e e d i l e b i l i r : Farkl s o s y a l t a b a k a l a r n farkl d i n "ihti
y a l a r " var m d r ? M e s l e k l e r i n s o s y a l d e e r i n i n d o r u d a n d o r u y a t a
baka m o d e l i y l e iliki i i n d e o l m a s m n a s e b e t i y l e bir t a b a k a d z e n i ,
o u n l u k l a i b l m n e d a y a n a n bir t o p l u m u n i i e v l e r i n i n i n d z e n
l e n m i bir d a l m y l a b a l a n t l d r . G r e c e statik bir t o p l u m d a

mes

lek g r u p l a r politik z m r e l e r e d n e b i l i r l e r .
E k o n o m i k v e y a politik

her faaliyet iin, b t n y l e i s e l l e t i r i l m i

hareket tarz arttr. S o s y a l ilikilerin ekilleri v e e k s t a - s c s y a l faktrle

re ( y a r a t l ) b a m l l n n her h a r e k e t t e farkl o l m a s d a b u n a i l a v e
e d i l e b i l i r . C. K. Y a n g , k o m i n i z m n c e s i i n ' d e iftilerin d i n d a r l ile
e s n a f v e s a n a t k r l a r n d i n d a r l a r a s n d a k i farklar a k o l a r a k ortaya
koydu. Esnaf ve sanatkar loncalarnn koruyucu tanrsna
i n l i kk e s n a f v e s a n a t k a r l a r n b i r e y s e l , e k o n o m i k

tapnma.

kategorilerine

kollektif bir denklik o l u t u r u r k e n , i n l i iftilerin zellikle bal o l d u k

lar t a r m t a n r s k l t , Y a n g t a r a h n d a n , t a b i a t n k o n t r o l e d i l e m e y e n
t e s a d f l e r i n e kar eski ifti m c a d e l e s i n i n t a m a m l a y c bir p a r a s
o l a r a k a k l a n m t r | F 1 3 , s.68 v . d . j . B e l l i yer v e z a m a n d a o r t a y a kan
t e z a h r l e r o l a r a k d i n l e r , bir o l u s e y r i n e tabidirler; b u o l u u n t o p l u m
la b a m l l zellikle k u r u c u s u o l a n d i n l e r d e ak o l a r a k g r l e b i l i r .
B y l e bir d i n i n g c n s r d r m e s i , e s a s i t i b a r i y l e b u d i n i s t n bir
d a v r a n m o t i v a s y o n u o l a r a k telakki e d e n bir t a y c t a b a k a y b u l u p
b u l m a d h a d i s e s i y l e b a l a n t l d r . D e v a m l olarak n e g a t i f imtiyaz v e
r i l m i bir t a b a k a , bir k u r t u l u d i n i n i , politik olarak b a s k n o l a n bir t a
b a k a y a g r e d a h a kolay kabul edecektir. B u n e d e n l e W e b e r , kozmik
ahlk ve hayat dzenlemesiyle Konfys retisinin, edebi eitim
grm, rasyonel olarak yetitirilmi memurlarn dini olarak grlebi
l e c e i n e ; b u n a karlk d n y e v h a y a t formlarn t e d n y a y a uzatmasyla s l a m n , s a v a z i h n i y e t i n e u y g u n o l d u u n a i n a n y o r d u . H r i s t i
y a n l k b a l a n g t a ehirli bir kk burjuva t a b a k a s t a r a h n d a n t a n
m t . B u t a b a k a , artk g e l e n e k s e l olarak t e m e l l e n d i r i l e m e y e n

olum-

Gnter

Ketrer

suz bir a y r c a l a d a y a n a r a k , gelecekteki k u r t u l u u v a d e d e n e s k a t o l o jik fikirden zellikle e t k i l e n m i t i . n c e l e n bir t a b a k a y a zg o l a n d i

n i n , t o p l u m u n b t n y e l e r i n e y a y l m a s v e halk d i n d a r l n n g e l e
neksel u n s u d a n y l a k a r m a s , ilgili d i n i n b a l a n g t a t a b a k a y a zg
o l m a akln p e r d e l e m e k t e d i r . H a t t a , y a y g n l a m e v r e n s e l bir d i
n i n d a h a s o n r a k i bir s a f h a s n d a , din d a v r a n n eitli e k i l l e r d e ger
e k l e t i r i l m i b i i m l e n , h e r s o s y a l g r u b u n spesifik d i n "ihtiyalara"
s a h i p o l d u u n u g s t e n r . n c e k i b l m d e zikredilen, A v r u p a kilise c e
m a a t i n i n orta t a b a k a ile ilgili olarak "evresel d a r a l m a s r ' n n n e d e n i ,
b i l h a s s a d i n a y i n v e c e m a a t g r u p l a n n n e k i l l e n n i n , ii snfna g r e
orta t a b a k a n n d a v r a n t a r z l a n n a d a h a u y g u n o l m a s d r .
H e r d i n e y l e m i n , b i r e y i n kendi s o s y a l rollerini t a n m l a m a s y l a a n
l a m l bir iliki i i n d e o l m a s gerekir. S o s y o - d i n i b a k m d a n farkl d i n i
a k m l a r n o r t a y a k, m e v c u t d i n k u r u m l a r n h a l k n bir k s m n a , uy
g u n d i n t a n m l a m a l a r v e r e m e d i k l e r i n i n bir g s t e r g e s i d i r . E e r bir
t o p l u m d a h a y a t n ok e i t l i a l a n l a n n d a d e v a m l g e r i l i m l e r e

maruz

kalm gruplar varsa v e bunlar, mevcut dinleri, bu d u r u m u n tatminkar

bir a k l i l e t i r m e v a s t a s o l a r a k g r m y o d a r s a , y e n i d i n

gruplarn

o l u m a s muhtemeldir. B u gruplarda vuku bulan s o s y a l l e m e , realite

nin d e e d e n d i n l m e s i k o n u s u n d a , geri t m t o p l u m t a r a f n d a n u y u l
m a y a n , fakat b i r e y i n o l a y l a n yeterli o l a r a k a n l a m l a n d r m a s n a n e d e n
o l a b i l e n d e e r l l e n n i n i s e l l e t i r i l m e s i n e n e d e n olur. E e r m a h a l
li hareketlilik ( K a t o l i k P u e r t o r i c a n e r ' l e r i n A . B . D . ' y e g gibi) s o s y a l
bir y n e l i m s i z l i e n e d e n o l u r s a , g a y e t ak olarak b u d u r u m sz k o n u
s u o l u r . B u d u r u m d a r a d i k a l s e k t l e r e m e n s u b i y e t o l a y y l a karlalr
|D25|. Kutsallam sektlerin, yeni yelerinin toplumsal olarak d o m i
n a n t d e e d e r e u y m a l a n n r t e m i n ettiklerine d a i r d u r u m l a r

hakknda

A . B . D . ' d e n bilgi g e l m e k t e d i r . B u d u r u m d a asketik (zhd) e s a s a d a y a

n a n bir e y l e m , s o n u t a a l m a a h l a k n y k s e l t e b i l i r | D 2 6 | . B e l l i bir
t a b a k a y a m e n s u b i y e t i n , z e l d i n t u t u m l a r a d e n k d t ok zor t e s
pit e d i l e b i l i r . H e r t o p l u m d a her t a b a k a b n y e s i - e k l e n b e n z e s e d e e i t l i e k i l l e r d e tezahr e d e r . B i r din g r u b u n k u r u l u u n u k o l a y l a t
ran v e y a z o d a t r a n d a r t l a r , a y n z a m a n d a , bir d i n i n t a b a k a y a zg
o l a r a k i c r a s n n , d i e r t a b a k a l a r a m e n s u p o l a n l a r d a ilgisizlie n e d e n
o l u p o l m a d n v e y a y e n i din teekkllere s e b e b i y e t v e r i p v e r m e d i
i n i b e l i r l e m e k t e d i r . B u n d a n b a k a , politik e d e e r l i l i k l e r i n ( p o l i t i s c h e q u i v a l e n t e ) v a d n n (eskatolojik olarak b e l i r l e n m i politik h a r e -

Din

Sosyolojisi

_ZL

k e t le r) , h a y a l krklna u r a m t a b a k a l a r n d i n b a k m d a n r a d i k a l l e m e l e r i n i e n g e l l e d i i g i b i ; b u n u n t a m tersi olarak, radikal d i n a k m l a

rn, p o l i t i k o l a r a k d e v r i m c i r g t l e r i n k u r u l m a s n zorlatrdklar

n l e b i l i r . . B . D . ' d e p o l i t i k bir s o s y a l i z m i n b u l u n m a m a s g e n e l l i k l e
bu nedenlere indirgenmektedir.
d)

Din

oulculuk

ve Sosyal

Tabakalama.

D in b a k m n d a n o u l c u

o l a n t o p l u m l a r d a , t a b a k a y a zg d i n "i hti yal ar" n k u r u m l a r v a s t a

syla t a t m i n i i m k n v a r d r . A m e r i k a B i r l e i k D e v l e t l e r i , g r e c e b a r ,
d i n b a k m n d a n k a n u n l a k o r u n a n o u l c u bir lkedir. K a r a k l a m a
lara

r a m e n , her d e n o m i n a s y o n u belli

bir t a b a k a y a

balamann

m m k n o l m a d dikkat e k i c i d i r . e v r e s e l v e etnik farkllklar, ak

t a b a k a l a m a kriterlerini b u l a n d r y o r . D e n o m i n a s y o n l a r v e t a b a k a l a r
a r a s n d a s a d e c e t e s a d f i d a l m a d a y a n m a y a n t e r c i h l e r d e n sz e d i
lebilir. A m e r i k a n d e n o m i n a s y o n l a r n n e i t l i l i i i i n d e s a d e c e iki a
r d u r u m u g s t e r e n a a d a k i v e r i l e r , b u n u a k l a m a y a y a r d m c o l a b i
lir;
Kongregasyonalist kilise u tabakalardan o l u m a k t a d r
%24 st t a b a k a
%43 orta t a b a k a
%33 a l t t a b a k a
B u n a karlk B a b t i s t k i l i s e u t a b a k a l a r d a n o l u m a k t a d r
%8 s t t a b a k a
%24 orta t a b a k a
% 6 8 a l t t a b a k a | G 19, s.319|.
B u d a l m k s m e n , b a t snrlar a l d z a m a n b a t d a n o l a n g
ler g i b i t a r i h s e l - s o s y a l n e d e n l e r e b a l a n a b i l i r . T a b i i b u g n d e d e n o
minasyonlar arasnda din davrann tezahrnde, din
y e l e r i n i b e l l i bir

rgtlerin

t a b a k a d a n s e m e s i y l e a k l a n a b i l e n bir fark t e s p i t

e d i l e b i l i r Din rgtlerin egemenlik yaps v e din davrann ayinlem e d e r e c e s i , k i l i s e n i n n i t e l i k l e r i n d e n (yksek d e r e c e d e r i t e l l e m e ,

hiyerarik-rasyonel egemenlik) sektlerin niteliklerine (din davrann
kendiliindenlii,

karizmatik o l a r a k m e r u l a m e g e m e n l i k )

kadar

u l a a n t i p i k farkllklar g s t e r m e k t e d i r . A r a t r m a l a r A m e r i k a n d e n o
m i n a s y o n l a r n n m e n s u p l a r n farkl s o s y a l t a b a k a l a r d a n s e m e s i n i ,
t o p l u m d a gizli o l a r a k m e v c u t o l a n t u t u m l a r n ilerlik k a z a n m a s v e k u
r u m l a m a s olarak y o r u m l u y o r l a r R.R. Dynes, eitli ifadelerden o l u
m u bir s k a l a d a d i n m e n s u b i y e t t e n b a m s z o l a r a k d k s o s y o - e k o -

78

Gnler

Kehrer

n o m i k s t a t d e n i n s a n l a r n , sektin ritel v e r g t s e l niteliklerini kabul

ettiklerini t e s p i t e t t i . H a l b u k i yksek s t a t d e k i i n s a n l a r "kiliseyi o l u m
lu k a r l a m a " e i l i m i n d e i d i l e r | G 8 | . B u b u l g u ok dikkatli y o r u m l a n m a l d r . A m e r i k a n t o p l u m u n u n alt t a b a k a l a r n n kltrel k a l b n n , bu
k a l b n b i r i n c i l g r u p l a r ( C o o l e y ) v u r g u l a m a s y l a , kilise ile ilgili r g t
e k i l l e r i n e o r a n l a sekt tipi d i n r g t l e r d e d a h a fazla bir karlk b u l
m a s o k m u h t e m e l d i r . B u r a d a sekt k a v r a m n n t e o l o j i k a n l a m d e i l ,
a k s i n e oligarik ( K o n g r e g a s y o n a l i s t l e r ) ya da e p i s k o p a l kilise v e d a h a
z i y a d e d e m o k r a t i k - k a r i z m a t i k e i l i m l i kilise ( B a b t i s t l e r ) a r a s n d a k i
fark rol o y n a m a k t a d r . E e r d i n r g t l e r d a n biri g l o b a l t o p l u m s a l d e
e r l e r i n ortak b a z n d a n a y r l r v e b y l e c e b i r e y l e t o p l u m u n n o r m a t i f
z d e l e m e s i b o z u l u r s a , o z a m a n b i r b i r i n e kart e i l i m l e r i n o r t a y a
kmas beklenebilir. T m toplumsal tabakalara

uzanan v e yelerine

kesin o l a r a k f a r k l l a m d i n d e e r l e r s a l a y a n d i n r g t l e r i n d u r u
m u , t o p l u m u n t a b a k a l a m a ilikilerini y a n s t a n d i n bir o u l c u l u a
gre n e m l i d e r e c e d e a t m a ykldr.
e) Din w Sosyal Wanke\\\k:

S o s y a l h a r e k e t l i l i i n keyfiyet v e k a p s a m

h e r e y d e n n c e t a b a k a l a m a kriterlerinin t a b i a t ile b a l a n t l d r . S o s
yal s t a t n n b i r e y e d o u m l a y k l e n d i i t o p l u m l a r d a bir n e s i l i i n d e
ok zayf bir hareketlilik ( n e s i l ii hareketlilik) g r l r , a y n e k i l d e n e
siller a r a s n d a d a y k s e l m e v e a l a l m a hareketleri ( n e s i l l e r a r a s h a r e
ketlilik) az o l u r B u n a karlk s a n a y i t o p l u m u n d a s o s y a l s t a t o u n
lukla kazanlr v e b u n a u y g u n olarak n e s i l d e n n e s i l e v e b i r e y i n h a y a t
sresi i i n d e d e i e b i l i r Z m r e t o p l u m u n d a g r l d g i b i , d i n t a r a
f n d a n t a s d i k e d i l m i bir t a b a k a s i s t e m i s o s y a l hareketlilik k o n u s u n d a
ak d e i l d i r
S o s y a l hareketlilik bir y k s e l m e m o t i v a s y o n u n u art k o a r S o s y a l
s t a t d e k i bir d e i i k l i i n d l l e n d i r i l m e s i g e r e k i r H a r e k e t l i l i e ak
m o d e m t o p l u m , t a b a k a s i s t e m i n i n statik d o n u k l u u n u n d i n t a r a h n
d a n n o r m l a t r l d bir t o p l u m d a d o m u t u r M . W e b e r ' i n K a l v i n i s t l e rin m e s l e k z i h n i y e t i n i analizi g s t e r d i ki, g e l e n e k s e l bir kltr kalbn
d e i t i r m e k iin yalnzca d i n bir y n e l i m fazlasyla yeterlidir. B u g n
s o s y a l y k s e l m e , t o p l u m s a l olarak n o r m l a m s a da d i n g r u p l a r a r a
s n d a k i h a r e k e t l i l i i n o r a n n d a farkllklarn o l d u u t e s p i t e d i l m i t i r
B u n a r a m e n baz A m e r i k a l a r a t r m a c l a r a y e t farkl b a l a n g nok
t a l a r s a b i t t u t u l u r s a d i n m e n s u b i y e t i n , hareketliliin

kapsamnda

b u g n p e k fazla bir rol o y n a m a d n n ispat e d i l e b i l e c e i n e i n a n y o r -

79
Din

Sosyolojisi

1ar | G 17|. O n l a r a g r e , d e n o m i n a s y o n l a r a r a s n d a k i farkllklar, b u or

ganizasyonlarn

eitli

etnik

oluumlarna

indirgenebilir

|G16|.

G . L e n s k i b u a r a t r m a l a r a kar, y e t e d i d e i k e n i n dikkate a l n m a d
itirazn ileri s r d . B u n a g r e , e h i d e r d e b y y e n A m e r i k a l l a r , d a h a
k k e v r e l e r e m e n s u p A m e r i k a l l a r a g r e d a h a yksek hareketlilik
gsteriyodar.

eitli g dalgalan

nedeniyle Amerikal

katolikler.

A m e r i k a l p r o t e s t a n l a r a g r e d a h a ok, k e n t l e m i d o u d a o t u r u y o r
lar. B u faktr dikkate a l n d n d a P r o t e s t a n l a r n katoliklere g r e d a h a
y k s e k bir hareketlilik p a y n a s a h i p o l d u k l a r ortaya kar. L e n s k i b u
n u , D e t r o i t ' t e istatistiksel o l a r a k belirgin b i i m d e tespit etti | F 4 , s.82
v.d.j.
D i n d a r a i l e l e r d e b y m o l a n P r o t e s t a n l a r n , d i n e ilgisiz a i l e l e r
d e n g e l e n p r o t e s t a n l a r a g r e d a h a fazla s o s y a l y k s e l m e g s t e r d i k l e
ri; b u n a karlk katoliklerdeki iliki d a h a ok aksi y n d e o l d u u i i n ,
b y k i h t i m a l l e b u n d a s o s y a l l e m e s r e c i n d e k i farkl d e e r l e r i n bir
etkisi sz k o n u s u d u r . B u k o n u d a i m d i y e kadar y a p l m o l a n biricik
makul aklama, dince ekillenmi meslek ahlk ve dnyaya ynelik
zhd aklamasyla W e b e r c i modeldir.
Protestan kilisesinin verdii din eitimi tm toplumda ykselme
y n e l i m i n i k u v v e t l e n d i n r k e n , d i n e ilgisiz bir e i t i m b u y n e l i m i tevik
e t m e z . B u n a karlk t a m b i r katolik s o s y a l l e m e s i , y k s e l m e m o t i v a s
y o n u n u n g e l i m e s i n i e n g e l l e y i c i e t k i d e b u l u n u r k e n , katolik a i l e l e r d e ki d i n e ilgisiz e i t i m , y k s e l m e m o t i v a s y o n u h u s u s u n d a etkisiz kalr.
B u r n e k t e g r l y o r ki, d i n y a p l a r n din o l m a y a n f e n o m e n l e r e e t
kisinin m e k a n i z m a l a r , e i t i m e s n a s n d a t e m i n e d i l m i o l a n d e e r y a
p s n a o r a n l a din d s t u r l a r a b i l i n l i bir y n e l m e y e d a h a az t b i o l
maktadr.
D i n l e b a n t l s o s y a l y k s e l m e n i n bir dier eklini statik t o p l u m
sal d z e n l e r d e gryoruz. B u t o p l u m l a r d a hareketlilik o u n l u k l a d i
n m e v k i l e r i n s t l e n i l m e s i y l e gerekleir. Din bir m e v k i s a h i b i o l a b i l
m e k i i n e v l e n m e y a s a n n o l m a s n e d e n i y l e bir g r e v e y e n i b i r i n i n
s e i l m e s i i m k a n s z o l d u u n d a n , t o p l u m s a l olarak a y n c a l k s z baz t a
b a k a l a r a din k u r u m l a r i i n d e b i r e y s e l stat k a z a n m a i m k a n d o a r .
P . A . S o r o k i n , t o p l u m s a l k k e n i b i l i n e n 144 p a p a z d a n %20'sinin d o u
t a n alt t a b a k a y a , % 1 9 ' u n u n orta t a b a k a y a m e n s u p o l d u k l a n n t e s p i t
etti. B u n u n l a b e r a b e r , 12. y z y l d a n beri K a t o l i k k i l i s e s i n d e g r l d
g i b i , y e d e m i h e y b e t l i b i r kilisenin e n y k s e k mevkileri st t a b a k a n n

Rn
Gnter

Kehrer

o c u k l a r iin d e caziptir | G 2 3 , s . 167-168). P r o t e s t a n d i n a d a m l b

yk o r a n d a m e s l e k v e r a s e t l e karakterize o l u r k e n , K a t o l i k r u h b a n l n
alt m e v k i l e r i b u g n e k a d a r hareketliliin m m k n o l d u u b a s a m a k l a r
o l m u l a r d r |C36, D 3 | . B a z katolik lkelerdeki p a p a z ktl, m e v c u t
s o s y a l y k s e l m e k a n a l l a r n n s a y s y l a d o r u d a n ilgilidir. H k m e t l e r
t a r a f n d a n o k u l l a r n a l m a s v e dier e i t i m i m k a n l a n n n s a l a n m a
s, hareketlilik a l a n n d a k i l i s e n i n tekelciliini kaldrmtr.

2. Din ve Ekonomi
E k o n o m i k d a v r a n , i n s a n v a r o l u u n t e m e l e s a s l a n n d a n birisidir.
T o p l u m u n maddi ihtiyalarnn teminat, doal ortamlarla ( topran
d u r u m u , iklim v . s . ) , t e k n i k d o n a n m n n i t e l i i y l e v e b i l h a s s a e k o n o m i k
z i h n i y e t l e b a l a n t l o l a r a k d e i e n m i k t a r d a enerji v e z a m a n k u l l a n
m a y gerektirir. E k o n o m i k d a v r a n d a i m a t o p l u m s a l bir d a v r a n t r
| H 7 , S.51; d i e r i n s a n l a r n d a v r a n l a n y l a a n l a m l b i r iliki i i n d e d i r .
"Ekonomik insan"m rasyonel amal davranyla belirlenen ekonomik
s r e l e r i zerk o l a r a k i n c e l e m e y n n d e b i r e i l i m vardr. B u n a k a r
lk iktisat s o s y o l o j i s i n i n i n c e l e m e tarz, e k o n o m i k o l m a y a n t o p l u m s a l
faktrleri d e

d e e r l e n d i r m e y i gerektiren k a p s a m l bir a n a l i z e g a y r e t

eder.
M . W e b e r tarafndan e l e alnan, ekonomik davrann din olanla
bamll m e s e l e s i , din sosyolojisi aratrmasnn, bir t o p l u m u n d i
n h a y a t n n t e e k k l n d e m a d d i , e k o n o m i k e s a s n n e m i n i fazlasyla
ihmal e t m e s i n e sebep olmutur. Toplumda din uzmanlannn ( a m a n ,
d i n a d a m , b y c ) b e l l i y e r l e r i n i n o l m a s , r n e i n t o p l u m u n baz
yelerinin geimlerini temin etmekle dorudan megul olmamalarn
m m k n klan belli bir y i y e c e k b o l l u u n u n o l m a s ile b a l a n t l d r .
Pek ok "ilkel" t o p l u m d a d i n r g t l e n m e e k i l l e r i n i n b u l u n m a m a s ,
a n c a k k r e l m i o l a r a k b u l u n a n i b l m v e g d a m a d d e l e r i n i n s o n
d e r e c e azlyla k s m e n a k l a n a b i l i r |A19, s . l O I | .
Bir dinin kurumsal olarak yerlemesi, toplumun ekonomik yaps
na g e n i l d e u y u m s a l a m a s y l a a n c a k b a a n l a b i l i r . H a k i m e k o n o
mik iliki tarz da d i n o r g a n i z a s y o n l a r a y n e l m e l e r i n s r d r l m e s i n
d e n e m l i bir rol o y n a r . O r a a kilisesinin f e o d a l , t a n m s a l e k o n o m i k
d z e n i s a v u n m a s , s a d e c e k i l i s e n i n t m a r s i s t e m i ile k o r u n a n m a l i y a
psndan

k a y n a k l a n m y o r d u . Para e k o n o m i s i n i n g e l i m e s i , toprak

61

Din

Sosyolojisi

r n l e r i y l e d e n e n cret y e r i n e , c r e t i n nakit o l a r a k d e n m e s i n i y e r
letirmitir. B i r m a k a m a sahip o l m a , m a k a m m v a d n d a n ayrhnca devlet y n e t i m i n d e o l d u u gibi- s o n u n d a kiliseler d e k e n d i l e n n i b
r o k r a s i n i n b u tipik r a s y o n e l f o r m u n a u y m a y a z o d a d l a r . E k o n o m i k v e
din davran arasmdaki uyuma neden olan sreler h e m e n

hemen

hi a r a t r l m a m t r . P a r a y a y n e l m e n i n s o n u c u o l a r a k r n l e y a p
lan d e m e l e r i n k a l k m a s v e n i h a y e t kilise v e r g i s i n i n t o p l a n m a s n d a k i
a n o n i m yntemler, s o n u olarak din organizasyonlada onlarn t e m s i l c i l e n n i n z d e l e t i n l m e s i n d e b e l l i kkl d e i i k l i k l e r y a p t .
a) Ekonomik

Davranm

DnrUMSur/am E e r teknik g e l i m e h e r t r l t o p

l u m s a l d e i m e n i n ekirdei olarak kabul edilirse, ancak o zaman d i

n s i s t e m l e r , teknik d o n a n m l a r n t e m i n ettii e k o n o m i k y a p l a r n y a n
s m a l a r o l a r a k g r l e b i l i d e r . B u n u n l a b i d i k t e , baz d u r u m l a r d a d i n
r i t e l l e n n e k o n o m i k s i s t e m d e bir d e i m e y i h a z d a y a b i l d i k l e r i d e i s
pat edilebilir. R.Bastide'in sylediine gre, hayvancln balangc,
s o s y a l b i r g r u b u n e v r e s i n d e b u l u n a n v e t a n m a k istedii h a y v a n l a r a
t o t e m i k p r e s t i j i n bir s o n u c u d u r . B u h a y v a n l a r n b i r it i i n e a l n m a l a
r v e dikkatli b i r e k i l d e g z l e n m e l e r i zaruri i d i j C l , s. 155 v . d . j . B u t r
aklamalar olsa olsa hipotez olabilider. Fakat B a s t i d e ' i n varsaym,
a v c l k v e t o p l a y c l k b a s a m a k l a r n d a n h a y v a n c l a t e d r i c i bir g e i i
k a b u l e d e n g r e g r e d a h a m a k u l d r . A v c l k t a n farkl o l a r a k h a y
v a n c l k , uzun v a d e l i bir p l a n l a m a y v e d o l a y s z i h t i y a l a r n k a r l a n
m a s n d a i h t i y a t l d a v r a n m a y gerektirir.
D i n m e r u l a t r m a l a r o l m a k s z n b u t u t u m l a r n n a s l o r t a y a kabildiklen anlalamaz. Hindistan'daki Toda kabilesi, hayvana ( m a n d a )
kar d a v r a n n b u g n b i l e d i n v e e k o n o m i k d a v r a n a r a s n d a b i r
a y r m g z e t m e y e n b i r tarzda s r d r y o r . M a n d r a l a r k u t s a l y e d e r d i r
ve - iyice incelendiinde- her ekonomik davran ayn zamanda kutsallatrlmtr. S t s a m a v e tereya y a p m a din a d a m n n grevidir.
E k o n o m i k a l a n n salt a n a l i t i k a y r m n n , b u t o p l u m iin d a v r a n s a l
b i r n e m i y o k t u r | A 1 1 , S.249-250J.
B u n u n l a birlikte, iki d a v r a n a l a n n n t a m olarak b i r b i n n e k a r
m a s pek sk r a s t l a n a n b i r d u r u m d e i l d i r . P e k o k t o p l u m , e k o n o m i k
a k t i v i t e ile d i n d a v r a n b i r b i n n d e n ayrr. T o p l u m u m u z u n

modern

e k o n o m i k davrann e n azndan m o d e l olarak b e l i d e y e n normal o l

gusal ( s a c h i m m a n e n t ) mantk, tarihsel g e l i m e n i n bir istisnasdr. B i l
diimiz pek ok t o p l u m d a ekonomik aksiyonlar din ayinlerden tre-

82

Gnter

Kehrer

tilmitir. E e r d i n v e d i n d a l a n l a r n b i l i n l i bir a y r m g e r e k l e
m i s e , bu a y i n l e r i n m o d e r n bir gzlemci iin g a y e t a k o l a n f o n k s i y o n s u z l u u , yalnzca bir g a y e v e r m e b a k m n d a n geerli olur.
E k o n o m i k d a v r a n bir g r u p d a v r a n d r . E k o n o m i k a k t i v i t e s a y e
s i n d e yalnzca t o p l u m u n m a d d i t e m e l i e m n i y e t altna a l n m a z , a y n
z a m a n d a ortak bir grup g a y e s i d e teekkl eder. Z u n i l e r ' i n gerekli y a
m u r u s a l a m a k iin yaptklar m a s k e l i d a n s l a r , D a h o m e ' d e iftilerin
iyi bir m a h s l e l d e e t m e k iin kurban k e s m e l e r i | F 3 , s.85-137|, iftilik
y a p a n h e m e n h e m e n b t n "ilkel" t o p l u m l a r d a k a r l a l a n ekin ek
m e , e k i n i n y e t i m e s i v e h a s a t iin y a p l a n devr g r u p a y i n l e r i ( A l 9 .
s. 165 v . d . l , "i1keller"in s a d e c e n e d e n s e l ( k o s a l ) n c l l e r k o n u s u n d a k i
yetersiz b i l g i l e r i n e d a y a n m a z . B . M a l i n o w s k i ' n i n a l m a l a r n d a n beri
"ilkeller"in e k o n o m i k f a a l i y e t l e r i n i n d o a l v e teknik r e t i m tarzlarnda
t a m a m i y l e d o r u bir a n l a y a d a y a n d n biliyoruz. K a y k y a p m , b a
lklk v e y a b a h e c i l i k kltr b u n a r n e k verilebilir.
H e r e k o n o m i k d a v r a n , z a m a n z a m a n birey v e y a g r u p t a r a h n d a n
ulalmak istenen hedefi tehlikeye drebilen beklenmedik

tabiat

o l a y l a r n a b o y u n e m i t i r . B u istikrarszlk, g r u b u n b y s e l v e y a d i n
a y i n l e r l e e n a z n d a n psikolojik olarak e n g e l l e y e b i l e c e i bir t e h d i t t i r
|C29, A I 9 j .
B u d a v r a n tarznn kalntlar m o d e r n e k o n o m i n i n t a r m l a ilgili
s e k t r l e r i n d e tipik bir tarzda b u l u n u r . E k i n ekerken y a p l a n d u a , h a s a t
b a y r a m , s o n t a h l i l d e iyi bir v e r i m e l d e e t m e k iin r a s y o n e l o l a r a k etk i l e n e m e y e n , h e s a p t a o l m a y a n d u r u m l a n d i n c e t a n m l a n m bir er
e v e y e y e r l e t i r m e v e m m k n gerilimleri e n g e l l e m e a m a c n a h i z m e t
eder.
B e s i n t e m i n i n i n , retici ile tketici a r a s n d a y e r l e m i bir m b a
d e l e s r e c i y l e e m n i y e t altna a l n m a d , a k s i n e gda

maddelerinin

r e t i m i n e h e r k e s i n katld t o p l u m l a r , b e s i n darl v e b o l l u u y l a i l
gili tipik birer d e v r e yaarlar. Devr g r u p a y i n l e r i zellikle v e r i m l i h a s a t
d n e m l e r i n d e o r t a y a karlar. B u d u r u m yalnzca a k n g l e r e kar
k r a n n bir ifadesi o l a r a k a k l a n a m a z . Ktlk v e b o l l u k z a m a n l a n n n
d e i m e s i , d a v r a n ilkelerinin d e v a m l l n t e h l i k e y e d r r . G r u p
ayinleri, tketim kalplan ve besin bolluunun ani dengesizlie d
m e s i y l e n o r m a t i f birlii p a r a l a n a b i l e n g r u b u n y e n i d e n b t n l e m e
s i n e h i z m e t e d e r |A19, s.165 v . d . j . h t i y a l a r n n d e v a m l o l a r a k k a r
l a n m a s n a a l m o l a n g z l e m c i y e a n l a m s z v e ilevsiz g z k e n , din

83

Din

Sosyolojisi

b a y r a m l a r e s n a s n d a g d a m a d d e l e r i n i n israf, g r u b u n s o s y a l b e r a b e r l e i n i c a n l a n d r d , t o p l u m s a l d z e n i n t a m a m l a y c bir p a r a s d r .
b) Din ve Ekonomik
retim

Tarz.

nsann ekonomik davran sadece hakim

teknii tarzyla d e i l , a y r c a i v e b u i i n r e t i l m e s i n d e n haz

d u y m a k o n u s u n d a k i n o r m a t i f t u t u m l a r l a da ( s o s y a l l e m e s r e c i n d e
k a z a n l a n ) b e l i d e n i r . A . M l l e r - A r m a c k , e k o n o m i t a r i h i n i , p e k az z e l
liiyle bilinebilen e k o n o m i k basamaklarn ardarda gelmesi olarak d e
il,

her d e f a s n d a " i n s a n n b e l l i bir d a v r a n m n i f a d e s i o l a n " farkl

e k o n o m i k tarzlarn d e v i d e n o l a r a k g r y o r d u |M14, s . 6 3 | . B u t e m e l
d a v r a n t a d n y a y a kar d i n t u t u m n e m l i bir rol o y n a r .
Modern

sosyolojide

her

sosyal

alann

"sosyo-kltrel u y u -

m u " n d a n v e b u n l a r n n o r m a t i f k a l p l a r n d a n (bir t o p l u m u n a l t - y a p l a r b i r b i d e n y l e a t m a i i n d e d e i l d i r ) szedilir. S o n t a h l i l d e t o p l u

m u n b t n l n g s t e r e n d i n v e e k o n o m i k tarz a r a s n d a k i iliki ze
rindeki tartma, b u g n e kadar M . W e b e r ' i n "dnya dinlerinin ekono
mik ahlak" konusundaki a l m a l a n tarafndan belidenmitir. B u a n
l a y t a t o p l u m l a ilgili h u s u s l a r n v e d e e r s i s t e m l e n n i n d i n d e n kay
n a k l a n a n esas yaps szkonusudur. Din sosyolojisinin konusu olarak,
d i n i n t o p l u m s a l s r e i i n d e baka e y l e r e i n d i r g e n e m e y e n b a m s z
bir d e i k e n o l u p o l m a m a s d e i l , y a y g n t o p l u m s a l n o r m s i s t e m i n i n
din v e e k o n o m i k u n s u d a r n n tesir sahalar nemlidir.
B u n e d e n l e W e b e r , K o n f y a n i z m d e d n y a y a kar ilgi u y a n d r m a
y a n , e s a s i t i b a r i y l e h a y a t a o l u m l u b a k a n v e kiisel i l i k i l e r e zel s a d a
katle b a l a h l a k bir p r e n s i p g r y o r d u . B u b a l a n m a d a n y a r a t k l a r a
zg g r e v l e n n n e s n e l e m e s i o r t a y a k m a z jC68, C.l,s.515 v . d . j .
i n e k o n o m i k tarz - i l e t m e c i l e r i n t m g a y r e t l e n n e r a m e n - d i n a
mik deildir. in t o p l u m u n d a normatif olarak hakim t a s a v v u d a r e d e
b e i t i m g r m m e m u d a r n a r t l a n n a u y g u n d u r , m t e e b b i s l e r i n
deil.
E k o n o m i k g e l i m e n i n din hazdayclan bakmndan dikkate d e
er bir r n e k l a p o n y a ' n n hzl s a n a y i l e m e s i d i r . B u . l k e d e k i d i n s i s
t e m l e r ( B u d i z m , S i n t o i z m ) B a t l asketik t u t u m a benzer bir m e s l e k a h
l a k n a e l v e r i l i o l m a m a l a r n a r a m e n d i n d e e r l e r i n politik s a d a k a t l e
sk i r t i b a t , h k m d a r a g v e n e s a s n a d a y a l o l a r a k y o u n a l m a v e
f e r a g a t l e k e n d i n i m e s l e i n e v e r m e iin bir t a b a n y a r a t m t r . R. N.
B e l l a h , g i t t i k e a s k e t i k S h i n g a k u h a r e k e t i n i n e t k i s i n e g i r e n sk d i s i p
l i n e o l m u s a v a s n f n n , s a n a y i l e m e n i n t a y c l a r n d a n biri o l d u
u n u g s t e r d i | H 2 , s.108 v . d . j .

Gnter

Ketrer

O r t a k bir e k o n o m i k tarz iin t a b a n o l u t u r a n d i n v e e k o n o m i k

n o r m s i s t e m l e r i n i n b i r b i d e n n e k e n e t l e n m e l e n , b u iki d e i k e n l e s i
m d i d e i l d i r , l a p o n y a ' d a politik y a p e k o n o m i k d a v r a n tarz iin b e l i d e y i c i i k e n , d i n t a r a f n d a n e k i l l e n d i r i l m i o l a n kendi a i l e s i y l e d a y a
n m a d u y g u s u , kuzey F r a n s a d o k u m a c l k s a n a y i i n i n i v e r e n l e r i n i n
k a p i t a l i s t z i h n i y e t i n i b e l i r l i y o r d u . B u n e d e n l e yalnz i l e t m e y e y n e l i k
bir t u t u m imkanszd ( H 8 | .
B i r e k o n o m i k s t i l i n g e l i t i r i l m e s i d a i m a , z a m a n z a m a n bariz o l a r a k
k e n a r d a k e d e k a l a n s o s y a l bir grup s a y e s i n d e gerekleir. T o p l u m
sal o l a r a k s a p m d i n i g r u p l a r g e n e l l i k l e , y z e y s e l bir d n c e y l e o n
larn

din

normlaryla

hibir ilgisi y o k m u gibi g z k e n e k o n o m i k

davran formlan gelitirider.

17. yzyl R u s y a ' s n d a y a b a n c e t k i l e r e v e d i n y e n i l i k l e r e kar p r o
t e s t o hareketi olarak o r t a y a k a n t u t u c u " R a s k o l n i k i " m e z h e b i (eski
R u s d i n d a d ) , B o l e v i z m n c e s i R u s y a ' n n s a n a y i l e m e s i n d e ilerici
( p r o g r e s i v i s t ) g r u p l a r d a n biri o l m a y a p e k e l v e r i l i g r n y o r d u . Din
t a r a h n d a n arzu e d i l e n h a y a t n s a d e l i i , sk g r u p d a y a n m a s v e a l
m a y a v e r i l e n y k s e k d e e r i n sentezi, "Raskolniki" m e z h e b i n e m e n s u p
o l a n l a r n e l l e n n d e R u s y a iin benzersiz bir e k o n o m i k b i n k i m e s e b e p
o l d u | H 1 2 , S.48 v . d . j .
B i r t o p l u m u n spesifik e k o n o m i k s t i l i , e n d s t n y e l g e l i m e v e e k o
n o m i n i n g e n i l e m e kabiliyeti i i n b e l i d e y i c i d i r . B u n e d e n l e d i n ile
e k o n o m i i l i k i s i n i n b i l i n m e s i , g e l i m e k t e o l a n lkelerdeki

ekonomi

p o l i t i k a s m e s e l e s i iin zel bir n e m e s a h i p t i r . B a t n n e k o n o m i k g e

lime tarihini mudaklatrma, planl ekonomik kalknmay gerekle
t i r m e i m k a n l a n n g r m e n i n y o l u n u tkar. G e l i m e k t e o l a n l k e l e r d e
s o s y a l d e i m e yalnz d t a n s a l a n a m a z ; a k s i n e b t n s o s y a l y a p l a
rn - d i n n o r m v e t u t u m l a n n d a - birlikte d e i m e s i arttr.
Bizzat g e l i m i s a n a y i t o p l u m l a n n d a farkl h r i s t i y a n m e z h e p l e n n e
m e n s u p o l a n l a n n e k o n o m i k z i h n i y e t l e n a r a s n d a farkllklann o l d u u
t e s b i t e d i l m i t i r . G , L e n s k i , K a t o l i k l e n n d a h a ok d t a n m o t i v e e d i l e n
bir e k o n o m i k z i h n i y e t e e i l i m g s t e r i r k e n , P r o t e s t a n l a n n d a h a o k
e k o n o m i k d a v r a n n i t e n y n e t i l e n bir m o t i v a s y o n u n u g s t e r d i k l e r i
ni b u l d u . P r o t e s t a n l a r , a l m a n n a n l a m n d a h a ok, i n s a n n bir
m e s l e i isel olarak y e r i n e g e t i r m e s i g e r e k t i i n d e g r y o r l a r . B u n a
karlk katolikler d a h a ok yksek gelir v e b i r e y s e l i l e d e m e y i g a y e e d i
n i y o r l a r (F4, S.90 v . d . j . B u iki farkl m o t i v a s y o n , d i n a m i k bir e k o n o m i k

85
Din
y n e l i m i t e v i k e d i y o r v e s o n u t a kkl

Sosyolojisi

farkllk g s t e r m e y e n bir n e

t i c e o r t a y a kyor.
W e b e r t a r a f n d a n e l e a l n a n m e s e l e , b u g n b a k a bir v u r g u y u g e
rektiriyor, r e t i m e y n e l i k bir t o p l u m d a n e s a s i t i b a r i y l e t k e t i m e

nelik bir t o p l u m a g e i l e , d i n i a l a n d a da kkl d e i m e l e r o l m u t u r .

y l e y s e , s e k l e r l e m e o l a r a k d a m g a l a n m baz t e z a h r l e r i n , pasif,
t k e t i c i bir d i n d a r l a u y u m olarak a n l a l p a n l a l m a d t a r t l a b i
lir. B i r d i n s i s t e m i n k a r a k t e r i , e k o n o m i k d a v r a n tarz gibi n a d i r e n
deimezdir.

3. Din ve Politika
P o l i t i k d a v r a n bir e g e m e n l i k d a v r a n d r . E g e m e n l i k ise p o l i t i k a l a n
la s n r l o l m a y a n e v r e n s e l bir f e n o m e n d i r . B i r l i k l e r , d e r n e k l e r , k i l i s e
l e r d e d e e g e m e n l i k s z k o n u s u d u r . P o l i t i k e g e m e n l i k , bir

toplumun

b t n y e l e r i n e kar, o n l a r n b a k a g r u p l a r a m e n s u b i y e t l e r i n e zarar
vermeksizin gerekletirilir. Politik egemenlik mercileri kurallar koyar
v e o n l a r y n e t i r ; h e m k u r a l l a r a aykrlklar h e m d e k u r a l l a r a u y g u n
d a v r a n l a n y a p t n m a balar.
Her

t o p l u m e g e m e n l i k k u l l a n m iin b a m s z m e v k i l e r y a r a t a

maz. E g e m e n l i k e s a s e n p o l i t i k o l a r a k o t o r i t e r o l m a y a n kiiler t a r a f n
d a n da k u l l a n l a b i l i r , y a l l a r , d i n n d e r l e r v . s . t a r a h n d a n k u l l a n l m a
s g i b i . P o l i t i k e g e m e n l i k , bir t o p l u m u n i v e d t o p l u m s a l k i m l i i n i
g v e n c e altna a l r Politik egemenliin bavurduu s o n are (ultima
r a t i o ) , b i r e y i n k u r a l l a r a u y m a s n n k e n d i s i y l e s a l a n d fizik b a s k d r
B u n u n l a b i r l i k t e bir t o p l u m , e g e m e n l e r ile e g e m e n l i k a l t n d a b u l u
n a n l a r a r a s n d a d e v a m l o l a r a k m i n i m u m d z e y d e bir u z l a m a o l m a k
szn y a p a m a z . Y n e t e n l e r i n e g e m e n l i i n k u l l a n m n n

meruiyetine

k a n a a t g e t i r m e l e r i g e r e k i r B u , e g e m e n l i k b i i m l e r i s k a l a s n d a iki a
r u c u t e m s i l e d e n , h e m d e m o k r a t i k - s e i m e d a y a l h e m d e o t o r i t e r - t e okratik e g e m e n l i k s i s t e m i i i n gereklidir. E g e m e n l i i n m e r u i y e t i m e
s e l e s i n d e , d i n u n s u r l a r n r o l aka k e n d i n i g s t e r i r
a] Politik

Egemenliin

Din

Unsurlar:

M o d e r n pek ok Bat a n a y a s a l a r n

d a s a l a m a b a l a n m d i n v e p o l i t i k a a y r m , t a r i h s e l o l a r a k zel bir
d u r u m u gsterir Birok t o p l u m d a egemenlik kullanmnn din ve p o
litik n i t e l i k l e r i b i r b i r i n d e n a y n i m a m t r T i k o p i a ' d a a d a n n k a b i l e r e
isi a y n z a m a n d a e n y k s e k T a n r klt ile d e i l g i l i d i r K a b i l e r e i s i n i n

JL

Gnter

Ketrer

politik o t o r i t e s i , b u T a n r n n a y n z a m a n d a o n u n a i l e s i n i n d e T a n n s
o l m a s o l g u s u n d a n kaynaklanr. T i k o p i a ' d a d i n v e p o l i t i k e g e m e n l i k
f a r k l l a m a d i i n , e g e m e n l i k k u l l a n m n n politik y n k a b i l e reisi
n i n d i n rol s a y e s i n d e m e r u l a t n i m t r | F 3 , s . l 5 9 | .
Yeni Gine'deki Manular, hibir egemenlik pozisyonunu tanmyor
lar. 1. W . G o o d e , o n l a r n d i n l e r i n d e k i b i r e y s e l , p a r t i k l a r i s t d e e d e r i n e u u n o l a n "yaygn bir g d a l m f n d a n szediyor. N o r m y a p s ,
c i n s e l t e z a h r l e r d e n s a k n m a y v e e k o n o m i k ilkeleri o r t a l a m t r . M a
nular, h e r iki a l a n b i r b i r i n d e n a y r m a d k l a n n d a n . n o r m l a r a

tecavz

h e m g n a h ( d i n ) h e m d e s u (politik) olarak k a b u l edilir. | F 3 , s . l 5 6 157). Y a p t n m l a r b t n ky t o p l u l u u t a r a h n d a n u y g u l a n r .

H e r t o p l u m , politik n o r m v e k u r u m l a r d a k e n d i n i b t n l e t i r e n bir
k r s t a l l e m i nokta bulur. B u , d i n a l a n l a ilgili f e n o m e n l e r i i n d e g e e d i d i r . B u n e d e n l e d i n v e politik y a p l a r a r a s n d a g e n i l d e bir
u y u m u n o l m a s artc deildir.
|. Frazer, kralln k a y n a n b y s e l t a s a v v u d a r d a a r a m a n n g e
rektiini d n y o r d u . B u n u n l a b i d i k t e Afrika k a b i l e l e r i n i n politik k u m m l a n k o n u s u n d a k i y e n i a r a t r m a l a r , politik e g e m e n l i i n d i n t e
m e l l e r i n i n n a s l farkl o l d u u n u g s t e r m i t i r . Belika"l L. d e H e u s c h ,
h k m d a n k u t s a l l a t r m a n n iki i h t i m a l i o l d u u n u s y l y o r : 1. ktidar
m c a d e l e s i v e y a s e i m l e e l e g e i r i l e n kralln b y s e l o l a r a k t a k d i s i .
ounlukla bu takdis, h k m d a n n ailev balardan k o p m a s n s e m
b o l i z e e d e n s e m b o l i k - r i t e l nikah d m e y e n l e c i n s i m n a s e b e t ( n zests) fiiliyle b a l a n t l d r . 2. V e r a s e t l e b e l i r e n e n kraln T a n n n n t e c e s s m o l d u u n u , o n u n m e r u i y e t iin b y s e l bir t a k d i s e m u h t a o l
d u u n u k a b u l e t m e . H e r iki ekil d e h k m d a n n d o a l klan ball
zerine kanim o l a n pozisyonu bakmndan ayndr. B y l e c e h
kmdar, ayn zamanda kabilenin btnlnn s e m b o l olur | | I 2 ,
s.18-19.1.
E g e m e n l i i n d i n t a n m l a m a l a n , t o p l u m u n b t n l e m e s i i i n if
t e bir t e m e l yaratr. K r a l n b y s e l v e y a d i n bir t a k d i s e s a h i p o l u p o l
m a m a s , b i l h a s s a d i n s i s t e m i n klt, reti v e o r g a n i z a s y o n d a t e z a h
r ile b a l a n t l d r . rs k a n z m a n n k u t s a l l a t n i m a s , d i n y n n t e k i
l a t l a n m d e v a m l l n art k o a r k e n , b y s e l olarak m e r u l a t r l m
h k m d a r n a s l k a n z m a s o r g a n i z e o l m u bir d i n i n r a s y o n e l g e s i y l e
uyum salayamaz.

87

Din

Sosyolojisi

M . W e b e r , karizmatik e g e m e n l i i n istikrarszlma iaret e t m i t i r .

O n a g r e b a s k y l a , d e v a m l lutuTta b u l u n m a y a m e c b u r o l m a k l a e g e
m e n l i i n d e v a m l l pek az s a l a n a b i l i r |C69, s.664|. B u n e d e n l e k a l
c bir e g e m e n l i i n ( a d e t a d e v l e t m i g i b i ) o l u m a s iin rs k a r i z m a n n
d e i m e s i arttr. E s a s i t i b a r i y l e b y s e l - k a r i z m a t i k o l a n m e r u l a t r
m a n n k a l n t l a r e s k i i n Kayzer d e v l e t i n d e v e a n t i k a d a d a b u l u n a
bilir. H k m d a r n d e v a m l b a a r s z l , ilahi lutfun a z a l m a s n n

ia

reti o l a r a k d e e r l e n d i r i l m i t i r .
Din v e p o l i t i k o l a n n t o p l u m s a l h v i y e t i s a d e c e t o p l u m u n kltik
k a p a l l i l e s a l a n m t r . B u t o p l u m l a r d a yalnz e v r e n s e l , kozmik v e
a h l a k bir y a s a vardr, " d e v l e f ' i n h u k u k u d i n kalba s o k u l m u t u r |A24,
S.328.v.d.j. B y l e c e M s r d e v l e t i n i n F i r a v u n u , i n K a y z e r i , a y n za
m a n d a s o s y a l o l a n kozmik d z e n i k o r u m a k l a s o r u m l u idiler.
D i n v e politik o l a n n a y n i l i i uzun z a m a n n c e p a r a l a n d k t a n
s o n r a , h k m d a r n a h s n d a s o m u t l a t r l a n politik d z e n i n t a n r s a l l a t r l m a s , h a l a T a n r n n l t f u n u s e m b o l i z e e d e n b a t l k r a l l a r d a za
yf bir a k i s b u l m a k t a d r .
b) Kilise ve Devlet:

Kurucusu olan byk dinler, kendiliklerinden toplu

luk o l u t u r a n g l e r d i r l e r . B i r e y i , d i e r s o s y a l g r u p l a r a m e n s u b i y e t i n e
halel g e t i r m e d e n t a m a m e n din o l a n gruplara balarlar. Hristiyanlk
n e t i c e i t i b a r i y l e t o p l u m s a l s a d a k a t i n ikiliini tevik e t m i t i r . n s a n iki
d n y a n n v a t a n d a d r H e m hristiyanln h e m devletin ( i d e m civis
e t c h r i s t i a n u s ) . B u n e d e n l e politik v e d i n b a l l n z d e l e m e s i i m
k a n s z d r B u n u n l a birlikte e g e m e n l e r i t h a l ettikleri b u d i n i , e g e m e n
lii g e r e k l e t i r m e n i n bir v a s t a s olarak k u l l a n d k l a r n d a h r i s t i y a n l k .
politik e g e m e n l i i n korumas altnda evrensel din olarak sivrilmeye
b a l a d . K i l i s e v e d e v l e t a r a s n d a k i a t m a l a r t o p l u m s a l d z e n i n ka
n l m a z bir u n s u r u o l m u t u r B u n o k t a d a her iki r g t d e b i r e y d e n s a
dakat istemektedir B u atmadan sonu olarak egemenliin m e r u l a t r l m a s e s a s l a r n a y d n l a t a n kilise v e d e v l e t i l i k i s i n i n hukuki y a
ps kmtr.
K i l i s e v e d e v l e t i n b i r l e m e s i iki e k i l d e m m k n d r

Dnyev ve

k i l i s e d e n k a y n a k l a n a n g c n d n y e v bir h k m d a r n e l i n d e t o p l a n
mas olarak ( C s a r o - P a p i s m u s ) veya teokrasi olarak.
S e z a r o - P a p i z m , politik egemenlik mercileri tarafndan din a l a n n
g a s b e d i l m e s i o l a r a k t a n m l a n r B i z a n s t a v e a r l n baz d n e m l e r i n
de

o l d u u g i b i , h k m d a r d i n o r g a n i z a s y o n zerindeki

egemenlii

Gnter

Ketrer

k e n d i z e r i n e alr; d i n o r g a n i z a s y o n e k l e n d e v a m e d e r ; d e v l e t i n e g e
m e n l i k a l a n l a r n d a n biri olur. K i l i s e n i n e g e m e n l i k i d d i a s eitli y n
temlerle paralanabilir: Yksek din grevleri devaml b o brakmak
la ( R u s y a ' d a o l d u u g i b i ) , g r e v e a t a m a l a r e t k i l e m e k l e ( F r a n s z G a l l i k a n l a r n d a o l d u u g i b i ) , k i l i s e n i n m a l v a r l n a el k o y m a k l a ( R e f o r m
e s n a s n d a v e d a h a s o n r a baz p r o t e s t a n p r e n s l i k l e n n d e o l d u u g i b i ) .
S e z a r o - P a p i s t e g e m e n l i i n m e r u i y e t i karizmatik y e t e n e k l e g e l e n e k i
liin bir s e n t e z i n e d a y a n r .
B u n a karlk t e o k r a s i d e kilise kaynakl e g e m e n l i k politik

alan

g a s b e d e r . H k m d a r u s u l e n m a k a m n k a r i z m a s n n ekli s a y e s i n d e
salt din

m e r u i y e t kazanr. P o l i t i k v e kilise kaynakl e g e m e n l i k y n e

timi zdetirler. B u m o d e l B a t d a yalnz V a t i k a n kilise d e v l e t i n d e v e

zaman zaman

P a r a g u a y Cizvit d e v l e t i n d e (17. v e 18. yz y l d a ) gerek

lemitir.
H r i s t i y a n d i n i n i n e v r e n s e l l i i v e kilise olarak r g t l e n m e s i , politik
e g e m e n l i k iin d e v a m l bir t e h l i k e o l u t u r m u t u r . B u n u n l a birlikte t e ritoryal d e v l e t i n d i n kapallyla b u t e h l i k e tekrar y u m u a t l m t r .
Ynetilenler, hkmdarn egemenliini din tarafndan merulatrl
m o l a r a k da k a b u l e d e b i l i d e r . B u m e r u l a t r m a p r o t e s t a n d e v l e t l e r
d e d n y e v i h k m d a d k v e en yksek d e n e d e y i c i ( s u m m u s e p i s c o p u s ) olarak ifte r o l l e kolaylatrlmtr. S a d e c e p r o t e s t a n e v r e l e r l e
ilgili o l m a y p , F r a n s a ( G a l l i k a n i z m ) v e A v u s t u r y a ( l o s e p h 11 d e v d n d e )
g i b i katolik l k e l e r d e d e k u r u l m a s n a u r a l m r e s m i ( m i l l i ) kilise,
geri S e z a r o - p a p i s t deildir, fakat din e g e m e n l i i n d e v l e t t a r a f n d a n
ele geinlmesi olgusuna yaklamtr. Kilise ve devlet arasndaki a
t m a n n y a y l m a k a b i l i y e t i n i n , r a s y o n e l d e v l e t i n o l u m a s n d a zel bir
n e m i o l m u t u r . D o u kilisesi b l g e s i n d e a t m a n n g i z l e n m e s i . B a
t A v r u p a d a b i r b i r l e r i y l e a t a n kilise v e d e v l e t i n y a n n d a n c bir
g o l a r a k g e l i e n bir z m r e s i s t e m i n i n ( S t a e n d e s y s t e m ) o l u m a s n
z o r l a t n y o r d u . P o l i t i k e g e m e n l i i n hizmetindeki r a s y o n e l b r o k r a s i ,
z m r e l e r i n politik b a m s z l n a kar m c a d e l e d e k r a l l a r n e n n e m
li v a s t a s idi. O r t o d o k s D o u A v r u p a d a yetki v e r i l m i idari ilevler
a r a s m d a k i yetersiz ibirlii, k s m e n kraln a d n a y a p l a n d i n icraya d a
y a n y o r d u . P e k ok B a t d e v l e t i n d e - o u n l u k l a r e s m i ( m i l l i ) k i l i s e k u
ruluunun kalntlanyla-

o r t a y a k m o l a n kilise v e d e v l e t a y r m ,

prensip olarak egemenlerin

yasal

meruiyetiyle balantldr.

k m d a r l a r , hukuk dzeni gerei k o n m u o l a n kurallara b o y u n eerler.

89

Din
Devletin din merulatrmadan

Sosyolojisi

bu ekilde kurtulmas,

dierleriyle

birlikte b e l l i s o s y o - d i n d u r u m l a r n bir s o n u c u d u r . A . B . D . ' n i n , a n a y a

s a s n a bir d e v l e t d i n i y a s a k o y a n ilk m i l l e t o l m a s n n n e d e n i , 13 k u
rucu devletin n f u s u n u n din bakmdan feterojen o l m a s n d a a r a n m a
ldr. r n e i n B y k B r i t a n y a ' d a r e s m i ( m i l l i ) bir k i l i s e a n l a y e k l e n
kabuk olarak hala bulunsa da, din oulculuk zorunlu olarak mezhep
b a k m n d a n tarafsz o l a n bir d e v l e t e n e d e n olur. B u n u n l a birlikte d e v
letin b u tarafszl, p o l i t i k a d a d i n h u s u s u n n e m s i z o l d u u a n l a m
na g e l m e z . D i n v e politika a r a s n d a k i i l i k i l e r i n m e k a n i z m a s

imdi,

e s a s i t i b a r i y l e politik karar v e r m e d e d i n o r g a n i z a s y o n l a r n e t k i l e r i n d e
ve d i n g r u p l a r n o y v e r m e d a v r a n l a r n d a o r t a y a k m a k t a d r ,
c) Din

BaIM

ve Oy Verme

Davran:

S e i m s o s y o l o j i s i ile ilgili a r a t r

m a l a r , s e i m l e r d e d i n f a k t r n n etkili o l d u u n u g s t e r i y o r , fakat, b u
faktrn e t k i d e b u l u n d u u y n , b t n p o l i t i k s i s t e m l e r iin kesin o l a
rak t e s b i t e d i l e b i l m i d e i l d i r Farkl h r i s t i y a n m e z h e p l e r i n e

mensup

o l a n l a r n s e i m l e ilgili d a v r a n l a r n d a ; I . s z k o n u s u m e z h e b i n
l u m s a l p o z i s y o n u , 2. s e i m d e o r t a y a k o n a n a l t e r n a t i f l e r i n

top

ekil v e

m u h t e v a s , 3. kltr k a l b n n t a d d i n i izler b e l i r l e y i c i o l m a k t a d r .
K a t o l i k l e r i n s o s y o - e k o n o m i k s t a t l e r i d a h a ok a l t t a b a k a l a r d a o l d u
u v e a y r c a "burjuva" partileri p r o t e s t a n o l d u k l a r i i n , A n g l o - S a k s o n
lkelerdeki ( B y k Britanya, A . B . D . , Avusturalya, Yeni Z e l l a n d a ) katol i k l e r s o l p a r t i l e r e e i l i m g s t e r i y o r l a r . B u n a karlk kta A v r u p a s l
kelerinde, mezhep y n belli

partiler vardr v e bunlar s e i m l e r d e d i

n v e p o l i t i k y n e l i m i bir a r a d a m m k n k l a r l a r B u p a r t i l e r i n

lml

muhafazakar mizalar, geleneksel ve din temayllerine uygun d

yor.

R e i c h ' i n kuruluundan sonra A l m a n katoliklerinin psikolojik ola

rak aznlkta o l m a l a r , d i n i s e t l e r i n p a r t i l e r i n e k l i n d e v e p o l i t i k a d a
y e r l e m e s i n i k o l a y l a t r d . A l m a n y a ' d a e s a s i t i b a r i y l e s a d e c e katolik
s e m e n l e r iin cazip o l a n d i n etiketli b i r parti vardr. P r o t e s t a n halk
iin zel d i n bir parti b u l u n m a d iin o n l a r s e i m d a v r a n l a r n d a
d a h a i s t i k r a r s z d r l a r "Dini" p a r t i l e r i n a k l a m a l a n n d a yer a l a n m e z
h e p l e r s t k a l m a p o l i t i k a l a r da b u istikrarszl

kuvvetlendirmekte

dir
A l t e r n a t i f l e r a r a s n d a bir karar v e r m e o l a r a k d e m o k r a t i k

seim,

yalnz aklc d n c e l e r l e belirennez, b u n u n l a beraber nihai olarak

s o s y a l k i m l i k v e g r u p l a r a ballkla da b a l a n t l d r . B u n e d e n l e "din
m e n s u b i y e t " faktr s a d e c e relatif y z e y s e l bir kriterdir, d i n g r u p l a

90

Gnler

Kehrer

zdelemenin derecesi daha n e m l i olabilir. B u zdelemenin d e

r e c e s i , d i e r l e r i y l e b i d i k t e d i n pratikle ( k i l i s e y e g i t m e v . s . ) l l e b i l i r .
D a h a n c e g r l d g i b i , d i n pratik s o s y a l t a b a k a y l a b a l a n t l o l
d u u n d a n , b a m s z d e i k e n olarak e l e a l n m a m t r . D a h a ok, s o s
yal

s t a t , m e z h e p , d i n pratik v e b e l l i bir partiyi t e r c i h

arasndaki

u y u m , s o s y o l o j i k o l a r a k t e s b i t e d i l e b i l e n bir alt g r u b u n ifadesi o l a b i

lir. B u b a k m d a n , k i l i s e y e b a l k a t o l i k l e n n C D U ' y a , k i l i s e y e bal o l
m a y a n p r o t e s t a n l a n n S P D ' y e d a h a fazla o y v e r m e l e n ,

k a r m a k bir

iliki ile ilgili s a d e c e y z e y s e l bir f e n o m e n d i r . A y n m e z h e b e m e n s u p

o l a n l a r n o y - v e r m e k a r a r l a n n n , i i n d e b u l u n u l a n e v r e y e g r e farkl
lamas (rnein Scheswig-Holstein veya Wrttenberg'deki

protes-

t a n l a r d a o l d u u g i b i ) a k a g s t e r i y o r ki, d i n b i l e e n , ilgili o l d u u
umumi

sosyal hususlar balamnda

yorumlanmaktadr.

Burada din

s o s y o l o j i s i v e s e i m s o s y o l o j i s i iin g e n i bir a l m a a l a n v a r d r . B u
g n e k a d a r y a p l m o l a n a r a t r m a l a r , yalnzca ilk i p u l a r n o r t a y a
koymulardr.

4. Din ve Aile
B i r t o p l u m s a l k u r u m o l a r a k "aile", e v r e n s e l bir y a y g n l a s a h i p t i r . B u
n u n l a b i d i k t e , a i l e n i n ekli h a y r e t verici deiiklikler gsterir. A i l e n i n
b i y o l o j i k t e m e l i - R. L i n t o n ' u n v u r g u l a d g i b i - t o p l u m s a l bir f e n o
m e n o l a n a i l e iin y a p s a l d e i l d i r | K 1 2 , s . 153|. S o m u t b i i m i y l e a i l e ,
y e l e r i n i n a i l e i i n d e k i p o z i s y o n l a n v e b u n a u y g u n rol b e k l e n t i l e r i y l e
b e l i r l e n i r . B u n e d e n l e s o s y o l o j i iin a i l e z e l bir n e m e s a h i p t i r . n
k i n s a n n ilk ( p r i m e r ) s o s y a l l e m e s i o n u n s a y e s i n d e g e r e k l e t i n l i r .
n s a n n i g d s e l g v e n s i z l i i , t o p l u m u n kltr k a l b n n v e d a v r a n
t a r z l a n n n k e n d i s i n e a k t a n i m a s n gerektirir. o c u k , a i l e d e ikinci, s o s
yo-kltrel d o u m u n u yaar (R. Knig).
a) Ailenin

lumun

Din-Sosyal
dllenmesini

Btnl: E s k i d i n s o s y o l o j i s i a i l e d e s a d e c e t o p

deil, b u n u n l a

ln d e gryordu | A I 8 , A24, C I 5 |

b e r a b e r asl,

din-ayinsel b t n

B u a r a d a g r l d ki, b u a n l a y

pek s a l a m d e i l d i r . D a h a ok, e i t l i a i l e ekilleri v e a i l e b i d i i n i n d i

n karakteri a r a s n d a bir u y g u n l u u n b u l u n d u u gzkyor. B u u y g u n
luk, a i l e n i n d i n - s o s y a l b t n l k o n u s u n d a o l d u k a

farkl g r l e r

i l e n s r m e y e izin verir. A i l e e k i l l e n i i n d e e n n e m l i farkllk, k a n d a

( k o n s a n q u i n ) v e ekirdek ( k o n j u g a l ) a i l e t i p l e r i a r a s n d a d r . e k i r d e k

91

Din

Sosyolojisi

a i l e t i p i n d e e l e r y e n i bir a i l e kurarken, k a n d a t i p t e a i l e n i n s o s y a l b
t n l a t a e r k i l ya da a n a e r k i l s o y ilikileriyle s a l a n r . B u g n e kadar
d i n a y i n l e r l e a i l e ekilleri a r a s n d a k i iliki h a k k n d a kltr a n t r o p o l o
jisi b a k m n d a n y e t e r l i bir k a r l a t r m a y a p l m a m t r . B u n u n l a b e r a
b e r pek o k m o n o g r a f i k a l m a , e v l e n m e a y i n l e r i n i n k a n d a a i l e l e r e
o r a n l a ekirdek a i l e l e r d a e s a s i t i b a r i y l e d a h a sk y a p l d n g s t e r
m e k t e d i r . B u n e d e n l e , Y e n i M e k s i k a d a k i Z u n i l e r -sk a n a e r k i l k u r a l l a
ra d a y a n a n bir t o p l u m - , e v l e n m e n i n r i t e l l e t i r i l m e s i n i

bilmiyorlar.

B i z i m ekirdek o l a r a k k u r u l a n a i l e d z e n i m i z d e n i k a h , o u kez d i n
t r e n l e a k t a l i t e k a z a n m a y l a b a l a n t l o l a n r e s m i bir i l e m d i r .
F o n k s i y o n e l bir a n l a y e r e v e s i n d e b u farkllklar akla yatkn o l a
rak y l e y o r u m l a n a b i l i r : N i k a h a d a y a n a n t o p l u m l a r d a e v l e n m e y e n i
bir a i l e kurma a n l a m n a g e l i r k e n , kan b a n a d a y a n a n t o p l u m l a r d a e v
l e n m e s o s y a l g r u b u n g e n i l e m e s i ile a y n a n l a m a gelir. Y a l n z iki a i l e
n i n e v l e n m e k o n u s u n d a a n l a m a s n n gerekli o l d u u birinci d u r u m d a
t o p l u m , ikincilere g r e i l e m e d a h a b y k ilgi gsterir. T o p l u m s a l i l
gi, d a v r a n n d i n o l a r a k t r e n l e t i r i l m e s i n d e i f a d e s i n i bulur.
A i l e i l e ilgili n e m l i b t n o l a y l a r d a din e l e r

bulunmaktadr.

o c u u n b i y o l o j i k d o u m u n u t o p l u m s a l d o u m u izler, y a n i y e n i d o
a n o c u u n t o p l u m a k a b u l e d i l m e s i . B i r o k t o p l u m d a bir o c u u n
d o u m u n u n d i n a y i n l e r i c r a s i y l e a n c a k s o s y a l bir o l g u o l d u u g s t e
rilebilir. Arzu e d i l m e y e n o c u k , p r e n s i b o l a r a k "ritel d o u m " d a n n
c e l d r l r v e b y l e c e s o s y a l s u k a t e g o r i s i n e d l m e z . Din t r e n
sayesinde ocuk toplumla btnleir. B u d u r u m , modern

toplumun

k i l i s e d e n uzak a i l e l e r i n i n d e o c u k l a r n n i i n vaftiz ettirdiklerini ak

l a y a b i l i r . Kuzey A l m a n y a ' n n krsal b l g e l e r i n d e o c u k 19.y. y l d a b i l e
a n c a k vaftizle s o s y o - k l t r e l birey o l m a zelliini kaz^anyordu; g e l e
n e k l e r e g r e o c u k a n c a k v a f t i z d e n s o n r a kendi a d y l a a r l a b i l i y o r d u
| C 9 , C.6. S.473J. Y e n i d o a n o c u u n t o p l u m a k a b u l , t o p l u m s a l b
t n l e m e n i n tipik e i i n i i f a d e e d e n bir dizi t o p l u m s a l fiillerin b a l a n
gcdr. E v r e n s e l bir y a y g n l k g s t e r m e d i k l e r i iin t o p l u m a k a b u l t
r e n l e r i ( I n i t i a t i o n s r i t e n ) b i y o l o j i k t e m e l o l g u l a r n t o p l u m s a l ifadesi
a n l a m n a gelmezler. K r o n o l o j i k y a d e i l , s o s y a l y a a i l e iin n e m l i
dir. T o p l u m i i n d e a i l e n i n k o n u m u n u n v e y a g r u p l a n n n h u s u s i g
r e v l e r i n i n , d i n a y i n l e r i n tarz v e l s iin n e m l i o l d u u a n l a l y o r .
E e r e i t l i y a g r u p l a r d i n bilgi b a k m n d a n farkl bir d o n a n m a s a
h i p s e l e r , y e l i e k a b u l t r e n l e r i o k defa d i n m u h t e v a l a r l a olacaktr.

92
_!f_

Yasin

Aktay

Toplumumuzda

e k o n o m i k beceri kazanmakla

ilgili h a k i m

uygulama,

d i n v e s e k l e r fiiller elik e t s e d e , her k s m a r a s n d a k i g e i l e n n ( r

nein o k u l - m e s l e k eitimi gibi) prensip olarak ritelletinlmedii ke
siksiz bir r e n i m s r e c i n i gerektiriyor. Kz v e erkek o c u k l a r n s o s y a l
l e m e s r e c i n d e k i farkllklar, o u kez iki c i n s i n farkl d i n

nemini

y a n s t y o r . H a l b u k i b u farkllklar, o u n l u k l a a n a ya d a ataerkil a i l e
y a p s n d a n bamszdrlar.
l m g e r e i n d e , a i l e iin s o n d e r e c e n e m l i o l a n birinci d e r e c e
d e s o s y a l bir g e r e i g r e b i l i n z . B . M a l i n o w s k i , l y d e f n e t m e t r e n
l e r i n i n a i l e v e t o p l u m iin s o s y a l n e m i n i k u r a m s a l o l a r a k g e e r l i b i
i m d e f o r m l e e t m i t i r |C29, s.52-53|. B i r i n s a n n l m , g r u b u p a r
a l a n m a k l a t e h d i t e d e r ; k a m a i g d s n u y a n d r r . Defin a y i n l e n ,
g r u b u o r t a k s o s y a l d a v r a n a zorlar v e y e n i d e n b t n l e m e y i s a l a r .
B u z m l e m e tarz, zellikle y a l i n s a n l a r n a i l e g r u b u n u n o k
d e e d i birer y e s i o l d u k l a r k a n d a a i l e s i s t e m i iin d a h a akla y a t k n
dr. T o p l u m u m u z d a

zellikle yal i n s a n l a r n l m n d e

gzlenebilen

l m n " s o s y a l b a y a l " , y a l l a r n n e m s e n m e d i i m o d e r n ekir

d e k a i l e s i s t e m i y l e a k l a n a b i l i r . B u r a d a , "ailesiz" y a l i n s a n l a r n l
myle tehdit edilen

h i b i r g r u p yoktur.

D i n o l a n n s o s y a l b o y u t u , birey v e t o p l u m a r a s n d a d a i m a bir et
k i l e i m i ifade ettii iin ( vaftiz, y e l i e k a b u l t r e n l e n , d e f i n v . s . ) , d i n
d a r l n k a y d a d e e r bir k s m a i l e d e gerekleir. B u n e d e n l e , a i l e ko
n u s u y l a ilgili d i n f e n o m e n l e r i n a i l e s o s y o l o j i s i b a k m n d a n

tetkiki,

k k l , t m t o p l u m u i l g i l e n d i r e n y a p l a r o r t a y a koyar.
b) Aile

Hayatnda

Din Faktr:

Byk kurtulu d i n l e n - zellikle Hris

t i y a n l k - a i l e n i n kutsal b t n l n t a h r i p t e e n st d e r e c e s i n i b u l a n
bir b i r e y s e l l e m e y i k o l a y l a t n d a r . M u h a m m e d ' i n ilk ( a s l i ) d n c e s i
de,

b t n s o s y a l ballklar b y k a i l e b i r l i i n e e k e n s l a m n c e s i

A r a p t o p l u m u n u n d i n - s o s y a l b t n l n k a l d r m a k t j F 7 , s.55 v . d . j .
H r i s t i y a n d i n i ile ekirdek a i l e s i s t e m i a r a s n d a bir y a k n l k o l m a s
normaldir. Hristiyanlkta din organizasyon (bidik, kilise) ailenin din
b t n l n n y e r i n i tutar. Fakat, b y l e c e a i l e n i n s o s y a l ba kalkmaz.
A i l e d a h a ok, g e n i l d e i n s a n n a i l e i i n d e k i d a v r a n l a n n belir
l e y e n h a r i c i , n o r m a t i f kurallara t a b i olur.
A i l e , d i n v e birey a r a s n d a k i e n n e m l i i l e t i i m k a n a l l a n n d a n b i n
dir. B u k a n a l , b y k d i n o r g a n i z a s y o n l a r n n e s i l l e r b o y u y e t e m i n i
n i n d e v a m l l n d a s a l a m t r . Din f a k t r n n a i l e h a y a t n a e t k i s i .

93
Din

Sosyolojisi

gerek k l t r e l , gerek d i n c e b e l i r l e n m i a l t s i s t e m l e r , k a p s a m l , k l t
rel bir s i s t e m e r e v e s i n d e a r a t r l a b i l e c e i i i n , d i n b a k m n d a n o
u l c u o l a n t o p l u m l a r d a k o n t r o l edilebilir. A a d a , d i n v e a i l e v i y a p
lar a r a s n d a k i iliki d r t r n e k l e g s t e r i l m i t i r : A y n t o p l u m i i n d e n
e v l e n m e ( E n d o g a m i e ) ya da baka bir g r u p t a n e s e m e ( E n d o g a m y ) ,
e v l i l i i n d e v a m n d a o c u k s a y s v e e i t i m l e ilgili d e e r l e r d e .
E e r e l e r iki farkl g r u p t a n o l m a k zorunda iseler, evlilik e n d o
g a m y ; e l e r a y n g r u b a m e n s u p o l m a k zorunda iseler evlilik e n d o g a m dr. B y k H r i s t i y a n m e z h e p l e r i t a r a f n d a n i s t e n e n e s e i m b i i m i ,
d i n g r u p b a k m n d a n e n d o g a m y , d a h a g e n i akrabalk g r u b u b a k
m n d a n e n d o g a m y d r . S a d e c e kendi g e n i a i l e s i n i n d n d a n e v l e n
m e y i i s t e m e k , b i y o l o i i k g d n n s o s y a l o l a r a k y c e l t i l m e s i deildir.
A k r a b a l k o l a r a k n e y i n g e e r l i o l d u u n a v e akraba e v l i l i i n i n h a n g i e
k i l l e r i n e izin v e r i l d i i n e , akrabalk ilikilerinin t o p l u m s a l t a n m l a r y l a
karar verilir.
H r i s t i y a n o l m a y a n l k e l e r d e bu katln h r i s t i y a n aznlkla ilgili
o l d u u aktr, l a p o n y a ' d a k a r d e o c u k l a r a r a s n d a evlilik m e r u d u r
v e zellikle d e sktr. B u n a r a m e n yerli l a p o n k a t o l i k l e r i n d e , sk izo
le o l m a l a r n a v e d i n e n d o g a m i y e u y m a l a r n a r a m e n k a r d e o c u k l a
r a r a s n d a evlilik h e m e n h e m e n h i g r l m e z . D i n y a s a k k e s i n l i k l e
s o s y a l d a v r a n b e l i r l i y o r | K 1 5 | . D i n e n d o g a m i hakkndaki a r a t r m a
lar, bir t o p l u m d a d i n g r u p l a r n kapallk d e r e c e s i n i tesbit e t m e y e e l
v e r i l i d i r l e r . D i n t e m e l e d a y a n a n alt kltrler, s a d e c e e n d o g a m y evr
l e n m e b i i m i n e uyarak teekkl edebilirler. A m e r i k a ' d a "karma evlilik
(mischehen)"in

skl

konusunda

yaplan

aratrmalar,

gerekte

A . B . D . ' d e n , "biricik bir d k m p o t a s " o l a r a k s z e d i m e y e c e i ; a k s i n e

her b y k d i n g r u p ( p r o t e s t a n l a r , katolikler, y a h u d i l e r ) g e n i l d e
d i n e n d o g a m i s a y e s i n d e k e n d i alt kltrlerini gelitirdikleri i i n , en
a z n d a n " d k m p o t a s r ' n n b u l u n d u u s o n u c u n a v a r d l a r . B u tez.
d i e r a r a t r m a l a r l a zayflatlmtr. G r l y o r ki d i n e n d o g a m i , m e
s e l a d i n g r u p l a r n s a y s , etnik v e k a t m a n s a l farkllklar n e d e n i y l e d i
n e n g e l l e r i n a r t m a s g i b i e i t l i faktrlere baldr. D i n e n d o g a m i y i
k o r u m a istei, d i n g r u b u n s o s y a l kimliini k o r u m a g a y r e t i y l e u y u m
gsteriyor. B t n m o d e r n toplumlarda din bakmndan heterojen ev
liliklerin a r t m a s , d i n n o r m l a r n g c n n a z a l d n n v e b i r e y i n b i
linli s o s y a l d a v r a n n d a d i n farkllklarn g e n i l d e n e m s i z l e t i i n i n bir g s t e r g e s i d i r .

Gnter

Ketrer

E v l i l i k , b t n t o p l u m l a r d a e n a z n d a n relatif bir d e v a m l l k g s t e
ren kkl t o p l u m s a l bir iliki olarak y e d e m i t i r . E v l i l i i k a l d r m a n n
z o d u u , h a k i m a i l e s i s t e m i ve evlilikle ilgili d i n - s o s y a l n o r m l a b a
lantldr. E v l e n m e y i d i n bir fiil olarak k u t s a l l a t r m a y a n k a n d a a i l e
ler, e v l e n m e y i k u t s a l l a t r a n ekirdek a i l e l e r e g r e " b o a n m a " y a d a h a
az kar k y o d a r . H r i s t i y a n m e z h e p l e r i a r a s n d a da b o a n m a y zor
l a t r m a b a k m n d a n farkllklar vardr. A l m a n p r o t e s t a n l a r n a kar A l
man katoliklerinde b o a n m a orannn daha dk o l m a s , din n o r m
larn bir s o n u c u d u r . A . B . D . ' d e d e benzer bir e i l i m vardr. B u n u n l a bir
likte b u ilikilerin t e s b i t i n d e m e z h e p l e n n farkl e v r e s e l v e s o s y a l
zellikleri d i k k a t e a l n m a m t r . A y r c a b o a n m a n n , e v l i l i i b o z m a n n
m m k n e k i l l e n n d e n s a d e c e biri o l d u u d a gz n n d e b u l u n d u r u l
m a l d r . B y l e c e P h i l a d e l p h i a ' d a ( P e n n s y l v a n i a ) baz m e z h e p l e r d e b o
a n m a l a r n s a y s n n v e h u k u k e n kabul e d i l m i terk d u r u m l a r n n t e r s
o r a n t l o l d u u g r l y o r . S a f katolik e v l i l i k l e r d e hukuki b o a n m a sey
rektir. B u n a karlk terk d u r u m l a n d a h a fazladr. P r o t e s t a n - k a t o l i k
"karma a i l e " l e r d e ise iliki b u n u n t a m tersinedir. | K I 4 | . " K a r m a a i l e
m e s e l e s i " n d e s a v u n m a y a y n e l i k d e l i l l e r d e tarafszla

ulaabilmek

i i n , bir e v l i l i i n b o z u l m a s n n d a h a dakik ekilleri d i k k a t e a l n m a l d r .

D i n n o r m l a r , b e l l i zihni y a p l a r v e t m t o p l u m s a l g e l i m e y i e t k i l e y e n
s o s y a l d a v r a n ekilleri y a r a t d a r . B u d u r u m , zellikle farkl t o p l u m v e
kltderin dourganlk oranlarnn aratnimasnda aka grlr.
o c u k s a y s b i y o l o j i k z e l l i k l e d e d e i l , her e y d e n n c e kltrel
normlarla belirlenir. ocuk saysn rosyonel olarak p l a n l a m a eilimi
katoliklerde d e grlse de, bugne kadar h e m e n h e m e n btn m o
d e r n t o p l u m l a r d a her t a b a k a y a m e n s u p katolikler, p r o t e s t a n l a r a g r e
d a h a y k s e k d o u r g a n l k o r a n n a sahiptirler. E e r b y l e bir p l a n l a m a
y - v e y a p l a n l a m a y n t e m l e r i n i ( g e b e l i k e n k o r u n m a ) - r e d d e d e n d i n
gruplar, g r u p d e e d e r i n i n b a a r l s o s y a l l e m e s i y l e k e n d i alt k l t d e rini o l u t u r a m a z l a r s a , o z a m a n t m t o p l u m a v e gruba zg d a y a n a k
s i s t e m l e r i a r a s n d a a t m a l a r n o l m a s kanlmazdr.
E k o n o m i k a l a n d a v e farkl hareketlilik d n c e s i n d e i f a d e s i n i b u l
d u u g i b i , ayr d i n gruplara m e n s u p o l a n l a r n s o s y a l d a v r a n l a n n d a ki farkllk, s o s y a l l e m e s r e c i n d e y k l e n e n d e e r y a p l a r n a i n d i r g e
nebilir. G . L e n s k i , Detroit'teki katoliklerin e i t i m i n a m a c olarak itaati
v u r g u l a m a y a d a h a fazla e i l i m g s t e r i r k e n , p r o t e s t a n l a n n o c u k l a n
n m e i t i m i n d e e n t e l l e k t e l bamszla v e g e l e c e e y n e l m e y e d a h a

95
Din

Sosyolojisi

fazla n e m v e r d i k l e r i n i g s t e r d i . M a n e v i y a da m a d d i cezalar u y g u l a
mada

m e z h e b e zg o l a n e i t i m t e d b i r l e r i n i n d e v a m e t m e s i , d i n

n o r m l a r a b i l i n l i y n e l m e k a y b o l d u u z a m a n da tevik e d i l e b i l i r . E i - t i m i d e a l l e r i n i n d e v a m l l y a l n z e i t i m c i n i n uzun v a d e l i e i t i m i y l e
korunabilir.
D i n e b a l farkllklar, a i l e s a y e s i n d e s o s y a l d a v r a n a

aktarlr.

E e r bizzat d i n g r u b u n b i l i n l i olarak s o r u m l u o l m a d d i n g d l e r ,
p l a n l d e i m e l e r e kar e n g e l o l a r a k k a b u l e d i l i r l e r s e , b u d u r u m u n
f e v k a l a d e b y k pratik bir n e m i o l a b i l i r . O h a l d e r n e i n A l m a n y a ' d a k i katolik v e p r o t e s t a n o c u k l a r n farkl e i t i m h r s a t l a r n a s a h i p
olmalar, din organizasyonlarn etkisine indirgenemez, aksine din
deer kalplarnn eilip bklmesiyle ortaya kan eitim deerlerinin
bir i f a d e s i o l a b i l i r l e r .

5. Din, Sosyal atma ve Sosyal Deime

B t n s o s y a l t e z a h r l e r gibi d i n l e r d e bir d e i m e y e m a r u z kalrlar.
K o n s t a n t i n d e v r i H r i s t i y a n l , y a k n a katoliklii i l e . v e b u da kinci
V a t i k a n K o n s i l i n i n katolik k i l i s e s i ile k a r l a t r l a m a z . S o s y a l d e i
m e n i n e n n e m l i d i n a m i k l e r i n d e n biri a t m a d r . E g e m e n o l a n l a r l a
e g e m e n l i k a l t n d a b u l u n a n l a r a r a s n d a , baz g r u p l a r v e farkl d e e r
sistemleri arasndaki atmalar tarihe elik etmilerdir. B u n e d e n l e
d i n , d a i m a b t n l e t i r i c i bir rol o y n a m a m , sk sk i d d e t l i a t m a
lara d a s e b e p o l m u t u r . R. K. M e r t o n , r n e i n i n a n iin y a p l a n s a
v a l a r g i b i . d i n i n ykc g l e r i n e iaret e t m i t i j L 1 8 , s.29-30|. Baz d i
n s i s t e m l e r , e g e m e n l i i k a b u l e d e r l e r , d i e r bir k s m , h a k i m i y e t a l t n
da b u l u n a n l a r a , m e v c u t e g e m e n l i k i l i k i l e r i n i y k m a n n y c e d i n bir
grev o l d u u n a dair dayanak erevesi t e m i n ederler.
a) Din'Sosyal

Egemenlik

atiimalan-.

M e v c u t e g e m e n l i k ilikilerini d e i

t i r m e d e n e m e l e r i , e g e m e n l i i n y a p s v e m e r u i y e t i n e baldr. E l i t l e
rin b a r y o l u y l a d o l a m n e n g e l l e y e n d o n m u e g e m e n l i k e k i l l e r i ,
sk

sk radikal d e v r i m h a r e k e t l e r i n e s a h n e o l u r l a r . E e r

egemenlik

m e v k i l e r i n i n igali r a s y o n e l bir t e m e l e d a y a n m y o r s a , k a r m a k i d e
oloji v e mitolojilere dayanlarak t o p l u m u n tm yapsn deitirme is
t e n e b i l i r . O z a m a n s o s y a l a y a k l a n m a , a y n z a m a n d a d i n bir h a r e k e t
olur: B u g o m i l , H u s s i t , B u n d s c h u h h a r e k e t l e r i , T a u f e r a y a k l a n m a l a r
p o l i t i k d e v r i m isteklerini T a n r t a r a h n d a n i s t e n e n bir t o p l u m s a l d z e
ne ararak (dayanarak) temellendirdiler.

96
Gnler

Kehrer

H e r d i n , b y l e d e v r i m h a r e k e t l e r i m e y d a n a g e t i r m e z y a da z n d e
tamaz. H i n d ve in blgelerinde, Avrupa-Hristiyan dnyasyla te
m a s t a n n c e din-sosyal devrim hereketlerine rastlanmyor.

Hristi

y a n l k t a r i h i n d e d a i m a gizli o l a r a k m e v c u t o l a n C h i l i a s m u s , - T a n n
devletinin bu devirde de gerekleebilecei beklentisi - politik ege
menlik altnda b u l u n a n l a r zaman zaman altn a zoda gerekletir
m e k iin h a r e k e t e g e i r i y o r d u .
M o d e r n egemenlik yapsndaki rasyonel iletiim sayesinde at
m a l a r z m l e m e i m k a n , b u g n d e v r i m h a r e k e t l e r i n i n o k zor o r t a
ya k m a s n a n e d e n o l u y o r .

nk kurumsallam kanallar (seim

ler) e g e m e n l i k a l t n d a b u l u n a n l a r n , e g e m e n l i k m e v k i l e r i n i e l i n d e b u l u n d u r a n l a d a i b i d i i i i n d e o l m a l a r n t e m i n e d i y o r . B u n a karlk
g e l i m e k t e o l a n l k e l e r d e b u g n hala o u kez y u k a r d a a d g e e n B a
tl h a r e k e t l e r e b e n z e r y a p s a l zellikler g s t e r e n , d i n t a r a f n d a n e k i l
l e n m i d e v r i m h a r e k e t l e r i o r t a y a kyor. K o l o n i l e r d e politik e l i t i n d o
l a m n d a n zenci n f u s u n d l a n m a s v e ayrca z e n c i l e r i n h i bir i m t i
yaza s a h i p o l m a m a l a r , h r i s t i y a n i n a n u n s u r l a r y l a t e m a s a g e t i k t e n
ve bu hristiyan u n s u d a r n eski kabile mitolojisiyle karmasndan s o n
ra, b t n e g e m e n l i k i l i k i l e r i n i n radikal o l a r a k t e r s i n e d n d r l m e s i ni d i n bir m i s y o n telakki e d e n bir "parya a h l a k " n n

(Paria-Moral)

o l u m a s iin u y g u n bir o r t a m salar. M e s i h i b e k l e n t i l e r , ya bizzat

kurtarc o l a r a k v e y a o n u n h a b e r c i s i o l a r a k o r t a y a k a n d i n bir n d e r
yaratr. W . E . M h l m a n n b u hareketleri i s a b e t l i bir e k i l d e a n a l i z e t
mitir | L 2 , 2.ksm).
D i n b e k l e n t i l e r i n b o a k m a s , g e n e l l i k l e ilah y a r d m n g e r e k
l e m e m e s i kadar, d i n d e v r i m h a r e k e t i n i n s o n u a n l a m n a d a gelir. o
u n l u k l a b u b o a k m a y , n c e r g t l - i s t i k r a r l bir g r u b u n , bir p a r t i
n i n k u r u l m a s izler. Hakiki C h i l i a s t i k h a r e k e t i n ekseriya ekilsiz o l a n
karakteri, b i l i n l e n e n s o s y a l bir g r u p iin gerekli bir g e i s a f h a s d r .
Btn

Chiliastik hareketler, atmay i d d e d e vurgulayarak ve tota!

d e i m e y i k e s i n l i k l e i s t e y e r e k , d u r u m a gre t o p l u m u n v a d n t e h l i
k e y e d r e b i l e n ar i l e r i c i bir h u s u s u ( m o m e n t ) ierirler. B u n e d e n
le kiliseler, "birok d i n e kar g v e n l i k k u r u m l a n " ( W . E . M h l m a n n )
olan ilevleriyle, eylemleriyle hesap edilmeyen sosyal deimeye ne
d e n o l a n C h i l i a s m u s ' u n e n sert d m a n idiler.
b) Din

Gruplar

Arasmdaki

atmalar.

Bir toplumun din homojenlii

bozulur bozulmaz, din organizasyonlar arasnda b i r a t m a ortaya -

97
Din

Sosyolojisi

kar. K a t o l i k l e r v e P r o t e s t a n l a r a r a s n d a k i veya M s l m a n l a r l a H r i s t i y a n l a r a r a s n d a k i gerginlikler ( L b n a n ) , halkn o y v e r m e d a v r a n n ,

pek o k A s y a l k e s i n d e . A v r u p a v e A m e r i k a ' d a p a r l a m e n t o v e h k
m e t l e r i n p o l i t i k kararlarn e t k i l e m e k t e d i r . B u d u r u m l a r d a d i n l e r artk
sosyal b t n l e m e y i salamaz, aksine sosyal atmalara n e d e n olur
lar. H e r d i n g r u p k e n d i din kltr b i i m i n i gelitirdii i i n . t m t o p
l u m l a ilgili bir b i l i n c i n o l u m a s e n g e l l e n i r . B u n d a n d o l a y ngilte
r e ' n i n y n e t t i i H i n d i s t a n ' d a bir H i n d m i l l e t i o l u m a m , b i l a k i s H i n
d i s t a n e n a z n d a n iki b y k g r u b a a y n l m t m M s l m a n l a r v e H i n d u
lar.
M o d e r n toplumlarda milliyetilik gibi din o l m a y a n b t n l e m e
m e k a n i z m a l a n , t o p l u m u n sosyal kimliini koruyacak ekilde din ala
n r t t l e r . D i n g n j p l a r a r a s n d a k i a t m a , ilgili din o r g a n i z a s y o n l a r
v e s o s y a l e v r e iin n e m l i o l a n s e k t r l e r l e ( o k u l , ahlak, hukuk v.s.) s
nrl k a l m t r . E e r bir d i n g r u p kendi a h l a k l l e r i n i t m t o p l u m a
u y g u l a m a k i s t e r s e , farkl a h l a k l l e r a t m a l a r a n e d e n o l a b i l i r l e r .
K W . U n d e r w o o d , A m e r i k a n e h r i " H o l y o k e " d e ( M a s s . ) katoliklerle
P r o t e s t a n l a r a r a s n d a k i g e r g i n l i k l e r i n , g e b e l i i n l e m e teknikleri ko
n u s u n d a d z e n l i bilgi v e r m e p r o b l e m i n e i n d i r g e n e b i l e c e i n i g s t e r d i
| L 2 7 , B l . l j . O k u l bir d e v l e t k u r u m u o l s a d a . e s a s i t i b a r i y l e . B . D . ' d e
A l m a n y a ' y a g r e d a h a i d d e t l i ekilleri y a y g n o l a n o k u l u n d i n karak
teri ite ilgili kavga, d i n a t m a n n klasik bir a l a n d r . O k u l u n , kltr
k a l b n v e d u r u m a g r e d i n tarz da a k t a r m a i l e v i , d i n o r g a n i z a s y o n l a n n tekrar tekrar o k u l u n karakterini e t k i l e m e y e a l m a l a r n n n e d e
nidir. m k a n d a h i l i n d e o l a n b a k a a t m a a l a n l a n , evlilik v e a i l e h u
k u k u , d i n b a y r a m g n l e r i n i n d e v l e t t a r a f n d a n k a b u l , ceza hukuku v e
g e n e l a h l a k l a ilgili b t n m e s e l e l e r d i r . H e t e r o j e n d i n n o r m l a r iin
k e n d i k o y d u u d e e r l e r d e n v a z g e e n h i bir o u l c u t o p l u m t a n m
yoruz. B u n u n
normlannn

iin d i n g r u p l a n n , k e n d i l e r i n e

uygun gelen

uygulanmasn temin gayesiyle tartmalar,

devlet

"ak t o p -

l u m ' u n t a m a m l a y c m e r u bir p a r a s d r .
E e r bir t o p l u m u n n o r m s i s t e m i , bir gruba g r e d i e r bir d i n g r u
bun deer s i s t e m i n e daha uygun derse, o zaman din atma id
detlenir. B u d u r u m , devletin egemenlik mercileri, mezhep konusunda
tarafszlklarn v u r g u l a d k l a n z a m a n da o l a b i l i r . O z a m a n

nmzde

d i n g r u p l a r a r a s n d a bir o u n l u k - aznlk ilikisi m e s e l e s i vardr. o

u n l u k m u t l a k a r a k a m s a l bir s t n l k a n l a m n a g e l m e z . s t n bir d i -

98
Gnler

Kehrer

n g r u b u n b e l i r l e y i c i zellii, d e v l e t k u r u m l a r n a d a h a fazla etki e t m e

sidir. V i e t n a m ' d a K a t o l i k l e r , N i j e r y a ' d a M s l m a n l a r s a y s a l o l a r a k
aznlktrlar, fakat s t n o l m a n n b t n b e l i r t i l e r i n i gsteriyorlar. I J s t n o l a n g r u p , t o p l u m s a l kalplarla k o l a y c a z d e l e e b i l i r v e b y l e c e
aznlk g r u b u n u yalnzla itebilir. O z a m a n biz-grubu ile y a b a n c - g r u p
( S u m m e r ) a r a s n d a k i diyalektik b t n i d d e t i y l e geliebilir. " A m e r i ka'l o l m a y a n Katolikler", " a n a v a t a n s z Y a h u d i l e r " gibi balklar, d a i m a
d i n t a r a h n d a n e k i l l e n d i r i l m i bir kltrel a r k a - p l a n olarak e l e a l n a
bilirler. 1871'den sonraki A l m a n k a t o l i k l e r i n i n aznlk zihniyeti v e b u
n u n parti p o l i t i k a s ile ilgili s o n u l a r n n uzantlar reel d u r u m a u y
g u n d u r . P r o t e s t a n P r u s y a t a r a f n d a n k u r u l a n A l m a n d e v l e t i katoliklerin b t n l e m e s i n i z o r l a t r m t .
s t n bir g r u p , n e r e d e aznlk r o l n b e n i m s e r s e , o r a d a a t m a
p a r a l a y c olur. Franszca k o n u a n katolik u e b e c ' d e v e d a h a n c e
g e e n " H o l y o k e " ( M a s s . ) e h r i n d e ingilizce k o n u a n K a n a d a l p r o t e s t a n l a r d a o l d u u g i b i . Aznlk g r u b u d a d a y a n r s a , c e m a a t v e y a e v r e
i i n d e k i g r u p l a n n g ilikilerindeki d e i m e l e r i n d a n d a n d e s t e k l i
o l d u u r e n i l i r s e b u , t o p l u m t a r a h n d a n b e n i m s e n e n d z e n l e r e bir
t e c a v z o l a r a k a n l a l r . A z n l n agresif o l a r a k r a d i k a l l e m e s i iin y o l
aktr.
Dier s o s y a l a t m a l a r gibi d i n a t m a l a r d a kural o l a r a k k u r u m s a l l a a b i l i r . a t m a n n bir y n e kanalize e d i l m e s i o n u e n g e l l e m e z ,
a k s i n e o n u n farkl y n l e r e y a y l m a s n kreltir. D i n gruplar a r a s n d a
ki u y u m a z l k , y e t e m i n e t m e k iin r e k a b e t l e snrl k a l m a y p , t o p
l u m s a l n e m e s a h i p etki a l a n l a r n g e n i l e t e c e k m c a d e l e o l d u u iin
atmay din temellere d a y a n a n politik gruplarn teekklnde ku
r u m l a t r m a iin bir i m k a n d o a r . D i n t a r a h n d a n b i i m l e n d i r i l e n p o
litik o r g a n i z a s y o n l a r (partiler, s e n d i k a l a r , birlikler), v e t o - g r u b u o l a r a k
( D . R i e s m a n ) etkide bulunurlar. Eer etkileme baanlrsa, o zaman po
litik kararlar d i n g r u p l a n n u z l a m a f o r m l l e r i n e d n r . P a r l a m e n
to, dini v e dnyevi organizasyonlarn politik

temsilcisidir; s e i m l e r d e

hareket h a l i n d e o l a n t a r a f t a r i a n n says v e t o - g r u b u n u n g c z e r i n d e
etkili o l d u u i i n , bu k a l p l a m s i s t e m i n d i n a m i k u n s u r u s o n t a h l i l
d e d o u m o r a n d r ( R . D a h r e n d o r f ) . a t m a artk s o s y a l d e i m e n i n
motoru deil, aksine deimenin kurumsal engelidir. B u r a d a tasvir
edilen "stunlama" sistemi Hollanda rneinde zmlenip tartl
m t r | L M . s . l 15 v . d . j . G r e c e a y n g t e k i d i n v e t o - g r u p l a n a r a s n -

99
Din

Sosyolojisi

daki a t m a , a y n z a m a n d a s o s y a l a l a n l a r d a n h e r b i n n i n t a r a f s z l a mas s o n u c u n u da dourabilir, A.B.D.'de olduu gibi. O zaman

din

g r u p l a r , y e l e r i n i n her a l a n d a o r g a n i z a s y o n u y l a u r a m a z , k e n d i l e n ne n e m l i g r n e n y n l e d e kendilenni snrladar. O z a m a n kilise ba

k m n d a n d i n a m i k , r a s y o n e l bir p o l i t i k a y l a ( e k o n o m i k v e y a d p o l i t i
ka gibi r n e i n ) u r a m a k iin bir e n g e l k a l m a z . B u g e l i m e iin A m e
rikan p o l i t i k a s n d a n d u r u m a g r e y a r a d a n l a b i l i r . B u g n e k a d a r d i n
atma a l a n l a n n m ve din atmann kurumsallama

biimlerinin

A l m a n y a b a k m n d a n bir analizi y a p l m a m t r . H e r iki b y k k i l i s e

a r a s n d a k i u z l a m a v e fikir ayrl s a h a l a n n m v e a y n c a y e l e n e t k i l e
m e m e t o d l a r m n v e organizasyon yesi tarahndan v e n l e n destein
orannn aratnlmas, Almanya bakmndan

organize o l m u

dinin

t o p l u m s a l n e m i n i r e n m e y e e s a s l bir katk s a l a y a b i l i r d i .
c) Dinve

Sosyal

Deime-.

H e r d i n , s o s y a l d a v r a n i i n k u r a l l a r koyar

v e e m p i r i k o l a y l a r i i n a k l a m a l a r ( a n l a m l a n d r m a l a r ) y a p a r . A y n za
m a n d a d i n , lgili d i n s i s t e m i n karakteriyle b a l a n t l o l a r a k b e l l i d a v
r a n b i i m l e r i retir. D i n , s o s y a l d a v r a n i i n bir m o t i v a s y o n v e o l a y
larn ak z e n n d e d n m e d i r . S o m u t o l a r a k o l a n l a r ile n o r m a t i f t a
l e p l e r a r a s n d a b e l l i bir m u t a b a k a t n o l m a s , d i n i n s o s y a l n e m i n i n
temelidir. Eer normatif davran ve gnlk davran ak olarak birbi
r i n e t e r s d e d e r s e , n o r m a t i f tutarszlk t e h l i k e s i var d e m e k t i r
S.66 v . d . j . D i n l e r t a n h i v e s o s y a l t a n h i e ilgili n e t i c e l e r i

|LI9,

bakmndan

b u n u n e n iyi r n e i , s r g n d e n n c e v e s o n r a Y a h u d i h a l k n n , s e i l
mi

bir halk o l m a k l a p o l i t i k k a d e r i a r a s n d a k i t e n a k u z d u r .

ki a l a n n

u y u m u a n c a k d i n v a a d i n i s e l l e t i n l m e s i v e s e i l m i l i k kriterinin a h lakiletinlmesiyle m m k n d . B u aklamalar, byk Yahudi p e y g a m b e d e n tarafndan gelitinldi v e Y a h u d i inancnn yaratc olarak yeni
l e n m e s i n e n e d e n oldular. S o n u olarak bu inan, o n u n

tarafndan

retilen m o n o t e i s t sistemin etkisiyle sosyal d e i m e n i n motoru o l d u .

B u r a d a bilhassa dinin, cansz tabiat kesin olarak insann kavramas
na

brakarak,

btn

bysel

unsudardan

annmas

zikredilmelidir

j A 2 5 , S.558 v . d . j . B u r n e k t e a k a g r l y o r ki, s o s y a l d e i m e tek

faktre i n d i r g e n e m e z . T o p l u m s a l h a y a t n bir alt a l a n n d a o r t a y a k a n
d e i m e l e r , y a r a t c y e n i l e n m e i m k a n l a n n t a y a n n o r m a t i f bir a t
ma, d u r u m u yaratr. B t n s o s y a l y a p l a n n b i r b i d e r i y l e

fonksiyonel

b a m l l k i i n d e o l d u k l a n m o d e l i , d o r u d a n d o r u y a d i n a m i k bir i n
c e l e m e tarzn g e r e k t i n r . B i r t o p l u m u n i i n d e e n t i l e m e y e n

normatif

100
Gnter

Ketrer

bir tenai<uz, bizzat s o s y a l d e i m e y e n e d e n olabilir. S o s y a l a l a n n par

a l a r a a y r l m a s , m e i n m t e e b b i s l i k v e kilise yelii a r a s n d a k i g i
bi kat rol f a r k l l a m a s , n o r m a t i f a t m a n n g i d e r i l m e s i n e y a r d m
e d e b i l i r ; kararszlk d u r u m u n d a d i n t e m e l l e n d t r m e d e y a p l a b i l i r . B a
t k l t r n d e k i s r a t l i , bir h e d e f e y n e l i k s o s y a l d e i m e ile skca
balantl olan seklerleme, Hristiyanln balangcna dayanan, ya
ni d i n v e s o s y a l y a p l a r n z d e l i i n i n k a l d r l m a s n a d a y a n a n d i n bir
y n ierir. D i n e bal s i s t e m l e r ile gerek o l a y l a r a r a s n d a h i bir za
m a n t a m o l m a y a n mutabakat, t o p l u m u normatif v e yapsal d o n m a
dan korumutur.
B i l i m , o l a y l a n n a k n n n e d e n s e l l i i m e s e l e s i n d e n u z u n s r e uzak
duramaz. B u mesele, din sosyolojisi asndan sosyal

deimenin

a r a t n i m a s n d a k e n d i n i gsterir: D i n d e i m e n i n s o s y a l d e i m e y e
v e y a s o s y a l d e i m e n i n d i n d e i m e y e n e d e n s e l bir n c e l i i v a r m
d r ? Karlkl bamllk ( I n t e r d e p e d e n z ) kategorisi s a d e c e bir a l a n n
tetkiki iin y e t e r l i d i r . Biraz n c e s o r u l a n din alt s i s t e m l e r i n dier alt
s i s t e m l e r e n e d e n s e l n c e l i i m e s e l e s i n e c e v a p v e r e b i l m e k iin d i n
d e i m e n i n bir s o s y a l d e i m e o l d u u g e r e i n d e n h a r e k e t e t m e k g e
rekir. B i r t o p l u m u n din a l a n n d a ortaya k a n d e i m e l e r , t o p l u m u n
n o r m b n y e s i n d e d e kkl d e i m e l e r m e y d a n a getirir. K s m i s o s y a l
d e i m e n i n b t n a l a n l a r d a kkl d e i m e l e r e n e d e n o l a b i l m e s i t e s biti, t o p l u m u n h e r h a n g i bir s e k t r n n d e i m e a y n c a l n a s a h i p o l
d u u e k l i n d e d n s e l bir ksa d e v r e y e n e d e n o l m a m a l . W . E . M o o r e ' u n , e s t e t i k kategorilerin v e din s i s t e m l e r i n kesin t e o l o j i k b i l e e n
lerinin b a m s z d e i m e b a k m n d a n yksek bir a n s a s a h i p o l d u k l a n g r n e | L 1 9 , s.75j k a r , bu t e s b i t i n g e n i l d e b a m s z l a m
s a n a t "icras" v e y k s e k o k u l l a b a l a n t l t e o l o j i s i ile y a l n z m o d e r n
t o p l u m iin g e e r l i o l d u u ileri srlerek itiraz e d i l m i t i r .
T a b i a t b i l i m l e r i n d e y e n i teorilerin t a s a r l a n m a s d a , t a m a m i y l e b a
m s z bir karaktere s a h i p o l a n bir s o s y a l d e i m e f e n o m e n i d i r . B i r
t o p l u m s a l b a l a m d a s o s y a l gerekliin her s e k t r n n ( r n e i n e k o
n o m i , politika, aile, din gibi) hangi konumda olduklan s o r u s u n u n c e
v a b , e s a s i t i b a r i y l e s o s y a l d e i m e n i n n e d e n s e l l i i n i n a n a l i z i iin v e
rimli o l a b i l i r . B i r t o p l u m h e m e n h e m e n s a d e c e d i n m e k a n i z m a l a r s a
y e s i n d e b t n l e t i r i l i r v e d i e r b t n sektrler yalnz b u d i n a l a n l a
iliki i i n d e g r l r s e , o z a m a n bizzat d i n d u r u m d a o r t a y a kacak k
k d e i m e l e r i n t m t o p l u m s a l h a y a t t a g e n i etkileri o l a c a k t r . S o s -

Din

Sosyolojisi

y a l a l t s i s t e m l e r i n farkl n e m d e o l m a l a r , s o s y a l d e i m e n i n m u h t e
m e l y n i i n bir iaret v e n r . S o s y o l o j i k analiz, bir t o p l u m u n zel " d e
ime kabiliyeti" olan sektderini d e belidemelidir. Modern t o p l u m
da d e i m e e i l i m l e r i n i n bir g s t e r g e s i p l a n l a m a o l g u s u d u r . P l a n l
bir a b a n n h e d e f l e d i i a l a n , h a n g i y a p l a n n d e i t i r i l e b i l e c e i hak
knda bilgi verir. E e r b t n belirtiler

yanltc deilseler, kurumsal

d i n d a d k a l a n n d a k i d e i m e l e r o k t a n beri t o p l u m u m u z d a kkl s o s
yal d e i m e n i n m o t o r u d e i l d i d e r .

V. MODERN TOPLUMDA DN
S o s y o l o j i b u g n m o d e r n t o p l u m u n m a h i y e t i n i , gze a r p a n b e l l i bir
zellii ile n i t e l e m e d e n e m e l e r i n d e n ( b i r e y i n y a l n z l a m a s , k i t l e s e l l e m e g i b i ) g e n i l d e k a n m a k t a d r . B u n a karlk biraz d a z m n e n ,
o r t a y a k a n belli f e n o m e n l e r i - b u n l a r b a k a t o p l u m l a r d a d a b u l u n a b i l i d e r - m o d e r n t o p l u m u n tipik u n s u d a r olarak kabul e t m e a n l a y
o l u m u t u r : kuvvetli y a t a y v e dikey h a r e k e t l i l i k her s o s y a l s e k t r n
yksek d e r e c e d e rgtlenmesi, dnya gr sistemlerinin oulcu
luu, oturma ve alma yerlerinin a y n i m a s , kentleme, rasyonellem e v e t a b i a t v e t o p l u m u n y n e t i l e b i l i r l i i , y a n i ksaca b i l i n l i o l a r a k
retilen sosyal deime.
B u tr balklarla a n a hatlan ortaya konan modern t o p l u m d a d i n
h a n g i rol o y n u y o r ? E e r n c e l i k l e organize o l m u , k u r u m l a m d i n ,
kiliseler, d i n g r u p l a r v e b u n l a n n n o r m s i s t e m l e r i i n c e l e n i r v e b u n l a
n n y e l e r i n i n o l g u s a l d i n d a v r a n ile k a r l a t n l r s a , y l e g r n
y o r ki g e l e n e k s e l d i n d a d k f o r m l a n n n g e r i l e m e s i n i m o d e r n t o p l u m u n
z e l l i k l e r i n e e k l e m e k gerekecektir. D a h a n c e kilise c e m a a t i n i i n c e l e r
ken g r d m z g i b i , d i n i pratik, t o p l u m s a l olarak aktif o l m a y a n t a b a k a l a d a ( y a l l a r , o c u k l a r ) g e n i l d e z d e l e m i bir aznln ii
olmutur. B y l e c e geleneksel din formlann tedricen kaybolacan
t a h m i n e d e n eski baz s o s y o l o g l a n n ( H . S p e n c e r , E . D u r k h e i m ) n d e yileri ( P r o g n o s e n ) n e r e d e y s e g e r e k l e m i t i r . B u n u n l a b e r a b e r , h e m
S p e n c e r h e m d e D u r k h e i m r a s y o n e l bir t o p l u m d a d a d i n d e e d e r i n
zaruri o l d u u n u k a b u l e d i y o d a r d . S p e n c e r , g e l e c e i n k i l i s e s i n e , b e l l i
zamanlarda

t o p l u m u n y e l e r i n i g n l k i l e r d e n kurtaracak, b i r e y i n

a h l a k v e e s t e t i k "irad ( E r b a u u n g ) " i l e v i n i y k l y o r d u . G e r i b i l i m
lerin i l e d e m e s i y l e a n t r o p o m o r f i k tanr t a s a v v u r l a r a l d , fakat s o -

102

Gnler

Kehrer

n u n d a bir "ilk s e b e p ( p r i m a c a u s a ) " i n , hereyi k a p s a y a n bir birliin ka

b u l n e g t r d . D u r k h e i m , a y i n l e r i v e i n a n ilkeleri b i l i m t e s i o l a c a k
ve ayn zamanda m o d e r n t o p l u m u n aksiyon temeli v e b t n l e m e
m e k a n i z m a s o l a c a k y e n i bir d i n i n , bir tr "sivil din"in ( R o u s s e a u ) or
t a y a k a c a n a i n a n y o r d u . O n a g r e milli

b a y r a m l a r , politik olarak

n e m l i olaylarn a n l m a s , geleneksel hristiyan ayinlerinin yerine ge

ecekti |C10, S.609 v . d . | .
M o d e r n t o p l u m u n d i n i d u r u m u n u n 50 yl n c e k i s o s y o l o g l a r n k e
sin b i i m d e f o r m l e ettikleri n d e y i l e r i n i n n g r d k l e r i n d e n

daha

farkl o l d u u n u b e l i r l e m e k ucuz bir zafer o l u r d u . M o d e r n t o p l u m d a d i

n i n t e z a h r e k i l l e r i n i n e i t l i l i i , dikkati s a d e c e bir y n d e y o u n l a
t r m a y a v e b y l e c e ksa d e v r e s o n u l a r a u l a m a y a s e v k e d e r e k y a n l t
c o l u y o r . B u d a , k e n d i l e r i y l e kilise iin s z m o n a e n d i e verici bir d u
r u m u n s i n y a l i v e r i l e n "din kriz" | M 5 | , " s a n a y i t o p l u m u n d a k u t s a l n
k " | M 1 | g i b i balklara n e d e n o l u y o r . Dier y a n d a n , t o p l u m iin d i
n f e n o m e n l e r i n n e m i n e fazla d e e r v e r m e tehlikesi v a r d r . D u r k h e imci din zmlemelerinin

modern topluma

yanstlmas, zorunlu

o l a r a k b t n i n t e g r a s y o n m e k a n i z m a l a r n n din m e k a n i z m a l a r o l a r a k
y o r u m l a n m a s n gerektirir. T. L u c k m a n n , m e v c u t d a r k i l i s e s o s y o l o i i s i
a n l a y n a a n , fakat baka a l a n l a r d a da s o s y a l b t n l e m e n i n din
olarak m m k n o l u p o l m a d m e s e l e s i n i akta b r a k a n b u y o l u izli
yor 1M8|. E n a z n d a n , s o s y a l bir o l g u y u f o n k s i y o n l a r y l a b e l i r l e m e k v e
y o r u m l a m a k s o n d e r e c e p r o b l e m l i d i r . M o d e r n t o p l u m u n bir belirtisi
de sosyal a l a n n rgtlenmi paralara a y n i m a s o l d u u iin, ncelik
le r g t l e n m i din a l a n y l a y e t i n m e k d a h a a n l a m l d r .
M o d e r n t o p l u m d a d i n i n h a n g i a n l a m a geldii s o r u s u n a iki farkl
y n d e n c e v a p verilebilir. B i r y n d e n , din f a r k l l a m a n n

toplumsal

n e m i a r a t n l a b i l i r , d i e r y n d e n ise d i n reti v e a y i n l e r i n t o p l u
m u n varl iin a n l a m z m l e n e b i l i r . B y l e c e b i r i n c i y n , d i n b a
k m d a n t o p l u m u n o u l c u y a p s n , ikinci y n ise t o p l u m u n s o s y o - d i ni k i m l i i n i i i n e alr. M o d e r n t o p l u m d a i n s a n n s o s y a l d a v r a n n d a
din faktrnn n e m i n i gsteren bulgular daha nceki b l m d e ele
a l n m t . e i t l i m e z h e p l e r e m e n s u p o l a n l a n n , s e i m l e r d e , dikey h a
reketliliin d e r e c e s i n d e , e i t i m n o r m l a n n d a v . s . farkl t u t u m l a r a s a h i p
o l d u k l a n g s t e r i l m i t i r . K u r a l olarak yelik, s a d e c e p e k zayf v e s i l e l e r
le a k t i f l e t i r i l m e s i n e r a m e n , b u farkllklann belli bir k i l i s e y e i s t a t i s
tiksel m e n s u b i y e t v a s t a s y l a t e s b i t e d i l m i o l m a l a n a r t c d r .

Din

Sosyolojisi

C . L e n s k i ' n i n Detroit'teki a r a t r m a s n d a o r t a y a k o y d u u g i b i , d i n
f a k t r n n etkisi k o n u s u n d a salkl a r a t r m a l a r geri A l m a n y a ' d a
eksiktir, fakat e i t l i a r a t r m a l a r A l m a n t o p l u m u n d a

da

mezhebe

bal t u t u m v e d a v r a n e k i l l e r i n i n b u l u n d u u n u g s t e r m i t i r j F ,
F I I |. B u n l a r k s m e n d o r u d a n d o r u y a d i n n o r m l a r a d a y a n m a k t a d r
lar, c i n s e l d a v r a n l a r d a (gebelii n l e m e g i b i ) o l d u u g i b i . B u n u n l a
birlikte k s m e n d e " s o s y a l l e m e i k l i m i " n i n , h a r e k e t e g e m e s i m m k n
o l a n d a v r a n b i i m i n d e ( m o d i ) farkl t e m a y l l e r u y a n d r d i l e n s
rlebilir. A m e r i k a ' d a k i a r a t r m a l a r , bir "Katolik" ile bir " P r o t e s t a n " n
s o s y a l l e m e iklimi a r a s n d a farkllklar o l a b i l e c e i b u l g u s u n u o r t a y a
koymutur. Katolik eitim uygulamalan geni l d e maddi cezalan
drc ( E x t r a p u n i t i v ) v e y e d e m i n o r m l a r n baskyla y e r i n e g e t i r i l m e
s i n e y n e l i k t i r l e r . B u n a karlk P r o t e s t a n l a r n e i t i m u y g u l a m a l a r ,
m a n e v i cezalandrcdr (intrapunitiv), n o r m l a d a hedeflenen karakte
rin z m s e n m e s i n i d e s t e k l e r . E i t i m u y g u l a m a l a n ile y a a n a n halk
d i n d a d a r a s n d a belli bir u y u m u n o l d u u inkar e d i l e m e z .

Mezhep

zellikleriyle ilgili o l a n b u farkllklann y a n n d a , "kiliseye ballk" ile

"kiliseden u z a k l a m a " a r a s n d a d a farkl t u t u m l a n n o l d u u tesbit e d i l
mitir. T o p l u m s a l d a v r a n l a n b a k m n d a n , d i n p r a t i k l e n y e n n e g e t i
ren K a t o l i k l e r l e k i l i s e y e bal p r o t e s t a n l a r , k i l i s e y e bal v e n o m i n a l
k a t o l i k l e r e g r e o u n l u k l a b i r b i d e n n e d a h a benzerdirler. B u r a d a d i
n f a r k l l a m a n n iki n i t e l i i n i n y a n y a n a b u l u n d u u g r l y o r M e z
h e b e bal spesifik d a v r a n b i i m l e r i ( m o d i l e n ) t o p l u m u m u z d a g e l e
n e k s e l kltr k a l p l a n n n v a d n n bir i a r e t i d i d e r . B u n u n l a birlikte,
t o p l u m s a l g e l i m e aka d i n alt k l t r l e r i n z l m e s i n e d o r u b
yk l d e bir e i l i m g s t e r d i i iin ( k a r m a a i l e l e r g i b i ) , farkl mez
h e p l e r e m e n s u p i n s a n l a n n t o p l u m s a l d a v r a n l a n n d a k i farkllklar d a
ha n e m s i z o l a b i l i r . Fakat d i e r y a n d a n t o p l u m s a l o l a r a k u z a k l a l m
n o r m l a r a b i l i n l e y n e l e n y e n i bir d i n a l t kltr iyice b e l i r m i g r
n y o r . H e r iki m e z h e p t e n "kiliseye bal" o l a n gruplar, spesifik t u t u m l a n n e d e n i y l e uzun v a d e d e "kiliseye bal o l m a y a n " l a r d a n f a r k l l a a b i lirier. B u o l g u , "kilise i i n d e kilise ( e c c l e s i o l a e in e c c l e s i a ) " o l u u m u
na benziyor.
A y i n v e k s m i s o s y a l y a r d m l a m a a k t i v i t e l e r i y l e m e v c u t kiliseler, b u
s a y e d e bir d a r a l m a s r e c i y a a m y o r l a r . M o d e r n t o p l u m d a

kilisenin

a n l a m n (yerini) v e mevcut din ayin v e retilerin t o p l u m s a l n e m i

ni z m l e m e k d i n s o s y o l o j i s i n i n grevidir. D i n s o s y o l o j i s i , k i l i s e n i n

Gnter

Kehrer

d o a l l n d a n hareket e d e r e k d e i l , a k s i n e kiliseye y k l e n e n g r e v l e r i
e l e a l a r a k b u m e s e l e l e r e c e v a p verebilir. K i l i s e y e s i n i n y k m l l
k o n u s u n d a k i yetersiz hazrl, y e n i n g e n i l d e k i kaytszl. - bu
d u r u m d i e r b y k r g t l e r d e d e ( s e n d i k a , partiler gibi) t e s b i t e d i l e
bilir- k i l i s e y e , y e n i n d e v a m l aktif o l a r a k k a t l m a s n n gerekli o l m a d
k s m i g r e v l e r i n t a h s i s e d i l d i i n e i a r e t e t m e k t e d i r . Y a p t m bir
a r a t r m a n n b u l g u l a n n a d a y a n a r a k , " e g e m e n l i k d k a l m a l a n d a
s o s y a l teknik"i v e m o d e r n t o p l u m d a b i r e y i n n o r m a t i f b t n l e m e s i n i
dini rgtlerin sosyal alan olduunu ifade etmek istiyorum.
" T o p l u m u n e g e m e n l i k d kalm a l a n n d a s o s y a l teknik"le, belli
sosyal problemler mevcut rgtlenme modeliyle zmlenemediin
d e y a y g n l a a b i l e c e k o l a n kilise etkinlii a n l a l r . B u p r o b l e m l e r , t o p
lumun

rgtlenme

dzeyini

tamamlaycdrlar.

rgtlerin

zorunlu

o l a r a k ksmi (partikler) h e d e f l i i . a h e n k iindeki t l e r i n bir o

u n d a da

p r o b l e m l e r i n i zecek "yetkili" bir r g t n

bulunmad

a l a n l a r d a i m a akta brakacaktr. H a l k n kilise g r e v l i l e r i n e ( p a p a z l a

ra) y k l e d i i g r e v l e r i n eitlilii b u d u r u m u yanstr. B u n u n i i n kili
s e l e r d e n ironik olarak, h e n z r g t l e n m e m i r g t l e r o l a r a k s z e d i l e bilir. B e l l i p r o b l e m l e r e s a l k l , r g t l e n m i bir z m

bulamama

d u y g u s u , h a y a l krklklannn bir kaynadr. M u h t e m e l e n b u n e d e n l e

yal i n s a n l a r a " m a n e n " i h t i m a m g s t e r i l m e s i sk sk i s t e n i l m e k t e d i r .
T o p l u m u n i b l m n e d a y a n a n v e b u n e d e n l e r g t l e n m e y i g e r e k t i
ren y a p s y l a d e r i n d e n b a l a n t l o l a n o n l a r n t o p l u m l a yetersiz b
t n l e m e l e r i , m e s l e k h a y a t n d a b u l u n a n l a r iin d e d e v a m l bir h a y a l
krkldr. B u g r e v i n k i l i s e y e y k l e n m e s i y l e bu tr g e r i l i m l i d u r u m
lar i i n psikolojik bir z m b u l u n m u t u r . B u n e d e n l e aktif kilise c e
m a a t i n i n y a l l a r d a n o l u m a s , kilisenin k e n a r d a - k e d e k a l m a s n n
bir g s t e r g e s i d e i l , a k s i n e o n u n t o p l u m s a l n e m i n i n bir iaretidir.
B. M a l i n o w s k i dinin ilevini, t o p l u m s a l gruplarn duygusal olarak
tayamadklan gerilimli durumlarn z m n d e gryordu. B u
zmleme, gnmz toplumu

iin d e geerlidir. Kilisenin yukanda

a k l a n a n i l e v i , d i n i n ikinci etkinlik a l a n y l a , bireyin t o p l u m l a n o r m a

tif b t n l e m e s i y l e sk skya b a l a n t l d r . B e l l i p r o b l e m l e r iin y e t
kili r g t l e r i n azl, t o p l u m u n normatif d z e n i n e bir t e c a v z d r . T o p
l u m s a l n o r m s i s t e m i n i n , d i n r g t l e r i n v a r kabul e d i l e n d e e r iklimi
ile z d e l e m e s i , kiliseleri, d z e n i n t a m a m l a y c bir u n s u r u y a p a r .
B y l e c e o n l a n n v a r l , d e e r s i s t e m i n i n r g t l bir g a r a n t i s i olur. B u

105

Din
durumun

grlebilir

bir

Sosyolojisi

ifadesini, kilisenin deerlen

paralamaya

(partiklenzmine) d a y a n m a y a n , aksine mevcut d e e d e n n tasdiki ola

rak i l e v g r e n e i t i m i l e v i n i n b e n i m s e n m e s i n d e b u l u r u z . Vaftiz, k o m i n y o n a y i n i , din c e m a a t e kabul treni (Konfirmation), s o n taflilde
ocuun d e e d e n b e n i m s e m e srecine u y u m hazdmm d iaretle
ridir. H . S p e n c e r ' i n szettii dinin

aMkilemesi,

olgusal olarak gerek

lemitir. B u gelimede, dinin empirik o l m a y a n muhtevas kaybolmu

gzkyor. H n s t i y a n dininin empirik o l m a y a n geleneksel m u h t e v a s ,
o l g u s a l o l a r a k s a d e c e bir aznlk iin n e m l i d i r . E e r m u h t e v a s artk
h a r e k e t e g e i r m i y o r s a , h a l a b i r "din"den s z e d i l e b i l i r m i ? d e o l o j i l e r i n
s o n u , yani d n y a ve t o p l u m u global olarak aklama d e n e m e l e r i n i n
s o n a e r m e s i , h r i s t i y a n d i n i n i , g e n e l o l a r a k k a b u l e d i l e n biricik i d e o l o
ji, m e v c u t d u r u m u n t a s d i k i s i y a p t . Din c e m a a t l e r i n o u l c u l u u
( P l u r a l i s m u s ) b u g e l i m e y e e n g e l deildir. o u n l u k l a h a l k n b y k
k s m t a r a f n d a n m e z h e p l e r i n ortak y n l e r i n e k a d a r k u v v e t l e v u r g u l a
n r s a , m e z h e p l e r i n k e n d i l e r i n e zg m u h t e v a l a r da o k a d a r n e m s i z
kalacaktr. N i h a y e t b u , kiliseye d e angaje o l m a m ekmenik hareke
tin d a y a n a ya da destekleyici esas olmutur. W . Herberg, bu d o
m a d a n uzaklama ( E n t d o g m a t i s i e r u n g ) srecini byk din gruplar
b a k m n d a n a n a l i z e t m i t i r j M 6 | . T o p l u m d bir g c n etkisi o l a r a k
anlalan din vesayetin almas, din mercilerin kaldnimas s o n u c u
n u d o u r m a m , a k s i n e d i n v e t o p l u m u n zel bir b i l e i m i n e n e d e n o l
m u t u r . K i l i s e l e r i n b u g e l i m e iin d e d i k l e r i b e d e l , d i n

olmayan

alanda n o r m koymaktan vazgemek olmutur. B u vazgeme ancak ge

l e c e k t e t a m o l a r a k etkili o l a c a k t r . B u n a karlk d o g m a t i k - d i n s e k t r
de

n o r m k o y m a k s a d e c e bir aznlk iin n e m l i d i r . B u n e d e n l e b u

a l a n d a k i d e i m e l e r , g e n i l d e t o p l u m s a l etkilere d e s a h i p deil
dider. Baz kesime noktalannda, kilisenin kendini y o r u m l a m a s ve
o n a y k l e n e n i l e v l e r b i d e m i l e r d i r : H i z m e t l e ilgili d a v r a n l a r v e
n e m l i hristiyan b a y r a m gnleri buna rnek olarak verilebilir.
T e m a s e d i l e n b u n o k t a l a r d a s a d e c e d i n bir g e m i i n k a l n t l a r n
g r m e k i s t e m e k , e s a s i t i b a r i y l e bilgi a l a n n s n r l a m a a n l a m n a gelir.
Hristiyan b a y r a m gnlerinde ( N o e l , Paskalya gibi) bizim n o r m siste
mimizi belirleyen deerlerin d a i m a kuvvetle v u r g u l a n m a s aka his
sedilmektedir: B a n , gvenlik, uzlama gibi. B u n u n l a bidikte yksek
d i n m e v k i l e r i e l i n d e t u t a n l a n n itibar artyor. O n l a n n a h s n d a , b e
n i m s e n m i d e e r s i s t e m i n i n " i b a d e t e ilikin ( k u l t i s c h ) " t e m s i l i g r -

Gnler

Kehrer

liir. Y a y n o r g a n l a r n n h a b e r b l t e n l e r i n d e y e r a l a n "din" b i l g i n i n p a
y n n s a y s a l a n a l i z i , II. d n y a s a v a n n s o n u n d a n beri ( m u h t e m e l e n
. B . D . ' d e d a h a n c e ) kilise ile ilgili m e s e l e l e r e kar ilginin a r t m a k t a
o l d u u n u kesin olarak g s t e r i y o r . Bizzat b y k kiliseler bu e i l i m i "ce
maat iinde t o p l u m s a l alma (Diakonie)", "almann umumilii"
v e " d n y a y a hizmet"le zorluyorlar. B u g a y r e t l e r i n - t e o l o g l a n n zl
d k l e r i - snrl etkisi v e y a b u g a y r e t l e r i n kiliseyle ilgili t a r t m a f o r u
m u n u n i h t i y a r i l i i y l e snrl k a l m a s , aka g s t e r i y o r ki, t o p l u m s a l
g e l i m e y e ayak u y d u r m a gayretleri b a l a m a d a n n c e d i n , uzun za
m a n d r t o p l u m s a l o l a r a k s a b i t bir k o n u m d a idi.
D i n d a v r a n n g e l e n e k s e l f o r m l a n . n i h a y e t bizzat h r i s t i y a n d i n i
n i n ilgili a s l i fail o l a r a k katld bir g e l i m e s r e c i n i n s o n u c u n d a y e
ni m u h t e v a l a r l a d o l d u r u l m u t u r . G e l e n e k s e l d i n d a r l n taraftarlar,
" k i l i s e d e n uzaklaanlar" gibi d i n d a v r a n n benzer f o r m l a r n k u l l a n
yorlar, fakat t a b a t t a b a n a zt m o t i f l e r l e . F o r m l a r n h v i y e t i , kiliselerin
sekte doru gelimesini engelliyor. Hristiyanlk. speklatif unsurlar
nn t o p l u m s a l n e m s i z l i i p a h a s n a m o d e r n t o p l u m u n ""sivil d i n i " ( r e
ligion i v i l e ) o l m u t u r . M o d e r n t o p l u m u n d i n s o s y o l o j i s i b a k m n d a n
analizi, zorunlu olarak t o p l u m u n normatif sisteminin analizine gt
rr. D n y a n n b y s n n b o z u l m a s ( W e b e r " i n e v r e n s e l t a r i h i i n c e l e
melerinin anahtar kavram) din v e kilisenin kaybolmasna g t r m e
mi, aksine modern toplumda onlarn yer ve grevlerinin y o r u m u n u n
d e i m e s i n e n e d e n o l m u t u r . B u s r e c i n , b t n c l ( t o t a l ) bir sekler
l e m e veya din ve t o p l u m u n total btnlemesi olarak nitelenip nite
l e n m e y e c e i m e s e l e s i , s o n t a h l i l d e t a n m s a l bir m e s e l e d i r .

DN SOSYOLOS ALIMALARI N KAYNAKA

Bu bibliyografi mkemmellilt ddiasnda deildir. Dier literatr zellikle A blmnde
verilen balklar iinde bulunabilir. Metin kitaplar ve deriemelerdekl katklara bazen
iaret edilmitir. Balklarn snflandnlmasn-da zorunlu akmalar olduunda benzer
almalar dier snflandrma grup-lannda zikredilmitir. Dergi makalelerini snflan
drmaya katmamak mmkn deildir, ve fakat prensip olarak sadece kolaylkla ulala
bilecek dergilerde yaynlanm makaleler buraya alnmtr

Din

Sosyolojisi

A. Genel Eserier, Giriler, Derlemeler, Metin Kitaplan,

Din Sosyolojisi ile lgili Sreli Yaynlar.
111 Archives de Sociologie des Religions. Paris (1936'dan tibaren alt aylk)
|21 P. H. Benson: Religion in Conlemporary Culiure. New York 1960 (M).
|3| Social Compass. sGravenltage (1953'den itibaren ki aylk).
|4| F. Frstenberg (Hrsg.): Religionssoiobgie (Soziologische Texte Bd.l9) Neuwled und
Berlin 1964.
|5| W. und H. P. M. Goddijn: Kirche als \nsliluon, Malnz 1963.
|6| D. Goldschmidt und I. Matthes (Hrsg); Probleme der Religiossoziologie (Sonderhefl 6 der
Klner Zeitschrift fr Sozioloeie und Sozialpsychologie) Kln und Opladen 1962.
17] B. HSring: Macht und Ohnmacht der Religion. Religionssoziologie als hnruf, Salzburg
1956.
|8| |. HasenfujJ: Der Somlogismus in der modemen Religiosnsv/issenschafl. Wrzburg 1955.
|91 : VJeltreligionen als somikullurelle Cestallungsmlichte. Wrzburg 1955.
110] P. Honigsheim: Religiossoziologie, in G. Elsermann (Hrsg.); Die Lehre von der Geselschafl, Stuttgan 1958.
1111 T. F. Hoult: Ue Sociology of ReligioM, New York 1958.
| I 2 | | . Iribarren: Introduccion a la Sociologia Religiosia, Madrid 1955.
113) I. Labbens: La sociologie religieuse. Paris 1959.
114| G. Le Bras; Sociologie des Religions. Tendances actuelles de la Recherche et bibliographie. n: Current Sociologie. Bd.V.I956.
115| W. A. Lessa und E. Z. Vogt: Keader in Omparative Rsligion. At Anthropological hpproach.
2. Aufl. NewYork 1965.
|I6| ). Matthes (Hrsg.): Soziologie und Gesellschaft in den Nlederlanden (Soziologiscle
Texte Bd. 25). Neuwled und Berlin 1965, S.345-417.
117| G. Mensching: Die Religion. Stuttgart 1959.
118| : Soiologie der Religion. Bonn 1947.
1191 E. Norbeck: Religion in Primitive Soclety. New York 1961.
|20| E. Nottingham: Religion and Sociely. New York 1963.
|211 T. O'Dea: Tfe Sociology of Religion, New York 1966.
|22| L. Schneider (Hrsg.): Religion, Culiure and Sociely. A Reader in ide Sociology of Religion,
New York 1964.
|23| G. M. Vernon, Sociology of Reglon. New York 1962.
|24| j. Wach; Religionssoziologie (dt. bersetzung), Tbingen 1951.
|25| I. M. Yinger: Religon, Sociely and Ihe Individual. 2. Aufl. New York 1960
B. Din Sosyolojisinin Yeri ve Teorisi ile lgili Monografiler
| 1 | F. Frstenberg: Religionssoziologie. in: Die Religion in Ceschichte und Cegenvart, 3.Auf.
Bd. V, Sp. 1027 v.d.

?L

Gnter

Kehrer

|21 C. Cemes: Dfls Gebiet und die Melhden der Religionssoziobgie nach Le Bras. Rom 1955.
|3| D. Goldschmidt: Die Religonssoziologie in der Bundesrepublik DeutscMand. n: A I. Heft 8.
1959. s.53v.d.
|4| I. Goody: Religon and the Ritual, the Definitonai Problem, in.lhe Brilist ]ournalofSocioim 1961 (2).s.l42v.d.
|5| T. H. Grafton: Religious Origins and Sociological Theory. n: American Seciotogical Rewiew 1945. s.726v.d.
16] R. Knig: Die Religionssoziologie bei E. Durkheim. in: A 6. s.36 v.d.
|7| G. L. Bras; Sociologie retigieuseel science des retigions. in: A I Heft 1.1956. s.3 v.d.
|8{ I. Matthes IHrsg): Internationales lahrbuch fUr Rellgionssoziologei Bd. 2.:Jheoreiiscfe Probleme der Religionssoologie. Kln und Opladen 1966.
|9| R. Mehl: Bedeutung. Mgkfkeiten und Grenen der Soziologie des Protestanlismus in tfeologischer Sichl. in: A 6. s. 112 v.d.
110| : Sociologie du ckristianisme et theologie. in: A 3. 1963 10 (3). s. 285 v.d.
11! I G. Mensching: Soziologie der Religion und der Religionen. in: KlnerZeiischrif fUrSoziologie und SozialpsyMogie 1957 (2). s.325 v.d.
112) T. ParsonS: The Theoretical Development of the Sociology of Religion i n : Essays
in Sociologicanfeory. rev. ed. Glencoe 1958.
|13| :T(ie Social Splem. Glencoe 1959, s.326-383.
|14| H. Schelsky: st die DauerreFlektion institutionalisierbar? in: Zeiischrlft fr evangelisc
he Em 1957. s. 153 v.d.
115| I. Sguy: Experience religieuse et sociologie des rellglons. in: A I Heft 14 1962. s.31 v.d.
|16| E.'Jo%l: Religion elidiologiefaussenl-elles la sociologie des ndigons. T): A\ Heft 12 1961,s.75
v.d.
117| N. de Volder: De actuele problematiek an de godsdienstsociologie. n: Ttjdcslrilt voorFilosofie 1954. s.476v.d.
118| j. M. Yinger. The Preseni Status of the Sociology of Religion. in: lournal of Religion
1951 (3). s. 194 v.d.
C. Eski Din Sosyoloiisi ile lgili Temel Eserler (1945e kadar)
111 R, Bastide: El^ments de Sociologie religieuse. 2. Auf. Paris 1947.
|2| C. Booth: Ufeand labourotlhe

People of London. 17 Bde. London 1891-1903.

|3| A. Bros: L'ethnologie reiigieuse.Paris 1923.

|4| A. Comta: Soziologie (dt.Ausgabe). jena 1923.
|5| G. Dehn: Prolelariscbe \ugend.2 Afi. BeHin 1930.
|6| H. Douglas: T/te St. Lous Ourcf Survey. New York 1924.
|7| : Ue Ouni in ihe Changlng City. New York 1927.
|8| : Prolcstonl Cooperation in American Clies.Nev; York 1930.
|9| P. Drews (Hrsg.): Evangelische Kirchenkunde. Das kirchliche Leben der deutschen evangelischen Landeskirchen. 7 Bde.. Leibzigab 1902.
I lOj E. Durkheim: Les Formes ilimeMaIres de la vie religieuse. Le systme totemigue en Aust
ralie. Paris 1012.
1111 [. G. Frazer: The Beliefin Immortality 3 Bde.. London 1913-1924.
112| . Totemism and Exogamy. A Trealse o/ Certdin EarK Forms of Superslition and SocietyA
Bde. .London 1910.

109

Din

Sosyolojisi

113] . The Golden Bougf. A Sludy in Magic and Religion, gekrzte Ausgabe 1 Band, London 1925.
114| S. Freund; Gesummclte Wcr*c, London (zellikle IX ve XlV.ciltler).
1151 N. D- Fustel deCoulanges La ci(eantique, Paris 1864 ( Almanca bask Graz 1961).
116| H. Godln ve Y. Daniel: La France. pays de mission? Paris 1943.
|I7| L. Heitmann: Gro^slarfl und Religion, 2Bde., Hamburg 1913-1919.
1181 W. lames: Tde Varielies of Religfous Experienu. A Study in Human Nalure. 1 Auf. 1902.
|I9| I. P. Kruiit: De onkerkelikleid in Hederland. Gronlngen 1932
|20| A. Lang: TAc Making ol Religion. 1898.
|211 G. van der Leeuw: Einflihrurg in die PMnomenologie der Religion, 1925.
1221 : Phnomenologie der Religion, 2Auf. Tbingen 1956.
|23| F. Le Blay: Les ouvriers europeem, 6 Bde.,Paris 1855. zet: La refdrme sociale en Fran
ce, 3 Bde.. Paris 1864.
|241 A l>evenstein: Die ArbeHerfrage. Mnchen 1912.
|25) L. L6vy Bruhl: Ls /oclio$ meniales dans les sociitis inlirieures, Paris 1922
|26| : LSmeprimitive

(Almancasi: Dle Seele der Primitiven, 2. Auf. Darmstadt 1956).

|27| : Le mentalite primitive (Almancasi: Diegeisiigen We(lder PrimilVfn, 2. Auf. Darms

tadt 1959).
128) R. H. Lovi/ie: Primitive Religion. New York 1924.
|29| B. l\Aallnowski: Magic, Science and Religion and Olher Essays. New York 1948.
|30| K. Max: Zur Kritik der Hegelschen RecMpMlosophie, in S. Landshut (Hrsg): Die Frhschriften. Stuttgart 1953.
|311 L. Marcillier: L Placedu lol^fMsmc dans ivolution religieuse. in: Revue de l'Histolre des
Religions 1897/98.
|32| R. Maunier: Vie religieuse el vie economufue, in: Revue Internationale de Sociologei.
1908.
|33j M. Mauss ve H. Hubert: Une esifuisse dune tliotieg(n(rale de la magie. in: Anne Sociologique 1902/03. Baka bask, M. Mauss : Sociologie et Anthropologie, Paris 1960
|34| : La religion el les origines du droil penal. in- Revue de l'Histoire des Religions. 1896
ve 1897.
|35| : Origines de la nolion de monnaie, in: Proces-Verbaux de l'lnstitut francais d'Antfropologie, 1914.
|36| A. Neher: Die lealoliscf; und erangeliscfe GeislIicAKerl Wltembergs (1813-1901), Ravensburg 1904.
137| H. R. Niebuhr: Tde Social Sources of Denominalionalism, New York 1923, bundan sonra
eitli basklar.
|38| A. von Oettlngen: Die Moralstalislift und die cfrislliche Sillenleftre, 2 Bde., Erlangen
1868/69.
|39| R. Olto: Das Heilige. Breslaa 1917 ve eitli basklar.
|40| M. Offenbacher: Kon/ession und soziale ScficAlung, Tbingen-Leibzig 1901.
141) P. Plechowski: Prritoariscfier Claufe, 2. Aufl., Berlin 1927.
|42| M. Rade: Die reltgis-sill/icfieGcdanienifell unserer indusliearheiter, n: Die Verhandlungen
des 9. Evangelisch-Sozialen Kongresses. Gttingen 1898.

JL

Gnler

Kehrer

(431 B. S. Rowntree: Paveriy. A Study ofTovn life. London 1903.

|44| : Etglish Ufeand Leisure. London 1951.
|45) Salnt-Simon, n T. Ramm (Hrsg.): Der Prhsozialismui. Ausgewahlte Quellentexte,
Krners Taschenausgabe Bd.223, Stuttgart o.|.
|46| Salnt-Simon, in G Salamon-Delatour(Hrsg.): Diete/ireSalm-SiiMons. Neuwied 1962.
|47| M. Scheler; Die Wisse>/orme und die Ceselfschaft. 2. Aufl. Bern 1960
148] W. Schmidt: Der Ursprung der Coltesidee {1912-1955).
|49| G. Schmoller: ZurCescMMedtr naiionalkonomiichen AiKicfilen in DeulscMand wahrendder
Reformalionsperiode. in: Zeltschrift fr die gesammelte Staatswissenschaft 1860, 16.
lahrgang.
1501 C. Simmel: Die Refi^iOM. 2. Aufl. Franl(furt/Main 1912.
|511 W. R. Smith: Kinslip and Maniage in Early Krabia. 1885.
|52| : TAe Religion af the Semites. 1889.
|53|
154)
155)
(56)

H. Spencer: Principleso/Sociolog;, London 1876'dan I882'ye kadar.

B. Spencer ve F.-j. Gillen: T(i NatieTrifo o/Cenlral Auslralia, London 1899.
:TfteNorie>Tri6eso/Ce(ilralAuslrfl/ia. London 1904.
H Svoboda : Gro^sladlseelsor^, Regensburg 1909.

|571 R. H. Tawney: Relision and the Riseof Capitalism. London 1927 ve bundan sonra pek
ok yeni bask. ( Almanca eviri: R. H. Tawney: Re/i9io und Frfkapitalismus. Bern
1946).
|58| E.Troeltsch: Die Bedeutung des Protestanlismus frfie Entste/iung <er modernen V/elt, 1904.
ve pek ok yeni bask.
|59| : Die Sozialle<ire der christlicken Kircfen und Cruppen. 1911; ayrca bkz: Troeltsch: Gesamme/leSc(iri/lcn 1, Tbingen 1922, 2.Auf. Aelen 1961.
(60) E. B. Taylor. Primitive Culture; Researtlies inlo the Development of Mythology. Phosophy.
Religion, Art and Cuslom, 2 Bde., London 1871.
|611 : Einleilung in das Sludium der Antkropobgie und CVilisalion, Braunschweig 1883.
162] j. Wach: K/leister und lnger. Zicei religionssoiologische Betrachungen, Tbingen 1925.
(63) : Das Verstehen. CrundzUgeeinerCeshicktederhermeneutisken
Jkeorieim 19. |afr*undert. 3 Bde..Tbingen 1926-1933.
|641 : Types o/ Religious Ejcperience. Ckristian and Non-Cftrislian, Chicago 1951.
|65| : Einfkrung in die Religionssoziologie. Tbingen 1931.
|66| : Religion, in A. Vlerkandt (Hrsg.); Handvrterfcucfi der Soziotogie, 1931, 2.Auf. Stutt
gart 1959.
|67| M. Weber: Die Protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, in; Archivfr
Sozialwissenschatt und Sozialpolitik. Bd. XX und XXI 194-1905; Tekrar basm in: M. Weber; Cesammelt Au^fllze zur Religmsiovologie. iAu\.. Tbingen 1947, Bd. I. ayrca; S i ebenstem-Taschenbuch 53/54, Hamburg-Mnchen 1965
168) M. Weber: Gesammelle Aufs'dlze zur Religionssoziologie. 3.Auf.. 4.Aufl., Tbingen 1947.
1691 : VJirtschaft und Gesellschaft. 4. Aufl., Tbingen 1956. 1 .Halbband. s.245-381 ( Dini
cemaatlemenin tipleri).
170) H. Wlskemann: Darslellung der in Deutschland zurZeil der Reformation herrschenden naiionaikonomischen AnsicAlen, Leibzig 1861.
172) W. Wundt: Wlkerpsychotogie. zellikle Bd. IV-VI, 2.AufI., 1910-1915.

