SAME TUGRUL Ebedi Kutsal, Ezeli Kurban

SAME TUGRUL ODT dari Bilimler Fakltesi'nden 1976'da mezun oldu. 1985'te
Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales (EHESS), Universite de Paris X'da
doktorasn tamamlad. Gazetecilik ve yaynclk yapt. Halen Bilgi niversitesi
Kltrel ncelemeler Blm'nde ve Ik niversitesi Fen ve Edebiyat Fakltesi'nde
dersler veriyor.

lletiim Yaynlan 1439 Aratrma-inceleme Dizisi 242

ISBN-13: 978-975-05-0726-7
2010 lletiim Yaynclk A.

1. BASKI 2010, stanbul

EDlTR Aksu Bora
DlZl KAPAK TASARIMI mit Kvan
KAPAK Suat Aysu
KAPAK RESMl Tiziano Vecellio,
"Hz. shak'n kurban edilii" (1542-44)
UYGUIAMA Hsn Abbas

DZELTi Begm Gzel

DlZlN zgr Yldz
BASKI ve ClLT Sena Ofset
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21

tletiim Yaynlan
Binbirdirek Meydan Sokak lletiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

ok Tanrllktan
Tek Tanrlla
Kutsal ve Kurbanlk
Mekanizmalar

C!

1NDEK1LER

TEEKKR
NSZ
GIRI

........ .............................................................................................................................................................................

..

............ ................. .................... ................ ...............

....................................................................................................... 77

..................................................................................................................................................................................................

15

BiRiNCi BLM

KOZMiK YUVARLAK

................................................. .................................................................. ................. ..........

Yuvarlan mkemmellii .. .

.. .

.. ..... ........... ... ...........

Yuvarlan iindeki ikilik

33

..................................................................................... 33
.

. 35

............................................................................................................ ..................

lksel yuvarlan iindeki iftsel ilikiler

Nesnesiz/er ve ilikisiz ilikiler
Dnyaya "ift" olarak giri

37

37

............................................................ ................

.............................................................................................. ................

..

. .

..

.. .

..

...

..

38

............. ............. ... ............. .............. . .. .......... .. ............. . . .......... . ........

Yuvarlan iinde iftin ayrl/

teki yarsn arayan adam

......................................................................................................................

41

Bat Afrika"Dogon" mitolojisi......................................................................................................................:.... 43

Yunan mitolojisinde dnyann kuruluu
Yuvarlan iindeki kartlk.

. 45

.............................................. ................. ............. ............. ....

....................................................................................................................

Hayat veren kadn: Doumun esrar

.......................................................................... ................

49
49

Kadnn yuvarlakl: Yaratc btnlk.................................................................................................... 50

Erkek egemenlii: Spermin gc................................................................................................................... 52
Hayat alan erkek: lmn esrar

......................................................................................... ............

56

lk ldrme deneyimi: Avlanma...................................................................................................................... 57

Hemcinsini ldren insan

..

..

.. . .

..

. .

. .. 59

........... . ............... .. ............. ................ ........... . .. .. .......... . ................ ... ........ . ...

Theos - Polis - Polemos (Tanr-ehir-sava)

.............................................................................................

60

iKiNCi BLM

YUVARLAGIN 0RTASINDA KUTSAL

Kutsal nedir?

..............................................................................................

63

........................................................................................................................................................................

63

Kutsaln ikili ve belirsiz karakteri

Kutsa/-profan

65

......................................................................................................

67

.................................................................................................................................................................

Kartlartn mcade/esi

......................................................................................................................................

Kutsaln etrafnda rgtlenme

68

............................................................................................................

69

.....................................................................................................................................................

71

Kutsal - din ilikisi

Ruh, Tin ve Tanrt kavramlart

....................................................................................................................

Grnenin iinde grnmeyen

74

...........................................................................................................

79

...........................................................................................................................................................................

80

Hiyerofani

Kutsal- doa ilikisi: Doanm eleri; gk-yer-su/ar

..........................................

82

Gkyz

................................................................................................................................................................................

82

Yeryz

.................................................................................................................................................................................

83

........................................................................................................................................................................................

83

Sular

Kutsalm alan/art: Kutsal zaman,

kutsal yemek, kutsal mekan

....................................................................................................................

85

...................................................................................................................................................................

85

Kutsal zaman
Kutsal yemek

...................................................................................................................................................................

Kutsal mekan

..................................................................................................................................................................

Kutsal ve iddet
Kurucu iddet

..............................................................................................................................................................

90

.................................................................................................................................................................

93

Koruyucu iddet

..........................................................................................................................................................

Rene Girard ve "mimetizm krizi"

....................................................................................................................

Farkllama-ayrma

..............................................................................................................................................

istisnai durum: Homo Sacer

Kutsaln eiinde kurban

106
108

........................................................................................................................

108

..............................................................................................................................................................

120

.................................................................................................................................................................

123

Birlik adna kurban: tekini iine almak

Kadn kurban

.............................................................................................

125

...............................................................................................................................................................

129

Kutsal ve kurban yaatanlar

.............................................................................................................

133

.........................................................................................................................................................................

134

Kanibalizm

Kan

100

..........................................................................................................................

ikame kurban

Sembolik

95
97

................................................................................................................

Kurbanltk mekanizma/art

Gnah keisi

86
87

....................................................................................................................................................................

136

......................................................................................................................................................................................

137

Ayinler ve riteller

..................................................................................................................................................

138

Mitler.................................................................................................................................................................................. 145
Moral deerler ve yasaklar . ...
.

. ..................................................................................... 147

......... ........................ .

NC BLM

KOZMiK YUVARLAKTAN DIKEYLIGE GEI

Grnmeyenin iinde grnen
Tek Tanr

-151

.............................................................

............................................................................ ........................

. .

..

.................. ................................................................................................... ..... ............................. . ................

Yaratc ycelik: Baka teki

............................................................................................ ....................

Baka tekinin ifti: Tanr-insan

...................................................................... ..............................

151
154
157
161

Hiyerari........................................................................................................................................................................... 163
Tarihsel zaman

......................... ......................... ....................................................................................................

leme (trinite): Tez-antitez-sentez

insan-Tanr

................................................................ ........................

..

165
167

. 167

........................................................................................ .................................. ..................................... ..

Dinden k

..................................................................................................................... ............................................

Hiyerari

.. .

.............................................. ..................................... .. ..................................................................................

171
173

Egemenlik...................................................................................................................................................................... 173
Fetih

..

. ..

.......................... .......................... ............................................................................ ................... . .........................

Kurbann yer deitirmesi

.......................................................................................................................

ilk km ima: nsan ekonomisi ve ikame

.....

..

........ ................................................ .. ......................

ikinci krlma: Sembolie gei ... .

. ...................... .......................................................

nc kmlma: Kendini kurban eden, ehit

Kutsal ve kurbanda nitelik kaymas

Kutsalltn seklerlemesi....
Laik kurbanlar

176

... .............. 189

.. 192

.............. ............................................. ..

..

. 195

.......... . ................................. ..................................... ...

.................................

.................................................................................. 195
.

............................................................................... ..........................................................................

insan hayatnn kutsa/lamas

173
176

..

........................................... . ...........................................................

201
203

DlZlN............................................................................................................................................................................................... 207

TE EKKR

Bu kitap proj esi, akademik dnyann aklarnda, felsefe,

antropoloji, siyaset bilimi ve sosyolojinin kark sularna
daldm bir dnemde ve byk bir yalnzlk iinde olgun
lamaya balad.
Bu srecin gelimesine destek veren ve akademia'nn ky
sna engel atmam mmkn klan Ferhat Kentel, Blent So
may, Ferda Keskin, Aydn Uur ve Hacer Ansal'a minnettar
lm ve teekkrlerim snrszdr.
Kukusuz, bu kitabn gn grmesine en byk katk, Bil
gi niversitesi Kltrel ncelemeler Blm yksek lisans
rencilerimden geldi. Seminerlerimde, meraklar, heyecan
lar, can alc sorular ile beni evklendirdiler, kkrttklar
renkli tartmalar bu kitabn motor gc oldu. Sevgili ren
cilerime buradan teekkr ederim.

N SZ

Bu almann balangcndaki sorular, tamamen gncelli

in, modernliin ortasnda, yaammz etkileyen kavram
lardan kt.
Hepimizin dilinde, medyann srekli farkl biimlerde,

reality show'larda ya da haberler ad altnda bize sunduu

"kurbanlar" silsilesi, neden bu kadar el eriminde, hayatlar
mzn iindedirler? Televizyonlarda grdmz, dnyann
teki ucundaki Tsunami, deprem felaketzedeleri, doal afet,
sava kurbanlaryla zdeleerek, lmn iddetine maruz
kalm bu insanlar iin neden bu denli kolaylkla hep bir
likte alanr, hatta toplumsal dayanmaya dnerek, yar
dmlar toplanr? Bu sadece doal afetlere ilikin deildir; ye
ri geldiinde, sava kurbanlar iin de meydanlarda toplanp
dayanma rneklerini sergilendiini grmek mmkndr.
te yandan, ayn insanlar, vatann btnln koru
mak, i ve d dmalarn -olas- saldrlarna kar sava
maya, "hayatlarn vermeye" hazrdrlar. Babalar ve hatta
anneler, Trkiye'de olduu gibi, "kutsal vatan grevi" iin,
devletin yasalarnn stnlne inanarak, erkek ocuklar11

n askerlie davul-zurna ve bayraklar eliinde gnderirler

ken, ayn ebeveynler, devlet yasalarn hie sayarak, kz o
cuklarn, treler adna nasl kurban edebilirler?
Kutsalln ilevselliinin yok olduu modern toplumlar
da, nasl olur da "Kurban" yeni bir sosyal kategori gibi orta
ya kabilir? Dinselliin kaybolduu, seklerlemi Bat top
lumunda "Kurban" kavram, neden halen kutsallkla bir ili
kisi varmcasna etkinliini srdrebilir? "Hedonist, egoist
ve uucu" olarak tanmlanan modern toplum bireyi, dnya
nn teki ucundaki bir felaket kurbannn hikayesi ve imge
siyle nasl duygulanabilir? Yaam projesini baarmak, srek
li hareketlilik ve artklarn annda dlamak zere kurmu
modern birey, bir yandan da her kiiyi potansiyel bir kurban
olarak nasl grebilir? Geleneksel ve modernite eiindeki
toplumlarn kolektif belleklerini besleyen ve kimlikleri iin
gerekli ehit ve kahramanlar bir kenara atabilmi moderni
te, her sosyal olgunun arkasndan kartt yeni tr kurban
larla, nasl yeni hikayeler anlatr? Antik hatta arkaik klt
rn paras olan, ancak modernitenin ban ezip gmd
"vendetta" talepleri hangi mekanizmalarla geri dnebilir? Ya
da Maya ve Azteklerde tanrlara sunulan kurbanlarla bugn
televizyonun bize ilettii, doal felaket, alk, sava kurban
lar arasndaki balant nedir?
Bir yanda "yaamak" her insann doal hakk, "lmek" ise
korkun iken, iddete ak her birey neden birer potansiyel
kurban olarak grlr?
Kurban en geni anlamyla feda edilen demek olduuna
gre, neyin ve kimin adna kurbanlar verilmeye devam edi
lir? nsan hayatnn kutsal, dolaysyla dokunulmaz olduu
modern dnya iinde bu dokunulmazlk, kutsallk gcn
nereden alr?
Bu sorgulamalarn tmn kapsayan problematik, Bat
Avrupa kltrnn seklerletii, bireyselletii, sosyal ili12

kilerin gevedii bir aamada, "kurban" kavramnn ontolo

jik kutsallndan koparak "moral" bir kavram olarak kar
mza kmasndan m, yoksa buradaki "etik ncelik" "haya
tn kutsall" dogmasnn sunduu , her insanda benzerini
grmekten te, Levinas'n defalarca altn izdii "tekinin
benden ncelii"nden mi kaynaklanr?
almamzn ilk aamas olan bu ilk kitapta, gnmz
de moral bir sorgulamaya dnen kurbanlk sisteminin ve
kutsalln, arkaik ya da kozmik sistemlerden bu yana geli
imi, hangi alanlar kapsad, kutsal ve kurbanlk sistemle
rinin nasl birlikte varolduklar, arkaik dinlerden tek tanr
l dinlere dek geirdii anlam farkllklar ve rgtlenme bi
imleri ele alnacaktr. Bu kitabn odanda ise dnyaya gel
dii andan itibaren ayrma-yeniden birleme koullarn
srekli reten insann, ayn erevede kutsallkla kurduu
zel ban nitelikleri, hayat-lm ilikisinin kurbanlar ara
cl ile kutsalln alannda ortaya kan ilevsellii vardr.
lkinci kitapta, modernite iinde yeni "zne" olarak varo
lu parametreleri ve mekanizmalar incelenerek, yukarda
ki temel sorulara cevaplar aranacak, daha doru bir deyim
le, bu sorularn hangi baka sorular at aratrlacaktr.

Ka, Eyll 2008

13

G i Ri

"Cevap, sorunun talihsizliidir."

MAURICE BLANCHOT,

L'entretien infini

Bat dillerinde kutsaln karl, Latince'de sacer'den ge

lir; tanrlarn dnyasna ait, dokunulmaz anlamna gelen
bu kelime ayn zamanda, aziz ve murdar gibi ikili bir anla
m da ierir. Sacer kelimesinin bir trevi olan sacri-fice yani
bir sacre facere, kutsallatrma eylemi, uygulamas demektir.
Bu balamda, bugn kullanld ekliyle sacrifice -feda edi
len-, etimolojik anlam iinde, kutsal bir eylemdir. 1 ldr
me eylemi, tanrlar iin ve kutsallk adna gerekletirilebi
lecek bir uygulamadr. znde sacrifice, ilahi dnyaya adan
m bir yaptrm ierdiinden, dinselliin ve tanrlarn ala
nndadr ve ilevselliini bu teolojik yaps iinde gsterir.
Trke'de hem sacrifice, hem de victimus'tan gelen victime karl olarak, tek
bir kelime, "kurban" kullanlyor. Arapa'da yaknlamak, Tann'ya yakn ol
ma anlamn tayan bu kelime, ldrme eylemini ieren sacrifice'in sacrt"ye
olan dorudan balantsn tam aklamyor. Oysa, sacre-sacrifce szckleri
nin etimolojik ballklar hep gz nnde tutulmas gereken bir olgu ve kutsa
ln dorudan trevinin bir ldrme olay olduunu unutturmayan bir kavram
birliidir. Ne yazk ki, biz Trke'de bu anlam birliini veremediimizden, sac
rifice karl olarak kurban edimi, kurban verme tanmlarn, victime karl
olarak da kurban szcn kullanacaz. lkinci kitapta, kurban kelimesi ye
rine gre, madurlar ya da mazlumlar olarak da kullanlacaktr.
15

Carl Schmitt, modern devlet doktrinine ilikin tm kav

ramlarn, seklerlemi teolojik kavramlar olduunu iddia
eder.2 Seklerlemeyi dnyann bysnn bozulmasnn bir
yn olarak ele alan ve modernliin teolojiden koptuu te
zini savunan Max Weber'in tersine Schmitt, teolojinin mo
dern dnyada da varln ve ilevselliini srdrdn
vurgularsa da, bunun modernlik ve teoloji arasnda tzel bir
iliki ya da teolojik ve siyasi kavramlar arasnda mkemmel
bir anlam birlii olduu anlamna gelmediini de belirtir.
Agamben ise, bu anlamda seklerlemenin kavramdan
ok bir imza olduunun altn izerek, Schmitt'in analizi
ni daha teye gtrr: lmza, bir imge veya kavramn belir
leyicisidir ve eski semiyotik boyutundan kmadan, yeni bir
kavram oluturabilir. mzalar, imge ve kavramlar seman
tik yaplarn bozmakszn yerlerinden oynatrlar, bir alan
dan tekine geilerini salarlar.3 Modernite iinde sekler
leme kavram da bu anlamda, dorudan teolojiye gnder
me yapar. Seklerleen (yani kiliseden kopan) rahibin bal
olduu mezhebin iaretini stnde mr boyu tamas gibi,
seklerlemi kavram da teolojik gemiini, bir imza olarak
zerinde tamak durumundadr.4
Agamben'nin belirttii gibi, teolojinin iinden km kav
ramlar, profan dnya iinde yer aldklarnda da teolojik im
zalarndan kurtulmadklar gibi, yeni anlamlarn da bu im
zann belirleyicilii ve tanmlayclnda olutururlar. Yce
lik, ilahi g, yani dorudan tanrlarn ya da Tanr'nn dn
yasyla balantl "kutsal ve kurban" kavramlar da, moder
nite iinde anlamlarn bu balamda korurlar. Kutsal ve kur
ban szcklerinin imgelemde ilk gnderme yapt alan,
2
3

4
16

Cari Schmitt. Political Theology, s. 46 (Siyasi llahiyaUEgemenlik Kuram zeri

ne Drt Blm, ev. Emre Zeybekolu, Dost Kitabevi Yaynlan, 2002).
Giorgio Agamben, Le regne et la gloire, s. 17, Seuil, 2008, s. 17.
G. Agamben, a.g.e., s. 19.

dinsel alandr. Kutsallk ve kurbanlk sistemi modern dn

yada yer deitirmeye ve seklerlemeye devam etse de, te
olojik-dinsel imzasn kaybetmez. Modernite srecinde de
kutsallk atfettiimiz her alan, dinsel bir model gibi ilevsel
liini srdrr; iddeti ve feda etmeyi ieren kurbanlk me
kanizmalarn harekete geirir, arkaik ya da geleneksel top
lumlardaki gibi, kutsal-kurban ilikisini kendi tertibatlar

(dispositive) iinde yeniden retir.

