Trk Mitolojisi

Pertev N. Boratav

TURK MTOLOJS

eviri
Recep zbay

ISBN 978-9944-795-41-8

OUZLARIN - ANADOLU,
AZERBAYCAN ve TRKMENSTAN
TRKLERNN MTOLOJS

BilgeSu Yaynclk
1.Bask, 2012 (2000 adet)

Pertev N. Boratav

Ata 2 Sokak 65/1

Kzlay-Ankara

Tel .-312.425 93 76
Faks : 312. 425 93 77
e-mail: bilgesu@bilgesuyayincilik.

eviri
Recep zbay

Kapak
Ali mren
Dizgi
Turgut Kaya
Bask
zkan Matbaaclk
Tel: 312 395 48 91

BilgoSu
Ark m

2 0 12

NDEKLER

A. Giri
B. Trk Mitolojisi

'.7
1

C. Kaynaklar ve Bibliyografya
D. Tarihe

11
:

19

E. Haritalar

25

Maddeler

29

Resimler

118

A. GR
Trkmenistan, Azerbaycan ve bugnk Trkiye Trklerinin
atalar olan Ouzlar, 7. yzyln ikinci yarsndan itibaren Gktrk mparatorluu altnda gl bir boy birlii oluturdular.
Ouzlar, bugnk Moolistan'n kuzey blgelerinde, Yukar
Yenisey ile daha gneyde Tule nehrinin kylarnda yayorlard. Orhun Yaztlarnda onlarm sk sk Gktrklere kar ayaklanmalarndan bahsedilir. Gktrk hkimiyetinin 743 ylnda
yklndan sonra, hkmdarlarma kar srdrdkleri savalarla iyice zayflayan Ouzlar, daha sonra Uygurlarn ynetimi
altna girdiler. Krgz ve inlilerin saldrlaryla son bulan Uygur hkimiyeti 843 ylma kadar srd.
10. yzyln ilk yarsnda doudan gelen ve muhtemelen
Gktrk mparatorluu'nun batya doru geniledii dnemde
Ouzlar, batda Hazar Denizi kylar ile Amu Derya (antik
Oxus) kysndaki Grgene civarnda, douda Farab'a kadar
Karacuk-Da civarnda ve Sirdarya nehrinin (antik Jaxartes)
orta blmleri ile Aral Gl steplerinde yayorlard. Boylardan
oluan ve en st yneticisinin epik metinlerde "I Innlarn Han"
diye adlandrld Yabgu'nun idaresinde egemen bir devlet
yaps oluturdular. An. ve klk ikametghlar olan Yengikent
(Farsa: Gand), denize dkld yerilen iki gn uzaklktaki
Siri Derya nehrinin sol kys yaknlarndayd. 10. yzyln ilk
yarsndan itibaren Mslman olmaya baladlar. Yabgu'larm
Ouz mparatorluu, Kpak ve l'eeneklerin saldrlar ve i
savalar sonucunda muhtemelen 11 yzyl henz balamadan
ykld. Bunun zerine, bykl kkl gruplar oluturarak,
yeni topraklar ele geirmek zere gneybatya doru daldlar:
Harezm, Horasan, Azerbaycan, Anadolu, rak, Suriye'ye...
Anadolu ve ran'da bir imparatorluk kuran Seluklularda, onlar izleyen beyliklerde, Osmanllarda, Karakoyunlular ve Akkoyunlularda ise, kkleri Ouz boylarna dayanan hanedanlar
sz konusudur. En douda Amu Derya ile Hazar Denizi arasnda kalan boylar, bugnk Trkmenistan'm halkn olutur-

dular. Ouzlarn slam dinine geiini ifade eden "Trkmenler"

tanmlamas ise, Anadolu'da Ouzlar gibi ayn soydan gelen ve
atalarnn gebe yaam biimi ile sosyal yaam dzenini, bunun yan sra yerleik dzene getikten sonra da Ouzlarn dier kltrel mirasn koruyan etnik gruplar tarafndan bugne
kadar korunmaktadr.

B. TRK MTOLOJS
nnzdeki sayfalar eski Trklerin slam ncesi ve Trkiye
dndaki lkelerde Trke konuan halklarn mitolojileri hakknda aklayc bilgiler iermektedir (>Roux, Eski Trk Mitolojisi). Bin yl nce tek tanrl bir din olan slam'a katlan ve bu
nedenle de pagan dnemindeki gelenekleriyle resmi olarak ban koparan bir halkn mitolojisi hakknda konumak olduka
zordur. Ancak, slam dininin bizzat kendisi de ortaya kndan nce var olan bir mitolojinin -veya mitolojilerin- mirasma
bavurmutur. Trkler de yeni vatanlar olan Anadolu ve Gneydou Avrupa'ya yerlemeden ve slam dinine gemeden
nce, Budizm, Maniheizm, Mazdaizm, Nestoryan Hristiyanl
gibi dinlerin biimlendirdii kltrlerin etkisi altndayd. En
son olarak da yeni vatanlarnda, eitli etnik ve dinsel kkenli
pagan uygarlklarn mirasn stlenen Hristiyan bir toplumla
yzyllar boyunca dzenli iliki iindeydiler.
kinci yararl bir saptama da, "Trk/Trke" (Almanca:
trkisch) kavramnn szcnn ift anlaml kullanmyla ilgilidir. Bu szcn bugn hem bir ulusu, hem de bu ulusun
byk ounluu tarafndan konuulan ana dili tanmlad
unutulmamaldr. Etnik kkenleriyle Trk ve halknn da ana
dili "Trke" olan bu topluluun bugn "Trkiye" diye adlandrlan lkeyi fethetmesine ramen, "Trk Kltr", tartmasz en nemli esi olmakla birlikte, ulusal kltrn sadece bir
bileenidir. te bu nedenledir ki, dier kltrel srelerde olduu gibi, Trk-Anadolu mitolojisinde de ok farkl kkenlere
dayanan kapsaml bileenlerin karm sz konusudur: Altay
miras, Anadolu uygarlklarnn pagan dneme dayanan temelleri, Ortodoks ve Heterodoks slami gelenein ve Hristiyanln
dikkate deer katks ile nihayet evrensel konular ieren ve her
yerde rahatlkla rastlanan masal, destan ve efsanelerin g belirlenebilecek etkisi.
Btn bunlara ayrca "modern" geleneklerin tm eklenmelidir: arkaik modellere gre biimlenmi, szl aktarmn gr-

kemli repertuarn zenginletiren ve belli bir sre daha da gelitirecek olan yeni yaratlm efsane ve destanlar. Sonunda,
"hakiki olmayan bir mitoloji" zgn halk geleneinin stn
rtmeye balar; yapay bir biimde veya sadece yaznsal eserlerin yaylmas ve basn, radyo ve televizyonun geleneksel etkisiyle geliir. Kaynaklar ne olursa olsun; bu yapay kltrleme
sreci, geleneklere bal evreler tarafndan bilinsizce asimile
edilen ve doal olmayan bu alama, Anadolu mitolojisi zerine
yaplacak aratrmalar yanltma ve sahteletirme tehlikesini beraberinde getirmektedirler. Ancak, aratrlmas yeterince g
olan bu alan, karlatrmal mitoloji almalar iin ok ey
ifade etmektedir.
Trk Mitolojisinin zelliini belirleme grevinin ne denli
g olduunu grebilmek iin, bu ksa giri dnceleri bile
yeterlidir. Bibliyografyadan da anlalaca gibi, Trk-Altay
Mitolojisi hakkndaki almalar nadir ve yetersizdir. Kstl
Ouzlar ve Anadolu alannda, dergilerde yaynlanm ancak
batl okuyuculara zor ulaan kahramanlk iirleri ile ilgili ok
az sayda alma, efsaneler, inan dnceleri ile yorumlarm
ieren zet konumalar dnda neredeyse hibir ey yoktur.
nnzdeki alma; ister yaayan, isterse eski zamanlardan
beri yazl kaynaklarda sakl kalan gelenekler olsun, geni anlamda, Trkiye'deki Trklerin geleneklerine dayanan ve mitolojiyle yakm veya uzak ilgisi olan konularn kaydn tutmaktan
memnunluk duymaktadr. Sunumumuz bir taraftan tarihsel
olarak Ouzlarn gemiine, dier taraftan da slami mirasa dayanmaktadr. E zamanl bak asyla, etnik olarak Trk-Altay
miras olmayan eleri de konu dmda brakmak istemedik.
Bu anlamda bak amz, bugnk Trkiye'nin farkl kkenli
kltrel gereklerini kapsamay amalamtr.
(Yaymcmm notu: simlerin okunularndaki btnln
salanmasn Dr. Winfried Riesterer (Mnih) stlenmitir. Bunun yam sra; tarihe, harita ve resimlerin seimi iin de kendisine teekkr ederiz.)

C. KAYNAKLAR VE BIBLIOGRAFYA
AaTh: Anti Aarne ve Stith Thompson, The types of the folk-tale
[Halk Masallarnn Tipleri], Helsinki 1964.
Abu-Bakr Ibn-Abdallah ad-Dawadari: Abu-Bakr Ibn-Abdallah
ad-Dawadari:durar at-tigan wa-gurar tawarih az-zaman. 'Sleymaniye Medresesi el yazmas, stanbul, arka plan: brahim Paa No.913.
Abu-Bakr Ibn-Abdallah ad-Dawadari VII: Abu-Bakr Ibn-Abdallah ad-Dawadari: Kanz ad-durar wa-gami al-gurar, Cilt 7,
yaynlayan 'Abd-al-Fattah 'Asur, Kahire 1972.
Abu-Bakr Thrani: Abu-Bakr Thrani, Kitab- Diyarbakriya, Cilt
1, yaymlayan Necati Lugal ve Faruk Smer, Ankara 1962.
Abu'l Gazi: Abu'l Gazi Bahadur Han: ecere-i Terakkime
[Trkmenlerin Soykt], yaynlayan Andrej N. Kononov,
Moskova 1958.
Acpayaml 1961: Orhan Acpayaml, Trkiye'de doumla ilgili
adet ve inanmalar. Erzurum 1961.
Araz 1958: Nezihe Araz, Anadolu evliyalar, stanbul 1958.
Arsunar 1962: Ferruh Arsunar, Gaziantep folkloru, stanbul
1962.
Arsunar 1963: Krolu, yaynlayan Ferruh Arsunar, Ankara
1963.
Atsz 1961; Osman, Tevarih-i cedid-i mir'at- cihan, yaymlayan
Atsz, stanbul 1961.
Aytekin 1958: Buyruk, derleyen Sefer Aytekin, Ankara 1958.
Bayatl 1948: Osman Bayatl, Bergama'da efsaneler, adetler. stanbul 1941.
Bazin 1971: Louis Bazin, Les noms turcs l'aigle [Trk Kartal
Adlar], "Turcia" [Trkiye], III, 1971, s.128-32.
Benveniste 1960: Emile Benveniste, Le Dieu Ohrmazd et le
demon Albast [Ormazd Tanrs ve Albast Cini]. "Journal
Asiatique" [Asya dergisi], CCXLIII, 1960, s.65-74.
Bittel 1961: Kurt Bittel, Kunst und Kultur der Hethiter [Hititle-

rin Sanat ve Kltr], Berlin 1961.

Boratav 1931: Pertev Naili (Boratav), Krolu destan. stanbul
1931.
Boratav 1948: P.N.Boratav, Les recits populaires turcs (hikye)
et les "Mille et une nuits" [Trk Halk ykleri ve Binbir
Gece], "Oriens" [Dou], 1,148, s.63-73.
Boratav 1951: P.N.Boratav, Notes sur Azrail dans le folklore
turc [Trk Folklorunda Azrail zerine Notlar], "Oriens"
[Dou], IV, 1951, s.58-79.
Boratav 1954: P.N.Boratav, Un mythe turc sur Toriine du
premier homme d'apres Abu Bakr b. Abd-Allah [Abu Bakr
b. Abd-Allah'e gre lk insann kkeni hakknda bir Trk
destan]. "Proceedings of the International Congress of Orientalists" [Uluslararas Oryantalistler Kongresi Tutanaklar],
Cambridge ve Londra 1954, s.198 ve sonras.
Boratav 1955: P.N.Boratav, Contes turcs [Trk Masallar]. Paris
1955.
Boratav 1958: P.N.Boratav, Dede Korkut hikyelerindeki tarihi
olaylar ve kitabn te'lif tarihi. "Trkiyat Mecmuas", XIII,
1958, s.31-62.
Boratav 1959: P.N.Boratav, Vestiges oghouz dans la tradition
Bektai [Bektai Geleneinde Ouz Kalntlar], "Atken des
XXIV. Internationalen Orientalisten-Kongresses Mnchen"
[24.Uluslararas Orientalistler Kongresi Bildirileri], VViesbaden 1959, s.382-85.
Boratav 1965: P.N.Boratav, Folklore et litterature populaire
turcs [Trk Folkloru ve Halk Edebiyat]. "L'annuaire 19651966 de l'Ecole Pratique des Hautes Etudes [Yksek renim
Pratik Okulu 1966-1966 yll], IV. Section [Blm IV], Paris
1965.
Boratav 1967: P.N.Boratav, Folklore et litterature populaire
turcs. "L'annuaire 1965-1966 de l'Ecole Pratique des Hautes
Etudes, [Yksek renim Pratik Okulu 1966-1966 yll], IV.
Section, [Blm IV], Paris 1966-1967, Paris 1967.

Boratav 1968: P.N.Boratav, L'epopee d' Er Tshtk et le conte

populaire [Er Ttk Destan ve Halk ykleri], "Volksepen
der uralischen und altaischen Vlker [Ural ve Altay Halklarnn Halk Destanlar]. Vortrge des Hamburger Symposions
vom 16.-17.Dez., 1965" [16/17 Aralk 1965 Hamburg Sempozyumunun Bildirileri], VViesbaden 1968, s.81.
Boratav 1969: P.N.Boratav, Le conte et la narration epicoromanesque [yk ve Epik-roman Betimlemesi]. "Turcica"
1,1969, s.95-122.
Boratav 1973 (1): P.N.Boratav, Trk halk edebiyat, stanbul
1973 (1969).
Boratav 1973 (2): P.N.Boratav, Trk folkloru, stanbul 1973.
Boratav 1982:P.N.Boratav, Folklor ve edebiyat, Cilt 1, stanbul
1982.
Djinn, El (2): P.N.Boratav, Djinn. [Cinler] "Encyclopedie de
islam" [slam Ansiklopedisi], Nouvelle edition.
DS: Trkiye'de halk azndan derleme szl. A-G, 6.cilt,
Ankara 1963-1972.
El (2): The Encyclopedia of islam [slam Ansiklopodisi], New
edition [Yeni basm], Leiden 1960 ve sonras.
Erdem 1942: Halil Kadri erdem, Ktahya efsaneleri, I; Ktahya
kalesi kurulu efsanesi. "lk", N.S. III, 1942, No. 29.
Erhat 1972: Azra Erhat, Mitoloji szl, stanbul 1972.
Er-Ttk: Aventures merveilleuses sos terre et ailleurs de ErTshtk, le geant des steppes; epopeee du cycle de Manas
[Er Ttk'n Toprak altnda ve baka yerlerdeki muhteem
maceralar, Bozkrlarn devi, Manas kronolojisinin destan].
Franszcadan eviren P.N.Boratav, Paris 1965.
Eybolu 1961: smet Zeki Eybolu, Tpta yenilikler 6, 1961, s.
75-80. FFC No. 152: P.N.Boratav, Les histoires d'ours en
Anatolie [Anadolu'daki Ay Hikyeleri]. "FF Communications", No. 152", Helsinki 1955.
Frazer 1931: James G. Frazer, Mythes sur l'origine u feu [ Atein
kkeni zerine destanlar], Paris 1931.
Georgeakis 1894: G.Georgeakis, Le folk-lore de Lesbos, par G.

Georgeakis et Leon Pineau [Midilli (Lesbos) Folkloru], Paris

1894.
Gkyay 1938: Dede Korkut, yaynlayan Orhan aik Gkyay,
stanbul 1938.
Gkyay 1973: Dedem Korkudun kitab, yaynlayan Orhan aik
Gkyay, stanbul 1973.
Glpnarl ve Boratav 1943: Abdlbaki Glpnarl et P. N.
Boratav, Pir Sultan Abdal, Ankara 1943.
Glpnarl 1958: Abdlbaki Glpnarl, Menakb-i Hnkr Hac
Bekta- Veli, stanbul 1958.
Glpnarl 1969: Abdlbaki Glpnarl, Trkiye'de mezhepler
ve tarikatlar, stanbul 1969.
Haarmann 1971: Ulrich Haarmann, Die Chronik des Ibn adDawadari [Ibn ad-Davvadari'ni Kronii], Cilt 8, yaymlayan
U.Haarmann, Kahire 1971. Giri s. 1-18.
Hackmann 1904: Oskar Hackmann, Die Polyphemsage in der
Volksberlieferung [Halk Aktarmnda Tepegz estan],
Helsinki 1904.
HBH: Halk bilgisi haberleri, stanbul 1929-1942.
Hein 1958: Das Buch des Dede Korkut [Dede Korkut Kitab],
eviren Joachim Hein, Zrih 1958.
A: slam Ansiklopedisi, stanbul 1940-1986.
nan 1954: Abdulkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1954.
Johansen 1959: Ulla Johansen. Die Alpfra. "Zeitschrift der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft" ["Die Alpfra",
Alman Dou Toplumu Dergisi], CIX 1959.
Kagrl: Kagrl Mahmud, Divan Lgat-it-Trk, yaynlayan:
Besim Atalay. Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Krzolu 1949: Fahrettin M. Krzolu, Bayatl Mahmud olu
Hasan. Cam- Cem-ayn. "Osmanl tarihleri, I", stanbul
1949, s. 370-404.
Krzolu 1952: Fahrettin M. Krzolu, Dede Korkut Ouznameleri, 1.kitap, stanbul 1952.
Krzolu 156: Fahrettin M. Krzolu, Gkten inen ejderha ef-

sanesi. "Yeni Meram" (Konya), Ocak 1956.

Kou 1962: Reat Ekrem Kou, Trvana cadlar. "Trk Folklor
Aratrmalar", 154,1962.
Kudret 1969: Cevdet Kudret, Karagz, Ankara 1969.
Kum 1937: Naci Kum, Gelincik Ana. " n " (sparta) 4, 1937, s.
611.
,
Lot-Falck 1953: Eveline Lot-Falck, Les rites de chasse chez les
peuples siberiens [Sibirya Halklarn Avlanma Gelenekleri],
Paris 1953.
Megas 1932: G.A. Megas, Ballade von der Losgekauften [Azat
Edilenin Balad]. "Jahrbuch fr Volksliedforschung" [Halk
arklar Aratrmalar Yll], 3,1932, s. 54-73.
Meibohm 1956: Anatol de Meibohm, demons, derviches et
saints [Cinler, Derviler ve Azizler], Paris 1956.
Melikoff 1960: irene Melikoff, La geste de Melik Danimend:
etde critique du Danimendname [Melik Daniment'in
davranlar: Danimendname zerine bir aratrma], 2. cilt,
Paris 1960.
Mundy 1956: C.S. Mundy, Polyphemus und Depegz [Polyphemus ve Depegz]. "Bulletin of the School of Asien Studies" [Asya Aratrmalar Merkezi Blteni], XVIII/2, 1956, s.
279-302.
Nicolaides ve Carnoy 1889: Henry Caroy ve Jean Nicolaides,
Traditions populaires de l'Asie Mineure | Kk Asya'nn
Halk Gelenekleri], Paris 1889.
Nicolas 1972. Michele Nicolas, Croyances et pratiques turques
concernant les naissances [Doumlar zerine geleneksel
Trk nanlar ve uygulamalar], Paris 1972.
gel 1971: Bahaeddin gel, Trk mitolojisi, Ankara 1971.
nder 1955: Ali Rza nder, Yaayan Anadolu efsaneleri, Kayseri 1955.
zdemir 1975: Hasan zdemir, Die altosmanischen Chroniken
als Quelle zur trkischen Volkskunde [Trk Halkbilimi
Kayna Olarak Eski Osmanlca Kronikler], Freiburg i. Br.
1975.

PhTF II: Philologiae Turcicae Fundamenta [Temel Trk Filolojisi], Cilt 2, VViesbaden 1964.
Prhl 1934: Erich Prhl, Die Deutsche Volksballade des "Losgekauften" ["Azat Edilenin" Alman halk balad]. Ein Versuch zur Erforschung des Ursprungs einer Volksballade von
europischer Verbreitung [Avrupa'ya yaylm bir halk baladnn kkeni ile ilgili bir aratrma denemesi]. "FF Communications", XXXVIII, 105, Helsinki 1934.
Rossi 1952: II "Kitab- Dede Qorqut" [Dede Korkut Kitab], yaynlayan: von Ettore Rossi, Vatikan 1952.
Roux 1966: Jean-Paul Roux, Flre et faune sacrees dans les
societes altaiennes [Altay Toplumlarnda Kutsal Flora ve Fauna], Paris 1966.
Roux 1970: Jean-Paul Roux, Les traditions des nomades de la
Turquie meridionale [Trkiye Gebe Trklerin Gelenekleri], Paris 1970.
Roux ve Boratav 1968: J.-P. Roux ve P.N. Boratav, La divination
chez les Turcs [Trklerde Khinlik], "Divination", (2.cilt),
Paris 1968, cilt 2, s. 279-329.
Ruben 1944: Walter Ruben, Ozean der Mrchenstrme [Masal
Akmlarnn Okyanusu], cilt 1: Die 25 Erzhlungen des
Dmons [eytann 25 yks]. Mit einem Anhang ber die
12 Erzhlungen des Dede Korkut [Dede Korkut'un 12 yks Hakkndaki Bir Ekle]. "FF Communications", 133, Helsinki 1944.
Russack 1941: Hans Hermann Russack, Byzanz und Stambul
[Bizans ve stanbul]. Mrchen vom Goldenen Horn [Hali
Masal], Berlin 1941.
Sayg 1962: Osman Sayg, Sargl folklorunda cadlar ve cadclar. "Trk Folklor Aratrmalar", 150,1962.
Sayg 1965: Osman Sayg, Abdal "Koca" ve lm. "Trk
Folklor Aratrmalar", 191,1965, s.3759.
SDD: Trkiye'de halk azndan sz derleme dergisi. 6.cilt, stanbul 1939-1952 (Trk Dil Kurumu yaynlar)
Tanyu 1967: Hikmet Tanyu, Ankara ve evresinde adak ve

adak yeri, Ankara, 1967.

Tanyu 1968: Hikmet Tanyu, Trklerde tala ilgili inanlar, Ankara 1968.
Tcheraz 1912: Minas Tcheraz, L'orient inedit: legendes et
traditions armeniennes, grecques et turques [Dou'daki yenilikler: Ermeni, Yunan ve Trk Efsaneleri ve Gelenekleri],
Paris 1912.
/
TFA: Trk folklor aratrmalar, stanbul 1949-1980.
Tschudi 1914: Rudolf Tschudi, das Vilayet-name des Hadschim
Sultan, eine trkische Heiligenlegende [Hacm Sultan'n
Vilayetnamesi, Trke Bir Evliya Efsanesi], Berlin 1914.
TTAED, II 1934: Trk tarih, arkeologya ve etnografya dergisi,
cilt 2, Ankara 1934.
TTV: Wolfram Eberhard ve P.N. Boratav, Typen trkischer
Volksmrchen [Trk Halk Masallarnn Tipleri], VViesbaden
1953.
Yacoub Artin 1903: Seize "Haddouta": contes populaires, racontes au Caire et recueilles par Yacoub Artin Pacha [Onalt
Hikaye: Halk ykleri, Kahire'de Anlatmlar ve Yakup Artin Paa tarafndan yaplan derleme], Kahire 1903.
Yacoub Artin 1905: Contes populaires inedits de la Valee du
Nil, traduits de l'arabe parle par Yacoub Artin [Nil vadisinin
yeni halk ykleri, Arapa'dan Y.kp Artin tarafndan evrilmitir], Paris 1895.
Yenisey 1955: Fazl Yenisey, Bursa folkloru, Bursa 1955.
Zirmunskij-Kononov 1962: Kniga moego Deda Korkuta, izd.
Podgotovili Viktor M.Zirmunskij [Benim Dede Korkut Kitabm, Yayna hazrlayan: Viktor M.Zirmunskij], Andrej N.
Kononov, Leningrad 1962.

D. TARHE

552

Bumin Kaan ynetiminde tarihsel olarak ilk kayda

deer Trk devletinin kuruluu

576

Devletin, Dou ve Bat Trk mparatorluu olarak

ikiye blnmesi

682-745

Dou Trkleri (Gktrkler) Kutluk Kaan ynetiminde Gktrk mparatorluu'nu kurarlar; mparatorluk merkezi bugnk Moolistan'n gneyinde Selenge nehrinin yan kolu olan Orhon kysmdadr.

745

Gktrk mparatorluunun yine bir Trk boyu

olan Uygurlar tarafndan yok edilmesi

745-780

Uygur mparatorluu

776

Bat Trklerinin Araplarn egemenlii altna girmesi

800

Batya ve gneybatya doru Trk gnn balamas

568-965

Gney Rusya'da Trk 1 lazar Kaanl

840-1212

Trk Karahanl Hanedannn Amu Derya'dan Tarm-Havzas'na uzanan biiytik imparatorluu; mparatorluun zamanla Mslmanlamas; kltrel
ve siyasi merkezler: Balasagun, Kagar, Buhara, Semerkant

962-1190

Bir Trk Hanedan olan Gazneliler Horasan, Maverannehir ve Afganistan'da hkm srer; kltrel
ve siyasi merkez: Gazne (bugnk Afganistan'daki
Gazni kenti)

970

Ouz boylar birliinin Knk boyu nderi Seluk,

Buhara civarna yerleir ve Mslman olur; Seluklu Hanedannn isim babas olur.

1037-1063

Seluk'un torunu ar Bey Davud (lm 1059)

ve Turul Bey Muhammed (lm 1063) dou ve
bat ran'da Seluklu mparatorluu'nu kurarlar.

1040

Seluklular, Gaznelileri yener.

1180-1240

Moollardan kaan ve saylar giderek oalan

Trk gebe boylar, zellikle Trkmenler, Anadolu'ya kaar ve burada ksmen byk kargaalar
yaratrlar; Anadolu'nun nfus yaps hzl bir biimde Trkler lehine deiir; Yunan-Slav ve Ermeni nfuslar aznla der; yerleik halk ile gebeler arasndaki sorunlar giderek byr.

1220-1237

Sultan I. Alaaddin Keykubad ynetiminde Anadolu Seluklular en ihtiaml dnemini yaar.

1055

Turul Bey, Badat' ele geirir ve kendisine Halife

tarafndan Sultan unvan verilir.

1240-1242

1063-1072

ar Beyin olu Alp Arslan imparatorluun iki

blmn de miras edinir ve onlar birletirerek
Byk Seluklu mparatorluu'nu kurar; Bakent
sfahan olur; Pers kltr etkindir ve resmi dil de
Farsadr.

Trkmenler, Baba lyas nclnde, dinsel amal

Babai Ayaklanmasnda Pers etkisi altndaki Seluklu ynetimine kar kar.

1243

Anadolu Seluklular'nn
kar yenilgisi

1064

Ermeni bakenti Ani, Seluklular tarafndan alnr.

1260-1280

1071

Malazgirt Sava'nda Alp Arslan, IV. Diogenes komutasndaki Bizans ordusunu yener ve Trk boylarna Anadolu yolunu aar.

Bat ve Gneybat Anadolu'da aralarnda Karaman

Beylii'nin de bulunduu Trkmen beyliklerinin
kurulmas

1277

1072-1092

Alp Arslan'n olu Sultan Melikah ve onun veziri

Nizamlmiilk ynetiminde, Byk Seluklu mparatorluu ve en gl ve toprak ynnden en byk dnemine ular; bakent hala sfahan'dr; dier kltrel ve siyasi merkezler Badat, Rey ve
Merv'dir.

Karamanl Mehmed Bey, Mool ynetimine kar

kar; Konya'y ele geirir ve kendisi tarafndan
tahta karlan Seluklu Sultan Gyaseddin Siyavu'un veziri olur; Trke resmi dil olur.