Din

Sosyolojisi

_!1L

D. Dini rgtler Sosyolo|isi

111 H. Becker: S/slcmalic Sociobgy on the Basis ol the Baiehungslehre and Cebildetehre of Leopold
vonV/ise. New York 1932.
|2|

Soziohgie ak Wssenschalt von Sozialen Handeln,Wrzburg o.|.

|3| C. Bormann: Berufsbild und BerufsvirklUkeit des evangelischen Plarrers, in: A 3 1966 (2), s.
95 v.d.
H l I. H. Chambedayne: From Sect to Church in Brltish Methodism. in; The Brilish \ournal
ofSociohgy

1964 (2), s.l39v.d.

|5| P. Dlenei; Minoriiat und Dominanr in der deutschen Kirchensoziologie, in: Revue
d'Hisloire et de Philosophie Religieuse. 1961. s. 272 v.d.
|6| H. Desroche: Les Shakers americains, Paris 1955.
|7| E. FariS: The Sect and the Sectarlan. 1928: tekrar in: Tfie American ]ournal ot Sociology
1954/55. LX.S.75 v.d.
|8| I. H. Fchter: Religion as an Occupaim, niversity of Ntre Dame Press 1961.
|9| E. K Francis: n Search of Utopia 7he Mennoniles in Mamtofea, Altona 1955.
110) F. Frstenberg: Kirchenform und Gesellschaftsstruktur, n: Revue d'Hisloire el de Pfiilosophie Religieuse, 1961, s. 290 v.d.
1111 C. Y. Glock: Origine et evotulion des groupes religieux. n: A l 1963 (16), s. 29 v.d.
| I 2 | I. Highet: TheChurches in ScollandToda/, Glagow 1950.
|13| E. A. sicnei: From Sect to Denomination in English Ouakerism, in: The British ]ournal otScciology 1964 (2), s. 207 v d .
|14| B. lohnson: Do Holiness Sects Sozlalize n Dominant Values, in: Social Fonces, 1961
(4), s. 309 v.d.
11511. B. Holt: Holiness Religion: Cultural Shock and Social Reorganisation, in: Ameri
can Sociological Revievi. 1940 (5). s. 740 v.d.
|I6| E. T. Clark: TAc Small Secls in America. 2. Aufl.,New York 1949.
|17| D. A. Martin: The Denomination, in; The Brilish \ournal of Sociology 1962 (1), s.l v.d.
|18| R. Mayntz: Soziologie der Organisation, Hamburg 1963.
119| : The Study of Organisation. A Trend Report and Blbliography. in; Current Sociology. 1964 (Xlll.3).
|20| D. o. Moberg: Ihe Church an Social Institulion, Engleviood Cliffs 1962.
|2I I : Die SSkularisierung und das Wachstum der Kirchen in den Vereinigten Staaten, in: Klner Zeilschrift fUrSoaologie und Sozialpsychologie. 1958 (3), s. 430 v.d.
|22| T. F. O'Dea: Die fnf Dilemma der insliluiionalisierung der Religion, in: A 4, s. 207 v.d.
|23| : Mormonism and the Avoidance of Sectarlan Stagnation. in: The American ]ournal of Sociology. 1954 (3), s. 285 v d.
|24| H. W, Pfautz: The Sociology of Secularization. Religieus Groups. in: 7he American |ournaiofSociohgy,
1955/56. s. 121.v.d.
|25| R. Poblete: Sociological Approach lo Ihe Sects, in: A 3, 1960 (5-), s. 383 v.d.
|26| L. Pope; MiHandsand Preacers. l942.5.Au(l., New Haven 1965 (F).
|27| R. H.Thompson: The Curefs Understanding o/tsel/,London o.|.
|28| M. Topley: The Emergence and Social Function of Chinese Religious Associations
in Singapore. in: Compcralive Sluoies in Sociely and History 960/61 (3). s 289 v.d.
|29| E. R. Wlckham: Church and People in an Induslrial City. London 1957.
130] B. R. Wilsoi; Sects and Socielg. London 1961.

11?
Gnter

Kehrer

|3I I : An Analysis of Sect Development, in: The American \ournal of Review. 1959. s. 3
v.d.
|32| : Typotogiede seclesdans uneperspeclivedynamitue et comparalive. in: A I 1963 (16). s.
49 v.d.
|33| G. WuRbacher et al.: Der Pfarrerin der modemen Cesetlscftaft. Hamburg 1958 (E).
E. Kilise Sosyolojisi ve Dini Davran zerine Aratrmalar.
1111^. Argyle: Religous Behaviour. Glencoe 1959.
|2| K. von Bismarck: Gesellschaftliche Struktur der christlichen Gemeinde. in: Evangeliscdes SoziaUetikon, Stuttgart 1954. Sp.40l v.d.
|3| F.Boulard:PrnieR itiniraires en Sociologie Re/gieuse,Parisl954.
14) I. H. Fichter: A Comparative Vie of the Parish Priest. in A l 1963 (16), s. 44 v.d.
|5| : Social Relations in the Urban Pariih, Chicago 1954, Almanca eviri: Die gesellschaftliche
Struktur der stddtischen Pfarrei, Freiburg 1956
|6| : Southern Parish, Voli, Dynamics of a City Chunh, Chicago 1951.
|7| : Soilogieder Pfarrgruppen. Mnster 1958.
|8| I. Freytag; Die Kirchengemeinde in soziologischer Sicht, Hamburg 1959.
|9| F Frstenberg: Soziologlsche Strukturprobleme der Kirchengemeinde, in: Zeitschrift
fr Evangelische Ethik, 1963 (7), s. 224 v.d.
|10| D. Goldschmidt, F. Greiner ve H. Schelsky: Soziologie der l^rchengemeinde. Stuttgart
1960.
1111 N. Greinacher: Evoluiion de la pratiifue religieuse aprh la guerre, in: A 3 1963 (4-5), s.345
v.d.
112{ ; Soziologie der Prrarei. \Jege zur Unlersuchung, Colmar-Freiburg 1955.
|I31 P. M. Harrison: Church and l^aity among PnatesUns. in: Annals of the American Academy of Political and Social Science, 1960. s.38 v.d.
|14| I. Hffner: Industrielle Revolution und religise Krise. Arbeitsgemeinsckaft des landes
Nord(ien-Wcsl/alew. Heft 97, Kln-Opiaden 1961.
115|l. Kerkhoffs: Godsdienstpraktijk en Sociaal Mitieu, Bruxelles 1953.
116| R. Knig: Crundformen der Gesellschaft: Die Gemeinde. Hamburg 1958.
I7| R. Kster: Die KircfemreucH. Stuttgart 1959.
1181 G. le Bras: Etudes de sociologie religieuse.2 Bde., Paris 1955/56.
119) A. Leoni: Sociologia e geografia di une Diocesi. Roma 1952.
|20| C. Leplae: Pratique religieuse et milieux sociaux. Bruxelles o. 1.
|211 R. S Lynd ve M. Lynd: Middletou, Hev/ York 1923 ve eitli yeni basklar.
|22| D. I Nash ve P. L. Berger: Church Commitment in an American Suburb. in: A I 1962 (13).
s. 105 v.d. (K).
123) C I. Nuesse ve T. 1. Harte: TAeSociologs/o/lfeParisd. Chicago 1962.
124) O. Schreuder: KircAe im Vororl. Freiburg 1962.
|251 L. M Smith: The Clergy: Authority. Structure, Ideology. Migration, in: AmericflM So
ciological Reviv/ 1953 (3). s. 242 v.d.
1261 P Smits: Kersken Stad. sGravenhage 1952.
|27| W. L. Warner ve P. S. Lunt: Social Ufe of a Modern Community. Aufl., New Hafen 1949.
|28| A. van de Weiier: Die religieuse Practijk in een Brabantse Indusiriestad, Assen 1955.
|29| E. Wolf: OrdnungderKirche. Frankfurt/IVlain 1961.

113
Din

Sosyolojisi

F. Din ve Toplum (eitli Alardan Yaplm almalar)

111 A. Burger; RegionszugehrigkeU und soaales VerfiatUn, Gttingen 1964.
|2) I. Cazeneuve: Les rites el la condution humaine, Faris 1958.
|3| W. |. Goode: Religion among the Primitives. Glencoe 1951.
|4| G. Lenski: The Religieus Faclor. New York 1961. 2. Aufl. 1963. Almanca evirisi; Religion
und Reolitdt. Grote Verlag 1967.
|5| E. G. Leonard; Le Protejlanl francais. Paris 1955.
|6| C. L^vi-Strauss: AnlAropologie slructunle. Paris 1958.
|7| R. Levy:Tfe Social Struflure o/slam, Cambridge 1957.
|8| I. T. l^cNeill et al; Environmenial Vaclors in Otrislian History. Chicago 1939.
|91 S. F. Nadel: Nupe Religion, London 1954
110| A. R. Radclilfe-Brown:Slruclure and Function in Primitive Sociely. London 1952. 4. Aufl.,
London 1961.
1111 E. Relgrotzki: Soziale Verflechlungen in der Bundesrepublil. Tbingen 1956.
1121 G. E. Swanson: The Birth of Gods. TAe Origin of Primitive Belie/s, Ann Arbor 1960.
|13| C. K. Yang: Religion in Chinese Sociely. Berkeley 1961.
G. Din ve Sosyal Tabakalama
111 B. Barber: Social Stratjfication. Nevt^ York 1957.
I2| R. Bendix ve S. M. Llpset (Hrsg.): Class, Status and Power. A Reader in Social Stratification, London 1954.
|3| H. Cantril: Educational and Economic Compotion of Religious Groups, in- The Ame
rican ]ournal ojSociology 1943 (5), s. 574 v.d.
|41 V. E. Daniel: Rltual and Stratlfication In Chicago Negro Churches, in; American Soci
ological Revievi. 1942 (3). s. 352 v.d.
| 5 | | . Dollard: Casie and Class in a Southem Tom. New York 1949.
16) T. B. Douglass; Ecological Changes and the Church, in: Annals of he American Academy
of PoMcal and Social Science. 1960. s.80 v.d.
|7] L. Dumont: caste, Racisme et Stratlfication, in; Cafiiere ln(erna(ionaux de Sociologie. 1960
(XXIX), S.91 v.d.
|8j R. R. Dynes; Church-Sect-Typology and Socio-Economic Status, in; American Sociolo
gical Reviem. 1955, s.555 v.d.(D).
|9] W. Goldschmidt: Class Denominatlonalism in Rural Califomla Churches, in; Tfe
American loumal of Sociology, 1944 (4), s. 348 v.d.
110| T. F. Hoult" Economic Class Consciousness in American Protestantism, in: Amrican Sociological Review, 1950 (1), s. 97 v.d. ve 1952 (3), s. 349. v.d.
|I Ij F. Houtart: Les variablesguiaffecUnlle rle integrateur de la religion. in: A 3 (1960) (1), s.2l
v.d. (F).
|12| F. A. Isambert: Cdristimisme el classe ouvriere. Paris 1961.
113i M. )anowitz: Soziale Schictung und soziale MobilitSt in Westdeutschland, in: Klner
Zeiisc(in/t/r Soziologie und Sozialpsychologie. 1958 (1), s. 1 v.d.
114] A. L. Kroeber: Caste, in; Encyclopaediea of the Social Sciences. 3. Band, New York 1954,
S.254 v.d.
115| G. Lenski: Social Correlates of Religion Interest, in: American Sociological Reviev. 1953
(5). S . 533 v.d. (H).
116| S. M. Llpset ve R. Bendix: Social Mobiliiy in Industrial Sociely, 5. Aufl.. Berkeley 1963.

114
_!_

Gnter

Kehrer

117] R. Madf., R. IVlurphy. S. Yellin: The Protestant Ethic. Level of Aspiration. and Soci
al Mobllity, in: American Sociological Review. 1956, s. 295 v.d.
118| E. Pin: les Classes Sociales. Paris 1962.
119| L. Pope: Religion and the Class Structure, in : Annals ol the American Academy of Poli
tical and Social Science, 1948, baka bask in: G 2.
|20| L. Reissman: ClflJS in American Society. London 1960.
|211 B. Ryan: Caste in modern Ceylon: TAe SinghaleseSystem in Transition, New Brunsvrick
1953.
|22]E. K. Scheuch ve D. Rschemeyer Scaling Social Status in Western Cermany. in; 7he
British \ournat of Sociology 1960. s. 151 v.d.
|23| P. A. Sorokin: Social and Cullural Mobility. 3. Aufl., Glencoe 1959.
|24| R. Stark: Class Radicallsm and Religious Involvement. in: American Sociological Rcviec, 1964. (L).
|25| W. Trillhaas: Brger. Bauer. Proletarier. 2. Aufl.. Gttingen 1949.
|26| W. L. Warner et al. : Social Clflss in America. Chigaco 1949.
1271 E. R. Yeld: slam and Social Stratification in Northern Nigeria. in: The British \ournat
of Sociology 1960. s. 112 v.d.
H. Din ve Ekonomi
H S . H Alatas; T/ie We6er Tftesis and SoMl^ EaslAsia. n: A I 1963 (I5|, s. 21 v.d.
121 R. N. Bellah: Tokugava Religion. Glencoe 1957.
131 E. D. Beynon: The Voodoo Cult among Negro Immigrants in Detroit. in: T(ie American
lournal o/Sociologif 1938. s894 v.d.
|4| E. Chlnoy: The Traditionsof Opportunity and the Aspiration of Automobile Workers.in:T(ie American ]ournal of Sociology 1952 (5), s. 453 v.d.
15| V. A. Demant; Religion and the Decline of capitalism. London 1952.
|61 E. E. Doll: Social and Economic Organisation in two Pennsylvania German Religi
ous Communites. in: Tfie American lournal o/Soclolog/ 1951 (2). s. 168 v.d.
|7| F. Frstenberg: NVirtschattssoziologie, Sammlung Cschen Bd. 1193, Berlin 1961.
|8| P. Honigshelm: Katholizismus und kapitalistische Mentalltt in der nordfranzsischen Textilindstrie, in: Klner Zeitschrift jiir Soaologie und Soziatpsychologie. 1961, s. 685
v.d.
19| N. lacobs: La religion et le developpement economique. Le cas de l'Iran, in: A I 1963
(15). s. 43.v.d.
1101 C. T. johnsen: The Protestant Ethic and the Splrit of the Capitalism in Norway, n;
American Sociological Revievi. 1947, s. 676 v.d.
1111 R. E. Kennedy jn The Protestant Ethic and ihe Parsis. in: The American lournal of So
ciology 1962(1). s. I I v.d.
|12| P. Kovalevsky: le'Rascot et son role dans le diveloppemenl industriel en Russie. n: A I 1957
(3). S.37 v.d.
113| A 1. Mayer ve H. Sharp; Religious Preference and Worldly Success. in; American So
ciological Revievi. 1962 (2), s. 218 v.d.
|I4| A. Mller-Armack: Religion und Wif1sc(ia/I, Stuttgart 1959.
| I 5 | W. F. Wertheim; La religion. la bureaucratieet ta croissanceiconomiUe. in; A I 1963 (15).
s. 49 v d .

Din

Sosyolojisi

-LU.

I. Din ve Politika
111 R. A, Alford: Religion and Polilics, in: A 22.
|2| H. Arendt: Religion and PolUks. in; Confluence 1953 (3), s. 105 v.d.
|3| A. K. Bador: Riformisme islamique e( politi()ueen Malaisise: un las fistoritfue. in: A 1 1964
(17), 5.68 v.d.
|4| S. W. Baron: Modern nalionalism and Religion, New York 1960.
|5| C Blacker: LeSoka Gakkai japonais. L'activ'ume poUUque d'une iecte bouddhiste. in: A 1 1964
(17), S.63 v.d.
|6| E. Blankenburg: KircMiche Bindung und VJaMverlallen, Olten 1967.
|7| A. Christie: The Polltical Use of Imported Religion: A Hislorical Examplefrom lava. in:
A 1 1964 (17), s.53v.d.
18) S. D. Clark: The Religious sect in Canadlan Politics, n: Tfe American \ournai of Sociology
1945 (3), s.207v.d.
|9| R. E. Crow: Religious Sectarianism in the L^banese Polltical system. in; \ournal o/Po
litics. 1962 (3), s. 489 v.d.
|I0| R. Frankenberg: Village on the Border. A Sociological Siudif o/ Religion. Politics and Foot6all in a Nortf Wales Communil;. J D n d o n 1957.
1111 H. Francfort: Ancienl Egyptian Religion. An Inrerprelalion, New York 1948.
112) L. de Heusch (Hrsg.); Le Pouvoirel leSacr^, Bruxelles 1962.
113| S. M. Llpset; Religion and Politics in the American Past and Present, in R. Lee and
M. E. Marty (Hrsg.); Religion and Social ConHicl. New York 1964.
1141 D. macRaejr.: Religious and SocioeconomicFactors n the French Vote 1946-1956,
n: Tde American lournal of Sociology 1958 (3), s. 290 v.d.
|I5| Meisel: Religious Afflliation and Electoral Behaviour, in: Ihe Canadian lournal of
Economic and Polltical Science 1956 (4). s. 481 v.d.
116] O. Petterson: Chief and Gods. Religious and Social Elemenls n SoHlfr Easlem Bantu Kingship. Lund 1953.
116) S. R. Schramm: Protesianlism and Polilics in France. Alencon 1954.
118) A. Siegfried ve A. Latreille; Les Forces Religieuses el la Vie Politijue. Paris 1951.
|19| G. E. Swanso: Religion and Rigime, Ann Arbor 1967.
|20| . Taubes. On theSymbolic Order of Modem Democracy. in: Confluence 1955 (1), 55
v.d.
(21) I. M. Yinger: Religion in llie Struggle for Power Durham 1946.
K. Din ve Aile
| 1 | I. S. Brown; Social Class. Inter-Marriage and Church Membership in a Kentucky
Community, in; TAe American lourna/o/Sociolog/ 1951 (31. s. 232 v d .
|2j L. G. Burchinal: Marital Satisfaction and Religious Behavior. in; American Sociologi
cal Revlew. 1957 (3), S. 306 v.d.
|3| E. W Burgess veP. Wallin: Homogamy in Social Characteristics. in: Tfe American lour
nal of Sociology. 1943 (2), s. 109 v d.
|4| L. E. Chancellor ve T. P. Monahan Religious Preference and Inter-Religious Marriages and Divorces in Iowa, in;T/if American loiirnal o/Sociologg. 1955 (2), s. 233 v.d.
|51 R. Dittrich: Konfession undCeburlerproblem, Wien 1951
|6| R. Freedmann, P. K. Whelpton ve 1. W. Smit; Socio-Economic Factors in religious
Differentials in Fertility. n: American Sociological Review, 1961 (4). s. 608 v.d.

Gnter

Kehrer

|7| I. S. Helss: Premarital Characteristics of the Rellglously Intermarried in an Urban

Area. in; American Sociological Revia/. 1960 (I). s. 47 v.d.
18) |. Hollingshead; Cultural Factors in the Selection of Marriage Mates, in: American
Sociological Revieu. 1950 (4). s. 619 v.d.
|9| A. H. lones; Sex. Educational and Religious Influences on Moral ludgements Relative to the Familiy. in: American Sociological Reviev. 1943 (3). s.405 v d.
110| R. I. R. Kennedy: Singie or Triple Melting Pot. Intermarriage Trends in New Hafen
1870-1940, in: T(ie American lournal of Sociobgy. 1944 (4), s. 331 v.d.
1111 I. T. Landis: Religiousness. Family Relationships. and Family Values in Protestant.
Catholic and |ew5h Families, in: Marriage and Family Uving, 1960 (4). s. 341 v.d.
112) R. Linton: Tlie Study of Man. New York-London 1936 (eitli yeni basklar).
113) A. I. Mayer ve S. Marx: Social Change. Religion and Birth Rates, in: TAe American lo
urnal of Sociology. 1957 (2). s. 383 v.d.
1I4|T. P. Monahan veW. M. Kephart: Divorceand Desertion by Religious and Mixed Re
ligious Croups, in; The American lournal of Sociology. 1954 (5). s.454 v.d.
1151 W. I, Schull; The Effect of Christianity on Consangulnity in NagasakI, in: American
Anlhropologisl. 1953. s. 74 v.d.
116| I. L. Thomas: The Factor of Religion in the Selection of marriage Mates. in: Ameri
can Sociological Review, 1951 (4). s.487 v.d.
117| 1. Tlen: Pal cults and Social Age in theTaiTribes ofthe Yunnan-Burma Frontier. in:
American Anthropologist. 1949 (I). s. 46 v.d.
|I8| P. Wallln: Religiosity. Sexual Gratification. and Marital Satisfaction, in; American
Sociological Review, 1957 (3). s. 300 v.d.
L. Din, Sosyal atma ve Sosyal Deime
111 P. Abrecht: The Churches and Rapid Social Change. Cardes City 1961.
|21 R. Bastide: Messianisme et developpement 6conomlque et social. in: Cahiers Internetionaux de Sociologie. 1961 (31), s.3v.d.
|31 R. N. Bellah: Religious Aspects of Modemisation in Turkey and lapan, in: The Ame
rican lournal of Sociology. 1958 (I). s.l v.d.
(41 : Religious evolution. in: American Sociological Review. 1964. s.308 v.d. Aynca
bkz; A 15. s 73 v.d. (tekrar basm).
15] W. W. Burchard: Role Conflicts of Militaty Chaplains. in; American Sociological Review, 1954. s. 528 v.d. Ayrca bkz: A 25. s.586 v.d. (tekrar basm).
161 L. A. Coser; Theorie sozialer Konflikte. Neuwied-Berlin 1965.
171 H. Desroche: Les messianismes et la categorie de l'^chec. in: Cahiers Intemationaux de Sociologie. 1963 (35). s.6l v.d.
181 A. W. Eister; Perspectives sur les fonctions de la religion dans un pays en voie de
developpement: L'Islam au Pakistan, in: A I. 1963 (15). s.35 v.d.
191 W. Coddijn: Katholieke Minderheid en Protestantse Dominant. Assen 1957.
1101 W. Herberg; Religious Communities in Present-day America. n: Review of Politics.
1954 (2). S.I55 v.d.

Din

Sosyolojisi

JL

1111 F. Houtart: Les effets du changement social sur la religion catholique en Am6rique
latine. n: A 1. 1961 (12), s. 63 v.d.
|12| R. G. Howes: The Church and the Change. Boston 1961.
|13||. |. Kane: Catholic-Protestant ConMids in America. Chicago 1955.
| M | I. P. KruijtveV/. Goddiin: Versaulungund Entsulung als soziale Prozesse, in: A 16.
s. 115 v.d.
115||. l^loux: Analyse sociologigue du changement social et religieux. in: A 3, 1960 (I),
s. 49 v.d.
116| R. Lee ve M. E Marty (Hrsg); Religion and Social Conflict, New York 1964.
|I7| R. K. Merton: Social TAron/and Social Slradure. rev. and eni. ed. Glencoe 1957.
|18| W. E. Moore; SocialOange. 3. Aufl., Prentice-Hall 1964.
119] W. D. Morris: T(ie CArislian Origins of Social Revoll. London 1949.
|20j W. Mhlmann et. al.: Chiliasmus und Nativismus. Berlin 1961.
|21) I. Seguy; S a l a chrdienm

el diveloppemenl. in: A 1, 1962 (13), s. 5 v.d.

122] B. G. M. Sundkler: Banlu Prophets in SoulA A/rica. 2. Auff., London-New York-Toronto

1961.
|23| M. S. Pereira de Queiroz. Mouvements messianiues el iKloppemenl {conomiqueau Bresil.
i n : A l , 1963(16). s.l09v.d.
]24| 1. Thornen Ascetic Protestantism and the Development of Science and Technology,
in: The American loumal of Sociology. 1952 (1), s. 25 v.d.
|25| 1. M. G. Thurlings: Funclionaliim. Social Otange and he Sociologg of Religion. in; A 3, 1961
(5), S.407 v.d. (B).
|26| K. W. Underwood: Prolatanl and Catholic. Religious and Social nleraction in an Induslrial
Communily. Boston 1957.
127] W. D. Wallis: Messiahs, 7heir Role in Cinlizalion, Washington 1943.
M. Modem Toplumda Din
111 S. S. Acguaviva: Der Vnlergang des Heiligen in der jndusliellen Ceselluhafl. (talyancadan)
Essen 1954.
12] P. L. Berger: The Noisc ofSolemn Assemblies; Orislian Commitmenl and Ihe Religious EslailisAment in America. Garden City 1961.
|3| : TAe Precarious Vision: a Sociohgisl Loofa on Social Fictions and Chrislian Failh. Garden
City 1961.
14] H. Cox: Sladi ohne CoU, Stuttgart-Beri in 1966.
|5) R. P. A. Desqueyrat: La crise religieuse des lemps modemen. Paris o.|.
16) W. Herberg; Prolesiani- CalAolic- lev. An Essaa in American Religious Sociology. Nevi/ York
1955.
17) G. Kehrer: Das religise Bwu^lsein des Induslieearbeilen. Eine Empirische Sludie. Mnchen
1966.
18] T. Luckmann; Das Problem der Religion in der modemen Cesellschaf. Freiburf 1963.

11R
JL

Gnter

Ketrer

|9| i Matthes: Di Emigralion der Kircfe aus der Gesellsclaft. Hamburg 1964.
1101 R R. Mathison: Faiffo. Cults and Secls of America. From Atheism to Zen. ndianapolis
1960.
1111 D. Savramls; Das Vorurtell von der Entchristlichung der Gegenwartsgesellschaft.
in: Klner Zeitschrift fr Soziologie und Sazialpsgchotogie. 1967 (2). s. 263 v.d.
|12| P. Schmitt-Eglin: Le m&anisme de la dichristianisalion. Paris 1952.
|13| H.-O. Wlber: Religion ohne Entschtidung. Wolkskirche am Beispiel der jungen Ceneration.
Cttinger 1959.

KNC BLM
KARL MARX VE F. ENGELS
EMLE DURKHEM
MAX WEBER
CLIFFORD GEERTZ

DN VE SOYOLOJSh
Kari MARX ve Friedrik ENGELS

Hegel'in

Hukuk

Fehefesi'ni

Eletiriye

Katkt

(Kari Marx)

A l m a n y a iin d i n i n e l e t i r i s i e k s e r i y e t l e t a m a m l a n m t r

ve Alman

ya'da din eletirisi btn eletirilerin ncldr.

K a l p l e r e (gnllere) v e mihraplara seslenen hitab reddedileli b e
ri h a t a n n d i n d v a r o l u u g z d e n d m t r . C e n n e t i n

fantastik

g e r e k l i i i i n d e s p e r i n s a n a r a y a n , fakat o r a d a kendi yansmasndan

baka bir ey b u l a m a y a n i n s a n , kendisinin asl gerekliini arad,
aramas gereken yerde,

artk kendi b e n z e r i n d e n i n s a n - d n d a n

b a k a bir e y i b u l m a y a a l m a y a c a k t r .
D i n d e l e t i r i n i n t e m e l i ( e s a s ) , u d u r insan dini ina eder, d i n i n
s a n d e i l . B a k a bir d e y i l e , d i n h e n z k e n d i n i b u l a m a m v e y a zaten
k e n d i n i tekrar k a y b e t m i i n s a n n z - b i l i n c i , z h i s s i y a t d r Fakat
d n y a n n d n d a i k a m e t e d e n s o y u t bir varlk d e i l d i r i n s a n
dnyas,
m

devleti, toplumudur. B u devlet, bu toplum

&ilMflili^i r e t i r

n k b u tersine dnm

dini,

bir dnyadn.

b u tersine

insan
insann
dn

Din, bu d n

y a n n g e n e l t e o r i s i d i r , o n u n a n s i k l o p e d i k bir z e t i , p o p l e r b i r form
iindeki mant, o n u n ruhsal onur meselesi, cokusu, o n u n m a n e v i
m e y y i d e s i , ciddi t a m a m l a n , teselli ve hakllatrm
bir z e m i n d i r i n s a n n z n n fantastik

gerekletirimid',

iin

evrensel

n k insann z

hakiki bir g e r e k l i e s a h i p d e i l d i r B u y z d e n d i n e kar o l a n b u s a -

Ingillzce'den eviren Mevlde Ayyldzolu (0 Re/igion'dan (Foreign Languages

Publishing House. Moscow, 1955, bu yaz R. Bocock ve K. Thompsonun Religion
and deology, Manchester University Press, 1985, s. 11-20 Mant ve Engels'in dei
ik metinlerinden zetleyerek derledikleri ekliyle alnmtr).

122
Kari

Marx

ve

Friedrik

Engels

v a d o l a y l o l a r a k teki dnyayla o l a n s a v a t r d i n i n r u h s a l bir

koku

katt d n y a y a kar.
Dinsel zdrap a y n z a m a n d a gerek ( r e e l ) z d r a b m b i r ifadesi,
zdraba

kar bir protestodur.

Din. bastrlm varln

gerek

mahadesi.

kalpsiz bir d n y a n n kalbidir, tpk ruhsuz bir d n y a n n r u h u o l d u u

gibi. Din insann

afyonudur.

D i n i n o r t a d a n k a l d n i m a s i n s a n l a r n gerek m u t l u l u u iin gerek

li o l a n aldatc

( i l l u s o r y ) bir m u t l u l u k gibidir. O n u n k o u l l a r y l a ilgili a l

dantan (llzyondan)
uldan

vazgeme

v a z g e m e i s t e i , aldanlara

isteidir. D i n i n e l e t i r i s i , b y l e c e ,

ihtiya

duyan

bir ko

h l e s i d i n o l a n bir

h z n , bir sknt r m a n n t a s a n h a l i n d e k i e l e t i r i s i d i r .
Eletiri, zincirlerden hayali ieklertoplamtr; ancak, insann her
h a n g i bir fantazi v e y a a v u n t u o l m a k s z n zincirleri t a k a c a e k i l d e d e
il, fakat zincirleri silkip a t a c a , gerek, y a a y a n i e k l e r i t o p l a y a c a
ekilde. Dinin eletirisi kiinin, dnmek, e y l e m d e b u l u n m a k v e ken
di g e r e i n i e k i l l e n d i r m e k k o n u s u n d a tpk gz a l m v e akl b a
na g e l m i i n s a n d a o l d u u gibi g z n a a r , y l e k i , s o n u t a kii k e n d i
e t r a f n d a , d o l a y s y l a k e n d i gerek g n e i n i n e t r a h n d a d n m e y e b a
l a y a c a k t r . D i n a n c a k , i n s a n kendi e t r a h n d a d n m e d i i s r e c e i n s a n n
e t r a f n d a d n e n , a l d a t c bir g n e t i r .
Tariflin grevi,

b u y z d e n , hakikat t e s i bir d n y a n n o r t a d a n k a y b o l

d u u bir d u r u m d a , bu dnyann

ftal^ilealinin

tesisidir. T a r i h i n

hizmetin

d e o l a n f e l s e f e n i n a c i l g r e v i , i n s a n n k e n d i n e y a b a n c l a m a s n n mu
kaddes
olmayan

formunun
formlar

maskesi dmken, kendine yabanclamann

kutsal

iinde maskesini drmektir. B y l e c e , gklerin e l e

tirisi d n y a n n e l e t i r i s i n e , din eletirisi

hukuk

e/ejtirisine, ilahiyat

eletirisi

d e siyaset elejlrisine d n y o r |...|

Filozoflar d e i i k e k i l l e r d e d n y a y a k l a m a k l a y e t i n d i l e r ; o y s a
sorun o n u deitirmektir.

Alman deolojisi

( M a r x v e E n g e l s , I. B l m d e n , 1845-6):

. . . D o l a y s y l a gerek u d u r belirli e k i l l e r d e r e t i c i o l a r a k aktif o l a n

b e l i r i i kiiler belirli s o s y a l v e p o l i t i k ilikilere girerler. A m p i r i k g z l e m
h e r bir tekil r n e k t e s o s y a l v e p o l i t i k o r g a n i z a s y o n u n r e t i m l e i l i k i s i
ni, a m p i r i k o l a r a k v e h e r h a n g i bir m i s t i f i k a s y o n a v e y a s p e k l a s y o n a
g i r m e d e n g s t e r i r . T o p l u m s a l o r g a n i z a s y o n v e d e v l e t srekli o l a r a k

123

Din

Sosyolojisi

belirli b i r e y l e r i n h a y a t t a r z l a r n d a n o r t a y a kar. F a k a t b u b i r e y l e r i n
b y l e o l m a l a r o n l a r v e y a b a k a l a r t a r a f n d a n h a y a l e d i l e n bir e y d e
ildir; o n l a r gerektir, h a y a t tarzlar gerektir, a k t i v i t e l e d v a r d r , o n l a r
k e n d i zgr i r a d e l e r i n e b a l o l m a k s z n b e l i r l e n e n baz artlar, k o u l
lar v e m a d d s n d a n d r m a l a r a l t n d a a k t i v i t e d e b u l u n u d a r , retirler.
K a v r a m l a r , fikider v e b i l i n c i n r e t i m i b a l a n g t a n beri m a d d ak
tivite ve insanolunun m a d d mnasebetleri g e r e k hayatn d i l i
ile b e r a b e r d o k u n m u t u r . B u r a d a i n s a n l a n n f i k i d e r i n i n , d n c e s i n i n ,
ruhsal mnasebetinin retimi, onlarn dorudan madd

koullannn

bir s o n u c u , d a y a n s m a s o l a r a k g r l r . A y n ey bir h a l k n s i y a s e t
v e m e t a f i z i i n i n d i l i n d e t e m s i l e d i l d i i l d e r u h s a l r e t i m i iin d e
geerlidir. n s a n l a n n d n c e l e r i n i n , m e v h u m l a n n n v s . reticisi y i n e
i n s a n l a r d r fakat kendi r e t i c i g l e r i n i n b e l i d i g e l i i m i v e b u retici
g l e r i n e n s o n , e n uzak f o r m u n a kadar t e k a b l e d e n bir s y l e m t a r a
f n d a n b e l i d e n e n gerek aktif i n s a n l a r . B i l i n \das Bewu^tstein\.

hibir

z a m a n b i l i n l i v a r l k t a n \das Bewuj3(e Senj b a k a bir ey o l a m a z , v e i n

s a n l a n n v a r l o n l a r n g e r e k (real) h a y a t s r e l e r i n d e n ibarettir. d e
o l o j i n i n b t n i i n d e i n s a n l a r v e o n l a r n ilikileri k a m e r a k a r a n l m d a k i gibi t e r s yz g r n y o r s a , b u o b j e l e r i n retina z e r i n d e t e r s ( b a a a ) g z k m e s i n i n e n y a k n fiziksel h a y a t s r e l e r i n d e n d o l a y o l
duu k a d a r tarihsel hayat srelerinden dolay byle grnyor.
A l m a n felsefesinin t a m tersine, gkten dnyaya doru akmak yeri
n e , b u r a d a d n y a d a n g e d o r u bir y k s e l i s z k o n u s u d u r . Y a n i biz,
i n s a n n s y l e d i i , h a y a l e t t i i v e y a t a s a v v u r ettii e y l e d e i l e d e m e d i imiz gibi, kendilerinden c e s e d v e kandan mteekkil insanlara ulaa
b i l m e k iin k o n u u l a n , d n l e n v e t a h a y y l e d i l e n i n s a n l a r l a da
i l e d e m e y i z ; biz a n c a k g e r e k t e n aktif o l a n i n s a n l a d a ilerleriz v e o n l a
n n gerek hayat srelerinin ideolojik y a n s m a v e yanklannn gelii
m i n i , b u h a y a t s r e c i n d e n k a y n a k l a n y o r o l a r a k grrz.

nsanlann

b e y i n l e r i n d e k i b u l a n k i m a j l a r b i l e i n s a n n m a d d , a m p i r i k o l a r a k gz
lemlenebilir, madd olarak nkoullanabilir hayat srelerinin zorun
lu y c e l t i l m e l e r i d i r .

B y l e c e , a h l k , d i n , metafizik v e d i e r

ideoloji

f o r m l a n ile b u n l a r a t e k a b l e d e n b i l i n f o r m l a r artk g r n r b a m s z l k l a n n k o r u m u y o d a r . B u n l a n n bir t a r i h l e r i yoktur, g e l i m e y e d e

s a h i p d e i l d i d e r , fakat i n s a n l a r , m a d d r e t i m v e m a d d

mnsebet

leri g e l i t i r d i k e d n c e l e r i v e d n c e l e r i n i n r n l e r i d e d e i i r . B i
l i n h a y a t b e l i d e m e z , h a y a t t r b i l i n c i b e l i r l e y e n . lk b a k t a , kii y a a -

124

Kari
yan

Marx

ve

Friedrik

Engels

b i r e y l e r d e n o l d u u k a d a r b i l i n t e n h a r e k e t eder; ikinci a a m a d a

ise gerek h a y a t a u y g u n o l a r a k , b i l i n c i kendi

bilinlerinden ibaret g

rerek, y a a y a n b i r e y l e r i n k e n d i l e r i n d e n h a r e k e t e d e r
B i l i n s o n u t a b a l a n g t a n beri t o p l u m u n bir r n d r v e i n s a
n n v a r o l u u n d a n beri b u b y l e d e v a m e d e r . B a l a n g t a b i l i n , t a b i i ki s a d e c e e n y a k n d u y u s a l e v r e n i n v e k e n d i n i n b i l i n c i n e v a r a n b i
r e y i n d i e r kiilerle v e k e n d i d n d a k i e y l e r l e o l a n s n r l m n a s e b e
t i n i n b i l i n c i d i r ; a y n z a m a n d a b u ilk b i l i n , b a l a n g t a i n s a n l a t a
m a m e n y a b a n c bir e k i l d e ok byk v e z a p d e d i l e m e z bir g l e kar
l a a n , d o a n n b i l i n c i d i r ki, b u d o a y a kar i n s a n n t u t u m u t a m a
m e n h a y v a n d i r , d o a y a b i r h a y v a n gibi b o y u n eer, b u y z d e n b i l i n ,
t a m a m e n h a y v a n bir d o a b i l i n c i d i r ( d o a y a t a p m a , d o a c l k ) .
B u d o a t a p c l k v e y a d o a y a kar b u t i p bir t u t u m u n ,

toplumun

y a p s t a r a f m d a n v e t e r s o l a r a k b e l i r l e n d i i ok aktr. H e r y e r d e o l
d u u gibi b u r a d a da i n s a n v e d o a n n k i m l i i o k a d a r aktr ki. i n s a n
larn d o a k o u l l a r n a kar s n r l h a r e k e t l e r i , b i r b i r l e r i n e kar snrl
h a r e k e t l e r i n i a r t l a n d r r v e , b i r b i r l e r i n e kar snrl h a r e k e t l e r i d o a
ya kar snrl t u t u m u belirler, n k d o a t a r i h t a r a h n d a n zar zor h e
nz d z e n l e n m i t i r ; d i e r y a n d a n , e t r a f n d a k i i n s a n l a r l a m n a s e b e t i n
zorunluluu bilinci toplum iinde y a a m a bilincinin balangcdr. B u
balang bu a a m a d a toplumsal y a a m n kendisinin olduu kadar
h a y v a n s d r ; b u t a m bir s r b i l i n c i d i r , v e i n s a n k o y u n d a n a y r a n a n
cak o n u n i g d s n n y e r i n i a l a n b i l i n c i v e y a i g d s n n b i l i n l i bir
igd olmasdr.

Komnist

Din,

Parti

Manifestosu

( M a r x v e E n g e l s , 1847-8, II v e III. b l m l e r )

felsef v e g e n e l d e i d e o l o j i k bir b a k a s n d a n k o m n i z m e y n e l

t i l e n e l e t i r i l e r c i d d bir i n c e l e m e y i h a k e t m i y o r .
n s a n n d n c e l e r i n i n , g r l e r i n i n , k a v r a m l a r n n , v e y a tek bir
kelimeyle

insan

bilincinin, insann

madd

varoluunun koullarndaki,

t o p l u m s a l ilikiler v e t o p l u m s a l y a a m n d a k i her d e i i k l i k l e d e i t i
i n i k a v r a y a b i l m e k d e r i n bir sezgi gerektirir m i ?
D n c e tarihi, maddi retimin deimesi orannda
retimin

karakterinin

d e i m e s i n d e n b a k a neyi i s p a t

entelleklel
etmektedir?

H e r devrin hakim dnceleri o devrin hakim snflarnn dnceleri

dir.

125
Din

Sosyolojisi

nsanlar t o p l u m u deitirecek dncelerden bahsettiklerinde, e s

ki t o p l u m d a y e n i bir t o p l u m u n t e m e l e s a s l a r m n var o l d u u n u v e e s
ki d n c e l e r i n z l n n eski v a r o l u k o u l l a r m m z l m e s i n e
a y a k u y d u r d u u n u ifade e t m e k t e n baka bir e y y a p m a z l a r .
E s k i d n y a s o n s a n c l a r m e k e r k e n , eski d i n l e r d e H r i s t i y a n l k t a
r a f n d a n alt e d i l d i l e r . H r i s t i y a n d n c e l e r onsekizinci yzylda r a s y o
n a l i s t d n c e l e r e m a l u p o l u r k e n , feodal t o p l u m o n u n l b i d i k l e r i ni d e v r i m c i b u r j u v a z i y l e s a v a a s r y o r d u . n a n hrriyeti v e v i c d a n
z g r l d n c e l e r i bilgi a l a n n d a s e r b e s t r e k a b e t i n h a k i m i y e t i n
d e n baka bir e y i n i f a d e s i o l m a d l a r .
' K u k u s u z ' , y l e d e n i l e c e k t i r ; din, ahlk, felsef v e hukuk fikirler
tarihsel geliim srecinde deitirilmitir. Fakat din, maneviyat, felse
fe v e s i y a s e t b i l i m i b u d e i i m e r a m e n srekli y a a m a y a d e v a m e t t i
ler'.
' B u n u n y a n s r a , t o p l u m u n her h a l i n d e ortak o l a n z g d k , a d a l e t ,
v b , gibi e b e d hakikatler vardr. Fakat k o m n i z m b t n e b e d d o r u l a n ykar; o n l a r y e n i bir t e m e l zerinde ina e t m e k y e r i n e , b t n d i n l e
ri, a h l k d e e r l e r i ykar, b u y z d e n o b t n g e m i t a r i h s e l d e n e y i m
lere a y k n h a r e k e t eder.'
B u itham kendi kendini neye indirger? Gemiteki btn t o p l u m l a n n t a r i h i snf a t m a l a n n d a n ( a n t a g o n i s m ) o l u m u t u r

farkl

d n e m l e r d e farkl b i i m l e r v a r s a y a n a t m a l a r
F a k a t t o p l u m u n bir p a r a s n n dieri t a r a f n d a n s m r l d ger
ei, hangi eilim, hangi form iinde olursa olsun btn gemi d
n e m l e r iin o r t a k bir g e r e k t i r D o l a y s y l a , t a b i i ki, g e m i a l a r n
s o s y a l b i l i n c i , birok e i t l i l i k v e deiiklik g s t e r s e d e , snf a t m a l a n t a m a m e n yok o l m a d k a t a m a m e n o r t a d a n k a y b o l m a y a n baz g e
n e l fikider v e ortak f o r m l a r i i n d e hareket e d e r
K o m n i s t d e v r i m g e l e n e k s e l m l k i y e t i l i k i l e r i n d e n e n radikal k o
p u t u r ; t a b i i ki o n u n g e l i i m i d e g e l e n e k s e l d n c e l e r d e n e n radikal
k o p u u gerektirir.
. . . N a s l p a p a z l a r t o p r a k a a l a n y l a h e p el e l e o l m u s a , a y n e k i l d e
r u h b a n s n f n n ( C l e r i c a l ) S o s y a l i z m i d e F e o d a l S o s y a l i z m l e el e l e git
mitir.
H i b i r e y H r i s t i y a n i l e c i l i i n e s o s y a l i s t bir renk v e r m e k t e n d a h a
k o l a y d e i l d i r H r i s t i y a n l k zel m l k i y e t e , e v l i l i e , d e v l e t e kar koy
m a d m ? B u n l a n n y e r i n e fakirlik v e h a y r s e v e d i k . d i n s e l bekarlk y e -

126

Kari

Marx

ve

Friedrik

Engels

m i n i v e b e d e n i n i l e s i , m a n a s t r hayat v e A n a K i l i s e hakknda t e l k i n
d e b u l u n m a d m ? H r i s t i y a n S o s y a l i z m i a r i s t o k r a t l a r n kskanlklar
n , kinlerini k u t s a y a n p a p a z l a r n kutsal s u y u n d a n baka bir e y d e i l
dir.

Kapital.

K i t a p (Marx,

1867)

...Dinsel d n y a gerek d n y a n n y a n s m a s n d a n baka bir e y deildir.

M e t a r e t i m i n e d a y a n a n , r e t i c i l e r i n g e n e l l i k l e birbirleriyle r n l e r i
n e m e t a v e d e e r l e r o l a r a k d a v r a n m a k s u r e t i y l e s o s y a l ilikilere girdik
leri, v e b u r e t i c i l e r i n k e n d i bireysel e m e k l e r i n i h o m o j e n i n s a n e m e
i s t a n d a r d n a indirgedikleri bir t o p l u m iin s o y u t i n s a n i n a n c y l a (cul(us), b u n d a n t e zellikle o n u n P r o t e s t a n l k v e D e i s m gibi burjuva g e
l i m e l e r i i i n d e H r i s t i y a n l k , d i n i n e n u y g u n b i i m i d i r . Eski A s y a tipi
r e t i m tarznda v e b t n d i e r eski r e t i m tarzlarnda r n l e r i n m e t a ya d n m v e b y l e c e i n s a n n da m e t a r e t i c i s i n e d n m n n
ikincil bir y e r t u t t u u n u , a n c a k , b u n u n n e m i n i n ilkel t o p l u l u k l a r n
k e n d i z l m e l e r i n e yaklatka arttn grrz. Hakl o l a r a k t c c a r
diye isimlendirilen milletler E p i k r ' n tanrlarnn

Intermundia'da

o l d u u gibi v e y a Y a h u d i l e r ' i n P o l o n y a t o p l u m u n u n g z e n e k l e r i n d e o l
d u u g i b i a n c a k eski d n y a n n a t l a k l a r n d a v a r o l u r . B u eski t o p
l u m s a l r e t i m o r g a n i z m a l a r , burjuva t o p l u m u ile k a r l a t r l d n d a ,
s o n d e r e c e b a s i t v e effaftr. Fakat o n l a r ya b i r e y s e l olarak i l k e l ka
bile t o p l u m u n d a kendisini hemcinsleriyle balayan gbek kordonun
dan a y r l a m a m o l a n insann o l g u n l a m a m gelimelerinde veya
d o r u d a n itaat i l i k i l e r i n d e t e m e l l e n i r . B u r g t l e n m e l e r a n c a k e m e
i n retici g c n n g e l i i m i n i n henz d k bir s e v i y e n i n t e s i n e
g e m e m i o l d u u v e bu y z d e n m a d d h a y a t a l a n n d a i n s a n l a r n i n
s a n l a r l a v e i n s a n n d o a i l e o l a n s o s y a l ilikilerinin b u n a u y g u n o l a
rak d a r o l d u u yer v e z a m a n l a r d a o r t a y a kar v e varolur. B u darlk e s
ki d o a t a p c l n d a v e p o p l e r d i n l e r i n d i e r u n s u r l a n n d a y a n s r .
Gerek hayatn din y a n s m a s ancak o zaman, yani gnlk hayatn
pratik ilikilerinin kiiye a r k a d a l a n v e d o a b a k m n d a n

mkemmel

bir e k i l d e a n l a l r v e m a k u l ilikilerden baka bir ey s u n m a d za

m a n g z d e n kaybolur...

127

Din
Anti-Duftring ( E n g e l s ,

Sosyolojisi

1878)

. . . B t n d i n l e r . . . i n s a n l a r n g n d e l i k h a y a t l a r n kontrol e d e n d s a l
g l e n n i n s a n b e y n i n d e k i fantastik bir y a n s m a s n d a n baka birey
d e i l d i r , ki b u y a n s m a d a d n y e v gler d o a s t g l e r i n f o r m u n u
v a r s a y a r l a r . T a r i h i n b a n d a ilk olarak y a n s y a n v e uzun e v r i m s r e c i
i i n d e d e i i k i n s a n t o p l u l u k l a r a r a s n d a e n ok v e e n e i t l i k i i l e
t i r m e l e r e u r a y a n d o a g l e n y d i . B u ilk s r e k a r l a t r m a l m i t o l o
ji t a r a f n d a n , e n a z n d a n H i n t - A v r u p a h a l k l a n r n e i n d e , H i n d u d i n i
n i n kutsal k i t a p l a r n d a k i k k e n l e r i n e k a d a r g i d i l e r e k i z l e n e b i l m i ; v e
e v r i m i n d a h a ileri a a m a s n d a H i n t l i l e r , ranllar, Y u n a n l a r , R o m a l l a r ,
A l m a n l a r v e i m d i y e kadar m a t e r y a l l e r i n b u l u n d u u kadaryla K e k l e r .
L i t v a n y a l l a r v e i s l a v l a r a r a s n d a teferruatyla g s t e r i l m i t i r .

Fakat

t o p l u m s a l g l e r i n d o a g l e r i n i n y a n s r a aktif o l m a y a b a l a m a s
uzun z a m a n n c e o l m a m t r ; b u t o p l u m s a l g l e r d o a g l e r i y l e a y
n d e r e c e d e i n s a n a y a b a n c , b a l a n g t a eit d e r e c e d e a n l a l m a z , a y
n g r n r d o a l z o r u n l u l u k l a i n s a n zerinde d o a g l e r i n i n k e n d i l e
ri kadar e g e m e n d i r . B a l a n g t a s a d e c e d o a n n gizemli g l e r i n i y a n
s t a n fantastik figder, b u n o k t a d a t o p l u m s a l nitelikler kazanr, tarihin
g l e r i n i n t e m s i l c i s i olur. E v r i m i n d a h a s o n r a k i bir a a m a s n d a ok
s a y d a t a n r n n b t n d o a l v e t o p l u m s a l nitelikleri s o y u t i n s a n n bir
y a n s m a s n d a n baka bir e y o l m a y a n , h e r e y e

kadir tek bir t a n r y a ak

t a r l d . t e , g e G r e k i n vulgarize e d i l m i f e l s e f e s i n i n t a r i h s e l olarak
s o n r e t i m i o l a n tektanrcln kkeni b u d u r v e bu tektanrclk Y a h u
dilerin dlayc a n l a m d a mill tannlarnda Y e h o v a ' d a kendi b e
denini bulur. B u uygun, kullanl ve evrensel olarak

uygulanabilir

form i i n d e d i n , i n s a n l a n n k e n d i l e r i n e h k m e d e n d o a l v e t o p l u m s a l
g l e r e y a b a n c ilikinin d o l a y s z , y a n i , d u y g u s a l f o r m u o l a r a k i n s a
n o l u b u g l e r i n k o n t r o l a l t n d a kald s r e c e v a r o l m a y s r d
rebilir. B u n u n l a birlikte, m e v c u t burjuva t o p l u m l a r n d a d e f a l a r c a gr
d m z g i b i , i n s a n l a r kendileri t a r a f n d a n y a r a t l a n e k o n o m i k k o u l
lar t a r a f n d a n , k e n d i l e r i n i n rettikleri r e t i m a r a l a n t a r a f n d a n , s a n
ki b u n l a r y a b a n c g l e r m i gibi ynetilirler. D i n i n o l u u m u n a s e b e p
o l a n b u y a n s t c ( d n m s e l = r e f l e c t i v e ) etkinliin fiili t e m e l i , b y l e
c e v a r o l m a y a d e v a m e d e r v e b u n u n l a d a d i n s e l y a n s m a kendi v a r o l u
u n u d e v a m ettirir. B u r j u v a siyasi e k o n o m i s i b u y a b a n c t a h a k k m n
n e d e n s e l b a n a m a n t k l bir a k l a m a getirse d e , b u d u r u m n e m l i

128

Kari

Marx

ve

Friedrik

Engels

bir deiiklik o l u t u r m a z . B u r j u v a e k o n o m i b i l i m i g e n e l d e n e krizleri

nleyebilir, ne bireysel kapitalistleri zararlardan, tahsil o l u n a m a y a c a k
b o r l a r d a n v e iflastan k o r u y a b i l i r , n e d e b i r e y s e l i i l e r e isizlie v e
fakirlie kar g v e n c e v e r e b i l i r . n s a n n t a l e p e t t i i , T a n n ' n n ( y a n i ,
k a p i t a l i s t r e t i m m o d e l i n i n y a b a n c t a h a k k m n n ) t a n z i m ettii h
l d o r u d u r . S a f b i l g i , b u r j u v a iktisadi b i l i m i n d e n o k d a h a ileri v e d e
r i n e g i d e b i l s e d e , s o s y a l g l e r i t o p l u m u n i d a r e s i a l t n a s o k m a k iin
y e t e r l i d e i l d i r . B u n u n i i n h e r e y d e n n c e z o r u n l u o l a n t o p l u m s a l bir
feanundur. V e b u t o p l u m s a l k a n u n t a m a m l a n d n d a , t o p l u m , r e t i m i n
b t n a r a l a n n e l e a l m a k v e o n l a n p l a n l bir a m a t a k u l l a n m a k s u r e
t i y l e , k e n d i n i v e b t n y e l e r i n i k e n d i l e r i t a r a f n d a n r e t i l e n fakat kar
l a r n a d i r e n i l e m e y e n bir y a b a n c g o l a r a k k a n b t n r e t i m a r a
l a r n n e s a r e t i n d e n kurtulduunda-, b y l e c e i n s a n s a d e c e t a l e p e t m e
yip

ayn zamanda tanzim ettiinde -ite ancak o z a m a n hl d i n d e

y a n s y a n b u y a b a n c g y o k o l a c a k ; v e o n u n l a birlikte d i n s e l y a n s m a
nn kendisi d e yokolacak, nk, basite, geride yansyacak birey kal
mayacak.

topik

ve Bilimsel

Sosyalizm'in

ngilizce Basksna Giri ( E n g e l s ,

. . . Y a k l a k krk-elli yl n c e bir g e r e k t e n b a h s e t m i t i m ,

1892)

ngiltere'ye

y e r l e e n k l t r l h e r h a n g i bir y a b a n c , bir s r e s o n r a ingiliz orta s n h n n aptalln v e din banazln grmek z o m n d a o l m a k t a n dolay

a r r d . i m d i o z a m a n k i ngiliz orta s n f n n b u zeki y a b a n c y a g
rnd kadar aptal olmadn ispatlayacam. O n u n din eilimleri
a k l a n a b i l i r (...).
Bylece, eer materyalizm

Fransz Devriminin

itikad

olmusa.

T a n r ' d a n - k o r k a n ngiliz burjuvazisi d e d i n i n e t a m a m e n b a i k a l m

tr. K i t l e l e r i n d i n i g d l e r i k a y b o l m u d u u t a k t i r d e , n e t i c e n i n n e
olacan Paris'teki terr hakimiyeti gstermemi m i d i r ? Fransa'dan
k o m u l k e l e r e n e k a d a r ok m a t e r y a l i z m y a y l d y s a v e baz b e n z e r
d o k t r i n e l a k m l a r d a n z e l l i k l e A l m a n f e l s e f e s i n d e n d e s t e k grd y s e , g e r e k t e n d e o k a d a r ok m a t e r y a l i z m v e zgr d n c e ( k l
t r l bir i n s a n n z o r u n l u nitelikleri) g e n e l o l a r a k A v r u p a ' d a y a y l d , v e
o k a d a r o k da ngiliz orta s n h bir o k d i n itikatta i n a t l a a y a k d i r e t
ti. B u itikatlar b i r b i r i n d e n farkl o l a b i l i r , fakat o n l a n n h e p s i d e , k e s i n
likle d i n s e l , H r i s t i y a n itikad idiler.

129

Din

Sosyolojisi

D e v r i m F r a n s a ' d a b u r j u v a n m siyasi zaferini peidtirirl^en, n g i l t e

r e ' d e W a t t , Arkwright, C a r t w n g h t v e d i e d e r i e k o n o m i k g c n arlk
merkezini t a m a m e n d e i t i r e n bir S a n a y i d e v r i m i b a l a t t l a r . B u r j u v a
nn serveti

toprak sahibi aristokratiannkinden nemli lde daha

hzl bir e k i l d e artt. B u r j u v a n n kendi i i n d e , f i n a n s a l a r i s t o k r a s i ,

b a n k e r l e r v s . , fabrikatrler t a r a f n d a n gittike d a h a fazla arka p l a n a
itildiler. 1689 u z l a m a s , burjuva l e h i n e urad b u k a d e m e l i deiik
l i k l e r d e n s o n r a b i l e , artk p a r t i l e r i n o n a kar g r e l i p o z i s y o n l a r n a t e
k a b l e t m i y o r d u . B u p a r t i l e r i n karakteri d e d e i t i ; 1830'un b u r j u v a z i
si bir n c e k i y z y l d a k i n d e n o l d u k a farklyd.

Hl

aristokratlarn

elinde b u l u n a n v e onlar tarafndan yeni siyas burjuvazinin isteklerine

ka k o y m a k iin k u l l a n l a n s i y a s g y e n i e k o n o m i k k a d a d a u y u m
suz h l e g e l i y o r d u . A r i s t o k r a s i y l e y e n i v e c e s u r bir s a v a z o r u n l u y d u ;
b y l e bir s a v a a n c a k y e n i e k o n o m i k i k t i d a n n zaferiyle s o n u l a n a b i l i r
d i . n c e l i k l e , b t n kar k o y m a l a r a r a m e n , 1830'un F r a n s z D e v r i mi'nin etkisiyle bu Reform Hareketi sonuna kadar t a m a m l a n d . B u d u
r u m b u r j u v a z i y e P a r l a m e n t o ' d a takdir e d i l e n k u v v e d i bir y e r v e r d i . D a
ha s o n r a , bir kere v e b t n z a m a n l a r i i n , b u r j u v a z i n i n , zellikle o n u n
e n aktif k e s i m i o l a n fabrikatrlerin toprak s a h i b i aristokratlara s t n
l n t e s i s e d e n , h u b u b a t r n l e r i n i n sat ile ilgili k a n u n u n i p t a l i .
B u , b u r j u v a z i n i n e n b y k zaferiydi; fakat, a y n z a m a n d a k e n d i d l a
yc kar iin kazand s o n zaferdi. D a h a s o n r a e l d e ettikleri her za
feri n c e t a m a m e n y a n d a l a r fakat ksa bir s r e s o n r a rakipleri o l a n
y e n i bir t o p l u m s a l g l e p a y l a m a k z o r u n d a kaldlar.
S a n a y i d e v r i m i g e n i bir retici k a p i t a l i s t snf, a m a a y n z a m a n d a
o k d a h a fazla s a y d a bir retici ii snf m e y d a n a gerirdi. B u s
nf, s a n a y i d e v r i m i n i n bir b r a n t a n s o n r a d i e r bir b r a n y a k a l a m a s y
la b i d i k t e s a y c a v e h i s s e c e k a d e m e l i o l a r a k b y d v e a y n o r a n d a
g b a k m n d a n d a b y d . 1824 gibi erken bir d n e m d e o n u n , g
n l s z bir p a r l a m e n t o y u i i l e r i n b i d e m e s i n i y a s a k l a y a n k a n u n u i p
tal e t m e y e z o d a y a r a k g s t e r d i i , ite b u g t . R e f o r m a l k a n t l a r d e
v a m e d e r k e n , i i l e r R e f o r m p a r t i s i n i n radikal k a n a d n o l u t u r d u l a r ,
1832 Y a s a s o n l a r a s e m e hakk t a n m a d n d a n , o n l a r k e n d i t a l e p l e
rini H a l k S z l e m e s i ' y l e ( P e o p l e ' s C h a r t e r ) f o r m l e ettiler, v e k e n d i
k e n d i l e r i n i b y k burjuvazi A n t i - C o m L a w ( H u b u b a t Y a s a l a r n a K a r )
p a r t i s i n e m u h a l i f o l a r a k b a m s z bir p a r t i d e , m o d e m z a m a n l a n n ilk
i P a r t i s i o l a n a r t i s t l e r ' d e ina ettiler.

130

Kari

Marx

ve

Friedrik

Engels

D a h a s o n r a 1848 u b a t v e M a r t ' m d a ii s n f n n n e m l i bir rol o y

nad Ktasal devrim geldi, v e en azndan Paris'te, kapitalist t o p l u
m u n bak a s t a r a h n d a n a s l a kabul e d i l e m e z o l a n istekler n e s
r l d . V e g e n e l bir tepki ile k a r l a l d . n c e 10 N i s a n 1848'de a r t i s t l e r i n ilk y e n i l g i s i , s o n r a a y n yl H a z i r a n ' d a P a r i s ' t e ii snf a y a k
l a n m a s n n i z d i h a m , s o n r a talya, M a c a r i s t a n v e G n e y A l m a n y a ' d a
1849 felaketi v e s o n o l a r a k da 2 Aralk 1851 d e P a r i s ' t e L o u i s B o n a part'n zaferi. E n a z n d a n bir s r e iin ii s n f n n i s t e k l e r i n i n o l u
t u r d u u korku b a s t n i d , fakat n e p a h a s n a ! E e r ngiliz b u r j u v a s i n
s a n l a r d i n k a r a m s a r l k t a t u t m a g e r e k s i n i m i n d e n n c e ikna o l m u o l
sayd btn b u tecrbelerden sonra bu gereksinimi n e kadar hisseder
d i ? Kta k o m u l a n n n a a l a m a l a n n a b a k m a k s z n , a a t a b a k a n n
H r i s t i y a n l a m a s , incil r e n m e s i iin y l d a n yla b i n l e r c e , o n b i n l e r c e
h a r c a m a y a d e v a m etti; s a h i p o l d u u yerli d i n m e k a n i z m a l a r l a t a t m i n
o l m a d , g e l e n e k s e l olarak d i n i n v a r l n d e v a m e t t i r m e s i n d e e n b
yk o r g a n i z a t r o l a n B r o t h e r l o n a t h a n ' d a n y a r d m i s t e d i , M o d d y , S a n key v e benzerleri gibi A m e r i k a n d i n u y a n h a r e k e t l e r i n i ithal e t t i ; v e
sonuta e s k i Hristiyanln propagandasn yeniden dirilten, sefille
re s e i l m i l e r o l a r a k y a k l a a n , k a p i t a l i z m l e d i n bir y o l l a s a v a a n v e
b y l e c e bir g n b a b e l a s o l a b i l e c e k v e b u n u y a p a b i l m e k iin i m d i
yeterli p a r a y b u l a n eski H r i s t i y a n snf a t m a s n n bir e s i n i b e s l e
y e n K u r t u l u O r d u s u ' n u n ( P r o t e s t a n bir m e z h e b i n n . ) t e h l i k e l i y a r
d m n k a b u l etti |...j
V e i m d i K t a b u r j u v a z i s i n i n d i n geveklii v e z g r d n c e s i n e
kar ingiliz s a y g n l n n zaferi g e l d i , ingiltere v e F r a n s a ' n n iileri
a y a k l a n d . O n l a r direkt o l a r a k s o s y a l i z m d e n e t k i l e n d i l e r , v e g e r e k t e n
ok iyi g e r e k e l e r l e , k e n d i nhjzlarn g v e n c e y e a l a c a k a r a l a r n m e
r u l u u k o n u s u n d a h i b i r e k i l d e k s m i d a v r a n m a d l a r . B u saf grbz
l k / k a b a kuvvet ( p u e r r o b u s t u s ) g n d e n g n e b e d b a h t l a

(malitio-

s u s ) d n t . F r a n s z v e A l m a n B u r j u v a z i s i n i n s e s s i z c e zgr d n
c e l e r i n d e n v a z g e m e k t e n b a k a y a p a c a k l a r b i r e y k a l m a d ; tpk d e n i z
tutmas o n u yakalad zaman, o ana kadar gvertede kabadayca d o
laan delikanlnn yanmakta olan sigarasn sessizce brakmas gibi;
birer birer b u a l a y c l a r d g r n t e d i n d a r kiilere d n t l e r . K i l i
s e h a k k n d a , o n u n i n a n v e t r e n l e r i hakknda k o n u m a y a b a l a d l a r ,
hatta istenmedii kadar (kilisenin bile istemedii kadar) ona boyun
e d i l e r . Fransz b u r j u v a s C u m a gnleri y e m e k l e r i y a s z y e d i . A l m a n

131
Din

Sosyolojisi

b u r j u v a s P a z a r g n l e r i kilise s r a l a r n d a uzun P r o t e s t a n v a a z l a r n n
s o n u n a k a d a r o t u r d u . O n l a r m a t e r y a l i z m l e f e l a k e t e u r a d l a r . 'Die Re
ligion muss dem Volk

erhallen

werden',

-din halk iin ayakta

tutulmaldr-

t o p l u m u m u t l a k bir k t e n k o r u m a n n tek v e s o n a r a c b u d u r . M a
a l e s e f o n l a r , s o n s u z a k a d a r d i n i n y k l m a s iin e n u y g u n a a m a y a g e
l i n c e y e k a d a r b u n u n farkna v a r a m a d l a r . V e i m d i ngiliz burjuvazisi
d u d a k b k m e y e b a l a d v e ' N i i n b u k a d a r b o a v a k i t g e i r d i n i z , biz s i
ze b u n u iki yzyl n c e s y l e y e b i l i r d i k ! ' d i y o d a r .
F a k a t , b e n n e ngiliz d i n v u r d u m d u y m a z l n d a n , n e d e y k s e l e n
P r o l e t e r y a n e i l i m i d u r d u r a c a k o l a n kta b u r j u v a z i s i n i n post festum

n m n d e n k o r k u y o r u m . G e l e n e k b y k bir geciktirici g t r , t a r i h i n
e y l e m s i z l i k ( a t a l e t ) g c d r (vis inerlia), fakat t a m a m e n p a s i f o l d u u n
dan, yklaca kesin; sonuta d i n kapitalist t o p l u m u n bekiliini y a p
m a y a d e v a m e t m e y e c e k . E e r b i z i m k a n u n , felsef v e d i n fikirlerimiz
v e r i l i bir t o p l u m d a h a k i m e k o n o m i k iliki d a l l a r n a az v e y a ok uzak
o l u r s a , b u t r fikider b u ilikilerdeki kkl d e i i k l i k l e r i n e t k i s i n e uzun
v a d e d e kar k o y a m a z . V e biz d o a s t bir v a h y e ( b i l g i y e ) i n a n m a d
m z s r e c e , h i b i r d i n i i n a n c n s e n d e l e y e n bir t o p l u m u a y a k t a t u t
m a y a y e t m e y e c e i n i kabul etmeliyiz.

DN SOYLOJS VE BLG TEORS

mile DURKHEM

B u a l m a d a b u g n b i l i n e n e n ilkel ve e n basit d i n i i n c e l e m e k , z m
l e m e k v e a k l a m a s n y a p m a k d n c e s i n d e y i z . B i r d i n s i s t e m u iki
art haiz i s e o n u i n c e l e d i i m i z v e g z l e m l e d i i m i z d i n l e r i n e n ilkeli s a
yarz: h e r e y d e n n c e b u d i n s i s t e m i n r g t l e n i i n i n , b a s i t l i k t e dier
lerinin e n a a s n d a o l a n bir t o p l u m d a b u l u n m a s gerekir.'

Bundan

b a k a o d i n s i s t e m i k e n d i s i n d e n n c e k i bir d i n d e n d n a l n m h i
bir e y e b a v u r m a d a n a k l a y a b i l m e k m m k n o l m a l d r .
B y l e bir d i n s i s t e m i n t m b l m l e r i a r a s n d a k i , u y u m v e b a l a n
ty bir t a r i h i n i n v e y a bir e t n o g r a h n g s t e r e b i l e c e i titizlik v e s a d a k a t
ile t a s v i r e t m e y e a l a c a z . Fakat g r e v i m i z b u n u n l a s n r l k a l m a y a
caktr: s o s y o l o j i , t a r i h i n v e e t n o g r a f y a n n o r t a y a k o y d u k l a r n d a n farkl
ve b a k a p r o b l e m l e r d e o r t a y a koyar. U y g a r l n g e m i e k i l l e r i n i ,
y a l n z c a o n l a r t a n m a k v e y e n i d e n ina e t m e k a m a c y l a r e n m e e
a l m a z . H e r pozitif b i l i m gibi o d a her e y d e n n c e i m d i k i z a m a n
d a , y a n b a m z d a b u l u n a n v e d n c e l e r i m i z e e y l e m l e r i m i z e b e l l i bir
e t k i d e b u l u n a b i l e n fiili gereklii a k l a m a g a y e s i n i g d e r . B u g e r e k
lik ise i n s a n d r v e zellikle b u g n k i n s a n d r . n k iyi t a n m a k l a d a
ha o k ilgili o l d u u m u z baka bir ey yoktur. D o l a y s y l a o l d u k a ka
d i m v e arkaik d i n l e r i , yalnzca garibliklerini t u h a f l k l a r n a n l a t m a zev-

ingillzce'den eviren Abdullah Topuolu [The Etemenlary Forms of Ihe Religious Li/c'n
Religious Sociology and the Theory of Knowledge isimli Giri Blm. ngilizceye
eviren: loseph Word Swain. London: George Ailen & Unwin, 1976).
Ayn anlamda bu toplumlar ilkel diye nitelendireceiz ve bu tr toplumlara men
sup insanlara ilkel insanlar diyeceiz. Gerekte bu terim aklk ve kesinlikten biraz
yoksunsa da baka trl yapmann yolu yoktur. Zaten anlam bir kez bu ekilde ta
nmlanmaya zen gsterildii zaman sakncas kalmam olur.

Din

Sosyolojisi

kini t a t m a k i i n i n c e l e m e y e c e i z . a l m a m z m k o n u s u olarak b u n l a
r s e i i m i z , i n s a n n d i n i d o a s n bize b i l d i r m e y e , y a n i i n s a n l n a s
l v e srekli bir m a n z a r a s n g z l e n m i z i n n n e k o y m a y a e n e l v e d l i
s a y m a m z d a n kaynaklanmtr.
B u d n c e m i z birok i d d e t l i itiraz d a v e t e t m e d e n kabul e d i l m e
yecektir. i m d i k i i n s a n l a r hakknda bir a n l a y a v a r a b i l m e k iin t a n h i n
b a l a n g c n a kadar giderek, i m d i k i z a m a n d a n uzaklama gerei g r l
m e s i ok g a r i p karlanabilir. Bizi m e g u l e d e n b u s o r u n a b u tarz bir
y a k l a m t m y l e aykr bir ey gibi grlebilir. A s l n d a , deiik d i n l e
rin d e e r , h a y s i y e t v e e r d e m b a k m n d a n b i r b i n n d e n farkl o l d u u ka
bul e d i l m i t i r : g e n e l l i k l e d i n l e r i n h e p s i n d e a y n d e r e c e d e hakikat i e n l m e d i i s y l e n i r . B u y z d e n d i n d n c e l e r i n e n yksek ekillerinin
- b u n l a n n d e e d e n diederinin seviyesine drlmeksizin- en dk
e k i l l e d e k a r l a t n l a m a y a c a zannedilir. A v u s t u r a l y a k a b i l e l e n n i n o
kaba i b a d e t l e r i n i n , s z g e l i m i , H r i s t i y a n l a n l a m a k iin bize y a r d m
e d e b i l e c e k l e r i n i k a b u l e t m e k , H r i s t i y a n l n da a y n z i h n i y e t t e n h a r e
ket e t t i i n i , y a n i a y n batl i n a n l a r d a n o l u a r a k a y n yanlglara d a
y a n d n k a b u l e t m e k d e m e k o l m a z m ? te b u n d a n d o l a y d r ki bazen
ilk d i n l e r e a t f e d i l e n n e m s i s t e m a t i k bir d i n d m a n l g s t e r g e s i s a
ylm, b u dinsizliin, aratnnann.sonulannn ne olacana n c e d e n
bir yargda b u l u n a r a k o n l a n

h k m s z kld s y l e n m i t i r .

B y l e b i r s o r g u l a m a y g e r e k t e n d e h a k e t m i , d i n l e r tarihi v e e t
n o g r a f y a s n d i n a l e y h i n e bir s a v a a l e t i olarak k u l l a n m b i l i m a d a m l a n n n b u l u n u p b u l u n m a d n a r a m a n n gerei yok. H e r h a l d e bir
s o s y o l o g u n b a k a s n d a b y l e bir kast o l a m a z . G e r e k t e s o s y o l o j i
n i n e n b a t a g e l e n s a y l t l a n n d a n biri b e e r i k u r u m l a n n h i b i r i n i n ,
h a t a y a v e y a y a l a n a d a y a n a m a y a c a niteliidir ki, aksi t a k t i r d e v a r o l a
m a z l a r d . B i r b e e r i k u r u m u n e y a n n d o a s n d a bir t e m e l i o l m a s a y d
h i b i r z a m a n s t e s i n d e n g e l e m e y e c e i bir t a k m d i r e n l e d e karlar
d . D o l a y s y l a ilk d i n l e r i n i n c e l e n m e s i n e giritiimiz z a m a n b u n l a n n
gerek bir v a r l k l a n n n o l d u u n u v e b u n u ifade ettiklerini t e s l i m e d e
riz, i l e r d e g e l e c e k tahlil v e t a r t m a l a r d a b u e s a s n k e s i l m e k s i z i n orta
ya kt g r l e c e k t i r . D n c e l e r i n e k a t l m a d m z m e s l e k l e r e sor
g u l a m a k o n u m u n d a s y l e d i i m i z e y d e ite b u gerei t a n m a m o l m a l a n d r . K u k u s u z f o r m l l e r i n yalnzca m e t i n l e r i , lafzlar i n c e l e m e
y e a l n d z a m a n b u d i n i n a n v e pratikler b a z e n i n s a n a a r t c g e
lebilir. B u n l a n bir e i t e s a s l d n s e l sapkla a t f e t m e y e y n e l i k bir
eilim duyulur. Fakat s e m b o l n altnda temsil edilen ve s e m b o l e asl

134

Emile

Durkheim

anlamn veren geree ulaabilmenin yolu bulunmaldr. E n vahi ve

ya g a r i p riteller e n a c a i p h u r a f e l e r b i l e baz beer g e r e k s i n i m l e r i , g e
rek b i r e y s e l gerek t o p l u m s a l y a a m n baz e v r e l e r i n i t e r c m e v e ifade
ederler.
D o l a y s y l a , e s a s i t i b a r i y l e y a n l o l a n hibir d i n yoktur. H e p s i k e n
d i l e r i n e g r e d o r u d u r ; h e p s i d e , deiik yollarla da o l s a , i n s a n i v a r o
l u u n belirli k o u l l a r n a karlk gelirler. K u k u s u z , d i n l e r i bir h i y e r a r
i i i n d e d z e n l e m e k i m k a n s z deildir. B a z l a r d a h a y k s e k z i h i n s e l
ilevleri d e v r e y e s o k m a l a r , m e i n d n c e v e h i s s i y a t t a d a h a z e n
g i n o l m a l a r , d a h a az d u y g u v e i m a j a karlk d a h a o k k a v r a m i e r m e
leri v e d z e n l e m e l e r i n i n d a h a b i l g i n c e o l m a s i t i b a n y l a d i e r l e r i n d e n
s t n t u t u l a b i l i r l e r . Fakat b u k a r m a k l n b y k l v e d n c e n i n
ykseklii n e k a d a r gerek o l u r s a o l s u n , m t e k a b i l d i n l e r i farkl snf
lara y e r l e t i r m e k i i n yeterli bir g e r e k e o l u t u r m a z . T p k , e n b a s i t
p r o t o p l a z m a d z e y i n d e n i n s a n a kadar t m y a a y a n l a r n eit bir e k i l
d e c a n l o l d u k l a r gibi b t n d i n l e r d e a y n e k i l d e eittirler. B u yz
d e n ilk d i n l e r e b a v u r m a m z d i n i d e e r d e n d r m e k g i b i gizli bir
a m a c a d a y a l o l a r a k s e i l m i bir hareket deildir. n k o d i n l e r d e
k e s i n l i k l e d i e r l e r i n d e n d a h a az s a y g n deildirler. A y n g e r e k s i n i m l e
re karlk verirler, a y n rol o y n a r l a r , a y n n e d e n l e r e d a y a n r l a r ; a y r
ca dinsel y a a m n doasn gstermek ve sonuta irdelemek istedii
miz s o r u n u z m e k t e y a r d m c olabilirler.
Fakat n i i n o n l a r a bir e i t n c e l i k v e r m e l i ? n c e l e m e m i z i n k o n u
s u o l m a k zere n i i n o n l a n t m d i e r l e r i n e t e r c i h e t m e l i ? - B u s a d e
c e y n t e m e ilikin n e d e n l e r d e n ileri g e l m i t i r .
H e r e y d e n n c e , e n y e n i d i n l e r h a k k n d a bir a n l a y a , t a r i h t e a a
m a l o l a r a k nasl o l u m u o l d u k l a n n i z l e m e d e n u l a a m a y z . A s l n d a ,
t a r i h s e l z m l e m e d i n l e r e u y g u l a n m a s m m k n tek a k l a m a y o l u
dur. B i r k u r u m u , o n u o l u t u r a n e l e r e a y r m a m z bize s a l a y a n y a l
nzca b u d u r , n k bize o n l a n n z a m a n i e r i s i n d e birbiri arkas sra na
sl d o d u k l a r n gsterir. Dier y a n d a n , b u n l a n n h e r b i r i n i d o m u o l
d u k l a n o r t a m a koyarak, o n l a n m e y d a n a k a r a n n e d e n l e r i b e l i r l e y e b i
lecek y e g a n e a r a c bize verir. B e l i r l i bir z a m a n d a e l e a l n a n i n s a n i bir
e y i n - d i n s e l bir i n a n c n v e y a bir hukuk k u r a l n n , a h l a k i bir n c l n ,
e s t e t i k bir tarzn v e y a e k o n o m i k bir s i s t e m i n - a k l a m a s n a n e z a m a n
g i r i i l m e k i s t e n i r s e , bak e n ilkel v e e n b a s i t e k l i n e e v i r m e k v e v a r
lnn o d n e m i n d e n e g i b i niteliklerle b e l i r l e n d i i n i a r a m a k , s o n r a
da yava yava nasl geliip karmaklatn, incelediimiz

andaki

135
Din

Sosyo lojisi

h a l i n e n a s l g e l d i i n i g s t e r m e k gerekir. te b u a a m a l a k l a m a l a r
dizisi i i n , d i e r h e p s i n i n bal o l d u k l a r kalk n o k t a s n b e l i r l e m e n i n
n e kadar n e m l i o l d u u kolayca a n l a l a b i l i r . B i l i m s e l hakikatler zin
c i r i n d e ilk h a l k a n n baat bir e t k i y e s a h i p o l d u u D e s c a r t e s ' n i l k e l e
rinden

b i r i y d i . Fakat, kukusuz, d i n b i l i m i n i n t e m e l i n e K a r t e z y e n bir

tarzda i l e n m i bir d n c e y i , y a n i m a n t k s a l bir k a v r a m , s a d e c e d

n c e g c y l e k u r u l m u saf bir o l a s l y e r l e t i r m e k s z k o n u s u o l a
maz. B u l m a m z g e r e k e n ey s o m u t bir gerekliktir v e b u n u bize a n c a k
t a r i h s e l v e etnografik g z l e m v e i n c e l e m e s a l a y a b i l i r . Fakat b u a s l i
d n c e D e s c a r t e s ' n k i n d e n d a h a deiik s r e l e d e e l d e e d i l e b i l i y o r sa b i l e b i l i m i n t e s i s ettii t m n e r m e l e r dizisi z e r i n d e n e m l i l
d e e t k i s i n i n m u k a d d e r o l d u u y i n e d e d o r u d u r . Tek h c r e l i v a d k l a rn b i l i n d i i a n d a n i t i b a r e n biyolojik e v r i m t m y l e farkl a n l a l m a y a
balanmtr. B u n u n gibi, evrimin balangcna tabiatlk (naturizm),
ruhuluk (animizm)

v e y a baka b i r d i n b i i m i k o n u l d u u n a g r e d i n

sel o l g u l a r n d z e n l e n m e s i o l d u k a farkl bir e k i l d e a k l a n r . E n uz

m a n l a m b i l i m a d a m l a r b i l e s a l t s o y u t l a n m a k t a n i b a r e t bir g r e v i n
iine kapanp kendilerini s m d a n d r m a k istemezlerse v e zmledik
leri o l g u l a r y o r u m l a m a k i s t e d e r s e , b u v a r s a y m l a r d a n birini s e m e k
v e o n u kalk n o k t a s y a p m a k zorundadrlar. ster i s t e m e z k e n d i k e n
d i l e r i n e s o r m a k z o r u n d a o l d u k l a r s o r u l a r u ekli a l r T a b i a t l k v e
y a r u h u l u k s u r d a v e y a b u r d a u v e y a bu zel ekli a l m a y a v e y a k e n
d i s i n i u v e y a b u tarzda z e n g i n l e t i r m e y e v e y a fakiri e t i r m e y e nasl
y n e l ( t i l ) d i ? B u t e m e l s o r u n karsnda taraf o m a k t a n k a n m a k i m
kansz o l d u u n a g r e , d a h a s , v e r i l e n z m b i l i m i n g e n e l i z e r i n d e
etkili o l d u u n a g r e s o r u n u n zerine c e p h e d e n g i t m e k gerekiyor: b u
da t a m b i z i m y a p m a k i s t e d i i m i z e y d i r
B u d o l a y l t e p k i l e r d e n b a k a , ilkel d i n l e r i n i n c e l e n m e s i h a d d i z a
t n d a b y k bir d e e r e v e d o l a y s z bir n e m e s a h i p t i r
B e l i r l i bir d i n i n n e d e n ibaret o l d u u n u b i l m e k f a y d a l ise, d i n i n
g e n e l o l a r a k n e o l d u u n u b i l m e k d a h a n e m l i d i r B u h e r z a m a n filo
zoflarn ilgisini u y a n d r m bir s o r u n d u r b u n e d e n s i z d e i l d i r , n k
t m insanl ilgilendirmektedir

Fakat n e yazk ki, g e n e l o l a r a k b a -

v u r d u k l a n y n t e m d i y a l e k t i k t i r d i n hakknda k e n d i k e n d i l e r i n e y a p t k
lar fikr z m l e m e l e r l e y e t i n i r l e r , a n c a k zihinsel

zmlemelerinin

s o n u l a n n , k e n d i i d e a l l e r i n i e n gzel bir e k i l d e g e r e k l e t i r e c e k d i n
lerden a l n m rneklede a k l a d a r Fakat bu y n t e m i n terkedilmesi

136
_ _

Emile

Durkheim

g e r e k s e d e s o r u n y i n e d e kalcdr. F e l s e f e n i n o n a y a p t b y k hiz
m e t , b i l g i n l e r i n o n u hafife a l m a k s u r e t i y l e b a s t r m a l a r n e n g e l l e m e k
t e n ibarettir. O y s a ki b u s o r u n u n z m n e b a k a bir y o l l a da v a r l a
bilir. M a d e m ki t m d i n l e r birbirleriyle k a r l a t r l a b i l i r v e h e p s i a y n
s n h n trleridir, o h a l d e z o r u n l u olarak h e p s i n d e ortak o l a n bir o k
g e vardr. B a s i t e h e p s i n i n eit olarak s a h i p o l d u k l a r v e a r a t r m a
larn ta b a n d a n i t i b a r e n k e n d i s i n e g e i c i bir t a n m v e r m e y i m m k n
k l a n d s a l v e g r n r zelliklerini k a s t e t m i y o r u z . B u g r n r iaret
lerin kefi g r e c e kolaydr, n k gerektirdii g z l e m e y l e r i n y z e y i n i
a m a z . F a k a t b u g r n r benzerlikler d e r i n d e k i bir t a k m benzerlikleri
v a r s a y a r . T m i n a n s i s t e m l e r i v e t m kltlerin t e m e l i n d e belirli bir
m i k t a r d a e s a s l t e m s i l v e k a v r a m l a r v e ritel t u t u m l a n

bulunmaldr

ki, b u n l a r a l m o l d u k l a r b i i m l e r i n farkllna r a m e n , h e r y e r d e a y
n n e s n e l a n l a m a s a h i p o l u p a y n ilevi y e r i n e g e t i r m e l i d i r . te b u ka
lc e l e r d i r ki, d i n d e e b e d i v e i n s a n i o l a n o l u t u r u r l a r ; g e n e l a n l a m
d a d i n d e n sz e d i l d i i z a m a n ifade e d i l e n d n c e n i n t m n e s n e l i e
riini ekillendirirler. B u n l a n b u l m a k n a s l m m k n o l a c a k t r ?
Kukusuz b u , tarihin aknda grtJnen karmak dinleri gzlemle
m e k l e o l m a y a c a k t r . B u n l a r n h e r biri o k a d a r farkl e l e r d e n m e y d a
na g e l m i t i r ki, birincil o l a n ikincil o l a n d a n , e s a s o l a n feri o l a n d a n
a y r m a k o k zordur. V a r s a y a l m ki i n c e l e n e n d i n M s r , H i n t v e y a kla
sik antik a l a n n d i n i o l s u n . Y e r e l l i e , t a p n a k l a r a , kuaklara, h a n e
d a n l a r a , istilalara v s . g r e d e i e n b i r o k k l t n b i r b i r i n e g i r m i bir
b t n gze arpar. H a l k a ait hurafeler, o r d a e n saf d o m a l a r l a k a n mlardr. Dinin ne dncesi ne d e uygulamas mminler arasnda
eit bir e k i l d e d a l m a m t r ;

insanlara, evre ve ortamlara

gre

i n a n l a r v e riteller deiik y o l l a r l a d n l e b i l i r . B u r a d a r a h i p , o r a
d a k e i , baka bir y e r d e sivil g r n r ; m i s t i k v e r a s y o n a l i s t l e r , i l a h i
y a t l a r v e p e y g a m b e r l e r v a r d r v . s . B u a r t l a r d a h e p s i n d e ortak o l a n n
n e o l d u u n u g r m e k zordur. B u s i s t e m l e r d e n h e r h a n g i birini e l e a l a
rak o n d a zel o l a r a k g e l i m i b u l u n a n , k u r b a n v e y a p e y g a m b e r l i k , ke
ilik v e y a d i n s e l gizemlilik gibi belirii baz o l g u l a r hakknda yararl a
l m a l a r y a p m a n n bir y o l u b u l u n a b i l i r ; fakat o z a m a n , zerini r t e n
b o l v e e i t l i bitkiler a l t n d a d i n s e l y a a m n ortak t e m e l i n i k e f e t m e k
nasl

mmkn

o l a b i l i r ? lahiyat t a r t m a l a r ,

ritelierin

eitlilii,

g r u p l a r n o a l v e bireylerin f a r k l l a m a s a l t n d a g e n e l a n l a m y l a
d i n s e l z i h n i y e t i n t e m e l d u r u m l a r v e zelliklerini n a s l a y r d e d e b i l i r i z ?

137
Din
A a t o p l u m l a r d a ise

Sosyolojisi

durumlar o l d u k a farkldr. B i r e y s e l l i i n o l

d u k a az g e l i m i o l m a s , t o p l u l u u n y a y l p d a l m a m b u l u n m a s ,
d s a l k o u l l a r n v e o r t a m l a r n t r d e o l m a s v . s . h e p s i farkllk v e e
itlilii e n aza i n d i r m e y e katkda b u l u n u r l a r . T o p l u l u k , d a h a bir i l e d e m i t o p l u m l a r d a r n e k l e r i n e ok e n d e r r a s t l a n a b i l e c e k bir e n t e l l e k t
e l v e m o r a l u y u m a s a h i p t i r . H e r e y herkes iin ortaktr. H a r e k e t l e r ka
l p l a m t r ; h e r k e s a y n o r t a m l a r d a a y n eyleri y a p m a k t a d r . D a v r a n l a r d a k i b u u y u m d n c e l e r d e k i u y u m u n bir ifadesidir. B t n zi
h i n l e r a y n a k m l a s r k l e n d i k l e n n d e n , b i r e y s e l r n e k rk t e m s i l e d e n
bir r n e i n h e m e n h e m e n a y n s d r . H e r e y t e k b i i m l i o l d u u k a d a r
h e r e y b a s i t t i r d e . S o n s u z bir e k i l d e t e k r a d a n a n v e h e p s i bir tek t e
m a d a n o l u a n u m i d e r , v e y a tekrar tekrar y i n e l e n e n birka jest v e tur
dan ibaret olan

ritellerden

d a h a s a d e v e ilkel bir e y o l a m a z . H a l k n

veya din adamlarnn muhayyilelennin dinsel dnce ve uygulama

larn ilk z n i n c e l t e c e k v e y a d n t r e c e k n e z a m a n l a n n e d e y o l
lan olmutur; bu dinsel dnce v e eylemler t m plaklklanyla gst e r i l e b i l i d e r v e k e n d i l i k l e n n d e n i n c e l e m e y e v e g z l e m e ak b u l u n u r
lar. B u n l a n a m a k i i n yalnzca az bir a b a y e t e d i d i r . A y n n t v e y a ikin
cil d u r u m d a o l a n l a n , lxlerin g e l i i m i t e m e l i l k e l e n r t m e y e h e n z
y e t m e m i t i r . 2 H e r ey e n z o r u n l u s n n n a , o n s u z d i n i n o l a m a y a c a
bir snra inmitir. te k a n l m a z o l a n b u ey a y n z a m a n d a e s a s o l a n
e y d i r , y a n i ; h e r e y d e n n c e b i l m e m i z g e r e k e n ey.
lkel u y g a d k l a r b a s i t d u r u m l a r o l d u k l a n iin imtiyazl h a l l e r o l u
t u r u r l a r . B u n d a n d o l a y d r ki, i n s a n e t k i n l i i n i n t m a l a n l a n n d a , e t n o
l o g l a n n g z l e m l e n ska, b e e r k u r u m l a r hakkndaki

incelemelerin

y e n i l e n m e s i n i s a l a m gerek keifler o l m u t u r , r n e i n , o n d o k u z u n c u yzyln y a n s n d a n n c e herkes b a b a n n a i l e n i n e s a s u n s u r u o l

d u u n a i n a n y o r d u ; k i m s e b a b a o t o r i t e s i n i n t e m e l t a o l m a d bir
a i l e r g t l e n m e s i n i t a h a y y l e d e m e z d i . F a k a t B a c h o f e n ' i n kefi b u e s
ki a n l a y a l t s t e t t i . o k y a k n z a m a n l a r a kadar a k r a b a l a n n a h l a k v e

Bundan, ilkel kltrlerde her trl lxn eksikolduunu sylediimiz anlalmama

l. Aksine, greceiz ki, her dinde hi bir yarar gzetmeyen bir takm inan ve eylem
ler vardr (Bkz. Dinsel Yaiamm Temel Bifimleri, III. bl. iv. 2). B lxler dinsel yaam a
sndan kamlmazdr: onun esasna ilikindir. Fakat aa dinlerde dierlerine oran
la daha ilkel bir durumdadr. Varlk nedenlerini saptayabilmek iin bu bizim iimi
ze yarayacaktr.

138
Emile

Durkheim

y a s a l ilikileri yalnzca a y n s o y d a n g e l e n fizyolojik ilikilerin d i e r b i r

b o y u t u s a y l y o r d u ; B a c f o f e n v e halefleri I V l a c L e n n a n , IMorgan v e d a
ha oklar h a l e n b u y a n l a n l a y n etkisi a l t n d a y d l a r . F a k a t biz ilkel
k l a n n d o a s n a vakf o l d u u m u z d a , ilikilerin, a k s i n e ,

kan b a y l a

a k l a n a m a y a c a n g r m oluruz. D i n l e r e g e l i n c e , yalnzca e n o k
t a n d k o l a n l a r hakkndaki i n c e l e m e l e r i n s a n l a r uzun z a m a n t a n r d
n c e s i n i n d i n s e l o l a n h e r e y i n a y r d e d i c i zellii o l d u u n u d n
meye yneltti. Oysa imdi incelemeye balayacamz din, geni l
d e , t m i l a h i y a t fikrine y a b a n c d r ; bu d i n d e ritelierin y n e l d i i v e
b a v u r d u u g l e r b i z i m y e n i d i n l e r i m i z d e b a s r a y igal e d e n g
l e r d e n o k farkldr. B u n u n l a birlikte o n l a r s o n dinleri a n l a m a d a y a r
d m c o l u r l a r . D o l a y s y l a etnografya m e n s u p l a r n n a l m a l a r n a kar
p e k o k t a r i h i n i n s e r g i l e d i i k m s e m e d e n d a h a haksz b i r e y
o l a m a z . A k s i n e gerek o l a n u ki. etnografya

sosyolojinin deiik

b r a n l a r n d a ska v e r i m l i d e v r i m l e r e y o l a m t r . Az n c e sz e t t i i
miz tek h c r e l i c a n l l a r n kefi a y n n e d e n d e n d o l a y y a a m hakknda
b e s l e n e n o r t a l a m a d n c e y i deitirmitir. B u b a s i t varlklarda y a
a m e n e s a s l zelliklerine i n d i r g e n m i o l d u u n d a n , b u n l a r n y a n l
a n l a l m a i h t i m a l i d a h a az olur.
Fakat ilkel d i n l e r bize yalnzca d i n i n o l u t u r u c u b i l e e n l e r i n i a y r d e t m e iinde yardmc olmaz; onlarn dini aklamay kolaylatrmak
gibi b y k bir faydalar d a vardr. B u d i n l e r d e o l g u l a r d a h a b a s i t o l d u
u n d a n , a r a l a r n d a k i ilikiler d a h a barizdir. n s a n l a r n kendi e y l e m l e
rini a k l a m a k iin getirdikleri n e d e n l e r h e n z zerinde a l l m a k s u
retiyle ilenip doalarn kaybetmemilerdir; onlar bu eylemleri d o u
ran g d l e r l e d a h a yakn v e d a h a ilikili bir d u r u m d a d r l a r . B i r h a l l s i n a s y o n u iyice a n l a m a k v e o n a e n u y g u n t e d a v i y n t e m i n i u y g u l a y a
b i l m e k i i n bir d o k t o r o h a l l s i n a s y o n u d o u r a n e t k e n l e r i n n e o l d u
u n u b i l m e k z o r u n d a d r . B i r h a l l s i n a s y o n b a l a n g c n a n e kadar y a
kn bir d n e m d e i n c e l e n i p g z l e m l e n i r s e farkedilip t e h i s e d i l m e s i o
kadar kolay olur. H a s t a l a g e l i m e s i iin n e kadar z a m a n t a n n r s a i n
c e l e m e v e g z l e m d e n k a m a i h t i m a l i o kadar fazla o l u r ; n k h a s t a
lk i l e r l e d i k e her e i t y o r u m karabilir, ki b u y o r u m l a r ilk d u r u m u b i l i n d bir a l a n a - o u kez ilk d u r u m u g r m e n i n zor o l d u u bir a l a n a
s r k l e m e e i l i m i n d e d i r l e r . S i s t e m a t i z e bir h a l l s i n a s y o n ile o n u d o
u r a n ilk i z l e n i m l e r a r a s n d a o u n l u k l a kayda d e e r bir m e s a f e b u l u
nur. D i n s e l d n c e iin d e d u r u m b y l e d i r . z e r i n d e n z a m a n getik-

139
Din

Sosyolojisi

e , t a r i h ilerlediice, o n l a r d o u r a n n e d e n l e r e t k i n l i k l e r i n i s r d r m e k
le b e r a b e r , artk a n c a k o n l a r o l d u k a d n t r m b u l u n a n g e n i b i r
yorumlar dzenei arasndan alglanabilider. Halk mitolojilen v e yay
g n t e o l o j i l e r e t k i n l i k l e n n i b y l e c e s r d r m l e r d i n ilkel d u y g u l a r a
o l d u k a farkl b a k a d u y g u l a r d a y a t m l a r d r . B u n l a r b i r i n c i l e r i n i l e n
m i e k i l l e n n d e n b a k a b i r e y o l m a m a l a n i t i b a r i y l e o ilkel d u y g u l a r a
m e n s u p o l s a l a r d a , b u n l a r n g e r e k d o a l a n n n o k eksik bir e k i l d e
g r n m e s i n i s a l a d a r S e b e p v e s o n u a r a s n d a k i , g r n r s e b e p ile
etkili s e b e p a r a s n d a k i p s i k o l o j i k m e s a f e k a p a t l m a s d a h a zor bir e
kilde artmtr

B u kitabn gelecek b l m l e n m e t o d hakkndaki

bu

n o k t a n n b i r a k l a m a s v e d o r u l a n n d a n ibaret o l a c a k t r lkel d i n
l e r d e d i n s e l o l g u n u n n a s l o l u y o r da h a l e n k k e n l e r i n i n izini t a d
g r l e c e k t i n b u n l a n n , y a l n z c a d a h a fazla g e l i m i d i n l e r i n i n c e l e n
m e s i n d e n k a n i m a s c i d d e n zor o l u r d u .
D o l a y s y l a g i r i e c e i m i z i n c e l e m e d i n l e r i n k k e n i n e ilikin eski
s o r u n u n , yeni artlar

allnda,

t a z e l e n m e s i n d e n ibaret o l a c a k t r K u k u

suz, k k e n s z q n d e n m u t l a k bir b a l a n g a n l a l a c a k s a s o r u n u n
b i l i m s e l hibir y a n o l m a y a c a iin kesinlikle bertaraf e d i l m e s i gere
kir. D i n i n v a r o l m a y a b a l a m o l d u u n u s y l e y e b i l e c e i m i z bir a n
y o k t u r v e s o n u t a bizi z i h n e n o r a y a t a y a c a k bir y o l b u l m a y a i h t i y a
d a y o k t u r T m b e e r i k u r u m l a r gibi d i n i n d e h i bir y e r d e bir b a l a n
g n o k t a s yoktur. B u y z d e n , b u t r s p e k l a s y o n l a r hakl o l a r a k gz
d e n d m t r ; b u n l a r a n c a k h i bir d e n e t i m e t a b i o l m a y a n z n e l v e
keyff k u r g u l a r d a n i b a r e t t i r . F a k a t b i z i m o r t a y a k o y d u u m u z s o r u n t a
m a m e n farkldr Y a p m a k istediimiz ey din d n c e v e pratiin

en

e s a s l b i i m l e r i n i n t a b i o l d u u , her z a m a n v a r o l a n n e d e n l e r i a y r d e t m e n i n bir y o l u n u b u l m a k t r . O y s a . biraz n c e ileri s r d m z n e d e n

l e r d e n d o l a y b u n e d e n l e r g z l e m l e n d i k l e r i y e r d e k i t o p l u m l a r n e ka
d a r az k a r m a k i s e b u n e d e n l e r o k a d a r k o l a y

gzlemlenebilider.

M m k n o l d u u n c a k k e n l e r e y a k l a m a k i s t e y i i m i z i n s e b e b i d e ite
b u d u r . ^ Y o k s a a a d i n l e r e zel bir t a k m m e z i y e t l e r a t f e t m e k d e i l -

GrUldUU gibi, tpk "ilkel" szcne olduu gibi "Kken" szcne de tamamen
greceli bir anlam vermi oluyoruz. Onunla biz mutlak bir balang deil, bugn
bilinen veya tesine gidemediimiz en basit sosyal durumu kastediyoruz. Tarihin
veya dinsel dncenin kkeninden szettigimiz zaman ifademizden anlalmas
gereken anlam budur.

fmile

Durl(heim

dir. A k s i n e o n l a r ilkel v e kaba dinlerdir; o n l a r d a n s o n r a k i d i n l e r i n s a

d e c e y e n i d e n r e t m e k d u r u m u n d a k a l a c a k l a r bir m o d e l k a r a m a y z .
Fakat kabalklar o n l a r r e t i c i klyor, n k b y l e l i k l e o n l a r d a k i o l
g u l a r v e ilikileri d a h a k o l a y g z l e n e b i l d i k e d e n e y l e r e u y g u n h a l e g e
lirler. n c e l e m e k t e o l d u u bir o l g u n u n y a s a l a r n kefetmek iin bir fi
ziki o n u b a s i t l e t i r m e y e v e ikincil z e l l i k l e r d e n k u r t a r m a y a alr.
K u r u m l a r l a ilgili k o n u l a r d a i s e , d o a t a r i h i n b a l a n g c n d a b u b a s i t
letirme ilemini yapar. B u n l a r d a n yalnzca yararlanmak amacndayz.
K u k u s u z b u y n t e m l e a n c a k ok ilkel bir t a k m o l g u l a r a ulaabiliriz.
B u n l a n m m k n olduunca anladmz zaman evrim boyunca retil
m i b u l u n a n h e r e i t yenilik y i n e d e a n l a l m o l m a y a c a k t r . F a k a t
b y l e c e o r t a y a k a n s o r u n l a n n n e m i n i inkar e t m e k i s t e m e s e k d e , s
ras g e l d i i n d e e l e a l n m a l a n n n yararl o l a c a n v e a n c a k i m d i e l e
a l d m z s o r u n l a r bitirdikten s o n r a da o l s a o n l a n n i n c e l e n m e s i n i n
nemli olacan dnyoruz.

I!
A n c a k , a r a t r m a l a r m z yalnzca d i n b i l i m l e r i n i i l g i l e n d i r m e k l e

kal

maz. G e r e k t e , h e r d i n i n z n d e d i n s e l o l a n d n c e l e r d a i r e s i n i a
t bir taraf v a r d r . B u y n y l e d i n s e l o l a y l a n n i n c e l e m e s i i m d i y e
k a d a r y a l n z c a f e l s e f e c i l e r a r a s n d a t a r t l m birok s o r u n u n y e n i d e n
e l e a l n m a s n salar.
U z u n z a m a n d a n beri i n s a n l a n n d n y a y v e k e n d i k e n d i l e r i n i ak
l a y p t a s v i r e t m e k iin gelitirdikleri ilk t e m s i l ( r e p r e s e n t a t i o n ) s i s
temlerinin

d i n s e l kkenli o l d u k l a n n biliyoruz. H e m bir

kozmoloji

h e m d e ilahi v a H k l a r h a k k n d a bir s p e k l a s y o n o l m a y a n h i b i r d i n
yoktur. F e l s e f e y l e b i l i m l e r i n d i n d e n d o m u o l m a l a n d i n i n b a l a n g
ta h e m f e l s e f e n i n h e m d e b i l i m l e r i n y e r i n i t u t m a s n d a n k a y n a k l a n
mtr. A n c a k pek dikkat e d i l m e y e n bir n o k t a , d i n l e r i n d a h a n c e o l u
m u i n s a n zihnini b e e r i d n c e l e r i e z e n g i n l e t i r m e k l e y e t i n m e y e
rek bizzat i n s a n z i h n i n i o l u t u r m a y a , b i i m l e n d i r m e y e y n e l m e s i d i r .
n s a n l a r , ilk b i l g i l e r i n i n b y k bir k s m n d i n e b o r l u o l m a k l a k a l m a z
lar; b u b i l g i l e r i n i n d z e n l e n d i k l e r i , i l e n d i k l e r i b i i m i d e d i n d e n alr
lar.
Y a r g l a n m z n k k e n i n d e b t n d n c e h a y a t m z a h k m e d e n bir
t a k m e s a s l d n c e l e r vardr; b u n l a r A r i s t o ' d a n beri filozoflarn a n -

141

Din

Sosyolojisi

l a m kategorileri d e d i k l e r i , z a m a n , m e k a n ^ smf, s a y , s e b e p , z. kiilik

v s . d n c e l e r d i r . B u n l a r e y l e r i n e n g e n e l z e l l i k l e n n e karlk gelir
ler. T m d n c e y i i i n e a l a n kat v e s a l a m bir e r e v e gibidirler, d
n c e k e n d i k e n d i s i n i y k m a d a n b u e r e v e l e r i n d n a kabilir gzk
mez, n k , z a m a n v e m e k a n d a o l m a y a n , belli bir s a y l a r o l m a y a n
nesneler dnemiyoruz, ilh. Dier dnceler deiken v e o l u m s a l d d a r o n l a r n bir i n s a n , b i r t o p l u m , bir a t a r a f n d a n b i l i n m e z l i k l e r i
ni alglayabiliriz; o y s a b u k a t e g o r i l e r zihnin ( i n t e l l e c t ) n o r m a l i l e y i
i n d e n a y n l a m a z gibi g r n m e k t e d i r i e r

O n l a r zihnin e r e v e s i g i b i -

d i d e r i m d i ilkel d i n i n a n l a r s i s t e m a t i k o l a r a k z m l e n d i i n d e , t e
mel kategoriler doal olarak bulunacaktr Onlar din iinde v e dinden
d o m u l a r d r d i n s e l d n c e n i n bir r n d d e r B u , Dinsel Yaamn
Temel Bifimleri b o y u n c a g s t e r m e y e a l t m z e y d i r .
B u n u n k e n d i b a n a bir n e m i o l s a b i l e o n a a s l n e m i n i v e r e n
unsur bakadr
K i t a b n g e n e l s o n u c u d i n i n fazasyla t o p l u m s a l bir gerek o l d u u
d u r D i n s e l t e m s i l l e r kollektif gereklikleri ifade e d e n kollektif t e m s i l
lerdir;

ritellerancakbir

yere t o p l a n m b i r t a k m gruplar arasnda d o

a n v e b u g r u p l a r d a baz z i h i n s e l d u r u m l a r o l u t u r m a y a , s r d r m e y e
v e y a d i r i l t m e y e y a r a y a n h a r e k e t tarzlardr. D o l a y s y l a a y e t k a t e g o r i
ler d i n k k e n l i iseler, t m d i n s e l o l g u l a r d a ortak o l a n b u d o a y a k a t l
m a l a n gerek; o n l a r da t o p l u m s a l v e kollektif d n c e n i n r n e y l e r
o l m a l l a r E n a z n d a n - n k b u k o n u l a r d a k i bilgilerimizin i m d i k i d u
r u m u i i n d e h e r t d radikal v e d l a y c i f a d e l e r e kar dikkatli o l m a k
g e r e k i y o r - b u n l a n n i i n d e zengin s o s y a l e l e r b u l u n d u u n u v a r s a y
mak herhalde mmkndr.
i m d i b i l e , b u d u r u m b a z l a n n d a az o k kestirilebilir. r n e i n , za
m a n k a v r a m n n , k e n d i s i n i b l m e k v e l m e k iin k u l l a n d m z s r e
ler v e y a o n u ifade e t t i i m i z n e s n e l iaretler o l m a k s z n n e o l a b i l e c e i
ni bir t a s a r l a m a y d e n e y i n ; y l l a n n , a y l a n n , h a f t a l a n n . g n l e r i n v e s a a d e r i n birbirini i z l e m e d i i bir z a m a n ! B u n e r e d e y s e d n l e m e y e c e k
bir e y d i r Farkl a n l a n n a y r d e t m e d u r u m u d n d a z a m a n a l g l a y a -

Zaman ve mekann kategoriler olduklarn syleriz, nk bu dncelerin entellek

tel hayatta oynadklar rolle snf veya sebep dncelerine den rol arasnda hi
bir fark yoktur (bu noktada bkz. Hamelin. Bsoi sur les dtdments principaux de ia reprisenlalion. ss. 63. 76).

142
tmile

Durkheim

m y o r u z . m d i , b u fari<llamanm i<keni n e d i r ? K u k u s u z , n c e d e n y a antlam olduumuz bilin durumlar

ilk defa m e y d a n a

geldikleri

y o l l a a y n d z e n v e sra i i n d e bizde y e n i d e n retilebilir; b y l e c e g e

miimizin porsiyonlar, aka imdiki z a m a n d a n ayrdedilebilse de,
tekrar i m d i k i z a m a n a e v r i l e b i l i r . Fakat b u a y r m b i z i m zel t e c r b e
miz iin n e kadar n e m l i olursa olsun, zaman muffumu veya katego
risi o l u t u r m a k iin yeterli o l m a k t a n uzaktr. O , bizim y a l n z c a b i r e y s e l
v a r o l u u m u z u d e i l fakat t m bir i n s a n l m z e v r e l e y e n s o y u t v e
gayr-i a h s i bir e r e v e d i r . O , t m b i r m d d e t i n ( d e v a m n , d u r a t i o n )
gzler n n e s e r i l d i i v e m u h t e m e l t m o l a y l a r n s a b i t v e y o l g s t e r i
ci izgilerle ilikileri i i n d e z e r i n d e y e r l e t i r i l d i i s o n s u z bir l e v h a g i
bidir. B y l e c e d z e n l e n e n benim zamanm
de

d e i l , tek bir m e d e n i y e t i i n

h e r k e s t a r a h n d a n n e s n e l o l a r a k d n l e b i l e n , g e n e l o l a r a k za

m a n d r . Y a l n z c a b u b i l e b y l e bir d z e n l e m e n i n kollektif o l m a s g e
rektiini g s t e r m e y e y e t e r d i r . G e r e k t e d e , g z l e m l e r h e r e y i n k e n d i
l e r i y l e i l i k i l e r i n e g r e y e r l e t i r i l d i i b u k a n l m a z iaret izgilerinin
t o p l u m s a l y a a m d a n a l n d n k a n t l a m a k t a d r . G n l e r , haftalar, a y
lar, yllar v s . i i n d e b l n m e l e r r i t e l i e r i n , f e s t i v a l l e r i n v e k a m u s a l s e
remonilerin periyodik tekerrrne

tekabl

e d e r . ' B i r t a k v i m kollektif

e t k i n l i k l e r i n t a n z i m i n i t e m i n e t m e ilevi g r d gibi o n l a n n r i t m i n i
de ifade eder.^
M e k a n (uzay, s p a c e ) i i n d e a y n e y s z k o n u s u d u r .

Hamelin'in

g s t e r m i o l d u u gibi,'' m e k a n , K a n t ' n d n d gibi m u l a k v e b e

lirsiz bir v a s a t d e i l d i r ; K a n t ' n d n d g i b i m u t l a k s u r e t t e v e saf

Bu iddiay desteklemek zere bkz. Hubert ve Mauss, MUanges d'Histoire des Religions
{Travaux de VAnnee Sodohgitfue). La Repr'sentalion du lemps dans la Religion blm.
Bylece bizi zamana yerletiren imajlar ve duygular grubuyla zaman kategorisi ara
snda varolan tm farklar gryoruz. Birincisi yalnzca onlar yaayan kii iin bir
deer ifade eden bireysel tecrbelerin zetidir. Fakat zaman kategorisinin fade et
tii ey gruba ortak olan. tabiri caizse bir toplumsal zamandr. Kendi iinde gerek
bir toplumsal kurumdur. Ayrca, o nsana zg bir eydir; hayvanlarn bu tr bir
temsilleri yoktur.
Zaman kategorisiyle mtekabil duygulanmlar mekan ve sebep bakmndan eit bi
imde uyarlanabilir Muhtemelen bu sorularn yol at ihtilaflarla srdrlen ba
z karklklar gidermeye yardma olabilir
Veya tm bireylerin organik-fiziksel oluumlar dolaysyla, kendiliinden bir biim
de mekann farkl blmleriyle ayn tarzda etkilendiklerini kabul etmek zorunlu ola
caktr.

143

Din

Sosyolojisi

a n l a m d a t r d e bir m e k a n hibir i e y a r a m a z v e zihin t a r a h n d a n kavr a n a m a z d . M e k a n s a l t e m s i l e s a s i t i b a r i y l e d u y u m s a l t e c r b e l e r hakk m d a k i v e r i l e r i n t e m e l bir e g d m n d e n ibarettir. F a k a t a y e t m e k a n m p a r a l a r nitelik i t i b a r i y l e eit o l s a y d v e g e r e k t e n b i r b i r i n i n y e r i

n e i k a m e e d i l e b i l i r o l s a y d , b u e g d m imkansz o l u r d u . E y a y m e
kan i i n d e d z e n l e y e b i l m e k i i n , d e i i k e k i l l e r d e i k a m e e d e b i l m e k ;
bir k s m n s a a bir k s m n s o l a ; u n l a r s t e u n l a r alta; u n u n k u
zeyine, b u n u n gneyine veya birbinnin dousuna, batsna yerietireb i l m e k m m k n o l m a l ; tpk b i l i n d u r u m l a n n z a m a n s a l o l a r a k d
z e n l e y e b i l m e k iin o n l a n b e l i r l e n m i t a r i h l e r e y e d e t i r m e i m k a n n n
o l m a s gerektii g i b i . Y a n i a y e t , z a m a n gibi b l n p f a r k l l a m a m
o l s a y d m e k a n da o l m a z d . Fakat uzay iin b u kadar a s l i o l a n b u a y r m
lar n e r e d e n g e l d i ? K e n d i b a l a n n a n e s a n n e s o l u n , n e y u k a n n n n e
a a n n , n e kuzeyin n e g n e y i n b i r v a d yoktur. T m b u a y n m l a n n ,
deiik blgelere deiik duyusal deeder atfedilmi olduu gerein
d e n k a y n a k l a n d aktr. Tek bir u y g a d n t m i n s a n l a r m e k a n a y
n e k i l d e t e m s i l e t t i k l e r i n d e n , b u d u y u s a l d e e d e r i n v e o n l a r a d a y a
n a n a y r m l a r n d a eit bir e k i l d e e v r e n s e l o l m a s gerektii a k a zo
r u n l u g r n m e k t e ; v e b u n l a n n t o p l u m s a l kaynakl o l d u u n u n e r e d e y
s e z o r u n l u o l a r a k i m etmektedir.^
B u n u n y a n s r a , b u t o p l u m s a l karakterin iyice a a kt r n e k
ler vardr. A v u s t u r a l y a ' d a v e Kuzey A m e r i k a ' d a y l e t o p l u m l a r v a r d r
ki, o r a d a m e k a n y o u n b i r d a i r e b i i m i n d e g r d e r , n k k a m p l a r
nn biimi d e daire eklindedir;' ve bu mekansal daire t a m anlamyla
k a b i l e d a i r e s i g i b i o n a kyasla b l m e l e n m i t i r . K a b i l e d e k i klanlar ka
d a r a y r d e d i l m i o k s a y d a b l g e l e r vardr, v e b u n l a r b u b l g e l e r e y
n e l i m i b e l i r l e m i o l a n k a r a r g a h n i i n d e k i klanlar t a r a f n d a n

igal

e d i l m i bir yerdir. H e r b l g e k e n d i s i n e a t f e d i l e n k l a n n t o t e m i y l e t a
nmlanr. Z u n i l e r arasnda, rnein, evler (pueblo) yedi b l m e a y n -

Aksi taktirde btn bireyler organik ve fiziksel yaplarnn gerei olarak, mekann
farkl paralar tarafndan ayn ekilde etkilenmekte olduklarn kabul etmek zorun
lu olurdu. Bu ise pek muhtemel deildir, zellikle kendi kendilerine deiik blge
lere kar hislerin kaytsz olduu gibi. Aynca mekann blnmeleri farkl toplumlar
da deiiklik arzeder ki, bu da insann yalnzca ftr doasna dayanmadklarn gs
terir.
Bkz. Duri^heim ve Mauss. De quelques formes primitives de dassification. Annie Sociologique. VI, s 47 vd.

144

Emile

Durkheim

lir: b u n l a r n her biri bir b t n l e s a h i p bir klanlar g r u b u d u r her i h

t i m a l e g r e b u b a l a n g c n d a bir o l a n , s o n r a d a n b l n m tek bir
klandr. te o n l a r n m e k a n da y e d i n a h i y e ierir. D n y a n n b u y e d i
n a h i y e s i n i n h e r biri e v i n bir n a h i y e s i y l e , y a n i bir klanla b a l a n t h a l i n
d e d i r . ' " " D o l a y s y l a " d e r C u s h i n g , "bir b l m n k u z e y l e ilikili o l d u
u , d i e r i n i n b a t y , bir d i e r i n i n d e g n e y i t e m s i l ettii d n l r " .
E v i n h e r n a h i y e s i n i n k e n d i s i n i s e m b o l i z e e t m e k z e r e k e n d i n e zg
bir rengi vardr-, her b l g e n i n k e n d i n e

tekabl e d e n n a h i y e n i n k i y l e ta

m a m e n a y n o l a n bir rengi vardr. Tarih b o y u n c a t e m e l k l a n l a n n s a y

s deiiklik ar^etmitir; m e k a n n t e m e l b l g e l e r i n i n s a y s d a o n l a r l a
birlikte d e i m i t i r . B y l e c e t o p l u m s a l r g t l e n m e m e k a n s a l r g t
lenmenin ve yeniden retiminin modelini oluturmutur Dolaysyla,
s a v e s o l a y n m l a n b i l e , g e n e l o l a r a k i n s a n n d o a s n d a ikin o l m a k
y l e d u r s u n , b y k bir i h t i m a l l e d i n s e l , d o l a y s y l a d a kollektif o l a n
temsillerin rndr."
B e n z e r d e l i l l e r snf, g , kiilik v e y a r a r k o n u s u n d a k i d n c e l e r
h a k k n d a da b u l u n a c a k t r H a t t a eliki fikrinin a y n z a m a n d a t o p l u m
sal koullara baml o l u p olmadn sormak da m m k n . nsan b u
na i n a n m a y a y n e l t e n e y i n s a n d n c e s i z e r i n d e h k m s r e n bir
fikrin h a k i m i y e t i d i r B u g n kimlik ( z d e l i k / i d e n t i t y ) d n c e s i b i l i m
sel d n c e d e baattr-, o y s a k e n d i s i n e h i n e m v e r i l m e d i i d n c e
t a r i h i n d e n e m l i bir rol o y n a m g e n i t e m s i l s i s t e m l e r i v a r d r ( b u
s i s t e m l e r ) e n k a b a s n d a n e n m k u l u n a kadar m i t o l o j i l e r d i r ' 2 O r a d a ,
srekli o l a r a k e n elikili n i t e l i k l e r e a y n a n d a s a h i p o l a n , a y n z a m a n
da d a bir v e ok, m a d d v e r u h s a l varlklarla karlarz. B u v a r l k l a r
k e n d i y a p l a n n d a n h i b i r e y kaybetmeksizin k e n d i l e r i n i s r e s i z o l a r a k

10 Bkz. Durkheim ve Mauss. De quelques formes primitives de classification. Annie Sociotogicue. VI. s. 34
11 Bkz. I leertz. La priminence de la maln droUe. Etde de polariti religieuse. Revue Philasophlcue. Dec. 1909. Mekann temsili ve grubun biimi arasndaki ilikiler sorunu iin bkz.
Ratzelde Polilische Geographie. blmne bkz. Der Raum in Geist der Vlker diye balklandnlmtr.
12 Mitoloilk dncenin onu gzard ettiini sylemek istemiyoruz. Fakat bilimsel d
ncenin yaptndan daha ska ve daha yatknca onunla eliir. Tersine, bilimin
dininkinden daha dikkatli bir yol setii halde bunu ihlal etmekten kanamadn
gstereceiz. Bu konuda, baka ok konuda olduu gibi. bilim ve din arasnda yal
nzca derece farklar vardr ama bu farklarn abartlmamas gerekliyse de. nemli
olduklar iin kaydedilmeleri de gerekir.

145

Din

Sosyolojisi

blebiimektedirler-, m i t o l o j i d e p a r a n m b t n e d e n k o l d u u y n n d e
bir a k s i y o m v a r d r . i m d i k i m a n t m z y n e t t i i g r n e n kurallarn
g e m i o l d u u b u d n m l e r u n u g s t e r i r n s a n l a r n zihinsel i n
s z e n n d e k i t m e b e d l i k y o l u y l a k a z n m o l m a k y l e d u r s u n , b u
kurallar, e n a z n d a n k s m e n , t a r i h s e l v e d o l a y s y l a t o p l u m s a l faktr
l e r e b a m l d d a r . B u n l a n n t a m o l a r a k n e o l d u k l a n n b i l m e m e k l e bir
likte v a r o l d u k l a n n k e s t i r e b i l i n z . ' ^
B u h i p o t e z bir kez k a b u l e d i l d i i n d e , bilgi s o r u n u y e n i t e n m l e r l e
ortaya k o n u l u r
i m d i y e kadar b u a l a n d a s a d e c e iki d o k t n n o l a g e l m i t i r B a z l a n na g r e , k a t e g o r i l e r t e c r b e d e n tretilemez; o n l a r m a n t k s a l o l a r a k
tecrbeden nce olup onu koullandndar Basit ve indirgenemeyen
b i r o k v e r i y l e t e m s i l edilen-, i n s a n z i h n i n d e y a r a t l t a n g e l e n bir y a p
ya s a h i p t i r l e r B u n d a n d o l a y o n l a r a a priori

(kategoriler) d e n i l i r . B u n a

r a m e n , b a k a l a r b u n l a n n para v e b i r i m l e r d e n in e d i l d i k l e r i n i v e
b i r e y l e r i n b u i n n n z e n a a t l a n o l d u k l a n n i f a d e ederler.''* Fakat her
iki z b y k zorluklar d o u r u r .
ayet

a m p i r i k tez k a b u l e d i l i r s e , o z a m a n kategorileri t m karak

teristik z e l l i k l e r i n d e n b o a l t m a k z o r u n l u o l u r N i t e k i m o n l a r dier
t m bilgilerinden evrensellikleri v e zorunluluklan s a y e s i n d e ayrdedilirler. O n l a r v a r o l a n e n g e n e l k a v r a m l a r d r , n k gerek o l a n h e r e
y e u y g u l a n a b i l i d e r v e h i b i r zel n e s n e y e y k l e n m e m i o l d u k l a n iin
her e i t zel z n e d e n b a m s z d d a r ; t m zihinlerin b u l u t u u o r t a k
alan o l u t u m d a r

Dahas, onlar mutlaka

bulumak

zorundaddar

n k , b i d i k t e e l e a l n a n b t n t e m e l k a t e g o r i l e r d e n baka b i r e y o l
m a y a n a k l , i s t e d i i m i z z a m a n bir kenara a t a m a y a c a m z bir o t o r i t e -

13 Bu hipotez daha nce Vlleerps/cdologie'nin kurucular tarafndan ortaya konulmutur.

Bu, zellikle Windelbrand tarafndan Zeitscfi. F. \lkerp$yckologie'de viii, s. 166 vd. iin
de Die Erkenniniislehn nler de Vlkerpsychologiiclen Cesiclispunke isimli ksa bir makale
sinde kaydedilmektedir.
14 Spencer'in teorisinde bile kategorilerin yapm bireysel tecrbe yoluyla olmaktadr.
Bu noktada sradan ampirizm ile evrimci ampirizm arasndaki tek fark. evrimci ola
nna gre bireysel tecrbenin sonularnn miras yoluyla biriktirildigidir. Fakat bu
biriktirme esasta onlara hi birey eklemez: bireyin tecrbesinde bir kayna olma
yan kompozisyonlarna hi bir yeni unsur girmez. Bu teoriye gre, ayrca, kategori
lerin bize kendilerini bilfiil dayatma zorunluluklar bir yanlsama ve birhurafeci n
yargnn rndr; organizma, tabii ki gl bir ekilde kklenmi, fakat eylerin
doasnda hi bir temeli olmayan bir nyargnn rn...

fmile

Durkheim

ye s a i i p t i r . O n a l<ar i(inal< v e kendimizi b u z s e l d n c e l e r d e n z

grletirmek istediimiz zaman byk direnilerle buluuruz. O n l a r
s a d e c e bize bal d e i l l e r , fakat bize k e n d i l e r i n i d a y a t r l a r . i m d i a m
pirik v e r i l e r b u n l a r a t a b a n t a b a n a zt karakteristikleri s u n a r l a r . B i r a l
g v e y a bir i m a j h e r z a m a n b e l i r l e n m i bir n e s n e y e v e y a a y n t r d e n
bir n e s n e l e r k o l l e k s i y o n u n a d a y a n r , belirli bir b i l i n d u r u m u n u n g e
ici d u r u m u n u ifade eder; b u da e s a s i t i b a r i y l e b i r e y s e l v e z n e l d i r . B u
n e d e n l e b i z i m b y l e bir k k e n i n t e m s i l l e r i y l e i l g i l e n i i m i z d e k a y d a
d e e c e k bir z g r l m z vardr. D u y u m s a m a l a r m z n filletii za
m a n bize k e n d i l e r i n i aslnda

d a y a t t k l a n d o r u d u r . F a k a t dorusu,

onla

r g e r e k t e o l d u k l a r n d a n baka trl a l g l a m a k t a v e y a o n l a n k e n d i m i
ze, g e r e k t e retildikleri y e r l e r d e n farkl bir d z e n i i n d e v u k u b u l u y o r
o l a r a k t e m s i l e t m e k t e zgrz. B a k a tr d n c e l e r i e k a r m a d k a ,
o n l a r a kar bizi b a l a y a n h i b i r e y yoktur. B y l e c e b u r a d a , z i h n i n iki
zt k u t b u g i b i o l a n iki e i t b i l g i y l e k a r l a n z . B u a r t l a r a l t n d a akl
t e c r b e y e irca e t m e k o n u o r t a d a n k a l d r m a k o l u r , n k b u o n u karak
terize e d e n e v r e n s e l l i k v e z o r u n l u l u a , pratik o l a r a k f a y d a l o l s a d a .
g e r e k t e h i b i r e y e karlk g e l m e y e n bir y a n l s a m a y a i n d i r g e m e k l e
e a n l a m l d r ; n e t i c e d e b u , n e s n e l gerekliin t m n , d z e n l e n i i v e
r g t l e n i i k a t e g o r i l e r i n ilevi o l a n m a n t k s a l y a a m l e h i n e inkar e t
m e k d e m e k t i r . K l a s i k a m p i r i z m i r r a s y o n a l i z m l e s o n u l a n r ; hatta b e l
ki d e o n a i r r a s y o n a l i z m o l a r a k iaret e t m e k u y g u n o l a c a k t r .
K e n d i s i n e s r a d a n bir b i i m d e a t f e d i l m i a n l a m a r a m e n , a p r i oristler (kategorilerin vakalara n c e l o l d u u n u iddia e d e n l e r ) olgula
ra kar d a h a dikkatli d a v r a n m l a r d r . O n l a r b u n u k a t e g o r i l e r i n d u y u
sal t e m s i l l e r i m i z l e a y n e l e r d e n m t e e k k i l o l d u k l a n n a p a k bir
h a k i k a t o l a r a k k a b u l e t m e d i k l e r i i i n , o n l a n s i s t e m a t i k o l a r a k fakirle
t i r m e k , o n l a r d a n t m gereklik m u h t e v a s n e k m e k , v e o n l a r szel
s a n a t l a r d a n ibaret bir e y e i n d i r g e m e k zorunda d e i l l e r d i r . A k s i n e o n
l a n n t m karakteristiklerini k e n d i l e r i n e brakrlar, a p r i o r i s t l e r r a s y o
n a l i s t l e r d i r ; o n l a r d n y a n n , a k l n m k e m m e l bir e k i l d e ifade ettii
m a n t k s a l bir g r n e s a h i p o l d u u n a i n a n r l a r . F a k a t b u n u n i i n .
zihne tecrbeyi a m a k v e dolaysz olarak verili o l a n (bilinebilen) ey
lere bir e y l e r e k l e m e k iin belli bir g v e r m e k z o r u n d a d r l a r . O y s a b u
g a r i p g c e n e bir a k l a m a n e d e bir h a k l l a t n m s a l a m a y a a l m a z
lar. n k

b u n u n i n s a n z i h n i n i n d o a s n d a ikin bir e y o l d u u n u

s y l e m e k bir a k l a m a y a p m a k d e m e k d e i l d i r . B u a r t c a y r c a l

147

Din

Sosyolojisi

nereden edinmi olduumuzu ve eylerde onlann incelenmesinin bi

ze b i l d i r e m e d i i ilikileri nasl o l u p d a g r e b i l d i i m i z i g s t e r m e k zo
rundayz. T e c r b e n i n k e n d i s i n i n a n c a k b u a r t l a r d a m m k n o l d u u
n u s y l e m e k belki s o r u n u d e i t i n r a m a o n u c e v a p l a m a z . n k ger
ek s o r u n t e c r b e n i n n e d e n y e t e d i o l m a d h a l d e o n a d s a l v e n - ,
s e l o l a n belli a r t l a n gerektirdiini v e nasl o l u y o r d a b u a r t l a n n i s
t e n i l e n z a m a n d a v e tarzda g e r e k l e t i i n i bilmektir. B u s o r u l a r c e
v a p l a m a k iin b a z e n , b i r e y l e r i n a k l n n s t n d e , d i e d e r i n i n bir e i t
mistik katlm yoluya kendisinden kaynaklandklan v e olaanst g
lerini a l d k l a n s t n v e m k e m m e l bir a k l n o l d u u v a r s a y l n b u , il
h a k l d n A n c a k b u h i p o t e z i n e n a z n d a n d e n e y s e l d e n e t i m y o k s u n l u
u g i b i b y k bir d e z a v a n t a j vardr: d o l a y s y l a b i l i m s e l bir h i p o t e z i n
t a l e p ettii k o u l l a n karlamaz. D a h a s , i n s a n d n c e s i n i n k a t e g o r i
leri h i b i r z a m a n kesin b i r form i i n d e s a b i t l e n e m e z l e n o n l a r srekli
y a p l d a n b o z u l u d a r v e tekrar y a p l d a n , z a m a n a v e y e r e g r e d e i i r l e n D i e r y a n d a n , ilh akl ise h i b i r e k i l d e d e i m e z . B y l e bir d e
imezlik n a s l o l u r d a kesintisiz bir d e i i m i a k l a y a b i l i r ?
B u n l a r yzyllardr b i r b i d e r i y l e a t a n iki d n c e t a r z d n v e a
y e t b u t a r t m a e b e d i gibi gzkyorsa, b u , m e v c u t a r g m a n l a r n ger
e k t e n e i t e y a k n o l m a s n d a n k a y n a k l a n y o n E e r akl b i r e y s e l t e c r
b e n i n br b i i m i y s e , y o k d e m e k t i n Dier y a n d a n a k l n s a h i p o l d u u
glerin vad tannd halde aklamas yaplmyorsa, doann v e
b i l i m i n d n a k o n u l d u u g r n n B u kart itirazlar k a r s n d a zihin
belirsiz k a l m a y a d e v a m eder. Fakat a y e t kategorilerin d n d a t o p
l u m s a l k k e n k a b u l e d i l i y o r s a , i n a n c m z a g r e , h e r iki kart z o d u k t a n
k a m a m z s a l a y a b i l e c e k y e n i bir t a v r m m k n h a l e g e l i n
Apriorist teorinin temel varsaym, bilginin birbirine indirgeneme
y e n v e biri d i e r i n e y k l e n m i iki a y n t a b a k a gibi o l a n iki u n s u r d a n
m t e e k k i l o l d u u d u n ' ^ B i z i m h i p o t e z i m i z b u ilkeyi t m y l e m u h a f a
za e d e n A s l n d a , a m p i r i k d e n i l e n bilgi, y a n i a m p i r i s i z m k u r a m c l a n n n

15 Muhtemelen apriorist teoriyi doutanlk hipoteziyle tanmlamamamz bazlarna

artc gelecektir. Fakat bu dnce gerekten de doktrinde ikincil bir rol oyna
maktadr. Bu, rasyonel bilgiyi ampirik verilere indirgemenin imkanszln ifade et
menin basit bir yoludur. Birincisinin (rasyonel bilginin) doutan olduunu syle
mek onun tecrbenin bir sonucu olmadn, rnein sradan bir ekilde algland
gibi, sylemenin pozitif bir yolundan baka birey deildir.

tmile

Durkheim

ald i n i i n k u l l a n d k l a n tek bilgi, n e s n e l e r i n d o r u d a n hareketi y o

luyla z i h i n l e r i m i z d e d o a n bilgidir. B u bilgi t m y l e b i r e y i n psiik d o
a s y l a a k l a n a n ' 6 b i r e y s e l h a l l e r d e n mteekkildir. O y s a k i , b i z i m
d n d m z g i b i kategoriler e s a s i t i b a r i y l e kollektif t e m s i l l e r d e n
ibaretse,

her e y d e n n c e g r u b u n zihinsel h a l l e r i n i g s t e r m e k d u

r u m u n d a o l u r l a r ; o taktirde kategoriler, g r u b u n k u r u l u p

rgtlenme

tarzna, y a p s n a , d i n s e l , a h l k v e e k o n o m i k v . s . k u r u m l a r n a t a b o l
m a k d u r u m u n d a kalr. D o l a y s y l a b u iki tr t e m s i l a r a s n d a , b i r e y s e l
v e t o p l u m s a l a r a s n d a v a r o l a n t m farklar b u l u n u r . A y r c a t o p l u m s a l
bireyselden tretmekten ziyade, bireyden toplumu^ paradan b t n ,
basitten kompleksi karsamak daha kolaydr.'''
T o p l u m , k e n d i n d e n m e n k u l bir gerekliktir; o n u n baka bir y e r d e
b u l u n m a y a n v e e v r e n i n geri k a l a n hibir y e r i n d e a y n b i i m i y l e k a r l a l a m a y a n k e n d i n e h a s zellikleri vardr. O n u ifade e d e n t e m s i l l e r i n ,
t a m a m e n b i r e y s e l o l a n l a r n d a n t m y l e farkl ierikleri v a r d r v e b i r i n
c i l e r i n ikincilere bir p a r a bir e y l e r e k l e d i k l e r i n e n c e d e n e m i n o l a
biliriz.
H e r ikisinin teekkl tarzlar b i l e a r a l a r n d a k i farklan o r t a y a k o y
m a k l a s o n u l a n r . Kollektif t e m s i l v e tasvirler ( r e p r e s e n t a t i o n s ) , y a l
nzca m e k a n a deil a y n z a m a n d a z a m a n a d a u z a n a n y o u n bir e g
d m n s o n u c u d u r l a r ; b u n l a r y a p m a k i i n , deiik zihinler d n c e l e
rini v e d u y g u l a r n k a r t r m , b i r l e t i r m i v e k a y n a t r m l a r d r , uzun
k u a k l a r bilgi v e t e c r b e l e r i n i b u n l a r iin biriktirmilerdir. B u y z d e n

16 En azndan bireysel, dolaysyla, tmyle ampirik olan temsiller varolduu srece.

Fakat aslnda iki enin yakndan birlemi olmadklan yerde muhtemelen hi biri
yoktur
17 Bu indirgenemezllk hi bir ekilde mutlak anlamda alnmamaldr. Ampirik temsil
lerde rasyonel temsilleri gsteren bir ey olmadn sylemek istemediimiz gibi.
bireysel olanda toplumsal yaamn bir gstergesi olarak alnabilecek bir ey olma
dn da sylemek istemiyoruz. ayet tecrbe rasyonel olan her eyden aynlabilseydl, akln onun zerinde bir etkisi olamazd; ayn ekilde, bireyin psiik doas
mutlak anlamda toplumsal yaama zt olsayd, toplum olanaksz olurdu. Kategori
lerin tam bir analizi bu tohumlar bireysel bilinte bile arayacaktr. Dinsel Yasamm Te
mel Bitimlerinin sonucunda bu noktaya geri dnme frsat bulacaz. Burada tm yer
letirmeye altmz ey akl ve tam anlamyla akln bu belli belirsiz tohumlar
arasnda, yaayan bir varl oluturan mineral elementlerin zelliklerini (bu varlk)
bir kez olumu olduktan sonraki yaamn karakteristik niteliklerinden ayran fark
la karlatrlabilir bir fark olduudur.

149

Din

Sosyolojisi

b i r e y i n z i h n i n d e n s o n d e r e c e d a h a zengin v e d a h a k a r m a k zel bir

e n t e l l e k t e l etkinlik b u r a l a r d a y o u n l a m t r . B u r a d a n a k l n a m p i r i k
b i l g i n i n t e s i n e nasl g e e b i l e c e i a n l a l a b i l i r . O b u n u h i bir m p
h e m e s r a r l m e z i y e t e d e i l , s a d e c e iyi b i l i n e n f o r m l e g r e i n s a n n ift
o l d u u g e r e i n e b o r l u d u r . B i r i n s a n n i i n d e iki v a d k b u l u n u r : t e
meli organizmada

o l a n v e b u y z d e n etkinlik e r e v e s i o l d u k a d a r

bir e k i l d e s n r l a n m b i r e y s e l bir v a d k ile; g z l e m y o l u y l a b i l e b i l d i

i m i z e n t e l l e k t e l v e m o r a l d z e n i i n d e k i e n yksek gereklii t e m s i l
e d e n bir t o p l u m s a l v a d k - y a n i t o p l u m , i n s a n d o a s n n b u ikiliinin
pratik d z e n i i n d e a h l k i d e a l i n faydac bir g d y e i n d i r g e n e m e z l i i ; d n c e d z e n i i i n d e d e akln bireysel t e c r b e y e i n d i r g e n e m e z l i i g i b i bir s o n u c u vardr. B i r e y t o p l u m a ait o l d u u s r e c e , h e m d n
d n d e h e m d e eylediinde kendisini aar.
B u a y n t o p l u m s a l nitelik, k a t e g o n l e r i n z o r u n l u l u u n u n

kkenini

a n l a m a y a g t r r . B i r d n c e n i n h i bir d e l i l e d a y a n m a k s z n k e n d i
n e ait bir m e z i y e t l e k e n d i s i n i z i h n e k a b u l ettirdii taktirde z o r u n l u o l
d u u s y l e n i r . O d n c e akl s n r l a y a n v e n s e l bir s n a m a o l m a k s
zn k e n d i s i n i k a b u l e y n e l t e n bir e y l e r i e n r . A p n o r i s t b u tekil n i t e l i
i n g e r e k o l a r a k k a b u l e d e r fakat a k l a m a z ; n k k a t e g o n l e d n ak
ln i l e y e b i l m e s i iin k a n l m a z o l d u u n d a n d o l a y z o r u n l u o l d u u n u
s y l e m e k , b a s i t e o n l a n n z o r u n l u o l d u u n u t e k r a d a m a k t a n b a k a bir
e y d e i l d i r . F a k a t a y e t g e r e k t e n o n l a r a atfettiimiz k k e n e s a h i p
lerse, o n l a n n nfzlannda artc hibirey kalmaz. O n l a r e y l e n n
arasnda b u l u n a n e n genel ilikilen temsil ededer; d i r t m d n
celerimizden daha geni olduklanndan, entellektel yaammzn t m
a y n n t l a n n a h k m e d e d e r . a y e t i n s a n l a r her a n b u t e m e l d n c e l e r
d e h e m f i k i r o l m a s a l a r d ; a y e t z a m a n , m e k a n , s e b e p , say v . s e y e r
hakknda ayn d n c e y e sahip olmasalard, kendi aralanndakiyle o l
d u u k a d a r y a a m n t m y l e d e her eit t e m a s i m k a n s z o l u r d u . D o
laysyla t o p l u m

k e n d i k e n d i n i o r t a d a n kaldrmakszn b u kategorileri

b i r e y i n zgr s e i m i y l e o r t a d a n kaldramaz. T o p l u m u n y a a y a b i l m e s i
iin s a d e c e t a t m i n k r bir a h l k u y u m a d e i l , a y r c a t e s i n e g v e n l i k
le g i d e m e d i i asgar bir m a n t k s a l u y u m a da i h t i y a c vardr. B u n e d e n
le t o p l u m b y l e s i ihtilaflara m e y d a n v e r m e m e k iin b t n o t o r i t e s i n i
kullanr. B i r zihin k e n d i s i n i b u d n c e b i i m l e r i n d e n kurtard m , ar
tk o n u k e l i m e n i n t a m a n l a m y l a i n s a n bir d n c e a d d e d i p b u n a uy
g u n d a v r a n m a k i m k a n s z olur. B u y z d e n d i r ki, biz artk t m y l e zgr

fmile

Durkheim

o l m a d m z v e h e m i i m i z d e h e m d m z d a kendimizi bu t e m e l mef
h u m l a r d a n k u r t a r m a y a a l t m z z a m a n kendi b i l i n c i m i z d e b i l e bir
e y l e r i n d i r e n d i i n i hissederiz. K e n d i d m z d a bizi y a r g l a y a n bir ka
m u o y u vardr; fakat b u n d a n b a k a , t o p l u m da a y n z a m a n d a i i m i z d e
t e m s i l e d i l i y o r o l d u u n d a n , k e n d i s i n i -kendi i i m i z d e b i l e - bu d e v r i m
ci arzulara kar kurar; b t n d n c e m i z i n g e r e k t e n i n s a n i o l m a k t a n
kmad srece o n l a n ortadan kaldramayacamz duygusuna kaplnz. A k l d a m n d e m i o l a n v e bize telkinlerini g v e n l e k a b u l e t t i r e n
zel o t o r i t e d e b u o l s a gerek. B u , her t r l ortak e y l e m i n k a n l m a z
k o u l u o l a n belli bir d n c e tarzna k e n d i s i n i d n t r e n bizatihi
t o p l u m u n o t o r i t e s i d i r . ' ^ D e m e k ki, kategorilerin bize z o r u n l u gibi g e l
m e s i y l e azck bir a b a y l a silkip a t a b i l e c e i m i z s a d e a l k a n l k l a r n
s o n u c u deildir. A y n e k i l d e fizik v e y a metafizik bir z o r u n l u l u k da d e
ildir, n k kategoriler farkl z a m a n v e m e k a n l a r d a d e i i r l e r , b u bir
e i t zel bir m o r a l z o r u n l u l u k t u r a h l k y k m l l k i r a d e iin n e ise
b u d a e n t e l l e k t e l y a a m iin y l e bir e y d i r "
F a k a t e e r kategoriler kaynaklar i t i b a r i y l e yalnzca t o p l u m s a l d u
r u m l a r t e r c m e e d i y o r l a r s a , b u o n l a n n , d o a n n geri k a l a n t a r a h n a
a n c a k m e t a f o r l a r olarak u y g u l a n a b i l e c e i a n l a m n a g e l m e z m i ? a y e t
o n l a r t o p l u m s a l k o u l l a n yalnzca ifade e t m e k zere y a p l m l a r s a , b u
a n l a m n d n d a k i a l a n l a r a u y g u l a n a m a z gibi g r n y o r B y l e c e o n
lar bize hziksel v e y a b i y o l o j i k d n y a y d n m e k t e y a r d m c o l d u k l a n
z a m a n , a n c a k , belki pratikte kullanll a m a g e r e k l i k l e hibir a l a k a s
o l m a y a n bir t a k m y a p a y s e m b o l l e r kadar d e e r i f a d e e d e r l e r . B y l e c e
tekrar, farkl bir y o l l a n o m i n a l i z m v e a m p i r i s i z m e geliriz.