Her eyin dinsel alan iinde olduu arkaik veya geleneksel
toplumda kutsallk din etrafnda rgtlenirken, modernle
me srecinde kutsallk da dinden kopar ve ulus-devlet er
evesinde vatan, bayrak, vatan topra etrafnda, modernite
ierisinde de insan hayat, bedeni, canl olarak insan varl
etrafndaki tertibatlarn temelini oluturur.
Bir anlamda, dini-siyasetten bio-siyasete geilirken kut
sallk yok olmaz, ancak dnme urar, paradigmalar de
iir, yeni biimlerde ortaya kar. Bu dnm srecinde,
kutsala ulamann temel yolu olan kurbanlk mekanizma
lar da deiime urar. Deiim srecinde, dorudan iddet
ieren bir eylem olan kurban edimi (sacrifice) mazlumlar ve
madurlar olarak, iddet imzasn kaybetmeden yeni form
lara brnr.
Btn kltrlerin, dolaysyla Bat kltrnn de znde
varolan iddetin ya da Freud'un tanmlad ekilde, "kuru
cu cinayetin" ans, evcilleip sosyallemesine ramen mo
dernite iinde varln, itilmi (refoule) bir biimde srdr
meye devam eder: Acma, merhamet, sululuk, z bilin, bu
itilmi iddetin yeni moral paradigmalann olutururlar.
te yandan paradoksal bir ekilde, yeni kurbanlarn "z
ne" olarak varlklar, Bat demokrasilerine ve bireyselliin
gelitii toplumlara zgdr. Bat demokrasilerinde, "lnsan
Hayat" kutsaldr; artk yaln bir canl olarak haklan mevcut
tur (lnsan Haklan Bildirgesi, bizzat insann bir canl olarak
17

haklar olduunu belirtir) . Ancak, haklarn tannmas, her

canl insann haklarn kullanabilmesi ya da zgrlne sa
hip olmas demek deildir; kendine benzeyeni zne olarak
deerlendirdii lde o insanda kendi kutsal haklarn da
grebilen modern insan, nesnelletirdii dierlerini kendi
haklarn korumak pahasna feda edebilir.
brahim Peygamber'in hikayesinde olduu gibi, bir baba
nn kendisi iin en kutsal sayd bir deer, inan adna o
lunun boazn kesmeye kalkmas mmkn deildir. Bu
nun fikri bile tahamml edilmezdir. Oysa ayn baba , olu
nu askere hatta savaa gnderebilir. Vatan topran korur
ken kendisine ehit olarak dnen oluna alarken, bir yan
dan da "Vatan iin feda olsun," diyebilir. Ayn oullar vatan
iin ehit olurlarken, baka oullar da dman ya da ter
rist olarak "etkisiz hale getirilirler". Foucault'nun altn iz
dii gibi, "hayatlar kurtarmak iin baka hayatlar kolaylk
la feda edilir."5 Nazi kamplarndaki mlteciler ve Yahudiler
iin " ... bu plak hayatlarn soyutluunda dnya kutsala ait
hibir ey grmedi," der Hannah Arendt.6 Trkiye ve daha
birok lkede, yakalanp ldrlm "terristlerin" zellik
le ortada braklan cansz bedenlerinde de "hayatn kutsall
n" kimse grmez.
Hayat vermenin kutsal olduu bir sistemden, hayatn ken
disinin kutsal kabul edildii bir sisteme geildiinde, kur
banlar da ierisi ve darsna gre deiir. erisi, bireyin ya
da topluluun kendine benzeri ile eriyik bir iliki kurabildii
alandr. Bu alann iine giremeyenler, darsdr. erisini be
lirleyen ve "bizi oluturmay" salayacak faktrler kltrel ve
tarihsel olabildii kadar, bu ayrm yapay bir ekilde oluturul5

Michel Foucault, Histoire de la Sexualitt I, La Volontt du Savoir, Gallimard,

1976, s. 180 (Cinselliin Tarihi, Ayrnt Yaynlan, 2003).

Hannah Arendt, Les origines du totalitarism, vol II: L'imptrialisme, Seuil-point

essais, 2006, s. 287 (Totalitarizmin Kaynaklan/Emperyalizm, Seme Eserler 4,
ev. Bahadr Sina ener, lletiim Yaynlan, 2009) .

18

mu, imgesel yollarla da izilebilir. Hatta "bizi" oluturan s

nrlar gerek elerden daha ok bu imgelerle belirlenir.
Kendini srekli farkl ekillerde retirken, ilahi ve dinsel

imzasn koruyan kutsallk nedir sorusu ise, abisaF bir bi

imde, en ilksel alan, insann doumundan, sosyallemesi
nin ortam toplumsal dzeye dek, her alan kapsar.
Kutsallk, en geni ve arkaik anlamyla, bireysel dzeyde,
insann formsuz "ei" , isel ortamdaki bir medyal iliki, Pe
ter Sloterdij k'n "borusal bir yol, ii bo bir varlk"8 olarak
tanmlad insann boluklarn dolduran bir anlamlar dizi
sidir. nsann, "dnyaya atlmlndaki" yarm kalmln
tamamlayan mahrem bir alandr. Bireysel olduu kadar, top
lumsal dzeyde de, monadik bir iliki kurmasn salayan
"teki" utur. Her monadik iliki aslnda diyadik (ikili) bir
ilikinin kendi iinde kapanarak eriyik bir btn retmesi
dir. Bu bireysel dzeyde bireyi her zaman tanmlayamad
"baka bir eye" balayan, nesnesi belirsiz bir iliki olabildi
i gibi, bir topluluu da kapsl iinde tutan ve dardan ay
ran btnleyici badr ya da balardr.
znenin temel arzusu, tekini iine almak (jusion) , mona
dik ilikiler kurmak, kendi iinde tekini eritip yok etmek
tir. Nitekim sevginin temelinde tekini iine almak vardr;
cinsel ilikinin ad pek ok dilde bu iine almaya gnderme
yapar. Cinsel iliki, "birleme, intercourse, copulation "dur .
Ar sevgiyi belirten tm ifadeler birer gstergedir; rnein
Trke'de, "canmn ii", "yerim seni", "yutarm seni", co
kun sevgi gsterilerinin tanmlardrlar. Benzer deyiler ba
ka dillerde de bulunur. tekini bilinli bir zne olarak tan
mak ise, tekinin iddetine ak olmak, yani atmay ka
bullenmektir.
7

Bir denizcilik terimi. Karanlk, snrlar belirsiz ve derinlerde; varlndan ha

berdar olduumuz ama iine giremediimiz, gizemini koruyan bir alan.

Peter Sloterdijk, Bulles, Sphi:res l, Fayard, 2002, s. 42.

19

Doduu andan eini, "teki yarsn" terk etmek zorunda

kalan ve garipleen insan, "teki yarsn" bulmak, tekrar bir
yuvarlak ortam ve onun iinde iki ulakl bir iliki yaratma
abasndadr. Bu kapallk iinde zne, arzusunun dorultu
sunda ifti ile btnleirken, yuvarlak ortam kapall iin
de kendisinden farkl olarak tanmlad tekini ya da tekile

ri de dlar. Dolaysyla, monadik ilikiler znde iftsel ili

kilerdir; iftin, teklik iinde eriyik bir iliki oluturmasdr.
Tekillik ise, blnemezlii iinde bir ikiliktir ayn zamanda.
Yaratl mitleri, bu tekliin iindeki ikililiin en ilgin r
nekleridirler. Her yaratl hikayesi, insan doumunda oldu
u gibi, ayn zamanda bir "ikiz doumdur" . Yaratl mito
lojilerinin birou, bir btnn ikiye ayrlmas ya da bir b
tnden ikilinin kdr.
Dnyann kuruluuna ilikin mitleri incelediimizde,
farkl kltrlerden de gelseler, artc biimde, ortak zel
likler ierirler:

1 . Tek aslnda tek bana deildir, ayrmam bir ikili

i tar.

2. iddet ve kaos, bu sreci balatan, yeni dzene gemeyi

mmkn klan, ileriye gtren hareketliliktir.

3. Her yeni dzen bir eit doumdur. Karklk ve ak

kanln iinden (dolaysyla, genellikle ayrmamln
sembol olan sular ortamndan) karak yeni bir dzen ku
rulabilir.

4. Dnyaya geli, bir itaatsizlik, iddet yoluyla ortaya

kar. Yeni bir dzenin kurulmas kurban edimi pahasnadr
ve her kltrn balangcnda bir ldrme hikayesi vardr.
taatsizlik, "baba"ya kardr; yani baba, ayrm olabilme
si iin "kar klmas" , psikanalitik anlamda "ldrlmesi"
gereken figrdr. iddeti getiren ama kaos ortamndan da
karan erkektir: Yeni dzen, erkek egemenliinde kurulur.
Baka bir kurucu mit olan Tevrat'ta, itaatsizlik ve ilk gnah
20

kadndan gelir gibi grnse de, aslnda Adem ve Havva, Cen

net bahesinde henz ayrmam bir btnn iki yzdrler.
Kadn ve erkek olarak ayrmalar, cinsiyetlerinin ve cinsel
liklerinin bilincinde olan iki ayn zne olarak varlklar, yasak
meyveyi yedikten, yani "bildikten" sonradr ("kisinin de gz
leri ald ve kendilerinin plak olduunu bildiler ve incir yap
raklarn dikip kendilerine nlk yaptlar" , Tekvin, Bab 3.8).
Kurucu mitlerin birounda kozmos, kurucu bir cinayet
ten sonra balar (Tevrat'ta da, kltrn balangc iki karde
arasnda -Habil-Kabil kardeler- gerekleen bir ldrme
hikayesidir) . lm ise, bilinmeyenden gelir; gerisinde, y
celik, ruh, Tanr fikri olmayan lm yoktur. Her lm, da
rdan gelen bir iddet, lmsz ruhlarn, tanrlarn karsn
da, insanlarn aczinin zlemez damgasdr. nsann bu bi
linmezle ba edebilmesinin bir yolu da ldrmektir. ldr
me, ykma eylemi, Freud'a gre, insann temel zelliklerin
dendir. lm, kan aktmak, hem korkutucu hem de byle
yicidir; hem temizler hem kirletir. lm, bir yandan da, kut
sal ile profan dnyalar da ayran bir "eiktir" .
Walter Burkert, insann Homo Necans (ldren insan) ol
ma srecinde ldrme deneyiminin avlanma ile balantsn
kurarken, bu eylemin zellikle bir erkek ii olduunun ve bu
eylem etrafnda bir "erkek birliinin" (Mannerbund) olutu
unun altn izer.9 ldrmenin iktidar erkekler dnyasn
da, sava-bar kartl ve onun sentezinden oluur.
Kutsallk da kartlklar ve kartlarn birlii-ayrmas
zerine kurulduundan, kadn-erkek arasndaki hiyerarik
sistem, nce dorudan kadnn bedeni stnde ilevselliini
gsterir. Tamamen kutsaln alannn dna itilen kadn, an
cak lphigenia, Antigone gibi "kurban" stats ile erkeklerin
iktidar alan olan kutsalln alanna girebilir.
9

Walter Burkert, Homo Necans, rites sacrificiels et mythes de la Grtce, Les Belles
Lettres, 2005, s. 32.
21

Monadik kartlk olan doum ve lmn yan sra, cinsi

yet farkll da dalist dnce iindeki snflandrmalar ve
kategoriler hiyerarisi iinde sosyal dzene tanr. llk ve en
uzun egemenlik biimi, kozmik (kendi iinde zgn dng
leri tayan beden; adet kanamalar, hamilelik sreci gibi)
kadn bedeni zerine kurulan, doumla lm arasna sk
m , dorusal erkek egemenliidir.
ldren, yani "hayat alan" erkein, kadn zerinde ege
menliini kurmas, spermin gcne atfedilen deerlerle ge
liir ve hayat verme iktidar da erkekler tarafna geer. Bun
dan sonra, egemenin alannda yer alan "yaatma ve ldr
me" hakk erkek, daha doru bir deyile "baba" yasas ola
caktr. "Baba yasas" ldrme hakk zerine kurulduun
dan, btn dinlerde de, egemenin yani tanrlarn ve zellik
le Tek Tanr'nn icra alanndadr.
"Baba yasas" , kent yasasndan da daha nemlidir. Baba
lar, oullarn yutarak (Uranos ve Chronos mitinde oldu
u gibi) ayrmay nlerler. Baba, ocuu anneden kopa
ran, darya, sosyallie aan kii olsa da, erkek ocuk baba
nn uzants, neslin devamnn sembolik, egemen ifadesidir.
Erkek ocuk sadece baba yasasn devam ettirmekle kalmaz,

baba adn da srdrr. Soyad gelenei bunun en gzel r

neidir. Yeni bir dzene gei, erkek ocuunun babay "l
drmesi" ile mmkndr. Kzlar ise baba yasalar yznden
kurban edililip, yok edilebilirler.
Nitekim tre cinayetlerinde tanm gerei, "baba yasas"
sitenin yasalarndan stn kabul edildii iin bu cinayetler
ilendii gibi, genellikle ldrme grevi erkek kardee veri
lir. Baba yasasnn yaptrmclar ve uygulayclar erkek o
cuklardr; kzlar ise birer homo-sacer'dirler;1 0 ldrlebilir,
10 Homo-sacer, arkaik Roma yasas iinde bir figrdr. Homo-sacer olarak tanm
lanan kii, agr bir su yznden yarglanan kiidir. Ancak bu kiinin cezas ne

ilahi hukuk iinde ne de beeri hukuk iinde yer alr; bu kii ne kurban edile
bilir (ilahi hukuk alan) ne de ldrme cezasna arptrlr (beeri hukuk). An22