1270-1281
(yaklak)

Ouzlarn Kay boyundan olan Trkmen beyi Erturul, Seluklu Sultannn izniyle St civarna
(bugnk Eskiehir yaknlarnda) yerleir ve bir
beylik kurar.

1072-1107

Sleyman ah, Anadolu'da Anadolu Seluklu Devleti'ni (Rum Seluklular) kurar, bakenti Konya
yapar; Pers kltr hala etkisini srdrr; resmi dil
Farsadr.

1281-1326

Erturul'un oullarndan Osman srasyla boy beyi,

Osmanllarn ve sonraki Osmanl mparatorluu'
nun isim babas olur; onun ynetiminde bir
beylikten gl ordusu olan egemen bir devlet doar; kapsaml fetihlerden sonra, Osmanl derebeylik sisteminin temelini atar; ald gazi unvan sayesinde birok dier beylik onun ynetimine katlr.

1176

Anadolu Seluklular, Miryokefalon'da Bizans ordusunu yener.

Kseda'da

Moollara

1326-1360

Orhan babasndan ynetimi devralr;

dier Trkmen beyliklerinden elde
larla mparatorluu geniletir: Bursa
devletin temel ynetim yaps oluur
van, Valiler).

Bizansllar ve
ettii toprakbakent olur;
(Vezirlik, Di-

1349

Bizans mparatoru Kantakuzenus kendisinin Srp

Kral Duan'a kar desteklenmesi ricas zerine,
Osmanl ordular ilk kez Avrupa'ya geer.

1353

Osmanllar, Avrupa yakasnda Gelibolu Yarmadas zerine ilk kpry kurarlar ve Avrupa'daki
hkimiyetlerini giderek geniletirler.

1360-1389

I.Murat dneminde zellikle Avrupa'daki toprak

genilemesi devam eder; Edirne, Filibe (Plovdiv),
Selanik ve Sofya fethedilir; Hristiyan sava tutsaklarndan Yenieri Oca kurulur; Ba Vezirlik makam kurulur.

1365

Osmanl bakenti Bursa'dan Edirne'ye tanr.

1389

I.Murat, Karatavuk (Kosova) Meydan Sava'nda

Srp-Bulgar-Arnavut ordusunu yener.

1370-1501

aatay Trklerinden Timurlenk, Timur Hanedanln kurar ve Orta Asya ile n Asya'da geni
alanlara hkmeder.

1390-1502

Trkmen boy birlikleri olan Akkoyunlular ve Karakoyunlular, Dou Anadolu'nun ve Irak'n byk
blmnde hkm srerler.

1389-1402

I.Beyazt Osmanl'nn Avrupa ve Asya'daki fetihlerini devam ettirir ve Trkmen beyliklerinin ounluunu kendi mparatorluuna katar; Sultan
unvann yrtr.

1402

Ankara Savamda Osmanllarn Timur'a kar yenilgisi; Osmanl devletinin dalmas

1402-1413
1413-1421

1421-1451

Osmanl Fetret Devri

I.Mehmet Osmanl Devleti'nin birliini tekrar salar ve Anadolu'daki dinsel-sosyal ayaklanmalar
bastrr.
II. Murat birok kk beylii Osmanl Devleti'ne
katar ve Osmanl hkimiyetini Anadolu'da/ salamlatrr.

1424

Bizans, Osmanllara hara demeye balar.

1451-1481

Blgesel bir g olan Osmanl, II. Mehmet, Fatih,

ynetiminde dnya imparatorluuna dnr.

1453

II. Mehmet Konstantinopel'i fetheder.

1461

Trapezunt Kral David Komnenos, Fatih Sultan

Mehmet'le savamadan ehri teslim eder; bylece
son Bizans devleti de tarihe karr. Avrupa cephesinde Moldovn Prensi Hiiyk Stefan'a, dou cephesinde ise Akkoynl .h Uzun Hasan'a kar Fatih
Sultan Mehmet Osmanl topraklarn savunur ve
daha byiik bir toprak genilemesinin temellerini
atar.

E. HARTALAR

Ab- hayat. Szck anlam: "hayat suyu" ("sonsuz genliin

suyu") . ene lmszlk ve doast uzun yaam salayan mucizev bir su kaynadr. Dou yazn aktarmlarnda bu suyla ilgili efsaneler, Byk skender'in ve Hzr'n dnemlerine balanr. Halk anlatmlarna dayanan
Trk inanna gre, Hzr'n lmszl bu yaam suyundan imesinden kaynaklanr.
'
Baz Trk efsaneleri dier baz insan ve canllarn da bu
sonsuz genlik suyundan itiini ve bu sayede lmszle
veya uzun bir yaama kavutuunu anlar; rnein, Krolu, onun at Kr-At (Hayvanlar) ve yakn arkadalarndan biri. Bu arkada, mucizev suyla dolu su kabnn sadece yarsn itii iin, vcudunun st blm genlemi
ve 250 yl yaamtr.
Yaam suyunun nerede bulunduuna dair edebi eserlerde
glgelerin lkesine iaret edilmektedir. Trk-Anadolu halk
anlatmlarnda bu konuda efsane vardr. Evliya elebi'nin (17. yy) Seyahatnamesinde belgelenen birinci efsaneye gre, bu su kayna, I >ou Anadolu'da Bingl -Dalarnda ("Bin Gller") bulunur; bir avc az nce vurduu
bir >kuu sonra suyla temizlemek isterken, kuun suyla
temasnda nasl tekrar canlandrdn kefeder ve su kayna da yerini "Bin Gller" olarak deitirir; Krolu ile
ilgili bir efsanede ise, yine benzer bir rastlantyla su kaynan bir avc bulur. Krolu yksnn farkl bir yorumuna
dayanan ikinci bir efsaneye gre, genlik emesinden
kpk yumann Frat ile Dicle'nin birbirine akt at rmann suyunda tekrar elde edilebilecei sylenir. nc
bir Trk-Kafkas efsanesinde ise, mucize su kaynamm Elbruz Dalarnda olduu sylenir.
Boratav 1931, 31 ve sonras, 142 ve sonras; Boratav 1946,
200, 250 ve sonras, 262 ve sonras; A madde Hzr; Evliya
elebi, III 232 ve sonras; TTV No. 214 III, 291 III; ztelli
1965, "Trk Dili" No. 168 (1965), 785.

Aa. "Hayat aac" ve "Kozmik aa" ile ilgili pagan Trk

halklarnn mitolojisinde yer bulan birok inan, Mslmanlam Trklerin geleneinde de canl kalarak, belli bir
aa kltnn ilk izlenimini oluturur. Bylece grnrde
Anadolu'nun Trkler ncesi halklarnn zgn dinlerinden
kalan eler birlemitir.
Tek bana duran "Ulu aa" sahibine g ve refah getiren
kutsal bir varlk olarak grlrd. Bunu, Dede Korkut Kitabnn her blmnn sonunda tekrarlanan hayr duasndan anlyoruz: "Senin, ulu ve glgeli aacn hibir zaman
kesilmesin!". Tek bana duran aa ayrca iyi ve kt cinlerin toplanma yeri olma zelliine sahiptir.
Bu konu geleneksel Trk Glge Tiyatrosunda Kanl-Kavak
oyununda sergilenir: bir kavak aac doast glere ve
insan yolundan saptrma ve onu dntrme gcne sahiptir. Ancak, aa bu zelliinden yararlanarak sihirli glerini bir cine dnmek iin kullanr. Ayn biimde aacn
insana dnmesi de rnek gsterilebilir; Tokat'm bir kyndeki bir efsanede bu grlr; orada bir ormancnm bir
k gecesi ormana giderek bir aac kesmeye nasl cesaret
ettii anlatlr. Ona yaklaan bir kadnn git gide nasl da
byk bir aaca dntn fark eden ormanc, aac izler
ve sonunda da korkun bir grlt ile kendisini onun yannda keser.
Azerbaycan'da Heterodoks bir Trk boyu olan Karakoyunlularda aa ve orman kltnn kkeni bir etiyolojik efsanede ifadesini bulur. Onlara gre, kutsal ormanlar, kutsanm biri tarafmdan yarsna kadar yanm olan ve topraa
dikilen bir ubuktan olumutur. Birok halk inannda,
"topraa dikilen kurumu bir daim bir mucize sonucunda
tekrar yeermesi" konusu ele alnr (karlatr: Eski Ahit
No. 17,17). Bu efsane, Anadolu Trklerinde 15. yzyldan
sonra, muhtemelen Hac Bekta'm Vilayet name'sinin yazmndan sonra, Alevi ve Bektai geleneine gemitir. Bu ko-

nu grne gre Karakoyunlularda daha geni bir anlam

kazand: buna dayanarak da, kutsal ormanlarnn "yaratcs" hem kendine hem de ormanna Kara Olan adn verir.
Ancak, Trklerin aktarmlarna gre, Kara Olan aynn
adlarndan biridir ve bylece kutsal ormann etiyolojik efsanesi, Altay toplumlarnda ormann en yksek ruhu olarak kiiletirilen ay hakknda oluan kltle ilikilendirflmektedir.
Heteredoks bir topluluk olan Anadolu Tahtaclar geni bir
aa kltne sahiptir. Altay topluluklarnda avclarn bir av
seferi ncesinde yaptklar gibi, Tahtaclar da bir aacn kesiminden nce bir dizi ritel dzenlerler: hayvan kurban
etmek, toplu yemek yemek gibi.
Farkl hanedanlklarn baz efsanevi soy bilgilerinde hanedanla adn veren ve kahramann ryasnda gsnden
kan, ayn zamanda da hkimiyetin kurulmas ve devamn
simgeleyen aa, ayn "kkten" kaynaklanan ve birbirini
izleyen kuaklar anlamnda alglanmas yaygn olan grtr. Aa, ayn zamanda Trk goleeindeki hayat aac
inan ile isim babasyla birlikte anlan destans kahraman
ortaya karan aac ilikilendirir. "Ulu Aac" kabul eden
ve maceralarmdan bahsedilen Dede
Korkut
Kitabndaki
kahraman >Basat'n babalk konusu hikyede akla kavumaz. Bu durumda, ormanda byyen kahramann sade
bir poetik betimlemesi sz konusudur.
Bir trbe/yatr yaknma dikilen aa yatrn doast zelliklerini de alr; bir anlamda onun tamamlayc paras olur.
Gvenliine ynelik her darbe bir mezar hrszl olarak
grlr. Adlarndan da anlalaca gibi, aa ad kullanlarak baz trbe ve mezarlarn kartrld rnekler grlr:
"nar Dede" (nar aac-dede, nar aac ifacs anlamnda), "tlk Dede" (am fst aac-dede). Bir kltn
ritellerinde kullanlan veya birinin efsanesine dayanan
baz aalarn da kutsall vardr. rnein, Alevilerde ve

Bektailerde ard aacnda olduu gibi; onlar tarafndan

sayg gren bir trbenin/yatrn ad "Dedecik Ard" tr
("kk kutsal ard"). Dier baz aalarn karakteristii,
etiyolojik efsanelerle aklanabilir: rnein; fstk am, kn
ortasnda yen bir >kua koruma salad iin inelerini kaybetmez vb.
Aa, daha ok yaygn halk inannda canl bir varlk olarak grlr: bir atasznde, "Yeil (aa) kesen, ba kesmi
gibi olur." denir. Artk meyve vermeyen bir aaca "korku
vermek" gelenei de vardr. Byle bir aa kesmekle tehdit
edilir; bununla gelecek yl bol meyve vermesi salama alnmak istenir.
Rossi 1952, 201 ve dier yerlerde; Boratav 1973, 65-68; Kudret 1959, 265-99; Roux 1970, 181-212; Roux 1972; Boratav
1965, 246; Boratav 1958, 43-45; nan 1954, 62-65; Ahundov
1978,453 ve sonras.
Ahiret Eskatoloji
Akbaba > Kular
Al-Bast. Al-Kars, Al-Anas, Al-Kz veya ksaca Al da denir.
Trk cinciliinin bir figr olan Al-Bast, doast bir
kadn yaratk olarak tasvir edilir. zellikle lousa kadnlara
musallat olur, onlarda lousa stmas karr ve hastalarn
lmn salayabilir; bu hastalk ounlukla al-bast ifadesiyle, "Al'n eziyeti" anlamnda kullanlr.
Al-Bast atlar da (-Hayvanlar) izler. Geceleri onlar afak
aana kadar binmek zere ahrlarndan aldna inanlr.
At sahipleri bu durumu sabahlar atlar ter iinde ve rlm yeleleriyle tekrar bulduklarnda fark ederler.
Yetikin erkeklerin kendilerine hizmet etsinler diye, Al-Bast
yakaladklarna inanlr. Bylece "Al'n ocak yerinin (evi-

nin)" gcn kazanarak, kt niyetli yaratn yayd hastalktan kurtarabilme gcn kazanrlar.
Bulunulan ortamda erkeklerin olmas, kilerde demir eya
saklanmas ve "krmz" ieceklerin iilmesi, lousa kadnlarn Al-Bas'nm ktlklerine kar korunmak iin ncelikle
kullandklar aralardr. Al-Bast'nn tfek sesinden de korkup katna inanlr; silah at, lousa kadmn eziyet ektii fark edildiinde yaplr.
Al-Bast hakkmdaki inan ve yklere Trkiye'nin birok
vilayetinde, ayn zamanda Kafkasya, ran ve Trke konuulan Orta Asya lkelerinde ounlukla Al-Bast veya anlam sadece Trkede aklanabilecek Al-Anas adyla rastlanr. Bu doast yaratn kkeni hakknda oluan destan
ve deneyimler ne olursa olsun, bu ad altnda rastland her
yerde, Trke konuan topluluklarnn rettii anlatanlara
dayand tahmin edilir.
Cinler.
Acpayaml 1961, 75-84; Boratav 1967, 268; Boratav 1973, 95,
139; Nicolas 1972, 131-34; Masse 1938, I 44-46; II, 356;
Benveniste 1960, 65-74; Johansen 1959, 303-16; SDD VI, 1952,
11-15.
Alabalk -< Balk
Albz. eytani bir varln ad; l.yzyldan beri Osmanl metinlerinde ve Edirne Uzunkpr'de bir halk inannda grld gibi ada cincilikte de geer. Albz geleneinin,
Orta Asya mitolojisine dayand dnlr nk Altay
halklarnda da Albz'a benzer tanmlamalara rastlanr: Tuba-Uryanhay ve Altayllarda albs, alm, Yakut ve Krgzlarda albn ve Ordos-Moollarnda da albin. Albz'm A. nan
tarafmdan Al-Bast ile e anlamda kullanlmas dorulanm
bir bilgi deildir.

Cinler.
Boratav 1973, 96; A. nan 1954, 170; SD I 1963 (Albz maddesi)
Anka Kuu Kular
Ar > Bcekler
At Deniz/Gl; Hayvanlar
Ate. Bir taraftan Orta Asya aman geleneklerine, dier taraftan
da Anadolu tarihi ile Trkler ncesindeki dneme dayanan
Anadolu'daki Ate-kltnn izleri, bugnk toplumun belirli ritellerinde ve geleneklerinde bugn de grlmektedir. Atee arndrc bir g atfedilir; bu duruma Betlem
Bayram (Betnem, Gavurkfr, Hasr kfr de denir) nedeniyle gzlemlenen bir gelenekte rastlanr. Bu gelenek, son
zamanlara kadar Hristiyan Paskalya Bayramnda daha ok
ocuklar, gen kzlar ve kadnlar tarafndan uygulanrd.
Katlmclar ard aac dallaryla -veya eski minderlerletututurulan byk bir atein zerinden atlard: bu eylem,
tm yl boyunca hastalklardan korunmay salard. Balkesir ve Bergama yrelerinde salgn hastalklardan korumak
amacyla evcil hayvanlar sahiplerinin eliinde bir atein
yanndan geirilirdi: bu ate, iki plak erkek tarafndan iki
odun parasmm birbirine srtlmesiyle yaklmak zorundayd ve ayn atele de bu arada snen ocak atei tekrar tututurulurdu. Toroslar blgesinde de buna benzer bir ritel
bir atn satn alnmasnda veya bir ahrn yapmnda uygulanrd; hayvanlar iki yannda da ate yaklan ahr kapsndan ieri srlrd. Atein zerine tkrmek veya iemek
gibi yasak davran ve saygszlklar, atein kutsallna iaret eden inanlar olarak ayrca belirtilmelidir.
Ate klt, ocak atei ile ilgili ritel ve geleneklere dayanr,

"ocak" szc de "ate"ten tretilmitir. Ocak, ev veya adrn en saygdeer yeri olarak grlr. Ocak szc ayn
zamanda soyun devam anlamn da ierir, "oca-sn" sznde olduu gibi; bu szle bir ailenin soyunun tkendiine mahkm edildii ifade edilir.
ifaclkla donatlm kii de ayn biimde 'ocak' olarak adlandrlr; belirli bir hastalk iin uzmanlam kiiden 'ocak'
diye bahsedilir. ifa gc ister miras yoluyla ister ustadan
rana gesin, ama mutlaka el verme yoluyla aktarlr.
Ate, dier taraftan da ifa ritellerinin ve falcln, ttsnn ve kurun dkmenin nemli bir esidir.
Anadolu Yrkleri yaylaklarnda ilk atein tututurulmasnda belli ritellere nem verirler. Her ailenin ocak yeri
ayn yerde kalmal ve meydana varta ilk atei yakan da,
evin yeni evlenen gelinidir; bu onun iin bir anlamda bir snavdr.
Mslman Trklerin mistik geleneklerinde Rufai tarikatnn
mridleri ayrt edici iaret olarak atee kar dirence sahiptirler; ritellerinin byk bir blm atein maharetle kullanlmasndan veya atete kzdrlm demirden oluur.
Roux 1970, 178 ve sonras; Boratav ll>73 (2), 79 ve sonras;
Roux ve Boratav 1968, II 325 v- sonras; Glpnarl 1969,
194-96; Kum 1937 " n " (sparta) 1937, 611; Bayatl 1941, 44;
Ahundov 1978, 548; Roux 1982.
Ay > Ay-Ata; Eskatoloji; Kozmogoni
Ay-Ata. "Ay Baba". Bir destana gre, ilk Trk hkmdarln
kuran hanedann soyunun dayand ilk insan, kendisini
"Ay Baba" olarak adlandrd. Bu destan, anne tarafmdan
Kpti olan Msrl tarihi Abu Bakr Ihn-'Abdallah ad-Dawadari'nin dnya tarihi Katz ad-durar va-gami' al-gurar adl
eserinde yer alr (1309-1336 yllar arasnda yazlmtr); ad-

Dawadari, bu destann daha eski bir Trk yaptnn evirisinin olduunu 10. yzyla dayanan bir Arap el yazmasnda
okuduunu belirtir.
Destanda yaratl zerine ncil'in anlatmlarna ve slami
gelenee iaret eden izlere rastlanr: Atam (ilk insana verilen ad olan Ay-Atam) dem'in halk etimolojisi olabilir; Genesis'te (yaradl) olduu gibi, Trke anlatmda da balk
ilk insann hammaddesidir; ilk kadn Ay-Wa tamamen slami gelenekteki Havva'y (Eva) artrr. Ayn Trk destanna gre, kadn da balktan "yaratlmtr". Trk destannn dier zgn bir zelliine gre, Karatay-Dalarmdaki
bir maara ilk erkek ve ilk kadna anne kuca olarak hizmet vermitir. Efsane yledir: in snrndaki Kara-Da
maaras bir zamanlar yamur sularnn tamasyla insan
vcudunu andran bir ukuru doldurur. Gne ss etkisiyle 9 ay sonra ukurdaki amur canlanr: Bylece 40 yl
yalnz bama yaayan ilk erkek Ay-Atam yaratlr; daha
sonra dier bir su baskn, ukuru yine amurla doldurur ve
ilk kadn da ayn biimde "yaratlr". Kadnn yaratl "eksik" kalr nk gne ss birinci seferde olduu kadar
gl deildir. Ay-Atam ve Ay-Wa'nm beraberliklerinden
40 ocuk dnyaya gelir. Ay-Atam 120 yanda, ondan 40 yl
sonra da Ay-VVa lr. En yal oullar onlarn cesetlerini
anne-ukuruna gmerek tekrar canlandrmaya alr.
Bu ilk ebeveyn ncesi ukur daha sonraki zamanlarda ilk
hkmdarlar Ay-Ata'nn soyundan gelen Trklerin klt
yeri olmutur.
Ay-Ata destannda yamur tarafndan bereketlenen AnaToprak dncesi bir halk iirinde dile getirilir: Safran (baz
bahar ritellerinde kullanlan iektir) dillendirilir: "Benim
annem toprak, babam da yamurdur."
Eski Trklerde de olduu gibi, Trkiye'deki Trklerin geleneinde Ay'n erkek olduu kabul edilir. Ay, halk dilinde,

zellikle de ocuk betimlemelerinde " D e d e " belgesi ile tanmlanr: "Ay Dede".
Abu-Bakr Ibn-'Abdallah ad-Dawadari VII, 1972, 164-83;
Boratav 1954, 198 ve sonras; Haarmann 1971, 12-18; Glpnarl ve Boratav 1943,130; Boratav 1973,17-23.
Ay. Mslman olmayan Trklerde ay, belli bir kltn av Ritellerinde veya doast glere dayanan anlatmlarda konu
edilen bir -hayvandr. Hatta baz topluluklar ayy destans
bir ataya veya insani bir kkene dayandrrlar.
Anadolu Trklerinin geleneinde buna benzer eski ay kltnn izleri kefedilebilir. Birok efsane ve "gerek" macera
yksnde bu hayvana eski mitolojik Orta Asya veya
zgn Anadolu kkenli olabilecek zellikler verildii grlr.
Anadolu'da ok yaygn olarak insan ve ay arasnda cinsel
bir ilikinin olduu olaslm ieren ok sayda efsanevi
anlatm olumutur. Bunlarn arasnda en yaygn olan, bir
ay tarafndan karlp kars yaplan bir kzla beraberliklerinden doan ocuklarla ilgilidir. Irkek kardeleri (veya akrabalar) karlan kadn kurtarp evine geri getirirler, ayy
ve ocuklar da ldrrler. Gen kadn, eski evli yaamnn
yasn tutar ve ay einin ve ocuklarnn zntsn eker.
Hayvanlar.
Lot-Falck 1953,103-05; Boratav 1955 (2), FFC No. 152,1-46.
Azrail. lmn ba melei saylan Azrail'e Trk halk anlatmlarnda efsanevi bir yarat andran zellikler yklenmitir.
Dede >Korkut Kitabnda kahraman Deli -Dumrul bir blmde Azrail'e kar ktnda, Azrail ona, daha sonra gvercine (Kular) dnmek iin nce bir yasl olarak grnr Bu anlatm, sihirli elerle bezenen deiik yorumlarla bugnlere kadar korunmutur: Deli Dumrul hikyesinde Azrail, Yunan mitolojisindeki Thanatos'un rolndedir.

Trk halk kozmogonisi insann yaratlnda da Azrail'e

zel bir rol yklemitir: ba melek Cebrail, Mikail ve srafil insan vcudunu yourmak iin amur getirmek zere
Tanr tarafmdan arka arkaya dnyaya gnderilir ancak,
topran alamasndan znt duyduklar iin eli bo dnerler. Toprak, gnahlarndan dolay korkun cezalara
arptrlaca iin insanln geleceine zlr. Son olarak
gnderilen Azrail, dierleri gibi yapmayp alayan topraa
aldrmadan amuru alarak geri dner. Bu acmaszl ona
"Can alc" grevinin verilmesini salar; Azrail gnlk
dilde hala bu tanmla anlr.
Dede Korkut Kitabnda anlatlan epik gelenekte Azrail krmz
kanatlaryla tasvir edilir. Eski Deli Dumrul anlatmnn ada bir yorumunda, Azrail'in kurbannn cann en derindeki barsaklarndan alabilmek iin bir engel kulland
grlr. ocuklarn canlarn kendine ekebilmek iin de,
onlara krmz bir elma uzatt yollu bir inam da vardr.
Halk tasvirlerinde "elma"nn bu zelliiyle kullanlmas,
Hristiyan aktarmlarnda lmn ocua yaklatnda ona
elma ikram etmesi ile benzetirilebilir.

slami retiye gre balk dndaki tm hayvanlarn etinin

yenebilmesi iin kesilirken kanlar aktlmaldr. Erken bir
dnemde Dede >Korkut Kitabnda da belgelenen baln halk
inanmdaki bu istisnai durumu bir efsaneyle aklanr:
Nemrud, brahim'in tanrsn ldrmek istediinde, kendisini kartallar tarafndan gkyzne karr ve oradan etrafna ok yadrr. Tanr, oklara kar balklar karr. Bylece,
Nemrud kanlanan bir ok grdnde Tanry ldrdne
inanacakt. Bundan dolay, baln kansz olduu ve kanmm
aktlmadan yenebilecei sylenir.
Alabalkta olduu gibi, baz balklara ifa gc atfedilir. Dier baz balklara do h.lk inanlarnda zel sayg gsterilir
ve avlanmalar da bir gnah saylr. Bir efsanede balklardaki dntrme ve kahramanca ileri yapabilme yetenei
anlatlr. Efsaneye gre, Kurtulu Sava esnasmda (19191922) Eskiehir civarndaki kanl arpmalarda kyller
nehir boyunca yzen klk s illerindeki balklarn birer
damla kan braktn grrler; bu balklarn, savaa katlan
ve yaralanarak geri dnen balklar olduuna inanlr.
Deniz/Gl.

Rossi 1952, 175-80; Boratav 1951, 58-79; Boratav 1959, 38285; Boratav 1973, 33 ve sonras; Ruben 1944, 230-38; PhTF,
100; Sayg 1955, TFA No. 191,1955.

Gkay 1973 , CCLXXXII-CCLXXX!V; Hyiibolu 1961, 77;

Boratav 1973 (2), 73 ve sonras; Nicolos 1974, 31-44; Roux
1966,142,175.

Balk. Yunus Peygamberi yutan baln efsanesi ncil'e dayanr.

Bununla ilgili belli belirsiz bir iaret Kuran'da geer. Trk
halk aktarmlarnda bu balk "yunus bal" ile zdeletirilir. Fkra zellii tayan baz etiyolojik trden baka
ykler, Anadolulu balk ve denizciler tarafmdan deiik
balklar hakkmda oluturulmutur. Bunlardan birine gre
Tanr, bal hem uma hem de suya dalabilme yeteneine
sahip bir hayvan olarak yaratmtr; balk bylece kibirlenir, Tanr da bu kibrine karlk ceza olarak onun kanatlarn
geri alr.

Baat. Dede Korkut Kitabnda kendisine bir blm adanan kahramandr. Kitapta, mucizev ocukluu ve Depegz'e (Tepegz) kahramanca kar k anlatlr. Arz/Aruz'un oludur. Henz st ocuuyken bir hayvan srsnn geii
esnasmda kaybolur. Bir dii aslan tarafndan bulunur ve
yabani hayvanlar arasnda byr. Sonra bulunur ve ailesine geri gtrlr. Ancak o, insanlar arasnda yaamak istemez ve defalarca aslanlara geri dner. Korkut Ata'mn
devreye girmesiyle sonunda insan olmaya alr.