18 Toplumsal bnklklann zihinsel karklklar artraca ska belirtilir. Bu da man

tksal disiplinin toplumsal disiplinin zel bir grnm olduunun ayr bir delili
dir Toplumsal disiplin zayfladka mantksal disiplin de gever.
19 Bu mantksal zorunluluk ile ahlak ykmllk arasnda bir benzetme vardr ama fil bir zdelik yoktur. Bu-gn toplum sululara, zekalar yalnzca anormal olan z
nelerden farkl bir ekilde yaklamaktadr. Yani, mantksal kurallara atfedilmi oto
riteyle ahlk kurallarda ikin olan otorite, aralarndaki baz benzerliklere ramen,
ayn tabiata sahip deildir. Onlar ayn snfn iki trdrler Belki ilkel olan bu far
kn tabiat ve kkeni hakknda bir nceleme yapmak ilgin olabilir, nk, uzunca bir
zaman kamu vicdan bir deli ile bir suluyu birbirinden ayr tutmamtr Biz yalnz
ca bu soruyu ortaya koymakla yetiniyoruz. Bu rnekle, bu mcfhumlann analizinin
dourduu bir ok sorunu grebiliriz. Bu sorunlar genelde temel ve basit diye ge
itirilir fakat gerekte an bir karmakla sahiptirler

Din

Sosyolojisi

F a k a t bilgi s o s y o l o j i s i n i b u y o l l a y o r u m l a d m z d a ,

toplumun,

s p e s i f i k bir gereklik o l s a d a , h k m e t i i n d e h k m e t

olmadm

u n u t u r u z ; t o p l u m d o a n n b i r p a r a s , d o a n n e n yksek bir t e z a h
rdr. T o p l u m s a l a l a n d i e d e n n d e n a n c a k d a h a b y k bir k a r m a k
lkla a y r l a n d o a l bir a l a n d r . O y s a d o a n n , k e n d i s i n d e n e n e s a s l
n o k t a l a r d a radikal bir b i i m d e f a r k l l a m a s imkanszdr. e y l e r a r a
s n d a b u l u n a n t e m e l ilikiler -ki k a t e g o n l e d n ilevi b u n l a n ifade e t
m e k t i r - farkl a l a n l a r d a e s a s i t i b a n y l e farkl olamazlar. E e r , i l e r d e t a r
t a c a m z n e d e n l e r d e n tr,2 t o p l u m s a l d n y a i i n d e b u ilikiler
d a h a a k bir e k i l d e b o a k m l a r s a , y i n e d e , d a h a kapal bir b i i m
d e d e o l s a , b a k a bir y e r d e b u l u n m a m a l a n g e r e k m e z . T o p l u m o n l a n
d a h a ak klar fakat o n l a r z e n n d e bir tekel o l u t u r m a z . B u n d a n d o
l a y d r ki. t o p l u m s a l e y l e r i n m o d e l i n e g r e i l e n m i d n c e l e r d o
a n n b a k a bir b l m n d n r k e n bize y a r d m c o l u d a r . B u d
n c e l e r , k e n d i zgn a n l a m l a n n d a n s a p t n i d k l a n iin s e m b o l r o l
o y n u y o r l a r s a d a , e n a z n d a n i y i - t e m e l l e n m i s e m b o l l e r o l d u k l a r bir
gerektir. E e r o n l a n n i n a e d i l m i k a v r a m l a r o l d u k l a r b a s i t g e r e
i n d e n d o l a y o n l a r a bir e i t y a p a y l k szyorsa d a , b u d o a y ok y a
kndan takip eden ve ona hlen sebatla daha yakndan yaklamakta
o l a n bir yapaylktr.^' Z a m a n , m e k a n , snf, s e b e p v e y a kiilik d n
celerinin t o p l u m s a l elerden mteekkil olduklan gereinden, b u n
l a n n t m n e s n e l d e e r d e n y o k s u n o l d u k l a n s o n u c u n u k a r m a k art
deildir. A k s i n e o n l a r n t o p l u m s a l kkeni d a h a z i y a d e e y l e n n d o a
s n d a t e m e l s i z o l m a d k l a n y n n d e k i i n a n c a yneltir.22

20 Bu soru da Dinsel Yasamn Temel Biflmlerfnin sonu blmnde tekrar ele alnmakta
dr.
21 Bilgi teorisinde bulunan rasyonalizm bu yzden klasik ampirisizm ile apriorizm ara
snda bir orta yoldur. Birincisine gre kategoriler yapay kurgulardan baka bir ey
deildir; ikincisine gre, aksine, onlar doa tarafndan verilmilerdir; bize gre, on
lar bir eit sanat eseridirler, fakat snrszca artmaya kabil bir mkemellikle doa
y taklit eden bir sanat eseridirler.
22 rnein, zaman kategorisinin temelinde olan ey toplumsal yaamn ritmidir fakat
eer kollektif yaamda bir ritm varsa, kii bireyin yaamnda veya dafa genel an
lamda evrende de baka bir ritm olduu konusunda emin davranabilir. Birincisi di
erlerinden sadece daha belirgin ve daha grnrdr. Ayn ekilde, snf mefhumu
nun insan grubu mefhumu zerinde temellendii grlecektir. Fakat eer insanlar
doal gruplar oluturuyorlarsa, eyler arasnda ayn anda benzer ve farkl olan grup
larn varolduu farzedilebilir. Snflar ve trler eylerin doal gruplardr.

^mile

Durkheim

B y l e c e y e n i l e n d i i n d e , bilgi teorisi iki rakip t e o r i n i n kart a v a n t a j l a n n , s a k m c a l a n n iermeksizin b i r l e t i r m e y e m a h k u m g r n y o r .

A p r i o r i s t l e r i n b t n t e m e l ilkelerini m u h a f a z a eder; fakat a y n z a m a n
da a m p i r i s i t l e r i n t a t m i n e t m e y e a l t k l a n pozitif r u h t a n da e s i n l e n i r .
Akla o zel g c n brakr, fakat b u n u n n e o l d u u n u a k l a r v e aklar
k e n d e g z l e m l e n e b i l i r g r n g l e r i n d n y a s n d a n d a r kmaz. E n
t e l l e k t e l y a a m m z n ikiliini tasdik e d e r a m a o n u a k l a r , h e m d e
d o a l n e d e n l e r l e aklar. K a t e g o r i l e r artk ilkel v e a n a l i z e d i l e m e z o l
g u l a r d a n s a y l m y o r , a n c a k a m p i r i s i s t l e r i n k e n d i l e r i n i t a t m i n ettikleri
h e r e i t analizi y a n l l a y a c a k bir karmakl korurlar. n k k a t e g o
riler artk r a s t g e l e bir i n s a n n kendi kiisel g z l e m l e r i n d e n kolayca k a r s a y a b i l d i i v e h a l k n m u h a y y i l e s i n i n a n s s z bir e k i l d e karlatr
d ok b a s i t m e f h u m l a r deildir. A k s i n e b u n l a r d n c e n i n p a h a b i
i l m e z a r a l a n v e i n s a n g r u p l a n n n yzyllar b o y u n c a r e t i p k e n d i e n
t e l l e k t e l s e r m a y e l e r i n i n e n iyi k s m l a n n biriktirdikleri yerdir.^? n
s a n l k t a r i h i n i n b t n bir b l m b u n l a r d a z e t l e n m i t i r . B u d a o n i a n a n l a m a k v e o n l a r hakknda yargda b u l u n m a k iin i m d i y e k a d a r
b a v u r u l m u y o l l a r d a n b a k a l a n n a b a v u r m a k gerektii a n l a m n a g e
lir. K e n d i y a p m m z o l m a y a n b u d n c e l e r i n n e l e r d e n y a p l m o l
d u u n u b i l m e k iin k e n d i bilincimizi s o r g u l a m a k y e t e r l i deildir; k e n
d i dmza d a b a k m a m z gerek. G z l e m l e m e m i z g e r e k e n tarihtir. e
k i l l e n m e s i g e r e k e n b t n bir b i l i m v a r a n c a k a r a r v e kollektif bir
e m e k l e i l e r l e y e b i l e n k o m p l e k s bir b i l i m . B u a l m a b r d e n e m e m a
h i y e t i n d e bir p a r a katkda b u l u n m a y a a l m a k t a d r . B u s o r u l a r a
l m a m z n d o r u d a n n e s n e l e r i k l m a d a n , d i n s e l kkenli o l d u k l a n h a l
d e i n s a n z i h n i n i n t e m e l i n d e y a t a n b u d n c e l e r i n e n a z n d a n bazlan n n d o u m u esnasnda yakalanabilecei trden tm frsatlardan ya
rarlanacaz.

ayet bir ok zihne, tm speklatif deerlerinden soyutlamakszn kategorilere top

lumsal bir kken atfedllemeyecei grlyorsa, bu. toplumun yine de ska doal
olmayan bir ey olarak grlmesinden dolaydr; bu yzden onu ifade eden temsil
lerin doada bir eyi aklamadklar sonucuna varlr.
23 Bundan dolaydr ki, kategorileri letlerle karlatrmak merudur, nk bir let
biriktirilmi madd sermayedir. Alet, kategori ve ara dncelerinin her ara
snda yakn bir iliki vardr

DN SOYOLOJS
Max WEBER

Dinlerin Ykselii
B y l e bir s u n u u n b a n d a d i n i n t a n m n y a p m a k , n e o l d u u n u s y
lemek, m m k n deildir T a n m l a m a y a ancak bu almann sonunda
kalklabilir.

D e r d i m i z d i n i n z d e i l d i r o n u , d a h a z i y a d e s o s y a l

d a v r a n n b e l i d i bir e i d i n i n a r t l a n n v e s o n u l a n n i n c e l e m e k ze
re s t m z e aldk.
D i n s e l d a v r a n n d s a l s e y i d e n o k a d a r farkldr ki, b u d a v r a n n
a n l a l m a s a n c a k ilgili b i r e y l e n n znel d e n e y i m , d n c e v e a m a l a n b a k a s n d a n k s a c a , din davrann 'anlam'nn bak asndan
(Sinn) mmkn

olabilir

Dinsel veya bysel faktder tarafndan motive edilen davrann

e n t e m e l b i i m l e r i bu d n y a y a yneliktir. ' B e l k i o s e n i n l e i y i y e g i d e b i
l i r . , v e s e n d n y a z e r i n d e k i g n l e r i n i d e v a m e t t i r e b i l i r s i n ' ( D e u t 4:
40). B u c m l e d i n v e y a b y t a r a f n d a n t a y i n e d i l e n e y l e m l e r i n y a p l
m a s n n s e b e b i n i aklar |

j Ayrca, dinsel veya bysel olarak m o

t i v e e d i l e n d a v r a n l a r , zellikle ilk t e z h d e r i n d e , g r e c e r a s y o n e l
d a v r a n l a r d r . Z o r u n l u o l a r a k bir n e d e n s o n u e m a s n a g r e y a p l
m bir h a r e k e t o l m a s a b i l e , t e c r b e n i n k u r a l l a n n i z l e r S r t n m e , bir
o d u n p a r a s n d a n k v l c m l a r k a r a c a k t r a y n e k i l d e bir s i h i r b a z n
g z b o y a y c h a r e k e t l e r i g k t e n y a m u r y a a c a h i s s i n i verecektir. B u

ngilizce'den eviren Mevlde Ayyldzolu (Max Weber, The Socioiogy oj Religion ,

1963 Beacon Press, Almanca'dan eviren Ephraim Fischoff: bu yaz R. Bocock ve K.
Thompson'un Reiigm and \delogy. Manchester University Press, 1985, s. 21-30
zetleyerek derledikleri ekliyle alnmtr).

1'i4
_

Max

VVeber

o d u n parasnn d n m e s i s o n u c u n d a ortaya kan kvlcmlar, yamur

yadrcnn hareketleri s o n u c u n d a hissedilen yamurla ayn derece
de b y s e l bir etkiye sahiptir. zellikle d i n s e l ve bysel hareketlerin
amalar daha ok ekonomik o l d u u n d a n beri, sonuta, dinsel v e b
ysel davran veya dnceyi gndelik hayatn a m a s a l hareket ala
nndan ayramayz.

mtiyazsz Snflann Dini

. . . B a l a n g c n d a n b e r i . K a d i m H r i s t i y a n l k karakteristik o l a r a k bir zen a a t k r l a r d i n i y d i . O n u n kurtarcs b i r y a r - k y l zenaatkr, m i s y o n e r l e r i y s e gezgin r a k l a r d . M i s y o n e r l e r i n e n b y gezgin b i r a d r

i m a l a t s idi v e t o p r a a o k a d a r y a b a n c y d ki, n c i l ' d e k i m e k t u p l a r n
d a a l a m a s r e c i y l e ilgili t a m tersi a n l a m d a bir m e t a f o r kullanr. O r i n a l H r i s t i y a n l n ilk c e m a a t l e r i , h e p i m i z i n d e b i l d i i g i b i , ilk d n e m
ler

boyunca

e h i r l i y d i l e r , v e o n l a n n taraftarlar n c e l i k l e k l e v e y a z

gr zenaatkrlardan o l u m u t u . B u n d a n baka, Orta ada bu aa

o r t a snf h e r z a m a n iin t o p l u m u n e n o r t o d o k s t a b a k a s o l m a s a d a ,
en d i n d a n olarak kald. Fakat Hristiyanlkta, dier dinlerde d e olduu
g i b i , y a y g n farkl g n d e m l e r a a orta s n f i i n d e e a n l o l a r a k s c a k
bir k a b u l g r m l e r d i r . B y l e c e , c i n v e e y t a n l a r k o v a n eski r u h s a l k
h i n l e r , O r t a a n kaytsz artsz o r t o d o k s ( k u r u m s a l r a h i p l i k ) s o f u l u
u v e d i l e n c i tipi bir m a n a s t r c l k v a r d . B u n l a r a i l a v e t e n ,

Humiliatiler

gibi u z u n s r e h e t e r o d o k s l u a k t g z l e b a k a n o r t a a m e z h e p s o h j l u u n u n baz e i t l e r i , B a p t i s t h a r e k e t l e r i n b t n e i t l e r i , v e L u t h e r cileri d e kapsayan, Kalvin retisini b e n i m s e m i birok kilisenin d i n

darl da vard.
B u , g e r e k t e n d e o k e i t l i l i k a r z e d e n bir d u r u m ; e n a z n d a n , ze
n a a t k r s n f l a r a r a s n d a d i n i n e k o n o m i k g l e r c e t e k b i i m l i bir belir
l e n i m c i l i i n i n ( d e t e r m i n i z m ) a s l a v a r o l m a d n gsterir.. B u a a or
ta s n f n i i n d e , k y l l e r d e k i n i n a k s i n e , c e m a a t d i n i n e , k u r t u l u d i n i
n e , v e s o n u t a r a s y o n e l a h l k d i n e d o r u h l b e l i r g i n bir e i l i m v a r
dr. F a k a t b u orta snfla k y l l e r a r a s n d a k i ztlk h e r h a n g i bir t e k b i
i m l i b e l i r l e n i m c i l i i ifade e t m e k t e n uzaktr |...|
R a s y o n e l a h l k bir d i n i n gerektirdii a r t l a n n m e v c u t o l d u u her
y e r d e , e k o n o m i k h a y a t n k e n d i n e zg tarz m n a s e b e t i y l e , orta s n
h n r a s y o n e l a h l k i bir d i n i n i s t i k a m e t i n d e m e y l e t t i i t e o r i d e h l ger-

Din

Sosyolojisi

ektir. A a orta snfn h a y a t , zellikle e h i r e s n a f v e y a k k t c c a rnki, k y l n n h a y a t y l a k y a s l a n d n d a , orta s n f n h a y a t n n d o a

ile d a h a az bir i l i k i s i n i n o l d u u o k aktr. S o n u t a , d o a n n akld
g l e r i n i e t k i l e m e k iin b y y e b a m l l k , e h i r sakinleri i i n , ifti
iin o y n a d r o l n a y n s n o y n a m a z . A y n z a m a n d a , e h i r i n s a n n n
h a y a t n n e k o n o m i k t e m e l i z n d e ok d a h a r a s y o n e l bir karaktere,
y a n i , h e s a p e d i l e b i l i r l i e v e a m a l m a n e v r a l a r iin k a p a s i t e y e s a h i p
tir. B u n d a n b a k a , e s n a f v e hatta baz a r t l a r d a t c c a r k e n d i l e r i n i e t
k i l e y e n e k o n o m i k o l u u m l a n . d r s t l n e n iyi y o l o l d u u , d r s t
iin v e y k m l l k l e r i n y e r i n e g e t i r i l m e s i n i n m u h a k k a k d l l e n d i r i l e
cei v e 'hakettii' a d i l kard a l a c a y n n d e bir b a k l a m e g u l o l
m a y a y n e l t i d e r . B u s e b e p l e d e , kk t c c a r l a r v e e s n a f l a r bir b e d e l
a h l k n k a p s a y a n r a s y o n e l bir d n y a g r n kabul e t m e e i l i m i n d e d i d e r . B i z b u n u n n e r e d e y s e b t n imtiyazsz snflar a r a s n d a nor
m a l bir d n m e e i l i m i o l d u u n u greceiz. D i e r y a n d a , k y l l e r ,
b u b e d e l t a s a v v u r u n d a n o l d u k a uzaktdar, v e i i n e d a l d k l a n b y d i
er g l e r c e bertaraf e d i l m e d i k e b u n u e d i n e m e z l e r . A k s i n e , e s n a f b u
b y s r e c i n i n bertaraf e d i l m e s i n i e t k i l e m e d e o l d u k a aktiftider. B u ,
a h l k b e d e l i n a n c n n , s a v a t a v e g c n politik t e z a h r n d e e k o n o
mik m e n f a a t l e r e s a h i p o l a n s a v a l a r a v e f i n a n s a l s e r m a y e d a d a r a d a
ha da y a b a n c o l d u u a n l a m n a gelir. B u n l a r , h e r h a n g i bir d i n i n a h l
k v e r a s y o n e l u n s u d a r a s n d a n e n az k a b u l e d i l e b i l e n gruplardr.
Z a n a a t k a r , m e s l e k u z m a n l a m a n n ilk a a m a l a r n d a b y s e l e n
g e l l e r e o k fazla d a l m t r . N a d i r o l a n , g e n i e y a y g n l a m a m h e r uz
m a n s a n a t , kiisel v e y a d a h a g e n e l d e e l d e e d i l m e s i v e s r d r l m e
si b y s e l karizma y o l u y l a t e m i n e d i l e n rs bir karizma olarak g r
lr. B u e r k e n i n a n c n d i e r u n s u d a n , bu k a r i z m a n n t a y c l n y a p a n l a n n s r a d a n i n s a n l a r t o p l u l u u n d a n g e l e n v e bazan t o t e m i k b i r
t a b i a t a s a h i p o l a n t a b u l a r d a n e t k i l e n m e l e r i v e sklkla t o p r a k s a h i b i
olmalar engellenmilerden

o l m a l a r y d . U z m a n l a m her

sanatn

b y s e l karizmasna o l a n b u erken i n a n c n s o n bir u n s u r u b u r a d a zik

r e d i l m e l i d i r . Z a n a a t l a r n h a m m a d d e l e r e s a h i p eski. g r u p l a n n s a n a t l a n n n c e b u t o p l u m d a k i d a v e t s i z m i s a f i d e r gibi t a k d i m e d i p s o n
ra da h n e d e r i n i b u t o p l u m a y e r l e m i tekil y a b a n c l a r gibi s u n m u
o l a n g r u p l a n n e l i n d e kald her y e r d e , zel s a n a d a n n b y s e l ta
b i a t n a i n a n b u tr g r u p l a n e n a a s t a t l e r e m a h k u m e t t i , m a n i p l a s y o n l a n n v e t e k n o l o j i l e r i n i b y ile y a f t a l a d . F a k a t b y s e l d e e r -

Max

VVeber

lerin z l p a l d h e r y e r d e ( b u g e n e l d e y e n i y e r l e m i e h i r l e r d e
olur), bu d n m n s o n u c u , zanaatknn kendi e m e i hakknda v e
kk t c c a r n d a k e n d i t e e b b s hakknda k y l n n d n d n
d e n o k d a h a fazla r a s y o n e l bir b i i m d e d n m e y i r e n m e s i o l a b i
lir, z e l d e s a n a t k a r a l m a e s n a s n d a d n m e k iin d a h a o k z a m a n
v e i m k a n a s a h i p olacaktr. S o n u t a , h e r e y d e n n c e e v i i n d e farkllaan, yani bizim iklimimizde k u m a fabrikalarndaki meslek sahibi ii
ler, d i n v e y a m e z h e b e i l i m l e r d e n o k fazla e t k i l e n i r l e r . B u d u r u m ,
bir d e r e c e y e kadar, b u g n n m a k i n a l a m d o k u m a c l n d a a l a n
i i l e r iin d e g e e r l i d i r , fakat g e m i t e tekstil f a b r i k a l a r n d a

dokuma

t e z g a h l a r n d a a l a n i i l e r i i n ok d a h a fazla g e e r l i d i r .
Bysel ve ayinsel

fikirlere

ballklarn p e y g a m b e r l e r v e reform

c u l a r t a r a h n d a n ykld h e r y e r d e , i l k e l c e r a s y o n e l a h l k i v e d i n bir
h a y a t g r n e y n e l e n zanaatkar, s a n a t v e o r t a s n f i n s a n l a r n a
d o r u bir e i l i m v a r d r . B u n d a n b a k a , o n l a n n m e s l e k

uzmanlama

lar o n l a n a y r d e d i c i t r d e b t n l e m i bir h a y a t t a r z n n t a y c l a n
klmtr. K u k u s u z , y i n e d e , z a n a a t k r l a n n v e orta s n f g r u p l a n n h a
y a t n d a , d i n i n b u g e n e l a r t l a r t a r a f n d a n tek b i i m l i b i r

belirlenimi

s z k o n u s u d e i l d i r |...|
S a d e c e c e m a a t s e l bir d i n , zellikle b u d i n i n r a s y o n e l v e a h l k i bir
e i d i , t a r a f t a r l a n n , z e l l i k l e k e n t i n a a orta s n h a r a s n d a n k o l a y
lkla k a z a n a b i l i r , v e o n d a n s o n r a , belirli a r t l a r a l t n d a b u s n f l a n n
h a y a t t a r z l a n z e r i n d e s r e k l i bir e t k i y e s a h i p o l u r l a r . G e r e k l e o l a n
budur.
S o n u t a , kleler v e serbest alan yevmiyeli iiler gibi e k o n o m i k
o l a r a k o k yetersiz o l a n snflar, i m d i y e kadar a s l a d i n i n a y r d e d i c i b i r
t r n n t a y c l a n o l m a m l a r d r . lk H r i s t i y a n t o p l u l u k l a r d a

kleler

e h i r l e r d e a a orta s n f l a r a m e n s u p t u l a r [...)
E l s a n a t r a k l a n her z a m a n a a - o r t a s n f l a r n karakteristik d i n i
ni p a y l a m a e i l i m i n e s a h i p o l m u l a r d r , n k o n l a r n o r m a l d e b a
m s z a a orta s n f t a n s a d e c e Karenzzeil
lar {Karezzeit
im

faktrnden dolay aynlr-

bir k i i n i n bir fabrikada i s t i h d a m e d i l d i i s r e c e o y e r l e

b l g e s i n d e b a k a h i b i r rakip k u r u l u a g i r e m e y e c e i n e d a i r sz

v e r d i i z a m a n d i l i m i d i r ) . B u rak g r u b u a y n z a m a n d a b u m e z h e p t i
pi g a y n r e s m i d i n i n d e i i k b i i m l e r i n e d o r u ak bir e i l i m o r t a y a
k o y m u t u r . B u da e h r i n a a m e s l e k i g r u p l a n a r a s n d a o n l a n n g n
delik ihtiyalan ile sradan mcadeleleri, gnlk ekmek

fiyatlannn

Din

Sosyolojisi

d a l g a l a n m a l a r , i a r a y , v e baz kardelik d e r n e k l e n n i n

yardmna

b a m l l k l a n karsnda zellikle v e n m l i t o p r a k l a r b u l d u . A y r c a , b u
kk z e n a a t k r v e y a el s a n a t l a r raklar s n f , g e n e l d e , ok s a y d a
gizli v e y a yar gizli 'fakir halk' c e m a a d e n n d e t e m s i l e d i l i y o r d u ; b u c e
m a a t l e r s o n u t a d e v d m c i , p a s i f i s t - k o m n i s t v e a h l k i - r a s y o n e l bir b i
i m a l a n c e m a a t s e l d i n l e r i kabul e d i y o d a r d ki, b u n u n h e r e y d e n n
c e teknik bir s e b e b i v a r d i : gezgin e l s a n a t l a r r a k l a n her kitlesel c e
m a a t d i n i iin g e e d i m i s y o n e d e r d i . B u s r e H n s t i y a n l n ksa bir
s r e d e D o u ' d a n R o m a ' y a k a d a r o l a a n s t bir hzla y a y l n d a g
rlmektedir.
M o d e r n p r o l e t e r y a a y r d e d i c i bir d i n p o z i s y o n a s a h i p o l d u u l
d e , b u , m o d e m b u r j u v a z i n i n g e n i g n p l a n n d a o r t a k o l a n d i n e kar
bir kaytszlk v e y a r e d d e d i l e karakterize edilir. M o d e r n p r o l e t e r y a
iin, kendi baarlarna g v e n m e duygusu y e d n i toplumsal

faktder,

ekonomik konjonktr v e hukuk tarafndan gvence altna alnm olan

g i l i k i l e n n e g v e n m e d u y g u s u n a brakt. S o m b a r t ' n ok gzel bir
ekilde gsterdii gibi, doal veya meteorolojik srelere bamllkla
ilgili h e r e i t d n c e , v e y a b y veya ilahi t a k d i r v e i n a y e t olarak g
r l e b i l e c e k h e r e y t a m a m e n bertaraf e d i l d i . B u y z d e n , p r o l e t e r y a n n
rasyonalizmi, gelien kapitalizmin burjuvasnn a s l n d a szkonusu
p r o l e t e r y a r a s y o n a l i z m i n i n t a m a m l a y c bir o l g u s u o l d u u e k o n o
mik g c e t a m olarak s a h i p olduu zamanlarda olduu gibi, doas iti
b a r i y l e k o l a y c a d i n s e l bir k a r a k t e r e s a h i p o l a m a z v e k e s i n l i k l e kolayca
bir d i n m e y d a n a g e t i r e m e z . B u n d a n d o l a y , p r o l e t e r r a s y o n a l i z m a l a
n n d a , d i n i n y e d n i g e n e l d e b a k a i d e o l o j i k vekiller alr.
Proleteryann e n dk v e ekonomik olarak en deiken tabakas
(ki, k e n d i l e r i i i n r a s y o n e l k a v r a m l a r ok az u y g u n d u r ) v e ayrca srek
li o l a r a k p r o l e t e r snfa g i r m e tehlikesi i i n d e o l a n e m e k i l e r veya git
t i k e f a k i d e e n a a - o r t a snf g r u p l a r d i n i m i s y o n e r g i r i i m d e n ko
layca e t k i l e n m e y e m s a i t t i r l e r . Fakat b u d i n p r o p a g a n d a b u d u r u m
larda a y r d e d i c i b i i m d e b y s e l bir f o r m a s a h i p t i r v e y a , gerek b y
n n bertaraf e d i l d i i h e r y e r d e , ltuf v e i n a y e t i n b y s e l - o r g i a s t i k ( s e
f a h a t l e ilgili) g e l i i n i n y e r i n e g e e n baz zellikleri var. B u n u n r n e k
leri M e t o d i s t t r n S o t e r i o l o j i k * s e f a h a t l a n d r ; ki b u n l a r K u r t u l u O r -

Soteriolojlk= Hazret! sa'ya itikat ederek kurtulma doktrini

_!L

Max

Weber

d u u ( S a l v a t i o n A r m y = P r o t e s t a n bir g r u p ) t a r a f n d a n

angaje edilir

ler. p h e s i z , b u t r d u r u m l a r d a , d i n a h l k n d u y g u s a l u n s u r l a r r a s
y o n e l u n s u r l a r n d a n d a h a k o l a y geliir. H e r h a l k r d a , z e l l i k l e b u
g r u p t a a h l k d i n g b e l a o r t a y a kar.
A y r c a l k l o l m a y a n s o s y a l snflarn a y r d e d i c i bir snf d i n l e r i a n
c a k ok snrl bir a n l a m d a

s z k o n u s u d u r . H e r h a n g i bir d i n d e k i

bam

sz t o p l u m s a l v e s i y a s i r e f o r m t a l e p l e r i n i n tanr i r a d e s i n e d a y a n d l
d e , etii v e d o a l h u k u k u t a r t r k e n b u k o n u y u bir m i k t a r t a r t m a k
z o r u n d a kalacaz. Fakat biz d i n o l a r a k d i n i n karakteriyle i l g i l e n d i i
miz l d e , a p a k o r t a d a d r ki, k e l i m e n i n e n g e n i a n l a m y l a bir kur
t u l u i h t i y a c d a h a s o n r a g r e c e i m i z gibi tek v e a s l i o l m a y a n
o d a k l a r n d a n biri o l a r a k , imtiyazsz snflara s a h i p t i r . ' D o y m u ' v e i m
tiyazl bir t a b a k a y a d n m o l d u k l a n n d a n , s a v a l a r a , b r o k r a t l a r v e
z e n g i n t a b a k a y a k u r t u l u i h t i y a c uzak v e y a b a n c d r .
B i r k u r t u l u d i n i t o p l u m s a l o l a r a k imtiyazl g r u p l a r i i n d e o k iyi
bir k k e n e s a h i p o l a b i l i r . n k p e y g a m b e r i n karizmas h e r h a n g i bir
snfa y e l i k l e snrl d e i l d i r , d a h a s , n o r m a l d e o n a e n t e l l e k t e l a y
d n l n a s g a r i bir d z e y i d e e l i k eder. B u i d d i a l a r n h e r ikisinin d e i s b a t . e n t e l l e k t e l l e r i n e i t l i karakteristik t a h m i n l e r i n d e

mevcuttur.

F a k a t bir kural o l a r a k , e n t e l l e k t e l i n c e l i k l e zellikle v e y a p r o f e s y o n e l

o l a r a k ilikili o l m a y a n h a l k t a n g r u p l a r a u l a t k a , d a h a n c e zikredi
l e n k u r t u l u d i n i v e i m t i y a z l snflar a r a s n d a k i i l i k i n i n karakteri d e
i t i ; v e e n t e l l e k t e l l i i n , k e n d i l e r i iin e k o n o m i k v e t o p l u m s a l o l a r a k
e r i i l e m e z o l d u u t o p l u m s a l snflara u l a t k t a n s o n r a ( b u i l i k i n i n .)
karakteri k e s i n l i k l e d e i t i . B u d n m n karakteristik bir u n s u r u ,
k i t l e l e r i n i h t i y a l a r n a k a n l m a z u y u m u n bir s o n u c u , g e n e l d e k u r t u
l u u n t a y c s o l a r a k bir b i r e y i n , ilahi v e y a i n s a n i - i l a h i bir k u r t a r c
nn o r t a y a k m a s e k l i n d e f o r m l e e d i l e b i l i r , ki b u n u n i l a v e s o n u c u
b u n e m l i a h s i y e t l e d i n ilikinin k u r t u l u u n n k o u l u o l m a s d r .
Dinin kitlelerin

i h t i y a l a r n a a d a p t a s y o n u n u n bir b i i m i n i n

de

m e z h e p d i n i n i n saf bir b y c l e d n m e s i o l d u u n u z a t e n g r
m t k . A d a p t a s y o n u n i k i n c i tipik b i i m i d e d a h a n c e b a h s e t t i i m i z
pek ok gei d e v r e s i n c e b y y e d n m l e doal olarak alakal o l a n
kurtarc d i n i n e d n m e d i r . B i r kez b u i h t i y a o r t a y a k t n d a , t o p
l u m s a l snf n e kadar a a bir s n f s a , bir kurtarcya d u y u l a n i h t i y a c n
t e l k i n e t t i i b i i m l e r o k a d a r radikal o l u r |...|

159
Din

Sosyolojisi

A a v e orta b u r j u v a z i n i n d i n ihtiyac k e n d i n i k a h r a m a n l k m i t l e
ri b i i m i n d e n z i y a d e , r u h a n l i k v e m a n e v t e r b i y e e i l i m l e r i n e s a h i p ,
d a h a d u y g u s a l h i k a y e l e r d e ( g e n e l d e azizlerin h a y a t l a r n a d a i r h i k a y e
l e r d e .) ifade e t t i . B u , y n e t i c i t a b a k a n n t e r s i n e , orta s n f l a r n ev v e
a i l e h a y a t n a y n e l i k b y k h a s s a s i y e t l e r i n e v e b a r s e v e r l i k l e r i n e uy
g u n d m e k t e d i r . O r t a snf d i n i n i n a i l e h a y a t i s t i k a m e t i n d e k i b u d
nm btn Hindu mezheplerinde h e m Boohisattva hgrnn
o l u u m u n d a h e m d e K r i s h n a m e z h e p l e r i n d e Bhakti^

dindarln ya

y l m a s n d a gsterilir; a y r c a o c u k D i o n y s o s , ^ O s i r i s ^ v e o c u k M e s i h
g i b i d a h a bir o k p a r a l e l eitici m i t l e r i n p o p l a r i t e s i ile d e t a s v i r e d i
lir |...|
B e e r i bir form v a r s a y a n t a n r s v e y a t a n r l a t r l m kurtarcs ile
s o t e r i y o l o j i k (Hz. sa'ya i n a n m a k l a k u r t u l u a e r i l e c e i m i t i ) , tpk b
y g i b i . halk d i n i n i n karakteristik bir k a v r a m d r , v e b u n d a n d o l a y o
ok farkl y e r l e r d e t a m a m e n k e n d i l i i n d e n ortaya kar. D i e r y a n d a ,
tanry a a n g a y r a h s i v e e v r e n s e l a h l k i d z e n d n c e s i v e k u r t u l u
u n r n e k a l n a c a k t i p t e bir i d e a l i kitlelere t a m a m y l a y a b a n c e n t e l l e k t e l c e k a v r a m l a r d r , v e s a d e c e r a s y o n e l v e etik izgide e i t i m a l m
bir halk i i n m m k n d r . A y n e y m u t l a k o l a r a k a k n bir T a n r kavra
m n n g e l i i m i iin d e d o r u d u r . M u s e v i l i k v e P r o t e s t a n l k h a r i t u t u
l u r s a , b t n d i n l e r v e d i n a h l k l a r kitlelelerin i h t i y a l a n n a u y u m s a
l a y a b i l m e k iin aziz, k a h r a m a n v e m i t s e l Tanr kltlerini y e n i d e n o r t a
ya k a r m a k z o r u n d a kaldlar. S o n u t a , K o n f u y a n i z m b u tr k l t l e r i n ,
T a o i s t p a n t e o n b i i m i n d e , k e n d i y a n n d a varlklarn d e v a m e t t i r m e l e
r i n e izin v e r d i . B e n z e r e k i l d e , p o p l e r B u d i z m birok y e r d e y a y l d ; b u
t o p r a k l a r n t a n r l a r n n , B u d i s t kltlerin alclar o l a r a k v e B u d a ' y a t
bi o l a r a k

y a a m a l a r n a m s a a d e etti. S o n u t a s l a m v e Katoliklik,

azizler g i b i , g n d e l i k h a y a t t a kitlelerin gerek d i n l e r i n i m e y d a n a g e t i

ren y e r e l , i l e v s e l v e m e s l e k i t a n r l a n n kutsalln k a b u l e t m e y e m e c
b u r kaldlar.
A y r c a l k l o l m a y a n snflarn d i n i , s a v a s o y l u l a r n aristokratik
m e z h e p l e r i n i n t e r s i n e k a d n l a r a eitlik v e r m e e i l i m i ile karakterize

1
2
3

Hinduizmde kurtulua gidii salamada Tann'ya dua edi. Tann'ya adama ().
Yunan arap tanns (.).
llerin, canszlarm tanrs olarak kabul edilen halknn eiticisi ve kral olan bir
Msrl mitsel kahraman.

Max

Weber

e d i l i r l e r . K a d n l a r a izin v e r i l e n d i n k a t l m a l a n l a r n d a b y k bir e i t
lilik v a r d r , fakat k a d n l a r n d i n m e z f e p l e r d e n az y a d a ok, aktif v e y a
pasif k a t l m (ya da d l a n ) h e r y e r d e g r u b u n g r e c e p a s i f l e t i d l m e
v e y a a s k e n l e t i n l m e d e r e c e s i n i n bir i l e v i d i r ( i m d i v e y a g e m i t e )
I...I
E n n e m l i rakibi o l a n M i t h r a ' n n d i n i n e kar, a a orta snf a r a
snda misyoner teebbsleri yrtrken,

Hristiyanla olaand s

t n l n v e r e n e y , b u a r erkeksi k l t n k a d n l a r d l a m a s y d |...|
S i y a s v e e k o n o m i k o l a r a k imtiyazsz t o p l u m s a l g r u p l a r iin k u r t u
lu d i n i n i n zel n e m i , a y r c a l k l g r u p l a r n t e r s i n e , b e l k i o k d a h a g e
ni bir p e r s p e k t i f t e n g r l e b i l i r . K a s t l a r v e snflarla ilgili s o n r a k i tar
t m a m z d a , yksek t o p l u m s a l a y r c a l k l a r z e l l i k l e s o y l u l u k t a l e
b i n d e b u l u n a n d i n a d a m o l m a y a n s n f l a r d a karakteristik o l a n eref v e
s t n l k d u y g u s u h a k k n d a birok ey s y l e y e b i l i r i z . O n l a r n z - s a y g
duygular, hayat tarzlarnn

mkemmelliinin

v e nitelik b a k m n d a n ayrcalkl varlklannn

tretilmemi,

niha-

bir i f a d e s i o l d u u n u n far

knda olularna dayanmaktadr; gerekten d e . sekin snfn duygusal

d e e d e r i n i n t e m e l i b u e r e v e n i n gerektirdii e k i l d e d i r . Dier y a n d a ,
ayncalkl o l m a y a n snflarn

eref d u y g u s u o n l a r n g e l e c e k t e

baz

m e s l e k , m i s y o n v e y a h i z m e d e r e a t a n m a l a n n s a l a y a c a k b i r t a k m giz
li v a a d l e r e , m i t l e r e d a y a n r . O/masn i d d i a v e t a l e p e d e m e d i k l e r i n e
karlk g n n b i r i n d e olacaklar

d n y a d a veya ahiretteki

mstakbel

hayatta kendisine a r l a c a k l a r eyin deerini i k a m e ediyorlar; v e

ya, o u kez y u k a n d a t a r t l a n g d l e n m e y l e a y n a n d a , d n y a d a ila
hi t a k d i r b a k a s n d a n g r l d e k l i y l e g s t e r d i k l e r i v e kazandk
lar d u y u l a r i k a m e e d i y o r l a r . P a y l a r n a d m e y e n b i r liyakata o l a n
h a s r e t l e r i ( o n l a r v e o l d u u e k l i y l e d n y a ) r a s y o n a l i s t b i r i n a y e t fikri
n i n i n s a n d n y a s n d a i l e y e n l e r i n k i n d e n farkl d e e r l e i n e s a h i p
i l a h i bir o t o r i t e n i n b a k a s n d a n bir a n l a m n t r e t i l d i i b u d n
c e y i retir.
B u p s i k o l o j i k d u r u m , g r n t e dier s o s y a l s n f l a r a y n e l d i i n
d e , d i n i n bir o k s o s y a l t a b a k a iin s a l a m a k z o r u n d a o l d u u e y l e r
i i n d e karakteristik ztlklar retir. H e r k u r t u l u i h t i y a c baz s k n t l a
rn i f a d e s i o l d u u n d a n , t o p l u m s a l v e e k o n o m i k s k n t , k e s i n l i k l e tek
k a y n a k o l m a s a d a , k u r t u l u i n a n l a r n n n e m l i bir k a y n a d r . Dier
eylerin eit olduu durumlarda t o p l u m s a l v e ekonomik olarak yksek
a y n c a l k l a r a s a h i p o l a n snflar, k u r t u l u d n c e l e r i n i g e l i t i r m e fik-

161
Din

Sosyolojisi

r i n e zor b e l a ikna o l a c a k l a r d r . D a h a z i y a d e , s a h i p o l d u k l a r h a y a t tarz

lar v e m e v k i l e r i n i m e r u k l m a g r e v i n i d i n e d e v r e d e c e k l e r d i r B u e v
r e n s e l o l g u baz t e m e l psikolojik r n t l e r d e t e m e l l e n i r M u t l u o l a n
bir kii k e n d i d u r u m u n u m u t l u o l m a y a n b i r i n i n k i y l e k y a s l a d n d a ,
k e n d i m u t l u l u k g e r e i n d e n h o n u t o l m a y a c a k t r fakat d a h a fazla e y
isteyecektir, m e s e l b u m u t l u l u u n hakll g i b i ; talihsizliini eit d e
r e c e d e kazanan

a n s s z b i r i n i n a k s i n e , kendi t a l i h i n i k e n d i s i n i n ka

zanm olduu bilinci gibi. Gndelik tecrbelerimiz, insann m u t l u l u

u n u n s i y a s i b a a r , s t n bir e k o n o m i k s t a t , b e d e n s e l salk, ak
o y u n u n d a k i b a s a n v e y a d a h a bir ok eit m u t l u l u u n u n m e r u l u
u v e h a k l l n a g v e n t a z e l e m e ihtiyac i i n d e o l d u u n u g s t e r i r A y
rcalkl s n f l a n n i h t i y a d u y d u k l a n d i n v e d i e r b t n eyler, b u m e
r u l u u n p s i k o l o j i k o l a r a k t a z e l e n m e s i i i n d i r |...|
P r a t i k t e imtiyazl snflar v e o n l a r a h i z m e t e d e n r a h i p l e r a r a s n d a
b u l u n a n h e r d i n d e , bireyin imtiyazl veya imtiyazsz t o p l u m s a l k o n u
m u d i n s e l bir b a k a s n d a n k a z a n l m bir e y olarak grlr. D e i
e n s a d e c e iyi t a l i h i m e r u l a t r m a n n e k l i d i r
B u n a m u k a b i l olarak farkllk a r z e d e n , imtiyazszn

konumudur

O n l a r n zel ihtiyac zdraptan k u r t u l m a k i i n d i r M o d e r n p r o l e t e r y a

r n e i n d e g s t e r i l d i i g i b i , o n l a n n k u r t u l u ihtiyac h e r z a m a n iin d i
n bir f o r m d a y a a n m a z . A y n c a , o n l a n n d i n k u r t u l u i h t i y a c , v a r o l d u
u y e r l e r d e , farkl ekiller a r z e d e b i l i r E n n e m l i s i , b u , farkl e k i l l e r d e
t a s a r l a n a b i l s e d e her z a m a n kiinin iyi hareketleri iin bir d l ; kt
v e haksz o l a n dierleri iin bir ceza ieren t a m bir b e d e l / t e l a f i ihtiya
c ile ilikili o l a b i l i r B u adil t e l a h y n n d e k i m i t v e b e k l e n t i , bu ta
m a m y l a h e s a p t a v r b y y e ok yakn (gerekte, o n u n l a ilikisiz o l
m a y a n ) t a v r d n y a d a k i b t n kitlesel d i n l e r i n e n y a y g n e k l i d i r
nancn daha mekanik formlann reddeden peygamberlikler poplerl e m e v e r u t i n l e m e y e m a r u z kaldka, b u bedel/karlk b e k l e n t i l e r i
nin iine dalmaya, o n l a n karlamaya ynelirler B u bedel ve kurtulu
m i t l e r i n i n e i t v e a l a n l a n d i n v a a d l e r c e y e n i d e n c a n l a n d n l a n bek
l e n t i l e r e bal olarak b y k miktarda deiiklik g s t e r i r zellikle b u
m i t l e r b i r e y i n d n y e v i v a r o l u u n d a n gelecekteki bir h a y a t a y n e l d i
i n d e |...|
mtiyazszn t e o d i s e s i , baz e k i l l e r d e , kendi t a r a f t a r l a n n n c e l i k
le imtiyazsz s n f l a r d a n o l u t u r a n b t n k u r t u l u d i n l e r i n i n bir p a r a
s d r N e r e d e r a h i p l e r e zg g e l i e n bir a h l k y o l s t n d e k i bir i m t i -

Max

Weber

yazsz t e o d i s e ile k a r l a r s a , t e o d i s e c e m a a t d i n i n i n bir p a r a s o l

m u t u r ; tpk A s y a tipi B u d i s t l e r v e H i n d u d i n d a d a n n d a o l d u u g i b i .
B u d i n l e n n t o p l u m s a l - d e v d m c i a h l k l a r n h e r h a n g i bir e i d i n d e n t a
m a m e n y o k s u n o l u l a r , y e n i d e n d o u t e o d i s e l e n n e r e f e r a n s l a ak
l a n a b i l i r , ki b u t e o d i s e y e g r e kast s i s t e m i n i n k e n d i s i e b e d i v e m u t l a k
o l a r a k a d i l bir e y d i r . n c e k i hayattaki iyilik v e y a g n a h l a r b e l i d i bir
kastn i i n d e d o m a y t a y i n eder, v e kiinin b u g n k h a y a t n d a k i d a v
ranlar o n u n sonraki yeniden d o u m u n d a i l e d e m e ansn belider.
B u teodise altnda yaayanlar Tann'nm vaadlerine d a y a n a n toplumsal
t a l e p l e r l e i i n d e y a a d k l a n rezil h a y a t artlar a r a s n d a Y a h u d i l e r i n
y a a d k l a n a t m a n n ok azn t e c r b e ettiler. B u a t m a v a r o l a n
t o p l u m s a l d u r u m l a r n d a srekli bir gerginlik i i n d e v e m i d i n v e bek
lentinin t a m a m e n

faydasz o l d u u bir d u r u m d a y a a y a n Y a h u d i l e r

iin b u h a y a t t a bir huzur, bir kolaylk b u l m a i h t i m a l i n i e n g e l l e d i . Y a

h u d i l e r i n imtiyazszlk t e o d i s e s i dinsiz b a r b a r l a r n m e r h a m e t s i z a l a y
lar ile k a r l a t , fakat Y a h u d i l e r iin bu t e o d i s e d i n s i z b a r b a d a r m
d i n s e l e l e t i r i s i n i n o n l a r n , k a n u n a k e n d i ballklar z e r i n d e u y a n k
bir a l a k a y a d n m e s i s o n u c u n u d o u r d u . B u zihin m e g u l i y e t i sk sk
a c i l e r e n k l e n d i v e gizli z - e l e t i r i n i n t e h d i d i a l t n d a k a l d |...|
K u r t u l u i h t i y a c n , t e o d i s e y i , v e y a c e m a a t s e l d i n i s a d e c e imtiyaz
sz snflar a r a s n d a g e l i e n bir e y m i gibi v e y a bir g c e n i k l i i n , kz
gnln, hncn (resentment) sonucu gibi. ve bu sebepten sadece 'ah
lk d a h i l i n d e bir kul i s y a n n n ' r n gibi r e s m e t m e k h a t a l o l a b i l i r .
B u , v a a t l e r i n i e m p a t i k o l a r a k kesinlikle r u h e n v e d n y e v i n i m e t l e r b a
k m n d a n fakir o l a n l a r a y n e l t m i o l s a d a , k a d i m H r i s t i y a n l k iin d e
d o r u d e i l d i r |...|
K u r t u l u a u l a m a y a kar s e r v e t i n yol at t e h l i k e l e r

hakknda

Hz. s a ' n n k e n d i u y a r l a r n d a ( g e l e n e e gre) i l e c i l i k m o t i v e e t m e

mitir. T a b i i ki o n u n z e n g i n l i e kar n a s i h a t l e r i n i n m o t i v a s y o n u kz
m a , g c e n m e veya h n deildir; n k g e l e n e k s a ' n n s a d e c e b u
d n e m i n F i l i s t i n ' i n d e b i r o u kk t e f e c i d e n o l u a n m e y h a n e c i
lerle

d e i l , a y n z a m a n d a st snftan birok v a d k l k i i y l e m n s e

b e t l e r i n e d a i r d e l i l l e r i k o r u m u t u r . ncil'in d n y e v n i m e t l e r e kar e t
kileyici ilgisizlii e s k a t o l o j i k b e k l e n t i l e r e a t f e d i l e n n e m e d a y a n a n
bir i l g i s i z l i k k a r s n d a , s a ' n n zenginlik hakkndaki

doktrinlerinin

balca motivasyonunu sadece g c e n m e / h n olarak grmek d e doru

d e i l d i r . E l b e t t e k i , zengin g e n bir a d a m eer m k e m m e l bir m r i d

Din

Sosyolojisi

( h a v a r i ) o l m a l i s t i y o r s a , d n y e v i n i m e t l e r i t a m a m e n t e r k e t m e y i gze
a l a c a k t r . F a k a t T a n r iin her e y i n , hatta z e n g i n bir k i i n i n k u r t u l u u
n u n b i l e m m k n o l d u u i f a d e edilir. B u y o l d a k i zorluklara r a m e n ,
s e r v e t i n i e l d e n k a r m a y gze a l a m a y a n zengin kii d e h e r e y e r a
m e n kurtuluu elde edebilir. sa'nn (evrensel sevgi peygamberinin)
doktrininde v e retilerinde

p r o l e t e r i g d l e r ' yoktur. O ruh fakirle

r i n e , b u d n y a n n iyi i n s a n l a r n a , T a n n ' n n K r a l l n n y a k l a a n g e l i i
ni v e k t a h l a n n t a h a k m n d e n k u r t u l u u n gzel h a b e r l e r i n i getir
d i . B e n z e r e k i l d e , s e r v e t e y n e l i k h e r h a n g i bir p r o l e t e r y a n s u l a m a ,
d n y a d a n t a m a m i y l e el e k m e y i k u r t u l u u n m u t l a k n a r t o l a r a k g
ren B u d a ' y a da e i t d e r e c e d e y a b a n c d r .
B u g c e n i k l i k / h n f a k t r n n snrl bir e k i l d e o r t a y a k m a s v e
b a s k n n k a v r a m s a l e m a s n u y g u l a m a d a k i belirsizlik, n e r e d e y s e e v
rensel olarak, Nietzsche'nin e m a s bsbtn uygunsuz olan B u d i z m
r n e i n e h a t a l bir e k i l d e u y g u l a n d n d a , o k ak bir e k i l d e g r
lr. B u d i z m , g c e n i k l i k / h n a h l k n n her e i d i n e kar e n radikal a n ti-tezleri retir. B u d i z m , a k a e n t e l l e k t e l bir s n h n k u r t u l u d o k t r i
ni o l a r a k o r t a y a k t , ki b u snf a s l n d a t a m a m e n imtiyazl k a s t l a r d a n ,
zellikle d e h e m bu h e m d e b u n d a n sonraki hayat y a n l s a m a l a n n g u
rurla v e a r i s t o k r a t a

reddederi sava kasttan devirilir. B u d i z m , ie

rik o l a r a k t a m a m e n farkl o l s a l a r d a . t o p l u m s a l k k e n d e Y u n a n k u r t u
lu d o k t r i n l e r i n e , zellikle N e o - p l a t o n i k , M a n i k y a n v e G n o s t i k m a n i
f e s t o l a r a benzer. B u d i s t bhikshu
d e n d o m a y b i l e Nirvam'y\

btn d n y a y , hatta c e n n e t t e y e n i

arzulamayan insandan kskanmaz.

K e s i n l i k l e b u B u d i z m r n e i g s t e r m e k t e d i r ki, k u r t u l u v e a h l k
d i n i h t i y a c , o r t a s n f l a n n r a s y o n a l i z m i y l e imtiyazszlarn

toplumsal

k o u l l a n n n y a n s r a bir d i e r kaynaa d a h a s a h i p t i r k i b u k o u l l a r ,
o n l a n n pratik h a y a t t a r z l a n n n s o n u l a n d r . B u i l a v e faktr e n t e l l e k t
elliin kendisidir; d a h a zelde, ahlk v e din sorular zerinde d n
m e y e s e v k e d i l e n i n s a n z i h n i n i n metafizik i h t i y a l a n d r d n y a y a n
l a m l bir s i s t e m o l a r a k a n l a m a k v e o n u n i i n d e bir y e r a l m a k zere
m a d d i i h t i y a l a r c a d e i l d e isel bir z o r l a m a y l a s e v k e d i l e n i h t i y a l a r
dr bunlar.

DNYA DNLERNN SOSYAL PSKLOJS*

Max WEBER

. . . . B i r el<onomii( ahll<, el<onomil( bir r g t l e n m e b i i m i n i n b a s i t b i r

"ilev"! d e i l d i r ; h a t t a t e r s i , y a n i iktisadi a h l k i l k e l e r i n i n m u l a k o l
m a y a n bir b i i m d e e k o n o m i k r g t l e n m e n i n e k l i n i e t k i l e m e s i

de

szkonusu deildir.
H i b i r e k o n o m i k a h l k yalnzca d i n t a r a h n d a n b e l i r l e n m i d e i l
dir, i n s a n o l u n u n d n y a y a kar t a v r i a r n d a - d i n s e l ya da d i e r ( b i z
d e k i a n l a m y l a ) "isel" f a k t d e r c e b e l i r l e n e n - h e r h a n g i bir e k o n o m i k
a h l k t a b i i ki b y k l d e b a m s z olacaktr. E k o n o m i k corafya v e
t a r i h i n v e r i l e r i b u b a m s z l n l s n e n yksek d e r e c e d e b e l i r l e r .
B u n u n l a birlikte, h a y a t tarznn d i n s e l b e l i d e n i m i e k o n o m i k a h l k n
b e l i d e y i c i l e r i n i n b u n u k a y d e d e l i m s a d e c e bir t a n e s i d i r . K u k u s u z
d i n c e b e l i r l e n e n y a a m b i i m i , belli coraf, s i y a s a l , t o p l u m s a l v e u l u
s a l s m d a r i i n d e i l e y e n e k o n o m i k v e s i y a s e t k e n l e r d e n fazlasyla e t
kilenir. B u etkileri tek tek e l e a l m a y a kalkrsak, k e n d i m i z i b u t a r t
m a l a r n i i n d e kaybederiz. B u r a d a a n c a k , kendi d i n l e r i n i n pratik a h l
kn e n ok e t k i l e m i o l a n t o p l u m s a l labakalann
ren

yaamlarn ynlendi

u n s u d a r o r t a y a k a r m a y a alabiliriz. B u u n s u d a r , pratik a h l k

zerindeki b i r a h l k s i s t e m i n i t e k i n d e n a y r a n e n karakteristik
izleri b r a k m o l a n l a r d r ; ve, b u n l a r , a y n z a m a n d a , kendi e k o n o m i k
a h l k l a r a s n d a n da n e m l i o l m u l a r d r .

ngilizce'den eviren Yasin Aktay (The Social Psychology

Mfljt We6er Essays in Sociology. Ed, ve Almanca'dan ev: H.
1973. Oxford University Press: bu makale R. Bocock ve K
and Ideology. Manchester University Press. 1985. s 'i 1-40
ekliyle aimmtr).

of the World Religions.

H. Certh ve C. W. Mills.
Thompson'un Religion
zetleyerek derledikleri

165
Din

Sosyolojisi

H i b i r e k i l d e , y a l n z c a tek bir t a b a k a z e r i n d e d u r m a m a l y z . B i r
e k o n o m i k a h l k a e n karakteristik zellikJerini v e r e n t a b a k a l a r t a r i h i n
seyri i i n d e d e i e b i l i r . V e tek bir t a b a k a n n etkisi h i b i r z a m a n y a l n z
b a n a y e t e r l i d e i l d i r . B u n u n l a birlikte, bir kural o l a r a k , b e l l i d i n l e r
de y a a m biimi en azndan byk l d e belirleyici o l m u tabakann
h a n g i s i o l d u u s a p t a n a b i l i r . Takdir e d i l e b i l m e s i i i n , i t e baz r n e k
ler:
K o n f y e n i z m , s e k l e r bir r a s y o n a l i z m l e n i t e l e n e n m a a l g r e v l i
l e r i n ( p r e b e n d a r i e s ) , yazn e i t i m i g r m l e r i n s t a t a h l k i d i . B u
lrl

kiil-

t a b a k a y a ait o l m a y a n l a r a d a m d a n s a y l m y o r d u . B u t a b a k a n n

dinsel (veya dilerseniz, dinsel o l m a y a n ) stat ahlk. in y a a m bii

m i n i , b u t a b a k a d a n o l a n l a r n ok t e s i n d e d e b e l i r l e m i t i .
E r k e n d n e m H i n d u i z m i , s o y d a n g e m e bir kltrl okuryazar k a s
t t a r a h n d a n t a n m y o r d u . R e s m i h e r h a n g i bir g r e v d e n uzak o l a n b u
kast. kiiler v e t o p l u l u k l a r iin bir eit m a n e v i v e t r e n s e l d a n m a n
ilevi g r y o r d u . B u n l a r s t a t t a b a k a l a m a s n n y n e l i i iin istikrar
l bir m e r k e z o l u t u r m u v e t o p l u m s a l d z e n e d a m g a l a r n v u r m u l a r
d . Y a l n z c a V e d a eilimi

alm

B r a h m a n l a r , gelenein tayclar olarak,

saygn bir dinsel stat grubu oluturmulard. Ve ancak o n d a n sonra.

B r a h m a n o l m a y a n i l e c i l e r d e n m t e e k k i l bir s t a t g r u b u B r a h m a n l a rn y a n s r a o r t a y a k m v e o n l a r l a rekabet e t m i t i r . Y i n e a n c a k o n
d a n sonra, Hint Orta alarnda, Hinduizm s a h n e y e kmtr. H i n d u
izm, k u r t a r c n n a t e l i kutsal d i n s e l l i i n i t e m s i l e d e r k e n , halk m i s t i k
l e r i n i n n c l n d e k i alt t a b a k a l a r c a t a n y o r d u .
B u d i z m , dnyay reddeden ve, evleri olmad iin, g e d e n , sa
d a k a y l a g e i n i p srekli tefekkr e d e n k e i l e r t a r a h n d a n t e b l i e d i l i
yordu. S a d e c e bunlar din c e m a a t i n t a m yesiydiler; dier herkes,
m e s l e k t e n o l m a y a n d a h a az d e e r l i i n s a n l a r ; d i n d a r l n z n e l e r i d e
il n e s n e l e r i o l a n i n s a n l a r d a n i b a r e t k a l y o r l a r d .
Jlk d n e m i e s n a s n d a s l a m , d n y a y - f e t h e d e n s a v a l a r n d i n i v e
d i s i p l i n l i m c a h i t l e r i n s i l a h o r d z e n i n i t e m s i l e d i y o r d u . O n l a r d a ek
sik o l a n tek e y . H a l S e f e r l e r i z a m a n n d a

Hristiyan

muadillerinde

g r l e n c i n s e l i l e c i l i k t i . A n c a k , s l m O r t a a l a r n d a tefekkrc v e
m i s t i k T a s a v v u f da h a l k t a n g e l e n d s e f a h a t t e k n i s y e n l e r i n i n n c l
n d e e n a z n d a n e i t bir k o n u m e l d e e t t i . T a s a v v u f t a n H r i s t i y a n Tert i y a r y a n l a r ' m k i n e b e n z e r b i r tarzda kk b u r j u v a tarikatleri d o d u
bir farkla ki, o n l a r ok d a h a e v r e n s e l a p t a g e l i m i l e r d i .

Ififi

Max

VVeber

B y k S r g n ' d e n ( D i a s p o r a ) beri Y a h u d i l i k m e d e n bir "parya

halklar" d i n i o l m u t u r . B u i f a d e y e , z a m a n l a d a h a fazla i n o l a c a z .
O r t a a l a r d a Y a h u d i l i k , b u d i n i n bir zellii o l a r a k , e d e b i y a t v e i b a
d e t a l a n n d a e i t i l m i bir e n t e l l e k t e l t a b a k a n n liderlii a l t n a g i r d i .
B u t a b a k a , g i t t i k e y a r - p r o l e t e d e e n v e r a s y o n a l i s t l e e n bir k k
burjuva entellektel tabakasn temsil ediyordu.
Son

o l a r a k , H r i s t i y a n l k , s e y r i n e bir gezginci z a n a a t k a r

o l a r a k b a l a d . G l d v e i g e l i m e s i n i n b t n

doktrini

dnemlerinde,

z e l l i k l e o l d u k a k e n t l i , v e her e y d e n n c e m e d e n , bir d i n o l d u . A n
tik a ' d a , Ori:a a ' d a v e P r i t e n i z m ' d e d u r u m a y n y d . D n y a n n b
tn e h i d e r i arasnda nev-i ahsna m n n h a s r o l a n Batl ehir v e
yalnzca Bat'da ortaya km olmas a n l a m n d a yurttalk Hristi
y a n l k iin b a l c a h a r e k a t a l a n l a r o l u t u r d u l a r . A y n d u r u m ,

kadim

dinsel cemaatlerin ruhan d i n d a d , yksek Orta alar'n dilenci ke

i t a r i k a t l a r v e P i e t i z m v e M e t o d i z m ' e k a d a r R e f o r m a s y o n ' u n ( P r o
t e s t a n ) m e z h e p l e r i iin d e g e e d i d i r .
B i r d i n i n zel bir d u r u m u n u n , o n u t a y o r gibi g r n e n t a b a k a n n
t o p l u m s a l d u r u m u n u n b a s i t bir "ilev"i o l d u u n u ya da o t a b a k a n n
" i d e o l o j i " s i n i t e m s i l e t t i i n i , ya d a o t a b a k a n n m a d d ya d a d n s e l
k a r - k o n u m u n u " y a n s t t " m iddia e t m i y o r u z . A k s i n e , b u t a r t m a lardaki k o n u m u m u z u n

( b y l e d n l d t a k t i r d e .) d a h a y a n l

a n l a l m a s herhalde m m k n deildir.
E k o n o m i k v e siyasi olarak b e l i d e n e n t o p l u m s a l etkilerin, belli k o
u l l a r d a d i n a h l k z e r i n d e n e kadar ok a d o l u r s a o l s u n , asl
damgasn yine dinsel kaynaklardan, en bata da o dinin aklanan
a m a v e v a a t l e r i n i n m u h t e v a s n d a n alr. o u kez bir s o n r a k i kuak b u
a m a v e v a a t l e r i t e m e l c i bir tarzda y e n i d e n y o r u m l a r . Y e n i y o r u m l a r ,
vahiyleri o dinsel c e m a a t i n ihtiyalarna uydurur. Eer bu oluyorsa, o
h a l d e d i n s e l d o k t r i n l e r i n dinsel

ihtiyalara

uydurulduu gerei e n azn

d a n a l l d k bir e y d i r . Dier ilgi a l a n l a r n n a n c a k ikincil b i r n e m i

o l a b i l i r ; a n c a k , b u etkiler ok aktr v e b a z e n b e l i d e y i c i d i r .
T o p l u m s a l o l a r a k b e l i d e y i c i o l a n bir t a b a k a d a k i bir d e i i m i n g e
n e l l i k l e her d i n d e ok d e r i n bir n e m i o l d u u n u greceiz. t e y a n
dan,

bir kez y e d e m i bir d i n , farkl t a b a k a l a r n h a y a t tarzlar z e r i n d e

g e n e l l i k l e o l d u k a uzun v a d e l i etkiler y a p m t r . n s a n l a r d e i i k b i
i m l e r d e , d i n i a h l k ile kar k o n u m l a r a r a s n d a k i ilikiyi y l e y o r u m
l a m a y a a l m l a r d r ki, d i n a h l a k kar k o n u m l a r n n bir " i l e v " i n d e n

167
Din

Sosyolojisi

ibaret g r l m t r . B u t r d e n y o r u m l a r salt psikolojik bir a n l a m d a

y a p l d gibi b u r a d a t a r t m a y a c a m z t a r i h s e l m a d d e c i l i k d e
nen yaklamda da yaplmaktadr.
D i n s e l a h l k n o l d u k a g e n e l v e s o y u t bir s n f - b e l i r l e n i m i , F r i e d rich N i e t z s c h e ' n i n o p a r l a k y a z s n d a n beri b i l i n e n v e s o n r a d a p s i k o
l o g l a r t a r a h n d a n h a r a r e t l e k u l l a n l m o l a n "hn"

teorisinden kar

labilir. B i l i n d i i g i b i , b u t e o r i , m e r h a m e t v e kardelik d u y g u l a r n n
m a n e n y c e l t i l m e s i n i , ister d o u t a n i s t e r s e d e k e n d i l e r i n e k a d e r izg i l e r i n c e b e l i r l e n m i h r s a t l a r itibariyle d e z a v a n t a j l d u r u m d a o l a n i n
s a n l a r a r a s n d a "klelerin nnanev b a k a l d r s " o l a r a k grr. B y l e c e ,
"grev" a h l k , g s z o l d u k l a n iin a l m a y a v e p a r a - y a p m a y a nrahk u m o l d u k l a r iin d u y g u l a r n "azleden" s r a d a n i n s a n l a n n , " b a s t r l
m " i n t i k a m h i s l e r i n i n bir r n d r . B u n l a n n , g r e v l e r d e n a n n m
o l a r a k y a a y a n e f e n d i t a b a k a s n n y a a m b i i m i n e itirazlar vardr. a
yet b u teori d o r u o l s a y d , d i n a h l k n t i p o l o j i s i n d e k i pek ok n e m
li s o r u n a ok kolay bir z m b u l u n m u o l a c a k t . H n p s i k o l o j i s i n i n
k e f e d i l m e s i n e kadar a n s l v e yarari o l m u o l u r s a o l s u n , b u n u n t o p
l u m s a l a h l k zerindeki s o n u l a n n t a h m i n e d e r k e n b y k dikkat sarf e t m e k gerekir.
leride,

imdiye

kadar

hayat

tarzlannn

ahlki

"rasyonalizas-

yoo"unun deiik biimlerini beliriemi olan gdleri

tartacaz.

E s a s e n b u n l a n n hibiri h n d u y g u s u y l a ilgili deildir. A m a d i n i a h

lkta "ile e k m e " n i n d e e r i e n d i r i i m e s i n i n tipik bir d e i i m e

tab o l

m u o l d u u da k u k u s u z d u r . D o r u a n l a l d taktirde, b u d e i i m ,
ilk kez N i e t z s c h e t a r a h n d a n g e l i t i r i l e n t e o r i y e bir l d e hakllk kaz a n d n r . i l e e k m e y e eski a l a n n t a v n , ilkel t o p l u l u u n d i n s e l b a y r a m l a n e s n a s n d a , zellikle h a s t a l a ya d a baka a m a n s z d e r t l e r e y a k a l a n a n l a n n tedavileri srasnda, en a n biimlerde aa vuruluyor-

Burada "hn" szc. ngilizce'de "resenlment" szcnn karl olarak kulla

nlmaktadr. Aslnda kelimenin ok dolaysz bir anlam deildir bu. Kelimenin daha
yakn anlamlar kzma, gcenme, darlma, ierleme gibi szcklerle karlanabilir
Bryan S. Turner ve Ceorge Stauthun Nietzsche zerine yazdklar Nclzscc's Dancing
Resentment. Reciprociiy and Resislanu in Social Ufe isimli kitabn eviren Mehmet Kk
(Ankara. Ark. 19951. Nietzsche'deki kullanmna uygun olarak "hn" szcn uy
gun bulmu. Bu kullanm tercih etmekle birlikte. VVeberin din sosyolojisinde sk
a kullanlan, nceki blmlerde de bir ka defa geen bu szcn evirisiyle ilgi
li soruna iaret etmeyi gerekli gryoruz (.).

_1!L

Max

VVeber

d u . S r e k l i o l a r a k a c e k e n , y a s t u t a n , hastalkl v e y a d i e r talihsiz ki i l e n n , a c n n n i t e l i i n e g r e , ya i l e r i n e e y t a n n g i r d i i n e ya d a s a y
gszlk e t t i k l e d bir t a n n n n gazabna u r a d n a i n a n l r d . P u t p e r e s t
( c u l t i c ) t o p l u l u u n orta y e n n d e b u tr k i i l e n n b a r n d r l m a s baz d e z a v a n t a j l a d a s o n u l a n a b i l i r d i . H e r h a l k r d a , b u n l a n n p u t p e r e s t fes
t i v a l l e r d e v e k u r b a n t r e n l e r i n d e hazr b u l u n m a l a r n a izin v e r i l m e z d i ,
nk tannlar onlan grmeye tahamml edemezlerdi v e bu durumda
f k e l e n i p gazaba g e l e b i l i d e r d i . K u r b a n t r e n l e r i k u a t m a a l t n d a k i
Kuds'te b i l e genellikle elence vesileleriydi.
A c y a , t a n r l a n n n a z a n n d a k i bir irkinliin belirtisi v e gizli k a l m
bir s u u n g s t e r g e s i olarak d a v r a n m a k l a , d i n . p s i k o l o j i k olarak, o k
g e n e l bir i h t i y a c k a r l y o r d u . T a l i h l i talihli o l d u u g e r e i y l e n a d i r e n
y e t i n i r . B u n d a n fazlasna, iyi t a l i h i n k e n d i s i iin hu hak o l d u u n u b i l
m e y e i h t i y a duyar. O n u "hakediyor" o l d u u n a , her e y d e n n c e d e ,
b a k a l a n n a kyasla h a k e d i y o r o l d u u n a kn o l m a k ister. A y n c a d a h a
az talihli o l a n n d a , s a d e c e kendi liyakatini h i s s e t m e s i n i ister. B y l e
c e , iyi t a l i h a y n z a m a n d a " m e r u " t a l i h o l m a k ister.
a y e t g e n e l "talih" szc o n u r u n , k u d r e t i n , m a l v e m l k n , zevk
lerin b t n "iyi"sini kapsyorsa b u , d i n l e r i n , b t n y n e t i c i l e r , z e n g i n
ler, g a l i p l e r v e salkl i n s a n l a r n d s a l v e isel karlar i i n y e r i n e g e
t i r m e k z o r u n d a o l d u u m e r u i y e t i n hizmetindeki e n g e n e l f o r m l d r .
K s a c a s d i n , t a l i h l i o l a n l a r a , iyi t a l i h i n t a n n s a l t e o d i s e t e m e l i n i hazr
lar. B u t e o d i s e i n s a n o l u n u n "ikiyzllk" i h t i y a l a n y l a sk skya
b a l a n t l d r , v e bu y z d e n o u kez n e t i c e l e r i n e dikkat e d i l m e s e b i l e
kolaylkla a n l a l r |...|
D i n l e r i n t e b l i v e v a a t l e r i , d o a l olarak, k u r t u l u ihtiyac i i n d e
o l a n kitlelere h i t a p e t m e k t e y d i . B u kitleler v e o n l a n n ilgileri,

aslnda

kkeni y a l n z c a b u r a d a o l a n , "ruhun t e d a v i s i " iin k u r u l a n p r o f e s y o n e l

r g t l e r i n m e r k e z i n e girdiler. B y c l e r i n v e p a p a z l a r n tipik g r e v i
ac e k m e y e n e d e n o l a n faktrleri b u l m a k , y a n i "gnahlar" itiraf ettir
m e k t i . B a l a r d a bu g n a h l a r , i b a d e t k u r a l l a n n a a y k n d a v r a n l a r d a n
i b a r e t t i . B y c v e p a p a z a y n c a acy uzaklatrc d a v r a n l a r k o n u
sunda tavsiyelerde de bulunudard. B y l e c e byclerin ve papazlan n m a d d i v e d n s e l ilgileri fil olarak v e a r t a n bir b i i m d e

amiyane

g d l e r e h i z m e t e t m e y e b a l a d . Tipik v e srekli t e k r a r l a y a n d e r t l e r i n
b a s k s a l t n d a bir " k u r t a n c r ' n n s o f u l u u n u n ( r e l i g i o s i t y ) k o y u l a m a
s b u y o l d a a t l a n bir b a k a a d m iaret e d i y o r d u . B u d i n s e l l i k bir kur-

169

Din
t u i u nniti. d o l a y s y l a { e n a z n d a n g r e c e ) rasyonel

Sosyolojisi
bir d n y a g r n

g e r e k t i r i y o r d u . A c e k m e y i n e e n n e m l i k o n u h a l i n e g e l d i |...|
K u r t a r c figr d e i i k b i i m l e r d e o r t a y a kmtr. S o y u t l a m a l a r
la d o l u Z e r d t l n s o n b i i m i n d e , t m y l e ina e d i l m i bir h g r e .
k u r t u l u e k o n o m i s i n d e a r a c v e kurtarc rol v e r i l m i t i r . Tersi d e vk
o l m u t u r : M u c i z e l e r v e h a y a l t e z a h r l e r l e m e r u i y e t kazandrlan t a
rihi bir a h s i y e t , kurtarc r t b e s i n e ykselir. B u ok d e i i k i h t i m a l l e
rin g e r e k l e m e s i n d e t a m a m e n t a r i h s e l faktrler b e l i r l e y i c i o l m u t u r .
A n c a k , h e m e n h e r z a m a n , k u r t u l u m i d i n d e n bir e i t a c t e o d i s e l e ri k a y n a k l a n m t r .
K u r t u l u d i n l e r i n i n v a a t l e r i b a l a n g t a , a h l k i n k o u l l a r d a n zi
y a d e ritel n k o u l l a r a b a l y d . B y l e c e , r n e i n , E l e u s V i n l e r i n i n
h e m d y e v i h e m u h r e v i a v a n t a j l a r , ritel safla v e a y i n l e r e d e v a m e t
m e artna b a l a n m t . H u k u k n e m kazannca, b u zel t a n r l a r n r o l
leri artt v e g e l e n e k s e l d z e n i k o r u m a , hakszlar c e z a l a n d r m a v e hak
llar d l l e n d i r m e g r e v i , y a s a l p r o s e d r l e r i n gzeticileri o l a r a k o n
lara v e r i l d i .
D i n s e l g e l i m e n i n k e s i n l i k l e bir p e y g a m b e r l i k t e n e t k i l e n d i i y e r
l e r d e , " g n a h " artk b y s e l bir s u t a n ibaret k a l m a m t r . O her ey
d e n n c e , p e y g a m b e r e v e o n u n e m i r l e r i n e i n a n m a m a n n bir iareti
s a y l m t r . G n a h , her t r l felaketin t e m e l n e d e n i o l a r a k r e s m e d i l
mitir.
P e y g a m b e r h e p ezilen s n f l a r n i i n d e n k m a m o l d u u g i b i h e p
o n l a r n t e m s i l c i s i d e o l m a m t r . K u r a l , g r e c e i m i z gibi n e r e d e y s e
her z a m a n b u n u n tersi o l m u t u r . s t e l i k P e y g a m b e r i n d o k t r i n i n i n
m u h t e v a s , arlkl o l a r a k , ezilen snflarn e n t e l l e k t e l

ufuklarndan

t r e t i l m i d e deildir. B u n u n l a birlikte, kural olarak, ezilenler v e y a e n

azndan

sknt t e h d i d i

altndakiler

bir kurtarcya v e

peygambere

m u h t a t l a r ; t a l i h l i l e r , z e n g i n l e r , y n e t i c i t a b a k a l a r b y l e bir i h t i y a
i i n d e d e i l l e r d i . B u y z d e n , o u d u r u m d a , p e y g a m b e r l e r c e ilan e d i
l e n kurtarc d i n l e r , d a h a t a l i h s i z t o p l u m s a l t a b a k a l a r a r a s n d a yer et
mitir. B u t a b a k a l a r a r a s n d a , b u tr bir d i n s e l l i k , b y n n , ya y e r i n i
a l m ya da o n a r a s y o n e l bir i l a v e o l m u t u r .
P e y g a m b e r i n ya da k u r t a n c n n v a a t l e r i n i n t o p l u m s a l o l a r a k t a l i h
siz t a b a k a l a n n i h t i y a l a r n y e t e r i n c e k a r l a y a m a d y e r l e r d e , resmi
d o k t r i n i n a l t n d a ikinci b i r kitlesel k u r t u l u i n a n c h e p g e l i m i t i r .
R a s y o n e l d n y a t a s a v v u r u , kurtarc miti i i n d e t o h u m h a l i n d e b u l u -

_L

Max

VVeber

nur. T a l i h s i z l i k l e ilgili r a s y o n e l bir t e o d i s e , kural o l a r a k , d n y a n n b u

tarz bir t a s a v v u r u n u n s o n u c u o l m u t u r . A y n z a m a n d a , b u r a s y o n e l
d n y a g r , a c e k m e y e , b a l a n g t a k e n d i s i n e y a b a n c o l d u u bir
"art" iareti d e e k l e m i t i r |...|
nsanlar arasnda talihin dalmnn

"anlam" h a k k n d a a h l k i bir

y o r u m getirme ihtiyac, dnya hakkmdaki dncelerin rasyonellii

n i n g e l i m e s i y l e d a h a da artt. D n y a h a k k n d a k i d i n v e a h l k i d n
c e l e r r a s y o n a l i z e e d i l i p ilkel v e b y s e l m e f h u m l a r d a n

arndnidka,

ac t e o d i s e s i ( a c n n hakl v e n o r m a l o l d u u d n c e s i .) b y k g
l k l e d e k a r l a t . B i r e y s e l o l a r a k "hak e d i l m e m i " a c l a r d a n y a k n m a
lar y a y g n l a t ; "iyi" v e "kt"'nn, "kle a h l k " ile deil e f e n d i l e r t a b a
k a s n n c e t v e l i ile l l d h a l l e r d e b i l e "iyi" a d a m l a r d e i l "kt"
adamlar baard.
Izdrap, a c e k m e ( s u f f e n n g ) v e a d a l e t s i z l i k , n c e k i bir

hayatta

( r u h l a n n g) ilenmi bireysel g n a h a ; atalarn, gnah nc ve

d r d n c k u a k l a r a y k l e n e n s u l a n n a , ya da - e n k a t s - i m d i y e kadarki b t n y a r a t k l a r n g n a h k a d n a b a l a n a r a k a k l a n a b i l i r . T e l a
fi e d i c i v a a t l e r o l a r a k d a , g e l e c e k t e b u d n y a d a

d a h a iyi bir h a y a t

m i d i n d e n ( r u h l a n n t e n a s u h / g ) , k i i y e d a h a iyi bir h a y a t t a n ya da
k e n d i n d e n s o n r a g e l e c e k l e r iin m i d e n m e k t e n ( M e s h / M e h d i d n y a
s) y a h u t da b r d n y a d a d a h a iyi bir h a y a t ( c e n n e t ) m i d i n d e n sz
edilebilir.
Ortadan kaldmlamayan birteodise talebinin sonucu-olan, Tann v e
d n y a h a k k n d a k i metafizik d n c e t o p u t o p u a n c a k b i r k a h a t t a
greceimiz gibi s a d e c e d n c e sistemi retebilmitir. B u
s i s t e m , a l n y a z s v e liyakat a r a s n d a k i d e n g e s i z l i i n e s a s n s o r g u l a r
ken akla y a t k n c e v a p l a r v e r e b i l m i s i s t e m l e r d i n Hintliler"in
d o k t r i n i , Z e r d t l k ' n d a l i z m i v e deus

abscondidus'un

Kharma

kadercilidin

B u z m l e r r a s y o n e l o l a r a k k a p a l ; saf/katksz b i i m l e r i y l e a n c a k
istisna olarak b u l u n a b i l i n
Izdrap v e l m l e ilgili aklc bir t e o d i s e y e d u y u l a n i h t i y a c n o k
gl sonulan olmutun Nitekim bu ihtiya Hinduizm, Zerdlk ve
M u s e v i l i k g i b i d i n l e n n v e bir l d e d e P a u l ' u n v e g e d n e m H n s t i
y a n l n n e m l i y n l e n n i e t k i l e m i t i n H a t t a , 1906 gibi g e bir t a r i h t e
b i l e , o l d u k a k a l a b a l k b i r p r o l e t e r g r u b u i i n d e n y a l n z c a k k bir
aznlk, m o d e r n d o a l b i l i m t e o n l e n n d e n kan s o n u l a n H n s t i y a n l a i n a n m a y l a n n n n e d e n i o l a r a k g s t e r m i l e r d i r . O y s a o u n l u k .

Din
dnyann dzenindeki

Sosyolojisi

"adaletsizlik" z e r i n d e d u r m u t u r

-kukusuz

b u , e s a s i t i b a r i y l e b u d n y a d a d e v r i m c i bir t e l f i y e i n a n y o r o l m a l a
rndan kaynaklanyordu.
Izdrap t e o d i s i s i h n g e s i y l e renklendirilebilir. A m a kiinin d n
y a d a k i kadersizliini telafi i h t i y a c n n t e m e l v e b e l i r l e y i c i bir rengi, k u
ral olarak, h n d e i l d i r . K e s i n l i k l e , i n t i k a m i h t i y a c n n , g n a h k r l a r n
b u d n y a d a rahat e t m e l e r i n i n tek n e d e n i n i n i l e r i d e o n l a r a c e h e n n e m
d e y e r a y r l m o l d u u y o l u n d a k i i n a n l a zel bir yaknl v a r d . E b e
di m u t l u l u k d i n d a r l a r iindir-, a r a d a s r a d a b t n d i n d a r l a r n da i l e
y e b i l e c e i t r d e n g n a h l a r n h e s a b da b u d n y a d a g r l m e l i y d i . Y i
n e d e , z a m a n z a m a n o r t a y a k a n b u d n c e tarznn b i l e h e r z a m a n
h n t a r a f n d a n b e l i r l e n m e d i i v e h i b i r e k i l d e t o p l u m s a l bask a l t n
daki t a b a k a l a n n r n o l m a d g r l e b i l i r . G r e c e i m i z g i b i , h n c n
e s a s l izler brakt d i n l e r i n r n e i o k azdr. B u n l a r d a n da y a l n z c a
bir t a n e s i t a m g e l i m i bir rnektir. S y l e n e b i l e c e k tek ey. h n c n , o
u kez v e her y e r d e , t o p l u m s a l a n l a m d a d e z a v a n t a j l t a b a k a l a r n d i n
s e l o l a r a k b e l i r l e n m i aklcln e t k i l e y e n faktrlerden a n c a k biri o l a
b i l d i i d i r . B u da deiik d i n l e r t a r a h n d a n ifade e d i l e n v a a t l e r i n m a h i
y e t i n e u y g u n olarak, o k farkl v e g e n e l l i k l e asgar d z e y d e bir n e m e
sahip olmutur.
H e r h a l k r d a , bu k a y n a k l a r d a n g e n e l d e bir ""asketizm"' a n l a m
k a r m a k y a n l olur. K u r a l o l a r a k b t n g e r e k k u r t u l u u d i n l e r d e v a
r o l a n s e r v e t v e iktidara gvensizlik zellikle

kurtarclann, peygam

berlerin ve din a d a m l a n n n tecrbelerinde doal temele sahip o l m u

tur. O n l a r , b u d n y a d a ""doymu" v e k a y n i m t a b a k a l a r d a , k u r t u l m a
a r z u s u n u n v a a d e d i l e n k u r t u l u n e o l u r s a o l s u n zayf o l d u u n u
biliyorlard. Dolaysyla, bu efendi tabakalar, kurtulu dinleri asn
d a n d a h a az ""sadk" o l m u l a r d r . R a s y o n e l bir d i n s e l a h l k n g e l i m e
s i n i n , t o p l u m d a k i t o p l u m s a l o l a r a k d k d e e r l i t a b a k a l a r n i k o u l
l a n i i n d e o l u m l u v e n c e l i k l i kkleri o l m u t u r .
S a l a m bir t o p l u m s a l eref v e iktidar s a h i b i t a b a k a l a r g e n e l l i k l e
s t a t - k o n u m l a n n , k e n d i l e r i n d e v a r o l a n ok zel v e i t e n g e l e n bir
d e e r , o u kez bir kan a s a l e t i iddia e d e c e k e k i l d e t e m e l l e n d i r m e y e
e i l i m l i d i r l e r ; eref d u y g u l a n , fiili ya da s z d e varlklaryla b e s l e n i r .
T o p l u m s a l o l a r a k b a s t n i m t a b a k a l a n n ya da s t a t s o l u m s u z d e
e r l e n d i r i l m i (veya e n a z n d a n o l u m l u d e e r l e n d i r i l m e m i ) t a b a k a l a
n n eref d u y g u s u ise. e n kolay, k e n d i l e r i n e v e r i l m i zel bir " m i s y o n "

JZL

Max

Weber

o l d u u i n a n c n d a n b e s l e n i n d e e d e r i , ahlkdir
l e v s e l baarlan

buyruk

ya da k e n d i i

tarafndan t e m i n edilir veya o l u t u r u l u n

Deerleri,

b y l e c e , k e n d i l e r i n i n t e s i n d e bir e y e , o n l a r a T a n n ' n n g s t e r d i i bir

"grev"e uzanr. T o p l u m s a l a n l a m d a d e z a v a n t a j l t a b a k a l a r a r a s n d a
a h l k i k e h a n e t l e r i n kazand i d e a l g c n k a y n a k l a r n d a n biri b u ger
e k t e y a t a n H n c a bir k a l d r a o l a r a k g e r e k k a l m a m t n m a d d i v e m a
n e v i t e l f i l e r e d n k r a s y o n e l ilgi f e v k a l a d e y e t e r l i o l m u t u r .
Peygambederin ve din adamlarnn

yaptklar

propagandalarda

k i t l e l e r i n h n l a r n d a n b i l e r e k ya da b i l m e y e r e k y a r a r l a n d k l a r n d a n
kuku d u y u l a m a z . A n c a k b u . h e r z a m a n b y l e o l m u a n l a m n a g e l m i y o n z i t i b a r i y l e negatif o l a n h n c n b u g c , b i l i n d i i k a d a r y l a , h i
bir z a m a n , h e r k u r t u l u u d i n e zgllk k a z a n d r a n u , z n d e m e t a
fizik o l a n k a v r a m l a r n k a y n a o l m a m t n D a h a s , g e n e l d e , b i r d i n
v a a d i n m a h i y e t i , h i b i r e k i l d e , h e r h a n g i bir s n f n isel ya d a d s a l
nitelikteki bir k a r m n z o r u n l u v e y a h a t t a n c e l i k l i o l a r a k s z c
s n d e n i b a r e t bir e y o l m a m t n
K e n d i b a l a n n a kitleler, i l e r i d e g r e c e i m i z zere, b e l i d i v a a d l e r d e b u l u n a n bir p e y g a m b e r kp da o n l a r a h l k i n i t e l i k t e bir d i n h a r e
keti i i n e s r k l e m e d i i s r e c e , b y k v e eski bir b y n n g e l i i m i
iinde yutulmaya d e v a m etmilerdin B u n u n dnda, byk din ve a h
lk s i s t e m l e r i n i n zel m a h i y e t i n i , salt y n e t e n v e y n e t i l e n t a b a k a l a r
k a r t l n d a n z i y a d e d a h a baka nitelikteki t o p u m s a l k o u l l a r b e l i d e m i t i r |...|
B i r d i n i n e n y c e d e e r o l a r a k a r k a s n d a n k o t u u bir e i t m u t l u
luk d u r u m u ya d a y e n i d e n d o u t e c r b e s i , a k a v e z o r u n l u o l a r a k ,
o dini b e n i m s e m e k t e en n d e gelen tabakann karakterine uygun ola
rak d e i k e n l i k a r z e t m i t i n v a l y e s a v a l a r s n h , k y l l e n t c c a r
s n f l a r , e i t i m l i e n t e l l e k t e l l e r d o a l o l a r a k farkl d i n s e l e i l i m l e r e
s a h i p o l u y o d a r d . leride aka grlecei gibi, bu eilimler

kendi

b a l a r n a bir d i n i n p s i k o l o j i k karakterini b e l i d e m i y o r d u ; a n c a k , o d i n
z e r i n d e o k uzun s r e l i bir etki y a p y o r d u . S a v a v e k y l s n f l a n
a y d n l a r v e t c c a r s n f l a r a r a s m d a k i kartln zel bir n e m i v a r d .
B u gruplar iinde entellektellen her z a m a n , aklclktan g r e c e teo
rik bir a k l c l k t a n y a n a o l m u t u n a d a m s n f l a n ( t c c a r v e z e n a a t k r l a r ) e n a z n d a n , d a h a pratik bir aklc ln p o t a n s i y e l s a v u n u c u l a n o l m u l a r d n H e r i k i s i n i n r a s y o n a l i z m i a r a s n d a n e m l i farklar o l
m u t u r a n c a k h e r iki a k l c l n , d i n s e l t u t u m l a r z e r i n d e b y k e t k i
leri o l m u t u n

173
Din

Sosyolojisi

H e r e y d e n n c e e n t e l l e k t e l t a b a k a l a n n b u k o n u d a k i zellikleri
n i n d i n l e r t a r i h i i i n d e ok n e m l i bir yeri o l m u t u r . B u g n , m o d e r n
e n t e l l e k t e l l e r i n , i v e d g r n l e r i n i asllii v e eskilii g a r a n t i l i
s s l e r l e d o n a t a b i l m e k i i n . baka d u y g u l a r a i l a v e t e n , " d i n s e l " d u y g u
d a n bir "deney" o l a r a k h o l a n m a i h t i y a c d u y u p d u y m a m a l a n n m , d i
n i n g e l i m e s i n d e ok az bir r o l o l m u t u r . D i n s e l c a n l a n m a h i b i r za
m a n b y l e bir k a y n a k t a n n e e t e t m e m i t i r . G e m i t e , kutsal d e e r l e
re malik o l m a y bir "kurtulu" i n a n c m e r t e b e s i n e y k s e l t e n , e n t e l l e k
t e l l e r i n a b a s o l m u t u r . B u e k l i y l e k u r t u l u hkrinin d o u u , dert,
alk, kuraklk, h a s t a l k v e n i h a y e t zdrap v e l m d e n k u r t u l u o l a r a k
a n l a l r s a , o k eskidir. Y i n e d e k u r t u l u ( h a l a s ) d n c e s i , a n c a k
" d n y a n n " s i s t e m a t i k v e aklc bir " i m a j n " ifade ettii v e d n y a y a
kar bir t u t u m a l t e m s i l ettii z a m a n zel bir a n l a m kazanmtr. Z i
ra, k a s t e d i l e n v e fiili psikolojik nitelii kadar, kurtulu fikrinin a n l a m
d a b y l e bir i m a j a v e c e p h e ala bal o l m u t u r . n s a n l a r n d a v r a n lann dorudan yneten dnceler deil, maddi ve manevi karlandr. Y i n e d e sklkla " d n c e l e r " t a r a f n d a n y a r a t l a n " d n y a i m a j l a n " ,
d e m i r y o l u m a k a s l a n gibi, e y l e m i n karlar dinamii t a r a h n d a n s
r k l e n d i i y o l l a n b e l i r l e m i t i r K i i n i n ' n e ' d e n v e ' n e iin' k u r t a n i m a k
i s t e d i i , v e u n u t m a y a l m ki, ' k u r t a n l p k u r t a n l a m a y a c a ' , kiinin d n
ya i m a i m a b a m l o l m u t u r
B u b a l a m d a ok eitli i h t i m a l l e r sz k o n u s u o l m u t u r n s a n , s i
yasal ve toplumsal esaretten kurtanlp b u dnyann geleceinde M e sh bir a l a n a y k s e l m e y i arzu e t m i o l a b i l i r ; v e y a kii, ritel safl b o
zan u n s u r l a r c a k i r l e t i l m i o l m a k t a n k u r t u l u p , r u h u n v e b e d e n i n saf
g z e l l i i n e k a v u m a y u m m u o l a b i l i r S a f o l m a y a n bir b e d e n d e y e n i
d e n d n y a y a g e l m e k t e n k a m a y v e saf b i r m a n e v i v a r o l u u a r z u l a m
o l a b i l i r S o n s u z v e anlamsz beer ihtiras v e arzulann

oyunundan

a n n m a y a r z u l a m , ilahi huzura k a v u m a y u m m u o l a b i l i r . K k t e n
k t l k t e n v e g n a h a h i z m e t t e n k u r t a n i m a y i s t e m i v e b a b a c a n bir
t a n n n n d i z i n d e e b e d v e artsz iyilik b u l m a y u m m u o l a b i l i r . Yldz
larn h a r e k e t i y l e b e l i r l e n m i a s t r o l o i i k o l a r a k a l g l a n a n klelikten kur
t u l m a y i s t e m i , zgrlk g u r u r u n u t a t m a y v e gizli t a n n s a l l n bir
p a r a s o l m a y i s t e m i o l a b i l i r Izdrap, fakirlik v e l m l e k e n d i n i ifa
d e e d e n fni e n g e l l e r d e n v e c e h e n n e m c e z a s t e h d i d i n d e n k u r t a n l m a y a r z u l a m v e g e l e c e k t e b u d n y a d a c e y a c e n n e t t e huzur i i n d e e b e
di y a a m a y u m m u o l a b i l i r . n c e k i s e f e r i n e y l e m l e r i n i n k a r l a n a m a z
t a z m i n l e r i n i n bir s o n r a k i n d e d e t i l m e s i y k y l e birlikte y e n i d e n d o -

174

Max

VVeber

ularn e m b e r i n d e n kurtulmay istemi ve ebedi istirahate gemeyi

u m m u olabilir. Anlamsz kouturmalardan ve olaylardan kurtulma
y i s t e m i v e ryasz bir uykuya d a l m a y z l e m i o l a b i l i r . K u k u s u z ,
i n a n v e z l e y i l e r i n saysz b a k a b i i m l e n d e o l m u t u r . H e p s i n i n ar
d n d a h e r z a m a n , y a a n a n d n y a d a zellikle " a n l a m s z " o l d u u h i s s e
d i l e n e y l e r e kar bir tavr a l y a t a r . B y l e c e u t a l e p m e d i l i n D n
y a n n d z e n i k e n d i b t n l i i n d e , u v e y a b u e k i l d e , a n l a m l bir
"kozmos" tur, "kozmos" o l a b i l i r v e o l m a l d m G e r e k d i n s e l a k l c l n
z o l a n b u a r a y , t a m a m e n e n t e l l e k t e l l e r t a b a k a s t a r a f n d a n s r
d r l m t r . A n l a m l bir k o z m o s a d u y u l a n metafizik i h t i y a c n y o l l a n ,
s o n u l a r v e e t k e n l i i g e n i l d e e i t l i o l m u t u n Y i n e d e , baz g e
nel g z l e m l e r d e b u l u n u l a b i l i r |...|
K u k u s u z , t m t a b a k a l a n n d i n l e r i , zel yaknlk i i n d e b u l u n d u k
tan t a b a k a l a r n d i n s e l i n a n l a n , zel yaknlklar i i n d e b u l u n d u k l a n n
g s t e r d i i m i z t a b a k a l a n n k a r a k t e r i n e t m y l e bal o l m a k t a n k e s i n
likle ok uzaktr. A n c a k ilk b a k t a , kentli t a b a k a l a n n , b u b a k m d a n v e
bir b t n o l a r a k , i n a n l a n n d a k i d i n s e l b e l i r l e n i i n e i t l i l i i dikkati
eker. Y i n e d e , b e l l i i n a n t i p l e r i n e s e m e l i y a t k n l k k e s i n l i k l e b u t a
b a k a l a r a r a s n d a g r l r . D a v r a n t a pralik

aklclk t m kentli t a b a k a

l a r n ortak e i l i m l e r i d i r ; d o a y a e k o n o m i k b a m l l k t a n s y n i m h a
yat t a r z l a r n c a k o u l l a n m a k t a d n O n l a n n b t n v a r o l u l a n , e l l e r i n d e
ki a r a l a r n e kadar ilkel o l u r s a o l s u n , t e k n o l o j i k v e y a e k o n o m i k h e s a p
lara v e d o a y a v e i n s a n a h k m e t m e y e d a y a n m t n A r a l a n n d a n e s i l
d e n n e s i l e a k t a n l a n y a a m a teknikleri, her y e r d e tekrar tekrar g r l d
g i b i , g e l e n e k s e l k a l p l a r a s k m o l a b i l i n K e s i n l i k l e b u y z d e n d i r
ki, d a i m a d e i e n l l e r d e d e o l s a ahlkye

r a s y o n e l bir y a a m

d z e n i n i n o r t a y a k m a i m k a n v a r o l m u t u n B u , b y l e s i bir a h l k s i s
t e m i n i n , teknolojik ve ekonomik rasyonalizm eilimiyle balants y o
luyla o l a b i l i n B y l e bir d z e n l e m e , g e n e l l i k l e b y s e l y o l l a d a k a l p
l a m g e l e n e k l e r i h e r z a m a n k r a b i l m i d e i l d i n A m a bir k e h a n e
t i n / p e y g a m b e r l i i n ( p r o p h e c y ) bir din t e m e l i o l u t u r d u u d u r u m l a r
da, b u t e m e l , ska t a r t a c a m z b a l c a iki e s a s k e h a n e t t i p i n d e n b i
rine a i t o l m a k z o r u n d a d n "rnek" k e h a n e t v e "grevli" k e h a n e t i .
r n e k k e h n e t , k u r t u l u y o l u n u , r n e k bir h a y a t s r m e k , g e n e l l i k
le t e f e k k r c v e hareketsiz c o k u i i n d e y a a m a k y o l u y l a g s t e r i r . G
revli k e h a n e t i s e , (a/ep/erini d n y a y a bir t a n n a d n a d u y u r u n D o a l o l a
rak b u e m i r l e r a h l k d i r v e o u kez d e aktif bir asketik n i t e l i e s a h i p
tin

KLTREL BR SSTEM OLARAK DN*

Clifford GEERTZ

... E n a z n d a n d r t i n s a n n d n c e m i z e baz s n r l a r g e t i r e c e k k a d a r
h a k i m o l a n k a t k l a n , b a n a , faydal h e r h a n g i bir a n t r o p o l o j i k d i n t e o r i
si

iin k a n l m a z h a r e k e t n o k t a l a n olarak g r n r l e r :

k u t s a l n d o a s hakkndaki tartmas-, W e b e r ' i n a n l a m a c

Durkheim'in
(verslehenden)

m e t o d o l o j i s i ; F r e u d ' u n k i i s e l v e kollektif r i t e l l e r a r a s n d a k i p a r a l e l
lik g r ; v e M a l i n o v v s k i ' n i n d i n v e s a d u y u a r a s n d a k i fark kefedi
i. Fakat onlar s a d e c e birer hareket noktasdr. Onlarn t e s i n e g e e
b i l m e k iin o n l a n a d a d n c e n i n , k e n d i l e r i n d e v e k e n d i l e r i iin
k a p s a d k l a n n d a n ok d a h a g e n i bir b a l a m n a y e r l e t i r m e k z o r u n d a
yz.

B y l e bir i l e m i n t e h l i k e l e r i aktr: keyf s e m e c i l i k , y a p a y t e o r i

tacirlii v e b s b t n e n t e l l e k t e l karklk. Fakat b e n e n a z n d a n , lan o w i t z ' i n (1963: 151) a n t r o p o l o j i y e d a h a g e n e l bir r e f e r a n s l a 'kifayetin

l e l i ' d e m i o l d u u e y d e n k a a b i l m e k iin baka bir y o l g r e m i y o
rum.
a l m a l a n m z n m e y d a n a geldii k a v r a m s a l zarhn b y l e s i bir g e
n i l e t i l m e s i n e d o r u a l m a k l a , kukusuz o k d e i i k y n l e r e hareket
edilebilir; ve m u h t e m e l e n

balangtaki en n e m l i sorun, S t e p h e n

L e a c o c k ' u n atl polisleri gibi, bu yollarn h e p s i n e ayn anda koyulmak

t a n k a n m a k t r . K e n d i a d m a , kendi a b a m , d i n s e l a n a l i z i n

kltrel

b o y u t u o l a r a k k a s t e t t i i m e y i , P a r s o n s v e S h i l s ' i (1951) izleyerek, g e

l i t i r m e k l e s n r l a y a c a m . 'Kltr' t e r i m i i m d i i t i b a r i y l e s o s y a l a n t r o -

nglllzce'den eviren Yasin Aktay (Religion as a Cultural System. The Merprelalion of

Cultures. 1973. London. Hutchinson: makale R. Bocock ve K. Thompson'un
Religion and Ideology. Manchester University Press, 1985. s. 66-75 zetleyerek
derledikleri ekliyle alnmtr).

Clillord

Geertz

p o l o j i k e v r e l e r d e , g n d e r g e l e n n i n o u l l u u v e o k sk m r a c a a t
edilmesini salayan allm mulakl yznden

kt h r e t l i bir

h a v a ( a u r a ) kazanmtr. ( G e r i , b u n u n t o p l u m s a l y a p ' v e y a 'kiisel

l i k t e n z i y a d e n i i n b u tr n e d e n l e d e m u z d a n p o l m a s gerektii b e
n i m t m y l e a n l a y a m a d m bir e y d i r ) . H e r h a l k r d a , b e n i m t u t t u
u m kltr k a v r a m n n n e o u l g n d e r g e l e n vardr, n e d e , g r e b i l d i
i m k a d a r y l a , a l l m a d k bir mulakl v a r d r : o s e m b o l l e r l e s o m u t
l a a n t a n h s e l olarak t a n a n bir a n l a m l a r r n t s n , i n s a n l a r n h a
y a t h a k k n d a k i v e h a y a t a kar t a k n l a n t a v d a r hakkndaki b i l g i l e n n i
i l e t t i k l e n . s r d r d k l e r i v e gelitirdikleri s e m b o l i k f o r m l a r i i n d e ifa
d e e d i l e n t e v a r s e d i l m i bir k a v r a m l a r s i s t e m i n i a n t n r . K u k u s u z ,
' a n l a m ' , ' s e m b o l ' v e ' k a v r a m ' gibi t e n m l e r i n a k l a n m a s gerekir. F a k a t
b u k e s i n l i k l e g e n i l e m e , y a y l m a v e u z a n m a n n d e v r e y e girdii y e r d e
o l a c a k bir e y d i r . a y e t L a n g e r (1962: 55) " a n l a m k a v r a m , t m e i t
leriyle, z a m a n m z n h a k i m felsef kavramdr" v e "iaret, s e m b o l , a n m , g s t e r g e , i l e t i i m bizim sattaki ( e n t e l l e k t e l )

stoumuzdur"

szlerinde haklysa, o zaman m u h t e m e l e n sosyal antropoloji v e zel

likle o n u n d i n i n c e l e m e s i y l e i l g i l e n e n k s m g e r e i n farkna v a r m t r .
Anlamla

ilgileneceksek, bir p a r a d i g m a y l a

balayalm: ksacas,

kutsal s e m b o l l e r i n bir h a l k n tosunu h a y a t l a n n n t o n u . karakteri v e

k a l i t e s i n i , o n u n m a n e v i v e estetik s t i l i n i , ruh h a l i n i v e d n y a g r l e
rini, e y l e r i n saf gereklikleri i e r i s i n d e n a s l o l d u k l a n y l a ilgili s a h i p
o l d u k l a n r e s m i , e n k a p s a m l d n c e d z e n l e r i n i s e n t e z l e m e ilevi
g r r ( G e e r t z , 1958). D i n s e l i n a n v e p r a t i k t e bir g r u b u n etosu,

dnya-

g r n n t a n m l a d fiili d u r u m l a r a i d e a l a n l a m d a u y a d a n m bir
y a a m tarzn t e m s i l ettii g s t e r i l m e k s u r e t i y l e , e n t e l l e k t e l o l a r a k
m k u l klnr. Dier y a n d a n d n y a g r ,

b y l e bir y a a m tarzna

u y u m s a l a y a b i l e c e k e k i l d e zellikle iyi d z e n l e n m i fiili d u r u m l a n n

bir imaj o l a r a k s u n u l m a k s u r e t i y l e , d u y g u s a l olarak

ikna e d i c i klnr.

B u kartlk v e karlkl t a s d i k i n iki t e m e l s o n u c u vardr. B i r y a n d a n ,

m a n e v v e e s t e t i k t e r c i h l e r i , b e l i d i bir y a p y a s a h i p bir d n y a d a ikin
y a a m n d a y a t t k o u l l a r o l a r a k ^ g e r e k l i e d e i m e z eklini v e r e n
s a ( o r t a k ) d u y u d a n ibaret bir ey o l a r a k t a n m l a m a k s u r e t i y l e n e s nelletirir.

Dier y a n d a n , d n y a n n y a p s hakkndaki

bu

alnm

i n a n l a r , d e r i n d e n h i s s e d i l e n m a n e v i v e estetik d u y g u l a r a kendi h a
kikatleri iin d e n e y s e l d e l i l l e r olarak b a v u r m a k s u r e t i y l e d e s t e k l e r .
D i n s e l s e m b o l l e r belirli bir y a a m stili i l e zel ( o u kez z m n d e o l -

Din

Sosyolojisi

_!ZL

sa) b i r metafizik a r a s m d a k i t e m e l bir a h e n g i f o r m l e e d e r l e r , v e b y

l e l i k l e her birini d i e r i n d e n d n a l d o t o r i t e y l e d e s t e k l e r l e r |...|
D o l a y s y l a d a h a fazla g r l t y a p m a d a n , bir d i n ;

111 bir s e m b o l l e r s i s t e m i d i r ki, | 2 | i n s a n l a r iin g l , k a p s a m l v e

uzun s r e d e v a m e d e n r u h h a l l e r i v e g d l e n m e l e r i t e s i s e t m e k zere
iler, | 3 | ( b u n u ) g e n e l bir v a r o l u d z e n i n i n k a v r a m l a r n f o r m l e e d e
rek v e , |4j b u k a v r a m l a r bir o l g u s a l l k . h a v a s y l a | 5 | r u h h a l l e r i v e g
d l e n m e l e r i n k e n d i l e r i n e zg bir b i i m d e gereki g r n d k l e r i ( b i r
havada yapar).

1. B i r semboller

sistemidir

ki...

B y l e s i n e m u a z z a m bir arirk b u r a d a s e m b o l ' k a v r a m n a y k l e n m e k

t e d i r ki, ilk h a r e k e t i m i z b e l l i bir k e s i n l i k l e o n u n l a n e k a s t e t t i i m i z e ka
rar v e r m e k o l m a l d r . B u kolay bir i d e i l d i r , n k , 'kltr' g i b i , s e m
bol'

d e d e i i k bir s r e y e , o u z a m a n da bir o u n a a y n a n d a ,

atfta b u l u n m a k zere k u l l a n l a g e l m i t i r . B a z e l l e r d e o b i r eyi b a k a

bir e y e g s t e r e n h e r h a n g i bir ey iin kullanlr: karanlk b u l u t l a r g e l
m e k t e o l a n bir y a m u r u n s e m b o l i k h a b e r c i l e r i d i r . B a k a e l l e r d e o y a l
nzca u v e y a b u e i d i n d e n aka u y l a m s a l o l a n g s t e r g e l e r iin
k u l l a n l r : krmz bir b a y r a k bir t e h l i k e s e m b o l d r , b e y a z b a y r a k s a
t e s l i m i y e t i n . B a k a e l l e r d e o, d o r u d a n v e y a h a r h y y e n ifade e d i l e m e
y e n e y l e r i d o l a y l v e figratif b i r tarzda i f a d e e d e n e y l e r l e s n r l a n r ,
y l e ki, i i r d e s e m b o l l e r v a r d r fakat b i l i m d e yoktur, v e s e m b o l i k m a n
tk y a n l i s i m l e n d i r i l m i t i r .

B u n u n l a birlikte b a k a b a z l a r n d a

da

( L a n g e r , 1953, 1960, 1962), o , bir k a v r a m iin k a v r a m s e m b o l n ' a n l a m ' d r a r a h i z m e t i g r e n h e r h a n g i bir n e s n e , e y l e m , o l a y , n i t e l i k

v e y a iliki iin k u l l a n l m a k t a d r ki, b u b e n i m b u r a d a i z l e y e c e i m yak
lamdr. 6 says, yazlm, tahayyl edilmi, talar olarak dizilmi, v e
ya h a t t a bir b i l g i s a y a r n p r o g r a m b a n t l a r n d a z m b a l a n m o l a r a k bir
s e m b o l d r . F a k a t a y n e k i l d e , hakknda k o n u u l a n , g r s e l l e t i r i l e n ,
h a v a d a zntyle ekillendirilen veya b o y u n d a m u h a b b e t l e
Ha

aslan

iin, 'Guernica' denilen resim tuvalinin genilii veya churinga

d e n i l e n b o y a l t a p a r a s , 'gereklik' s z c , v e y a hatta '-yor' taks

iin d e g e e r l i d i r . B u n l a r n h e p s i birer s e m b o l d r l e r , v e y a e n a z n d a n
sembolik elerdir, nk dncelerin t e m a s edilebilir formiasyonlar, a l g l a n a b i l i r f o r m l a r i e r i s i n d e s a b i t l e n m i d e n e y i m l e r i n s o y u t l a -

JZL

Clillord

Geerlz

m a l a r , d n c e , tavr, yarg, z l e m v e i n a n l a r n s o m u t t e c e s s m l e n dirler. D o l a y s y l a kltrel etkinlik s e m b o l i z m i n , k e n d i s i y l e pozitif

muhtevay

ekillendirdii

etkinlik

hakkndaki

almay

deruhte

e d e b i l m e k , t o p l u m s a l analizi P l a t o n i k bir g l g e l e r m a a r a s l e h i n e i l
ga e t m e k , i g z l e m s e l ( i n t r o s p e c t i v e ) p s i k o l o j i n i n v e y a , d a h a k t s ,
s p e k l a t i f f e l s e f e n i n zihinsel bir d n y a s n a g i r m e k v e o r a d a ' B i l g i l e n i m l e r ' , ' E t k i l e n i m l e r ' v e 'Tevikler' in v e y a a n l a l m a s zor baka d u
r u m l a n n karmaas iensinde ebediyen gezinmek deildir.

Kltrel

eylemler, sembolik formlarn ins, tahayyl ve faydalanlmas, b a k a l a n g i b i t o p l u m s a l o l a y l a r d r ; evlilik kadar t o p l u m s a l , ziraat kadar
da

gzlemlenebiliderdir.
B u n u n l a b i d i k t e , t a m a n l a m y l a a y n deillerdir; v e y a , d a h a d o r u

bir i f a d e y l e , psikolojik o l a n l a n g i b i , t o p l u m s a l o l a y l a n n s e m b o l i k b o
y u t u n u n k e n d i s i , a m p i r i k b t n s e l l i k l e r gibi o l a y l a r d a n teorik o l a r a k
s o y u t l a n a b i l i r . K e n n e t h B u r k e ' u n bir m l h a z a s n ( 1 9 4 1 : 9) n a k l e t
m e k g e r e k i r s e , bir e v in e t m e k l e bir ev in e t m e k i i n bir p l a n iz
m e k a r a s n d a hl bir fark vardr v e evlilik y o l u y l a o c u k s a h i b i o l m a k
h a k k n d a bir iir o k u m a k , h i d e evlilik y o l u y l a o c u k l a r a s a h i p o l m a k
gibi bir e y deildir. H e r n e kadar, e v i in e t m e k p l a n n klavuzluu
a l t n d a y a p l m a s g e r e k e n bir e y s e d e , v e y a d a h a n a d i r g r l e n bir
e y o l a r a k o c u k s a h i b i o l m a y bir iir o k u m a s m o t i v e e t m i o l a b i l
se d e , s e m b o l l e r l e o l a n trafiimizi n e s n e l e d e v e y a i n s a n l a d a o l a n tra
fiimizle k a n t r m a m a k iin s y l e n m e s i g e r e k e n bir e y l e r var, n k
bu s o n r a k i l e r , n e k a d a r sklkla b u e k i l d e ilev g r y o r o l u d a r s a o l
s u n l a r , k e n d i i l e r i n d e s e m b o l l e r deillerdir. K l t r e l , t o p l u m s a l v e
psikolojik o l a n l a r n e v l e n n , i f t l i k l e n n , a i d e n n v e e v l i l i k l e r i n g n d e
lik h a y a t l a r n d a n e kadar d e r i n d e n b i r b i d e n n e nfuz e t m i o l a b i l d i k len nemli deil, analizde o n l a n birbirinden ayrmak ve, bylelikle,
h e r b i r i n i n g e n e l ( g e n e r i c ) z e l l i k l e n n i d i e r ikisinin n o r m a l l e t i r i l m i
a r k a p l a n n a kar t e c r i d e t m e k faydaldr ( P a r s o n s & S h i l s , 1951).
i m d i y e k a d a r kltrel

rntler yani sembol sistemlen veya

k o m p l e k s l e r i s z k o n u s u o l d u k a , bizim iin n c e l i k l i n e m e s a h i p
o l a n g e n e l ( g e n e r i c ) zellii, o n l a n n harici bilgi k a y n a k l a n o l m a l a r d r
( G e e r t z , 1964a). H a r i c i ' ile yalnzca u n u k a s t e d i y o r u m ki r n e i n
genlerin a k s i n e o n l a r , btn insan teklerinin iinde d o d u k l a n , ayn a y n k a r i y e d e r i n i s r d r d k l e r i v e kendileri l d k t e n s o n r a a r k a l a n n da d e v a m e d e r braktklan u z n e l e r a r a s d n y a d a b i r e y s e l organiz-

179
Din

Sosyolojisi

m a l a r n s n r l a r n n d n d a y a t a r l a r ( S c h u t z , 1962). B i l g i k a y n a k l a n '
ile d e k a s t e t t i i m , o n l a n n g e n l e r g i b i k e n d i h a r i l e r i n d e k i s r e
l e r e k e s i n b i r b i i m i n v e r i l e b i l d i i bir t a s a n veya k a l p - m o d e l s a l a d k l a n n d a n ibarettir ( H o r o w i t z , 1956). Tpk bir D N A t e l i n i n iindeki
t e m e l l e r i n d z e n i n i n o r g a n i k ileyii e k i l l e n d i r e n y a p s a l o l a r a k
k a r m a k p r o t e i n l e r i n s e n t e z l e n e b i l m e s i i i n k o d l a n m bir p r o g r a
m , bir dizi e i t i m i , v e y a bir p l a n e k i l l e n d i r d i i g i b i , a y n e k i l d e k l
tr r n t l e r i d e h a l k n d a v r a n n e k i l l e n d i r e n t o p l u m s a l v e p s i k o
lojik s r e l e r iin b y l e p r o g r a m l a r v e k u r u m l a r salar. H e r n e kadar
iki r n e k t e m a l u m a t n e i d i v e o n u n n a k l e d i l m e tarz g e n i l d e
farkllk a r z e d i y o r s a d a , g e n v e s e m b o l a r a s n d a k i b u k a r l a t r m a a l
ldk bir e i t t o p l u m s a l k a l t m ' hakknda z o r l a m a bir b e n z e t m e d e n
d a h a fazla b i r eydir. G e r e k t e o zsel bir ilikidir, zira gerek u ki,
genetik olarak programlan s r e l e r d a h a dk hayvanlarla kar
l a t r l d n d a i n s a n l a r d a n e kadar fazla g e n e l s e , kltrel

olarak

p r o g r a m l a n m o l a n l a r o kadar n e m l i d i r . n k , i n s a n d a v r a n i
g d s e l m a l u m a t k a y n a k l a n n c a n e kadar g e v e k bir e k i l d e b e r l e n m i s e , h a r i c i kaynaklar da o kadar ok h a y a t i d e r e c e d e n e m l i o l m a k
t a d r ( G e e r t z , 1962). B i r baraj in e d e b i l m e k iin a l k a n bir a d a m
y a l n z c a u y g u n bir yer v e u y g u n m a l z e m e y e i h t i y a d u y a r i l e m i n i n
tarz p s i k o l o j i s i n c e ekillenir, Fakat g e n l e r i y a p a l v e r i l e r i k o n u s u n
da s e s s i z o l a n bir i n s a n , ayrca bir baraj in e t m e n i n n e d e m e k o l d u
u y l a ilgili bir k a v r a m / t a s a v v u r a da i h t i y a d u y a r . B u k a v r a m / t a s a v v u
ru a n c a k baz s e m b o l i k k a y n a k l a r d a n ; bir t a s a n , bir d e r s k i t a b , v e y a
b a r a j n n a s l y a p l d n n c e d e n b i l e n b i r i n i n bir dizi k o n u m a s n d a n
v e t a b i ki, y n l e n d i r i c i grafik v e y a d i l b i l i m s e l e l e r d e n e d i n e b i l i r
t ki, b a r a j l a n n n e o l d u u v e n a s l in e d i l d i i y l e ilgili bir t a s a v v u r
edininceye kadar.
B u r a d a v u r g u bazen kltrel r n t l e r i n birer ' m o d e l ' o l d u u y
n n d e bir a r g m a n b i i m i n d e ortaya k o n u l u r . B u a r g m a n a g r e k l
trel r n t l e r , birbirleriyle ilikileri varlklar, s r e l e r v e y a fiziksel,
organik, t o p l u m s a l v e y a psikolojik s i s t e m l e r d e s a h i p o l d u u n u z n e
v a r s a o n l a r a r a s n d a k i ilikileri o n l a r a benzeyerek, o n l a n taklit e d e
rek v e y a o n l a r u y a r a r a k e k i l l e n d i r e n s e m b o l s e t l e r i n d e n ibarettir
(Craik, 1952). B u n u n l a birlikte ' m o d e l ' t e r i m i n i n iki a n l a m v a r d r b i r
"-!" (of) a n l a m , b i r d e "'fin" (for) a n l a m v e her n e kadar b u n l a r a y
n t e m e l k a v r a m n farkl y a n l a n n d a n baka birey d e i l l e r s e d e , a n a l i -

Clifford

Geertz

tik a m a l a r l a a y r d e d i l m e y e o k fazla d e e r d i r l e r . lkin, b u r a d a v u r g u

l a n a n , s e m b o l y a p l a r m m o n l a r az ok n c e d e n k u r u l u s e m b o l i k o l
m a y a n s i s t e m l e p a r a l e l bir n o k t a y a e k m e k iin y n l e n d i r i l m e s i d i r
tpk bir h i d r o l i k t e o r i s i g e l i t i r m e k v e y a bir ak i z e l g e s i k u r m a k s u
retiyle barajlarn nasl altn kavradmz zamanki gibi. T e o d v e
ya i z e l g e fiziksel i l i k i l e n d a h a kolay k a v r a n a b i l i r k l a b i l m e k iin b u
e k i l d e y a n i o n l a n n y a p s n zet bir b i i m d e ifade e d e r e k e k i l
l e n d i r i r / m o d e l l e r : o gerekliin bir m o d e l i d i r . k i n c i s i , b u r a d a v u r g u l a
nan,

s e m b o l i k - o l m a y a n sistemlerin sembolik iinde ifade edilen ili

kilere g r e y n l e n d i r i l m e s i d i r t p k bir h i d r o l i k t e o r i s i n d e v e y a bir

a k i z e l g e s i n d e i m a e d i l e n tariflere g r e bir baraj i n e t t i i m i z za
m a n k i g i b i . B u r a d a t e o r i , klavuzluu a l t n d a fiziksel i l i k i l e r i n r g t
l e n d i i bir m o d e l d i r ; o 'gereklik' iin bir m o d e l d i r . P s i k o l o j i k v e t o p
l u m s a l s i s t e m l e r i i n , v e s r a d a n bir b i i m d e 'teoriler' o l a r a k atfta b u
l u n m a k t a n z i y a d e 'doktrinler', ' m e l o d i l e r ' v e y a 'riteller' o l a r a k atfta
b u l u n a b i l e c e i m i z kltrel m o d e l l e r iin d u r u m b u n d a n h i bir e k i l
d e farkl d e i l d i r . G e n l e r i n v e b i r e y i n m o d e l l e r i o l m a k t a n z i y a d e
y a l n z c a b i r e y ifin m o d e l l e r o l a n s e m b o l i k - o l m a y a n e n f o r m a s
y o n k a y n a k l a n n n a k s i n e , kltr r n t l e r i m n d a h i l i i f t e b i r y a n v a r
dr: o n l a r t o p l u m s a l v e p s i k o l o j i k g e r e k l i e , h e m k e n d i l e r i n i

onun

iin h e m d e o n u k e n d i l e r i iin e k i l l e n d i r m e k s u r e t i y l e a n l a m y a n i
n e s n e l k a v r a m s a l b i i m v e r i d e r |...j
S r e , etkinlik, ilikiler, v a d k l a r v s . n i n

bir d i z i s i y l e , k e n d i s i iin

b i r p r o g r a m gibi y l e ki, p r o g r a m p r o g r a m l a n m o l a n e y i n bir

temsili veya tasavvuru (bir s e m b o l ) olarak a l n a b i l i r iledii baka
bir dizisi a r a s n d a k i y a p s a l a h e n k a l g s i n s a n d n c e s i n i n z d r .
S e m b o l i k f o r m l a s y o n u n m m k n kld, ( b i r e y ) iin m o d e l l e d e ( b i r
ey) -nin m o d e l l e r i n i n k e n d i a r a l a n n d a yer d e i t i r e b i l i r l i k l e r i z i h n i m i
zin a y r d e d i c i zelliidir.

2....

insanlar

lenmeleri

iin gl,

tesis etmek

zere

kapsaml

ve uzun

sre devam

eden ruh halleri

ve

gd

iler...

i m d i y e kadar dinsel s e m b o l l e r ve s e m b o l sistemleri szkonusu o l

d u k a b u k e n d i a r a l a n n d a k i yer d e i t i r e b i l i r l i k l e r i a k t r j . . . |
i n s a n n kiisel bir gzetici r u h , bir a i l e v s s i v e y a ikin bir T a n r
t a s a v v u n j n u g e r e k l i i n b i r e r zetleyici f o r m l a s y o n u o l a r a k m y o k s a
gereklii b y l e s i bir k a r a k t e d e r e t m e k i i n birer k a l p o l a r a k m g r -

181
Din

Sosyolojisi

d b y k l d e keyfi g r n y o r ; kiinin u a n iin fangi y a n , ( b i r

ey) -M m o d e l i n i mi yoksa ( b i r e y ) iin m o d e l i m i o d a a t a m a k i s t e
d i i y l e a l a k a l bir k o n u .

3. ...genel

bir varolu

deninin

kavramlanm

lormle

eder...

S e m b o l l e r v e y a bizim dinsel olarak belirginletirdiimiz

halleri (dis-

p o s i t i o n s ) k a r s a y p t a n m l a y a n v e b u h a l l e r i kozmik bir e r e v e y e
y e r l e t i r e n s e m b o l s i s t e m l e r i h i b i r srprize y o l a m a m a l d r . n k ,
b e l l i bir h u / k o r k u h l i n i n s e k l e r d e i l d i n s e l o l d u u n u s y l e m e k l e ,
o n u n B y k V a d i ' y e y a p l m bir ziyaretten d e i l d e h e r e y e h k m e
d e n mana

( i n s a n v e y a m a d d e d e b u l u n a b i l e n d o a s t bir kuvvet) gibi

bir c a n l l k d n c e s i n i g z n n d e b u l u n d u r m a k t a n

kaynaklandn

d a n b a k a n e k a s t e d e b i l i r i z ? V e y a a s k e t i z m i n b e l l i bir b i i m i n i n d i n s e l
m o t i v a s y o n u n bir r n e i o l d u u n u s y l e m e k l e , o n u n
g i b i artl b i r a m a c a d e i l d e nirvana

arlk-indirme

gibi artsz bir a m a c a u l a m a y a

ynelik o l d u u n u sylemekten baka n e kastedebiliriz? a y e t s e m b o l

ler i n s a n l a r d a baz h a l l e r e y o l a m a y p , bir v e a y n z a m a n d a , n e k a d a r
d o l a y l , i f a d e d e n ciz v e y a s i s t e m a t i k l i k t e n uzak o l u r s a o l s u n , g e n e l
d n c e dzenleri formle etmi olmasalard, o zaman dinsel etkinli
i n v e y a d i n s e l y a a n t n n a y r d e d i c i zellii v a r o l m a z d . B i r i n s a n n
golf k o n u s u n d a

dindar" o l d u u s y l e n e b i l i r , fakat s a d e c e o n u h e y e

c a n l a t a k i p e d i p Pazar g n l e r i o y n u y o r d i y e d e i l : o n u a y n c a baz a
kn h a k i k a t l e r i s e m b o l i z e e d i y o r o l a r a k g r m e l i d i r .
n s a n n d o u t a n ( y a n i g e n e t i k olarak p r o g r a m l a n m ) t e p k i k a p a
s i t e l e r i n i n a r g e n e l l i i , d a n k l v e d e i k e n l i i , kltrel r n t
lerin y a r d m o l m a d a n i l e v s e l o l a r a k t a m a m l a n m a m o l a c a a n l a
m n a g e l i r s a d e c e , imtiyazsz bir o c u k g i b i , b t n p o t a n s i y e l l e r i n i
g e r e k l e t i r m e k t e n , n e yazk ki e n g e l l e n m i h n e r l i bir takliti d e i l ,
fakat n e bir y n d u y g u s u n e d e z - k o n t r o l g c o l m a y a n bir e i t e
kilsiz hilkat g a r i b e s i , bir s p a z m o t i k d r t l e r v e m u l a k d u y g u l a r k a o s u
( G e e r t z , 1962). n s a n s e m b o l l e r e v e y a r a t l i t i b a r i y l e y a a m a k a b i l i
y e t i iin b e l i r l e y i c i o l a c a k kadar b y k bir b a m l l k l a s e m b o l s i s t e m
lerine bamldr,~ve neticede, o n l a n n yaantnn u veya bu yanyla
b a e d e m e y e c e k l e r i n i g s t e r e b i l e c e k e n uzak bir i a r e t e kar b i l e d u
y a r l l , o n d a e n a r e n d i e l e r i n o l u m a s n a y o l a a r |...|
K a o s u n s a d e c e y o r u m l a r d a n d e i l y o r u m l a n a b i l i r l i k t e n d e yok
sun

o l a n b i r o l a y l a r k a r m a a s o l a r a k k a o s u n i n s a n d a zorla a r a y a

g i r m e t e h d i d i n d e b l u n d u u e n a z n d a n d u r u m vardr: O n u n a n a l i -

_!lf_

Cliflord

Geerlz

tik k a p a s i t e l e r i n i n s n r l a r n d a , t a h a m m l g l e n n i n s n d a n n d a v e
m o r a l i b a k n s n d a n n d a . B o c a l a m a , zdrap v e y o l a g e t i r i l e m e y e n
bir etik p a r a d o x d u y g u s u , h e p s i d e , y e t e n n c e y o u n o l u d a r s a v e y a y e
terince desteklenirlerse, hayatn kavranlabilir olduu v e , d n p ta
narak,

iinde kendimizi

etkili

bir b i i m d e

ynlendirebileceimiz

n e r m e s i n e radikal m e y d a n o k u m a l a r d r n e kadar 'ilkel' o l u r s a o l

s u n , d e v a m e t m e y i u m a n h e r h a n g i bir d i n i n b a e t m e k z o r u n d a o l d u
u m e y d a n o k u m a l a r .
B u k o n u d a n m o d e r n s o s y a l a n t r o p o l o g l a r t a r a f n d a n e n az i n
c e l e n e n i b i r i n c i s i d i r (geri E v a n s P r i t c h a r d ' n (1937) t a h l b l g e l e r i n i n
n i i n b a k a y e r l e r e d e i l d e A z e n d e ' y e d t y n n d e k i klasik tar
t m a s kayda d e e r bir istisna o l u t u r u y o r ) .
... W e b e r ' i n A n l a m S o r u n u d e d i i e y i n e n zihin a c y a n l a n , y a
a n t n n n i h i a k l a n a b i l i d i i n i o n a y l a m a s o r u n u y d u , e n etkili y a n l a n o n u n nihi katlanlabilidiinin onaylanmas sorunudur. B i r d i n ola
rak bir y a n d a a n a l i t i k d n c e l e r i gereklik hakkndaki o t o r i t e r bir t a
s a v v u r i e r i s i n d e f o r m l e e d e b i l m e k iin s e m b o l i k k a y n a k l a r m z n ik
tidarn d e m i d e r , dier y a n d a , bizim duygulanmz r u h

hallerimizi,

heyecanlanmz, etkilenimlerimiz ve hislerimizi kapsaml mahiyeti,

ikin t o n v e k v a m y l a ilgili benzer bir t a s a v v u r i e r i s i n d e i f a d e e t m e k
i i n , a y r c a s e m b o l i k o l a n , kaynaklarmz d e m i d e r . O n l a n k u c a k l a y a b i l e n l e r iin v e o n l a n n k u c a k l a y a b i l d i k l e r i s r e c e , d i n s e l s e m b o l l e r bir
kozmik d n y a g a r a n t i s i v e r i d e r s a d e c e o n l a n n d n y a y k a v r a y a b i l m e y e t e n e k l e r i iin d e i l , fakat a y n c a , o n u k a v r a m a k s u r e t i y l e , k e n d i
h i s l e r i n e bir kesinlik; d u y g u l a r n a , k e n d i l e r i n i o n u suratszca v e y a n e
eli bir b i i m d e , g a d d a r c a v e y a v a l y e c e s r d r m e y e m u k t e d i r k l a n ,
bir t a n m g e t i r m e k i i n .
A n l a m s o r u n u ... bir o n a y l a m a s o r u n u d u r , v e y a e n a z n d a n , i n s a n
lk d z e y i n d e c e h a l e t i n , a c n n k a n l a m a z l m t a n m a , b u n u n l a bir
likte a y n a n d a b u i r r a s y o n a l i t e l e r i n d n y a n n bir b t n o l a r a k karak
teristikleri o l d u k l a r n r e d d e t m e k t i r . H e m o n a y l a m a h e m d e r e d d i n
sel

sembolizrnin terimleriyle yaplmaktadr. B u sembolizm, insann

v a r o l u a l a n n , d i e d e r i t a r a f n d a n a l g l a n d d a h a g e n i bir a l a n l a
ilikilendirmektedir.

4 ... ve bu kavramlan

b\r olgusallk

havasyla

giydirir

ki...

B u n u n l a b i d i k t e , b u r a d a n d a h a d e r i n bir s o r u ort:aya k a n N a s l o l u
y o r da b u r e d d e d i e i n a n l a b i l m e k t e d i r ? N a s l o l u y o r d a d i n d a r i n s a n

183
Din

Sosyolojisi

y a a n t l a n a n dzensizlik h a k k n d a k i zc bir a l g l m a d a n , az o k d a
ha yerleik bir t e m e l d z e n k a n a a t i n e h a r e k e t e d e b i l m e k t e d i r ? D i n s e l
bir b a l a m d a ' i n a n ' n e a n l a m a g e l m e k t e d i r ? |...|
B a n a y l e g r n y o r ki, b u k o n u y l a ilgili h e r h a n g i bir y a k l a m a ,
d i n i n a n c n g n d e l i k h a y a t d e n e y i m i n d e n B a c o n c u bir k a r m deil
n k o t a k t i r d e b i l i n e m e z c i o l m a k z o r u n d a k a l r z fakat d a h a zi
y a d e o t o r i t e n i n , b u d e n e y i m i d n t r e n ncelikli bir k a b u l n g e
rektirdii y n n d e s a m i m i bir itirafla b a l a m a k e n iyisidir.
K a b i l e d i n l e r i n d e o t o r i t e g e l e n e k s e l t a s v i r i n ikna e d i c i g c n e ;
m i s t i k d i n l e r d e d u y g u s a l t e c r b e n i n itiraz k a b u l e t m e z g c n e ; kariz
m a t i k d i n l e r d e ise s r a d bir kiiliin h i p n o t i k c a z i b e s i n e d a y a n y o r
d u . F a k a t d i n k o n u l a r d a v a h y zerine o t o r i t e r bir l t n k a b u l n n
k i , v a h y d e b u k a b u l d e n k a y n a k l a n y o r gibi a l g l a n m a k t a d r n c e
lii kitabi v e y a r u h b a n d i n l e r i n d e k i n d e n d a h a az m k e m m e l deildir.
M u h t e m e l e n ' d i n s e l bak a s ' d i y e b i l e c e i m i z e y i n a l t n d a y a t a n
temel n e r m e heryerde ayndr: bilen insann ncelikle inanmas ge
rekir.
F a k a t ' d i n s e l b a k a s n d a n k o n u m a k , d o l a y l olarak b a k a l a n
h a k k n d a bir b a k a s n d a n k o n u m a k d e m e k t i r . B i r b a k a s , 'gr
m e ' s z c n n , ' a y r d e t m e ' , idrak e t m e ' , ' a n l a m a ' , k a v r a m a ' a n l a m
na g e l e n g e n i a n l a m y l a

bir g r m e tarzdr. O , tpk bir t a r i h s e l b a k -

a s , bir b i l i m s e l b a k a s , bir estetik bak a s , bir s a d u y u s a l b a k a s , v e y a h a t t a rya v e y a h a l l s i y n a s y o n l a r d a o r t a y a k a n b i i m siz b a k a s h a k k n d a k o n u t u u m u z zamanki g i b i , h a y a t a belli bir
b a k tarz, d n y a y belli b i r y o r u m l a m a tarzdr. D o l a y s y l a s o r u ilkin,
g e n e l o l a r a k g z n n d e b u l u n d u r u l d u u n d a baka bak a l a r n d a n
farkl o l a r a k d i n s e l b a k a s ' n n n e o l d u u y l a ilgili; ikincisi d e i n s a n
l a r n nasl o l u y o r da o n u b e n i m s e d i k l e r i y i e a l a k a l o l a r a k gelir.
Dinsel bak asn, insanlarn dnyay yorumladklan dier
b y k b a k a s n n o r t a k - d u y u s a l , b i l i m s e l v e e s t e t i k bak a l a r
n n b u l u n d u u b a l a m d a e l e a l d m z d a , o n u n zel karakteri d a h a
keskin bir b i i m d e o r t a y a kar. S c h u t z ' u n (962) b e l i r t m i o l d u u g i b i ,
bir ' g r m e ' tarz o l a r a k s a d u y u y u a y r d e t m e y i s a l a y a n , o n u n . d n
y a y , n e s n e v e s r e l e r i y l e b a z l a r n n naif bir gerekilik d i y e b i l e
cekleri e k i l d e n a s l g r n y o r s a y l e o l d u u n u b a s i t e k a b u l l e n
m e s i , v e p r a g m a t i k g d l e r i , y a n i b u d n y a d a d n y a y k e n d i pratik
a m a l a n n a b a l a y a c a k e k i l d e etkinlikte b u l u n m a , o n a h k m e t m e v e

184
JlL

Clillord

Geertz

b u n u n i m k a n s z o l d u u g r n d n d e o n a u y m a isteidir. K u a k t a n
k u a a a k t a r l a n 'inat gerek' s e m b o l i k t a s a v v u r l a r y l a e k i l l e n m i
o l d u u i i n . k e n d i s i kukusuz bir kltrel r n o l a n g n d e l i k y a a m
dnyas, eylemledmizin

kurulu sahnesi ve vedli nesnesidir. Everest

Da g i b i o r a d a d r v e i n s a n o n u n l a ilgili birey y a p m a s
h i s s e t t i i n d e y a p l a c a k tek ey o n u t r m a n m a k t r .

gerektiini

Bilimsel baka

s n d a o r t a l k t a n k a y b o l a n ey ite bu verililiktir ( S c h u t z , 1962). K a s t l

p h e v e s i s t e m a t i k s o r u t u r m a ; tarafsz g z l e m l e h i n e p r a g m a t i k g
d n n askya a l n m a s ; s a d u y u n u n i n f o r m e l k a v r a m l a n y l a

ilikilen

giderek daha problematik hale gelen formel kavramlada dnyay

z m l e m e y e a l m a k v s . b u n l a r d a d n y a y b i l i m s e l olarak k a v r a m a
ya a l m a n n a y r d e d i c i n i t e l i k l e n b u l u n u r , fvluhtemelen e n zanf bir
b i i m d e 'estetik tavr' b a l a l t n d a i n c e l e n m i o l a n estetik b a k a
s n a g e l i n c e , o da naif gerekilik v e p r a t i k i s t e m i n farkl bir askya
a l n m a e k l i n i gerektinr, n k g n d e l i k h a y a t t e c r b e s i n i n e h l i y e t l e n n i s o r g u l a m a k y e r i n e b u t e c r b e g r n l e r zerinde istekli bir d u
ru, y z e y s e l bir m e g u l i y e t , e y l e r d e , v e y a h e p d e d i i m i z gibi ' k e n d i
lerinde', massedilmek adna basite ihmal ediliyor: "Sanatsal yanlsa
m a n n ilevi ' i n a n d r m a k ' deil ... a k s i n e t a m tersi, i n a n t a n s e r b e s t
brakmaktr'burada

u s a n d a l y e var', " b u b e n i m t e l e f o n u m " gibi a l

ldk a n l a m l a n o l m a k s z n a l g s a l nitelikler zerinde tefekkr e d e b i l

mektir. G z m z n n n d e d u r a n e y i n d n y a d a pratik bir a n l a m n n
o l m a d y n n d e k i bilgi, o n u n b y l e g r n m e s i n e dikkat e d e b i l m e
mizi s a l a y a n eydir" ( L a n g e r , 1957: 49). S a d u y u s a l v e b i l i m s e l b a k
a l a n gibi (veya t a r i h s e l , felsef v e h a y a l - o t i s t i k b a k a l a n g i b i ) , b u
b a k a s , b u ' g r m e tarz' d a gizemli bir K a r t e z y e n k i m y a n n r n
d e i l , fakat s e m b o l l e r araclyla t r e t i l e n , d o l a y m l a n a n v e a s l n d a
y a r a t l a n bir e y d i r . K e n d i l e n n i s a d u y u n u n (ortak d u y u n u n : c o m m o n
s e n s e ) kat d n y a s n d a n a y r t r m a k s u r e t i y l e , a n c a k saf t e z h d e r i n
b a a r a b i l d i i zel t r d e n bir f e s a h a t i s t n e a l a n b u n a d i r y a r - n e s n e l e n i i d e r , d r a m l a r , heykeller, s e n f o n i l e r a n c a k s a n a t n n y e t e
nei r e t e b i l i r .
D i n s e l b a k a l a n s a d u y u s a l bak a l a n n d a n , zaten ska belir
tildii g i b i , g n d e l i k h a y a t r e a l i t e l e r i n i n t e s i n e , o n l a r d z e l t i p ta
m a m l a y a n daha geni realitelere y n e l m e s i bakmndan

ayrlmakta

dr; t a y i n e d i c i e n d i e s i ise b u d a h a g e n i realiteler z e r i n d e g uy

g u l a m a k t a n ziyade o n l a n n k a b u l l e n i l m e s i , o n l a r a i n a n l m a s d r . O , b i -

185
Din

Sosyolojisi

limsel bak a s n d a n da, gndelik hayat realitelerini d n y a n n verililiini i h t i m a l i y a t bir v a r s a y m l a r g i r d a b i i n d e z e l t e n bir k u r u m

sallam phecilik s o n u c u olarak deil, daha geni, varsaymsal o l
m a y a n hakikatler ne a n l a m a geliyorsa o b a k m d a n sorgulamasyla ay
rlr. O n u n d s t r u tarafszlktan z i y a d e m e n s u b i y e t ; a n a l i z d e n z i y a d e
a r p m a d r . A y r c a o s a n a t t a n , kastl o l a r a k bir benzerlik v e y a n l s a
m a h a v a s r e t m e k s u r e t i y l e o l g u s a l l k l a ilgili s o r u n u n

tamamndan

k u r t u l m a y b a a r m a k y e r i n e , g e r e k l e i l g i l e n m e y i derinletirm,ekte v e
n i h a i bir hillik h a v a s y a r a t m a y a r a m a k t a d r . D i n s e l b a k a s n n d a
yand ve dinin s e m b o l i k etkinliklerinin

bir k l t r e l s i s t e m o l a r a k

r e t m e y e , y o u n l a m a y a v e s e k l e r y a a n t y l a ilgili m u h a l i f v a h i y l e r
le m m k n o l d u u n c a d o k u n u l m a z k l m a y a a d a n m o l d u u e y ite
b u "gerekten d e gerek" d u y g u s u d u r . Y i n e , a n a l i t i k bir b a k a s n d a n
d i n s e l e y l e m i n z , ikna e d i c i bir o t o r i t e y e s a h i p f o r m l e

ettikleri

m e t a h z i k v e t a v s i y e ettikleri y a a m a tarz h a k k n d a k i belirli bir s e m

boller kompleksinin doyuruculuudur.
E n n i h a y e t , r i t e l e g e l i y o r u z . Zira d i n s e l t a s a v v u r l a r n g e r e e u y
g u n v e dinsel emirlerin m k e m m e l olduklar ynndeki bu kanaatin
bir e k i l d e r e t i l m i o l d u u yer r i t e l d i r y a n i m u k a d d e s d a v r a n t r .
K u t s a l s e m b o l l e r i n i n s a n l a r d a tevik ettii r u h h a l l e r i v e m o t i v a s y o n
lar i l e o n l a n n i n s a n l a r i i n f o r m l e ettikleri v a r o l u u n d z e n i h a k k n
d a k i g e n e l t a s a v v u r l a r bir e i t s e r e m o n i k form i e r i s i n d e b u

form

bir m i t i n e z b e r d e n o k u n m a s , bir rya v e y a i l h a m n i s t i a r e y l e y o r u m

l a n m a s v e y a bir m e z a n n d e k o r e e d i l m e s i n d e n zar zor d a h a fazla bir
ey olsa b i l e birbirleriyle b u l u u p birbirlerini takviye ederler. Bir rit e l d e , y a a n a n b i r e y o l a r a k d n y a ile i m g e l e n e n bir e y o l a r a k d n
ya, tek bir s e m b o l i k f o r m l a r d i z i s i n i n faillii a l t n d a k a y n a m o l a r a k ,
a y n d n y a o l m a y a y n e l i r l e r ; b y l e c e d e , S a n t a y a n a " n n iaret ettii
g i b i , k i i n i n gereklik d u y u s u n d a b u zel d u r u m l a ilgili bir d n m
retirler

|...j

Ritelin somutlatrd dinsel bak asnn altnda yatan otori

tenin kabullenilmesi, bylelikle, ritelin kendisinin kabullenilmesind e n k a y n a k l a n r . Tek bir s e m b o l l e r seti a r a c l y l a bir dizi r u h h a l i v e
m o t i v a s y o n u n b i r elosun
bir

dnya

tevik e d i l m e s i v e bir kozmik d n y a n n

g r n n tanmlanmasyla,

temsil

(performance),

d i n s e l i n a n c n (bir e y ) ifi> m o d e l ile (bir ey)-IM m o d e l i b o y u t l a r n ,

yek d i e r i n i n y e r i n e g e i l e r d e n i b a r e t klar.

J ! ^

Clillord

5- ... ruh halleri

Geertz

ve gdlenmelerin

kendilerine

zg bir biimde

gereki

grn

dkleri.
Fakat h i k i m s e , h a t t a b i r aziz b i l e , d i n s e l s e m b o l l e d n z a m a n m t m
n f o r m l e e t t i k l e r i bir d n y a d a y a a m a z , i n s a n l a n n b y k bir o u n
luu yalnzca g e i c i a n l a r d a o n d a y a a d a r . S a d u y u n e s n e l e r i v e p r a
tik e y l e m l e r i n g n d e l i k d n y a s , S c h u t z ' u n (1962: 226 v d . ) d e d i i g i b i ,
insan yaantsndaki stn realitediru anlamda stn: o en sa
l a m b i i m d e kk s a l m o l d u u m u z v e kolay k o l a y ikin gerekliini
s o r g u l a y a m a d m z ( b e l i d i p a r a l a n n ne kadar o k s o r g u l a y a b i l i r s e k
s o r g u l a y a l m ) , b a s k l a n n d a n v e g e r e k t i n m l e n n d e n o k az k a a b i l d i i
miz bir d n y a d r . B i r i n s a n , hatta g e n i bir i n s a n l a r g r u b u , estetik b a
k m d a n d u y a r s z , d i n b a k m d a n kaygsz v e f o r m e l b i l i m s e l a n a l i z l e n
izlemek b a k m n d a n d o n a t m s z o l a b i l i r , fakat s a d u y u d a n

tamamen

y o k s u n o l a m a z v e y a a y a m a z . D o l a y s y l a d i n s e l r i t e l l e r i n tevik e t t i
i h a l l e n n e n n e m l i e t k i l e n - i n s a n i bir bak a s n d a n - r i t e l i n k e n
disinin s n d a n n n d n d a olur, nk bu haller plak gerein kuru
lu d n y a s n a ilikin b i r e y i n t a s a v v u r u n u r e n k l e n d i r m e k zere g e n y a n
sr |...|
D i n i n t o p l u m s a l v e p s i k o l o j i k r o l n n izi b u y z d e n zel n t e l e y l e m l e d e zel s e k l e r b a l a r a r a s n d a k i k o r e l a s y o n l a n b u l m a

konusu

d e i l d i r g e r i b u k o r e l a s y o n l a r kukusuz v a r d r v e zellikle

onlar

hakknda sylenecek yeni eyler icad edildike, i n c e l e n m e y e ok d e erdider. K o n u daha ziyade,

nasl o l u y o r d a bu i n s a n l a n n 'gerekten

d e g e r e k l e ilgili n e k a d a r z m n i o l u r s a o l s u n n o s y o n l a n n n v e bu
n o s y o n l a r n k e n d i l e r i n d e t e v i k ettkleri h a l e r i n , o n l a n n m a k u l , pratik
insani ve m a n e v i duyularn renklendiriyor olduunu a n l a m a k o n u s u
dur.