yok edilebilir "plak hayatlar" olarak kz ocuklar, egemen

babann yasalarnn devamn salarlar.
Kutsallk bir snr, "eikte" yer alan bir kavramdr. Kut
sal-profan1 1 aynn radikal bir kartlktr ama geilebilen bir
eiktir. lki dnya birbirine heterojendirler; birbirine kart
, bulanklat yerde sorun kar. Gei ritelleri ve kural
lar, bu karklklar nlemenin, geii amann yollandrlar.
"Ayrmn olmad din yoktur ve her aynnn ekirdeinde
dinsellik vardr," der Agamben.1 2 Dinselliin sosyal ve siya
sal rgtlenmenin tek biimi olduu toplumlardan moder
niteye dek bu iki dnyay ayrmak, egemenliin temel ko
ullarndandr ve eikten geiin ritel, yntem ve yasalar
n da egemen belirler. Bu aynnn salanmas ise kurban edi
mi ile gerekleir. Kurbanlk eylemi, dandanl ile ieri
yi ele geirir.
Kutsallk, her ne kadar radikal ayrmlarn alan olsa da,
hem temiz hem murdar anlamlarn ierdiinden, "doku
nulmazdr" . Tpk egemen gibi. Egemenlikle kutsallk bir
likte giden bir sre, ayn anda ikili ilevsellii gerekleti
rebilen kraln iki bedeni gibidir.13 Kutsalln profandan ay
rmad, tam tersine ikisinin birlikte tand tek alan ise
cak bu kiiyi ldren herhangi birisi de ceza grmeyecektir; yani lme ak
bir hayattr. Kutsaln, dokunulmaz-murdar, tarafna da gnderme yapan, an
cak Agamben'nin analizinde, "lme ak plak hayat" olarak ifadesini bulan
"homo-sacer" konusuna sk sk deinilecektir.
1 1 Profan, Latince profanum'dan gelir; "pro" n, "fanum" tapnaktr, yani tapnak
n demektir. Trke'de tam karl olmamas nedeniyle, profan olarak kul
lanacaz.
12 Giorgio Agamben, Puissance de la penste, Bib. Rivages, 2006, s. 162.
13 Bat monarilerinde, kraln iki bedeni vardr: Her lml insan gibi, "maddi",
lml bir bedenin yan sra, ilahi iktidan tayan g olarak, iktidarn srek
liliinin sembol, "manevi" bir bedene de sahiptir; bu beden ise lmszdr.
Bkz. Emst Kantorowicz, The King's two bodies. A study in medieval political the
ory, Princeton University Press, 1997.
Nitekim modemite iinde, anayasal monari sistemlerinde de Kral'a veya
Kralie'ye dokunulmaz. Hatta demokrasilerde bile, siyasetilerin yasal "doku
nulmazlklar" vardr.
23

egemenliin alandr. Dier dzeylerde ayrm, stelik id

detle gelen ayrm esastr; ayrma insanolunun ilk tand
insanlk kouludur; doum-lm gibi.
Agamben, sacratio'nun etimolojik anlamn incelerken bu
ikili karakterine dikkat eker; sacratio capitis {yani homo-sa

cer) insansal hukuk iindeyse, durumu bir istisnadr, cezasz

kalamaz. Tanrlarn hukukun iindeyse, dokunulamaz ve
ya kurban vermenin ritleri erevesinde dokunulur, yani bu
alanda da bir istisnadr. Bylece, ikili bir dlamaya ve ifte
bir iddete ak olma durumu, sacrum facere dir. Bu sacrum
'

facere'nin alan egemenin alandr. Bu ifte istisnalk alan,

dinselliin iindeki bir d byme, profann iindeki din
selliktir. Bu iki boyutun rtmesi, kurban verme ile cina
yet arasnda bir kaytsz blgede ilevselliini gerekletiren
"egemenin alan" olarak ortaya kar.14
Kurban edilenler, bu iki dnya arasndaki "eii" mm
kn klanlardr. Antikite ya da kozmolojik bir dnyada bu
gei, dorudan bir hayatn yok edilmesidir. Kutsallk bu ey
lemle yazlr ve bu nedenle, kurban verilerek kutsalla ula
lr (kartlarn ayrm ya da farkl dnyalarn ayrmas hep
kurban edimleriyle gerekleir; bu en dinsel anlamda (koz
mik dinlerde) , tanrlar ve kutsallk iin kurban vermekten,
sembolik anlamda dilin iindeki hiyerariye feda edilmi
szcklere kadar gidebilir) .
Kutsal olan hep bir "fazlay" ierir. Bu taknlk ise iddet
eylemi, bir can ba ile dorudan balantldr. Kurban edi
mi (sacrifice) olmadan kutsallk (sacred) , kutsallk olmayan
yerde, kurban edimi olamaz. Bu edim ancak adanm (con

secrated) bir alanda gerekletirilebilir; bu ise egemenin ala

ndr. Bu balam iinde, hayat kurban etmek ve can ba
lamak, bir egemenlik alan siyasetidir. Kutsalln atfedildii
14 Giorgo Agamben, Homo Sacer I, le pouvoir souverain et la vie nue, Seuil, 1997,
s. 96-97.
24

her alanda ayn zamanda iddet ve en basitinden, can alma

verme eylemi bulunur.
Her kurulmu dzen, daha nce de belirttiimiz gibi,
znde bir iddet ierir. Daha sonra da bu dzeni korumak
iin iddet uygulanr. Yasalarn gc, zndeki bu idde
ti denetleyebilmesiyle orantldr. Kurucu ve koruyucu id
det olarak tanmlanan bu sistemin tesinde, Walter Benja
min, bir nc iddetin varlna dikkat eker; "ilahi" ya
da "saf' iddet olarak adlandrd bu iddet tr Benjamin'e
gre, "keyfi" nitelii ve "yasalarn brakld" (de-poser)
alanda yer alr ve egemenin iddetidir. Bu iddet dinsellik
iindeyse, tanrlarn egemenlik alanndadr ve tanrlar, ken
di koyduklar moral deerleri ve yasalar ykp ineyebilir
ler.1 5 Kurduu ve koruduu yasalar istedii anda askya ala
bilecek bu iddet, yaatma ve ldrme hakkn elinde tutan
egemene aittir.
Agamben, Benjamin'in iddet analizinde biraz daha ileriye
giderek, egemeni, "zaten znde bu iddeti tayabilen" ola
rak tanmlar. Hobbes'tan bu yana, doal durumda, yaama
ve ldrme gcn elinde tutan her insan, bu doal hakkn
egemene devreder. Bireylerin "ortak refah" (commonwealth)
ve yasalarla korunan sosyal bar dzeninde yaamak iin
vazgetikleri "doal durumu" ise, bir tek egemen kendi iin
de tamaya devam eder.
Egemen, bu dardanl ve taknl ile ierisini egemen
lii altnda tutar; ne tam anlamyla ieridedir ne de darda,
eikte, bir "kaytszlk alanndadr" .
"Hayat, egemenin istisnai durumu iinde kald srece
kutsaldr." 16 Kurban, ayrma ve dlanmay getirerek, mu
kaddes olur. Kurban verme eylemi bir balang hikayesi15 Walter Benjamin, "Pour une critique de la violence", Oeuvres l, Folio Galli
mard, 2000 iinde, s. 235.
1 6 G. Agamben, Puissance . . . , s. 1 15 .
25

<lir; znde topluluun dna itilen, yani kurban edilen top

luluun temelini, gemiini oluturur; sayesinde bir "ilklik"
hikayesi kurulur. Ve bu ldrme eylemi yoluyla, hayat kut
sallar. Kurban edimi, bir "ldrme" eylemi olduundan,
hayat ve lm birlikte mukaddes olurlar.
Arkaik dinlerde kurban edimi, ayinler ve belirli riteller
yoluyla gerekletirilir ve bu biimde kutsala ulamaya al
lr. Tek tanrl dinlerde de Tanr ve onun "mukaddes" kl
dklar adna kurban verme gelenei devam eder. Ancak tek
tanrl dinlerle birlikte, radikal bir dnm gerekleir.
Tanr tek olmasnn yan sra kozmosu yaratan, ancak akn
lk dzeyinde ulalabilecek bir grnmezlik, "dardan ge
len" bir ilahi gtr.
Ycelik fikri, kozmik btnsellikten koparak, yaratc g
olarak, baka bir evrene aitliiyle, dnya zerinde hakimiye
tini kurar. Tek tanr iin ex-nihilo 17 dnyay yaratmak bir zo
runluluk deil, bir istemdir; yani Tanr yle istedii iin y
le olmutur ama e.x-nihilo Tanr, dnyay ayn zamanda iin
de tar. Tanr darda ve yasalarn stnde, dnda ise de,
"egemenlik" koullar iindedir. Dardanln ieriye ta
yarak "yasalar" oluturur. Kendisi, bu yasalarn dndadr.
Bu ise, ancak hiyerarik bir dzende mmkndr; kimin d
arda olduuna karar verilmesi, ancak kabul edilmi bir hi
yerari ilikisi iinde gerekleebilir.
Arkaik kltrlerde, grnenle grnmeyen ayn yerdedir,
birbirlerini tamamlarlar. Grnmeyen, her nesnede kendini
gsterebilen bir ikinlik, varolan nesneler veya canllar yo
luyla ifadesini bulabilen bir gtr. Bu dinsellik iinde ege
men olan ruhlar, tinler, tanrlar, insanlarn dnyasn ken
dilerininkinden ayrrken, totemik, animist ya da amanist
dinlerde olduu gibi, grnenlerin arkasna saklanrlar.
Oysa tek tanrl dinler bu arkaik dinsellikten koparlar;
17 Yoktan yaratmak anlamna gelen Latince deyi.
26

Tann'nn evreni bizim dnyamz olan "madde"nin ikinli

inden ayrr ve yaratt her ey, bu dnya, teki dnya ve

ycelik fikirlerinin znellemesine (subjectivation) yol aar.18

Tek Tanr, tamamen grnmez hale gelir. Ancak uzakla
mas ve giderek grnmezlemesi orannda, profan dnya
da grnr hale gelir. Grnmeyen bylece bamszlar
ken ve Tanr tm evreni kapsayan bir ycelie dnrken,
insan da giderek, kendi maddi dnyas iinde zgrleir. 19
Tek ve yaratc Tanr, bu dnyann tamamlaycs olarak
deil, kart olarak ortaya kar. Gc tekliinde, karla
trlmaz olmasndadr. Grnmeyenin varlna ulamann
tek yolu, aknlktr. Bylece ilk'lie bugnden kpr atla
bilir. Kurulu mitlerinde belirsiz ilklik, orijin sorunsal, za
man boyutunu koyan yaratc Tanr ile imdiye balanr. A
knlk bylece dtan (ex-nihilo) ycelie ulamay mmkn
klar. Balang ile imdi, gemi ile gelecek arasnda ba ku
rulabildii gibi, tarihsel anlamda da "tarih" balar.
Balang, "ilk"in imdi ile birlemesi ve bugn temel al
masyla, gelecek ve son kavramlar da ortaya kar: Balan
g varsa son da olmaldr. stelik, lmllnn bilincin
de olan insann dnyann sonu fikrini iselletirmesi de ko
laydr. Ancak sonluluun snr, tahamml edilemez arl,
"teki dnya" fikrinin bir kap aral olmasn salar. By
lece, gelecek fikri de yerini bulur. Gelecek, ilerleme, yaam
koullarn daha iyiye gtrme, umut demektir.
Yaratc Tanr'nn stnl, kutsal kitaplarda vahiy yo
luyla hatrlatld gibi, bu gcn karsnda insan boyun
18 Marcel Gauchet, Le dtsenchantement du monde, Folio Gallimard, 1985, s. 98.
19 ktidar ayn zamanda, kimin grnmez, kimin grnr olduuna karar veren
dir (tek tanr modeli). Tebaasna grnmeyen kral ya da padiahtr ama ege
men, tebaasn bedenlerinde grnr klabilmek iin, giyimlerini ayrntl bi
imde dzenler (Ortaa Avrupas'nda, hangi snfn nasl giyinecei belirli
kodlarla belirlenerek, gndelik hayatlarn en ince aynntlanna dek "grnr"
klnmtr) . ktidarn gc ise, grnmeden varolabilen bir varlk olabilmesi
dir, kendini gstermeden varln her an hissettirir.
27

emeye, koyduu yasaklan kabul etmeye zorlar. Ancak Tan

r, kendi bamszln, dtanln ilan ederken, insan da
bamszlatrr; onu "bilen zne" kabul ederek, koyduu
yasalara uymay insann sorumluluuna brakr.
te yandan, vahiy yolunun szcleri, peygamberler arac
l ile insanlarla arasnda zel bir ittifak kuran Tanr, insa
n da doadan ve dier canllardan koparr ve bir hiyerari
oluturur: Tanr, insan ve dier canllar arasnda, yukardan
aaya doru inen hiyerarik bir iliki kurar. Bu hiyerarik
iliki iinde Tanr ile insan ok zel bir ift olutururlar. n
san, yaratt evrendeki dier btn canllarn stndedir;
nk kendi suretinden, bizzat topraktan yaratr bu stn
canly (oysa dier canllar ve doay, Tanr kelamyla yara
tr) ve ona kendi nefesini verir. Peter Sloterdijk, kendi ima
jndan yaratmann "nefessel bir mtekabiliyet, ilkel bir da
lite" olduunun ve ilk nefesin ilk ift ilikisini oluturduu
nun altn izer. 2 Cennetin kapal ortamnda birbirine d
nk ve sembiyotik biimde yaayan bu mkemmel ift ili
kisi, "ilk gnahla" bozulur. nsan, "dnyaya atlan bir var
lk" , yalnzl ve yeni tand sululuk duygusuyla donan
m ama ayn zamanda zgrlemi bir canl olarak dnya
da varolmaya devam edecektir. Bu ilk kopuun, mkemmel
ilikisinin yoksunluunu tayarak, baka fzyonel ift ili
kiler, isel ortamlar oluturmaya alacaktr.
Bylece, tek tanrl bir sistemde insan (Tanr'nn hiyerar
ik olarak altnda yer alsa da) yceliin stnln ne
fesinde, benliinde tayan yaratktr. Tanr tekliini ikiye
blerek, alter-egosunu bylece kendi elleriyle retir. Tek
Tanr bir aknlk dzeyi, stn bir g olarak kendi dn
yasna ekilirken (kutsal kitaplarda Tanr, peygamberle
rinin dnda kimseye grnmedii gibi, tertibat ve yasa
larn ilettikten sonra dnya ilerine de karmaz) , Tanr'20 P. Sloterdijk, Bulles
28

... , s.