Ouzlarn gelenekleriyle ilgili baka bir fragmann ieriinde (Topkap Saray Mzesi Ktphanesi el yazmas) ad
belirtilmeyen ve "dii bir aslan tarafndan emzirilen bir kahraman"dan daha bahsedilir. Ayn metinde Urulmu Han
adl birinin kardei olduu sylenen Baat ad gemektedir
(Kyan veya Kayan-Busat biiminde). Bu kiinin Elbrus'ta
yedi yl sren bir sefer yapt ve geri dnnde de kardeinin cn alp Depegz' ldrd yazlr. Destann bu
yorumunda, Dede Korkut Kitabnda geen kahraman adlar
farkldr. Dede Korkut'ta canavar tarafndan ldrlen kardei Kyan Seluk'un cn almak iin Depegz'e kar kan Basat'tr. Bu sapma, muhtemelen birbirini izleyen ayn
orijinal metnin farkl yazmlarndan kaynaklanmaktadr.
Baat ad ayn biimde Abu-Bakr Ibn-'Abdallah ad-Davvadiri'nin (14.yzyl) Durar at-tigan wa-grar tazvarib az-zaman adl eserinde geer. Bu yazar, Ouzatne'de anlatlan ve
Ouzlarn szl aktarlan epik gelenekleriyle balantl
olarak Basat'tan bahseder; ancak, Abu-Bakr'm eserinde Basat'n aslan ile geirdii dnemden bahsedilmez. Ayn yazarn muhtemelen Sleyman Ibn-'Abd-al-Haqq al-Pahlawan
al-Adarbaygani'den edinerek anlatt dier bir destanda
ise, efsanevi atas Alp Kara Aslan "Kara Aslan Kahraman"
olan Mool hkmdarlarn kkeni hakknda bilgi verilir. Bu
kii Tibetli bir kadn tarafndan Karatay-Dalar eteinde
(>Ay-Ata) dnyaya getirilir. Bir kartal tarafndan karlr ve sonra bir dii aslann inine sokulur, dii aslan onu kabul eder ve erkek yavrusu ile birlikte onu da style emzirerek bytr. Vatanlarndan srlen Tatarlar, ocuu bulur ve yanlarna alrlar; ona, slalelerinden gen bir kz e
yaparlar. Sonra onlarn bakanlar olur ve Mool hkmdarlarnn hanedann kurar. Bu destann soy bilgisine gre,
hem Ouz hem de Cengiz Han aslan tarafndan emzirilen
bu ocuun soyundan olmaldr.
Kitab- Diyarbakriya

(15.yzyl) eserinin efsanevi soy bilgi-

sinde yazar Abu-Bakr Tihrani Akkoyunlularn atalarndan

birinin ocukluundan bahseder. Adn Bist Han olarak
belirtir; bu kii topraklarna saldran Moollardan kaan
annesi tarafmdan dnyaya getirilir. Yolunu kaybeden ocuk
sonra da yal bir kadn tarafndan bulunarak yardm grr
ve bir inek tarafmdan em/irilir. Topraklarn tekrar geri alan
babas tarafndan bulunan ocua Bist ("stsz": artne
st emmeden byyen ocuk anlamnda) ad verilir ki, bu
ad bir halk etimolojisi sonucunda Basat'n deitirilmi bir
biimi olarak grlmelidir. Destan, Bist Han', Afrasiyab'
m Turan lkesinde hkm srd srada, dnyanm yaradlndan sonraki 39. kuaa, yani Musa Peygamber dnemine tarihlendirmektedi Sonu olarak, Msrl kronikiler
tarafmdan anlatlan Cengi/ I la'n atalar ile ilgili destann
bu yorumu, Ouzlarn Basat'a dayanan kahramanlk iirini
birbirine balamakladr.
Rossi 1952, 193-202; Abu Bakr Iln
Durar at-tigan, 202-202, 204 20(>;
ad-Dawadari, kanz ad-drar VII,
TTAED II, 1934, 243-49; Gkyay
Tihrani, 21.

'Abdallah ad-Dawadari,
Aln Bakr Ibn-'Abdallah
l(>H ve sonras, 172-78;
1938, 121-24; Abu-Bakr

Bayndr. Ouzlarn 24 boyundan birine de adn veren, efsanevi Ouz isim babasdr. Baz kroniklerde yer alan soy bilgileri ile Dede >Korkut Kitabna gre, Bayndr I lan, Ouzlarn iki boy birliinden oluturulan byk boyun en st yneticisiydi: Arz/Aruz'un idaresindeki la-Ouzlar ("DOuzlar") ve Salur Kazan'n idaresindeki -Ouzlar. Salur'un kahramanlk iirindeki unvan "I knlarn Han"dr.
Efsanevi soy bilgisine gre, Ouz Han'n alt olundan biri
olan Gk Han'n (veya Gk Alp Han) oludur. Abu-Bakr
Tihrani'in Kitab-i Diyarbakriya kroniinde Bayndr Han'n
babas Gn Han olarak belirtilir; b bir yazm hatas olmaldr nk Arapa yazmlarnda Gn ve Gk szckleri ok

rahatlkla kartrlabilir. Dede >Korkut Kitabnda Kamganolu Bayndr olarak adlandrlr; babasnn ad olan Kamgan szc sadece bu metinde geer ve anlam da aklanmaz. Yaygn olarak Ouz'un torunu ve Nuh'un olu Yasef'in beinci, yedinci veya on birinci kuak soyundan olduu bilinen Bayndr, Dede Korkut Kitabnda ve Bayburtlu
Osman'n Tevarih-i cedid-i mir'at- cihan (bilgilerini eski kaynaklardan derleyen 16.yzyl yazar) adl eserinde bu soy
bilgileri tutmaz ve Bayndr tarihsel olarak daha sonraki Hz.
Muhammed dnemine yerletirir. Bayburtlu Osman'a gre,
Baymdr henz Hz. Muhammed domadan nce de hkm
sryordu ve onun dneminde Hz. Muhammed slam'
duyurmaya balad. Bayndr ryasnda onu grr ve ona
eli gnderir. Bu Ouz, Kazan, Dndar ve Bgdz
Emen Hz. Muhammed'i camideyken bulurlar. Peygamber
bu irikym yabancy grnce korkar ve duvara doru
koarak bir mucize ile orada alan bir kapdan kar: Mihrabn kkeninin bu mucizeye dayandna inanlr. Daha
sonra Hz. Muhammed bu Ouzu Mslman yapar, yanlarna Selman' (Arapada: Salman, Trkede: Selman) da
vererek Ouzlara Mslmanl tebli etmek zere grevlendirir ve lkelerine gnderir.
Farsa olarak Krtler hakknda erefname (Farsa: Saraf-nama) adl kronii de yazan ve 1543-1603/04 yllar arasmda
yaam olan yazar eref Han'n Krtleri ve onlarn Mslmanlamasn anlatt bir efsanede de Bgdz Emen ad
grlr. Bgdz Emen eserde ada bir Krt lideri ve
Ouz Han'n izinden giden biri olarak geer. Bu yoruma
gre, onu Hz. Muhammed'e gnderen Ouz'un kendisidir.
Yine ayn yoruma gre, Ouz'un Hz. Muhammed'e gnderdii dev yapl ve vahi bakl bu elinin Peygamberi
ok etkiledii dnlr.
15. yzyln bandan 16.yzyln bama kadar Dou Anadolu, ran ve Azerbaycan'da hkm sren Akkoyunlular

Hanedanl kendisini Baymdr Han'n soyundan sayyordu. Abu-Bakr Tihrani'nin yazd ve Akkoyunlularm resmi
kronii olan Kitab-i Diyarbakriya eserindeki geleneksel soy
bilgisinde Bayndr, Uzun Hasan'n (1453-1478 yllar arasmda hkm srmtr) ykselen 54. kuana tarihlenmektedir. Dede Korkut Kitab onun imparatorluk alan olarak Akkoyunlu-Trkmenlerinin hkm srd topraklar gsterir.
Abu-Bakr Tihrani, 14-29; Atsz 1961, 18-26; Rossi 1952, 96,
100 ve dier yerlerde; Boratav 1958, 57-62; Krzolu 1949,
380-82; Krzolu 1952, 51; Abu'l Gazi, yaynlayan: Monov
1958, metin 10-17,31.
Bayku > Kular
Bitkiler. Bitkilerin mitolojisine dayanan Anadolu efsaneleri ve
inanlar gruba ayrlr.
1. Bitkilerin kkenini veya dnmn anlatan efsane ve
inanlar: Abu-Muslim'in romannda geen bir efsaneye gre, Hz. Muhammed gkyzne kt srada Kerbela Ovas'na iki damla ya brakr. Birinden bir iek, dierinden de
bir >aa yetiir. iek bir ko tarafndan yenir ve onun eti
de Abu-Muslim'e yiyecek, aacn odunu da Abu-Muslim'in
baltasna sap olur. Bir kozmolojik (kozmogoni) efsane,
dnyamn yaradlnn balangcnda buday tanesinin doast byklkte olduunu syler. Dier bir inana gre
de, bitki sap zerinde balangta 100 baak yetiirdi; Tanr'ya kar gelerek bu bitki sapndan bir demet oluturup
bebeinin altn temizleyen bir kadnn yznden her bir
sapa sadece tek bir baak kalr. zmir yaknlarndaki Kemalpaa'da "Utancn iei" diye adlandrlan iein kpkrmz blmnn dnyada artan ahlakszlklar nedeniyle
solduu sylenir. Ankara civarndaki bir halk aktarmna
gre ttn, eytan'n dksndan olumutur; kahve ekirdekleri de, kocasmm lmne alamad iin len kadnn
mezarma kskan komularmn att talardan olumutur;

mucize Hzr'n bu talarn zerine oturmasyla gerekleir; bunun zerine orada kahve bitkisi olan al yetiir. Baz
aalarn meyve vermemesi gereklii, onlara Tanr'nn
verdii ceza olarak grlr; nk bu aalar, bir Peygamberin, dallan arasnda sakland aac kesen bir baltaya sap
olmulard veya Hz. brahim'in ktk ynna odun olmulard. Yine baz aalarn kn yapraklarn dkmeleri
de bir ceza olarak grlr; nk yen kulara barnma
salamay ret ederler, buna karn, kulara kn snma
salayan aalara ise, tm yl boyunca yapraklarn koruma
hakk verilir.
2. Baz bitkilerin ifa verici ve sihirli zelliklere sahip oluu,
adamotunda da olduu gibi, dier halklarn aktarmlaryla
rten efsanelere dayanr. Trkiye Trkleri bu bitkiye adamotu, "bitki adam" veya "adam bitkisi" der, nk kknde bir insann biimini grrler; bitkinin insan uzvuna
benzeyen blmyle, o uzvun iyilemesine yarayan ila elde edilebileceine inanlr. Adamotunun karlmas iin baz nlemler almak gerekir: kklerinin bir ksmn ektikten
sonra, bulunulan yerden olduka uzaklalr ve bitki, kuyruuna balanlan bir kpek tarafndan sktrlr; nk
adamotunun skld esnada duyulduunda insan fel
eden bir insan sesi kardna inanlr. Bergamal bir bildirici, kpein bu ii sonlandrdnda ldn veya cinsiyet deiikliine uradn belirtir.
Arpann ifa gc, Lokman'm konu edildii destanlarn birinde akla kavuur. Buday tanesinin veya mercimein
bereketi artran gc, Hac Bekta'n bir efsanesinde aklanr; Hac Bekta, bu tarla bitkilerine fleyerek onlara gebe
kalamayan kadnlara yardm etme gc kazandrr; ocuu
olmayan kadnlar buday tanesi yediklerinde olan, mercimek tanesi yediklerinde ise kz ocuu dnyaya getirirler.
3. Son gruptaki efsane ve inanlar, belirli aa veya bitkilerin kltne dayanmaktadr: kavak aacnn saygnl,

dmanlar tarafndan takip edilen bir Peygambere (bir yoruma gre Hz. Ali'ye) dallarnda snma salad iindir. Dier baz aalar, bazen allk ve fundalklar da, bir
evliyanm mezarna dikildikleri iin bir kltn konuudurlar. Tara halk, yeili yok etmeyi bir gnah olarak grr.
Bergama civarmda bir evliya iin anlatlan bir efsanede bu
sofu dnce kendini gsterir: ad "Yalnayak Dede"dir; babasnn azarma ramen, tarlada biten yaban otunu koparmak istemez, nk ot ona iniltilerle, yaamak iin yalvarr.
Krolu destannn anlatclar, bu kahramanm doast
gcn ve yenilmezliini, Tanr'nn topraktan yaratt her
eye sayg gstermesiyle edindiini sylerler; byk tehlikelere neden olsa da, savalarnn ekilmi tarlalara ayak
basmasna asla izin vermez.
Cinler; Lokman.
Boratav 1973(1), 65-68; Eybolu 1961, 79 ve sonras; Bayatl
1960, 18; Melikoff 1962, KM); Bayatl 1941, 38; Koay 1935,
174-76; Nicolaides 1889, 243; Meibohm 1956, 115; Ahundov
1978, 453 ve sonras.
Boa Kozmogoni; Deniz/C l; 1 {ayvanlar
Bcekler. Trk halk aktarmlarnda bceklerden bahseden
destan ve inanlar iki gruba ayrlr: birinci grupta, etiyolojik
efsanelere dayanan ve byk oranda Nuh'un Gemisi ile
ilgili olanlar yer alr; ikinci grup ise, daha ok ahlaki ierikleriyle fabl tryle akrabalk gsteren Sleyman efsaneleri
ile balantldr. Birinci gruba rnek olarak, arnn niye vzldadm aklayan efsane verilebilir: ar, ylana en lezzetli
etin insan eti olduunu bildirmek istediinde, krlang
bunu engellemek iin armn dilini srp koparr. kinci grup
iin de, yollarnda giden karncalar ezen fillerin yks rnek verilebilir. Karncalar, Sleyman'a ikyette bulunur.
Bu iri hayvanlar baka bir yol semeleri iin ikna edeme-

yince, karncalar almaya karar verirler; uzun abalar sonucunda, fillerin yolunun tam altmdan geen bir tnel kazarak dmanlarnn oraya dmesini salarlar ve karncalar filleri yenerler.

sm ziyaret etmeleri bu olumsuz ve "kt niyetli" anlam

dmda da kullanlr: llerin hatrland yln belli gnleri,
onlarm ruhlarna gnderilmek zere dzenlen ortak yemekler bu anlamdadr.

Elbette her iki gruba ait olmayan efsaneler de vardr. Hristiyan kkenli bir aktarmda, Aya Sofya'nn ustasma kilisenin plann bir bal petei iinde veren bir ardr. Etiyolojik
bir efsanede ate bceinin kkeni bir ak yksne balanr: kaybolan ate bceini durmakszn arayan sevgilisi,
onu bulsun diye, Tanr ate bceine bu verir.

Efsanevi anlatmlara gre, cadnn berbat zelliklerinden biri de, llerin etinden beslenmesidir. Cadmn geceleri yeni
defnedilen llerin cesetlerini mezarlarndan kartp zellikle akcier ve karacierlerini yediine inanlr. Baz yorumlarda ise, yaayan cadlarn olabilecei dnlr. Cad
bu durumda iki yaam srdrr; gn boyu dier insanlar
gibi yaar, geceleri de lleri yemek zere mezarlklarda
dolar.

Bir yerel efsaneye gre ar, Nif (zmir yaknlarndaki bugnk Kemalpaa'da) saraynn kalntlarnn bekisidir;
einin lmne duyduu zntden dolay bir prenses
kendisini bu saraya hapseder ve burada lr, prensesin hazinesi burada gmldr; beki ar, harabeye girmeye alan herkesi sokarak ldrr.
Russack 1941,15; Boratav 1973(2); Boratav 1946, 264, 306.
Buday Kozmogoni; Bitkiler
Bgdz (-Emen) > Ouzlar
Blbl > Kular
Cad. Farsadaki 'd' szcnden tretilmi olan szck,
Trkede vampirin batl inanlardaki baz zelliklerini de
alarak "hortlak" ve "hayalet" anlamnda kullanlr. l, erkek veya kadn olsun, canice bir yaam srd veya kt
olarak yaratld iin cadya dnr. Cadlar kt icraatlar
yapmak zere mezarlarn terk ederler ve yaayanlarn arama katlrlar. Cad ile e anlaml kullanlan bir szck de
hortlaktr: hortlamak eylemi bir lden bahsedildiinde "geri
dnmek" anlamnda kullanlr. Bu dnce, slam ncesi
eski bir inann izi olmaldr. llerin, yaayanlarm dnya-

1835 ylna tarihlenen bir belgede ve Balkanlardan gelen

gmenlerin anlarna gre, Rumeli'de cadlar "kovabilen"
yntemlere sahip cadc uzmanlar olduu sylenir. Bu cadclar, cadlara mezarlarn terk etmemeye ve yaayanlar rahatsz etmemeye yemin ettirirler. Cadnn insan eti yiyen
hortlaklar olarak efsanevi yklerde yer almas grnrde
Anadolu'dan ok Rumeli geleneklerinde yer almaktadr.
Sihirli masallarda cad genellikle anl kan anlamnda kullanlr ve bir sprge veya testi zerinde dolaarak her trl
ktl yapar. Ortaa kahramanlk romanlarnda hu tr
szckler kiinin daha ok adna ek bir n ad olarak (genellikle erkeklerde) kullanlrd. Romann kahraman, doast
glere sahip olan bu insani varlklara kar inanlmaz zorluklar altnda sava aard.
Sayg 1962, TE No. 150'de; Kou 1952, FFA'da No.154; Boratav 1967, 268 ve sonras; Boratav 1973, 245.
Cadlar > Cad
Can alc * Azrail
Cehennem Eskatoloji

Cennet Eskatoloji
Cin Cinler
Cinler. Cin, Peri, Mekir, Kara-Kura, eytan, Gul Yabani, frit,
aramba-Cads (veya aramba-Kars) Trk aktarmnda
iyi veya kt niyetli doast yaratklarn tanmlanmasnda
tercih edilen adlardr. Bazen ayn yaratk iyi ve kt olma
zelliini birlikte tar veya tarafszdr, insanla olan ilikisi
de bir muziplik veya oyun yapmakla snrl kalr.
Bu dizilite -Al-Bast, Albz, -Cad, Dev, Canavar,
Kara-Koncolos gibi yaratklarn ad gemez; Trk cinciliinde bunlarn zellikleri veya ilevleri kendileri ile ilgili
maddelerde aklanacaktr. Ayn biimde, belirli ilevleri
olmasna ramen, zel adlar olmayan baz yaratklar da bu
maddede yer almayacaktr: su cinleri, da cinleri, orman
cinleri, evcil veya yabani hayvanlarn koruyucu cinleri vb.
(Aa, Da, Geyik, oban, Deniz/Gl, -Hayvanlar vb.).
Bazen periyle kartrlan cin, daha ok sihirli olaylarn ve
inanlarn temel alnd efsane ve masallarda geerken,
peri daha ok masal trne aittir. Mekir de cinin zelliklerini tar ve Mekir'e daha ok Kuzeydou Anadolu'da Kars
ve Tokat yrelerinde zel anlam verildii anlalmaktadr.
Afyon blgesine yerleen Karaayllarn anlattklar yaanm maceralarndaki eytan, baka yrelerde cin ve perinin
anlatld yklerdeki yarata benzer. Bu nedenle ilk olarak, en azmdan bu drt yaratn da ayn yaratk olarak grlebilecei saptanmaldr. Mekir rneinde olduu gibi,
adlandrlmalarmdaki farkllk yerel deiikliklere, rol aldklar efsane ve olaylara veya sadece dayandklar kelime
haznesinden kaynaklanmaktadr; cin szcnn Arapadan, peri szcnn ise Farsadan tremesi gibi.
Cinler Kuran'da da geer. Mekir, muhtemelen Arapa k-

kenli olup, makr "hile" szcnden tretilmitir (karlatrnz: Farsadaki al szc hem "hile" hem de "krmz"
anlamndadr.Al-Bast.). "Mekir" kavram doast bir
yaratk anlamnda da olduka yaygnd; bir taraftan Trke
konuulan blgede Mikir szc altnda Kazaklarn sihir
formllerinde, dier taraftan Kuzey Afrika'da Berberilerin
aktarmlarn da Makur szc olarak; bu son tanmlarca,
yerel Afrika Tanrs Makurtam/Magurtam ile ilikilendirilmitir.
Gul-Yabani, gul "yabanc kken" ve Trkedeki yaban "yabani" szcklerinden oluan bir birletirmedir, daha ok titizlikle kullanlan gelenee baldr ve szl aktarmlarda
ender olarak rastlanr. Bazen de, Cad ile zdeletirilir.
Ayn durum, yine szl gelenekte rastlanan frit iin geerlidir.
Bunlara karn, aramba-Kars ve aramba-Cads ve
Kar-Kura halk aktarmlarna dayanan tanmlamalar gibi grnmektedir. Birincisi, aramba gnleri fkelenen bir kadn tanmlar, bu nedenle de ad aramba-Kars ve aramba-Cads'dr. kincisi, kara szc ile onun ikilemesi
olan kura szcnden oluur. Erzurum yresindeki inana
gre, o da -Al-Bast gibi lousa kadnlara musallat olur.
Konya'da da onun, geceleri insanlar bomak iin saldran
kedi byklndeki bir keiye benzediine inanlr. afak
vakti yakalanabilirse, Al-Bast'da olduu gibi hizmeti
olarak kullanlabilir. Adna metinlerde l.yzyldan buyana
rastlanmaktadr. Kara-kura d ifadesinde olduu gibi, ad
kt d grmekle de edeer kullanlr.
"Ruhlarla" ilgili en gereki maceralara dayanan anlatmlar,
cinlerle ilgili olanlardr nk adlar hastalklarla balantldr: felce, eklem ksalmasna, inmeye ve delilie cinlerin
neden olduu dnlr, aym zamanda bu hastalklarn ifaclar anlamndaki cinci veya cindar szckleri de onlara
dayanr. Huddaml "uaklarn efendisi" diye adlandrlan cin

koyucularn da, cinleri arma, onlarla grme veya tehdit yoluyla yaptklar ktlkten alkoyarak, kurbanlar
kurtarma gcne sahiptirler. "Cinler"in ktlklerinden
korunmann bir dizi yolu vardr: onlar uzaklatrmak iin
yalvarma-yakarma cmlelerini tekrarlamak, adlarn sylemekten kanmak ve duruma gre onlara gzel szlerle hitap etmek, geceleri sk sk bulunduklar ortamlardan zellikle uzak durmak ve onlar harekete geirebilecek davranlardan sakmmak gibi.
Cinler, periler ve mekirler toplu yaarlar ve insanlarm toplumsal dzenine benzer bir sistemle ynetilirler, onlarn da
padiahlar, prensleri ve prensesleri vardr. nsanlarla sk
ilikilere girebilirler: akalama ve muzipliklerden ak maceralarna uzanan, evliliklere ve bazen de uzunca sre birlikte yaamay konu edinen birok efsane vardr. Bu doast iyi cinler genelde cmerttirler ve onlara iyi davranan
ve kendilerince verilen sk kurallara uyanlar hediyeler ve
zenginliklerle dllendirirler. Bu ans yakalayanlar ounlukla fakir, saf ve alakgnlllerdir.
Cinler ve mekirler insana ok farkl biimlerde grnrler:
hayvan olarak kedi, kpek, kei, olak veya eek; cansz
varlk olarak minare, yer ve ykseklik deitiren bir aa;
beze sarlm bir ocuk, tavuk ve civcivleri olarak vb. Periler
ise ku olarak ve daha ok beyaz gvercin biiminde grnrler.
Son bir grup da, ev veya ahr, yurt, otel, ky, deirmen veya
viraneler (saraylar, kaleler) gibi benzeri yerlerdeki cinlerden
oluur. Bu meknlar iin, cinlerin ziyaret ettii yerler anlamnda tekin deil ifadesi kullanlr. Buralar ziyaret edenler
hayaletler deil, zellikle ev ziyaretlerinde adlandrld gibi buralarn "ustalardrlar. Trk geleneinin bunlar iin
kulland terimler pir ve sahib'tir. Baz destanlar da evin
sahibi ylan olarak tasvir edilir. Bu nedenle, ara sra evlerde rastlanan ylann ldrlmesinden saknlr. Zongul-

dak blgesindeki madenciler, "kmr madenlerinin efendisi" olarak bir zenciyi grdkleri ynnde birok anekdot
anlatrlar.
Boratav 1966, 266 ve sonras; Boratav 1973 (2), 91-96, El (2),
cin maddesi; Gland 1964,105 ve sonras; TTV 1952, cin, peri,
hayalet, eytan, dervi, aramba-Cads maddeleri endeksi;
Boratav 1973 (2), 81-90; Roux 1971, 217-56; Roux 1982.
'
aramba Cads > Cinler
aramba-Kars Cinler
iekler > Bitkiler
oban. Trk halk aktarmlar, oban bugn de hala bir anlamda doast bir kiilik olarak grr nk gebe obanclktan ok eyi miras edinen ve tarada yaayan Trk
halk, en azndan lkenin steplerinde ve dalk blgelerinde,
her zaman hayvanclkla uraan bir topluluk da olmutur.
Epik destanlar, dinsel ve dnyevi efsaneler doast glere sahip obanlarla ilgili birok anekdotu gnmze tamtr. Daha Dede -*Korkt Kitabnda bile muhteem zelliklere sahip oban ile ilgili iki karakter vardr, birinci kahraman, Herkl kuvvetine sahip biri olarak gsterilir. Bu
kahraman Kazan Han'n byk bir srsnn (10 bin koyunluk) ba oban olarak iki kardei ile birlikte, 600 kiilik
bir dman ordusunu sadece sapann kullanarak yener.
Vcut kuvveti, beyinin onu balad -aac yerinden skecek kadar byktr. Yazlk alana srsn gtrme nceliine sahip dier ikinci bir ba oban, bir su perisi ile yaanan ak macerasnn kahramandr. Onlarn birlemesinden canavar Depegz domutur.
Bugne kadar ulaan yerel lekli efsaneler grubunda,
evliyalar mertebesine ykseltilen ve bakahramanlar o-

ban olan birok mucizev yk saylabilir. Onlara, genelde

grkemli mezarlar yaplmam olsa da, bu yerler klt ve hac
yeri olma zelliini kaybetmemitir. Onlar hakkmda anlatlan ykler eitlilik gsterir ama obanlarn anlatld
tm ykler, ister kendi srlerinin hayvanlar isterse
sr sahipleri veya evreden baka kiilerle ilgili olsun, mucizelerden bahseder. Birka rnek verecek olursak: efsaneye
gre, Munzur Da adm orada yaam ve defnedilmi
koyuncu Munzur Baba'dan almtr. Aym ad altnda bir de
nehir vardr; bu nehrin kayna, Munzur Baba'nn bir koyununu sad ve yere damlayan bir st damlasnn dt yerdir. Dier bir efsane, bir obamn beyiyle olan kavgasn anlatr. Beyinin kzna talip olan koyun oban bir snava alnr: oban, kavaln alarak gnlerdir su verilmeyen
koyunlarn bir derenin kysnda su iirtmeden tutmak zorundadr. obann kaval da sihirli gle donatlmtr.
Adana yresindeki Trklerin inanna gre kaval cennetten
kma bir mzik aletidir; oban, kavaln fleyerek koyunlar cennetten karmay baarm ve insanlarn hizmetine
sunmutur.
Afyon'daki oban Kara Baba mezar obanlarn hac yeridir.
arbon hastalna yakalanm hayvanlar kurtarmak iin,
sr mezarn etrafnda dolatrlr, obanlar deneklerini
mezarm zerine atar, sonra yndan bir denek alrlar ve
hayvanlardan birini kurban ederler.
Rossi 1952, 135 ve sonras; Tcheraz 1912, 124 ve sonras;
Boratav 1957, 162 ve sonras; Boratav 1973 (2), 9 ve sonras,
88, 159; nder 1955, 11, 17, 64; Tanyu 1967, 146, 163, 204 ve
sonras, 289; Nicolaides ve Carnoy 1889, 218-21; Ahundov
1978,421 ve sonras.
Da. Trkler, Anadolu'nun birok dam (sradalar veya da
silsilesini) geldikleri blgelerde tandklar da adlar ile yeniden adlandrdlar. Eski dalar ile ilgili kltlerini, yeni

vatanlarnda da devam ettirdiler. Zamanla Anadolu dalar

ile ilgili eski ve yerel geleneklerini de stlendiler. Bu nedenle, Anadolu dalarnn mitolojisi bileeni kapsar: Orta Asya konular, "Trkletirilmi" Anadolu konular ve deitirilmeden hayatta kalan eski Trkler ncesi eler.
Anadolu halk inanmda Kaf-Da'nn (Kafkas Sradalar
ile ayn anlamda kullanlr), saysz kahramanlk yksnde
getii gibi, ok grkemli bir yeri vardr. Bu sra dalar,
" D e v " ve "Peri"lerin yaad yerdir (Cinler; Devler). KafDa, en ok bilge kral Sleyman ile ilgili yklerde geer.
Dnyann bittii yerde Kaf-Da'nn bir duvar oluturduu
dnlr.
Ar-Da, Nuh Tufan ile ilgili efsanelerde de geer: Nuh'
un gemisinin bu dan zirvesinde battna inanlr. Karaayllar da Nuh'un efsanesine dayanan benzer bir efsane ile
Elbruz Dann zirvesinde atala benzeyen biimi aklarlar.
Bir Anadolu efsanesi de, iki Ar Da zirvesini (Byk Ar
ve Kk Ar) iki daa dntrlm kz kardeler olarak tasvir eder. Evliya elebi'nin de (17.yzyl) bir yorumunda geen bir inana gre, genlik emesi bir zamanlar
Bingl Dalarnda bulunurmu. Buna karn Karaayllarn
bir efsanesine gre de, bu eme Elbruz Dandaym; kargalarn (Kular) uzun mrl oluu, atalarnn bu emeden su imesinden kaynaklanlm.
Birok dam zirvesinde muhtemelen iinde defnedilmi
olan kutsal kiinin adn tayan bir mezar veya trbe bulunur. Bu mezarlarn bazlarnn adlarn yaam kiilerden,
belki de "tarihi" bir kiiden ald kesindir; bu durum Hasan Da, Ali Da'nda vb. sz konusudur. Ancak dier baz
dalar insan adlar tamaz ve sz konusu dam bir kiiletirilmesi akla gelebilir. Dier bazlar ise adlarn ncil ya da
Kuran'da geen kiilerden almtr ve bunlarn da oluumu
bir efsanevi yk ile aklanr; Gneydou Anadolu'daki

Nemrut Da buna bir rnektir. Bu da silsilesi bir deve

kervannn siluetini andrr. Nemrut'un tanryla savamak
zere bir kervan bir araya getirdii anlatlr. Tm kervan
da silsilesinin balad yerde taa dntrlr; bylece
tanrya kfreden Tanr'nm gazabma uram olur.
Kaz Da, antik da Da, adn iftiraya uram bir gen kzn sonrasnda mucizeleri ile kutsalln kantlayan efsanevi bir kaz obannn kazlarndan almtr. Dier bir yorumda ise, efsanenin kahraman mucizev bir biimde doan Hz. Fatma'nn kz olarak anlatlr; Kaz Da'nn zirvesi,
Bat Anadolu yaayan Alevi Tahtaclarn kutsal sayd bir
mekndr.
Boratav 1931; 142 ve sonras; Boratav 1973, 57-60; Roux
1970, 117, 145, 175; Tanyu 1967, 175 ve sonras; Ahundov
1978,412 ve sonras, 422, 423 ve sonras; Roux 1982.
Deccal > Eskatoloji (br dnya bilgisi)
Dede Korkut Korkut

ancak yere konduktan sonra ele alnmaldr. Bu kurala uymayan ve bu tr aletleri birinin elinden alan kii, aletin zerine tkrr gibi yaparak ritel bir davran yerine getirmek zorundadr. nsann vcudunda tad bir demir nesnenin, yazn en scak gnlerinde yzme esnasnda (deniz,
gl veya nehirde) oluabilecek lekelerden koruduuna
inanlr.
/
Demirciler, Davud Peygamberi koruyucular olarak bilirler.
Anadolu aktarmlarnda demircilere verilmi bir sihir gcnden bahsedilmez. Demircilerin doast gce sahip olduklarn gsteren inanlara, sadece bu zanaat icra eden
belirli evliya hakknda anlatlan efsanelerde rastlanr. Bu
evliyadan birinin plak yumrukla kpkrmz olmu demiri
dvebildii anlatlr. Demirci evliyalarm yaptklar ilerde
mucizeler yaratmas bir ayrcalk deildir; dier zanaat birliklerinin de, kendi mesleklerini icra eden evliyalarn doast ilerinden bahseden efsaneler vardr.
Gkyay 1973, CCCVIII; Rossi 1952, 188; Boratav 1973 (1),
114 ve sonras; Boratav 1973 (2), 47 ve sonras, 51-55, 78-80.