REFERANSLAR
Burke. K. 1941. Tfe Phitosophy of Literary Form, n.p.. Louisiana State University Press.
Craik. K. 1952. Tfic Nalure o/ Exptanalm, Cambridge University Press.
Evans-Prichard. E. E. 1937, Vliuhratt. Oracles and Magic Among the Aande. Oxford; Clarendon Press.
Geertz. C. 1958, Ethos. World-view and the Analysls of Sacred Symbols. Antioch Review.
Winter (1957-8); 421-37.

187

Din

Sosyolojisi

Geertz. C. 1962. The Growth of Culture and the Evolution of Mind, I. Seher (ed). Theories of he Mind. New York: The Free Press.
Geertz. C. 1964a. Ideology as a Cultural System. D. Ahpter (ed.). Ideology oj Disconlenl.
New York: The Free Press.
Horowitz, N. H. 1956, The Gene. ScienUfic American. February.
ianowitz. M. 1963. Anthropoiogy and the Social Sciences, Currel Anthropohgy. 4: 139.
Langer. S. 1953, Feelingand Form. New York: Scribner's.
Langer. S. 1960. Philosophy in a New Key. Fourth Edltion, Cambridge. Mass.: Harvard Uni
versity Press.
Langer. S. 1962, Philosophical Skelcles. Baltimore: [ohns l-lopkins.
Parsons, T. & Shils. E. 1951. Tomrd a General yheory of Aclion. Cambridge. Mass.: Harvard
Unlversity Press.
Santayana, G. 1905-6. Reason in Religion. ILife of Reason. orThe Phases of Human Progress'un
2. cildi). London: Constable; Nevi/ York: Scribners
Schutz. A. 1962.7he Problem of Social RealUy (Collected Papers'm 1. cildi), The Hague: Martinus Nijhoff.

NC BLM
REINHARD BENDIX
ROLAND ROBERTSON
BRYAN S. TURNER
CHARLES Y. GLOCK
TALAL ASAD

MAX WEBER'N DN SOSYOLJlSh

Reinhard BENDX

M a x W e b e r ' i n d i n s o s y o l o j i s i hakkndaki b u m a k a l e , s a d e c e M . W e b e r ' i n teori v e y n t e m a n l a y n d e i l , b u n u n l a birlikte o n u y n l e n

d i r e n g d l e r i v e z m n i a n l a y t a n itinal b i i m d e o r t a y a k o y m a k t a d r .

M a k a l e n i n ilk A l m a n c a evirisi Klner Zeitschrifl fr Soziologie und

Sozialps

ychologie a d l d e r g i d e (1963) y a y n l a n m t r . M a k a l e n i n a s l R. B e n
dimin M a x W e b e r ' l e ilgili t e m e l e s e n o l a n Max ^eberAn

Melleclual

Por-

trait ( N e w Y o r k 1962; A l m a n c a e v i r i s i : Man: We6fir- Das Werfe, M n c h e n

1964) a d l e s e r d e b u l u n m a k t a d r . M a k a l e n i n n o t l a r k s m yazara d a n
larak ksaltlmtr.

I. T e o n k Y n l e r

M a x W e b e r , i n , H i n d i s t a n d i n l e r i v e Y a h u d i l i k hakkndaki " m a k a l e l e
rinde" "Dnya Dinlerinin E k o n o m i k Ahlak"' baln kullanmt. B u
b a l k , M . W e b e r ' i n e s a s ilgi a l a n o l a n P r o t e s t a n a h l a k n n e k o n o m i k
d a v r a n a etkisi k o n u s u n u s r d r d gibi bir i z l e n i m u y a n d r y o r , fa
kat g e r e k t e o, a l m a l a n n n b u g e n e l k o n u s u n a s a d e c e g e i c i o l a r a k
d n m t r . B e l l i d i n i a n l a y l a r e k o n o m i k d a v r a n a kaytsz kaldkla
r v e y a o n u r e d d e t t i k t e n i i n , b u balkla ifade e d i l e n k o n u n u n a d k
merkezini k e l i m e a n l a m n a g r e a n l a m a m a k gerekiyor. B u n u n l a bir-

Alcnanca'dan eviren M. Emin Kkta (joachim Matthes'in Religion und Cesellichalt.

Einfuhrung in die Religionssoziologie -Rowotlt Verlag, Reinbeck bei Hamburg 1967- adl
kitabn ekler ksmnda "Max Webers Religionssoziologie- ismiyle yaymlanmtr)
Max Weber, Gesammelle Aufsaelu zur Religionssoziologie. Tbingen 1920 bis 1921, Bd.l.
S.237.

192
Reinhard

Bendix

liicte, b t n d i n l e r m m i n l e r i n e d n y e v i d a v r a n l a r iin a h l a k i r e h
berlik e t m e y e alrlar; fakat b y l e bir r e h b e r l i i n aka e k o n o m i k
bir a h l a k ierip i e r m e d i i ayr bir konudur. W e b e r , her d n y a d i n i
n i n bir b l m o l a r a k g e n i a n l a m y l a g n l k a h l a k l a i l g i l e n d i . B u
g n l k a h l a k " i n a n m laikler iin m a n e v i tevik c e p h a n e l i i " o l a r a k
n i t e l e n e b i l i r . Fakat W e b e r t a r a h n d a n izlenen a m a c b y l e g e n i o l a
rak e r e v e l e n d i r m e k y e t e r l i deildir, n k o "analiz e d i l e c e k B a t l
g e l i m e ile k a r l a t r m a n o k t a l a r n b u l a b i l m e k iin gereklidir."'^ d i
yerek t o p l u m v e d i n i n k i t l e l e r e tesirlerini d e a r a t m y o r d u . W e b e r ' i n
t e m e l k o n u s u u n l a r d : I - D i n i fikirlerin e k o n o m i k d a v r a n a etki
sini a r a t r m a k ; 2- S o s y a l t a b a k a ile d i n i fikirler a r a s n d a k i iliki; 3B a t k l t r n n k e n d i n e z g zelliklerini t e s p i t e t m e k v e a k l a m a k .
A a d a b u k o n u n u n tek bir hareket n o k t a s n a d a y a n d g s t e r i l e
cektir.
W e b e r , a r a t r m a s n n merkezine, bir t o p l u m u e k i l l e n d i r e n g r u p
l a n n s o s y a l s t a t s v e e g e m e n l i k y a p s ile d i n i d n c e l e r a r a s n d a
ki ilikileri y e r l e t i r m i t i r . O , benzer bir b a l a n g n o k t a s n i l k a r a t r m a l a n n d a da b e n i m s e m i t i : Krsal k e s i m a l a n l a r n n d e i e n k o n u m l a n n d a n v e b o r s a y a g i d e n l e r i n tipik zihniyetleri dikkate a l n a r a k
borsa dzenlemeleri p r o b l e m i n d e n hareketle A l m a n toplumsal y a p
s n n n e m l i y n l e r i n i n o r t a y a k a n i m a s gibi. D a h a s o n r a d i k k a t i n i ,
deiik d n y a d i n l e r i n i n t e m e l retilerini e k i l l e n d i r m i v e y a y m
o l a n eski i n ' i n . H i n d i s t a n ' n v e F i l i s t i n ' i n d i n i n d e r l e r i n e e v i r d i . B u
r e t i l e r i n a h l a k i atakl k s m e n , kimlii t e s p i t e d i l e b i l i r s o s y a l g r u p
l a n n m a d d i v e d n s e l i l g i l e r i n e c e v a p olarak, k s m e n d e d i n i t e l k i
n i n v e karizmatik a h s i y e t l e r i n b a m s z v e t o p l u m s a l o l a r a k e k i l l e n
dirici n f u z l a n n a c e v a p o l a r a k a n l a l a b i l i r . A r a t r m a l a n e s n a s n d a
M . W e b e r ' i n ilgisi y a v a y a v a b u ekildeki karlkl n f u z l a n n ayrtl
a n a l i z i n d e n , deiik d n y a d i n l e r i n i n a d e t l e r i n i n k a p s a m l a n iin uy
g u n bir o d a k n o k t a s s a l a y a n t o p l u m s a l y a p l a r n n k a r l a t r m a l

M. Weber, a.g.e. s. 12. Bu amasal eitlilik Weberin eserinin anlalmasnda zor

luklara neden olmaktadr ve hatta nerede aratrmasnn amacn ifade ediyorsa "Antiken ludentum"'da olduu gibi - orada bu zorluk vardr. Onun her aratrmasn
da ok eitli konulann ele alnmas aka gstermektedir ki. burada yapld gi
bi, her zetleme. M. Weber'ln eserinin mOmkn dier deiik zetlemelerinden sa
dece biridir.

193
Din

Sosyolojisi

a r a t r m a s n a k a y d . B y k d i n l e r i n d n y a g r l e r i aka kimlii
t e s p i t e d i l e b i l i r s o s y a l g r u p l a n n e s e r i idi: P n t e n kutsallar, K o n f y a n i s t bilginler, H i n d u B r a h m a n l a r , Y a h u d i L e v i l e r v e p e y g a m b e r l e r g i
bi. B t n b u k a t m a n l a n n k e n d i "hayat tarzlan" v a r d r v e belli d i n i
i n a n l a r g e l i t i r m i l e r d i r . W e b e r ' i n zel a m a c s o s y a l ilikileri a r a t r
m a k t . B a z karizmatik telkinler b u ilikiler i i n d e n c e b e l l i bir t a b a
k a n n "hayat tarz" v e n i h a y e t b t n bir k l t r n e g e m e n zihniyeti o l
m u t u . B u k o n u d a n h a r e k e t l e o, z a m a n l a b t n b y k kltrleri y n
l e n d i r e n , z a m a n l a o n l a n n spesifik dini i t i k a t l a n n o l u t u r a n

temel

meselelen aklad.
W e b e r ' i n e s e n , b u k o n u n u n o n u n t o p l u m a n l a y i i n n e ifade e t
tii k o n u s u n d a k a p s a m l bir t a r t m a iermez. B u n e d e n l e , z m n i bu
b a k a a d a e n a z n d a n t o p l u c a e l e alnacaktr. H e r t o p l u m pozitif
v e y a negatif ayrcalkl s t a t g r u p l a n n d a n o l u u r . B u g r u p l a r k e n d i
"hayat t a r z l a n m " k o r u m a y a v e y a d z e l t m e y e a l d a r v e b u n u da s o s
y a l m e s a f e v e k e n d i l e r i n i a y n t u t m a z i h n i y e t i y l e v e d e e k o n o m i k frs a t l a n tekelletirerek y a p a r l a r . B i r t o p l u m u n i s t i k r a n n t e m i n e d e n v e
t o p l u m u dinamik klan eilimlen anlamak iin, bu abalar, t o p l u m
d a e g e m e n fikider v e d e e d e r b a l a m n a y e r l e t i r m e y i

denememiz

gerekir. V e y a b u n u n a k s i n e , m e v c u t her fikir v e y a t e s p i t e d i l e b i l i r her

d e e r t a s a v v u r u i i n , m a d d i v e fikn h a y a t y n e l i m l e n b u n l a r l a e k i l
l e n e n s t a t g r u p l a r b u l m a y d e n e m e m i z gerekir. B u n e d e n l e W e b e r ,
m t e r e k d a v r a n i i n n e m l e r i n i g s t e r m e y i a r a y a c a k tarzda d i n i fik i d e n n a n a l i z i n e girimitir. G e r i o , telkinleri bazen t o p l u m a m e n
s u p o l a n h e r k e s i n i n a n c h a l i n e g e t i r e n s o s y a l s r e l e r e d e zel ilgi
g s t e r m i t i r . A y r c a o, her s o s y a l g r u b u n , h a y a t l a n n s r d r m e k b a k
m n d a n belli fikider k o n u s u n d a h a s s a s o l d u u n a i n a n y o r d u : iftiler
tabii k l t l e r e v e b y y e e i l i m g s t e r i d e r , H r i s t i y a n d i n d a d tipik
bir kentlilik f e n o m e n i d i r , s a v a k a h r a m a n l a n v e dier s i y a s a l n d e r
k a t m a n l a r eref d u y g u s u n a s a h i p t i d e r v e b u n e d e n l e a l a k g n l l
l n d i n i b a k m d a n y c e l t i l m e s i n i r e d d e d e d e r v s . ' H e r iki a r a t r
m a y n e l i m i , t o p l u m u n eitli s t a t g r u p l a r n d a n o l u t u u k a b u l n
d e n hareket e t m e k t e d i r . B u s t a t g r u p l a r n n k s m e n b i r b i r i n d e n fark
l d n c e v e i l g i l e n farkl s t a t k o n u m l a n n n s o n u c u d u r . Dier y a n -

Kr; M. Weber, Wrtschafl und Cesellschaft. Gmndriss der Sczlalkonomik, Tbingen 1922,
3.blm, s.276-278 ve 793-796.

194
Reinhard

Bendix

d a n o n l a r n d n c e v e ilgilerinin k s m e n u z l a m a s , m e v c u t a t m a
lar v e b u n l a r n n e d e n l e r i n i a r a t r m a y gerektirmektedir.
y l e i n a n y o r u m ki, "sosyal o r g a n l z a s y o n " u n a r a t r l m a s b a k
m n d a n b u b a l a n g noktas W e b e r ' i n t m b i l i m s e l eserleri iin ka
rakteristik bir zelliktir. B u n e d e n l e o n u n tezlerinin n e m l i n o k t a l a r
n t e s p i t e t m e k y a r a r l o l a c a k t r
1- H e r t o p l u m eitli s o s y a l t a b a k a l a r d a n o l u u r . B u s o s y a l t a b a
kalar, s o s y a l v e e k o n o m i k hayatta tekelci u y g u l a m a l a r n s a l a y a n n fuzlaryla, zel h a y a t tarzlaryla v e az-ok telaffuz e d i l e n b e l l i bir d n
ya g r y l e belli olurlar.
2- Kollektif d a v r a n - e k o n o m i k d a v r a n d a d a h i l o l m a k zere. B u d a v r a n , s t a t n n m a d d i v e fikri b a k m d a n d e e r l e n d i r i l m e s i n e
d a y a n r ; s a d e c e e k o n o m i k karlara d a y a n a n d a v r a n a kartlk i i n d e
o r t a y a kar.*
3- B i r s t a t g r u b u n a m e n s u p o l a n bireyler, t o p l u m s a l bir o r g a n i
zasyonun rndrler. B u n e d e n l e bireylerin d n c e ve davranlar
b u o r g a n i z a s y o n u n nitelii o l a r a k a n a l i z e d i l e b i l i r .
4- S t a t g r u p l a r , -sk sk o l d u u gibi - a h l a k i d n c e l e r i n k
noktas o l a b i l i r l e r . B u s t a t gruplar k e n d i l e r i n e m e n s u p o l a n b i r e y i n
d a v r a n v e d n y a g r n ekillendirir v e e g o i s t k a r l a r d a n kay
n a k l a n a n d a v r a n l a r n b y k o r a n d a etkilerler. Dier y a n d a n i n a n
lar d a bir s t a t g r u b u n u n e k i l l e n m e s i n i n d a y a n d e s a s olabilir.
5- B u i n a n l a r v e d n c e l e r , her e y d e n n c e m a d d i e v r e n i n
m e y d a n okumalarna verilmi cevaplardr. rnein Dou Avrupa'nn
snr t o p l u m u n u n gereklerine cevap olarak sava ruhu idealletiren
g e n a s i l z a d e l e r d e o l d u u g i b i . Fakat bir t a b a k a n n d n y a g r a s
la s a d e c e m a d d i ilikilere c e v a p v e y a e k o n o m i k karlarn r n d e
ildir. O d a h a ok, m a n e v i bir m e y d a n o k u m a y a c e v a p olarak, i n s a n i
ilham eklinde kendini gsteren dncelerin rndr de. rnein
B u d a gibi rnek bir p e y g a m b e r i n d u r u m u n d a o l d u u g i b i . '

Zmre, smf ve cemaat davran arasndaki ayrm iin bkz: M. Weber. a.g.e.. s. 177180 ve 632 vd.
Weber rnek peygamberlik ile ahlaki peygamberlii birbirinden ayryor. rnek pey
gamberlikle "bakalarna kendi rne|irde dini kurtulu yolunu gsteren" rnek bir
insan sz konusudur. "rne|in Buda'nn vaaznda ne lahi bir misyon ne de ahlaki
bir itaatin bilgisi vardr, aksine bizzat kendisi ayn yolu izleyerek ilgisini kurtulu ih
tiyacna yneltmitir..." M. Weber. Wirlsc(ifl/l und CeseUschaft. s.255.

195
Din

Sosyolojisi

W e b e r ' i n harei<et n o k t a s n a g r e s t a t gruplar ile fikirler a r a s m

daki iliki k l t r n a r a t r l m a s iin zel bir n e m e s a h i p t i r . B u g n
k s o s y a l b i l i m "kltr" k a v r a m n , bir h a l k n t m h a y a t tarzn, o n u n
d n c e v e i d e a l l e r i n i o l d u u g i b i , d a v r a n tarzlarn n i t e l e m e k ze
re k u l l a n m a e i l i m i g s t e r i y o r . B u g e n e l f e n o m e n l e r iin W e b e r , h e m
d a v r a n kalb b a k m n d a n h e m d e b e l l i bir s t a t g r u b u n u n m a d d i v e
fikri ilgileri b a k m n d a n h e r k e s i n k e n d i t o p l u m u n a k a t l m a s n n kii
sel bir g r e v i o l d u u n u v u r g u l a m a k iin " E t h o s " k a v r a m n k u l l a n y o r .
B u e k i l d e k i h a y a t tarzlar e s a s itibariyle k a y n a k l a n d k l a r g r u p l a r sk
sk a a d a r . B u e k i l d e bir b a k m a A l m a n t o p l u m u a r i s t o k r a t l a r n kat
v e patriarkal h a y a t tarzlarndan

etkilenmitir.

Erken Protestanln

belli baz i n a n l a r , r n e i n m e s l e k a h l a k d n c e s i g i b i , b u d n
c e l e r i g e l i t i r e n d i n i gruplar a a r a k y a y g n etki kazandlar. B u e k i l d e
W e b e r , h a y a t tarzn, belli bir s o s y a l gruba ( v e y a d a h a fazlasna) indir
g e m e y i d e n e m i t i r . B u s u r e t l e bir h a l k n k l t r , bir g r u b u n e g e m e n
l i i n i n v e t a r i h s e l g e l i i m s r e c i n d e k i a t m a l a r n s o n u c u olarak e l e
alnabilir.
B u toplum gr Weber'in eserinde dallanp

budaklanmtr.

a d a b a l a m d a b u n l a r d a n s a d e c e iki t a n e s i zikredilebilir. B u n a g
re, o n u n s i y a s a l d a v r a n a k l a m a s , h e m s o s y a l k o n u m l a r n b i r e y e
y k l e d i k l e r i s n d a m a l a r h e m d e s o s y a l y a p l a r n istikrarszlndan
k a y n a k l a n a n g e n i d a v r a n i m k a n l a n n k a p s a m a y d e n e y e n bir b a
l a m o l m a k t a d r . T a l c o t t P a r s o n s ' u n g s t e r d i i g i b i , W e b e r b u iki y n
b i r b i r i n e b a l y o r . T a r i h s e l d u r u m l a r "gler a r a s n d a g r e c e h a s s a s
bir d e n g e d i r . B u g l e r t a m a m e n b i r b i r i n e kart y n d e m c a d e l e
e d e d e r . y l e ki bir s a v a , s i y a s a l bir hareket v e y a bizzat bir tek i n s a
n n etkisi ile s o n u l a r g e n i o l a n bir s a p m a o r t a y a kabilir. B u d e
m e k d e i l d i r ki, s a d e c e bir faktr s o n u c a etki e t m e k t e d i r . B u faktr
d a h a o k b u y n d e m c a d e l e e d e n d i e r g l e r e katlarak d e n g e y i
m m k n f a k t d e r d e n b i r i n i n l e h i n e evirerek katk s a l a m a k t a d r . " *
W e b e r ' i n kart gler a r a s n d a bir d e n g e olarak t o p l u m g r ,
o n u n s o s y a l y a p l a r b t n l k l e r olarak, e n a z n d a n s o s y o l o j i k aratrm a l a d a b a l a n t kurulmakszn y o r u m l a m a y n i i n k a b u l e t m e d i i n i n

T. Parsons, "Max Weber and the Contemporary Polltical Crisis". The Review of Polilics.
C.V (1942). s. 168-169: Parsons'un ayn yndeki deerlendirmeleri iin ayrca bkz: T.'
Parsons, The Theory of Social and Economic Organiation. New York 1947, s.31-32.

Reinhard

Bendix

g e r e i c e s i d i r . ' O n a g r e s o s y o l o j i , bireylerin t o p l u m i i n d e a n l a l a b i
lir d a v r a n l a r d r ; h a l b u k i bir d e v l e t , bir u l u s v e y a bir a i l e gibi kollek
tif t e e k k l l e r " d a v r a n a m a z " veya "kendini d e v a m e t t i r e m e z " v e y a "g
rev y a p a m a z l a r " . D o a l olarak bireyler a r a s n d a , bir t o p l u m u n istikra
rna y a r d m e d e n n e m l i bir iliki b u l u n m a k t a d r ; her b i r e y i n d a v r a n
d i e r l e r i n i n d a v r a n n a b a l d r v e b t n i n s a n l a r katldklar k o l
lektif t e e k k l l e r e , zel bir d e e r verirler. B u ekildeki z n e l y n e l i m
v e d e e r l e r i , kaynaklandklar t o p l u m s a l v a r o l u u n a r t l a n y l a ilikil e n d i r m e k y e r i n d e d i r ; fakat b u v a r o l u a r t l a n v e b u a r t l a r a v e r i l e n
sbjektif c e v a p l a n " t o p l u m " , "devlet", v e y a "ulus" gibi h e r h a n g i bir b
t n l k olarak d z e n l e m e y e , g z l e m l e n e n

fenomenleri

herhangi bir

e k i l d e b y l e "yksek birliklerin" t e z a h r l e r i y m i gibi ifade e t m e y e

W e b e r ' i n g r n e g r e izin yoktur.
W e b e r ' i n i n c e l e m e tarznda t o p l u m , her biri kendi e k o n o m i k karl a n n a , k a t m a n r e t i l e r i n e v e d n y a y a ve i n s a n a kar zel y n e l i m
lere s a h i p o l a n birbirleriyle rekabet iindeki s t a t g r u p l a n n n m c a
d e l e a l a n o l a r a k gzkyor. O , W i l h e l m A l m a n y a ' s n d a m l k s a h i b i
a r i s t o k r a s i n i n , y k s e l e n b u r j u v a z i n i n , b r o k r a s i n i n v e ii s n h n n
analizini yaparken bu gr esas almaktadr. O n u n

karlatrmal

din sosyolojisi de ayn temele dayanyor. Byk dinlerin sivrilmesi

uzun m c a d e l e l e r i n s o n u c u d u r . H e r n d e r g r u p , a y n e k i l d e k e n d i
"hayat t a r z l a n n n " farklln v e m a d d i a y n c a l k l a r n k o r u m a k v e y a
g e l i t i r m e k i i n . m a d d i v e y a fikri k a r l a n n k o r u m a k i s t e y e n b a k a bir
v e y a e i t l i s t a t g r u p l a n n n kar k m a s ile karlar. K o n f y a n i s t
a y d n l a n n , b y c l e r e , T a o c u m i s t i k l e r e v e B u d i s t r a h i p l e r e kar b a
arl o l m a s g e r e k i y o r d u ; H i n d u B r a h m a n l a r n da K i a t r i y a l a n n i d d i
a l a r n a , B u d i z m e . l a i n i z m i n kar t a l e p l e r i n e v e B r a h m a n l a r a r a s n d a
ki e i t l i h e t e r o d o k s e i l i m l e r e kar kendini s a v u n m a s g e r e k i y o r d u ;
h a l b u k i Y a h u d i p e y g a m b e r l e r , bir dizi kral p e y g a m b e r l e , k a h i n l e r l e ,
m e c z u p l a r l a v e eitli L e v i gruplarla uzlamtr. e i t l i s o s y a l g r u p
lar a r a s n d a k i m c a d e l e n i n b y l e v u r g u l a n m a s W e b e r ' i n kendi kii-

Kr: lohannes Winckelmann. "Max Webers Opus Posthumum". Z.eitschrifl jiir die gesamle Slaatswissensckll. 1949. C.105. s.368-397. Burada ayrca bu toplum grnn
Weber'in blgi kuramma ilikin yazlannda grld zere (Gesammelte Aulsaetze zur Wissenschaftslehre. Tbingen 19511 onun determinist zihniyetiyle uzlat
na iaret edilmelidir.

197
Din

Sosyolojisi

sel ve entellektel hayat grnn zn oluturur. nsanlar arasn

daki b e l l i a t m a l a n n n i h a i d e e d e r e k a r , h i b i r kantla r t l e m e y e c e k v e y a g i d e r i l e m e y e c e k bir d i r e n m e y e i n d i r g e n e b i l e c e i g r
o n u n g e r e k e l i i n a n c i d i . O n u n d i n s o s y o l o j i s i a l a n n d a k i aratr
malar bu grn ampirik kantn sunmaktadr. Konfyanist aydn
larn z i h n i y e t v e uygar h a r e k e t l e r i , B r a h m a n k u t s a l l a r n m a n e v i z h d
v e Y a h u d i p e y g a m b e d e d n etik r a s y o n a l i z m i n i h a i o l a r a k h a y a t kar
s n d a u z l a m a z y n e l i m l e r d i r l e r . B i r i n s a n uzun s r e b u i n a n v e d a v
r a n s i s t e m l e r i n d e n b i r i n e m e n s u p kalamaz.^
K a n l m a z a t m a l a r n bir t o p l u m u n zellii o l d u u i d d i a s , t o p
l u m u n d e v a m l istikrarszlkla n i t e l e n m e s i a n l a m n a g e l m e z . W e b e r ,
i n v e H i n d i s t a n a r a t r m a l a r n d a d a h a ok K o n f y a n i s t a y d n l a r v e
ya B r a h m a n r a h i p l e r gibi s t a t g r u p l a r n n s o n t a h l i l d e e g e m e n "kl
tr t a y c s " o l d u k l a r n g s t e r d i . O , tayc k a v r a m n bu g r u p l a r n
d n c e v e h a y a t tarzlan v a s t a s y l a s o s y a l ilikilere a h e n k kattklar
n v e b u n e d e n l e t o p l u m a n e m l i o r a n d a istikrar

kazandrdklann

g s t e r m e k i i n k u l l a n d ' B u n u n l a b i d i k t e W e b e r , b u tetkik tarznn

b y k bir b a s i t l e t i r m e o l d u u n d a n p h e e t m i y o r d u v e i n ' l e ilgili
m a k a l e s i n d e a y d n l a n n n d e r t a b a k a s i l e az-ok m u h a l e f e t e d e n bir
t a b a k a y - T a o c u l a n v e halk t a r a f n d a n s e v i l e n b y c l e r i - k a r l a t
rarak iki ifratn a r a s n b u l m a y d e n e d i . D a h a s o n r a K o n f y a n i z m i n
niin e g e m e n din olduunu gstermeyi denedi, nk Konfyanizm
i n t o p l u m u n u n y a p s y l a belli t e m a s n o k t a l a n g s t e r i y o r d u . O y s a

Bu bak as etik problemler ortaya karmaktadr. Burada bunlara girmiyorum.

Bizzat Weber, Relatlvizm veya Nihilizme kar kendi konumunu ahlaki taleple sa
vunmay denemiti. Her insan kendi deer konumuna gre o talebin i uyumunu ve
onun bilinteki nihai sonularn aka eklemler. Bu konum Pragmatistler tarafn
dan eletirilmitir. Onlar btn "nihai' deerlerin de tam gzden geirildiklerinde
daima baka amalar iin arac olduklann iddia ediyorlar. Aynca Weber ahlaki
mutlaklar tarafndan da eletirilmitir. Bunlar toplumun aratrlmasnda gerek
yarglar ile deer yarglarnn ayrlmaz ekilde birbirine bal olduklann ve dier
btn ahlak pozisyonlar zerinde sadece birinin stnlnn rasyonel olarak ka
ntlanabileceini iddia ediyoriar. Weber, eitli teorisyenlerin bu tartmalan ve iddialannda kendi konumunun haklln gryordu, yani farkl, nihai olarak birbiriy
le uzlaamaz deer pozisyonlarnn gerekliliini kabul etmeyi.
Weber'in sosyolojik temel kavramlara likin olarak yapt zetleme iinde "tay
c" kavram bulunmamaktadr Bu, "Zmreler ve Snflar" blmnde bununla ilgili
bir para bulunmasyla balantl olabilir, Marksn 'KapitaP'in sonunda snflaria il
gili blmnde olduu gibi. Kr: M. Weber. ^irtscftaft und Cesellschaft, s. 177 vd.

198
Reinhard

Bendix

h e t e r o d o k s i n a n l a r h a l k n d n y e v i ilgilerini d i n l e t a t m i n e t m e y e v e o
ilgileri e g e m e n s i s t e m l e u z l a t r m a y a katkda b u l u n u y o r i a r d . ' W e ber'in g r n e gre b y l e z m r e l e r i n d i n i z i h n i y e t i , s o n u n d a t m
halk e g e m e n l i i n s o n u c u n a b o y u n e d i r e n u y l a m c bir d n c e y e
d n r . E e r b y l e u y l a m c i n a n l a r bir kez h k m r a n o l u r s a , faz
la uzaa gitmeksizin b u h k m r a n l k i n s a n l a r a u y g u n d a v r a n y a p t
ran "rza v e y a rzaszln" ifadesi olarak a k l a n a b i l i r . "
O l a a n l n a t a l e t i "bu d n y a d a . . . h e r hangi bir yenilik nasl orta
ya kar?" s o r u s u n u b e r a b e r i n d e getirir. - n k hkirier ilk olarak her
h a n g i bir y e r d e o r t a y a kariar v e "tek b a n a izole o l m u b i r e y l e r d e
d e i l , a k s i n e i n s a n gruplar t a r a h n d a n d e s t e k l e n e n bir b a k tarz o l a
rak" ortaya k a r i a r ' ^ - H e r n e k a d a r b u s o r u b t n kltr a l a n l a r iin
g e e r i i o l s a da W e b e r o n u s a d e c e antik Y a h u d i l i k ile ilgili m a k a l e s i n
d e v e hukuk s o s y o l o j i s i n d e e l e almtr. O n u n i n v e H i n d i s t a n ' l a i l
gili a r a t r m a s zellikle K o n f y a n i s t a y d n l a r n v e B r a h m a n r a h i p l e
rin uzun s r e n h k m r a n l k l a r n a v e bu h k m r a n l k t a n k a y n a k l a n a n
u y l a m c hkir v e d a v r a n k a l p l a n n a y o u n l a m a k l a biriikte, "Antik
Y a h u d i l i k " t e c e d d t s o s y o l o j i s i ile ilgili bir a r a t r m a d r . ' ^ B u d u r u m
b a s i t bir e k i l d e A h d i Atik p e y g a m b e r l e r i n i n , k a r l a t r l a m a z k a b i l i
y e t l e r i n i n gerei olarak y e r i e m i g e l e n e k l e r l e ilikilerini

kestikleri

e k l i n d e a n l a l m a m a l d r . ' " * H e r n a s l s a b y k bir d i n i n k u r u c u s u

o l a n l a r , e e r t e m e l d i n i i n a n l a n t m g r u b u n h a y a t tarz h a l i n e g e l
m e z s e eserieri s r d r l e m e z . W e b e r , B i s m a r c k r n e i n d e , b y k bir
i n s a n n , karizmasyla d i r a y e t l i o l a b i l e c e i n i , fakat b u n a r a m e n e s e r i
ni d e v a m e t t i r m e k a b i l i y e t i n e s a h i p o l a m a y a b i l e c e i n i ; b u n u n n e d e -

10 Hindistan rneinde hem ortodoks hem de heterodoks inan ilkelerinin halk tara
fndan benimsenen dindarln etkisi altnda kabul edildikleri sylenebilir.
11 V/eber uylamla (Konvention) " belli bir davrana geri bir ama ykleyen, fakat
bunu kesinlikle fiziki ve psikoloiik baskyla ve genel olarak en azndan normal ekil
de ve dorudan bir insan evresinin ak rza veya rzaszl yerine baka hi bir tep
kiyle yapmayan bir durumu" anlamak istiyor. M. Weber, Wirfscfifl/l und Ceselisdafl.
S.374.
12 M. VVeber. Gesammelle Aufsaitze zur Religionssoziologie. Bd. I. s.37.
13 Esas itibariyle Weber. ayn erevede Yahudi peygamberler gibi Konfys. Buda
ve ilk Brahman rahipleri de ele alabilirdi. Fakat o. in ve Hindistan ile ilgili aratr
malar onun Batl gelimeyi analizine hizmet ettikleri iin bunu ihmal ett.
14 Bu bak asnn daha geni tartmas iin u kitabn 9. blmne bkz: R. Bendix.
MM We6er - Das Wer*. Mnchen 1964

199
Din

Sosyolojisi

n i n i n i s e d a h a ok. i n s a n l a r a kendi f o r m a t n k a b u l e t t i r m e k o n u s u n
da y e t e d i h a z d m m o l m a m a s , s i y a s a l b a k m d a n orta d e r e c e d e bir
m i r a s b r a k m a m a s n n o l d u u n u g s t e r d i . B u n u n iin W e b e r , " A n
tik Y a h u d i l i k ' d e d i n i y e n i l e t i r i c i l e r b a h s i n i , s r g n s o n r a s Y a h u d i
din a d a m l a r n n , t m Y a h u d i halknn ve nihayet Bat kltrnn d e
i t i r e n f o r m u i i n d e e g e m e n o l a n zihniyetin o l u m a s n s a l a y a n y e
g a n e i l h a m k a y n a o l a n s r e c i n analizi ile b i d e t i r d i . B u e k i l d e , t m
bir t o p l u m u n belirleyici zihniyeti o l a r a k s i v r i l m e d e n n c e b y k bir
d n y a d i n i n i n , a t a n g r u p l a n n m c a d e l e s i n d e n ortaya k g s t e
rilmektedir.
B u e l e a l tarzyla o r t a y a k a n e n t e l l e k t e l b a k , jakob

Burc-

khardt'n " W e l t g e s c h i c h t l i c h e B e t r a h t u n g e n " a d l k i t a b n n b a l a n g

cndaki t e s p i d e benzedik gstermektedir

"Hareket noktamz,

biricik

o l a n , s r e k l i o l a n v e b i z i m iin m m k n o l a n merkezdir. B u merkez s a bd o l a n , a b a gsteren, e y l e m d e bulunan insandr. u anda nasl

dr, v e d a i m a n a s l idi v e nasl o l a c a k ? " ' 6 w e b e r , k a b u l e d i l e n h e r h a n
gi bir i n a n c , bir a n l a m a y v e y a k u r u m u veri o l a r a k kabul e t m e k l e y e
t i n m e d i , o d a h a ok a n e g e m e n i n a n ilkelerinin v e k u r u m l a n n m
"sabd, aba gsteren, eylemde bulunan insann" gemi mcadele
lerinin kalnts olduklann gstermeyi denedi. M u h t e m e l e n bu olgu,
W e b e r gibi k e n d i tarihsel o l a y l a n n a c e s a r e t l e katlan bir i n s a n n , b i
l i m s e l k a r i y e r i n i n b y k bir k s m n yaklak 2.500 yl g e r i y e g i d e n s o s
yal d e i m e l e r i n a r a t n i m a s m a n e d e n vakfettiini aklar. B u n d a n
baka W e b e r , g e m i mcadelelerin,

insana ezelden

miras

kalan

i n a n l a r n v e u z l a m a l a r n e s a s n o l u t u r d u k l a r d n c e s i y l e d e tat
m i n o l m a d . H e r n e kadar m e s l e k a h l a k d n c e s i b u g n "l d i n i
i n a n l a n n g l g e s i " n d e k a l m s a d a , b u n a r a m e n o , s a d e c e bir a l
kanlk n i t e l i i g s t e r s e d e i n s a n l a n n a l m a y a n e a n l a m v e r d i k l e r i
ni a r a t r d . M e v c u t i n a n v e k u r u m l a n n d e v a m l l , i n s a n l a n n b u
i n a n v e k u r u m l a r a ykledikleri a n l a m gz n n d e

bulundurulmadan

a n l a l a m a z . B u b a k m d a n W e b e r d e i n s a n n t o p l u m iindeki g n l k
d a v r a n l a r n , karizmatik n d e r i n d i n i yenilikleri

ile m u k a y e s e e d i l e -

15 Kr: M. Weber, -Verhaeltnisse der Landarbelter im ostelbischen Deutschland".

Schriflen des VereinslUrSocialpoliti!. Bd.LV, 1892. s.796 ve 804: Aynca bb.:'Agrarstatistische und sozialpolitische Betrachtungen zur Fideikommissfrage in Preussen". Cesammelte Aufsaetze zur Soziologie und Sozialpolitik, Tijbingen 1924. 5.386 vd.
16 jakob Burckhardt, ^eltgeschicMiche Betrahtungen. Berlin und Leibzig 1929. s.3

200

Reinhard

Bendix

bilir o l a r a k e l e a l d . H e r ikisi d e "bizim kltr i n s a n o l d u u m u z , y e t e

nek v e i r a d e s a h i b i o l d u u m u z , d n y a y a kar b i l i n l i bir t u t u m s a h i
b i o l d u u m u z v e d n y a y a bir a n l a m y k l e d i i m i z " ' ' ' o l g u s u n u n r
nekleridirler.
W e b e r , i n s a n d a v r a n n n b y k bir k s m n n e l i i k v e d n m sz o l d u u g e r e i n i gz n n d e b u l u n d u r u r . O , i n s a n l a r n p r e n s i p
lerini n i h a i bir tutarllkla n a d i r e n izledikleri k o n u s u n d a g a y e t n e t t i .
O , a y n z a m a n d a i n s a n l a r n g n l k h a y a t t a "birbirlerini taklit" e t t i k l e
ri a l k a n l k l a r n g z d e n g e i r m e d i k l e r i k o n u s u n d a d a b i l i n l i i d i . ' 8
F a k a t o, k e n d i s o s y o l o j i s i n i n i n s a n "kltr varl" o l a r a k e l e a l d n
v e bir t o p l u m d a g n l k d a v r a n l a r n d o a l olarak y a p a n pek o k i n
s a n n , g e r e k t e o n l a r o l m a k s z n ilevsiz k a l a b i l e c e i t e m e l i n a n l a r
ve kabulleri o l d u u n u vurgulamak istiyordu. " K e n d i din sosyolojisin
d e d a v r a n n b u t e m e l p r e n s i p l e r i n i v e artlarn ak o l a r a k o r t a y a
koymay grev edindi.
B u plan erevesinde toplumun ampirik olarak aratrlmasnda
z o r u n l u o l a r a k baz p r o b l e m l e r o r t a y a k m a k t a d r . P r e n s i p l e r i n v e n i
hai d e e r l e r a r a s n d a k a n l m a s m m k n o l m a y a n kartlklarn vur
g u l a n m a s , b e r a b e r i n d e her b y k i n a n s i s t e m i n i n i t e l e y e n i farkl
lklarn a z a l t l m a s g e r e i n i dourur. V u r g u farkl d e r e c e l e r d e o l a b i l i r
v e W e b e r btn aratrmalarnda o n u a y n derecede izlememitir. r
n e i n i n hakkndaki a r a t r m a s K o n f y a n i z m i T a o i z m e karlk d a
ha birletirici bir doktrin o l a r a k gsterir, o y s a H i n d i s t a n ' l a ilgili a r a -

17 M. Weber, Gesammelte Aufsaete zur Wissescftots((ire. 2.b..Tbingen s.180. Buras Weber'in bir bilim olarak sosyolojiyi tanmlamasn gstermek bakmndan uygun bir
yer olarak grnyor." NVeber'e gre bir bilim olarak sosyoloji "eylemi yorumlaya
rak anlamak ve bylece onun akn ve etkilerini nedensel olarak aklamak ister.
Burada eylem', bir insan davran olarak (zahiri veya batini fiil, bir ey yapmama
veya ho grme olup olmamas nemsizdir) adlandrlabilir, eer eylemde bulunan
veya bulunanlar o davrana znel bir anlam yklyorlarsa." M. Weber. ^irischaft und
Gesellschaft. s. I.
18 Weber'in gelenei tanmlamas iin bkz: VJirkschaft und Gesellschaft. s.l5 vd.
19 Sbjektif tecrbe muhtevalannn kltrel tezahrlerin bu ekilde vurgulanmas
Wilhelm Dlithey ve |. Burckhardt'n almalanyla benzerlik gstermektedir. Kr: lo
hannes Winckelmann. Legitimitaet und Legalitaet in Max ^ebers Herrschafssoziologie. T
bingen 1952. s.8-24. Paul Lazarsfeld de VVeberin kavram analizinin -zellikle davra
n kavramnn-, nedensel analizi gibi Alman hukuk geleneinden kuvvetle etkilen
diini gstermitir. Paul Lazarsfeld, Soue Historical No( on the Study ofAction. Yayn
lanmam metin, s.46 vd.

201

Din

Sosyolojisi

t r m a s ortodol<s H i n d u i z m i i n d e d a h a b y k bir f a r k l l a m a n m

ol

d u u n u i f a d e e d e r . "Antik Y a h u d i l i k " d e Y a h u d i l i i n merkezi r e t i s i

nin tedricen gelimesini salayan ortodoks v e heterodoks doktrinler
a r a s n d a k i b y k farklklarn o r t a y a k o n m a s y l a ilgilenir v s . A n l a t m
daki b u g i b i farkllklar k s m e n tesadfidir; r n e i n W e b e r ' i n Y a h u d i
lik h a k k n d a k i bilgisi K o n f y a n i z m e g r e d a h a fazla idi. e i t l i d n
ya d i n l e d n i n "tipik" z i h n i y e t l e n n e y a p l a n v u r g u d a k s m e n farkl k l t d e n n karlatnimas d e n e m e s i n i n yan rn olarak ortaya k
yordu. Fakat yine d e bu aratrmalar arasnda aada ematik olarak
g s t e r i l e n n e m l i fakllklar vardr.
W e b e r ' i n Din Sosyolojisi Aratrmalarnn Amac
Balk
Sosyal Yap
Stat Gruplan
Fikider
Gnlk Ahlak
I.Protestan A h l a k v e k a p i t a l i z m i n r u h u
D i n i fikider
Ekonomik davran dncesi
II. K o n f y a n i z m v e T a o i z m
Egemenlerin konumu
Sosyal Yapda Stat gruplan
Dini fikider
Gnlk Ahlak
III. H i n d u i z m v e B u d i z m
Sosyal yap
Rekabet e d e n stat gruplar
R e k a b e t e d e n fikirler
Gnlk ahlak
IV. A n t i k Y a h u d i l i k
Sosyal yapnn deimesi
Rekabet e d e n stat gruplarnda deimeler
R e k a b e t e d e n d i n i fikirlerde d e i m e l e r
Ahlaki rasyonalizmin ortaya kmas

H e r ne kadar Weber'in aratrmalan, emada grlebilecei gibi,

birok b a k m d a n k e s i s e d e V / e b e r ' i n i b a l a n t l a n n i f a d e s i n i a d m

202
Reinhard

Bendix

a d m d e n n l e t i r d i i n i v e II. v e III. m a d d e l e r d e k i a r a t r m a l a r n "Antik

Y a h u d i l i k ' d e o r t a y a k o n a n k a p s a m l a n a l i z l e r iin h a z d a y c o l d u k l a
rn b e l i r t m e k gerekir. O n u n i n v e H i n d i s t a n a r a t r m a l a r n d a k i

ga

y e s i , B a t y l a keskin bir kartlk i i n d e b u l u n a n d i n i y n e l i m l e r i g s

t e r m e k i d i . n k o s a d e c e b u e k i l d e B a t l d i n d a d k iin spesifik
o l a n v e b u n e d e n l e bir a k l a m a y gerektiren karakter zelliklerini t e
barz e t t i r e b i l i r d i .
W e b e r ' i n b t n e s e n e n a z n d a n b e farkl b o y u t t a a n a l i z e d i l e b i
lir: 1 - T m e v a n m s a l g e n e l l e m e l e r i n y o r u m u : 2- D i n i d o k t r i n l e r i n y o
r u m l a y c a k l a m a s ; 3- T a r i h s e l m a l z e m e y i k a v r a m s a l olarak e l e a l a n
bir y n t e m ; 4- H e r t a r i h s e l f e n o m e n i n n e m l i zelliklerini g s t e r m e k
iin b u y n t e m i k a r l a t r m a l o l a r a k k u l l a n m a ; 5- B a t

kltrnn

r a s y o n a l i z m i n i ortaya k o y m a k iin n e d e n s e l analiz. B u b o y u t l a n n her

biri tek tek i n c e l e n m e y e deer.

II. A n a l i z Y n t e m i
1- W e b e r ' i n g e n e l l e m e l e r i o u kez "projektr gibi a y d n l a t c " o l a r a k
k a b u l e d i l m i t i r , fakat b u n i t e l e m e n i n h a n g i b a k m d a n i s a b e t l i o l d u
u n u g s t e r m e y i i m d i y e kadar k i m s e d e n e m e m i t i r . O n u n , d i n i y e n i
l e n m e n i n ( t e c e d d t ) k o m u lkelerdeki b y k i m p a r a t o d u k l a r i i n d e
o r t a y a kt t e s p i t i b u n u n iin u y g u n bir rnektir. W e b e r . k a r l a t nlabilir olgulardan yararlanarak, byk din nderlerinin dnyann b
yk kltr m e r k e z l e r i n d e d e i l , kk b l g e l e r i n d e etkili o l d u k l a n n
ileri s r y o r . B u g e n e l l e m e y i d e u d n c e y e balyor: B y k kltr
merkezlerinde insanlar cevab gerekten bildiklerine

inanmaktaddar

v e y a y l e z a n n e t m e k t e d i d e r v e b u n e d e n l e d e r i n d i n i a n l a m l a r l a ilgi
li s o r u s o r m a y a liyakatli d e i l d i d e r . n k o n l a r d a h a ok m e d e n i y e t
m e k a n i z m a s ile ilgilidider. H e r n e kadar a s l ilgileri kltr merkezi ta
r a f n d a n e t k i l e n m i o l s a da b u i n s a n l a r d a n az bir ksm o l a y l a r hay
retle g z l e m e v e o l a y l a n n a n l a m n s o r g u l a m a kabiliyetini k o r u m u
tur. B u d n c e t m e v a n m s a l g e n e l l e m e y i a y d n l a t m a k t a d r . n k
b u r a d a v a r o l u art ile d i n i t e c r b e n i n t i p l e r i a r a s m d a k i iliki g e n e l letlrilmitir.2

20 Weber'in grijne gre dini yenilenme hayret edebilme kabiliyeti olmakszn

mmkn deildir. Bu kabiliyet ise. insanlarn uygarlatrc tekniklere pek alma
dan, byk olaylarla temas kunJuklar yerlerde en fazladr.

203

Din

Sosyolojisi

B u rnek, W e b e r ' i n sk sk kulland bir y o r u m l a m a

yntemini

g s t e r m e k t e d i r . D i n s o s y o l o i i s i ile ilgili a l m a l a r n d a T a n r k a v r a m
ile s i y a s a l t o p l u l u u n gze a r p a n nitelikleri a r a s n d a k i "ilgi" k o n u
s u n d a k i g r l e r i n i ifade etmitir. B y l e c e "Gk T a n r " , i n d e v l e t i n i n
b a r n a " u y g u n d m e k t e d i r " ; Y a h o v a ile b a l a n t l o l a r a k k u l l a n l a n
fikirler erken Y a h u d i l i i n s i y a s a l v e askeri t a r i h i n i

"yanstmaktadr";

etik m o n o t e i z m i n n - A s y a ' d a k i k a y n a , m u t l a k krallarn rol ile o n

larn brokratik d e v l e t eklini b a d a t r a n d n c e i l e "ilgili" b u l u n
mutur". W e b e r , trnak iindeki ifadeleri, zel

stat gruplarnn, bu

T a n r k a v r a m araclyla a z a m i d e r e c e d e koruduklar m a d d i v e fikri i l

g i l e r i n i , m e v c u t s i y a s a l artlar a l t n d a gelitirdiklerini g s t e r e r e k y o
r u m l a d . O , benzer bir y n t e m i , eitli s t a t g r u p l a r n n h a n g i d i n i fikirierinin d a h i y a n e o l d u u v e y a o l m a d m e s e l e s i n d e d e k u l l a n d . r n e i n kendi m e s l e k i t e c r b e l e r i gz n n d e b u l u n d u r u l a r a k i f t i
l e r i n , s a v a l a r n , e s n a f l a r n - O , a y n y n t e m i tekrar, cezbeli k a h i n l i
i n ( P r o p h e t i e ) s i y a s a l o l a y l a r i a ilgili o l a r a k b y k brokratik krallk
larla u z l a m a z o l d u u n u k a b u l e t t i i n d e k u l l a n d . B u cezbeli kahinlik
a n t i k Y u n a n ' d a d i n i v e s i y a s a l o t o r i t e ile kontrol a l t n a a l n m t , fakat
eski F i l i s t i n ' d e bask a l t n a a l n a m a m t , n k krallk zayf idi v e ka
b i l e v e s o y l a r n merkeziyeti g l e r i kuvvetli idi.
W e b e r ' i n y o r u m l a y c y n t e m i ile ilgili o l a r a k v e r i l e n b u r n e k l e r
g e n e l d e bir tr " v a r o l u psikoloiisi"dir; g e n e l l e m e l e r b a k m n d a n ise
i n s a n i t e c r b e n i n b e l l i artlarna v e r i l m i m u h t e m e l c e v a p l a r ier
mektedir:
a ) U y g a r l a t r c y e n i l i k l e r l e sk t e m a s , d i n i y e n i l e n m e y i ( t e c e d
d t ) e n g e l l e m e k t e d i r ; b u n a karlk d n y a p o l i t i k a s n n etkili o l d u u ,
fakat b y l e bir t e m a s n zayf o l d u u b l g e l e r d e y e n i l e n m e t a l e b i b u
lunmaktadr.
b) B i r k l t r d e d i n i n d e r i o r t a y a karak gruplar, asli s i y a s a l t e c
r b e l e r i n e " u y g u n " e g e m e n bir T a n n k a v r a m n bir e k i l d e b e n i m s e
m e y e e i l i m gsteririer.
c) e i t l i s o s y a l gruplar, m e s l e k i t e c r b e l e r i n i n e g e m e n d e e r l e
r i n d e n t r d i n i d u y a r l l k l a r n d a farkl e i l i m l e r gsteririer, her n e
kadar kart g e l i m e l e r bu e i l i m l e r i n ifade e d i l m e s i n e e n g e l o l m a y a
alsa da,
d ) B t n e g e m e n k a t m a n l a r , g e l e c e k o l a y l a r i a ilgili d i n i k e h a n e t l e
ri k o n t r o l l e r i a l t n a a l m a y d e n e r l e r fakat o n l a r n b u n u b a a r m a k a b i -

204
Reinhard

Bendix

liyetleri s i y a s a l y a p y a g r e farkllk gsterir. y l e ki farkl t o p l u m l a r d a

k a h i n l i i n farkl k o n u m a s a h i p o l m a s b u y a p n n bir a n a h t a r n v e k l
t r n u y g u n bir b e l i r t i s i n i ifade eder.
Bu maddelerden

bazlar g e n e l t e c r b e y e d a y a n a n

tespitlerdir,

n c r n e k t e o l d u u gibi. B u m a d d e d o a l g r l e b i l e c e i g i b i . bir
k u r u n t u ( h a y a l ) olarak da grlebilir. S a v a l a r g e n e l o l a r a k askeri
g l e r l e g l bir z d e l e m e gelitirirler. y l e ki m u h t e m e l e n

dini

alak g n l l l k d n c e s i n i kabul e t m e z l e r , fakat d i e r y a n d a n b u n

lar i n a n s a v a s da o l a b i l i r l e r v e s a v a e r d e m l e r l e uzlaan d i n i d
n c e l e r e b a l a n a b i l i r l e r . Dier m a d d e l e r (a, b v e d ) n e d e n s e l ilikiler
ieren hipotezlerdir.

B u hipotezler, h a y r e t e t m e k a b i l i y e t i n i n . T a n r

k a v r a m n n v e k a h i n l i i n k o n u m u n u n farkl t o p l u m l a r d a n e d e n farkl
o l d u u n u n n e d e n l e r i n i a k l a m a k t a d r . B u ekildeki n e d e n s e l a k l a
m a l a r h a n g i c e v a p l a r n i n s a n h a y a t n n h a n g i artlaryla b a l a n t l o l
duklarn aklayabildikleri srece ilevseldirler. Ayrca bu aklamalar
y a p s a l zellik d e gsterirler, n k i n s a n l a r n t u t u m l a r n d a n

veya

m o t i v a s y o n l a r n d a n r e t m e k y e r i n e , b u c e v a p l a r n b y k miktarda i n
s a n n s o s y a l v e s i y a s a l e v r e s i y l e ilikisini kurarlar. N i h a y e t b u a k l a
m a l a r , i n s a n t e c r b e l e r i n i - r n e i n d i n i y e n i l e n m e veya kahinlik g i b i eitli tarihsel durumlarda ayn ekilde gzlemleyerek v e bu d u r u m l a r
ile i n s a n l a r t a r a h n d a n b u n l a r a verilen c e v a p l a r a r a s n d a k i ilikilerin
s i s t e m a t i k k a r l a t r m a s n ierirler. B u yarglarn o u , belli v a r o l u
a r t l a r n n n e y i ierdikleri k o n u s u n d a sezgisel bir k a v r a y g s t e r m e k
t e d i r v e b i l h a s s a W e b e r b y l e y a r g l a n n g e e r l i l i i n i k a r l a t r m a l ta
rihsel bir tetkikle b a l a n t kurarak g s t e r m e k a b i l i y e t i y l e t e m a y z et
mitir.
2- " P r o i e k t r g i b i a y d n l a t c " n i t e l e m e s i W e b e r ' i n d i n i r e t i l e r e
ilikin a k l a m a l a n iin d e k u l l a n l m t r . r n e i n o, P u r i t a n i z m o l a
y n d a belirli ak t u t u m l a r v e d e e r l e r z e r i n d e n e m l e d u r m a k t a d r
S a n a t , c i n s e l l i k v e d o s t l u k k o n u s u n d a k i negatif t u t u m ; b t n b y s e l
pratikleri, btn sembolleri, gnah karmay ve defin merasimlerini
r e d d e t m e ; y o k s u l l u k v e y o k s u l l a n hor g r m e ; i n s a n i ilikilerde g v e n
sizlik v e kiisel o l m a y a n hukuka g v e n g i b i . W e b e r b u d e e r l e r i n m u h
temel a n l a m l a n n aklamaktadr B u b a l a m d a o. bu deerlere b a
l a n a n i n s a n l a n n , d e r i n bir i yalnzlk y a a d k l a n n , b u i n s a n l a n n ka
r a m s a r bir ruh h a l i i i n d e v e h a y a l l e r e d a l m a k s z n s a d e c e k e n d i l e r i n e
v e i l e r i n e g v e n d i k l e r i n i , b t n g e l e n e k s e l zevkleri v e d n y e v i e l e n -

205
Din

Sosyolojisi

eleri r e d d e t t i k l e r i n i , k e n d i n e zg zayflnn b i l i n c i n d e o l a n H d s t i y a n n h a y r s e v e d i i n i u y g u l a m a d k l a n n , a k s i n e e b e d i c e h e n n e m aza

b n n i a r e t i n i t a y a n g n a h k a r T a n n ' n m d m a n o l a r a k kin v e nef
retle k o v u t u r d u k l a r n t e s p i t e t m e k t e d i r . B t n b u "gzlemler", K a l v i
nist r e t i n i n , k e n d i n i n m a n e v i k u r t u l u u iin m u t l a k , a k n bir T a n
n'ya b a l a n a n d i n d a r m m i n iin n e a n l a m a g e l d i i n i y o r u m l a m a k t a
dr. S z k o n u s u b i r e y l e r i n zihniyeti s a d e c e trev o l a r a k e l e a l n a b i l e
cei iin W e b e r , K a l v i n i s t r e t i n i n o r t a y a kard "atmosfer"! t a s v i r
etmektedir.21 O , m a k a l e s i n i n b a n d a b e l i r g i n o l a r a k g r l e c e i g i b i ,
"dini i n a n v e d i n i h a y a t n p r a t i k l e n v a s t a s y l a y a r a t l a n psikolojik
u y a r a n l a n n h a y a t a h a n g i y n v e r d i i n i n v e bireyi b u n a n a s l b a l a
d n n tahkiki"ni22 n e m l i g r m e k t e d i r
W e b e r ' i n b u " u y a r a n l a r " a n a l i z i , o n l a n n etkinlii k o n u s u n d a , g e
mi zamanlarda i n s a n l a n n dini i n a n l a n n d a n d e n n d e n etkilendiklen
e k l i n d e k i g e n e l t e s p i t i n d n d a fazla bir e y s y l e m i y o r . ^ ' O d i k k a t i
n i , e e r d i n i i n a n c n y a r a t t u y a r a n l a r izliyorsa d i n d a r bir kiinin n e
hissettii v e nasl davrand gibi meseleler zerinde younlatrm
tr. V e biz W e b e r ' i n K a l v i n i z m , K o n f y a n i z m , H i n d u i z m v e Y a h u d i l i
i n o r t a y a k o y d u k l a n i n s a n i ilikiler iklimi k o n u s u n d a d o r u bir etki
b r a k m a y b a a r d n d n y o r u z . B y l e bir "iklim", f o r m l e e d i l m i
r e t i l e r d e n v e m a n e v i t l e r d e n , c e m a a t iindeki u y l a m v e kar
lkl b e k l e n t i l e r d e n v e her m m i n i n kiisel k a n a a t v e r u h s a l t e m a y l
l e r i n d e n k e n d i l i i n d e n o r t a y a k a n bir y a n r n d r . B u deiik y n -

21 Kesin talepler le deerler arasndaki farkllk, bunun bireyler bakmndan muhte

mel anlam ve Kalvinist reti ile ilikisi iin bkz: Alexander von Schelting. MaxWcbers Wssenscf\attslehre. Tbingen 1934. s.396-399.
22 Kr: M. Weber. Cesammclte Aufsaetze zur Religionssoziotogie. Bd.l. s.83 ve 86. VVeber uya
ran (Antricb) kavramna zel bir nem vermektedir. Weber. ayn anlama gelebilecek
tevik (Anreiz) kavramn kullanmamtr. nk sonunda bu. Kalvinist retinin
tutumunun ve papazlk pratiinin inde iselletirlldigi bir l meselesidir, yani
bu da inananlarn uyaran olmutur. Weber. kendisinin ilk makalesine yaplan ele
tirilere verdii cevaplarda eitli ifadeler kullanmtr. Bir yerde "drt"nn varln
dan sz ediyor. Dier bir yerde bir dini doktrinin, teorik retisi yntem olarak tu
tarl biimde rnek alnsn diye "manevi dller" koyup koymad meselesini tart
yor.
23 Kr. 1^. Weber. "Kritische Bemerkungen zu den vorstehenden 'Kritischen Beltraegen". Archiv jr 5ozialwissenscltalt. Bd.25, 1907. s.248: ve "Antikritisches Schlusswort
zum Geist des Kapitalismus'". Arcfiiv/r SozifllcisseMsca/l, Bd. 31. 1910. s.581-582

206
Reinhard

Bendix

ler W e b e r t a r a f n d a n aratrlmtr. O dikkatini ilk n c e farkl d i n l e n n

u y a r a n l a n n a v e y a p t n m l a n n a v e b u d i n l e r i n izdiklen i n s a n t i p i n e
a d a d . O , k o n u u l a n s z n v e d a v r a n n ortak p a y d a s n a r a t r d .
n a n c a kar m c a d e l e e t s e l e r d e , ilgisiz k a l s a l a r d a i n s a n l a n n b u p a y
d a y gz n n d e b u l u n d u r m a l a n gerekir.
3- W e b e r , b u tarz a n a l i z i n - s o s y a l g r u p l a r v e k u r u m l a n n analizi g i
bi - t a r i h s e l m a l z e m e d e n r e t i l e n g e n e l k a v r a m l a n k u l l a n m a y gerekli
kldn iddia e t m e k t e d i r . K e n d i s i n i n y n t e m e ilikin y a z l a n n d a b u
k a v r a m l a r n o l u u m u n u n m a n t k s a l t e m e l l e r i n i a y n n t l olarak e l e a l
m a k t a d r . O , "...'tarih d ' o l m a k a n l a m n d a " zgr d a v r a n d n n , "ba
z d i n l e r i n a h l a k n n , h e r hangi bir z a m a n d a c e r e y a n e d e n g e l i m e y e
g r e , z i t i b a r i y l e s i s t e m a t i k olarak b i d i k t e e l e a l n a b i l e c e i n i n " a l t
n izmektedir. " E e r b u b a s i t l e t i r m e keyfi olarak y a p l r s a , o z a m a n
b u b a s i t l e t i r m e n i n t a r i h s e l olarak "yanll" g s t e r i l e b i l i r . Fakat b u ,
e n a z n d a n n i y e t e gredir, vaka deildir. D a h a ok b u , bir d i n i n t m
g r n n d e d i e r d i n l e r d e n farkl o l a r a k pratik h a y a t n e k i l l e n m e
s i n d e h a n g i b e l i r g i n niteliklerin d e v a m l belirleyici o l d u k l a r n n a l t n
izmektir."^''
W e b e r ' i n k a n a a t n a g r e b t n t a r i h i l e r z m n e n b y l e "tarih d"
k a v r a m l a r l a a l m a k t a d d a r v e b u n u a k a ifade e t m e k g e r e k m e k t e
dir. K e n d i a l m a s b a k m n d a n b u "tipolojik b a s i t l e t i r m e y i " y a p m a
s n , her d n y a d i n i iin bir m o d e l hazrlad, b u n u n pek ok y a z a n n
g r l e r i n e d a y a n d n , fakat b u y a z a d a n n h i b i r i n d e b u f o r m d a v e
b u e k i l d e ak b i i m d e b u l u n m a d e k l i n d e y o r u m l a m a k t a d r . B u
modeller aratrmacnn tarihsel malzemeye dayanan sanatsal aralar d d a r v e W e b e r , b u y a p n n ( K o n s t r u k t i o n ) zel a m a c n a t a m u y d u -

24 M. Weber, Cesammelte hufsaee zur Religiomsoziohgie. Bd.l. s.267 Weber bu tipolojik

yntemi eitli tarz ve ekillerde kullanmtr ve onun "ideal tipik" olarak nitelendir
dii olgu daha fazla karktr Alnt yaplan yerde dini fikirlerin kavramsal kapsa
myla ilgilenmektedir: baka bir yerde ise belli bir bak asyla benzer "mbalaa
lar ve basitletirmeleri" in aydnlar gibi sosyal zmreler hakknda veya Hint kast
lar gibi kurumlar hakknda kullanmaktadr. Btn bu durumlarn hepsinde o, "Ka
rizma" veya "rnek olmaya nem veren peygamberlik" gibi, farkl, birbirinden ayr
tarihsel olaylarn karlatrmal analizinden tretilen kavramlann aksine belli ta
rihsel yaplara dayanarak kendi kavramlarn gelitirdi. Ad geen son kavramlar ay
rca ulusal ekonomi tarafndan kullanlan modellerden - rnein "serbest rekabet"
gibi - farkldrlar.

207
Din

Sosyolojisi

u s r e c e b u ekildeki r n l e r i n k u l l a n l m a s n n hakl o l d u u fikrindedir.25

Bizim dncemize gre bu t u t u m u n W e b e r ' i n eseri bakmndan
n e m l i bir s o n u c u vardr. O , eitli kltrlere m e n s u p s t a t g r u p l a n
n n d i n i y n e l i m l e r i n i n t e n a k u z l a r n v e deiik a n l a m l a r a g e l m e l e r i n i
i h m a l e d e r e k , farknda oinnayarak da o l s a b u y n e l i m l e r i n b u s o s y a l
g r u p l a n n pratik h a y a t l a n n d a k i etkisini b u l a n k l a t r d . H e r n e k a d a r
b u e t k i n i n a y d n l a t l m a s W e b e r ' i n belirgin a m a l a n n d a n biri i d i y s e
d e o, h e m gnlk hayat y a a y a n insanlarn h e m de entellektellerin
e n k u t s a l i n a n l a n n y a k n e v r e l e r i v e t a r i h s e l d e i m e ile b a l a n t l
o l a r a k g e l i t i r m e l e r i s o n u c u o r t a y a k a n d e i m e l e r i i h m a l etti. B u
n e d e n l e W e b e r , d i n i fikirlerin d n y e v i d a v r a n a v e b i l h a s s a m m i n i n
e k o n o m i k d a v r a n n a n a s l nfuz ettii m e s e l e s i n i z m e y i a s l a t a m
olarak baaramad.^6
B u h u s u s W e b e r ' i n tezine dayanlarak yle aklanabilir: Priten
m m i n l e r d e r i n kayg d u y m a k t a d r l a r , n k o n l a r n k u r t u l u b e k l e n
t i l e r i n i n m u t l a k bir belirsizlik g s t e r m e s i bir i n a n ilkesidir. B u n u n s o
nucu olarak endielerini y o u n alma ve kendini disiplin altna alma
ile g i d e r e b i l i r l e r . W e b e r b u g e n e l t e z d e n , b y l e metafizik t a s a v v u r l a n n
R e f o r m a s y o n d n e m i n d e i n s a n r u h u n a bir l d e e g e m e n o l d u k l a n ,
b u g n i s e artk b u n u n t a m tahakkuk e t m e d i i s o n u c u n u k a r m a k t a
dr. B u e l b e t t e d o r u d u r , fakat m m i n l e r i n b i r o u n u n b u e n d i e n i n
s o n u l a r n k a b u l l e n m e k y e r i n e , o n a kar d u r d u k l a n d a d o r u deil
m i d i r ? 17.yz yl k a y n a k l a r , r u h a n i l e r m e c l i s i n i n kader r e t i s i n e ili
kin b e k l e n t i l e r i n i n , h e m o l u m l u h e m d e o l u m s u z bir y n d e o l d u u n u
ifade e t m e k t e d i r .
" P a p a z l a r p e k ok i n s a n n e b e d i y e n lanetli o l a b i l e c e i n i , b y l e
iken k u r t u l u a e r m e y e c e k l e r i n i s y l e m e n i n pratik o l a r a k yararsz v e
t e o r i k o l a r a k da i m k a n s z o l d u u n u n g r l m e s i gerektiini iddia e t t i
l e r . . . B u n e d e n l e o n l a r b i l i n y o k m u gibi k o n u t u l a r v e d a v r a n d l a r .
B u da s r a d a n her g n a h k a r bir aziz o l a c a k m gibi bir i z l e n i m u y a n -

25 Bu "-mi gibi. gya (als ob)" yaplar, toplumun veya onun baz ynlerinin nitelen
mesinde kvam, btnleme ve dierleri gibi vasflarn kullanlmasn ayrmaktadr.
26 Benzer bir hkm iin bkz: Schelting. a.g.e..s.282 ve Ephrahim Fischoff. 'The Pro
testant Ethic and the Spirit of Capitalism - The History of a Controversy". Social Researtli. Vol.Xl. 1944. s.73vd.

?Ofl
Reinhard

Bendix

d r d . B t n b u n l a r d a n r a h m e t i n , b i l e b i l e o n u r e d d e t m e y e n herkesi
kurtaraca s o n u c u ak b i i m d e k m a k t a d r . " "
W e b e r b u ekildeki u y a r l a m a l a r gz n n d e b u l u n d u r m a d . O , d i
ni

fikirlerin

d a v r a n a e t k i s i k o n u s u n a m u h t e m e l e n sekt c e m a a t l e r i

iindeki sosyal kontroln n e m i n i vurgulayarak yaklat. B u n d a n d o

lay m m k n d r ki o, az o k farknda o l m a y a r a k d i n i nfuzun y n n n
analizinden, dini

fikirlerin

iselletirilmesi konusunda tespitlere ge

i n c e d i n i fikirlerin n e m i n i srekli v u r g u l a m a y a b a l a d . F a k a t bu
p r o b l e m a t i k a d m a t m a k m u t l a k a gerekli deildir; d n y a d i n l e r i n i n
g n l k a h l a k ile ilgili bir a r a t r m a " a m a l a r v e artlar" ( B u r c k h a r d t ' n
szleriyle) a l a n n d a da g e e r l i d i r . B u n l a r n , d a v r a n a etkileri belirsiz
o l s a d a kltrler iin karakteristiktirler v e a n l a m l d r l a r . W e b e r ' i n tet
kik tarz kltr v e d a v r a n a r a s n d a k i "belirsiz ilikiyi" t a m a m e n a y d n l a t m a m a k l a birlikte, b u , o n u n ok k a p s a m l a m a c b a k m n d a n k a n l
m a s m m k n o l m a y a n bir eksikliktir. O n u n a m a c b y k d n y a d i n
lerini s i s t e m a t i k olarak k a r l a t r m a k , b u d i n l e r i k a r m a k s o s y a l y a
plar v e e g e m e n manevi iklimle ilikilendinnek ve nihayet Bat klt
rnn rasyonelliini aklamakt. B u kapsaml hedeflere ancak an
"'tarih d " y n t e m l e v e t a r i h s e l f e n o m e n l e r i n b a s i t l e t i r i l m e s i y l e ula
labilir.
4- ierik b a k m n d a n z e n g i n a r a t r m a l a n n n her b i r i n d e W e b e r
z m n e n merkezi bir p r o b l e m seti v e ilgili t o p l u m u n y a p s n m m k n
o l d u u n c a o p r o b l e m i n a y n n t l a n n gz n n d e b u l u n d u r a r a k a n a l i z
etti. B u o n u n E l b e n e h r i n i n d o u s u n d a o t u r a n iftileri a n a l i z i n d e g a
yet aktr v e b u a n a l i z o n u a d m a d m A l m a n t o p l u m s a l y a p s y l a i l
gili bir a r a t r m a y a sevk e t m i t i r . A y n e k i l d e asker o c a ile t a n m s a l
r e t i m a r a s n d a k i ilikileri k o n u o l a r a k setii ilka z e r i n e o l a n
a r a t r m a s da i s a b e t l i d i r .
Ayrca b u , byk dnya dinlerinin gnlk ahlaknn analizinin, i n .
H i n d i s t a n v e B a t k l t r n n m a n e v i iklimi b a k m n d a n e g e m e n z m
relerin bir a n a l i z i n e g t r e n o n u n d i n s o s y o l o i i s i iin d e geerlidir. B u
t e k n i i n e n a z n d a n d e i i k k u l l a n m i m k a n vardr.

27 Wllliam Haller, The Rise of Puritanism. New York 1938. s.169. Psikanalltik adan bu
nemli problem u almada mkemmel biimde ele alnmtn Oskar Prister,
ChrislianUy and Fear. London 1948.
28 Kr: M. VVeber, Agrarverhaeltnisse im Altertum". Gesammelle Aufsaelze zur Sozial und
Wirischaflsgeschichtc. iinde, tbingen 1924, s. 1-288

209
Din

Sosyolojisi

B i r i n c i o l a r a k , t o p l u m l a r n y a p s n a n a l i z e t m e k iin bir t u t a n a k
n o k t a s s u n a r . W e b e r her n e kadar organik tetkik tarzn k a b u l e t m e s e
d e , t o p l u m l a r n y a p s a l i n s i c a m o n u ilgilendirmitir. B u m e s e l e y e o ,
t m t o p l u m a d a l b u d a k s a l m bir p r o b l e m s e e r e k y a k l a m t r . y l e
ki, b u d a l l a n p b u d a k l a n m a l a r n a r a t r l m a s t o p l u m u n n e m l i e l e m e n t l e d n i n balantsn gsterebilecektir.
B u t e k n i i n ikinci a n l a m , k a r l a t r m a l a n a l i z i n a m a c n a u y g u n
grlmesinde bulunmaktadr.

Brahman ve Konfyanist alimlerin.

Y u n a n i s t a n v e Y a h u d i l i k d e kahinliin, Pudtanizm, Konfyanizm ve

H i n d u i z m ' d e g n l k a h l a k n , farkl yer v e z a m a n l a r d a a r i s t o k r a s i n i n ,
orta snfn v e d i e r g r u p l a r n d i n i e i l i m l e r i n i n . D o u v e B a t k l t
r n d e z m r e l e r i n s i y a s a l k o n u m l a r n n - b t n b u n l a r b u teknik b a k
m n d a n rnektirler - k a r l a t n i m a s g i b i . Farkl t o p l u m l a r k e n d i l e r i
ni b e n z e r p r o b l e m l e d e kar karya k a l m g r m e k t e d i r l e r ,

rnein

d n y e v i iktidara s a h i p o l a n l a r n k e n d i l e r i n i d i n i kahinlik n e d e n i y l e
t e h l i k e y e m a r u z k a l m g r m e l e r i gibi. B y l e bir p r o b l e m o r t a y a kt
n d a , m e s e l e y i , a y n p r o b l e m i n dier t o p l u m l a r d a nasl e l e a l n d
e k l i n d e a r a t r m a k y a r a d g r n m e k t e d i r v e b u d u r u m d a ilgili z m
g i r i i m l e r i benzer t o p l u m l a r n dier zellikleri ile k y a s l a n a b i l m e k t e dir.
n c o l a r a k , W e b e r ' i n merkezi bir p r o b l e m s e i m i sk sk a m p i
rik s r e l e r i n analizi i i n s u n i hareket noktalar k u l l a n a n zt k a v r a m
iftleriyle b i d e m e k t e d i r . B i r r n e k o l a r a k V / e b e r ' i n snflar ile z m r e
ler a r a s n d a k i kardk i i n d e e l e a l d , fikider v e "maddi artlar" a r a
s n d a k i p r o b l e m a t i k iliki verilebilir. B u kartlk bir s o s y a l d e i m e
k u r a m n n k n o k t a s o l a r a k k u l l a n l m a k t a d r . B u k u r a m a g r e istik
rar d n e m l e r i n d e z m r e v i b n y e k o r u n m a k t a d r ; h a l b u k i '"her teknike k o n o m i k s a r s n t v e d e v r i m o b n y e y i t e h d i t e t m e k t e v e "smf d u r u
munu" n p l a n a karmaktadr."^9 B u n e d e n l e R o m a d e v l e t i n d e t i c a r e t
b o z u l u n c a h r iftiler serf o l d u l a r , pazar b a l a n t l a n n a d a y a l g e i m

29 M. Weber, V/irtschaft und Cesellschaft. s.639. Weber'in pek ok tanm benzer karakter
dedir. Bu. zellikle onun siyaset sosyoloiisinde kulland kiisel mevki karizmas,
Patrimonyalizm ve Feodalizm, formel ve maddi rasyonellik kart kavram iftleri iin
geerlidir. Bu kavramsal yapnn baz sonularnn tartlmas iin bkz; R. Bendix ve
Bennett Berger. "Images of Society and Problems of Concept-Formatlon in Socio
logy", Llewellyn Cross (Ed.), Symposion on SochbgicalJheory, Evanston 1959, s.92-118.

210

Reinhard

Bendix

ilikileri b a k m n d a n z m r e farkllktan bu e k i l d e o r t a y a kt. A k s i n e

E l b e nehrinin dousunda t a n m ekonomisinin ticanlemesi patnarkal
snf y a p s n sarst v e e g e m e n z m r e i l i k i l e n n i t e h d i t e t m e y e b a l a
d . B y l e d e i m e l e r i n y n n a n l a m a k iin W e b e r h e r e i l i m i , n e
o l u r s a o l s u n , tek b a n a e g e m e n o l s a da i n c e d e n i n c e y e e l e a l d . E e r
e k o n o m i k d e i m e ok y a v a o l u r s a prestij h i y e r a r i n i n u y l a m l a n
pazar t i c a r e t i n i n gayri a h s i l i i n i t a h r i p edecektir. B u n a karlk e k o
n o m i k d e i m e hzl o l u r s a p a z a n n gayri a h s i ilikileri n e d e n i y l e
m e v c u t s t a t farkllktan sarslacaktr. E k o n o m i k v e s o s y a l d z e n l e r
d e v a m l o l a r a k karlkl e t k i l e i m i i n d e o l d u k l a n n d a n , b u

mantki

i m k a n l a r n hi birisi i h t i m a l d a h i l i n d e deildir. E k o n o m i k kara d a y a

n a n ticaret sk sk "eref v e h a y s i y e t i n " k a z a n l m a s n v e k o r u n m a s n
a m a edinmitir, rnein borsa t c c a d a n n n y a b a n c l a n kabul e t m e
yen evrelerinde veya

A l m a n sanayicileri arasnda toprak ve unvan

s a h i b i o l a n l a n n birbirini d e s t e k l e m e s i n d e o l d u u g i b i . F a k a t s t a t
g r u p l a n da k e n d i e k o n o m i k i m k a n l a n n t e k e l l e t i r m e y i sk sk d e n e
mektedirler. Toplumsal k o n u m l a n n n siyasal ayncaln kullanan d e rebeylerin, toprak sahibi olarak ekonomik kadann korumak

iin

y a p t k l a r g i b i . W e b e r , e k o n o m i k v e s o s y a l dzen a r a s n d a k i b y l e
b a l a n t l a n n , s a d e c e her iki d a v r a n y n e l i m i h i p o t e t i k

ekstremler

o l a r a k f o r m l e e d i l d i k l e r i n d e a n a l i z e d i l e b i l e c e k l e r i d n c e s i n d e idi.
5- Y n t e m e ilikin fikider B a t d n y a s n n r a s y o n a l i z m i n i a k l a
m a y a a l a n W e b e r iin n e m l i d i d e r ^ o O n u n d i n s o s y o l o j i s i m i s t i k

30 Weber bakmndan rasyonelliin en azndan U anlam vardr. Aratrma konusu ola

rak rasyonellik bireysel zgrln tezahr olarak nemlidir. Bu rasyonelli! en faz
la kapitalizmin "can daman "na tekabl etmektedir ve kiisel olarak VVeber de bunu
uygun bulmaktadr kinci olarak VVeber iin rasyonellik aklkla e anlamldr; sosyo
loji sadece, sosyal gereklie tam tekabl etmeyen kavramsal farkllklar temelinde
mmkndr. Nominal olarak birbirinden farkl olan fenomenler olgusal olarak i
ie girmilerdir, cmlesi, onun yazlarnda srekli olarak tekrar edilir. nc an
lam VVeberin rasyonelleme srecine ilikin aratrmalannda ortaya kar. Bu an
lamda kavram, bu srelerin aratrld hayat alanlarna uygun olarak bir dizi cid
di anlama sahiptir. rnein VVeber, inancn sistemlemesini dini rasyonellemenin
bir yn olarak gryordu; buna bal olarak da farkl sistemlemeleri birbirinden
ayryordu, ahlaki ve rnek peygamberlii ayrd gibi. Veya her hukuki olayda ka
rar verme bakmndan nemli olan gerekelerin indirgenmesini -prensiplere- huku
kun rasyonellemesinin bir yn olarak niteliyordu, bu durumda da tekrar Romal
hukukulara kar ngiliz hukukularn gelitirdikleri farkl ""indirgeme srelerim"

211

Din

Sosyolojisi

m u r a k a b e ile asketik aktiflik a r a s m d a k i e s a s farkll a k l a m a d e n e

m e s i o l m a s b a k m n d a n y c e l t i l m i t i r . A r a t r m a , etik r a s y o n a l i z m i n
k k e n i n d e a n t i k Y a h u d i p e y g a m b e r l i i n i n katksn a k l a y a r a k belli
a n l a m d a t a m a m l a n m t r , fakat b a k a bir a n l a m d a W e b e r ' i n d i n s o s
y o l o j i s i ile ilgili b t n m a k a l e l e r i , B a t b a k m n d a n s a d e c e bir n a
l m a n i t e l i i n d e d i r . H e r n e kadar i n v e H i n d i s t a n hakkndaki aratr
m a l a r e g e m e n bir d e e r y n e l i m i n i n g e l i m e s i n i o n u n

tasarlad

k a p s a m d a a k l y o r s a d a , Y a h u d i l i k hakkndaki m a k a l e s i h a y a t n n ka
lan k s m n d a ilgilendii bir a k l a m a b a k m n d a n s a d e c e bir hareket
n o k t a s o l m a zellii t a m a k t a d r . O n u n ilkala ilgili a r a t r m a l a r ,
hukuk s o s y o l o j i s i v e e g e m e n l i k tipleri s o s y o l o j i s i , kent zerire yazdk
lar v e g e n e l e k o n o m i tarihi hakkndaki k o n f e r a n s l a r , b t n b u n l a r
d i n s o s y o l o j i s i n i n d e v a m d r l a r . B a t ' d a d i n hakkndaki a l m a l a r a h
laki r a s y o n a l i z m i n ilk f a r k l l a m a s n akladklar v e o f a r k l l a m a n n
d a h a s o n r a k i g e l i m e l e r i n d e n b i r i n i P r o t e s t a n a h l a k i i n d e analiz e t
tikleri h a l d e , d a h a sonraki a r a t r m a l a r n b y k k s m b u r a s y o n a l i z
m i n t e m e l i n d e b u l u n a n k a b u l l e r i n , nasl B a t l d n y a n n b e l i r l e y i c i
deer ynelimi olduu meselesine ynelmitir.
W e b e r ' i n c e v a b n n n e m l i bir k s m , o n u n s i y a s e t s o s y o l o j i s i n d e
bulunmaktadr.^' B u aratrmalar, R e f o r m a s y o n u n , dini gelimesinin,
B a t k l t r n n benzersiz h u s u s i y e t l e r i n i n

yz y l l a r c a d e v a m e d e n

e k i l l e n m e s i n i n s a d e c e g e bir e l e m e n t i n i ifade ettiini g s t e r m e k s u

r e t i y l e P r o t e s t a n a h l a k k o n u s u n d a k i asl m a k a l e y i t a m a m l a m a k t a d r
lar. B u n e d e n l e P r i t a n i z m i n e t k i s i n i n k s m e n e s k a t o l o j i k H r i s t i y a n l
n gelecek y n e l i m i n e balanp balanmayaca sormak merudur;
R e f o r m a s y o n u n d i n i g e l i m e l e r i , b u y n e l i m i n s o n d e r e c e n e m l i bir
b a l a n t s n m m i n i n d n y e v i karlaryla k u r m u o l s a b i l e . W e b e r ' i n
m a k a l e s i n i n a s l b y l e y i c i l i i , teolojik d n c e n i n v e d i n i g a y r e t i n .

analiz etmektedir. Weberln aratrmalarnn deeri rasyonellemenin ok deiik

anlamlannn analizini insan davrannn deiik alanlarn gz nnde bulundura
rak yapmasnda yatmaktadr. Her ne kadar Weber bu farkl anlamlara her eyi iine
alan bir srecin tezahrleri olarak dikkati ekiyorsa da, onun "rasyonellemesinin"
tarihsel arka plan ve bunun mmkn irrasyonel sonularn analizini mutlaka ko
rumak gerekir. K bu sre, ona gre her hangi bir tarzda kanlmas mmkn ol
mayan, geri alnamaz veya dnlemezdir.
31 Kr: M Weber. VVirfsca/t und Gesellschall. s.245 ve 316-319. Burada Bat kltrnn
rasyonalizmine katkda bulunan faktrler zet olarak mevcuttur.

212
Reinhard

Bendix

faricmda o l m a y a r a k d n y e v i a b a v e b a a r y n a s l tevik e d e b i l d i i n i
a k l a m a s n d a y a t m a k t a d d r . Fakat, e e r bu e t k i n i n B a t k l t r n n
u m u m i g e l i m e s i y l e b a l a n t l o l d u u t e s p i t e d i l i r s e , b u tez h e y e c a n
v e r e n p a r a d o k s u n d a n baz e y l e r k a y b e d e c e k t i r ' ^ . H e r n e kadar b u g e
l i m e W e b e r ' i n ilk m a k e s i n d e zerinde d u r u l a n p a r a d o k s u azaltsa d a ,
b u n a r a m e n o n u n ileri s r d e s a s tez b u bilgi v a s t a s y l a d e s t e k
l e n m e k t e d i r . "Protestan A h l a k " n e d e n s e l d a y a n a k p r o b l e m i b a k m n
d a n d o r u d a n hibir i l a v e n o k t a s i e r m e m e k t e d i r ; o s a d e c e d i n i e m i r
ler i l e d n y e v i d a v r a n n a h s i d i s i p l i n i a r a s n d a k i ilgiyi e l e a l m a k t a
dr. Fakat, e e r h e m m m i n l e r i n f e d a k a d v e c e m a a t i n s o s y a l k o n
t r o l ile h e m d e B a t k l t r n n yzyllara d a y a n a n kltrel m i r a s ile
balantl olduu anlalrsa, dini amalarn v e ardarn davrana n
fuz ettii g r p h e s i z g l e n i r .

32 Bu tr faktrler olarak, akrabaln dini anlamnn kalmamasn, mminleri dini ba

kmdan eitliini, bynn ksmen kalkmasn ve bilhassa insann dnyadaki dav
rannn br dnyadaki kurtuluu iin Tann'ya kar onun erdemini kantlamas
gerektii eklindeki genel inanc dnyorum. Hristiyan mirasnn bu unsurlar
tekrar baka, bilhassa siyasal gelimelerie desteklenmitir. "Protestan Ahlak'nda
mevcut olan tezlerin snrll, Weber'in daha sonraki aratrmalarndan bir "yan
rn" olarak anlalmaktadr; o bunu asla aka ifade etmemi olsa bile. Bu yn
deki tevikleri dolaysyla C. Antoni'nin ilgin almasna teekkr borluyum. Carlo Antoni, Vm Hislorimus zur Soiologie. Stuttgart o.)., s.l61 vd., zellikle s.215-216 ve
222. Ayrca daha nce R. H. Tawney'ln "Protestan Ahlak"na giriinde yapt eleti
risi de nemlidir.

DN SOSYOLOJSNN GELMr
Roland ROBERTSON

Dinin aratrlmas, sosyolojik konularn en eskilerindendir. Aslnda

19. yzyl ile 20. yzyl b a n d a k i s o s y o l o g l a r n h e p s i o l m a s a b i l e bir
o u , d i n i n a n a l i z i n i s o s y a l v e kltrel h a y a t h a k k n d a k i d a h a g e n e l
d n c e l e r i n i n m e r k e z i n e a l m l a r d r . B u e i l i m , zellikle

Durkheim

v e V / e b e r ' i n d e n e m l i s o s y o l o j i k a l m a l a n n y a y n l a d k l a r 1890'dan
1920'lere k a d a r u z a n a n klasik d n e m s o s y o l o g l a r n n a l m a l a r n d a
gze a r p m a k t a d r . D i n . b u a l m a l a r d a b i r b i r i y l e y a k n d a n ilikili iki
s e b e p t e n d o l a y ok n e m s e n m i t i r . B i r i n c i s i , d i n i , i n s a n t o p l u l u k l a
rnn varlklarn s r d r m e s i n d e bir "itici g " o l a r a k g r e n v e d n e
m i n A v r u p a t o p l u m l a r n n t e m e l kltrel d e e r l e r i n e d a y a n a n bir s o s
y o l o j i k v e felsef a r a t r m a g e l e n e i v a r d . D i n i a l m a d a W e b e r , D o
u v e B a t t o p l u m l a r a r a s n d a k i t e m e l farklar a n l a m a y a n a h t a r o l a
rak g r r k e n D u r k h e i m , d a h a az t a r i h s e l o l a n bir y a k l a m l a d i n i n ,
s o s y a l d a y a n m a , biriik v e b t n l s a l a y c b i r t e m e l faktr o l d u
u v e a y n z a m a n d a d i n i n bizzat i n s a n n k e n d i s i n i k u a t a n kollektif
s o s y a l h a y a t a b a m l l n n v e o n a b o y u n e i i n i n bir t e z a h r o l d u
u k o n u l a r z e r i n d e d u r m u t u r . D a h a s o n r a g r e c e i m i z g i b i , d i n fe
n o m e n i z e r i n d e a k a d e m i k s o s y o l o j i k ilgilerdeki v a r y a s y o n l a r n o u ,
bu iki farkl p e r s p e k t i f i n a r m y a p t r d a l a n n snrlar i i n e yer
letirilebilir. k i n c i s i , klasik s o s y o l o g l a r d i n i n , k e n d i l e r i n i n d e i i n d e
y a a d k l a r v e y a k n s o s y a l - k l t r e l iliki i i n d e b u l u n d u k l a r t o p l u m
larda bir t a r t m a k o n u s u o l a r a k g n d e m d e o l d u u bir d n e m d e e s e r -

Ingilizce'den eviren: Abdullah Topuolu, (R. Robertson. Tlie Sociological

Inlerprelalion o/ Reli^ion'dan The Development of The Sociology of Religion isimli
kinci Blm, Basil Blackwell. 1970).

214

Roland

Robertson

terini y a z m l a r d r . B a t d n y a s n d a k i bu iki a n a e i l i m , d i n i n k o n u
m u n u n d a h a da p r o b l e m a t i k h a l e g e l m e s i n e katkda b u l u n m u l a r d r .
Bir yanda sanayileme ve kentleme, sosyal hayatn birbinnden o l
d u k a f a r k l l a m e k o n o m i k , siyasi v e a i l e v i a l a n l a r d a hzl g e l i m e l e
re y o l a m t r . B u a l a n l a r b i r b i n y l e y a k n d a n ilgili o l m a k l a b e r a b e r
a r a l a n n d a k i ilikiler h e n z t a m olarak akla k a v u m u deildir. A y
n z a m a n d a d i n i n b u n l a r n h e r biriyle ilikisi z e r i n d e d e belirsizlikler
vardr. Dier y a n d a , 19. yzyln ikinci y a n s , ilkel d e n i l e n v e A v r u p a l
o l m a y a n t o p l u m l a n n z e l l i k l e n k o n u s u n d a hzl bir bilgi

binkimine

a h i t o l m u t u r . D u r k h e i m ' n ok dikkatini e k e n bu k o n u l a r , zellikle

ilk s o s y a l v e kltrel a n t r o p o l o g l a n n a l m a l a r n d a y a n s m a s n b u l
m u t u r . ( A y n c a 18. yzyln s o n u n d a , zellikle s l m , B u d i z m v e H i n
d u i z m m n a s e b e t i y l e karlatrmal d i n a l m a l a r d a d a b i r g e l i m e
o l m u t u . ) B u iki e i l i m , e l b e t t e z a m a n n A v r u p a t o p l u m l a r n n i v e
d e k o n o m i k v e s i y a s i d e i m e l e r i n e bal o l a r a k b i r b i r i y l e sk skya
ilikiliydi.
B u iki e i l i m v e d i n e kar a k a d e m i k e v r e l e r d e i l g i l e n n u y a n m a s
p h e s i z s a d e c e g e e n yzyln s o n d n e m i y l e b u yzyln ilk d n e m i
n e a t f e d i l e m e z , her b i r i n i n k k l e n t a n h i n d e n n l i k l e n n e uzanrsa da
asl d i k k a t e d e e r d n e m i , Fransz htilali'nin o l d u u v e r a s y o n a l i s t
f e l s e f e n i n o l g u n l u a e n t i i 18. y z y l a ' hatta 16. y z y l n P r o t e s t a n
reformlar ile K a t o l i k kar r e f o r m l a n n a kadar u z a n r O r t a a n s o n a
ermesinden bu yana geen d n e m boyunca Bat toplumlarnn ou.
n e m l i s o s y a l farkllamalara u r a d l a r D a h a a k a s , s i y a s i o l a n d a n
ekonomik olann, din o l a n d a n siyasinin, ailevi o l a n d a n

ekonomik

o l a n n , y i n e a i l e v d e n e i t i m e ait o l a n n a y n i m a s gibi farkl s o s y a l e t

kinlik a l a n l a n n m o r t a y a k m a s d e m e k o l a n "yatay" f a r k l l a m a g e i r
d i l e r K l a s i k s o s y o l o j i d n e m i n d e (zellikle n g i l t e r e ' d e ) s o s y o - p o l i t i k
g e n l i m e s e b e p o l a n b u gibi farkllama s a f h a l a n n n e n n e m l i l e r i n
d e n b i n s i , d i n a l a n d a n e i t i m i n k s m e n f a r k l l a m a s d r . D i e r bir e
it f a r k l l a m a , "dikey" f a r k l l a m a , y a t a y f a r k l l a m a d a sz e d i l e n s
r e l e d e y a k n d a n i l i k i l i d i r Dikey farkllama, farkl s n f l a n n v e s t a t
lerin a y r l m a s ile v e b u n l a r d a n ayr d n l e m e y e n g , o t o r i t e v e

Bu makalenin konusu ile ilgili olarak ayn zamanda bkz. Cari Bercker, Jhe Heavenly
Cily ot he Eighleenlh Cenlury Phosophers. New Haven, 1932: Peter Cay, Ihe Enlighlenmenl, London. 1967.

215

Din

Sosyolojisi

prestij i l i k i l e r i y l e d e ilgilidir. B u gibi s o s y a l farkllama s r e l e r i d e

v a m l o l a r a k s o s y a l ilikilerde dzenliliin s r d r l m e s i n d e , b i r b i r i n
d e n kopuk f a a l i y e t l e r i n v e s o s y a l g r u p l a n n b t n l e m e s i n d e y e n i
p r o b l e m l e r o r t a y a k a r m a k t a d r . K s m e n bu s r e l e r i n h z l a n d n l m a s s e b e b i y l e , k s m e n d e o l d u k a farkl e n t e l l e k t e l ilgilerdeki g e l i m e
ler s e b e b i y l e d i n birlik v e ballklarn s o s y a l o l a y l a n her b a k m d a n
k u a t a n n e m i k o n u s u n d a e s k i , g e l e n e k s e l kltrel k a b u l l e r g i d e r e k
yetersiz g i b i g r n m e k t e d i r . E l i t k e s i m a r a s n d a h l , t e m e l d e n e s a s
l deiiklik y a p m a k y e r i n e s a d e c e din k u r u m l a r d a kk d e i i k l i k l e
rin v e d i n d o k t r i n l e r d e baz ufak d z e n l e m e l e r i n ihtiyac k a r l a y a c a
fikri g e e r l i l i i n i k o r u m a k t a y d . B u n e d e n l e , d i n y n e l i m l e r i n etkin
i l e y i i n d e n o k a u z a k l a m ( n e m l i l d e b u g n k A m e r i k a ' d a da
geerli o l a n e i l i m e s a h i p ) t o p l u m l a r d a bile bir d i n d a r l k fikrine b a
llk h l e n s r m e k t e y d i . G e r e k t e n d e 19. yzyl i n g i l t e r e ' s i n d e , zellik
le, 'kitleler'in d i n d a r l k t a n u z a k l a m a l a n t o p l u m iin d i n i n

arasallna

kar a k v e gerek bir ilginin u y a n m a s n a n e d e n o l m u t u . n k d i n ,

t o p l u m i i n d e k i baz e l i t l e r t a r a h n d a n politik v e e n d s t r i y e l a l k a n t l a n v e s o s y a l d z e n i t a h r i p e d i c i eitli fikir a k m l a r n n o r t a y a kar
d e i l i m l e r i g i d e r e n bir ara olarak g r l m e k t e y d i . 2 B u d u r u m d a
d i n , srekli o l a r a k s o s y o - k l t r e l d z e n i 'zorlayarak' a n a l i z v e g z l e m e
' a a n ' v e D u r k h e i m ile W e b e r gibi i n s a n l a n n y a z d k l a n n t e m e l d e n y e
n i d e n d e e r l e n d i r m e i h t i y a c n y a r a t a n uzun bir dizi s r e c i n d o r u u n d a y d . D i n e v e d i n d a r l a y n e l i k g e n e l v e y a y g n s o s y a l ilgi ok g
l y d ; v e z e l l i k l e e i t i m l e v e s i y a s e t l e ilgili o l m a k zere deiik s o s
yal elitlere ye insanlar arasnda dinin sosyal n e m i ve yararlannn
olduka esnek kabul sryordu.
K u k u s u z W e b e r v e y a D u r k h e i m ' i n e t k i s i n d e pek k a l m a m v e d a
ha az k a r m a k o l a n y e n i g e l e n e k l e r d e v a r d ; fakat, b u n l a r y i n e d e d i
n i n s o s y a l o l a r a k ( s o s y o l o j i k olarak d e i l ) p r o b l e m a t i k bir e k i l d e b e
lirdii b a l a m l a r d a n k a y n a k l a n m a k t a y d . B u n l a r d a n biri, d o a s itiban y l e o k d a h a sosyografik*

o l a n v e k e n d i a y r d e d i c i perspektifi i i n d e

d i s i p l i n e r a r a t r m a tarzna n i s b e t e n d a h a az b a l bir g e l e n e k t i r , y a n i

Bu, 1820 ve daha sonralar ngilteresinde politik ve ekonomik sekinler arasnda

ok nemli bir konuydu.
Sosyografi: Belirli bir sosyal likiler sorununun nicel tanmlanmas. rnein, belir
li bir alandaki su ve su oranlannn dalmnn ayrntl tanmlamas (n).

?1fi
Roland

Robertson

s o s y o l o j i g e l e n e i d i y e b i l i n e n eydir. B u g e l e n e k a n c a k s o s y a l y a a m
d a n v e n t o p l a m a v e b u n l a r l a k a r l a t r m a y a p m a k l a ilgilendii s r e
c e s o s y o l o j i k d r . Yllarca F r a n s a ' d a , zellikle G a b d e l L e B r a s ' n etkisi
a l t m d a d i n s e l b a l a n m a l a n coraf b l g e l e r e g r e t a s a r l a m a y a y n e
lik bir ilgi o l a g e l m i t i r . B u g e l e n e k , y l l a r c a , v e n t o p l a m a v e y n l e n d i r
medeki

s i s t e m a t i k y n t e m l e n n k u l l a n m s a y e s i n d e dafa gerek a n

l a m d a s o s y o l o j i k o l m u t u r . B u n e d e n l e , r n e i n , d i n d a d k ile k e n t s e l krsal farkllklar, m e s l e k i s t a t l e r v.b. g i b i d i e r d e i k e n l e r a r a s n d a

kesin ilikiler b u l m a y a a l m t r . B u n a karlk, analitik z m l e m e ,
d a h a d o r u s u a k l a m a gerektiren d a h a g e n i v e k o m p l e k s s o r u l a r l a
u r a m a k t a n da k a n m a e i l i m i g s t e r m i t i r . Z a t e n b u n u n kilise t e o l o j i s i y l e v e o n u n ' p r a t i k a m a c y l a ilikili o l u u b u n a e n g e l o l m u
tur.'
O l d u k a benzer fakat d a h a karmak bir b i i m d e 1920 v e 1930'lu
y l l a r d a A m e n k a ' d a , d i n s e l b a l a n m a l a n n k o u l l a n h a k k n d a bir a r a
t r m a g e l e n e i g e l i t i ; b u g e l e n e k , tpk F r a n s z g e l e n e i g i b i , t e m e l d e ,
artarak s a n a y i l e e n bir t o p l u m d a k i d i n d a r l k tarzlaryla - v e y a d a h a
z e l d e , kentsel y a a m n yaratt i h t i y a l a n n k i l i s e y e y a p t baskyla
i l g i l e n i y o r d u . N i s b e t e n b a m s z o l a n b u g e l e n e i s o s y o l o j i d e bir y e
re y e d e t i r m e k o n u s u n d a k i karklk, A m e n k a ' d a s o s y o l o j i n i n farkl
o l a r a k P r o t e s t a n bir d i n m a t r i s t e n o r t a y a k m o l m a s g e r e i n e d a
yanr. D i e r bir i f a d e y l e , 20. yzyln i l k y l l a n n d a A m e n k a ' d a S o s y o l o
ji, a y r d e d i c i bir b i i m d e t o p l u m s a l - s o r u n - y n e l i m l i y d i ; bir P r o t e s t a n
T o p l u m s a l A k i d e s i b a k a s n d a n s o s y a l refah s o r u n l a n n a ilgi g s t e
riyordu.

A m e r i k a n s o s y o l o j i s i n i n bu zellii, 1930'lar b o y u n c a v e a k a

binde disiplinlerin artan uzmanlamasnn v e kendileriyle bidikte da

ha g e n i e n t e l l e k t e l s o r u n l a r a y n e l i k y o r u m l a m a v e a k l a m a i s t e m i
d e g e t i r e n A v r u p a l g m e n l e r i n a k n n n yaratt bask a l t n d a hzla
z a y f l a d . Fakat k s m e n A m e r i k a n s o s y o l o j i s i n i n ilk o r t a y a k k o u l
l a r n d a n d o l a y , k s m e n d e A m e r i k a n t o p l u m u n u n bizzat kendi s o s y o
kltrel z e l l i k l e r i n d e n d o l a y , d i n a r a t r m a l a r , d i s i p l i n i n h a y a t i bir
b i l e e n i kadar o l m a m a k l a birlikte, biraz da e t n o s e n t r i k bir t e m e l d e ,
n e m l i olmaya d e v a m etmitir. A m e r i k a n t o p l u m u n u n bu balamda
e n n e m l i s o s y o - k l t r e l zellii d i n s e l y n e l i m l e r i n k a n m y l a , b u n -

Fransz Din sosyolojisinin baz temel zelliklerinin en son yorumlamas iin bkz. F.
Boulard, AM Mroduction lo ReligiousSociotogy (translated by. I. lackson), London. 1960.

217
Din

Sosyolojisi

larn o u l c u bir r n t y e b i r l i k t e karma taziardr. B i r o k A m e r i k a n

aydm tarafmdan bu rntnn Amerikan toplumunun

ileyiinde

yalnzca zgl d e i l , fakat a y n a m a n d a merkez bir etken o l d u u ifa

d e edilmitir.'^
A m e r i k a ' d a k i s o s y o l o j i a l m a l a r n d a k i hzl g e l i m e v e B a t d n
yasnda b u disiplinin gelimesinde bu lkenin baat konumu din sos
yolojisindeki eilimlerin o u n u n Amerikal sosyologlarca balatlm
ve desteklenmi o l m a s a n l a m n a gelmitir. Aslnda son yirmi yldr
d i n s o s y o l o i i s i n i n d a h a i l g i n zelliklerinden birisi d a h a n c e d e i n
d i i m i z F r a n s z g e l e n e i y l e ortak y n oka o l a n K a t o l i k s o s y o l o g l a n n 'kilise c e m a a t i h a k k n d a k i a l m a l a r ' n a , A m e r i k a n s o s y o l o j i s i n i n
g e n e l v e d a h a z-bilinli 'tarafsz' a n l a y n n nfuz e t m i o l m a s d r . '
Fransz s o s y o g r a f i g e l e n e i v e A m e r i k a d a k i

Katolik sosyologlarnn

a n a l i z l e r i n i n o u . d i n s o s y o l o j i s i n i n a k s i n e , h\T din sosyoloji k a t e g o r i

s i n e atfedilirler. u a n l a m d a : b u tr a l m a l a r d a k a p s a n a n s o s y o l o j i k
a y g t l a r d i n s e l bir a m a i i n bir a r a o l a r a k g r l r . O y s a bir d i n s o s
yologu hereyden n c e balca mesleki istemi (inlerest) dinin sosyal
v e k l t r e l bir f e n o m e n o l a r a k i n c e l e n m e s i n i y a p a n birsosyofo^ur. B u
n u n l a birlikte, b i r o k zel. s o m u t d u r u m d a b u n l a n b i r b i r i n d e n a y r a n
izgi b u l a n m t r , b u d u r u m zellikle d n k u r u m l a n n h i z m e t i n d e a l
an profesyonel sosyologlarla sosyolojik analiz tarzlanndan yararla
nan dindar entellektelleri

kapsayan, din almalan konusundaki

s o n gelimeler iin dorudur.^ Aslnda, istemin temelinin, dinin s o s

y a l y n hakkndaki m a t e r y a l l e r i n o k u y u c u l a r t a r a h n d a n her z a m a n
tahkik e d i l m e s i h a y a t i bir n e m e s a h i p s e d e , b u iki kategori k e n d i l e
r i n e ait a n l a m l a n y l a ok d a yararl d e i l ; hatta belki d e , k e n d i itirafy
la t r e m i o l d u u Fransz K a t o l i k e r e v e s i n e atfla, d i n s o s y o l o j i kav-

Bu konuda henz b i r gr birlii yoktur Ktmser yorumlar iin bkz. Gerhard

Lenski. TAe Reli^iMS Factor. Garden City. New York. 1963 (gzden geirilmi bask 1. s.
362-6: ve I. Mllton Yinger "Pluralizm. Religion and ecularism". \ournal for the Scien
Ufic Study of Religion. VI (Aprll. 1967). s. 17-28.
Bkz. loseph Flchterin almalar: Dynamia of a City Church-. Southarn Parish. Chicago.
195]-. Social RelalloNS in an Urban Parish. Chicago, 1954, ve Religion as an Occupation.
Ntre Dae. ndiana. 1961.
Harvey Cox'takl sosyoloiik ve antropolojik bulgular ve grlere ilikin ok sayda
referans iin bkz. The Secular City. New York. London. 1966 (gzden geirilmi bas
k). Ayn zamanda bkz. Daniel Callahan (ed ), TlieSaularCil Debate. New York. 1966.

218
Roland

Robertson

r a m n n tek b a n a k u l l a n l m a s tercih e d i l e b i l i r . B y l e c e 'din s o s y o

loji' e n iyi b i i m d e K a t o l i k l i i n t e o l o j i k v a r s a y m l a r n a d a y a n a n a l
m a l a r a u y g u l a n m a y a y n e l i r . ' ' A m e n k a n s o s y o l o j i s i n i n fazlaca i h t i s a s
l a m o l m a s n n e t k i s i y l e , biraz da A m e r i k a n d i n g e l e n e i n i n o u l
c u l u u n e d e n i y l e b u lkedeki K a t o l i k s o s y o l o g l a r , d a h a g e n i aratr
m a a l a n l a r n a a t l m a k v e d a h a g e n e l s o s y o l o j i k s o r u n l a r hakkndaki
t a r t m a l a r a katkda b u l u n m a k a s n d a n d a h a serbesttiler. A n c a k b u
g e n e l l e m e d e b i l e t e h l i k e l e r vardr-, s a d e c e u iki r n e i e l e a l a c a k
o l u r s a k , H o l l a n d a ' d a y a y n l a n a n Social Compass v e F r a n s a ' d a y a y m l a
n a n Archieves de sociologie des religions'un h e r ikisi bir y a n d a d i n i s t e m l e n n . dier yanda sosyolojik istemlerin entellektel tartma ortamnda
biraraya geldikleri f o r u m l a r d r . D o l a y s y l a s o n y i r m i yl d i n d a d n t e
m e l l e r i n e ilikin o l d u k a b a m s z a r a t r m a n n i s t e k l e r i n e karlk
v e r m e y e h e r a l a n d a d a h a b i r akla t a n k o l m u t u r . T a b i a t y l a , b u
d u r u m d a dini sosyal ynleriyle inceleyenlerin deer varsaymlanyla
ilikili

olarak h a l l e d i l m e m i bir sr sorun kalacaktr.

Daha nce, ada eilimlerin ounu Durkheim ve Weber'in g e

ni ynelimleriyle e l e a l m a n n m m k n o l d u u n u sylemitik.^ i m
di b u r a d a , b u iki s o s y o l o g u n h e r b i r i n i n k e n d i t o p l u m u n u n e n t e l l e k
t e l e v r e s i n i n bir y e s i o l d u u n u v u r g u l a r k e n , a y n z a m a n d a ayr a y
r h e r b i r i n i n e t k i s i n i n m a h i y e t i n i b e l i r l e m e k z o r u n l u l u u vardr. S o
n u t a h e r ikisi d i n i n d a h a n c e k i s o s y a l - b i l i m s e l a n a l i z l e r i n e b a v u r
mulardr. W e b e r rneinde e n nemli

r e f e r a n s l a r d a n biri lvlarxist

s o s y o l o j i y d i . Mancist e i l i m , b e l i d i d i n f o r m l a n , zelliklle d o k t r i n e r
f o r m l a n , s o s y o - e k o n o m i k a l t y a p n n -zellikle snflar a r a s n d a k i i l i
kilerin- y a n s m a l a n veya tezahderi

olarak aklamaya alyordu.

D a h a a n b i i m l e r i y l e b u bak tarz, M a r x ' n k e n d i a l m a l a n n d a ,

k e n d i i z l e y i c i l e r i n i n , zellikle E n g e l s v e K a u t s k y ' n i n a l m a l a n n d a o l
d u u n d a n o k d a h a az aktr.^ H e r n e kadar, y a p m a y a a l t e y i n
yalnzca kart b i r bak a s n n b e n i m s e n m e s i s a y e s i n d e ilgin v e a -

7
8

Bkz. M. I. lackson'n F. Boulard'n kitabna yazd nsz, a.g.e.. s. lx.

Bizi ilgilendiren en nemli almalar unlardr: MaxWeber, The Sociology of Religion
(ngilizceye eviren: Ephraim Fischoff), Boston. Toronto, 1963; The Proleslani Elfic
and he Spiril oj Capilalism (ngilizceye eviren. Talcott Parsons). London, 1930: ve
Emile Durkhelm. Tfe Elcmenlary Fornts o/tfe Religious Li/e (ngilizceye eviren, loseph
W. Swain), London, 1915.
Bkz. Kari Kautsky, FourfalioMS o/ Cfmliaml;. New York, 1925.

219
Din

Sosyolojisi

rtc s o n u l a r n elde e d i l e b i l e c e i n i g s t e r m e k olduunu v u r g u l a

m a y a dikkat e t s e d e , W e b e r ' i n d i n s o s y o l o i i s i n e e s a s katks d i n i n ,
P a r s o n s ' u n d e y i m i n i k u l l a n m a k gerekirse, kltrel s i s t e m l e r i i n d e b i r
"yaratc yenilik" k a y n a o l a b i l e c e i k o u l l a n gstermekti.

Birok yn

d e n o n u n e n ikna e d i c i v e iyi k a n t l a n m d e i l s e d e e n m e h u r a l

m a s The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism idi. B u e s e r i n d e W e ber, z u h u r e d e n P r o t e s t a n l n , zellikle K a l v i n i s t kaderci f o r m u y l a , t i
cari v e t e k n o l o j i k b i r o r t a m d a k i y a r d m c i l e v i y l e , 19. yzyln k a p i t a
list y n e l i m l e r i n i n i t e l e d i i n i i d d i a ettii d e e r v e i n a n l a r ( t u t u m l u
luk v e T a n n n n nzasn k a z a n m a k iin k e n d i n i a l m a y a i l e c i b i r b i
i m d e a d a m a y ) k e s k i n l e t i r d i i n i , o d a a a l d n v e ilerlettiini g s
termeye alt.
Durkheim'in din konusunda "gemie mracaat" aslnda, evrimci
b a k tarzn b e n i m s e y e n v e d i n g r n g s n , n c e l i k l e c a h i l l i e b i r
tepki olarak dinsel inan a s n d a n deerlendirmeye alan o n d u k u z u n c u yzyl s o s y a l a n t r o p o l o g l a r y l a s o s y o l o g l a r n a bir m r a c a a t t a n
ibaretti. B y l e c e b u sosyal bilimcilerin temel bir istemleri (interest)
d i n i n kkeni 'teorileri' n e u l a m a k t , ki b u t e o r i l e r i n e n m e h u r o l a n
lar animist v e naturist o l a n l a r y d . o k g e n e l olarak, a n i m i s t d e e r l e n
d i r m e l e r h a y v a n l a r a ilkel t o p l u m l a r t a r a h n d a n y a n - r u h s a l nitelikler
v e r i l m e s i n i vurgulam-, b u n a karlk n a t u r i s t t e o r i l e r d o a l g r n g
lere r u h s a l nitelikler a t f e d i I m e s i n i v u r g u l a m t r . " B u k u r a m s a l b a k
larn ilki b y k o r a n d a T y l o r v e S p e n c e r t a r a h n d a n g e l i t i r i l e n tezlere
d a y a n m t r . B u tezlere g r e r u h i n a n l a n kkeni i t i b a r i y l e a t a l a r a t a pclk v e rya d e n e y i m l e r i g i b i p r a t i k l e r d e n kmtr; y a n i rya i n s a
n n g n d e l i k v a r l n k i n d e n ayr bir ruha i n a n m a y b e r a b e r i n d e getir
mitir. Dier y a n d a n n a t u r i z m , r u h s a l f e n o m e n l e r i n g n e v e d a l a r
g i b i d o a l varlklara v e frtnalar v e v o l k a n i k p a t l a m a l a r gibi d o a l

10 Talcott Parsons, "Religious Perspectives in College Teaching; Sociology and Social

Psychology" Hoxie N. Fairchaild (ed.) Religious Perspectives in CollegeTeaching'in iinde.
New York. 1952. ss.286-337. VVeber kendi din sosyolojisini "tarihsel materyalizmin
ampirik reddi" olarak nitelendirmitir. Bkz. Raymond Aron. Mai Currenls in Sociolo
gical Thougk: II Durkheim I Parcio / VVeier. New York, London. 1967. s. 262.
11 Animistik ve naturalistik din teorilerini de iine alan deiik teorilerin iyi bir tetki
ki iin bkz. E. E. Evans-Pritchard, Tlieories o/ Primilive Religion, New York, 1965. (Ayn
zamanda bkz. VVilliam 1. Goode. Religion Among Ihe Primilii'es. Glencoe. Illinois. 1951;
ve Anthony K. C. VValllace. Religion: An Mthropological Vlew. New York. 1966).

220
Roland

Robertson

o l a y l a r a kar d u y u l a n d e h e t v e k o r k u d a n k a y n a k l a n m o l d u u i d d i
a s n a d a y a n m t r . D i n i n k k e n l e r i hakknda baka t e o n l e r d e v a r d i ;
fakat o n d o k u z u n c u y z y l n e v d m c i l e d n i n h e p s i n d e ortak o l a n e y , i l
kel d i n i n ( v e b y n n ) t o p l u m s a l , psikolojik v e d o a l o l g u l a r a r a s n
daki i l i k i l e n n g e r e k d o a s hakkndaki c e h a l e t t e n k a y n a k l a n m o l
d u u y n n d e k i k a n a a t t i . N e t i c e olarak, bir t o p l u m n e kadar o k ' g e
l i m i " i s e d i n s e l i n a n l a r o kadar az u y g u n l u k a r z e t m e y e b a l a r , ta ki
n i h a y e t i n d e d i n e n g e l i m i t o p l u m l a r d a o r t a d a n k a y b o l u n c a y a kadar.
Mevcut balamda nemli olan, Durkheim'n dinsel inanlarn yanl
o l d u k l a r g r n r e d d e t m e k l e , zellikle, i l g i l e n m i o l d u u d u r . D a
has o, toplumsal olgularn sosyal terimlerle aklanmas v e bireyselpsikolojik v e y a d o a l e t k e n l e r e i n d i r g e n m e m e s i gerektii y n n d e bir
i n a n c a b a l a n m t r . B u iki y n l k a b u l o n u , A v u s t r a l y a d i n i h a k k n
daki a l m a s y l a b a l a n t l o l a r a k , d i n s e l i n a n l a r n bizzat t o p l u m s a l
y a a m n t e z a h d e n o l d u k l a r n d a n y a n l a d d e d i l m e m e l e r i gerektiini
s a v u n m a y a y n e l t t i . O h a l d e , b i r a n l a m d a , d i n s e l i n a n v e pratik i n s a
n n t o p l u m a b a m l l y n n d e bir t e s l i m i y e t i tekil etmitir. Durk
h e i m ' a g r e t o p l u m s a l y a a m a s l itibariyle d i n s e l d i r v e d i n s e l s e r e
m o n i l e r t o p l u m s a l y a a m n k u t l a m a l a n y d l a r . D u r k h e i m ' n tezindeki
iki h a y a t i e y i k a y d e t m e m i z gerekiyor. B i n n c i s i , o n u n d i n t a n m o l
d u k a k a p s a m l bir t a n m d r . B u n a g r e d i n kulsal e y l e d e , y a n i d n
yevi veya o n u n deyimiyle

v a r o l u u n dind ( p r o f a n e )

r n d a n ayr o l a r a k k u r u l a n e y l e d e

zorunlulukla

i l g i l e n m e k zorundadr. kincisi,

D u r k h e i m y e t e r i n c e ilgin bir b i i m d e , z e n n d e a l m a k iin m e v c u t

e n ilkel d i n b i i m i olarak a d d e t t i i d i n i , y a n i t o t e m i z m i i n c e l e y e r e k
k e n d i tezlerini k a n t l a m a y a a l t .
D u r k h e i m s o s y o l o j i s i i l e W e b e r s o s y o l o j i s i a r a s n d a k i n e m l i bir
a y r m h e r b i n n i n kendi t e o n s i n i n fiil z n d e n bamszdr. B u d a o n
larn z m l e m e (arz/arnn niteliiyle ilgilidir. W e b e r a l m a s n n ki
zellii araclyla b u k o n u d a zellikle etkili o l m a y a d e v a m etmitir.
B i r i n c i s i , o n u n , o r y a n t a l i n kart o l a r a k o k s i d e n t a l ' d n y a ' n n farkl
g e l i i m i n d e b y k d i n s e l g e l e n e k l e r i n katks hakkndaki geni

ampirik

tezi; d a h a z e l d e , s l m , Y a h u d i l i k , Katoliklik v e P r o t e s t a n l n , a r t a n
bir a n l a m d z e n i i i n d e , t o p l u m s a l , e k o n o m i k v e politik etkinliklerin
rasyonalizasyonu

konusunda Hinduizm, Budizm ve Konfyanizmden

d a h a retken o l d u k l a n i d d i a s . kincisi, e s a s e n b u tezin g e l i i m i n d e n

y o l a karak, W e b e r d i n s o s y o l o j i s i n e bir dizi o k n e m l i kavramsal kat-

221

Din

Sosyolojisi

kda b u l u n d u . M u h t e m e l e n b u n l a r d a n e n o k f a y d a l a n l a n o n u n , d i n
sel r g t l e n m e n i n kilise b i i m l e r i ile m e z h e p b i i m l e r i a r a s n d a y a p
t a y n m d r . B u tr k a v r a m s a l a y r m l a n n bir d i e r i n i d e etik p e y g a m
berlik ile r n e k p e y g a m b e r l i k a r a s n d a y a p m t r . B i r i n c i s i y l e W e b e r
geleneksel toplum rntlerinde atlmlar yaratan ve Batl dnyann
( e s a s e n t e k t a n n l o l a n ) bir g r u p d i n i y l e z d e l e e n p e y g a m b e r l i i n i
teler, i k i n c i s i y l e d e D o u l u d i n l e r d e k i d i n s e l liderliin

zelliklerini

temsil e d e n ve yeni standartlar koymak yerine geleneksel-mistik dav

r a n s t a n d a r t l a r n a g r e y a a n m a s gerektiini v u r g u l a y a n p e y g a m
berlii kasteder. B u n d a n b a k a , d a h a g e n e l s o s y o l o j i k a n l a m d a , VVe
b e r b r o k r a t i k r g t l e n m e tarzlar ile d i n s e l liderlik b i i m l e r i a l a n l a
r n d a , d i n i n e i t l i y n l e r i h a k k n d a sonraki a l m a l a r d a baz deiik
lerle o l d u k a yararl bir b i i m d e k u l l a n l a n a y r m l a r y a p m t r . K s m e n
o n u n b y k d i n s e l g e l e n e k l e r hakkndaki i n c e l e m e l e r i i i n d e g e l i m i
o l a n s o s y a l t a b a k a l a m a a l a n n d a k i a l m a s d a , b y k bir s o s y o l o
jik katkya s a h i p o l m a y a d e v a m etmitir.
Dier y a n d a D u r k h e i m ' i n b u a m p i r i k v e k a v r a m s a l a l a n l a r d a k i kat
ks g r e c e az o l m u t u r . E l b e t t e , d i n hakkndaki e s a s a l m a s n d a
a m p i r i k b u l g u l a r s u n m u t u r ; fakat o b u n l a r baka kltrel s i s t e m l e r
hakknda

d a h a fazla i n c e l e m e iin elverili klacak kesinlikteki

bir

nermeler dzenine balamamtr. Durkheim'in neminin hlen s

ryor o l m a s d i n i n t a n m hakkndaki t a r t m a s v e , d i n s e l i n a n l a r n
i i n d e yer a l d k l a r t o p l u m l a r n y a p s a l zelliklerinin bir t e m s i l i o l d u k
l a n n v e d i n p r a t i i n d e t o p l u m s a l a l a n n g e r e k l i i n i n bir ' y c e l t i l i i' o l d u u n u g s t e r m e y n n d e k i , d a h a karmak, g i r i i m i n d e n ileri
gelir. B y l e c e W e b e r ' i n e t k i s i , bir y a n d a n kavramsal

b r y a n d a n ampi-

rik-nermelere iliikin o l m u k e n , D u r k h e i m ' i n e t k i s i n i n n e m i e s a s o l a r a k

ak perspel^ti/Ier s a l a m a k l a ilgili o l m u t u r , diyebiliriz. B u n a ek olarak,
W e b e r ' i n d i n s o s y o l o j i s i n d e perspektife ilikin kayda d e e r bir e n i n
b u l u n d u u n u b e l i r t m e k gerek. B u da o n u n , v a r s a y l m bir e v r e n s e l
'kurtulu' i h t i y a c n ( b i r e y i i n , k e n d i n i i i n d e b u l d u u s o s y a l d u r u m
lan

a n l a y a b i l e c e i v e a n l a m l a n d r a b i l e c e i bir t e m e l i n a n l a r s i s t e

m i n e s a h i p o l m a ihtiyacn) karlayan ynelimlere olan vurgusudur.

B y l e c e . W e b e r ' i n ' e t k i s i , esas olarak din sosyolojisi ve tarihinin
g r e c e farkl v e s o m u t a l a n l a n n d a o l m u t u r . O y s a ki D u r k h e i m ' i n et
kisi a n a l i t i k tarz a s n d a n v e d i n i n t o p l u m s a l a n l a m hakkndaki g e
n e l i d d i a l a n n hazrlan n o k t a s n d a o l m u t u r . B u n u n l a birlikte, s o n

222
Roland

Robertson

y l l a r d a W e b e r ' i n d i n s o s y o l o j i s i n i n d a h a g e n e l k o n u l a r d a k i g r e c e ek
sikliini g i d e r m e a b a l a r a r t a n bir e k i l d e gze a r p m a k t a d r .
D u r k h e i m ' n karlat p r o b l e m b i i m l e n v e o n l a r l a baz u r a
m a y o l l a n b a l c a iki a r a t r m a a l a n n d a izlenmitir. B i r i n c i s i , o n u n
e n kalc v e d o l a y s z c a kabul e d i l m i etkisi s o s y a l a n t r o p o l o g l a r a r a
s n d a o l m u t u r . D u r k h e i m ' n d i n t e o r i s i n i n cazibeleri, o n u n t e o r i y i
A v u s t r a l y a d i n i y l e ilikisi i i n d e e k l e m l e m e s i y l e , v u r g u n u n her k l a n n
y e l e r i iin v e klanlar a r a s m d a k i ilikiler iin d i n i n b t n l e y i c i , y a p
trc s o n u l a r zerine y a p l m o l m a s g e r e i n d e y a t m t r . A n t r o p o
loglar, zellikle

1930'lar v e l 9 4 0 ' l a r b o y u n c a , fakat s o n y l l a r d a biraz

d a h a az o l m a k zere, ilkel t o p l u m l a r i l e v s e l olarak b i d e m i b t n

ler, y a n i i i n d e i n a n , e y l e m , d e e r v . s . p a r a l a n n birbirini t a m a m l a
d v e , bir a n l a m d a , birbirini 'gereksindii' t o p l u m l a r olarak v u r g u l a
m a y a y n e l m i t i r . A s l n d a o n l a r i l e v s e l b t n l e m e y i k e n d i aratrm a l a n n n bir ncl olarak a l m l a r , s o n r a da b y l e bir b t n l e m e n i n
kesin o l a r a k h a n g i y o l l a r l a s r d r l d n b u l m a y a a l m l a r d r .
H e r e y d e n n c e d i n i n b t n l e t i r i c i n i t e l i i n i v u r g u l a y a n bir d i n t e
o r i s i , a k a bu tr a b a l a r a u y g u n d m t r ; d a h a s , d i n s e l i n a n l a r ,
d e e r l e r v e s e m b o l l e r s i s t e m i n i y a p s a l zelliklerin bir t e m s i l i s a y m a k
' g e r e k t o p l u m s a l y a p y a n l a y a b i l m e k a s n d a n o k yararl bir a r a
salamtr. S o n olarak Durkheim'n, rnein bireylerin doal v e doa
s t a r a s n d a k i bir a y r m n filen farknda o l u p o l m a d k l a n gibi s o r u
lara fazla

dalmadan, d i n i n e v r e n s e l l i i n i v u r g u l a y a r a k o n u kutsal v e

d i n d t e r i m l e r i y l e t a n m l a y , a n t r o p o l o g l a n n o n d o k u z u n c u yzyl
e v r i m c i l e r i n i n m o d e l i n e g r e d i n s e l i n a n l a n n r a s y o n e l l i i v e y a irrasyonellii hakknda tartmalara kanma konusundaki ekingenlikleriyle a y n i z g i d e y d i . O h a l d e , d a h a g e n i a n l a m y l a D u r k h e i m ' n etkisi,
s o s y a l a n t r o p o l o g l a n n ilgilerini s o s y a l ilikiler a n n , i i n e s o k u l m u
o l a n l a r c a , nasl s r d r l d ve nasl t a s a r l a n d k o n u s u n d a u y a n
d r m a k o l m u t u r . D a h a s , o n u n d i n s e l pratik veya ritel zerine v u r g u
s u da n e m l i o l m u t u r , zira dikkatlerin d i n i n yalnzca etnografik y a n l a n n a y n e l m e m e s i n i s a l a m t r . B u , yzyln ilk d n e m i n d e k i a n t r o
p o l o j i k a l m a l a r d a o k gerekli bir z m d , n k n e r e d e y s e yalnz
ca ' y a b a n c ' d i n s e l i n a n l a n n a y n n t l a r n m sergilenii z e r i n d e o d a k
l a n a n belirgin bir e i l i m v a r d ; ritelin i n c e l e n m e s i , a k l a m a c bir t u
t u m a kart olarak, t a m a m e n b e t i m l e y i c i bir n o k t a d a n o l m u t u r .

223
Din

Sosyolojisi

Ancak, d a h a yakndan bakldnda, Durkheim'in etkisinin ok d a

ha k a r m a k o l d u u g r l r . D a h a n c e d e s y l e d i i m i z g i b i , D u r k h e
im d i n h a k k n d a k i t e o r i s i n i t o t e m i z m f e n o m e n i a s n d a n a k l a m t r .
T o t e m i z m i , i n s a n l a n n bitkiler v e y a h a y v a n l a r l a z d e l e t i r i l m e s i v e
akraba g r u p l a n n n b u t r t e r i m l e r l e i s i m l e n d i r i l m e l e r i o l a r a k t a n m l a yabiliriz.'2 D u r k h e i m , t o t e m i z m i n e n ilkel d i n b i i m i o l d u u n u iddia
etti -ki, o n u n d i n t a n m n a g r e bitkilerin v e h a y v a n l a n n belirli s o s y a l
g r u p l a r l a ilikili o l a r a k kulsallailnlmas

dinsel grngnn temel bii

miydi. B u 'en sade' ve en temel biimiyle dindir ve daha gelikin o l a n

d i e r b i i m l e r b u n u n yalnzca d a h a karmak v e r s i y o n l a n y d . B u n u n l a
birlikte s o n y l l a r d a t o t e m i z m i n lolemizm olarak a y n bir d i n s e l f e n o m e n
o l u t u r m a d y n n d e a r t a n bir m u t a b a k a t o l u m a k t a d r . Y a l n z c a
D u r k h e i m h a k k n d a d e i l , fakat a y n z a m a n d a ( v u r g u l a n m a s n e m l i
d i r ki, D u r k h e i m ' i n z a m a n n d a n n c e d e bir ihtilaf k o n u s u o l a n ) t o t e
m i z m h a k k n d a k i t m t a r t m a l a r zerine e n t a h r i p e d i c i y o r u m l a r d a n
biri L v i - S t r a u s s t a r a h n d a n s u n u l m u o l a n d r . E l e t i r i s i n i n s o n u n d a
L e v i - S t r a u s s y l e der: " t o t e m i z m i n d i n d e n s a y l m a s n a yol a a n e y
srekli d i n s e l k o n u l a r l a o l a n m e g u l i y e t i d i r - o n u , g e r e k t i i n d e karikatrize e d e r e k , m m k n o l d u u n c a

szmona uygar dinlerden (ona

d o k u n d u u n d a t a h r i p o l a c a korkusuyla)

ayrsa da; veya a y n c a ,

Durkheim'in d e n e y i n d e olduu gibi, balang zelliklerinden, yani

t o t e m i z m i n v e d i n i n z e l l i k l e r i n d e n y o k s u n l a m y e n i bir varlkla s o
nulanan birleimdir.''^
Dikkatlerimiz bylece hem sosyolojiyi h e m de sosyal antropoloji
yi u r a t r m b i r s o r u n a y n e l i n d i n analizcisi f e n o m e n i n s n r l a n n
n a s l b e l i r l e y e b i l i r ? zellikle d i n a n t r o p o l o j i s i n d e u z u n - s r e n bir a
knlk d i n s e l a l a n hakknda o k k a p s a m l s a n l a r l a ilemitir-, b u d a ,
ok g e n i b i r e y l e m l e r , i n a n l a r v e d e e r l e r a r a l n ' d i n ' b a l a l t
na a l m a k o l m u t u r . B u n u n s e b e p l e r i o l d u k a aktr. lkel t o p l u m l a r
g z l e m c i a s n d a n s a n a y i t o p l u m l a n n d a k i n d e n o k uzak o l a n d n
c e k a l p l a n v e t o p l u m s a l etkinlikler sergilerler. B u , b u t o p l u m l a n n bir
a n l a m d a dinsel veya bysel-dinsel toplumlar olduu ve dinsel inan-

12 Rodney Needham. Introduction to Claude I.vi-Strauss. Totemism, (ev. Rodney Needham). 1962. ss. 10-11.
13 A. g. e., s. 103. Ayn zamanda bkz Edmund Leach (ed.| Vte Struclurai Study of Mylh
andTotemism. London, NewYork. 1967.

224
Roland

Robertson

c i n b a k a h e r e y i s n r l a d v e t m t o p l u m s a l etkinliklere nfuz e t m e
y e y n e l d i i s o n u c u n a u l a m a k iin y a l n z c a ksa bir a d m d r . B y l e c e
b u tr t r e n d u r u m l a r v e k l a n l a d a evlilik s n f l a n n h a y v a n l a r a v e bit
kilere g r e i s i m l e n d i r m e n i n d i n s e l o l g u l a r d a n s a y l m a y a b a l a n m a s
D u r k h e i m ' n etkisiyle o l m u t u r . B i r s o s y o l o g o l a r a k D u r k h e i m ' n n e
m i 1930'lar b o y u n c a A m e n k a n s o s y o l o g l a r z e r i n d e gecikerek e t k i s i
ni g s t e r d i i z a m a n , b y l e bir o l g u n u n a d a r n e k l e r i n i n d i n s e l o l
g u l a r d a n s a y l m o l m a s gerektii a r t c deildir. D o l a y s y l a Durk
h e i m ' n e t k i s i n i n t a g i y m e t r e n l e r i v e hatta beyzbol gibi y o u n bir
b i i m d e t o p l u m s a l d a y a n m a n n g l e n m e s i n i ieren

etkinliklerin

dinsel y a n l a n n aratrma v e temin e t m e eilimi olagelmitir.''' Ayr

c a baz s o s y o l o g l a r d i n s e l i n a n v e etkinlii s o s y a l s i s t e m l e r i n t m
iin bir n k o u l - i n s a n l a r biraraya t o p l a y a n v e t o p l u m u n istikrad i
leyii iin t e m e l b i l i s e l , d e e r s e l v e a n l a m l d s t u r l a r s a l a y a n b a a t
bir g -

olarak grmeye ynelmitir. B u grn balca taraftadan

fonksiyonalist

bir e i l i m i n

sosyologlar, rnein

Talcott

Parsons,

K i n g s l e y D a v i s v e R o b e r t B e l l a h gibi a d a m l a r o l m u t u r . ' ^ K o m n i s t
toplumlardaki gibi,

sezgisel a n l a m y l a d i n n e r e d e kk d r l p

c e s a r e t i krlrsa, e s a s i n a n s i s t e m i ile o n a d o r u d a n elik e d e n r

g t l e n m e l e r v e etkinlikler ya ' d i n s e l ' a d d e d i l i d e r v e y a d i n i n i l e v s e l v e
yapsal mudili olduklan sylenir.'^
B y l e l i k l e , D u r k h e i m ' n a d a s o s y o l o g l a r zerinde d i n a l a n n d a
ki etkisi - g e n i y o r u m l a r gerektiren v e d i n i n ilevleri hakknda bir s o
n u l a r y a n i bir t o p l u m s a l g r u p v e y a d i n s e l b a l a n m a s i s t e m i v e d i n
s e l e y l e m iin n e t i c e l e r t a s l a n a s a h i p - o k g e n e l bir etki o l m u t u r .

B u bakmdan

Durkheim'n elkisi geni olmu, m u h t e m e l e n b u etki A m e r i

kal s o s y o l o g l a r a r a s n d a z i r v e s i n e 1950'lerde u l a m t r . D u r k h e i m ' n

14 ngilizlerin ta giyme trenleri iin bkz. Edvvard Shils ve Michel Young, The meaning ofthe Coronation", Sociological Reviav. 1-11 (1953), ss.63-81. Amerikan beyzbolu
iin bkz. Morris b. cohen, Ue Faild o/a Uberal. New York, 1946, ss. 334-6.
15 T. Parsons, a.g.e., (17. ve 25. dipnotlar); Kingsley Davis. HufNaM Society. New York,
1948, Blm: 19. Ayn zamanda bkz. Robert N. Bellah (ed.| Religion and Progresi in Mo
dern Asla, New York, 1965, ss. 168-225.
16 Baz sosyologlar daha fazla ileri gidiler ve dini o kadar geni tanmlamlardr ki.
bu bak asna gre komnizm de bir dindir, rn. Yinger, a.g.e.. Fonksiyonalist
eilimin gzel bir eletirisi in bkz. Melford E. Spiro'nun M. Banton (ed.) Anlfiropological Approacles lo Ihe Study of Religion, London, 1966, ss. 85-126'daki makalesi. Ayr
ca benim Sosyoloii, 1 (ubat, 1967) isimli kitabma bkz. ss. 93-5.

225
Din

Sosyolojisi

yaklamnn en geni anlamyla Amerikal sosyologlarca kullanlmas

iki t e m e l n e d e n d e n d o l a y b u n o k t a y a kadar k o l a y l a t r l m t r . B i r i n
cisi yzyln b a l a r n d a a n a l i t i k kaynaklar tekil t o p l u m l a r a v e y a g e n e l
o l a r a k t o p l u m l a r hakkndaki ok g e n i ifadeler z e r i n d e y o u n l a t r
m a y a y n e l i k bir e i l i m v a r d . kincisi, birok d i n s o s y o l o g u A m e r i k a
o r t a m n d a bir ' m e z h e b i o u l c u l u k ' k o u l u n u t e h i s e t m i l e r d i r . ' ^ B u
t e r i m b y k d i n s e l y n e l i m i n g r e c e bir h o g r t e m e l i z e r i n d e
birlikte v a r o l a s d u r u m u n a iaret eder: P r o t e s t a n l k . Katoliklik v e Y a
hudilik. B e r a b e r v a r o l m a n n her d i n s e l y n e l i i n m e r u i y e t i n i n k a b u l
e d i l m e s i n e d a y a n d r l d v e y n e l i l e r i n t o p l u c a bizzat A m e r i k a n t o p
l u m u n u n iyilii gibi ortak bir karar e t r a h n d a b i r b i r i n e b a l o l d u k l a r
s y l e n i r . A s l n d a bazlar, b u byk e i l i m i n d a h a ksm y n e l i l e
rinin altnda yatan v e byk lde. Amerikan 'potas'ndaki etnik v e
ya u l u s a l d a y a n m a l a r n y e r i n i a l a r a k o n l a r a s t n g e l e n yakn d i n s e l
iliki - g r u p l a r a r a s n d a g e r i l i m y a r a t m a k o n u s u n d a etnik kimlik tarzla
r n d a n d a h a az r e t k e n b u l u n a n bir yakn d i n s e l iliki- y o l u y l a v u k u
b u l a n t e m e l bir ' A m e r i k a n c l k d i n i ' nin varln iddia e t m i l e r d i r . ' ^
A n c a k , b u r a d a k i n e m l i nokta, karlatrmal o l m a y a n bir y o l l a , y a n i
tek bir t o p l u m u n ( A m e r i k a ' n n ) z m l e m e s i z e r i n d e y o u n l a m a k l a
ele alnmas itibariyle. Amerikan dininin tehis edilen bu zelliinin
D u r k h e i m ' i n d i n i bir t o p l u m - t a p s b i i m i , t o p l u m u n k e n d i s i n i d e a h l a k - d i n s e l bir varlk o l a r a k e l e a l a n tezlerine o k u y g u n d t d r .
B y l e c e D u r k h e i m ' i n a l m a l a r n n o u kez ak o l m a k t a n z i y a d e ka
p a l o l a r a k etkisini g s t e r m e s i , b u e k i l l e r d e o l m a k t a d r . "
D u r k h e i m ' i n t e z i n i n baka bir y a n d i n s e l i n a n l a n n ieriklerini
t o p l u m s a l y a p n n g e n e l zellikleriyle i l i k i l e n d i r m e a b a s y l a ilgilenir.20 G e n i a n l a m y l a a y n g e l e n e k i i n d e a l a n m e h u r a n t r o p o l o g
l a r d a n biri o l a n L e v i - S t r a u s s , b u n u , s o r u n u o r t a y a k o y m a n n yetersiz

17 Bkz. Will herberg. "Religion in a Secularized Society; Some Aspects of Americas

Three-Religions Pluralism", Reviev/ of Religioui Reseanh. 4 (Fail. 1982) ss. 33-4.5. Ayn
zamanda bkz. Talcott Parsons. Structure and Process in Modern Societies. Glencoe. llllinois. 1960. blm: 10. En gzel alma ise Will Herberg'indir. Protestant. Catholic.
\eu>. New York. 1955.
18 Robert N. Bellah. "Civic Religion". Deadalus (Winter. 1967), ss. 1-21.
19 Amerikan din sosyoloiisinin anlalr bir tahlili iin bkz. Gerhard Lenski. The Sosciology of Religion in the United States". Social Compass. IX (1962). ss. 307-337.
20 Bunun en ak rnei Guy E. Swanson.T(i Birth of the Cods. Ann Arbor. 1964. Ayn za
manda bkz. Swanson, Religion and Regime, Ann Barbor. 1967.

Roland

Roberlson

bir y o l u o l a r a k g r m t r . O d i n d i y e a d l a n d r l a n bir kategori zerin

d e zel o l a r a k y o u n l a m a m t r , fakat g e n e l a n l a m d a i n a n s i s t e m l e
riyle o k d a h a k a p s a m l bir b i i m d e ilgilenmitir. B u bir y a n a , L e v i S t r a u s s ' u n D u r k h e i m ' l a fikir ayrlndaki t e m e l n o k t a ,

Durkheim'in

t o p l u m s a l y a p ile bir t o p l u m s a l y a p y o l u t u r a n g r u p l a r n karakteris

tii o l a n i n a n l a r , d e e r l e r v e s e m b o l l e r a r a s n d a k i b a n z e r i n d e o k
fazla d u r m u o l m a s v e b u y z d e n t o p l u m ile d o a a r a s n d a k i ilikiyi
i h m a l e t m i o l m a s d r . Dier y a n d a n , L e v i - S t r a u s s , M a l i n o v / s k i ' y l e b e
r a b e r g e l e n , farkl bir a n t r o p o l o j i k g e l e n e i n d i n v e b y y i n s a n n k e n d i b i y o l o j i k e v r e s i d e d a h i l o l m a k zere- d o a l e v r e s i y l e o l a n s o
r u n s a l ilikileri y o l u y l a o r t a y a ktn v a r s a y m a k l a o k fazla ters b i r
y n e m e y l e t t i i n i iddia eder. D o l a y s y l a , L e v i - S t r a u s s ' a g r e i n s a n n
d n c e kategorileri d o a v e kltr 'arasndaki ztl a m a aralar
(veya u m u t l a r ) ' ile ilgilidirler.^
D u r k h e i m ile L e v i - S t r a u s s ' u n d n c e l e r i a r a s n d a k i b u kartlk
d i n s o s y o l o g l a r a r a s n d a e n g e n e l d z e y d e bir dizi ihtilaf n o k t a s n
o r t a y a karr. B u n l a r d a n biri, Marxist v e D u r k h e i m ' c b a k alar a r a
s n d a k i ayrlkla lgilidir. Y z e y s e l o l a r a k g e n i bir ortak z e m i n a l a n
vardr: her ikisi d i n s e l d n c e n i n t o p l u m u n y a p s n d a k i d e i m e l e r e
b a m l l n vurgularlar. Fakat Marxist g r n t o p l u m u n

yapsn

yalnzca k s m e n zerk s a y m a s n a - a y r c a k s m e n i n s a n n d o a l e v r e
s i y l e , d a h a d o r u s u m a d d i e v r e s i y l e d e i e n ilikisinin s o n u c u o l a
rak g r m e s i n e - karlk, D u r k h e i m ' c g r t o p l u m s a l y a p y verilmi
o l a r a k alr. B y l e c e M a r x i s t bir din y o r u m u d i n s e l i n a n c n m e v c u t y a
p s n b i r e y l e r l e g r u p l a r a r a s n d a y a p l a n m ilikinin d o r u d a n bir
y a n s m a s o l a r a k g r m e z ( b u n u n baz eleri b u l u n a b i l s e d e ) , fakat
s p e s i h k e t k i l e i m srecinden d o m u o l a r a k grr. n s a n n e v r e y l e
ilikisi y l e bir e y d i r ki. o n u kendi i h t i y a l a r n n h i z m e t i n e s o k m a a
b a s belirli g r u p y a p l a r -zellikle e k o n o m i k r e t i m e d a y a n a n y a p l a
r - yaratr. D i n i n o r t a y a kt artlar y a r a t a n d a r e t i m s r e c i n i n d o
a s v e r e t i m s r e c i n e katlan b a l c a g r u p l a r ( s o s y o - e k o n o m i k snf
lar) a r a s n d a k i ilikilerdir. S o s y a l i z m - n c e s i bir t o p l u m d a

insanlar

kendi retimlerinin h e m aralarna h e m d e sonularna olduklar gibi

21 Claude Lvi-Strauss. The Savage Mind. London. Chicago, 1965. s. 91. karlatrma
iin bkz Bronislaw Mallnowski. Magic. Science and Religion. New York. 1948.