43.

nn sureti insan, tanrsal ikinlii stlenir: Bylece grn

meyen akn gcn grnen ikinlii insanda ifadesini bu
larak, dnya zerinde "grnen bir stn g" olarak ege
menliini kurar.
Bu egemenlik modeli yaratc, grnmeyen ama buyuru
cu, yasa koyucu Tanr modeline uygundur. Gnah stlene
rek bamszlaan insan, bu dnyann -izin verildii l
de- biraz dndadr ve bu "dardanl" ile ieriyi fetheder.
Yahudilik ve Mslmanlk "baba yasas" dinleridirler. D
ardan bir egemenliin buyruunda olmay kabul ederler.
Oysa Hristiyanlk, en banda kilise kurumu araya girme
den, yani ynetime gemeden nce, "monadik-diyadik" bir
dindir. "lte bu nedenle bandan itibaren, monade, dyade'a
doru hareket iindeyken, triade'da durdu. "21 leme mo
deli, bir nitenin e blnm ama birbirinden kopama
yacak, ayrmam bir lnn btnldr. leme ili
kisi, anne karnndaki fets-anne-plasenta-gbek ba, iliki
sini hatrlatr. Yuvarlan iindeki iki ulakl bu iliki, pla
senta aracl ile birbirine balanr ve birbirinden bam
sz varolamazlar. Bylece, d Tanr iselletirildii gibi, bir
insan (sa) bedeninde cismanileme yoluyla ynetim alan
na girer. Hristiyanln k ile dnya zerindeki egemen
lik modeli bir anlamda Tanr'dan ve onun dnyasndan ta
mamen kopar.
Yahudilerin ve Mslmanlarn Tanrs tektir, bir nitedir;
oysa Hristiyanlkta, Baba-Oul-Ruhulkuds balantsyla,
-Peter Sloterdijk'n nesnesiz ya da medyal ilkilerine ben
zer- ortak bir tzelliin (co-substantiel) iindedirler. Grn
meyen Tanr, grnen antitezi, Olu lsa'nn bedeninde Ru
hulkuds araclyla cismanileirken, lsa da ayn medyal
yol ile tanrlar. Daha sonra rasyonelliin temelini olutura
cak bir tez-antitez-sentez lemi ortaya kar.
21 Gregoire de Nazianze, "Discours", Agarnben, Regne et... iinde, s. 33.
29

Bylece Hristiyanlk dardakini (Baba'y) iine alarak,

baba-oul, ikili egemenlik modeline geii salar.22 Egemen
olan gene darda kalsa da, iktidarn ynetimi artk tama
men maddi dnyaya aittir. Dardanlk artk bir ilahi hukuk
alan olmaktan te, ekonomi politik iktidar yoluyla, ieriyi
eline geirir.
Ancak bu leme ile Tanr insanlar insan da tanrlar
ken, iki dnya arasndaki ayrma daha da derinleir. Tan
r'nn dnyas "teki dnya" olarak bu dnyadan tamamy
la kopar ve sonun tesinde bir gelecek oluturur. nsanla
rn dnyas ise kendi kendine varolabilen bir madde olarak,
kendi iine kapanr. Maddi ve manevi dnya bylece ayr
lr. Bu kopu, ayn zamanda, dinin dinsellikten de kopuu
dur; dinsellik btn kaplayan (maddi-manevi) bir yaa
ma biimi iken, din ayr bir kurum olarak "maddi dnya
dan" ayrlr. Bu sre, ilkin Max Weber ve daha sonra Mar
cel Gauchet'nin yeniden tanmlad "dnyann bysnn

bozulma" srecidir.
Max Weber, "dnyann bysnn bozulmas"n "g
rnmeyenin tkenmesi" , Gauchet ise, "grnmeyenin h
kmdarlnn tkenmesi" olarak tanmlar; ancak iki d
nr de bu kavram Tanr'nn lmesi ya da dinin yok olma
s anlamnda kullanmazlar: Sadece, insan dnyasnn sosyal,
ekonomik ve siyasi geliimi, artk dinselin iinde deildir.
Gauchet'ye gre, tek tanrclkla balayan, Hristiyanlkla ge
lien "insan-Tanr" sentezi ile bu sre hzlanmtr.
Hzlanan bu sre iinde kutsaln etrafndaki dinsel-tensel
ba da zlr. Ancak, kutsal kaybolmaz, yer deitirir; ye
ni tzelliklerin iinde yeni tanmlarn bulur. Kutsal, znde
22 Hristiyan teolojisi, iki kart ama birlikte ileyen paradigma dourur; tek
Tanr'nn egemenlik gcnn aknl prensibine dayal "politik teoloji" ve
"oikononomia"nn yerini alarak, ilahi ve beeri hayata ilikin bir ikinlik dze
yi olarak ortaya kar. Birinci paradigmadan siyasi felsefe, ikincisinden de mo
dem bio-siyaset trer. Bkz. G. Agamben, Regne et ... , s. 17-19.
30

iftsel bir iliki alannda yer aldndan, ne bireyin ne de ege

menin alanndan kopar. Birey, maddilemi-fiziksel (meta
fizikten kopmu anlamnda) dnyas iinde, kutsall "be
denine", kendi isel varlna tarken egemenlik modelin
de de kutsalln ne olacana karar veren gene egemen oldu
undan, modernleme srecinde yeni kutsallk alanlar a
lr; ulus-devlet iin vatan, demokrasiler iin insan haklan, to
taliter sistemlerde de "stn rk"tan "yeni insana" dek fark
l ekillerde tezahr ederek, srekli kendini yeniler ve retir.
Modernlemenin henz eiindeki ulus-devlet srecin
de mukaddes olarak tanmlanan "vatan topra"n korumak
iin elinde tuttuu ve uygulad hayat alma-verme eylemi,
arkaik kutsal-kurban ilikisinden ok farkl deildir.
Kurbann zellii, genellikle btn kltrlerde, ne tam
ieride ne de tam darda olmasndadr. Bir anlamda, "ifte
dlanmlnn" ilenmesi, onu kurbanlk statsne otur
tur. Kurban verilen, ldrlme eyleminden nce bakala
trlr. Ayrma, ldrme eylemiyle gerekletikten sonra,
kutsallatrlarak yeniden topluluun iine alnr.
Ulus-devlet aamasnda, rnein "askerlik grevi" , by
le bir srecin modern bir uyarlamasdr: Egemen, askere al
nan genleri nce "bakalatrr" ; niformann iine soka
rak, klalarn duvarlar arkasnda toplayarak toplumdan
ayrr; toplumun dier, sivil bireylerine gre bakalatrr.
Sivil olarak tutmas halinde, bunu baarmas ok zordur.
lme sivil olarak gndermek, hukuksal ve moral yasalara
uymaz (bunun iin istisnai deil olaanst koullar gerek
lidir) . nce asker yapar, ondan sonra kutsal vatan toprakla
n

iin canlarn vermelerini ister. ehit olduktan sonra da,

yani ldrldkten sonra, kurban olarak kendisi kutsalla

ehit olarak ulaabildii gibi, bu eylemle vatan topraklarnn
stnde yaayan topluluk da kurbann tekrar iine alarak,
kutsalla hep birlikte ular.
31

Kutsall iselletirmenin en iyi yolu, en kutsal olan kur

ban verebilmektir. Ulus-devlet iin de, askerlie en deerli
ler, erkek ocuklar gnderilir; deersiz kz ocuklar deil.
Toplum, en deerli varlklar olan erkek ocuklarn kurban
vererek, kendi kutsalln yeniden retir.
Oysa kurbansal krlmann "plak hayatlar" retimine
dnt modern toplumlarda, artk askerlik yoktur ya
da isteme baldr; bir meslektir. Savaa gitmek her erkek
ocuunun grevi deildir. Modernite kurbanlk sylemi
ni krmtr ama potansiyel olarak her bireyi birer plak ha
yat yani homo-sacer durumuna getirebilecek tertibata sahip
tir. Savalara profesyonel ordular gider, ancak bu dierleri
nin "lme ak hayatlar" olmalarn engellemez. "Hayatn
kutsall" dogmas bylece ters yz edilir; hayat kutsal ol
duu iin korunmaz, tam tersi, egemenin kendi gcn ic
ra edebilmesini rettii bir yaam biimi olarak, "plak ha
yata" dnm korunur.
Modernite, kendi z kimliinden vazgemeden tekini
iine alabilmektir. Ancak insann znellii ve tekillii ylesi
ne kutsallar ki, iine ald "teki" de kendisinden bakas
deildir. Bir yandan, tekinde kendi aynln grebilen in
san, bir yandan da sadece "yaayan insan" olarak kendi kut
salln ilan ederken, bu srete kurbanlarn tanm da bire
yin durduu yere gre deiir.

32

BiRiNCi BLM

l(OZ M I K Y UVA RLAK1

Yuvarlan mkemmellii

Yuvarlak en basit ama en mkemmel ve tamamlanm form

dur. Dnyaya k ve scaklk veren Gne , geceyi aydnla
tan Ay yuvarlaktr. Gndzden geceye gei, ikisi arasnda
bir daire izer. Hayat, doumla lm arasnda dairesel bir
zamandr. Yuvarlak mkemmelliin, yceliin semboldr.
Eski Yunanca'da, evren szc yerine, "dzenli dn
ya" anlamna gelen kozmos kullanlrd. Kaosun kart olan
kozmos, her eyi iine alan kapal bir yuvarlak, kendi iinde
dzeni olan dnyadr (nitekim resimlerde bu dzen, daire
eklinde temsil edilir) . Antik Bat Avrupa kozmolojisi iin
de kre ve daire, dncenin ayrlmaz paralardr. Eski Yu
nanllar, gkyzn yldzlarla kapl bir kre olarak dPeter Sloterdijk'n "kreler" szc yerine yuvarlak szcn kullanmam
zm nedeni, yuvarlan simge olarak imgelemimizdeki anmna arlk ver
mek istememizdir. Kre, Sloterdijk'a gre, varln ontolojik konumudur ve
biz de bu gre katlyoruz, ancak kutsaln analizinde, varln konumundan
te, btnln ve onun getirdii imgesel mkemmellii ve uyumu yuvarlak
ln daha iyi ifade edeceini dnyoruz.
33

nrler. Aristo, eterden olumu katmanlarn gkte dairesel

hareketler iinde olduunu belirtir. Platon, Banquet adl ki
tabnda ilk insann yuvarlak olduunu, iki srt ve drt g
syle bir daire oluturduunu yazar.2 Kurulu mitlerinin o
u, yuvarlaklk zerine kuruludur. Dlerimizde bile, kre
lerin oluturduu dnyalar vardr.
Birok yaratl mitinde, BlR'den, TEK bir yuvarlaklktan,
oulluk doar. Mali'de Dogonlarn her eyin yaratcs s
tn varlk "Amma"s, kendi iine kapanm bir yumurtadr
ve bu yumurtadan (hamile kadn kam gibi) dnyann tm
simgeleri doar. Hindistan'da tm canllarn e fendisi Pra
japati, sularn stnde yzen altn yumurtann iinden
kar. inlilerin ilk insan Pan-Kou, dourduu 18.000 o
cukla dnya insan nfusunu oluturmadan nce, yer ile g
n birletii eriyik bir yumurtadan 18.000 yl sonra kar.
Msrllarda gne, bir yumurtadan doar. lngiltere'deki g
ne kltn temsil eden Stonehenge, gnein hareketini iz
leyen megalitlerin oluturduu bir dairedir. Yuvarlaklk ile
yaratl arasndaki ilikiye kukusuz baka rnekler de bu
lunabilir.
Btn bu rneklerden anlalabilecei gibi, yuvarlakln
bys tm kltrlerin temelindedir. Debray'n belirttii gi
bi, "ycelikler yuvarlak, insana ait olan ise kelidir" . 3 M
kemmellikten uzaklatka, yuvarlaklar yerini keli sem
bollere brakrlar. Platon'un ilk mkemmel yuvarlak insan
tanrlarla yarmaya kalktnda yuvarlakln kaybeder;
bu insann iki ayn yz ve drt baca vardr. Bacaklarnn
hz ve gcne gvenerek tanrlara saldran bu yarat Zeus
cezalandrr ve ikiye bler. Bylece, oalrken gc azalr,
yuvarlak tekliinin gcn hibir zaman bulamaz.
te yandan, yuvarlan formu en azndan iki ulakl i2

Platon, "Le Banquet", Phtdon, Le Banquet Phedre, iinde, Gallimard, 2007.

Regis Debray, Le feu sacr!, fonctions du religieux, Gallimard, 2005.

34

sel (mahrem) alanlarn yaratlabildii ortamlardr. Bu form,

-imgelemde- zneyi iinde eritebildii gibi, kapall ile
tekini de dlar. Korunakl, zneyi tekilerden ayran ama
yalnz brakmayan bir konumdur yuvarlan iinde olmak.
Yuvarlan iindeki ikilik

Ancak yukarda da belirtildii gibi, bu yuvarlan iinde in

san tek deildir. nsan ikili bir varlk olduuna inanmaya
ne iter? Neden bedeninin dnda bir isel varlk olduuna
inanma gereini duyar?
Bu iki soru kutsalln analizinin mihenk talar olduu
gibi, insann varoluunun da temel prensiplerini hatrlatr
lar. nsan ikili bir varlk olduuna inanmaya gtren yo
lu, dnyaya geli srecinde, bedeninde ve bu dnyaya al
mnn -doumunun- tasavvurunda aramak gerekir. Bu ikili
dnyaya geli ve ikili varolma, belirli kapal ortamlar ve ili
kiler gerektirir: Bu ilikilerin ve ortamlarn niteliini kavra
mak iin Peter Sloterdijk'n "Kreler" teorisine ilikin ok
ksa bir aklama yapmakta yarar var:
Peter Sloterdijk, "kre"nin iinde varolmann insann te
mel konumu olduunu belirtir. Kreler, darya kar i or
tam koullar oluturmaya ynelik morfo-baklk yapla
rdr.4 Daha sonra insan, hayat boyunca bu i ortamlar d
arda oluturmaya alacak, bu kez darsn ieriye ta
maya abalayacaktr.
"Kreler" teorisi, varln ontolojik alanlarnn kreler ol
duu hipotezinden hareket eder. Ancak, bu kreler tzelli
in (substance) teorisi deil, krelere degin ilikiselliin ve
iinde barndrd ilikilerin felsefesidir. Bu kreler iin
de, varlk ilikisiz varolmaz. Ancak bu iliki her zaman nes
nesi olan bir ilikiyi de iermez; Sloterdijk, bu tr ilikileri
4

Peter Sloterdijk, Bulles

...

, s.

30-31.
35

"LE" balac ile tanmlar. Buradaki "LE" , dilbilgisel anlam

da bala+isim niteliindedir; ama nesnesi olmayan isimdir.
Varln bulunduu yer, ayn zamanda ortak varln ala
ndr. Bu nedenle, ortak alandaki varlklarn ilikilerini in
celemek gerekir. nsan ise bu alann iinde olduu gibi,
kendisi de bal bana bir alandr; ontolojik anlamda, P.
Sloterdijk'n deyimiyle insan, "ii bo bir varlk, bir oyuk,
borusal bir yol, otojen bir vazodur" . Bu oyukluk ve boluk
sayesinde, insan baka bir ey tarafndan doldurulmaya ha
zrdr; bir nfuz etme borusu olan bedenin iinden baka
eylerin geii mmkndr, yani iki ulakl bir yoldur ve sa
dece insansal bir niteliktir.
Bu oyuun nasl doldurulduu ve iinde ne olduu soru
suna cevabn en mkemmel rnei, Eski Ahit'te "Yaratl"
(Tekvin) hikayesi ile verilir. Sloterdijk'a gre, Tanr insa
n bir "zanaatkar" gibi, topraktan yaratr. tk aamasnda bir
"seramik vazo" olan bu yaratn burnuna kendi nefesini,5
hayat frn vererek ontolojik olarak tamamlanm , ha
reket eden, znellii ve akl olan bir yarata dntrr.
Bu insann ikili varlnn sembolik anlamdr; Tanr kendi
ne benzeyenden "ikizini" yaratr, -Tanr ve Adem ikizdir
ler- Tanr ikizi insana nefes vererek, onu da ikili bir varla
dntrr. nsan, bylece d zarf bedeninin iinde baka
bir ey (bu kltre ve zamanlara gre farkl adlandrlr; ruh,
tin, akl, bilin, vb.) tayan ikili bir canldr.
Bu darya bakan ama darya dnk olmayan kresel-i
iliki iinde, etkileyen ayn zamanda etkilenendir. Sloterdijk,
bu tr ilikileri "nesnesizler ve ilikisiz ilikiler" (nobjets et

non- relations)6 olarak tanmlar.

Nefes, branice'de "ruach" (ruh) ile e anlaml "nefesh"tir ve hayat fr,

tin, zihin anlamna gelir. Arapa'da da ayn anlam tar.

Peter Sloterdijk, a.g.e., s. 319.