Deli Dumrul > Dumrul

Demirciler > Demir

Demir. Demir her zaman Trkler tarafndan sayg grmtr.

Kagrl Mahmud Divn Lgat-it-Trk balkl szlnde, and imenin klcn iinde var olan demir nedeniyle
kl zerine yapldn belirtir ve ilave eder: "nk demir
ulu bir madde olarak grlr." Dede >Korkut Kitabnda da
klla dzenlenen and ime biim ve jestleri de yer alr.

Deniz > Kozmogoni; Deniz/Gl

Anadolu folklorunda demirin kutsallna iaret eden izler

bulunmutur. Demir korku ve sayg artrr; doast
yaratklarn neden olduu zararl bylerden kurtarma
gc barndrr; bu nedenle, Al-Bast'nn darbelerinden korumak iin lousa kadnlarn yaknlarna demir eyalar konur. Demir aletler (bak, makas) elden ele verilmemelidir;

Deniz/Gl. Modern edebi Trkede gl ve deniz ayrm vardr.

Szck, daha ok deniz anlamnda kullanlmasna ramen,
baz eski metinlerde ve Anadolu'ya komu kimi Trke
azlarda deniz szc ile hem denizler hem de byk
gller tanmlanr; rnein, Farsadaki dar/a szc
Trkede derya olarak daha ok denizlerin adlandrlmas
iin kullanlsa da, Amu Derya ve Siri Derya gibi byk nehirler iin de kullanlr.
Deniz ve gllerin oluumunu aklayan efsanelerin ou, bir
ky veya ehre verilen "su baskn cezas"n anlatan yk-

lerdir. Bu ceza, genelde halkn iledii gnahlardan (byle

bir durum stanbul'daki Terkos Gl iin anlatlr) veya bir
"yabancya", rnein, kutsal birine veya misafir olma ricasyla gelen -Hzr'a (bu durum, Kocaeli'ndeki Sapanca ve
Konya'daki Obruk glleri iin anlatlr) kar insanlk d
bir davrantan dolay verilebilir. Bu anlatmlarda genelde,
deniz ve gllerin zeminlerinde su altnda kalan yap ve
yerleimlerden bahsedilir. ldr Gl hakkndaki bir etiyolojik efsanede biraz sapma vardr: bir gen kzn su almak
istedii emenin kapan sevgilisi ile gevezelik yaparken
ak brakarak yapt aklszlk zerine bu gl oluur: emeden akan su sonra tm ovaya taar ve ehri yutar. znik
Gl'nn oluumu, Aya Sofya'nn (-mar Efsaneleri) yapm ile ilgili efsaneler dnemine dayanan bir efsaneyle
aklanr: Bu su yzeyi, Kilise iin kullanlacak olan harc
kartrmak iin Hz. Muhammed'in gnderdii bir hap tarafndan mucizevi bir biimde oluur; hap getirenler, onu znik Gl'nn bulunduu yerde drrler.
Deniz/gl ve boazlarn oluumunu ayn biimde deniz/
gllerin topraklan basmas sonucu olutuunu anlatan yazl ve szl yorumlara dayandrlan efsanelerin oluturduu bir baka kategori daha vardr, ancak bunlarda kendi
istekleri ile davranan insanlar sz konusudur. Bu trden efsanelerden biri, skender'in emrine almak veya gerek
inanca davet etmek istedii pagan kralie ile ilgilidir. skender abalarmda baarsz olur ve iki denizi birbirinden ayran kara parasn ortasndan deler ve bylece lkesini su
basan kralieyi cezalandrm olur. Baz yorumlar bu kara
parasn, Boazii veya anakkale Boaz olarak dnr.
Dier baz yorumlar skender veya efsanevi kralieye deinmeden yky baka yerlere balarlar ve bugn denizden uzakta olan ve ok eski zamanlarda orada bir limann
varln kantlamak iin gemilerin balanmas iin kullanlan halkalarm var olduundan bahsederek aklamalarm
desteklerler; kara parasnn delinmesiyle birlikte suyun ge-

ri ekilmesi efsanelerde konu edilir.

Konya yaknlarndaki Beyehir ve Eirdir gllerinin oluumu da aym kategoride ele alnabilir. Bir yoruma gre, bugn Beyehir Gl'nn bulunduu yerde, bir zamanlar byk bir gl besleyen bir yer alt nehir suyu geni ovay
kaplarm. Nehir Efletin (Platon?) tarafndan tkandnda,
gle artk su tayamaz olur ve giderek bugnk hacmine
kadar klr; yolu deitirilen yer alt nehri dier bir gl,
yani Eridir'i oluturur. Efsanenin dier bir yorumu, Beyehir Gl'nn oluumunu farkl bir olayla aklar: lkenin
hkmdar, kk bir nehrin akan fazla suyundan dolay
bir deliini kapattrr; bylece bir ehri tamamen kaplayan
byk gl oluur. nc bir yorum ise, gln oluumunu
bir mucizeyle aklar: gl, prensin ellerini ykad sudan
olumutur.
Bingl Dalarndaki birok kk gln ("Bin Gller") oluumu, genlik emesi (Hayat emesi) ile ilgili halk inanlarna dayanan efsanelerle aklanr: sihirli kayna tesadfen bir kii (veya Krolu) bulur, insanlarn gerek
"sonsuz yaamn kaynan" tekrar bulamamas iin, gl
kendisini bine ayrr. Evliya elebi, bu mucizev olayla
dalardaki gllerin ifa verici, istek uyandrc gibi zelliklerini aklar.
Deniz ve gl cinleri veya tanrlar ile ilgili eski inanlarn
izleri Trk halk inanlarnda da grlr. Baz denizlerin/
gllerin ylda en az bir kez kurban olarak insan istediine
inanlr ve bununla kaza sonucu oluan boulmalara iaret
edilir. Byle bir durum, Bozkr (Konya) yaknlarnda Slek
Dalarndaki Dipsiz Gl iin anlatlr. Zonguldak yresindeki denizcilerin elerinin bugne kadar uzanan bir geleneklerinde (1939 ylnda belirlenmitir), eski bir kurban ritelinin izleri grlr: frtnal gnlerde denizin kzgnln
yattrmak ve denizde bulunan yaknlarnn korunmasm
dilemek iin kadmlar, Karadeniz'e bez bebek atarlar.

Hzr ve lyas'n (Hzr) yan sra, Anadolu aktarmlarnda zellikle denizcilerin koruyucular olarak baz evliyalara rastlanr. Ege blgesindeki denizciler Abdsselam adnda bir Mslman evliyaya ve Salomyodi adnda bir Hristiyan azize sayg gsterirler. Salomyodi hem Hristiyan hem
de Mslmanlar tarafndan sayg grr. Her ikisi de frtma
ktnda, denize ya dklerek ve gm para atlarak
arlrlar.
Anadolu'nun birok glne atfen, bu gllerde ylda bir kez
su taknlarndan inen ve dnyevi bir ksrakla evlenen mucizevi aygrlarn yaad anlatlr. Gl aygr, bir yl sonra
seilen ksraktan doan tay alp gle getirmek iin geri gelir.
Birok efsanede "denizat" (veya "gl at") denilen muhteem atn kkeni bu inana gre aklanr. Bu tr mucizevi
bir olayn yansmas, Dede Korkut Kitabnda da grlr;
burada Beyrek'in doast zelliklerle donatlm atnn n
ad "denizlerin tay"dr (Hayvanlar). Ayn epik metinde
bir "su"dan (bir nehirden?) "Aygr-Gzl" (veya "AygrGzler), "Aygr kaynann nehri", olarak bahsedilir; buras
Hazar Denizi civarndaki Araxes-Kura deltas olarak dnlr; adn da muhtemelen "Deniz Aygr" efsanesinden
almtr.
"Kahramann armas zerine su taknndan inen mucizevi at" motifine Trk halk masallarnda rastlanr.
Arsiyan ve Hergivar Dalarnda (Artvin yresi) "Boalarn
Glleri" diye adlandrlan gller vardr. Yerel inana gre,
bu gllerde boalar yaar (baka bir yoruma gre de aygrlar). Posof'taki (Kars'n bir ilesi) bir efsanede, boasnn bir
"gl boasna" kar grete kaybetmesine sinirlenen bir sr yetitiricisinin kznn boynuzlarn demir ularla
kaplad anlatlr; bir sonraki grete gl boas lmcl
biimde yaralanr ve suya geri ekilir. Sonraki gece kan rengini alm gl kysndan taarak kyy lletirir.

Krehir yaknlarndaki Obruk Dandaki "yer alt glndeki maara" ile ilgili efsane de belirtilmelidir. Burada Cinlerin yaadna inanlr; maara girilerinden birini bir kadn, dierini de bir erkek gzetler. Dier bir yoruma gre
de, kadn beki bir boay ezecek kadar gl dev bir rmcektir. Krehirliler ana yuva kuran kk kular koruduu iin rmcei hayr ile anarlar. nc bir efsanede
maaraya (Maara) girii engellemek iin srekli savrulan keskin kllardan bahsedilir. Bu byk yer alt glnn
suyuna korkuyla yaklalr: iine asla ta atlmaz nk bu,
gln kabarp lkenin suyla kaplanmas sonucunu douracaktr.
"Deniz Cinleri" kategorisinde, halk inanlarnda deniz ve
gllerin taknlarnda yaayan Sirenler (Denizkz) denilen
mucizevi yaratklar yer alr. Artvin'deki Kara Gl'de, evre
sszlatnda glden kp salarn tarayan kzlarn yaadna inanlr. Ayn yredeki dier baz gllere de "Kz
Gl" denir nk bir zamanlar ilerinde kzlar kurban
edilirmi.
Akdeniz kysna yakn yerleim yerlerinde yerel aktarmlarda Denizkz olarak adlandrlan Sirenlerle ilgili birok
anlatma rastlanmtr. Buna rnek olarak, fok bal derisi
soyulan ve gzellii ile parlayan bir kza dnen bu "Sirenlerden" (Denizkz) biriyle evlenen Fethiyeli bir balknn dn verilebilir; veya Mula yresinde Dbelen'de bir iftinin bir denizkzn sa llelerini keserek yakalamay baard anlatlr. Bu ykler gerekten yaanm
gibi anlatlr; "Sirenlerin" bir gn geldikleri yere dnecekleri iddia edilir.
Deniz ve gllerle ilgili son bir grupta, bir kaza veya trajedi
sonucu sularn cinlerine dnen insanlardan bahsedilir. Bir
efsanede byle bir kaderi Krml Arz-Kz' yaar; kz, yal
ve mevki sahibi biri ile evlidir ancak gen bir erkee k
olur ve kollarmda ocuu ile birlikte kendini bir gle atar.

Anlatlana gre, yaz geceleri gl kysnda kendini gsterir.

Ayn kader, scak bir su kaynanda boulan ve ayn yerde
bir gln olutuu yeni evlenmi bir kadmn da bana gelir. Gen kadnn, gln taknlarnda yzen bir rdek biiminde grld sylenir. Bu efsanenin Safranbolu'daki
(Kastamonu) dier bir yorumunda, birbirleriyle evlenemeyen iki sevgilinin, iki yaban rdeine dnt ve gln
taknlarnda grlebildii anlatlr.
Hero ve Leander'in efsanesinin Anadolu halk aktarmmda
zt bir rnei vardr. Biri ldr dieri de Hms'ta belirlenen
efsanelerde, gen bir am akam karanlnda kynn
kar tarafna sevgilisinin yakt bir k sayesinde yzerek
bir gl (birinci efsanede Kars'taki ldr Gl'n, ikinci efsanede Dicle'nin kaynann bulunduu Elaz'daki Glck
Gl'n) kardan karya nasl getii anlatlr. Gen sevgili, bir gece boulur nk kadnn eltileri (veya kaynvalidesi) sndrmtr.

("kanatl mucizev varlk" (Cinler) birlemesinden doan

ocuktur; oban, bir su kaynamda elenen perilerden birine zorla sahip olur. Peri, bir yl getikten sonra obana bir
ocuklarnn olacan syler. Gerekten de irkin ocuu
dnyaya getirir ve o anda da terk eder. Arz (Ouzlar) ocuu bulur ve evlat edinir. Ancak, canavar daha bebekken
onu emziren kadmlar ldrr. Biraz daha bydnde,
oyun arkadalarn sakatlad iin kovulur. Ouzlar iin bir
eziyet olur ve onlar yllk kocaba hayvan ve insanlardan
oluan bir hara demeye zorlar, ta ki -Baat ona kar savamaya karar verene kadar. Annesinin ona verdii bir
halka (yzk) sayesinde Depegz, sadece gznden yaralanabilir. Odysseus'un Polyphem'i yendii gibi, Baat Depegz' kr eder ve onu kendi klcyla ldrr.
Depegz ve ona kar koyan Ouz kahraman ile ilgili en
eski ipucuna, 13./14. yzylda Msrl kroniki Abu-Bakr
Ibn-ad-Dawadari'nin eserindeki ksa bir deinide rastlanr.

Depegz > Tepegz

Ouz aktarmlar ve Homeros'un destan ile dorudan balant olmakszn, "bir kahraman tarafmdan ldrlen tek
gzl canavar" konusu, Anadolu aktarmlarnda bugne
kadar canl kalmtr. Genellikle baka efsane ve masallara
bal olan birok yorumuna rastlanmtr. Marmaris'te rastlanan ve yaynlanmam bir yorumda, olayn kahraman,
Odiseus kahraman ile belli oranda benzerlik tar; burada,
arkadalarnn terk ettii Rodoslu bir denizcinin keyfe
keder, adada dolamas konu edilir. Bir canavar tarafmdan
hapsedilir ve o da canavar bilinen biimde ldrr. Bu
olaydan sonra gezisine devam eder ve bir periyle karlat bir lkeye varr. Periyle evlenir ve bir ocuklar olur.
Sonunda da ocuuyla memleketine dner.

Depegz. "Tepegzl canavar" olan Depegz'n yaam yks, doumundan balayarak lmne kadar Dede >Korkut Kitabnda anlatlr. Depegz, bir oban ile bir perinin

Tek gzl canavara, tm ktalarda birok lkenin aktarmlarnda rastlanr. Basat-Depegz konusunun ortaya konuunda grnen o ki, Homeros'a dayanan ve Ouzlar tarafndan aktarlan Orta Asya destan ve efsanelerin bir kay-

Ortayl 1962; Nicolas 1974, 32; Deny 1935, "Revue des Etudes iraniennes"de, No. 11 (1935); Rossi 1952, 113; Boratav
1931, 58-60; Boratav 1945, 54-56; Boratav 1973(2), 58, 62-64;
Arseven 1961, TFA'da No. 146 (1961); zder 1970, 18 ve
sonras; Ataman 1962, TFA'da No. 159 (11962); nder 1952,
21, 36; Tcheraz 1912, 233; Krzolu 1952, 75 ve sonras;
Gkyay 1973, CDXXXII-CDXXXIV; TTV No. 81, 213 III, 214
II, 217, 239 IV; Kemal Tahir, Gl nsanlar; Gl 1977, TFA'da
No. 330 (1977).
Denizkz Deniz/Gl

namas yaanmtr. Bu karm Trkler, Anadolu'nun zgn halknn aktarmlarnda canl olarak buldular; gerekten de hem Ouzlarn hem de Homeros'un yorumlarnda
ak ayndr: bir maaradaki koyun ahr - canavarn kr
edilmesinin biimi - kahramann kamak iin dzenledii
hile - bu ayrntl benzerlikler, iki anlatm biimi arasndaki
her benzerlii tartma konusu yapmaktan karmaktadr.
Hackmann 1904; Ruben 1944, 244-53; TTV No. 146, 257 III;
Mundy 1956; Gkyay 1973, DXXXI-DLXIII.
Dev Devler
Devler. Hint-ran kkenli olan dev szc, Trk aktarmlarnda iki farkl doast yarata e deer kullanlan terimdir: (1) Fransz masallarnn insan yiyen devi "Ogre"ye, (2)
Fransz aktarmlarndaki "Gigant"a (Almancadaki "Rie~
se"ye). Trk sihir masallarnda daha ok "Ogre"ye benzer
ve dii olarak tasvir edilir: Dev-Anas, "nsan Yiyen Ana",
kendi bana veya oullar ile birlikte nerdeyse her zaman
insan yiyen zellik tar; insani kahraman ona kar kar ve
sonunda bir hileyle onu yener. Efsanede geen iri gvdeli
yaratklar, bazen Ogre'nin masalndaki zelliklerle, bazen
de " d e v " szc kullanlmakszn ve de dier masallarda
olduu gibi, yabanilik ve ktlk zellii verilmeksizin anlatlr. Burada ikinci grupta yer alan ve Trke aktarmdaki
"dev" diye adlandrlan yaratk sz konusudur.
Birinci tr efsanelerdeki devler, ok eski zamanlarda bir lkeyi oluturan insanlard ve sonra da bu tr ortadan kayboldu. Onlarn geride brakt eserler, byklkleri nedeniyle insanlar hep aknla uratmtr: kaleler, sulama
kanallar, saraylar, katedraller, tneller vb. (mar Efsaneleri). Biri Ktahya civarnda devlerden oluan bir halk, dieri de Bergama'da hkm sren Nemrud'u anlatan iki efsanede, bu yaratklarn bykl yle anlatlr: susadkla-

rnda evlerinden kilometrelerce uzakta bulunan nehre

doru sadece eilerek su iebiliyorlard. Ktahya Kalesi,
devlerin inaat alan ile Yoncal yaknlarndaki Nemrud
Da arasnda bir sra oluturarak elden ele verdikleri ev
byklndeki kayalarla ina edilir. Bergama devlerinin
kral ile ilgili efsanenin bir yorumundan, Naima'nm Osmanl kroniinde szl aktarlan bir destan olarak bahsedilir. Konya'ya bal Bozkr, Ktahya ve Tarsus'ta rastlanan
bu efsanenin yorumunda, bu yaratklarn uzun mrl
olduklarndan ve hkmdarlarnn olunun lmesine kadar
kendilerini lmsz grdklerinden bahsedilir; .kral, kaderin bu darbesi zerine balatlan inaatlarn yapmndan
vazgeer.
kinci bir tr efsanelerde tarlada alan devlerle ilgili anlatmlar yer alr; byle bir efsanede, dev bir ot biicisi olan
Ouz'un, Ardahan yaknlarndaki bir dan tepesindeki
kayann onun bileme tamdan nasl olutuu anlatr.
Trk aktarmlarndaki baz sihir masallarnda tarla iisi
olarak yer alan tipik dev, destans tarla iilerinin hatralarn korur, halk dilinde tarlada almann "Devin Zanaat"
deyimi ile tanmlanmas gibi. Buna rnek olarak, nl bir
pehlivann kendine uygun bir rakip ararken, bir iftinin
gcne tank olmasyla nasl korktuunu anlatan efsane verilebilir; ifti, tm ifti ile birlikte sabann havaya kaldrarak pehlivana kyn yolunu gsterir.
nc bir tr de epik anlatmlarda devlerin ana kahraman
olduu destanlardr. Destanlarn kahramanlar, ounlukla
abartl sava gleri ile anlatlr. Bu epik kahramanlarn
bazlarnn devler kategorisinde ele alnabileceini de gsteren birka rnek vardr. Dede >Korkut Kitabnn iki karakteri
burada ele alnabilir: Salur Kazan ve onun koyun oban
Karacuk oban (oban). Ayn epik metinde Kazan'n days ve Basat'm babas olan dier bir kahraman Alp Arz
(veya Alp Aruz, Alp Uruz), Dede Korkut Kitabnda ve dier

epik aktarmlarn metinlerinde bir devin zellikleriyle anlatlr: "Onun alt (veya dokuz) kei derisinden yaplm bal kulaklarn bile rtmez. Altm (veya doksan) kei derisinden yaplm paltosu topuklarna bile inmez." Ksmen
paralanm bir epik metne gre, Dede Korkut'un kendisi
de bir devin kz tarafmdan dnyaya getirilir.
Kazan; Depegz; Ouz.
Bayatl 1941, 10; Boratav 1973(2), 48; Melikoff 1960, Metin:
258 ve sonras, eviri: 155 ve sonras, 434; Demirciolu 1934,
154 ve sonras; TTV No. 160 ve endeks szc: "Devler";
nan (Mfika-) HBH IV'de 1937 (No. 66), 144; Koman, TFA
89'da (1956); Erdem, "lk"de, Yeni Seri, III 1942, No. 29;
Boratav 1963, "L'Homme"de 1963/1, 86-105; Gkyay 1973,
28, 73, DLXXVIII-DLXXIX.
Domuz Hayvanlar
Dnmler + Bcekler; Hayvanlar; Kular
Dumlu Su Kaynaklar
Dumrul. Veya Deli Dumrul. Dede Korkut Kitabnn bir hikayesinin kahramandr. Kitapta, Dumrul'un "lm Melei"
Azrail'e nasl meydan okuduu ve ona kar savat
anlatlr. Topkap Saray Ktphanesindeki paralanm bir
el yazmasnda Azrail'e kar savata ad Turul olarak belirtilir ki, Dumrul bu adm fonetik bir yorumudur.
Baka bir efsanede ise, gvercine (Kular) dntrlm
Hac Bekta'n (13. yzylda Anadolu'da yaam Horasanl
bir Mutasavvf) ahine benzeyen Hac Turul tarafmdan
saldrya uradn yazar. Ancak, Turul szc Trkede ahinin olduu gibi doann da br addr. Efsanenin dier bir yorumunda Hac Bekta'n dmannn ad doan

diye geer. Dede Korkut Kitabndaki hikyede her ne kadar

bir tek Azrail'in gvercine dnmesinden bahsedilse de,
Dumrul'un "ahinini" kua dntrlen ba melei takipte
kulland anlatlr. Grne gre, "ka ve takipte olan ve
kua dntrlen iki yaratk" ortak gelenekten esinlenerek
biimlendirme materyali olarak ayn efsane motifini kullanm ve iki metnin yazm olumutur: bir taraftan OtizDnemine ait bir destan, dier taraftan Bektailerin kutsal
saydklar kiilerin hayat ykleri iin rnek saylan bir
eser. ki metnin de en erken 15. yzylda yazld dnlmektedir.
Ouz kahramanlk iirinde anlatldna gre, Dumrul'un
macerasnn ikinci blm, "kocasna duyduu ak kantlamak iin onun yerine lmeyi kabul eden" bir konudan
oluturulmutur. Bu, Euripides'in tragedyasnda ilenen
Alkestis konusudur. Dede Korkut Kitabnn yazar olan
Ouz ozan muhtemelen bunu yerel bir Anadolu geleneinden esinlenerek yaratmtr. nk Dumrul hikyesi, Trklerin Anadolu'ya geliinden sonra yarattklar ve Ouz efsane dnyasna ekledikleri bir efsanedir. Gerekten de Anadolu ncesi Trklerin geleneklerini anlatan kaynaklarda ne
kahramann adna ne de yknn iki ana motifine rastlanmaktadr.
Deli Dumrul efsanesi szl aktarmlarda, nadiren tamamlanm bir biimde, daha ok da iki anlatmn birinde sregelmitir. Sadece Antalya'da rastlanan bir yorumda Dumrul
ad korunmutur; ancak, bu yorumda da roller deitirilmitir: burada doan/ahin biiminde grnen Azrail'i takip eden gvercine dnen Dumrul'un kardr. Bu konu
gelitirilerek halk edebiyatnn nesir ve iirsel bir esi olarak birok trde kullanlmtr: efsaneler, masallar ve hikyelerde. "Bir insann lm meleiyle kavgas" motifinin
kullanld yerel ok az anlatma da rastlanr. Ayn biimde, trajik-epik motifin modern bir kullanm olan "kars

tarafndan geri satn alnan koca" konusuna Anadolu folklorunun szl yorumlarnda rastlanmaktadr.
Rossi 1952, 158, 175-80; Boratav 1951, 63-65; Boratav 1958,
31-62; Boratav 1969, 103-114; Boratav 1973(1), 45-53; Glpnarl 1958, 18 ve sonras; Kagrl Mahmud I, 482, III 381;
Ruben 1944, 230-38; Gkyay 1973, LXVI-LSVII, DLXIVDLXXVI; Baydur 1951, "Trk Dili", I (1951), 27 ve sonras;
Prhl 1934; Megas 1932.
Ejder. Trklerin ejder veya ejderha diye adlandrdklar hayvan,
Farsa 'azi-Dska' szcnden tremitir. Bu hayvan baz
metinlerde evren diye adlandrlr. Ejdere, epik metinlerde,
valye romanlarnda ve szl aktarmn masal, efsane ark
vb. farkl trlerinde rastlanr. Genelde ok iri bir ylan olarak tasvir edilir; Kagrl Mahmud'un szlnde (11. yzyl) ve Dede Korkut Kitabnn bir blmnde yedi bal ejderi ldrd iin vnen Hazen adl kahraman da onu
bir ylan olarak adlandrr. Ejderin yedi bal bir canavar biiminde gsterilmesi veya azndan ate karabilme gcne sahip olmas, Trklerde, farkl halklarda da rastland
gibi, ejdere verilen dier zellikleridir.