227
Din

Sosyolojisi

b i r b i r l e r i n e d e y a b a n c bir ilikide d u r u d a r . B y l e s i n e y a y g n b i r y a
b a n c l a m a i i n d e d i n s e l i n a n l a r v e pratikler y k s e l m e y e d e v a m
eder. B u n l a r , i n s a n n k a d e n zerindeki d e n e t i m e k s i k l i i n d e n kaynak
lanan genel duyguyu karladar, dinin srmesi d e h e m geni k a p s a m
l y a b a n c l a m a n n bir iaretidir h e m d e t o p l u m s a l y a p d a k i d e n g e s i z
likler v e e i t s i z l i k l e d n d e v a m e t m e s i n i s a l a y a n bir 'afyon' dur.22 B y
l e c e , d a h a b a s i t l e t i r m e k gerekirse, M a n d s t l e r d i n i , i n s a n n teorik o l a
rak y e t k i n o l d u u t o p l u m s a l l k t a n m a h r u m o l d u u k a b u l e d i l e n bir
d u r u m d a bir telafi m e k a n i z m a s olarak g r d e r ; o y s a D u r k h e i m c l a r
d i n i t a m a m e n b u t o p l u m s a l l n bir ifadesi olarak grrler. B u b a k a s, Durkheim'n geleneksel Hnstiyanln d n n , daha n c e l e n
g e l e n e k s e l d i n l e r c e y e r i n e g e t i r i l e n b t n l e t i r i c i ilevleri s r d r e c e k
bir b e d e l ( l i b e r a l m i l l i y e t i l i i n baz e i t l e r i n i ) gerektirecei k o r k u
s u n d a iyice s e r g i l e n m i t i r . A n c a k b u , M a r x i s t l e r i n d i n i n b t n l e t i r i c i
i l e v l e r i n i ( y a n i , n e s n e l t o p l u m s a l s o n u l a n n ) inkar ettikleri a n l a m
na g e l m e z . V u r g u l a n m a s g e r e k e n nokta u ki, d i n i n s a n l a n M a r x i s t i n
yetersiz s a y d ilikiler etrafnda btnletirir. D i n i n z o r u n l u b u l u n
m a s l n c e , i n s a n n t a m a m l a n m a m v e i n s a n ilikilerinin t o p
l u m s a l l n n d a yetersiz o l a c a iddia edilir.
D u r k h e i m v e M a r x ' n birietikleri ey, d i n s e l i n a n s i s t e m l e r i n i n
y a p s n n y a n sra d i n i n s r m e s i n i n , ilke olarak, t o p l u m s a l y a p y a r e
f e r a n s l a a k l a n a b i l e c e i i d d i a s d r . B u referans (Marx'ta o l d u u gibi)
i n s a n n e v r e s i y l e ilikisi hakkndaki d n c e l e r e d a h a fazla r e f e r a n s
la t a m a m l a n m a k d u r u m u n d a o l a b i l e c e i gibi, ( D u r k h e i m ' d a

olduu

g i b i ) t a m a m l a y c referans s o s y a l t o p l a n m a l a n n y o l a t h e y e c a n l l k
d u r u m l a n n a d a y a p l a b i l i r . D a h a sonra g e l e n s o s y o l o g l a r , b u i d d i a n n
o u s o s y o l y o j i k a n a l i z iin y a p l m a s k o n u s u n d a d a h a az istekli o l
m u l a r d r v e a s l n d a b u k o n u d a M a r k s i z m i n m i yoksa D u r k h e i m ' c l n
m d a h a ileri s a y l m a s gerektii k o n u s u n d a kayda d e e r p h e l e r v a r
dr, n k h e r iki d n c e e k o l d i n s e l i n a n s i s t e m l e r i n i n g e l i i m i n e
sonuta

demin

sunduumuz

'ideal' t a n m l a m a l a n y l a

tutarsz

bir

zerklik d z e y i atfettiklerine d a i r iaretler v a r d r B u b a l a m d a y e n i -

22 Manc'n din hakkndaki grleri iin bkz. "On the lewish Ouestion" ve "Contribution to the Critique of Hegels Philosophy of Right" adl makaleler: t. B. Bottomore
(ed.). Kari Man-. Early Wriligs, London, 1963, ss. 1-40 ve 43-59. Ayn zamanda bkz.
K. Marx ve F. Engels, On Religion. Moscow, 1955.

228
Roland

Robertson

d e n v u r g u l a n m a l d r ki, D u r k h e i m ' i n tezi a n a l i z iin m e v c u t o l d u u n u

d n d e n ilkel d i n b i i m i n e g n d e r m e y l e ifade e d i l d i ; v e B e l l a h ' n belirttii g i b i , i n s a n n grup ilikileriyle ( t o p l u m s a l y a p y l a ) k e n
di gerek d e e r l e r i v e i n a n l a r a r a s n d a yksek d z e y d e s a m i m i bir
ilikinin b u l u n m a s n n b e k l e n e b i l e c e i o r t a m kesinlikle b y l e bir o r tamdr.23 F a k a t bir t o p l u m u n b y l e bir o r t a m d a n y o l a karak g e l i m e
siyle birlikte b u a l a n l a r n a r t a n bir a y r m l a m a s m e y d a n a gelecektir.
n a n l a r d e i e c e k v e y a 'hizmetlerindeki' zel t o p l u m s a l g r u p l a r v e o r
g a n i z a s y o n l a r s a y e s i n d e takviye e d i l m i o l a c a k l a r d r . B u s r e n e ka
d a r fazla o l u r s a d i n s e l i n a n v e pratii bir t o p l u m u n d o r u d a n g e n e l
y a p s a l zellikleriyle i l i k i l e n d i r m e a b a l a r o kadar u y g u n s u z olur.
B y l e s i k o u l l a r a l t n d a d i n ya t o p l u m s a l e t k i l e i m zerinde b y k b i r
d e n e t i m s a l a y a b i l i r v e y a , m o d e r n t o p l u m l a r n bir gerei o l d u u g i
b i , - t o p l u m u n geri k a l a n m d a k i d e i i m l e r e bir tepki o l a n fakat t o p l u
m u n g e n e l zellikleriyle 'herkesi' z o r u n l u o l a r a k e t k i l e m e y e n - ayr b i r
etkinlik a l a n olacaktr.2"
B u r a d a ortaya kan sorunlarn etrahnda din sosyolojisine d a h a
s o n r a k i g e n e l katklar e n iyi b i i m d e grebiliriz. Structure of Social Aclion i s i m l i e s e r i n d e T a l c o t t P a r s o n s (1937) D u r k h e i m ' i n t e o r i s i n i n m a
kul o l m a d n s a v u n d u ; b u n u d a ilke olarak, b u t e o r i n i n d i n s e l i n a n
lar a m p i r i k bir b i l i m l e - o z a m a n l a r s o s y o l o j i y l e - d o r u analizi m m
k n , a m p i r i k bir gerekliin tahrif e d i l m i temsilleri'2 o l a r a k a k l a m a
ya a l a n 19.yzyln m o d a s g e m i g r l e r i n e (pozitivist g r l e r e )
bir geri d n t e n ibaret o l d u u n a d a y a n a r a k y a p t . P a r s o n s ilke o l a
rak T a n r n n v e y a h e r h a n g i bir kutsal n e s n e n i n t o p l u m u n s e m b o l i k b i r
t e m s i l i o l d u u e k l i n d e k i D u r k h e i m ' c n e r m e y i ilke olarak kabul e t m e
y e istekliydi. n c e k i k u r a m c l a r d o a l n e s n e l e r i n k u t s a l l n n b u t r
n e s n e l e r d e ikin o l a n baz e y l e r d e n k a y n a k l a n d zerinde d u r u r l a r -

23 Robert N. Bellah. "Durkheim and History". American Sociobgical Reviev. XXXIV (Auiust, 1959). ss. 447-61.
24 lkel ve modern dinsel sistemler arasnda tesbit edilmi baz benzerlikler iin bkz
Robert N. Bellah. "Religious Evolution". American Sociological Review. XXIX (lune.
1964) ss. 358-74.
25 Talcott Parsons. The Slructure of Social Action, Clenceo, Illinois. London, 1949 (ikinci
bask), ss. 420. Sosyoloiik din teorilerinin daha sonhraki tahlili iin bkz. T. Parsons,
T h e Theoretical Development of the Sosyology of Religion", Essays in sosciologlcal Theory. Glencoe, Illinois, 1954 (gzden geirilmi bask), blm: X.

229
Din

Sosyolojisi

k e n , D u r k h e i m k u t s a l l m b u t r n e s n e l e r e ' d a y a t l d m ' iddia etti.

K u t s a l n e s n e t o p l u m u n b e l i d i bir zelliinin bir s e m b o l d r .

Par

s o n s ' u n e s a s t a W e b e r c i bir d o r u l t u d a D u r k h e i m ' d e n ayrd nokta

b u d u r . K s a c a , t e m e l itiraz s e b e b i D u r k h e i m ' a g r e s e m b o l i k b i i m i
i i n d e d i n s e l i n a n c n y a n l s a m a o l m a s d r ; b u , reel d n y a d a k i ( g r u p
y a p l a r n d a k i ) baz eyleri baka e y l e r i n - t o t e m i k n e s n e l e r i n - i i n d e
s o m u t v e g r n r klar. P a r s o n s ' u n g r d kadaryla s o r u n a ilikin
z m , d i n s e l s e m b o l l e r i s o m u t v e a m p i r i k h e r h a n g i b i r e y e deil
fakat "gereklik"in y a a m v e d e n e y i m a s n d a n a n l a m l , a m a b i l i m s e l
gzlem v e tahlil alannn dnda kalan yanlarna g n d e r m e d e b u l u
n a n b i r e y o l a r a k grmekti.^6 B u gereklik', a m p i r i k bilgi a l a n n n d
n d a b r a k l a n bir tortudur. B u a c , strap v e g e n e l o l a r a k h a y a t n a n
lamnn ampirik bilim asndan t a m a m e n anlalamad toplumsal
d u r u m u n bir p a r a s d r . B y l e c e t o t e m i k n e s n e l e r gibi s o m u t s e m b o l
ler, v e y a t a n r l a r gibi i m g e s e l s e m b o l l e r t o p l u m s a l d u r u m u n bir y a n
nn t e m s i l c i s i d i d e r . B u s o n u n e l d e t a t m i n e d i c i d i r ? Z i r a 1930'lard a n beri d i n s o s y o l o j i s i n e bir s r i l e v s e l y a k l a m n t e m e l i n d e , b a
z 'radikal' i l a h i y a t l a r n benzer d n c e l e r i belli belirsiz bir b i i m d e
ifade e t m i o l m a l a r n e m l i bir gerek s a y e s i n d e p e k i m i bir e i l i m
olmutur.27 A s l n d a P a r s o n s ' u n t m y a p t D u r k h e i m g i l s o r u n u bir
a a m a geri i t m e k t e n ibarettir. D u r k h e i m d i n i , C o m t e gibi y a n l i n a n
o l a r a k g r e n l e r e kar, o n u n i n s a n n t o p l u m s a l l n n bir y a n s m a s
o l m a s n d a n t r aslsz o l a m a y a c a n s a v u n m u t u . B u n a
P a r s o n s d i n s e l i n a n c n t o p l u m u n a m p i r i k bir zelliini

karlk

yansttna

d a y a n a r a k D u r k h e i m ' n d n c e s i n d e bir aslszlk e s i b u l u n d u u

nu syler. Fakat hangi ince a n l a m d a l m korkusu, hayatn anlamsz
l v . s ' n n a m p i r i k o l m a d s y l e n e b i l i r ? r n e i n , a n l a m s o r u n u n a
b i l i m i n h i b i r t r n n t a m a m e n t a t m i n e d i c i bir z m

bulamayaca

bir g e r e k o l d u u h a l d e , d o a l v e s o s y a l b i l i m l e r i n h e r b i r i n i n d e i
ik y a n l a r t o p l u m s a l s o r u n l a r a l a n n n s n d a r n a r t a n bir e k i l d e zor
lamaya alyorlar. Ayrca burda n e m l i o l a n , 'bilimsel' deerlerin
y a y g n l a m a s n n bu p r o b l e m l e r i n b i l i m s e l z m n n m m k n o l a
ca (bu tr zmler acele ortaya kmyorsa bile) ynndeki grn

26 Jhe Structure of Social Acliot. a.g.e.. s. 421.

27 te yandan baz ilevselciler, Parsonsu tezin ara din' (gap religion) sonularn,
en azndan teaml olarak, benimsememektedirler.

230
Roland

Robertson

g i t t i k e g l e n m e s i n e yol a a b i l e c e i d i r . P a r s o n s ' u n a m p i r i k - o l m a y a n
t o r t u s u ' b i l i m ' le d a r a l t l a b i l i r v e a s i m d a d a r a l t l m t r .

Fakat Par-

s o n s ' a kar d a h a c i d d i itiraz u d u r : D u r k h e i m ' i n k o n u m u r e d d e d i l i r ,

n k o d i n s e l k a v r a m l a r s o s y o l o j i k a n a l i z e ak t o p l u m s a l g e r e k l i
i n tezahrleri o l a r a k y a k l a m a y arar; fakat b u tr f e n o m e n l e r i n o r t a
ya k n i a s n a n e d e n o l a n e t k e n l e r i n m a h i y e t i n i n s o s y o l o j i k a n a l i z e
h a d d i zatnda bir b t n olarak d u y a r l o l m a d h a l d e , s o s y o l o g u n
d i n s e l f e n o m e n i aslnda a k l a y a b i l e c e i n i s a v u n a n P a r s o n s ' a kar da
ayn ithamda bulunulamaz m? Yani, dine yol aan etkenler zelletirilebilir fakat a k l a n a m a z . B u b i l e y a n l t c o l a b i l i r ; zira P a r s o n s g i l b a
k a s n n bir y o r u m u y l a d i n , t o p l u m s a l y a a m n , aktrleri b a k a
s n d a n z l e m e z s o r u n l a r i e r m e s i v e bu y z d e n d i n i n bir ' s a v u n m a
mekanizmas' olmas gereine gndermede bulunularak aklanabi
lir: bir a n l a m d a o , b u tr s o r u n l a r d a n k a y n a k l a n m t r . B a k a bir a n
l a m d a da b u p r o b l e m l e r l e b a e d e b i l m e n i n veya b u p r o b l e m l e r i a a
b i l m e n i n bir a r a c o l a r a k bir a y a r l a m a b i i m i d i r . B y l e c e d i n i a m p i r i k
t o p l u m s a l e t k e n l e r e i n d i r g e m e k t e n bir 'kurtarma' a b a s o l a r a k b a l a
y a n e y a n c a k b y l e s i bir i n d i r g e m e n i n zel bir v e r s i y o n u o l a r a k s o n
b u l u r . Dier y a n d a n , P a r s o n s ' u n D u r k h e i m eletirisi s a v a n h e m e n
s o n r a s n d a k i y l l a r d a artarak gze a r p a n bir e i l i m i n

parasyd. B u

da t o p l u m s a l y a p d a k i d e i m e l e r e elik e d e n d i n s e l i n a n t a k i d e i
i m s o m n u n u bile b i l e gzard e t m e v e s a d e c e m a d a l y o n u n b r y
z n n bir k s m n a - d i n s e l i n a n v e pratiin bir t o p l u m s a l s i s t e m iin
s o n u l a n n a - b a k m a e i l i m i d i r . G e n e l o l a r a k d i n hakkndaki b u tip i
levsel analizler, n c e l i k l e , d i n i n yalnzca t o p l u m s a l y a a m n ' a m p i r i k
o l m a y a n ' tezahrleri a s n d a n g r l e b i l e c e i tezine d a y a n m t r . F a
kat b u d a y a n m a ak o l m a k t a n z i y a d e

zmr bir

dayanma

olmutur,

n k d i n s e l i n a n c n ieriinin t o p l u m s a l karakteristiklere nasl b a l a

n a c a n a ilikin n e r i l e n her teori sra d n a itilmitir. B u e n g e l l e m e
s o s y o l o g l a n n k e n d i b i l i m l e r i n i n deer-tarafszln s r d r m e kayglan y l a o k y a k n ilikiliydi. Fakat, d a h a n e m l i s i , belirli bir i n a n c n t o p
l u m s a l karakteristiklerin s o n u c u olarak g r l m e s i h a l i n d e , s o s y o l o j i
n i n , i n a n l a r n k e n d i l e r i n d e bir g e e r l i l i i n b u l u n m a d n iddia e t
m e s i n d e n korkuluyordu.
B y l e c e A m e r i k a n s o s y o l o g l a r n n o u n d a d i n s e l l i k hakknda h a
kim d n c e l e r e kar i l e y e n h e r h a n g i bir y o l l a d i n s e l i n a n l a r s o r u
n u y l a i l g i l e n m e n o k t a s n d a a n bir isteksizlik v a r d . A n c a k b u , d a h a

231

Din

Sosyolojisi

marjinal, mezhebi dinsel biimleri -ballarmm inanlaryla bu bal

larn t o p l u m s a l z e l l i k l e n a r a s n d a k i b a l a n t l a r a s n d a n - t a h l i l e t
m e y i e n g e l l e m e d i . A s l n d a b u k o n u l a r d a v a h i m bir kmaz v a r d . D i n i n
t o p l u m s a l i l e v l e n z e n n d e k i y o u n ilgi d i n i n baz b i i m l e n n i n t m
t o p l u m s a l s i s t e m l e r iin gerekli o l d u u g r n e y n e l t t i . Y i n e d e ,
b u n u s y l e d i i h a l d e , s o s y o l o g d i n s e l a n l a m d a bal o l a n l a n n k i n d e n
farkl bir k o n u m b e n i m s e d i . D i n i h a l e n saf t o p l u m s a l t e n m l e d e ak
l a m a y a v e s o n u l a r n y a l n z c a t o p l u m s a l olarak g r m e y e d e v a m etti.
D i n s e l i n a n l a r n g e e r l i l i i n i n s o s y o l o g a s n d a n alakasz bir k o n u
o l d u u n u s y l e m e k l e o , b i r a n l a m d a ' d i n s e l ' bir k o n u m t a k n m o l u
y o r d u . B u n u n l a b i d i k t e , d i n s o s y o l o g l a n n b y k bir b l m n n or
t o d o k s a n l a m d a d i n s e l o l a r a k bal o l d u k l a n n i tespit e t m e k s o n d e r e
c e d e n e m l i d i r . D i n s e l b a g h l k l a n n n kendi s o s y o l o j i k bak a l a r v e
y o r u m l a r iin n e tr s o n u l a n o l d u u , veya tersi, ilgi ekici bir s o r u n
dur.
S o n y l l a r d a ' d i n s e l b l g e l e r ' i n s n d a n n ihlal e t m e k o n u s u n d a k i
d u y a d a d a h a az dikkat e d i l m e k t e d i r . A m e n k a n n f u s u n u n n e m l i
bir b l m n n d i n s e l k o n u l a r a g e n e l bir e i l i m i o l m a s n n s o s y o l o g
l a n n n e s r d k l e r i n d e n ( d i n i n s o s y a l bir zorunluluk o l d u u , salt d i n
o l m a s sfatyla d e e r l e n d i i y n n d e k i g r l e r i n d e n ) farkl o l m a d
t e h i s i n i n bu d e i i m d e k o l a y l a t n c bir etken o l d u u n d a n k u k u lanlabilir. Keza, baz i l a h i y a t l a n n v e d i n d a r e n t e l l e k t e l l e r i n kendi
dindadklann 'sosyolojikletirme' eilimi mezhebi alann dnda di
n i n n e m i hakkndaki t e m e l s o n l a n n bazlar

k o n u s u n d a sessizlikle

rinin b o z u l m a s n d a n k s m e n s o r u m l u o l m u l a r d r . S a v a - s o n r a s d
n e m b o y u n c a A m e r i k a n s o s y o l o g l a n a r a s n d a d i n i n e n sk b a v u r u l a n
karakterize e d i l i i , a s l n d a zgn b i i m i y l e , bir P r o t e s t a n i l a h i y a t s
o l a n P a u l T i l l i c h t a r a h n d a n - T a n n n n n i h a i o l a r a k bizi i l g i l e n d i r e n V a r
lk o l d u u a n l a m n d a - i f a d e e d i l m i t i r . D i n t o p l u m s a l v a d k l a r o l a r a k
t m i n s a n l a r n k a r l a t n n iddia e d i l d i i 'nihai ilgi' s o r u n u y l a i l i kilidir.29 B u d a , d i n i n t a n m l a n m a s n d a a s l n d a t e m e l bir sosyolojik s o -

28 Bu sorun oka tartlmtr. Bkz. inieralia, Wllliam L.. Kolb. 'Values. Positivism and
the l'unctlonal Theory of Religion; The Growth of a moral Dilemma', Social Forces. 31
(Ivlays. 19531. ss. 305-11: ve Allan W. Eister. Religious nstltutions in CompIexSocieties' American Sociological Review. XX (Austos. 1957). ss. 387-91.
29 Bu tanmn radikal bir eletirisi iin bkz. Spiro. y. a.g.e

232
Roland

Robertson

run o l m a d n h i s s e t m e y i kolaylatrmtr. B u r a d a k i iddia d n y a n n

s o s y o l o j i k v e d i n s e l y o r u m l a r n n o u n l u k l a rakip y o r u m l a r o l d u u
dur. H e r ikisi t o p l u m s a l y a a m n t e m e l v e 'zsel' niteliklerini k e n d i t e
r i m l e r i y l e a r a m a y a a l r l a r . O l d u k a reel bir a n l a m d a s o s y o l o j i g e l e
n e k s e l o l a r a k t o p l u m s a l y a a m n v a r o l u n e d e n i n i [raison d'etre)

ara

mtr: b u zellikle e v r i m c i d n c e l e r i n o n y e d i n c i yzylda s o s y o l o j i k

a r a t r m a a l a n n a h a k i m o l d u u d n e m iin d o r u d u r . H e r n e kadar fi
zik v e d o a b i l i m l e r i n e referansla bu d i s i p l i n l e r i n ilgilendii f e n o m e n
lerin y a s a l a n v e a k l a m a l a r n n d i n s e l d n c e l e r l e z o r u n l u v e m a n
tksal o l a r a k e l i m e d i i i f a d e e d i l m i s e d e , a y n e y i b u kadar ikna
e d i c i bir b i i m d e baz s o s y a l b i l i m l e r , m e i n s o s y o l o j i , a n t r o p o l o j i
v e p s i k o l o j i iin -zellikle d e , d a h a n c e belirttiimiz g i b i , d i n i n k e n
d i s i n i a n l a m a y a a l r k e n s o s y o l o j i i i n - s y l e m e k zordur.^o
Bylece imdiye kadar din sosyolojisinin altnda yatan ve temel
s o r u n l a r zerinde g e n i e d u r m u o l d u k . Y a n i , g e n e l olarak d i n f e n o
m e n i n e ilikin t e m e l baz y n e l i m l e r e b a k m o l d u k . Dier y a n d a n ,
W e b e r ' i n katks tartlrken d i n s o s y o l o i i s i a l m a l a r n n d a h a d a r
s n r l a n m , d i n s e l a k m v e r g t l e r i n analizi, farkl t o p l u m s a l b a l a m
larda d i n s e l b a l a n m a n n d o a s v . s . gibi bir o k t a r a h n n o l d u u b e
lirtildi.^' B u d a h a zel s o r u n l a r , bir d e r e c e y e kadar, n c e k i s a y f a l a r d a
iaret e d i l e n t e m e l k o n u d a n yllarca grece bir tecrid i i n d e e l e a l n
mtr. D a h a n c e 1950'lerdeki d i n a l m a l a r n d a k i s o s y o l o j i k y n e
l i m l e r i n e n karakteristik z e l l i k l e r i n d e n b i r i n i n , d i n i n bir t o p l u m s a l
s i s t e m iin g e n e l d e n e ' y a p t ' hakknda o l d u u n u belirtmitik. B u
a l m a l a r d a d i n d e k i tikel d e i m e l e r i n t o p l u m s a l s o n u l a n v e y a fark
l t r d e n t o p l u m s a l v e k l t r e l koullara elik e d e n d i n s e l d n c e
tipleri ok az h e s a b a k a t l y o r d u . B u p r o b l e m a l a n l a n W e b e r z a m a n n
d a n beri kesinlikle i h m a l e d i l m e m i t i r , a m a W e b e r ' i n k e n d i s i n i n d e
benimsedii kltrleraras k o n u m d a n greceli olarak nadiren ele aln-

30 Bkz. Charles Y. Glock ve Rodney stark, Religion ani Societg in Tension. a.g.e. 14 ve 15.
blm: ve Bryan Wilson, Religion in Secular Society, London, 1966, ss. 42 ve devam.
31 Dinsel hareketlere, zellikle mezhep hareketlerine likin en son alma Bryan Wilson taralndan yaplmtr Bkz. i/iler alla, Bryan R. V/ilson, Sects and Society, London.
Berkeley. 1961: ve V/ilson (ed.). Paltems o/Seclarianism. London. 1967. Sonuncusun
da ben de belirli dinsel akmlara birok genel sosyoloiik bak denemeye alyo
rum: Roland Robertson. T h e Salvation Army: the Persistence of Sectarianism'.
a.g.e. s. 49-105.

233
Din

Sosyolojisi

m l a r d r . W e b e r ' i n b y k d i n s e l i n a n s i s t e m l e n y l e zel o l a r a k ilgi

l e n d i i tekrar h a t d a t l a c a k t r .

Weber'den ben zennde en youn bi

i m d e a l l a n t e m a , iyi b i l i n d i i g i b i , o n u n P r o t e s t a n l n e k o n o m i k
m o t i v a s y o n a K a t o l i k l i k t e n d a h a fazla y o l at y o l u n d a k i t e z i n i n y e n i
d e n s n a n m a s o l m u t u r . ' ^ B u b a k m d a n birok s o s y o l o g v e tarihi
b i l g i l e n m i z i e s a s i t i b a n y l e arttrmlardr. T e m e l e i l i m W e b e r ' i n r
n e i n i o k g l bir b i i m d e ifade ettiini s a v u n m a k o l m u t u r - z e l
likle P r o t e s t a n R e f o r m u n c e s i n d e K a t o l i k l i i n iindeki deiik g e l i
m e l e r i n yeniliki y n e l i m l e r i n reticisi o l m a d e r e c e s i n i n g e r e i n d e n
az v u r g u l a n n d a . T r e v o r - R o p e r b u n a ok n e m l i bir tez e k l e m i t i r .
B u teze g r e P r o t e s t a n l a n n d i n i t u t u m l u l u k , s a d e l i k v e y a t n m d
k n l gibi y e n i l i k i e k o n o m i k y n e l i m l e r e o k a d a r d a o k d o r u d a n
y o l a m deildir. Fakat P r o t e s t a n l a n e k o n o m i k olarak y e n i l i k i o l
m a y a g t r e n ey, d a h a z i y a d e o n l a n n marjinal, gmen konumlan

olgu

s u y d u . ' ' B u y a k l a m e s a s o l a r a k kapitalizmi ' r e t e n ' in P r o t e s t a n l k

deil Y a h u d i l i k o l d u u y o l u n d a k i S o m b a r t ' n tezine bir e k i l d e b e n z e
m e k t e d i r , y a n i Y a h u d i l e r i n m a n i n a l , parya k o n u m l a n

onlar grece

zgr v e yeniliki d a v r a n l a r a , bu tr d a v r a n k a l p l a n zerindeki or

taa s n d a m a l a n n dnda,

dkn olmaya ynelik basklar yarat

mtr'"
B u n u n l a b i d i k t e , s o s y o l o j i k a n a l i z i n d a h a zel bir t r olarak, tek
bir t o p l u m iindeki d i n s e l m e n s u b i y e t i n bir s o n u c u o l a r a k e k o n o m i k
v e s i y a s a l k o n u l a r a y n e l i t e k i d e i m e l e r zerinde o d a k l a n a n

ok

s a y d a a n a l i z v a r o l a g e l m i t i r B u analizlerin b y k bir o u n l u u , W e berci g e l e n e i i z l e y e r e k K a t o l i k v e P r o t e s t a n v e bazen d e Y a h u d i m e n s u b i y e d e r i a r a s n d a k i farklar zerinde o d a k l a n m l a r d r B u n l a n n e n

i d d i a l l a n n d a n v e e n o k e l e t i r i l e n l e r i n d e n biri L e n s k i ' n i n The Religio
us F f l c l o r ( D i n s e l E t k e n , 1961 ) ' d r ' 5 o u s o s y o l o g , L e n s k i ' n i n d e y a p ti g i b i , W e b e r ' i n K a t o l i k - P r o t e s t a n a y n m karsndaki k o n u m u n u

32 Bu tez etrafndaki yararl ama kesinlikle kapsaml olmayan bir inceleme iin bkz.
Robert W. Green (ed.) Proleslanism and Capilalism, Boston, London, 1959. Ayn za
manda bkz. Kurt Samuelsson, Religion and Economic Aclion, London. 1961, s. 1-26.
33 Hugh Trevor-Roper, "Religion. the Reformation and Social Change", Hislorical Sludies, 4 (1965), s. 18-45.
34 Werner Sombart, The lews and Modern Capilalism (ngilizceye ev M. Epstein)
Newyork, 1962.
35 Lenski, TAe Religious faclor. a.g.e.

234
Roland

Robertson

onaylamtr. Lenski. Protestanlarla Katoliklerin ekonomik baar m o

t i v a s y o n l a r a r a s n d a k i g i b i n e m l i bir a y r m n varln t e s b i t e t m i
tir. B u t e s b i t . b i r o k l a r n n y a n s r a , zellikle G r e e l e y ' I n e l e t i r i s i n e
konu olmutur. Greeley b u bakmdan Katoliklikle Protestanlk arasn
da y a h i b i r farkn b u l u n m a d n veya ok az farkn b u l u n d u u n u farketmitir.^6 A y r c a , B u n d a n b a k a . G r e e l e y ' i n a l m a s d i n s e l y n e l i
ler v e ballklarn kendi -etnik, e v r e s e l , t a b a k a s a l v s . - s o s y o - k l t r e l
b a l a m l a n i i n e y e r l e t i r m e n i n n e kadar n e m l i o l d u u n u gsterir.
n k d i n s e l ballklar b a s a n v e dier m o t i v a s y o n t i p l e r i n i h e s a b a
k a t a b i l m e k iin gerekten d e eletirel d e i k e n l e r olabilirler. D o l a y
syla b u g r t e , kiinin tze/ dinbalU,

balln y a p s a l yeri kadar

o k dikkate a l n m a m t r . G e n e l bir ifadeyle b u , T r e v o r - R o p e r v e S o m b a r f n y u k a r d a iaret e d i l e n tezleriyle a y n izgidedir.'^

L e n s k i ' n i n a l m a s n n a s l n e m i , belki d e , a m p i r i k

almada

d i n s e l l i i n Soyutlarnn b i r e m a s n s i s t e m a t e z e e t m e v e k u l l a n m a g i
riiminin olduka kapsaml olmasdr. Daha nceki almalann hep
si d e i l s e b i l e o u d i n s e l l i i n gstergeleri olarak ya P r o t e s t a n l k gibi
( d i n s e l l i i n n . ) belirli bir e i d i n i v e y a d i n i n p r a t i i n i , zellikle i b a
d e t y e r i n e d e v a m e t m e y i - v e y a arasra ikisini- k u l l a n m a k l a i l g i l e n m i
lerdir. W e b e r ' d e n d o r u d a n e s i n l e n e r e k g e r e k l e t i r i l e n , P r o t e s t a n l
n t a r i h s e l a n a l i z i n d e b u t r y n t e m l e r t a r i h s e l i n c e l e m e n i n a n a l i z c i
yi e l d e m e v c u t o l a n v e r i l e r i k u l l a n m a y a zorladka "mazur" g r l e b i l i r
- n k tarihi v e y a tarih s o s y o l o g u gerek a n l a m d a y e n i bilgiler r e t e m e d i i iin t a m a m e n k e n d i y n t e m b i l i m i i i n d e snrl k a l m a k t a d r .
Oysaki ada t o p l u m u n sosyologu bu ekilde snrlanmamaldr, ba
site, dinsel mensubiyetin

ifade e d i l e b i l e c e i y o l l a r n

deiikliini

t e s b i t e t m e k o n u s u n d a k i b a a n s z l y z n d e n , W e b e r tezinin d e i
ik y n l e r i zerine birok yetersiz a r a t r m a y a p l m t r . te L e n s
ki'nin katksnn n e m i b u r a d a d r . L e n s k i , d i n s e l i n a n ( o n u n d e y i m i y
le orlodoxluk

b o y u t u ) v e d i n s e l s e b a t (birlik-beraberlik b o y u t u ) b o y u t

larna iki ayr d i n s e l b o y u t d a h a e k l e m i t i r d i n s e l l i i n d u a g i b i y n l e -

36 Andrew .M. Greeley, Religion and Career, New York, 1963. Ayn zamanda bkz. inter
fl/ifl, "nllluence o( the Religious Factor on Career Plans and Occupational Values of
College Graduate". American lournal o/Sociology. 68 (May. 1963), ss. 658-71.
37 Swanson, Religion and Regime, a.g.e., ss. 247-52.

235
Din
riyle ilgili o l a r a k i b a d e t b o y u t u , v e d i n s e l g r u p
r e g a t i o n ) a n l a m m d a cemaat

Sosyolojisi

olarak ayr olma ( s e g -

boyutu,'8

Aslnda din sosyolojisi sahasnda ada almalarn ayrdedici

o l a n bir nitelii d a h a k e s i n a n a l i z s t a n d a r t l a r n n o r t a y a k m a s d r .
G n m z d e , bir b t n o l a n d i n k a v r a m n b i r b i r i n d e n b a m s z o l a r a k
d e i e b i l e n d i n i g r n v e b o y u t l a n n a a y r m a y n n d e k i ilgi bu
zelliin e n iyi r n e k l e r i n d e n biridir. Keza, b u s a h a n n e n y a y g n a n a
liz k o n u l a n n d a n biri - o l a n spesifik din rgt v e a k m l a n n i n c e l e n i i m e t o d o l o j i k p r o s e d r e d a i r z-bilinlilik s a y e s i n d e a n l a l m t r . B u
y e n i d e n y n e l i i n tek s a k n c a s , belki d e , d i n i n yeterli bir s o s y o l o j k
y o r u m u iin g e r e k e n g e n i a m p i r i k b i l g i n i n , zellikle d i n d o k t r i n i n a y nntlanndan

haberdar o l m a n n ihmal edilecek olmasdr.

Bununla

birlikte b u s a k n c a , y e n i o l u m u m e t o d o l o j i k v e teorik s o f i s t i k a s y o n u n z o r u n l u bir s o n u c u d e i l d i r . A s l n d a , a m p i r i k - t a r i h s e l v e z - b i

linli a n a l i t i k - a k l a m a c y a k l a m l a n n iyi d n l m bir b i r l e i m i ,
W e b e r v e D u r k h e i m ' i n n c l k ettii b y k lekli t e m e l s o r u n l a r l a
y e n i d e n c i d d i bir b i i m d e uraamz s a l a y a b i l i r . A n c a k b u p r o g r a
m n yeterli bir e k i l d e g e r e k l e e b i l m e s i iin baz c i d d i s o r u n l a r n s
t e s i n d e n g e l i n m e s i g e r e k m e k t e d i r . B u s o r u n l a r d a n b i r i , d i n s e l l i k ko
n u s u n d a g e e r l i - a y n z a m a n d a belirli d i n s e l g r u p l a n n d i n s e l t a n m l a n n a a c a k v e a y n c a x toplumu y toplumundan daha m dindardr?

trnden

s o r u l a r l z u m s u z klacak k a d a r g e n e l o l a c a k - bir "temel a n l a y " n t e

s i s e d i l m e s i gereidir.
D a h a kesinlikli a n a l i t i k p r o s e d r a r a y l a n s o n y l l a n n tek y e n i l i i
d e i l d i r . K l a s i k s o s y o l o g l a r z a m a n n d a n beri din s o s y o l o j i s i n d e teorik
k o n u l a r n i h m a l e d i l m e s i n e kar d a h a keskin, d a h a e l e t i r e l bir tepki
varolagelmitir. Berger ve L u c k m a n n , dinin kurumsal biimlerinde ya
ni g r n e b i l i r , b i r b i r l e r i n e c e m a a t l e r , m e z h e p l e r v e tarikatlerle sk s
kya bal d i n f e n o m e n l e r d e o d a k l a n m a n n , d i n i n gerek bir s o s y o l o
jik t e o r i s i n i n o l u m a s n e n g e l l e y i c i o l d u u n u ikna e d i c i bir b i i m d e

38 Lenski. a.g.e.. te yandan dinselliin boyutlarnn ok tartlm bir emas Glock

tarafndan ortaya konulmutur. Bkz. Glook & Stark, a.g.e.: Charles Y. Glock, "On the
Study of Religious Commitment". Religious Educaim, 42 (19621, Aratrma eki, ss.98110; Glock. "Comment on Pluralism. Religion and ecularism ". lournal for he Scien
Ufic Sludy of Religion. VI (Spring. 1967). ss. 28-30).

236
Roland

Robertson

s a v u n m u l a r d r . ' ' B y l e c e onlar, kalk n o k t a s o l a r a k W e b e r v e Durk

h e i m ' n s o s y o - k l t r e l y a a m hakkndaki g e n e l d n c e l e r i n d e d i n e
a y a d a d k l a n merkezlii a l m l a r d r . L u c k m a n n , d i n s o s y o l o j i s i a l
malarnda

h e m W e b e r ' i n h e m D u r k h e i m ' n ilk olarak b i r e y s e l v a r o l u

s o r u n u y l a , s o s y o - k l t r e l d z e n i e r i s i n d e kimlik s o r u n u y l a i l g i l e n
diklerini s a v u n m u t u r . ' ' ^ B y l e c e , birey iin bir a n l a m v e n e m s a l a
m a y o l u o l a r a k d i n s e l m e n s u b i y e t L u c k m a n n ' n t e m e l ilgi o d a d r . B u
yzden hem L u c k m a n n h e m de Berger -dindadn artmasnn 'altn
da y a t a n ' temel etkenleri anlayabilmek iin- dinin kendisini sergiledi
i k u r u m s a l f o r m l a r n ' a r k a p l a n n y a k a l a m a y a ' g i r i t i l e r B y l e bir g i
r i i m l e o n l a r W e b e r v e D u r k h e i m ' n a l m a l a r n karakterize e d e n d i n
v e d i n d a d n t e m e l zellikleri zerindeki a k l a m a c o d a k l a n a geri
d n m o l u y o d a r B u n u n l a birlikte L u c k m a n n ' n , bireyin k e n d i y a a m
d u r u m u iin y e t e d i b i r a n l a m - y n e l i i a r a y v e b u n u s r d r m e s i s o
r u n u n u t e h i s e t m e n o k t a s n d a k i srarnn bir ilgi o d a o l a r a k o k g e
ni o l m a s m e s e l e o l a b i l i r . Z i r a b u d u r u m , B e r g e r ' i n b e l i r t m i o l d u u
gibi, bizim dindadn m o d e r n sananyi dnyasndaki temel d e i i m
l e r i ' " - a s l n d a d i n d a r l k t a n uzaklama-

hakkndaki a n l a y m z azalta

bilir. B u n u n l a birlikte gerek h e m B e r g e r ' i n h e m d e L u c k m a n n ' n t e m e l

teorik k o n u l a r n y e n i d e n g n d e m e g e t i r i l m e s i k o n u s u n d a k i

katklan

olduka n e m l i d i r

39

Peter L. Berger & Luckmann, "Sociology of Religion and Sociology of Knovvledge",

Sociology and Social Research. 47 (1963) Luckmann, "On Religion n Modem society".
lournal lor he Scientific Study of Religion. II (April, 1963),ss. 147-62; Luckmann. Te In-isible Religion, a.g.e.; Berger, The Sacred Canopy, a.g.e.. Baz anlamlarda bu aratrmac
larn almalar genel tarihsel ve karlatrmal din incelemesi (sadece sosyolojik
veya tarihsel deil) olan Rel'gionswissenchaft gelenei iinde yer almtr. Bu yaklam
Almanya'da, Weber'in ayrdedici bir biimde sosyolo|ik olan din incelemesini kristalize ettii entellektel balamda balamtr. teki nemli smalar ise Sombart,
Ernst Troeltsch ve joachim Wach'tr. Religlonsvissenclifl/Cn baz temel zellikleri iin
bkz. loseph M. Katagawan, "Life and Thought of loachim Wach', Wach, The Comparalive Sludy of Religions, New York, 1958, ss. xlll-xlviii.
40 Tlie Invisible Religion. a.g.e. s. 12 vd.
41 Berger, Tfie Sacred Canopy, a.g.e.. ss.175-8

SVL DN*
BRYAN S. TURNER

T o p l u m s a l szleme zerine incelemesinde R o u s s e a u , Hristiyanlm

sivil bir d i n o l m a y a u y u m s a l a m a d m s a v u n m u t u r ; b u n a r a m e n ,
A l e x i s d e T o c q u e v i l l e , 1835 v e 1840'ta y a y m l a n a n Democracy in Ameri
ca i s i m l i iki ciltlik e s e r i n d e (1946), H n s t i y a n l n A m e r i k a ' d a k i d e m o k
ratik s i y a s e t iin h a y a t i b i r t e m e l o l u t u r d u u n u iddia e t m i t i r . M u t laklk v e d i n s e l h o g r s z l s i l k e l e m i o l d u u n d a n ,
toplumundaki

yedeiklerin v e gmenlerin dininin

cumhuriyeti' olarak tanmlanmas

doru

olurdu

Amerika

demokratik

ve

(de Tocqueville,

1946: 229). T a r i h s e l a n l a m d a o l u m s a l n e d e n l e r d e n d o l a y , A m e r i k a ' d a

H r i s t i y a n l k s e k l e r s i y a s e t y a p s etrafnda e k i l l e n m i t i . D e v l e t v e k i
l i s e n i n a y n i m a s , kurulu b i r d i n i n y o k l u u , v i c d a n z g d z e r i n d e
ki v u r g u v e d i n s e l zgrlklerin k u r u m s a l l a m a s , saysz m e z h e p v e
h r k a n n r g t l e n m e s i n i n s i y a s a l a l a n d a k i partilerin d e m o k r a t i k reka
betlerine paralel olmas anlamna geliyordu. Ak siyasal atmalar
d a n e k i l m i o l m a s i t i b a r i y l e d i n , i n a n v e y a a m tarzlar iin ' d e m o k
ratik h a y a t d z e n l e m e k s u r e t i y l e d e v l e t i d z e n l e y e n ' t e m e l bir izgi
s a l a m o l d u ( d e T o c q u e v i l l e , 1946: 233). D i n s e l r g t l e n m e , s a d e c e
s i y a s e t l e benzer d e i l d i , d i n A m e r i k a n t a r i h i n d e k i

dnm-noktalar-

n n o u ritel v e s e m b o l i z m l e r i n i d e s a l a d . K s a c a , H r i s t i y a n l k y e
ni c u m h u r i y e t i n rakipsiz s i v i l d i n ilevini g r d v e " d i n s e l g a y r e t , s
rekli o l a r a k B i r l e i k D e v l e t l e r d e k i v a t a n s e v e r l i k y k m l l k l e r i n i h a r e
kete g e i r d i " ( d e T o c q u e v i l l e , 1946: 237-7).

ngilizce'den eviren Yasin Aktay (Bryan S. Turner, Religion and Socianieory. London:
Routledge. nc bask, 1994)

Bryan

S.

Turner

A m e r i k a n t o p l u m u n u n yapsal farkllamas v e demokratik siyase

t i n i n d o r u d a n d o r u y a d i n s e l i n a n v e d n c e y e t e k a b l ettii ek
lindeki T o c q u e v i l l a c tez, A m e r i k a n sivil dini zerine sonraki d i n s o s
y o l o j i s i y o r u m l a r iin bir t e m e l o l u t u r m u t u r . P a r s o n s ' u n , H r i s t i y a n
ln A m e r i k a n m e z h e p i l i i n e d o r u e v r i m s e l g e l i m e s i hakkndaki
t e m e l t e m a s n e k i l l e n d i r m i ( P a r s o n s . 1963). b u n u n etkisi d e S p e r r y
(1946), N i e b h u r (1949) v e W i l l i a m s (1965) z e r i n d e e i t e k i l d e g r l
m t r . B u n u n l a birlikte. A m e r i k a ' d a sivil d i n hakkndaki t a r t m a n n
b t n n n locus dass'cus'u h l e n , ilk b a s k s I 9 5 5 ' t e y a p l a n W i l l H e r berg'in Protestant. Catholic. ]ew (1960) i s i m l i eseridir.
1926 v e 1950'de kilise y e l i i n d e k i y z d e 60'lk arta bir a k l a m a
g e t i r i r k e n . H e r b e r g . a r g m a n n g m e n kuaklarn k e n d i k l t r l e r i n e
v e e v s a h i b i n i n k l t r n e kar t e p k i l e r i n d e k i farkllama b a l a m n d a
s u n d u . B u kltrel tepkileri a n l a m a k i i n merkezi k a v r a m l a r , z - k i m liklenme v e toplumsal yerleim terimleriyle formle edildi. Birleik
Devletlere g, gmenlerin nemli bir ksmn geleneksel hayattan
h a r e k e t l i , b i r e y s e l c i v e kltrel a n l a m d a o u l o l a n bir t o p l u m a a t t .
Baz b a k m l a r d a n o n l a r m e k a n i k d a y a n m a d a n organik d a y a n m a y a
g e i v e yerel bir kollektif b i l i n kayb t e c r b e s i geirdiler. H e r n e ka
d a r ilk kuak g m e n l e r iin s a l t bir h a y a t i d a m e s i n i n e k o n o m i k s o
runlar b a a t k o n u l a r d a n i d i y s e d e , a y r c a k e n d i g e l e n e k s e l , e t n i k k l
t r l e r i n i Y e n i D n y a y a n a k l e t m e k gibi i l a v e s o r u n l a r da v a r d . A m e r i k a n l a m a n n ilk a a m a s n a d a m g a s n v u r a n ey, bu y z d e n , ky v e
etnik balar y e n i t o p l u l u k t a t e s i s e t m e a b a l a r y d . ok d i l i n k o n u u l
d u u g m e n bir t o p l u m d a e n n e m l i s o r u n u n i l e t i i m s o r u n u o l d u
u bir d u r u m d a , g m e n l e r k a n l m a z o l a r a k dil g r u p l a r i e r i s i n d e
b u l u t u l a r . G m e n l e r i n kilisesi artk bir ky k l t r n n m a h a l l i o l a
rak d e i l , fakat d a h a z i y a d e s a v u n m a c k a p a s i t e s i y l e dilin v e etnik k l
trn beksn salayan balca ara olarak iliyordu. 'Eski lke'nin
kar v e i s t e m l e r i n i n t e m e l e k l e m l e y i c i s i o l a n kilise y e n i g m e n l e r e zk i m l i k l e n m e v e t o p l u m s a l y e r l e i m iin t a n d k k u r u m l a r s a l y o r d u .
ikinci kuak g m e n l e r i n e v s a h i b i v e e t n i k kltrlere kar t e p k i l e
ri ok d a h a k a n k t . kinci kuak A m e r i k a d o u m l u y d u , a m a

hlen

g m e n d i v e k s m e n a s i m i l e e d i m i t i . E v l e r i n d e kendi g e t m i k l
t r l e r i n i n d i l i n i k o n u u p o n l a r n ilgi v e k a r l a n n takip e d i y o r l a r d ;
o k u l d a v e ite ise ilgi v e k a r l a n A m e r i k a n , k o n u t u k l a n dil ngilizceyd i . B u m a r j i n a l t o p l u l u k l a r t a r a h n d a n b u kltrel izofreni iin b i r o k

239
Din

Sosyolojisi

z m b e n i m s e n d i . kinci kual< t o p l u l u k l a r a h i t a p e d e n baz s e k t d e r

e v s a h i b i v e g m e n t o p l u l u k l a r a r a s n d a a r a b u l u c u gibi a l a r a k o n
l a n n m a r j i n a l l i k l e n n i s m r m e y i b a a r a b i l m i t i r . G m e n l e n n ikinci
k u a n n b y k bir o u n l u u , y i n e d e , kendi kltrel y a b a n c l k l a n n t o p l u m s a l h a r e k e t l i l i k l e r i n e v e b a a r l bir z m s e n m e y e ( a s i m i l a s
y o n ) e n g e l g r d l e r . T o p l u m i i n d e i l e r l e m e v e kabul g r m e n i n z o r u n
lu bir k o u l u A m e n k a n l a m a y d . Ikinci-kuak t o p l u l u u n b u b l m ,
b u y z d e n , kendi t o p l u m s a l m a r j i n a l l i k l e r i n e k e n d i etnik k l t r l e n n i
r e d d e t m e k s u r e t i y l e c e v a p v e r m i o l d u l a r v e , etnik kilise g m e n g e
l e n e k s e l , krsal k l t r n bir kalesi o l d u u n d a n , b u red a y n z a m a n d a
kendi ebeveynlerinin dinini reddetmeyi de gerektiriyordu.
n c bir k u a n o r t a y a k m a s , a s i m i l a s y o n v e t o p l u m s a l y e r
l e i m i n d u r u m u , b u kez d a h a t e m e l d z e y d e d n t . n c kuak
k e n d i n i A m e r i k a l h i s s e t t i . A m e r i k a ' n n d i l i n i k o n u t u v e h i bir y a
b a n c l k hissi d u y m a d . A n c a k o n l a r g a y r - i a h s , h a r e k e d i bir t o p l u m
da h l e n keskin bir z - k i m l i k l e n m e v e t o p l u m s a l y e d e i m s o r u n u n a
sahiptiler. O n l a n n ne bykbabalannn cemaati ve dinsel topluluklan n e d e k e n d i b a b a l a r n n siyasi etnik ilgileri v a r d . n c kuak iin
d i n s e l k i m l i k l e n m e o p t i m a l bir t e r c i h h a l i n e g e l d i . B u n u n e n b y k
s e b e b i A m e r i k a n t o p l u m u n u n , g m e n d e n , kendi kilisesini z o r u n l u
o l a r a k y o k e t m e d e n etnik k l t r n n b t n y a n l a n n d e i t i r m e s i n i
u m m u o l m a s y d . Y i n e d e , d i n i n n c kuak iindeki d e v a m a l d a
tcdr. Tpk g m e n i n t o p l u m i i n d e bir A m e r i k a n l a m a s r e c e y l e
a s i m i l e o l m a s g i b i . d i n d e benzer bir u y u m a u r a m t r . D i n i n y a a d
d e i i m i n bir y n d e , o k eitli m e z h e p l e r i n

isimlendirilmeleri

toplumsal olarak Protestan, Katolik veya Yahudi eklinde tanmlanr

hale geldi. B u etiketin t o p l u m s a l ve dinsel a n l a m d a eit saylma
s n d a n i t i b a r e n bir s t a n d a r t l a t r m a s r e c i y a a n d . D i n s e l t a n m l a r
b y l e c e t o p l u m s a l olarak s a y l d k l a r kadar t e o l o j i k o l a r a k s a y l m a d
lar. K i l i s e i n s a n l a n n e v l e n d i k l e r i , o c u k l a n n yetitirdikleri v e k e n d i
b o z a m a n l a n n geirdikleri bir t o p l u m s a l c e m a a t h a l i n e g e l d i . A m e
rikan h a y a t n n b y k c e m a a t i ' A m e r i k a n Y a a m Tarz'nm b y k
b l m n t e m s i l ettii k a d a r , t e m e l bir Y a h u d i - H r i s t i y a n i n a n c n n
kurumsallam biimini temsil etmiyordu.
A m e r i k a n y a a m tarz H r i s t i y a n l n bir y a n o l g u s u d e i l , fakat k e n
di inalaryla,

ritelleriyle

v e azizleriyle a y n v e b a m s z bir d i n d i . B u

n u n l a birlikte, iki d i n a r a s n d a baz kltrel y a y l m a d e r e c e l e r i v a r d :

240
Bryan

S.

Turner

Aktr ki. Amerikan Yaam Tarz ile tasarlanan, 'ortak-payda'

denilen bir din deildi; sz konusu olan, btn veya bir grup
dinde bulunacak inanlardan mteekkil sentetik bir sistem
deildi. O, Amerikallarda ortak olan Amerikan toplumunun
resm dinlerini etkileyen ve onlardan etkilenen bir inanc
oluturan ve onlann hayatnda gerek anlamda iler halde
olan dnce, deer ve inanlarn organik bir yapsdr (Her
berg, 1960: 77).

S i y a s i g r n i t i b a r i y l e . A m e r i k a n y a a m tarz A n a y a s a , d e m o k
rasi v e b i r e y s e l zgrl t e m s i l e d e r e k o n o m i k y a n y l a ise, laissezfaire'\. H e r e y d e n n c e , k e n t s e l d i n bireyselcilik, p r a g m a t i z m v e kiisel
faaliyeti b e n i m s e r . z e t l e . A m e r i k a n Y a a m Tarz'nn s e k l e r l e m i
bir P r o t e s t a n A h l k o l a r a k t a n m l a n m a s u y g u n olur:
Bir eit seklerlemi Prltencilik akn olmayan, gnah
veya hkm kavramndan yoksun bir Prltencilik (Herberg,
1960: 81).

S i v i l d i n d e iyimserlik h i s s i v e d n y e v i faaliyet v e d i s i p l i n e y a p l a n
vurgu, bylece. Amerikan mezheplerinin asetizmlerinden kaynaklan
m o l a n " y a a n n d i n s e l bir t a n z i m i n i n trevleri" ( W e b e r , 1961: 313)
olarak saylabilirler.
Amerikan kltrnde dinin toplumsal baatl ve siyasal alanda
gze a r p a n e t k i n l i i , o n d o k u z u n c u yzyl s o s y a l b i l i m c i l e r i n c e y a y g n
l d e paylalan, kentsel sanayi t o p l u m u n u n gelimesinin zorunlu
o l a r a k a r t a n s e k l e r l e m e y e yol a a c a y n n d e k i d n c e y i zorluyor
g i b i g r n y o r . a d a b i r o k y a z a n n g s t e r m i o l d u u gibi ( M a c l n t y r e ) , H e r b e r g tezi s e k l e r l e m e n i n a r t m a s y n n d e k i b e k l e n t i y i . B i r
leik D e v l e t l e r d e k i d i n s e l i n a n v e kurumlara o l a n k a m u s a l ballk
g e r e i y l e u z l a t r m a n n bir a r a c n s a l a m a k t a d r . T e o r i k u z l a t r m a
A m e r i k a ' d a H r i s t i y a n l n s a n a y i l e m e y l e birlikte y a a m a y a d e v a m e t
m e s i n i n kendi geleneksel teolojik muhtevas pahasna gereklemi
o l d u u y n n d e k i bir i d d i a b i i m i n i a l m t r . H r i s t i y a n k u r u m l a r a y
nelik k a m u s a l d e s t e k l e r i n t e z a h r b a p t i z m . evlilik, Pazar o k u l u v e
i b a d e t i d i n i n m u h t e v a s n d a d e r i n bir b o a l m a v e d n m e y i m a s
k e l e m e k t e d i r . K i l i s e l e r a r t k h a r e k e t l i , y a b a n c l a m , kentli orta snf
lar i i n s o s y a l k u l p v e t o p l u l u k l a n n r o l n o y n a m a y a b a l a m t r

241

Din

Sosyolojisi

( W h y t e , 1956); u l u s a l d z e y d e , H r i s t i y a n l k , s o u k s a v a t a a t e i s t ko
m n i z m e kar A m e r i k a n t a v r n d a n e m l i bir rol o y n a y a b i l m i t i . O r t o
d o k s H r i s t i y a n i n a n c n d a n ( S t a r k v e G l o c k , 1968) uzaklaldna dair
d e l i l l e r var, a m a b u d u r u m , bayraa s a d a k a t , B a m s z l k G n t r e n
l e r i n e ilgi v e A r l i n g t o n M i l l i K a b r i s t a n gibi kutsal y e r l e r e d u y g u s a l y a
knlkla birlikte i l e m e k t e o l a n d i n s e l u y g u l a m a v e k u r u m l a r a ballk
la b i r l e m e k t e d i r . B u m i l l u y g u l a m a l a r n a r k a s n d a y a t a n i n a n s i s
t e m l e r i s i v i l d i n i n y a n - d i n s e l t r e n l e r i n i n t o p l u m s a l ilevleri v e s o
n u l a r n a n i s p e t l e g r e c e n e m s i z h a l e gelirler. H r i s t i y a n l k s e k l e r
bir t o p l u m b a l a m n d a y a a m a y a d e v a m eder, n k Kuzey A m e r i
k a ' n n eliki d o l u o u l c u t o p l u m u n u n o n s u z y a a y a m a y a c a b u h a
y a t t o p l u m s a l eyi r e t m e y e d e v a m e t m e k t e d i r .

H e r b e r g tezine y n e l t i l m i birok eletiri v e a r g m a n n d a y a n d

v e r i l e r e b y k itirazlar v a r d r ( A r g y l e , 1958; S t a r k a n d G l o c k , 1965; D e m e a r t h a n d H a m m o n d , 1969); b u t a r t m a n n ierdii A m e r i k a n H r i s t i y a n l n n eksik, evlilik izinlerini v e r m e k t e n ibaret b i r d i n o l d u u y
nndeki

i m a y a a s l itiraz

R o b e r t B e l l a h ' n "Amerika'da

Sivil

Din"

(1970) i s i m l i m a k a l e s i n d e n g e l m i v e s o n u olarak, T a n n s z bir t o p

l u m d a bir b t n olarak d i n s o r u n u , s a n a y i t o p l u m u n u n d o a s i i n d e
ki s o s y o l o j i k a r a t r m a n n e n n n d e k a l m t r ( C u t l e r , 1968; R i c h e y ,
1974).
B e l l a h ' n a r g m a n A m e r i k a n sivil d i n i n i n r e s m i H r i s t i y a n l k t a n a y n v e farkl o l d u u , fakat a y r c a o n u n 'kendi c i d d i y e t v e b t n l ' n e
s a h i p o l d u u y n n d e o l m u t u r ( B e l l a h , 1970). H e r n e kadar H r i s t i y a n l k l a sivil d i n a r a s n d a a y n c a bir k e s i m e v a r s a d a . A m e r i k a n Y a
a m Tarz'nn s e m b o l l e r i , i n a n l a n v e ritelleri A m e r i k a n tarihi i i n d e
ki b u n a l m v e d n m n o k t a l a n n a birer c e v a p o l a r a k o r t a y a kp g e l i
mitir. B u b y k o l a y l a r h e r e y d e n n c e . D e v r i m , S a v a v e A m e r i
k a ' n n y i r m i n c i yzylda, zellikle V i e t n a m ' d a , girdii kresel iktidar
m c a d e l e l e r i d i r . S i v i l d i n , ayrca A b r a h a m L i n c o l n v e l o h n F. K e n n e d y ' n i n l m l e r i n d e k i kutsallk, e h i t l i k v e r e s t o r a s y o n t e m a l a r y l a
da kapldr. O n u n kutsal k i t a p l a n B a m s z l k B i l d i r g e s i , A n a y a s a v e
Gettsyburg sylevini iermektedir. Dolaysyla, Bellah'n terimleriyle
sivil d i n , d i n i n m i M i y e t i l i i n o m u z l a n n a s r d m u l a k v e y a g e n e l
bir c i l a d a n ibaret deil m u h t e v a s , z v e k s m i l i i y l e , m i l l d u y g u
lar r a h a t l a t p y a t t r m a k t a n ziyade o n a m o r a l itiraz t e m s i l e d e n bir
dindir.

242
Bryan

S.

Turner

B e l l a h ' n sivil d i n i n g e e d i l i i n i s a v u n u u o n u n e p i s t e m o l o j i k k o
n u m u y l a birarada dnlmelidir. O b u k o n u m u n u "Hnstiyanlk v e
S e m b o l i k R e a l i z m " (1970) isimli m a k a l e s i n d e gelitirmitir. H e r n e ka
dar Durkheim yanl olan dinin olmadn savunmusa da, Bellah ind i r g e m e c i l i e kar d a h a g l bir t a r t m a y r t m t n " D i n k e n d i n e
zg (sui generis) b i r gerekliktin Aka s y l e m e k gerekirse, d i n d o r u
dur' ( 1 9 7 0 : 9 3 ) .

Sembolik Gerekilik

S e m b o l i k gerekilik bizi d i n i c i d d i y e a l m a y a , zellikle s e m b o l v e pra

tiklerin i n s a n h a y a t n d a k i g i d e r i l m e s i i m k a n s z n e m i n i t a n m a y a a
r n S e m b o l i k gerekilik b y l e c e d i n i n a y n a n d a h e m zorunlu h e m
y a n l g r l d o n d o k u z u n c u yzyldaki T a n n n n l m k a t a s t r o f u na kar a d a b i r z m d n S e m b o l v e pratiklere i n s a n l k d u r u m u
n u n e s a s o l a r a k dikkat y n e l t m e k s u r e t i y l e B e l l a h , d i n s e l h a k i k a t - i d d i a l a r y l a ilgili e n g e l l e r zerinde e n t e l l e k t e l a n l a m d a t e r e d d d e d
m e k s i z i n d i n s e l k u r u m l a n hakiki olarak ( k e n d i n e zg bir gereklik
o l a r a k ) k u c a k l a y a b i l i r . B y l e c e B e l l a h ' n b a k a s n u s l o g a n l a zet
leyebiliriz: T a n n l d ; y a a s n d i n !
D a h a y a k n b i r bakta, b u , s e m b o l i k g e r e k i l i i n aklla v a h y i n ili
k i s i y l e ilgili eski p r o b l e m e c e v a p v e r e m e m e k t e d i r ; d i n s e l s e m b o l l e r i n
neyi s e m b o l i z e ettiini bize a n l a t a m a m a k t a v e b u y z d e n d i n s e l pra
tiin k o n u s u n u n e y i n v e y a k i m i n e k i l l e n d i r d i i k o n u s u n d a n k a n m a k t a d n S e m b o l i k g e r e k i y e g r e . teistik ( t a n n c l k ) i n a n l a n n yok
l u u n a r a m e n d i n s e l f e n o m e n i o l u t u r a n ey i b a d e t g e r e i n i n y a n i
d i n p r a t i i n i n k e n d i s i d i n Homo religiosus'uu

(dindar insann) inanlar

d a n z i y a d e pratikleri c i d d i y e a l a n kii o l d u u d n c e s i P e t e r B e r
ger'in u i d d i a s n d a n k a y n a k l a n m t n " D i n i n prototipik

jestlerinin

tekrar tekrar g e r e k l e n d i i y e r ibadetlerdir" ( B e r g e n 1969: 109).

B u b a l a m d a , s e m b o l i z m i n iki ilevi a r a s n d a bir a y r m y a p m a k
faydal o l u n D i n s e l s e m b o l l e r ruh h a l l e r i , d u y g u v e d e e r l e r i s o m u t l a t r a b i l i r v e y a zetleyebilir, fakat s e m b o l l e r ayrca tarih iindeki zel
y e n kii v e o l a y l a r a iaret d e edebilir. H r i s t i y a n l k t a k i H a iareti fedak d k v e zdrap h l e t - i r h i y e l e r i n i z e t l e n fakat a y n c a N a s r a l s a ' n n
zel o l a r a k a r m h a g e r i l i i n e d e iaret e d e n B e l l a h v e B e r g e r gibi s o s
y o l o g l a n n argmanlarnn syledii ey. dinsel sembollerin neredey-

243

Din

Sosyolojisi

s e t a m a m e n g n d e r g e s e i o l m a k t a n z i y a d e zetleyici s a y l a b i l e c e i d i r .
H r i s t i y a n l k v e sivil d i n i zellikle zetleyici s e m b o l l e r o l a r a k e l e a l m a k
s u r e t i y l e s e m b o l i k gerekilik, e n a z n d a n g e l e n e k s e l o l a r a k H r i s t i y a n
o l a n l a r n kendi s e m b o l i z m l e r i n i h e m r u h h a l l e r i n i n ifadeleri h e m d e
d i n s e l v e t a r i h s e l g e r e k l e r i n i n zetleri o l a r a k a n l a m o l d u k l a r ger
e i n d e n k a n m a k iin bir y n t e m n e r m i o l u y o r . Dikkatini d i n i n t a
rihsel

o l a y l a r n e b e d a n l a m l a r hakkndaki h a k i k a t - i d d i a l a r n d a n uza

a y n e l t e n s e m b o l i k gerekilik, r a s y o n e l i n s a n d i n s e l t o p l u m l a b u
luturmu oluyor.
D i n i n t o p l u m s a l d e e r i v e b i r e y iin t e d a v i e d i c i n e m i n i n takdiri
e y l e m c i y i d i n s e l i n a n c n d o r u l u u veya y a n l l n a

inanmakszn

d i n s e l e y l e m e k a t l m a y a y n e l t i r . H r i s t i y a n m e n s u b i y e t i n bir m d a f a
a s n s a l a y a n s e m b o l i k gerekilik, p a r a d o k s a l o l a r a k A m e r i k a n s e k l e r l i i n i n g l bir y e n i d e n i f a d e s i n e d n e b i l i r . I n d i r g e m e c l l i e kar
s e m b o l i s t a r g m a n d i n s e l p r a t i i , b u pratikleri n i h a i o l a r a k a k l a
yan geleneksel inalarla beraber olsun veya o l m a s n , esas itibariyle
f a y d a l g r e n A m e r i k a n v u r g u s u n u n d o a l bir m u k a b i l i o l a b i l i r . N i t e
k i m , A m e r i k a l l a r n g e l e n e k s e l H r i s t i y a n ortodoksisinden z i y a d e d i n
s e l p r a t i e i n a n d k l a r ska v u r g u l a n m t r : " n a n T a n r y a d e i l i n a n
c n k e n d i s i n e d i r ; biz T a n n ' y a d e i l i b a d e t i m i z i n

k e n d i s i n e tapnrz"

( H e r b e r g , 1960: 84). B u m e n s u b i y e t D u r k h e i m ' i n , d i n s e l s e m b o l v e

p r a t i k l e r i n n e s n e s i n i n t o p l u m u n kendisi o l d u u y n n d e k i i n d i r g e m e c e l i i n i n ironik bir y e n i d e n f o r m l l e t i r i m i d i r .

D a h a s , d i n i n "iyi

birey" o l d u u hkri i n a n v e p r a t i i n g e l e n e k s e l H r i s t i y a n t e m e l l e r i n
d e n y a v a yava ipini koparm olan Amerikan halk dindarlnn te
m e l i h a l i n e g e l m i t i r . S e m b o l i k gerekilik. B a k a n E i s e n h o w e r ' i n o k
n a k l e d i l e n s z n d e d e d i i g i b i , ierii n e o l u r s a o l s u n d i n i n d i n o l a
rak b i r h a k l l a t m m e k l i n d e i l e m i t i r

Bizim h k m e t i m i z i n , d e r i n d e n hissedilen inanca d a y a n m a d

srece h i b i r a n l a m yok. ve b e n i m u m u r u m d a deil

b u da d i n i n b i l i s e l i e r i i n e kar t e o l o j i k kaytszln bir m e r u l a t r m n a h i z m e t e t m i t i r . Pratik, i n a n l a n n o l d u k a uzak v e y a belirsiz o l

duu durumda bile mkemmelletiricidir. Buradaki argman u: B e l
l a h ' n s e m b o l i k gerekilii ironik olarak P r o t e s t a n . K a t o l i k v e Y a h u d i
liin d i n s e l c e m a a t l e r iin d e i l , fakat A m e r i k a n s i y a s e t i y l e t o p l u m -

244
Bryan

S.

Turner

s a l z d e l e m e i i n e i t e t i k e d e r h a l i n e geldikleri d u r u m u n e n t e l
lektel suretidir.

Kamusal Trenler

ingiliz s o s y o l o j i v e a n t r o p o l o j i s i n d e , k a m u s a l hayattaki kollektif t

r e n l e r i n n e m i hakkndaki a d a t a r t m a l a r d a benzer teorik g e l i
meler

m e y d a n a g e l i y o r d u . r n e i n . "Ta G i y m e T r e n i n i n A n l a m "

zerine S h i l s v e Y o u n g t a r a f n d a n y a z l a n bir m a k a l e d e (1953) t a giy

m e treninin ulusun m a n e v i deederinden kabul edildiini gsterdi
ler; s e r e m o n i n i n ngiliz t o p l u m u n u m o n a r i n i n s e m b o l l e r i v e

ritelle-

ri e t r a f n d a b i d e t i r e n bir 'mill p a y l a m ' i d i . K u k u s u z , m i l l p a y l a m

ingiliz ii s n f n n s i y a s a l s i s t e m l e b a a n l b t n l e m e s i n i n g r
y o r d u . B e n z e r a r g m a n l a r B y k B r i t a n y a V e l i a h t n n t a y i n i y l e ilgili
d e y a p l m t r ( B l u m l e r , 1971). B u t a y i n a i l e d a y a n m a s v e m i l l b i
l i n c i n g l e n d i r i l m e s i v e m e r u l a t r l m a s e y l e m i olarak g r l m
tr. D a h a k a p s a m l b i r tarzda, s a n a y i t o p l u m u n u n , futbol k u p a s fina
li, kriket test y a n l a n , G u y F a w k e s G e c e s i , m a d e n c i l e r i n g a l a g s t e r i
leri gibi s e k l e r

ritellerin

o l u t u r d u u d a n k bir koroyla e k i l i p ev

rildii s a v u n u l m u t u r ( B o c o c k , 1974).
H e r n e k a d a r D u r k h e i m ' n basit t o p l u m l a r d a k i t o t e m i k pratikleri
analizi bizim d i n s e l pratik, i n a n v e t e c r b e n i n t o p l u m s a l m e k a n i z m a
laryla ilgili b i l g i l e r i m i z e etkili bir katkda b u l u n m u s a d a , m o d e r n
t o p l u m d a t o p l u m s a l bir y a p t r c olarak d i n i n a n a l i z i n i n t a m a n l a
m y l a n a s l t a t m i n e d i c i o l d u u n u g r m e k zordur. B i r "sivil d i n " o l a r a k
t a s h i h e d i l m i b i i m i y l e b i l e , a d a t o p l u m u k u a t a n bir "'kutsal g k k u b b e " n o s y o n u t a m a n l a m y l a ikna e d i c i d e i l . U y l a m s a l , t o p l u m u n
b t n k e s i m l e r i n d e ortak v e aka d i n s e l o l a n i n a n l a r n y o k l u u n d a ,
s o s y o l o g l a r s a n a y i t o p l u m u n d a b a l a y c g olarak riteller, s e r e m o
niler v e m i l l pratikler zerinde d u r m u l a r d r . R i t e l l e r e t o p l u m s a l b
t n l e m e e s i olarak b a k a n b u D u r k h e i m c perspektiflerin bir s o r u
n u , 'ritel' k a v r a m n n m u l a k l n n d i n s e l a l a n d a n s e k l e r a l a n a k o
lay b i r g e i e i m k a n v e r m e s i d i r .
F a y d a c o l m a y a n bir zellie s a h i p d z e n l i , t e k r a d a n a n , s t a n d a r t
h e r h a n g i bir etkinlik o l a r a k 'ritel' k a v r a m b y l e c e B u c k i n g h a m S a r a y'ndaki muhafzlann deitirilmesinden A n m a G n ' n e , P a r l a m e n t o ' n u n a l n d a n b a y r a n s e l a m l a n n a kadar birok etkinliin t a -

245
Din

Sosyolojisi

m a r n n k u a t a c a k kadar genitir. lke olarak, sivil d i n i n bir p a r a s s a

y l a b i l e c e k r i t e l l e r listesini s n r l a y a b i l e c e k h i b i r y n t e m yoktur; n e
yazk ki, r n e k l e r i n o k l u u sivil d i n l e r i n etkililiini s a v u n u n a n l a r iin
h i bir t e o r i k m a h c u b i y e t tar gibi g r n m y o r . K a v r a m n m u l a k l
gznnde bulundurulduunda, aslnda neyin dlanacan bilmek
zor o l u y o r ( G o o d y , 1977).
S i v i l d i n a r g m a n , b a a t bir kltr n o s y o n u y l a ilgili t m a r g m a n
larla p a y l a t y a y g n bir m e t o d o l o j i k zorluktan kt e t k i l e n m i y o r . O
skl t o p l u m s a l s o n u l a r l a kartrarak, t o p l u m s a l h a k i m i y e t i k l t
rel h a k i m i y e t l e d e n k l e t i r m e k t e d i r . B a a t bir kltr veya sivil d i n hak
k n d a g l bir tez. s z k o n u s u i n a n v e pratiklerin t o p l u m s a l bir s i s
t e m i n b e k a s v e s r e k l i l i i n d e k a n l m a z bir rol o y n a d k l a r n g s t e r
m e k z o r u n d a d r . K a m u s a l d z e y d e geerli i n a n v e pratiklerin, h a y a t
t o p l u m s a l s r e l e r i n v e t o p l u m s a l d z e n l e m e l e r i n k o r u n m a s n d a zo
r u n l u o l a r a k n e m l i etkileri o l d u u iddia e d i l e m e z . S i v i l d i n a r g m a n
l a r n n v e y a m i l l i y e t i l i k l e ilgili a r g m a n l a r n o u s z d e ortak belirli
pratiklerin m e v c u d i y e t i n i v u r g u l a y a n v e b u n l a r n b t n l e t i r i c i s o n u
lar o l d u u n u iddia e d e n zayf teorilerdir. K r a l i y e t D n . B a m s z
lk G n k u t l a m a l a r veya ta g i y m e t r e n i gibi s e r e m o n i l e r e b a k l d
n d a , i n s a n l a r n o n l a r a deiik d z e y l e r d e katldklar gibi n e m s i z
a n l a m d a t o p l u m s a l s o n u l a n o l d u u grlr, fakat b u ritelierin ka
p i t a l i s t t o p l u m u n istikrar zerinde zel s o n u l a r o l d u u n u g s t e r e
b i l m e k iin d a h a ileri g i t m e k gerekiyor. T o p l u ritelierin v a r o l u u n
d a n , b u n l a n n i l e v s e l olarak zorunlu o l d u k l a n v e y a k e n d i l e r i n e y k l e
n e n i l e v l e r i y e r i n e getirdikleri s o n u c u k a n l a m a z . M e v c u t d e l i l l e r
zerindSi'sivil d i n e n iyi i h t i m a l l e s t n k r v e a n c a k p e r i y o d i k olarak
koMlif

bilin s o r u n s a l n n y e n i d e n h a r e k e t e g e m e s i y l e irtibatldr, fa

kat b ortak d u y g u l a r l a s a n a y i t o p l u m u n u n y a p s a l d z e n l e m e l e r i a r a
s n d a k i i n c e b a l a n t yetersiz bir b i i m d e t e s b i t e d i l m e k t e d i r .

Milliyetilik v e 'Kollekif Bilin'

D u r k h e i m ' d e n bu y a n a sivil d i n l e r i n s o s y o l o j i k m t a l a a s ayrca
m i l l d u y g u l a r d a d i n s e l h e y e c a n a p a r a l e l bir e y k e f e t m e y e a l a n
t e o r i l e r e e l i k e d e n s o r u n l a n n ayrntl bir t e m s i l i n i salar. H e m m a r k s i s t l e r h e m d e s o s y o l o g l a r m i l l i y e t i l i i kapitalist t o p l u m u n b l n m e
l e r i n i n z e r i n e b i n e n bir e i t kollektif b i l i n olarak, e k o n o m i k karla
rn p l a k a t m a l a r n m a s k e l e y e n bir i d e o l o j i o l a r a k g r m l e r d i r .

246
Bryan

S.

Turner

( B o t t o m o r e , 1979). K a p i t a l i s t t o p l u m l a n n s i y a s a l y a a m m d a m i l l i y e t
i i n a n l a r m g r n e n h a k i m i y e t i n e r a m e n , m i l l i y e t i l i k l e k a p i t a l i z m
a r a s n a k i b a m t a m m a h i y e t i bir t a r t m a k o n u s u o l m a y a d e v a m et
mitir.
Kapitalist ekonomilerin gelimesinde ulus-devlet v e milliyeti ide
o l o j i n i n n e m i hakknda ( P o g g i , 1978) v e e m p e r y a l i z m e kar tepkiler
o l a r a k m i l l i y e t i hareketlerin r o l hakknda ( S m i t h , 1971) birok g e n e l
a r g m a n l a r vardr. B u n u n l a b i d i k t e , D u r k h e i m ' i l g i l e n d i r e n m i l l i y e t i
d u y g u , o u kez o l d u k a m n f e r i d , t a r i h s e l a n l a m d a o l u m s a l o l a y l a
n n ksa v a d e l i bir s o n u c u olarak ortaya kmtr; bir s a n a y i t o p l u m u
nun zorunlu koullanna bakldnda, milliyeti

ritel

ve duygulann

n e m i hakknda h e r h a n g i bir g e n e l ifade retmek o u n l u k l a zordur.

B i r i n c i D n y a s a v a y l a birlikte d n e m i n i i r i n e m a r k a s n v u r a n b y bozumu ve yanlsamann gideriminin (disillusion), rnein, vatanse
ver m e n s u b i y e t i n b a l a n g h e y e c a n n a elik ederek t e s i s e d i l m e s i g e
rekecektir.
D o l a y s y l a m e t o d o l o j i k t a r t m a iin a y n n t l bir a l a n var, fakat or
t a d a e i t o r a n d a n e m l i teorik s o r u n l a r vardr. S i v i l d i n h a k k n d a k i tar
tmalar,

Herberg

tezi,

kollektif

bilin

vs.

hepsi

de

nih-

o l a r a k t o p l u m s a l felsefedeki t e m e l bir m e s e l e y e y n e l i d e r : t o p l u m
sal h a y a t t a rza v e z o d a m a , k o n s e n s s v e a t m a a r a s n d a k i iliki m e
s e l e s i n e . P a r s o n s s o s y o l o j i s i v e A m e r i k a n y a p s a l i l e v s e l d i ii, d e i
ik y o l l a d a , t o p l u m d a k i d e e r k o n s e n s s n n h e m u z a n m n h e m d e
n e m i n i abartm olmakla eletirilmilerdir (Dahrendorf,

1968). B u

n u n l a b i d i k t e , kapitalist t o p l u m zerine m a r k s i s t t e o r i l e r . B a t l d n
y a n n o d a k b l g e l e r i n d e d e v r i m c i , ii p o l i t i k a l a n n n y o k l u u n u ak
l a m a y l a ilgili olarak a y n a - i m a j s o r u n u y l a k a r l a m l a r d r . i snf
arasnda milliyeti inan ve duygularn mevcudiyetinin, en azndan
k s m e n , b u zel d u r u m l a r a k l a y a b i l e c e i d n l r . F e o d a l O r t a
a l a r n d i n s e l h a r e k e t l e r i y l e y i r m i n c i yzyldaki i r a s y o n e l faist v e
m i l l i y e t i a y a k l a n m a l a r a r a s n d a v a r s a y l m bir p a r a l e l l i k vardr ( C o
h e n , 1957).
B i r e i t d i n olarak m i l l i y e t i l i k m e s e l e s i b u b a l a m d a r n e k l e y i c i dir. M i l l i y e t i l i k

baz b u n a l m d n e m l e r i n d e t o p l u m s a l b t n l e m e

i l e v l e r i n i y e r i n e getiriyor gibi g r n y o r , r n e i n F r a n s a ' d a F r a n k o P r u s y a S a v a v e B i r i n c i D n y a S a v a n n s o n u a r a s n d a y l e bir e y

o l m u t u r , a m a m i l l i y e t i l i k ayrca etnik v e y a kltrel o l a r a k farkllk ar-

247
Din

Sosyolojisi

z e d e n bir s i y a s a l t o p l u l u k i e r i s i n d e t o p l u m s a l olarak b l c d e o l a
bilir. m e i n , 1 9 7 0 l e r d e A v r u p a s i y a s e t i n e b l g e s e l v e ayrlk h a r e
ketlerin etkisi a l t n d a m e r k e z i l e m i u l u s - d e v l e t l e r i n b i r l i i n e y n e l
m i t e h d i t h a k i m d i . r l a n d a , G a l l e r , skoya, B r i t a n y a v e B a s k b l g e l e
rindeki milliyeti v e kltrel politikalar konvansiyonel siyaseti bozma
t e h d i d i n e y o l a y o r d u ( N a i r n , 1975). D a h a uzun bir z a m a n l e i n d e ,
ngiliz s i y a s e t i h e r z a m a n K a t o l i k v e Keltik evreleri P r o t e s t a n merkez
d e n a y r a n , d i n s e l - m i l l i y e t i izgilerle p a r a l a n m t r ( H e c h t e r , 1975).
M i l l i y e t i d u y g u bir s a v a d u r u m u n d a b i r d d m a n a kar s i y a s bir
snr t a n m l a m a y a hizmet ettii z a m a n , D u r k h e i m t a r a h n d a n b e l i r t i
len i - t o p l u m s a l s o n u l a r a s a h i p o l a b i l i r , fakat m i l l i y e t i d u y g u m e v
c u t b i r s i y a s a l s i s t e m i e r i s i n d e tepkici bir ayrlk s i y a s e t d a l g a s n c a
fitillendii z a m a n , m i l l i y e t i l i k kemirici o l u r M i l l i y e t i h a r e k e t l e r o
u n l u k l a d i n s e l farkllklarla y a k n d a n ilgili o l d u k l a r n d a n , skoya v e
K a n a d a ' d a o l d u u gibi, d i n t o p l u m s a l v e e k o n o m i k b l n m e l e r i n iyi
l e t i r i l m e s i n d e b i r r o l e s a h i p o l a b i l i r D i n s e l r i t e l l e r isel elikileri
somutlatrd

kadar

toplumsal

dokuyu

koruyamayabilir

(Lukes,

1975).

Sonu

D i n i n i s t e r bir sivil d i n b i i m i i i n d e i s t e r s e d e m i l l i y e t i l i k l e bir a l

m a k i e r i s i n d e m o d e r n t o p l u m d a tpk g e l e n e k s e l t o p l u m l a n bir
b i r i n e b a l a d v a r s a y l d gibi m o d e r n t o p l u m d a d a bir y a p t n c
olarak i l e y e b i l e c e i d n c e s i n e y n e l t i l e b i l e c e k b y k itiraz v a r
d r lkin, b u d n c e s a n a y i t o p l u m u n d a snf v e snf a t m a l a n s o
r u n u n a gerek a n l a m d a t a t m i n e d i c i bir z m g e t i r m i y o r D i n s o s y o
lojisindeki Durkheimc gelenek undan dolay eletirilebilir
(O) hi biryerde dinsel inanlarn, baz gruplarn dierieri ze
rindeki hakimiyetini merulatrmaya yardm eden ideolojiler
olma ihtimaliyle karlamyor (Giddens. 1978; 103-4)

A m p i r i k d e l i l l e r t o p l u m s a l snflar a r a s n d a d i n s e l m n a s e b e t l e r ,
stil v e pratik k o n u s u n d a n e m l i d i n s e l farklan v u r g u l a m a k t a d r M e z
h e b i farkllklar m i l l snf y a p s n d a k i k n i m a l a r a y o l a a r v e yerel d
z e y d e e h i r i i n d e k i snf s i y a s e t i n e kltrel s n r l a n n s a l a r

248
Bryan

S.

Turner

k i n c i s i , h e r l a n g i bir ortak kltr t e o r i s i n d e o l d u u g i b i , tpk d i n

sel k n t o p l u m s a l istikrar z e n n d e k i s o n u l a n n a b a r t t k a , s o s
y o l o g l a r iin t o p l u m s a l b a l l n a l t e r n a t i f k o u l l a r n i f m a l

etmek

gibi bir e i l i m vardr. T o p l u m l a r b a s i t e v e y a h a t t a n c e l i k l e baz

i n a n v e n t e l pratikler araclyla d e i l , bir ' m a d d i ' g l e n n o k l u
u y l a g , e k o n o m i k z o d a m a , ekononnik b a m l l k , y a s a l z o d a m a .
e k o n o m i k ktlk, alkanlk v e g n d e l i k h a y a t n z o r u n l u l u k l a n a r a c l
y l a birarada tutuludar. Toplumlar deederin pragmatik kabulyle
b i d i k t e , g r e c e y k s e k d z e y d e e l i k i , n o r m l a r a kar s o u k l u k v e ka
ytszlkla i l e m e y e d e v a m e d e b i l i d e r . T o p l u m s a l y a p t r c b u o r t a m
lar y z n d e n , a n o m i v e t o p l u m s a l kaos i e r i s i n d e n i h bir d e git
m e k s i z i n , srekli o l a r a k k e m i r i l m e k t e , s i l i n i p s p r l m e k t e d i r
S o n olarak, her n e kadar d i n s o s y o l o g l a n m o d e r n t o p l u m d a d i n
sel v e s e k l e r pratiklerin t a g i y m e t r e n l e r i , m i l l s e r e m o n i l e r , t a
rih b a y r a m l a r n t o p l u m s a l i l e v l e r i n e v u r g u y a p m l a r s a da, M i c h e l
F o u c a u l t , N i c o s P o u l a n t z a s v e L o u i s A l t h u s s e r ' i n b u kadar a n l a m l bir
b i i m d e b a h s e t m i o l d u k l a r , d i s i p l i n e e d i c i pratikler a l a n n a dikkat
etmeyi baaramamlardr.

REFERANSLAR
Argyie, M.. 1968. Seven Sociological Roots of Religion. Theology. vol. 67.
Bellah. R. 1970. Civil Religion in America, Beyond BeHef. New York and London. Harper
and Rav.
Berger. P. L.. 1969. The Social Realily of Religion. London. Faber and Faber.
Blumler. |. C , Brown. 1., Ewbank. A. |. ve Nossiter. T.. 1971, Attitudes to the moarchy;
their structure and development during a ceremonial occasion, PolHical Studies.
Cilt. 19. No. 2.
Bocock. R.. 1974. Rilual in Industrial Society: A Sociological Analysls of Rilualism in Modern England. London George Ailen and Unu/n.
Bottomore. T., 1979. Polilical Sociology. London: Hutchinson.
Cohen. W.. 1957, The Pursuit ofthe Millennium. London: Mercury Books. Heinemann.
Cutler. D. R., (ed.) 1968, The Religious Situation, Boston.
Dahrendorf. R.. 1968. Gut of Utopia. R. Dahrendorf (ed.) Essays in the Theory of Society.
London.
Demerath. N.). ve Hammond, P. E., 1969. Religion in SocialConll: Tradilion and Transition,
New York.
Giddens. A.. 1978. Durkheim. Londoi: Fontana. Collins.
Coody.!,. 1977, Agalnst Ritual' Loosely Structured Thoughts on a Loosely Delined
Topic. S. F. Moore ve B. G. Myerhoff (eds). SecMar Rilual, Amsterdam: Van Go-

249

Din

Sosyolojisi

Hechter. M.. 1975. Memat Colomatism. the Celtic Fringe in British Uational Development 15361966. London: Routjedge and Kegan Paul.
Herberg. W.. 1960. Protestant. Catholic. \ew. New York: Anchor Books.
Lukes. S.. 1975. Political Ritual and Social Integration, SocioUtgy. Vol. 9. No. 2.
Macintyre. A.. 1967. Seculariation and Moral Change. Oxford University Press.
Nalm. T.. 1975. Old Nationalism and New Natlonalism. G. Brow/n (ed.) The Red Paper on
Scolland. Edlnburgh.
Parsons. T.. 1975. Christianity and Modem Industrial Society. E. A. Tiryakian (ed.). Seciological Theory, Values and Social CUIIMTOI Change. Essays in Honour of Pitrim Sordum,
New York: The Free Press.
Poggi, G., 1978, The Develpment of Modern State. A Sociological Revieif, London: Hutchin
son Educational.
Richey, R. E., (ed.) 1974. American Civil Religio. New York.
Shlls. E. ve Young. M.. 1953, The Meaning ofthe Corronation. Sociological Reviev. vol. 1.
Smith, A. D.. 1971. Theories of Nationalism. London: Dukworth.
Stark. R. ve Glock, C. Y., 1965, The 'Nevi/ Denominationalism'. Reviev o/ Religious Research.
vol. 7. nol..
Stark. R. ve Glock. C. Y.. 1968, American Piel;. the Nature of Religious Q)iwiln(. Berkeley
and Los Angeles: University of California Press.
Weber. M., 1961. Mflx Wefer. Essays in Sociology. H. Gerth ve C. Wright Mills. (eds.). Lon
don: Routledge.
Whyte. W. H.. 1956. The Organiation Man. New York. Touchstone Books.

DNDARLIIN BOYUTLARI ZERNE^

CHARLES Y, GLOCK

Din, n e karmak m o d e r n toplumlarda ne d e son d e r e c e h o m o j e n il

kel k l t d e r d e b t n i n s a n l a r iin a y n a n l a m a g e l m e z . Bizzat h e r
d i n i g e l e n e k i i n d e b i l e p e k ok deiik a n l a y l a r a r a s t l a n r . B u basit
g e r e i n b e l g e l e n d i n l m e y e ihtiyac yoktur. D i n m e s e l e s i sz k o n u s u
o l d u u n d a , i n s a n l a n n n a s l farkl d n d k l e r i n i , farkl hissettiklerini
v e farkl d a v r a n d k l a r n her g n grmekteyiz. B u n e d e n l e , birey v e
o n u n dini aratnimak istendiinde, din fenomeninin kavramsal ola
rak n a s l ifade e d i l e b i l e c e i n e v e i n s a n l a n n d i n i y n e l i m l e r i n i n g r
n m l e r i n i n n a s l s n f l a n d r l a b i l e c e i n e karar v e r m e k g i b i zor bir g
r e v l e kar karya k a l n m a k t a d r . G e r i b u s o r u l a r d e f a l a r c a s o m l m u tur, fakat u a n a k a d a r d i n i y n e l i m l e d e ilgili s n f l a n d r m a l a r gelitir
m e k v e y a bir i n s a n n d i n d a r o l u p o l m a m a s n a etki e d e n f a k t d e r i a
a k a r m a k k o n u s u n d a pek az i n a n d n c a l m a y a p l m t r . H e r e y
kanktr. B u d u r u m d a , eitli d i n i a n l a y v e b a l l k l a r n s i s t e m l i bir
analizi i i n bir d a y a n a k n o k t a s ortaya k o y m a g r e v i n i n bir s o r u n o l a
rak h a l a n m z d e d u r d u u n u syleyebiliriz.
B u makalenin a m a c , bu m e s e l e n i n zlmesine bir a d m

daha

y a k l a a b i l m e k t i r . D a h a n c e k i a r a t r m a l a r gz n n d e b u l u n d u r u l -

Almancadan eviren. M. Emin Kltta. (makalenin ngilizce aslnn yaynland yen

Ch. Y. Glock. "On the Study of Religious Commitmenl", Religious Education. juli-August 1962. Ayrca bkz: Ch. Y. Glock ve R. Slark (Ed.). Religion and Sciety in Jension. Rand
McNally and Company, Chicago 1965. Elinizdeki eviri, makalenin loachim Matt
hes'in Kirclie und Cesellschafl (Rowohlt Verlag, Hamburg 1969) adl kitabnn ekinde
yaymlanan "bcr die r"--:iensionen der Religisitaet" balkl Almanca evirisinden
yaplmtr.

251
Din

Sosyolojisi

d u u n d a dinin kapsaml v e operasyonel (ievuruk, ilemsel) olarak

yararl n a s l bir t a n m n n g e r e k l i o l d u u v e b u i h t i y a l a r d i k k a t e a l a
rak n a s l bir a r a t r m a s t r a t e j i s i g e l i t i r m e n i n gerektii s o r u l m a l d r .
D i n i n s a d e c e i n s a n h a y a t n d a herkes t a r a h n d a n b i l i n e n a n l a m , b i r e y
sel d i n d a r l n a y n n t l bir a n a l i z i n i hakl g s t e r m e k iin yeterli g r
lebilir. e i t l i d i n i ballk v e d i n i zihniyetleri l e b i l m e i m k a n n a s a
h i p o l m a k , s a d e c e bizim m e r a k m z g i d e r m e k t e n d a h a fazla i e y a r a
y a b i l i r . B u e k i l d e d a h a o k , b i r e y s e l d i n d a r l n kaynak v e etkileri ile
ilgili n e m l i s o r u l a r a h e m bireyler h e m d e t o p l u m l a r a s n d a n c e v a p
v e r e b i l m e k iin b i r o k h i p o t e z ortaya atlabilir.

Dindarln Boyutlan
D i n i z i h n i y e t v e ballklar m m k n o l d u u n c a k a p s a m l o l a r a k orta
ya k o n u l m a k i s t e n i y o r s a , o z a m a n n c e l i k l e i n s a n n g e n e l o l a r a k d i n
d a r o l a b i l e c e i farkl f o r m l a r k a v r a n m a l d r . Baz i s t i s n a l a r d n d a , b u
temel m e s e l e n i n u ana kadar yaplm aratrmalarda ihmal edildii
grlmektedir. Mevcut aratrmalarn ou, u veya b u ekilde, din
d a r l n farkl b i r t e z a h r z e r i n d e y o u n l a m v e d i n i n b t n d i e r
ler t e z a h r l e r i n i g r m e z l i k t e n g e l m i t i r . B y l e c e , bir a r a t r m a d a d i n i
i n a n ekilleri p r o b l e m i v e i n a n m u h t e v a s , baka bir a r a t r m a d a e
itli d i n i pratikler n p l a n a a l n m t r . D i n i n a r a t m l a n h e r zel y n ,
d i n d a r l n d i e r i f a d e e k i l l e r i i l e g e n i ilikiler

b a l a m n d a p e k az

e l e a l n m t r . A y n e k i l d e belli bir tarzda k e n d i n i g s t e r e n d i n d a r l

n , baka e k i l l e r d e i f a d e s i n i b u l a n d i n d a r l k l a ilikisinin o l u p o l m a
d s o r u s u d a p e k az s o r u l m u t u r .
Eer bildiimiz eitli d n y a dinlerini inceleyecek olursak, b u d i n
lerin t e z a h r tarzlarnda n a s l farkllatklan h e m e n aklk kazanr.
Farkl d i n l e r , m e n s u p l a n n d a n s o n d e r e c e farkl b e k l e n t i l e r i i n d e d i r
ler. r n e i n K a t o l i k v e P r o t e s t a n l a r d a n , dzenli o l a r a k kutsal k o m i n
y o n a y i n i n e v e y a k u d d a s a y i n i n e k a t l m a l a r b e k l e n i r . B u n a karlk s
l a m ' d a , H r i s t i y a n l k t a b u l u n m a y a n , her M s l m a n n h a y a t n d a bir
kez h a c c a g i t m e s i gerektii e m r i vardr.
D n y a d i n l e r i a r a s n d a k i b u ekildeki farkllklara r a m e n , b u d i n
lerde, dindarln kendini gsterdii genel boyutlar b a k m n d a n bir
u z l a m a b u l u n m a k t a d r . B u e r e v e d e biz, d i n d a r l n e s a s b o y u t l a
r n d a n sz e t m e k istiyoruz. B u b a l a m d a b e b o y u t b i r b i r i n d e n a y n l a -

Charles

Y.

Glock

bilir: e i t l i d n y a d i n l e n t a r a f n d a n kabul e d i l e b i l e c e k d i n d a d n e
itli t e z a h d e n b u b o y u t l a r d a n b i n n e v e y a d i e r i n e b a l a n a b i l i r . B u
a n l a m d a biz. d i n i t e c r b e b o y u t u ( e x p e n e n t i a l d i m e n s i o n ) , a y i n s e l
( i b a d e t ) b o y u t ( n t u a l i s t i c d i m e n s i o n ) , ideolojik ( i n a n ) b o y u t ( i d e o l o jical d i m e n s i o n ) , bilgi b o y u t u ( i n t e l l e c t u a l d i m e n s i o n ) v e d i n i k a n a a t
lerin e t k i l e m e b o y u t u n u ( c o n z e q u e n t i a l d i m e n s i o n ) b i r b i r i n d e n a y r
yoruz.'
D i n i t e c r b e b o y u t u kategorisi ile, b t n d i n l e r i n , d i n d a r i n s a n n
h e r h a n g i bir z a m a n d a n i h a i gereklikle d o r u d a n t e m a s ettiini v e y a
d i n i bir d u y g u y u t e c r b e ettiini a z o k aka k a b u l ettikleri h u s u
s u n u gz n n d e b u l u n d u r u y o r u z . e i t l i d i n l e r i n u y g u n

biimde

a k l a d zere v e y a e i t l i b i r e y l e r t a r a f n d a n r e a l i t e o l a r a k t e c r b e
e d i l d i i g i b i , b u d u y g u tarz n e m l i l d e farkllaabilir. B u d u y g u ,
korku v e y a v e c d h a l i n d e o r t a y a kabilir, h u u veya m u t l u l u k d u y g u
s u n d a , r u h s a l huzur b u l m a d a v e y a e v r e n v e y a t a n n s a l o l a n l a h e y e c a n
l bir ilikide

ortaya kabilir. Aynca,

hangi dini duygunun dindarln

e s a s e l e m a n o l a r a k g r l d h u s u s u n d a da farkllklar o l a b i l i r . B i z
zat H r i s t i y a n l k t a , mistik t e c r b e n i n d e e d e n d i r i l m e s i k o n u s u n d a v e
ya i h t i d a o l a y n a y k l e n e n a n l a m d a n e m l i farkllklar vardr. D o a l
o l a r a k h e r d i n , b i r e y s e l d i n d a d n iareti o l a r a k sbjektif d i n i t e c r
b e y e belli bir d e e r verir.
i n a n b o y u t u kategorisi ile, d i n d a r her i n s a n n belli i n a n ilkeleri
ni kabul e d e c e i n e y n e l i k b e k l e n t i l e r i f a d e e d i l m e k t e d i r . B u i n a n i l
k e l e r i n i n m u h t e v a s n n k a p s a m s a d e c e farkl d i n l e r d e d e i l , a y n d i n i
g e l e n e i n i i n d e d e farkl o l a b i l i r . B y l e c e her d i n , i n a n i l k e l e r i n d e n
belli bir s i s t e m kurar v e m e n s u p l a r n d a n bu ilkelere i n a n m a l a n n bek
ler.
b a d e t b o y u t u k a t e g o r i s i ile, bir d i n i n m e n s u p l a r n n y e r i n e getir
dikleri b t n spesifik d i n i pratikler kast e d i l m e k t e d i r . H e r t d a y i n ,
d u a , zel s a k r a m e n t a l d a v r a n l a r a k a t l m a , perhiz v e benzeri i b a d e t
ler b u b o y u t i i n d e yer a l r
E e r bilgi b o y u t u n d a n sz e d i y o r s a k b u n u n l a , b t n d i n l e r d e d i n
d a r i n s a n d a n , i n a n c n n t e m e l retilerini v e kutsal m e t i n l e r i b i l m e s i

Bu konu le ilgili olarak kr: Ch. Y. Clock, "The Religious Revival in America?'. I.
Zahn (Hg). Religion and the Pace of America. Berkeley 1959 Bu incelemede dindarlk
drt boyuta ayrlmtr. Bilgi boyutunu Y. Fukuyama'nn incelemesine dayanarak
yeni olarak ilave ettim.

253
Din

Sosyolojisi

ve onlara gvenmesinin beklendii h u s u s u n u dnyoruz. Bir inan

c b i l m e k , o n u k a b u l e t m e k iin gerekli a r t o l d u u i i n , bilgi b o y u t u
ile i n a n b o y u t u a r a s n d a sk bir b a l a n t vardr. B u n u n l a birlikte
i n a n , b i l g i n i n z o r u n l u s o n u c u d e i l d i r v e her d i n i bilgi d e d o r u d a n
inanla sonulanmaz.
E t k i l e m e b o y u t u , a n l a n d r t b o y u t t a n farkldr. B u kategori ile. b i
rey olarak i n s a n n d i n i i n a n , pratik, t e c r b e v e b i l g i s i n i n b t n s e k
ler s o n u l a r z e t l e n e b i l i r . n s a n l a r n n e y a p m a l a r gerektiini v e d i n
lerin e t k i l e m e s i s o n u c u hangi z i h n i y e t e s a h i p o l m a l a r gerektiini b e
l i r l e y e n d i n i kurallarn t m b u r a d a o r t a y a kar. A m e l l e r i n

teolojik

a n l a m n n b u r a d a bir yeri vardr. H r i s t i y a n i n a n d i l i n d e , e t k i l e m e b o

y u t u n u n , i n s a n T a n n i l i k i s i n e g r e d a h a ok i n s a n i n s a n i l i k i s i n
d e sz k o n u s u o l d u u ifade e d i l m e k t e d i r .
Dinin aratrlmas ve dindarln deerlendirilmesinde bu be bo
y u t u n kategorik d a y a n a k n o k t a l a n olarak k u l l a n l m a l a n n teklif e d i y o
ruz. M e v c u t a r a t r m a l a n n hibirisi bu b e b o y u t u n h e p s i n i b i r d e n a y
n l d e d i k k a t e a l m a m ; pek az m s t e s n a ^ birey v e o n u n d i n i n i
a r a t r a n m e v c u t a r a t r m a l a r g e n e l l i k l e o k b o y u t l u bir a n l a y y e r i n e
tek b o y u t l u bir a n l a y t a n h a r e k e t e t m i t i r . H a i l , L a u b a , S t a r b u c k v e
l a m e s ' i n a r a t r m a l a n dikkate a l n m a z s a , d i n i t e c r b e b o y u t u h e m e n
h e m e n h i i n c e l e n m e m i t i r . ' G e r i baz d e n a m i n a s y o n l a n n t e v i k i y l e
H r i s t i y a n l a n n d i n i bilgileri k o n u s u n d a y a p l m baz a r a t r m a l a r var
dr. B u n u n l a birlikte, d o r u d a n v e y a y a n o l a r a k b u b o y u t l a m e g u l
o l a n d a h a b y k bir a r a t r m a yoktur. B i r o k a r a t r m a d a k u l l a n l a n
dindarlk gstergeleri b i z i m anlaymza g r e ibadet v e inan b o
y u t u k a t e g o r i l e r i n e d e n k derler."^ M a h i y e t i t i b a r i y l e d i n d a r l n etki
l e m e b o y u t u , d i e r b o y u t l a r d a n a y n o l a r a k i n c e l e n e m e z . E e r d i n i kanaatlardan kaynaklanyorlarsa e e r dini inan m u h t e v a l a n v e ekii-

Karlatnnz: I. H. Fichter. Dynamis of City Church, Southern Parish, Chicago 1951 ve

G. Lenski, The Religious Pactor. New York 1961.
st. I lal, "The Moral and Religious Training of Children and Adolescents". PeiagogicalSeminary, lune-1891; I. H. Lauba. A Psychological Study of Religion, New York 1912;
E. starbuck. The Psychology of Religion, New York. 1899: W. lames. The\arieties of Religio
us Experienu, New York 1902.
Karlatrnz; L. Bultena, "Church Membership and Church Attendance in Madison, Winconsin", Am. Soc.Rec.. Nr.47. Marz 1952 ve G. Lenski. "Social Correlates of
Religious interest". Am. Soc. Rew., Nr.l5. 1950.

^^'^

Charles

Y.

Glock

l e r i n d e n , d i n i pratii^, t e c r b e v e b i l g i d e n o l u u y o d a r s a s e k l e r h a
y a t a l a n l a r n d a k i zihniyet v e d a v r a n tarzlar d i n i ballk iin l
olarak kabul edilebilider.

Dini balln farkl etkileri

konusundaki

m e v c u t a r a t r m a l a r m a n t k i olarak y l e hareket e t m i l e r d i r ki, g e r e k

t e d i n i n s e k l e r t u t u m v e d a v r a n tarzlarna bir e t k i d e b u l u n u p b u
l u n m a d n keif e t m e k g a y e s i y l e k i l i s e y e g i d e n v e g i t m e y e n l e r i n ,
i n a n a n v e i n a n m a y a n l a n n s e k l e r t u t u m v e d a v r a n tarzlarn b i r b i
riyle karlatrmlardr.^
Dindarln btn tezahdedni anlamaya ynelik aratrmalar ya
p l m a d k a , b e b o y u t a r a s n d a k i karlkl ilikiler arzu e d i l e n dzey
d e a k l a n a m a z . D i n d a d n eitli t e z a h d e d n i n b i r b i d e n n d e n b t
n y l e b a m s z o l a b i l e c e k l e r i g r akla yatkn deildir. Dier y a n
d a n , baz y e n i a r a t r m a l a r , bir b o y u t t a d i n d a r o l a n n zorunlu o l a r a k
d i e r bir b o y u t t a da d i n d a r o l m a s g e r e k m e d i i n i ortaya k o y m u l a r dr.6 Dini birlikler t a r a f n d a n b e e n i l e n b i n olarak k e n d i s i n e d a n l a n
F u k u y a m a , kilise a y i n l e n n e skca bal o l a n v e a y n z a m a n d a

ncili

b i l e n l e n n i n a n v e d i n i t e c r b e b o y u t l a n b a k m n d a n o l d u k a zayf o l
duklarn

gsterdi.'' Aratrmasnda

dindarln

drt

gstergesini

(ayinlere katlma, dini inan, dini tecrbe ve associationism (religio

us s e l f s e g r e g a t i o n ) ) kullanan Lenski, bu gstergeler arasnda s a d e
c e zayf bir ilikinin b u l u n d u u s o n u c u n a v a r d . ^
B a z e n d e d i n ile bir s o s y a l snfa m e n s u b i y e t a r a s n d a k i iliki ko
n u s u y l a ilgili b i r b i r i n e zt a r a t r m a s o n u l a n n n , eitli a r a t r m a l a r
da her d e f a s n d a baka bir d i n d a d k k a v r a m n n k u l l a n l m a s n d a n kay
n a k l a n d v a r s a y m ileri s r l m t r . B u k o n u d a k i

incelemesinde

D e m e r a t h , bir snfa m e n s u b i y e t l e d i n d a d k a r a s n d a bir iliki b u l u n

m a d n , pozitif bir k o r e l a s y o n b u l u n d u u n u , d i n d a d k l a bir snfa
m e n s u b i y e t a r a s n d a negatif bir k o r e l a s y o n o l d u u n u g s t e r e n v e n i
h a y e t iki s o s y a l faktr a r a s n d a d o r u s a l o l m a y a n bir iliki t e s p i t e d e n
a r a t r m a l a n a l n t l y o r . ' B i r b i n n e kart o l a n b u a r a t r m a s o n u l a n -

5
6
7
8
9

Karlatnnz: C. Lenski. Tfe Religious Faaorvc S. Stouffer. Communism. Conlomili) and

Civil Liberlies. New York 1955.
BUCn bu aralrmalar bireysel dindarln tespitinde eitli boyutlardan sadece bi
rini kullanmlardr. Bu tek boyutlu yntemin doru olup olmad sorgulanmaldr,
Y. Fukuyama. 'The Majr Dimensions of Church Membership". Rev. Rel. Res.. Frhahr 1961.
G Lenski, a.g.e.
1 Demerath, Religious Orienlalion and Social Class, Berkeley 1961.

255
Din

Sosyolojisi

n t a r t a n D e m e r a t h , s o s y a l bir snfa veya t a b a k a y a m e n s u b i y e t e g

re d i n d a r l n tezahr tarznn nasl farkllatna iaret e d i y o r . B y
lece, dindarln hangi gstergelerinin kullanldna, b i z i m anlay
mza g r e d i n d a r l n h a n g i b o y u t l a r n n k u l l a n l d n a g r e a r a
t r m a s o n u l a r farklym gibi g r n m e k d u r u m u n d a kalyorlar.
B u g n l e r d e A m e r i k a n t o p l u m u n d a d i n i n d u r u m u k o n u s u n d a k i tar
t m a l a r d a d i n d a r l n tek b o y u t l u bir t a n m n a d a y a n a n v e d i n d a r l
n d i e r b o y u t l a n n a pek n e m v e r m e m e k t e n k a y n a k l a n a n kanklklara n e d e n o l m a k t a d r . B i r k a yl n c e baz gzlemciler, A m e r i k a ' d a II.
D n y a S a v a n d a n s o n r a d i n i h a y a t n d i k k a t e d e e r bir d i r i l i i n d e n
sz e d i y o r l a r d . ' 0 W . H e r b e r g , Proleslani-

Catholic- \ew, N e w York 1955.

- 1 D i p n o t S o n u | B u g z l e m e t a m a m e n katlan b a k a l a n a y n c a A m e
rika'da d i n e i l g i n i n uzun z a m a n d r s r e n bir g e l i m e n i n d e v a m o l d u
u n u ileri s r d l e r . ' " B u n a karlk baka g z l e m c i l e r , A m e r i k a ' d a g i
derek g l e n e n bir s e k l e r l e m e n i n uzun bir g e m i i n i n b u l u n d u u
n u iddia e t t i l e r . " V e n i h a y e t dier baz g z l e m c i l e r . A m e r i k a n d i n i n i n
k a r a k t e r i n i n y z y l d a n fazla z a m a n d a n beri istikrarl o l d u u n u v e n e
b y k bir d i n d a r l k e i l i m i n i n ne d e n e m l i bir s e k l e r l e m e e i l i m i
nin b u l u n d u u s o n u c u n a v a r d l a r . ' ^
D n v e y a b u g n A m e r i k a ' d a d i n i n d u r u m u k o n u s u n d a k i b y l e bir
b i r i n e kart tezlerin b u l u n m a s n n n e d e n i , e n a z n d a n k s m e n , d e i
ik g z l e m c i l e r i n d i n v e y a d i n d a r l her d e f a s n d a farkl olarak t a n m lamalandr.

D i n d a r l birisi i n a n m a y n y l e , dieri kilise h a y a t n a

d z e n l i k a t l m a y n y l e , bir b a k a s da d i n i t u t u m l a n n sekler e t k i l e
ri y n y l e l y o r . E e r d i n d a r l n k e n d i n i g s t e r d i i e i t l i f o r m l a n
t e s p i t l e i e b a l a n r s a , b u y n t e m i n baz a l a r d a n faydal o l d u u g
rlecektir. B u y n t e m i n y a r d m y l a eski v e y e n i a r a t r m a l a r d a k i b o
luklar o r t a y a konabilir; a y n c a b u da d i n d a r l k k o n u s u n d a y a p l m
a r a t r m a l a r n s o n u l a n n d a o r t a y a kan baz t u t a r s z l k l a n n a k l a n
m a s n a katkda b u l u n a b i l i r . N i h a y e t b u y n t e m i n y a r d m y l a , e n a z n
d a n d i n f e n o m e n i hakknda k a p s a m l bir a r a t r m a y a p m a a m a c g
d l y o r s a n e y a p m a k gerektii d e a y n n t l olarak o r t a y a k o n a b i l i r .

10 M. Argyle, Religious Behaviour. London 1958.

11 W. H. Whyte, The OrganiTation Man, New York 1956.
12 s. M. l.ipset. "Religion in America: What Religious Revival?". Cotumbia niversiiy Ko
rum. 2.|g. (1959), Nr.2.

Charles

Y.

Glock

D o r u s u b u y n t e m , d i n d a r l m a r a t r l m a s m d a n a s l hareket et
m e k gerektii k o n u s u n d a g e n i v e ayrntl ilkeler v e r m e z . i m d i b u
m e s e l e y e y n e l m e k istiyoruz. B u n u y a p a r k e n , d i n d a r l m bir b t n
olarak anlalmasnn genelde m m k n olduu h u s u s u n d a , b u n u n
ancak o btnn elemenderinin anlalmasndan karlabilecei ar
t n d a n hareket ediyoruz. B u n e d e n l e dikkatimizi n c e l i k l e d i n d a d n
her e s a s boyutunda nasl aratrlabilecei m e s e l e s i n e yneltiyoruz.
V e n i h a y e t b u b o y u t l a n n karlkl ilikileri v e etkileri

bakmndan

a r a t n i m a i m k a n l a r n tartyoruz. D n c e l e r i m i z Y a h u d i H r i s t i
y a n g e l e n e i n e bal t o p l u m l a r d a k i din f e n o m e n i z e r i n e y o u n l a
yor. M a m a f i h ara sra k a r l a t r m a l d i n a r a t r m a l a n n d a g r l e n zel
p r o b l e m l e r i d e gsteriyoruz.
E e r d i n d a r l n a n l a n t e m e l b o y u t l a n n n bir b t n l k i i n d e b u
l u n d u k l a r k a b u l n d e n hareket e d e b i l i r s e k , a r a t r m a v e a n a l i z ii ger
e k t e n k o l a y l a m olur. O z a m a n m m k n alt b o y u t l a r m e s e l e s i n i er
t e l e y e b i l i r v e baz t e m e l b o y u t l a r i i n d e d i n d a d n e i t l i d e r e c e l e r i
ni d o r u d a n a y r m a k o n u s u n a y o u n l a a b i l i r i z . M a a l e s e f iimiz pek
d e kolay deildir. H e r t e m e l b o y u t u n iindeki farkllklarla h e m ekil
h e m d e d e r e c e olarak i l g i l e n m e k zorundayz.

D i n i n a n B o y u t u [die ideologische

Dimension)

D i n i i n a n e i t l i e k i l l e r d e a r a t n l a b i l i r . K u r u m s a l l a m bir d i n i n
d o k t n n l e n n d e n v e y a g e l e n e k s e l d o k t n n l e n d e i i n e a l a n bir d i n t a n
m n d a n h a r e k e t edebiliriz. ok basit olarak, i n s a n l a n n o l g u s a l o l a r a k
n e y e i n a n d k l a r n d a n da y o l a klabilir. N i h a y e t , i n s a n i i n i n a n c n i
l e v l e n v e a n l a m da a r a t n l a b i l i r . Dini i n a n c t a m o l a r a k a n l a y a b i l m e k
iin m u h t e m e l e n b t n b u bak a l a n n a y n l d e gz n n d e b u
l u n d u r m a k gerekli olacaktr.
u a n a kadar d i n i i n a n c n a r a t n l m a s k o n u s u n d a o u n l u k l a g e
l e n e k s e l kilise d o k t r i n l e r i n d e n hareket e d i l m i t i r . A r a t r m a s o r u n u
o u n l u k l a y l e o l u y o r n s a n l a n n kilise d o k t r i n l e r i n i k a b u l e t m e l e r i
hususunda hangi farklann bulunduunu tespit e d e b i l i r i z ? ! ' B U soru-

13 Yaklak olarak karlatrnz: C. Allport. 1. M. Cillesple, I. Young, 'The Religion of

the Post WarCollege Student". Jfe \oumalolPsycliology, 25.1g. (1948): ayn ekilde kr:
D. Kau, F. H. Allport, "Studenfs Attitudes". ve L. Barnett. "God and the American
People". Her iki makale de Ladies Home \ournal'da (September 1948) yaynlanmtr.

257
Din

Sosyolojisi

ya c e v a p o l m a k zere b a s i t v e y a k a r m a k bir dizi skala v e g s t e r g e g e

litirilmitir. H e r e y d e n n c e b u n l a r n a m a c , d i n i i n a n z i h n i y e t i n i ,
g e l e n e k s e l d i n d a r l k t a n , liberal v e y a m o d e r n d i n d a r l k z e r i n d e n g e
e r e k inanszla u z a n a n bir sreklilik i i n e y e r l e t i r m e k t i r . ' ' ' G e n e l
likle b u l m l e r h e m e n h e m e n tek b o y u t l u olarak y a p l m t r v e b i r e
yin inan gcnn dorudan doruya o n u n nitelenebilir inan anlay
n n nicelii ile b a l a n t l o l d u u e n a z n d a n z m n e n k a b u l e d i l
mitir.
B u a n l a y baz a l a r d a n faydal o l m a k l a birlikte aka b i r e y i n d i
ni i n a n t u t u m u n u n ilev v e a n l a m ile b a l a n t l o l a n b t n p r o b l e m
lerin e t r a h n d a d n e r . B u ilev v e a n l a m m e s e l e s i n i t a r t m a d a n n c e
d i n i i n a n c b i z z a t g e l e n e k s e l i n a n c tek b o y u t l u bir kategori o l a
rak g r m e n i n u y g u n o l u p o l m a d n a k l a m a m z gerekir. G e n e l bir
kategori i i n d e "dini i n a n " n farkllyla i l g i l e n m e k i h m a l e d i l i r s e , o
z a m a n i n a n c n v e y a inanszln kk i t i b a r i y l e farkl o l a n tipleri o k
k o l a y o l a r a k g z d e n karlr v e p e r d e l e n i r .
H e r d i n i n i n a n y a p s k s m a ayrlabilir. n c e l i k l e her d i n d e
i n a n ilkeleri b u l u n m a k t a d r . B u ilkelerin birinci g r e v i , ilahi bir v a r l
n v a r o l d u u n u s a v u n m a k ve o n u n tabiatn belirlemektir. Hristiyan
lkta b u e k i l d e s a v u n u l a n v e k o r u n a n i n a n ilkeleri, bir T a n n ' y l a ,
isa'yla v e o n u n m u c i z e l e r i y l e . b a k i r e M e r y e m ' d e n d o m a ile v e b e n z e
ri m u h t e v a y l a ilgilidir. B u i n a n ilkelerini kabul e d e n k i m s e s a d e c e bir
T a n n ' n n v a r l n d e i l , b u n u n l a birlikte zati bir T a n n ' n n varln d a
kabul e t m i olur. S a v u n u l a n v e k o r u n a n b u i n a n ilkeleri ilahi i r a d e
n i n ierii v e a m a c n tartarak, bir a m a c a y n e l i k ilahi i r a d e b a l a
m n d a i n s a n n r o l n t a n m l a y a r a k farkllaabilir. H r i s t i y a n l k t a

bu

e k i l d e a m a b e l i r l e y e n i n a n ilkeleri, a s l i g n a h a , k u r t u l u u n i m k a n
n a , a h i r e t g n n e , e b e d i k u r t u l u veya cezaya i m a n d r . A m a b e l i r l e
y e n i n a n ilkeleri, baka bir y n y l e i n a n i l k e l e r i n d e n n c bir ka
tegori o r t a y a kanr. B u kategori ilahi i r a d e n i n a m a c n n y e r i n e g e l m e
si v e g e r e k l e m e s i y l e i l g i l i d i r
n a n s i s t e m l e r i n i n b u b i l e e n i farkl d i n l e r d e deiik b i i m l e r
de deerlendirilmitir Konfuyanizm ve lainizm inan sisteminin s o
nuncu, yani gereklemeye ynelik bileenini vurgulamaktadr

Buna

karlk H i n d u i z m ikinci, y a n i a m a l ilahi i r a d e y e zel bir d e e r v e r -

14 Karlatrnz: Allport. a.g.e., g. Lenski. a.g.e.. M. G. Ross. Religious Beliefs of \outh.

New York 1950.

Charles
mektedir.

Y.

Glock

Hristiyanlkta ise bu bileenin d e e d e n d i r i l m e s i n d e

farkllklar o l d u u n u gzlemliyoruz. L u t h e r c i l i k ilk iki b i l e e n i . O u a k e r cilik i s e s o n u n c u s u n u v u r g u l a m a k t a d r .

Buraya kadar yaplan aklamalardan, d i n d a d n d e r e c e s i n i n s a
d e c e i n a n ilkeleri v e b u n l a n kabul e t m e n i n s a y m n a b a l o l a r a k ko
layca l l e m e y e c e i a n l a l m a k t a d r . H e r n e k a d a r d e i i k d i n i s i s
t e m l e r i i n d e farkl i n a n ilkeleri farkl b i i m l e r d e d e e r l e n d i r i l s e d e ,
a y n d i n i s i s t e m i i n d e d e kiisel i n a n s i s t e m i , zellikle ilkelerin ger
e k l e m e s i n e y n e l i k o l a n v e y a kiisel i n a n s i s t e m i k o r u m a y l a v e / v e
ya a m a l ilafii i r a d e y l e ilgili ifadelere zel bir d e e r v e r e n i n s a n l a r b u
labiliriz. B u n d a n s o n r a d i n d a d n l l m e s i a m a c y l a y a p l a c a k a r a
t r m a l a r d a d i n i i n a n ilkelerinin t i p o l o j i s i n i g e l i t i r m e k m u h t e m e l e n
y a r a d olacaktr. B u y n t e m , u a n a k a d a r k u l l a n l a n v e b t n i n s a n
lar d i n i bilgi v e d i n i ballkla ilgili o l a r a k tek bir s k a l a y l a a y n b i i m
d e l m e y l e k a r l a t r l d n d a d a h a u y g u n olacaktr.
A y n e k i l d e , i m d i y e kadar k u l l a n l a n y n t e m l e , i n a n s z l a y n
bir tip o l a r a k g r m e k u y g u n o l m a y a b i l i r . i m d i y e k a d a r y a p l a n a r a
t r m a l a r d a farkllama s n n n d a b u l u n a n a t e i s t v e a g n o s t i k l e r i n s a y l a n n n azl belki b u n u m a z u r gsterebilir. A n c a k , d i n i i n a n c aka
v e t e r e d d t e t m e d e n r e d d e d e n bir i n s a n n , i n a n m e s e l e s i n i c e v a p v e
karar i m k a n n n t e s i n d e g r e n dier b i r i n s a n d a n radikal o l a r a k fark
l o l d u u ilk bakta belli o l m a k t a d r .
i n a n i l k e l e r i n i n i n s a n iin a n l a m m e s e l e s i , d i n i k a n a a t i n d e r e c e
si v e etki s a h a s n n n a s l l l e b i l e c e i gibi m e s e l e l e d e k a n l m a z
e k i l d e b a l a n t l d r . Dini ilkeleri kabul e d e n , b u n u n l a b i r l i k t e b u ilke
leri k e n d i s i iin n e m l i b u l m a y a n i n s a n l a r n says az d e i l d i r . r n e
in Amerikallann % 9597'si Tann'ya inanyor. i m d i artk insanlara
b y l e bir i n a n c n k e n d i l e r i iin n e a n l a m a g e l d i i n i d o r u d a n s o r m a k
m m k n d r . Dini k a n a a t l a n n a n l a m n , b i r e y s e l d i n d a d n k e n d i n i
d i e r b o y u t l a r d a h a n g i tarzda ifade e t t i i n d e n k a r m a k e l b e t t e d a h a
i s a b e t l i o l a b i l i r . b a d e t l e r e k a t l m a , d i n i y a a n t tarz, b u n l a r d a n b i r i
ne s a h i p olma, dini bilginin vad, dini kanaatlann pratikte kullanl
ma erevesi; btn bunlar inancn anlamnn gstergeleridir.
i m d i y e kadar s a h i p olduumuz dnceler, geri dini inancn
f a r k l l a m o p e r a s y o n e l bir t a n m n m m k n klyor; a n c a k , b u d
n c e l e r i n a n ilkelerinin i n s a n iin ilevi m e s e l e s i n e d e i n m i y o r . B u
m e s e l e d e s a d e c e i n s a n n n e y e i n a n d n veya i n a n ilkelerinin o n u n

259
Din

Sosyolojisi

iin . n e kadar n e m l i o l d u u n u g s t e r m e k yeterli deildir,

bununla

birlikte i n s a n m r u h s a l v e s o s y a l h a y a t m n dzenlilii i i n d e d i n i n ro
l n a n l a m a k sz k o n u s u d u r . E e r d i n i n ilevleri a r a t r l m a k i s t e n i
yorsa, o z a m a n , "insanlar niin dindardr?" sorusuna dini balln
r u h s a l v e s o s y a l yarar e r e v e s i n d e c e v a p a r a m a y d e n e m e k gerekir.
Dorudan insanlara sorularak bu soru cevaplandrlamaz. Dorudan
i n s a n l a r a s o r u l u r s a , n c e l i k l e b u s o r u n u n a i l a l m a z l ile k a r l a
lr v e y a i l e v s e l a n a l i z iin n e m l i o l m a y a n c e v a p l a r alnr. r n e i n
"sa'ya i n a n y o r u m , n k o b e n i m g n a h l a r m iin l m t r " g i b i .
D o r u d a n y n t e m , i n s a n l a r n n a d i r e n i n a n l a r n n gizli i l e v i n i n b i l i n
c i n d e o l d u k l a r v e s a d e c e becerikli bir g r m e c i t a r a h n d a n y a p l a c a k
n i t e l bir d e r i n l i i n e g r m e ile b u k o n u d a bilgi t e m i n e d i l e b i l e c e i
v a k a s y l a kar karyadr.
Dini i n a n l a ilgili k a n a a t l a r n i l e v s e l analizi farkl d i n i g e l e n e k l e r e
y a y g n l a y o r v e i n a n c n d a h a ok g e n e l ilevleri k o n u s u n a y n e l i y o r .
Artk, d i n i n i l e v l e r i n i a k l a m a k iin pek o k hipotez gelitirilmitir,
g e l e c e k t e d e gelitirilecektir. H e m bizzat i n a n h e m d e o n a k a t l a n b i
rey gz n n d e b u l u n d u r u l d u u n d a , d i n i i n a n c n her e y e r a m e n bir
ok i l e v y e r i n e getirdii grlr.
i m d i y e kadar g e l i t i r i l m i h i p o t e z l e r d e n biri, b t n d i n l e r i n i n s a
n n v a r o l u u n a bir a n l a m v e r d i i n i ifade e t m e k t e d i r . H e d e f v e g a y e s i
a k l n y a r d m y l a k e f e d i l e m e y e n bir d n y a d a d i n , d n y a a n l a y n d a k i
b o l u k l a r d o l d u r m a k iin k s m i d e o l s a bir a k l a m a s u n u y o r . B u
n e d e n l e d i n i d o k t r i n l e r e i n a n c n n e m l i bir y n , "nihai a n l a m " , " s o n
a n l a m " p r o b l e m i n i kendileri iin p r o b l e m g r e n l e r iin z m e s i d i r .
B u h i p o t e z , e e r i n a n a n l a r n i n a n m a y a n l a r a g r e "nihai a n l a m "
m e s e l e s i y l e o l g u s a l o l a r a k d a h a fazla uratklarn v e d i n i r e t i n i n ,
m e n s u p l a r n n "metafizik korku"sunu o l g u s a l o l a r a k hafiflettiini i s p a t
e d e b i l i r s e k a b u l e d i l e b i l i r . E e r d i n i i n a n c n s a d e c e "nihai a n l a m "
p r o b l e m i n i z m e k iin bir y o l o l d u u d n l r s e , o z a m a n d i n i n i
l e v s e l a l t e r n a t i f l e r i n e g r e b u p r o b l e m i n az v e y a o k t a t m i n k a r bir
z m o l u p o l m a d m e s e l e s i hala akta k a l m a k t a d r .
Dini i n a n c n , y a a d birok m a h r u m i y e t v e h a y a l krklklarn,
yalnzl v . b . a m a d a i n s a n a y a r d m ettii d e s y l e n m i t i r . K e n d i d i
ni i n a n c n n b y l e a n l a m l a n d r m a l a r s a l a d bizzat m m i n i n k e n
d i n c e b i l i n m e m e k t e d i r . B y l e a n l a m l a r n var o l d u u a n c a k e i t l i y n
t e m l e r i n y a r d m y l a o r t a y a konabilir. B u y n t e m l e r i n i n a n d r c o l a b i l
m e l e r i i i n , bir y a n d a n i h t i y a ile m a h r u m i y e t a r a s n d a , d i e r y a n d a n

Charles

Y.

Glock

d i n i i n a n c n belli bir ifadesi a r a s n d a bir ilikinin b u l u n d u u k a b u l n

d e n hareket e t m e l e r i gerekir.
u a n a kadar d i n i i n a n c a n a l i z i m i z d e o u n l u k l a , d a h a o k g e l e
n e k s e l o l a r a k b e l i r l e n m i bir d i n a n l a y n d a n hareket ettik. D i n i i n a n
c n n e o l d u u m e s e l e s i t a m a m e n baka trl d e k a v r a m l a t r l a b i l i r .
Artk aklk kazanmtr ki. d i n d e n i n c e , i n s a n n , h a y a t n a n l a m v e g a
yesi m e s e l e s i y l e ilgilenmesi anlalabilecei gibi. bu m e s e l e y e cevap
o l m a k zere b e n i m s e d i i k a n a a t l a r d e a n l a l a b i l i r . B u m e s e l e y l e ilgi
l e n e n v e o n u zen herkes m m i n d i r . B u m e s e l e y l e i l g i l e n e n , fakat
o n u z e m e m i o l a n l a r a r a y a n l a r olarak n i t e l e n e b i l i r l e r . B u d u r u m d a
i n a n m a y a n l a r i s e a s l a b u m e s e l e y l e i l g i l e n m e gerei d u y m a y a n l a r o l
maktadr.
Dini t a n m l a m a k iin baka bir imkan Durkheim v e T i l l i c h i n eser
lerinde bulmaktayz. B u r a d a dindar, kendini nihai olarak v e d e r i n d e n
belli b i r d e e r d z e n i y l e s o r u m l u h i s s e d e n k i m s e d i r . ' ^ B U g r a
s n d a n , h e r d e r i n v e n i h a i d e e r ball i n s a n iin e s a s o l a r a k ila
hi v e y a t a b i a t s t i l e ilgili bir o t o r i t e olarak g r l p g r l m e d i i n d e n
b a m s z o l a r a k bir "kutsal" olarak t a n m l a n m a k t a d r . B u t a n m l a m a
izlenirse o z a m a n i n s a n n d i n d a r olarak kabul e d i l m e s i i i n g e l e n e k s e l
d i n i d o k t r i n l e r e bal o l u p o l m a m a s t a m a m e n n e m s i z o l m a k t a d r .
D i n i i n a n c n b u e k i l d e alternatif t a n m l a r m m k n o l d u u i i n .
g e n e l l i k l e d i n i n n a s l v e k i m t a r a f n d a n t a n m l a n d s o r u s u sorulur.
A r a t r m a n o k t a i n a z a n n d a n d i n i n d o r u v e y a y a n l t a n m y o k t u r , ak
s i n e s a d e c e az v e y a o k v e r i m l i o l a n t a n m l a r vardr. H e r k a v r a m s a l l a t r m a n n s a v u n u l m a s , o n u n g e n i l d e kabul e d i l i p e d i l m e d i i
ne veya b e n i m s e n i p b e n i m s e n m e d i i n e dayanmaz. D i n aratrmasn
d i n d a r bir i n s a n o l a r a k y a p a n k i m s e ilke o l a r a k D u r k h e i m ' i n

tanmn

r e d d e d e c e k t i r . S o n t a h l i l d e s a d e c e , bir t a n m n , i n s a n v e t o p l u m hak
kndaki bilgimizi v e a n l a y m z ilerletmek v e g e n i l e t m e y e katkda
b u l u n u p b u l u n m a d h e s a b a katlr.

D i n i P r a t i k B o y u t u [die ritee

Dimension)

N e y i n d i n i i n a n c a d a h i l o l d u u s o r u s u n a bal o l a r a k a r a t r m a ilgisi
daha ok insann neye inand konusuna v e nadiren sahip olduu

15 E. Durkheim. L formes elementaires de ta vie religieuse. 1912: P. Tillich. The Dynamics of

Faith. New York 1958.

261
Din

Sosyolojisi

i n a n c n i n s a n iin n e a n l a m ifade ettii k o n u s u n a y o u n l a m a k t a d r .

A y n m e s e l e d i n i p r a t i i n a r a t r l m a s n d a da dikkat e k m e k t e d i r . B u
k o n u d a da ilgi n c e l i k l e i n s a n l a r n n e y a p t k l a r n a y n e l m e k t e d i r , fiill e n n i n o n l a r iin n e a n l a m a g e l d i i n e d e i l . B u s n d a m a i i n d e s r
drlen aratrma abalar doal olarak u ana kadar ne sistematik ne
de kapsaml olmulardr.
i m d i y e kadar, dindadn ntel boyutunun aratnimasnda ou
kez k i l i s e y e m e n s u b i y e t ve kilise h a y a t n a k a t l m a n n skl d i n d a d
n gstergesi olarak kullanlmtr. B u gstergelerin sosyal uzantlan n n i t e l e y e n birok a r a t r m a b u l u n m a k t a d r . ' * B a z e n d e t a k d i s a y i n i
m e r a s i m i n e katlma ve dua merasimleri aratnimtr. M e v c u t ara
trmalar arasnda e n kapsaml aratrma Fichter tarahndan yaplm
tr. B u a r a t r m a N e w O d e a n s ' d a k i R o m a K a t o l i k bir c e m a a t i n y e
l e r i n i n k i l i s e ile ilgili olarak y u k a n d a b e l i r t i l e n d a v r a n l a n n a i l i k i n
d i r . ' ^ M a m a f i h F i c h t e r k a t l m a n n e i t l i b i i m l e r i a r a s n d a k i karlk
l ilikileri a r a t r m y o r , a y n c a u m u m i o l a n a kar o l a n zel d i n i
pratikleri d e i n c e l e m e d brakyor.
B i r e y s e l d i n i pratik m e s e l e s i y e n i d e n o r t a y a k o n u l a c a k o l u r s a ,
a n l a y k e n d i l i i n d e n o r t a y a kar. n c e l i k l e i n s a n l a n n i b a d e t e k a t l m a l a n n n s k l n n f a r k l l a m a s a r a t n l r , d i n i pratiin e i t l i b i i m
leri a r a s n d a k i d e i i k ilikiler a r a t n l a b i l i r . B u n d a n s o n r a , b e l l i bir
p r a t i i n i i n d e k i d e i k e n l e r , r n e i n d u a pratii g i b i , izlenebilir. N i
h a y e t , i n s a n l a n n y e r i n e getirdikleri ritel d a v r a n n o n l a r iin h a n g i
anlama geldii meselesini aklamak denenebilir.
D i n i p r a t i i n kalb v e s k l n n a r a t n l m a s m u h t e m e l e n e n kolay
yntemdir. B u noktada ncelikle olgusal olarak gerekletirilen dini
p r a t i k l e r i n e i d i l i i a y n a y n g s t e r i l m e l i d i r . Farkl d i n l e r farkl pratik
l e r e s a h i p o l d u k l a n i i n , farkl d i n i g e l e n e k l e r d e o r t a k o l a n pratikler
z e r i n d e y o u n l a m a k i s t e n i p i s t e n m e d i i n e v e y a farkll da i e d a
hil e t m e n i n i s t e n i p i s t e n m e d i i n e karar v e r m e l i d i r . A m e r i k a ' d a k i Y a
h u d i v e H r i s t i y a n l a n n d i n i pratikleri h a k k n d a k i bir a r a t r m a

dini

pratiklerin eitliliini k a p s a m a l d r Dini ayin, dua, kutsal metinleri

okuma, g n a h karma, oru, tvbe, tasadduk v.s.

16 KarlatrnzrG.Lenskl.a.g e.: Demerath, a.g.e. ve W. Goldschmidt, "Class Demonlnatlonallsm n Southern Californla Churches". American \ourml of Sociology. 19-19.
17 Karlatnnz: Fichter. a.g.e

Charles

Y.

Glock

i m d i y e kadar n e belli bir d i n i g r u b u n n e d e g e n e l o l a r a k h a l k m d i

ni pratik kalb hakknda hibir a r a t r m a y a p l m a m t r . B y l e bir
a r a t r m a s a d e c e d e s k d p t i f bir ilgiyle deil a y n z a m a n d a d i n i pratiin
tek b o y u t l u v e y a g e n e l i n d i n d a d g i b i ok b o y u t l u olarak t a s a r
l a n p t a s a d a n m a d n a bir karar v e r e b i l m e k iin a m p i n k t e m e l e d e s a
h i p o l m a l d r . A y r c a b y l e bir a r a t r m a , d i n i aktivite ile d i n e "dahil
o l m a ( E i n b e z o g e n h e i t ) " a r a s n d a bir fark g r l p g r l m e d i i h u s u
s u n d a bir karar v e r e b i l m e k iin m a l z e m e s u n m a l d r .
Aktiflik v e d a h i l o l m a n n a y r l m a m a s n n n e a n l a m a geldii a a
daki r n e k l e a k l a n a b i l i r . ki i n s a n a y n l d e titizlikle b t n pazar
a y i n l e r i n e k a t l m a kuralna uyar. B u b a k m d a n ikisi d e i b a d e t b a k m n
d a n a y n l d e aktiftider. B u n l a r d a n b i n s i iin pazar a y i n i , bir hafta
b o y u n c a y a p t y e g a n e d i n i pratik ekli o l a b i l i r . Dieri iin i s e pazar
a y i n i , bir hafta b o y u n c a yapt birok dini a k t i v i t e d e n s a d e c e biri o l a
bilir. H e r iki i n s a n a y n e k i l d e benzer olarak y e r i n e g e t i r d i k l e n pazar
a y i n i b a k m n d a n e l e a l n d k l a n n d a , o n l a r n "dahil

olma"larndaki

e s a s farklln n t e l aktiflik i i n d e b u l a n k l a a c a k e n d i l i i n d e n a n
lalr. E e r b i r e y s e l d i n d a d n farkllklan o r t a y a k o n u l m a k i s t e n i y o r
s a , b u r n e k aka d i e d e n n d e d e o l d u u g i b i tek b a n a d i n d a r
ln b u b o y u t u n a bir g s t e r g e olarak g v e n m e n i n s a k a t l n g s t e r
m e k t e d i r . A r a t r m a n n dier bir grevi d e g v e n i l i r b i r l m e r e
vesinin gstergeleri arasnda hangi kombinasyonlarn olabileceini
bulup karmak olmaldr.
D i n i pratiklerin skl v e karlkl ilikileri k o n u s u n d a y a p l a n
a r a t r m a l a r , d i n i pratik f e n o m e n i n e d a h a d e r i n o l a r a k nfuz e d e n
a r a t r m a l a d a t a m a m l a n m a y a m u h t a t d a r . Deiik d i n l e r d e ve a y n
d i n i g r u p i i n d e k i farkl i n s a n l a n n d u a p r a d i n i n sklndaki d e i i m
leri m e y d a n a k a r m a k bir eydir; bizzat d u a n n t a b i a t n d a k i d e i i m
leri m e y d a n a k a r m a k i s e baka bir eydir. n s a n l a r n d u a e t d k l e r i d u
r u m l a r v e e t d k l e r i d u a l a n n m u h t e v a s hakknda o l d u k a az a m p i r i k
b i l g i y e sahibiz. B u n e d e n l e dua pratiindeki nitel farkllklar o k a d a r
o a l t l a b i l i r ki, b u n u , d u a fiilini d i n d a d k iin g e n e l b i r g s t e r g e o l a
rak k u l l a n m a k t a n v a z g e m e y e n e d e n o l a r a k grebiliriz.
D i n i p r a t i i n k e n d i n e zg e k i l l e r i n d e o r t a y a k a n d e i i m l e r
h a k k n d a g e n i bir b i l g i y e s a h i p o l m a , m u h t e m e l e n b u pratiklerin b i -

18 Ayn ey doal olarak ritel aktivitenin her eidi in sylenebilir. Bizzat ayinlere
katlmann farkl bireyler iin ayn anlama geldii kabul edilemez

Din

Sosyolojisi

rey iin a n l a m n n d a h a iyi a n l a l m a s y o l u n d a ilk a d m olacaktr. v

g y e a d a n m d u a l a r , d i l e k t e b u l u n m a y a g r e bir b a k a a n l a m a s a h i p
tir. V e y a farkl b i r e y l e r i n d i n i d a v r a n l a r n d a y a n d r d k l a r e i t l i a n
l a m l a r h a k k n d a g e n i bilgi s a h i b i o l m a k , f a r k l l a m d i n i k a t l m a v e
t e c r b e n i n a k l a n m a s y o l u n d a ilk a d m olabilir.

D i n i T e c r b e B o y u t u [die Dimension religiser

Erfafrung)

Dini yaanty dini ifadenin ekstrem ekilleriyleihtida tecrbesi, dil

le a n l a t m a ,

kutsal ruhla d o r u d a n k a r l a m a t e c r b e s i v . b . g i b i

b a l a n t i i n d e e l e a l m a y n n d e g e n e l bir e i l i m vardr. i m d i y e ka
dar o l g u o l a r a k d i n i y a a n t v e d i n i t e c r b e y i e l e a l a n , d i n i d u y g u n u n
b u ekildeki a n l a t m zerinde y o u n l a m pek az a r a t r m a y a p l m
tr. D i n i i n a n v e d i n i pratikle b a l a n t l , h a s s a s v e d a h a az ak o l a n
y a a n t e k i l l e r i n i n b u l u n d u u da e l b e t t e gz n n d e b u l u n d u r u l u r .
E m n i y e t , g v e n , tevekkl, v e cemaat yaants burada anlabilir.
A r a t r m a l a n n i m d i y e kadar o l a n g e l i m e l e r i , d i n d a r l n t e c r b e
b o y u t u n u n a r a t r l m a s n d a k i zorluklan ak bir e k i l d e g s t e r m e k t e
dir. S o n y l l a r d a b u k o n u y a ilgi a r t m a k t a d r . P s i k o l o g S t a n l e y H a i l d a
ha 1881 y l n d a k e n d i n i d i n i i h t i d a l a n n a m p i r i k

olarak a r a t n l m a s -

na v a k f e t m i t i . O n u n iki r e n c i s i o l a n L e u b a v e S t a r b u c k , o n u n b a
latt g e l e n e i s r d r d l e r . ' ^ O n l a n n a l m a s o z a m a n b y k bir i l
gi v e k a b u l g r m t . 1902 y l n d a W . l a m e s ' i n klasik eseri "The V a r i e t i e s of R e l i g i o u s Experience'" y a y n l a n m a s y l a , d i n i n psikolojik o l a r a k
a r a t n i m a s k o n u s u n u n b e l l i bir g e l i m e d n e m i n e girdii g r l r .
E l b e t t e bu e s e r hakknda ok k o n u u l m u t u r . A n c a k , bu e s e r d e g e l i
tirilen anlaylar daha sonra izlenmedi ve bundan sonra dini tecrbe
v e d i n i y a a n t k o n u s u n d a d a h a b y k v e deerli b i l i m s e l a l m a y a
plmad.
i m d i d i n d a r l n b u b o y u t u n a y e n i d e n y n e l m e k , s a d e c e bir a r a
t r m a g e l e n e i n i n h e m e n h e m e n t a m a m e n b u l u n m a m a s n n zorlukla
rna d e i l , b u n u n l a birlikte b u f e n o m e n l e r l e ilgili o l a r a k ilk k a v r a m v e
a n l a y n g e l i m e s i iin h a m m a l z e m e s u n a c a k g n l k t e c r b e n i n g e
ni l d e eksik o l m a s n n getirdii zorluklara s a h i p t i r . E k s t r e m v e
ak o l a r a k o r t a y a kan d u r u m l a r bir y a n a braklrsa, ilahi o l a n n t e c -

19 Hail. Leuba ve Starbuck'n anlan eserlerine baknz.

?fi4
JzL

Charles

Y.

Glock

r b e s i y l e ilgili b i r e y s e l d i n i d u y g u l a r kural o l a r a k g n l k h a y a t t a ak
a ifade e d i l m e z . B u n e d e n l e , b u a l a n l a ilgili bir a r a t r m a stratejisi
k o n u s u n d a k i g r l e r i m i z ok geici olarak g r l m e l i d i r . B u d n c e
ler, a r a t r m a pratii t e c r b e s i y l e kazanlacak d z e l t m e l e r e zaruri o l a
rak m u h t a t r .
Dier t a r a f t a n , d i n i d u y g u v e t e a b e n i n belli bir f o r m u a a r a k ifa
d e e d i l e b i l e c e i d e d i k k a t e a l n m a l d r . B u r a d a , i h t i y a , idrak, tevekkl
( v e y a g v e n ) v e korku k a v r a m l a r y l a n i t e l e n e b i l e c e k d r t l bir farkl
l a m a teklif e d i l m e k t e d i r . n s a n l a r n , a k n olarak t e m e l l e n d i r i l e n bir
i n a n r e t i s i n e s a h i p o l m a k o n u s u n d a farkl i h t i y a l a r i i n d e b u l u n d u k l a n n o k t a s n d a n hareket e d i l e b i l i r . N e r e d e b y l e bir i h t i y a v a r s a ,
h a y a t n a n l a m v e g a y e s i n i a r a m a d a v e d n y a hakknda h a y a l k n k l na d m e d e o l d u u g i b i , o r a d a bir i n a n m a arzusu k e n d i n i gsterir. B u
a n l a m d a d i n i i h t i y a , d i n i t e c r b e b o y u t u i i n d e d i n d a d n bir b i l e
eni olabilir.
kinci bir b i l e e n , b i r e y i n ilahi o l a n n b i l i n c i n d e o l d u u v e y a o n u
k a b u l ettii l o l a r a k grlebilir. 1. M o r a n W e s t o n , m u s i k i v e s a n a t
kabiliyeti g i b i m a n e v i d i n i bir k a b i l i y e t i n o l a b i l e c e i g r n s a
v u n m a k t a d r . 20 E e r b u d o r u y s a , o z a m a n b u k a b i l i y e t , ilahi bir h u
zurda b u l u n m a n n znel t e c r b e s i n d e , ilahi o l a n a bir y a k n l k i i n d e
v e y a kutsal t e c r b e s i n d e v e kurtulu t e c r b e s i n d e t e z a h r e d e r . lahi
o l a n n b u e k i l d e idraki i h t i d a o l a y n d a o l d u u g i b i y o u n o l a b i
lir v e y a , eer i n s a n ilahi o l a n t a b i a t n g z e l l i i n d e k e f e d e r s e d a h a
l l o l a b i l i r . lahi o l a n n b u e k i l d e idraki a y n c a k u t s a l a y i n d e o l
d u u g i b i a k b i i m d e d e tezahr e d e b i l i r v e y a b a k a l a n n d a n izole
b i i m d e kiisel o l a r a k da aa kabilir.
n c b i l e e n ^gven v e y a t e v e k k l bireyin h a y a t n n , g v e
n i l e n ilahi g c n e l i n d e b u l u n d u u b i l i n c i n i yanstr. B u b i l e e n baz
d i n l e r d e b u l u n m a z , H r i s t i y a n l k t a ise n e m l i bir rol o y n a r . B u b i l e e
ni l m e k aka zor bir giriimdir. B u b i l e e n i l m e k i i n i n a n m i n
s a n l a r a , ilahi bir g c n k e n d i l e r i n e itina gsterdii v e k e n d i l e r i y l e i l
gilendii duygusuna sahip o l u p olmadklar dorudan sorulabilir. B u
problemi dolayl olarak aratrmak elbette daha verimli olabilir. B u

20

Bu teklif yazara Dr Weston tarafndan kiisel olarak yaplmtr.