36

lksel yuvarlan iindeki iftse! ilikiler

Nesnesiz/er ve ilikisiz ilikiler

"N esnesizler ve ilikisiz ilikiler" e en belirgin ve insan iin
en ilgin rnek, insann rahim iinde oluma srecinde ba
lar. "Oral" aamadan nce, anne ile ilikide nesnesiz bo
yutlu aama ve medyal biim bulunur:

1- Anne karnndaki fets ile anne arasndaki iki-ulak

l iliki, kan ve plasenta aracl ile kurulur. Buradaki Bir'in
kan, dierinin kan olur. tk iki ulakl, mahrem ve eriyik
(diyadik) bu ilikide iki btn varlk, kanla birbirine bala
nr. Kan aracl ile ikili-nite, bir "lye" (triniteye) d
nt gibi, nc nite olan bu kan sayesinde, iki nite
den Bir yaratlr (Hristiyanln temel prensibi) . Bu nedenle
btn kltrlerde, kan ba belirleyici bir rol oynar; ailesel,
cemaatsel ba bu akan kanla sembolik boyuta ular.
Antik Msr'da, kalpte byyen fets, douma yaklama
s ile aa organlara inerken anne kanyla slanr. Ortaa
Avrupas'nda ocuklarn yaayabilmelerinin annenin regl
kan sayesinde olduuna inanlrd (hamilelikle birlikte regl
kesildiine ve de kaybolmadna gre, bu kan ancak bebe
in beslenmesi iin gereklidir! ) .

2 - Fets, rahim iindeki akustik ortamda, ilk "audio" de

neyimini yaar. Kendisi ile dars arasndaki bu akustik ba
ile birlikte, ilk psiko-sosyal ilikisini kurar. llk ses-mzik ve
dil deneyimi, bu nesnesizlik iinde oluur.

3- Yeni doan bebein anne bedeni ile yeni tensel ilikisi

olumadan ve meme emmeden (oral iliki) nce ilk karla
t ortam, "hava ve nefes" ortamdr. Amniyotik suyun yeri
ni alan hava, d dnya ile arasndaki ilk "medyal" boyuttur.
Bu sv -hava- akustik ortamlarla oluan balarn nes
neleri belirsiz olsa da, bireyin ilk ortam, dnya ile kurdu37

u nesnesiz ilikilerdir. Bu tr ilikilerde birey aslnda Bir

deil, iinde en azndan ikilii tayan bir kapsldr; Bela
Gruberger'in tanmyla bir "Monad"dr.7
P. Sloterdijk, "LE" balac ile adlandrd bu arkaik-nes
nesiz ilikilerin, bireyi btn hayat boyunca takip ettiini
belirtir. ocuk ile annenin rahim iindeki ilikisini salayan
gbek ba byle bir "LE" ilikisidir. Gbek ba sadece pla
senta ile bebek arasndaki bir arter deil, olumakta olan bir
hayata akan bir g, fiziksel bir ban bizzat eserlemesidir.8

Dnyaya "ift" olarak giri

Rahim iinde iki ulakl monadik bir iliki olan anne-be
bek ilikisi, " LE" ile baka bir monadik ilikiyi kapsar. Her
tamamlanm doum, aslnda iki birimin bir btnlk iin
de dnyaya geliidir. ocuk, iinde yaad maaradan tek
bana kmaz, plasenta ile birlikte dnyaya gelir (nitekim
Tre'de halk dilinde plasentann ad "El" dir) , yani be
bek aslnda ei olan bir ifttir. Bir anlamda, tm doumlar
ikiz doumlardr. Bu canl aslnda -kendisi bilmese de- hep
bir ikizdir; ilklii ikizdir, ikiz olarak dnyaya gelir (plasen
tas ile birlikte) ; anne-ocuk en bata (babann araya girme
sinden nce) bir ikilidir, tekinin yz, kendisidir. Bu ikilik
7

Monad; iindekini birletiren bir biimi tanmlar. ikililii (bi-po!arite) iin

de saklayan bir kapsldr. Grunberg'in "Monadizm"i (nitekim bu terimi
Leibniz'den esinlenerek alr ve anlamn biraz deitirir) tm fzyonel ilikile
ri tanmlad gibi, d kabuun, ierii ile birletii bir biim, istikrarl bir bi
nitedir. Anne kamnda ocukla balayan bu sessiz fzyonel iliki, daha son
ra baka ekillerde kendini gsterebilir; Romeo-Juliet, ocuk-feti oyunca,
yetikin ile hayran olduu kii, analist-hasta ilikileri, fzyonel-ikili ilikile
rin farkl formlardr. Bela Grunberger, "ideal teki ile psiik bir mekan iin
de, dsel (imaginaire) bir mkemmellik iinde yaadklarn ya da en azndan
yle olduklarn dndkleri lde, insanlar 'monad' bir biimin, monadik
motifin iindedirler," der.
Bela Grunberger, Narcisse et Anubis, Edition des Femmes, Paris, 1989.

Peter Sloterdijk, a.g.e. , s. 385-397.

38

ayn zamanda medyal bir yoldur; ayn krenin iindeki iki

utur ve ayn "nefesin" paylald kanaldr.
Arkaik ve geleneksel popler inanlarda, bebein eine kl
trel imgelem iinde nemli bir yer braklr. Modemitenin
eiine gelinceye dek, topluma, bal olduu cemaate balan
madan nce, insanolu mahremiyeti iinde, ruhunun derin
liklerinde ncelikle tek deildir, "tekine" baldr. "El"ne
veya gbek bana ilikin belirli ritellerin olmas, insann
formsuz teki paralanna verilen nemin iaretleridir.
Birok kltrde plasenta, yani "formsuz e"in zel bir yeri
olduu gibi, zel bir zen gerektirir: Ya gmlr ya aslr ya
da suya atlr, yani yaratln drt temel gc olan toprak,
su, hava ve atee bal bir uygulamaya tabi tutulur. Burada
ki zen, formlu canl ile onun formsuz eini bir btn ola
rak gren, bunlara kozmosun iinde ayn dzeyde yer veren
kltrlerin ifadesidir.
ounlukla evin bodrumuna ya da bahesine gmlen
(rnein meyve aacnn dibine gmlr) plasentann ata
lann ruhlan ile ilikili olduuna inanldndan, eve g ka
taca dnlr; rnein, eski bir Alman geleneine gre,
kzlarnki elma, erkek bebeklerin ei ise armut aacnn di
bine gmlr. Portekiz'in kuzeyinde ve Avrupa'nn baz bl
gelerinde ise, kurutulup dvlerek toz haline getirilir ve ila
olarak kullanlr.9 Gney Amerika'da baz kzlderili kabile
lerinde, plasenta, doumdan sonra cemaat yeleri tarafn
dan yenilirdi. Antik Msr'da ise firavunlarn plasentas, di
ni bir kutsalla sahiptir; ruhunun d grnts kabul edi
lir ve gizli yardmcs olarak nitelendirilirdi.
Anadolu'da da benzer uygulamalar bulunur; ocukla g
bei ve ei arasnda yakn bir ba olduuna inanldndan,
gbek ve ei zel muameleye tabi tutulur. Plasenta, ocuun
9

Nitekim plasentann "tedavi" nitelikleri modemite iinde yeniden kefedildi

inden, bugn zellikle kozmetik sanayiinde kullanlyor.
39

sonu, arkada, ei, yolda gibi adlarla tanmlanr. ocuun

sonuna ocuktan bir para hatta ocuun kendisi gzyle
bakld iin doumdan sonra genellikle temiz bir beze sa
rlarak temiz bir yere gmlr.
Gbek ise, bebei eine ve annesine balayan "LE" oldu
undan, ocuun geleceini, ilerideki iini ve geleceini et
kileyecei inancyla gbek geliigzel atlmaz; dindar olsun
diye cami avlusuna gmlr, okusun diye okulun duvarna,
bahesine, ksmetini darda arasn diye suya atlr.
Gbek ban kesmenin anlam, Ben'in aydnlk kreye bir
bak veya makas aracl ile, yani kesilerek almasdr. Ke
sen kii, znenin ilk ayrln belirleyen, ocua dar or
tamna kmaya izin verendir. Franoise Dolto bu ilk ayrl
"gbeksel kastrasyon" olarak tanmlar. "LE" ile balan
t kopup atldktan sonra, ocuk elik edilemez yeni bir ha
reketin iine girer.
Trkiye'deki "gbek ad" gelenei bu adan incelenme
ye deer: Gbek ad gbei kesilerek anneden ayrlan bebe
e verilen ilk addr (asl ad, yani kuaklararas kimliini be
lirleyecek ad, daha sonra bir aile by tarafndan kula
na ezan okunarak 3 kez fsldanacaktr) . Bu eylemle bebek,
adyla, yeni kimliiyle birlikte anneden koparlr. te yan
dan gbek ad, sonradan gelen formsuz "ENN" de addr
ayn zamanda. Bylece, bireyin ikizi de adlandrlr, kimlii
nin paras olarak, daha mahrem bir dzeyde yaamaya de
vam eder. Gbek ad kamusal alanda kullanlan ad deil , aile
iinde bilinen, evin mahremiyetine ait olan addr; tpk be
bek-plasenta ilikisinde olduu gibi.
Nitekim doumlarn hastanelerde gereklemesi ile pla
sentay bir beze sarp gmme geleneinin kaybolmasna pa
ralel olarak "gbek ad" gelenei de kaybolur.
Baka kltrlerde de "gbek ad" geleneine bal uygu
lamalar grlr: Romallarda bir tek doum gn yoktur;
40

nk antik Roma kltrnde de yalnz, tek bana doum

olmaz. Her doan kiinin bir koruyucu melei "genius"u,
yani "cini" vardr. Genius, Roma mitolojisinde, her doana
elik eden ve kaderini etkileyen, o kiiye zg bir melektir.
Ait olduu kiiyle doar, onunla lr, yaad srece bal
olduu kiiye yardm eder, onun iyilii iin urar.
Bu gelenek, baka bir biimde, Hristiyanlkla da devam
eder. Her doan kiinin ayrca bir isim gn vardr; 365 gn
aziz ve azizelere atfedilir ve bir aziz(e) adn da tayan her
Hristiyan kiinin adnn gn vardr; o gn isim gn ola
rak kutlanr.
Trk-Anadolu doum geleneklerinde de doan bebei iyilik
melei korur ancak lohusalara ve yeni domu bebeklere mu
sallat olan "al bast" cinine kar da koruma tedbirleri alnr.
Yukardaki ve daha bulunabilecek rneklerde grld
gibi, insan iin dnyada olmann ilk aamas, adn ta
d eini brakmak ve ana karnndaki mkemmel yuvarla
terk etmektir. Bu, aamada, Sloterdijk'n belirttii gibi, ilk
kreden kopan insan iki ulakl ilikilerden oul ilikilere
geerken, ilk mkemmel kre de fantazm olarak kalr. o n
san, birok yaratl mitinde1 1 olduu gibi, "hep teki yars
n arayan, tamamlanmam, yarm" bir birey olarak, yuvar
lakln dnda yaayacaktr.

Yuvarlam iinde iftin ayn/l

teki yarmm arayan adam
Yapsalc antropolog Rodney N eedham, 1 2 baz sosyal
nosyonlarn farkl kltrlerde deimediini ileri srer.
10 Peter Sloterdijk, a.g.e. , s. 62.
11 Bu yaratl mitleri, "yuvarlaktan kan ycelik" blmnde daha ayrntl
aklanacaktr.
12 Rodney Needham, "Unilateral figures", Reconnaissances, University of Toron
to Press, 1980 iinde.
41

rnein, asimetri yasalarnda sa soldan daha stndr,

soy zincirleri birbirlerine benzerler. Bu nosyonlarn ve mit
lerin yan sra, zellikle birok kltrde resimlenen, nere
deyse evrensel mitik bir "yar insan" figrne dikkat eker;
bu "yarm insan" ; sa tarafndan, sadece yars resmedilen
veya heykel olarak biimlendirilen tek ayak stnde, kol
lar ak ve zplamaya hazr bir erkek figrdr. Mitik fi
gr, dikeysel bir yarmdr. Neden bu arketip tek ynl in
san figr vardr ve insan ortadan kesilmi ekilde temsil
etmeye iten psie nedir sorusuna Franoise Heritier'in ver
dii cevap ilgintir ancak tatminkar deildir: 13 Heritier, bu
resimlerdeki tek ynl grnty, temel bir asimetrinin,
cinsiyet farkllnn simgesel ifadesi olarak yorumlar. B
tn toplumlarda genellikle cinsiyet fark, ikili kartlk ola
rak ve hiyerarik bir biimde anlatlr. Bu kartlklardan
hep bir taraf daha deerlidir. Heritier'e gre sa taraf, sol
dan daha makbul olduu , erkek ise egemen simge olduu
iin, bu yarm insan erkein sa tarafndan resimlendirilir.
Bu yapsalc analizde, anlam kartlarn varlndadr, ie
riinde deil .
Oysa bu yarm insan, psiik bir yarmll, tekisinin ne
rede olduunu bilmeyen ama dnyaya gelirken ikili veya
"LE" si olan, iftini kaybettikten sonra "yarm kalm" in
san da hatrlatr. Platon'un blnen insan gibi, oulluu
nun iinde yarm kalm, ilksel mkemmelliini bulamayan
insann "yarmln" , eksikliini vurgular gibidir.
Kurulu mitlerindeki ift sembolleri balangc belirledii
gibi, farkllamay da anlatr; ayrmalar, ayn zamanda dn
yann -kozmosun- kuruluunun hikayeleridir.14
13 Franoise Heritier, Mascu!in/Feminin I, La penste d e l a difftrence, Odile Jacob,
1997.
14 Aada anlatlan iki mit rnei, -Dogon ve Yunan mitolojileri- farkl iki kl
trn mitolojik hikayeleri olmalarna ramen, ortak birok noktalarnn olma
s asndan ilgintirler. Ayrca iki mitolojinin sembolik anlamlan ok benzer42

Bat Afrika "Dogon" mitolojisi 1 5

Dogonlar animist ve tek yaratc Tanrya inanyorlar: Bu

yaratc Tanr, dnya stndeki tm varlklarn yaratcsdr
ve ad AMMA'dr.
Mitolojiye gre Amma, tkrnde varolan "sz" ile an
ne simgesine benzer bir dii plasenta ("dnya yumurtas"
da deniyor) yaratr. Bu plasentay, ilk iki varln tohum
lar ile dller; bu iki varlk kimi zaman ikizler, kimi zaman
da androjin, kadn ve erkek varlklar olarak tanmlanrlar.
Amma'nn belirledii bu gebelik sresi bitmeden, bu varlk
lardan biri, babasna (Amma'ya) itaatsizlik ederek zamann
dan nce yumurtadan kmaya karar verir (bu ilk yaratk
lar yayn bal formunda temsil edilirler ki bu temsil, btn
Sudan blgesinde fets simgeler eder) .
Bu ilk varlk, Tanr'nn istemine kar gelerek sadece erken
domakla kalmaz, stelik "tek" doar ve bu anlamda, dii ya
rs, ikizi ya da dii ruhu yumurtann iinde kalr. llksel ka
ranln iinde gidip gelen ama hep teki yarsnn eksiklii
ni hisseden bu yarm varlk, ikizini de yanna almak istemeye
abalasa da baaramaz nk Amma, teki yarsn saklam
tr. Bunun zerine, Amma kendi plasentasndan bir para ko
pararak, onunla aalara iner ve bu plasenta paras toprak,
yeryz olur. Dii yarsn bulma abas iindeki erken k
m "ilksel yarm" ise topran iine girer ve rzna geer. Bu
ensest bir eylemdir nk bu plasenta , annesinin de para
sdr (Oedipus mitinin bir baka biimlemesi) . Bununla kal
maz, babasndan da "sz" ve insanla hazrlanm "ilksel
sekiz tohumu" alar. Amma, bunlar geri alarak yasaklar i
neyen yan olunu cezalandrr ve onu "Boz Tilkiye" (Latincelik gsterir. Kukusuz, benzer birok baka mitolojiler de bulunur, ancak, bu
almann kapsamn ok aacandan, bu iki rnekle yetineceiz.
15 Bkz. Genevieve Calama-Griaule ve Praline Gay-Para, La parole du Monde, Mer
cure de France, 2002.
43

si vulpes pallida) dntrr. Bu mitik hayvan sadece gece

leri, karanlk ktkten sonra ortaya kar ve topraa gm
l ukurlarda yalnz yaar. nsanlarn olduu yerlere yakla
maz ve inanlara gre, hala yansn arar. Bu hikayenin galak
sideki sembol "Sirius" yldz ve ulaamadan onun etrafn
da dnen uydusudur. Bylece mit gkyzne de yazlmtr.
Yumurtann teki paras ise "Nommo"dur. Nommo, m
kemmel varlktr. Suyun, bereketin efendisidir. Dnya ze
rine indikten sonra, insanlara "sz" ve teknikleri getirir.
teki yarsnn dnya zerinde yaratt felaketleri temiz
lemek iin kurban edilir ve paralanr. Amma, vcudunun
paralarn dnyann drt bir yanna datr (drt yn) . An
cak Amma, daha sonra paralarn toplayarak Nommo'ya ye
niden hayat verir ve dnyaya drd kadn drd erkek olan
ilk insanlarla, temiz topraktan yaplm bir sandkla iner. Bu
sandk teki yarsnn kirlettii topraklar zerine konarak
bu topraklar temizler. tk insanlar, topluluk halinde topra
ekerler. Bir baka deyile, kltr balatrlar.
Tilki, "sz" ald iin cezalandrlr ve Amma dilini ke
ser; yani szden mahrumdur ama penelerinde bir baka
dil sakldr. stelik tilki, Amma'nn zamanlamasnn dn
da kalmay baarmtr, bu nedenle zaman ddr ve gelece
i grebilir (ayn nedenle, Dogonlarda, tilki kahin bir yce
lik kabul edilir) .
Dogonlarn inanna gre sz, insan bedeninin i organ
larnda oluur, pier; tkrk yani su "sz"n ana maddesi
dir, sze hayat verir, kalbin ssyla szn suyu snr ve ci
erlerle yukarya pskrtlr. Azn iinde bir kuma gibi
dokunarak dudaklardan dklr.
Dnyada varolan her eyin bir anlam, dili vardr, nk
dnya ve iindeki her ey Tanr'nn sznden olumutur.
Yaratlan her eyde Tanr'nn sz bulunur, nemli olan bu
sz duyabilmek, anlayabilmektir.
44