18. yzyla dayanan bir belgeye gre ejderin kkeni ile ilgili
olarak, bir dii geyik (Hayvanlar) tarafndan dnyaya getirildii bilgisi verilmektedir. Bu inama, Diyarbakr'da tespit edilen ada bir yorumda da rastlanr; yoruma gre dii
geyik, Sreyya'nn (lker) sonbahardaki bakyla gebe kalr; daha sonra tekrar gkyzne ykselen bir ejderle yeryzne iner; blgenin geleneine gre, Karacada'da (blgedeki muhteem bir da) toplanan bulutlar bu ejdere aittir.
Bu son zellii, 15. yzyla tarihlendii dnlen Hac
Bekta efsanesinin metninde de geer. Efsanede, Hac Bekta'm dmanlarna kar korunmak zere ejder tarafndan
bir maarada sakland anlatlr; sonra da ejder Hac
Bekta'n emriyle gkyzne kar. Ejderin efsane ve masallarda su kaynaklarmm koruyucusu olarak tasvir edilmesi
gibi, Hac Bekta da bu efsanede dmanlarna topraklar
iin su vermeme cezasn elinde bulundurur.
Boratav 1973(2), 96 ve sonras; Krzolu 1956; Boratav 1967,
269; Glpnarl 1958, 11-3; Kagrl Mahmud, DT, I 155;
Ahundov 1978, 421.
Emen (Bgdz) Ouzlar

Ejder, masallarda su kaynaklarnn koruyucusudur; halkn su ihtiyac onun emrindedir ve ondan su alabilmek iin,
ona kurban olarak insan gtrlmelidir (ounlukla bir bakire). Baka yerel efsaneler de, onu, doyurulmas iin dzenli olarak kkba hayvan sunulmas gereken saygdeer bir varlk olarak tasvir eder. Efsane ve epik metinlerde
bir maarada yaad belirtilir.

Eskatoloji (br Dnya - A h i r e t - Bilgisi). ounluu Ortodoks-Mslman olan Trk halknn eskatolojik inanlarnn
byk blm, ncil'e dayanan gelenekten de beslenen slam' n resmi retisinden kaynaklanr. Ayn zamanda, etnik kken farkllna, heterodoks mezheplere mensubiyete
ve slam dndaki geleneklerin etkisine bal olarak sapmalara da rastlanr.

Sava kahramanlar ve kutsal kiiler ejder tarafndan ya

hapis tutulur (Sar Saltuk) ya da korunur (Ahi Evren, sepicilerin koruyucu evliyas). Bazen de dman olan dier ejderlerle savamak iin insanlarla birlik olur; I. Dnya Sava
esnasmda birinin yaad bir maceray anlatan bu trden
bir efsane Mudurnu'da (Bolu iline bal) sz konusudur.

Son yarg gn yaanacaklarla ilgili en ok bilgi kutsal metinlerde (Kuran ve Hadisler) ve onlarn tefsirlerinde yer alr.
Anadolu'daki Snni inancmdaki Trkler iin -hatta belli bir
lde Osmanl snrlar dnda kalanlar da dhil olmak
zere- Mehmed Yazcolu'nun (15. yzyl) Muhammediye
eseri, bu trden peygamberane mjdelemeler iin en nemli

kaynaklardan biridir. Ayn amaca ynelik yazlp datlm

ve sadece szl aktarma dayal fantastik fabllar gibi eserler,
eski metinleri zenginletirmi ve yenilemitir.
Birinci kategoride, dnyann batndan nceki gelimelere
iaret eden anlatmlar yer alr: koyun ve kurdun birbirleriye
iyi anlamas, kadnlarn hi ocuk douramamas, binalarn
snrsz biimde artmas, sokaklarn ksaltlmas gibi allmam olgular. Dier bir kategoride, gnmzle ilgili ahlaki
eletiriler yer alr: hrsn, azgnln, ehvetin ar derecede
artmas; sayg ve ncelik kurallarnn inenmesi gibi. lan
edilen gnn yaklamasyla dier baz doast mucizeler
grlecektir: ok ufak ve ok iri varlklarn Yec ve Mec'n ortaya kmas, meraktan onlar kovalamaya alan
insanlarn kafalarndan boynuz kmas, dalarn ve vadilerin yok olmasyla yeryznn dzlemesi, gne ve ay
dngsnn yn deitirmesi, Yec ve Mec tarafndan insanlarn katledilmesi, Deccal'n "Hristiyanlk dman", olarak ortaya k ve Mehdi, "Messias", tarafmdan
ldrlmesi. Son olarak da ba melek srafil'in sura flemesiyle oluacaklar aklayan mucize: o zaman geldiinde gk
yarlacak, dalar yklacak, deniz ve nehirler kuruyacak,
gne ve ay n kaybedecek, yldzlar yamur gibi gkten inecek ve bir tufan bunlarn hepsim yutacak. Btn
bunlarn zerine ller dirilecek. Daha sonra insanlarn
dnyada yaarken yaptklar iyi ve ktlkleri tartmak
zere terazi kurulacak ve mahkemeleri grlecek.
Dnya yaamnn bitiminden sonra ahiretle ilgili inanlar
ieren bir dizi anlatm vardr: insann yaama tekrar geri
dnmesi, toprak altnda salam kalan tek uzvu olan kuyruk
sokumu sayesinde gerekleecek. Amellerinin arlna gre iyiler ve ktler belirlenecek ve buna gre ya cennet ya
da cehenneme gnderilecek.
Cennet ile cehennem arasmdaki blge olan Araf, dnyada
iyi veya kt hibir ameli olmayanlarn bekleyecekleri yer-

dir. Bu kiiler, sonsuza dek bir taraftan cehennem korkusu

dier taraftan da cennet zlemi iinde burada kalacaklardr.
Cennet sekiz dereceli muhteem bir bahe olarak tasvir edilir. Orada Kevser nehri, "cennet iecei", akar ve her yerinde trl trl meyve veren Tuba -aac ykselir; bu
aacn kkleri yukarda, tepesi aadadr. Her ikisi de cennet yaratklar olan Huriler, "gen kzlar", ve Glmanlar,
"gen delikanllar", cennete girenlere hizmet edecekler. Evlenmeden lenler, cinsiyetlerine gre Huri veya Glmanlardan birer e alacaklar.
Cehennem ise, zerinde Srat kprsnn yer ald ve terazi snavndan sonra insanlarn zerinden gemesi gereken
bir ate denizidir. yiler kprden gemeyi baarr ve cennete ularlar; ktler ise, terazide tartlan gnahlarnn cezasn ekecek sre kadar cehenneme derler. Cehennem
bekisi Zebanilerdir ve gnahkrlarn her trl cezasn uygulamak iin grevlidirler. Bir halk inanna gre de cehennem, gnahkrlar yutan, yeniden can verilen bir yaratk
olan yedi bal bir canavar olarak tasvir edilir. Cehennem,
genelde yedi kat yerin dibine yerletirilir.
Birka anlatm dizisiyle biimlendirilen bu inanlar, halk
eskatolojisinde yaygn olarak yer alan inanlardr. Kozmoloji.
Boratav 1973 (2), 24-29; Bayr 1947, 119-23; Roux 1982.
Eek Cinler; Hayvanlar
Evliyalar. (Ermiler) Evliya Mezarlar, koruyucu evliya. Trkiye'deki evliya mezarlar ok farkl amalara hizmet ederler; bu amalar ematik olarak aadaki biimde sralanabilir: (1) lenleri hatrlama yerleridirler; orada* yatan evliyaya sayg gsterme amacyla ziyaret edilirler; kii buralarda kendi mutluluu, refah ve len akrabalarmn ruhlar

iin dua eder. Mezarn gzel grnmesi ve sslenmesi iin

de mum ve benzeri eyalar getirilir; ayn biimde mezar
bekisine de hediyeler verilir. (2) Hastalklardan kurtulmak
iin kutsal ziyaret (hac) yaplr; bunun iin armaanlar verilir ve kurtulmak istenilen hastalk iin kurban kesilir. (3)
Mezarda yatan kutsal kiiye zel bir istek iin bavurulur:
evlenme, ocuk dourma, belirli bir maln edinilmesi, uzakta olan bir yaknn tez zamanda ve salkl bir biimde geri
dnmesi gibi. Son iki gruptaki evliya mezarlar daha ok
orada dile getirilen isteklere gre snflandrlmtr. Salk
kazanmak zere bavurulan mezarm yaknlarnda ocak denen, altnda ifa vermek zere bu ile uraan bir kii bulunur. (4) Hac, bayramlarn, yllk pazarlarn ve ortak yemeklerin dzenlenmesi iin yaplr. Kurban edilen hayvanlarn
eti beraberce yenir veya yoksullara datlr. Sar-Kz.

kiilerdir. Dier bazlar doutan (kkenden) Trk anlatmlarna dayanr: Ardahan yaknlarnda kutsal Ouz'un mezarnn kkeniyle balantl olarak Anadolu'yu fetheden
Ouzlar hatrlatan bir efsane anlatlr. ou kez tespit
edilemeyen isimleriyle birok hayali-tarihsel evliya, Anadolu ve Rumeli'deki fetihleri anlatan efsanelerle ilikilendirilir; rnein, Afyon blgesindeki Uzun-Kz: onun kfirlere
kar bu topraklarm fethedilmesinde bir kahraman olduu
anlatlr. Ayn zamanda o blgenin dalarmda yaayan
geyiklerin obam ve koruyucu evliyas olarak bilinir.

Mezarlar, yapm nedeni ve ina biimine gre ihtiaml katafalkl trbelerden, birka tala snrlanm basit mezarlara
kadar farkllk gsterebilir; yer yer de bir aacn altnda,
dallarna kuma paralar veya rtler aslm biimde. Kimileyin de artk mezar izinin silindii ve sadece orada yatan
kiinin adndan anlalabilen yatrlara rastlanr. Bazen bu
yatrlar doa olaylarnn ve yerleim yerlerinin adn tarlar, bir aacn, bir dam, bir su kysnn adm; rnein,
Kum Baba, nar Dede gibi.

Zanaat birlikleri geleneinde herhangi bir zanaatm douu

bir Pir'e dayandrlr. Baz Pirlerin kkeni Hristiyanla
veya slami gelenein peygamberlerine dayanr; rnein,
dem Peygamber iftilerin, Davud Peygamber demircilerin ve Kuran'da ad geen dris Peygamber de terzilerin koruyucusudur. Dierleri ise, berberlerin koruyucusu olan
Selman gibi ihtiaml slami kiiliklerdir. Halk aktarmlarnn ozanlar saylan klar, koruyucular olarak destans kiilik Hzr' kabul ederler. raklarn iir ve destan sanatna gemesinde onlara el veren ismen zikredilen Hzr'dr;
Hzr, raa "ak kadehi"nden iirtir ve ona nceden belirlenen aknn "resmini" gsterir.

Baz evliyalarn efsanelerinde neden antsal mezarlar olmad anlatlr: nk onlarn byle istediine inanlr; evliyalarn mezar ustasnn onlar iin yapt mezarlar geceleri yktklar ve sonunda da ustalarn pes etmesiyle gkyznn altnda serbeste huzur bulduklarna inanlr.
Mezar adlarnn kkeni farkldr. lk grupta nl tarihsel kiilikler yer alr; Seyitgazi'de Battal, stanbul Hali'te Eyp
gibi. Dierleri hayali-tarihi kiiliklerdir; Boazii'nde Yua
Peygamber ve Erzurum yaknlarnda Ba'lam Ibn-Ba'ur gibi
Trkler tarafmdan topraklarnda mezarlar adadklar kutsal

Elbette bu mezarlarm byk bir ksm Anadolu'nun Mslmanlamas ve Trklemesi ncesinde de ayn yerlerindeydi. Trkler de ayn kutsanm yerlere, orada gml bulunan kiilerin efsanelerini de kullanarak kendi kutsal hatta
efsanevi kahramanlarn yerletirmilerdir.

Tanyu 1967; elik 1941, 509-13; nder 1955, 11, 17, 19, 39,
44, 54, 64; Boratav 1957, 162-66; Boratav 1973 (1), 110-13;
Boratav 1973 (2), 47-55.
Gemi Nuh
Geyik > Hayvanlar

G k grlemesi. imek akmas ve gk grlemesi, Anadolu'daki Trklerin halk geleneinde, kkenleri muhtemelen
eski a dinlerine dayanan belirli ritel ve inanlar bir
araya getirmektedir: rnein; zengin bir rn alabilmek iin
ilkbahardaki ilk gk grlemesi duyulduunda ambara el
vurma gelenei. Heterodoks Tahtaclar da, tpk Nasreddin
Hoca'nm kaba-komik bir fkrasmda ve eski Trklerin inanlarnda olduu gibi, sert rzgrn ve gk grlemesi ile
imek akmasnn elik ettii frtnann tanrsal kzgnla
iaret ettiine inanrlar. Antalya blgesi Yrkleri, gk grlemesinin br dnyada Meleklerin, Cehennem bekileri ve
gnahkrlarn ikencecileri olan Zebanilerle tututuklar
kavgada sopalarn birbirine demesinden meydana gelen
ses olduunu dnrler.
imein kendisini ta veya metale dntrebileceine inanlr. Bir efsaneye gre, Krolu kendisine byle bir metalden doast zelliklere sahip bir kl yaptrmta. Bu kl, knndan karlmadan da kesebiliyordu.
Boratav 1973 (2), 14, 56; Roux 1970,118; Boratav 1931, 36, 56;
Roux 1982.
Gkkua * Kozmogoni
Gkyz > Eskatoloji; Kozmogoni
Guguk kuu > Kular
Gul-Yabani * Cinler
Gne > Eskatoloji; Kozmogoni
Gvercin > Dumrul; Kular
Hayvanlar. Trkiye Trklerinin birok halk inan, bugnk

slami etkiye ramen, eski hayvan kltnn izlerini tar.

Bu inanlar, bir taraftan daha ok Nuh'u ve Sleyman'
anlatan etiyolojik efsanelere dayamrken dier taraftan da,
tabular, yasaklar ve kehanetler biiminde yaamaya devam
etmektedirler. Bylece -ister etiyolojik ister dier biimlerde
olsun- efsane ve fabl aras bir tr olarak hayvan destanlar
yerlemitir.
'
Kesin bir yasakla belirlenen hayvanlar domuz ve yaban
domuzudur. Bu hayvanlarn sadece etlerinin yenmesi deil,
dokunulmas bile yasaktr. Daha az kat bir yasak kpek iin
geerlidir: azyla dokunduu her kap kirli kabul edilir ve
ritel olarak temizlenmek zorundadr, bu durum etinin yenmesi yasak olan dier baz hayvanlar, rnein kedi iin geerli deildir. Hatta kediye belli bir lde sayg ile davranlr. Bir efsanede kedinin niye her zaman drt aya zerine dt anlatlr: Peygamberi bir ylandan kurtard
iin; o da teekkrn kedinin srtn okayarak gsterir.
Tavan, Aleviler iin temiz olmayan bir hayvandr; bu tabu,
muhtemelen avc topluluklarnn eski aktarmlarna dayanmaktadr, buna gre, bir hayvann etinin yenmesiyle
onun fiziksel ve ruhsal zellikleri avcya geer; bunu, 15.
yzyla (veya 16. yzyla) tarihlenen Gaziantep yresi ile ilgili bir derlemede geen ve bugn de szl aktarmda geerli olan bir atasz kantlar: "Tavan kaarken grdm
ve etinden irendim." Snni Trklerde de, eti yenmesine
ramen, tavanla karlamak kt bir durumun habercisi
olarak grlr.
Kurdun mitolojik karakteri, izlerini Anadolu-Trk aktarmna da brakmtr. Yakn zamanlardan bir efsanede, Trk
Kurtulu Sava'nm (1922) son arpmalar esnasnda bir
kurdun bir ordu komutanna yol gsterici olarak hizmet ettii anlatlr. Anadolu Trkmenleri, kurdun insan soyundan
olduunu anlatrlar. Drt kardein en kdr; kendinden byk kardeleri miras olarak kendine payna den

koyunlar vermedikleri iin, bir kurda dnerek o andan

itibaren insanlardan hara olarak koyun almaya yemin eder.
Gneydou Anadolu'da Nizip civarmda sayg gren ve
krk maaradan oluan bir mezarln ad "Kurt Baba"dr;
burada yaayan kurtlarm atasnn her yl koyun srlerinden bir koyunu yemeye hakk olduuna ve bu kurda ate
etmekten kammak gerektiine inanlr. Kurdun baz uzuvlar rnein, dileri ve derisi muska olarak tandnda
veya sakatatlar yendiinde bunlarn ifa verici zellii olduu dnlr.
Geyik de baz doast glerle donatlm dier bir klt
hayvandr. Anadolu'nun eski dinlerine dayanan efsanelerde, bazen bir dii olarak, ona, sihirli glere sahip "ustalar" veya obanlar elik eder. Bu kiiler, hayvanlarn bekileridir ve onlar avlayan avclar lmle, sakatlkla veya
silinemeyen yeil renkli iaretlerle cezalandrrlar, insanlarn geyiklere dntrld yollu anlatmlar da vardr,
rnein, 14. yzyl evliyalarndan Abdal Musa efsanesinde olduu gibi. Baz evliyalar binek hayvan olarak geyik
kullanr. Bir efsaneye gre, kozmik canavar da bir dii
geyiin ocuudur.
ok farkl kkenlere dayanan ve farkl efsanevi anlatm biimlerinde konu edilen atn da zel bir yeri vardr. Bunlarn
en nls, Krolu'nun Kr-At'dr; efsaneye gre o, kanatlar olan beyaz bir sava atdr. Krolu efsanesinin baz yorumlarnda, sahibi tarafndan k szamayan bir ahrda
uzun sre zel bir bakma tutulmasyla Kr-Atn kanatlarnn kt anlatlr. Dier yorumlara gre bir gln taknlarndan inen mucizevi bir attr. Epik arka planlar ve efsanenin kahramanlaryla balants olmayan ayn kkenli
baka atlara farkl anlatmlarda yer verilir. htiaml kiilerin
atlarnn da genlik suyundan (Hayat suyu) itikleri iin
lmszle sahip olduklarna inanlr, Krolu'nun KrAt', Hzr'm Boz-At', ah smail'in Kamer-Tay', Hz.

Ali'nin Dldl' gibi. Abu-Bakr Ibn-Abdallah ad-Dawadari,

mucizevi atlarn rknn kkeni ile ilgili bir aktarmda, bu
atlarn "ate at"m soyundan geldiini ve sihirli gleri olduunu anlatr: sahibiyle konuabilen ve rzgar kadar hzl
bu at, yabani kular yakalamak iin onlarn seslerini taklit
eden sihirli kaval da icat eden kahraman bir Tatar prens tarafndan yakalanr.
/
Cennet hayvan olarak kabul edilen koyun (oban), birok efsanenin odak noktasm oluturur. Bolu Mudurnu'da
belirlenen bir halk anlatmnda, koyun da geyikte olduu
gibi bir "usta" ile ilikilendirilir: bu mucizevi kii, koyun
obannm u veya bu nedenle iinin banda olmamas durumunda srye gz kulak olur.
Kedi, kpek, eek, teke, olak gibi birok hayvann cin
tama ayrcal vardr. Kedi, ayrca baz efsanelerde bir
"cmert peri" rolnde grnr; rnein bir yorumda, Osman adndaki kedi ldnde, uzun yllar sadk bir yol arkada olduu sahibi yal bir kadna tm mirasn brakr.
Mitolojik figr olarak sadece bir kez kahramann "sonradan
edindii baba" olarak ortaya kan aslan, Ouz destannda
Basat'm ocukluunun ve bir Tatar hanedanlnn kkeninin anlatmnda grlr. Bu efsane, Msrl kroniki Abu
Bakr b. Ad-Davvadari'nin eserinde (13./14. yzyl) belgelenir. Ayn efsane, 19. yzyln banda Posoflu k zeyir
tarafmdan yazlan bir hikyede ana motif olarak kullanlr;
ykde, ormana terk edilen ve ldrlmesi iin emir veren
Padiahn daha sonra tahtna kan bir ocuun yks anlatlr.
Eein dik kafall Nuh'un dnemi hakkndaki efsanelerin bir blmnde anlatlr; bunlarn en nls, eytan'n
nasl bir hileyle Nuh'un Gemisi'ne bindii ile ilgilidir; eytan, grnmez olur ve bir eee biner: ancak, eek gemiye
kmak istemeyince, Nuh eee eytann zellii olan "la-

netli" kfryle barr. eytan bu yolla Nuh'un Gemisine

kar. zbek yazar mami (17. yzyl) tarafmdan Trklerin
efsanevi yklerinden oluan Hanname metnindeki bir efsanede, Nuh'un bir dii eekle bir dii kpei birer "kza" dntrd anlatlr.
Hi kuku yok ki, Dede Korkut Kitabnda baz kategorilerde
"utanmaz" ve "ukala" kadnlardan, "uradaki kadn Nuh'
un eeinden gelmedir" diye bahsedilirken, kastedilen bu
dii eektir.
brahim ile Nemrud dnemini anlatan bir efsane, halk aktarmnda katrn bereketsizliini aklamak iin kullanlr:
Nemrud, brahim'i yakmak istediinde, ktk yn iin
odun getirmeyi kabul eden tek hayvann katr olduuna
inanlr.
"Sar kz", yaygn halk inannda dz olduu dnlen
dnyay iki boynuzu arasnda tadna inanlan hayvandr. nana gre, 70000 aya vardr; iki aya arasndaki
zaman fark binlerce yldr; boynuzlan yakuttandr. Dier
bir yoruma gre, kz, ayaklarn ate tarafndan taman
dikdrtgen bir yakutun zerine koyar, ate de "Tanrsal
G" tarafndan tanr. Hanname'nin yazar tarafndan Yec ve Mec'n (Eskatoloji) yaad fabl da Karn iilBakar, "kz boynuzu", halk aktarmnda sz edilen
"Dnyay tayan kzn boynuzlar" ile ilgili olmaldr.
Hanname'ye gre Yec ve Mec Yafet'in iki oludur; insana benzemezler; utandklar iin fabl dalar Karn l-Bakar'a kaarlar. Baba tarafndan insan ve anne tarafndan cin
olan ardllar, Karneyn-i Ekber tarafndan (szck anlam:
"byk ift boynuzlu", Byk skender) bu dalarda duvarlar arkasna hapsedilir (Eskatoloji). nek, basit bir nedenle, ilk insan dem'in ilk i hayvan olduu iin sayg grr. Artvin Ardanu'taki bir efsanede, "Da gllerinin ustalar" (deniz/gl) olarak grlen boalar sz konusudur;
sabahn ilk nda grlen ve sonra da kaybolan "kutsal"

() hayvanlardr.
Etiyolojik hayvan efsanelerine son bir rnek, kstebein
oluumunu anlatan bir aktarmdr: bir tarla zerine yaplan
bir hak tartmasnda, yalanc ahit olarak kendini kullandran ve Tann'run cezas sonucunda bir hayvana dntrlen bir insan sz konusudur; gizlendii ve iine girdii topraktan, sz konusu topram dolandrcya ait olduunu
syler.
Canavara e anlamda grlen ylanla ilgili inan ve efsanelerin bir blm Nuh efsanesine dayanr: ylan, Nuh'un
gemisinin atlaklarn tkamay baarr ve bu hizmetine karlk Tanr onun "en lezzetli etle" beslenmesine izin verir
(Bcekler). Ylan, sklkla "Ev Cinlerine" dnr (-Cinler) ve zellikle eski yaplarn kalntlarnda "hazine bekilii" roln stlenir.
-Ay; Balk.
Boratav 1973(2), 9 ve sonras, 14, 61, 63, 68-77; Boratav
1973(1), 107, 113; Boratav 1966(2), 363 ve sonras; Abu Bakr,
Kanz. VII, 175-77, 180; Abu Bakr, Durar... fol. 196-199;
Boratav 1946, 97, 180, 249 ve sonras, 253 ve sonras; Gkyay
1968, 284 ve sonras; Ahundov 1978,454-57; Roux 1982.
Hazineler Baat; Ejder; Bcekler; Depegz
Hzr. Musevi, Hristiyan ve Mslman geleneklerinde ortak
olan mitolojik bir kiiliktir. Bu ad, Arapadaki hadir, "yeil
kii" szcnden tremitir. Baz zellikleri Glgam-Destanma dayanr. Hzr efsanesi, skendemame'den sonraki
zamana, Musa ve yol arkadalarnn konu edildii Musevi
efsanesi Elias ve Rabbi Josue b. Levi'ye ve de Kuran'a (18.
Sure, 59.-81. Ayetler) girmitir. Hzr, Trk aktarmlarna da
birok efsane ve inam biiminde girmi ve bir peygamber
olarak ele alnmtr. Hayat suyundan (-Ab- Hayat) itii

iin lmszle sahip olduuna inanlr. Bugne kadar

dnyada yaadna inanlr, zellikle de kendi adn tayan, Hristiyan geleneinde de kutsal Georg Bayram diye
bilinen (23 Nisan), 5/6 Maysta kutlanan Hdrellez Bayramnn gecesinde (Hzr ve lyas (=Elias) szcklerinden tretilmitir) ortaya kar. lyas, Hzr'n yol arkada olan dier bir mitolojik kiiliktir, ya kardeidir ya da bir yerel aktarma gre Ellez adnda bir kadn olarak Hzr'n sevgilisidir.
Bayramlarnn gecesi, dnyada ylda bir kez bulutuklar an
olarak takip edilir.
Birok yerleim yeri, Hzr'n urad sanlan veya onun
bayramnn kutland yerlerdir. Onun adyla birletirilen
inan ve riteller, onu eli ak bir hayrsever, bereketi ve
oalmay, doann baharda yeniden canlanmasn salayan
g olarak gsterir. Sararan imenin yanndan gemesiyle
imenin yeerdiine inanlr; gda maddelerine el srmesiyle oalma ve refah oluur. Mucizev glere sahip bir
yal olarak da tasvir edilir; gri at zerinde darlk iinde olan
insanlara yardma gelir: darda olanlara, gszlere, lde aresizlie dmlere veya denizde gemi kazas geirenlere.
Baz inanlarda yeryz ve sular o ve yolda lyas arasnda paylatrlr. Dede +Korkut Kitabnda ayn kii olarak
bazen Hzr bazen de Hzr-lyas adyla gri at zerinde
lmcl biimde yaralanm olan kahramann yardmna
koar; kahramann aresiz annesine, ayran ve yabani ieklerden oluan bir merhem hazrlamasn nerir.
Evliya elebi (17. yzyl) Seyahatnamesinde bir adann
(muhtemelen hayali bir kiilik) Hzr ile olan ve Musa ile
yoldann yksn andran bir macerasn anlatr. Ancak
bu, sonsuz hayat bitkisini arayan Glgam macerasnn bir
yorumudur.
Mslman Trklerde Hzr'n Bahar Bayram daha ok kadnlarn geleneklerindendir; erkekler bu bayram pek nem-

semezler hatta "ingene bayram" yaktrmas yaparak onu

kk grrler. Alevilerde bu bayram asla itibarsz deildir;
kn Ocak sonu/ubat ba dzenlenir, kurban kesilir ve
saysz seremoni ile kutlanr. Bektai Tarikatnn trenlerinde her biri post diye adlandrlan 12 oturma yerinden birinin ad "Hzr'n makam" olarak tanmlanr.
/

Hzr klt, Ortodoks Mslmanlar tarafndan ktlenerek

de Nusayriler olarak adlandrlan, Suriye'deki Arap Alevilerde ve Hatay'da (eski Antakya ili) byk nem tar. Ona,
ou deniz kysnda bulunan, beyaz tatan yaplm veya
beyaz kirele boyanm mezarlar adanmtr; b mezarlar,
hac yolculuklarnn dura ve zel sayg gren yerlerdir.
Krolu, Hayat Suyu, Su Kaynaklar.
Boratav, slam Ansiklopedisinde Hzr maddesi; Boratav
1973 (2), 270-74; Boratav El (2) de Khdr-lyas maddesi; Rossi 1952,108 ve sonras; Gkyay 1973,10,12.
Horoz Kular
Hz. Ali. Hz. Muhammed'in kuzeni ve damad ve drdnc Halife olan Ali bn-Ebu Talip birok Mslman lkenin halk
tarafndan zel bir sayg ile anlr; O, slam ncesi yerel gelenekleri de iine alan efsanelerin kahramandr. O'nun
kltnn ve efsanesinin yaygnlamas, zellikle ii devletlerde ve ii inancnn etkin olduu topluluklarda dikkate
deer biimde art gstermitir. Alevilerin heterodoks ii
mezhebinin yaygn olduu Anadolu'da, ii olmayan topluluklar dahi Hz. Ali efsanesini yorumlayarak zenginletirmilerdir.
16. yzyla tarihlenen Alevilerin bir Anadolu kozmogonisine (yaradl destan) ve buna bal ii Kzlba mezhebine
gre, Hz. Ali ezelden beri var olan "beyaz k"tr ve ba
melek Cebrail'in de retmenidir. "Yeil k" olan Hz. Mu-

hammed ve Hz. Ali tek vcut olmulardr. Anadolu Kzlbalarnm dier bir inanma gre, Vens gezegeni Hz.
Ali'nin alnndan domutur. Pir Sultan Abdal (16. yzyl)
bir iirinde, turnann sesinin, aslann baknn ve koun gcnn (Hayvanlar) Ali'nin armaanlar olduunu dile
getirir.
Hz. Ali'nin bakahraman olarak ortaya kt, hayal lkelerinin fetihleri, putperestlere ve insan d varlklara (devler,
kt cinler vb.) kar kahramanca savalar zerine geni bir
yazn olumutur. Anadolu'daki birok yerleimin ad onun
kltne dayanr. Bazen onun seferlerinin basit izleri konu
edilir: atmn nal izleri, klcnn darbe izleri vb. Bu anlatmlara bal olarak oluan efsanelerde Hz. Ali'nin baz Anadolu yerleimlerinin fethedilmesinde bizzat yer almas gerekirdi, ancak bu sadece bir anakronizmdir (tarih yanlgs).
Toroslardaki Dldl Da, adn Hz. Ali'nin efsanevi atma
borludur. Erzincan Baky yaknlarnda ebge'deki bir trbede yatan putperest prensesin Hz. Ali'nin sevgilisi olduu
dnlr; bu kutsal yerin Hz. Ali tarafndan ska ziyaret
edildiine bugn bile inanlr.
Glpnarl ve Boratav 1943, 160, 113; Boratav 1973, 23 49 ve
sonras, 73. Ahundor 1978, 419.
Irkl. veya Irkl-Ata, Irkl-Koca, Irkl-Hoca'da denir. Ouz
Han'm ve onun en yal olu Kn Han'n ihtiyar bilge danmandr. Irkl, ayn zamanda iki Ouz boyunun atas ve
epik isim babasdr. Ulu-Trk, Korkut-Ata, Pot-Koca gibi sihirli-dinsel glere sahip olan kiilerden saylr. slami
aktarmlar, bu efsanevi kiilere daha sonralar "Vezir" unvann vermitir.
Irkl ad bile sihirli glere sahip birinden bahsedildiine iaret eder. Szck, "sihirli yakar" olarak "ark" anlamndaki
r kknden gelir ve bu nedenle de rla "ark sylemek",
"yakar arks sylemek"; rk "kehanet" anlamm tar (karlatr: nl anlam ve kehanetler metinler antolojisi Irk Bitig,

"Fal Kitab"). Irkt, bylece "khin" de demektir.