265
Din

Sosyolojisi

a n l a m d a m m k n d o l a y l gstergeler, korku v e e n d i e d e n k u r t u l m a
v e e m n i y e t t e o l m a d u y g u s u olabilir.^'
G e r i b t n d i n l e r d e e n d i e (korku) v e g v e n i n zel b i r k a r m n n
b u l u n d u u n u g z l e m l i y o r u z , a n c a k , g e n e l l i k l e biri d i e r i n e b a s k n
kyor. H r i s t i y a n d i n i n d e e n d i e b i l e e n i b u l u n m a k l a birlikte s l a m d i
n i n e g r e d a h a zayf o l a r a k o r t a y a kmaktadr. G v e n b i l e e n i n i n e y i n
i l g i l e n d i r d i i , ilahi o l a n d a n k o r k u l u p k o r k u l m a d v e eer c e v a p e v e t
s e b u n u n h a n g i tarzda o l d u u d o r u d a n sorularak r e n i l e b i l i r . D i n
d a r l n d i e r b o y u t l a r n d a ^Tann'nn d o a s k o n u s u n d a k i i n a n i l
k e l e r i n d e o l d u u g i b i e n d i e b i l e e n i n i n n e d e r e c e y e kadar t e m s i l
e d i l d i i n i n tetkik e d i l m e s i e l b e t t e tekrar s o n u v a a t e d e n b i r h a r e k e t
tarz

olabilir.

D i n i t e c r b e b o y u t u d a d i n d a r l n dier b o y u t l a r y l a z o r u n l u o l a
rak b a l a n t l d r . B u n e d e n l e o s a d e c e , d i e r b o y u t l a r d a d a k e n d i n i
aa v u r a n d a h a g e n i b i r e y s e l d i n d a r l k b a l a m n d a a r a t r l m a l d r .

D i n i B i l g i B o y u t u [die intellektuelle

Dimension]

B t n d i n l e r t a r a f t a r l a r n d a n i n a n l a r hakknda bilgi s a h i b i o l m a l a r
n bekler. E l b e t t e farkl d i n l e r t a r a h n d a n d e e r v e r i l e n d i n i b i l g i n i n
tarz z e r i n d e d i k k a t e d e e r farkllklar b u l u n m a k t a d r . K o n f u y a n i z m
klasik b i l g i y e d a h a fazla d e e r v e r m e k t e d i r . Y a h u d i l i k t e i s e Y a h u d i t a
rihini v e e r i a t n b i l m e k d a h a belirleyicidir. B t n d i n l e r i n ihtida b a
k m n d a n e n g l s n d e H r i s t i y a n l k t a kutsal m e t i n l e m n a s e
b e t e o k s t n d e e r verilir; H r i s t i y a n i n a n c n n k a y n a n v e t a r i h i n i
b i l m e y e i s e d a h a az d e e r verilir. S e k l e r bilgi v e zellikle e l e t i r e l b i l
g i n i n g e l i t i r i c i b i i m l e r i hakkndaki t u t u m b a k m n d a n d i n l e r a r a s n
da n e m l i farkllklar vardr. Baz H r i s t i y a n m e z h e p l e r i n d e ( S e k t e n )
b i l i n l i o l a r a k , y e n i n s a d e c e s e k l e r bilgi i l e k a r l a m a s n n n d a
d u r m a s n n tenkit e d i l m e s i n e v e s a d e c e i n a n "gerei"nin m e t n e uy
g u n y o r u m u n a m s a m a h a g s t e r i l m e s i n e dikkat edilir.

21 Muhakkak ki dinin birey in ilevi ve etkilerinin baka gstergeleri de vardr. Farkl

boyutlar arasndaki karlkl ilikilerden hareket edilirse onlan birbirinden tama
men bannsz olarak aratrmak mkansz olur ve baz gstergelerin bu boyutlann
bir ounda anlaml olduklarn kabul etmek gerekir.

Charles

Y.

Glock

e i t l i d i n l e r i n k e n d i i l e r i n d e v e birbirleri a r a s n d a , d i n d a r i n s a
nn n e y i b i l m e s i gerektii v e d i n i b i l g i n i n k a l i t e s i n i n n a s l s a l a n a b i
lecei k o n u s u n d a b y k farkllklar b u l u n d u u n d a n , d i n i

balln

g s t e r g e s i o l a r a k n e tr b i r b i l g i n i n k u l l a n l a c a n b e l i r l e m e k gerek
t e n zordur. E e r a y n z a m a n d a ilgili bireyin bizim d i n d a d k b o y u t l a r
mz b a k m n d a n y n e l i m i n e , zellikle i n a n i l k e l e n b a k m n d a n , d a y a nlrsa, bilgi f o r m l a r n a d a y a n a n d i n d a d n bir n i t e l e m e s i y a p l a b i l i r .
Kural olarak

a t e i s t i n d i n i m e s e l e l e r hakknda iyi bilgi s a h i b i o l m a s

d n l e m e z d e i l d i r , hatta i h t i m a l d a h i l i n d e d i r . T a b i i t a n m a g r e o
bir i n a n s z d r . B u n e d e n l e a r a t r m a n n e n ivedi g r e v l e r i n d e n biri,
bir y a n d a n b i r e y s e l d i n i b i l g i n i n tarz v e k a p s a m a r a s n d a k i ilikileri,
d i e r y a n d a n d i n i i n a n , d i n i pratik v e d i n i y a a n t n n k a l b n kar
mak olmaldr.
E e r biz d i n d a d n bu b i l e e n l e r i iin l m teknikleri g e l i t i r m e
yi d e n i y o r s a k artk m e v c u t a r a t r m a l a r a b a v u r m a m a l y z . Y a y m l a n
m a m d o k t o r a tezleri v e y a b u k o n u d a

bir m e z h e p t a r a f n d a n t a l e p

e d i l m i a r a t r m a l a r olabilir; y a y m l a n m l i t e r a t r d e b u k o n u d a h e
m e n h e m e n h i b i r e y yoktur.
n c e l i k l e g e r e k t e n n e y i l m e k istediimizi s o r m a l y z . n c e l i k l e
i n s a n l a n n h a n g i k o n u d a n e k a d a r bilgi s a h i b i o l d u k l a n n r e n m e k i l
g i n o l a b i l i r . B y l e c e i n s a n n , g e l e n e i i i n d e e i t i l d i i d i n i n kkeni
v e t a r i h i n i , dier d i n l e r i

i i n e a l a n s o r u l a r d a n o l u a n g e n i bir a l a n

k a p s a y a n b i r d i n i m a l u m a t testi gelitirilebilir. B u tarzdaki bir t e s t i n

d e e r l e n d i r i l m e s i kukusuz d i n i bilgi t i p l e r i n i n ok e i t l i o l m a s n a
n e d e n o l a b i l i r . Dini b a k m d a n t a m a m e n bilgisiz o l u n a b i l i r .

Birok

k i m s e , bizzat i i n d e b y d d i n hakknda m a l u m a t s a h i b i o l a b i l i r ,
fakat d i e r d i n l e r hakknda o l m a y a b i l i r . E n a z n d a n H r i s t i y a n l k v e Y a
hudilikte, bu dinlerin tarihlerine oranla kaynaklan hakknda daha ge
n i bilgi s a h i b i o l u n u r K a p s a m l d i n i b i l g i n i n , belli b i r d i n i y a a n t y a ,
d z g n d i n i p r a t i e v e d i n i i n a n ilkelerine g l bir b a l l a s i r a y e t
e t m e s i i h t i m a l i zayftr M u h t e m e l e n b u n u n aksi d a h a d o r u d u r . S a
d e c e s n d bir d i n i b i l g i y e s a h i p o l a n l a r n , d i n d a r l n d i e r b o y u t l a n
b a k m n d a n , d i n i bilgisi ok k a p s a m l o l a n v e y a hi o l m a y a n l a r a o r a n
la d a h a g l d i n d a r o l m a l a n d a h a m u h t e m e l d i r . A y r c a , birok i n s a
n n , k e n d i d i n i n i n asl v e t a r i h i hakknda y a n l v e y a b o z u k b i l g i y e s a
hip o l d u u v e b u bozuk b i l g i n i n belli bir d i n i i n a n , pratik v e y a a n t
kalbyla b i d i k t e s r d d e kabul e d i l m e l i d i r

267
Din

Sosyolojisi

B i l g i k o n u s u n d a k i t u t u m l a r b i l m e k d e g e n e l olarak yararl olur.

K u r a l olarak d i n i b i l g i n i n e l d e e d i l m e s i iin bir g s t e r g e o l a r a k
d i n i l i t e r a t r o k u m a y a n e k a d a r z a m a n a y n i d d i n i pratik a l a n n d a
a r a t r l m a k t a d r . B u n d a n b a k a , g e n e l olarak d i n i b i l g i y e v e b u n a
b a l o l a r a k b e n i m s e n e n bilgi tarzlarna v e r i l e n n e m i o r t a y a kar
m a k da yararldr. B u r a d a d i n eletirisi ile ilgili literatrtj d e b i l m e y i
u y g u n g r m e y e n l e r ile n e s y l e n d i i n i v e y a n e d n l d n b i l
m e k i s t e y e n l e r a r a s n d a k i fark d n l m e k t e d i r . M a n e v i y n e l i m i n
akl v e y a kapall h i kukusuz d i n i i n a n v e inanszln t i p l e r i
n i n g e l i t i r i l m e s i b a k m n d a n n e m l i bir faktrdr.
D i n i b i l g i n i n a r a t n i m a s b a k m n d a n d i e r n e m l i bir faktr, kut
s a l m e t i n l e r v e dier d i n i l i t e r a t r k e n d i s i y l e o k u n a n e l e t i r e l z i h n i y e
tin d e r e c e s i o l a b i l i r . B u b a l a m d a bir g s t e r g e d e d i n i

metinlerin

eletirisiz o l a r a k harfi h a r f i n e k a b u l e d i l m e s i o l a b i l i r . H e r h a l k a r d a ,
i n s a n n d i n i y n n n a n l a l a b i l m e s i i i n , d i n i b i l g i n i n b t n b u fark
l perspektifler a l t n d a d i k k a t e a l n m a s n n v e dier b o y u t l a r d a t e c r
b e e d i l e n farkl d i n i b a l l n d i n i b i l g i y e b a l a n m a s n n zaruri o l d u
u a n l a l y o r . i m d i y e k a d a r y a p l a n a r a t r m a l a n n , d i n d a r l n b u
bilgi b o y u t u n a h i d e e r v e r m e m e s i ok h a y r e t vericidir.

D i n i n E t k i l e m e B o y u t u {consequential

Dimension)

Baz d i n l e r d e d i n i n pratik d a v r a n iin i m p l i k a s y o n l a n ak v e s o m u t

o l a r a k g s t e r i l i r , d i e r l e r i n d e i s e s a d e c e o l d u k a s o y u t olarak. B i r d i n
s o s y a l y a p y l a n e k a d a r fazla b t n l e m i s e , i n s a n n g n l k d a v r a n
n n d i n i e m i r l e r l e t a n m l a n m a s da o kadar m u h t e m e l d i r . r n e i n
Hinduizmde m m i n i n sabahtan akama btn davranlan. arkasnda
d i n i o t o r i t e n i n b u l u n d u u rf v e a d e t l e r l e d z e n l e n i r . T o p l u m s a l y a
pdan geni l d e bamsz olarak varolan, daha gl olarak kurum
l a m d i n l e r d e g n l k h a y a t d i n i e m i r l e r l e d a h a az d z e n l e n i r v e y a
h i d z e n l e n m e z . B u r a d a d i n , s a d e c e g e n e l s t a n d a r d belirler v e g n
lk h a y a t n t a l e p l e r i y l e kar karya kalnca d i n i y o r u m l a m a k b i r e y l e
re kalr. B u n e d e n l e H r i s t i y a n l n " T a n n ' n n ev i d a r e s i " o l m a s , b o
v a k i t l e r d e v e e k o n o m i d e " H r i s t i y a n olarak s o r u m l u " d a v r a n m a k , H
ristiyan v a t a n d a n s i y a s a l s o r u m l u l u u n u T a n n d e v l e t i n i n v a t a n d a
l t e m e l i n d e k a b u l e t m e k tevik e d i l m i t i r . B u g e n e l t a l i m a t l a n s o
m u t i l i k i l e r d e k u l l a n m a v e y o r u m l a m a karar b i r e y e braklmtr.

Charles

Y.

Glock

B t n b u farkllklara r a m e n b t n dinler, d i n i b a l l k v e i m a n n
baz s o n u l a r o l d u u v e y a o l m a s gerektii tezi k o n u s u n d a b i d e m e k tedider. B u sonular, h e m dindar olarak bireyden ne beklendii h e m
d e bizzat o n u n n e y a p t y l a ilikilidir. D i n d a d n d l d o r u d a n
o l a b i l i r v e y a g e l e c e k t e m i t edilebilir. D o r u d a n o l a n d l l e r u n l a r
o l a b i l i r : M a n e v i huzur, korku v e e n d i e d e n k u r t u l m a , g v e n d u y g u s u
ve hatta b a z d i n l e r d e maddi baar. Gelecekte beklenen dller
ise, k u r t u l u , e b e d i h a y a t , d a h a iyi bir d n y e v i k o n u m d a y e n i d e n d o
u v . s . o l a b i l i r . B i r i n s a n n kendi d i n i b a l l m n s o n u c u v e etkisi
o l a r a k n e y a p m a s g e r e k t i i n e ilikin beklentiler, belli d a v r a n tarzlan n d a n k a n m a y v e d i e r d a v r a n tarzlarna aktif o l a r a k k a t l m a y
kapsar. H n s t i y a n l k t a k i o n e m i r d e o l d u u g i b i , b t n d i n l e r d e "yap
m a l s n " v e y a p m a m a l s n " e k l i n d e e m i d e r vardr.
B i r kez d a h a o r t a y a k m t r ki, d i n i e t k i l e n n a r a t r l m a s d i n d a r
ln dier y n l e n n i n a r a t r l m a s n d a n y a l t l a r a k s r d r l e m e z . B i r
i n s a n n b u d i e r b o y u t l a r d a n a s l d i n d a r o l d u u , n c e l i k l e belli bir
d a v r a n n fiilen d i n i o l d u u n u n iddia e d i l m e s i n e b a l d r . E e r d i n
d a r l n bir s o n u c u ise a n c a k o z a m a n bir d a v r a n t a n m a u y g u n
o l a r a k d i n i bir s o n u olabilir.22
D i n i n e t k i l e n p r o b l e m i k o n u s u n d a m e v c u t a r a t r m a l a n n katks
nedir? "dlsorumluluk"

emamzdan

hareket

edecek

olursak,

d l l e r k s m n d a h a l i y l e g e l e c e k t e m i t e d i l e n d l l e n n gereklii ko
n u s u n d a fiili o l a r a k h i b i r a r a t r m a y a p l a m a m t r . G e l e c e k t e m i t
e d i l e n d l l e r i n u a n d a k i d a v r a n iin n e a n l a m i f a d e ettii k o n u s u
a c i l e n a r a t n i m a l d r . B y l e bir a r a t r m a n n , a m a c a u y g u n olarak d i
ni i n a n b o y u t u n u n a r a t n l m a s e r e v e s i n d e y r t l m e s i gerekir.
D i n i b a l l n d o r u d a n d l l e n d i n l m e s i k o n u s u n d a i m d i y e kadar
az a r a t r m a y a p l m t r ^ ' M e v c u t a r a t r m a d i n i etkiler z e n n e y o u n -

22 Elbette din yle tanmlanabilir ki, sadece onun ahlaki ilkelerinin gnlk hayanaki
etkileri dikkate alnr ve dini inan, ayin, dini yaant ve dini bilgi ile lgili btn g
rler inceleme d braklr. Byle bir tanmn yarar tartlabilir, ancak dindarl
n etkilerinin dier boyutlardan bamsz olarak aratrlabileceinl de gsterir.
23 Dini inancn birey iin olan ilevlerini, dini birey iin hazr hale getiren dllerle inan boyutuyla- snrlamak zordur. Dinin birey bakmndan ilevlerinden biri ma
nevi huzuru salamasdr ve bu tamamyla dinin mit edilen dlJerinden biri ola
bilir. Eer burada bir ayrm gerekli ise. dindarln sonular olarak mit edilen
dllerden fiili olarak gereklemi olanlarn belirleyebiliriz. O zaman din taraln-

269
Din

Sosyolojisi

l a m o l s a d a , n c e l i k l e " s o r u m l u l u k " m e s e l e l e r i y l e ilgilenmitir:

a r a t r m a , bir i n s a n n d i n i n i n e t k i s i n i n s o n u c u o l a r a k n e y a p t veya
neyi terk ettii m e s e l e s i n i aratrmtr.24 pgj^ o k a r a t r m a d i n i b a
lln b i r e y s e l t u t u m v e d e e r l e r e etkisini k o n u e d i n m i t i r .
a r a s n d a H a r t s h o r n e v e m e s l e k t a l a r n n otuzlu y l l a r d a

Bunlar

Hristiyani

e i t i m i n etkileri k o n u s u n d a yaptklar a r a t r m a anlabilir.25 O n l a r d i

ni t a n m l a m a k iin pazar a y i n i n e k a t l m a v e y a pazar o k u l u n a g i t m e k l e
snrl g s t e r g e l e r k u l l a n m a l a r n a r a m e n h i b i r d i n i etki b u l a m a d l a r .
"Souther Parish" adl kitabnn son b l m n d e loseph Fichter, c e m a
a t y e s i n i n , a y i n d a v r a n l a r b a k m n d a n h a n g i l d e tipik d i n d a r
o l a r a k g r l d n . R o m a K a t o l i k k i l i s e s i n i n b e l l i a h l a k i v e etik
s t a n d a r l a r n a n e l d e u y d u u n u aratrd.26 F i c h t e r , k i l i s e n i n etik v e
ahlaki standartlarna u y m a n n , sadece onlarn sekler deerlerle a
tmadklar yerlerde yksek olduu sonucuna vard. "Conformity a n d
Civil Liberties" adl aratrmasnda S a m u e l Stouffer,

beklentilerine

kart o l a r a k , d i n d a r i n s a n n d i n d a r o l m a y a n i n s a n a g r e d a h a az b u r
juva z g r l z i h n i y e t i n e s a h i p o l d u u n u o r t a y a kard. S t o u f f e r ,
d i n d a r l n g s t e r g e s i o l a r a k pazar a y i n l e r i n e k a t l m a skln k u l l a n
d.
Dinin etkilerini aratrma konusunda bu zamana kadar yaplanlar
i i n d e e n titiz a b a y ' T h e R e l i g i o u s Factor" a d l k i t a b n d a

Gerhard

L e n s k i g s t e r d i . A m p i r i k a r a t r m a s n d a L e n s k i . d i n d a r l n drt g s
t e r g e s i n d e n hareket e t m i v e o n l a r d a n her b i r i n i , r n e k l e m e giren k i -

dan karlanan, ilerinde ak veya kapal biimde mit edilen dller bulunmayan
btn ihtiyalar dini inancn ilevleri olarak grlebilir.
2A inan sisteminde formle edilmi olan beklentilerde aka grlen sonular ile et
kileri birbirinden ayrmak ou kez zor olabilir. Byle bir durum, grece soyut ola
rak formle edilmi beklentilerde CHristiyani ev idaresi"), ve yine ilahi olanla ki
isel temasta veya iinde dini pratiin gerekletii cemaat ekillerinde grlebilir.
Bir aratrma sonucunun Katoliklerin doum kontrol yaptklann gstermesi ilk
kategoriye girer, f/'minin. inanmayana gre cemaat hayatna daha aktif olarak ka
tlmas gzlemi ikinci kategoriye girer. Daha byk evrelerde inananlarn inanma
yanlara oranla daha ok cumhuriyetileri setikleri tespiti, nc kategori olarak
kabul edilebilir.
25 H. Harsthorne, J. B. Maller, Sludies in Service and Sel/ Conlral. New York 1929. H. Harsthorne. M. A. May, Sludies in Deceit. New York 1928; H. Harsthorne. F. I. Shuttleworth.
Sludies in tfe Organiation ofCharacler. Nevi/ York 1930.
26 Karlatnnz: Fichter. a.g.e.

Charles

Y.

Glock

s i l e r i n s i y a s a l , e k o n o m i k v e a i l e ilgili d e e r y a r g l a r m k a p s a y a n bir d i
zi s o r u y l a d o n a t m t r . G e n e l o l a r a k L e n s k i ' n i n v a r d s o n u c a g r e
d i n d a d k , a r a t r l a n d e e r yarglaryla aka b a l a n t l d r . K u k u s u z
b u b a l a n t n n ekli, d i n i ballk iin k u l l a n l a n g s t e r g e y e g r e fark
llk g s t e n r .
E l b e t t e y a p l m o l a n b t n b u a r a t r m a l a n n L e n s k i ' n i n ki d e
d a f i i l s n d l k l a n vardr; h e m e n h e p s i d i n d a r l k iin g e r e k t e n k a p
s a y c o l a c a k g s t e r g e l e r k u l l a n m a k t a n uzaktdar. B u n e d e n l e s i s t e
m a t i k v e k a p s a m l a r a t r m a l a r gereklidir. Fakat b u a r a d a , i n s a n n
T a n n ile ilikisini t e s p i t e d e n b o y u t u n artk d a h a fazla dikkatle kulla
n l p k u l l a n l m a y a c a s o r u l a b i l i r . E e r biz d i n d a d n

tipletinlmesi

iin b u b o y u t t a g v e n i l i r b i l g i l e r e s a h i p s e k , b u k o n u d a , i n s a n i n s a n
ilikileri b o y u t u n d a d i n i n etkileri k o n u s u n d a k i y z e y s e l , b l k p r k
a r a t r m a l a r a g r e d a h a iyi d u r u m d a y z demektir.
B u tr a r a t r m a l a r iin gerekli artlar z e n n d e d u r u l m u t u r . E e r
d i n i n b i r e y b a k m n d a n h i b i r s o n u c u yoksa, t o p l u m u m u z d a d a h a g e
l i m i bir d i n i hayata s a h i p o l a m a y z . B i z i m k a n a a t m z a g r e b u s o
n u l a r "dller" a l a n n d a n ok "sorumluluk" a l a n n d a a r a n m a l d r . E l
b e t t e ki iki b a k m d a n d a y o u n a r a t r m a l a r a i h t i y a v a r d r . D i n i n r u
hi v e m a n e v i sala k a t k s n n o l u p o l m a d v e var i s e b u n u n h a n g i
e k i l d e o l d u u n u t e c r b e e t m e k f e v k a l a d e n e m l i olmaldr.^^ Dier
n e m l i aratrma konular, genel ahlakta, diergam davranlarda din
faktr^^ v e i n s a n l a r n e i t l i y a l a r d a verdikleri kararlarda d i n fakt
rnn y e n olabilir.

Sonu

B i r e y v e o n u n d i n i n i d o r u o l a r a k a n l a m a k t a n o l d u k a uzakta b u l u n
maktayz. B u yetersiz d u r u m u n s o r u m l u l u u n u n b i l h a s s a d i n i n d o a
sn a n l a m a k t a u a n d a i i n d e b u l u n d u u m u z acizlikte a r a n m a s g e r e
kir. D i n i n i l i k i l e n n i a r a t r m a y a v e o n u n e t k i l e n n i a n l a m a y a a l r
k e n , bizzat d i n f e n o m e n i n i g z d e n kardk. Bizzat d i n

fenomeninin

27 Karlatrnz: W. E. Oates, "Religious Factors in Mental lliness", lnlernaiionai \ahrbuch fr Religmssoziologie. C. 2. Kln-Opladen 1966.
28 Karlatnnz: P. A. Sorokin, "The Westem Religion and Morality of Today". Inlematmalei {ahrbuch fr Religionssoziologie. C.2. Kln-Opladen 1966.

271
Din

Sosyolojisi

k e n d i s i n i n , b u g n e kadar yeterli g r d m z ok b a s i t g s t e r g e l e r i n
g s t e r d i i d i n e g r e d a h a b y k bir derinlik g s t e r m e d i i a n l a l m a k
tadr. E l b e t t e biz b u d n c e l e r l e kolayca y e t i n e m e y i z v e y a i m d i y e
k a d a r ki a r a t r m a m z a kr o l a r a k t a m a m e n g v e n e m e y i z . B u n u n y e r i
n e d a h a o k d i n i n b t n tezahrlerini d a h a yeterli o l a c a k b i i m d e a
m a k l a i l g i l e n m e m i z gerekir.
D i n b a k m n d a n gittike d a h a fazla u z l a m a s a l a n a n g s t e r g e v e
l m t e k n i k l e r i n i , a n l a n b o y u t l a r n her b i r i n i n kendi i i n d e v e a r a l a
rnda g e l i t i r m e m i z ilk zarurettir. B u b o y u t l a r n k e n d i i i n d e h o m o j e n
o l d u k l a r n v e y a d i n i y n e l i m l e r i farkllatrmak iin tek bir g s t e r g e
n i n yeterli o l a b i l e c e i n i m e v c u t a r a t r m a l a n n y a p t k l a n g i b i k o
layca ileri s r m e m e l i y i z . A y n c a y i n e bir b o y u t t a t e z a h r e d e n d i n d a r
ln o t o m a t i k o l a r a k d i e r b o y u t t a da tezahr ettiini kolaylkla ileri
s r m e m e l i y i z . E n y e n i a r a t r m a l a r , d i n i t e z a h r n farkl e k i l l e r i n i n
tamamen

b i r b i r i n d e n b a m s z olarak b u l u n d u k l a r n

gsterdiler.^^

D i n d a r l n e i t l i y n l e r i a r a s n d a k i karlkl ilikiler s i s t e m a t i k o l a
rak a r a t n l a r a k b u a n l a y s r d r l m e l i d i r .
N i h a y e t b i z i m , d i n i n bir t a n m y e r i n e d i n i n o p e r a s y o n e l t a n m l a n n d a n o l u a n b t n bir s i s t e m n e r d i i m i z , bu s i s t e m d e d i n i n s o s y a l
b a l a n t l a n n n v e etkilerinin ok deiik o l a b i l e c e i n i n dikkate a l n d
m u t l a k a akla gelir. D i n gibi k a r m a k bir f e n o m e n , tek b o y u t l u k a t e
g o r i l e r l e v e y a h u t d a yalnz g e l e n e k s e l d i n i n b e k l e n t i l e r i n i

iktibas

e d e n k a t e g o r i k bir e r e v e ile b t n y l e nasl a n l a l a b i l i r . E e r

p s i k o l o j i k v e s o s y o l o j i k k u r a m t a r a h n d a n bir d i n k a v r a m g e l i t i r i l e c e k s e , b u n u n l a ilgili o l a r a k o r t a y a kan i m k a n l a r a r a t r m a l a r d a i m
diye kadar henz deerlendirilmemitir. Ve elbette bu imkanlar, en
a z n d a n e s k i d e n d i n i n m n h a s r a n ok g e l e n e k s e l o l a r a k k a v r a m l a t n l m a s n a g v e n i l m e s i y l e o r t a y a k a n i m k a n l a r kadar m i t v e r m e k t e
dirler.
G e l e c e i n d i n s o s y o l o j i s i a r a t r m a s n n grevi v e cazip

tarah

m u h t e m e l e n b i l h a s s a d i n i balln kltrler a r a s n d a a r a t r l m a s n
da bulunmaktadr. B u n u n l a beraber, kendi kltrmzde din f e n o m e
ninin aratrlmas konusunda en uygun yolu b u l m a d a n paldr kldr
kltrler a r a s k a r l a t r m a l a r a t r m a y a a t l m a k d a aklszlk olur.

29 Karlatrnz: Y. Fukuyama. a.g.e. ve G. Lenski, a.g.e.

DN SOSYOLOJS NEDR*
P. HENDRK VRIHOF

H a k l o l a r a k b u m a k a l e n i n bal iddial g r l e b i l i r . K o l a y c a y e r i n e
g e t i n l e m e y e c e k b e k l e n t i l e r u y a n d r y o r . B u n a r a m e n , b u e k i l d e for
m l e e d i l m e s i g e r e k i y o r d u . B u balkla a m a l a n a n , d i n s o s y o l o j i s i n i n
ne o l d u u n u v e y a n e o l a b i l e c e i n i t a r t m a k d e i l , d a h a ok, d i n s o s
y o l o j i s i m e s e l e s i n i n n i i n bir m e s e l e o l d u u n u v e her e y d e n n c e n i
in b y l e k a l a c a n a k l a m a k t r . D i n s o s y o l o j i s i n i n b u g n k d u r u m u
d a h a ok, k o n u s u v e o b j e s i h a k k n d a c i d d i v e m a k u l s o r u l a r s o r u l m a
s n a baldr. B u m a k a l e b u n u tevik e t m e k arzusu t a m a k t a d r .

1. " K l a s i k " D i n S o s y o l o j i s i n i n K o n u s u

Din sosyolojisi, henz gelimesinin balangcnda b u l u n a n ve u ana

k a d a r k o n u s u v e y n t e m l e r i ile ilgili olarak y e t e d i g v e n l i k k a z a n m a
m g e n bir b i l i m d i r . S o s y o l o j i v e y a o n u n y a n a l a n l a n n d a n b i n s i ze
r i n d e y a p l a c a k g e n e l bir g z l e m l e h e m e n h e m e n z o r u n l u o l a r a k o r t a
ya k a n b u t e s p i t , d i n s o s y o l o j i s i zerindeki g e n e l k a n a a t ( c o m m u n i s
o p i n i o ) ile gze a r p a n bir b i i m d e i y i c e belirginlik kazanyor. B u a n
l a y az-ok b i l i n l i o l a r a k bu b i l i m l e i l g i l e n e n l e r e h a k i m o l m u g r
n y o r . B u d u r u m y a k l a k olarak y l e a k l a n a b i l i r : D i n s o s y o l o j i s i bir
din bilimi deil, insan v e gruplann bidikte y a a m a l a n n m bilimi olan
s o s y o l o j i d i r . D i n f e n o m e n i b u b i l i m iin s a d e c e i n s a n t o p l u m u b a l a
m n d a a y d n l a t c olabilir. B u tespit, d i n i n t o p l u m a etkisi m e s e l e s i n i
o l d u u g i b i , b u n u n aksini d e i i n e alr. B u d e m e k t i r ki d i n s o s y o l o j i s i .

Almanca'dan eviren 1^. Emin Kkta. {Probleme der Religiom-Soziologie. D. Golds

chmidt ve |. Matthes -edts-Westdeutsche Verlag. Opladen, 1971)

273
Din

Sosyolojisi

d i n v e t o p l u m a r a s m d a k i karlkl ilikileri v e etkileri k o n u e d i n i r .

phesiz bu aklama, din ve toplumun tabii, bidncil, birbinnden ba
m s z o l a r a k b i r b i d e n y l e ilikide b u l u n a n b y k l k l e r o l d u k l a n a n l a
yn telkin e d i y o r . D i n , n e i n s a n i ilikilerde v e y a t o p l u m d a t a m a m y
la k a y b o l a b i l i r n e d e her iki faktrden tretilebilir v e y a o n l a d a " a k
l a n a b i l i r " . D i n , ilke olarak i n s a n v e t o p l u m a n c e l i i o l a n m e t a - s o s y a l
bir f e n o m e n d i r .
H e l m u t S c h e l s k y ' e g r e b u a n l a y - b y k o r a n d a - "artk klasik o l a
rak a d l a n d n l a n d i n s o s y o l o j i s i n i o r t a y a koyan M . W e b e r , T r o e l t s c h ,
S o m b a r t vb. gibi"' eskilerin anlaydr. Dorusu b u anlayn iinde
d e n e m s i z o l m a y a n fakllklar b u l u n m a k t a d r . E r n s t T r o e l t s c h , d i n i
f e n o m e n l e r i n s o s y o l o j i k b a k m d a n n e m l i o l a n etkilerini m e r k e z e y e r
letiriyor. H r i s t i y a n l k , b y l e d n y o r o, "tabii olarak dier her h a n
gi bir f e n o m e n g i b i , r n e i n c i n s i y e t i g d s , s a n a t , b i l i m , g e i m i n i
s a l a m a g i b i , v e y a h e r h a n g i bir h o b i v e geici bir g a y e gibi s o s y o l o j i k
e t k i y e sahiptir"^ T r o e l t s c h n c e " H r i s t i y a n l n k e n d i n e zg s o s y o l o
jik zelliklerini v e b u n l a n n g e l i m e v e r g t l e n m e s i n i " a r a t n y o r . B u
n e d e n l e "bu s o s y o l o j i k y a p n n s o s y a l h a y a t l a , y a n i d e v l e t , a l m a
h a y a t v e a i l e ile m n a s e b e t i " m e s e l e s i n e m k a z a n m a k t a d r . B u n u n
iin n c e l i k l e " d i n i - s o s y o l o j i k t e m e l m o d e l i n dier h a y a t a l a n l a n n a
gerek etkileri" v e y i n e " b u n d a n ayr olarak d i n i c e m a a t i n s o s y o - p o l i
tik y a p d a n h a n g i etkileri a l d " m e s e l e s i sz k o n u s u d u r . N i h a y e t "i
t e m a s v e nfuzun n e l d e m m k n o l d u u v e u m u m i h a y a t n i b
t n l n n n e l d e s a l a n d " ' e k l i n d e baka bir k o n u b u n u izli
yor. T r o e l t s c h , a r a t r m a l a n n H r i s t i y a n l n t a r i h i - s o s y o l o j i k analizi
ile s n d a m a k t a d r . B u n a r a m e n , a l n t l a n a n i f a d e l e r d e d i n ( y a n i H
ristiyanlk)

v e t o p l u m a r a s n d a k i karjlfel e t k i l e i m v e iliki k o n u s u

a k a dikkati e k m e k t e d i r . T a r i h i e i l i m i n e r a m e n T r o e l t s c h , H r i s
t i y a n l , e t k i s i n i i n s a n v e t o p l u m a y a y a n b a m s z , o t o n o m bir f e n o
m e n olarak grmektedir.

II. Schelsky, "st dle Dauerreflektion institutionaliesbar? Zum Thema einer modernen Religionssoziologie", Zeitschrift fr evangelische Ethik, Temmuz 1957, Nr.4,
s. 153.
E. Troeltsch, Die Soziallehren den chrislichen Kirchen und Gruppen, Tbingen
19223, S.5.
E. Troeltsch, a.g.e., s . U v.d.

?74
P.

Hendrik

Vrijhol

M . NVeber'de d i n v e t o p l u m u n d e i e n iliicisini aka s o r g u l a m a

k o n u s u eksiktir. S o s y o l o g olarak o, " s o s y a l d a v r a n n izahn" ilk g
rev o l a r a k g r y o r . B u n e d e n l e o n a g r e d i n s o s y o l o j i s i , " e s a s itibariy
le d i n i n "mahiyet"i ile d e i l , t o p l u m s a l d a v r a n n belli bir tarznn et
kileri v e a r t l a r ile i l g i l e n m e l i d i r . B u n u n a n l a l m a s d a , d a k o k
yksek d e r e c e d e eitlilik g s t e r d i i i i n b i r e y i n s b j e k t i f y a a n t , t a
s a v v u r v e g a y e l e r i n d e n ' a n l a m ' o l a r a k e l d e edilebilir. Dini v e y a b y
s e l o l a r a k m o t i v e o l m u d a v r a n , k e n d i n e zg varl i i n d e b u d n
y a y a ynelmitir.'"" B u uzunca a l n t , b i l i m s e l - d e s k r i p t i f bir d s t u r d u r ,
d i n v e y a d i n i f e n o m e n hakknda bir yarg d e i l . W e b e r . d i n i n e t k i s i n i ,
t a b i a t s t bir g e r e i n i n s a n a v e t o p l u m a tesiri o l a r a k a l m a k i s t e m i
yor; b u e k i l d e tetkik d brakt t a b i a t s t n n i n s a n i a n l a m n n iza
h o l a r a k a n l a m a k istiyor.
T r o e t l s c h v e M . W e b e r ' i n eserleri g e n e l - t a r i h i bir karaktere s a h i p
tir. B u n e d e n l e D i e t r i c h B o n h o e f f e r "genel-tarihi v e y a e k o n o m i - p o l i t i k
bak as erevesinde din sosyolojisinin h e m e n h e m e n din tarihin
d e n baka bir ey o l m a d " ' e l e t i r i s i n i y a p m a k t a d r . B u d i n s o s y o l o
j i s i n d e s i s t e m a t i k - s o s y o l o j i k bir at kurma b a k m n d a n eksiklik b u
l u n m a k t a d r . T r o e l t s c h v e W e b e r ' i n hedefleri bir y a n d a n d a b y l e b i r
at k u r m a y a y n e l m i t i r . T r o e l t s c h s o n t a h l i l d e e i t l i t o p l u m s a l g
r n m e k i l l e r i n i n analizi s a y e s i n d e H r i s t i y a n l n gerek m a h i y e t i n i
m e y d a n a k a r m a k i s t i y o r d u . M . W e b e r ise s o n t a h l i l d e d i n i n e m l i b i r
faktr o l a r a k g r d A v r u p a k l t r n n zel k o n u m u n a v e b u n u n
g e l i m e s i n e vakf o l m a k l a i l g i l e n i y o r d u . O , k a r l a t r m a l tarihi a r a
t r m a l a r n d a b u faktrn A v r u p a k l t r n n g e m i i n d e , h a l i n d e v e
geleceindeki nemini t e m e l l e n d i r m e gayesi gdyordu. B u n e d e n
l e d i n s o s y o l o j i s i i l e ilgili i n c e l e m e l e r i n i W i r t s c h a f t u n d G e s e l l s c h a f t
( E k o n o m i v e T o p l u m ) a d l e s e r i n i n ikinci k s m n n 4. b l m o l a r a k
d z e n l e d i . O n a v e "klasik" d i n s o s y o l o j i s i n i n d i e r t e m s i l c i l e r i n e g r e
d i n s o s y o l o j i s i n i n , g e n e l s o s y o l o j i n i n bir y a n b l m o l m a s sz k o
n u s u deildir. D i n , s a n a t , politika v b . , gerek m a h i y e t i v e n e m i i i n
de anlalmas v e anlamlandrlmas gereken, blnemez sosyal ger
ekliin s a d e c e birer g r n l e r i d i r l e r .

4
5

M. Weber. Wirtschaft und Gesellschaft. Tbingen 1956. s.227.

D. Bonhoeffer. Sanctorum Communio. Elne dogmatische Untersuchung zur Sozi
ologie der Kirche. Mnchen 1960. s 14.

275
Din

Sosyolojisi

T a r i h i ilgi a l a n l a n n d v e k a r l a t r m a l tetkik tarzlarnda T r o e l t s c h

v e M . V / e b e r , d i n i n , t o p | u m u n e k i l l e n d i r m e g c n e kar az-ok b a
m s z o l m a s n art kojtular. O n l a r e s e d e n n i p l a n l a d k l a n n d a d i n v e
kilise hala g e n e l kabul g r e n v e etkin o l a n b y k l k l e r d i l e r . B u n d a n
baka o n l a r , -Tylor, F r e u ^ v . b ' n i n psikolojik t e o n l e n n e v e C o m t e , M a r x
v . b . ' n i n s o s y o l o j i k f i k i d e n n e k a r - "dini, s o s y a l h a y a t n b t n l e t i n c i
v e t o p l u m d a y o k l u u aika h i s s e d i l e n bir u n s u r u olarak"* o r t a y a koy
d u l a r . B u n e d e n l e b u dii s o s y o l o j i s i , "'modem d n y a n n H r i s t i y a n l k
t a n t r e t i l m e s i n d e , p a r a e k o n o m i s i n d e , k a p i t a l i s t cret s i s t e m i n d e ,
i l e t m e v e a l m a i l i k i l e r i n d e , d e v l e t fikn v e hukuki e i t l i k t e v s . r a s
y o n a l i z m i n d i n i kklerinin kefi k o n u l a r n d a " ' b y k n e m kazand.
Dietrich Goldschmidt bu konuyu

"toplumsal o l a n l a i l i k i l e n n

dini

b a l a n t s m e s e l e s i " olat-ak a d l a n d r d . ^ D i n i n t o p l u m l a ilikisi m e s e

lesi n c e l e n e s a s o l a r a k g r l y o r d u . D i n i n t o p l u m a etkisi a r a t n l m ; b u e t k i l e m e s o s y a l gerekliin t a m a m l a y c bir p a r a s olarak a n
lalmtr.
K e n d i s i n d e n ncekiljenn v e a d a l a n n n e s e d e n n i d z e n e koy
may ve sistematikletirjneyi deneyen loachim W a c h , din sosyolojisi
ni "din v e t o p l u m arasridaki iliki v e o n l a r a r a s n d a k i e t k i l e i m i n e
k i l l e n " ' b i i m i n d e ok

kapsaml o l a r a k t a n m l a m a k t a d r . O , d i n i , ifa

desini mitos, reti, ibadet v e dini gruplamada b u l a n , t o p l u m s a l b

t n l e m e n i n bir faktr olarak gryor. H e r eyden n c e din sosyo
lojisi iin n e m l i o l a n , b u b i l i m i n

"dini g r u p l a m a n n t i p o l o i i s i " n e

zel bir ilgi g s t e r m e s i d i r . " ^ B u n u n l a b i d i k t e W a c h ' n "dinin o l d u k a

t e s i d i v e b t n l e t i r i c i g c n e " zel bir v u r g u yapt g r l r . B a c o n ' n n l v e c i z e s i n i katlarak alntlyor: " R e l i g i o p r a e c i p u u m h u m a -

D. Goldschmidt, "Zur Religionssoziologie in der Bundesrepublik Deutschland",

Archives Sos.RcIig., Temmuz-Aralk 1959. s.54; "Standort und Methoden der Religi
onssoziologie", Soziologie und moderne Gesellschaft; Verhandlungen des vierzehnten Deutschen Soziologentages vom 20. bis 24. Mal 1959 in Berlin iinde,
stuttgart 1959, s. 140.
7 Schelsky. a.g.e.,s. 153.
8 D. Goldschmidt, a.g.y.,s.57 ve s. 149.
9 I. Wach-. Sociology of Religion, landon 1947, s.6,11,384; "Sociology of Religion",
Twetielh Century Sociology. iinde, s.433 v.d.
10 I. Wach. a.g.e., S.384.

P.

Hendrik

Vrijhol

nae sociatic v i n c u l u m " (Din, t o p l u m u n en gl badr)'' Dinin etki

si t o p l u m u n b t n a l a n l a r n d a k e n d i n i gsterir. B u n e d e n l e W a c h ' n
tetkikleri g e n e l bir kltr tarihi karakterine sahiptir. O n u n o l d u k a s i s
t e m a t i k analizleri pek s a l a m l a t r l m a m v e eksiklikleri g i d e r i l m e mi olarak grnyor. Y i n e ona gre din sosyolojisinden, sosyolojinin
b a m s z bir y a n d i s i p l i n i o l a r a k sz e d i l e m e z .

II. B u g n k D i n S o s y o l o j i s i n i n K o n u s u

M o d e r n t o p l u m d a d i n v e kilisenin a n l a m v e k o n u m u n d a k i n e m l i d e
i m e l e r i n b u g n k d i n s o s y o l o j i s i n i n ilgi a l a n n v e s o r u n s a l n ka
rakterize ettii g e n e l olarak ileri s r l r . M o d e r n , d i n a m i k
d i n v e kilise zerindeki

toplumun

etkisi her y e r d e aka izlenebilir.

Golds-

chmidt'e gre "M. W e b e r ve Troeltsch'de grlen sosyal davrann d i

ni b a l a n t s e k l i n d e k i n c e k i p r o b l e m , i m d i d i n i d a v r a n n , d i n i
muhtevann sosyal balants eklinde ada probleme d n m tr."'2 F r i e d r i c h F r s t e n b e r g , a y n a n l a m d a "dini s o s y a l d a v r a n v e d i
ni k u r u m l a r n

d n y e v i g r n l e r i n d e n " ' d i n s o s y o l o j i s i n i n gerek

p r o b l e m i o l a r a k sz e d i y o r . "
S c h e l s k y . " m o d e r n bir d i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u s u " n u n m e r k e z i n e
"din v e y a H r i s t i y a n l n m o d e r n t o p l u m a i n t i b a k n n

tezahrlerini"

y e r l e t i r i y o r v e intibak i s e " H r i s t i y a n l n s o s y a l tezahr e k l i n d e k i

d e i m e " i l e s n r l y o r . O , b u intibak k a v r a m n , " H r i s t i y a n l n eski
bir hakikati s a v u n m a s g e r e k m e s i " n e karn, " m o d e r n d n y a y o t o
n o m , k e n d i l i i n d e n v a r o l a n bir realite" o l a r a k karakterize e t m e k s u r e
tiyle aklyor. " H r i s t i y a n l k v e kilise, k e n d i e b e d i hakikatini d e i e n ,
d n y e v i o l a r a k o t o n o m l a m y a p l a r d a y e n i d e n kurma g r e v i y l e kar
karya bulunuyor."'""
H o l l a n d a ' d a P. S m i t s , S c h e l s k y t a r a h n d a n f o r m l e e d i l e n s o r u n s a
l,

din

sosyolojisinin yenilenmesi

denemesi

olarak

benimsiyor.

S m i t s ' e gre Schelsky, aksini savunmak v e "din v e Hristiyanln m o -

11 I. Wach, a.g.e.s.6.
12 D. Goldschmidt, a.g.y.,s.57 ve 143.
13 Fr. Frstenberg, "Religionssoziologie", K. Galling (Haz.), Die Religion in Geschichte
und Gegenvvart, C.V, 3.b.,Tbingen 1961, .1031.
14 Schelsky. a.g.e..s. 154 v.d.

277
Din

Sosyolojisi

d e m topluma intibakm" n plana almak suretiyle M . W e b e r , Tro

e l t s c h , S o m b a r t g i b i l e r i n klasik d i n s o s y o l o j i l e r i n i n s o r u n s a l n d a n fii
l e n a y n i m a k i s t e m e k t e d i r . " M a m a h h dikkatli bir o k u y u c u a l n t l a n a n
i f a d e l e r d e n , "klasik" d i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u s a l k a r t l n n ,

henz

ondan

Hatta

aynimakla

ayn anlama

gelmediinin

farkna

vanr.

S c h e l s k y d a h a ok, bir y a n d a n m o d e r n t o p l u m u , d i e r y a n d a n d i n i
(Hristiyanlk) o t o n o m olarak, yani temelde birbirine yabanc byk
lkler h a l i n d e kar karya k o y m a k s u r e t i y l e s o n p r o b l e m i v u r g u l a
m a k t a d r . K l a s i k d i n s o s y o l o j i s i l e ilgili p r o b l e m g e r i b u n u n a k s i
dir, fakat m a h i y e t i t i b a r i y l e a y n kalmtr.
D i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u s u n u n n e o l d u u n a ilikin a d a bir ok
a n l a t m d a |. W a c h t a r a h n d a n g e n e l l e t i r i l e n e l e a l tarz hala k o r u n
m a k t a d r . B e r n h a r d H a e r i n g ' e g r e "zellikle d i n i n kendi c e m a a t e k i l
leri gz n n d e b u l u n d u r u l m a k s u r e t i y l e d i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u s u ,
d i n v e t o p l u m s a l ilikiler a r a s n d a k i karlkl ilikilerdir."'^

Norbert

G r e i n a c h e r , - a l n t y a p t b i r o k yazarla a y n fikirde olarak-

Wach'n

t a n m l a m a l a r n n d e i t i r i l m e d e n kabul e d i l e b i l e c e i n i d n y o r . ' ^
" S o s y o l o j i y e G i r i " a d l k i t a b n d a P i e t e r |. B o u m a n , i n a n v e o n u n s o s
y a l h a y a t t a c e m a a t olarak t e z a h r e t m i y a p s n n y e r i n i n n e o l d u u
n u n a r a t r l m a s n g r e v o l a r a k d i n s o s y o l o j i s i n e yklyor. B u n d a n
b a k a , i n a n v e kilise r g t n n , g e n e l d e m e s l e k h a y a t n , z e l d e b i
reyin s o s y a l y n e l i m i n i h a n g i l d e e t k i l e d i i n i n y a k l a k o l a r a k b e
l i r l e n m e s i d e o n u n g r e v i d i r . B u r a d a dier bir p r o b l e m , y a n i t o p l u m
sal hayat v e sosyal yap deimesinin dini yaanty ne lde etkile
d i i v e d i n i r g t l e n m e b i i m l e r i n i n e d e r e c e y e kadar belirli bir g e l i
m e i z g i s i n e g t r e b i l d i i m e s e l e s i sz k o n u s u d u r . ' 8 M l l t o n Y i n g e r i n
vard s o n u ise yledir. " E n geni ifadesiyle din sosyolojisi, t o p l u
m u n , k l t r n v e a h s i y e t i n d i n i etkileyi tarzlarnn b i l i m s e l olarak
aratrlmasdr Ki bu a m i l l e r dinin kaynana, retilerine, uygula-

15 P.Smits, "Schelsky's poping tot vernieeuwing der godsdienstsociologie", Mens en

Maat.. 1961,s. 152.
16 B. Haering. Macht und Ohnmacht der Religion. Religionssoziologie als Anrul, Salzburg 1956, s. 18.
17 N. Greinacher. Soziologie der Pfarrei, Wege zur Untersuhung, Colmar-Freiburg
1955, s.6.8.
18 P. I. Bouman, Sociologie. Begrippen en problemen, 7.b.. Antwerben-Amsterdam
1958. s.145.

J.

P.

Hendrik

Vrijhol

m a l a r n a , d i n i y a a y a n g r u p l a r n t i p l e r i n e , liderlik e k i l l e r i n e tesir e t
m e k t e d i r l e r . Dier taraftan d i n s o s y o l o j i s i , d i n i n , t o p l u m u , k l t r v e
a h s i y e t i etkileyi b i i m l e n n i n

b i l i m s e l olarak a r a t n i m a s d r

da.

B a k a bir d e y i l e d i n , s o s y a l istikrar v e s o s y a l d e i m e s r e l e r i n i ,
n o r m a t i f s i s t e m l e n n i n b n y e s i n i , kiilik i h t i y a l a n n n k a r l a n m a s
v e y a e n g e l l e n m e s i n i etkiler. B u deiik u n s u r l a n n karlkl e t k i l e m e
z e l l i k l e n srekli o l a r a k aklda

tutulmaldr.""

B t n b u i f a d e l e r d e W a c h ' n k o n u y u e l e al tarz aka k e n d i n i

gstenyor. Kelimeler deimitir, ele al biimi deil. - E n azndan
K a t o l i k o l m a y a n y a z a d a r d a - d i n i n b a m s z , zel bir t e z a h r o l a r a k g
r l m e s i , fakat d o k u n u l m a z o l a r a k d e i l , e l b e t t e n e m l i d i r . B o u m a n ,
t o p l u m ve toplumsal yapnn deimesinin dini yaanty ne l d e
etkilediini merak ediyor. G o l d s c h m i d t s a d e c e dini davran deil, d i
ni m u h t e v a y da m o d e r n d i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u l a r a r a s n a y e r l e t i
riyor. " S a d e c e dier d i n i b i i m v e m u h t e v a l a r n d e i l , a y n z a m a n d a
Hnstiyani

i f a d e l e r v e kilise t a r a f n d a n e k i l l e n d i r i l e n d a v r a n e k i l

l e n n i n t o p l u m s a l g r e c e l i i gz n n d e b u l u n d u r u l d u u n d a

Hristi

y a n m e s a j n n bildirdii d e i m e z varlk n e r e d e b u l u n u y o r ? " d i y e s o ruyor.20 S c h e l s k y . s a d e c e "dini h a y a t n kurumsal veya s o s y o - o l g u s a l i n

t i b a k l a r n d e i l , bizzat H n s t i y a n r e t i s i n i n d e d e i e n m o d e r n d n
y a y a i n t i b a k n " aratryor. A y n c a o , " i n s a n n d e r u n i h a y a t f o r m u n u n
v e bilincin deimesi olarak kabul edilebilecek o l a n inan ekillennin
d e i m e l e r i n i " d i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u s u o l a r a k k a b u l ediyor.^ T h o m a s L u c k m a n n b u t e s p i t l e r i " i n a n e k i l l e r i n i n s o s y a l kalb" kavra
m y l a zetliyor v e b u t e s p i t l e r i n y e n i bir s o r u n o l a r a k d e e d e n d i r i l e b i l e c e k l e r i n i dnyor.22
Frstenberg, M. W e b e r tarahndan formle edilmi olan ve modern
d i n s o s y o l o j i s i n e '"en etkili teviki s a l a y a n " s e k l e r l e m e k u r a m n a
atfta b u l u n u y o r . B u k u r a m n t e m e l p r o b l e m i "halkn d e v a m l e k i l d e
k i l i s e d e n a y r l m a s , d a h a d o r u s u d i n i m e s e l e l e r e kar kaytszl-

19 I. M. Yinger, Religion, Society and the Individual, An Introduction to the Sociology

of Religion, New York 1957. s.20 v.d.
20 D. Goldschmidt, aa.g.y.,s.57 ve 143.
21 Schelsky. a.g.e, s. 157 v.d.
22 'rh. Luckmann. 'Neuere Schriften zur Religionssoziologie", K Z f.S.S., iinde, 1960.
Nr.2. S.321.
23 Fr Frstenberg, a.g.y.. s. 1027 v.d.

279
Din

Sosyolojisi

"clr.25 B u k u r a m n , elinin ( m o d e r n ) d n y a ile ilikisi m e s e l e s i n i ier

dii g i d e r e k d a h a d a aklk kazand. S c h e l s k y b u n u u y u m k u r a m ile
aka n p l a n a k a r m t . B u tezin, b u g n k u y u m p r o b l e m i n e y
n e l m e s i s a d e c e g r n t e bir s n r l a m a a n l a m n a gelir; gerekte b y
l e c e b u tezle i n s a n t o p l u m u d i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u s u i i n e a l n m
tr. K o n u b a k m n d a n b u g e n i l e m e , yukarda a l n t l a n a n i f a d e l e r d e n
aka a n l a l a b i l i r . D i n , kendi i f a d e s i n i , t a m a m e n t o p l u m l a a y n b a
l a m d a e l e a l m a n k e n d i s o s y a l s i s t e m i n d e bulur. B u n d a n sonra d a d i n
sosyolojisinin mantken

"sosyolojinin merkezi a l a n l a r n d a n

birisi"'

o l a r a k g r l m e s i gerekir.24 D i n s o s y o l o j i s i n i n , s o s y o l o j i n i n b a m s z
bir ( y a n ) d i s i p l i n i o l u p o l m a d m e s e l e s i , her e y d e n n c e k o n u o l a
rak o l d u k a d a r a l t l m bir a n l a y n a r k a s n d a gizli olarak d e v a m e d i
yor.
B t n bunlardan, bugnk din sosyolojisindeki ypranm konu
l a r n , eski "klasik" d i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u s u n u n vazh bir kabuk d e i
t i r m e s i v e v a r y a s y o n u o l a r a k artk terk e d i l d i i s o n u c u n u k a r m a m z
gerekir. G e r i o n u n t e m e l k o n u s u farkl o l a b i l i r v e z a m a n z a m a n d e i
e b i l i r , fakat t a b i i b t n y l e a l a m a z . D i n s o s y o l o j i s i ile ilgili m e s e
l e l e r i n g e n e l , teorik i e r i m l e r i h a l a kapal k a l m a y a d e v a m e d i y o r . H a t
ta L u c k m a n n , m o d e r n d i n s o s y o l o j i s i n d e p r o b l e m l e r i n u y g u n b i i m
d e e l e a l n m a s n n eksik o l d u u n u y l e ifade ediyor: " B u g n k d i n
s o s y o l o j i s i n i n e s a s p r o b l e m i g e n e l s o s y o l o j i k t e o r i y e yeterli o r a n d a
k e n e t l e n m e m e s i d i r . " D i n s o s y o l o j i s i , s i s t e m a t i k a n l a y n bizzat k e n
d i s i n d e n m e y d a n a k a c a m i d i y l e a r a t r m a l a n n teorik bir b o l u
a yerletiriyor.25
M o d e r n din sosyolojisi yine d e temel eilim bakmndan din ve
t o p l u m a r a s n d a bir i k i l e m e t u t u l m u t u r . S c h e l s k y b u n u kararl bir e
kilde vurguluyor. O zaman din sosyolojisinin en n e m l i grevi, dinin
ve dini tezahrlerin inceden inceye aklanmas o l m a y a d e v a m ediyor
d e m e k t i r . E s a s m e s e l e d a i m a , s o s y o l o g olarak d i n s o s y o l o g u n u n d i n i
(Hristiyanlk) ve o n u n etkisini, yani o n u n insan davran ve topluma
i n t i b a k n n (veya aksi d u r u m u n ) gerekte h a n g i tarzda o l d u u n u n b e
l i r l e n m e s i d i r . O , b u n u yalnzca d i n i n e s a s v e spesifik karakterini n e
kararak y a p a b i l i r ; yoksa g e r e k t e h a n g i tesir v e intibak tespit ettii

24 Yinger. a.g.e..s 18.

25 Th. Luckmann. a.g.e.. s.316.

280
_fZ_

P.

Hendrik

Vrijhol

k o n u s u n d a fazla bir ey s y l e y e m e z v e o n l a r nasl t e s p i t e t t i i n i , n i

i n v e n e d e n d i n i n etki v e intibak o l a r a k niteledii k o n u s u n d a dafa
az k o n u a b i l i r .

111. D i n i n S o s y o l o j i k T a n m l a r

"Klasik" d i n s o s y o l o j i s i n i n a n l a n temslcilen, p s i k o l o j i z m v e s o s y o l o jizmin n c l e n v e a d a l a n n a bir tepki olarak, d i n i n m a h i y e t i n i n sor

g u l a m a v e i n c e l e m e d b r a k l m a s gerektii noktai n a z a r n d a n h a r e
ket e t m i l e r d i . B u b a k a s n n t e m e l l e n d i d l m e s i n i n a n a l i z i n d e k e n
d i m i z i M . W e b e r v e W a c h ' n ifadeleriyle s n d y o r u z . W a c h ' n fikiderini izlemek kolaydr v e o n u n vard s o n u l a r ihata e d i l e b i l i r . B u d u r u m
M . W e b e r ' d e d a h a zordur. B i r d e ikisi baz n o k t a l a r d a farkl k o n u m d a d d a r . B u n e d e n l e biz n c e W a c h ' n fikiderinin analizi i l e b a l y o r u z v e
M . W e b e r ' i n d n c e l e r i n i s o n r a y a brakyoruz.
W a c h farkl y e d e r d e d i n i n s o s y o l o j i k olarak i e r d i k l e r i n i n a n a l i z i
n i n a s l a "bizzat d i n i n m a h i y e t i v e t a b i a t n " b t n plakl ile o r t a y a
k o y a m a d n ifade e d i y o r . ^ * B u ekildeki bir k a b u l , d i n s o s y o l o j i s i n i
d a h a ok Marksizme veya "Durkheimcilie" doru geriletirdi. B u n e
d e n l e d i n s o s y o l o j i s i n i n , b a m s z d i n b i l i m l e r i n i n d e s k d p t i f bir yar
d m c b i l i m i o l a r a k kabul e d i l m e s i gerekir. S o n t a h l i l d e d i n s o s y o l o j i
s i , s a d e c e d i n b i l i m i n i t a m a m l a y a b i l i r , asla o n u n y e r i n e g e e m e z .
Deskriptif bir a n a l i z d e n t e o l o j i k v e y a felsefi n e r m e l e r t r e t i l e m e z . " l
keler farkl a l a n l a r a d a y a n m a l " " B u d u r u m s o s y o l o i i k a n a l i z d e o r t a
ya k a n teolojik, felsefi, metafizik p r o b l e m l e r i n z m s z k a l m a l a n
gerektii a n l a m n a g e l m e z . A n c a k , b u z m l e r i b e r a b e r i n d e g e t i r m e k
d i n s o s y o l o j i s i n i n g r e v i deildir.^s V / a c h , m a n t k i o l a r a k k e n d i n i b u
grevden muaf tutuyor. O n u n din konusundaki s o n incelemeleri ilave
o l a r a k i n c e l e n e b i l i r . A r a t r m a l a n y l a vard s o n u l a r m g e r e k e n i t e
m i n ettii (veya e d e b i l e c e i ) h i b i r y e r d e ak deildir.
W a c h ' a g r e b y l e b i r a y n m y a p m a n n n e d e n i , kutsal ile birey o l a
rak i n s a n a r a s n d a bir iliki o l a n d i n i n , y o u n , kiisel bir m e s e l e o l m a
s n d a b u l u n a b i l i r . D i n i n gerek m a h i y e t i isel d i n i y a a n t d a a r a n m a -

26 1. Wach, a.g.e., s.4 v.d.

27 1. Wach, a.g.e.. s.384.
28 1. Wach, a.g.e.. s.384.

281

Din

Sosyolojisi

ildir. "Din s a h a s n d a g e e r l i b i r ifade v e y a e k l i n n i h a i kaynak v e a n l a

m , n e m l i bir dini tecrbeden d o m a s n a ve (byle bir dini tecrbe
y e ) a h a d e t e t m e s i n e b a l d r . H a l b u k i b u tr ifadeler o r i j i n a l o l d u k
lar y e r l e r d e , h a r i c i , s o s y a l , e k o n o m i k ,

politik, estetik v e y a kiisel

a m a ve gayelere hizmet etmeyi a m a l a m a k yerine, insann en derin

t e c r b e s i n i , o n u n T a n r i l e ilikisini f o r m l e e d i p u y g u l a m a s n a m a
lar." n s a n n " s o n s u z l a i l e t i i m kurma" i h t i y a c vardr. B u n e d e n l e d i n ,
belli tasavvurlarla, dini ayinlerle veya messeselerle ayniletirilmemelidir. Din "btn insanln beslendii ve t m grnmlerinde ken
d i s i n e d a y a n d e n g i n b i r kaynaktr ki, b u da k i i n i n T a n r ile i l i k i s i dir."29
i m d i m e s e l e , d i n i t e c r b e n i n zel t a b i a t n n v e o n u n s o s y o l o i i k
ifadesinin nasl e l d e edilebilecei v e kavranabileceidir. W a c h b u ko
n u d a k i d n c e s i n i ak bir e k i l d e i f a d e e d i y o r . "Tanr ile iliki z o r u n
lu o l a r a k fani v a r l k l a r d a n k o p m a y i m a e t t i i v e e n a z n d a n ara sra
d e r i n yalnzlk d u y g u s u o l u t u r a r a k geici t e c r i d e y o l at h a l d e , b u
n u n l a b e r a b e r bir v e y a t o p y e k u n i t e n ( s a m i m i ) d i n i t a v r n i n c e l e n
m e s i n i n , z m n i o l a r a k d i n i n s o s y a l keyfiyet v e zelliini o r t a y a k o y a c a
k o n u s u n d a h i b i r p h e yoktur. B u a l m a n n e n b a n d a her d i n i
t e c r b e d e i m a n s a h i b i n i , ilahi v a r l n i r a d e s i n e v e y a k e n d i s i n e b i l d i
rildii e k l i y l e k a i n a t n m a h i y e t i n e g r e d a v r a n t a ( t o akt) b u l u n m a
y a z o r l a y a n bir m e c b u r i y e t i n t a b i i o l a r a k m e v c u t b u l u n d u u n u g s t e r
m e y e t e e b b s e t m i t i k . E n g e n i i f a d e s i y l e b u t o p y e k u n gerek, d i n i
t e c r b e d e k i s o s y a l v e a h l a k i neticedir."'"' B u r a d a s o s y a l d a v r a n n
i m k a n v e gereklilii b i r e y s e l y a a n t v e d a v r a n t a n karlyor. W a c h
srarla b u iki b y k l b i r b i r i y l e k a r t r m a m a k iin u y a r d a b u l u n u
yor. " G e r i k e s i n o l a r a k s o n u c u ile z d e l e t i r i l m e m e s i

gerekmekle

b e r a b e r d i n . e s a s i t i b a r i y l e v e m u t l a k bir e k i l d e t o p l u m s a l l a b t n
l e m e y i salar. S o s y a l l e m e n i n dinin "hedefi" v e a m a c

olmadn

g s t e r m e y e a l t k . D i n , T a n n ' y a i b a d e t i n d n d a bir g a y e v e m a k s a
da s a h i p o l m a d m d d e t e b u o n u n k e n d i m a h i y e t i n e u y g u n o l u r . " "
i n s a n d a v r a n a sevk e d e n v e o n u spesifik g r u p l a m a y a b a l a y a n d i
ni y a a n t d r . K i i s e l , d e r u n i d i n i y a a n t b i r i n c i l v e a k n d r ; o n u n

29 ).Wach, a.g.e., s.385 v.d.393.

30 I. Wach. a.g.e, S.388.
31 I Wach, a.g.e., S.39I.

?L

P.

Hendrik

Vrijhof

sosyolojiic ifadesi s a d e c e d n y e v i v e zafiri s o n u l a r i t i b a n y l e g r l e

bilir. D i n i n sosyal yaps lretilmitir, o n u n a s l karakten deildir.
B u d u r u m , s o s y o l o g olarak W a c h ' n , d i n i n b u e k i l d e k i ifade b i i m l e n n i nasl m e y d a n a kard v e d e e d e n d i r d i i e k l i n d e k i n e m l i s o
ruya gtrr. W a c f bu m e s e l e n i n aka farkndayd. " B u ruf, hala d i
ni t e c r b e n i n b t n deiik ifadeleri i e n s i n d e n e r e d e m e v c u t t u r v e
nerede deildir? "Samimi" diye adlandnlan dini tecrbeyi b e l i d e m e d e k u l l a n d m z l t l e r h a n g i l e n d i r " ' ^ E s e n n i n s o n u n d a bir s o r u
d a h a s o r u y o r " E e r biz, d i n i t o p l u m s a l b t n l e m e g c n e s a h i p o l a
rak nitelersek, bizim d e y a p t m z g i b i , o n u n farkllatrc r o l n d e n
n i i n sz e d i l i r ? B u a m a c a u l a m a k iin baka v a s t a l a r yok m u d u r ^
N i i n salt sekler bir t o p l u m , t e s i d i v e d e v a m l o l a r a k b t n l e m e k
iin baka v a s t a v e y o l l a r b u l a m a m t r ? " W a c h , "dini bir t e m e l o l
makszn toplumun m k e m m e l b t n l e m e s i asla s a l a n a m a m t r v e
s a l a n a m a z d a " a n l a y bu m e s e l e l e r e bakta bir m u t a b a k a t a g t
rebilirdi d i y e d n y o r . ' ' B u n u n l a b e r a b e r , b u s o s y a l b t n l e m e . v e
d i n i g r u p l a m a l a r n spesifik d i n i karakteri iin gerekli l t l e r y i n e d e
c e v a p s z kalyor. W a c h , ferdi y a a n t o l a r a k d i n i n m a h i y e t i n i s o s y o l o
jik tetkikin d n d a brakt iin, s o s y o l o g o l a r a k d i n i , s o s y a l e t k i l e n
ile d a h a fazla a y n i l e t i r e b i l i r . W a c h . e s e r i n i n s o n u n d a b u e k i l d e o r t a
ya k o n a n e r e v e ile o k u y u c u y u b a b a a brakyor. E s e r i n i n s o n u n d a
ki n o t l a r - d a h a n c e d e s y l e n d i i g i b i - o n u n d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili
g r l e r i iin n e m l i bir a n l a m t a m y o r .
W e b e r " e g r e d i n s o s y o l o j i s i n i n "esas i t i b a r i y l e d i n i n ' m a h i y e t i ' ile
i l g i l e n m e d i i n i " d a h a n c e ifade etmitik. S o s y o l o g o l a r a k o n u n iin
sz k o n u s u o l a n , d i n i d a v r a n n d a ait o l d u u " s o s y a l d a v r a n m a n l a l m a s " d r . B e l i r l i o l a y l a n , k o n u l a n v e kiilerin zahiri g r n l e r i n i n
"arkas" e s a s a l n d iin b u , s o n t a h l i l d e d i n i o l a r a k a d l a n d n l a b i l i r .
B u n l a r biraz d a t a b i a t s t v e kutsal t e c r b e y l e b i l i n e n bir g c e ( g
lere) iaret e d i y o r i a r . M . W e b e r . b u e k i l d e d i n i n bu t a b i a t s t ile i l
gili a k n karakterini i n s a n n a n l a m a l a n n a v e b y l e c e d e i n s a n n v a
r o l u u n a b a l y o r . Dier bir i f a d e y l e , M . NVeber'e g r e d i n , i n s a n o l
makla verilmi olarak grlmelidir. B u nedenle o, kendi din sosyolo
j i s i n e giriini ( E k o n o m i v e T o p l u m i i n d e ) "Dinlerin O l u u m u " e k l i n -

32 I. Wach. a.g.e., s.385.

33 I. Wach. a.g.e.. s.227.

283
Din

Sosyolojisi

d e d i k k a t e d e e r b i r b a l k l a s u n m u t u . B u r a d a k i a k l a m a i a n n a ise
" b a l a n g t a d i n i n bir t a n m n n imkansz o l d u u n a , o l s a olsa d a h a
s o n r a y a p l a c a zere bir t a r t m a n n s o n u n d a o r t a y a k o n a b i l e c e i
n e " ' * dikkati ekerek balyor. B u t a n m , bu dnyaya y n e l m i olarak
k a l y o r v e d i n i n " m a h i y e t i " ile u m u m i y e t itibariyle fazla i l g i l e n m i y o r .
B u n a s l m m k n d r s o r u s u n u M . W e b e r tetkik d brakyor.
M . NVeber'in k e n d i s i n i o k defa d i n i n a n t r o p o s a n t r i k

izahndan

uzak t u t m a d iddia e d i l m i t i r . B u s u l a m a , - M a x zu S o l m s ' a g r e - M .

W e b e r d i n i n ' m a h i y e t i n i ' b t n y l e ilgi d brakt iin haksz v e a n l a m s d r . D i n i n s o s y o l o j i k analizi v e etkileri o n u n " m a h i y e t i n i b e l i r l e m e " d e n k e s i n l i k l e a y n i m a l d r . S o l m s , s o n r a da A . D e m p f ' e d a y a n a r a k
"V/eber'in a n l a m a v e bu dnyayla snrlama y o l u n u n , dindarln te
ki d n y a t e m e l l i o l d u u n u n b i l i n c i n d e o l a n iin d e v e r i m l i o l a b i l e c e
i n i " " k a y d e d i y o r . B u n o t l a o, gizli bir p s i k o l o j i z m v e y a s o s y o l o j i z m
s u l a m a s n M . W e b e r ' d e n uzak t u t m a k istiyor. Fakat r e d d e d i l e n s u
l a m a n n d e r i n s o r u n s a l o n u n g z n d e n kayor. Z m n e n W e b e r i n s a
n n e s a s i t i b a r i y l e d i n d a r l n b r y n n n b i l i n c i n d e nasl o l a b i l e
cei e k l i n d e t e m e l s o r u y u s o r u y o r . O , d i n v e d i n i f e n o m e n l e r i n her
b e l i r l e n m e s i n i n n e m l i i n s a n i bir i o l d u u n u s e z m i t i . O n u n d i n i n
" m a h i y e t i " h a k k n d a k i ksa i m a l a r b u n u gsteriyor. B u i m a l a r her t e m
s i l d e e n y k s e k f o r m d a o r t a y a k a n d i n i - m i s t i k y a a n t y a yneliktirler.56 B e l k i d e b u n u n iin o, b u y a a n t y ilgi a l a n d n d a brakyor.
M a m a f i h b u y a a n t i n s a n i idrakin d e v a m o l a r a k kalr v e ilke o l a r a k
o l m a s a d a a n l a m e r e v e s i n i a a r . M . W e b e r iin d i n , - " m a h i y e t i " a n
l a m n d a d a - a k n , o t o n o m bir g c e k a t l m a d e i l , i n s a n i a n l a m e r e
v e s i n i n bir fiilidir.
M . W e b e r d i n i , s o s y a l bir f e n o m e n olarak b i r e y s e l d a v r a n t a n k a n y o r . D i n i - s o s y a l d a v r a n geri a n l a m y k l o l a r a k d i e r d a v r a n
lara t a a l l u k e t m e k t e d i r , fakat k u r u l u u n d a ferdilik e s a s olarak. B u n u n
iin " c e m a a t d a v r a n n n belirli bir tarzn a r t l a n v e t e s i r l e r i , s a d e c e
b i r e y i n sbjektif y a a n t , t a s a v v u r v e h e d e f l e r i n d e n - " a n l a m " - o l a r a k

34 M. Weber. a.g.e.. s.227.

35 M. Ernst Graf zu Solms, Einleitung zu Max VVeber, AusvvahI, Elnlettung und Bemerkungen, Franfurt a.M. 1948, s.226,33.
36 Kr:M. VVeber, "Religionssoziologie", Gesammelte Aufsaetze zur Religionssoziologie iinde C.l, Tbingen 1947, s.l 12.

284
P.

-fiL

Hendrik

Vrijhol

e l d e e d i l e b i l i r . " W a c h ' d a o l d u u gibi W e b e r ' d e d e d i n i n s o s y a l y a p s

trevdir, esas deil. Dinin sosyal yapsnn dinin ifadesi olarak nasl
a n l a l a b i l e c e i m e s e l e s i W e b e r iin a n l a m n y i t i r m e k t e d i r . M . W e b e r
iin d i n , t a b i a t s t , o t o n o m bir g c n belli bir etkisi d e i l , i n s a n i o l a
rak m o t i v e o l m u bir d a v r a n t r . B u d a v r a n b y l e a n l a l a b i l i r v e
t i p l e t i n l e b i l i r . W a c f , s o n t a h l i l d e d i n i , t o p l u m l a ilikide b u l u n a n v e
o n a belli bir etki y a p a n , o t o n o m , akn bir g olarak g r y o r . B u n e
d e n l e o n u n aratrmalar fonksiyonalist eilimli olarak nitelenebilir.
B u n a karlk M . W e b e r d i n i , i n s a n i bir f e n o m e n olarak i n c e l e m e s i n i n
m e r k e z i n e y e d e t i d y o r . O n u n iin belli bir etki v e y a i l e v i n analizi d e
il, bir a n l a m n a n l a l m a s sz k o n u s u d u r . W a c h k e n d i n i d i n i n m a h i
y e t i n i ilgi a l a n dnda brakt v e b r a k m a k z o r u n d a o l d u u bir k o n u
m a y e r l e t i r e b i l d i . M . W e b e r ' i n benzer ifadesi d a h a o k belli bir bilgi
t e o n s i ile ilgili a r t l a r n s o n u c u o l a r a k g r l m e l i d i r . M . W e b e r z m n e n
d i n d a d k m e s e l e s i n i v e b u n a bal o l a r a k " i n s a n o l m a " y b y l e c e e l e
alyor. M a m a f i h o, bu m e s e l e d e n mantki kanmlar yapmyor, en
a z n d a n b t n y l e arzu e d i l e aklkta. O n u n d i n k a v r a m - v e i n s a n
k a v r a m - W a c h ' d a d a o l d u u gibi birey merkezli v e ideal istik o l a r a k e
k i l l e n m i t i r . B u f e l s e f i - a n t r o p o l o j i k d u r u m d a n "klasik" d i n s o s y o l o j i s i
n i n s o r u n s a l a n l a l m a l v e a k l a n m a l d r . B u s o r u n s a l her y e n i l e m e
d e n e m e s i b u d u r u m u aka t a r t m a l d r .
D i n s o s y o l o j i s i ile ilgili a r a t r m a l a r d a d i n i n m a h i y e t i m e s e l e s i n
den

kanma

genel

olarak

sonuna

kadar

srdrlr.

Tabi-

i b u , h e m e n h e m e n K a t o l i k yazarlar iin g e e d i d i r v e K a t o l i k t e o l o j i d e
b u n a u y g u n d u r . Fakat d i e r d i n s o s y o l o g l a r n d a d a b u k o n u d a ihtiya
ta sk sk r a s t l a n m a k t a d r . B o u m a n ' a g r e d i n s o s y o l o j i s i , i n a n c n m a
hiyetini tartmaz, aksine o n u n k o n u m u n u ve sosyal hayatta t o p l u m
sal o l a r a k d l a m a s n m e s e l e e d i n i r . ' ^ O t t o H e i n n c h v o n G a b l e n t z ' e
g r e "dinin m u h t e v a s , i n s a n n bal o l d u u kutsal g l e d e ilikisi"
s o s y o l o j i k i n c e l e m e n i n d n d a d r . ' ^ M i l t o n Y i n g e r , d i n "gerekte" n e
dir v e y a n e o l m a l d r e k l i n d e k i

sorulan reddediyor v e kendisini von

d e r G a b l e n t z gibi f o n k s i y o n e l t a n m l a s n r l y o r . " S c h e l s k y ' n i n " i n a n -

37 Bouman, a.g.e., s.147.

38 C. H. von Gablentz, "Religion" maddesi, W. Bersdorf, F. Blow (Haz|.Wrterbuch der
Soziologie, Stuttgart 1955, s.414.
39 M. Yinger. a.g.e.,s.9.

285
Din

Sosyolojisi

c i s e l l e t i r m e o l a r a k d i n h a y a t ( W a c h ' d a k i 'dini t e c r i j b e ' ile k a r l a

trnz P . H . V . ) s o s y o l o j i k b i r k o n u deildir" e k l i n d e k i c m l e s i d e a y n
y n d e d i r t o G o l d s c h m i d t a z n c e a l n t l a n a n d u r u m u biraz d a h a k a p a
l bir e k i l d e i f a d e e d e r . B u n u n l a birlikte

tabii dorudan

doruya

"Marksist veya dier a y d n l a n m a n naivlie" d n m e m e isteini s r d

rr. S c h e l s k y , d a h a n c e d e a l n t l a n d g i b i , " s a d e c e f o r m u n d e i l ,
bizzat H r i s t i y a n r e t i s i n i n m u h t e v a s n n u y u m u " m e s e l e s i n i d e a y n
e k i l d e b i l i n t e v e i n s a n n i h a y a t n d a m e y d a n a g e l e n d e i m e l e r e
bal olarak "inan eklinin deimesi" meselesini de aratryor. B u
y a k l a m , d i n i n ( H n s t i y a n l k ) m u h t e v a s n n da s o s y o l o j i k analizi a l a
k a d a r e d e c e i n i i m a e d e r g r n y o r . S c h e l s k y , reti v e i n a n e k l i n i n
u y u m l a r n n sz k o n u s u o l d u u n d a p h e e t m i y o r . O n u n , d i n i n "ken
d i n e zg", " n e m l i " m u h t e v a s n d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili tetkikin d
n d a t u t m a istei bir i z l e n i m o l a r a k kalyor.
E e r m a h i y e t i i t i b a r i y l e d i n , t a b i a t s t bir g l e t e m a s o l a r a k g
r l r s e " " i n s a n i bir b i l i m o l a r a k d i n s o s y o l o j i s i b u t e m a s n d n y e v i
g r n y l e i l g i l e n m e k t e n b a k a pek az bir e y y a p a b i l i r . D i n i n s o s y o l o j i k - f o n k s i y o n e l tam/ar b u d n c e i l e o r t a y a k m l a r d r . Y i n
g e r ' i n t a n m b u n l a r a r a s n d a e n m e h u r u d u r O n a g r e d i n , "bir i n a n
v e u y g u l a m a l a r s i s t e m i d i r ki, b u n u n v a s t a s y l a b i r g r u p i n s a n , i n s a n
h a y a t n n u n i h a i m e s e l e l e r i ile m c a d e l e d e eder: l e c e i n i b i l m e ,
zdrap e k m e , g e n e l d e i n s a n h a y a t n v e m u t l u l u u n u tehdit eden g l e
ri t a n m a . A y r c a Y i n g e r d i n i , " n i h a i z o r u n l u l u k l a n n s e v e r e k y a p l m a s
iin o r g a n i z e o l m u bir a b a " o l a r a k da niteliyor""^ T a l c o t t P a r s o n s da
benzer b i i m d e d i n i t a s a v v u d a r " a n l a m l a n d r m a h a k k n d a k i m e s e l e
l e r e v e r i l e n c e v a p l a r " o l a r a k g r y o r . " B u c e v a p l a r bir t a r a f t a n bir b
t n o l a r a k e y l e m d u r u m u n u n k o g n i t i f t a n m n ilgilendirir;

bununla

b i d i k t e , d i e r y a n d a n d a h a g e n i felsefi a n l a m d a , a n l a m m e s e l e l e r i n i ,
ampirik

bilginin (cognition) nesnelerinin anlamn, tabiat,

mahiyetini, toplumu

insann

ve insan hayatnn deiimlerini vs. iermeli-

40 Schelsky, a.g.e., s. 156: "Religionssoziologie und Theologie", Zeitschrift fr evange

lische Ethik, Nr.3. 1959. S.15.
41 G. Mensching ksa sre nce bu tespiti R. Otto ile balant iinde bir kere daha kla
sik bir tarzda formle etti: "Din kutsalla hayati bir karlama ve kutsal tarafndan
ekillenen insann cevabi davrandr." G. Mensching, Die Religion - Erscheinungsformen, Strukturtypen und Lebensgesetzse, Stuttgart 1959. s. 18
42 M.Yinger, a.g.e., S.9,12.

P.

Hendrik

Vrijhof

d i r . " ' " T h . F. H o u l t d i n i , "bir l d e a k n n e m e s a h i p o l d u u d

nlen deerlere ve/veya her eyden s o r u m l u olduuna inanlan nihai
g v e y a g l e r e ya da e v r e n i n t e m e l d z e n i n i n baz y a n l a r n a iyice
b a l a n m a g i r i i m i v e y a i n a n " * * o l a r a k t a s v i r ediyor. H o l l a n d a l W . v e
H. P. M . G o d d i j n d e h e m e n h e m e n a y n t a n m y a p y o r i a r . * ' S o n o l a
rak y a p l a n t a n m l a r n her ikisinde d e Y i n g e r ' i n t a n m kozmolojik o l a
rak g e n i l e t i l m i t i r v e h a y a t n belli bir y n ( N i i n d o r u d a n l m v e
zdrap i n s a n h a y a t n n n i h a i p r o b l e m l e r i o l a r a k g r l m e l i d i r , g i b i ) i s
t i s n a e d i l m i t i r . Fakat t e m e l d e Y i n g e r ' i n t a n m ile benzeriik g s t e r mektedirier.
B u v e benzer f o n k s i y o n a l i s t y n e l i m l i t a n m l a r d a d i n , i n s a n n , s a
y e s i n d e k e n d i n i s a v u n a b i l d i i , fani h a y a t t a k a v r a n a m a z n bir a n l a m
olarak g r l y o r . " D i n , baka tri a k l a n m a s m m k n

olmayan

izah e t m e t e e b b s , mitsizlik s a h i l i n e ina e d i l m i bir m i t k a l e s i

dir." ( R e i n h o l d N i e b u h r ) * * D i n , i n s a n a zg v a r o l u a t m a s n a , g i d e
rilmesi

d a h a y k s e k bir g t e a r a n a n i n s a n i yetersizliin kabul e d i l

m e s i n e bir (bir m i ? ) c e v a p t r . F r s t e n b e r g d i n i n bu e k i l d e t a n m l a n
m a s n telafi k u r a m ( K o m p e n s a t i o n s t h e s e ) ile zetlemektedir.*''
z i t i b a r i y l e b y l e t a n m l a n a n d i n k a v r a m n n ferdi bir d u r u m o l
d u u d a gz ard e d i l e m e z . M e s e l e s a d e c e b u ekildeki t a n m l a m a l a n n sosyolojik-foksiyonalist

bir bakla n a s l n e m l i h a l e geldiidir.

Parsons'un dnd anlamlandrma ayn zamanda ahsi ve sosyal

h a y a t t a b t n l e t i r i c i bir etki y a p a n "ahlaki y k m l l k " k a r a k t e r i n e
s a h i p t i r . * ^ H . M . l o h n s o n , " n s a n l a r n t a b i a t s t bir n i z a m ile a l a k a l
b u l u n a n i n a n v e u y g u l a m a l a r s i s t e m i n i n , b u s i s t e m e bal b u l u n a n l a n n d a v r a n l a n v e g v e n l i k l e r i k o n u s u n d a deiik tarz v e m i k t a r d a
v e h u s u s i v e kollektif h a y a t l a n n a d a h i l ettikleri n e t i c e l e r e s a h i p " * ' ' o l
d u u n u ileri s r y o r . P a r s o n s v e l o h n s o n b u r a d a a h s i v e s o s y a l h a
y a t n h a n g i n e d e n l e biriikte a n l d k l a n n t a r t m a d brakyoriar.

43 T Parsons, The Social System. London 1952, s.367.

44 Th. F. Hoult. The Sociology of Religion. New York 1958. s.9.
45 W. Goddijn ve H. P. M. Goddiin. Godsdienstsociologie. Utrecht-Antvverpen 1960.
s-10.
46 I. N/l. Yinger. a.g.e.. s. 10.
47 F Frstenberg. a.g.e.. s. 1027.
48 T. Parsons. a.g e., s.368.
49 H. M. lohnson. Sociology: A Systematlc Introduction. London 1960. s.392.

287
Din

Sosyolojisi

H o u l t , d i n i n "pr a h s i felsefe" i l e snrl k a l a b i l e c e i n e iaret e d i

y o r . ' o D i n i n s o s y a l m e s s e s e l e r d e n e z a m a n v e nasl o r t a y a kt v e
ya b u m e s s e s e l e r e nasl intikal ettii v e b u iki b y k l k a r a s n d a n a
sl bir ilikinin g r l d k o n u s u y i n e karanlkta kalyor. Y i n g e r , d i n i n
ferdi y n n n bir t o p l u m s a l y n t a r a h n d a n

mkemmelletirildiini

d n y o r . " M k e m m e l bir d i n . p a y l a l a n s o s y a l bir f e n o m e n d i r , e n

n e m l i y n l e r i n i n bir o u n u s a d e c e bir g r u b u n karlkl m n a s e b e t -
l e r i n d e kazanr. K e n d i s i n i n n e e t ettii d u y g u l a r v e t a k d i m ettii '
z m l e r i n ' h e r ikisi d e s o s y a l o l u p , i n s a n n g r u p i i n d e y a a y a n bir c a n
l o l d u u g e r e i n d e n k a y n a k l a n m a k t a d r . Dini a r a y n merkezi o l a r a k
nitelendirdiimiz

' z m l e n e m e z sorular', i n s a n t o p l u m u

etkilerinden tr e n byk problemlerdirler.

zerindeki

Hatta l m , temelde

ferdi bir kriz o l m a y p , c e m a a t i n v e a i l e n i n y a p s n d a t m a t e h d i d i n

d e b u l u n a n s o s y a l bir krizdir."''
B u i f a d e l e r d e n , Y i n g e r ' i n kendi d i n t a n m n d a "bir g r u p i n s a n " v e
"organize o l m u bir a b a " k a v r a m l a r n b e n i m s e d i i a n l a l m a k t a d r .
B u n u n l a birlikte d i n i n s o s y a l karakteri v e d i n i n s o s y a l v e ferdi y n
a r a s n d a k i iliki y i n e d e t a m aklk k a z a n m a m a k t a d r .

Belki hayatn

i i n d e k a v r a n a m a z o l a n n d i n i o l d u u , b u n u n da fiili olarak farkllat

s y l e n e b i l i r . E e r i n s a n n k e n d i k o n u m u d i e r l e r i y l e az v e y a ok
u y u u r s a , bir y a n d a n o n l a r a b a l a n r , dier y a n d a n da o n l a r t a r a h n
d a n e t k i l e n i r v e ekillendirilir. Dini f i k i r b i r l i i n i n o l u m a s v e g r u p l a
m a s b y l e c e m m k n d r . ( K r : v o n d e r Gabfelz. a.g.e., s.30) Y i n e d e
b u g r u p l a m a n n , a n l a m l a n d r m a n n , i n s a n n t e c a n s v e "toplu y a a
m a " k a r a k t e r i n d e n - v e y a her i k i s i n d e n - o r t a y a kp k m a d veya n e
l d e kt k o n u s u s o r u n o l m a y a d e v a m e t m e k t e d i r . Y i n g e r b u s o
runu k e n d i t a n m n d a k a b u l e t m e k t e d i r . B u r a d a sz k o n u s u o l a n y a
zarlar iin d e a y n d u r u m geerlidir. A s l n d a d i n i v e d i n i f e n o m e n l e r i
p r o b l e m olarak tanmlyorlar; bylece d e bu tanmlar dolaysyla ve
b u t a n m l a r d a baz t e m e l m e s e l e l e r akta kalyor.
D i n i n a n l a n t a n m l a r n d a m a n t k s a l v e f e n o m e n o l o j i k o l a r a k kii
sel, bireysel anlamlandrma ve tutumlar esas alnmtr. B u r a d a n ha
reketle d i n , s o s y a l bir f e n o m e n o l a r a k e l e a l n y o r . B y l e c e d e d i n i n
s o s y o l o j i k o l a r a k n e m l i ilevleri yalnz bir k a r m olarak k a b u l e d i l i -

50 Hoult, a.g.e., s.9.

51 I. M. Yinger, a.g.e, s.12.

OO

_f!!_

P.

Hendrik

Vrijhol

yor, a s l i bir karakter o l a r a k d e i l . M a m a f i h birok yazar d i n d e b y l e bir

s o s y a l f e n o m e n o l d u u n u k a b u l e d i y o r . B u n l a r d a n b i d n e g r e b u , biz
zat d i n i n k e n d i s i n d e n a n l a l a n bir zellik a n l a m n d a d r , d i e r i n e g
re i s e t e o l o j i k artlarla b a l a n t l d r . ' ^ Burada da dinin sosyal k a r a k t e d nin m e n e i ayrntl olarak a y d n l a t l m y o r . B u n e d e n l e d e d i n i n s o s
y o l o j i k b a k m d a n n e m l i i l e v l e r i n i n karakteri karanlkta kalyor.
G e n e l o l a r a k b a k l d n d a h e m klasik h e m d e y e n i d i n s o s y o l o j i s i n
de dinin &i<lctirici y n e n n e m l i ilevi o l a r a k g r l m e k t e d i r . S a y
s pek az o l m a y a n s o s y o l o g l a r n e s e d e r i bu i l e v l e r i n analizi o l a r a k da
grlebilir. Frstenberg btnleme kuramndan

(Integrationsthese)

sz e d i y o r v e b u n u telafi k u r a m n n y a n n d a d i n s o s y o l o j i s i n i n ikinci
t e m e l k u r a m olarak k a b u l e d i y o r . ' ' C h a d e s Y. G l o c k , t o p l u m s a l b
t n l e m e n i n kesinlikle n c e l i k l e d i n e (veya d i n l e r e ) i n d i r g e n e m e y e c e i n i , a k s i n e o n a birok faktrn katkda b u l u n d u u n u g s t e r d i . ' ' ' B u
r a d a da y i n e rahatsz e d e n m e s e l e , d i n i n bu f a k t d e r d e n biri o l a r a k
b t n l e t i r m e i l e v i n i n ortaya k o n u p k o n a m a y a c a v e y a n a s l k o n a
cadr. V o n d e r G a b l e n t z , d i n v e t o p l u m s a l b t n l e m e y i i ie y e r
letiriyor. " T o p l u m , kurtulua u l a m a m c a d e l e s i n d e a n l a m n y e r i n e
g e t i r m e k iin b i l i n t e b t n l e i r . B t n l e t i r m e d i n i n ilevidir. A k s i :
bu i n t e g r a s y o n ilevi gerek olarak n e r e d e y e r i n e g e t i r i l i y o r s a s o s y o
l o g o r a d a d i n d e n sz e t m e k zorundadr; sekler fikir v e a y i n l e r d e o l s a
bile.""
B u a k l a m a tarznda d i n , d o r u d a n d o r u y a ilevi v a s t a s y l a t a
n m l a n y o r v e belki d e b e k l e n d i i gibi zddyla d e i l . i m d i , b t n l e
tirici e t k i n i n d i n v a s t a s y l a m yoksa d i n i n b t n l e t i r m e e t k i s i y l e m i
t a n m l a n p t a n m l a n m a d sorulabilir. S o n durumda dini fenomenin
s n r l a r n t a m olarak izmek k s m e n zordur. V o n d e r G a b l e n t z , s e k l e r
d n c e v e a y i n l e r i d i n o l a r a k n i t e l e m e y e hazrdr. S o s y o l o g o l a r a k o,
" d i n l e r l e s a n k i - d i n l e r ( P s e u d e - R e l i g i o n e n ) a r a s n d a k i fark" k a b u l e t -

52 ir ok rnek arasnda eski ve yeni olmak zere iki rnek anyoruz: E. Troeltsch, a.g.e.,
s.9 ve I. M. lammes, "La sociologie et le phenomene religieux", Sociologie et Reli
gion. Nr.25. Paris 1958. s.32.
53 F. Frstenberg, a.g.e., s. 1027.
54 Ch. Y. Glock. "Religion and the Integration of Society", Review of Religious Rese
arch, Nr.4,1960. s.49-62
55 von der Gablentz, "Die antropologischen Voraussetzungen sozlologischer Crundbegriffe", Festgabe fr Fr. Blow, Bedin 1960, s. 136.

289
Din

Sosyolojisi

miyor.56 Y i n g e r d e "teistik o l m a y a n bir i n a n s i s t e m i d i n o l a r a k a d l a n .drlabilir mi?" diye soruyor S o n j n u n cevab bu ekilde sorulan soru
n u n i i n d e d i r Y i n g e r "teistik o l m a y a n i n a n s i s t e m l e r i " n i n , m i l l i y e t i
lik, k o m n i z m g i b i , d i n e d n t k l e r i n i k a b u l e d i y o r ' ' ' B u d u r u m d a
d i n ile d i n o l m a y a n a r a s m d a k i s n n g s t e r m e n i n zor o l d u u n u i s p a
ta h e m e n h e m e n h t i y a y o k t u r B u , g e n e l o l a r a k d i n i n kiisel v e / v e y a
kollektif a n l a m l a n d r m a ile z d e l e t i r i l m e s i n d e n d a h a fazla bir e y
d i r Din kavramnn bu ekilde geniletilmesi Yinger v e Parsons'un tan m l a n n d a da m e v c u t t u .
V o n d e r G a b l e n t z b u g e n i l e t m e y i aka s r d r y o r O n a g r e
"sosyolojik din kavram, a n l a m b a l a m l a n n a d a y a n a n btn tecrbe
v e i d d i a l a n s o s y a l n e t i c e l e r i ile birlikte i i n e a l r " ' ^ B y l e c e d i n , b u
e k i l d e s o s y a l ( v e k i i s e l ? ) h a y a t n bir a l a m e t i o l u r B u d u r u m d a h a n
gi d u r u m l a r d a v e n i i n s p e s i h k bir tezahr o l a r a k d i n d e n sz e d i l e b i
l e c e i n i v e y a sz e d i l m e s i gerektiini k a b u l e t m e k z o r d u r

Von der

G a b l e n t z b u n u a k a g r y o r B u n e d e n l e o, d i n i n s p e s i h k ("gerekte
y e r i n e g e t i r d i i " a.g.e,s.29) b t n l e t i r i c i bir e t k i s i n i n o l d u u n u ileri
s r y o r T o p l u l u k ( G e m e i n s c h a f t ) . t o p l u m , birlik ( B u n d ) k a v r a m l a r
nn yannda c e m a a t ( G e m e i n d e ) kavramyla, toplumsal hayatn dr
d n c bir temel kategorisinin o l d u u n u s a v u n u y o r C e m a a t ( G e m e i n
de). ayn deruni tecrbe vastasyla ayn dnya grne sahip insan
lar t a r a h n d a n o l u t u r u l u r v e b u n e d e n l e kiisel fakat o b j e k t i f l e m i v e
s t a b i l i z e o l m u ilikiler v a s t a s y l a karakterize e d i l i r ' ' B u d u r u m V o n
d e r G a b l e n t z ' i n k i i s e l , d e r u n i t e c r b e y i ortak d n y a g r n n e s a s
v e k n o k t a s o l a r a k g s t e r d i i n i teyit e d i y o r . B u n a g r e c e m a a t
( G e m e i n d e ) da bir t r e v d i r , e s a s o l a r a k s o s y a l b i r karaktere s a h i p d e
i l d i r B u tarzdaki bir k a v r a m t a n m l a m a s n n pozitif i m k a n l a n k o n u
suna burada girmiyoruz. B u deruni tecrbe v e dnya g r n n nasl
d i n i o l a r a k , d a h a d o r u s u d i n e d a y a n a r a k - v e y a o n d a n karak- t e h i s
e d i l d i i v e k a b u l e d i l d i i y i n e c i d d i bir m e s e l e d i r C e m a a t t e o r t a y a
k a n s o s y a l i l i k i l e r i n zel bir tarzna v e c e m a a t i n s p e s i f i k y a p s n a d a -

56 Schelsky de byle dnyor "Religionssoziologie und Theologie", Zeitschrift fr

evangelische Ethik, Nr.3, 1959. s. 136.
57 1. M. Yinger, a.g.e.. S.13v.d.
58 Von der Gablentz. Religion. s.415.
59 Von der Gablentz. "Die antropologischen Voraussetzungcn...". s. 111.

P.

Hendrik

Vriihof

y a n a r a k m ? E e r b u s o r u y a hayr d e n i r s e , n c e k i s o r u c e v a p s z kahr.
E e r e v e t d e n i r s e , b u r a d a biz o u kez iaret e d i l e n h e r m o n t i k e r
e v e d e tutukluyuz demektir.
B u b a h s i bitirirken, d i n i n t a n m b a k m n d a n "klasik" v e y e n i d i n
s o s y o l o j i s i a r a s n d a gze a r p a n bir b e n z e d i i n n e ktn t e s p i t e t
tiimizi s y l e y e b i l i r i z . "Klasik" t a n m l a r n p r o b l e m i y e n i l e r t a r a h n d a n
k e s i n l i k l e z l m e d i , bilakis s a d e c e k a p a t l d . B u n u n n e d e n i , d i n v e
t o p l u m ilikisi m e s e l e s i n i n n i h a i n o k t a d a k o n u s a l hareket

noktas

olarak e l e alnmasdr. Schelsky gibiledn yaptklar y e n i l e m e d e n e m e l e n d e bu e m a d a tutuk kalyor. D i n , az-ok aka a k n , o t o n o m

bir gereklik o l a r a k g r l d n d e n bu e m a da k e n d i n i metafizik b i r
ikileme doru gelitirdi. Parsons'a gre "Bat dncesindeki t a b i
a t s t v e t a b i a t n i z a m a r a s n d a k i b u a y n l k , m n a s e b e t i n bir tr m e
t o d o l o j i k p r o t o t i p i , bir analitik nizamr'dr."^ B u ema s a y e s i n d e - b u g n
tekrar her y e r d e y a a y a n - fonksiyonalizm y e d e m i t i r . D i n i n a s l i y n
l e n d i n s o s y o l o j i s i iin k a v r a n a b i l i r deildir. O , a n c a k d i n i n s o s y a l t e
z a h r o l a r a k d i n i n etkileri ile ilgilenebilir. B u g n , t o p l u m u n

btn

a l a n l a r n d a d i n i n etkilerini a r a t r m a y a kar y o u n bir ilgi o l d u u g

r n y o r . D i n s o s y o l o j i s i k e n d i n i d i n i c e m a a t v e kurumlarda dinin s p e
sifik ifade e k i l l e n n i n y a p s a l v e ilevsel analizi ile snrlyor. D i n i n ,
g r l e b i l i r , d n y e v i e t k i l e n ile ilgili bu s n d a m a y l a k a n l m a z o l a r a k
tefsirin c i r c u l u s v i t i o s u s ' u n a gelinir. M . W e b e r , g e n e l bir k o n u o l a r a k
d i n ve t o p l u m a r a s n d a k i i l i k i l e d e ilgilenmek y e d i n d e n i n s a n i bir f e n o
m e n olarak hareket e t m e k s u r e t i y l e bu e r e v e n i n d n a k a n tek ki
idir. B u n e d e n l e o n u n l a d a h a fazla ilgilenmeliyiz. N i h a y e t , d i n s o s y o
l o j i s i n i n t a s v i n h e r m o n t i k e r e v e y i kendi g c y l e a a b i l m e s i n i n i m
kansz o l d u u t e s p i t e d i l e b i l i r . B u n u n iin y a r d m a v e d i e r b i l i m l e r l e
ortak a l m a y a ihtiyac vardr; zellikle d e t e o l o j i v e felsefi a n t r o p o
loji ile b i d i k t e a l m a y a .

VI. Din Sosyolojisinin Konu v e Tanmnn Yeniden G z d e n

Geinlmesi
D i n s o s y o l o j i s i n d e k u l l a n l a n d i n k a v r a m n n hala tabii d i n k a v r a m n a
bal o l d u u muhakkaktr. B u b a l a n t , d i n s o s y o l o j i s i n i n t a n h i gz

60 T. Parsons. a.g.e.. s.369.

291

Din

Sosyolojisi

n n d e b u l u n d u r u l d u u n d a k o l a y c a grlebilir. B u b i l i m ,

malzeme

a l a n m , t a b i i d i n i n merkezi bir n e m e s a h i p o l d u u t a r i h i v e primitif

t o p l u m l a n n analizine doru yaygnlatrmt. B u nedenle konu ve
kavramsal d o n a n m , din ve kilisenin bu artlan iine almas pozisyo
n u n a y n e l d i . D i n s o s y o l o j i s i n i n k o n u m u n d a k i b u s a r s n t n n o n a "en
d e r i n teviki" ( F r s t e n b e r g ) v e r m e s i g a y e t tabiidir. Y i n e d e d i n s o s y o
l o j i s i , k i l i s e n i n i i n d e v e d n d a k i t a b i i d i n i n kalntlaryla d e v a m l i l
g i l e n i y o r . B u n e d e n l e Y i n g e r v e v o n d e r G a b l e n t z ' i n "teistik o l m a y a n
i n a n s i s t e m l e r i " n i , d a h a d o r u s u sekler i d e o l o j i v e a y i n l e r i s o s y a l
s o n u l a n ile " a n l a m b a l a m l a n n n b t n iddia v e t e c r b e l e r i n i " d i n
o l a r a k g r m e y e hazr o l d u k l a r a n l a l m a k t a d r . O z a m a n n i i n hala
"teistik o l m a y a n i n a n s i s t e m l e r i " n d e n , "sekler i d e o l o j i

ve ayin-

ler"den sz e d i l d i i h u s u s u p r o b l e m d i r . A k s i n e , bir t e z a h r n s p e s i h k
d i n i k a r a k t e r i n i n n a s l b e l i r l e n e b i l e c e i d a h a az aktr. B y l e c e d i n
s o s y o l o j i s i , kkl o l m a y a k a v r a m l a r l a b u g n n d i n s i z ( r e l i g i o n s l o s )
dnyasna yaklamak v e o n u n yaklalmaz alanlanna ynelmek tehli
kesine dmektedir. B u n u n iin, eer L u c k m a n n . bugnk din sosyo
l o j i s i n i n s e k l e r l e m e k u r a m n v e b u n a bal o l a r a k o r t a y a k a n ta
s a v v u r k o m p l e k s l e r i n i k o n u e d i n m e s i n i g e r e k t i i n i s y l y o r s a o da
ayn dnceyi tayor demektir. "Sosyolojik bakmdan temel m e s e l e ,
d a h a o k b u g n geerli o l a n v e y a o l a c a k s e m b o l i k r e a l i t e l e r i n a n l a m
b a l a m n n n e o l d u u , b u r e a l i t e l e r i n i y a p l a n n n nasl o l u t u u v e
n e d e r e c e y e k a d a r H r i s t i y a n i bir s o r u n s a l s r d r d gibi m e s e l e l e r
o l m a k z o r u n d a d r . " * ' B u e l e a l tarz, a m z iin y e n i v e n e m l i bir
d i n k a v r a m n b u l m a k iin k a p s a m l ve zor bir g r e v l e kar karyadr.
D i n s o s y o l o j i s i hala t a b i i d i n v e b u n a bal o l a r a k t a b i a t v e t a b i
a t s t i k i l e m i y l e balantldr.*^ K o n u v e k a v r a m l a r n d a s e k l e r l e m e
g s t e r i y o r . V e y a d a h a d o r u s u m o d e r n d n y a n n r t n h e n z pek
az b e n i m s e d i . H e n z dinsizliin v e d i n s i z - d n y e v i bir H r i s t i y a n l n
izlerini t a n m a k v e d o r u olarak a n l a m a k d u r u m u n d a g z k m y o r .
D i n s o s y o l o j i s i n i n b u d u r u m u a m a d e n e m e s i n d e dier b i l i m l e r i n
y a r d m n a m u h t a o l d u u d a h a n c e ifade e d i l m i t i . E d v a r t Vogt, b u
b a l a m d a n c e l i k l e d e e r l e r felsefesi v e d i n f e l s e f e s i n e iaret e d i y o r .
" B u r a d a da d i n i f e n o m e n l e r i n k a p s a d a n l a t m n s o n l l e r i n i b u -

61 Th. Luckmann, a.g.e.. s.326.

62 Bu balam D. Bonhoeffer tarafndan srekli olarak belirtilmektedir (Kr: G. Ebeling. a.g.m.. s.45.60.)

292
P.

Hendrik

Vrijhof

luruz."*' B e n i m d n c e m e gre v u r g u d a h a ok t e o l o j i v e felsefi a n

tropolojiye

yaplmaldr.

Tabii bu aa uyarlanm, insan y e toplumda ifadesini b u l m u ha

kiki d i n i t e h i s e t m e k sz k o n u s u d u r . B u n e d e n l e y e n i bir kilise kavra
m d a ortaya k o n m a l d r . Artk eit e i t y e n i kilise ekilleri g r l m e k
tedir. i m d i y e n i d e n spesifik H r i s t i y a n i c e m a a t , kardelik v e " k o i n o n i a" a r a n y o r . B u c e m a a t , a y n i t e c r b e v a s t a s y l a a y n d n y a g r
n e u l a m bir i n s a n c e m a a t i ( G e m e i n d e ) ( v o n d e r G a b l e n t z ) d e i l , b i
lakis b a k a l a r n a y n e l m i v e o n l a r a ak o l a n hareketli bir gruptur."
E e r dierleri iin v a r s a kilise kilisedir."** B u n u n iin b u kk, h a r e
ketli g r u p l a r n i i n d e v e d n d a d n y e v i h i z m e t v u r g u l a n m a k t a v e b u
n e d e n l e k i l i s e n i n k u r u m s a l , statik y a p s e l e t i r i l m e k t e d i r . G e r e k d i n ,
i n a n c n isel z e n g i n l i i n d e v e kapal gruj3 y a p s n d a o l g u n l a m a z , ak
sine bakalarnn hayatna katlma ve kullanlmayla olgunlar.
T e o l o j i v e d i n s o s y o l o j i s i a r a s n d a k i ortak a l m a d a , d i n s o s y o l o
j i s i n i n , t e o l o j i n i n ayrntl kilise v e d i n t a n m n terk e t m e l i y m i gibi
bir t u t u m i i n d e o l m a m a s gerekir. D a h a o k b u , ortak bir i o l a r a k y e
r i n e g e t i r i l m e l i d i r . T e o l o j i , z a m a n d o r t a k k a v r a m l a r a ve ezeli h a k i
katlere s a h i p deildir. S o s y o l o j i gibi t e o l o j i d e d a h a o k i n s a n t a r a h n
d a n y r t l e n bir b i l i m d i r v e b u n e d e n l e d e e s a s o l a r a k i n s a n l a b a
ldr. A y n e k i l d e her ikisi d e u a n d a geerli bir d i n v e kilise k a v r a m
b u l m a k g r e v i y l e kar karyadr. D i n s o s y o l o g u bu k a v r a m l a r n k e n
d i analizleri iin n e l d e k u l l a n l a b i l i r o l d u u n a k e n d i s i karar v e r e
cektir. B u a d a n R o m a - K a t o l i k d i n s o s y o l o g l a r ile P r o t e s t a n d i n s o s
y o l o g l a r a r a s n d a k i belirleyici farklar dikkat ekicidir*^' -Vogt'a g r e belli " e v r e n s e l " perpektifler g r l e b i l i r o l s a b i l e . * *
S p e s i f i k i n s a n i v e t o p l u m s a l ilikiler i i n d e e k i l l e n e n d i n i n , n a s l
d i n i ( v e y a d i n i o l m a y a n i n a n ) olarak a n l a l a c a v e b u d i n i n e s a s
o l a r a k s o s y a l bir t e z a h r

olarak n a s l ifade e d i l e b i l e c e i

konusu

n e m l i bir p r o b l e m o l a r a k kalacak. B u t e s p i t , h e r m e n t i k e r e v e y e

63 E. Vogt, 'Religion et ideologie faussent-elles la sociologide des religis?". Archives

de Sociologie des Religlons. Nr.l2. 1961,s.80
64 D. Bonhoeffer. Widerstand und Ergebung. s.26l.
65 Ayn gr in bkz: N. de Volker, "13e actuelle problematik van de goddienstsociologie". Tiidschrift voor Philosophie. Nr.3. 1954. s.477,486.
66 E. Vogt. a.g.e.. S.78.

293
Din

Sosyolojisi

d n a n l a m n a g e l m e z , a k s i n e - M . W e b e r ' d e z m n e n ifade e d i l m i t i i n s a n o l a r a k bir i n s a n n g e n e l olarak n a s l d i n d a r (veya d i n d a r o l m a

y a n ) o l a b i l e c e i m e s e l e s i n i h e d e f a l m a k t a d r . Hakl o l a r a k G e r h a r d
E b e l i n g "din v e dinsizliin v a r o l u s a l y o r u m u " p r o b l e m i n i n , y a n i " i n
s a n n i n s a n o l m a s k o n u s u n d a her ikisinin h a n g i k o n u m d a b u l u n d u k
t a n " m e s e l e s i n i n e l e a l n m a s n n kanlmazlna atfta b u l u n u y o r . "O
h a l d e d i n v e dinsizliin o r t a k n o k t a s , b t n ztlklarna r a m e n n e r e
d e ayniletiklen aratrlabilir. Eer Hristiyanlk u anda din elbisesi
ni t a y o r , b u n a karlk b u n u dinsizlik e l b i s e s i i l e d e i t i r m i y o r s a b u ,
her ikisinin a y n i l e m e s i y l e , her ikisinin kk saldklar y e d e -birincil
o l a r a k d i n v e dinsizlikle d e i l - e s a s e n aka ilgileniyor demektir."*^
B u d u r u m d a E b e l i n g h e m d n y e v i h e m d e uhrevi bir d i n i n a n t r o p o l o
jik a r t l a n n aratryor. H e r e y d e n n c e b u m e s e l e , d i n s o s y o l o j i s i ,
t e o l o j i v e felsefi a n t r o p o l o j i n i n ortak olarak y n e l m e l e r i g e r e k e n bir
meseledir.*^
B u m e s e l e , d i n s o s y o l o j i s i n i n f e l s e f i - a n t r o p o l o j i k arka p l a n m e s e
lesi, bilhassa dini-sosyal davrann antropolojik olarak temellendirilm e s i m e s e l e s i olarak d a f o r m l e e d i l e b i l i r . B i l i n d i i gibi M . W e b e r , d i
n i - s o s y a l d a v r a n n a n l a m l a n d n i m a s n d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili a n a
lizlerin k o n u s u o l a r a k k a b u l e d i y o r d u . O , d i n i - s o s y a l d a v r a n b i r e y i n
davrannda temellendiriyor v e buradan hareketle anlalr klyordu.
"Sosyal bilim sadece bireysel davrann y o r u m u n d a n dier sosyal
ilikilerin y o n j m u n a g e i y a p a b i l i r . B u s o s y a l ilikiler i s e t o p l u m s a l
d n y a n n bireysel aktrnn davranlannda o l u u r . A l f r e d S c h u etz - W e b e r ' i n d n c e s i n e d a y a n a r a k - "sbjektif a n l a m

bilimlerinin

e s a s e n n a s l m m k n o l d u k l a n " m e s e l e s i y l e etraflca ilgilendi.''^ M .

W e b e r ' i n s o s y a l d a v r a n l a ilgili t e o r i s i zerine y a p t a n a l i z d e , birey
s e l d a v r a n n y o r u m u n u n b u i m k a n v a r s a y d n a iaret e t m e k t e d i r .
B u b u l g u , i n s a n i v a r o l u u n b a k a l a n y l a b a m l l n n tretilmez o l d u
u n u v e bu nedenle d e genel olarak sosyoloji v e sosyal bilimlerin g e -

67 G. Ebeling, "Die nicht-religise Interpretation blblischer Begriffe". Dle mndige

Welt, B.ll. Mnchen 1956, s.49.v.d.
68 Kr: W. Schweitzer. "Die menschllche Wirklichkeit in sozlologischer und sozialethischer-theologischer Sicht", Zeitschrift fr evangelische Ethik, Nr.9, 1959, s.209.
69 A. Schuetz, Der sinnhafte Aufbau der sozialen Welt, Wien 1932. s.3.
70 A. Schuetz, a.g.e., s.285.

P.

Hendrik

Vrijhol

rekliliini ifade e t m e k t e d i r . n s a n b u n e d e n l e s o s y a l bir varlktr v e

b a k a l a r y l a iliki iindedir. Dier bir ifade ile i n s a n n s o s y a l l i i n i n i n
s a n o l m a k l a v e r i l m i o l a r a k da g r l m e s i gerekir. n s a n i v a r o l u , ka
p a l bir yalnzlk i i n d e bizzat k e n d i n e y n e l m e k l e o l u m a z , a k s i n e
b a k a l a r n a ilgi araclyla o l u u r . B y l e c e i n s a n i v a r o l u , t e m e l d e
sosyal v e tarihi o l a r a k ifade edilebilir. S o s y a l d a v r a n v e o n u n a n l a m
a n t r o p o l o j i k olarak t e m e l l e n d i r m e y i

b u r a d a bulur. S o s y a l d a v r a n

ferdi d a v r a n l a d e i l , ferdi d a v r a n s o s y a l d a v r a n l a k a v r a n a b i l i r .
A s l o l a n s o s y a l d a v r a n t r , ferdi o l a n o n d a n t r e m i t i r .
B u gr E d m u n d Husserl tarafndan kefedilmi v e gelitirilmi
o l a n niyete dayallk ( I n t e n t i o n a l i t a e t ) k a t e g o r i s i n e d a y a n r . B u kategori
i l e . B a t d n c e s i n d e D e s c a r t e s ' d a n beri geerli o l a n i n s a n v e d n
y a y p r e n s i p o l a r a k a y r m a , relatif bir a y r m a , iki kutup i l e t e m e l iliki
y e i n d i r g e n m i t i r . H u s s e r l , tabiilii i i n d e iyice a n l a m a k v e a k l a m a k
istedii

i n s a n i "hayat d n y a s f n a ( L e b e n s w e l t ) y n e l i y o r . ' " B i l i m g e

n e l l i k l e farknda o l m a d a n b u t a b i i l i k t e n hareket e d e r . B u d u r u m d i n
s o s y o l o j i s i v e k o n u s u iin d e geerlidir. B u n e d e n l e d i n s o s y o l o j i s i n i n
k o n u s u i n c e l e n i r k e n az-ok bilinli olarak g e n e l kanya

(cummunis

o p i n i o ) dikkat e k i l m i t i . ( B l . l ) D i n v e t o p l u m u n b i r b i r i n d e n b a m
sz iki b y k l k olarak b i r b i r i n e etki ettikleri, b i r b i r i n e u y u m saladk
lar t e m e l k a b u l az ok tabii g r n y o r . Vogt, karlkl iliki p r o b l e
m i n i n v e b u n a bal olarak f o n k s i y o n a l i z m i n i d e a l i s t - n o m i n a l i s t arka
p l a n n a iaret etmektedir.''^ M a m a f i h b u y a p l a n m a d i n s o s y o l o j i s i v e
s o s y a l b i l i m l e r i n s o r u n s a l n g e n e l d e kesin o l a r a k b e l i H e m i y o r . B y l e
c e d a h a ok d i n i - s o s y a l d a v r a n d i n s o s y o l o j i s i s o r u n s a l n n merkezi
ne yerletirilmitir ve Fonksiyonalizm onun anlam olarak ifade edil
mitir.'" B u d u r u m d a Fonksiyonalizm, sosyolojik olarak nemli olan
b e l l i bir s o n u c u d e i l , i n s a n i s o s y a l d a v r a n n grup i i n d e k i a n l a m
n n izahn a m a e d i n m e k t e d i r .
M. W e b e r ' i n sorunsal eskimi v e alm olarak grlemez. O , e s
k i d e n o l d u u gibi hala d i n s o s y o l o j i s i iin merkezi bir n e m e s a h i p t i r .
M . W e b e r , dini-sosyal davran tabiatstnn anlam olarak gryor-

71 Husserl ve Bonhoeffer arasnda niyet ve perspektif birlii vardr

72 E. Vogt, a.g.e.. S.79.
73 Kr: A. Schuetz, "Concept and Theory Kormatlon in the Social Sciences", The lour
nal of Philosophy. April 1954. s.269.

295
Din

Sosyolojisi

d u . B u a n l a y s a v u n m a k b u g n artk m m k n deildir. i m d i s o r u n ,
i n s a n i , d i n i - s o s y a l d a v r a n d i n i (veya i n a n ) olarak nasl a n l a l a b i
lir?; " u a n d a g e e d i o l a n v e g e e d i o l a c a k s e m b o l i k r e a l i t e n i n a n l a m
b a l a m n e d i r v e n e r e y e kadar H n s t i y a n i bir s o r u n s a l s r d r e b i l i r ?
Bu

d i n ' m o d e r n t o p l u m d a k u r u m s a l olarak nasl e k i l l e n m e k t e v e

'farkllamaktadr'?"'''' ( L u c k m a n n ) gibi sorulardr.

B u s o r u l a r g e l e c e k yllarda d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili n e m l i p r o b
lemlerdir. B u n l a n n aydnlatlmas henz halledilmi deildir v e n
m z d e b u n u n b a a r l m a s i i n y a p l m a s g e r e k e n o k a l m a vardr.
B u n e d e n l e b u m a k a l e n i n b a l n d a s o r u l a n "Din S o s y o l o j i s i N e d i r ? "
sorusu s o n t a h l i l d e cevapsz kalmaktadr. Belki cevabn hangi y n d e
arand gstenlebilmitir.

74 Bu ifade R. K. Merton'un yapt 'sosyal fonksiyon" kavramnn tanmna aykrdr.

(R. K. Merton. Social Tfeory and Social Structure. Glencoe. III. 1957. s 24.)

ANTROPOLOJK BR KATEGOR OLARAK

DNN NASI

Talal ASAD

On

d o k u z u n c u yzyl e v r i m c i d n c e s i n i n g e n e l i n d e d i n , erken bir

b e e r i d u r u m o l a r a k d n l m - , m o d e r n hukuk, b i l i m v e s i y a s e t i n
d i n d e n d o u p b a m s z l a t kabul e d i l m i t i . ' Y i r m i n c i yzylda artk,
a n t r o p o l o g l a r n o u V i k t o r y e n e v r i m c i fikirleri terk e t m i ; d i n o l g u s u
n u , b u g n m o d e r n y a a m d a s a h i c i formlaryla (hukuk, s i y a s e t , b i l i m )
t e z a h r e d e n k u r u m l a r n ilkel, d o l a y s y l a d e m o d e b i r f o r m u

olarak

gren rasyonalist yaklam sorguya tabi tutmutur. S z n ettiimiz

y i r m i n c i yzyl a n t r o p o l o g l a r n a gre, d i n gerek b i l i m s e l d n n
g e r e k s e g n m z d e d e e r a t f e d i l e n b a k a c a sekler b i r a b a n n arka
ik s a f h a s d e i l , b i l a k i s , baka bir a l a n a i n d i r g e n e m e y e n , zgn bir b e
eri e y l e m v e i n a n a l a n d r . B u tr bir s a p t a m a ise z m n e n y l e bir
k a r s a m a y d a v e t e d e r B i r o k t o p l u m d a k e s i m e v e i i e o l m a d u r u
m u n d a o l m a l a r n a k a r n , d i n i n z ile. s z g e l i m i , s i y a s e t i n z n ka
r t r m a m a k gerekir.
O r t a a H r i s t i y a n l e m i n i n b u tarz bileik bir t o p l u m

olduunu

v u r g u l a y a n L u i s D u m o n t , incelikli bir p a s a i n d a y l e y a z m t :
likilerde meydana gelen bir deiimin, ilgili tm elerde de bir de
iim gerektirdii kabulnden yola kyorum: Eer tarihimiz boyunca
din (byk lde, baka etkilerle beraber) toplumsal deerlerde bir
devrim yarattysa ve adeta blnmek suretiyle, bamsz bir siyasal ku
rumlar ve speklasyonlar dnyas dourduysa, kukusuz, bu srete
dinin kendisi de deimi olmaldr. nemli ve bariz baz deiimlerin
hepimiz farkndayz fakat dorusu herhangi bir birey, rnein, bir Ka-

rnein. Fustel de Coulanges 1873. lk olarak I873'te Franszca olarak yaymlanan

bu eser. gerek antropoloii gerekse Kitab- Mukaddes almalan ve ciassiu gibi bir
biriyle rten baz disiplinlerin tarihinde etkili oldu.

JzL.

Talal

Asad

tollk tarafndan yaantlandg haliyle dindeki deiiimin mahiyetini id

rak edebilmi deiliz. Evvelce bir grup meselesi olan dinin, sonralar
(gerek prensipte gerekse, en azndan bir ok yer ve durum iin, pratik
te) bir birey meselesi haline geldii herkesin malumudur. Oysa. bu tes
pitle yetinmeyip sz konusu deiimin modern devletin douu ile
ilintili olduunu ne srdmzde, yepyeni bir nermede bulunmu
oluruz. ner.Tieyi daha ileri gtrp yle diyelim: Ortaa dini, koca
man bir emsiyeydi -bunu sylerken Meryem Anann Pelerini (Mantle
ofOurLadyofMercy] varaklmda. Din. bireysel bir mesele haline geldik
ten itibaren her eyi kuatc gcn yitirdi ve grnte birbirine denk
mlahazalardan biri haline geldi; bunlar arasnda ilk doan mlahaza
ise siyaset oldu. Din (yahut felsefe) bir zamanlar loptumal olarak nasl
kuatc idiyse, imdi de tek tek bireylerce ayn ekilde kuatc bir d
nce olarak telakki edilebilir ve muhtemelen ediliyordur, te yandan,
toplumsal mutatakat yahut ideoloji dzeyinde her birey farkl bir de
erler manzumesine srayacaktr: bu dzeyde ise. zerk deerler (din
sel deerler, siyasal deerler vs.) toplum iinde bireylerin ayr ayr du
ruuna uygun olarak ayr ayr durmaktadr. (1971. 32; italikler orijinal
metne ait)

B u g r e g r e . o r t a a d i n i . t m dier kategorileri k a p l y o r v e y a
k u a t y o r d u y s a d a analitik

adan ayrt e d i l e b i l i r bir m a h i y e t tar. B u

ayrt e d i c i m a h i y e t t i r ki d i n i n , h e r d n e m d e t o p l u m s a l ilev v e k a p l a
m n n farkl o l m a s n a k a r n , gerek b u g n g e r e k s e o r t a a d a a y n z e
sahip olduunu s y l e m e y e imkan vermektedir. G e l gelelim, dinin - b i
l i m , s i y a s e t y a h u t s a d u y u n u n (common sense) z n d e n ayrt e d i l m e s i
g e r e k e n - b a m s z bir ze s a h i p o l d u u y o l u n d a k i i d d i a , d i n i ( h e r z
g i b i ) t a r i h - a r v e k l t r - a n bir f e n o m e n o l a r a k t a n m l a m a m z ister.
B u tarz bir d i n t a n m i l e , d i n i -ayrks m o d e r n y a a m m z n farkl ikti
d a r v e akl t r l e r i n c e b i i m l e n d i d i d i i a l a n l a r o l a n - s i y a s e t , hukuk v e
b i l i m d e n a y r t u t m a k gerektii y o l u n d a k i g n m z l i b e r a l t a l e b i a r a
s n d a k i y a k n s a m a i s e a n s l bir t e s a d f o l s a gerek. N i t e k i m , b u tarz
bir t a n m , h e m ( s e k l e r l i b e r a l l e r iin) d i n k s t l a m a s s t r a t e j i s i n e hiz
m e t e t m e k t e h e m d e ( l i b e r a l H r i s t i y a n l a r iin) d i n s a v u n m a s s t r a t e
jisinin paras olmaktadr.
A s l n a b a k l r s a , d i n ile iktidan a y r m a k R e f o r m - s o n r a s zgl t a
n h s e l s r e c i n r n o l a n m o d e r n B a t l bir n o r m d u r . D o l a y s y l a , s
l a m g e l e n e k l e r i n d e d i n ile s i y a s e t i n ( m o d e r n t o p l u m u n k a v r a m s a l v e
fiil o l a r a k a y r m a y a a l t b u iki zn) b i r b i n n e k a n t r l d k a b u
l y l e y o l a k a n bir a n l a m a a b a s , k a n m c a , b a a n s z o l m a y a m a h -

298
Anlropolojik

Bir

Kategori

Olarak

Dinin

nas

icumdur. B u tr a b a l a r n e n kukulu v e r s i y o n u n d a ise a priori bir ko

n u m d a n b a k m a m z istenir v e s i y a s e t a l a n n d a k i d i n s e l s y l e m , s i y a s a l
iktidar uruna b r n l m bir kisve d i y e gsterilir.
A a d a o k u y a c a n z k s m d a , d i n e bir z b u l m a y o l u n d a k i teorik
a b a n n , d i n i , iktidar a l a n n d a n k a v r a m s a l olarak a y r m a k iin b a v u r
duu yntemleri sorgulamaya tabi tutacam. B u a m a dorultusun
d a , m e h u r bir a n t r o p o l o g u n n e r d i i e v r e n s e l e ! d i n t a n m n i n c e l e
y e c e i m : Clifford Geertz'in getirdii t a n m o l a n " K l t r e l S i s t e m O l a
rak Din".2 H e m e n v u r g u l a m a l y m ki y a p a c a m s o r g u l a m a , Geertz'in
d i n z e r i n e g r l e r i n i n e l e t i r e l bir d e e r l e n d i r m e s i n i t e l i i n d e o l
m a y a c a k - n i y e t i m bu o l s a y d , yazarn E n d o n e z y a v e F a s ' t a d i n zerine
y a z d k l a r n n t a m a m n a y n e l m e m gerekirdi. E s a s n i y e t i m g n m
zn d i n k a v r a m n t a r i h - a r bir zn k a v r a m olarak i n a e d e n kimi
t a r i h s e l k a y m a l a r s a p t a m a k -Geertz'in m a k a l e s i b u a m a d o r u l t u
s u n d a s e t i i m bir b a l a n g n o k t a s n d a n ibaret.
T e m e l a r g m a n m ksmen yle zetleyebilirim: ortaa Hristi
y a n l d n e m i n d e d i n telakki e d i l e n e y e d a i r t o p l u m s a l

dzeyde

s a p t a y a b i l e c e i m i z formlar, n k o u l l a r v e etkiler ile m o d e r n d n e m

d e d i n telakki e d i l e n l e r a s l n d a s o n d e r e c e farkl o l g u l a r d r . B u m a l u m
g e r e i ifade e d e r k e n b a s i t bir n o m i n a l i z m y a p m a k t a n k a n m a k g e
rektiini b e l i r t m e k i s t e r i m . n k , d i n s e l iktidar d e d i i m i z

olgunun

g e m i t e k i d a l m v e d o r u l t u s u da b u g n k n d e n farklyd: D i n s e l
iktidarn e i t l i hukuk k u r u m l a r o l u t u r m a s v e o n l a r z e r i n d e n i l e
m e s i ; e i t l i benlikleri b i i m l e n d i r m e s i v e o n l a r d a n e t k i l e n m e s i ; e
itli bilgi kategorilerini y e t k i l e n d i r m e s i [aulforize] v e m m k n k l m a s
h e p b u g n k n d e n farkl c e r e y a n e d i y o r d u . D a h a s , o r t a a b a l a m n a
b a k a n bir a n t r o p o l o g u n kar karya o l d u u ey, "din" d e y i v e r d i i m i z
r a s t g e l e k m e l e n m i kimi e v e s r e l e r d e n ibaret d e i l d i r . G e r e k
d o k t r i n v e p r a t i k l e r d e g e r e k s e kural v e d z e n l e m e l e r d e t a m bir t u t a r
llk y a k a l a m a y a d n k H r i s t i y a n a b a l a r , h e d e h n e h i b i r z a m a n u l a
a m a m s a d a h i , g e n i p l a n d a f e n o m e n i n t a m a m n g r e b i l m e k iin
d i k k a t e a l n m a s gereken bir b a l a m tekil eder. B u n o k t a d a y l e bir
a r g m a n ileri s r y o r u m : d i n i n e v r e n s e l bir t a n m o l a m a z ; b u n u n n e -

lk olarak I966'da yaymlanan makale, daha sonra yazarn oka beeni toplayan
Vte Merprelttlions of Cultures {\97J) adl kitabnda yer ald.

299
_f!!_

Talal

Asad

d e n i y a l n z c a , g e v e ilikilerin t a r i h s e l o l a r a k zgl o l m a s d e i l , a y
n z a m a n d a , b u tarz bir t a n m n bizatihi s y l e m s e l s r e l e r i n t a r i h s e l
bir r n o l m a s d r .
Geertz ise t a m da evrensel (yani, antropolojik) bir tanm yapmak
ister: O n a g r e , din "(1) y l e bir s e m b o l s i s t e m i d i r ki (2) i n s a n d a g
l , k a p s a m l , kalc h l e t i r u h i y e v e m o t i v a s y o n l a r y e r i e t i r m e k zere
(3) g e n e l b i r v a r o l u d z e n i n e d a i r k a v r a m l a r formlletirir v e (4) b u
k a v r a m l a r y l e bir gereklik a u r a s n a b r r ki (5) h l e t i r u h i y e v e m o
t i v a s y o n l a r esiz bir gerekilie s a h i p grnr" (90). i m d i b u t a n m
tetkik e t m e y e b a l a y a c a m . A m a c m , yalnzca Geertz'in t a n m n d a k i
z i n c i r l e m e i d d i a l a n s o r g u l a m a k d e i l , a y n z a m a n d a t a r i h - a n bir d i n
t a n m n n g e e r i i l i k t e n y o k s u n o l d u u y n n d e bir kar iddia d a g e
litirmek.

Dinin z n e Ait B i r pucu Olarak S e m b o l Kavram

G e e r t z . ilk i o l a r a k bir s e m b o l t a n m y a p y o r : " h e r h a n g i bir k a v r a m a

a r a o l a r a k h i z m e t e d e n bir n e s n e , e y l e m , o l a y v e y a b a n t - k a v r a m
ise s e m b o l n ' a n l a m ' d r " (91). Sembol ( n e s n e v s . ) i l e kavram

(sembo

l n a n l a m ) b i r b i r i n d e n a y r a n v e fakat b i r b i r i y l e ilintili b u l a n b u y a l n
v e ak t a n m n h e m e n a r d n d a n , b u t a n m l a e l i e n ifadeler geliyor.
B i r d e bakyoruz ki, s e m b o l , k a v r a m a a r a o l a r a k h i z m e t e d e n b i r n e s
n e d e i l , bizatihi kavramm

kendisi oluveriyor. S z g e l i m i , u i f a d e y e b a k a

l m : "6 r a k a m -yazl b i i m d e , h a y a l i b i i m d e , bir dizi t a b i i m i n d e ,

h a t t v e hatt b i l g i s a y a r d a k i p r o g r a m b a n t l a n n a b a s k l a n m b i i m
d e - b i r s e m b o l d r " (91); h e m e n b e l i r t e l i m ki b u b i r b i r i n d e n farkl t e m
s i l l e r i n t m n b i r d e n a y n s e m b o l n ("6 rakam") v e r s i y o n l a n klan
e y , p h e s i z , bir kavramdan

b a k a s d e i l . stelik, G e e r t z ' e kalrsa,

k a v r a m olarak d a h i s e m b o l , e m p i r i k o l a y l a r i a ikin b i r b a l a n t y a s a
hiptir v e b u e m p i r i k o l a y l a r d a n yalnzca "teorik olarak" ayrlabilir: "top
l u m s a l o l a y l a n n psikolojik b o y u t u g i b i , s e m b o l i k b o y u t u d a e m p i r i k
b t n l k l e r h a l i n d e k i b u o l a y l a r d a n a n c a k teorik o l a r a k s o y u t l a n a b i
lir" (91). O y s a , m a k a l e n i n baka yeri e r i n d e , s e m b o l l e r ile e m p i r i k o l a y
l a n b t n y l e a y n t u t m a n n n e m i n e dikkat e k m e k t e d i r " s e m b o l l e r
le k u r d u u m u z ilikiler i l e n e s n e l e r y a h u t i n s a n l a r i a k u r d u u m u z ili
kileri ayrt e t m e k iin bir farka iaret e t m e k gerekir, n k b u ikinci
t r d e n ilikiler h a d d i z a t n d a s e m b o l o l m a m a k l a b e r a b e r , s e m b o l o l a -

Antropolojik

Bir

rak i g r e b i l m e k t e d i r l e r "

Kategori

Olarak

Dinin

nas

(92). V e l h a s l , " s e m b o l " bazen g e r e k l i i n

bir v e h e s i , b a z e n s e bir t e m s i l i o l u v e r i y o r . '

B u izah a b a s m n b y l e s a p m a l a r g s t e r m e s i , b i l i s e l m e s e l e l e r
ile i l e t i i m s e l m e s e l e l e r i n b i r b i n n e k a n t r l d n n a l a m e t i d i r . B u i s e ,
s y l e m v e a n l a m a n n t o p l u m s a l pratikte b i r b i d e r i y l e nasl i l i k i l e n d i i n e y n e l i k bir s o r u t u r m a y r t m e y i zora k o m a k t a d r n c e l i k l e , k i
m i y a z a d a n n da dikkat ektii u h u s u s u akla k a v u t u r a l m : S e m
b o l , a n l a m t a m a y a y a r a y a n bir n e s n e y a h u t o l a y d e i l , n e s n e l e r v e
ya o l a y l a r a r a s n d a k u r u l a n bir b a n t l a r k m e s i d i r v e z g n

bir

k o m p l e k s v e y a k a v r a m o l a r a k derlenmitir,"^ y l e ki h e m zihinsel h e m
a r a s a l h e m d e d u y g u s a l a n l a m a (significance) s a h i p t i r ' S e m b o l bu
d o r u l t u d a t a n m l a d m z d a , * b u tr k o m p l e k s v e k a v r a m l a n n n a s l
o l u t u r u l d u u , zellikle d e b u k a v r a m v e k o m p l e k s o l u u m u n u n n e g i
bi p r a t i k l e r l e b a l a n t l o l d u u n a d a i r s o r u l a r s o r m a i m k a n

belinr.

B u n d a n y a n m yzyl n c e . Vygotsky. o c u k zihni g e l i i m i n i n nasl da

t o p l u m s a l k o n u m a y i s e l l e t i r m e y e bal o l d u u n u

gstermiti.''

Pelrce'in temsiller konusundaki sk Izahyla karlatralm: "Bir temsil, baka bir nes
nenin yerini tutan bir nesnedir, yle ki birinciye dair deneyimimiz zerinden ikinci
ye dair bilgi edinebiliriz. Her temsilin salamas gereken temel koul vardr. Ev
vela, her nesne gibi, kendi anlamndan bamsz niteliklere sahip olmaldr. .. Sa
niyen, bir temsil ile nesnesi arasnda gerek bir nedensel ba bulunmaldr.... Sa
lisen, hertemsil bir zihne hitabeder. Bir nesne ancak bu koullara uyuyorsa bir tem
sildir." (Peirce. 1986. 62).ss
Vygotsky (1962). kavramsal dncenin geliimine dair ciddi analitik ayrmlar yap
maktadr: yn Iheaps). kompleks [complexes). ereti kavram {pseudoconcepls) ve tam
kavram (iruecoHcepls). Vigotsk/ye gre, bunlar ocuun dil kullanmndaki safhalan
temsil ediyorsa da. yetikinlikte tm birden yrrlktedir.
Kr. Collingvvood'un (1938, 2. kitap) dnce ve duygu arasndaki btnsel baa
dair mtalaas. Yazar, her kavramsallatrmaya/lletilme elik eden evrensel bir
duygusal ilevin olmadn savunuyor; farkl bllisel/lletiimsel etkinliklerden her
birinin kendine zg bir kalb olduunu belirtiyor. Bu yaklam doruysa, umuma
temil edilen bir dinsel duygu (yahut haletiruhiye) nosyonu da sorgulanabilir.
Sembollerin pralifcleri dzenledii, sonu olarak da biliin yapsn dzenledii fikri
Vygotsky'nin kaltsal psikolojisinin merkezinde yer alr zellikle bkz. Vygotsky 1978
iinde Tool and Symbol in Child Development". Bilisel bir sembol anlayn son
zamanlarda yeniden canlandran isim Sperberdir (1975). Benzer bir yaklam ok
daha nce Lienhardtta (1961) grillmt.
"Toplumsal konumay Isellenirme srecinin tarihi, ayn zamanda, ocuun pratik zeka
snn toplumsallama tarihidir (Vygotsky 1978, 27). Ayn zamanda bkz. Luriave Yudovich 1971.

JZ

Talal

Asad

Y a n i , burada " s e m b o l " diye tabir ettiimiz eylerin (kompleltslerin,

k a v r a m l a n n ) o l u u m u , baka sembollerin (konuma v e anlaml hare
k e t l e r i n ) n e m l i bir yer t u t t u u v e o c u u n b y r k e n rol ald t o p
l u m s a l i l i k i l e r c e - o c u u n k a t l m a s izinli, tevikli y a h u t z o r u n l u o l a n
toplumsal etkinliklerce- koullanmtr. B u yaklam sayesinde, s e m
b o l l e r i n n a s l ina e d i l d i i v e bir k s m s e m b o l l e r i n dier s e m b o l l e r e
kar n a s l d o a l v e o t o r i t e r o l a r a k k u m l d u u n a ilikin k o u l l a r , a n t r o
p o l o j i k i n c e l e m e a s n d a n c i d d i bir k o n u o l a b i l i r . B u r a d a v u r g u l a m a
ya a l t m z h u s u s , s e m b o l n a n l a m n n y a n s r a , k k e n v e i l e v i n i n
d e i n c e l e n m e y i hak ettii g i b i s i n d e n bir m e s e l e d e i l d i r - b u tr bir a y
r m n b u r a d a bir a n l a m d a yok z a t e n . A s l m e s e l e u : T e m s i l l e r i n / s y
l e m l e r i n o t o r i t e r l i k s t a t s e l d e e t m e s i baka t e m s i l l e r i n / s y l e m l e r i n
o n a u y g u n b i r e k i l d e r e t i l m e s i n e baldr; ikisi yalnzca z a m a n s a l
o l a r a k d e i l , ikin o l a r a k da b i r b i r i n e baldr.
G e e r t z . s e m b o l s i s t e m l e r i n i n a y n z a m a n d a kltr kalplan

(culture

o l d u u n u v e " d s a l bilgi k a y n a " tekil ettiklerini

belirtir

patterns)

(92). D s a l d r l a r n k "tekil o r g a n i z m a n n snrlar d n d a , her i n s a n

t e k i n i n i i n e d o d u u , ortak a n l a y l a r n z n e l e r a r a s d n y a s n d a yer
alrlar" (92). B i l g i kaynadrlar n k "kendi d l a r n d a k a l a n s r e l e
re belirli b i r b i i m v e r m e k zere bir m o d e l y a h u t a b l o n salarlar"
(92). B y l e c e . G e e r t z ' e g r e . kltr kalplarn "gereklik ifin m o d e l l e r
o l a r a k d n e b i l e c e i m i z g i b i "gereklie ait m o d e l l e r " o l a r a k da g rebiliriz.8
Bu aamada modellemeden

sz e d i l m e s i k o n u n u n

kavranmas

a s n d a n n e m l i i m k a n l a r a kap aralar: B i i m l e n d i r m e , d e i t i r m e ,
snama vs. sreci iinde olan sylemleri kavramsallatrmaya imkan
t a n r . N e yazk ki G e e r t z a b u c a k eski k o n u m u n a ekiliverir, "kltr ka
l p l a r n n i k i n , ikili bir y n vardr" d e r v e d e v a m e d e r , ""bu k a l p l a n n
t o p l u m s a l v e psikolojik gereklie a n l a m , yani, nesnel kavramsal b i
i m v e r m e l e r i , bir y a n d a n k e n d i n i o n l a r a u y d u r m a k bir y a n d a n d a o n
lar k e n d i n e u y d u r m a k e k l i n d e gerekleir" (1973. 93). H e m e n belir
t e l i m ki b u r a d a s a v u n u l a n e b i i m l i l i k e i l i m l i diyalektik, t o p l u m s a l
d e i i m i n n a s l g e r e k l e t i i n i a n l a m a y zora koar. B u n u n l a b e r a b e r .

Veyahut, Kroeberve Kuckhohn"un hayli zaman nce ifade ettii gibi. "Kltr: sem
boller zerinden edinilen ve aktarlan davranlara ait vc bu davranlar iin olan.
ak ve rtk, kalplardan olumutur."