Yunan mitolojisinde dnyann kuruluu

Balangta Kaos vardr. Bu psikotik ekirdek iinde her

ey belirsiz, farkllamam ve ayrmamtr. llkin toprak
ana tanras Gaya ortaya kar. Gaya, Uranos'u (gkyz)
dourur. Uranos korkun, sert karakterli bir tanrdr. S
rekli Gaya'dan ocuklar olmasna ramen, (Titanlar, Tita
nidler, Cycloplar ve Devler) bunlarn rekabetinden korktu
undan ocuklarn Gaya'nn en derinliklerinde, Tartarlar
diyarnda saklar. Sonunda Gaya isyan eder ve ocuklarn
dan Chronos'u (Zaman) , babasn hadm etmeye ve bylece
yerine gemeye ikna eder. Chronos babasnn penisini ke
ser; acyla kendini Gaya'nn stnden yukarya eken Ura
nus gkyzn oluturur, aydnlk doar. Uranos'un sula
ra den cinsel organlarndan Eros, kpklerden ise Afrodit
doar. Gaya'nn (topran) stne srayan kan damlalarn
dan Erinyesler (aile ve baba sularnn intikamclar tan
ra; bu tanralar, sosyal dzenin koruyuculardr) oluur.
Uranos olunu lanetleyerek ayn eyin kendi bana gelece
ini ve ocuklarndan birisi tarafndan saltanatna son veri
leceini haber verir.
Chronos, Rhea (kz kardei) ile birleir. Ancak, babas
nn kehanetinden korktuundan ayn iddet geleneini de
vam ettirerek btn ocuklarn yutar (Hestia, Demeter, He
ra, Hades, Poseidon) . Rhea en son ocuu Zeus'u yutulmak
tan kurtarr ve Girit adasna saklar. Byyen Zeus, karde
lerini babasnn karnndan kurtarmak iin okyanus kzlarn
dan Metis'in yardmyla babasna bir iki iirtir ve kusmas
na yol aar, bylece kardelerini kurtarr. Daha sonra Zeus,
Titan ve Devlere kar savaacaktr. Bu savatan Zeus lm
l Herakles'in (Herkl) yardmyla galip ksa da, Gaya'nn
ocuklarnn intikamn almak zere yaratt korkun Typ
hon, Zeus'un el ve ayaklarnn tendonlarn keser. Zeus, Pan
45

ve Hermes'in yardmyla Typhon'u yenerek (ayn zamanda,

sembolik olarak anaerkil dzeni de bylece ykar) sosyal d
zeni getirir. Dier btn tanrlar Zeus'un iktidarn kabul et
seler de, hayat dokuyan, sonra da bu hayat ipliini lm
le koparan kader tanralar Moiralar, bu iktidara boyun e
mezler.
Dogon mitinin tek tanrc dinlerin yaratc Tanrsyla ben
zer birok ortak noktas olmas dikkat ekicidir. Bu mitin
ieriinde, iki nemli enin "sz" ve "zaman"nn kart
l ama vazgeilmezliklerini grmek mmkn. Sz dze
nin, toplumsal ahengin paras iken, kargaa ve kaos, sz
den mahrumdur.
Sosyallemenin arac dil-sz iken, gelecein, ilerlemenin
habercisi ise karklk ve dzenin bozulmasdr. Nommo,
insanlara uygarln ilk aralarn verir; sz bu srecin temel
gereksinimidir ( kutsal kitapta da Tanr'nn kelam, dn
yann oluumunda yer alr. Tanr, nefes yoluyla bu gc
n insanlara devrettikten sonra, onlarn dilinden uzaklar) .
te yandan, ok farkl iki kltre ait olmalarna ramen,
iki kurulu mitindeki ortak noktalar, dnya dzeninin olu
masna dair benzer bir dnce sisteminin rnleri izleni
mini verirler:

1 . Tek, aslnda tek bana deildir, bir ikiliin beraberlii

dir. Ancak bu ikilik ayrmamtr, aynln iki farkl yz
dr (Dogon mitinde yumurtann iindeki "ikizdir" , Yunan
mitolojisinde ise Gaya ve Uranus birbirine yapktrlar) . Bu
Tekliin iinde tekilik yoktur, en azndan bilin dzeyin
de deildir; cinsiyet farklar yoktur. Bu fark, kaostan ktk
tan sonra oluur.

2. Dnyaya geli ve dzenin olumas bir "itaatsizlik" ey

leminin sonucudur. Kaos'tan veya Teklikten kmann yolu,
temel bir yasaya kar gelmekle mmkndr. Dogon mitin
de ikizlerden biri, ayrmaya, ikizinden kopmaya karar verir;
46

Amma'nn yasasna kar gelerek, zamanndan nce dnya

ya gelir ama karkla yol aar. kizi "kelamla" bir dzen
getirene dek, bu kargaa devam eder. Burada ikizler artk
ayrmlardr (birisi karkl, dieri dzeni temsil eder) .
Yunan mitolojisinde de ayrma, babann hadm edilmesiy
le mmkn olur; "baba cinayeti"16 ayrmay salar ama ka
rklk ve savalar da beraberinde getirir.

3. Ayrma ancak " iddet" yoluyla mmkndr. id

det eylemlerinin sonucu, bir vazgeme sz konusudur. D
zenin kurulmas "sacrifice"ler pahasna olacaktr; Tilki
"kelam"dan yoksundur, Nommo ise dzeni korumak iin,
gelecein ne olacan bilmekten, yani "kader"den feragat
eder. Ayn ekilde, Zeus sosyal dzeni kurmak iin savalar
verir ve tanrsal bir g olan "kadere sahip kma" yetkisin
den vazgemek zorunda kalr.

4. Dogon mitinden de anlald gibi, dnyann kuruluu

bir "doum"dur. Doumun btn elerini ierir: Yumur
ta, ikiz, plasenta, sular. Toprak, ilenmeden nce, dzensiz
liin, kaosun mekandr ama hareket halindedir. Dllendi
i zaman (stelik ensest bir iliki sonucu) ortaya kan kar
gaa daha byk iddete yol asa da, yeni bir dzenin ha
bercisidir. Boz Tilki, kargaaln, dzensizliin yaratcs
dr ama kargaa olmadan, dzene gemek mmkn deil
dir (nitekim Dogon mitinde Amma, Boz Tilki'yi yok etmez) .
Yeni dzene gemek iin kaosa ihtiya vardr ve dnyay ile
riye gtren de bu hareketliliktir. Nommo ve Boz Tilki kar
t ama ayn matrisin ikizidirler; Tilki lm, kurakl, k
srl getirir. Nommo da Tilki'nin yktklarn tamir ederek,
dzene sokarak, insanlarn ilerlemesini salar. Ayn ekilde
Yunan mitinde de, kargaa ve ensest hikayeleri birbirini iz
ler; Gaya kendi dourduu Uranos ile iftleir, Chronos kz
16 Daha sonra, Freud Oedipus Komleksi'ni bu "baba cinayeti" eylemi zerine ku
racaktr.
47

kardei Rhea ile birleir ve bu ensest ilikiler karde savala

rna, baba cinayetlerine yol aar.

5 . lki hikayede de baba (Amma, Uranos, Chronos) ocuk

larnn ayrmasn engeller; Amma, ocuklarnn ikiz ola
rak, yani dii ve erkek olarak gelmesine karar vermitir; an
cak babasnn kuralna kar karak darya kan, ilk id
dete yol aan, ikizin erkek tarafdr. Uranos ocuklarn sak
lar, Chronos yutar; burada da babaya itaatsizlik erkekten
gelmekle kalmaz , stelik baba hadm edilir. Her ne kadar
Boz Tilki'nin dii taraf bereket ve dzenin koruyucusuysa
da, Boz Tilkisiz gelecek kurulamaz. Yunan mitolojisinde ise
erkek figrnn basknl daha da aktr; dzenin tam ku
rulmas, Zeus'un verdii savata anaerkil dzenin Gaya'dan
kalan sembol Typhon'u yenmesiyle gerekleir: "Baba si
mas tinin, bilincin gelimesi iin gerekli ara, kltrn de
vamnn referansdr. Zaman geldiinde kar klmas, is
yan edilmesi, yani mecazi anlamda ldrlmesi gereken, da
ha sonra da sululuk ve pimanl getiren simadr. "17
Erkek, nce babasna kar karak (sembolik anlamda l
drerek) ayrmay salar, ayrmadan sonra da annesinin
dourganl zerinde iktidarn kurar.
Nitekim kadnn gcnn artk tamamen yok olduu bir
baka kurucu mit olan Tevrat'ta, balang hikayesi tersine
dner. Balangta kaos deil uyum vardr; bu uyum iinde
Adem ile Havva, bir btnn iki ayn parasdrlar ve ilk g
naha kadar cinsiyet ayrmnn farknda deildirler. Bu dzen
de bir itaatsizlik sonucu yklr ama bu kez suu ileyen erkek
deil kadndr, kadn itaatsizliinden sonra dzen altst olur.
Kurulu mitlerinde bu cinsiyet kartl, lml varlk in
san iin, bir baka "monad" (Bela Grunberger'in tanmn yap
t ekilde) kartlk olan doum ile lmn de ifadesidir.
17 Andre Green, Pourquoi !es pu!sions de destruction ou de mart, Panama, 2007,
175.
48

s.

Yuvarla n iindeki kartlk

Hayat veren kadm: Doumun esrar1

nsan, insanileme sreci iinde (hominisation) , dnce
aamasna geldiinde, ilk sorgulamalarnn yaknndaki nes
ne ve hemcinslerine, kendi bedenine ynelik olduunu d
nebiliriz. Ta dnemine geldiinde, alet kullanmay
renmi insan -ta bir alet gibi kullanmak, frlatmak-, dtan
gelecek her trl saldrya kar, korumak zorunda olduu
bedeninin hapsinden de kurtulur. Ta frlatarak dierleri ve
kendisi arasnda koruma mesafesini yaratan insan, amay
baard bu korunakl alanda "kltrn" de oluturmaya
balar. 1 8 Bu sre ayn zamanda dnme, sorgulama ve ke
iflerdir. evresini saran doay, hayvanlar, bitkileri ve be
denini inceleyen, gzlemleyen insan iin kartlklar, zel
likle kadn ve erkek bedeninin farkll, (bedenlerden akan
svlar, kan ve spermi kefeder) nemli anahtarlardr. Hat
ta Heritier'e gre bu cinsiyet farkll gzlemi, tm dnce
sisteminin -geleneksel olduu kadar bilimsel dnce siste
minin de- temelini oluturur. Bu temel snflandrmalardan
ve kategorilerden oluur. 19 Ayny bulan homo sapiens, ayr
y da bulur. Daha sonra ideolojik sistemlerin dayana ola
cak aynlk/farkllk kartl, kadn-erkek snflandrmala
rnda da bulunur (scak/souk, kuru/ya, aydnlk/karanlk,
vb. ) . Bu kartlklar iinde hiyerarinin kurulmas, biyolojik
18 Bu konuya ilikin, bkz. P. Sloterdijk, Ecumes, Sphi:res III , Franszca'ya eviren:
O. Mammoni, Maren Seli Editeurs, Paris, 2005; Michel Serres, Hominiscense,
Le Pommier, 2001.
19 Franoise Heritier, Masculin!Feminin II, Dissoudre la hierarchie, Odile Jacob,
2002, s. 15-19.
Bu cinsiyet farkll ve dalist dnce, kutsaln temel boyutlardr ve kut
sallk kartlklar, kartlarn birlii ve ayrmas zerine kurulur. Bu nedenle,
feminizmin getirdii toplumsal cinsiyet boyutu ve tartmas hem konumuz
ddr hem de kutsalln analizinde, ilevsellii ok snrldr.
49

olgularn sembolletirilerek sosyal dzene tanmas ile ger

ekleir; kadn-erkek eitsizlii biyolojik ya da doal koul
lardan kaynaklanmaz, bu farklla atfedilen semboliin hi
yerarisinden kaynaklanr.
Peki bu sembolik, erkek egemenliine ne zaman geer?
Hangi aamada bu farkllk erkeklerin avantaj haline ge
lir? Neden erkekler bu cinsiyet farklar arasnda bir hiyerar
i kurma gereini duyarlar? Ve neden bu hiyerari iinde er
kein stnl evrensel ve deimez kabul edilir?
Bu sorularn olas yantlar, insanln afanda aklna
den baka sorularda aranabilir: ocuk, kadn karnna na
sl der? Kan, sperm gibi beden svlar nereden gelir? Ara
larndaki ba nedir? Neden kadnlar dzenli aralklarla kan
kaybederler (oysa erkek sperminin bedeni terk etmesi, cin
sellikle balantldr) ? Kan ve spermin ocuun oluumun
daki rolleri nelerdir?
Bu sorularn yan sra, kadn-erkek farkllnda, kadnla
rn erkeklerden "fazla"s20 diyebileceimiz birtakm nitelik
leri ve zellikleri vardr. Biyolojik olduu kadar temsili an
lamda da bu "art" zellikler, ayn zamanda esrarldrlar.