Mula civarnda rkla- (r- kknden tremitir) eylemi,
romatizmal hastalklar iyiletirmek anlamndaki bir sihrin
addr; ayn zamanda, "bir hastay uykuda rahatsz ederek
yakar szleriyle iyiletirmek" anlamna da gelir.
Abu'l-Gazi Bahadur, 29., 30. metin; Smer 1960, 363 ve Sonras; gel 1971, 209 ve sonras, 262, 391; Boratav 1973(2), 142
ve sonras; A, Korkut-Ata maddesi.
ibibik Kular
frit Cinler
lyas > Hzr
mar-Efsaneleri. Efsanevi varlklarn kart camiler, kiliseler,
saraylar, surlar, kprler vb. byk imar ilerinin konu
edindii birok efsane vardr. Bu tr anlatmlarda devlerden byk yaplarn sanatsal ustalar olarak bahsedilir; kalelerin inas, sulama kanallarnn dzenlenmesi gibi. Bu efsanelerin baz yorumlarnda, devlerin lmszle kavumann sevinci iinde olduklar ancak bu sevincin, krallarnn olunun lm zerine inaat ilerinin devamndan
vazgetii gne kadar devam ettii sylenir.
stanbul'un Trkler tarafndan fethinden sonra, Aya Sofya
Kilisesi zerine oluturulan Hristiyan efsaneleri Trk-slam
geleriyle zenginletirilmitir. Kilise mimarnn kubbeleri
salamlatrmak iin, Hzr'n srf bu i iin Mekke'den
gidip ald Hz. Muhammed'in tkr ile kartrlan
harc kulland ynnde bir inan oluur. Ayn Hzr, dier bir efsaneye gre de, kilisenin eksenini Mekke ynne
evirebilmek iin parman stunlardaki bir delie sokar;
bylece kilise bir camiye dnr.

Anadolu'ya yaylm olan kaleler, halk anlatmlarnda "Cenevizliler" tarafndan ina edilen yaplar olarak dnlr.
Erzurum kkenli bir efsanede imparatorluundaki saysz
surlar yaptran Karun'dur (Trk-slam geleneinde bu efsanevi kii zenginlii ile Karun'a benzetilir). Karun'un bu
muhteem hazinesini ar ur etmek iin bir sava hilesine
bavuran Ceneviz kral, Karun'a snmac kimliinde birini
eli olarak gndererek onu saraylarn inasna ikna eder.
>Nuh
Ardem 1948; Aussack 1941; stanbul Ansiklopedisi, "Ayasofya" maddesi; Boratav 1973(2), 36-91; Akundov 1978, 415
ve sonras, 412, 424.
nsan, nsann Yaradl > Antropogoni
nsan Yiyen Dev Devler
Kaf-Da -> Da
Kaleler > mar-Efsaneleri
Kara-Koncolos. Klar ortalkta gezinen ve blgesine gre Koncolos, Kancalar, Congolos (Konsolos'un Metatezi), KaraCongolos gibi farkl adlar altnda rastlanan kt niyetli bir
yaratktr. Trk aktarmlarndaki Kara-Koncolos ve ondan
treyen tm dier farkl adlandrmalar, ilk rnek olan Yunan Kallikantzaros'a dayanr. Baz kullanmlarda szcn
ilk blm kaybolmu ve Koncolos, Congolos gibi basit tanmlamalara dnmtr. Dier taraftan Kara n taks ile
baz Trkelemi adlar, Bulgar ve Yunan halk geleneine
de girmitir.
Karadeniz blgesinde bu yaratn kn buzlu zamanlarnda insanlar kzgn bir biimde takip ettiine inanlr. So-

kaklarda kurban bulmak zere dolar. Ktlklerinden

kurtulabilmek iin, onun sorduu sorulara kara szcnn
getii deyimlerle yant vermek gerekir. Eer kzgmsa ve
sorduu sorularla kurban kendini savunamyorsa, onu bir
tarakla ldrr; bu nedenle ktlkleri iin ortalkta dolatna inanlan zamanlarda, taraklarn gizlemesine dikkat
edilir. Yozgat'ta Zemheri balangcnda (10-17 Ocak) ev,leri
girdiine inanlr; bu nedenle, kn bu gnlerine Congolos
zaman denir. Yiyecek ve iecekleri pisletir; uyuyanlar yaknlarnn sesini taklit ederek karr; ard kii uyanamayp peinden giderse, donarak lme mahkm olur. Bu
blgedeki inana gre, Congolos'un evlere girmesini engellemek iin pancar kullanlmaldr.
Kahane ve Tietze, The lingua franca in the Levant, Urbana,
University of Illinois Pres 1958, 521-23; Bernard 1970, 47786; zba 1967; Boratav 1973(2), 94 ve sonras.
Kara-Kura - Cinler
Karga Kular
Kartal. Szck anlam: "karaku"; Karaku, brkiit/brgt Trkler tarafndan kartala e anlaml kullanlan szcklerdir. Sibirya halklarnda muhteem bir yeri olan bu ku, Kagrl
Mahmud tarafndan "Karaku Ylduz" olarak Yunan mitolojisindeki Jpiter karakterli kartaln andran Jpiter gezegeninin belgesi olarak anlr.
Uluslararas katalogda (AaTh) 301 numaral masal trnn
geniletilmi bir yorumu olan Krgz kahramanlk iiri "ErTtk"te olduu gibi, ayn masaln baz Anadolu yorumlarnda da (TTV No.72), br dnyann kahramann yeryzne getiren -ku bir kartala benzetilir.
Bir Anadolu halk trksnde -bir mitolojik yarat veya
basit bir poetik resmi hatrlatan- bu kutan yle bahsedilir:

"Yksek dan zirvesinde hametli kartal yeryzn kaplamak zere kanatlarn at."
Kartal, Ouz boylarnm ku amblemlerinden (eski Trkede: ongon) biriydi: bunu, Raid-ad-Din Fadallah'm Ay
Han'n drt anlatmndan ve Abu'l-Gazi Bahadr Han'm
Gn Han'n devam olan Salur boyu aktarmlarndan anlyoruz. Salurlar ve hanlar Kazan Han iin yazld dnlen Dede >Korkut kitabnda, Ouzlarm bu ku iin duyduklar saygnn bir kant olarak anlalmas gereken, "alaca benekli kartaln faziletlerini tayan kiiler" anlamnda
kahramanlar iin ounlukla "al Karaku erdeml" ifadesi
kullanlr.
Kular.
Rossi 1952, 175-80; Roux 1966, 80 ve sonras, 379, 399; ErTtk 1965, 162, 226; AaTh No. 301; TTV No. 72 V; Boratav
1955, No.22; Boratav 1968, 81; Kagrl Mahmud III, 221;
Bazin 1971,128-32.
Katr >Hayvanlar
Kaya. zellikle kvrmlar insan veya hayvana benzeyen kayalarn dayand bir efsane vardr. Gelin-Kaya ("Yeni Evlenen Gelin") diye adlandrlan keskin kaya hakknda birok
farkl yerde ayn yk anlatlr: Kocasna gitmekte olan yeni
evlenmi bir gelin, alak bir zengin aa tarafndan karlmakla tehdit edilir; gen kadm, kendisini taa evirmesi iin
Tanr'ya yalvarr. Dier anlatmlarda tanrya kfretmenin
veya kstaha kibrin karlat cezalarndan bahsedilir
(Da); kayann bir kadn (bazen de bir ocuk veya dier
kiilerin eliinde) andrr biiminde olmasmn nedeni,
ocuunun altn silmek iin bir para ekmek kullanmak isteyen kadnn kayaya dntrlerek cezalandrlmasyla
olutuu aklanr. Birok kaya "ahit" diye adlandrlr
nk onlarn bir evliyann mucize gcne itaat ettikle-

rine ve onun lehine ahitlik yapacaklarna inanlr.

Kayann dier baz zellikleri efsane, inan ve ritellerin
olumasm etkilemitir. Biga yaknlarndaki Gelin-Kz, "yeni
evlenen kz", kayasnda bir kadn gs benzetmesinden
dolay, oradan srekli olarak bir -su kaynann aktna
inanlr; buras, bebekleri iin yeterli ste sahip olmayan annelerin kutsal ziyaret yeridir. Manisa'y evreleyen ve 'kkeni antik mitolojideki Niobe'nin trajik maharetinden alan
kaya blounun, bugn bile taa evrilmi alayan bir kadm
olduuna inanlr ve zellikle kadmlar tarafmda ziyaret
edilen slami bir kutsal ziyaret alandr.
Yaln da eteklerindeki baz kaya izleri, efsanevi kiilerin
atlarnn nal izleri olarak kabul edilir; -Hz. Ali'nin at Dldl'n veya Krolu'nun Kr-At'nn.
Maara.
nder 1955, 31,51; Tanyu 1968, 82, 115-17; Erhat 1972, 278
ve sonras; Boratav 1973 (2), 64; Ahundov 1978, 414 ve sonras.
Kavak Aa
Kaval oban
Kaynaklar Su Kaynaklar
Kaz Sar-Kz; Kular
Kazan > Kazan
Kazan. Veya Salur-Kazan. Ula'm oludur. Ouz isim babasdr; Dede -Korkut Kitabnn yklerinde on iki blmn
sekizinde geen muhteem kii. Baymdr Han'm damad
ve "-Ouzlar" boyunun hkmdardr. Adnm bir blm

olan "Salur" szc, Ouzlarn ilk 24 boyundan birinin

addr. Salur, Ula ve Kazan szckleri Anadolu'da yerleim
adlar olarak korunmutur. Byk tencere anlamndaki Kazan ayn zamanda hem Altm Ordu'nun hem de ayn szckten treyen Mool hkmdar Gazan'n addr. Kazan efsanesinin Abu-'l Gazi Bahadur tarafndan anlatlan bir halk
yorumunda, muhtemel bir szck oyunuyla, "bayrama katlan konuklara yemek datmak iin bir eliyle yemek kazann
kaldrarak" gcn kantlayan bir kahramandan bahsedilir.
Ayrca, Trk aktarmnda, deniz dibinde gml olan ve
Manas Destannn kahraman Er-Ttiik'n dnyaya geri
getirmek zorunda olduu mitolojik bir "kazan"dan bahsedilir. Bu kazan, doast g ve yetkiyle canlandrlm bir
yaratk olarak donatlmtr. aman sihir geleneinin nemli
bir yeri olan kazann, Yenierilerin aktarmlarnda da sembolik anlam vardr, onlarn isyan "Kazan Kaldrma" olarak
adlandrlmtr.
Dede >Korkut Kitabnn drt blmnde kazann merkezi
rol stlendii farkl olaylardan bahsedilir. Kazan'm bakahraman olduu destanlarn says bir zamanlar mutlaka daha
fazlayd; Dede Korkut Kitabnn birok blmnde ve
Ouzlar tarafndan yazlm dier metinlerde isimleri bize
ulamayan kiilerin belirtildii birok macerann ipularn
grmekteyiz. Bu kesintili blmlerde Kazan iki kez mitolojik zelliklere sahip biri olarak tanmlanr; birinde yedi bal
bir canavarla giritii savatan sz edilir; dierinde de,
kendisini paralamak zere dmanlar tarafndan dadan
yuvarlanan bir kayay "gl topuklar ve kalalar ile" insanst bir gle nasl durdurduu anlatlr. Bu son destans motife, Gney Sibirya Trk halklar, Altay ve Kafkasya'da farkl etnik kkenli halklarn (Trk Karaayllar
veya Osetler, erkezler gibi) aktarmlarnda da rastlanmtr. Ak-Kbk dneminin Trk yorumlan Tara ve Baraba'da,
canavar olan ve bakahraman Ak-Kbk'n kararghna s-

man kahramann ad, Ouz biimi olan Salr Kazan veya

Samr Kazan olarak korunmutur.
Ouz aktarmlar genel olarak Kazan' "tarihi" adan iki
anakronik kiilik olarak tasvir eder: (1) Ouzlarn 9./10.
yzylda Mslmanlamadan ksa sre nce veya sonra Siri
Derya'nn kuzeyinde pagan Kpak ve Peeneklerle savatklarnda Salur boyunun hkmdar olarak; (2) Bayndr
Han'dan sonra gelen Ouz hkmdar olarak, Trkmenlerin Dou Anadolu'ya, Kafkasya ve ran'a gelileri ve hkm
srmeye baladklar dnemde, zellikle de epik isim babalar Bayndr Han olan Akkoyunlular (14./15.. yzyl) dneminde; gerekten de bu Trkmenler tarihin bu dneminde "kfir" komular ile hem dmanca hem de dosta
ilikiler iindeydiler: Pontuslu Yunanllarla, Abhazlarla ve
Dede Korkut Kitabnda ska sz geen Grclerle.
Kazan, destanlarda ve hayali-tarihi kaynaklarda kronolojik
olarak ayn zamanda Hz. Muhammed'in dnemine de yerletirilir. Baz yorumlar, onun Ouzlarn Hz. Muhammed'e
gnderilen eliler arasnda yer aldn belirtir. Buna karm,
bugnk Trkmenistan'n Trkmen aktarmlar onu, 16.
yzylda Kzlbalara kar savaan bir Snni kahraman
olarak daha yakn bir tarihe yerletirir.
Dede Korkut Kitabnn bir blmnn Gaziantep blgesinden
bir ykcnn ada bir anlatmnda konu edilen Kazan'n
maceralarnn, Ouz szl anlatmlarnn ierii ile ilgisi
yoktur: bu aktarm, muhtemelen bir bilgi aktarcs Dede
Korkut Kitabnda okumu veya okumu birinden duyarak
"tekrar anlatmtr".
Ouzlar; Devler.
Boratav 1939, 83-113; Boratav 1963, 86-105; Boratav 1958, 3162; Er-Ttk, 196-208; A, Korkut-Ata maddesi; Gkyay,
CLXIX-CLXXV, CDLXIII; Arsuner 1962,153-56.

Kei

n 1 er; Kular

Kedi * Cinler; Hayvanlar

Keklik

Kular

Bittel 1961, 33; Boratav 1958(2), 16; Boratav 1967, 263 ve sonras; elik 1942; Deny 1936, 201-20; Elmas 1961; Ispartal
Hakk 1971, 34 ve sonras; Krzolu 1964; Rossi 1936, 54253; Sotiriou 1965, 22; Yacoub Artin 1903, 11 ve sonras;
Boratav 1982,127-34.

Kl > Gk Grlemesi; Demir

Koncolos Kara-Konsolos

Kzl-Elma. Trkiye ve Azerbaycan Trklerinin, Yunanllarn,

Bulgarlarn ve Rumenlerin belgelenen halk efsanelerinde ve
16. yzyldan buyana baz Osmanl yazl kaynaklarnda
"Kzl Elma" ad altnda, Trk fetihlerinin son noktas olan
bir hayali veya gerek ehre (veya lkeye) iaret edilmektedir. Bu efsanelerin bazlarnda Kzl-Elma olarak byk
Hristiyan ehirleri kastediliyordu: Konstantinopol, Viyana,
Budapete, Roma gibi, dier bazlar ise, demir kapnn ardnda Akhunlar'n Dastan kentine iaret ediyordu. Efsanenin baz yorumlar, Kzl-Elma'y ilgili kentteki byk bir
yapnn kubbesine benzeterek aklamaya altlar: rnein,
St. Peter Kilisesi'nin kubbesi; gerekten de Rim-Papa ("Roma'mn Papas") tanmlamasyla Kzl-Elma ilikilendirilir.
Dastan yorumuna bal olarak dier bir anlama vurgu
yaplmaya alld: nedeni ise, bu lkedeki tahta kma ritelinde bir altn krenin sallanmasyd.

Korkut. 1. Korkut Ata. Efsanevi bir kiilik; khin, ozan ve

Ouz hanlarnn bilge danman. Ouzlarn aktarmlar
hakknda bilgi veren kaynaklar ve Dede Korkut Kitabnn
epik metninde bu zellikleri ile tanmlanr. Bu kahramanlk
iirinin "ilk yazm", Ouzname'nin farkl blmlerin bir
araya getirilii, epik metnin kendi szlerinde Dede Korkut'a
balanmaktadr. Onun efsanesi, Trkmenistan ve Azerbaycan Trklerinin szl aktarmlarnda, hatta Ouz boyundan
olmayan Kazak ve Bakrlar gibi etnik gruplarda da canl
kalmtr.

Yenieriler evresinde oluturulan efsaneler dnyasnda Kzl-Elma motifi, Osmanl fetihlerini muhtemelen Bizans kkenli bir Hristiyan inanyla birletirmektedir ki, bu zamanla Trk-Osmanl aktarmna gemitir; bir Mslman
komutan tarafndan yenilgiye uratlan ve yaralanan Hristiyan kral, derin bir uykuya dalar ve ylda bir kez uyanarak,
dmanlarndan cn ve topraklarm geri almak iin daimi olarak, uyanmann zamannn gelip gelmediini evresine sorup durur. Buna benzer biimiyle efsane Anadolu
halk aktarmlarnda alt yorumuyla bilinir; efsanenin Msr'n Arap aktarmlarnda szl bir yorumu da vardr.

Kazak aktarm, Korkut'un vatan olarak mezarnn da bulunduu Aral Gl'ne dklen Siri Derya nehrine yakm bir
ky olarak iaret eder. 19. yzyl seyyahlar bu yerde Korkut'un mezar olarak kabul edilen ve harabeye dnm bir
ant mezar tespit ettiler. Adam Olearius ve Evliya elebi 17.
yzylda Korkut'un Kafkasya'da Derbent'te Hazar Gl
civarnda dier bir mezarn ziyaret ederler; buras halkn
hac alan olarak sayg gsterdii bir meknd. Olearius'un
anlatmna dayanan yerel bir efsanede Korkut, Kazan'n
bilge danmandr ve Mslman olmaya davet ettii Lezgiler tarafmdan ldrlr.
Kazaklarn efsanelerinde Korkut, "ozan khinler" olarak bilinen baksilerin, "koruyucusudur"; o, kopuzu dnp bulandr. Ona mucizev bir doum atfedilir: "Canavarn yeil
gzl kz" unvanl bir peri tarafndan dnyaya getirilir. Bu
efsanevi zellii anmsatan bir iz, Berlin Ktphanesinde
bulunan ve 16. yzyla tarihlenen bir Trk Ataszleri topla-

masnda yer almaktadr. Kazaklarn szl aktarmlarnda

Korkut ile ilgili dier baz mucizev gereklerden bahsedilir.
Bu efsanelerin en tannm, mezarlardan onu aran lmden nasl kaabildii ile ilgilidir: gittii her yerde, ona mezarn yapmakla megul etmek iin grnrler, ama bu nafiledir nk o, Siri Derya nehrinin suyunu tercih ederek
dnyada kalr.
Hem Dede Korkut Kitabnn epik metninde yer alan aktarm
hem de dier yazl kaynaklar Korkut'u Hz. Muhammed'in
ada olarak gsterir; o, Ouz Han'nn Peygambere gnderdii heyetin bir yesidir ve Hz. Muhammed tarafndan
da pagan Ouzlara Mslmanln retisini anlatmakla
grevlendirilir. Onun devrini anlatan efsanenin dier bir
yorumunda ise, Hz. Muhammed'den 300 yl sonra yaad
anlatlr. yz yl gibi uzun bir yaam srdn anlatan
nc bir efsane de, ilk iki anlatmdaki zaman elikisi giderilmektedir. Tarihi varl hakknda kesin kant yoktur.
ok muhtemeldir ki, Ouz Hanlarnn bu bilge ve ileriyi gren danmannn prototipi, Ouzlarn Aral Gl kuzeyinde
Kpak ve Peeneklere kar savatklar dnemde yaam
ve etkili olmutur. Ouzlar, Mslman olduktan sonra onu,
pagan kam ve ozan zelliklerini de koruyarak, slami bir
"evliya"ya dntrmlerdir. Bu zelliklerde biri olarak
epik metinlerde ve szl aktarlan efsanelerde ortaya kar.
2. Dede Korkut Kitab. Bu epik metin, iki el yazmas olarak
korunmutur. Dresden'de bulunan daha btn nsha, on
iki blmden (hikyeden) oluur ve eski a zellikleri tar. Vatikan'da bulunan ve sadece alt blmden oluan
ikinci nshann birok kez gzden geirildii dnlmektedir. ki nsha da bugn kayp olan aslna dayanr. Bu eserin yklerinin konularn, Akkoyunlu-Trkmenlerin szl
aktarmlarndan yaratan stn sanatsal yetenekli anonim
bir yazar tarafndan kaleme alnd dnlmektedir. Akkoyunlular kendilerini Ouzlarn devam olarak gryor-

lard ve isim babas ve atalar olarak Bayndr' gryorlard ki, o, Dede Korkut Kitabnda ad geen kahramanlarn
efsanelerinde merkezi rol oynayan ve Ouz Boylar Birliinin en st yneticisidir.
Destann zn, Ouzlarn tarihinin iki nemli dnemine
dayanan olaylarn anlatld ykler oluturur: (1) Birinci
dnem, 9./10. yzylda meydana gelen olaylarn getii,
Ouzlarn Siri Derya nehrinin kuzeyindeki topraklarda yaadklar ve Kpak ve Peeneklerle savatklar, ayrca i
savalarn ve boy kavgalarnn yaand dnemdir; boy
kavgalar, Dresden'de bulunan kitabm on ikinci blmnde
yer alr. (2) kinci dnem, Ouzlarm devam olan Trkmenlerin Anadolu'da 14. ve 15. yzyllarda yaptklar savalar ve silik hatrlamalarla Ouzlarn 11. yzyldaki Seluklularn byk fethinden nceki ve sonraki Anadolu ve
Kafkaslardaki basknlarn iermektedir. Dede Korkut Kitabnn yazar, tartmasz, Ouzlarn efsanevi tarihi ve Siri
Derya'nn kylarnda yaayan atalarnn mitolojisinden yaratt Anadolu Trkmenlerinin aktarmlarn ok iyi bilen
biriydi. Muhtemelen son biiyiik Akkoyunlu hkmdar
Uzun Hasan'n adayd: bu nedenle, eski Ouz destan,
Akkoyunlularn Trkmen I lkiiul. l kurularak yeni bir
corafyada yeertilmi oldu; destan, I rape/unt Imparatorluu'nun, Grcistan'n ve Abhaz lkelerinin "kfirlerine"
kar savaan kahramanlarn eserlerinden yararlanlan hikyelerle zenginletirildi.
Bu Anadolu ncesi ve Anadolu arka planna Ouzlara yabanc olan zgn efsane konular da eklendi; rnein, antik
Alkestis ve Admetos efsanesine paralellik gsteren ve Azrail'e kar koyan Dumrul'n macerasn ieren blm;
veya Depegz hikyesi gibi daha eski Trk anlatmlarnn
erevesine yerletirilen Homeros'un Kyklop yksnn bir
Ouz yorumu olan zellikler veya Odysseus'un uzun sren
delice seyahatinden dnn inanlmaz biimde andran

Beyrek'in tutukluluundan geri dnn ayrntl biimde

anlatan yks. Ouz destanlarnn Yunan Mitolojisinin konular ve Homeros'un destanlaryla kaynamas, elbette antik
gelenein Anadolu halknn uzun Bizans hkimiyeti sresince stlendii aktarmlarn hayatta kalmasyla gerekleti.

Toprak tamamen budayla kaplyd ve her buday tanesi

de 250 Dirhem (yaklak 1,5 kilo) arlndayd. Tanr, 20
gnde bir bu tanelerden birisini yiyen bir ku yaratr. dem
ise, bu ilk ku tm buday otuz kez yedikten, yani buday
otuz kez ekilip yeniden yetitikten sonra yaratlr.

Dede Korkut Kitabnn birok blm, Anadolu Trklerinin

szl edebiyatnda bugne kadar canl kalmtr. Bunlardan
en yaygn olan, Dede Korkut Kitabnda da sz geen ve modern Anadolu yorumlar da ayn kaynaklara dayanan
Beyrek'in yksdr. Dumrul efsanesinin sadece bir szl yorumunda kahramann ad belirtilir; burada da Ouzlarn epik aktarmlaryla dorudan bir balant akla gelebilir.