302
Anlropolojik

Bir

Kalegori

Olarak

Dinin

nas

e s a s s o r u n y a n s m a i m g e l e r fikrinde d e i l : e t k i l e i m h a l i n d e iki a y r
d z e y - ( s e m b o l l e r d e n o l u a n ) kltrel dzey ile t o p l u m s a l v e p s i k o l o
jik dzey- k a b u l e d e n v a r s a y m d a yatar. P a r s o n c u k u r a m d a n a l n a n b u
t a k v i y e , d i n i n z n t a n m l a m a k iin m a n t k s a l bir a l a n a m a k t a d r .
Geertz. bu varsaym benimseyerek, imleyici v e dzenleyici pratiklere
ikin o l a n bir s e m b o l n o s y o n u n d a n u z a k l a m v e t e k r a r d a n , t o p l u m
sal k o u l l a r a v e b e n l i i n h a l l e r i n e ( " t o p l u m s a l v e psikolojik gereklik")
d s a l , a n l a m - t a y c n e s n e o l a n bir s e m b o l n o s y o n u n a geri d n m
tr.
Y i n e d e G e e r t z , s e m b o l l e r i bir ey " y a p a n " varlklar olarak d e e r
l e n d i r m e k t e n i m t i n a e t m e z . B i l a k i s , ritele ilikin eski a n t r o p o l o j i k
yaklamlar hatrlatrcasna,^ dinsel sembollerin oynad rollerden
sz eder: "ibadet e d e n k i m s e d e zgn bir istidat ( e i l i m l e r , k a p a s i t e
ler, m e y i l l e r , y e t e n e k l e r , alkanlklar, h a s s a s i y e t l e r , krlganlklar) k
mesi o l u m a s n a yol aar v e bylece o n u n e y l e m akna ve d e n e y i m
n i t e l i i n e bir m z m i n l i k getirir" (95). B u r a d a bir kez d a h a , s e m b o l l e
rin zihinsel d u r u m l a r d a n ayr t u t u l m u o l d u u n u gryoruz. N e t i c e
de, bu nermeler ne kadar tatminkar? Szgelimi, modern sanayi t o p
l u m u n d a k i bir H r i s t i y a n ' n zgn istidat k m e s i n i n n e o l a b i l e c e i n i
s y l e y e b i l i r m i y i z ? Y a h u t , H r i s t i y a n o l s u n v e y a o l m a s n bir i n s a n n
zgn i s t i d a t k m e s i n d e n sz e t m e k m m k n m ? ' H a l i y l e , her iki
s o r u y a d a hayr d i y e c e v a p v e r m e k d u r u m u n d a y z . n k , e l b e t t e , bir
H r i s t i y a n n e y l e m a k n a v e d e n e y i m n i t e l i i n e istikrar g e t i r e n e y
y a l n z c a i b a d e t deil-, b i r e y s e l hayatlar s o n u n a kadar k u a t a n t o p l u m
sal, siyasal v e ekonomik kurumlar toplamdr.''
9

Raddiffe-Brownm toplumsal btnlkle meguliyetini bir yana koyarsak, onun da

endiesinin dinsel sembollerden kaynakland sylenen belli tr psikolojik halleri
saptamak olduunu hatrlayabiliriz: "Riteller (rile) belli hissiyatlarn (bireyin ba
kalaryla ilikisindeki davrann dzenleyen) dzenlenmi sembolik ifadesi olarak
grlebilir. O halde, toplum yapsnn dayand hissiyat dzenleme, srdrme ve
nesilden nesile aktarma zellii olduu srece ve kadaryla, ritelierin [rite] belli bir
toplumsal ilevi olduu gsterilebilir" (1952, 157). 10 Maclntyren. ada Hristiyan yazarlara ynelik tatminkar eletirisi, sembolletir
me (sylem) yoluyla BgiinlUk mahrumiyetim gizleme biimlerinden bazlann ok iyi if
a eder. Yazar unu savunmaktadr: "Hristiyanlar da herkesle ayn ekilde yaar fa
kat kendi davranlarn ayrt etmek ve zgnlk mahrumiyetlerini gizlemek iin.
farkl bir lgate kullanr" (1971. 24).
11 Modern sanayi toplumunda kilise devamllnn d kaydetmesi ve giderek (en
azndan Avrupa'da) endstriyel alma srecine dorudan katlmayan toplum ke-

Talal

Asad

K o n u y u a y r n t l a n d r a n Geertz, d i n s e l s e m b o l l e d n , haletiruhiye v e
motivasyon o l m a k zere, iki t r istidat d o u r d u u n u syler: " m o t i v a s
y o n l a r , h i z m e t ettikleri d n l e n a m a l a r a a t f e n

anlamlandrlr'

iken, h l e t i r u h i y e l e r k a y n a k l a n d k l a r koullara a t f e n ' a n l a m l a n d r l r '

(97). B u n o k t a d a , b i r H n s t i y a n d i y e b i l i r ki d i n s e l s e m b o l l e d n e s a s b u
deildir nk haletiruhiye v e motivasyon douramadnda bile bir
d i n s e l s e m b o l hl d i n s e l d i r ( y a n i , hakikidir) - y a n i , d i n s e l s e m b o l l e
d n , t e s i r l e r i n d e n b a m s z o l a r a k bir h a k i k a t e s a h i p o l d u u n u s y l e
yecektir. t e y a n d a n , hakiki s e m b o l l e r m o d e r n t o p l u m d a b y k l
d e g s z g r n y o r s a , b u n a s o n d e r e c e d i n d a r b i r H r i s t i y a n b i l e ka
ytsz k a l a m a y a c a k t r . V e hakl o l a r a k u s o r u y u s o r a c a k t n d i n s e l s e m
bollerin, dinsel istidatlar dourabildii asl koullar nelerdir? V e y a
hut, i n a n s z b i r i n i n t a b i r i y l e : ( D i n s e l ) iktidar ( d i n s e l ) hakikati nasl
yaratr?
iktidar v e hakikat a r a s n d a k i iliki k a d i m b i r m e s e l e d i r a s l n d a . H
r i s t i y a n d n c e s i n d e i s e b u k o n u y u Aziz A u g u s t i n kadar etkileyici b i r
biimde ele alan kimse yoktun Augustin, Donatist dalaletiyle olan
t e c r b e s i n i n a k a b i n d e , i k t i d a n n y a r a t c d i n s e l ilevi zerine g r l e r
g e l i t i r m i t i . O n a g r e , hakikatin g e r e k l e m e s i iin z o d a m a , hakika
tin sreklilii iinse disiplin .
Donatistlere gre, Augustin'In zorlama konusundaki tutumu Hristiyan
retisinin aka inkar edilmesi demekti: Tanr, iyiyi ve ktUyU se
mekte insan zgr klmt ve bu seim zerinde zorlama uygulamak
dpedz dine aykryd. Donatist yazarlar, sonralar Pelagius'un da
alntlayaca. ncilin baz pasajlann delil gsteriyorlard. Augustin
Pelagianlara da verecei cevabn aynsyla karlk veriyordu: en son bi
reysel seme edimi spontane olmalyd fakat bu seme edimi uzun bir
sre tarafndan hazrlanmaktayd ki bu sreci seen her zaman insa
nn kendisi olmayabilirdi, hatta ounlukla nsann iradesine ramen
Tanr tarafndan dayatlan bir sreti bu. Bu sre korku, kstlama ve
harici meakkatler dahi ierebilen slah edici bir "retme' [teacUng).
erudUio. ve tembih [mming] sreciydi: 'Brakalm da dardan bir zorla
ma olsun: ne de olsa iradenin doaca yer ierisidir."
Augustin, insanlann byle skca lenmeye muhta olduuna kanaat
getirmiti. Yaklamn tek szckle zetliyordu: diiciplina. Grece gele-

simlerine doru marjinallemesi, u argmana k tutmaktadr bu alanda neden

sel aklamalar bulmak gerekirse, toplam sosyoekonomik koullar bamsz dei
ken olarak ve biimsel ibadet baml deiken olarak alnmaldr. Konuyla ilgili il
gin bir tartma iin bkz. Luckman 1967. blm 2.

304
Antropolojik

Bir K a l e g o r i

Olarak

Dinin

nas

neksel Romal adalannn biroundan farkt olarak, ona gre discipHm, "Romal yaam tarz'n korumak demek deildi. Onun kulland
haliyle szck, temelde etkin ve slah edici bir cezalandrma sreci, "bir
yumuatma sreci", bir tr "meakkatlerle eitim'e -a per moleslias eruditio- iaret ediyordu. Eski Ahitte, Tann'nn inat Seilmi Kavmini eit
mesi tam da byle bir disciplina sreciyle olmutu; lahi takdir ile gelen
bir dizi musibetle kt eilimler dizginlenmi ve cezalandrrimt. Donatistlerin zulme uramas da Tanrnn dayatt ve bu kez Hristiyan
Imparatorlann kanunlar araalyla gerekletirdii baka bir "kont
roll felaket" i d i . . . .
Augustin'in insanolunun dne bak, toplum konusundaki yak
lamn da belirledi. Dm insann kendini dizginlemesi gerekiyor
du. nsanolunun en byk basanlar dahi ancak faslasz ilelerin "ka
lbna girmek'le mmkn olmutu. Augustin, insan aklnn baarlar
na tam bir sayg duyan byk bir zekayd. Ancak kafasn kurcalayan iki
ey vard: bir yanda dncenin zorluklan, br yanda bu entelektel
faaliyeti mmkn klan ve kendi korkulu talebelik yllarna kadar uza
nan uzun ve zorlayc sreler; deil mi ki dm insan zihni 'koyvermeye yatkn'd. Bir daha ocuk olmaktansa lmeyi yelediini syl
yordu. Bununla beraber, o zamanki dehetleri kesinlikle yaamas ge
rekiyordu nk "hocalardan yenilen deynekden ehitlerin duyduu s
traba kadar" her ey Tanrnn dehetli disiplininin bir parasyd, by
lece insan ac ekmek suretiyle, kendi tehlikeli eilimlerine kar ikaz
ediliyordu. (Brovrn 1967, 236-38)

Geertz'in forml buradaki dinsel sembolizmin g c n e yer verebil

m e k b a k m n d a n fazlasyla b a s i t k a l m y o r m u ? Dikkat e d i l i r s e , b u r a d a
hakiki H r i s t i y a n i e i l i m l e r y e e r t e c e k o l a n tek b a n a s e m b o l l e r d e i l ,
iktidardr - ( i m p a r a t o r a v e kiliseye a i t ) k a n u n l a r v e d i e r y a p t r m l a r
d a n ( c e h e n n e m a t e i , l m , s e l a m e t , itibar, huzur) t u t u n d a t o p l u m
s a l k u r u m l a r n ( a i l e , o k u l , e h i r , kilise) v e i n s a n b e d e n l e r i n i n ( o r u ,
d u a , itaat, g n a h k a r m a ) d i s i p l i n e r e t k i n l i k l e r i n e v a r n c a y a dek. A u
g u s t i n ok e m i n d i ki iktidar, m o t i v e o l m u b t n b i r pratikler a n n
e t k i s i , y n e l d i i h e d e f t e n t r d i n s e l bir form gerektirir n k b e e
ri o l a y l a r T a n r n n a r a l a r d r . Z i h i n , d i n s e l hakikate

kendiliinden

u l a m y o r d u , b i l a k i s , b u hakikati d e n e y i m l e m e k o u l l a r n y a r a t a n b i r
iktidar sz k o n u s u y d u . B e l l i s y l e m v e pratikler s i s t e m a t i k o l a r a k
dlanmal, yasaklanmal v e knanmalyd -mmkn olduunca akl-

12 Bu gerekeyledir ki eninde sonunda Augustin, samimiyetsizce din deitirmenin

(Hristiyanla gemenin, .) sorun olmad noktasna gelmitir (Chadwick 1967,
222-24).

 J ^

Talal

Asad

l a r d a n uzak t u t u l m a l y d - ; baka s y l e m l e r ise b u y u r e d i l m e l i , m s a

a d e g r m e l i , y c e l t i l m e l i , v e kutsal hakikatin a n l a t s i i n e a l n m a l y
d. Hnstiyan leminde iktidann bu anlamda biimlendirii, p h e
siz, bir d n e m d e n d i e n n e - A u g u s t i n ' I n z a m a n n d a n o r t a a l a r a , o r a
d a n g n m z d e k i e n d s t n y e l kapitalist B a t y a - kkl b i i m d e farkl
l a m t r . D i n s e l h a l e t i r u h i y e v e m o t i v a s y o n l a r n d z e n i ile, d i n s e l b i l
gi v e h a k i k a t i n g e r e k l e m e i m k a n l a r d a iktidarn b i i m l e n i tarzna
g r e d e i m i v e o n u n l a k o u l l a n m t r . A u g u s t i n iin b i l e , d i n s e l h a
kikat l m s z o l m a k l a b e r a b e r , i n s a n n o n a e r i i m i n i s a l a y a n v a s t a
lar l m s z deildir.

S e m b o l O k u m a k t a n Pratik z m l e m e y e

P r a t i k l e r d e n b a m s z bir s e m b o l i k s i s t e m v a r s a y m a n n bir s o n u c u da
n e m l i a y n m l a r n bazen s i l i k l e m e s i y a h u t a l e n e n y a d s n m a s o l m a k
tadr. "Dinsel d i y e s a p t a d m z istidatlar k a z a n d r a n v e t a n m l a y a n
s e m b o l l e r y a h u t s e m b o l i k s i s t e m l e r ile, b u istidatlar kozmik bir e r
eveye y e d e t i r e n l e n n ayn semboller o l m a s insan artmamal"
(Geertz, 98). A m a a r t y o r ! D i n s e l i s d d a t l a n n , belli d i n s e l s e m b o l l e
re sk b i i m d e bal o l d u u n u ; y a n i d i n s e l s e m b o l l e r i n i l e y i i n i n ,
d i n s e l m o t i v a s y o n v e d i n s e l h a l e t i r u h i y e ile g a y e t b t n l k i i n d e o l
d u u n u kabul ettik diyelim: O takdirde bile, dinsel motivasyon ve ha
l e t i r u h i y e k a v r a m l a n n "kozmik bir e r e v e y e " y e d e t i r m e i l e m i t a
m a m e n farkl bir h a d i s e d i r , d o l a y s y l a ierdii g s t e r g e l e r d e o l d u k a
farkldr. B i r r n e k z e n n d e n d n r s e k , ilahiyat s y l e m i a y n bir e y
dir, - i l a h i y a t n k o n u l a n n d a n o l a n - m a n e v i t u t u m v e y a liturjik vaazlar
a p a y n . " M a k u l H n s t i y a n l a n n da k a b u l e d e c e i zere: i l a h i y a t m h i m
bir ilev g r m e k l e b e r a b e r , i l a h i y a t s y l e m i n i n z o r u n l u o l a r a k d i n s e l
i s t i d a t l a r kazandrd yoktur; a y n e k i l d e , d i n s e l a k t r n d i n s e l i s t i
d a t l a r a s a h i p o l m a s d a , zorunlu olarak, a k seik bir kozmik e r e v e

13 Modern bir lahiyatnn da belirttii zere: "krar edici [professing], ilan edici {proclaiming] ve ynlendirici [orienling) konuma tarzlarnn, betimleyici konuma ile ara
sndaki Farklar kimi zaman, 'hakknda konumak' ile 'hitaben konumak' olarak lormlletirilir. Bu iki farkl konuma biimi birbirinden ayrt edilemedii zaman, din
sel konumann orijinal ve esiz -olduuna inanlan- mahiyeti bozulun yle ki inanann-gereklik-telakkisi artk, ikrar edici konumada grnd haliyle 'grnme
yi' brakr (Luljpen 1973, 90-91).

Antropolojik

Bir Kalegori

Olarak

Dinin

nas

k a v r a y n a s a h i p o l m a s n a bal deildir. N e s n e s i bizatihi pratik o l a n

s y l e m ile n e s n e s i pratik hakknda k o n u m a k o l a n s y l e m a p a y r ey
lerdir. D i n s e l bilgiyi ak s e i k d i l l e n d i r e m e y e n bir d i n d a r n , d i n s e l b i r
h a y a t y a a m a y b i l m e d i i d n c e s i o l s a o l s a m o d e r n l i e zg b i r
anlaytr.
Geertz'in iki farkl s y l e m s e l s r e c i b i r b i r i n e k a r t r m a s n n n e d e
ni y l e g r n y o r ki d i n s e l v e s e k l e r i s t i d a t l a r a r a s n d a g e n e l bir a y
r m a g i t m e arzusudur. N i t e k i m , yukarda a l n t l a d m z c m l e y i y l e
a m a k t a d r : "bir

huu h l e t i r u h i y e s i n i n s e k l e r d e i l d e d i n s e l o l d u

u n u s y l e d i i m i z d e kastettiimiz e y . bizatihi B y k K a n y o n u gr
m e k t e n deil d e , m a n a m i s a l i h e r eyi k u a t a n b i r h a y a t i y e t k a v r a m
p e n c e r e s i n d e n b a k m a k t a n k a y n a k l a n a n bir h l e t i r u h i y e d e i l m i ? Y a
hut, bir p e r h i z i n , d i n s e l m o t i v a s y o n rnei o l d u u n u s y l e d i i m i z d e
kastettiimiz ey. kilo v e r m e k gibi k o u l l u bir h e d e f e deil d e n i r v a n a
gibi koulsuz b i r h e d e f e y n e l m i bir m o t i v a s y o n deil m i ? K u t s a l
s e m b o l l e r b i r y a n d a n i n s a n l a r d a istidatlar o l u t u r u p b i r y a n d a n d a
g e n e l b i r d z e n fikri f o r m l l e t i r i y o r o l m a s a y d , d i n s e l e y l e m i n v e y a
d e n e y i m i n e m p i r i k bir a l a m e t - i farikas kalmazd" (98). B e l l i bir istida
d n d i n s e l o l u u n u , k s m e n , b u i s t i d a d n kozmik bir e r e v e d e kav
r a m s a l b i r y e r t u t m a s n a b a l a y a n b u a r g m a n m a k u l g s t e r e n tek
n e d e n , kendisinin sormas gereken u soruyu uyandrmasdr: yetki
l e n d i r m e [aulhorizing)

s r e l e r i a c a b a pratik, s z c e (utterance), y a h u t i s

t i d a t l a r n a s l t e m s i l e t m e k t e d i r ki b u n l a r g e n e l (kozmik) bir d z e n fik

riyle s y l e m s e l o l a r a k i l i k i l e n d i r i l e b i l m e k t e d i r ?

Velhasl, bu soru

"din"i y a r a t a n y e t k i l e n d i r m e s r e l e r i n e dikkat e k m e k t e d i r .
Bir kozmoloji varsaym v e y o r u m u n a sahip yetkilendirici s y l e m
l e r i n , d i n s e l a l a n l a r s i s t e m a t i k olarak y e n i b i r b i i m d e t a n m l a m o l
m a s . B a t t o p l u m u n u n t a r i h i n d e kkl etkiler d o u r a n bir o l g u d u r .
Dini t a n m l a y a n v e y a r a t a n b u tarz s y l e m l e r o r t a a l a r d a d e v a s a b i r
nfuz a l a n n a s a h i p t i : " p a g a n " pratiklerini y a s a k l a r y a h u t cevaz v e r i r : ' "
m u c i z e v e kutsal e m a n e t l e r i n ( b u ikisi birbirini d o r u l a r d ) s a h i h l i i n i

Kabaca, beinci il onuncu yzyllar arasnda Hristiyani disiplininin Bat Avrupa'da

yerlemesine hizmet eden ve Cezai yazmalar [Penitential manuals] olarak bilinen ki
tapk dizisinde, gayri Hristiyani ilan edilip ceza verilen pratikler zerine epeyce
malzeme mevcuttur. Mesela. "Kilise dnda olmak zere bir pnar, aa veya kafes
huzurunda yemin etmek ve yemin bozmak: ayrca, halk inanlarna gre kutsal sa-

307
_

Talal

Asad

t a y i n e d e r , " trbeleri t e s c i l e d e r (authorize);^^

H a k i k a t e ait v e hakikat

iin bir m o d e l s a y l m a k zere, azizlerin h a y a t h i k a y e l e r i n i d e r l e r ; ' ^ g

n a h d n c e l e r i n , s z l e r i n , v e ilerin itiraf d i n l e m e y e t k i s i o l a n bir p a
paza d z e n l i o l a r a k a n l a t l m a s n zorunlu klar v e t v b e k a r l a r n (kefa
ret d e y e n l e r i n , .) g n a h l a r n kartr;' halk h a r e k e t l e r i n i K i l i s e - Y a -

ylan bu yerlerde bir ey yeyip imek cevaz verilmeyen gnahlardr' (aktaran McNeill. 1933. <l?6). (Ayrmtlar iin bkz. McNeill ve Gramer 1938.) Ayn zamanda, Papa
Byk Gregory (M.S. 540-604) "eski pagan tapmak ve festivalleri devralp Hrlstiyani bir anlam vermeyi salk vermiti" (Chadwick 1967, 254). Bu iki yaklam arasnda
ki bariz tutarszlktan (pagan pratikleri red veya ) daha nemlisi, her iki durumda da
anlam saptamakta Kilisenin sistematik otoritesinin iliyor olmasdr.
15 "Bir yandan, piskoposlar cevaz ve tahkikata tabi olmayan mucize ve kerametlere du
yulan ham ve ar inanlardan ikayet ediyor, br yandan, ilahiyatlar (muhte
melen yine bu piskoposlar) bu inanlarla bir uzlama salamaya alyordu. Her
ne kadar mucizeyi evrensel doa yasasndan hareketle aklamaya altlarsa da.
bu tarz abalar pek baanl olamad, hatta mnferit olaylarda ortaa kozmolojisindense saduyu daha iyi bir rehberdi. Papalk heyet yeleri. 1307'de Londra ve Hereford'ta Thomas Cantilupe'nin gsterdii mucizeler hakknda tanklk dinlemeye
geldii zaman, bu mucizevi olaylar hakknda sormak istedikleri eylerin bir listesi
vanJ ellerinde: szgelimi, tann mucizeden nasl haberdar olduu, mucize iin
dua edenlerin hangi szckleri kulland, mucizeyle birlikte herhangi bir bitki, ta,
baka trl ila veya tlsmn aa kp kmadn soruyorlard. Ayrca, tann,
mucizeyi deneyimleyen kiinin ya, toplumsal durumu, nereden ve hangi aileden
geldii hakknda bir eyler sylemesi; mucizeden nce ve sonra sz konusu kiiyi
tanyp tanmad, iyileen hastaln ne olduu, hastay iyilemeden ka gn n
ce grd, iyilemenin tamamen gerekleip gereklemedii ve tamamen iyile
menin ka gnde hasl olduu hakknda bilgi vermesi isteniyordu. Haliyle, mucize
vi olayn kendisinin de tam olarak hangi gn, ay, yl ve yerde; kimlerin huzurunda
vuku bulduu tanklara yneltilen sorular arasndayd" (Finuncane 1977. 53).
16 Trbeler de tescil edilmek suretiyle bilmukabele Kilise otoritesini tasdik etmi olu
yordu: "Bat Avrupa piskoposlar, azizler kltne yle bir dzen verdiler ki eski Ro
ma ehirlerindeki iktidarlarn 'ehrin dndaki ehirlere' tamay blldiler. Erken
ortaa Avrupa'snda Roma mparatorluuna ait eski ehirlerin piskoposlarnn
nem kazanmas, yine de, ehrin uzanda kalan byk trbeler -Romann dar
snda kalan Vatikan tepesindeki Aziz Petrus trbesi. Tours'un duvarlarnn az te
sindeki Aziz Martin trbesi - ile itinayla gelitirdikleri bir iliki sayesinde mmkn
oldu" (Brown 1981. 8).
17 Athanasius'un kaleme ald Aziz Antonios'un hayat, ortaa haglografileri iin
model olmutu. Bu literatr iinde Antonios'un hayat silsilesi her hagiografide ay
n ekilde yeniden retiliyordu: ilk yllar, bunalm ve htida, imtihan ve ayart, me
akkat ve feragat, akabinde ise mucizevi g, bilgi ve otorite (Baker 1972, 41).
18 1215'teki Lateran Konsili yllk gnah itirafnn her Hristiyan iin zorunlu lan etti:
"Ergenlik ana giren kadn erkek her/Uelis (miirm'n, ) . ylda en az bir kez olmak

308
Antropolojik

Bir

Kategori

Olarak

Dinin

nas

s a l a r n a - b a l Tarikat h a l i n e getirip y a s a l l a t r r ( r n e i n , Franisiskenler) y a h u t sapknlkla v e y a snr a m a k l a a l e n e n knard ( r n e i n , B e g u i n e l e r ) . " O r t a a K i l i s e s i , t m pratikleri t e k b i i m l i olarak k u r m a y a

a b a l a m a z , b i l a k i s . K i l i s e n i n otoriter s y l e m i d a i m a farkllklar, d e r e - ,
e l e r i , i s t i s n a l a r t a y i n e t m e y e urard. A s l a m a t m pratikleri tek
bir o t o r i t e y e , y a n i hakikat ile c e h a l e t [falsefood] a r a s n d a k i farka karar
v e r e b i l e n y e g a n e s a h i h kaynaa tabi klmakt. Y e t k i l e n d i r i c i s y l e m i n
k a y n a n n , yalnzca tek bir K i l i s e o l a b i l e c e i d s t u r u n u g e t i r e n l e r ilk
d n e m Hristiyan Babalaryd.^o Onlar, kendini Hristiyan a d d e d e n l e
rin p r a t i k l e r i n d e s o m u t l a a n " s e m b o l l e r i n " her z a m a n "tek hak K i l i s e "
r e t i s i n e u y g u n o l m a d n , o y s a , d i n d e yetkili pratik v e y e t k i l e n d i r i
ci r e t i n i n e s a s o l d u u n u ; b u ikisi a r a s n d a ise d a i m a - d a l a l e t e , y a
ni, H a k i k a t i y k m a y a v a r a n - bir g e r i l i m b u l u n d u u n u n farkndaydlar.
Y a n i , k u r u m s a l iktidarn y a r a t c r o l n n n e m i n i k a v r a m l a r d .

zere, btn sadakatiyle papazna gnahlarn itiraf edecek: ve en azndan Paskalya'da. Ekmek arap Ayinine saygyla icabet edip papazn nerdii kefareti ifa etmek
iin elinden geleni yapacak: kendi papaznn fikri dahilinde makul bir mazerete da
yanarak bir sUreligine ayinden mahrum kalmaya karar vermesi istisna olmak kaydlyle: dier btn durumlarda, kiliseye girii engellensin ve ldnde l-lristiyan
defninden mahrum kalsn. u halde, bu hayrl kanun kiliselerde sk sk okunsun ki
kimse cehaletin karanln kendine bir mazeret perdesi yapmasn' (aktaran Watklns 1920, 748-491
19 Kilise otoritesinin Fransiskenler ile Beguineler arasnda fark gzeterek tepki gelitirmesiyle ilgili ksa bir giri iin, bkz. Southern 1970, blm 6.7. "Beguineler" evlenmeyip kendini dinsel hayata adayan ve fakat Kilise otoritesine itaatte bulunma
yan kadn gruplarna verilen add. Almanya'nn batsnda ve Aa lkelerdeki e
hirlerde gelien bu hareket, on beinci yzyl balarnda eletirildi, knand ve en
sonunda bastrld.
20 Nitekim, Cyprlan yle diyor: "Kilise'nin bu birliini kabul etmeyen, kendisinin ima
nndan emin midir? Kilise'ye nispet eden ve direnen biri, Kllise'nin iinde olduun
dan emin midir? Nitekim, ayn retiye sahip olarak birlik sakramentini tesis eden
kutsal Havari Pavlus yle buyuruyor; 'Tek bir beden, tek bir Ruh. heveslerimizin tek
bir murad, tek bir Rab. tek bir iman. tek bir vaftiz, tek bir Tanr vardr.' Bu birlie
salam bir ekilde yapmamz ve onu savunmamz gerekiyor: zellikle de Kiliseyi
yneten piskoposlar olarak umanm bizzat piskoposluun da bir ve blnmez oldu
unu ispatlarz. Kimsenin din kardelerimizi yalanlarla aldatmasna izin vermeye
lim; kimsenin imanmzn hakikatini manszca gnahlarla yozlatrmasna izin ver
meyelim" (aktaran Bettenson 1956. 264.)
21 Kilise, otoritesini kullanarak Hristiyani praiii yle bir yorumluyordu ki daima Klli
se'nin dinen hak olduu sonucunu karyordu. Bu balamda; lk balarda, bir ie

Talal

Asad

Bilgiyi cehaletten (dini. o n u kertmeyi amalayan eylerden) v e

k u t s a l d n y e v i l i k t e n ( d i n i , o n u n d n d a kalan e y l e r d e n ) d u r m a d a n
ayrt e t m e y e y n e l i k s o n u g e l m e z b i r i h t i y a o l d u u k o n u s u n d a O r t a
a K i l i s e s i n i n k a n a a t i k e s i n d i . B u a y r m l a r a karar v e r m e d e n i h a i l
i s e i b a d e t e d e n i n k a n a a t i d e i l , otoriter s y l e m l e r , y a n i K i l i s e reti
v e pratikleriydi.22

Reform d n e m i n c e s i n d e dinsellik ile dindlk

a r a s n d a k i snr b i r k a kez y e n i d e n i z i l m i , a n c a k K i l i s e n i n r e s m i o t o
ritesi d a i m a e g e m e n k a l m t . S o n r a k i yzyllarda, m o d e r n b i l i m , m o
d e m r e t i m v e m o d e r n d e v l e t i n zafer kazanp y k s e l i i y l e b e r a b e r ,
dinsellii seklerlikten ayrmaya dnk bir ihtiya olduuna kanaat
g e t i r e n kilise d e d i n i n arln giderek tekil bir i n a n a n n h l e t i r u h i y e
v e m o t i v a s y o n u n a k a y d r a c a k t . B u d n e m d e (zihinsel v e s o s y a l ) d i
s i p l i n , d i n s e l a l a n a d m a d m terk e d e c e k , y e r i n i " i n a n " [belief),

"vic

d a n " v e "duyarlk"a b r a k a c a k t . 2 ' Yine de, dinin ne olduunu syleyecek bir

kurama

ihliya

duyulacakt.

"gayri ihtiyari" karan yanllar da dahil olmak zere [simoniaca haersis), her trden
yanl ifade eden keresi szcnn, modernlie zg anlamn (Katolik kilisesinin
tanmlad bir doktrinine dnk inkar ve phenin ikran) ancak onaltnc yzyln
metodolojik tartmalar srasnda kazanm olmas lgin bir noktadr (Chenu 1968,
276).
22 Ortaalarda manastr disipiini dindarln esas temeliydi. Knov/les'in (1963, 3) an
lattna gre. aa yukan altnc yzyldan on ikinci yzyla kadar "Aziz Bendict'in
Rule'unu esas alan manastr yaam heryerde bir norm haline gelmi ve Bat Kili
sesinin manevi, entelektel, ayinsel ve hiyerarik [apostoHc] hayatnda zaman zaman
muazzam bir etkide bulunmutu. . . . sz konusu lkelerde mevcut olan tek dinsel
yaam biimi manastr yaamyd ve tek manastr kural kitab da Aziz Benedict'in
Rule'uydu." Demek ki bu dnem boyunca, dindar terimi haddizatnda mnhasran
manastr cemaatleri inde yaayanlar kastediyordu: sonralan manastr d tari
katlarn olumasyla, terim. Kilisenin sradan yelerinden fakl olarak mr boyu
adanma and ien herkes iin kullanlr oldu (Southern 1970, 2141. On ikinci yzyl
dan itibaren dinsel disiplinin toplumun ruhani olmayan [la] kesimlerine yaylma
s ve ezamanl olarak da dnmesi (Chenu 1968), Kilise otoritesinin nceye g
re daha umumi, daha kompleks, ve daha elikili bir hale gelmesine katkda bulun
du -kavram ve pratik olarak halk dini [lay religion) de bu gelimeden nasibini alarak
biimlendi.
23 Disiplinin yerini kiisel inancn almas, Viktorya dnemi antropolog ve Kitab- Mu
kaddes aratrmaclarndan Robertson Smith'i. bilimsel tarihyazm ana dair y
le konuabilmesini mmkn klmtr: "bundan sonra savunmamz gereken ey, ila
hiyatn ulat sonular deil, ilahiyat nceleyen bir ey olacak. Hristiyani bilgi
mizi deil. Hristiyani imanmz savunmamz gerekecek." (1912. 110). Artk. Hristi
yan inancnn Kitab- Mukaddcs'le kurduu ilikide onu ilahi bir vahiy olarak deil.

310
Antropolojik

Bir

Kalegori

Olarak

Dinin

nas

E r k e n IVlodernliin A v r u p a ' s n d a D i n i n n a s

R o m a K a t o l i k k i l i s e s i n i n birlik v e o t o r i t e s i n i n p a r a l a n m a s v e A v r u p a
p r e n s l i k l e r i n i d a t a n d i n s a v a l a n n n a r d n d a n , o n y e d i n c i yzylda
d i n i n e v r e n s e l bir t a n m n y a p m a y a y n e l i k ilk g i r i i m l e r g r l m e y e
b a l a d . B u t a n m l a m a t a n h i n i n n e m l i bir a d m da H e r b e r t ' i n De veritate'siydi.

Willey'e gre "Lord Herbert'in",

Baxter, Cramwell veya leremy Taylor gibi kiilerle arasndaki temel fark,
amenty mmkn olan asgari sayda esasa indirgemekle yetinmeyip,
Hristiyanln da tesine geerek btn insanlarn insan olarak evren
sel onayn hak eden bir inanc formlletirmesidir. Unutulmamaldr
ki yalnzca kirli paganlar* darda brakan, yar-hogrlen Yahudile
re yer veren Hristiyan leminin, kendini dnya diye resmettii eski ba
sit durum bir daha dnmemek zere sona ermitir. nk, keifler ve
ticaret nsan ufkunu geniletmitir-, nitekim birok yazar okuduumuz
da gryoruz ki. tam bilinmemekle beraber. Doudaki dinler Avrupal
bilincin snrlann zorlamaya balamaktadr. te, bu dinlere ynelik
nc bir ligi ve Rnesans bilim adamlarnn antik a mitolojilere d
nk klasik uradr ki Lord Herbert'i ortak bir payda aramaya ve by
lece, ummu olduu zere, on yedinci yzyl tartmalar iin elzem
olan bir uzlama [drenicon) salamaya sevk etmitir. (1934. 114)

B y l e c e , sonralar her toplumda varolduu s y l e n e n ve -inanlar

( y c e bir g c e d a i r ) , pratikler (dzenli i b a d e t l e r ) v e a h l a k ( b u h a y a t t a n
s o n r a v e r i l e c e k d l v e cezaya d a y a n a n d a v r a n k u r a l l a r ) a s n d a n D o a l D i n e k l i n d e f o r m l l e t i r i l e n bir o l g u n u n k a l c bir

tanmn

y a p m o l u y o r d u Herbert-^"* n a n c a y a p l a n b u v u r g u , b u n d a n b y l e
"ilah vahyin kayd [record] olarak -Tann'nm kendini insaniyete gsterdii [rmal) ta
rihsel olgularn kayd olarak" (1912, 123) grmesi umuluyordu. Bu nedenle, tarih
yorumunun ilkeleri tam olarak HristiyanI bir mahiyet tamayacak, yalnzca bu yo
rumun hizmet ettii inanlar bu mahiyette olacakt.
Orijinal metinde payi olarak geen bu szck putperestleri ve o dnemde bilhas
sa Mslmanlar kastetmekteydi, .n.
24 Hristiyan misyonerleri kendilerini kltrel olarak yabanc topraklarda bulduklar
zaman, "din"i tanmlama meselesi, ciddi kuramsal sorunlara dair ve pratik ehemmi
yeti olan bir mesele haline geldi. rnein, "Cizvitler. in'de atalara sayg duymann
dinsel deil toplumsal bir eylem olduunu, eer dinselse bile Katoliklerin ller
iin yapt dualardan pek farkl olmadn ileri srdler. Hristiyanln inlilerce
ne bir tebdil ne de yeni bir din olarak grlmemesini ve fakat en gzel arzularnn
gereklemesi olarak grlmesini umuyorlard. te yandan muhaliflerinin gzn-

311
Jl

Talal

Asad

d i n i n , i n a n a n l a r c a tasdil( e d i l e n bir n e r m e l e r k m e s i o l a r a k a n l a l a
b i l e c e i , d o l a y s y l a h e m farkl d i n l e r a r a s m d a h e m d e d i n v e d o a l b i
limler arasnda hkm v e r m e v e karlatrma y a p m a n n m m k n ola
c a a n l a m n a g e l i y o r d u ( H a r n s o n 1990).
K u t s a l kitap ( i l a h i o l a r a k r e t i l m i / y o r u m l a n m bir m e t i n ) a n l a y
d i n l e r i n b u "ortak p a y d a " s n n e s a s l a r n d a n o l m a m t n k H r i s
t i y a n l a r t i c a r e t v e s m r g e c i l i k s a y e s i n d e yazsz t o p l u m l a r d a n d a h a
b e r d a r d . A n c a k b u d u r u m u n d a h a n e m l i b i r n e d e n i n i T a n n ' n n sz
l e r i n d e n T a n n ' n n e s e r l e r i n e d o r u g e r e k l e e n bir o d a k k a y m a s n d a
a r a m a k gerekir. "Doa" o n y e d i n c i yzylda ilahi y a z n n a s l a l a n v e
y a l n z c a b e e r d i l i n d e y a z l m b t n kutsal m e t i n l e n n ( E s k i A h i t v e
Y e n i A h i t ) hakikati a s n d a n b a v u r u l a c a k t a r t m a s z b i r o t o n t e o l
mutu. Nitekim:
Locke'un The Reasonableness of Chrislianity (Hristiyanln Makuliyeti) ki
tab. Hristiyanlk retisini. Eski Ahitte gelii haber verilen Mesih ola
rak sa'ya inanmak eklinde en kk ortak paydaya indirgeyerek yeni
bir Hristiyanlk versiyonunu poplerletirdi. Bu indirgenmi ament
bile Doal Dinin ve Doal Bilim Dininin llerine vurulmak durumun
dayd nk Vahyin kendini yalnzca Locke'un llerine gre hakl
karmas yetmiyor, ayrca, kendini Doal Dinin yeniden neredilmesi
olarak takdim etmesi gerekiyordu. Nitekim, Tann'nn Sz, yaratlm
evrende sergilenen eserlerine gre bir sre ikincil bir konumda yer al
d. nk, eserlerin tankl evrensel ve her zaman heryerde iken Vah
yin tankl l dillerde yazlm kutsal kitaplarla kaytlyd ve bu kitap
lar kendini Hristiyan addedenler arasnda bile farkl yorumlanyordu,
stelik, bu kitaplar ilim ve medeniyet merkezlerinden izleri oktan si
linmi, ok eski zaman ve mekanlarda olmu uzak olaylara dairdi.
(Sykes 1975. 195-96)
B y l e c e , D o a l D i n yalnzca e v r e n s e l bir f e n o m e n h a l i n e g e l m e k l e
kalmyor, ayn zamanda yeni oluan doa biliminin alan ile h e m s n d a r iziliyor h e m d e o n u d e s t e k l e y i c i bir m a h i y e t k a z a n y o r d u . B u

de, Clzvitlerin yapt geveklikten baka bir ey deildi, ll'de, spanyol hakimi
yetindeki Manila'dan Pekin'e (Portekiz bak asndan illegal olarak) giden bir
Fransisken ve bir Dominikan, ince Cizvit ilmihalinin mass (ekmek arap ayini, .)
szcn tercme etmek iin. inlilerin atalara tapnmaya verdii isim olan si
harfini kullandn fark ettiler. Bir gece gizlice byle bir ayine gidip inli katlmc
lar gzlemlediler ve oka uradlar. Ve bylece, dou misyonlarn yzyldan fazla
dr uratran, 'ritel' (rites) zerine mnakaalar balam oldu" (Chadwlck 196<l.
338).

312
Antropolojik

Bir

Kategori

Olarak

Dinin

nas

b a l a m d a , bir e y i v u r g u l a m a k t a yarar var: S z n e t t i i m i z bu D o a l

Din d n c e s i dinsel inan, d e n e y i m ve pratie dair m o d e r n anlayn
o l u u m u a s n d a n o l d u k a n e m l i bir a d m d v e H r i s t i y a n i l a h i y a t
n n zgl p r o b l e m l e r i n e c e v a b e n belli b i r t a r i h s e l kavakta g e l i t i r i l
miti.
I795'e g e l i n d i i n d e ,

Kant'n, tezahrlerinden

ayrtrlabilen ve

btnylezcletirilmi birdin dncesi retmesi m m k n olmu

t u : " K u k u s u z , farkl t a r i h s e l 'tfeatlflr olabilir" d i y e y a z y o r d u .
Ne var ki bunlar bizatitl dinle ilgili deil, dinin lerlemesi iin kullan
lan vastalardaki deiikliklerle ilgilidir, dolaysyla da tarihsel aratr
mann ilgi alanna girer. Bu yijzden ok eitli dinsel kitaplar olabilir
(Zend-Avesta, Vedalar. Kuran vs.). te yandan, tm insanlar ve tm za
manlar iin geerli olan tek birdin olabilir Demek ki farkl itikatlara di
nin vastalar olmann tesinde bir ey gzyle bakmak mmkn deil
dir bunlar arzidir, dolaysyla zamana ve mekana gre deiiklik gs
terir (Kant 1991, I 14)
B u a a m a d a n i t i b a r e n , t a r i h s e l itikatlar a a v e y k s e k d i n l e r o l a
rak s n f l a n d r m a k o n d o k u z u n c u v e y i r m i n c i yzyl filozof, i l a h i y a t ,
m i s y o n e r v e a n t r o p o l o g l a r a r a s n d a giderek p o p l e r l e e n bir s e e n e k
h a l i n e g e l d i . H e r h a n g i bir d i n f o r m u n a s a h i p o l m a y a n bir k a b i l e n i n
y e r y z n d e v a r o l u p o l m a d s o r u s u ska g n d e m e g e t i r i l i y o r . ^ ' fakat
bu s o r u , d i n i n z n e t k i l e m e y e n e m p i r i k bir m e s e l e o l a r a k g r l
yordu.
D e m e k ki, b u g n a n t r o p o l o g l a r a aikar g r n e n m e v z u l a r olarak;
d i n i n zsel o l a r a k

g e n e l d z e n hkirleriyle ilintili ( r i t e l jrifej v e / v e y a

doktrinde ifadesini bulan) sembolik anlamlara dair bir m e s e l e o l d u

u ; ortak [geneic) ilevlere/zelliklere s a h i p o l d u u ; a y r c a , kendi zgl
t a r i h s e l v e y a kltrel f o r m l a n n d a n h e r h a n g i biriyle k a n t n i m a m a s
gerektii y o l u n d a k i bak a s a s l n d a zgl bir H r i s t i y a n l k t a r i h i n
d e n n e e t e t m i t i r . D i n , zgl iktidar v e bilgi s r e l e r i n e d a i r bir ey
l e m ilkeleri k m e s i y k e n , bir s o y u t l a m a v e e v r e n s e l l e t i r m e a m e l i y e s i
n e uramtr.26 B u s r e c i i n c e l e d i i m i z d e g r d k l e r i m i z yalnzca d i n
s e l h o g r a r t n d a n v e h a l i y l e y e n i bir b i l i m s e l keiften ibaret d e -

25 rnein, Tylorun Primitive Cullure-nda 2. Ksm'da yer alan "Animism" blm.

26 On sekizinci yzylda, zglln kamusal dinsel sylemden tedricen karlnn
aamalann ayrntl bir ekilde betimleyen bir kaynak iin bkz. Gay 1973.

JL

Talal

Asad

iidir-, a y n z a m a n d a , bir k a v r a m n v e bir dizi p r a t i i n geirdii d n

m e d e t a n k o l m a k t a y z . B u d n m ise bizzat m o d e r n iktidar v e
bilgi m a n z a r a s n d a g e r e k l e e n d a h a b y k bir d e i i m i n p a r a s d r .
B u d e i i m i n i i n d e y e n i bir d e v l e t t r , yeni bir b i l i m t r . y e n i bir
hukuki v e a h l a k i z n e yer alr. B u d n m a n l a m a k iin. i l a h i y a t n
m u l a k l a t r m a k e i l i m i n d e o l d u u bir h u s u s u ak v e net ayrt e t m e k
gerekir: o l a y l a r n (szceler, pratikler, istidatlar) o l u u m u baka bir d
zeydir, b u o l a y l a r a a n l a m v e r e n v e b u a n l a m da s o m u t k u r u m l a r d a c i
simlendiren yetkilendirme sreleri daha baka.

Anlam Olarak Din v e Dinsel Anlamlar

G e e r t z ' i n d i n m t a l a a s n n b u n o k t a s n d a k i s o r u n , iki farkl s y l e m d

zeyini ( i s t i d a t d o u r a n s e m b o l l e r ile b u istidatlara ait k a v r a m kozmik
bir e r e v e y e y e r l e t i r e n s e m b o l l e r ) e i t l e m e k t e n ibaret deildir. s t e
yerek d e i l s e b i l e , k e n d i s i n i n a y n z a m a n d a i l a h i y a t n b a k a s n
k u l l a n d a n l a l y o r . B u h a n d i k a b n s e b e b i i s e ina e d i l m e s r e l e r i
n e b a k m a k s z n , a n l a m n n c e l i i n d e srar e t m e s i . " B i r d i n , g e r e k l i
i n t e m e l d o a s n a d a i r m u l a k , s v e g e n e l l i k l e d e arpk e y l e r b i l
direbilir," d i y e yazyor, "ancak bir d i n eer t e v a r s e d i l e n pratikler v e
ahlaklk olarak adlandrdmz

geleneksel hissiyatlar derlemesin

d e n t e bir e y o l a c a k s a , y l e ya da b y l e bir ey b i l d i r m e k z o r u n d a
dr" (98-99).
B i l d i r m e z o r u n l u l u u m a s u m v e m a k u l g r n y o r fakat a s l n d a b u
z o r u n l u l u k s a y e s i n d e A s y a , Afrika v e L a t i n A m e r i k a ' d a k i A v n j p a l m i s
y o n e r l e r i n a l m a l a n b a t a o l m a k zere, b t n bir H r i s t i y a n l a t r m a
s a h a s t a r i h s e l olarak kap a r a l a n m t r . T e v a r s e d i l e n pratiklerin ger

ekliin [emel doasna dair bir ey bildirmek zorunda o l d u u , d o l a y s y l a d a

d p e d z m a n a s z o l m a y a n b u pratikler iin d a i m a belli a n l a m l a n n
m n a s i p g r l e b i l e c e i n i d n m e k , b u pratiklerin "din"e ait o l u p o l
m a d n b e l i r l e m e n i n birinci k o u l u d u r . B y l e l i k l e , H r i s t i y a n l a m a m i n s a n l a r (Ihe unevangelized], g e n e l l i k l e ya pratikleri bir e y b i l d i r m e
y e n l e r d i y e g r l r v e b u d u r u m d a pratiklerine b e l l i a n l a m l a r atfedilir
( b u d a pratikleri y a k t r m a l a r a a k klar); ya da pratikleri ( m u h t e m e
l e n m u l a k , s v e g e n e l l i k l e d e arpk) e y l e r b i l d i r e n l e r olarak g r
lr, d o l a y s y l a b u b i l d i r i m l e r c i d d i y e a l n m a z . D u r u m l a n n b i r i n d e , d i n
k u r a m , t e k i l e r e ait s u s k u n (mule) ritel hiyeroglifleri o k u m a k , t e k i -

314

Antropolojik Bir Kalegori

Olarak Dinin n a s

lerin pratikleri m e t i n o l a r a k i n d i r g e m e k iin elzemdir. b r d u r u m d a

i s e , d i n k u r a m , pratiklerin k o z m o l o j i k s z c e l e r i n i n g e e r l i l i i n i y a r g
l a m a k iin e s a s t r . A n c a k n e o l u r s a o l s u n , d a i m a , g z l e m l e n e n pratik
l e r i n , i i t i l e n s z c e l e r i n , yazl szcklerin t e s i n d e bir e y l e r o l m a l
dr. A r k a p l a n a e r i i p o n u g n y z n e k a r m a grevi i s e b u n l a r a a n
lam veren din kuramna

verilmektedir.^^

D e m e k ki G e e r t z d i n s e l k u r a m ile pratik a r a s n d a b i r iliki kurarken

h a k l i ; fakat b u n u bizatihi b i l i s e l bir iliki, m c e r r e t / b e d e n s i z

[disembo-

died) bir z i h n i n A r i m e t n o k t a s n d a n y a p a b i l e c e i d i n t a n m n n

bir

a r a c o l a r a k g r m e k t e y a n l m a k t a d r . D i n k u r a m v e d i n pratii a r a s n
daki iliki bir m d a h a l e - d i n i , d n y a d a ( z i h i n d e d e i l ) t a n m s a l s y -

27 Hristiyan ilahiyatnn olay temsilini anlama dntrme biimi. Auerbach'n Bat

edebiyatnda gerekliin temsil edilme biimleri hakknda kaleme alnm klasik
eserinde zmlenmi ve u pasaida ksaca zetlenmitir: "Kutsal yazlarn tm ie
rii, sylenen eyi duyumsal zemininden olduka teye tayan tersir bir balama
yerletirilir, bu balamda okuyucu yahut dinleyicinin dikkatini duyumsal olaydan
bu olayn anlamna evirmesi istenirdi. Bu yaklamn dourabilecei tehlike, an
lam younluu altnda olaylann grsel unsurunun silinebllmesidir. Durumu anla
tacak bir rnek verelim: Tanrrnn ilk kadn olan Havvay Adem uyurken onun ka
burga kemiinden yaratmas adeta seyirlik (dramatic) bir olaydr; bir askerin, armh
ta lm bir vaziyette olan sa'nn yan tarafn demesiyle kan ve suyun akmas da
yle. Halbuki, bu iki olay arasnda tefsiri bir iliki kuran bir doktrine gre. Adem'in
uyumas Mesih'in lm uykusunun mecazdr, Adem'in yan tarafndaki yaradan n
sanln lk cismani annesi Havva'nn dogmas gibi Mesih'in yan tarahndaki yara
dan da insanln ruhani annesi olan Kilise domutur (kan ve su kutsal semboller
dir) -bylece, mecazi anlam karsnda duyumsal olay snkler. Dinleyici yahut
okuyucunun algsna hitabeden e y . . . duyumsal bir intiba kadar zayflam ve dik
kat tamamen anlam balamna ynelmitir. Mukayese amacyla, Greko-Romen ger
eki temsil rneklerine baktmzda, her ne kadar ciddiyeti daha hafif, sorunlarla
dolu ve tarihsel ak anlay olarak kat be kat daha snrl kalsalar da, duyumsal ieriklerlyle tam bir btnlk iinde olduklarn grrz. Onlar, duyumsal grn ile
anlam arasndaki antagonizmadan habersizdirler, halbuki bu antagonizma Hristi
yanln ilk dnem, esasen her dnem gereklik grne sirayet etmitir"" (1953,
48-49). Auerbachn devamen gsterdii zere, ortaan sonlarndaki HristiyanI
nazariye, gndelik hayat temsillerine tipik mecazi anlamlar ve dolaysyla zgn
dinsel deneyim trleri yklemitir. Auerbach'n kullanmnda, mecazi yorum semtolizmle eanlaml deildir. kincisi daha ok alegoriye yakndr; sembol, sembolletlrilen nesnenin yerine ikame edilir. Mecazi yorumda ise bir olayn temsili
(Adem'in uyumas) baka bir olayn temslliyle (Mesih'in lm) sarahate kavutu
rulur, yani, onun anlam olur. kinci temsil, lk temsili aa kartr (Auerbach'n ak
tardna gre. kullanlain teknik terim figran implire di) -onda rtk olarak mevcut
tur.

Talal

Asad

l e m l e r z e r i n d e n ina e t m e , hakilci a n l a m y o r u m u n d a b u l u n m a , belli

szce v e pratikleri ierirken dierlerini d l a m a - m e s e l e s i d i r . B u r a d a n
m k e r r e r s o r u m u z a geersek: K u r a m s a l s y l e m g e r e k t e d i n i n a s l t a
n m l a m a k t a d r ? Hakiki szce v e pratiklerin taklidi y a h u t y a s a k l a n m a s
y a h u t d a y e t k i l e n d i r i l m e s i y o l u n d a bir t a l e p olarak b u s y l e m i n etkin
bir b i i m d e i g r e b i l e c e i t a r i h s e l k o u l l a r n e l e r d i r ? ktidar, d i n i n a
sl y a r a t m a k t a d r ?
B i r p r a t i i n d i n s a y l a b i l m e s i iin n e tr b i l d i r i m l e r v e a n l a m
larla z d e l e t i r i l m e s i g e r e k i r ? Geertz'e kalrsa, b t n i n s a n l a r d a g e
n e l bir v a r o l u d z e n i n e d a i r kkl bir i h t i y a o l m a s n e d e n i y l e d i n s e l
s e m b o l l e r b u ihtiyac g i d e r m e k zere i g r m e k t e d i r . D e m e k ki i n s a n
lara d e r i n b i r dzensizlik korkusu h a k i m d i r . " n s a n e n az n o k t a d a ,
k a o s l a - y a l n z c a y o r u m l a r d a n d e i l , yorumlanabilirliklen

de

mahrum

o l a y l a r k a r g a a s y l a - kar karya k a l m a t e h d i d i a l t n d a d r : z m s e l
y e t e n e k l e r i n i n s n n n d a , t a h a m m l g c n n s n n n d a , m a n e v i kavra
y n n s n r m d a " (100). B u n o k t a l a n n h e r b i r i n d e ( z i h i n s e l , fiziksel v e
m a n e v i ) alglanan tehditleri karlayp dzenlemek dinsel sembollerin
ilevidir: " d z e n l e m e a a m a l a n n n her birindeki a n l a m s o r u n u . . . . b i r
y a n d a n , insanlar arasnda cehaletin, acnn v e adaletsizliin kanl
mazln

b i l d i r m e , v e y a e n a z n d a n gerekliini takdir e t m e ; dier

y a n d a n b u n l a n n d n y a n n t a m a m n n zellii o l d u u n u y a d s m a m e
selesidir. te h e m bildirme h e m yadsma olgusu dinsel sembolizm
z e r i n d e n g e r e k l e m e k t e d i r ; y a n i , i n s a n n varlk a l a n n , i i n d e i n s a
n n s k n b u l d u u n a i n a n l a n d a h a b y k b i r varlk a l a n y l a irtibatl a n d r a n b i r s e m b o l i z m . " (108).
Dikkat e d i l i r s e , m u h a k e m e z e m i n i b u r a d a bir k a y m a y a u r a m t r .
D i n i n , g e r e k l i i n d o a s hakknda ( m u l a k , s v e g e n e l l i k l e arpk d a
o l s a ) bir e y b i l d i r m e k d u r u m u n d a o l d u u e k l i n d e bir iddia b i r k e n a
ra b r a k l m ; d i n i n e n n i h a y e t i n d e dzensizlik s o r u n u n a kar pozitif
bir t u t u m t a k n m a m e s e l e s i o l d u u , a y r c a , b i r b t n o l a r a k d n y a n n
y l e y a d a b y l e a k l a n a b i l i r g e r e k e l e n d i r i l e b i l i r v e ekilebilir o l d u
u n u b i l d i r m e m e s e l e s i o l d u u e k l i n d e lml bir g r e g e i l m i t i r ^ s D i n h a k k n d a k i b u m u t e d i l g r (ilk d n e m H r i s t i y a n B a b a l a n -

28 Kr. Douglas (I975,76|: "Dinsiz bir kii. baz tUr aklamalar olmakszn da halinden
memnun olan yahut toplumsal dzeni geerli klacak birletirici bir ilke olmakszn
da toplumda hareket etmekten memnun olan kiidir."

31 fi
Antropolojik

Bir

Kategori

Olarak

Dinin

nas

n yatut o r t a a k i l i s e - a d a m l a r g r s e d e h e t e d e r d i ) ^ ^ A y d n l a n ma-sonras toplumunda Hdstiyanln varolmasna msaade edilen

tek m e r u a l a n m r n d r ; b i r e y s e l inan hakki: i n s a n l k d u r u m u c e
halet, ac v e adaletsizliklerle doludur ve dinsel semboller bu gerekle
o l u m l u b i i m d e u z l a m a y a h i z m e t e d e n bir aratr. S o n u o l a r a k , bu
g r p r e n s i p t e b u ilevi g r e n her felsefeyi ( o n d o k u z u n c u yzyl r a s y o n a l i s t l e n n i kzdracak b i i m d e ) d i n s t a t s n d e grecek veya d i n i ,
( m o d e r n H r i s t i y a n l a r kzdracak b i i m d e ) insanlk d u r u m u n u k a b u l
l e n m e n i n d a h a ilkel, d a h a h a m bir b i i m i o l a r a k d n m e y i m m k n
klacaktr, l-ler iki d u r u m d a da d i n i n e v r e n s e l o l a r a k bir i n a n {belief) i
levi ifa ettii y o l u n d a k i n e r m e , d i s i p l i n l i bir bilgi v e kiisel d i s i p l i n
r e t m e s a h a s o l a r a k d i n i n m o d e m s a n a y i t o p l u m u i i n d e n e kadar
m a r j i n a l l e t i i n i n g s t e r g e s i d i r . B u h a l e g e l m i bir d i n , IVlanc'n i d e
o l o j i o l a r a k d i n k a v r a y n a n m s a t m a k t a d r : gerekliin b i l i n c i n d e n
farkl olarak; r e t i m i l i k i l e n n i n d n d a k a l a n , bir bilgi r e t m e y e n fa
kat h e m ezilenlerin strabn ifade e d e n h e m d e s a h t e bir a v u n t u o l a n
bir b i l i n h a l i .
O y s a , e l e a v u c a gelmez d i n s e l a n l a m m e s e l e s i hakknda Geertz'in
s y l e y e c e k o k e y i v a r d i n s e l s e m b o l l e r g e n e l bir v a r o l u dzeni kav
ray f o r m l l e t i r m e k l e kalmaz, a y n z a m a n d a , bu k a v r a y l a n bir ger
eklik a u r a s n a d a brr. B u n u n ise "inancn amaz'" o l d u u b e l i r t i l
m e k t e d i r . D i n s e l i n a n d a i m a " o t o r i t e n i n n c e d e n k a b u l " n ierir v e
b u da d e n e y i m i d n t r r : "Kafa k a n k l , ac v e m a n e v i p a r a d o k
s u n - A n l a m P r o b l e m i n i n - varl i n s a n t a n n l a r a , e y t a n l a r a , r u h l a r a ,
t o t e m i k kurallara ya da y a m y a m l n m a n e v i y a r a n n a i n a n m a y a sevk
eder. . . . F a k a t bu p r o b l e m i n a n l a n n d a y a n d t e m e l d e i l , o n l a n n
en n e m l i u y g u l a m a s a h a s d r " (109). G r n d k a d a n y l a , d i n s e l
i n a n b u r a d a kafa k a n k l , a c v e m a n e v i p a r a d o k s l a r reten d n y a
s a l k o u l l a r d a n a y n d n l m e k t e d i r , stelik d e b u i n a n e n t e m e l d e
o n l a d a u z l a m a n n bir y o l u s a y l m k e n . K u k u s u z , h e m

mantksal

h e m d e t a r i h s e l g e r e k e l e r e d a y a n a r a k , b u n u n h a t a l bir g r o l d u -

29 lavols'un beinci yzyldaki piskoposu Hristiyanl Auvergne'ye yayd vakit, ky

llerin "bir bataklk kenarnda sunularla gnlk bir festival kutladklarn grp.
. . . 'Nulla est religio in stagno' dedi: bataklkta din olmaz." (Brown 1981, 125). Or
taa Hristiyanlar iin din evrensel bir fenomen deildi: din. zerinde hakikatin
retildii bir aland ve onlar iin akt ki hakikat evrensel olarak retilmemekteydi.

^17
-L

Talal

Asad

u n u b e l i r t m e k gerekir. n k , i n a n c n n e s n e s i n d e m e y d a n a g e l e n
d e i i m l e r i n a n c m k e n d i s i n i d e deitirir. D n y a d e i t i k e i n a n c m
n e s n e l e r i d e d e i m e k t e d i r , bu d n y a n m bir p a r a s o l a n kafa k a n k I v e m a n e v i p a r a d o k s u n zgl b i i m l e r i d e . G n m z d e bir H r i s t i
y a n ' n T a n n . a h i r e t v e k a i n a t hakknda i n a n d k l a n b i n yl n c e i n a n d k l a n n d a n farkldr -tpk g n m z d e c e h a l e t , a c v e a d a l e t s i z l i e tepki
g s t e r m e b i i m i n i n o z a m a n k i n d e n farkl o l m a s g i b i . O r t a a d a a c
n n , M e s i h ' i n ektii a c y a itirak e t m e k o l a r a k y c e l t i l m e s i ile m o d e r n
K a t o l i k l i k t e a c n n , E s e n l i k G e t i r e n M e s i h (Christ the Healer) . s a v a l p
alt e d i l m e s i g e r e k e n bir k t l k o l a r a k a l g l a n m a s t a b a n t a b a n a zt
tr. B u farklln. B a t t o p l u m u n u n A y d n l a n m a s o n r a s n d a urad
seklerlemeyle ve bu t o p l u m u n yetkilendirmekte olduu maneviyat
d i l i y l e ilgili o l d u u a i k r d r . ' "
G e e r t z ' i n , d i n k a v r a m n m merkezine yerletirdii d i n s e l i n a n [beli.ef) a n l a y , d n y a d a e y l e m ina e d e n bir ey o l a r a k d e i l , bir zihin d u
r u m u o l a r a k i n a n c n n e m i n i v u r g u l a d k a d a n y l a v e iin z e l l e t i r i l
m i ? ? ? H r i s t i y a n i bir i n a n t r : " D i n s e l b a k a s ' d i y e a d l a n d r a b i l e
c e i m i z e y i n a l t n d a y a t a n t e m e l a k s i y o m her y e r d e ayndr-, b i l m e k
iin i n a n m a k gerekir" (110). B i l g i n i n , ya H r i s t i y a n l k - d bir g n d e l i k
y a a m d a n v e y a d i n d bir b i l i m d e n kken ald m o d e r n d n y a d a . H
ristiyan apolojizmi. inanc bilgi srecinin s o n u c u olarak deil, bilginin
bir n k o u l u o l a r a k g r m e e i l i m i n d e d i r . A n c a k , b u r a d a v a a t e d i l e n
b i l g i , t o p l u m s a l h a y a t n b i l g i s i o l a r a k bir g e e r l i l i e s a h i p o l m a d g i
bi ( h a k k a n i y e t l i o l m a k g e r e k i r s e , G e e r t z d e geerli o l d u u n u s y l e m e
mektedir), doa bilimlerinin koul olarak koyduu a m a l a n n sistema
tik b i l g i s i o l a r a k da hibir g e e r l i l i i yoktur. H r i s t i y a n a p o l o j i z m i n i n
i d d i a s , p r a t i e d a i r bir bilgi k l l i y a t n a d a i r d e i l ; bir zihin d u r u m u n a ,
bir i t m i n a n d u y g u s u n a d a i r d i r . H a l b u k i i n a n v e bilgiyi a y n y e r l e r e
k o y m a k , s z g e l i m i , o n ikinci yzyldaki bilgili d i n d a r H r i s t i y a n l a r c a

30 ada bir ilahiyat bu durumun iyi bir rnei: "Sekler meydan okuma, hayatn
bir ok vehesini dinsel alandan ayrmasna karn, daha salam ve yorumsamac
bir denge getirmektedir; anlalmas bazen g olsa da, doal fenomenlerin illeti ve
kkeni, bilinebilen {recagnizable] ve bilinmesi gereken belli baz srelerdir. O halde,
strabn (suffering) anlamna dair bu bilisel zmlemeye giriip strab krmak ve
yenmek insann grevidir, nc bin yln eiinde insanln ve inanann ada
durumu kukusuz her zamankinden daha erikin, daha olgun ve insann strap ek
mesi sorununa yeni bir ekilde yaklamaya daha elverilidir' (Autiero 1987. 124).

318
Aniropolojik

Bir Kategori

Olarak

Dinin

nas

k a b u l e d i l e n b i r a k s i y o m d e i l d i , n k o n l a r iin bilgi v e i n a n o ka
d a r d a ayr e y l e r d e i l d i . B i l a k i s , o z a m a n k i H r i s t i y a n i n a n c bilgi
z e n n e k u r u l u y d u - i l a h i y a t d o k t n n i b i l g i s i . K i l i s e hukuku v e K i l i s e
m a h k e m e l e r i b i l g i s i , r u h b a n z g d n n a y n n t l a n n a d a i r bilgi. K i
lise m a k a m n n (ruhlar, b e d e n l e r v e m a l l a r zerindeki) i k t i d a n n a d a i r
bilgi, g n a h karmann n koullan v e sonularna dair bilgi, dinsel
tarikatlara d a i r k u r a l l a n n bilgisi, t r b e l e r i n y e d e r i v e e r d e m l e r i n e d a
ir bilgi, azizlerin h a y a t l a n n a dair bilgi v e s a i r e . B u t r ( d i n s e l ) b i l g i l e
rin t a m a m n a

vkf o l m a k o l a a n t o p l u m s a l h a y a t n bir n k o u l u ,

(pratikte v e s y l e m d e s o m u t l a a n ) i n a n ise - i s t e r d i n s e l v e s e k l e r
b r o k r a s i e r b a b , i s t e r s e s r a d a n halk i i n - t o p l u m s a l hayat etkili bir
b i i m d e y r t e b i l m e n i n bir n k o u l u y d u . B u n e d e n l e , o n l a n n i n a n
l a r n n s a h i p o l d u u b i i m , esneklik v e ilev ile a m z d a k i i n a n c n
b i i m , e s n e k l i k v e ilevi b t n y l e farkldr - a y n d u r u m p h e v e
inanszlklar k o n u s u n d a d a g e e d i .
i n a n c n , her d i n i n karakteristii o l a n , ayrt e d i c i bir zihin d u r u m u
olduu yolundaki varsaym ada aratrmaclarn eletirilerine he
def o l m u t u r . N i t e k i m , N e e d h a m (1972) ilgin bir y a k l a m d a n h a r e
ketle, i n a n c n hibir y e r d e a y n bir b i l i n d u r u m u o l m a d n , a y r c a ,
t o p l u m s a l y a a m n y r t l e b i l m e s i iin d e z o r u n l u bir k u r u m o l m a d
n ileri s r m t r . S o u t h w o l d (1979) o n u n l a t a b a n t a b a n a zt bir g
r o r t a y a k o y m u t u r ; o n a g r e , i n a n m e s e l e l e r i h e r h a l d e ayrt e d i c i
zihinsel d u r u m l a r a dair v e h e r t o p l u m u i l g i l e n d i r e n m e s e l e l e r d i r , n
k " i n a n m a k " d a i m a bir i n a n a n ile bir n e r m e a r a s m d a k i bir ilikiye,
o n u n z e r i n d e n d e , i n a n a n ile gereklik a r a s n d a k i bir ilikiyi imler.
H a r e ( 1 9 8 1 , 82) i s e N e e d h a m ' hedef a l a n bir e l e t i r i s i n d e , d a h a d o
y u r u c u bir s a v u n m a gelitirerek y l e d e m i t i r ; " i n a n e l b e t t e bir zihin
d u r u m u v e y e d e m i bir istidattr, a n c a k , b u n l a r a s a h i p o l m a k iin
belli t r d e n k u r u m v e pratiklere s a h i p o l m a k gerekir."
K s a c a s , Geertz'in " d i n s e l perspektif" d e d i i e y i n a l t n d a y a t a n
"temel a k s i y o m " u n her y e r d e a y n olmadm

iddia e t m e k pek d e m a n

tksz d e i l k a n m c a . n a n c ; hakiki d i n e a i t , d i l e g e t i r i l e b i l e n isel bir

d u r u m olarak saptama, yeertme v e l m e abas Hristiyan kilisesi
nin o l m u t u r . "

31 Bu srecin bir ynn betimleme gayesiyle yaptm bir alma iin bkz. Asad
1986b.

J!L

Talal

Asad

Perspektif Olarak Din

G e e r t z ' i n i s t i h d a m ettii f e n o m e n o l o j i k l g a t e , iki ilgin s o r u u y a n

d r m a k t a d r . B u n l a r d a n biri sz k o n u s u l g a t e n i n t u t a r l l n a , d i e riyse m o d e r n b i l i s e l c i b i r d i n n o s y o n u n a u y g u n l u u n a dairdir. K a n a
a t i m c e , b u l g a t e k u r a m s a l a d a n tutarsz o l m a k l a birlikte, m o d e m
toplumdaki kiiselletirilmi din kavramyla s o n derece u y u m iinde
dir.
N i t e k i m , m a k a l e d e d e n i l m e k t e d i r ki. "dinsel b a k a s " v a r o l a n
e i t l i b a k a l a n n d a n - s a d u y u , b i l i m , estetik- biridir v e kimi b a
k m l a r d a n o n l a r d a n a y n l r . Saduyu

p e r s p e k t i f i n d e n farkllar n k

"gndelik h a y a t n g e r e k l i i n d e n t e y e , o n l a r d z e l t e n v e b t n l e y e n
d a h a st b i r g e r e k l i e g e e r , t a n m l a y c zellii i s e b u st gereklie
g r e d a v r a n m a k d e i l , o n u b e n i m s e m e k v e o n a i m a n etmektir." Bilim
sel p e r s p e k t i f e d e b e n z e m e z n k ""gndelik h a y a t n g e r e k l i i n e y
nelik s o r g u l a m a s , verili d n y a y i h t i m a l e d a y a l b i r hipotezler s a r m a
lna a y r t r a n k u r u m s a l l a m bir p h e c i l i k z e r i n d e n d e i l , d a h a
st v e h i p o t e t i k o l m a y a n hakikatler z e r i n d e n yrr." Estetik p e r s p e k
tiften d e farkldr n k ""olgusallk m e s l e s i n d e n t a m a m e n

koparak

k a s t e n bir i m a j v e y a n l s a m a h a v a s y a r a t m a k y e r i n e , o l g u s a l l k l a ilgi
s i n i d e r i n l e t i r i r v e m u t l a k bir hiliyat a u r a s y a r a t m a y a alr" (112).
B a k a b i r d e y i l e , d i n s e l perspektif t a m a m e n r a s y o n e l b i r b a k a s
deilse bile, irrasyonel de deildir.
S a d u y u , b i l i m v e e s t e t i i n m a h i y e t i y l e ilgili b u zete itiraz e t m e k
pek d e zor o l m a s a gerek.^^ pakat b e n i m a s l v u r g u l a m a k

istediim

32 Bilimi tanrmlaya dnk felsefi abalar henz tam bir mutabakat salamamtr Son
zamanlarda Anglo-Saxon dnyada Popper, Kuhn, Lakatos, Feyerabend. Hacking ve
dier baz isimler ile Fransa'da Bachelard ve Canguilhem"n eserlerinde ve onlarn
etrafnda eitli argmanlar gelitirilmitir. nemli eilimlerden biri de tekil, zsel
bilimsel bir bilimsel yntemin olmas gerektii varsaymna dayanan ve literatrde
snrlama sorunu {demanaiioH problem) olarak bilinen meseleyi zmeye ynelik giri
imlerin terkedilmi olmasdr. Bilim insannn "dnyann belirliliini (givenr\KS) ih
timale dayal bir hipotezler sarmalna zlmeye uratt" yolundaki argman ne
kadar sorguya aksa, onu tamamlayc bir argman olan ve dinde deneysellie yer
olmadn ngren ddia da bir o kadar phelidir. Bu son iddiay rtecek kant
lar bulmak in Hristiyan ileciliinden daha uzaa gitmeye gerek yoktur Ayn e
kilde, sanatn "olgusallk meselesinden tamamen koparak, kasten bir imal ve yanl
sama havas yaratma" meselesi olduu yolundaki argman da tm yazar ve sanat-

Antropolojik

Bir

Kategori

Olarak

Dinin

inas

nokta U; perspefeti/terimini m o d e r n t o p l u m d a b i l i m v e d i n iin a y n e

kilde k u l l a n d m z d a , t e n m i n t a d s e m e l i l i k a r m kesinlikle
i n s a n y a n l g y a sevk e t m e k t e d i r : n k zsel olarak, g n m z d e d i n ,
b i l i m i n t a b i o l m a d bir s e m e l i l i e tabidir. B i l i m s e l pratik, teknik v e
b i l g i l e r d i n i n artk y a p a m a z o l d u u bir b i i m d e t o p l u m s a l y a a m n
d o k u l a r n a kadar nfuz e t m e k t e v e hatta o n l a r y a r a t m a k t a d r . ' ' B u
a n l a m d a , d i n i n g n m z d e bir perspektif ( v e y a G e e r t z ' i n z a m a n za
m a n k u l l a n d t a b i d e bir "tutum") o l m u olduu s y l e n e b i l i r , fakat b i
l i m i i n a y n e y i s y l e m e k m m k n deildir. Y i n e bu a n l a m d a bir b i
l i m e d e g e m i i n v e i m d i n i n her t o p l u m u n d a r a s t l a d m z s y l e y e
meyiz. B i r a z d a n Geertz'in b a v u r d u u perspektifizmin o n u n e gibi zor
luklara urattn greceiz, fakat n c e s i n d e , d i n i n s a h i p o l d u u gereklii-koruma-mekanii

zerine y a p t z m l e m e y i

incelememiz

gerekiyor.
D i n s e l s e m b o l l e d n i l e v l e n ile ilgili n c e k i a r g m a n l a r n a u y g u n
olarak, y l e yazyor Geertz: "dinsel k a v r a y l a n n s a h i c i l i i [veridical) v e
d i n s e l b u y r u k l a r n s a h i h l i i n e [sound) d a i r her n a s l s a o l u a n b u i t m i
n a n , n t e l - y a n i , kutsal d a v r a n - i i n d e gerekleir" (112). B u c m l e
yi a l n t l a d m z uzun p a s a j , n t e l i icra e d e n l e n n b i l i n c i n d e n e l e r o l
d u u n a d a i r keyfi s p e k l a s y o n l a r ile n a k e t m e o l a r a k ritel hakknda
t e m e l s i z i d d i a l a r a r a s n d a g i d i p geliyor, ilk bakta, b u n u n i e b a k
p s i k o l o j i ile d a v r a n p s i k o l o j i n i n tuhaf bir k o m b i n a s y o n u o l d u u
g r l y o r - o y s a o k n c e l e n V y g o t s k y ' n i n (1978, 58-59) belirttii ze
re, b u ikisi k a d y e n b i r b i n y l e tutarsz d e i l d i d e r n k ikisi d e p s i k o l o
jik f e n o m e n l e r i n zsel o l a r a k e i t l i u y a n c o r t a m l a r n s o n u l a n n a
bal o l d u u v a r s a y m n paylar.

larca aikar grlmeyecektir. rnein, sanat eletirmeni lohn Berger'in tarikulade makalesi "Kbizmin
"nde, "kbizmin, resimdeki maj ile gereklik arasnda
ki ilikinin mahiyetini deitirdiini ve bylece insan ile gereklik arsnda yeni bir
ilikiyi ifade ettiini" (1972. 145) ileri srmesinden anlyoruz ki, kbizmde grsel olgusall yeniden tanmlama kaygs sz konusudur.
33 Baz okuyucular, tienim szn ettiim eyin bilim (kuram) deil teknoloji (pratik
teki uygulama) olduunu, oysa Geertz"in yalnzca bilimden bahsettii gibi bir d
nceye kapldlarsa, syleyeceim o ki bu ikisi arasnda keskin bir ayrm yapan her
giriim, her ikisinin de tarihsel pratiini an basitletirerek yanlgya der (kr.
Muson and Robinson 1969). Vurgulamak istediim nokta, bilim ve teknolojinin bir
likle gerek bireysel gerekse kolektif modern hayatlann yapsnn temelinde yer ald
, oysa bu durumun, en bo anlam dnda, din iin geerli olmad hususudur.

JzL

Talal

Asad

G e e r t z , ritelierin ilevini d i n s e l i t m i n a n o l u t u r m a k olarak v a r s a y

m a k t a d r ("bu plastik o y u n l a r d a i n s a n l a r i m a n l a r n r e s m e d e r k e n ka
zanr"! 1 14|), fakat b u n u n n a s l v e n i i n o l d u u n u hibir y e r d e a k l a m a m a k t a d r . D o r u s u b u tarz bir d i n s e l d u r u m u n h e r z a m a n d i n s e l ri
t e l i i n d e k a z a n l m a d n d a t e s l i m etmektedir: " K u k u s u z , her k l
trel p e r f o r m a n s d i n s e l bir p e r f o r m a n s deildir. D i n s e l p e r f o r m a n s l a r
ile s a n a t s a l o l a n l a r , hatta s i y a s a l o l a n l a r a r a s n d a pratikte bir snr iz
m e k pek k o l a y bir e y deildir, n k s o s y a l f o r m l a r gibi s e m b o l i k
f o r m l a r da b i r d e n fazla a m a c a h i z m e t edebilir" (113). A n c a k u s o r u e s
g e i l m e k t e d i r : E e r d i n s e l o l a n v e d i n s e l o l m a y a n perspektifler a r a
s n d a k i s n r o kadar kolay i z i l e m i y o r s a , k a t l m c n n s e m b o l i k f o r m
lar i m a n d o u r a c a k b i i m d e a l m a s n s a l a y a n / g a r a n t i e d e n e y n e
d i r ? D i n s e l bir perspektif b e n i m s e m e k zere bir y e t e n e k v e i r a d e n i n ri
t e l i c r a s n n c e l e m e s i gerekmez m i ? T a m da b u s e b e p l e d i r ki r i t
e l i n n a s l i l e d i i n i a n l a t a n basit bir etki-tepki m o d e l i yetersizdir. B u
d u r u m d a kutsal bir icra a n l a m n d a ritel d i n s e l i m a n n e l d e edildii
y e r d e i l , i m a n n o y n a n d (szlk a n l a m y l a ) erkndr. E e r b u n u n
n a s l g e r e k l e t i i n i a n l a m a k istiyorsak yalnzca kutsal p e r f o r m a n s n
k e n d i s i n i d e i l a y n z a m a n d a m e v c u t b t n d i s i p l i n e r faaliyetler dizi
s i n i , bilgi v e pratiin k u r u m s a l formlarn d a i n c e l e m e m i z gerekir n
k b u r a l a r i s t i d a t l a r n o l u t u r u l d u u , v e k o r u n d u u v e s a y e s i n d e h a
kikate e r i m e i m k a n l a r n n s e i l i p ayrld yerlerdir - A u g u s t i n ' i n net
bir b i i m d e g r d zere.
Geertz'in. dinsel sembolleri evrensel, bilisel ltlere gre t a n m
l a m a k s u r e t i y l e d i n s e l perspektifi d i n d p e r s p e k t i f l e r d e n ayrt e t m e
a b a s n v u r g u l a d m . D i n i ; b i l i m , s a d u y u , estetik, s i y a s e t v . s . ' d e n
a y r m a a b a s n d a n Geertz'in u m d u u fayda i r r a s y o n a l i t e

ithamlarna

kar d i n i s a v u n a b i l m e k t i r . E e r d i n i n ayrt e d i c i bir perspektifi (Durk

h e i m ' i n t a b i r i y l e , k e n d i n e zg bir hakikati) v a r s a v e vazgeilmez bir
ilevi v a r s a , d i n h a d d i z a t n d a d i e r perspektiflerle rekabet i i n d e g
rlemez v e bu yzden yanl bilin dourmakla sulanamaz demektir.
t e y a n d a n , b u r a d a k a a m a k l bir s a v u n m a y a t a n k o l u y o r u z . n k
Geertz'e g r e , d i n s e l s e m b o l l e r benzersiz b i i m d e gereki g r n e n
i s t i d a t l a r y a r a t m a k t a d r . B u r a d a , m a k u l l l e r d e k e n d i n d e n e m i n bir
failin p e r s p e k t i f i n d e n m i sz e d i y o r a c a b a , y o k s a (gerekliin t e m s i l
leri s a y e s i n d e gerekliin k e n d i s i n i g r e b i l e n ) p h e c i bir g z l e m c i
n i n p e r s p e k t i f i n d e n m i ? B u nokta hibir e k i l d e ak deildir. H i b i r

322
Antropolojik

Bir Kalegori

Olarak

Dinin

nas

e k i l d e a k o l m a y n n s e b e b i i s e b u tarz f e n o m e n o l o j i k bir y a k l a
m d a , d i n s e l d e n e y i m i n , i n a n a n l a n n i i n d e y a a d d n y a d a k i bir
e y l e ilikili o l u p o l m a d n , varsa n e d e r e c e v e n e e k i l d e ilikili o l
d u u n u a n l a m a k iin bir kar y o l o l m a m a s d r . D i n s e l s e m b o l l e d h a
yatla iliki k u r m a n n k o u l l a r m d a n b i n olarak g r m e y i p , k s r d n g
i i n d e kalarak, d i n s e l s e m b o l l e d d i n s e l d e n e y i m i n (ki h e r d e n e y i m g i
bi hakiki o l m a l d r ) n k o u l u s a y m a k b u kmazn n e d e n l e r i n d e n b i
ridir.
G e e r t z , m a k a l e n i n s o n l a n n a doru d i n s e l perspektif ile s a d u y u
perspektifini a y r m a k y e r i n e b u sefer o n l a n b i d e t i r m e y e a l m a k t a
dr - v e n e t i c e d e y a k l a m n n t a m a m n a sirayet e t m i bir m p h e m l i k
aa k m a k t a d r . n c e l i k l e S c h u t z ' u n fikirlerinde d e s t e k a r a y a n G e
ertz, s a d u y u y a d a y a n a n a m a l a n n v e pratik e d i m l e r i n g n d e l i k d n
y a s n t m i n s a n l a n n m t e r e k y n olarak grr v e i n s a n y a a m n n
b u n a d a y a n d n ifade eder: "Bir i n s a n , h a t t a g e n i i n s a n t o p l u l u k l a n , estetik a d a n duyarsz, d i n s e l a d a n kaytsz, formel b i l i m s e l a r a
t r m a y r t m e k a s n d a n d o n a n m s z olabilir, o y s a b s b t n s a d u
y u d a n m a h r u m yaayamaz"" (119). A r d n d a n ilave e d e r , "bireyler d i n s e l
perspektif i l e s a d u y u perspektifi a r a s n d a s a l n r d u m r " (119). B e l i r t
tiine g r e , b u perspektifler a r s n d a k i fark y l e m u t l a k t r ki b u n l a n
a y r a n kltrel b o l u k l a n k a p a t m a k a n c a k "Kierkegaard s r a m a l a r "
ile m m k n o l u r (120). A k a b i n d e u f e n o m e n o l o j i k k a r s a m a y y a p a r :
" R i t e l z e r i n d e n . . .dinsel k a v r a y l a n n belirledii a n l a m e r e v e s i n e
"sramak" s u r e t i y l e , riteli bitirip tekrar s a d u y u d n y a s n a d n d k
t e n s o n r a , i n s a n -ezkaza, d e n e y i m a k t a r m a s o r u n l a n h a r i c i n d e - d e i
m i olur. nsann deimesiyle, saduyu

dnyas da deiir, n k i m d i i n

s a n n g z n d e b u d n y a , o n u d z e l d p t a m a m l a y a c a k d a h a s t bir ger
ekliin cz bir f o r m u n d a n baka bir e y deildir" (122; v u r g u l a r s o n
radan).
Perspektif deitirme v e dnya deitirme

hakkndaki

bu tuhaf

a k l a m a kafa kartrcdr - a s l n a baklrsa, bizzat Schutz"un a n l a t m

da y l e . r n e i n , b i r e y i n , b i r i n d e n d i e r i n e s r a y p d u r d u u d i n s e l
e r e v e ile s a d u y u d n y a s n d a n b a m s z o l u p o l m a d ak d e i l
dir. Geertz"in, m a k a l e n i n b a n d a s y l e d i k l e r i n e baklrsa b u n l a r b i r b i
r i n d e n b a m s z d r (kr. 92), a y n c a , s a d u y u n u n h e r i n s a n n hayat
a s n d a n z o r u n l u o l d u u y o l u n d a syledikleri d e b u o k u m a y d e s t e k
lemektedir.

Fakat a y n z a m a n d a

perspektif

deitirmekle

inanann

Talal

Asad

k e n d i s i n i n d e d e i e c e i , k e n d i s i n i n d e i m e s i y l e ise s a h i p o l d u u
s a d u y u d n y a s m n da deitirilip dzeltilecei ileri s r l m e k t e d i r . O
halde, saduyu dnyas bireyin sramalarndan bamsz

deildir.

t e y a n d a n , v e r i l e n aklamada-, d i n s e l d n y a n n b a m s z

olduu.

n k i n a n a n i i n zgn d e n e y i m kayna o l d u u , b u d e n e y i m zerin

d e n d e s a d u y u d n y a s iin bir d e i i m kayna o l d u u y n n d e bir
intiba u y a n d r l m a k t a d r . D i n s e l d n y a n n ( y a h u t p e r s p e k t i f i n ) d e s a
d u y u d n y a s n d a n e t k i l e n d i i n i belirten h i b i r i d d i a y a r a s t l a n m a m a k
tadr.
B u s o n m l a h a z a , s e m b o l b a m s z bir d i n s e l a l a n n s n r l a r n i
zen n e v i a h s n a m n h a s r bir kategori olarak a l a n f e n o m e n o l o j i k yak
l a m l a u y u m i i n d e d i r . Fakat m e v c u t b a l a m d a o k u y u c u y u bir p a r a
d o k s l a kar karya b r a k m a k t a d r s a d u y u d n y a s h e r z a m a n h e r k e s
iin ortaktr v e d i n s e l d n y a d a n farkldr, n k d i n s e l d n y a bir g r u p
t a n d i e r i n e deiiklik gsterir, kltrn g r u p t a n gruba deiiklik g s
termesi gibi; te y a n d a n , dinsel dnyann deneyimi saduyu dnyas
n e t k i l e r v e b y l e c e h e r iki d n y a n n z g n l d e d e i i m e urar v e
s a d u y u d n y a s g r u p t a n gruba d e i m e y e b a l a r , k l t r n g r u p t a n
g r u b a d e i m e s i g i b i . B u p a r a d o k s m p h e m bir f e n o m e n o l o j i n i n e s e
ridir: gereklik bir y a n d a n failin t o p l u m s a l perspektifinin

hakikatle

a r a s n d a k i m e s a f e o l m a k t a v e yalnzca ayrcalkl g z l e m c i t a r a h n d a n
l l e b i l m e k t e ; t e y a n d a n t o p l u m s a l o l a r a k ina e d i l m i bir d n y a
n n b a m s z ? ? ? bilgisi o l m a k t a v e h e m faile h e m d e g z l e m c i y e ak
o l m a k t a , fakat g z l e m c i y e a n c a k fail z e r i n d e n ak o l a b i l m e k t e d i r . ' ' '

34 Geertz, 1983 makale derlemesi iin yazd nszde bu perspektifsel yaklam terk
etmek istedii izlenimi uyandryor "jSanatnj Bat-d balamlar iin kullanlabi
lir bir kategori olup olmad minvallndekl tartmalar din', 'bilim', 'ideoloji' yahut
hukuk' hakknda yaplan benzer tartmalarla kyaslandnda bile, iinden klma
s son derece g bir mesele olmutur Ayn zamanda son derece de ksr bir mese
le olmutur Birbiriyle kesien bir sr donuk hayvan resminin olduu bir maara
duvan, fallus biiminde yaplm bir tapnak kulesi, tyl bir kalkan, hat yazs ta
yan bir parmen veya dvmeli bir yz ne diye adlandmrsanz adlandnn. hl bel
li bir fenomenden bahsetmek durumundasnz. Belki buna kula takas veya Kyamet
Kitabn da eklemenin seriyi bozaca hissi de elik edecektir. Mesele sanatn (ya
hut baka bir eyin) evrensel olup olmad meselesi deil: Bat Alrika oymacl,
Yeni Gine palmiye yapra resmi, on beinci yzyl talyan resim retimi ve Fas iir
urandan birbirini aydnlatacak biimde sz etmenin mmkt) olup olmad me
selesidir" (1983. 11; vurgu sonradan]. Bu soruya verilmesi gereken cevap kesinlikle:
evet. Elbette birbirinden ayr eyleri birbiriyle ilikilendirerek konumaya abala-

324
Antropolojik

Bir Kategori

Olarak

Dinin

nas

Sonu

B u p a r a d o k s t a n bir eyler r e n e c e k s e k , belki d e Geertz'in k e n d i n d e n

e m i n b i r e k i l d e ulat u s o n u c u d e e d e n d i r e b i l i r i z : "O h a l d e , d i n i n
a n t r o p o l o j i k a d a n i n c e l e n m e s i iki a a m a l bir i l e m gerektirir: e v v e
la, bizalifii dini o l u t u r a n s e m b o l l e r d e s o m u t l a a n a n l a m s i s t e m l e n n i n
zmlenmesi; sonra ise, bu sistemlerin toplumsal-yapsal ve psiko
lojik s r e l e d e ilikisinin k u r u l m a s " {125; italikler e k l e n m i t i r ) . N e ka
d a r d a m a k u l g r n e n v e e s a s n d a n e kadar d a y a n l bir y a k l a m .
D i n s e l s e m b o l l e d , szck a n a l o j i s i y l e , a n l a m t a y a n aralar d i y e a n layacaksak, sz k o n u s u a n l a m , i i n d e kullanld t o p l u m u n y a a m
b i i m i n d e n b a m s z o l a r a k kurabilir miyiz? D i n s e l s e m b o l l e r i kutsal
bir m e t n i n a y e t l e r i gibi d n e c e k s e k , d o r u o k u m a y g a r a n t i e d e n
t o p l u m s a l d i s i p l i n l e r i gz ard ederek, n e a n l a m a geldiklerini b i l e b i l i r
miyiz? D i n s e l s e m b o l l e r i d e n e y i m l e r i d z e n l e y e n k a v r a m l a r o l a r a k d
n e c e k s e k , nasl yetkilendirildiklerini gz ard e d e r e k o n l a r h a k k n d a
pek b i r e y s y l e y e b i l i r miyiz? D i n s e l s e m b o l l e r z e r i n d e n d e n e y i m l e nen eyin znde

t o p l u m s a l deil m a n e v i d n y a o l d u u n e s r l s e

b i l e , ' ' t o p l u m s a l d n y a d a k i k o u l l a n n b u tr bir d e n e y i m i eriilir kl

m a k l a h i ilgisinin o l m a d s y l e n e b i l i r m i ? D i n t e r b i y e s i k a v r a m b
t n y l e b o bir k a v r a m m d r ?
G e e r t z ' i n n e r d i i iki a a m a n n tek a a m a d a n ibaret o l d u u n u b e
lirtmek i s t i y o r u m . D i n s e l s e m b o l l e r - i l e t i i m , b i l i , e y l e m y n l e n d i r
m e y a h u t d u y g u ifadeleri olarak d n l s n - d i n d s e m b o l l e d e o l a n
t a r i h s e l i l i k i l e r i n d e n b a m s z olarak, baka bir d e y i l e , t o p l u m s a l
h a y a t a e k l e m l e n i p o n u e k l e m l e m e l e r i n d e n -ki b u r a d a e m e k v e iktidar
her z a m a n b y k rol o y n a r - b a m s z olarak a n l a l a m a z l a r . B u r a d a
n e s r d m a r g m a n n , d i n s e l s e m b o l l e r i n t o p l u m s a l y a m a sk
ca b a l o l d u u ( d o l a y s y l a o n u n l a birlikte deitii) veya d a i m a e g e
m e n s i y a s a l iktidar d e s t e k l e d i i ( z a m a n z a m a n d a m u h a l i f o l d u u ) g i -

mamz gerekir, fakat eleri, kltrl Batllarca rahatlkla sanat fenomeninin numu
neleri olarak tannacak ekilde bir seri ina etmekteki maksat tam olarak nedir?
Kukusuz herhangi birey herhangi teka bir eyi aydnlatabilir, lakat aydnlanma
(tanmann aksine) inlfa tam da maslahata binaen alldk perspektifleri ve nce
den kurulmu serileri brakmaya bal deil midir? Szgelimi, flofstadter'in muhte
em Cdel, Escher. Bacft (1979) sralamasn dnelim.
36 Kr. Evans-Pritchard 1956 son blm, aynca Evans Pritchard 1965 sonu ksm.

Talal

Asad

bi t e z l e r d e n ibaret o l m a d n v u r g u l a m a k gerekiyor. A s l m a k s a d m ,
d i n s e l t e m s i l l e r i n ( h e r t e m s i l g i b i ) kendi kimlik v e hakikatlerini (irulffulness) kazandklar a l a n a ikin o l a n farkl pratik v e s y l e m trleri o l
d u u n u v u r g u l a m a k . B u r a d a i m a e d i l e n h u s u s , d i n s e l pratik v e s z c e
lerin a n l a m l a r n t o p l u m s a l o l g u l a r d a a r a m a k gerektii d e i l , yalnzca
u n o k t a d r , d i n s e l pratik v e s z c e l e r i n i m k a n v e s a h i p o l d u k l a r o t o
riter s t a t t a r i h s e l o l a r a k zgl d i s i p l i n v e g l e r i n e s e r i o l a r a k a k
lanmaldr

Belirli d i n l e r i n a n t r o p o l o j i k a r a t r m a c l a r , d e m e k ki, b u

n o k t a d a n y o l a k m a l , " d i n " d i y e t e r c m e ettii k a p s a m l k a v r a m n

iini bir a n l a m d a boaltp yerine inceledii olgunun tarihsel kimlii
ne g r e h e t e r o j e n e l e r k o y m a l d r
S o n bir h a t r l a t m a . Dikkatsiz o k u y u c u l a r b u m a k a l e n i n H r i s t i y a n
lk m t a l a a s n d a o t o r i t e r m e r k e z i y e t i , s e k i n c i bir b a k a s n a kay
d v e n i h a y e t h e t e r o d o k s i n a n a n l a r n , d i r e n i i k y l l e r i n v e kilise
otodoksisinin hakimiyet altna alamad insanlarn dinlerini hesaba
k a t m a d gibi bir s o n u k a r a b i l i r D a h a d a k t s , m a k a l e n i n d i n
hakkndaki b a k a s n n d i s i p l i n e r o l m a y a n , g n l l l e d a y a l , b e l
li y e r l e r l e s n r l o l a n H i n d u i z m tarz d i n l e r hakknda s y l e y e c e k bir e
yi o l m a d s o n u c u n u k a r a b i l i r B u tarz bir k a r s a m a y a p m a k b u m a
k a l e y i y a n l a n l a m a k v e m a k a l e d e Geertz'in y a p t n d a n d a h a iyi bir
antropolojik t a n m getirme abas grmek demektir. Oysa, a m a c m
d a n b u k a d a r uzak bir ey o l a m a z . B u m a k a l e o r t a a l a r d a n b u g n e
k a d a r H r i s t i y a n l n u r a d d n m l e r i n ksa bir zeti gibi d u r u
y o r s a , b u n u n s e b e b i etnografik r n e k l e r i m i keyfi o l a r a k bir d i n e h a s
r e t m i o l m a m d e i l d i r . E l i n i z d e k i m a k a l e a n t r o p o l o j i k bir d i n t a n m
na u l a m a fikrini, m o d e r n d n y a y kuran ( m e r u bir g e m i v e g e l e c e k
a n l a y n da i e r e n ) belirli bir bilgi v e iktidar t a r i h i n e a t f e d e r e k b u t a
n m l a m a abasnn kendisini sorunsallatrmaktadr'^

Yazarn Ceneabgies of Religion: DiKipline and Reasons of pover in ClristianHy and slam
(Baltimore and London: The lohns Hopkins University Press. 1993) isimli kita
bnn 1. blmnden eviren Ayetullah Tekin

37 Bu tanmlama abalannn ard arkas gelmiyor. Bu kervana son katlanlardan Tamblah (1990. 6) da ilgi ekici almasnn ilk blmnde bir tanm neriyor: "genel
antropoloiik bir bak asndan, generic bir kavram olarak dinin ayrt edici zellii
inanta ve kainatn ilemesine dair getirdii 'rasyonel aklama' alannda deil; aknla dair zel bir Farkndalkta ve bu farkndal gerekletirmeye ve onun yneltimlerine gre yaamaya dnk sembolik iletiim edimlerinde aranmaldr."

326
Antropolojik

Bir

Kategori

Olarak

Dinin

nas

Referanslar
Asad. T.. 1986b. "Medieval Heresy: An Anthropologlcal View." Social Hijiory 11. no. 3.
Auerbach, E. 1953. Mimesis. Prlnceton: Princeton Univ. Press. Austin. |. L. 1962. Hov (o
Do Tfings cild WoA(fa. Oxford: Clarendon.
Autiero, A. 1987. 'The Interpretation of Pain: Tte Point of View of Cattolic Theology."
n Poifi: A Medical and Anihmpological Chaenge. editcd by |. Brihaye et al. New York.
Springer-Verlag.
Baker. D. 1972. 'Vir Dei: A Secular Sanctity n The Early Tenth Century." n Popular B<lie/
and Praclice. edlted by C. I, Cuming and D. Baker. Cambridge: Cambridge Univ.
Press.
Bettenson, H.. cd. 1956. The Early Christian Falhers. London: Oxford Univ.Press.
Brown. P. 1967. Augustine of Hippo. London: Faberand Faber.
Brown, P.. 1981. The Cult ofthe Sainls: \ts Rise and Function n Latin Christianity. London: SCM.
Chadwick, H. 1967. TAe Earf;/Cdurcli. Harmondsworth, Mlddlesex: Penguln.
Chadwick, 0.1964. The Reformation. Harmondsworth, fv1iddlesex: Penguin.
Chenu, M-D. 1968. Nalure. Man. and Society in theTwelllh Century-. Essays on Theological Perspectives in the Latin W(. Chicago: Univ. of Chicago Press.
Collingwood, R. G. 1938. Tlie Principles of Art. London: Oxford Univ. Press.
Douglas. M. 1975. mplicil Meanings. London: Routledge and Kegan Paul.
Dumont, L, 1971. "Religion. Politics, and Society n the ndividualistic Universe." Proceedings o/ the Royal A nthropoltgical nslilule for 1970.
Evans-Pritchard, E. E. 1956. NuerRdlgion. Oxford: Clarendon.
Evans-Pritchard, E. E. 1965. Thenries ofPrimitive Religion. Oxford: Clarendon.
Finucane, R. C. 1977. Miracles and Pilgrims: Popular Seliefs in Medieval England. London
Dent.
Coulanges, Fustel de. 1873. The Ancienl City. A Study on the Religion. Laws. and InsIKulions of
Creeceand Rome. Boston: Lothrop, Lee and Shepherd.
Geertz, C. 1973. The Inlerprelalion ofCullures. New York: Basic Books.
Geertz. C. 1980. Negara: Tde TAealre Slale in Nineleenlf-Centurg Bali. Prlnceton: Princeton
Univ. Press.
Geertz, C. 1983. Locai Knocledge: Furter Essays in lnlerpreliw Antropologi). New York: Basic
Books.
Harre. R. 1981. "Psychological Varlety." n Indigenous Psychologies, edited by P. Heelasand
A. Lock. London: Academic Press.
Harrison, P. 1990. "Religion" and he Religions in the English EnligAlenmenl. Cambridge:
Cambridge University Press.
Knovvles, M. D... 1963. The Nionaslic Order in England. 94,0-1216. 2d cd. Cambridge: Camb
ridge Univ. Press.
Kroeber. A. L.. and C. Kluckhohn. 1952. Culiure: A Crilical Review of Conc^ts and Definitions.
Papers ofthe Peabody Museum, vol. 47, no. I. Cambridge, Mass.: Peabody Museum.
Lienhardt, G. 1961. Divinil^ and Experience. Oxford: Clarendon.
Luljpen, W. A. 1973. Theobgy as Anthropology. Pittsburgh: Duquesnc Univ. Press.
Macintyre, A. 1971. Againsi the Sefimages of the Age. London. Duckworth.
McNellI. I. T, and H. M. Camer, eds. 1938. Medieval Handbooks of Pennine New York: Columbia Univ. Press.

Jl

Talal

Asad

McNeill,). T. 1933. "Folk-Paganism in the Pcnitentials." \oumal of Religion 13.

Musson. A. E., and E. Robinson. 1969. Science and Technology in he Induslrlal Revo/ution.
Manchester: Manchester Univ. Press.
Needham. R. 1972. Be(ie/, Language. and Expenence. Oxford: Basil Biackurell.
Peirce, C. S. 1986. ^rilings o/C S. Pene. Vol. 3. Bloomington: ndiana Univ. Press.
Radclirfe-Brown. A. R. 1952. Slrudure and Funclion n Primitiw Societg. London Cohen and
West.
Southern, R. W. 1970. Weslern Sociely and Ihe Church in ihe Middte Agcs. Harmondsworth,
Mlddlesex: Penguin.
Southwfold, M. 1979. "Religious Belief." Alan. n.s. 14.
Sperber, D. 1975. Relhinking Sgmbolism. Cambridge: Cambridge Univ. Press.
Sykes. N. 1975. "The Religion of Protestants." n The Cambridge Hislorg of he Bible. Vol 3.
edited by S. L. Crcenslade. Cambridge: Cambridge Un'tv. Press.
Tambiah, S. |. 1990. Magic. Science. Relijion. and Ihe Scope ol Ralionalily. Cambridge: Camb
ridge Univ. Press.
Vygotsky. L. S. 1962 119341. Thoughl and language. Cambridge. Mass.: MT Press.
Vygotsky. L. S. 1978. Mind in Society. Cambridge. Mass.: Harvard Univ. Press.
Watkins, O. D. 1920. A Hslorg o/ Penance. 2 vols. London: Longmans.
Willey. 15. 1934. The Seventeenth-Century Background. London. Chatto and Windus.

DRDNC BLM
YASN AKTAY
MUSTAFA AYDIN

POSTMODERN DNYADA DN:

BR ANLATI MI, TANRI'NIN NTKAMI MI?
Yasin AKTAY

S o s y o l o j i d e din aratrmalar genellikle m o d e r n l e m e y l e veya gele

neksel d n y a n n yapsal d n m balamnda szkonusu olmakta
dr. B u b a l a m m o d e r n l e m e t e o r i l e r i n i n ierdii v e t e m e l

nitelii

i l e r l e m e c i l i k v e e v r i m c i l i k o l a n bir t a r i h n o s y o n u y l a k e n d i l i i n d e n
ykldr. S z k o n u s u tarih n o s y o n u m o d e r n l e m e y l e doru orantl
o l a r a k g e l e n e e zg kabul e d i l e n b t n k u r u m l a r n z a m a n l a y o k o l u p
gideceini ngrmektedir. B u n g r y e uygun olarak m o d e r n l e m e
s o s y o l o j i s i , g e l e n e i karakterize e d e n b i d a t , h u r a f e , d i n , m i l l i y e t i l i k ,
rklk gibi d a h a z i y a d e k l t r e l , v e y a M a r k s i s t bir t e r m i n o l o j i y l e ko
n u m a k g e r e k i r s e s t y a p s a l k u r u m l a r n y a n s r a , t a r m s a l r e t i m tar
z v e b u tarzn gerektirdii ilikilerin y o k o l u p g i d e c e i , y e r i n i m o d e r n
kltrel v e e k o n o m i k k u r u m l a r a b r a k a c a y n n d e bir b e k l e n t i y i b i
limsel formlasyonlarna kavuturmaya almt.
S o s y o l o j i n i n t m n c d n r l e r i , a l m a l a r n h e p b y l e s i bir
b e k l e n t i n i n n i h t e l o s u b e l i r l e y e c e i bir g e i a a m a s h i s s i y a t y l a
y r t m l e r d i r . r n e i n b u d e r l e m e d e gerek G n t e r K e h r e r , g e r e k s e
k o n u y l a ilgili r n e k y a z l a n y e r a l a n Kari M a r x v e F r i e d r i c h E n g e l s , ta
r i h i n , r e t i m ilikilerindeki s m r y e d a y a l d z e n i n d o a l s o n u c u
o l a n bir e i t a r p k b i l i n o l a r a k d i n i n m u t l u s o s y a l i s t s o n a d o r u y o k o l a c a bir t e l e o l o j i y e

tab o l d u u n u

dndler. Ayn teleoloji, mil

l i y e t i l i i n d e , kk veya g e i m l i k t a n m s a l r e t i m i n d e k a p i t a l i s t g e
l i m e y e yenik d e c e i n i n g r m t . D e n i l e b i l i r ki. M a r k s i s t s o s y o
loji b y k l d e , y l l a r c a b u t e l e o l o j i n i n y n n a r m o l m a s n n
yaratt sorunlarla boutu

d u r d u . Max W e b e r kapitalizmin d o u -

JfL

Yasin

Al(tay

s u y l a ilgili a n a l i z l e r i n i P r o t e s t a n l k l a i l i k i l e n d i r i r k e n . bir y a n d a n da
p a r a d o k s a l o l a r a k P r o t e s t a n l n n a s l , y i n e n e r e d e y s e t e l e o l o j i k bir
yolla, d i n i n s o n u n u veya gndelik hayatn seklerlemesini hazrlad
n s e r g i l e m e y e a l y o r . O n u n d n y a d i n l e n z e n n e o l a n a n a l i z l e n n i n t o p l a m n d a n d i n i n v e y a d i n s e l i n a n l a n n g n d e l i k h a y a t t a n gitgi
d e d a h a fazla e k i l e c e i v e m o d e r n l i i n r a s y o n e l v e s e k l e r d n y a s n
da d i n i n y e n n i n k a l m a y a c a y n n d e bir n g r n n izlen rahatlkla
okunabilir. Dier y a n d a n Durkheim, din konusundaki e v n m c i t a n h a n
l a y n d a , d i n i n u a n a kadar izlemi o l d u u y o l d a n g e l e c e k t e n e o l a
c a n a dair baz iaretler g r n y o r u k a d a r v a r ki, i l e v s e l c i bir yak
l a m l a d i n i n bir i l e v e s a h i p o l d u u l d e y a a m a y a d e v a m e d e c e
i t e s b i t i , bir y o l l a da g e l i e c e k o l a n y e n i t o p l u m s a l k u r u m l a n n d i n i n
e l i n d e n b u ilevi fazlasyla a l a c a y n n d e k i pozitivist b e k l e n t i y i tekradamaktadr
K s a c a , d i n s o s y o l o j i s i k o n u s u n d a k i a l m a l a r , bir y a n d a n d i n i n
e n i n d e s o n u n d a e k i p g i d e c e i m o d e r n d n y a d a k i i l e v i n i n bir a r a
t r m a s o l a r a k g e l i i r k e n , bir y a n d a n da a s l n d a o k d a h a b y k l
d e bir t r l s z k o n u s u m o d e r n i s t b e k l e n t i n i n

gereklememesinin

t e o n k y a k l a m l a r d a yaratt rahatszlklarca b e l i d e n m i t i r .

Kuku

suz, d i n i n gerek R e f o r m a s y o n y o l u y l a R n e s a n s t a k i ilevi i t i b a r i y l e

g e r e k s e M a x W e b e r ' i n ok iyi ortaya k o y d u u zere K a p i t a l i z m i n d o
u u v e g n d e l i k h a y a t n r a s y o n e l l e m e s i s r e c i n e d e ok c i d d i katk
l a n o l m u t u r Y a n s r a baz d i n s e l y a p l a n n b u tr bir g e l i m e y e ket
v u r u c u bir m o t i v a s y o n szdaarc rettii d e k a y d e d i l m i t i r .
s o s y o l o j i s i n i n b a l c a n e s n e l e r i n i o l u t u r a n b u t e m a l a r , her

Din

halkr

da, m o d e r n l e m e balam iinde dinin e l e alnmasn gerektirmitir

Y a a d m z d n y a n n ise p o s t m o d e r n o l d u u s y l e n i y o r . B u n a
i n a n a c a k o l u r s a k , gerek d i n i n e k i l i p g i t m e s i y n n d e k i

modernist

b e k l e n t i l e r g e r e k s e d e p o s t m o d e r n l i i n i i n d e o k n c e d e n e k i p git
m i o l m a s g e r e k e n d i n i n y e r i n i n n e o l d u u s o r u l a n h e m e n yakamza
y a p a c a k t r K u k u s u z , m o d e r n i s t b e k l e n t i l e r i n bir hayli g e r e k l e i y o r
izleniminin

d o d u u d n e m l e r o l m u t u r . zellikle y i r m i l e r d e n

ve

o t u z l a r d a n s o n r a , y e t m i l e r e kadar gerek d n y a d a g e r e k s e T r k i y e ' d e

d i n i n t o p l u m s a l tezahrleri v e d i n s e l h a r e k e d e r d e k i seyreklik b u izle
nimi dorulayacak cinstendi. Ancak, yetmilerden itibaren neredeyse
b t n d n y a d a v e b t n d i n l e r d e bir ' t e m e l l e r e d n ' v e y a 'ze d
n ' h a r e k e t l e r i n i n , kltrel v e s i y a s a l g n d e m i n b a k e s i n e o t u r -

333
Din

Sosyolojisi

m u o l d u u n u g r e b i l i y o r u z . G i l l e s K e p e l b u d u r u m a Tann'nn

intika

m m e t a f o r u y l a ironii< bir yalclam getirirlcen, n e r e d e y s e b t n d i n l e r

deki c a n l a n m a n m , d i n l e ilgili n e r a s y o n a l i z m i n n e d e m o d e r n l i i n h e s a b m n h e n z b i t m e m i o l d u u n u , bitecek g i b i d e g r n m e d i i y l e
a k l a n a b i l e c e i n i , zengin

ampirik

rneklerle gstermeye alyor

( K e p e l , 1992). K e p e l ' i n g s t e r d i i ey,"hakikaten d e t m hzyla y a a n

makta o l m a s n a ramen gnnz modernliinin dinsel hareketlerin
c a n l a n m a s y l a karakterize e d i l m e k t e o l d u u d u r .
B u d u r u m m o d e r n i z m i n d i n l e ilgili u y l a m s a l b e k l e n t i s i n i c i d d i
bir krize s o k t u u g i b i , d i n s e l c a n l a n m a l a r , y i n e a y n kaderi p a y l a m a
lar b e k l e n e n b a k a kltrel u n s u r l a r d a , r n e i n milliyetilikler, rk
lklar v e sair yerel kimlik h a r e k e t l e r i n d e k i g e l i m e l e r e p a r a l e l o l a r a k
m o d e r n l i k s r e c i n d e k i y e n i bir a a m a n n h a b e r c i s i v e y a iareti olarak
a l n m a y a b a l a n m t r . B u b a l a m d a d i n i n , u l u s - d e v l e t l e r i n zayfla
m a s n a p a r a l e l o l a r a k g e l i m e k a y d e d e n b a k a y e r e l c i kimlik hareket
leriyle a y n k u l v a r d a bir k i m l i k a r a y n a karlk verdii d n l m
tr. O n u n g e l i m e s i n e yol a a n b a l c a s r e l e r d e n biri u l u s - d e v l e t l e
rin z a y f l a m a s n n d o u r d u u b o l u u d o l d u r m a y n n d e k i i s t i d a d
olmakla

birlikte, k u k u s u z zaten v a r o l a n bir kimlik

potansiyelinin

u l u s - d e v l e t i d e o l o j i s i n i n b a s k s n d a n bir n e b z e k u r t u l m u

olmann

r a h a t l y l a hzl bir g e l i m e k a y d e t m i o l d u u g r l e b i l i r . A m a her

h a l k r d a , gerek d i n i n gerek sair y e r e l c i kimlik h a r e k e t l e r i n i n u l u s d e v l e t i n k r e s e l l e m e o l g u s u n a siyas, e k o n o m i k v e kltrel dzeyler
deki hzl k a t l m y l a y a k n d a n ilikileri vardr. B u k a t l m bir y a n d a n
u l u s - d e v l e t i n s a f - m o n i s t , merkeziyeti y a p s n z e d e l e r k e n , bir y a n
d a n u l u s m e f h u m u n u n b i r l e t i r i c i i d e o l o j i s i n i zayflatmakta, i n s a n l a
rn m e n s u b i y e t v e kimlik d u y g u l a r n d a b y k b o l u k bloklar m e y d a
na g e t i r m e k t e d i r l e r . H e m e n h e m e n b t n u l u s - d e v l e t y a p l a r n d a za
ten v a r o l a n bir ok etnik v e d i n a l t y a p l a r b y k birletirici bir i d e o l o
j i n i n z a y f l a m a s y l a birlikte k e n d i yerel m e n s u b i y e t l e r i n i d a h a fazla
h i s s e t m e k t e , giderek b u m e n s u b i y e t l e r l e y e t i n e n bir k i m l i k - i n s r e
cine dalmaktadrlar. S o n zamanlarda kreselleme temalaryla milli
yeti s y l e m l e r i y k s e l t e n t e m a l a n n p a r a d o k s a l olarak y a n y a n a git
mesi byk lde bu nedenlerle aklanabilmektedir.
B u n u n l a birlikte, k r e s e l l e m e n i n d i n i n a n l a r v e d i n i n g n d e l i k
h a y a t t a k i tezahrleri

zerindeki etkisi salt b u n u n l a snrl deildir.

Kukusuz bu balamda szkonusu edilen kreselleme temas dinin

^ I L

Yasin

Aklay

y k s e l i i n i a k l a m a y a a l a n y n y l e dikkat e k m e k t e d i r . O y s a kre
s e l l e m e n i n d i n i n y k s e l i i kadar d i n s e l i n a n l a r d a k i s u l a n m a y d a
b e r a b e r i n d e g e t i r e n ok negatif s o n u l a n d a vardr. B i r a n d a d n y a n n
fer t a r a f n d a n bir s r d e i i k m i l l i y e t l e k a r l a a n i n s a n l a n n k e n d i
m i l l k i m l i k l e r i n i n s n d a n n g r m e l e r i kadar, hatta belki d e d a h a faz
la bir e t k i l e n i m , bir i n a n c a m e n s u p o l a n l a r n a n o a l m v e h e r tr
den inan ve
gelmektedir.

ritel

biimleriyle karlamalan esnasnda

meydana

E n azndan teoride, yani rnein sosyolojik gelenekte

D u r k h e i m ' n e h i d e m e v e s a n a y i t o p l u m analizleri i z l e n d i i n d e d i n i n
kresellemeyle daha byk travmalar yaayacan s y l e m e k m m
kn. Bilindii gibi Durkheim, geleneksel t o p l u m u n

kendine kapal,

k e n d i n e e k o n o m i k a n l a m d a o l d u u kadar kltrel ve d i n s e l a n l a m d a
da y e t e n v e kendi d n y a a l g s n m u t l a k o l a r a k g r e n zellikleriyle bir
t a s v i r i n i y a p m t . B u tasvirin d e v a m n d a e h i d e m e n i n , h e p s i d e b u
e k i l d e i n a n d h a l d e h e p s i d e b i r b i r i n d e n farkl o l a n i n s a n l a r n bira
raya g e l m e s i y l e birlikte m e y d a n a g e l e n i n a n v e n o r m b u n a l m , y a n i
anomie ile karakterize e d i l e n tasviri g e l m i t i . A n o m i e i n s a n l a n n kendi
i n a n l a n n n dier inanlar karsnda d e e r d e n - d m

konumuna

t a n k o l m a k ; y a n s r a baka i n s a n l a r n d a a y n k o n u m u

paylaarak

kendi i n a n v e d e e r l e r i y l e b a l a n n zayflattklann g r m e k l e d e r i n l e
iyor. B u d u r u m d a i n a n a n kiiyi veya e h i r h a y a t n a u y m a y a a l a n
kiiyi a s l e t k i l e y e n e y m e v c u t n o r m l a r n h e p s i n i n g r e c e l i o l d u u n u
g r m e k t e n d e t e , m e v c u t o u l c u kltr i e r i s i n d e h e r h a n g i bir i n a n
c n g e e r l i l i i n e karar v e r e c e k bir st k o n u m u n m e v c u t

olmadnn

d r a m a t i k kefi ( P o o l e , 1993). D u r k h e i m ' n s a n a y i t o p l u m u n u n s o n u c u

o l a n e h i d e m e s r e c i zerine b u g z l e m i n i n k r e s e l l e e n d n y a n n
kltrel d u r u m u n u t a s v i r e d e b i l m e k iin fazlasyla g e e d i o l a c a d
n l e b i l i r . N i t e k i m , b u g n n k r e s e l l e m e y l e karakterize e d i l e n k l
trel d u r u m u n u n e n belirgin zellii, kltrel f o r m l a n n , d i n s e l i n a n
l a r n , g n l k y a a m r n t l e r i n i n e n yksek d z e y d e o u l c u bir t o p
lumsal pota ierisinde aa yukan eitlenmi olmas; a r a l a n n d a n b i
rinin

s t n l n e h k m v e r e c e k bir s t ilkenin varlyla ilgili o l a

naklar t k e t m i o l m a s d r .

P o s t m o d e r n i z m , K r e s e l Anomie m i ?
Postmodernizm

zerinde d n r k e n k o n u y u k r e s e l l e m e d e n a

m a k d a artk n e r e d e y s e s o S y a l b i l i m l e r i n u y l a l m

teamllerinden

335
Din

Sosyolojisi

biri haiine g e i m i t i r . O y s a I t r e s e l l e m e d e n n e l<astediidiinin b e l i r t i i m e s i gerelimei<tedir. nlc l<resellene, ler n e Icadar stiJnl<r bir
t a n m l a m a y l a d n y a e k o n o m i k s i s t e m l e r i n i n ortaya k n n bir u z a n
t s olarak g r l e b i l s e d e b u n u n kkenleri ok d a h a n c e l e r e g i t m e k
tedir. B r a k n z p o s t m o d e r n l i i , m o d e r n l i k n c e s i n e kadar b i l e u z a n a n
kkenlerinden szedilebilmektedir. Nitekim. M a x W e b e r ' i n analizleri
n i n o d a n d a yer a l a n " d n y a d i n l e r i " n i n h e m e n h e p s i "fetih" v e y a
benzeri i d e o l o j i l e r i araclyla kresel bir y a y l m a y h e d e f l e m i l e r d i r .
O n l a r n b u y a y l m a c iradeleri doallkla kresel bir v i z y o n gerektiri
y o r d u v e y a b y l e s i bir ufka ilgiyi srekli o l a r a k b e s l i y o r d u . D n y a d i n
leri g k k u b b e a l t n d a y a a y a n herkesi 'kutsal varlk' zinciri a s n d a n
bir y e r l e r e y e r l e t i r m e k , bir n e v i 'kodlamak' d u r u m u n d a y d l a r . T a n
n ' n n l k e s i n e d a h i l o l u p n i h m u t l u l u a u l a m o l a n " m m i n l e r " ile
b u l k e y e d a h i l o l m a y r e d d e t m i , b u lkeye g i r m e y e kar ak bir d i
r e n i g s t e r e n "putperest khrier" bu d n y a n n e s a s aktrlerini o l u
t u r u y o r l a r d v e g r n e n k a d a n y l a b u d n y a b u iki k e s i m l e b u iki kesi
m i n a r a s n d a k i l e r d e n o l u u y o r d u . B y k bir i h t i m a l l e b u n d a n d o l a y
dr ki, R n e s a n s ' l a birlikte g n d e m e g e l e n coraf keifler, s z k o n u s u
'varlk z i n c i r i ' n e d a h a n c e m m i n d i m a l a n n hi k a r l a m a m o l d u
u d e i i k i n s a n l a n d a h i l e t m e k zorunda kalnca c i d d i bir zorlukla kar
l a l d . Z o r l u k b u i n s a n l a n n zincire bir halka o l a r a k n e r e y e v e nasl
y e r l e t i r i l e c e i y l e a l a k a l bir zorluktu. A s l n d a zincirin teorik s n r l a n
b y l e s i n e y e n i bir halkay k a b u l l e n m e y e m u t l a k a n l a m d a kapal d e i l
d i . Z o r l u k t a m a m e n b u zinciri kendileri iin kozmolojik bir t e m e ! o l a
rak a l g l a m o l a n l a n n d u y d u k l a n "yabanclk" o k u n d a n k a y n a k l a n
y o r d u v e k e s i n l i k l e s o s y a l - p s i k o l o j i k bir k k e n e aitti. B e n z e r bir ekil
d e , M a x W e b e r ' i n d n y a n n b y b o z u m u t e r i m l e r i y l e t a s v i r ettii m o
d e r n d n y a n n d i n e y a p t ey, a s l n d a d i n i n t e m e l itikad ilkeleriyle
d o r u d a n e l i e n baz b i l i s e l b u l g u l a r ortaya k o y m u o l m a s deildir.
D n y a h a k k n d a k i y e n i bilgiler, n o s y o n l a r , eski g e l e n e k d o r u l t u s u n
da p e k l y o r u m l a n a r a k d i n i n tutarll k o r u n a b i l i r d i .

Haddizatnda

H r i s t i y a n i l a h i y a t b u tr y o r u m l a r l a d o l u d u r . H a t t a d a h a 17. yzylda
bile Descartes'n Hristiyan teolojisinde devrim saylabilecek, aslnda
t e o l o j i y i k k t e n s a r s a b i l e c e k d n c e l e r i pekl h i bir rahatszla
meydan v e r m e d e n temellk edilebiliyordu. Ancak Hristiyanln e n
t e l l e k t e l d z e y d e k i b u u y u m u n u n kitle d i n i n e t e r c m e s i a y n hzda
v e a y n t i t r e i m ( s i z l i k ) l e r l e g e r e k l e m e m i t i r . T e o l o j i l e r i n kesinlikle
o u y o r u m kaynakl o l a n k a n m l a n kitlelere hi bir z a m a n

birer y o -

Yasin

Al<lay

r u m h a v a s y l a s u n u l a m a z l a r . n a n a n kitlelerin y o l u n a b a k o y a c a k l a n
m u t l a k l k t a d i n l e r e ihtiyalar v a r d r v e bir kez u l a t k l a r n d n d k
l e r i n d e b u n u n b a s i t bir y o r u m o l d u u n u akla b i l e g e t i r m e m e y e dikkat
e d e d e r . O n l a r iin t e o l o j i n i n verileri zerinde h i bir t a r t m a k a b u l
e t m e y e n kutsal k o d l a r , s n d a n t e m s i l e d i y o r d u . N i h a y e t i n d e szko
nusu olan Hristiyan teolojisi-kozmolojisinin t a n m l a m a m ve kodlam a m o l d u u bir a l a n l a k a r l a m a n n yaratt s k n t y d . D u r k h e
i m ' n e h i d e m e s r e c i n d e a d n anomie olarak k o y d u u g z l e m l e r i d e
s o s y a l p s i k o l o j i k bir k k e n e s a h i p t i v e b u d i n l e r i n varlk zincirindeki
b u ilk g e n i l e m e d e d e ilk r n e k l e r i y l e t e c r b e e d i l m i bir d u r u m d u .
B u n a r a m e n b t n b u t e c r b e l e r , kutsal zincirdeki p a s l a n m a l a r , koz
m o l o j i k b u n a l m l a r v s . d i n l e r i n kresel ilgilerini k r e l t m i y o r bilakis
d a h a da p e k i t i r i y o r d u .
B y l e c e k r e s e l l e m e n i n kesinlikle p o s t m o d e r n d n y a y a zg bir
d u n m o l m a d n , d n y a d i n l e r i n e v e y a uygarlklara g t r l e b i l e c e k
k k e n l e r e s a h i p o l d u u n u gryoruz. N i t e k i m , b u k o n u d a n l kre
s e l l e m e t e o r i s y e n l e r i n d e n l o n a t h a n F r i e d m a n (1995) v e R o l a n d R o
b e r t s o n (1995) d n y a - s i s t e m i t e o r i s y e n l e r i n d e n W a l l e r s t e i n ' l a o l a n
t a r t m a l a n n d a , k r e s e l l e m e n i n , z n d e u y g a d k l a r l a a l a k a l bir e y
o l d u u n u k a y d e d e d e r F r i e d m a n , k r e s e l l e m e iin m o d e r n l i k d e n i
len t a r i h s e l o l g u d a n ok n c e l e r e ait r n e k l e r devirir. B u n u n l a b i d i k
t e , k r e s e l l e m e n i n srekli p o s t m o d e r n l e m e y l e e z a m a n l bir o l g u
o l a r a k g n d e m e g e l m e s i n i n bir s e b e b i , s z k o n u s u o l g u n u n kukusuz
y a a d m z a n e n b a a t zelliklerinden birisi o l m a s n d a n k a y n a k
lanyor. B u g n k h a l i y l e k r e s e l l e m e d n y a e k o n o m i k s i s t e m l e r i n i n
o r t a y a k n n bir uzants o l s a b i l e s o s y o l o g l a r o l a r a k , z e l d e d e d i n
s o s y o l o j i s i a s n d a n b u n u n kltrel s o n u l a r z e r i n d e d u r m a k zo
rundayz. z e l l i k l e i l e t i i m t e k n o l o j i l e r i n d e k i g e l i m e l e r , t u r i z m s e k t
rnn ulam teknolojilerindeki

gelimelerin kolaylatnc etkisiyle

m u a z z a m b y m e s i , d n y a a p n d a organize e d i l e n s p o r o l i m p i y a t l a n , e m o b i l kazas, A D S h a s t a l v e sair e t k e n l e d e y o l u a l a n d e r i n

bir kresellik a l g s s z k o n u s u d u r (Turner, 1994: 7 v d ) . B u s r e l e r her
t r d e n v e her i n a n t a n i n s a n n ska biraraya g e l m e s i n i d a h a kolay
latrrken, biraraya g e l m e y e n l e r i n biraraya g e l i l e r i n i v e bu biraraya
g e l i l e r i n iyice k a n k s a n m a s n s a l a m a k t a d r . B u n u n d i n s e l i n a n l a r
a l a n n d a ilk a n d a m e y d a n a g e l e n ok e d i c i a n o m i k s o n u l a n n n y a n
sra, b t n

bir k r e s e l l e m e a l g s n n k a n k s a n d o r a n d a

dinsel

Din

Sosyolojisi

.^L.

i n a n l a n n tekrar geri g e l i i n e tank o l u n a b i l i y o r . K e p e l ' i n T a n n ' n n i n

t i k a m d e d i i b u geri g e l i p o s t m o d e r n d u r u m d a d i n h a k k n d a dikkat
e d i l e b i l e c e k e n n e m l i konu-, d i n i o l g u d a k e f e d i l m e y i b e k l e y e n d a h a
pek o k n o k t a n n m e v c u d i y e t i n e iaret e t m e k t e d i r .

Meta-Anlatlann S o n u : D i n e B u Kanc V e d a ?

Kukusuz postmodernizmin ne olduu konusunda sosyologlar arasn

da s r e g i d e n y o u n bir t a r t m a y atlayarak a n a l i z l e r i m i z e b a l a m
bulunuyoruz. Oysa postmodernizm konusunda yaplm veya yaplanl a n a r a s n d a s e i l m i h e r h a n g i bir t a n m b u k o n u d a y a p l a c a k a n a l i z
lerin y r i J n g e s i n i d e t e s b i t edecektir. E r n e s t G e l i n e r , r n e i n , r a s y o
n a l i s t k a n a d n t e p k i l e r i n i d i l l e n d i r d i i e s e r i n d e (1992). p o s t m o d e r n i z mi 'znelciliin b a t a n a bir s a b l a n " ; t m pratikleri v e i n a n l a n i i n
d e h i bir e v r e n s e l c i l i k i h t i m a l i n i n b u l u n m a d znel y n e l i m l e r d e n
i b a r e t bir tr h i p e r - g r e c i l i k o l a r a k nitelendirir. M o d e r n i s t l e r i e p o s t m o d e r n i s t l e r a r a s n d a k i t a r t m a y d a klasisizm v e r o m a n t i z m a r a s n
daki d a h a eski bir e n t e l l e k t e l a t m a n n bir y e n i d e n o y u n u n d a n i b a
ret bir e y o l a r a k g r e n G e l i n e r , g n m z d e b u h i p e r - g r e c i p o s t m o dernistlerie fundamentalist din hareketlerin ykseliinin biraradalna a l d a n m a m a k g e r e k t i i n i , h a d d i zatnda b u n l a n n b i r b i r l e r i n e rakip
u n s u r i a r o l d u k l a n n k a y d e d e r . D o l a y s y l a G e l i n e r ' i n a n a l i z l e r i n i n zaah, b e n c e p o s t m o d e r n i z m k o n u s u n u d a h a z i y a d e e n t e l l e k t e l bir s o r u n
olarak g r m e s i n d e n v e o n u n m u h a s e b e s i n i n ve deerlendirilmesinin
yine ayn dzeyde yaplabileceini d n m e s i n d e n kaynaklanyor. O ,
p o s t m o d e r n izm i k r e s e l l e m e y l e b e r a b e r y a a n m a k t a o l a n bir k l t
rel s r e o l a r a k takdir e d e m e m i , y l e s i bir kltrel o r t a m d a , a l a b i l
d i i n e f u n d a m e n t a l i s t bir r a s y o n a l i s t bile o l s a , h e r k e s i n k e n d i n e b u
l a b i l e c e i bir y e r d e n d a h a fazlasna t a l i p o l m a m b u l u n u y o r . n k
h i p e r - g r e c e c i d i y e t a n m l a d v e k e n d i l e r i y l e e n t e l l e k t e l bir t a r t
m a y r t m e y e alt p o s t m o d e m i s t m u h a t a p l a r da z a t e n t a n m l a
dklar kltrel v a s a t t a d a h a fazlasna filen t a l i p o l a m y o r l a r . A k a s
G e l i n e r . k r e s e l a p t a kltr v e y a a m tarzlarn b e l i r i e m i o l a n bir
toplumsal hareketin btn meselesinin neredeyse entellektel

bir

m u h a s e b e y l e z l e b i l e c e i n i s a n m , sz d a h a fazla u z a t a n l a n n s a
lf-u gzf p e i n d e o l d u k l a n n d n m t r . B i r e n t e l l e k t e l

akm

000

Jf!-

Yasin

Al(tay

olarai< p o s t m o d e r n i z m i h i p e r - g r e c e l i e indirgericen, b u a k m n f e l s e
f k k e n i n i f e r m e n t i k t e b u l u y o r . K u k u s u z b u n u n iin h e r m e n t i k i ler a r a s n d a k i t a r t m a l a r v e farklar gzard e t m e k z o r u n d a kalacak
tr. n k f e r m e n t i i n baz t o n l a r , grecelii m e r u l a t r m a k bir y a
na, m u t l a k fakikate pozitivist v e r a s y o n a l i s t l e r i n a s l a y a k a l a y a m a y a
c a k l a r , y a k a l a m a k zere b a v u r d u k l a r v e y a gelitirdikleri y o l l a r n s
k a l a m a k z o r u n d a o l d u u b i r e k i l d e t a l i p o l m a k t a d r l a r . Y a y g n b i r ka
n a a t o l m a k l a birlikte y a n l o l a n , H e i d e g g e r v e G a d a m e r ' l e t e m s i l e d i
l e n felsef h e r m e n t i k izgideki m u t l a k hakikat t a l e b i n i n g r l m e m e
sidir.
G e l i n e r , f u n d a m e n t a l i z m i n s o n z a m a n l a r d a k i y k s e l i i n e getirdii
a k l a m a l a r l a d a dikkat ekiyor. D a h a Mslim Society i s i m l i

kitabnda

( G e l i n e r , 1981). b a v u r d u u yksek v e a a kltr s l m l a r a r a s n d a

ki a y r m l a zellikle s l m ' n y k s e l i i n i n c i d d i y e a l n a b i l e c e i n i , d i e r l e r i n i n s e y k s e l i l e r i n i n baka trl a k l a n a b i l e c e i n i d n r . O n a
g r e d i e r d i n l e r i n hayatta k a l m a y a d e v a m e t m e l e r i h a t t a giderek d i n
sel bir c a n l a n ifade e t m e l e r i n i n s e b e b i m u h t e v a l a r n , z l e r i n d e n
sapmak pahasna tamamen modernlemi olmalarndan kaynaklan
mtr, b u y z d e n b u t r d i n l e r i n y k s e l i i , r a s y o n e l bir ierikle d e i l
s e a n c a k o k geici bir p a r l d a m a olarak g r l m e s i g e r e k t i i n d e n , m o
d e r n i z m i n g e n e l s e y r i n e h i bir t e h d i t iermez. O y s a s l m ' n m o d e r n
lie a y a k u y d u r m a s zaten k e n d i n d e ierdii baz y n l e r i g e l i t i r m e k
t e n t e bir p a h a g e r e k t i r m e y e c e k t i r s l m ' n y k s e k k l t r n n o l d u k
a r a s y o n e l e l e r ierdiini d n e n G e l i n e r , b u kltrel y n n , y i n e
k e n d i n d e ierdii h e t e r o d o k s , s a p k n , kitab o l m a y a n , ifah, k s a c a s
p o p l e r a a kltre kar g e l i t i r i l m e s i y l e ( k i , b i r i l e r i n i n b u iin ze
r i n d e zellikle d u r m a s g e r e k m i y o r . G e l i n e r ' e g r e m o d e r n l i i n d o a l
seyri i e r i s i n d e s l m b y l e bir m u h a s e b e y i veya d n m zaten y a
a y a c a k t r ) m o d e r n d n y a y a kar d i r e n i i s r e c e k t i r B u d i r e n i i n ,
m o d e r n i z m i n d a h a bir h a k i m o l m a s y l a a l a k a s varsa d a , a s l n d a G e l l n e r ' e g r e a y n z a m a n d a m o d e r n i z m i n kendi i e l i k i s i n i n b e s l e n d i i
bir nokta o l m a k gibi b i r a n l a m v a r d r G e r e k t e G e l i n e r l m n d e n
n c e y a y m l a y a c a Civil Society and its Rivals ( S i v i l T o p l u m v e D m a n
lar) i s i m l i k i t a b n d a (1994) s l m ' n ierdii a y n t e v h i d i - r a s y o n a l i s t kitb y n e l i m i n f u n d a m e n t a l i z m i n

d e bir ifadesi o l a r a k sivil t o p l u

m u n o l u u m u n a c i d d i bir e n g e l tekil ettii t e h i s i n d e b u l u n u r O y s a

339
Din

Sosyolojisi

bizzat b u y n e l i m i n k e n d i s i y d i s l m ' m o d e r n d n y a y l a u y u m l u kla

cak o l a n g i z i l g . '
zellikle din zenndeki etkilen balamnda p o s t m o d e m i z m i , hat
ta m o d e r n i z m i n k e n d i s i n i , s a l t e n t e l l e k t e l v e y a b i l i s e l bir e i l i m
o l a r a k a l m a k h e r z a m a n o k y a n l t c o l m u t u r . n k , a s l n d a h e r iki
si d e , d i n z e n n d e k i gerek e t k i l e r i n i , d i n i n g n d e l i k h a y a t r n t l e
rinin v a d k a l a n n d a r a l t m a v e y a g e n i l e t m e n o k t a s n d a g s t e r m i l e r
dir. Y i n e d e y u k a n d a her iki s r e hakknda s y l e n e n l e r d e n o r t a y a
k a b i l e c e i g i b i , d i n i n zellikle p o s t m o d e r n d n y a d a , o u l k l t d e r i n
k a n l m a z b i r a r a d a l n n g r e c e c i etkisiyle a n o m i k bir s r e c e

tab o l

m a s , d o l a y s y l a o r t a d a n k a y b o l m a s r e c i n i n h z l a n m a s ile, p o s t m o d e r n l e m e n i n y e r e l l e m e s r e l e r i n i d e tevik e d i c i e t k i s i y l e d a h a bir

c a n l a n m a s a r a s n d a , iki a r a d a bir d e r e d e o l d u u s y l e n e b i l i r . B u d u
r u m d a b u yaznn b a l n d a b e l i r d i d i i gibi p o s t m o d e r n i z m bir y a n
d a n ironik bir b i i m d e T a n n ' n n intikam m e t a f o r u y l a ifade e d i l e n bir
d u r u m d a n bir y a n d a n da bir d i n s e l z l v e a n o m i d u r u m u n d a n s z e d i l m e s i n i m m k n klan karmak bir s r e c i ifade e t m e k t e d i r . K u
kusuz b u d u r u m a y n z a m a n d a din v e kimlik k o n u s u n d a o l a n b i t e n e
g e t i r i l e n a k l a m a l a n n c i d d i bir krizine d e iaret e t m e k t e d i r . i m d i b u
iki d u r u m u n g r e c e d a h a a y n n t l bir t a s v i r i n i d e n e y e l i m .
Lyotard. son derece gelimi toplumlarda bilginin k o n u m u n u res
m bir y o l l a s o r a n bir m e r c i y e bir r a p o r olarak s u n d u u v e P o s t m o d e r n
durum

nitelendirmesinde

dnm

noktas o l u t u r a n a l m a s n d a ,

s z k o n u s u d u r u m u n m e t a - a n l a t l a n n s o n u y l a karakterize e d i l e b i l e c e
ini s y l e d i . M u h t e m e l e n

uzun yllar s n d a n belirsiz k a l m o l a n

p o s t m o d e r n d u r u m k a v r a m n n e n belirgin u n s u r u n u b u t a n m o l u
t u r m u t u r ki, G e l i n e r v e H a b e r m a s gibi n e o - m o d e r n i s t l e r i n p o s t m o dernizme ynelik btn saldnlannn odan da bu tanmn yol at
v a s a t o l u t u r m u t u r . B u t a n m , d o a s gerei belirsiz o l a n p o s t m o
d e r n d u r u m u n v a z g e i l e m e y e c e k tek zellii olarak, h i bir hakikat i d
d i a s n n s a v u n u l a b i l m e i m k a n n a zel bir imtiyaz t a n m a y a n h i p e r - g r e c e c i l i k i s n a d n n belli bir u y l a m a k a v u m a s n s a l a m t r . A n c a k ,
G e l i n e r r n e i n d e g r d m z g i b i , b u imkanszlk v e imtiyazszlk.

Gelner'In bu kitab zerine ve genelde slm dnyasndaki, zelde Trkiye'deki sivil

toplumun geliimiyle slm arasnda kurduu ilikilerin bir snamas iin bkz Elisabeth zdalga. 1997.

340
Yasin

Al(lay

entellektel dzeyde, mantksal prosedrlerce desteklenen veya rt l e b i l e n bir e y deildir. P o s t m o d e r n i z m l e birlikte bir g r e c i l i k t e n
bahsedilecekse bu byk lde Durkheim'in sanayi-kent t o p l u m u n u
karakterize e d e n s o s y a l - p s i k o l o j i k t e m e l l i aomi d u r u m u n u n bir s o n u
c u d u r . B e n z e r bir e k i l d e belli d i n l e r i n gerek m o d e r n l e m e s o n u c u
olarak gerekse s o n d n e m l e r d e postmodernizmle ortaya kan gerile
m e l e r i , i d d i a l a r n n hakikat ieriklerinin b i l i s e l v e y a

argmantatif

prosedrlerle rtlmesi sonucu olmamaktadr.

P o s t m o d e r n i z m b i r kez m e t a - a n l a t l a n n s o n u olarak k a b u l e d i l d i
i n d e , g e r e k t e n d e p o s t m o d e r n d n y a d a d i n l e r i n d e s a l a m bir yer
e d i n e m e y e c e k l e r i kolaylkla kabul edilebilir. n k takdir e d i l e b i l e c e
i g i b i d i n l e r i n t a m a m L y o t a r d ' n b a h s e t t i i t r d e n a n l a t s a l bilgi o l
makszn a y a k t a d u r a m a z l a r . L y o t a r d , A y d n l a n m a ' n n metahzik, b y
sel a n l a t l a r n m e r u i y e t i n i yok e d e r e k , b i l i m s e l r a s y o n a l i s t v e h m a
nist s y l e m l e r i o n l a r n y e r i n e i k a m e e t m i o l d u u n a dikkat ekiyor.
B u i k a m e n i n s o n r a k i a a m a l a r n d a bizzat aklclk, r a s y o n a l i z m , h m a
n i z m v e zgrlk gibi i d e a l l e r i n birer a n l a t m a h i y e t i k a z a n m o l d u k
lar, s t e l i k b u n u e s k i s i n d e n ok d a h a totaliter t e m e l l e r d e t e s i s ettii
ni s y l e r . B u a n l a t l a r d a n t r e t i l e n d e m o k r a s i , zgrlk, n e s n e l l i k g i
bi b y k a n l a t l a r n h i b i r z a m a n g e r e k l e e m e y e c e k a n l a t l a r d a n iba
ret o l d u u b i l i n c i , amz p o s t m o d e r n a olarak

nitelendirmemizi

s a l a y a n bir b i l i n d u r u m u d u r . B y l e bir d u r u m d a ise n o r m a l bir akl

y r t m e y l e g i d i l m e s i gerekirse, ilk e t k i l e n e c e k o l a n d i n l e r d i r . K u k u
suz b u g n b t n d n y a d a f u n d a m e n t a l i s t y k s e l i y n n d e k i e n d i
e l e r e kaynaklk e d e n s l m ' n d a , b u a k l a m a l a r a g r e , p o s t m o d e r n
d u r u m d a k i a k b e t i n i n farkl o l m a s b e k l e n m e m e l i d i r .
B i r y a n y l a da s e k l e r l e m e veya a t e i z m i n g e l i m e s i a n l a m n a g e
l e n b u s r e c i n d i n l e r i n b i l i s e l ierikleriyle fazla ilgisi yoktur. A s l s o
run b i r y a n d a n saysz d i n s e l a n l a y n b i r a d a d a l n n y a r a t t p s i k o
lojik m n a s e b e t s i z l i k h i s s i , bir y a n d a n da d i n l e r i n kendi a n l a y l a r n n
b e s l e n m e s i iin bir v a s a t tekil e d e n g n d e l i k hayat r n t l e r i n i n m o
d e r n h a y a t n r g t l e n m e s i i e r i s i n d e k e n d i n e s a l a m bir yer b u l a m a
m a s n d a n kaynaklanyor. Bryan S . Turner'n ok yerinde tesbitiyle
(1992), b u d u r u m d a , k r e s e l l e m e n i n t a n m gerei, h e r g n h a y a t m
za b y k bir hzla girip y i n e a y n hzla kp g i d e n , bazen g i t m e y i p e s
ki n e m v e a n l a m n k a y b e d e n , bazen d e a n l a m n artrsa b i l e y e r i n d e
e m a n e t gibi d u r d u u h e r k e s e b i l i n e n m u a e r e t b i i m l e r i n i n d e v e r a -

341
Din

Sosyolojisi

n e r i s i n d e , d i n s e l i n a n v e pratikler h i bir imtiyaza s a h i p o l a m a

m a k t a d r l a r , imtiyazsz i n a n v e pratikler, d o l a y s y l a , m n t e s i p l e n n e
s a l a m bir d n y a t a s a v v u r u s u n a m a m a k t a , e n iyi i h t i m a l l e i n s a n l a r
iin o k g e v e k kimlik referanslar o l u t u r a b i l m e k t e d i d e r .

B u g n bir

i n s a n n H n s t i y a n l n n e n fazla m z i i n e y a n s y a n baz tercihlerden-,

M s l m a n l n n d o m u z eti y e m e m e k o n u s u n d a g s t e r d i i d u y a d l k t a n ; A l e v l i i n i n bir Zlfikar kolyesi v e y a e v i n d u v a r n a y a n y a n a a s l a n
Hz. A l i i l e A t a t r k p o r t r e l e r i v e y a P i r S u l t a n ' d a n trklere kulak k a b a r t
m a k t a n t e y e g i d e m e m e s i o k g e n e l olarak g z l e m l e n e b i l e c e k bir d u
rumdur. P o s t m o d e r n d u r u m a hakim olan t m oul kltrledn birar a d a l n a r a m e n , l u n g ' u n arkeUp\eT d e d i i , o u n l u k l a d i n s e l t e m e l
lere ait kollektif b i l i n a l t g e l e d t m y l e yok o l u p g i t m i y o r ( G r u c h y ,
1984) v e b e l l i k o n j o n k t d e r d e b u n l a r a d a y a l kltrel izgiler d e r i n l e
erek, a d n a tabiri caizse T a n n ' n n d n d e n i l e b i l e c e k s r e l e r i n e n
s a l a m d a y a n a k l a r o l u v e r i y o d a r . K l t r n b u tr k k e n l e r i n d e n d o l a
y, kresellemeyle yerellemenin, postmodernlemeyle mutlak haki
kat i d d i a l a r n n s e s l e r i n i n y k s e l m e s i n i n , e v r e n s e l l i k i d d i a l a r n n y k s e l i i y l e r e l a d v i s t s y l e m l e r i n g l e n i i n i n b i r a r a d a l k i m k n h i bir
z a m a n y o k e d i l e m e y e c e k gibi g r n y o r .
B r y a n S . Turner, p o s t m o d e r n l i i n h e r e y d e n n c e g n d e l i k h a y a t
taki m e t a l a m a y l a , kltrel s i s t e m l e r zerindeki kitle t k e t i m s i s t e m
l e r i n i n etkisiyle v e y k s e k v e a a kltr a r a s n d a k i a y r m n b u l a n k lamasyla anlalabileceini dnr. Dinsel inanca asl tehdit g n
delik y a a m n m e t a l a m a s d r . " i n s a n l a r yalnzca e n t e l l e k t e l b a k m
d a n tutarl o l m a d k l a n

rasyonalist temellere

d a y a n a r a k bir

takm

i n a n l a r b e n i m s e y i p r e d d e d i y o r deiller. n a n l a r , g n d e l i k i h t i y a l a r
v e kayglar a s n d a n m n a s i p o l m a v e o l m a m a d u r u m u n a g r e b e
n i m s e n i p r e d d e d i l m e k t e d i r . D i n i n a n c v e y a d i n s e l m e n s u b i y e t i kre
s e l l e m i p o s t m o d e r n bir t o p l u m d a p r o b l e m a t i k klan ey, g n d e l i k
y a a m n s i y a s l i d e d e r , e n t e l l e k t e l l e r v e y a d i n l i d e d e r d e n kolayca
e t k i l e n m e y e n m e t a l a r n kresel bir m b a d e l e s i s t e m i n i n bir p a r a s
h a l i n e g e l m i o l m a s d r " (Turner,

1994: 9-10). T u r n e r ' n

bahsettii,

kukusuz, g n d e l i k h a y a t n d i n s e l pratiklerin v a d n a izin v e r e c e k h i

bir b o l u k b r a k m a m o l m a s a n l a m n a geldii g i b i , bizzat d i n s e l
s e m b o l l e r i n , k a v r a m l a r n v e pratiklerin d e s z k o n u s u t k e t i m d z e n i
n i n birer m e t a h a l i n e g e l d i i n e d e dikkat e k m i o l m a k t a d r .