Kadnn yuvarlakl: Yaratc btnlk

Kadnn bedeni kozmik bir bedendir. Her canlnn doa

sndaki dngden (yeme, ime, uyuma) te, kadn bedeni
bal bana dngsel bir alandr; regl kanamalaryla belir
lenen, ergenlikten yalla dek olan bir dnemin devridir.21
Kanamann kesildii dnemde baka bir dng onun yerini
alr; kadnn karn yuvarlaklar, baka bir "hayat dngs"
20 Bu "fazla"ya da "art"nn kutsal iinde zel bir anlam vardr. Kutsal olan hep
bir "art" ierir. Daha sonra tekrar bu "fazla"ya deinilecektir.
21 Birok dilde, bu kanamann adlandrlmas, devirsel karakterine gnderme ya
par; regle, cycle (Franszca) period (ngilizce), adet.
50

kadnn karnnda balar. Bedenini doumla terk ettiinde

ise, kesintiye uramadan baka bir devre dnr; kan yeri
ne st vardr, kadn style bebeini besler, stten kesildi
inde kanama yeniden balar ve bu byle menopoza dek de
vam eder. Bylece, doann ve insann kendi dndaki dn
gsnn yan sra, -insanlar doarlar, yaarlar ve lrler
kozmik bir baka dng kadn bedeninde yaanr. Bu d
zen, bazen doada da olduu gibi kt kazalarla (ksrlk,
dk, l bebek, vb. ) sarslsa da, kadn bedeni kozmos gi
bi, her eyi iine alan kapal bir yuvarlak, kendi iinde dze
ni olan bir dnyadr.
Bu kozmik beden baka bir nitelie, tanrlarla yarabile
cek zgn bir gce daha sahiptir: Yaratmak.
Kadnlarn dourma gc ve bu srecin gizemi, 22 daha
sonra erkek egemenliinin tanrlara atfettii ikinlik iinde
akn bir gc hatrlatr. Bu g, gizemli olduu kadar kor
kutucudur da. Kadn, kendine benzeyeni dourmakla kal
mayp, kendine benzemeyeni de dourabilendir. Kendi cin
siyetinden ocuk yapabildii gibi, teki cinsiyetten de ocuk
yapabilir. lki cinsiyetten de ocuk yapabilmek demek, nes
lin devam, insanolunun gelecee almas ve grubun, top
luluun yaama garantisi demektir. Topluluun dzeninin
sreklilii, kadnn dourganlk faktrnden geer, yani do
urganlk, bir eit iktidardr.
Kadn bedeninin bir baka esrarengiz ortam ise kadnn
cinselliidir. Kadn cinsel organ, "karanla" dnk, erke
in cinsel organn iine alan ve erkekliin gc, menisini de
iinde tutan gizemli bir boluktur, bir maaradr. Cinsellikle
ilgili pasif bir gtr ama aktif olan erkein enerjisini yutar.
Bu anlamda, baz evrimselci yaklamlar, babann fizyolo
jik rolnn henz bilinmedii dnemlerde, kadn egemenli22 Dourma srecinin gizemlerinin akla kavutuu gnmzde bile, doum
"hayat mucizesi" olarak nitelendirilmeye devam eder.
51

inin varolduunu, ana tanra kltlerinin bu egemenlik d

nemlerinin kalntlar olduunu ileri srerler. Ancak, henz
neolitik devrimi yapmam insan iin kadn cinsel organnn
esrar ile dourganlk arasndaki ba ne zaman ortaya k
mtr bilinmese de, erkek sperminin dourganlktaki rol
nn anlalmas, byk bir olaslkla, "art"lar tayan kadn
zerinde erkek egemenliinin de balangcdr.
te yandan, bu tarih ncesi insan, evresinde gzlemledi
i, ya da avlad hayvanlarda da (zellikle memeli hayvan
lar) , diinin dourganlnn farkndadr. Dolaysyla "do
urma" gcnn sadece kendi hemcinsinin kadnlarna ait
olmadn grr. ldrebildii dii hayvan kendi gcnn
ispat, ldrme gcnn ise, hayat verme kadar nemli ol
duunun gstergesidir.

Erkek egemenlii: Spermin gc

Aristo'ya gre kadn (dourganl) , kendi bana brakl

dnda sadece maddeden (et) oluan bir varlk olduundan,
anarik ve korkun biimlerde geliebilir. Bu anarik yap,
erkein sperminde varolan "pneuma"nn23 gc sayesinde
kontol altna alnabilir. Erkein, baz kimyasal bileenler so
nucu kemiklerinde gezen bu deerli svs, menisi, beyinde
depolanr ve pneuma bu svya g verdii gibi, insan formu
nu , tini, hayat ve kimlii verir. Omurilik aracl ile beyin
den erkein penisine inen bu sv, cinsel iliki srasnda da
rya atlsa da, tkenmez, durmadan kendini yeniler. Erkein
cinsel gc ile dnme yetenekleri, ayn kaynaktan gle
rini alrlar. Erkein spermi kadna getiinde, kadn iin de
il bebek iin kullanlr. Kadn ise doldurulacak bir karn
boluu, sadece bir matristir.24
23 Pneuma: Eski Yunanca'da, nefes, hayat anlamna gelen deyi.
24 Aristote,
52

De la generation des animaux, Belles Lettres, 961.

Kadn her iki cinsiyetten de ocuk yapabilse de, ocuun

cinsiyetini belirleyen, erkein "pneuma"snn gcdr. S
cak kann sperme dntrebilen erkein gc yeterince
baskn ise ocuk erkek olur, bu gcn zayf olmas halinde
de kz ocuk doar. Kz ocuu dourmakla balayan bu za
yflk, sakat, deforme bebekler dourmann ilk aamasdr.
Ayrca, Aristo, kadnlarn fiziki olarak zayf, souk ve
nemli yaratklar olduklarna dikkat eker - makbul olan ise
erkekler gibi, kuru ve scak olmaktr. Bunun nedeni, kendi
iradelerinin dnda kan kaybetmeleridir. Scakl veren kan
ve sperm, erkeklerde denetlenebilir eylerdir; erkek avlan
ma, sava, yarma gibi kendinin karar verdii eylemler so
nucunda kan kaybedebilir.25
Hipokrat, Aristo'dan yz yl nce, kadn rahminin kadn
larn beyni olduunu syler. Plutark, ocuun kan ve kemi
inin baba tarafndan, et ve yan ise anne tarafndan gel
diini ileri srer. Msrllara gre erkek menisi kemikler
de, zellikle omurgalarda oluur. F. Heritier, Bat Afrika ar
kaik toplumlarn tmnde, ocuun dllenmesinin ayrca
lkl olarak babalara ait olduuna dikkat eker ve Samo ge
leneklerinden rnekler verir; Samo inanlarna gre, erke
in kan ocuu dller. Eer erkein kan kadnnkinden da
ha gl ise ocuk olur. Nysakularda ar olan makbuldr
ve ar kadnlar kocalarnn spermini ilerinde tutabildikle
rinden, byk ve salkl erkek ocuk dourabilirler. Zayf
olanlar ise, bu deerli svy iinde tutamazlar. Smerlerden
25 F. Heritier, bedenden kan svlann niteliinin, kadn-erkekleri farkl etkiledi
ini ve bu irade d kan kaybnn kadn daha zayf bir kategoriye soktuunu
belirtir. Erkein ise seimiyle kan kaybetmesi, kadn stnde iktidarnn sem
bollerinden biridir der. Bize gre, bu noktada birka sorun ortaya kar: 1) ar
kaik insan iin, "irade" uzak bir kavramdr, 2) erkein, kadnn kendi iradesi
dnda kan kaybettiini kavramas zordur, 3) kaybolan kana ramen, kadnn
hayatta kalabiliyor olmas, tam tersine bir fazla gcnn olduunun iaretidir.
Nitekim, Aristo'nun bu kan kaybn, "iradeye" balamas, tm syleminde ol
duu gibi, korkutucu bir gc erkek tarafna ekme isteminin bir iaretidir.
53

Afrika kabilelerine dek erkek spermi, btn kltrlerde y

celtilir, ocua akln, gcn veren bu erkek svsdr. Ka
dn ise dn alnm bir geit, ocuun (zellikle erkek o
cuun) geici i mekandr.
Bylece erkek, ocuk yapmadaki rolne stn bir deer
vermekle kalmaz, kendine benzeyeni yaratmak iin kadn
bedeninden gemek zorunda olduundan, bu iktidarszl
n baka iktidarlar kurarak telafi eder, mutlak egemenli
ini kurar.
Erkek iktidar, kadnlarn yaratma gcnn yaratt kor
kuyla ve iki ayr cinsiyetten de ocuk yapabiliyor olmasyla
ba etmek iin, kadnn dourganlk srecine tamamen ha
kim olmaya alr. Kadnlarn dourganlnn sosyal kon
trol ve cinsiyete gre i blm, kadn-erkek eitsizlii
nin balangcdr. Ancak bu eitsizlikten mutlak erkek ege
menliine gei ve erkek deerlerinin stnlnn evren
sel olarak kabul baka mekanizmalarn devreye girmesini
gerektirir.
F . Heritier, erkeklerin dourganlk gc karsnda, ka
dnlara sahip karak ve kz kardelerini ve kzlarn dei
toku arac olarak kullanarak iktidar sahibi olduklar gibi,
bu iktidarlarn hakl karacak bir ideolojik sistem ve sy
lem sistemi oluturduklarn vurgular.26
Neslinin devam iin, dourgan kadnlara ihtiyac olan er
kek iin kadn bir anlamda deerlidir ama deerli olan sade
ce kendisine ve grubuna saklamas yeterli deildir. Dour
gan kadnlara sahip olmak, her topluluk iin hayatta kalma
sorunudur. Deerli olan zenginlie dntrebilmesi iin
sava ve dei-toku yoluyla darya kadn vermek vermek
veya almak durumundadr. Bu alverii yapabilmesi iin ka
dn nesneletirmesi gerekir. lnsan, nesneletirdii zerin
de egemendir, nesneletirdii lde tekine sahip olabilir.
26 F. Heritier, a.g.e.,
54

s.

16.

Bu nesneletirme srecinde erkekler, sosyal rgtlenme

nin matrislerini kendilerine gre belirledikleri gibi, bu zen
ginlikten kazandklar iktidarla kadnlar anne rolne sk
trarak, i ortamlardan kmalarn engellerler.
te yandan, hamilelik ve bebek bakm sreleri, kadn
larn i ortamlarda kalmalarn kolaylatrr. zellikle in
san bebeinin "neoteny" (erken doum - prematre) nitelii
ok uzun bir renme sreci gerektirdiinden, kadnlar d
ardan kopard gibi i gcnn deerini de tamamen yok
eder; topluluun yiyecek ihtiyacnn yzde seksen beiyle
doksan arasndaki blmn toplayclkla karlayan kad
nn emeinin karl hi iken, erkek yzde onluk avlanma
ile tm prestiji ve deeri elinde toplar.
Neolitik devrimle balayan topran ilenmesi dourgan
l artrr ve "dii toprak tanralarn" ortaya kt d
nem de neolitik dnemdir. Bu tanralarn varl kadnla
rn iktidarnn deil, bereketin, dourganln yceltilme
sinin bir sonucudur. Kadnn rahmi, doum, anne kuca
imajinerleri ile tarm arasnda iliki kolayca kurulur: Top
raa ekilen tohumun topraktan kp yeermesi, bymesi,
kukusuz insanolunu bitkiler, toprak ve genel doal olgu
lar ile metafizik bir balant kurmaya iter: Tarm ve topran
bereketi ile anne-doum-ocuk benzerlii, dii matrisler
le, tanralarla balant kurulmasna yol aar. Nitekim, bir
ok kurulu mitolojisinde yeryz dii tanralarda simgele
nir: Yunan mitolojisinde Gaya, yer tanrasdr. Anadolu'da
bereket tanras Kibele'dir (Kybela). Toprak hem doumun
hem de lmn mekan olduundan, Peter Sloterdijk' g
re lm bir anlamda da, "anne karnna" dn, yani "ebedi
dntr" . Bylece, neolitik dnemle llerini gmme gele
nei, ritelleri ve anne rahmini andran ilk maara-mezar
lar ortaya karlar. Bu dnemdeki yerleik toplumlarn bir
ounda dnyann imajna ilikin mitler rahimle ilikilidir;
55

toprak, ev, tarla-apan, doum ve tohum, maara, yumurta,

deniz-gemi, vb.27
Bu denklem iinde, hala metafizik gc elinde tutan tan
ralar iin erkek rahipler cinsel organlarn kurban eder
ler: Kibele uruna cinsel organlarnn kastrasyonunu kabul
eden rahipler iin bu eylem, tanra ile topran altnda bir
lemenin ayrcal, mkafatdr ve bu adet, Frigyallardaki
"Magna Mater"den, Artemis'e, Hiyeropolis'e ve Hindistan'da
(bugn bile) Byk Anne'ye dek devam eder. Aknln er
kek tarafna gemesi ise, gkyz ve k mitlerinin devreye
girmesi ve gene "kastrasyon" ile mmkn olur. Bu kastras
yondan ya da ilk cinayetten sonra, yani iddetin araya girme
siyle, erkek egemenlii tanrlar dzeyinde de anne tanra
lardan baba tanrlara geecektir.

Hayat alan erkek: lmn esran

Arkaik insan iin doumun nereden geldii aktr; arka
snda ruhlar, tanrlar fikri olsa da, ocuk dnyaya bir kadn
araclyla gelir; hayat veren kadndr. Oysa lmn ne
reden geldii belli deildir. Freud'a gre, arkaik insan iin
lm, ilk ldrlen kurbann ansdr, onun cesedidir.28
Dnyann kuruluu mitlerinin ounda olduu gibi, kozmos
bir kurucu cinayetten sonra kurulur ya da Tevrat'ta olduu
gibi, ilk insanlk kltrnn balangc bir ldrme hikaye
sidir (Habil ile Kabil) . lm belirsizden, bilinmeyenden ge
lir. Arkasnda ycelik, ruh, "Tanr" fikri olmayan lm yok
tur. "Her lm aslnda bir ldrmedir," der Levinas.29 l
mn insandan gelmesinin tek yolu ise, ldrmektir.
27 P. Sloterdijk, Bulles . . . , s. 304-306.
28 S. Freud, Totem et Tabou, Petite Bibliotheque Payot, 1968 (Totem ve Tabu, ev.
Sahir Sel, Sosyal Yaynlan, 1996).
29 Emmanuel Levinas, Totalite et infini, Biblio essais, 2000.
56

ldrme deneyimi de insan iin bir eit tanrlarla yar

madr. Freud, ktle ve ykmaya ynelik eilimlerin insa
nn temel zellikleri olduuna dikkat ekerek, "eytan sima
s, Tanr'y temize karmak iin bulunmu en iyi kurnazlk
tr," der.30 lm, kan aktmak hem korku hem de hayran
lk uyandrr. Hem kirletir hem temizler. Kutsala ait bir kar
klktr. lm, kutsal ile profan da ayran temel faktrdr.
lm almak ve vermek, olaann, sradann tesindedir;
belirli riteller ve kutsalln alannda gerekleebilir.
Hayvana avlanmay annesi retir. Oysa insann ldrme
ile karlamas, erkek dnyasna gemekle balar.
lmle her an karlaan insan, ldrmeye nasl ve ne za
man geer sorusuna yant vermek zor olsa da, bu geiin ok
erken olduu bugnk arkeolojik kazlarla ortaya kmtr.
Hemcinslerini ldrmeye balamadan nce erkek, avlanma
ile beraber ilk "can alma" deneyimini gerekletirir.

lk ldrme deneyimi: Avlanma

Walter Burkert'e gre avc erkek, ldrmek iin silah icat

eder. Ayakta durmak, silahlarn kullanmn kolaylatrr.
Ama daha nemlisi, avc erkein ortaya kyla yeni bir
sosyal dzen geliir. Cinsiyet ayrm balar ve bu ayrm ge
netik mirasn belirlenmesine yol aar. Av erkek ii olur ve
bedeni ona gre dnme urarken (daha gl ve hzl) ,
kadnlarn hatlar giderek daha byk beyinli ocuklar do
urmak zere yuvarlaklar.31
30 S. Freud, Le malaise dans la culture, Oeuvres completes, XVIII, PUF, 1994 iinde
(Uygarln Huzursuzluu, Metis Yaynlar, 1999). Freud'un "lm itkisi" (pul
sion de mort) kavramnn analizi her ne kadar ok ilgin olsa da, konumuzun
snrlarn atndan, detaylara girmiyoruz. Ancak, Freud'un genel analizi, ok
erkek modeline oturduundan, ykmak ve saldrmak, zellikle "erkek insan"a
ait niteliklerdir.
31 Walter Burkert, Homo Necans, s. 28-30.
57

insanolunun dier memeli hayvanlara gre ok koru

nakl byme sreci (netony) , ayn zamanda aklnn geli
mesine ve karmak bir kltrn bir nesilden tekine tan
masn salar. Bu uzun renme ve ge bamszlama sre
ci bir yandan da gvenlik iinde yaamn srdrmesi gerek
sinimini ortaya karr. Erkek ocuk bu gvenlik ortamn
kadnlar arasnda bulur; bu ortam korunakl, gvenli, sev
gi ortamdr, "ierisidir" . Bu ortamdan erginlie geii ise er
kekler araclyla olur. Geite ldrmeyi, fiziki acya kat
lanmay ve evinden uzakta avlanmay renir; yani "dar
ya" alr. Bylece yeni yetikin erkek, sevgi ve gvenlik or
tam ile macera ve lm ortam arasndadr, yani iki dnya
nn (ierisi ile darsnn) adamdr.
Walter Burkert, insann Homo Necans (ldren adam) ol
ma srecinde, psikolojik dzeyde, avlama eyleminin cinsel
lik ile saldrganlk arasndaki karmak ilikiden kaynaklan
dna dikkat eker.32 insan geliim srecinde, avlanmaya
geerken, bir yerde kendini aar ve bu srele birlikte pek
ok manevi kaynaklarn harekete geirmek zorunda kalr.
Saldrganl hayvanlara yneltmek baz sonular dourur:

1 . Av hayvan bir rakibe dnr.