Topran yaradlnn insanm yaradlndan daha eski d u u ve insansz canl yaam savunan bu inan, halk inannda yaygm olarak kabul grrken, her eyin alt gn
iinde bittiini aklayan ncil geleneiyle elimektedir; bu
gre 15. yzyldan beri farkl trlerin eserlerinde rastlanmaktadr. rnein, Mehmed Yazcolu'nun halka yakn
Muhammediye eseri, byk oranda szl aktarma dayanan
mitolojik konular kullanarak yaradln kutsal yksn
yle anlatmaktadr: Tanr'nm bak altnda uzaym ana
maddesi ate ve su olarak iki elemente ayrlr. kisinin
temasndan, bir taraftan gkyzn oluturan buhar ve
duman, dier taraftan da dnyay oluturan kpk doar.
Tanr, bunun zerine daha nce birbirleriyle karm olan
hem gkyzn hem de topra yedi blme ayrr. Yedi
gkyzn yedi ilahi kalabalkla, ayn biimde yedi dnyay da farkl adlar olan halklarla ve farkl doalarla donatr. Ateten bir ift yaratlr; bu iftten Can denilen halk
olutu, Azazil'de (Arapada: Satan) bu halkn soyundandr.
Satan dnda bu halkn tm yok edilir. Satan, sadakat ve
pimanln kantlad iin gkyzne kar. Daha sonra
dnyadan getirilen balkla ilk insan, dem, yaratlr.

Boratav 1939, 83-113; Boratav 1951, 63-65; Boratav 1954,

A'da Korkut-Ata maddesi; Boratav 1958 (1); Boratav 1973
(1), 43-53; Smer 1960, 395-450; Smer 1972, 373-422; Gkyay 1973, LXXIII-LXXXIV, CXIV-CXLI; Kazak Ertegileri I,
1957, 371-74; Zrmunskiy-Kononov 1962, 166 ve dier yerlerde; Roux 1975,124-40; Roux 1976, 35-55.
Koruyucu Evliya Evliya
Koyun > oban; Hayvanlar
Kozmogoni (Evren doum). Kozmogonik inan ve efsaneler
de, eskatolojik (Eskatoloji) dnceler gibi, Kuran'a, Hadislere ve onlarn tefsiriyle oluan slam'n retilerine dayanmaktadr. Ayn biimde, szl ve yazl kaynaklardan
oluan ok ynl yorumlar, hatta elikiler, farkl grler
arasnda halk aktarmlarnn retici olmayan elerle kesintisiz olarak Mslmanl zenginletirdii tahmin edilmektedir. Burada en yaygn olan rneklerden almt yapacaz.
Olduka kabul gren bir inana gre, kinat 18000 "dnyadan" oluur. Topran yaradl, insannkinden bir dnem
ncedir, szl aktarlan bir efsane durumu yle aklar:

zbek yazar mami'nin (17. yzyl) Hanname (Han Kitab)

adl eserinden alnma bir bilge destannn bir yorumunda
geen yaradl destan, Muhammediye'dekine (olduka) benzer. Burada atele suyun birlemesinden oluan buhar yedi
kat gkyzn oluturur, oluan kl de yedi dnyay.
Ateten -gne, -ay, yldzlar, Azazil (Satan), dev
ve perilerin halklar yaratlr, ayn biimde anne tarafndan ardllar olacak olan Yec ve Mec'n dayand

"an'n oullar" adl halk. 15. yzyla tarihlenen anonim bir

Osmanl kroniinde de ayrntl olarak Adem'den nce ortaya kan ve daha sonra da yok edilen "halklar" ele alnr.
Ayn kronikte Yunus Emre'ye (13. yzyl mistik ozan) dayandrlan bir msra destanla ilgilidir, buna gre de, "dnya
alt kez yaratlp yklr ve yedincisinde Adem doar."
Bir halk inan dnyay, >Kaf Da'nm evreledii dz bir
yer olarak ele alr. Ama en yaygn aktarma gre de dnya,
kozmik kzn iki boynuzu zerinde duran bir ktledir.
kz de bir baln zerinde durur, baln altnda su ve
onun da altnda hava vardr.
Heteredoks mezheplerin kozmogonisinde Ortodoks slam'
n anlayna gre baz farkllklar grlr. Tahtaclar, Tanr'
y gkyznde tahtnda oturan ve oradan da dnyay yneten bir kral olarak dnrler. Bulutlar onun memnuniyetini veya kzgnln gsteren mimik oyunlardr; esinti
(meltem rzgr) onun glmsemesinin, frtna, gk grlemesi ve imek de kzgnlnn iaretleridir. Gkkua
onun dnyaya kadar uzanan koludur. Bu inanta, Orta
Asya'daki eski Trklerin, Gktrklerin, teogonisinde (Teogoni: Tanrlarn dou bilgisi) olduu gibi, Tanr, gkyz
ile (eski Trkedeki Tengri) ile zdetir.
Hurufi Mezhebi'nin fikir dnyasndan da etkilenen ve 16.
yzyla tarihlenen bir Alevi metninde, Hz. Muhammed ve
Hz. Ali'nin "yan z"ne ncelik salayan bir yaradl
destanndan sz edilir. Metin, Tanr'nn nce yeil bir deniz
yarattn syler. Ondan da ktan bir deerli ta kar.
Tanr onu ikiye bldkten sonra, bu klar (Hz. Muhammed'in ve Hz. Ali'nin klar) kubbe biiminde bir lambaya
yerletirir. Be ba melee kendisi ile ilgili sorular sorar, ancak onlar cevap veremezler. Bunun zerine Tanr, Cebrail'e
6000 kez sonsuz uzayda umasn emreder. Tkenmek zere olan Cebrail, lambann zerine oturur ve iki "k" onu
cevaplar hakknda aydnlatr; Cebrail de dier drt ba me-

lei bilgilendirir. Satan ise, Tanr tarafndan sorulan sorulara yakr biimde cevap vermeyi ret eder ve lambann
zerine tkrr. Satan lanetlenir: Tkr bir "lanetli yze" dnerek boazna sarlr.
Pagan Trklere zg bir aktarma dayanarak 14. yzylda
Msrl bir yazar tarafndan yaplan bir yorumda, ilk ins^n
iftinin onlara ana kuca olarak hizmet eden bir maarada
doduu anlatlr (>Ay-Ata).
Gnein, Ayn ve Yldzlarn kkeni ile ilgili destanlar, Anadolu'nun ok farkl etiyolojik aktarmlarnda bulunur. En
yaygn olarak, eril olan Ay ve diil olan Gne bir ift olarak
gsterilir; ya biri kz biri erkek iki karde, iki sevgili veya
kar koca olarak. Gne'in bir erkek ve Ay'm bir kadn olarak gsterildii Trk aktarmlar nadirdir. Halk dilinde Ay'a
ocuksu bir dille "Dede" belgesi verilir; 14. yzyla tarihlenen kozmik bir destanda ilk insana Ay-Ata "Ay Baba" (veya
" A y Ata") ad verilir.
Etiyolojik bir efsane, Ay'n Gne'e oranla niye daha az
a sahip olduunu anlatr: aslnda balangta ikisi de
ayn parltya sahipti. Gn ile gece arasndaki fark belirlemek iin Tanr, Cebrail'e Ay'n nn bir ksmn alp Gne'e eklemesini emreder. Cebrail, Ay'n yzeyine kanatlaryla srtnr, bu da Ay'n yzeyinde grnen lekeleri
oluturur. Dier bir efsane gne lekelerinin oluumunu,
plak olduu bir anda yakan nlardan rahatsz olan Halife
mer'in fkeli yzyle aklar.
Birok efsane Gne'i gen bir kza benzetir ve ona dik dik
bakmaya cesaret edenleri engelleyen ve ine gibi batan gz
alc nlar vardr. Bir efsane, Ay ve Gne'in acmasz bir
annenin kz ve olu olduunu syler: kt davranmalardan uzak durmak iin evden kaarlar. Bir kadnn nerisiyle
bir kaynaktan su ierler ve yldza dnerek gkyzne karlar. Dier bir efsane onlar kar koca olarak tasvir eder;

bir defasnda kavga ederken Gne kocas Ay'n yzne

amur (veya inek pislii) frlatr. Birok efsanede de birbirlerinin arkasmdan koan ama bir araya gelemeyen sevgililer
olarak grlrler; bir yoruma gre bir ay veya gne tutulmas olduunda buluurlar; dier bir yorumda da, son
yarg gn (eskatoloji) birbirlerine kavuacaklar sylenir.
Bir destan, Ay'n yaradlmdaki dnemsel k kaybnn,
sevgilisi Gne'in onu takip etmesi nedeniyle olutuunu
anlatr.
Ay ve Gne tutulmas, genellikle bu yldzlarn kt niyetli
yaratklar tarafndan takip edilip karlmas ile aklanr.
ok yaygn halk inancna gre, mutfak aletleri, davul ve silah at ile salanan grlt bu canavarlarm korkutulmas
iin kartlr; bu durum, 13. yzylda Mool amanlarda ve
Anadolu Trklerinde en azndan 15. yzyldan buyana
rastlanan bir riteldir. Bu konuyla ilgili Soma'da (Ege blgesi) bilinen bir efsane daha da ayrntldr: dev ve ejderler memesinden st emmek iin Gne'i takip ederler, Ay
ise onlarn yolunu keser ve onlara kar savar; bu esnada
Gne saklanr ve bylece karanlk oluur.
Yldzlarla ilgili destanlarm nerdeyse tamam etiyolojiktir.
Samanyolu'nun yal bir kadn (veya bir hac) tarafndan alman ve ka esnasnda yolda kaybettii samann izi olduuna inanlr. Bir inana gre de, Samanyolu dnyann batna yakn bir zamanda bir gnee dnr. Trkmenistan
Trkmenlerinin Samanyolu'nu "beyaz dii devenin st"
olarak adlandrmas, onun "st yolu" olarak da bilinmesi
ynndeki inan ve aktarmlara yaklatrr.
Alevilerin bir inanma gre, Vens Hz. Ali'nin alnndan
domutur; Hz. Ali'nin sadk bir yolda olan Selmn, Vens'e k olur (>Sar-Kz). Efsanenin farkl bir yorumunda
Vens, Hz. Muhammed'in alnndan doar.
Gkyzndeki her yldzn dnyadaki bir insana ait olduu

ynndeki ok yaygn inana gre, bir meteorun belirmesi,

ait olduu bireyin lm iin bir iaret anlamma gelmektedir. Kuyruklu yldzlar genelde uursuzluk bildirirler, ok
nadiren de uurlu nemli bir olay.
Adana yresinde yaayan Yrklerde rastlanan bir etiyolojik anlatmda, "terazi" burcuna yakn kk bir yldz "kuyruk" diye adlandrlr, "terazi"nin onu Sreyya'dan (lker)
aldna inanlr. Austos bamda grnr; onsuz dnya
kavrulurdu, onun ortaya k yln serin mevsiminin balangcna iarettir.
Gkyay 1968, "Necati Lugal Armaan"nda 282 ve sonras;
Boratav 1973(2), 12-24; Glpnarl ve Boratav 1943, 159-61;
zdemir 1975, 364-83; Glpnarl 1969(2), 77; Muhammediye, 16-3; Kuran LXVII 2 ve sonras, XIII 2-4, XV 16 ve sonras; Ahundov 1978, 458 ve sonras; Roux 1982.
Kpek Cinler; Hayvanlar
Krolu. ("Krn olu"). Bir Anadolu halk ozan ve 16. yzyldaki Celali Ayaklanmasnn badr. Onun efsanesi, Anadolu'dan balayarak doudaki Trke konuan lkelere yayld: Kafkas ve ran Azerbaycan'na, Trkmenistan'a, zbekistan'a, Krgzlara ve Tobollu Tatarlara kadar. Efsane,
Grcler, Ermeniler, Krtler ve Tacikler gibi Trke konumayan halklar tarafndan da stlenilir.
1680'li yllarn birka Osmanl belgesinde de Krolu'nun
("Krn olu") ismine rastlanr; ancak bir belgede Ruen n
adyla anlr. Bu n ad, onu anlatan destanlarn birok szl
yorumunda geer, hatta Bolu Beyine gnderilen fermanlardan ok daha nce. Krolu, Anadolu'nun bu vilayetinde
herhalde ilk kez Celali ayaklanmacs olarak ortaya kar. Bu
blgedeki bir da silsilesi Krolu Dalar adn almtr.
Zirvesi 2499 metredir ve burada kahramana (-mar Efsaneleri) ait bir ikametghn kalntlar gsterilir. Ancak, Os-

manii eref payesini tayan "Bolu Beyi" unvan telaffuz

farkllna urayarak doudaki Trk halklarnn szl yorumlarnda yeniden adlandrlarak belirtilse de, efsanesinin
Anadolu'dan doudaki Trke konuan lkelere yansdndan phe duyulmamaktadr.
Kahramann "krn olu" ad taksna sahip olmas, efsanenin yllar iinde, babasnn gzleri dalanan ve baskclara
kar ayaklanan deiik etnik ve kltrel kkenli efsanevi
yklerle zenginletirilmitir.
Destannn zellikle ilk ve son szn oluturan blmlerde
mitolojik konulara rastlanr. Prologda, srasyla u konular
ele alnr: kahramann babasnn gzlerinin nasl ve neden
daland; Kr-At'n bir ksrak ile bir "deniz beygirinin"
iftlemesinden doan (-deniz/gl; hayvanlar) muhteem
bir sava at olmas; Kr-At'n kanatlara kavuabilmesi iin,
gn nn szmamas iin en kk delii bile kapatlan
bir ahrda baklmas; Krolu ve Kr-At'nn hayat emesinden nasl su itikleri. Epilog, Krolu'nun ordusunun
yok oluunu iler; geleneksel silahlarla donatlm (kl,
yay, kalkan) savalar, tfein icat edilmesiyle kahramanca
ve merte savam bozulduunu anlarlar. Baz yorumlarda
Krolu'nun modern bir silahtan kan bir kurunla ldrld yer alr; dier yorumlarda ise, kahramanlk dneminin ark sona erdiini anlayan Krolu'nun bir dada
veya bir kaya maarasnda "Krklara" ("lmszlere") kart sylenir.
Boratav 1931, 58-70; Boratav 1939,129-41; Boratav 1946,187205, 248-63 (=Boratav 1975, 229-48, 307-12, 363-86); Boratav,
PhTF'de 1964, 24-28, 38-40, 42; Boratav, A'da, Krolu
maddesi; Boratav 1973(1), 60-62; Boratav 1969(1), 96-103;
Kaplan, Akalm ve Bali 1973, 2, 6 ve sonras, 11-15, 584-87;
Arsunar 1963, 7-13,17-23, 27 ve sonras, 269-72.
Kstebek > Hayvanlar

Kuu > Hayvanlar

Kumru Kular
Kurt > Hayvanlar
Kular. Trk masalmm tipik bir fabl kuu olan Zmrd-i Anka
adm, Pers Simurg kuu ve Arap Ank Kuu ile ilgili mitolojik aktarmlarn karmndan alr. Bazen bu ad altnda,
bazen adsz, bazen de kartalla benzetirilerek bu trn
(AaTh 301, TTV 72) farkl yorumlarmda ortaya kar. Trk
masallarnda sklkla rastlanan bir motif de, hkmdarn
lm zerine kaderin kimi tahtma oturtaca sorusu ile
ilgilidir: o kii, tm halkn topland ve zerinde kuun
uurtulduu meydanda bama kuun konaca kii olacaktr.
Kozmogonik efsanelerde dier kulardan da bahsedilir, rnein, bir halk inanna gre insan yaratmadan ok nce
yaam olan ilk ku yaratlr. Veya 15. yzyla tarihlenen bir
kozmogonin kroniinde sz edilen akbaba: her biri yedi
akbabadan oluan ve bin yl yaam olan yedi kuak akbaba vardr; sonra ldrlrler ve balar kesilir ve basz
bir heykelle temsil edilirler. Mevcut 47 basz ve bal olarak
kalan 48. heykele gre, ard arda yaralm olan "yedi
halk"n zaman hesaplanr (yani, 48000 yl), her bir halk
7000 yl olarak ilk insanm atas olan dem'in yaratlna
kadar yaar. Kargann uzun mrl oluu, bir efsanede
ebedi genliin suyu ile ilgili anlatmda aklanr (Da;
Hayat Suyu).
Trk halk masalnn en deer verilen konularndan biri
"Kuu Gl" ile ilgilidir. Bu masalda, bir kahramann mucizevi bir yaratk olarak gen bir kza dnebilme yetenei
olan bir kuu (bir kaz veya beyaz bir gvercin) ile yaad
macera anlatlr. Bu masal, genel bir konu olarak Altay
halklarnn destanlarmm da odak noktasn oluturur. Mev-

cut aratrmalara ve sorunun karmaklna dayanarak, bu

konunun Trk-Anadolu aktarmlarnda nasl gelitii hakknda bir varsaym ortaya koymak gtr: Altay miras m,
Anadolu'nun antik mitolojik kalntlar m veya dn alnm masal konular m?
Anadolu geleneinde baz dnm ykleri, kutan insana
veya insandan kua, etki altna alnmadan ilk biimlerini
korumutur veya yan yana konularak veya ilikilendirilerek
yknn tamamyla kaynamadan oluturulmutur. Burada ncelikle "kularn mitolojisi"nin son izlerinin tand etiyolojik efsaneler sz konusudur.
Anadolu Trkleri tarafmdan "Yusufuk" (Kk Yusuf)
diye adlandrlan kumru (turtur auritus tr) bir efsanenin
ilk yorumuna gre yal ve fakir bir kadnn kzdr; pazardan ald ya dolu ieyi krnca, Tanr'ya kendisini bir
kua dntrmesi iin yalvarr. Dier bir yorum da, Yusuf
adnda bir de kardei olduu anlatlr; kendisi kua dnnce kardei de taa dnr; hi durmadan onu her yerde
"Yusufuk" diye ararak arar. shak-Kuu ("kr baykuu",
asio flammeus) hakkndaki efsanede bir zamanlar yeni evlenmi bir ift anlatlr. Birbirlerinden ayr drlrler ve
bir daha buluamadan birbirlerini arar dururlar.
Baykuun efsanesi de ak roman Tahir ve Zhre'nin Taranc
yorumunun epilogunda yer alr: burada erkek ve dii ku
iki sevgilidir ve yl boyunca birbirlerini aramalarna ramen
buluamadan lrler.
Bir efsane de ibibik kuunun kkenini aklar. Gen bir kadn banyo yapar; plakken kayn pederi tarafndan birlikte
olmaya zorlanr ve o da kendini bir kua dntrr; bandaki ty, sama geirdii taradr. Bu efsane muhtemelen
Bakrlarm yeni evlenen bir kadmm nehirde ykanrken elbiseleri alnmas zerine utancndan kendini kua dntren masal ile ayn kaynaktan gelmektedir.

Ayn etiyolojik efsane grubuna, belirli fiziksel zellikleri

aklamak isteyen veya kularn ulviyeti ile lanetini ortaya
koyan olaylarn -takdir gren veya utan veren- anlatld
efsaneler de girer. rnein, ibibiin bamdaki ty, dier bir
yorumda Sleyman'n yannda eli olma iareti olarak
aklanr; ibibik, bu ty Sleyman'm Belks'a gnderdii
mektubu koyduu bir klf olarak kullanr. Kumru Yusfuk'un bandaki siyah kuak, yn bir ipliktir nk efsanenin bir yorumuna gre kz tam da ip eirirken kua dnr. Krlangcn kuyruunun oluumunun bir ylan sokmas (Bcekler; Hayvanlar) sonucunda olmas, Buryat efsanesine yakn olan bir aklamadr; efsanede kuun kuyruu, atei almaya cesaret ettii iin Gk-Tanr'nn (eski
Trke: Tengri) onu cezalandrmak iin gnderdii bir ok
atyla paralanarak oluur. Kaplumbaann, saksaann,
aakakann insan soyundan geldiini anlatan efsanede, eski Aar vergi sistemine iaret eden satirik bir vurgu vardr.
Bu hayvandan saksaan vergi toplaycsdr, aakakan
ise onun yazcs, kaplumbaa da buday lmek iin grevli olan yardmcsdr. Yaptklar hakszla ve agzllklerine kzan bir ifti onlar lanetler ve onlar da hayvana
dntrlr: kaplumbaann srt kabuu budayn l
kab, aakakann sivri gagas yaz ty ve saksaanm uzun
kuyruu da iftinin onlarn arkasndan frlatt arndr.
Midilli Adasnda (Lesbos) rastlanan muhtemelen Trk kkenli bir efsane -en azndan imdiki biimiyle- ayn satirik
karaktere sahiptir. Burada da, bir zamanlar insan olan bayku ve guguk kuunun niye kua dntrldkleri anlatlr: Bayku, guguk kuunun hizmetisidir; guguk kuunun
yapt hakszlklara dayanamad iin bayku onu terk
eder ve bu nedenle de srekli "Hak! Hak!" diye bararak
hakkn ister (bu sz Trkede "Hak" ve "Adalet" anlamndadr; hak szc byk yazldnda, Hak, Tanr demektir). Kzl keklik de lanetlidir ve Hz. Ali'nin (veya Hz.
Ali'nin olu Hseyin veya Hseyin Gazi) yerini dmanla-

rina bildirdii iin de avlanmas serbesttir. Buna karn gri

keklik kutsanmtr ve avlanmas gnahtr nk kzl kekliin ihanetine kzmtr ve ona "Sus, hain!" diye barmtr. ki keklik tr, kumru ve bayku hakkndaki bu efsaneler, bu kularn nn aka ortaya koymaktadr.
Dier bir efsane dizisi, bir etiyolojiye dahil etmeden, kua
dntrlen insanlardan bahseder. Bunlardan bazlar,
muhtemelen Anadolu Trklerinin ok eski Altay tarihine
dayanan aman inamlar ve pratikleri ieren mucizeler
veya sihirbazlk oyunlardr; dierlerinde eski destanlarn
rneine dayanan efsaneler sz konusudur ki, bu efsaneler
alak gnll ve sade insanlarn gnlk yaammm deien
ortamlarndan kaynaklanmaktadr. lk gruba, Bektai aktarmna (Dumrul) dayanan iki evliyann dnm; ikinci
gruba da, ak acsndan bir glde boulan ve yln belli
zamanlarnda rdek olarak su zerine kan gen kzlarn
efsaneleri rnek verilebilir. Mezar bir hac yeri olarak ziyaret edilen Tavus Baba, "Kutsal Tavus", efsanesi hem birinci
hem de ikinci gruba yerletirilebilir. Trbe bir erkek ad tamasna ramen, efsane Hint kkenli bir rebap algcsndan bahseder; bu algc melodileriyle evreyi kendine hayran brakr ancak, yaarken onu kimse gremez. Bir gn rebab tavus kuu tylerinden oluan bir ymm yannda bulunur ve buradan da bu gzel kua dntkten sonra ortadan kaybolduu sonucuna varlr.
nsan olmayan, kt veya iyi niyetli doast yaratklarn
da kua dnt durumlar vardr. Periler, masallarda
sklkla beyaz gvercin, kuu veya ad aka belirtilmeyen
bir ku olarak tasvir edilirler (Cinler).
Kularm, kehanet pratiklerinde belli bir rol stlendii veya
haber ileten eliler olarak grnd birka rnek verilebilir. rnein, falc, istenilen bilgileri aa karmak iin cinlerle toplanmak istediinde, tavus kuunun adm arr. Bu
kuun tylerindeki dairesel ekiller, gelecekte olacaklar

grme yeteneine sahip "gzlere" benzetilir. Zorda kalan

kahramanm krln gidermek iin ifa veren ilac syleyen kularm masal motifi veya gizlenen hatalar ortaya karabilen kargann inanc, bu hayvanlara peygamberler tarafmdan verilen ltuflar olarak aklanr. Bir komik ykde,
erkeklere kar hakszla uradklarn protesto etmek iin
Tanr'ya ikyetlerini bildirmek zere kadmlar tarafndan
eli olarak saksaan seilir. Bu erevede, Ala-ad-Din AtaMalik Ibn-Muhammed al-Guwaini'nin anlatt bir Uygur
efsanesinde, karga "eli ve gzc" olarak Gk-Tanr'nn
Bklere hediyesi olarak, onlara hizmet etsin diye ortaya kar; Sleyman'n hizmetindeki ibibie benzer bir biimde.
Halk edebiyatnda turnann da eli olarak ncelikli bir yeri
vardr. Pir Sultan Abdal'n bir iirinde getii gibi, Anadolu
Alevileri, Hz. Ali'nin sesini turnaya verdiine inanrlar.
Trkler tarafmdan da kullanlan ve bugne kadar gelen 12
hayvanl in takvimi, bir ku olarak sadece horoza (veya
tavuk) yer verir. Ayrca, Trk aktarmlarnda birka kuun
daha, baz halk takvimlerinde yeri ve ilevi vardr. Anadolu
Trkleri iin guguk kuu rnek verilebilir; bu kua, dier
Trke konuan lkelerin halk takvimlerinde de rastlanr.
Guguk kuu ortaya k ve ilk tyle birlikte ilkbaharm
geldiini bildirir. Tahtaclar tarafmdan anlalan bir Anadolu efsanesinde, guguk kuu, "ilkbahar ve sonbahar anaht a r n n sahibidir".
Hayvan olarak bir dilek iin kurban edilen tek ev kanatls
horozdur. Bu, Anadolu'nun halk dininde olduka yaygn
bir uygulamadr. "Halk" evliyalarna adanan mezar ve trbelerde uygulanan kurban riteli bir doal kltn uzantsdr ve slam'm kurala balad kurban riteliyle ilgisi
yoktur (Evliyalar).
Trk-Anadolu aktarmlarna gre ayrca, farkl boylarn
veya hanedanlklarn armalarnda kularn da ilevleri vardr. > Ouzlar bunun iin daha ok yrtc kulardan olan

ahinin farkl trlerini kullanmlardr. Raid-ad-Din Fadallah bu kuun alt trnden bahseder, drt boydan oluan
her grup iin bir ahin tr; Abu-'l Gaziye gre de her bir 24
boy iin bir ahin tr vardr. Jean-Paul Roux ve Louis
Bazin, Abu-'l Gazi'nin listesinde yer alan kular adlandrmay baarmlardr. Bu ku amblemlerinin eski bir totem
geleneinin miras ve bunlar (eski Trkede: ongon) ile
tamga'nn Ouzlar' ilgilendirdii kadar soyut doal iaretlerin eksiksiz bir araya getirilii arasnda bir balantnn
olup olmad sorusu imdilik kesin bir cevap verilmeden
kalacaktr.
-Krolu; Lokman; Nuh.
TTV No. 24 V, 136, 195 III, 215 IV, 256 III, 83,84, 87, 89, 97,
102, 103 m , 158 IV, 165,167 III, 169, 170, 171, 198 III, 220 III;
zdemir 1975, 365 ve sonras; Roux 1966, 348 ve sonras,
397-400; Roux 1970, 267 ve sonras; Boratav 1969(1), "Turd a " I'de 1969, 163 ve sonras; Boratav 1973(1), 109; Boratav
1973(2), 73-75, 154; Boratav 1955, 147; Aytekin 1958, 4 ve
sonras, 11-13, 30 ve sonras; Deny 1962, "Revue des Etudes
islamiques"de 1962,143-50; Demirciolu 1934, 70 ve sonras;
gel 1971, 75; Radloff, Denemeler VI, eviri, 236-47; Nicolaides ve Carnoy 1889, 227-31,234-36; Roux ve Boratav 1968,
"Divination..."da, II, 323; Frazer 1931, 131; Georgakis ve
Pineau 1894, 337 ve sonras; nder, M. 1963, 20-22; Ataman
1958, TFA'da No. 108; Alpaslan 1977, TFA'da No. 333; Dirr
1944, 264; Tschudi 1914, 13-18; Smer 1960, 364 ve sonras;
Smer 1972, 207 ve Platten I, II, III; Abu-'l Gazi, 31 ve sonras, 35 ve sonras; Glpmarl ve Boratav 1943, 113; Bazin
1974,141 ve sonras; Ahundov 1978, 407, 409, 422 ve sonras,
454,456.
Lokman. slam ncesi Arap aktarmlarna dayanan ve uzun
mrle mjdelenen efsanevi bir kiidir. Yedi kartaln
mr kadar yaam ve ancak yedinci kartal lnce lmtr.