^''^

Yasin

Alday

A s l n d a b u g n , zellikle R a m a z a n a y n d a t e l e v i z y o n l a r d a c e r e y a n
eden din tartmalarn iedk analizlen szkonusu metalamann m a
hiyeti h a k k m d a ok ilgin i p u l a n verebilir. B u t a r t m a l a r d a , bir y a n
d a n t e l e v i z y o n l a r n p o p l e r b e e n i y i c e z b e d e n rating k a y g l a n y l a d i n
b i l g i n i n d o a s n a y n e l i k d n t r c e t k i l e n grlebilir; dier y a n
d a n d i n n d e d i k t e b u v e s i l e y l e m e y d a n a g e l e n c i d d i bir o t o n t e kay
m a s n n izleri srlebilir: S e k i n bir kltrn t e m s i l c i s i o l a r a k u l e m a ' n n e n t e l l e k t e l i l g i l e n , a a k l t r n y a n i p o p l e r k l t r n ilgi
v e b e e n i l e n n i pazara a l m a n n kanlmaz s o n u c u olarak h e d e f l e d i k
e ( h e d e f l e m e k z o r u n d a brakldka) h e m din k o n u l a r d a , d i n i n d o a
s n a a y k n bir o k s e s l i l i k h a k i m o l m a k t a h e m d e d i n g e r e k t e n d e y e niliklenn, icadlarm v e yeni teknolojilenn alan haline gelmektedir. B u
n u n d a baka v e d a h a k e s t i r m e bir a d t k e t i m kltrdr. T e l e v i z y o n
larda r a t i n g kayglaryla g n c e l l e t i r i l e n , a s l n d a r e t i l i p t k e t i m e s u
n u l a n b t n konular, belli d n e m l e r d e halkn y o u n ilgisini e k s e d e
ksa z a m a n d a bir bkknla da y o l a m a k t a ; b a t a n e kadar ilgiye m a z har o l m u l a r s a o l s u n l a r , hayat i e n s i n d e k i arlklar g i d e r e k t k e t i m
t o p l u m u n u n gerek/efektif d e e r i n e y a k a l a n m a k t a d r . G e r i b u tr tar
t m a l a r d a , a y n z a m a n d a u l u s d e v l e t i d e o l o j i s i n i n d i n i k e n d i n e bir ra
kip o l a r a k g r m e s i n i n ayr bir y e n o l d u u da gzard

edilmemelidir.

B u rekabet algsnn, dinsel alann m a n i p l e e d i l m e s i n e dnk strate

jilerin bir p a r a s o l a r a k d i n s e l i n a n l a n t a r t m a y a v e pazara t a b kl
m a y a a l m a y l a b u l u m a s o k a n l a m l d r . K u k u s u z b u stratejilerin
i l e y e b i l m e s i b u tr k o n u l a r n pazarda g e e r a k e o l m a s n a v e y a kln a b i l m e s i n e bal o l m a k t a d r . B u n u n l a b i d i k t e , i s t e r s e t k e t i m d z e
ni i e r i s i n d e o l s u n , baz t e m a l a n g e e r a k e k l n m bir d i n i n k o l a y
kolay t m d e n d e v a l e o l m a s n n ok zor o l a b i l e c e i bizzat i k t i s a d n
m a n t i e r i s i n d e g z n n d e b u l u n d u r u l m a l d r . B u n o t u da u n u n
iin e k l e m i o l a l m : p o s t m o d e r n l e m e , k r e s e l l e m e v e y a t k e t i m
k l t r k a v r a m s a l l a t r m a l a r . her n e y s e , b t n b u n l a r n d i n i n orta
d a n k a y b o l a c a bir e s k a t o l o j i y e h i z m e t i n i her z a m a n a k s a t a c a k bir
d u r u m u n m e v c u d i y e t i n e iaret e d i l e b i l i r . B t n b u s r e l e r i n , d i n i n
g e l i i m i a s n d a n negatif faktrler o l a r a k d n l m e s i g e r e k t e n d e
d i n i geersiz v e ilevsiz k l m a y a y e t m i y o r .
Y i n e , T u r n e r ' d a n p o s t m o d e r n l e m e s r e c i n i n bir ok b a k m d a n bir
s e k l e d e m e s r e c i olarak a n l a l a b i l e c e i n i okuyoruz. n k , d i n l e
rin k e n d i l e r i n i , d n y a hakkmdaki b t n d i n s e l t a s a v v u r l a n ' b y k a n -

343
Din

Sosyolojisi

l a t l a r ' d a n i b a r e t s a y a n p o s t m o d e r n klttjrn e l e t i r i s i n d e n k o r u m a
lar zordur. o u l c u i n a n , rastgele ballk v e d i n s e l t e c r b e p o s t m o
d e r n bir y a a m tarzyla, y a n i kltrn o u l c u l u k olarak s e k l e r l e m e
d n c e s i y l e u y u m l u olacaktr. P o s t m o d e r n i z m tek bir b y k a n l a t y a
b a l a n m a y i h t i m a l d brakr. B u n a r a m e n . Turner'a g r e . i n a n c n
s e k l e r l e m e s i yalnzca b i l i s e l veya e n t e l l e k t e l d z e y d e c e r e y a n e t
mez. " S a l t r a s y o n e l e l e t i r i n i n bir s o n u c u olarak i n s a n l a r n artk T a n
rya i n a n l a r n n s o n a e r m e s i s z k o n u s u d e i l , d a h a z i y a d e i n a n ,
k e n d i s i n i ya alakasz v e y a imkansz klan g n d e l i k y a a m d a k i d n
m l e r t a r a h n d a n kemirildii z a m a n i n s a n l a r tanrya i n a n m a k t a n vaz
geerler" ( T u r n e r , 1994; 185-186). Dier y a n d a n p o s t m o d e r n k l t r l e
rin g r e c i l i i , bir kresel farkllk v e eitlilik b a l a m n d a k i

gndelik

tketicilik d e n e y i m i y l e a l a k a l bir eydir. K s a c a , y a a n t s a l seklerlii

k r e s e l l e m e n i n bir s o n u c u o l a r a k g r m e k zorundayz. O b a s i l bir f e l
sef g r e c i l i k d e i l , t k e t i c i l i i n v e p o s t m o d e r n kltrel f a r k l l a m a n n
g n d e l i k h a y a t y a a n t s v e pratii zerindeki e t k i s i n e b a l a n a b i l e c e k
bir e y d i r . T u r n e r ' a gre d i n s e l f u n d a m e n t a l i z m k r e s e l l e m e y e , o k k l t r c l e v e p o s t m o d e r n o u l c u l u a kar bir tepki s a y l m a l d r .
B a t l tketicilik g e l e n e k s e l y a a m tarzlarnn t e m e l i n i k e m i r i p b u yz
d e n g e l e n e k s e l d i n s e l pratikleri, b i l i n d z e y i n d e deil a m a P i e r r e B o u r d i e u ' n u n habilus d e d i i d z e y d e , y a n i d z e n l i g n d e l i k h a y a t pratik
leri, a l k a n l k l a n . k u r u l u - y a p l m v e y a p l a n d r c t e c r b e l e r ( B o u r d i e u , 1990) d z e y i n d e andrr. B u d z e y d e a n m bir d i n i n gerek
t e n d e b u d t j n y a d a t u t u n m a y l a ilgili s o r u n l a n h i s s e d i l d i k e s e k l e r l e m e d e d e c i d d i m e s a f e l e r k a t e d i l m i olur.
Y i n e d e b e l i r t i l m e s i gerekiyor ki. gerek T u r n e r ' n gerek L y o t a r d v e
B a u d r i l l a r d g i b i p o s t m o d e r n i s t l e r i n bir m e t a - a n l a t olarak d i n e ksa
bir m r b i e n b t n b u g z l e m l e r i d i n i n y k s e l i i n i , tabir caizse T a n
n ' n n geri d n n , h e m d e K e p e l ' i n d e y i m i y l e n t i k a m a i r c a s n a g e
ri d n s r e c i n i y e t e r i n c e d e e r l e n d i r e m e m e k t e y m i gibi g r n y o r .
D a h a s , m e t a - a n l a t l a n n s o n u y l a ilgili bir e s k a t o l o i i n i n

postmoder-

nist s y l e m i e r i s i n d e fazla a b a r t l d n k a y d e t m e k gerekiyor. K u k u

suz, i n s a n n e n t e m e l y n e l i m l e r i y l e ilgili z - h i k a y e l e r i , b e k l e n t i l e r i ,
u m u t l a n v a r o l d u k a , a n l a t l a r d a d e v a m edecektir. D n y a n n g i d e r e k
i n s a n l a n n u y l a m s a l a l g l a n n a b a m l bir d z e n d e n k u r t u l m u o l d u
unu

sylemek

bir b a k a

adan

rasyonalizmin,

realizmin

nih-

zaferini i l a n e t m e k d e m e k t i r . O y s a a k l n a k l - d t e m e l l e r i n d e n b a -

144

Yasin

Aktay

m s z l a a b i l d i i i n s a n l k t a r i h i n i n u a n a kadarki b l m n d e g s t e n l e m e m i olduu gibi, aksine bu temellerden kurtulamayaca daha

k o l a y k a n t l a n a b i l m i t i r . nsanlk t a n h i n d e akln belki d e m e d - c e z i d e rinden bahsedilebilir. B u med-cezirlenn

tab o l d u u fizyolojide r a d i

kal bir d e i i m i n o l d u u n u n e m a r e l e n o k u n a m a d n a g r e , t e m e l i ir
rasyonel olarak grlen anlatlann son bulaca ynndeki n g r
n n d e b a k a bir a n l a t o l d u u n u kestirmek zor o l m a s a gerek.

REFERANSLAR
Bourdieu, P., 1990, The Logic o/Praclice, translated from the French (1980) by R. Nice. Ca
lifornla: Stanford University Press.
De Gruchy, |. W.. 1983, lungand Religion: A Theological Assessment, \ungin Modern Perspecllve The Master and fcis Legacy, R. K. Papadopodlos & G. S. Saayman (eds),
Llndfleld: Prismm-UniCy Press
Friedman, |.. 1995, Global System. Globallsatlon and the Parametres of Modernity, Glabal Modernities. M. Featherstone, S. Lash (eds.): Ttirkesi: Kresel Sistem. Kre
selleme ve Modernitenin Parametreleri. Postmoderjizm ve slm, Kreselleime ve
Oryantalizm, A. Topuolu. Y. Aktay (der), 1996. Ankara: Vadi.
Geliner, E., 1981, Mslim Sociely, Cambridge: University Press.
Geliner. E., 1992, Postmodentizm Rcason and Religion. London: Routledge.
Geliner. E., 1994, ConditiOMS of Liberty. Civil Sociely and Its Rivals, London: Hamish llamilton
Kepel. C.. 1992. Tannnn \ntikami. Din Dnyay Yeniden Fetefij/or, translated from the
French (La revanceh dedieu: Chretiem. \uifs. Musalmans d la reconquete du monde. Edltions do Seuil, 1991)bySelma Krmz, stanbul: letiim.
Lyotard,). F., 1997, Postmodern Durum. ngilizce'den ev. Ahmet idem, Ankara: Vadi.
zdalga. E., 1997, Civil Sciety and Its Enemies: Reflections on a Debate n teh Light ol
Recent Developments within the Islamic Student Movement in Turkey, Civil Society. Democracy and the Mslim '^orld. E. zdalga (ed.j, stanbul: Swedish Rese
arch Institute.
Poole, R.. 1993, M&k ve Modernlik. ngilizce'den eviren: M. Kk, stanbul: Ayrnt.
Robertson, R., 1995, Glocalisation: Time/Space and Homogeneity/Heterogenety. Global
MoAerntla. M. Featherstone, S. Lash (eds.): Trkesi: Glokalleme: Zaman/Me
kan ve nomojenlk Heterojenlik. Poslmodemiznt ve slm, Kresellejme ve Or^anhllzm,
A. Topuolu, Y. Aktay (der.), 1996, Ankara: Vadi.
Turner, B. S., 1992. Poslmodernism, Glofialism and Religion, London: Routledge.

TRKYE'DE DN SOSYOLOJS ALIMALARI

Tarihsel Geliim ve Baz Eilimler'
Mustafa AYDIN

Giri: G e n e l Olarak Din Sosyolojisi v e Trkiye

T r k i y e ' d e B a t f o r m u n d a k i d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a r bir hayli y e n i d i r

v e yzylmzn o r t a l a r n a k a d a r yeterli ilgiyi g r m e m i t i r . B u n d a pozi
t i v i z m i n d i n e bir b a k i y e s o r u n u o l a r a k b a k m a s n m a y d n l a r d a u y a n d r
d o l u m s u z tavrn y a n n d a , r e j i m i n d i n ile ilgili kayg v e t u t u m l a r n n
n e m l i b i r rol o l m u t u r . A l i B u l a ' n d e y i m i y l e bir " p o l i t i k - b i l i m s e l lik" n e m l i bir b e l i r l e y i c i l i k g r e v i n e s a h i p o l m u ( B u l a , 1993: 9), d i
ne g s t e r i l e n ilgi, o n u n " o l d u u d e i l , o l m a s gerektii" e k l i y l e ger
eklemitir.
G e r i b u . b i l i m l e s i y a s a l k o n j o n k t r e l y a p a r a s n d a k i iliki, b i l i
m i n t m d e r n l i k i i n d e y a k l a l m a s v e p r a g m a t i k t u t u m l a r d a n uzak
k a l n m a s g e r e k t i i n e ilikin y a y g n bir s y l e m e r a m e n , bir n o k t a y a
k a d a r y a d r g a n a c a k bir e y d e deildir. E s a s e n b i l i m l e r i n bizzat k e n d i
leri t o p l u m s a l e k o n o m i k , s i y a s a l h a r e k e t l e r e p a r a l e l o l a r a k g e l i m i
lerdir. Y a n i n e r e d e n bakarsak b a k a l m b i l i m l e r i g e l i t i r e n bir o r t a m
vardr, b u bir t a l e p iidir.
B u a d a n b a k t m z d a B a t ' d a k i d i n s o s y o l o j i s i n i n ilkel d i y e nite
lendirilen Bat-d toplumlarn ve bunlar karsnda Hristiyan dininin
bir s m r g e c i l i k o r t a m i i n d e a r a t r l m a s n d a n d o d u u n u grrz.
B u n d a n d o l a y d r ki, B a t d i n s o s y o l o j i s i a s n d a n iki t r d i n vardr:
H r i s t i y a n l k v e ilkel d i n l e r . O n u n iin d e B a t ' d a n d i n s o s y o l o j i s i n i ak-

Yrd Do. Dr. Mustafa Aydn, Seluk (niversitesi Sosyoloii Blm r.yesi

346
Mustata

Aydn

t a r a n n c d n y a l k e l e r i , d i n l e r i n i n ilkel o l m a d n g r d k l e r i n d e
d e H r i s t i y a n zellikleri t a y a n bir d i n e s a h i p o l d u k l a r n d n e g e l milerdir.
B a t d a d i n s o s y o l o j i s i n i n ikinci a l m a l a n y i n e o n u n n m l i bir
s o r u n u o l a n s a n a y i o l g u s u d u r . zellikle W e b e r t a r a h n d a n s a n a y i n i n
v e o n a b a l olarak da kapitalizmin m e r u i y e t i v e t e m e l l e n d i r i l m e s i
d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a r ile s a l a n m t r . B u n a g r e ksaca s e k l e r lik d e b a l a n g t a t e m e l l e r i n i d i n i n kutsallar i i n d e b u l m u , d i n s o s
y o l o j i s i d e b u n a a h i t t u t u l m u t u r . B t n b u n l a r d a din s o s y o l o j i s i n i n
n e m i n i k m s e d i i m i z s a n l m a s n . E s a s e n yukarda B a t iin b e l i r tiimiz a r g m a n l a r b i l e o n u n n e m i n i v u r g u l a y a c a k niteliktedir. K a l d
ki, d i n b t n t o p l u m l a r iin bir gereklikse o n u n s o s y o l o j i s i d e n e m
lidir. N e var ki, n c d n y a l k e l e r i n d e b u n e m e d e n k d e n , k e n
d i n e zglkler t a y a n y e t e r l i d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a r n n y a p l d
n s y l e m e k m m k n deildir. n k b u r a l a r d a k i d i n s o s y o l o j i s i a
l m a l a r bir dizi a r a t r m a l a r s o n u c u k u r u l m a m , B a t ' d a y a p l d
iin a k t a r l m t r (Sezer, 1981: 18) ki, bizde d e u z u n c a bir z a m a n d u
r u m b u n d a n farkl o l m a m t r , l k e m i z d e d e a l m a l a r n n e m l i bir
ksm Y u n a n mitolojisine ve Hristiyanla dayanmtr.
B i z d e d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a r , g e n e l olarak b u yzyln ikinci y a
n s n a k a d a r h m a l e d i l m i t i r . B u n u n s e b e p l e r i y u k a n d a da belirtildii
gibi pozitivist y a k l a m n d i n i d l a m a s , s i y a s a l kayglar gibi n o k t a l a r
da z e t l e n e b i l i r . Zira pozitivizmi bir d i n gibi b e n i m s e y e n a y d n l a r m z ,
d i n e artk b i t m e k zere o l a n bir k u r u m g z y l e bakyor; d i n i l e ilgili
s o r u n l a n n bir b a k i y e s o r u n u o l d u u n u d n y o r v e d o l a y s y l a da
i e r i i n e b a k p a n a l i t i k a k l a m a l a r gerektiren bir s o r u n o l a r a k g r m
y o r d u . S i s t e m a s n d a n da d i n s o r u n u , g s t e r i l e c e k y e r ile ililiydi, d a
ha fazlas o n u g n d e m d e t u t m a k a n l a m n a g e l i r d i . S o s y o l o g l a n m z n
uzun z a m a n D u r k h e i m s o s y o l o j i s i n i bir i d e o l o j i gibi b e n i m s e m i o l m a l a n n a r a m e n b a e s e r i o l a n v e 1925'de T r k e ' y e e v r i l e n DiHf H a yatm \lkel Biimleri a d l e s e r i n i n g n m z e k a d a r L a t i n h a r f l e r i y l e b a s l
m a m o l m a s n baka t r l a k l a m a k m m k n d e i l d i r . '
H a l b u k i t o p l u m u n a k l a n a b i l m e s i iin din n e m l i bir d e i k e n d i r .
O bize s o s y a l e y l e m v e o l g u l a n n gerisindeki a n l a m d n y a l a n n y a k a -

Bu eser Abdullah Topuolu ile Yasin Aktay tarafndan evrilmi olup yaknda Vadi
Yaynlan tarafndan yaymlanacaktr (yaymcnn notu)

347
Din

Sosyolojisi

l a m a m z salar. O n u n iin d i n s o s y o l o j i s i b y k bir n e m e s a h i p t i r . B i r yn p r o b l e m i n e r a m e n b e l i r t m e l i y i z ki. T r k i y e ' d e d i n s o s y o

lojisi a l m a l a n b i r v e n m l i l i k d n e m i n i n e i i n d e d i r . zellikle 1960l
y l l a r d a n i t i b a r e n farkl a l a n l a r d a n g e l e n s o s y a l b i l i m c i l e n m i z n e m l i
s o n u l a r o r t a y a k o y m u l a r d r . H a t t a b u n l a r yer y e r B a t l y a k l a m l a n n d n a karak, k e n d i n e zglkler s e r g i l e y e b i l m i l e r d i r . te b u
m a k a l e d e Trkiye'deki d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a n n n ksaca s e r v e n i
ni v e r m e y e a l a c a z . B u c m l e d e n o l a r a k y a k l a m l a r n etkinlik d
zeyi, b u n o k t a d a iz b r a k m d n d e r , b u n l a r n e i l i m l e n v e nifiayet
b u d i s i p l i n i n s o r u n l a r e l e a l n m olacaktr.

Tdtiye'deki Din Sosyolojisinin Tarihsel Geliimi

M o d e r n b i l i m f o r m u n d a k i bir d i n s o s y o l o j i s i n i n a n c a k 150 yllk b i r
g e m i i vardr. S o s y o l o j i b u kadar bir t a r i h e s a h i p s e v e d i n s o s y o l o j i
si d e s o s y o l o j i n i n d i n - t o p l u m b i l e k e s i n d e k i s o r u n l a n n e l e a l a n bir
alt b i r i m i i s e o n u n d a m a n t k e n e n ok o kadar bir t a r i h i v a r olur. B u
na u y g u n o l a r a k d a T r k i y e ' d e d i n s o s y o l o j i s i n i n g e m i i n i s o n bir b u
uk a s d k bir z a m a n d i l i m i i i n d e a r a m a k gerekir.
A n c a k b u r a d a n e m l i bir n o k t a n n a l t n izmek gerekir: b u d a bir
b i l i m ile o b i l i m e k o n u o l a n d n c e n i n farkl t a r i h s e l z a m a n d i l i m l e
rine s a h i p o l d u k l a r d r . B u n a g r e d i n s o s y o l o j i s i n e k o n u o l a n d i n t o p l u m i l i k i s i n e a i t d n c e n i n tarihi b i n l e r c e yl n c e s i n e g t r l e bilir. A m a b e l l i bir y a k l a m a s a h i p o l a n d i n s o s y o l o j i s i y e n i bir o l u
umdur.
D i n - t o p l u m ilikisi s t n e d n c e , B a t d n y a s n d a felsefe v e d i n
b i l i m l e r i i i n d e v a r o l u r k e n bizde s o s y o l o j i v e d i n s o s y o l o j i s i a l a n n
daki a l m a l a r yzyllarca tarih d i s i p l i n i i i n d e v a r o l m u ; zel s o s y o
lojik bir b i r i m o l a n d i n s o s y o l o j i s i d e t a r i h i n zel bir alt b i r i m i o l a n
D i n l e r T a r i h i e r e v e s i n d e g e r e k l e m i t i r ( B a y y i i t , 1986: 403). B i r n (973-1051) H i n d d i n l e r i y l e ilgi a r a t r m a s n d a , k o n u y a m d a h e l e
e t m e y e n b i r y n t e m n e r m e k t e , o d i n i n m e s u p l a n n n k u l l a n d kav
ramlan m m k n olduunca korumaya almaktadr (Ana Britannica,
B i r n m a d d e s i ) . bn H a z m (994-1064) d a ksca E ! - M i k l ve'n-Nihal

ola

rak ifade e d e b i l e c e i m i z e s e r i n d e d i n l e r i t o p l u m l a i r t i b a t l a n d r d g i
b i , k o n u iin y e n i k a v r a m l a r belider-, m e s e l a b u r a d a s e m a v i d i n l e r iin
k u l l a n d milel. b e e r d i n l e r iin k u l l a n d nihai b u tr k a v r a m l a t r m a l a n n bir r n e i d i r .

348
Mustata
Burada

Aydn

yntem

itibariyle

ilk s o s y o l o g s a y l a n

Ibn

Haldun'un

(1332-1406) bir t a r i h i o l d u u d n l m e l i , d o l a y s y l a d a

tarihimiz

deki ilk t o p l u m b i l i m c i l e r i n a y n z a m a n d a N a i m a , M n e c c i m b a , P r i z d e , A h m e d C e v d e t P a a , M z a n c M u r a t B e y gibi t a r i h i l e r o l d u k l a r

hatrlanmaldr.
19. Y z y l n s o n l a r n a d o r u , m o d e r n bir b i l i m o l a n s o s y o l o j i d e
o n u n bir a l t b i r i m i o l a n d i n s o s y o l o j i s i n e ilikin d n c e l e r d e e n
a z n d a n bir eviri faaliyeti olarak bizde d e g r l m e y e balar; A h m e d
Rza, A h m e d u a y b , B e d r i N u r i . M . S a t B e y . P r e n s S a b a h a d d i n . C e l a l
N u r i , M e h m e t zzet, ilk Trk s o s y o l o g l a r o l d u k l a r kadar, d i n s o s y o l o
jisi ile ilgili k o n u l a r e l e a l m d n r l e r d i r . A n c a k k o n u y l a d a h a s i s
t e m l i o l a r a k Z i y a G k a l p ilgilenir ( n v e r . 1992).
D e n e b i l i r ki, Trkiye'ye d i n s o s y o l o j i s i ( s o s y o l o j i i l e birlikte) Z i y a
G k a l p ' l e girmitir. O , k u r m u o l d u u "ilm-i t i m a K r s s ' n d e iler
l e m i r e n c i l e r i n e hukuk v e zellikle d i n s o s y o l o j i s i d e r s l e r i veriyor
d u . G k a l p b u a r a d a k o n u y a ilikin baz m a k a l e l e r y a y m l a m t ki, Trk
M e d e n i y e t T a r i h i b u n u n ak bir r n e i d i r ( B a y y i i t , 1986: 404). D a h a
s o n r a halefi o l a n N e c m e d d i n S a d k , D r ' l - F n n ' d a b a s t r d

DM\c-

limiyat No(/an ile b u a l m a y d e v a m ettirmitir.

1924 y l n d a H s e y i n C a h i t , D u r k h e i m ' i n Di Hayatnn

btidt ekil

leri {Les formes Elementaires de la vie rdigiouse) a d l e s e r i n i T r k e ' y e evir

d i . I 9 2 7 ' d e H i l m i Z i y a l k e n . Felsefe ve klimiyyat

Mecmuas'nda "Din Ic-

t i m y t " a d l m a k a l e s e r i s i ile d i n s o s y o l o j i s i n i n e r e v e s i n i i z m e y e
a l t . I939'da " T o t e m i z m E t r a h n d a M n k a a l a r " a d l m a k a l e l e r i y l e
k o n u y a d e v a m e d e n l k e n . I943'te bu k o n u d a ilk m s t a k i l e s e r o l a n
DrSosi/o/o/i'yi yazd. M e h m e t K a r a s a n ' n "Din S o s y o l o j i s i N o t l a n " v e
zellikle "Din S o s y o l o j i s i n i n n c l e r i v e K u r u c u l a n " a d l

makalesi

(1953) B a t ' d a b u k o n u d a k i a l m a l a n n bir d k m n v e r i y o r d u .

T r k i y e ' d e d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili a l m a l a r n e n n e m l i h a l k a l a n n d a n birisi I964'te H a n s Freyer'in A n k a r a n i v e r s i t e s i i l a h i y a t F a k l
t e s i n d e verdii d e r s l e r l e g e r e k l e t i . B u dersler, d a h a s o n r a Din Sos
yolojisi a d l bir e s e r d e t o p l a n d . A y n F a k u l t e ' d e h e m e n a y n yllar M e h
m e t T a p l a m a c o l u Din Sosyobjisine

Giri v e Din Sosyolojisi a d l e s e r l e r i n i

y a y m l a d . B u e s e r l e r b u d i s i p l i n i n en a z n d a n t a n n p y a y g n l a m a s
na katkda b u l u n d u .
l k e m i z d e s o s y o l o i i d e y e r l i c i - m i l l c i bir e i l i m i n t e m s i l c i s i o l a n
Z i y a e d d i n F a h r i F n d k o l u i s l m s o s y o l o i i s i n e dikkat e k e n d n r -

349
Din

Sosyolojisi

l e r i m i z d e n b i r i s i o l d u . F n d k o l u "Biraz d a s l m S o s y o l o j i s i " a d l b i r
m a k a l e s i n d e y l e d i y o r d u : "Trkiye'deki s o s y o l o j i n i n h e r e y d e n n c e
Trk S o s y o l o j i s i , h i d e i l s e I s l m i m e d e n i y e t i n p r o b l e m l e r i n i d e i h
t i v a e d e n bir s o s y o l o j i o l m a s gerekmez m i ? B u g n k d n y a s o s y o l o
ji h a r e k e t l e r i , y a v a y a v a B a t k a d r o s u i i n e D o u ' y u d a a l m a y a a l
rken biz g a r p l l a m a gibi m n s z bir p a r o l a a d n a kltr h a y a t m z
p e r i a n e t m e k l e m e g u l z " ( F n d k o l u , 1966; 12). F n d k o l u ' n u n ia
ret ettii b u izgide, A m i r a n K u r t k a n v e E r o l G n g r gibi d n d e r
kt.
ktisat, s o s y o l o j i , i l a h i y a t gibi farkl a l a n l a r d a n hareket e d e n a m a
d i n s o s y o l o j i s i n e n e m l i katklarda b u l u n a n d n r l e r i m i z i n says
az deildir. S a b r i F. l g e n e r , M e h m e t E r z , A m i r a n K u r t k a n , E r o l G n
gr, O r h a n T r k d o a n , B a y k a n S e z e r , A l i B u l a , e r i f M a r d i n , n v e r
G n a y , R m A y a s , H i k m e t T a n y u , M e h m e t A y d n , ilk akla g e l e n r n e k
lerdir. K i t a p ya d a m a k a l e , telif v e y a eviri i l e d i n s o s y o l o j i s i n e katk
da b u l u n a n d n r v e y a z a d a n n listesi p h e s i z d a h a k a b a n k t r v e
b u n l a r ilk akla g e l e n rnekler o l a r a k g r l m e l i d i r .
A d n zikrettiimiz d n d e r d e n bir k s m k e n d i n e h a s bir y a k l a
m t e m s i l e t m e k t e d i r . M e s e l dini dier i l e v l e r i n i n y a n n d a bir zih
niyet esi olarak alan lgener, slm, sosyolojisinin konusu haline
g e t i r e n E r o l G n g r v e A m i r a n K u r t k a n , d i n i / i s l m ' bir s o s y a l a n a l i z
ilkesi o l a r a k a l a n M a r d i n , b u zgn y a k l a m l a r a v e r i l e b i l e c e k r n e k
lerdir ki. b u e i l i m l e r i a a d a ksaca a k l a m a y a a l a c a z .
B u r a d a s o n olarak, bata stanbul niversitesi, Marmara, O r t a d o
u Teknik, U l u d a n i v e r s i t e l e r i n d e bir o u s a h a , zellikle l i s a n s s
t a l m a l a n n y a p l d n m e m n u n i y e t l e belirtmeliyiz.
B y l e c e t a r i h s e l g e l i i m i n ksa bir tasvirini y a p t k t a n s o n r a , i m d i
baz d n d e r v e b u n l a n n y a k l a m l a n n e l e a l a l m . A n c a k b u y a k l a m l a n n b i r k s m d o r u d a n , bir ksm d o l a y l o l a r a k B a t ' d a k i d i n s o s
y o l o j i s i e k o l l e r i y l e y a k n d a n ilgilidir. y l e y s e n c e l i k l e B a t ' d a k i d i n
s o s y o l o j i s i n d e k i e i l i m l e r e ksaca gz gezdirmek gerekecek.

Trkiye'deki almalann Etkisinde Kald

Bat'daki Din Sosyolojisi Ekolleri
B a t ' d a d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a n , y u k a n d a d a ifade e d i l d i i g i b i , s
m r g e c i l i i n b i r uzants olarak ortaya kt. n k ilk d i n a r a t r m a l a -

JrL

Muslala

Aydn

r m m h e m e n t a m a m s m r g e t o p l u m l a r n d a ilkel d i n a r a t r m a s o l a
rak b a l a m , t o p l u m u a k l a m a v e zerinde h a k i m o l m a

amacyla

d o m u t u (Sezer, 1981: 16-17). 19. yzyl s o n l a r v e 20 yzyln ilk y a

rsnda Tylor, Frazer v b . gibi t m d n r l e r d e b u n u g z l e m e k m m
k n d r . W e b e r ile birlikte d e d i n i n s a n a y i v e k a p i t a l i z m l e ilikisi g s
terilip b u s e k l e r d n y a y a bir kutsallk v e m e r u i y e t t e m e l i kazandrl
maya allmtr.
A s l n d a , B a t ' d a bir tek d i n s o s y o l o j i s i yoktur. H e r s o s y o l o g u n ilgi
a l a n n a g r e d i n s o s y o l o j i l e r i ortaya k m t r v e hatta b u a l a n d a a l
anlarn en mehurlar (Mant, Freud vb.) dorudan din sosyologu d e
ildir ( M a r d i n , 1986: 33).
B u n u n l a birlikte h e m e n u n u b e l i r t e l i m ki, m o d e r n B a t k l t r
n n , o n u n t m e i l i m v e y a k l a m l a r n n ortak bir izgisi vardr, o d a
d i n i g e n e l d e n e s n e l / h z i k s e l , zel olarak d a b i r e y s e l v e zellikle d e t o p
l u m s a l g e r e k l i i n bir y a n s m a s s a y m a s d r . Y a n i b u n a g r e (felsef
bir d e y i m l e ) ontik gereklik olarak bir d i n yoktur, n e s n e l d n y a n n var
kld (ikin) o n t o l o j i k bir o l g u olarak bir d i n vardr.
B u r e a l i s t / m a t e r y a l i s t a n l a y n b i l i n d i i gibi tipik m e i

mark-

sizmdir. B u n a g r e d i n , r e t i m s r e c i n i n d o r u d a n bir r n o l a n s
nfl t o p l u m g e r e i n i n bir s o n u c u d u r . Y a n i d i n , her s t y a p k u r u m u
gibi d o l a y l o l a r a k r e t i m s r e c i n i n bir uzantsdr. D i n ile ilgili b u i
kin a k l a m a y , A y d n l a n m a d n c e s i n i p a y l a a n B a t d n r l e r i n
d e , D u r k h e i m ' d a n NVeber'e h e m e n h e p s i n d e grebiliriz.
p h e s i z b u r a d a ikinci t r d e n y a k l a m l a r s z k o n u s u d u r v e b u n l a r
a r a s n d a k i fark, t o p l u m s a l gerekliin a k l a n m a s n d a d i n i n b a m l
veya bamsz bir deiken olarak alnmasndadr. M e s e l Durkheim
o n u b a m l , W e b e r b a m s z bir d e i k e n olarak g r m e e i l i m i n d e d i r
( K e h r e r , 1996: 26).
G e r e k t e n d e B a t d i n s o s y o l o j i s i n d e , b u e r e v e d e v e biraz d a g e
n e l s o s y o l o j i d e k i g e l i m e l e r l e p a r a l e l olarak belli e i l i m l e r o r t a y a k
mtr
I - B u n l a n n banda Durkheim'in aklayc kurumsal anlay gel
m e k t e d i r . B u n a g r e t m d i n l e r , dier k u r u m l a r g i b i . t o p l u m s a l b i r i
levdir; bir baka d e y i l e s o s y a l y a p l a n n bir r n d r ( M e n s c h i n g ,
1993). A y n z a m a n d a e v r i m c i o l a n b u y a k l a m a g r e d i n t o p l u m s a l
g e l i m e b a s a m a k l a n n a g r e t o t e m i z m d e n m o n o t e i z m e d o r u bir g e
l i m e g s t e r m i t i r . s t e l i k b u y a k l a m d i n i , ieriini v e e i t l i l i k l e r i -

351
Din

Sosyolojisi

ni h e s a b a k a t m a k s z n , k e n d i i i n d e tek t r d e n bir o l g u o l a r a k s u n
m a k t a d r . E n n e m l i kaygs i s e "toplum" d e n e n d a h a b y k bir o l g u
nun iinde

yedni ve balantlarn gsterebilmektedir.

B u adan

D u r k h e i m c i d i n s o s y o l o j i s i '"aklayc" bir y a k l a m olarak d a h a ok

t o p l u m s a l y a p l a r n d i n l e r z e n n d e k i e t k i s i n e eilmitir.
Geri Durkheim t o p l u m l a n n yapsn analizde dine byk n e m
v e r m i , h a t t a y e n i t o t a l s o s y a l y a p l a r o l a n ""toplum"lann a n c a k o n u n
la a k l a n a b i l e c e i n i k a b u l etmitir. n k d i n s e l t e m s i l l e r kollektif
g e r e k l e n ifade e d e n t e m s i l l e r d i r . R i t e l l e r d e a n c a k bir y e r e t o p l a n
m bir t a k m g r u p l a r a r a s n d a d o a n v e g r u p l a r d a baz zihinsel d u
r u m l a r o l u t u r m a y a , s r d r m e y e veya d i n l t m e y e y a r a y a n hareket tarz
lardr ( K e h r e r , 1996:

148).

Dikkat e d i l d i i n d e r a h a t l k l a r a n l a l a c a zere d i n l e d t o p l u m s a l
i k i n l i e i n d i r g e y e n b u y a k l a m l a yksek tipli d i n l e n a k l a m a k v e
m e s e l bir s l m S o s y o l o j i s i y a p m a k m m k n deildir.
2- D i n s o s y o l o j i s i n d e ikinci n e m l i e i l i m t u t u m s a l / a n l a y c yakla
m d r ki, e n n e m l i t e m s i l c i s i M a x W e b e r ' d i r . B u y a k l a m , d i n i n kay
n a n v e t o p l u m s a l b t n l k iindeki y e d n i g s t e r m e g i b i kayglara
girmeksizin o n a , s o s y a l a k t d e n n bir d n c e v e i n a n y a p s o l a r a k
bakar. B u n u n i s e t o p l u m s a l y a p l a n n ""anlalmas" iin b y k bir
n e m arzettiini d n r . B u W e b e r c i y a k l a m ( D u r k h e i m " m

dini

t o p l u m a bal bir d e i k e n o l a r a k a l m a s n a karlk) o n u bir b a m s z

d e i k e n olarak g r m e e i l i m i n d e d i r ( K e h r e r , 1996: 26). B u n u n pratik
s o n u c u o l a r a k da d i n i n c e l e m e l e r i n d e W e b e r , D o u v e B a t t o p l u m l a n a r a s n n d a k i t e m e l farklan a n l a m a y e s a s a l r k e n , D u r k h e i m d a h a az
t a r i h s e l bir y a k l a m l a a y n t o p l u m u n i i n d e o l u p b i t e n bir o l g u o l a
rak grr.
W e b e r , P r o t e s t a n l k - k a p i t a l i z m ilikisini t e m e l l e n d i r e b i l m e k

iin

d i e r d i n l e r i n e k o n o m i a h l k zerine yapt etkileri aratrrken d i n

s o s y o l o j i s i a s n d a n n e m l i m a l z e m e l e r s a l a m s a da b u izgi A l m a n y a " d a y e t e r i n c e ilgi u y a n d r m a m ( K e h r e r , 1996: 27), a n c a k baka
toplumlarda

M a r e , D u r k h e i m c y a k l a m l a n n baz h a t a l a r n a m a

a n s v e r d i i iin o k rabet g r m t r . N e v a r ki W e b e r P r o t e s t a n a h lk'nda d i n s o s y o l o j i s i i i n n e m l i p e k ok k a v r a m r e t m i o l m a k l a

birlikte, b u n l a n baka d i n l e r iin rahatlkla k u l l a n l a b i l i r h a l e g e t i r m e
mitir.
3- B a t ' d a b u klasik g e n e l d i n s o s y o l o j i s i y a k l a m l a r n n y a n n d a
bir d e "sosyografi" olarak n i t e l e n d i r i l e n e i l i m v a r d r ki, b u b e l l i bir

JzL.

Mustafa

Aydn

s o s y a l ilikiler s o r u n u n u n nicel t a n m l a n m a s n a y n e l i k bir y a k l a m

dr. S o s y a l f a y a t t a n veri t o p l a m a v e b u n l a r a r a s n d a k a r l a t r m a l a r
y a p m a k l a i l g i l e n e n s o s y o g r a f i n i n e n b e l i r g i n t e m s i l c i s i Fransz G a b r i el L e Bras'tr. B u tr a r a t r m a l a r , p r a t i e y n l i k o l m a k l a birlikte d e r i n
analizler iermemektedir.

Deiik d i n g r u p l a r n s a y s a l

konumuna

ilikin c e t v e l l e r d e n o l u a n i l e m l e r d e n ibarettir.
B u n l a r d a n D u r k h e i m ' i n y a k l a m , h e m empirik h e m d e k a v r a m sall az o l m a k l a birlikte g e n i bir b a k a a s s a l a n m a s , d i n k u
r u m s a l bir b t n l k i i n d e v e r e b i l m e s i n e d e n i y l e d a h a etkili o l m u t u r
( K e h r e r , 1996: 122). B u y a k l a m T r k i y e ' d e d e e n ok i z l e n e n y n t e m
o l a r a k H . Z . l k e n ile e n b e l i r g i n r n e i n i v e r m i t i r . N e var ki, s l m '
a k l a m a k t a n uzak o l d u u kadar, t o p l u m s a l g e r e k l e r l e d e r t m e mitir. H a t t a d e n i l e b i l i r ki, l k e m i z d e d i n s o s y o l o j i s i n d e e l d e e d i l e b i
len n e m l i sonular, o n u n alabildii y e d e r d e grlmijtr.
NVeber'in y a k l a m zellikle B a t d t o p l u m l a r d a ilgi g r m t r .
B u n u n s e b e b i W e b e r ' i n zellikle d e M a r x kart g r l m e s i , d i n i bir
b a m s z d e i k e n o l a r a k a l m a s idi. N e var ki, W e b e r c i y a k l a m l a da
n e m l i s o n u l a r e l d e e d i l m i deildir. n k W e b e r d i n i n t o p l u m s a l
ikin bir k u r u m o l d u u d n c e s i n i a y n e n p a y l a t g i b i , H r i s t i y a n o l
m a y a n t o p l u m l a r d a u y g u l a n a b i l e c e k ak bir y n t e m d e g e t i r m e m i t i .
B u n u n l a birlikte W e b e r T r k i y e ' d e etkili o l m u , baz farkllklar getir
m e k l e birlikte b u y a k l a m n e n ak t e m s i l c i s i S a b r i F. l g e n e r ' o l
mutur.
S o s y o g r a f i k y a k l a m a g e l i n c e . A v r u p a v e A B D d n d a "din g r u p
larn h a r i t a s n karmak"' a n l a m n a g e l e n bir a l m a b i z d e ilgi g r m e
d i . A n c a k g e n e l s o s y o l o j i d e o l d u u gibi d i n s o s y o l o j i s i a l a n n d a s a h a
a r a t r m a l a n a n l a m n d a bir sosyografi y a p l a g e l m e k t e d i r . T r k i y e ' d e
d e son zamanlarda kavramsal ve kuramsal yetersizliklerine

ramen

d i n ile ilgili s a h a a r a t r m a l a n artmaktadr.

B u n l a r n d n d a d e n e b i l i r ki, lkemizdeki a l m a l a r g e n e l s o s y o
lojik y a k l a m l a r a d a y a n a n k e n d i n e zg g e r e k l e t i r i m l e r d i r ki. a a
da b u n l a r a r n e k l e r v e r m e y e alacaz.

Trkiye'de Durkheimci Bir Yaklam: Hilmi Ziya lken

1901-1975 y l l a n a r a s n d a y a a y a n v e felsef v e s o s y o l o j i k pek ok e s e

re i m z a s n a t a n H i l m i Z i y a l k e n yukardaki tarihsel g e l i i m d e d e b e -

353
Din

Sosyolojisi

lirttiimiz g i b i , T r k i y e ' d e k i m s e n i n z e n n d e d u r m a d bir d n e m d e

d i n s o s y o l o j i s i ile i l g i l e n m i , b y l e bir d i s i p l i n i n t a n n m a s n s a l a
mtr. B u r a d a izledii y o l da D u r k h e i m ' i n m e t o d u o l m u t u r .
B u k o n u d a g e n e l d e ( D u r k h e i m v e Manc) iki t e m e l y a k l a m n b u
l u n d u u n u v e a r a d a b i r d e b i d e t i n c i nitelikte W e b e r c i e i l i m i n o l d u
u n u b e l i r t e n l k e n (1943,1) k e n d i m e t o d u n u n D u r k h e i m c i bir izgi iz
l e d i i n i " d a h a ok h a y a t a r t l a n n a g r e teekkl e d e n d i n i n a n v e
a r t l a n n h a n g i d i n t a s a v v u d a n m e y d a n a getirdiini v e b u n l a n n n e
tarzda e k i l d e n s e k i l e getiini gstemnek" o l d u u n u

belirtmektedir.

B i l i n d i i gibi D u r k h e i m , her n e kadar t o p l u m s a l h a y a t n t e m e l i n i n

d i n o l d u u n u k a b u l e d e r s e d e g e n d n l olarak t m k u r u m l a r gibi
d i n i n d e t o p l u m s a l bir r n o l d u u n o k t a s n d a karar klar. O n u n iin
d e a k l a m a l a n n d a din o l g u l a n n , hibir a y n m a

tab t u t m a k s z n t o p

l u m s a l a r t l a r d a n n a s l d o d u u n u v e b u n l a r a bal o l a r a k nasl g e l i
tiklerini g s t e r m e y e alr. T r k i y e ' d e a y n y o l u izleyen l k e n d e ilgi
ekici g e n e l l e m e l e r e ular.
l k e n , t o t e m i z m i t a r t a n bir s e n m a k a l e s i n d e d i n i n

kkeninin

t o p l u m s a l a r t l a r o l d u u s o n u c u n a varr. D u r k h e i m gibi o da d i n i n
k a y n a n tartr v e b u n u t o p l u m d a ( t o p l u m s t aknlklarda d e i l ,
t o p l u m s a l a k m i k t a ) bulur. Tabi, b u n a g r e d e t o p l u m s a l g e l i m e
g e r e i , n e d z e y d e g e l i m i b u l u n u r s a b u l u n s u n v e ierii n a s l o l u r
sa o l s u n tek tr d i n vardr. Y a n i s o n u i t i b a n y l e yksek tipli d i n l e r d e
a y n t o p l u m s a l k a y n a k t a n g e l i d e r v e ilkel d i n l e n n bir g e l i m i b i i m i
o l a r a k var o l u d a r .
B u t e m e l yargya bal olarak d i n , t o p l u m s a l g e l i m e b a s a m a k l a n n a bal o l a r a k ( D u r k h e i m ' n e v n m c i m a n t y l a r t e r e k ) e n ilkel
d i n o l a n t o t e m i z m d e n e n g e l i m i d i n o l a n m o n o t e i z m e d o r u tek
m l g s t e n r . B u n a g r e t o t e m i z m klana, a n i m i z m

kabile

hayatna

d e n k d e r . N a t u r i z m gibi bir ara d i n d e n s o n r a s i t e t o p l u m l a r d n e

m i n d e k a b i l e t a n n l a n n n bir araya g e t i r i l m e s i y l e p o l i t e i s t (ok t a n n l )
dinlere, nihayet bidik v e btnln saland ulus toplumlannda
tek t a n n l d i n l e r e ulalr. P o l i t e i s t i n a n l a r g e n e l e a n t i k a t o p l u m l a n o l a n s i t e l e r i n dinleridir.

K a b i l e t a n n l a n n n bir a r a y a g e l m e s i y l e

o l u m u l a r v e z a m a n l a hiyerarik bir y a p i i n d e tek tanrl bir d i n e

d o r u e v r i l m i l e r d i r . B u a l a r d a n e m l i ehirler, g r k e m l i p a n t e g o n l a n ( t a n n l a r y u r d u n u ) da ihtiva e t m e k t e d i r . A r a l a n n d a bir a k r a b a l k
s i s t e m i n i n d e iledii b u t a n n l a r hiyerarisi bir tek t a n n a n l a y y l a

354
Mutala

Aydn

b i t m e k t e d i r ki, m e s e l R o m a ' d a lpiter, bir b a t a n r , a y n z a m a n d a

bir b a b a d r .
H e r trl d i n i tek izgiye i n d i r g e m e a b a s n d a o l a n b u teze tJlken
y l e s i n e i n a n m t r ki b u , s l m ' n d o u u n u b i l e a n l a t a c a k nitelikte
dir. M e k k e a d v e r i l e n s i t e d e i i n d e yzlerle ifade e d i l e b i l e c e k t a n r n n
b u l u n d u u bir K a b e p a n t e g o n u b u l u n m a k t a d r . T a n r l a r a r a s n d a k i fiyerari d i e r n e m l i s i t e l e r d e o l d u u gibi bir l e m e y e ( M e n a t - U z z a H b e l ) v e n i h a y e t b u n l a r n d a s t n d e bir b a T a n n y a ( e l - L t ' l a ) bit
m e k t e d i r . Hz. M u h a m m e d ' i n yapt da b u tek tanry ilan e t m e k ( a d
n da A l l a h ' a e v i r m e k ) olur. l k e n ' e g r e b u s r e t e n d o l a y d r ki, A l
l a h , h e p bir i l a h l a r t o p l u l u u n u artracak e k i l d e o u l l u k ifade
e d e r v e e s a s e n kendisi d e kutsal kitabnda o u kere "biz" d i y e k o n u
ur ( l k e n , 1943: 32-33).
p h e s i z l k e n ' i n b u a k l a m a l a r gerek d d r v e b i l i m ile d e
b a d a m a z . n k b i l i m , g e n e l l e m e n i n a l d , farkllk v e benzerlik
lerin o l g u ' n u n d o a s n a u y g u n olarak ortaya k o n a b i l d i i y e r d e vardr.
B u r a d a e l e t i r e l bir ayrntya g i r m e d e n d e n e b i l i r ki. l k e n iki d i n s r e
cini b i r b i r i n e kartrmtr, e n a z n d a n , t o p l u m s a l a k n v e t o p l u m s t a k n kkenli iki farkl kaynaa s a h i p d i n l e r vardr. Tek tanrl bir d i n
o l a n s l m , b t n y l e kltr s r e c i n e bal kalmakszn bir g e l i m e
g s t e r m i ( m e s e l b i n l e r c e yl n c e baz k l a n l a r n d i n i o l m u ) sz k o
n u s u e d i l e n M e k k e r n e i n d e d e t o p l u m s a l artlar gerei o l u a n p o
l i t e i z m l e a r p a r a k , o n u n hiyerarisi v e b a t a n r s e l - L t s i s t e m i y l e
s a v a a r a k v a r o l m u t u r . s l m bir b a t a n r d e i l , tek tanry t e m s i l et
m i t i r ki, a d o l a n A l l a h , tekil bir k a v r a m d r , "biz" ifadesi d e d a h a fark
l incelikleri tar.
N e var ki, l k e n , b u g e n e l d i n y a k l a m y l a slm' da d e e r l e n d i r
m e y e v e s l m s o s y o l o j i s i iin baz ilkeler b e l i r l e m e y e a l m t r . O ,
d e i i k y a k l a m l a r s r a l a y p e l e t i r d i k t e n s o n r a s l m ' n da "bir t a b i
s o s y a l h a d i s e olarak e l e a l n m a s gerektiini belirtir, b u n u n iin d e
" s l m i y e t i d o u r a n s o s y a l artlar, o n d a n n c e k i iktisad d i n d u r u
m u , A r a b i s t a n ' n merkez bir rol s t l e n m e s i n i n s e b e p l e r i n i , s o n r a da
darya taan emperyalist tavrnn millerinin" incelenmesini nerir
( a g e : 110).
Dikkat e d i l i r s e b u y a k l a m , n o r m a l d e d i n d e n e n o l g u n u n t o p l u m
la b a l a n t s n g s t e r m e k iin u r a m a z , o n u n d o a s n t o p l u m a i n
d i r g e m e y e alr. B u a m a l a y a p l a n ilk a n a l i z l e r d e n b i r i s i , v a h y e m u -

355
Din

Sosyolojisi

l i a t a p bir p e y g a m b e r telakkisinin eletirisidir. P e y g a m b e d bir e l i ( r e

sul) o l a r a k a l g l a y a n a n l a y l k e n " a m i y a n e telakki" ( c a h i l c e bir a n
lay) o l a r a k n i t e l e r ( a g e ; I I I ) .
O n a g r e s l m i v e d a r t l a r n "syncretik" bir b i r l e i m d i r ( y a n i
t o p l a m a bir s i s t e m d i r ) . K e n d i n e h a s baz d e r n k u v v e t l e r i n i n y a n n
d a d o g m a t i k g e l i m e s i n d e Y u n a n f e l s e f e s i n i n , hukuk s i s t e m l e m e
s i n d e R o m a h u k u k u n u n , siyas o r g a n i z a s y o n d a ran v e Trk s i y a s fi
k i r l e r i n i n , m i s t i s i z m i n d e y e n i E f l a t u n c u l u u n , k s m e n H i n d felsefesi
v e d a h a o k d a m a n i h e i z m i n rol byk o l m u t u r (age: 112).
G e n e l d e m o d e r n kltrn n e m l i k a y g l a r n d a n b i n s i , k a y n a y a
kalamak, otandklii gstermek olduundan lken d e bu mantaliteye
bal o l a r a k s l m i l k e l e n n k a y n a k l a n n g s t e r m e y e y n e l m i v e m e
s e l l m n c e s i v e s o n r a s h a y a t ( e s c h a t o l o g i e ) hakkndaki birok
k a v r a m n S a m i d i l l e r i n d e n geldii z e n n d e d u r m u t u r . H a l b u k i s l m
( K u r ' a n ) h i b i r t o p l u m l a e r e v e l e n m e m i d e e d e r d e n sz eder. B u n
l a n n n e z a m a n v e h a n g i t o p l u m d a g r l d n n n e m i yoktur. K a l d
ki, b u d e e d e r i n o u kere a y n ilah k a y n a k t a n geldii v u r g u l a n r ki.
" t o p l u m " merkezli o l m a y a n b u a n l a y n . B a t f o r m u n d a k i b i r d i n s o s
y o l o j i s i a n l a y n a uzak o l d u u , bir a k l a m a g e r e k t i r m e y e c e k k a d a r
aktr. s l m , s o n u o l a r a k l k e n ' e g r e , t o p l u m s a l a r t l a n n A r a b i s
tan y a n m a d a s m d a k i tedenberi srp gelen din

merkezlemenin,

d e i e n s o s y a l artlar gerei y e n i bir y a p l a n m a s y d (age: 116-117).

H a l b u k i bir d i n i n s o s y a l artlar gerei d o m a s y l a s o s y a l artlar g
z e t m e s i ayr e y l e r d i v e l k e n ' e g r e s l m - t o p l u m a r a s n d a k i iliki
i k i n c i s i y d i . l k e n b u tr a y n n t l a m a b i l i m s e l o l a r a k n e m l i farkllk
l a n g z d e n k a m t r . G e r i l k e n , M a r d i n ' i n i f a d e s i y l e bu e v r i m c i
a n l a y l a ok u y u m l u d a o l m a y a n v e s l m m i s t i s i z m i n d e n k a y n a k l a
n a n bir t o p l u m s a l etik a n l a y n 1940'lar v e 1950'ler b o y u n c a s r d r
m e y e a l t ( M a r d i n , 1994: 230).
D i n s o s y o l o j i s i n i t a n t p B a t f o r m u n d a bir b i l i m i y e r l e t i r m e g a y
retlerine ramen bu yalnkat din sosyolojisi almalarndan ciddi ve
kalc s o n u l a n n k m a d n syleyebiliriz. C e m i l M e r i c ' e g r e b u n u n
g e r i s i n d e l k e n ' i n g e n e l zellii y a t m a k t a d r

l k e n bir k t p h a n e

a d a m y d , a m a h i b i r z a m a n k e n d i n e h a s bir d n c e n i n a d a m o l m a
d , c i d d i o l a r a k n e bir i d d i a n n v e n e d e bir i n k n n t e m s i l c i s i d i r . H e r
g n y e n i bir k a n a a t i s a v u n d u . B a t c l n m o d a o l d u u d n e m l e r d e
(yklan y e n i d e n yaplan dnyaya aldrmadan) Batc o l d u , sonra m s -

356
Mustafa

Aydn

t e r i k l i e g e t i . O n u n iin slm' da bir H r i s t i y a n gibi a n l a t t ( M e r i ,

1978. 76).
S o n u olarak fikr y a p s n d a k i baz d e i m e l e r e r a m e n o, d i n s o s
y o l o j i s i n d e D u r k h e i m ' i a a m a d , din s t n e d n c e l e r i d e kaynaa
y n e l i k a k l a m a l a r v e g e n e l l e m e l e r d z e y i n d e kald.
W e b e r ' i k N o k t a s Y a p a n bir D n r m z :
S a b r i F. l g e n e r

W e b e r ' i k n o k t a s y a p a n bir d i n s o s y o l o j i s i S a b r i l g e n e r t a r a f n
d a n t e m s i l e d i l m i t i r . lk bakta da W e b e r ile l g e n e r a r a s n d a e s a s
l benzerlikler vardr: B i r kere ikisi d e e k o n o m i s t t i r v e a n a l i z l e r i n i bu
a l a n d a d e r i n l e t i r m i l e r d i r . Asl s o r u n l a r da e k o n o m i k h a y a t n d n
m d r , zihniyet s o r u n u d u r ; W e b e r ' d e b u n u n a d p r i t e n etik ( t u t u m
a h l k ) l g e n e r ' d e "iktisat zihniyeti" a d y l a y i n e bir t u t u m a h l k d r .
D i n s o s y o l o i i s i n i i l g i l e n d i r e n t a r a h i s e her n e k a d a r t a r t m a o r t a m
iktisat i s e d e . s z k o n u s u t u t u m a h l k n n d i n i n t o p l u m l a r d a k i e t k i l e
rinin e n aktif v e e n incelikli bir y n n o l u t u r m a s d r .
H a t r l a n a c a zere W e b e r , g e n e l d e kapitalizm g i b i bir e k o n o m i k
m o d e l i n bir P r o t e s t a n a h l k e r e v e s i n d e o l u t u u n u ileri s r y o r d u .
B u n a gre Katolikliin din ve dnya arasnda dourduu gerilim yine
d i n bir y o l l a iselletirilerek d n y e v l e t i r i l i y o r , "Tanr iin ok a l
m a k a m a israf e t m e m e k " e k l i n d e z e t l e n e b i l e c e k bir t u t u m a h l a k y l a
k a p i t a l v e o n a bal olarak da kapitalizm d o u y o r d u . B u n a karlk l
g e n e r t u t u m a h l k n d a d i n i n o y n a d n e m l i rol k a b u l etmfekle bir
likte o l u u m u n u tek n e d e n e indirgemez, d i n i e k s e n a l s a b i l e farkl d e
i k e n l e r i d e ilikiye getirir.
1911-1983 yllar a r a s n d a y a a y a n l g e n e r , e s e r l e r i n i n h e m e n b
yk k s m n t u t u m a h l k n a a y r m , o n u n o l u m a s n d a d i n i n r o l n
a k l a m a g i r i i m l e r i y l e d e (asl yeri bal b u l u n d u u d i s i p l i n e k o n o m i
o l m a k l a birlikte) d i n s o s y o l o j i s i n e n e m l i katklarda

bulunmutur.

E r o l G n g r ' n i f a d e s i y l e "iki e l i n p a r m a k l a r y l a s a y l a b i l e c e k ilim

a d a m l a r m z d a n birisi" o l a n l g e n e r ' i n d i n s o s y o l o j i s i a y n z a m a n d a
y e r l i c i - m i l l c i bir zellik t a m a k t a d r , k o n u s u i s l m t o p l u m l a r , o n l a
rn t a r i h s e l g e l i i m s r e l e r i d i r .
l g e n e r ' i n k o n u m u z l a ilgili o l a n eserleri ( p e k o k m a k a l e s i n i n y a

n n d a ) unlardr: iktisad zlmenin Ahlk v e Zihniyet Dnyas

(1951);

Din

Sosyolojisi

Darlk Buhranlar ( 1 9 5 1 ) ; Zihniyel ve Din, islm Tasavvuf ve iilme Devri \klisal Ahlk (1981); Zihniyel, Aydnlar ve \zmler (1983).
Y u k a r d a d a b e l i t t i i m i z gibi - l g e n e r ' d e e k s e n k a v r a m "zihniyet"
tir. Z i h n i y e t , b a t a d i n o l m a k zere farkl s o s y a l d e i k e n l e r i n b i l e k e
s i n d e o l u u y o r s a da g n b i d i k d e i i m l e r e u r a m a y a n v e g e r e k t i i n
d e n e s i l l e r b o y u d e v a m e d e b i l e n bir s o s y a l g d l e m e s i s t e m i d i r .
B u k o n u d a l g e n e r ' i n s y l e d i k l e r i y l e zetlenebilir: T o p l u m s a l
o l u u m v e d n m n b a l a n g l a r n d a n e m l i bir ksm d i n e d a y a
n a n bir "iktisat a h l k " vardr. S a l t d e e r s e l d i y e b i l e c e i m i z b u iktisat
a h l k , coraf artlar, e k o n o m i k imknlar, s o s y a l iliki b i i m l e r i , g e l e
n e k l e r v e s i y a s a l y a p l a n m a b i l e k e s i n d e y e n i bir ekil alr ki b u n a "ik
tisat z i h n i y e t i " a d n verir (1983: 23). B u ikincisi artk salt bir d i n s e l a h
lk d e i l d i r , t o p l u m s a l artlarn e t k i s i n d e y e n i d e n o l u m u bir t u t u m
ahlkdr. Ancak gelinen noktann belidenip perinlenmesinde dinin
n e m l i bir r o l vardr. y l e k i , b u a l g l a y b i i m i , b t n y l e d i n i n bir
gr sanlr.
l g e n e r , b u tezini s l m t a r i h i y l e rneklendirir.

Balangta, s

l m ' n a h i r e t i n y a n n d a d n y a y a y n e l i k t a v s i y e l e r i n i i e r e n ayet v e
h a d i s l e r d e n o l u a n d i n a m i k bir iktisat a h l k vardr. B u a h l k n d a e t
kisiyle ilk M s l m a n t o p l u l u k l a r birka yzyl e k o n o m i k h a y a t t a etkin
o l u d a r , ktalar a r a s t i c a r e t l e u r a d a r . A n c a k z a m a n l a , fetihler d u r u r ,
s i y a s y a p s a l t a n a t a d n r , e k o n o m i k hayat kendi i i n e katlanr v b .
Mevcut artlan a a m a y a n slm toplumlar, iinde bulunduu bu top
l u m s a l k o n u m u m e r u l a t n p b e n i m s e y e n bir zihniyet retir; "bir lok
m a bir hrka" e k l i n d e z e t l e n e b i l e c e k y e n i bir " d n y a y a l g l a y " b i
i m i d o a r . l g e n e r ' e g r e d o r u d a n d i n gibi gzken bu y e n i a n l a
y , s l m ' n d o a s y l a ilgili deildir, a r t l a r n r n d r . A n c a k s l m
ile m e r u l a t r l m t r . E e r d o r u d a n s l m o l s a y d , b a l a n g l a r d a
da geedi olurdu.
B u r a d a d a g r l d gibi l g e n e r ' i n d i n s o s y o l o j i s i n i n W e b e r ' d e n
e n n e m l i fark, t u t u m a h l k n b t n y l e bir d i n f a k t r n e i n d i r g e m e m e s i d i r : V / e b e r ' d e d i n y e g a n e e t k e n d i , l g e n e r ' d e ise a r t l a r d a n
birisidir. T a b i b u n u n l a birlikte d i n , b a l a n g ilkeleriyle v e s o n u n d a
ald eklin m e r u l a t n m ve nihayet i n s a n l a n n bilinalt d n y a l a n na kadar i n e b i l m e s i y l e z i h n i y e t i n baat e s i d i r . l g e n e r b u g r y
l e , d i n d e d a h i l o l m a k zere h e r t r l d e i k e n i t o p l u m s a l l a i n d i r g e
y e n D u r k h e i m ' d a n d a bir h a y l i uzakta b u l u n u r , o n u n d o a s n h i b i r
z a m a n s o s y a l artlara indirgemez.

Muslala

Aydn

lgener, slm dnyasnn sorunlarn tarihsel geliimi iinde d i n

le irtibatl bir zihniyet o l g u s u y l a z m e y e ; d u r a k l a m a n n , g e r i l e m e n i n
ve katlamann nedenlerini bulmaya almtr. Ancak yine de b u n
larn g e r i s i n d e e v r i m c i l i e d a y a l g e l e n e k s e l y a p l a r d a n k a p i t a l i s t l e m e y e d o r u m u t l a k bir g i d i i n b u l u n d u u n u v a r s a y a n m o d e r n p a r a
digma yer almaktadr. Y a n i asl s o m n bu srece ayak uyduramaytr.
Bir baka deyile geleneksel yapy aamaytr.
B u e r e v e d e l g e n e r ' e g r e gelenekilik ( t r a d i t i o n a l i s m e ) p r e - k a pitalist a n baz zelliklerini ifade e d e r k e n , g e l e n e k s e l t o p l u m sz
b u g n o z i h n i y e t e s a h i p e k o n o m i l e r iin klie olarak k u l l a n l m a k t a d r .
B u n a g r e d e g e l e n e k i t o p l u m , d e i m e i s t e n m e y e n , teknik i l e r l e m e ,
yer v e m e s l e k d e i t i r m e arzu e d i l m e y e n , rastgele d e i m e n i n her tr
l p l a n l d e i m e n i n n n kestii bir t o p l u m tipidir ( l g e n e r , 1983:
40).
Buradaki gelenekselin tanm, deime, ilerleme, tarihsel geliimi
bir i k i l e m s t n e o t u r t m a gibi d n c e l e r g e n e l d e B a t , zel olarak d a
NVeberyen t a v r n izleniini g s t e r m e k t e d i r . p h e s i z b u t o p l u m s a l i
kin e v r i m c i s r e c e bal k a l m a , yalnzca l g e n e r ' e y n e l t i l e c e k bir
eletiri k o n u s u deildir, t o p l u m u m u z s e k i n l e r i n i n a y d n l a m a s r e
c i n d e kazandklar bir m a n t a l i t e d i r . B t n b u n l a r a r a m e n l g e n e r ,
d i n i n t o p l u m s a l etkinliin bir farkl y n n g s t e r e b i l m i bir d i n s o s yologumuzdur.

G e n e l Din Sosyolojisinden slm Sosyolojisi'ne Yneli:

Erol Gngr rnei
1938 K r e h i r d o u m l u o l a n E r o l G n g r , s o s y a l p s i k o l o j i u z m a n o l
m u , ksa m r n d e pek ok eser v e r m i , S e l u k n i v e r s i t e s i R e k t r l
n y r t r k e n 1983 y l n d a vefat etmitir.
G n g r , a y d n nitelii n p l a n d a , ok ak bir a n l a t m a , gzel bir
s l b a s a h i p , t o p l u m u n a kar s o r u m l u l u u n u n b i l i n c i n d e bir d n r m z d . S o r u n l a n m z B a t l l a m a izgisi z e r i n d e e l e

almakla

birlikte, i i n t o p l u m s a l y n n bir "kltrel milliyetilik"te d m l e

m e y e a l m t . D i n ile y a k n d a n i l g i l e n m i , s y l e d i k l e r i n i n n e m l i
bir k s m n s l m ' l a b a l a n t l olarak d i l e g e t i r m i t i . E s a s e n G n g r ' e
g r e d i n , fert v e t o p l u m l a n n bir k e n d i n i ifade b i i m i d i r . B u n d a n d o l a
y t o p l u m u m u z iin s l m , keyf bir k u r u m o l m a d g i b i , s i y a s a l bir
m e k a n i z m a da d e i l d i r ; bizim iin s l m , kltrel bir s o r u n d u r .

359
Din

Sosyolojisi

F n d k o l u - T u r h a n izgisini d e v a m ettiren y e r l i c i - m i l l c i b i r s o s y o
lojik a n l a y i i n d e y e r a l a n G n g r , D i n s o s y o l o j i s i k a p s a m n d a d a
m a k a l e l e r y a z d , eserler v e r d i . B u e r e v e d e islm'n Bugnk

Meseleleri,

islm Tasavvufunun Meseleleri, Trk Kllr, v e b u r a d a a d n s a y a m a y a c a

mz k a d a r o k m a k a l e s i zikredilebilir.

B t n bunlarda

Erol

Gn

g r ' n b u r a d a bizi i l g i l e n d i r e n grleri iki a n a n o k t a d a t o p l a n a b i l i r :

a ) G e n e l o l a r a k d i n v e d i n s o s y o l o j i s i n e ilikin g r l e r i ,
b- i s l m s o s y o l o j i s i v e p r o b l e m a t i g i n e ilikin d n c e l e r i .
1- B i r kere G n g r ' e g r e d i n . n c e l i k l e a h l k bir s i s t e m d i r ; i e r i
i n i d e t a b i a t n kr kuvvetleri v e m e s e l biyolojik t e k m l e ait bilgiler
deil, sosyal kymetler oluturur. B u erevede mesel A d e m ile Hav
va istiaresi ( b i l e ) i n s a n o r g a n i z m a s n n n a s T m e y d a n a

geldiinden

ok, i n s a n n d n y a d a k i y e r i , i n s a n n birliktelii, kardelii v b . yi d i l e

getirir ( G n g r . 1992: 185).
G n g r , d i n i n t o p l u m s a l l n kabul e t m e k l e birlikte b u ilikinin
g e n e l l i k l e s a n l d kadar kesin v e tek tarafl o l m a d n d n r . O n a
g r e b u r a d a iki y n l a m a k a r m a k bir ilikiye a h i t oluruz. B u y a r g
syla d a o . D u r k h e i m ' i n t e m e l n e r m e s i n d e n b i r hayli uzakta y e r alr.
B u n u n l a birlikte G n g r (pozitivizmin b i r t e m e l s a y l t s n a u y g u n
o l a r a k ) d i n v e b i l i m a r a s n d a ilkece bir a y r m y a p a r . D i n v e b i l i m i n
y a k l a m l a r farkldr, b i r i n i n d i e r i n e i n d i r g e n m e s i , d o a l a r n a s a y g
szlk o l u r . A m a b u , , b i l i m i n d i n d e n v e d i n k o n u l a r d a n uzak d u r a c a
a n l a m n a gelmez. E s a s e n her trl konu (bir y n y l e d e olsa) bilim
sel bir y a k l a m l a e l e a l n a b i l i r .
E r o l G n g r , b u b i l i m s e l t a v r d a n taviz v e r m e y e n b i r d n r d r .
A n c a k b u y a k l a m l a o n u n e l e a l m a d d i n b i r konu yok gibidir. slm
Tasavvufunun

Meseleleri'nde

o . v e c d v e sezgi gibi s l m ' n ilk bakta b i

reysel g z k e n s o r u n l a r n s o s y o l o j i k bir y a k l a m l a e l e a l m , t o p
lumsal bir b o y u t u n u gstermeye almtr.
A d g e e n b u eserinde Gngr, "Dou'da v e Bat'da mistisizmin
d o u u , islm tasavvufunun kayna, tarihsel geliimi, tasavvufta bil
gi m e s e l e s i , b i r i k m i t o p l u m s a l s o r u n l a r m z d a t a s a v v u f u n pay v e g
n m z d e k i d u r u " gibi k o n u l a r e n i n e b o y u n a t a r t m , d i n i y a r a l a m a
d a n v e b i l i m s e l a n a l i z d e n feragatte b u l u n m a d a n n e m l i s o n u l a r a
ulamtr. Srf sosyolojik alandan gelmi olmasna ramen din konu
v e kavramlara hakimiyetini gsterebilmitir. stelik o. aada belirti
lecei z e r e , tabiri caizse lks d e n i l e b i l e c e k bir b i l i m c i l i k l e u r a m -

JrL

Mustafa

Aydn

yor, t o p l u m u n b u a l a n m d a k i s o r u n l a r m (fil d u r u m l a n )

zijmleme-

yi d e i h m a l e t m i y o r d u .
2- G n g r ' n

slm sosyolojisi ve problematiine

gelince, bu

o n u n ilk dikkat e k e n y n l e r i n d e n birisidir. G e r e k t e n d e o n u n e n

n e m l i k a y g l a n n d a n birisi s l m d n y a s m m i i n d e b u l u n d u u s o r u n
lard. O n a g r e b u t o p l u m u n s o s y o l o g u d i n i l e zellikle d e s l m ' l a i l
gilenmek durumundayd. Yani islm sosyoloiisi kanlmazd. Sosyo
l o j i d e b u d n c e Z . F. F n d k o l u ' n u n y u k a n d a a n d m z bir m a k a l e
s i n e d a y a n y o r d u . F n d k o l u 1966'da k a l e m e ald b u m a k a l e s i n d e
" s o s y o l o j i n i n Trk s o s y o l o j i s i v e d a h a d a t e d e s l m

toplumlannn

s o r u n l a r n e l e a l a n bir d i s i p l i n o l m a s gerektiini, r n e k a l d m z B a
t s o s y o l o j i s i n i n k e n d i n i d i n l e r e a a r k e n , T r k i y e ' d e s o s y o l o j i n i n k e n
d i n i d i n e k a p a l t u t a m a y a c a n " ( F n d k o l u , 1966: 12) aka dile g e
t i r m i t i . t e d a h a s o n r a b u s l m izgi E r o l G n g r i l e s r d r l d k i ,
b u n o k t a T r k i y e ' d e k i d i n s o s y o l o j i s i n i n k e n d i n e z g l k l e r i n d e n biri
si s a y l a b i l i r .
lgi e k i c i d i r ki, G n g r ' n s l m s o s y o l o j i s i s p e k l a t i f d e i l , p r o b
l e m a t i k bir zellik g s t e r m e k t e , s o r u n l a n n z m y l e p a r a l e l y r
m e k t e d i r . slm'n Bugnk Meseleleri a d l e s e r i n i n i e r i i n e b a k m a k b i l e
bize b u k o n u d a y e t e r i n c e i p u c u verebilir:
s l m D n y a s n n geri kal s e b e p l e r i
s l m ' n D n c e d n y a s , bilgi s o r u n l a n
s l m ' n A v r u p a v e H r i s t i y a n l k l a ilikileri
islm hukukunun sorunlan
S a n a t - e d e b i y a t faaliyetleri v e i s l m
i s l m v e ( m i l l i y e t i l i k , s o s y a l i z m gibi) a d a i d e o l o j i l e r v e b a
lca i s l m l k e l e r i n d e d u r u m .
islm Dnyasnda bidik s o r u n l a n
islm dnyas v e aydnlar sorunu
s l m ' n B a t karsndaki t u t u m u , v b .
G r l d gibi b u k o n u l a r , s l m s o s y o l o j i s i n i n z n d e k i

gn

c e l / t a r i h s e l s o r u n l a n n t a m bir l i s t e s i n i v e r m e k t e , ilk e l d e d e f e v k a l a d e
a n a l i t i k baz c e v a p l a r s u n m a k t a d r .
G n g r , 20. yzyln zellikle ikinci a n s n n i s l m ' n bir u y a n d
n e m i o l d u u n u b e l i r t t i k t e n s o n r a s l m ' n , s o s y o l o j i n i n n e m l i bir k o
n u s u o l d u u n u s y l e r . s l m ' e l e a l b i i m i n i n i s e d a h a o k kltrel
d z e y d e o l a b i l e c e i n i , n k u z u n v a d e d e kalc o l a n e y i n b u o l d u u

361

Din

Sosyolojisi

k a n a a t i n i d i l e getirir. A n c a k b u r a d a k i " k l t r e l l i i n s o n z a m a n l a r d a
b e l i r g i n h a l e g e l e n v e d a h a ok da " s i y a s a l l m " k a r s m a k o n a n g e l e neksel-folklorik s l m ile ilgisi yoktur. G n g r , b u r a d a k i kltrellik ile,
genel a n l a m d a toplumla irtibatlandrlan ama

hili bir t o p l u m l a e r e

v e l e n d i r i l m e m i o l a n bir i s l m ' a n l a m a k t a d r . B i r baka d e y i l e , b i r

b u y r u k a h l k o l m a k t a n k p h a y a t n b t n a l a n l a r n a nfuz e t m i ,
k u r u m s a l l a m bir i s l m ' d r . B u e i l i m i n a l m n b t n e s e r l e r i n d e
grmek

mmkndr.

B u r a d a n h a r e k e t l e G n g r . s l m s o s y o l o j i s i n i n pratiklerle
durumlarla)

(fiili

iice o l d u u n u d n r . " s l m bir h a y a t tarzysa o n u v i c

d a n l a r n gizli k e l e r i n d e n h a y a t a a m a k , d o l a y s y l a da o n u n her m e
s e l e s i n i g n na k a r m a k z o r u n l u l u u vardr" ( G n g r . 1983: 7)
der.
B e l k i E r o l G n g r ' n b u a l a n d a k i d a h a n e m l i bir d n c e s i . s
l m s o s y o l o j i s i a l m a l a r n bir e n s t i t faaliyeti h a l i n e g e t i r m e k t i .
1983 y l n d a rektr o l a r a k b u l u n d u u S e l u k n i v e r s i t e s i ' n d e s o s y o l o
ji B l m ' n k u r m u , l i s a n s - s t a l m a l a r d a b a l a t a r a k d i n s o s y o
lojisine y n e l m e y i amalamt. Gngr'n dncesine gre dnya
n n s a y g n n i v e r s i t e l e r i n d e k i s o s y o l o j i b l m l e r i , kent, a i l e . s i y a s e t
gibi d e i i k a l a n l a r d a merkez h l e g e l m i , o a l a n n u z m a n l y l a k e n
dilerini tantmlardr. Konya Sosyoloji B l m ' n n de din sosyoloji
si merkezli o l m a m a s iin bir s e b e p yoktur, e v r e d e b u n a t a m a m y l a
msaittir.
G n g r ' n p l a n n a g r e bir seri faaliyet g s t e r i l e c e k , e l e m a n l a r
y e t i t i r i l e c e k t i . B u a m a l a d d n y a d a k i d i n s o s y o l o j i s i ekolleri izle
n e c e k , zellikle F r a n s a ' d a faaliyette b u l u n a n v e s l m s o s y o l o j i s i a
l m a l a r n d a e k o l l e r h a l i n e g e l e n L. G a r d e t v e |. P. C h a r n a y e n s t i t t l e ri i n c e l e n e c e k ; r e n c i l e r i n , 1. B e r g g i b i z g n l b u l u n a n a k a d e m i s
y e n l e r i n d e r s l e r i n i izleme i m k a n s a l a n a c a k t . A n c a k G n g r ' n m
r vefa e t m e d i , a y n yl i i n d e vefat e t t i , p r o j e s i d e y l e c e k a l d , b
l m d e d e b u y n d e bir g e l i m e o l m a d .

Y e r l i c i bir izgi: A m i r a n K u r t k a n B i l g i s e v e n

A k a d e m i k h a y a t n d a v e r i m l i v e etkili o l m u s o s y o l o g l a r m z d a n o l a n
A m i r a n K u r t k a n B i l g i s e v e n n c e e k o n o m i - t o p l u m ilikilerine ayrd
m e s a i s i n i , d a h a s o n r a gittike d i n k u r u m u zerine y o u n l a t r m v e

Mustafa

Aydn

b u a l a n d a n e m l i e s e r l e r v e r m i t i r . Deiik d e r g i l e r d e y a y m l a n m
pek o k m a k a l e s i n i n y a n n d a k o n u m u z l a ilgili olarak Din Sosyolojisi,

yolojik Adan Tasavvuf ve Laiklik, hlmiyelin

Sos

Kltrel zellikleri ve islm Kav

ramlar, Sosyolojik Adan slmiyet v e Islmf Kavramlar a d l e s e r l e r i zikredi

lebilir.
S o s y o l o j i d e Fndkolu-Turhan hattnda yer alan Kurtkan, Din s o s
y o l o j i s i n d e d e y e d i c i - s l m bir izgiyi t e m s i l e t m e k t e d i r . B u a d a n
b a k l d n d a K u r t k a n ' n G n g r ' d e n fark d a s l m S o s y o l o j i s i n i t o p l u
m u m u z d a n v e o n u n t a n h s e l v e n l e n n d e n d a h a fazla r n e k l e n d i r m i
olmasdr.
K u r t k a n ' n d i n s o s y o l o j i s i n e ilikin d n c e l e r i n i d e b i r b i n y l e
b a l a n t l iki t e m e l n o k t a d a t o p l a y a b i l i n z :
a ) G e n e l d i n s o s y o l o j i s i n e ilikin d n c e l e r i
b ) s l m s o s y o l o j i s i y l e ilgili grleri
1- G e n e l d i n s o s y o l o j i s i n e ilikin d n c e l e r i : K a n a a d m i z c e K u r t
kan'n d i n s o s y o l o j i s i a s n d a n e n zgn t a r a f l a r n d a n birisi, bize B a t ' d a n g e l e n v e b y k a p t a d i n i , k u r u m s a l bir y a p o l a r a k t o p l u m s a l
i k i n l i e i n d i r g e y e n bir a n l a y a m v e farkl t r d e n b i r y k s e k tipli
dini, sosyolojinin kurallan iinde temellendirebilmi olmasdr.
B i l i n d i i gibi D u r k h e i m c i / p o z i t i v i s t a n l a y a g r e d i n , hibir ierik
fark gzetmeksizin tek t r d e n d i r v e her h a l i y l e t o p l u m s a l bir rndr.
O , h e r h a n g i bir k u r u m g i b i d i r v e farkllklar, t o p l u m s a l

farkllklarn

y a n s m a s n d a n ibarettir. B u n a karlk K u r t k a n , t o p l u m l a r d a

"din" d i

y e n i t e l e n d i r i l e n m e k a n i z m a n n tek t r d e n o l m a d n v e tek kaynaa

irca e d i l e m e y e c e i n i belirtir.
K u r t k a n , Din Sosyolojisi a d n t a y a n h a c i m l i e s e r i n i n b a t a n g e n i
bir b l m n d i n i n t a n m l a n m a s n a a y n r , b u r a d a g e n e l d e d i n d i y e
n i t e l e n d i r i l e n s i s t e m l e r i n n e m l i bir k s m n n " i n a n " d z e y i n d e k a l
d n , a n c a k belli t r d e n b i d i k l i b t n l k l s i s t e m l e r i n ""din" s a y l a b i
l e c e i n i belirtir. B i r i n c i s i n e basit d i n ya da i n a n l a r d e n e b i l i r . kincisi
ise gerek v e y a y k s e k d i n l e r d i r ( K u r t k a n , 1985: 263-291).
K u r t k a n ' a g r e d i n l e r t o p l u m s a l a r t l a n n bir r n o l a n d i n l e r v e
t o p l u m s a l a r t l a d a s n d o l m a y a n , o n l a n a a b i l e n d i n l e r olarak ikiye
ayrlr. E s a s e n b t n k u r u m s a l y a p l a r , t o p l u m l a n n o r g a n i k ya d a m e
kanik o l u l a n n a , k e n d i l e r i n e zg artlar a p a a m a y l a n n a g r e ,
y a p m a ya d a k e n d i l i i n d e n o l u m u k u r u m l a r a

ulaabilmektedirler.

B u kural g e n e l o l a r a k d i n iin d e geerlidir. B i r m e k a n i k t o p l u m l a o n -

Din

Sosyolojisi

larn a r t l a n y l a snrl o l a r a k " k e n d i l i i n d e n " d o a n dinler, k e n d i n e

h a s bir i n a n s i s t e m i d i r , a m a t o p l u m s t a k n bir k a y n a a v e o n u n
a l g l a m a s m a d a y a l bir d i n , e l b e t t e t o p l u m s a l a r t l a d a s n d o l m a y a n
bir dindir. K u r t k a n b u ikincisini t e v h i d i d i n o l a r a k d a n i t e l e n d i d r .
in gerei b u ayrm d i n sosyolojisi asndan nemlidir. B i r ke
re n c e k i d i n i tek t r d e n v e tek i e n k l i bir o l g u o l a r a k a l g l a y a n a n l a
y bir g e n e l l e m e o l m a s b a k m n d a n b i l i m s e l d e i l d i . n k b u t a
n m d i n v e d i n d s a y d a l a n l a r kadar b i r b i n n d e n farkl iki d i n i e n ini a y n k a t e g o n y e y e r l e t i r m i o l u y o r d u . K a l d k i , b u fark g z e t i l m e d i i n d e d i n i n t o p l u m s a l ilikilen salkl o l a r a k g s t e n l e m e z d i . M e s e
l d i n i n a i l e ile o l a n ilikisini salkl o l a r a k o r t a y a k o y a b i l m e k iin
ilikiye g e t i n l e n d i n i n d u r u m u bir hayli n e m l i d i r . n k t o p l u m s a l
y a p l a n n bir r n o l a n p o l i t e i s t bir d i n a y n z a m a n d a a i l e n i n bir y a n
s m a s d r , d o l a y s y l a d a b y l e bir d i n i n a i l e z e n n d e zel bir e t k i s i n
d e n s z e d i l e m e z . B u n a karlk ikinci tr bir d i n ( m e s e l s l m ) a i l e y i
y e n i b a t a n t a n z i m eder.
2. K u r t k a n ' n i s l m s o s y o l o j i s i : K u r t k a n ' n n e m l i y n l e r i n d e n b i
risi, p h e s i z iledii d i n s o s y o l o j i s i n i n b y k a p t a i s l m ' k o n u a l
m olmasdr. B u alandaki yaptklannn banda slm kavramlann
t a n m l a n a r a k bir akla k a v u t u r u l m a s a b a s g e l m e k t e d i r . B u k o n u
g e r e k t e n Trkiye'deki d i n s o s y o l o i i s i n i n e n n e m l i s o r u n l a n n d a n b i
risidir.

Kavramlar konusunda genel din sosyolojisinde bile sorunlar

y a a n r k e n , s l m ' a k l a m a y a g i r i l d i i n d e b u sknt d a h a da a r t m a k
t a d r . n k g e n e l d i n s o s y o l o i i s i n d e bizim gerekliimize u y m a s a da
Bat'da retilmi kavramlar aktanlp kullanlmaktadr, a m a slm ko
n u s u a p a y n k a v r a m l a t r m a l a n gerektirmektedir. te K u r t k a n ' n ilgisi
ni y n e l t t i i a l a n l a r d a n birisi budur. zellikle Sosyolojik Adan
v e Islmf Kavramlar ve [slmiyetin

hlmiyel

Kltrel zellikleri ve islm Kavramlar a d

l eserleri b u n a a y n i m t r .
K u r t k a n b u n l a r d a v e d i e r e s e d e r i n d e ilk e l d e y a p l a b i l e c e k kavr a m l a t r m a l a r a iaret etmitir. B u n a g r e ( m e s e l ) s l m bir o l g u
o l a n t a s a v v u f m i s t i s i z m k a v r a m y l a k a r l a n a m a z . B i r kiisel t e m a a y
ihtiva e t m e d e ortak y n l e r i gzkyorsa d a , m i s t i s i z m i n b t n y l e ki
isel o l a n t e c r b e s i n e v e teorik o l u u n a karlk, tasavvuf, bir r e h b e r
le ( m r i t l e ) g e l i t i r i l e b i l e n bir h a y a t srecidir.
phesiz bu fevkalade abaya v e elde edilmi n e m l i sonulara
ramen Kurtkan'n bu kavramlatrmalannda eletirilebilecek ynler

364
Mustafa

Aydn

b u l u n a b i l i r . K a n a a t i m i z c e b u n l a r g e n e l d e teolojik y a p s arlkta o l a n
kavramlardr. S o r u n da din sosyolojisinin din v e sosyoloji bilekesin
d e y e r a l a n d i s i p l i n l e r a r a s bir b i l i m o l u u v e h a n g i k a n a t t a n g e l e n i r s e g e l i n s i n iin p a r a l e l g t r l m e s i n d e k i

baz skntlardr.

Mesel

K u r t k a n ' n e s e r l e r i n d e o k g e n i y e r verdii t e v h i d i l k e s i n i n a k l a n
m a s n d a b y l e b i r d u r u m l a karlaz. B u r a d a m e v c u d i y e t , u l u h i y e t t e n d a h a n c e l i k l i b i r k a v r a m olarak e l e alnr, h a l b u k i b i r i n c i s i k a p
s a m olarak d a h a g e n i olsa b i l e , s l m ' n v u r g u s u u l u h i y e t e d i r . s
l m ' n b t i j n l g z n n d e b u l u n d u r u l d u u n d a g r l r ki, s o r u n
ontolojik deil, ahlkidir.
B u n u n l a birlikte K u r t k a n , s l m ' n t o p l u m s a l pratiklerdeki b t n
ln a n l a m l biimde ortaya koymutur. B u n a gre, slm'n t o p l u m l a r s t d o a s a l g l a n a b i l d i i o r a n d a , m a d d i - m a n e v i kltr e l e
rinin b i l e k e s i n d e o r t a y a k a n "ideal seviye" ( m t e k m i l kltr) y a k a
l a n r v e d i n . d e v l e t , hukuk, b i l i m v b . gibi b t n k u r u m l a r l a i t e n bir
b a l a n t k u r a n d i n i n t e v h i d i izgide k a v r a n a m a d d u r u m l a r d a k i d o
a b i l e c e k eliki s o n a erer. Y a n i b e k l e n e n ideal e y , d i n i n , d e v l e t , d i n
v e h u k u k t a n a y r l m a s d e i l , t a m bir birliin s a l a n a b i l m e s i d i r . A n c a k
b u s t t e n yarg olarak bir b a l a n t d e i l , a l t t a n bir perspektif o l a r a k
k u r u l a n bir ilgidir.
Kurtkan, buradan hareketle slm'n t m kurumlarla ilikisinin, ta
bir c a i z s e b i r h k m / y a r g i l e s l m i l e t i r m e k o l m a d n , hatta b u n u n
o n u n t a b i a t n a a y k n o l d u u n u syler. n k o n a g r e s l m ' n e n
n e m l i y n l e r i n d e n birisi "dnyevilik" ilkesidir, y a n i d n y e v i a l g l a n n
d o a s n a m d a h e l e e t m e m e d i r . K u r t k a n , b u n a "laiklik" a d n verir. Y a
ni laiklik s l m ' n d o a s n n gereidir, t e v h i d i bir i d e a l kltre g t r
m e s i n i n s i m d a b u r a d a d r . Sosyolojik Adan Tasavvuf ve Laiklik a d l e s e
r i n d e K u r t k a n b u n o k t a l a n a y n n t l olarak verir v e z e l l i k l e hukuk r
nei z e r i n d e gsterir. B u n a g r e ideal hukuk d n y e v i k a r a k t e r i n i n k o
runmas v e slm'n bir deer sistemi olarak y n vericiliinde ortaya
kar, laiklik d e b i r b i r i n d e n a y r m a k d e i l , d o a l a n n a u y m a k kaydyla
birlik s a l a m a k t r .
p h e s i z K u r t k a n ' n bu a n l a m l a k l a m a i a n n a k a t l m a m a k m m
kn d e i l d i r . A n c a k o k u y u c u n u n t e r e d d d laikliin, k e n d i n e y k l e
n e n g e n e l g e e r a n l a m l a n n n b i r hayli d n d a k u l l a n l m o l m a s d r .
Kurtkan. Tevhid lkesinin (slm'n) toplumlarda "mtekmil" bir
g e r e k l e t i r i m i n b e l l i d n e m l e r d e y a a n d n belirtir, b u n u s e b e p v e

365
Din

Sosyolojisi

s o n u l a r y l a O s m a n l z e r i n d e rneklendirir. B u b a k m d a n s l m s o s
y o l o j i s i n i n k e n d i t o p l u m u m u z d a t a r i h s e l bir kesitini d e v e r m e y e a l
r. B u i d e a l g e r e k l e t i r i m i n d i n a m i i d e , y u k a r d a belirtildii gibi k u
r u m l a r n d n y e v i niteliini k o r u m a k v e d i n i h e r a l a n a a y r m a k deil
bir p e r s p e k t i f olarak katabilmektir.
K u r t k a n d i n i l e t o p l u m s a l y a p l a r a r a s n d a k i ilikileri m e s e l s o s
y a l l e m e v e t a b a k a l a m a gibi e n t e m e l olgular s o s y o l o j i k a d a n g s
t e r m e y e a l m v e b y l e c e d i n s o s y o l o j i s i n e ( l a h i y a t v b . gibi) baka
k a n a l l a r d a n g e l e n l e r e a k l a m a rnekleri v e r m i t i r . Y i n e K u r t k a n v e
d i n s o s y o l o j i s i i l e ilgili olarak p e k ok kiiye e t k i d e b u l u n u , l i s a n s t a l m a l a r a nezaret e t m i tezler y a p t r m t r . S z n ksas o n u n b u
d i s i p l i n e katks b y k o l m u t u r .

Din Sosyolojisinin Y e n i bir Alm: erif M a r d i n

e r i f M a r d i n ( d . 1927: s t a n b u l ) d i n s o s y o l o j i s i n d e y e n i v e aktif b i r
y a k l a m t e m s i e t m e k t e d i r . D d n y a d a da o k iyi t a n n a n M a r d i n ' e
g r e d i n , b i r " t o p l u m s a l pratik" tir (1994: 29), d o l a y s y l a d a d i n s o s
y o l o j i s i n i n a s l k o n u s u d i n i , i n a n c n gerekleri olarak d e i l , y a a n d
gibi e l e a l m a k t a d r . G e r e k t e n d e erif M a r d i n , d i n s o s y o l o j i s i k a p s a
m n d a e l e a l n a b i l e c e k b t n e s e r l e r i n d e tabir c a i z s e o r t a y a b i r d i n
sosyolojisi y a p m a k v e sosyolojik erevede slm'n sorunlarn tart
m a k y e r i n e d i n / s l m b a l a m n d a Trk t o p l u m u n u n s o r u n l a n n t a r t
mtr. Y a n i k n o k t a s b t n y l e t o p l u m d u r , t o p l u m s a l s o r u n l a r
dr, a n c a k b u n l a r d i n iin i i n e k a t l m a d a n z l e m e y e c e k s o r u n l a r d r .
V a k i o r t a l a m a s o n iki yzylda e n n e m l i s o r u n u m u z o l a n v e d o a s
itibariyle sekler olan m o d e r n l e m e bile dinden soyutlanarak akla
n a m a z . te M a r d i n b u e r e v e d e s o r u n l a r m z tartrken zgn b i r
d i n s o s y o l o j i s i y a p m v e b i r hayli k e n d i n e zg bir y o l izlemi b u l u n
maktadr.
M a r d i n b u k o n u d a deiik d e r g i l e r d e y a y n l a n m yze y a k n m a
k a l e k a l e m e a l m t r ki. b u n l a r 3-4 cilt h a l i n d e m s t a k i l e s e r l e r o l a r a k
o k u y u c u y a s u n u l m u t u r . B u n l a r n v e d i n i d o l a y l olarak a l a n e s e r l e r i

n i n y a n n d a Din ve \deo\o\i, Bedaman

Din veToplumsal

Soid Nursi Olay, Modern

Trkiye'de

Demiim k o n u m u z l a ilgili d o r u d a n eserleridir.

e r i f M a r d i n ' i n d i n s o s y o l o j i s i n i d e "genel d i n s o s y o l o j i s i n e ilikin

s o r u n l a r " v e "Trk t o p l u m u n u n d i n b a l a m n d a s o r u n l a r " olarak iki

Muslafa

Aydn

g e n e l k a t e g o r i y e ayrarak tantabiliriz. B i r i n c i s i d i n v e o n u n e l e a l n
ile ilgili y n t e m s o r u n l a r n ; ikincisi ise bir b a k m a b u n l a r n asl t a r t
m a n e d e n i o l a n t o p l u m s a l s o r u n l a r v e zellikle d i n i n a d a l a m a d a
ki r o l n i i n e a l m a k t a d r .
Mardin, yntemini

bizzat kendisi y l e zetler:

"Aratrmamda

D u r k h e i m ' n kollektif t e m s i l teorilerini d e s t e k l e y i c i p e k o k nokta b u l

d u m . . . D i n i r e s m n d e d i k rollerini s t l e n m e y e y n e l e n kiiler b u k o l
lektif t e m s i l i m a n i p l e e d e r e k d n t r m l e r d i r . A n c a k o t o r i t e iliki
leri, e g e m e n l i k v e m e r u i y e t gibi k a v r a m l a r k u l l a n p b u kez bir baka
d z l e m d e W e b e r ' e d n m e k zorunda kalacaz. O r t a d a k i s r e c i n a n l a m l a n d n l a b i l m e s i iin e n a z n d a n m e t o d o l o j i k b i r e y c i l i k v e kollektif
t e m s i l o l a r a k iki y n birlikte e l e a l m a m z gerekir (1994: 336).
D e m e k ki, M a r d i n , klasik a n l a m d a s a l t D u r k h e i m v e y a W e b e r ' i izle
miyor, zerinde durduu objeyi aklayabilmek iin, ok y n l ve da
ha k a r m a k bir y n t e m i yeliyor: B i r taraftan c e m a a t i n i i n d e b u l u n
d u u artlar g z n n d e tutuyor; i l e t i i m i n y a y g n l a m a s , coraf
blgelerin rol, siyasal sistem, global gelimeler vb. bir deiken ola
rak h e s a b a katarken dier taraftan W e b e r ' d e o l d u u g i b i a k t r l e r i n i
d n y a l a n n n , i n a n vezihni y a p l a n n n aa k a n i m a s

gerektiini

savunuyor.
M a r d i n ' i n d i n s o s y o l o j i s i n e ilikin g r l e r i n i n n e m l i bir ksm
( y u k a n d a da belirtildii gibi) t o p l u m s a l s o r u n l a n n a n a l i z i n d e n h a r e
ketle v a n i m s o n u l a r d r . S o r u n l a n n o d a k n o k t a s n d a d a " a d a l a
ma" bulunmaktadr. Toplumsal hayatn d n m bu erevede ele
a l n m a k t a , zellikle d i n v e s i y a s a l yap a r a s n d a k i ilikiler i r d e l e n m e k
tedir. Y a n i n c e l i k l i o l a n ey s l m ' n t o p l u m s a l pratikleriyle ilgili s o
r u n l a r d e i l , t o p l u m s a l s o r u n l a n ilgilendirdii b i i m i y l e d i n d i r . M a r
d i n ' i n m a k a l e v e k i t a p l a n n d a k i alt balklara b a k t m z d a b u n u gr
memiz mmkndr:
s l a m c l n g e l i m e seyri
s l a m ' n t o p l u m s a l ilevi
T r k i y e ' d e d i n v e laiklik
M o d e r n Trkiye'de din
P r o t o t i p bir d i n i h a r e k e t olarak N u r c u l u k v e b u n u n m o d e r n l e
m e d e k i rol
D i n i sembollerin anlam ve dnm
D i n v e i d e o l o j i ilikisi.

367
Din

Sosyolojisi

p h e s i z b u e r e v e d e M a r d i n ' i n s y i e d i l d e r i , s a l t laiklii s a v u n
ma g i b i r e j i m k a y g s m n d a h a t e s i n d e bir eydir. T o p l u m s a l g e l i m e
d i n a m i k l e r i n i y a k a l a m a k t r v e d i n b u n l a r d a n birisidir. s l a m bizatihi
o l u m s u z b i r etken deildir, a k s i n e arka p l a n d a a d a l a m a y s a l a
y a n b i r d i n a m i k t i r . B u etki s i y a s a l bir e r e v e d e s l o g a n l a r a i n d i r g e n i p
salt d i n kart b i r d z l e m d e e l e a l n a m a z . B u n u n l a birlikte M a r d i n ' e
g r e s o r u n , O s m a n l d n e m i n d e , e k o n o m i , b r o k r a s i , v b . gibi t o p
l u m s a l y a p i l e i i e o l a n d i n i n K e m a l i s t T r k i y e ' d e a y k l a n m a s giri
i m l e r i n i n v e g e e n s r e i i n d e d i n i n s o s y a l h a y a t a geri d n n n
n e d e n l e r i n i a r a t r m a k v e b u n u da d i n i n baz p o t a n s i y e l ilevleri y a
nnda toplumsal mekanizmalarda

bulmaktr.

e r i f M a r d i n b u n u gerekletirirken s l a m ' n d a b u t o p l u m u n da
( g e n e l l e m e l e r d e n uzak) k e n d i n e zglkleri n p l a n a k a r m a y a a l
m a k t a d r . B u e r e v e d e k a v r a m l a r n b i l e y e r i n e gre bir g e n e l l e m e t a
dn d n r , h e r d i n i n k e n d i n e h a s b i r "dili" o l d u u n u o n u a n l a
m a k iin b u d i l i n z l m e s i gerektiini s y l e r . B u k o n u d a r n e k bir a
l m a o l a n Bedizzaman'a

d a b i r dil z m l e m e s i y l e balar.

B u n o k t a y l a ilgili d a h a n e m l i b i r t e s p i t d e h e m e n b t n t o p l a m
sal y a p l a r iin k u l l a n l a n d e i k e n l e r i n d i n i y a p l a r a k l a m a d a y e
terli o l m a y a c a d r . M a r d i n ' i n r n e i y l e kitle i l e t i i m i
g e l i m e iin genel geer a n l a m d a bir iletiimden

Islami y a y l v e

d a h a farkl b i r ey

dir v e m n h a s r a n m o d e r n a r a l a r d e m e k deildir, d a h a zel b i r ileti

i m e s a h i p t i r v e b u n u n n e m l i b i r ksm M e k k e - M e d n e ' d e H a c i b a d e
ti s a y e s i n d e s a l a n m a k t a d r (1993, 116).
p h e s i z Trkiye'deki d i n s o r u n l a r n n n e m l i bir k s m , s i y a s a l
s i s t e m l e b a l a n t l o l a r a k a l n m a k t a d r . M a r d i n ' e gre d e K e m a l i s t
dzenin

slam ile ilgili p r o j e s i m s l m a n s i y a s a l d z e n i n u y r u k l a n

k l m a k d e i l , b i r birey v e c e m a a t o l a r a k h a r e k e t e g e i r i l i p (193, 164),

k a m u y a a l m a s v e b y l e c e m o d e r n l e m e n i n s a l a n m a s y d . in ger
ei b u p r o j e u m d u u n d a n o k fazlasn b u l d u , M s l m a n k a m u s a l ' a
a l d . A n c a k k s m e n s l a m ' d a k a m u a l a n n a t a n m o l d u . B u i s e re
jimin

beklemedii

b i r e y d i , i n a n c n s e m b o l l e r i n i zel

(evinde) brakp geleceini d n y o r d u . Eer a m a

idiyse,

hayatnda

modernleme

Islami m o t i v a s y o n l a b u g e r e k l e m i o l d u ; a m a c s l a m d l a

m a k i d i y s e b u n u n g e r e k l e m e a n s zaten y o k t u .
erif M a r d i n bu erevede m o d e r n l e m e n i n n e m l i bir ksmnn
(stteki s i y a s a l k u r g u l a m a l a r d a n d a h a az n e m s i z o l m a m a k k a y d y l a )

Muslala

Aydn

i s l a m l a m a s r e c i y l e gerekletiini d n r . B u k o n u y u
Said

Bedizzaman

Nursi a d l e s e d n d e a r p c bir b i i m d e v e n r . B u n a g r e s l a m i

g r u p l a r srf d i n s e l d n m s a l a m a z l a r , b a t a s i y a s a l h a y a t o l m a k
zere h e r t d a l a n n m o d e r n l e m e e r e v e s i n d e d n m n s a
l a d a r . M e s e l a S a i d N u r s i , k a l d n l a n halifeliin, T B M M t a r a f n d a n t e m
sil e d i l d i i n i v e zaten tek kiinin artk b y l e bir t e m s i l i s t l e n e m e y e
cei i n a n c n a r k a s n d a k i kitleye vererek m o d e r n s i y a s a l d n m e
katkda b u l u n u r .
s t e l i k d i n i gruplar, h e p a y n izgide kalmazlar, k e n d i l e r i d e b i r d e
i i m geirerek, t o p l u m s a l f a r k l l a m a n n faktderi o l u d a r . M a r d i n ' i n
verdii rnekle Tanzimat

reformlanna

tepki g s t e r e n N a k i n d e n

e y h A h m e t o l d u u g i b i . m o d e r n bir g i n i m o l a n M i l i S e l a m e t P a r t i ' s i n e d e s t e i n b y k a p t a y i n e N a k i l i k t e n g e l d i i n i (ki d a h a s o n r a

R e f a h P a r t i s i n i n d a h a fazla bir s i y a s a l b a a r e l d e e t m e s i n d e n e m l i
bir e n g e l tekil e d i i n d e y i n e bir d i e r g e n i d i n i c e m a a t o l d u u n u )
grmekteyiz.
M a r d i n zel olarak z e n n d e d u r d u u N u r c u l u u ; m o d e m o l u u m
l a r d a n y a r a r a l a n a n a m a g e n d n l olarak d a m s l m a n c e m a a t i n
m o d e r n l e m e s i n e n e m l i katklarda b u l u n a n b i r h a r e k e t o l a r a k d e e r
lendirmektedir. Mesela A P g i b i partilere tutunarak "vatandalk" bilin
c i n i n " m m e t " b i l i n i c i n i n y e r i n e g e m e s i n d e c i d d i b i r rol o y n a m t r
(1994, 68). N e v a r ki K e m a l i s t , M a r k s i s t , liberalist a y d n k e s i m . N u r c u
hareketin (dolaysyla dini tankat v e cemaatlerin) bu m i s y o n u n u anla
m a k t a n h e p uzak o l m u l a r . R e j i m kartl gibi b i r d a m g a n n d n d a
a k l a y c h i b i r ilke g e t i r e m e m i l e r d i r .
M a r d i n ' e g r e , y u k a r d a d a belirtildii g i b i , T r k i y e ' d e a d a l a
t r m a f a a l i y e t i , d i n i zel h a y a t t a brakp zel a l a n k a m u y a a m a g i r i
i m i y d i . A n c a k d i n , k a m u a l a n n n da n e m l i bir e s i o l d u , v e h a t t a
a d a l a m a n n n e m l i bir k s m d i n i n etkileriyle g e r e k l e t i . B u n d a n
p h e s i z d i n d e y a r a d a n d , zelletirici d a l g a d a n y e n i b i r i v m e kazan
d: G i y i n i , e i t i m , i m l a t , mzik, yaynclk, v b . s l a m ' Trk t o p l u m u n
d a a d a a n l a m d a nfuz e d i c i b i r o l g u h a l i n e g e t i r d i , d i n i n zel b i r
i n a n o l m a s n a y n e l i k s r e l e r e kart bir etki yaratt (1994, 362).
S o n u o l a r a k d e n e b i l i r ki e r i f M a r d i n ' i n Trkiye'deki d i n s o s y o l o
jisi a l m a l a n n a katks b y k o l m u t u r . O , y a n m yzyl a k n bir za
mandr, toplumumuzun nemli sorunlan olarak grlen din v e m o
d e r n l e m e konulann resmi yorumun da muhalif sylemlerin d e d -

369
Din

Sosyolojisi

n d a kalarak t o p l u m s a l z e m i n v e arka p l a n l a r y l a birlikte i n c e l e m i t i r ,

i s l a m , t o p l u m v e s i y a s e t a r a s n d a kurduu ilikiler, y a d r g a y a n l a r b u
l u n m a k l a birlikte n e m l i b i r referans tekil e t m e k t e d i r .

A k a d e m i k evrenin Dnda Bir Din Sosyologu: Ali Bula

B u r a y a kadar e l e a l d m z d n r l e r i n h e m e n h e p s i a k a d e m i s y e n d i ,
n i v e r s i t e e v r e s i n d e k i i l e r d i . A n c a k t e d e n beri d n r l e r yalnzca
"ilmiye" d e n e b i l e c e k r e s m o r t a m l a r d a n kmaz, O s m a n l d a k i

Ktip

e l e b i , E v l i y a e l e b i , l i , P e e v r n e k l e r i n d e o l d u u gibi a k a d e m i k
e v r e n i n d n d a d a o l a b i l i r ki. b u n u n s a h a m z d a k i e n ak m e i A l i
Bula'tr.
A n c a k B u l a ' a g e m e d e n n c e y i n e d e b e l i r t m e l i y i z ki zerinde
durduumuz

kiiler birer r n e k l e m e d e n ibarettir. n k n i v e r s i t e

e v r e l e r i n d e b u g n , d i n s o s y o l o j i s i ile y o u n b i r b i i m d e i l g i l e n i l m e k t e , zellikle s o s y o l o g l a r , i l a h i y a t l a r v e t a r i h i l e r n d e g e l m e k t e d i r
ler. n i v e r s i t e olarak rnek v e r m e k gerekirse O D T b u tr a l m a l a r
da bir hayli y o u n l a m bulunmaktadr.

Lisansst almalarnn

y a n n d a , T r k i y e ' d e i s l m ' l a ilgili g e l i m e l e r e ilikin o u s a h a , p e k

ok a r a t r m a y a p l m a k t a d r . B u e r e v e d e Modern Trkiye'de

Resmi La

iklik ve Popler islam a d l e s e r i y l e E l i s a b e t h zdalga v e R i c h a r d T a p p e r ' i n S c h o o l of O r i e n t a l a n d A f r i c a n S t u d i e s ' t e k i bir w o r k s h o p ' a s u

n u l a n a m a l a r d e r l e d i i \slam in Modern Turkey-. Religion, Politics and Li
teratre in a Secular State i s i m l i e s e r i (1991) T r k i y e ' d e s l m ' n v e slm g e l i m e n i n d e v l e t , s i y a s e t , kltr, e i t i m , i n s a n haklar v e e k o n o
mi alanndaki sosyolojik v e antropolojik grnmlerini enine boyuna
z m l y o r l a r . T a p p e r ' n d e r l e m e s i n d e a l a n l a r n d a yllardr a l m a k
ta o l a n s o s y o l o g l a r n a l m a l a r n z e t l e y e n birer r n e k yazlar y e r
a l m a k t a d r . r n e i n s l m e i t i m i n Trkiye'deki s o s y o l o j i k t a r i h i y l e
ilgili a l m a l a r b i l i n e n B a h a t t i n Akit'i "Trkiye'de i s l m E i t i m : G e
O s m a n l D n e m i n d e M e d r e s e reformu v e C u m h u r i y e t

Dneminde

m a m - H a t i p Liseleri" makalesi; veya cinsiyet rollerinin geliimiyle i l

gili a l m a l a r b i l i n e n A y e S a k t a n b e r ' i n " R e s i m l i o c u k K i t a p l a r n d a
M s l m a n K i m l i i " i s i m l i m a k a l e s i a l m a l a r n d a iyi r n e k l i y o r . s
l m d e r g i l e r zerindeki s y l e m a n a l i z l e r i n d e n y o l a karak T r k i y e ' d e
ki s l m c a n l a n m a n n e n t e l l e k t e l profilini k a r m a y a a l a n S e n c e r
A y a t a , A y e G n e - A y a t a , F e r i d e A c a r d a srasyla

"evredeki G e l e

n e k s e l S u f i Tarikatlar; K o n y a v e Trabzon'da Kadir v e N a k i b e n d i s -

^ I _

Muslafa

Aydn

lam'"; "Otoriteye K a r o u l c u l u k : ki s l a m i Y a y n d a S i y a s a l D n
celer'" v e "'islami C a n l a n m a deolojisi"nde K a d n l a r s l m i K a d n
Dergisi"" i s i m l i m a k a l e l e n y l e Ribal, kmal. Giriim, islm. Kadn ve Aile, B i
zim Aile v e Mektup dergileri z e r i n d e n , a y n z a m a n d a i s l m i c a n l a n m a
n n e n t e l l e k t e l e i t l e n m e s i n i d e s e r g i l e m e y e a l y o d a r Y i n e Hzr
v e A l e v i l i k gibi halk i n a n l a r s t n e pek ok e s e r v e r e n H a c e t t e p e
niversitesi'nden A. Yaar Ocak; modern v e postmodern

balamda

din v e siyasal a l a n sorunlaryla ilgilenen U l u d a niversitesi'nden A l i

Y a a r S a r b a y (1993), B o a z i i n i v e r s i t e s i ' n d e n N i l f e r G l e (1991)
a k a d e m i k e r e v e d e d i e r rneklerdir.
Trkiye'de din sosyolojisi almalarnda din, toplum, modernle
m e , s e k l e d e m e gibi k a v r a m l a r e k s e n i n d e d i n - t o p l u m ilikisini v e
o u kere d e i s l m d i n i n i r n e k l e m olarak t a r t a n n i v e r s i t e d pek
ok a y d n m z b u l u n m a k t a d r B a s i t b i r k a t e g o r i l e n d i r m e d e o l s a , b u n
larn b i r ksm s m e t zel gibi s l m kanat, b i r k s m i s e M u r a t B e l g e
gibi s o l kanatta y e r a l m a k t a d d a r B u n l a r n herbiri zerinde d u r m a k
m m k n o l m a d n d a n bir m i s a l o l m a k k a b i l i n d e n A l i B u l a ' ksaca
ele almakla yetineceiz.
1951 M a r d i n d o u m l u o l a n A l i B u l a , i l a h i y a t v e s o s y o l o j i f o r m a s
y o n l a r a l m g e n kuak d n d e r i n d e n b i r i s i d i r P e i n e n b e l i r t e l i m
ki, o n u n i l a h i y a t v e s o s y o l o j i gibi iki d i s i p l i n i n b i l e k e s i n d e y e r a l m
o l m a s t a b i r caizse b y l e s i bir d n c e k p r s n d e b u l u n m a s d i n
s o s y o l o j i s i k o n u l a r n d a k i a l m a l a r iin n e m l i b i r a v a n t a j o l m u t u r .
D i n ile ilgili k a v r a m l a n d a h a iyi b e l i d e y e b i l m i , t o p l u m l a b a l a n t l a n
d i n o l g u l a r b i r t o p l u m s a l ikinlie i n d i r g e m e kaygs o l m a k s z n d a
ha iyi k u r a b i l m i t i r
A k a d e m i s y e n o l m a n n b a l a y c l k l a n n d a n uzak. d a h a s e r b e s t d
n e n v e yazan A l i B u l a , deiik gazete v e d e r g i l e r d e yazmakta, baz
d e r g i l e r i n i s e fiilen e d i t r l n y a p a g e l m e k t e d i r zellikle s o n 15
y l d a n beri s l m - m o d e r n kltr ilikisini (ki, a r a y a g e l e n e k s o r u n l a n
n d a katarak v e e l e t i r e l o l a r a k ) e l e a l m a k t a v e t a r t m a k t a d r p h e
siz o n u n k n o k t a s , k a y g l a n ( m e s e l e r i f M a r d i n ' d e n farkl o l a r a k )
slm'dr Hatta bu adan onun din sosyolojisinin bir islm s o s y o l o
jisi, a m a s a d e c e s l m ' n g n m z d e k i d u r u m u n b i l i m s e l bir analizini
konu edinen deil, ayn zamanda da slm'n gnmz dnyasna ili
kin a n i a n n n v e u y g u n s y l e m l e r i n i n nasl f o r m l e e d i l e b i l e c e i a n
l a m n d a bir i s l m s o s y o l o i i s i o l d u u s y l e n e b i l i r A n c a k s o r u n l a n b i r

371
Din
b i i m d e moderniteyle, o n u n temel olgularyla

Sosyolojisi
irtibatlandrmaktadr.

K o n u y l a ilgili e s e r l e r i n i n a d l a n n a bir gz gezdirmek b i l e bize bir fikir

verir. te b u n l a r d m bazlar: slm Dnyasmda

Dnce Sorunlan (1983);

islm Dnyasmda Toplumsal Deime (1987); Din ve Modernizm (1990); islm
ve Demokrasi (1993); slm ve Fanatizm (1993).
B u l a ' a g r e , d i n bir i d e o l o i i deildir, n k i d e o l o j i beeri bir
m u h t e v a y a s a h i p t i r ; b u n a karlk d i n ilhi kkenlidir v e d o l a y s y l a da
n e s n e l d n y a n n t e s i n e g e m e a n s n a sahiptir. Y a l n z b u d i n , her
h a n g i bir s i s t e m ( h e r h a n g i b i r d i n ) d e i l , B u l a ' n k a v r a m s a l l a t r m a syla " e d - D i n " y a n i s a h i c i din'dir.
D i n a d n t a y a n her trl m e k a n i z m a n n t o p l u m a bir y a n s m a s
s z k o n u s u y s a d a , e d - d i n i n t o p l u m d a k i in grevi fazladr. Y e g a n e
s a h i h d i n o l a n s l m , B u l a ' a g r e uzun bir t a r i h s e l g e m i i i n d e o k
y n l bir e t k i l e i m s r e c i n e bal olarak bir s l m t o p l u m u o l u t u r
m u t u r . Y a l n z b u r a d a n e m l i o l a n y a l n bir d i n - t o p l u m ilikisi d e i l ,
s l m ' n a l t e r n a t i f l e r r e t m e k a b i l i y e t i n i n n e m l i bir pay v a r d r ki, b u
zellik o n u n m o d e r n h a y a t a da kolayca u y a b i l m e s i n i s a l a m a k t a d r .
G e r i B a t ile k a r l a m a d n d e n b u g n e n e m l i bir d i n a m i k o l m u ,
s o s y a l d e i m e , b u e k s e n d e v a r o l m u t u r . O n u n iin d e s l m d n y a
s n d a k i m e v c u t d e i i m , Trkiye r n e i n d e n h a r e k e t l e a k l a n a b i l i r .
B t n k o n u l a n e l e a l b i i m l e r i i e r i s i n d e A l i B u l a ' n bir a y d n
b o y u t u dikkat e k m e k t e , o k o n u y u bir teorik e r e v e y e o t u r t m a y a a
l m a k t a d r . O , bir y a n d a n "geleneksel lslm" e l e t i r i r k e n , d a h a belir
g i n bir b i i m d e m o d e r n tavra kar k o y m a k t a d r . B u n u n iin kriteri d e
s n n e t t i r . Z i r a s n n e t , d i n v e s i s t e m farkn g s t e r e c e k "yegane kriter
dir. E e r o o l m a z s a , m e s e l o r t a d a k u r a l l a n belli bir n a m a z o l m a y a
cak. T a n r ile h e r h a n g i bir t r a n s a g e m e b i i m i s l m bir i b a d e t ( n a
maz) s a y l a b i l e c e k . Y a n i S n n e t y o k saylrsa, d n y a n n d i n i n ieriini
d o l d u r m a d a bir e n g e l k a l m a y a c a k , her ey s e k l e r l e e b i l e c e k t i r .
B u l a , s e k l e r l e m e o l g u s u y l a , p r i t e n a h l k e k s e n i n d e bir hayli
i l g i l e n m i , e n i n e b o y u n a tartmtr. O n a g r e W e b e r y e n bir a n l a y
la "din" v e " d n y a " o l a r a k iki belirgin a l a n v a r d r v e m o d e r n k l t r d e
d n y a etkin h l e g e l m e k t e d i r . B u d a d i n d a r l a r n g e n e l d e d n y a y is e l l e t i r m e y i p k u t s a l l a t r m a l a n y l a g e r e k l e m e k t e d i r . ki a l a n fark
e d - d i n ' i n y o l g s t e r i c i l i i n d e a l a b i l i r . N e var ki. s l m d n y a s n d a bir
p r i t e n etik t u t k u s u v e y a b e k l e n t i s i , s l m ' n da s e k l e r l e t i r i l m e s i n e
n e d e n o l m a k t a d r . B u r a d a s e k l e r t a b i a t l m o d e r n k l t r n n e m l i bir

J!.

Mutala

Aydn

etkisi v a r d r v e b u b i n k i m i n b u h a l i y l e s l m ' l a b a d a m a s s z k o n u
s u deildir.
B u l a ' a g r e i n s a n l k b u g n bir "evrensel b u n a l m " y a y o r . B u b i r
s r e t i r v e a d d a m o d e r n i z m d i r . K u r t u l u iin y e g a n e s e e n e k dindir,
d a h a d o r u s u s a h i h din'dir. S z k o n u s u kurtulu, m o d e r n i z m i n kapal
s i s t e m i n d e n d i n i n ak g a l a k s i s i s i n e hicret e t m e k , dier i n s a n l a r a d a
b u y o l u g s t e r m e k t i r . A m a b u ancak m o d e r n i t e y e y a k a n b i r fana
tizmden kanarak gerekleebilir. Bula'a gre b u fanatizm, totalita
rizm v e d e m o k r a s i gibi s i s t e m l e r i n h e r h a l i y l e s n d l n d a d e i l . M e
d i n e S z l e m e s i i e r i i n d e bir o u l c u l u k l a , y a n i bir "sivil s l m " i l e
alabilir.
B u s o n ifadeler B u l a ' n d a , k a n m a k istedii m o d e m s y l e m d e n
y a k a s n k u r t a r a m a d n gsteriyor. n k "sivil" k a v r a m / o l g u s u n e
r e d e n baklrsa b a k l s n m o d e r n i t e n i n bir geri t e p m e s i s t e m i o l a r a k
karmza kar. K a l d ki, k u l l a n l a n d i l b t n y l e m o d e m d i r . B u n u n l a
b i d i k t e B u l a , s l m - t o p l u m s a l o l g u l a r ( t a r i h , g e l e n e k , kltr, h m a
nizm, d e i m e , a y d n , smrgecilik vb. gibi) erevesinde aklayc
pek ok e y s y l e m i , Trkiye'deki

din sosyolojisi almalarnda

n e m l i bir yer t u t m u t u r .

Sonu:

Trkiye'de Din Sosyolojisi almalannn Baz Problemleri

M o d e r n kltrle e t k i l e i m , kimlik s o r u n u , g e l e n e k s e l y a p l a n n z l
, y e n i s e n t e z l e r s o r u n u gibi p r o b l e m l e r , s l m t o p l u m l a r n d a salk
l bir d i n s o s y o l o j i s i i h t i y a c n h e p g n d e m d e t u t m a k t a d r . N e v a r ki,
bu disiplin, beklentilere yeterince cevap verememektedir. nk ken
d i s i n i n d e baz s o r u n l a r b u l u n m a k t a d r .
Trkiye'deki d i n s o s y o l o j i s i n i n s o r u n l a n u m a d d e l e r d e t o p l a n a
bilir:
a) Kendine h a s kavramsallatrmalarn yetedi olmay,
b ) R e j i m k a y g l a n n n laiklik s o r u n u n u n n e s n e l b i r d i n a l m a s n
da hl o l u m s u z / y a n l y n l e n d i r i c i l i i ,
c) D i n s o s y o l o j i s i n i n bizzat k e n d i s i n i n baz y a p s a l s o r u n l a n n n
alamam olmas,
d) S a h a aratrmalannm kavramsal v e kuramsal sorunlan. i m d i
b u n l a n ksa ksa a k l a m a y a a l a l m .

373
Din

Sosyolojisi

1- M e v c u t a l m a l a r b y k a p t a B a t ' d a k i b i r i k i m i n s t n e o t u r
m u t u r . N e v a r ki, b u b i r i k i m , d i n l e r a r a s n d a bir a y r m y a p m a y a r a k
bir g e n e l l e m e y i i e r m e k t e v e m e s e l ok tanrl d i n l e r iin y a p t
a k l a m a l a r n s l m iin d e geerli o l d u u n u telkin e t m e k t e d i r . B u ise
yanl sonulara ulatrmakta. Islm-temelli toplumlar

deerlendir

m e d e k u l l a n l a b i l e c e k bir k a v r a m s a l a k l a m a m o d e l i ihtiyac g i t m e
mektedir.
Genellikle y a p l a n . Bat dnyasnda yaplan aratrmalardan kan
s o n u l a r n v e k a v r a m s a l l a t r m a l a r n d o r u l t u s u n d a fikir y r t m e k v e
s l m d n y a s n d a o l u p b i t e n l e r i d e bir d i n v e t o p l u m fark y o k m u a
s n a e l e a l m a k t r . M e s e l bu a d a n e n t e g r i z m v e

fundamentalizmin

K a t o l i k v e P r o t e s t a n d n y a s n d a d o a n kategoriler o l d u u d n l
m e d e n s l m o l u u m l a r da ifade e d e b i l e c e i d n l m e k t e d i r . B u
n u n bir g e n e l l e m e o l d u u v e n e s n e l gerei k a v r a m a d a kstlayc o l
d u u n d a p h e yoktur.
E s a s e n din sosyoloiisinde kullanlan kavramlarn byk o u n l u
u , O r t a a v e y a m o d e r n d n e m l e r H r i s t i y a n l zerine y a p l m kavramsallatrmalardr. u a n d a kullanlmakta o l a n din kavram bunla
rn b a n d a g e l m e k t e d i r .
G e r e k t e n d e r n e k o l a r a k a l d m z d i n k a v r a m tek t r d e n i e r i
e s a h i p bir k a v r a m deildir. D i n v e t o p l u m l a r d a o , farkl b i i m l e r d e
v u r g u l a n m t r . D i n i n ieriini v u r g u l a y a n ey ( m e s e l ) i n l i l e r e g r e
"doktrin" ( k i a o ) , H i n d u l a r a g r e "kutsal d z e n " ( D h a r m a ) . G e r m e n l e r e
g r e "adet". G r e k l e r e g r e "ayin". R o m a l l a r a g r e "aile v e hukuk".
A r a p l a r a g r e "buyruk"tur ( C h e v a l i e r . 1986: 97).
B u r a d a da g r l d zere d i n , bazlarna g r e bir y a a m a tarz,
bazlarna g r e bir k u r a l / d z e n , b a z l a n n a g r e bir bilgi s i s t e m i d i r . B i
lindii gibi m o d e r n kltr o n u reel d n y a n n d n d a zel bir kutsallk
a l a n olarak t a n m l a r ki b u , dinleri her h a l i y l e k a p s a y a n bir t a n m o l a
maz.
S o n u olarak d e n e b i l i r ki, b t n g a y r e t e v e e l d e e d i l m i baz s o
n u l a r a r a m e n Trkiye'deki d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a r n n bir k a v r a m
s o r u n u hl v a r d r
2- l k e m i z d e k i d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a r n n n e m l i s o r u n l a r n
d a n birisi d e p h e s i z , a y d n l a r n zellikle s o n birka yzyldr e d i n
m i o l d u u v e zel o l a r a k s l m ' n tabiat v e t a r i h s e l m i s y o n u y l a b a
d a m a y a n d i n d/kart p a r a d i g m a l a r d r . D i n i n bir gerilik u n s u r u o l -

374
Mustafa

Aydn

d u u , deiimle badamad v e bu yapsyla da bata siyaset olmak

zere t m p r o f a n k u r u m l a d a elitii v e y i n e b a s i t bir akl y r t m e i l e
B a t ' d a y a a n a n baz e l i k i l e n n bizde d e t a n h e n y a a n m o l d u u
d n c e s i b u n u n b a n d a gelmektedir. B y l e c e a y d n c i d d i bir y a n l
gyla d i n e g e n e l s o s y a l h a y a t l a ilikisi b a k m n d a n kukuyla b a k m a k
ta, hatta kar taraf o l m a k t a d r . B u d u r u m s i y a s e t t a r a f n d a n d e e d e n d i r i l i p p e k i t i d i m e k t e d i r , y a n i rejim k a y g l a n , ekstra bir farkllk s a v u n
m a s b u n u n zerine g e l i p o t u r m a k t a d r . Y a n i lkemizdeki d i n s o s y o
l o j i s i n i n n n d e k i engeller, s a d e c e d e v n n i d o l d u r m u bir pozitivizm
a l k a n l d e i l , b u n d a s i s t e m kayglar da etkili o l m a k t a d r .
Y u k a n d a r n e k olarak aldmz b i l i m a d a m l a n n d a b u bir s o r u n
o l u t u r m u y o r s a d a b u n u d i n s t n e y a z a n , s l m ile k a d n , d e v l e t v b .
g i b i t o p l u m s a l o l g u l a n ilikiye getiren a r a t r m a l a r d a aka g r m e k
mmkndr. Yine (mesel) nice din cemaat v e tankat stne al
m a y a " b u n l a n n n e d e n l i t o p l u m v e d e v l e t iin tehlike o l u t u r a b i l d i i "
gizli h i p o t e z i y n v e r m e k t e d i r . p h e s i z her s o s y a l a r a t r m a n n s o
n u n d a t o p l u m s a l s o n u l a r a (tabir caizse m u h t e m e l kayglara) iaret
e d i l e b i l i r . A m a b u , a r a t r m a y a bir "gizli hipotez" o l a r a k elik e t m e m e
lidir. B a z k a d n - s l m ilikisini kuran a r a t r m a l a r d a

grdmz,

s u l u a r a m a d u y g u s u o l m a m a l , nice g a n p n e r m e l e r a y e t d i y e v e n l memelidir.
R e j i m k a y g l a r n n bazen b i l i m i n k e n d i s i n d e n n c e g e l d i i n i bir
rnek zennde gstermeye alalm. M e h m e t Taplamacolu tarafn
d a n k a l e m e a l n a n v e yukarda b u d i s i p l i n i n t a n t m n a katkda b u l u n
d u u n u s y l e d i i m i z g e n e l nitelikteki Din Sosyolojisi b u a d a n i n c e l e n
m e y e d e e r . E k l e n n i n d n d a 304 sayfa o l a n e s e r i n (1983) b a t a n 116
sayfas d i n v e t o p l u m hakknda a n s i k l o p e d i k bilgilere a y n i m , o n u iz
l e y e n 76 sayfa d a d i n s o s y o l o j i s i n i tantyor. 192. s a y f a d a d i n s o s y o l o
j i s i n i n a s l k o n u l a n n a giren T a p l a m a c o l u , 56 sayfalk bir a k l a m a
d a n s o n r a e s e n n i y i n e 56 sayfa ayrd laiklik v e T r k i y e ' d e laikliin
d u r u m u i l e b i t i n y o r . B y l e c e d e g e n e l k o n u l a n bir tarafa brakrsak,
a s l d i n s o s y o l o j i s i s o r u n l a n n n y a r s n laikliin o l u t u r d u u g r l
yor. B u r a d a dikkat ektiimiz ey, p h e s i z laikliin d i n s o s y o l o j i s i n i n
k o n u l a n n d a n b i n s i o l m a d d e i l , d i n l e ilgili t o p l u m s a l s o r u n l a n n s i
y a s a l kayg v e y n l e n d i r m e l e r l e nasl m a n i p l e e d i l i p zellikle a l t n n
izildiidir.

375
Din

Sosyolojisi

3- z e r i n d e d u r u l m a s g e r e k e n bir baka s o r u n da d i n s o s y o l o j i s i
nin yer, a d , a m a gibi k o n u l a r l a ilgili " y a p s a l " d i y e b i l e c e i m i z s o r u n
lardr.
B i l i n d i i gibi g e n e l d e d i n s o s y o l o j i s i , i l a h i y a t v e s o s y o l o j i b i l e k e
s i n d e bir b i l i m d i r , y a n i o n a her iki a l a n d a n da u l a l a b i l i r . A l a n a y n
olmak ve d i n - t o p l u m bilekesindeki sorunlar kendine konu edinmek
le birlikte her iki s a h a n n d a d i n s o s y o l o j i s i n d e n b e k l e n t i l e r i az o k
farkldr. P r o b l e m i b a s i t e ifade e t m e k gerekirse o n u n l a s o s y o l o g l a r
d i n d e i k e n i n i d e v r e y e sokarak t o p l u m s a l y a p l a r n ; i l a h i y a t l a r ise
t o p l u m s a l k u l l a n a r a k d i n i n d a h a iyi a k l a n a b i l e c e i n i d n m e k t e
dirler. B u h e d e f farknn y a n n d a a r g m a n k u l l a n m n d a da farkllklar
o l a b i l i r . B u n d a n d o l a y iin b a n d a n beri baz d i n s o s y o l o g l a r i l a h i
y a t t a n u l a l a n d i s i p l i n e "din s o s y o l o j i " ; s o s y o l o j i d e n v a n l a n a ise
"din s o s y o l o j i s i " d e n i l m e s i n i teklif e t m i l e r d i r . N e v a r ki. b u ifadeler
oturmamtr.
B u e r e v e d e Trkiye'deki d i n s o s y o l o j i s i n i n k e n d i n e h a s baz
p r o b l e m l e r i d e o l m u , m e s e l y a k n bir z a m a n a k a d a r s o s y o l o g l a r
(belki d e d i n i l e ilgili g e n e l o l u m s u z bir tavrla b a l a n t l o l a r a k ) d i n
s o s y o l o j i s i n i bir i l a h i y a t a l a n olarak g r m l e r v e a r a y a bir m e s a f e
k o y m a y a a l m l a r d r . l a h i y a t evresi i s e d i n i k e n d i iindeki a r g
m a n l a r l a a k l a m a d n d a t o p l u m l a d a h a az ilintiye g e t i r e b i l m i l e r
dir.
Genel din sosyolojisinden slm sosyolojisine geildiinde daha
n e m l i h e d e f v e a m a s o r u n l a r y l a da karlarz. M e s e l B a t d n y a
s n d a k i H r i s t i y a n kaynakl d i n s o s y o l o j i s i n i n y a p t , e n

mkemmel

d i n i a r a t r m a a b a s , d i n i n e v r i m c i g e l i m e s i n i v u r g u l a m a k , kaynak
s o r u n u n a e i l m e k otantiklii

ispata a l m a k t r , z e l l i k l e

gelimi

dinlerin elerinin nerelerden alnm olabileceini soruturmaktr.

H a l b u k i bir s l m S o s y o l o i i s i iin b u s o r u n l a r n fazlaca bir n e m i yok,
n e m l i o l a n " i s l m ' d a k i t o p l u m s a l gerekliin b u l u n u p g n na
k a r l m a s d r " ( S e z e r , 1981: 25). H a t t a b u r a d a n e m l i o l a n y a l n z d i n i
farkllk d e i l d i r , a y n t o p l u m s a l d e i k e n l e r i n farkl ierikler t a y a b i l m e s i d i r . M a r d i n ' i n belirttii gibi " s l m t o p l u l u k l a r iin i l e t i i m veya
kitle i l e t i i m i m o d e r n k o n u m l a n n d a n d a h a farkl bir a n l a m ifade e d e
bilmektedirler.
4- N i h a y e t s a h a a l m a l a r n d a k i baz yetersizliklerden sz e t m e l i
yiz. T r k i y e ' d e s o n z a m a n l a r d a ( d i n i n / s l m ' n bir y k s e k d e e r o l m a -

376
Mutala

Aydn

s n n da e t k i s i y l e ) n i v e r s i t e l e r i m i z d e y o u n bir d i n a r a t r m a s s r
m e k t e d i r ki, b u n l a r n n e m l i bir ksm e m p i d k a r a t r m a l a r d r . B u n l a
r A v r u p a v e A m e r i k a ' d a g r d m z sosyografik bir g e l e n e i n y a n s
m a s n d a n ok safa a r a t r m a s ile ilgili g e n e l e i l i m l e r e b a l a y a b i l i
riz.
B u e r e v e d e g e n e l v e zel iki n e m l i s o r u n d a n sz edebiliriz.
B u n l a r d a n birisi s a h a a r a t r m a l a r n n p r o b l e m t e s b i t i iin n e m l i
o l u u n a v e bir hayli d e y a y g n o l m a s n a r a m e n , y a p l a n l a r d a n o u
n u n d u r u m t e s p i t i n d e n t e y e bir a n l a m ifade e t m e d i i , b i l i m i n i s e
a k l a m a l a r istediidir ( D i k e l i g i l , 1993). B u r a d a n h a r e k e t l e baz d n d e r i n y a p t gibi e m p i r i k a l m a l a r n d o a s n d a n p h e e t m e k
g e r e k m i y o r s a d a d i n s o s y o l o j i s i ile ilgili saha a r a t r m a l a n n m n e m l i
bir k s m n n , baz y a n kayg v e d n c e l e r l e d e b u l u a r a k b y l e s i bir
genellemeli d u r u m tespitinde bulunduklannda p h e yoktur.
B u genel sorunun yannda empirik aratrmalarda kavramsal er
e v e n i n , zellikle din ile ilgili konu v e k a v r a m l a n n y e t e d i o l m a d n
b e l i r t e b i l i n z . H a l b u k i din o l g u v e o l a y l a n n salkl b i r a k l a m a s n n
yaplabilmesi iin, din a k t d e n n a n l a m dnyalar n c e d e n bilinmi
o l m a l v e bu d n y a e y l e m l e ilikiye g e t i n l m e l i d i r .
B u r a d a s a h a a r a t r m a l a r n n n e m l i bir s o r u n u n a u l a m o l u y o
ruz ki, b u da etik y a k l a m s o r u n u d u r . E t i k y a k l a m , s o s y a l a k t r l e r i n
a n l a m d n y a l a r d n d a a r a t r m a c l a r n n b e l i r l e d i i bir a n l a m l a n
d r m a b i i m i d i r . B u ise a r a t r m a c y her z a m a n bir n e s n e l gereklikle
yzyze g e t i r m e z , n k bu etik bak a r t l a n d r a n bir y n y a n etken
v a r d r . B u d z l e m d e m e s e l bir a r a t r m a c b i r t a n k a t p e i n e n s i s t e m
d bir y e d e r e y e d e t i r m i s e y a p a c a a l m a b u " o l u m s u z " s o s y a l
g r u b u n g c n tespit e t m e k , i m k a n l a n n b e l i d e m e y e a l m a k o l a
caktr. B u n u n i s e h e r h a n g i bir s o s y a l g r u p a n a l i z i n d e n fark yoktur, y a
ni d i n v e y a o n u var klan e i l i m d e v r e y e h i g i r m e m i t i r . H a t t a b u g r u p
iin a r a t r m a c n n belirledii a n l a m d n y a s y l a , b u t a n k a t n m n t e s i p l e n n i n d i n bir s y l e m e b i l e s a h i p o l m a y a n bir p a r t i y e taraftar o l a bildiklenni, kendilerinde

balayp yine kendilerinde

bitmeyen,

bir

e k o n o m i k , e i t i m s e l faaliyetin aktrleri o l d u k l a r n v e t o p l u m s a l d
n m e katkda b u l u n d u k l a n n , d o l a y s y l a da y e l e r i n i ( m e s e l ) m o
d e r n l e m e s r e c i n e u y a d a d k l a r n g s t e r m e s i m m k n deildir. S o
n u o l a r a k b u r a d a t a b i r caizse baz o l u m s u z d n y e v i m a n i p l a s y o n l a rn y a n n d a d i n k o n u s u n d a k i salt bilgi yetersizliklerinin n e m l i bir r o
l n n o l d u u n d a p h e yoktur.

377
Din

Sosyolojisi

B t n bunlara ramen dnyada olduu gibi, Trkiye'de d e dinin

g n c e l l e m e s i ile, d i n s o s y o l o j i s i n i n d a h a o k n e m v e r i l e n bir d i s i p
lin h a l i n e g e l e c e i n i syleyebiliriz. T a r i h s e l g e l i i m i i i n d e T r k i y e ' d e
ki d i n s o s y o l o j i s i a l m a l a n n n geldii nokta her e y e r a m e n u m u t
vericidir; bir b a m l l k a a m a s n d a n sonra k e n d i n e zg bir e y l e r or
taya koyabilmenin

eiindedir.

REFERANSLAR
Acar. F.. 1991. Wonen in the Ideology ol Islamic Revivalism in Turkey: Three Islamic
Women's lournals. (Tapper. -ed.- 1991).
Akit. B., 1991, Islamic Education in Turkey; Medrese Reform in Late Ottoman Times
and mam-Hatip Schools in the Republic. (Tapper. -ed.- 1991).
Ana Brilannica. Genel Kltr Anskbpedisi (Birnt ve Ibn Hazm Maddeleri]
Ayata. A.-G.. 1991. Pluralizm Versus Authoritarlanism: Political ideas in Two Islamic
Publications. (Tapper, -ed.- 1991).
Ayata, S., 1991, Traditional Sufi Orders on the Periphery: Kadiri and Nakibendi slam
in Konya and Trabzon. (Tapper, -ed - 1991).
Bayyiit. M., 1986, Trkiye'de Genel ve zel Din Sosyolojisi ile lgili Bir Bibliyografi De
nemesi, s. 0. ilahiyat Fakltesi Dergisi. Say: 2.
Bula, A., 1992. Din ve Modernizm. stanbul: Beyan.
Bula, A.. 1993. slm Dnyasnda D;n Sorunlan. stanbul: Beyan.
Bula. A.. 1993. slm Dnyasnda Topumsal Deinme. stanbul: Beyan.
Bula. A.. 1993, IsUm ve Demokrasi. Teokrasi. Totalitarizm, istanbul: Beyan.
Bula, A.. 1993. IsMm ve Fanatizm. stanbul: Beyan.
Chevalier. |.. 1986. Din Fenomeni, ev. Mehmet Aydn. A. . Ilalifal Fakltesi Dergisi, cilt:
28.
Dikellgll. B.. 1993. Bat'da Gelien Bilim Anlay ve Trkiye'de Sosyal Aratrmalar.
Sosi/olo/idf Son Geliimeler ve Trkiye deki Etkileri. stanbul: UNESCO.
Fndkolu, Z. F., 1966. Birazda slm Sosyolojisi, Bil^i Dergisi, sayi: 223-224, stanbul.
Freyer. H., 1964, Din Sosi/olo/iji, ev. T. Kalpsz. A.. lahiyat Fakltesi Yaynlan.
Gle. N.. 1991. Modem Mahrem. stanbul: Metis.
Gnay, .. 1982. Ders Notlan. Erzurum.
Gngr. E.. 1983. slm'n Bugnk Meseleleri. stanbul: tUken.
Gngr. E.. 1987. slm Tasavvufunun Meseleleri. stanbul: tUken.
Gngr. E.. 1992. Trle KllUr ve MilliyetfIlik. istanbul: tken.
Kehrer. G.. 1996. Din Sosyobjisi. ev. M. E. Kkta. Ankara: Vadi.
Kurtkan, B.. A.. 1977. Sosyolojik Adan Tasavvuf ve laiklik. stanbul: Kutsun Y.
Kurtkan. B.. A.. 1985. Din Sosi/olo/isi. stanbul: Filiz Kitabevi.
Kurtkan. B., A., 1989, Islmiyelin Kltrel zellikleri ve Isl&m Kavramlar. stanbul; Filiz Kita
bevi.
Kurtkan. B.. A.. 1992. Sosyolojik Adan Islmiyel ve Islmf Kavramlar. stanbul: Filiz Kitabevi.
Mardin. .. 1986. D/n ve Ideobji. istanbul: letiim.
Mardin. .. 1993. Trkiye'de Din ve Siyaset (Ma*aWer 3). stanbul: letiim.

J ! L

Mustafa

Aydn

Mardin. ., 1994, BediUzzaman Said Nursi Olay. Modern Trkiye'de Din ve Toplumsal Deifim.
stanbul: letiim.
Meri, C , 1978, Maaradakiler stanbul: tken.'
Meusching, C . 1993, Difif Sosyo/o/i, ev. Mehmet Aydm, Konya: Tekin Kitabevl.
Saktanber. A.. 1991, Mslim Identity in Childrens Picture-Books. ITapper, -ed.- 1991).
Sarbay. A. Y., 1993, Posloderni(e, Sivil Toplum ve islm, stanbul: letiim.
Sezer. B.. 1981. Toplum Farillajmas ve Din Olay, stanbul: t.. Edebiyat Fakltesi Yayn
lar.
Taplamacolu, M., 1983, Din Sosifolo/isi, A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar.
Tapper, R., 1991, Istom in Modern Turkey-. Religion, Polilics and Uleralure in a SecularSlaU. Lon
don, New York: I. B. Tauris & Co Ltd.
lgener, S. F.. 1981, Itlisdr zlmenin Mlk ve Zifniyel Dnyas, stanbul: Der.
lgener, S. F., 1981, ZiAni/el ve Din, stanbul: Der.
lgener, S. F., 1981, ZiAnii/el, Aydnlar ve im'ler, Ankara: Maya.
lken. H. Z., 1943, Din Sosyolo/isi, I. . Edebiyat Fakltesi Yaynlar.
Weber, M., 1985, Proleslan AMSk ve Kapllalizmin Ruftu. ev. Zeynep Auroba, stanbul: Hil