Kuran'n 31. Suresi onun adn tar (Arapa: Luqman), bu

surenin 12. ve 13. ayetlerinde Allah'n Lokman'a "bilgelii"
(Arapa: al-hikma) bahettii sylenir. Bu nedenle Lokman,
Arap-slam kltrnde al-hakim ("bilge") olarak tanmlanr.
Arapadaki hakim szcnn Trkeye hekim olarak gemesi ile oluan anlam, onun Trk halk aktarmlarnda doast ifa gcne sahip bir hekim olmasm ve onun'bu
yeteneini konu edinen efsaneleri yaratmtr.
Amasya'da belirlenen bir efsaneye gre, -bitkiler Lokman'a hangi hastala kar ifa gcne sahip olduklarnn
srrn bildirirler. Onun, lme kar bile bir ila bulduu
dnlr. Ayn efsanenin bir yorumunda, bulduu ilalarn formllerini kaydeder ve bunlardan bir kitap oluturur.
Gnn birinde, Amasya yaknlarnda yaplan bir kprden
geerken Cebrail ona yaklar ve kitaba vurur, iinde lme are olan ilacn yazld reetenin sayfas nehre der;
bu nehrin suyuyla bir arpa tarlas sulanr; ite bu nedenle
arpann bereketli tbbi zellikleri vardr. Efsanenin dier bir
yorumunda, Lokman'n bir lnn tekrar diriltilmesi iin
arka arkaya gerekli olan svlar ieye doldurduu anlatlr. lalar kendi zerinde denemek ister: rencilerinden
birine kendisini paralara kestirtir. rencisi ustasnn uzuvlarn insan vcuduna benzeyen (Ay-Ata) byk bir ahap tekneye koyar; sonra srasyla ilk iki iedeki ilalar
tm uzuvlarn zerine serper; ancak, uzuvlar birlemeye ve
canlanmaya balayp insan biimine dnrken, nc
ie rencinin elinden der ve ierii bir arpa tarlasma
akar. Lokman bylece lmden kurtulamaz. Efsane, Lokman'n mezar yeri olarak Amasya civarn belirtir.
Kuran XXXI, 11. ve 12. Ayet; A, Lokman maddesi; nver
HBH'de, V 1936, No. 52, s. 50 ve sonras.
Maara. Trklerin efsane dnyasnda en tanmm maara, Yedi
Uyurlara koruma salayan maaradr (Arapa: Ashab al-

Kahf, Trke: Ashab Keyf [="Maara Sakinleri"], Kuran'n

18. Suresinin 8. Ayeti). Efsaneye Anadolu'nun birok yerinde rastlanr: Tarsus'ta, Efes'te, Elbistan'da. Baz evliyalarn lm, "bir maarada kaybolma" olarak tasvir edilir. 17.
yzylda (?) yaam nl ozan Karacaolan'm efsanevi biyografisinin bir yorumuna gre, onun sevgilisinin lm
zerine bu biimde kaybolduu anlatlr; bu maara Tarsus
yaknlarndaki Yedi Uyurlar maarasdr.
Kulaktan kulaa aktarldna gre, maaralar ayn zamanda hazinelerin sakland yerlerdir ve hazinelere ancak tlsm bilinirse ulalabilinir. Bu tr maaralarn getii en eski efsanelerin biri, Dede Korkut Kitabnn Baat hikyesinde
Basat'm Ouz Depegz'le savamasnda geer. Dede Korkut Kitabndaki ykde olduu gibi, dier birok szl aktarmda da, srekli hareket eden kllarla girileri kapal tutulan maaralardan sz edilir; hazine avcs, ancak muhteem maara hazinesinden aldklarn geri verdiinde dar
kabilir.
Ay-Ata.
Boratav 1946, 184; Boratav 1973 (2), 64, 85; Rossi 1952, 199202; Massignon "Revue des Etudes islamiques"de 1955, 59
ve sonras, 1957, 159 ve sonras; Mundy 1956, 279-302;
Ahundov 1978, 413,417, 421 ve sonras.
Mandragora * Bitkiler
Mekir * Cinler
Nehir, Nehirler Gl; Su Kaynaklar
Nuh. Eski Ahit'te ve Kuran'm birok yerinde Tanr'nn elisi ve
Tufanm ana figr olarak yer alan kiidir. Onun ad etrafnda etiyolojik ve dier efsanelerden oluan ve ncil ile Kuran'n da zenginletirdii byk bir dnem olutu.

Trk aktarmlarnda Nuh (Arapa: Nh, Trke: Nuh) denizcilerin ve gemi yapmclarnn koruyucusudur. Gemisine
bir kpein gs kemii model oluturmutur. Gemisinin
yapm ve suya indirilii hakknda farkl efsaneler olutu.
Burada tipik birka rnek verilecektir: Gemi bitirildiinde,
Nuh'un halk iindeki asilerin gemiye dklarn bulardklar anlatlr; Tanr bunun zerine onlar uyuz yaparak
cezalandrr; onlardan biri tesadfen dk yn zerine
der ve uyuzu iyileir; bunun zerine geri kalanlar da vcutlarm dk ile bulamak iin atlrlar ve bylece de gemi
temizlenmi olur. eytan'm eekle (hayvanlar) birlikte,
hazrladklar hile ile gemiye binmeye almalarm anlatan
yk, gemi dmeninin bulunmas ile ilikilendirilir (Kayseri
yresindeki szl aktarmda): eytan, memnuniyetini ifade
etmek iin, gemiyi kullanmak zere ayaklarn kullanr ve
bylece insanlara krek ekmeyi retir.
Nuh'un gemisine kabul edilen hayvanlar (eek, ylan, domuz, san, krlang, ar) hakknda birok etiyolojik anlatm
vardr (bcekler; hayvanlar; kular). Trk halklar tarafndan yerleilen lkelerin adlandrlmasnda Nuh'un gemisi ile ilgili anlar sakl kalmtr. Kayseri'de rastlanan bir
efsanede gemi, Erciyes Da'na arpar ve Nuh da bu da
lanetler; bu nedenle de bu dan zirvesinde srekli frtnalarn koptuuna inanlr. Efsanenin dier bir yorumunda, evredeki insanlarn Nuh'un gemisin indii yeri belirtirler; daa trmanan insanlar, Nuh'un bir maarada (maara) gemisini balad halkalar grdklerini iddia ederler; ayn
biimde, orada geminin kalntlar olduu sylenen tahta
paralar bulunduu sylenir. Ar Da ve Elburs dikkate
alnmakszn, tannm ak roman Kerem ile Asl'ya dayanan
bir Anadolu aktarmmda, Nuh'un gemisinin Erzincan'n
batsndaki Gemi-Beli, "Geminin Zirvesi", diye tannan bir
geitte karaya oturduu sylenir.
Nuh'un Gemisi, hem ritel bir yemein hem de gnll ka-

tlmla slam'n 10. ay Muharrem'de ayn ad altnda kutlanan Aure Bayramyla (Arapa: 'Asr') ilikilendirilerek
aklanr; Nuh'un Muharrem'in onunda gemisini terk ettiine ve gemide geri kalan gda maddeleriyle tufann sonunun kutlanmas iin bir yemek hazrlanmasn emrettiine
inanlr.
En azndan 15. yzyldan buyana, kroniklerde ve dier yazl kaynaklarda, Nuh'un gemisinden geriye kald dnlen ahap paralarla tannm baz binalarn yapldn
anlatan yklere rastlanmtr: Kuds'teki Sleyman Tapna'nm giri kaplarnda; Aydncktaki (Truva) inaat ilerinde; Aya Sofya'nn giri kaplarndan birinde (bir zamanlar denizcilerin klt merkeziydi). Trapezuntlu bir bildirici,
Nuh'un Gemisinin n ksmndaki kanadn Serendib'te (Seylan) karaya oturduunu syler. >mar Efsaneleri.
Nuh'un baz ehir ve kalelerin kurucusu olduunu anlatan
efsanelere de rastlanmtr: rnein, Evliya elebi'ye gre
Nahavand; Mehmed Emin adl bir Trk seyyah tarafndan
anlatlan efsanedeki Hive Kalesi. Bergama'daki bir efsanede, Nuh'un bu ehirde oturan Memrud'a (devler) ve
ayrca Midilli (Mytilene) adasnn bir kfirine kar savat
anlatlr.
Bayatl 1941,11; Nicolaides 1889, 222 ve sonras, 250 ve sonras; Utley 1961, 447-63; zdemir 1975, 159; Ahundov 1978,
412 ve sonras, 423.
Ouzlar. ster yerleim yerleri, ister epik metinlerdeki kahramanlar veya dier yazl kaynaklarn kroniklerinde yer alan
efsanelerde geen kiiler olsun, byk sayda Ouz ad korunmutur: rnein, Baat, Bayndr, Kazan, Dumrul, Beyrek, >Bgdz gibi nl kiilerin ileri, Dede
Korku t Kitabnn blmlerini oluturur. Ouzlarn kltrel zenginlikleri saylan efsanevi ykler, ataszleri, kahramanlk
iirleri veya ok eitli sihirli inan ve maceralar, yazl

kaynaklarda Ouzname ifadesiyle adlandrlr. Osmanl aydnlar sklkla bu halkm zelliini ortaya koyarken ouzate
("Ouz tarznda") ifadesini kullanrlar nk slam dini,
pagan geleneklere dayanan ve bu geleneklerin etkisini yitirmedii bir dnemde kendi yaam biimini henz yerletirememitir. Ouzname'nin, Dede Korkut Kitab gibi epik metinlerde, muhtemelen 16. yzyldan olan bir ataszleri derlemesinin giri fragmanmda veya Topkap Saray Ktphanesinin bir el yazmas metinde sadece ahname'yi rnek alarak yazlan bir destan olduunu kabul etmek bizce aptallk
olurdu. Szl yorumlara bal olarak elbette bir zamanlar
Ouz destannn sadece bir tek deil, birden fazla yazl
kayd vard. Bunlardan sadece bir tanesi olan Dede Korkut
Kitab gnmze ulaabilmitir.
Epik isim babas olan Ouz (eski Trkede: Ouz Han)
Anadolu ve Azerbaycan aktarmlarnda, >devlerin cinsiyetinden olan destans kiilerle eit grlmtr. Akkoyunlularn efsanevi soy bilgisinde Ouzlar, "iri vcutlu, kesilmemi el ve ayak trnaklar ve ksaltlmam byk ve sakallar olan insanlar" olarak anlatlrlar; Hz. Muhammed camide Kazan, Dndar ve Bgdz'den (Dede Korkut destanndan kiiler) oluan bir Ouz eli grubunu kabul ettiinde, onlarn grnnden korkar ve dar kmak iin
duvar zorlar ve duvarda da bir ni oluur; bylece ilk mihrabn da olutuuna inanlr. Bu efsanede geen Emen, epik
metinlerdeki Bgdz Emen'dir; o Anadolu Krtlerinin aktarmlarnda bu halkn atas olarak anlr; 16. yzyla tarihlenen bir efsanede iri yapl bir kii olarak anlatlr; onu grdnde korkuya kaplan Trkistan hkmdar tarafndan
Peygambere eli olarak gnderilir. ada Msr'n Arapa
bir aktarmnda olduu gibi, baz halk inanlarnda Ouzlar tanmlamasyla devlerden oluan bir grup kastedilir.
Bir Azerbaycan aktarmma gre, Kalaca Kalesi de Ouzlar
admdaki devler tarafmdan ina edilir; bugn bile bu yer

"Ouz Mezarlar" olarak bilinir. Kuzeydou Anadolu'da

Yusufeli civarnda Kara Yel Da (2790m) zerinde Ouz
Evliya adyla tannan bir hac yeri vardr. Bunun dnda bu
blgede Ouz-Devi'ne atfedilen u -mezarlar/trbeler vardr: Ardahan yaknlarndaki Ouz Da'nda (2200m); Kura
-^nehrinin kaynann yaknlarndaki Ksr Da'nda
(3192 metre); Arpaay nehrin kaynann yaknlarndaki A
Baba Da'nda (3040 metre); Sarkam ve Gle arasndaki
Allahekber Da'nda.
Ardahan yaknlarndaki Ouz Da'na adn veren OuzDevi ile ilgili u efsane anlatlr: bu dev, bu dada geni otlak ve meralara sahip bir bey tarafmdan ie alnm bir ot
biicisidir. Her gn 300 araba yk saman biip ykler.
hrsyla ykl olduu bir gn, farkmda olmadan, ona le
yemeini getiren ve uzam otlarn arasnda duran kz kardeini (ayn zamanda karsyd nk o dnemlerde devler
kz kardeleri ile evlenirlerdi) bierek ikiye ayrr. Felaketi
grnce, bilei tan trpannn bilenmesi iin topraa sokar, kz kardeini gmmek iin bir ukur kazar ama lmek
iin kendisi ukura girer. Dan zirvesindeki kaya, devin
bilei ta olarak kabul edilir. Tara halk iin bugn bu yer
bir hac mekndr ve Ouz Evliya ("Kutsal Ouz") diye
anlr.
Bir Anadolu masal, Ouzlar adn deimi bir biimde korur; burada Ouzlarn Uyuz Padiah adnda bir padiah
sz konusudur ve Dede Korkut Kitabnn kahramanlk efsanelerinde de grlen "Ouz uykusu"dan (son haliyle uyuz
uykusu) bahsedilir. Bu uyku, yedi gn srer ve "kk
lm" olarak adlandrlr ve dmanlar tarafmdan kahramann tutuklanmasna neden olur. Ouz ad ayn biimde
Beyrek'in yksnn szl yorumunda bugne kadar
Anadolu halk aktarmlarnda korunmutur; burada kahraman, Ouzlarm Padiah olu olarak adlandrlr. ehirlerdeki masal anlatcs Meddah'm anlatm biiminden etkile-

nen bir yazl yorum, Ouz kahramannm macerasm Macarlara kar seferlerin yapld dneme yerletirir; bu metinde de Beyrek, Ouz Padiahmm oludur; Macar kral tarafmdan hapsedilir.
oban; Depegz.
Boratav 1939, 83-113; Boratav 1954, A'da Korkut maddesi;
Boratav 1958; Boratav 1973(1), 43-53; Boratav 1969(2), 11725, 376; elik 1941, "lk"de, Eski Seri XVI (1941), 509-13;
Krzolu 1952, 50 ve sonras; Smer 1960; Smer 1972;
Gkyay 1973, CXXIX-CXXIX, DXXXV, DLXXVII-DLXXX;
Yacoub Artin 1895, 17; Tcheraz 1912, 124 ve sonras; Atsz
1961, 24-27; Ahundov 1978,410 ve sonras.
Ogre * Devler
Orman Aa
lm, lm Melei > Azrail; Dumrul; Kozmogoni
Peri * Cinler
Pir > Evliya
Salur (-Kazan) Kazan; Ouzlar
Samanyolu > Kozmogoni
Sar Boa Hayvanlar
Sar-Kz. Edremit ve Truva antik kenti yaknlarnda bulunan
Kaz Da ile ilgili efsanenin kahraman; bu da, Anadolu
mitolojisindeki da Da'dr. Efsane, sra dalarm muhteem
bir zirvesine adm veren ve ayn yerde de mezar bulunan
Sar Kz'n bir kaz oban olduunu anlatr; mezarnn ya-

knlarnda "Sar Kzn Kaz Ahr" denen bir yer de vardr.

ki yoruma dayanan Sar Kz yksnn ok farkl anlatmlar vardr. Birinci yoruma gre, gzelliini kskanan ve
ona talip olan tm erkekleri geri evirdii iin hakknda yasak iliki dedikodusu yaratan kyller tarafndan iftiraya
urar. Kaderiyle ba baa brakmak zere babas onu daa
gtrmek zorunda kalr. Daha sonra kzmm mucizevi ilerine tank olur ve onun yannda kalr. kisi de burada lr
ve buraya gmlrler. kinci yorumda ise Sar Kz, Hz.
Fatma'nn kz, bylece de Hz. Muhammed'in bir torunudur. Mucizevi bir biimde dnyaya gelir. Hz. Fatma'nn ei
Hz. Ali'nin emri zerine, rencisi ve sadk yol arkada
Selmn (Arapa ve Farsada: Salmn, Trkede: Selmn)
ocuu Kaf-Da'na (Da) gtrr. Sar Kz burada byr; yalanan Selmn ona k olur. Hz. Ali, Selmn'a acd iin ona genliini hediye eder. Bu kez Selmn, Sar
Kz' ona bir saray yapt "Kaz Dalarna" gtrr. Onunla
evlenir. Ancak, Sar Kz uzakta olan akrabalarnn zlemi ile
yanar tkenir. Hz. Fatma'nn kzn ziyaret etmesine Selmn'm ricas zerine izin verilir. Sar Kz, Selmn'la evlendikten 21 gn ve annesini tekrar grdkten sonra lr. Sar
Kz'a zel bir klt adayan ii halkndan olan Tahtaclar,
onun mezarna hac ederler ve 13 Austos ile 11 Eyll tarihleri arasnda orada kutlamalar yaparlar; bu kutlamalar, Hz.
Fatma'nn Sar Kzla son bulumasn ve Sar Kzn lmn anmadr.
Sar Kz efsanesi, birok farkl kkenden gelen elerin karmndan oluan bir sonu olmaldr. Mezarn antik da Da'nn zirvesinde bulunmas gerei, Anadolu'nun eski ve
slam ncesi mitolojisinin izleriyle ilikilendirilmesini akla
getiriyor. ftiraya uram ve dlanm gen kz motifi, masal trne ait bir zelliktir. Sar Kzm "Hz. Fatma'mn bir
kz" ile eletirilerek ayn efsanevi zgemie sahip olmalar, hi phesiz ortaya k bir bilmece olarak kalsa da,

heterodoks Tahtaclarn evrelerinde oluturulmutur.

Kutsal dalara adn veren "kazlar" yksek olaslkla bir
Orta Asya-Trk esidir. Anadolu Tahtaclar, sembol olarak kyafetlerine kaz ayaklan rerler. Abu-'l-Gazi Bahadur'a
dayandrlan bir Ouz-Trk aktarmmda, Ouzlarm Anadolu'ya gelmeden nce efsanevi bir hkmdar olan gircik
(?) Han'n, slalenin en yalsna sembolik olarak bir ift
"Kazaya"n sunduu anlatlr. Dier taraftan, sklkla
kuu ile kartrlan kaz, tm Altay dnyasnda destans bir
hayvan olarak bilinir.
Balcolu 1937, 76-87; Araz 1958,164-67; Tanyu 1967,175-77;
Tanyu 1968, 107-11; Abu-'l-Gazi, Metin 68, eviri 73; Roux
1966, 348-55; Roux 1970,124-35.
Sr Hayvanlar
Son Yarg Eskaloloji
Su kaynaklar. Deniz ve gllere akan veya insan ve hayvanlarn susuzluklarn giderdikleri birok su kayna, genellikle
ayn adla anldklar bir evliyann kllyle balantldr.
Ayn durum, termal kaynaklar ve maaralarda biriken sular
iin de geerlidir. Termal kaynaklar ayrca ifa verme zelliine sahip olduklar iin, kls,l karakterleri daha da ykseltilmektedir.
Ayrntl bir yoruma girmeden, Anadolu aktarmlarnda su
kaynaklar ile ilgili efsane ve inanlarn her trne burada
birka rnek vermekle yetinilecektir.
Frat'n Erzurum civarndaki kaynann ad Dumlu'dur.
Efsaneye gre bu kaynak adn, blgenin kfirlere ait olduu dnemde buraya yerlemek zere Horasan'dan gelen
bir evliyadan alr; evliya Duml su kaynanm "dnyevi"
deil, "ilahi" olduunu o fark eder. Kaynam cennetten

geldiine inanlr ve zel bir kltn konusudur. Efsaneye

Evliya elebi'nin seyahat notlarnda da rastlanr. Birok
gln mucizevi bir biimde bir tek kaynaktan oluumu BinGl "Bin Gller" efsanesinde aklanr (Hayat Suyu).
Su kaynaklarnn kt maara ve kayalar da ayn biimde
klt yeri olarak sayg grr, Biga yaknlarndaki "evliler"
kayas gibi. Ayn durum, bir evliyann trbesinin de ad
olan ve maara duvarlarndan damlayan su damlalarnn
ses taklidinden baka bir anlam olmayan p-p Dede maarasnda da sz konusudur. ifa ve kr karakteri tayan
mezar/trbeler grubunda, Pontus da silsilesine bal Zigana Dalar'nda bulunan Smela Kaya Manastr da saylr.
Dier bir tr efsanelerde, bir evliyann mucizesi ile orak
topraktan nasl su kartlarak bir su kaynann olutuu
anlatlr. Bu efsanelerde de, evliya mezarnn bulunduu yer
ve su kayna ayn ad tar. Bu trden yklerin birounda, su kaynann, su ktl eken evliyann duas zerine mucizevi olarak olutuu anlatlr. Byle bir durum Erzurum yresindeki oban Dede efsanesinde sz konusudur: evliya, srs susuzluk eken bir obandr; cann
feda ederek hayvanlarnn susuzluunu bir mucize ile gidermesi iin Tanr'ya dua eder. Bir dier da evliyas, Munzur Baba da benzer bir efsanenin kahramandr. Dier kaynak ve emelere dayanarak, bu tr su kaynaklarnn bir
ktlk sz konusu olmadan da bir evliyann doast gcnn kant olarak olutuu kabul edilmektedir.
me suyu kaynaklar hakknda anlatlan yklerde kaba
komik durumlar sz konusudur. Geri zekllar ve belirli
yerlerin delileri hakkndaki anekdotlarda, bu kiilerin hastalkl ruh hallerini su itikleri "delilik emesinden" aldklar anlatlr.
Termal kaynaklarn oluumu da mucizevi olaylarla aklanr. Haymana kaplcalarnn (Ankara blgesinde) ifa verici
zellii bir efsanede yle anlatlr: le terk edilen bir kz

ocuu aresizlii zerine topuklarm yere vurarak mucizevi bir biimde fkran su sayesinde yaralarnn iyilemesini salar. Bu efsane, muhtemelen ok yaygn olan "terk
edilen ve zorda kalan ocuk" konusunun Mekke'deki Zemzem suyunun kutsal kaynanm domasyla sonulanmasndan alnan bir karmdr; Haymana efsanesindeki kahramann "Cimcime" olan ad muhtemelen Zemzem'den
retilmedir. Cimcime ("kafatas") ve onun az veya ok sayda
efsanevi kiiyle karlamas ve konumas (Hz. sa, k
Kerem vb.), Farid-al-Din 'Attar'dan (12. yzyl) bu yana
Dou Edebiyatnda ilenen bir konudur. Bursa'da rastlanan
benzer bir efsanede su kaynann sarn bir kzn st ineine (Amme) barnak olan bir maaradan kt anlatlr.
Bir gn inek artk grnmez olur ve maarann kard scak sular kz yutar ve bylece Kaynarcadaki termal kaynaklar oluur. Ayn ehirde ve baka yerlerdeki dier termal kaynaklarnn da, ziyaretilerin belli ritellerine ve saygnlklarna uyduklar "bekileri" veya "ustalar" vardr.
Su kaynaklar ile ilgili anlatlan yklerin oluturduu son
bir grup efsanede de, Ferhad ve irin rneinde olduu
gibi, kahraman zorlu bir grevle kayalk dalara bir kanal
aarak su kaynandan suyu sevgilisinin bulunduu ehre
gtrmek zorundadr. Ferhad'm efsanesinin Anadolu'ya
konumlandrlmasnn yan sra, dier baz yorumlarda,
rnein Bahrat ve Atik ad altnda olayn cereyan ettii yer
olarak skenderun civar belirtilir.
Krolu.
Roux 1970, 146, 160 ve sonras; nder, M. 1963, 80 ve sonras; nder 1962, TFA'da No.156; Tschudi 1914, Metin 9, 2931, 37; Eybolu 1961, "Tpta Yenilikler"de No. 6, 1961, 7580; Araz 1958, 233; Gney 1956, 38 ve sonras; Yenisey 1955,
171-74; Eckmann 1964, PhTF H'de, 292 ve sonras; Boratav
1969, 350-52, 392; Boratav 1973(2), 45-47, 60-62; Ahundov
1978,421, 458.

ahin/Doan > Dumrul; Kular

ans Kuu Kular
eytan > Cinler
Tavan Cinler; Hayvanlar
Tavus Kuu Kular
Termal Kaynaklar Su Kaynaklar
Toprak. Kastamonu'daki (Kuzeybat Anadolu) bir inana gre,
toprak temiz bir maddedir nk pisliklerinden temizlenmek iin her gece yedi kez alkalanr. Bu dnce, Mslmanlktaki su olmayan ortamlarda abdest yerine geen toprak veya kumla abdest almay salayan teyemmm ilkesine
uygun dmektedir.
Toprak, ayn zamanda olumsuz bir edir; gkteki "sttekilere" karm "alttakilere" aittir. rme, topraa dnmek
ve toprakla bir olmaktr. Topraa ayakla vurulur; bu durumda hakaret, aalama ve klelik anlamnda kullanlr.
Kadnlarn jestlerinde lm ve yas anlatr, lnn arkasndan yaktklar atta sanki vcutlarna toprak serper gibi
hareketler yaparlar; aym durum, "toprak bana" "Dnya bana yklsn!" anlamndaki ifadeyle dile getirilir. Demir,
"yerkre" anlamnda ve insann yaratld hammadde olarak Ay-Ata, Azrail ve Kozmogoni'de geer.
Boratav 1973 (2); Roux 1982.
Tufan - N u h
Vens (Gezegen) Kozmogoni

Yaban Domuzu Hayvanlar

Yec ve Mec > Eskatoloji
Yedi Uyurlar > Maara
Ylan - Ejder; Cinler; Hayvanlar
Yldzlar Kozmogoni; Deniz/Gl
Yunus > Balk
Zmrd-i Anka Kular

RESMLER

Iran ve l-meanun sanrnda 51J7 nette yksekliinde Ar Daj. Birok etsane. onun eteklerinde
Nuh'un Gemisi'nin karaya oturduunu anlatr.

Kge'de Milas yaknlarndaki

Huromoi' ( Ayakl) bulunan Roma caddesi.

Eskiehir yaknlarnda, Doanl Kale denen kaya. Zaman zaman,

Anadolu'da insan eliyle yaplm bylesi kayalarn,
destanlarn olumasna kalk olmutur.

Eski Khta yaknlarnda (Malatya'nn 60 km gneydousunda bulunan

Nymphaios civarndaki Arsameia) bir ta kabartmada kral LAntiochos ve
Herakles. Ge Helenistik karmna (senkretizm) bir rnek.

Gneydou Anadolu'da Kommagene blgesindeki bir lihnUts zerindeki

Karaku.

Frig kaya mezar, Trkede Alkanl Mabet (Aslan Tapna) olarak bilinir.

915-921 ylarna tarihlenen Aktamar Kilisesinden bir friz; Asyal bir step
svarisi yayyla yaban kedisine ok atmaktadr.

B e y e h i r G l civarndaki yklan Kubadabad ehrinden iki

S e l u k l u inisi ( 1 3 . yzyln birinci yars). inilerde ta g i y m i insan
andran kanatlanm bir fabl yarat ile T r k m e n yzl bir kadn
tasvir edilmektedir.

S " o j
g .3 -o 2

-b

S5 $

J:g

S. "S S m

Erzurum Yakutiye Medresesi'de hayat aac motifinin daha sonraki

dnemlerden bir rnei (1310). Meyveler azalm, kular kaybolmu,
kartal lek bal olmu, aa hilal biimindeki kaptan deil de bir tabaktan
(Kozmos?) kmaktadr. Ejderlerin yerini, slam'da kap bekileri olarak
kullanlmayan ve daha ok suyla ilikilendirilen aslanlar almtr.

Diyarbakr ehir surlarnn 7 4 kulesinden birinde yer alan ift aslanl

ve ift kartall Arapa kitabe (13. yzyl).