2. Hayvana da insana davranld gibi davranlr; ikisi ara
sndaki deitirebilirlik ya da yer deitirme, hep vardr.

3. Hayvan da insan gibidir; nefes alr, koar, bakar, vb.

zellikle memeli hayvanlar avlanr; nk organlar insan
larnkine benzer ve en nemlisi akan kan, insannki gibi s
cak ve krmzdr.
4. Ve lm annda, insan ile hayvan arasndaki benzerlik
arpcdr. Bylece av, bir ekilde kurbana dnr.
Avlanma, zellikle bir erkek ii olduundan, erkeklerin sal
drgan tavrlarnn daha gelimesine yol aar. Dier hayvan
lara gre zaten cinsellii daha fazla olan "plak maymun"un
32 Walter Burkert, a.g.e., s. 33.
58

saldrganl cinsellikle birleince, "taan bir saldrganlk"

oluur. Bylece, insan topluluklar arasnda bir "saldrganlk"
fazlas doar. Bu saldrganl ieriye deil, darya ynelt
mek gerekir. Bu hem topluluun bireylerini birbirine balar
hem de saldrganl ynlendirir. Mannerbund (erkek birlii)
birbirine bal, salam bir grup oluturuyorsa, bu ieride va
rolan toplanm potansiyel iddet sayesindedir."33
Potansiyel iddet bir taraftan topluluk bireylerini birbirine
balarken, patlamalara da neden olur. Avlanmak, bu enerji
nin patlayp kmasn salar. Ancak bunun ite ve dta ba
ka sonular olsa da, cemaat, erkeklerin kanl ilerine katlm
biimleriyle tanmlanr. Bu topluluk ii egemenliin sonu
cunda avclar, bir sre sonra dnyaya egemen olacaklardr.

Hemcinsini ldren insan

nsanolu yerleik olmadan (neolitik dnem) ok nce,

yanda ile savamay, hemcinsini ldrmeyi renmitir.
Paleolitik dnemden kalan maara resimlerinde (Lascaux),
ince mzrakla yaralanp kaskat kalm bedenlere, i organ
lar darya frlam insanlara rastlanr. Daha nce iddetin
hayvana ynelik olduu resimler ounluu olutursa da,
Cosquer maarasnda M 20.000 yllarna ait olduu d
nlen, srtndan bir cisimle yaralanm insan figr dikkat
eker. Yani insann avlanma dneminden kalma bir iddet
ve ldrme deneyimi bulunur.
Neolitik ile birlikte tarmsal retime geen insan, gebe
likten vazgeip topraa ve doal olarak yaad mekana ba
lanmaya balar. Bir yandan toprak paras ile kimlii btnle
irken bir yandan da toprak blndke, buna bal kimlikler
arasnda atmalar, kavga ve savalar da ortaya kar. Tarm
sal alann ukurlar, ot ynlar ile blmeye balar; zel ml33 W. Burkert, a.g.e., s. 32.
59

kiyet henz sz konusu deildir ancak saldn, kolektif ldr

meler ve infazlarn artt grlr (bulunan arkeolojik kaz
larda, ezilmi kafataslar, elleri ayaklar balanm iskeletler
ve bunlarla beraber kanibalizm izlerine rastlanr) . Daha son
raki dnemlerde ise sava sahneleri, toplu mezarlar bulunur.
Btn bu srelerden ortaya kan iddet, saldr ve ritel
savalar, cilal ta dneminden sonra bronz ve demirin bu
lunuuna paralel olarak art gsterir. nsan, kulland alet
lerle kendini korumay renirken, hemcinslerine saldrma
y da renir.
Yaz ncesi bu dnemlere ait ilk mezarlarn bulunduu ar
keolojik kazlar, ilk siyasi organizasyon, teknik malzemenin
geliimi, dini trenler ile karlkl askeri saldrlar arasnda
bir ezamanllk olduuna tanklk ederler.

Theos - Polis - Polemos (Tanr-ehir-sava)

Bir topluluu ortak bir arpma ruhuna sokmann bir

baka yolu da savalardr. Bildiimiz kadaryla btn in
sanlk tarihi bir fetihler ve savalar hikayesidir. Sava, erkek
egemen toplumlarn kendilerini temsil ve ispatlama biimi
dir. Arkaik dnyada av, kurban, sava, sembolik olarak bir
birleriyle deiim halindedirler.
Pierre Bayle, Dictionnaire historique et critique adl eserin
de, insann dman olarak grd kiiye ktlk yapmay,
kendine ktlk olarak geri dnse bile, dier iyilik eylem
lerine tercih ettiine dikkat eker: "nsan dmanna kt
lk yapmak iin kendi cann actmay, dmann lehine d
nebilecek ama kendisine de iyi gelebilecek bir eyleme ter
cih eder."34 Olivier Abel'e gre ise sava, dini bir olgunun en
mkemmel biimidir. "35
34 P. Bayle, Dictionnaire historique et critique, dijital srm - POF.
35 Olivier Abel, De l'amour des ennemis et autres m'ditations sur la guerre et la po60

Efesli Heraklit M 6. yzylda, uzun bir bar dnemi

nin evrenin ykm, kolektif bir intihar anlamna gelebi
leceine dikkat ekerek "Her eyin babas ve kral sava,
'polemos'tur," der. Bu cmlede, dikkat edilirse, polemosun
kayna anne deil babadr.
Anne sevgi ve i ortam temsil ederken, baba d dnya
nn ve ldrme deneyiminin yol gstericisidir. Kadnlar na
sl dini trenlere bakanlk edemiyorlarsa (dini iktidar elle
rinden alnmtr) , ldrmek, savaa katlmak da onlarn ii
deildir (siyasi iktidar) . Kadnn sava olabilmesi iin ya
jeanne d'Arc gibi bakire olmas ya da Amazonlar gibi meme
sini kesmesi gerekir. Athena mzra tutabilmek iin ocuk
yapmaktan feragat eder. Hayat veren ile hayat alan, "lm
veren"36 ayn deildir.
Bu erkekler dnyasnda ldrme deneyiminin iktida
r, sava-bar kartl ve onun sentezinden oluur. Dn
ya ve evren bu karlklarn gerilimi iinde varolabilirler.
" eliki-birleme" ikilisi, sosyal barn ve uyumun iki
ucudur.
iddet szcnn Latince karl olan violentia, bir
normun inenmesi, kuvvetle ifade biimi, g kullanlarak
bir deerin ihlali anlamna gelen violare'den gelir. Bu etimo
lojik btnlk iinde, "g" kullanarak normlara ve yasak
lara kar kmak, kuvvetin yan sra, karsndakinin duy
gular ve dnceleri hakknda (umurunda olmasa da) bir
fikir sahibi olmay gerektirir. iddet kullanm, drtsel tep
kilerin tesindedir (kedinin fareyi avlamas, drtsel bir ol
gudur; igdleriyle belirlenmi kedi, u ya da bu fare ara
snda ayrm yapmakszn, karsndakini fare olarak algladlitique, Albin Michel, 2002.
36 Franszca'da, "lm vermek (donner la mart)", ldrmek anlamnda kullan
lr; "donner" fiili ise ba "don" kipinden gelir. Yani, dilin yaps iinde, "l
m vermek" = ldrmek bir batr.
61

nda , saldrr) Oysa, insan iin iddet kullanm, karsnda

kinin "ne olduundan" te bir analiz gerektirir. Bir dn
me-analiz srecinin rndr.

Homo Necans, ldrme deneyimiyle hayatn kutsall

nn bilincine varr; nk hayat kendisini lmle besler ve
onunla devam eder. Bu paradoks, iselleerek, genellee
rek ritellere geer. ldrme ileminin yaratt sarsntdan
sonra birleme, sululuk eyleminden sonra yeniden onarma,
ykmdan sonra yeniden kurma gelir.

62

iKiNCi BLM

Y UVARLAG I N 0 RTAS I N DA l(UTSAL

Kutsal nedir?

Kutsal insann formsuz eidir. Daha doru bir deyile, iki

ulakl isel bir ortamda, yaratt medyal bir iliki biimi
dir. Sloterdijk'n nceki blmde deindiimiz "borusal bir
yol, ii bo bir varlk" olarak tanmlad insann boluu
nu dolduran sembolik anlamlar dizisidir. Hayata ana kamn
da medyal bir iliki ile balayan, ancak "dnyaya atldnda"
yarm kalan insann yaratt mahrem bir alandr kutsal. Bu
alan bireysel dzeyde olduu kadar, toplumsal dzeyde de
benzer bir mahremiyeti korur. Monadik bir ilikidir; bireyi
kendi iinde, baka bir "ey"e balad gibi, kolektif dzey
de de topluluun tmn bir kapsl iinde tutan ve dar
dan, tekilerden ayran bir badr. Birey, bedenin iindeki bir
baka canl (ruh, tin, bilin vb.) ile iinde yaad toplumun
btnyle balarn kurarken, bu ift-birim olgusu onu ev
releyen kozmosla kurduu ilikileri de belirler. Kutsal, ikili
benlii aracl ile znelletiren insan, kutsaln etrafnda r
gtlenerek, kolektifin de tekilliini ve btnln salar.
63

Kutsal'n kendini gsterme biimleri, dnyann ontolo

j ik temellerini oluturur. Bu temeli arama kaygs , arka
ik insan ve hatta bugnn insan iin de geerlidir. Tm
kurucu mitlerde benzer temele gnderme yaplr: Kaos'un
Kozmos'a dnmesi, yce gler sayesinde ve bunun iin
yaplan kurban edimleri (sacrifice) pahasna olmutur. Bil
mediimiz dier dnya (Kaos) , eytanlar ve korkun yara
tklarn yaad dnyadr. Yaadmz dnya (Kozmos)
iindeki varlmz srdrebilmemiz ise kutsaln (sac

red) bu dnyann iinde sakl varlndan ve bu evrenin bi

ze daha nce adanm (consacrated) 1 olmasndandr. Bu
l balam, yani kutsanm-kurban-adanm (sacred-sacrifi
ce-consacrated) balam, kozmosun ya da evrenin temelle
rini oluturur.
Kutsal , kendisini birok ekilde ifade edebildii gibi,
kendine ait nesneler (klt nesneleri), kiiler (kral, rahip) ,
mekanlar (tapnak, ibadet yerleri) ve zamanlar (bayramlar,
lenler) iinde varln devam ettirir. Riteller kutsalln
zelliklerini kullanrlar, mitler ve dogmalar ieriine sahip
karlar, moral deerler ve yasaklar trevlerini olutururlar.
Kurban verme eylemi ise, kutsaln srekliliini koruduu
gibi, kutsal ile profan arasndaki alverii de mmkn klar.
Kutsallkla ilgili sylem, Regis Debray'in belirttii gibi,
"dnyann sonunu" ilan etmek anlamna gelmez; sakl olan
lar zerine, kklerimizin, llerimizin nerede olduu , cen
net bahesinin varl ya da gkyzndeki varlklarn niteli
ine ilikin eskatolojik bir sylemdir.2
Kutsal, ayn zamanda ayrmann gerekletii yerdedir;
yani her eyin belirsiz olduu kaostan kldktan sonra, kuModern insan her ne kadar dinsellikten kopmu olsa da, doaya ve dier can
llara kar tavr, hala bu adanmlk prensibine dayanr; doa stnde her ne
pahasna olursa olsun hakimiyet kurma abas, insann haklarnn stnl,
yaad dnyann kendisine mutlak aitlii grnden kaynaklanr.
2
64

Regis Debray, Lefeu sacre. . . , s. 439.

rulmu dzenle birlikte gelir. Ancak bu snrda ortaya kt

ndan, dnyalar kutsal-profan olarak ayrlm olsa da, ken
di iinde belirsiz bir anlam ierir.

Kutsaim ikili ve belirsiz karakteri

Rudolph Otto, kutsaln doast glerin varlna ili
kin bir duygu olduunu ve rasyonel dnce iinde akla
namayacan belirterek bu duyguyu mysterium tremendum
(rpertici gizem) olarak adlandrr. Ayrca prensip olarak
btn dinlerde varolan bu kavramn her eyin stnde bir
"fazla"y ierdiine dikkat eker.3
Nitekim Arapa'da Kuds; mbareklik, nezafet, pak olmak
ve noksanlardan uzak olmak anlamna gelir. branice'de Ka

dosh; ykselen, gizemli, en doru olandr. Bu semitik diller

de kutsal kavram, mutlak iyilii, mkemmellii ve mutlak
bir btnl ierir.
Rudolph Otto'ya gre kutsaln korkutucu, rpertici gize
mi ayn zamanda byleyicidir.4 Kutsal hep bir fazlay ier
diinden, insanolu srekli ona ulamann yollarn arar.
Kutsaln ekici gcne kar koymas mmkn olmad gi
bi, kutsala yaklatka kendi varl da bu byk g kar
snda erir. Dinsel yaam bu ekimin iinde balar.5
Kutsaln Latince karl sacer'in ise ikili bir anlam var
dr; hem tanrlara, ycelie ait hem de iren, rezil anlam
larn ierir. Giorgio Agamben, bylece bu kavramn an
lam belirsizlii ve dairesel bir karakter tadna dikkat
eker. Bu iki anlaml karakteri sacer'i, gndelik (profan)
olandan ayrr; kutsala yaklamak belirli kurallar ve rit3

Rudoph Otto, Le sam:, Franszca'ya eviren Andre jundt, Petite bibliotheque

Payot, 200 1 , s. 25.

Bu nedenle, Otto, kutsal karl, Latince kkenli sacer deil, byleyici ve

fazlal olan anlamna gelen numineu.x szcn kullanr.

R. Otto, a.g.e. ,

s.

1 12.
65

eller gerektirdii gibi, profan dnyaya ait kural ve yasalar

dan da kopar. 6
Birok kltrde, kutsal olan temizlii (pak olmak) ifade
etse de, uygulamada kutsal olanla iliki, murdar olanla ili
kiye benzer; kutsal olana dokunulmaz ama murdar olana da
dokunulmaz. Kutsal ve murdar olan iin tabular birbirine
benzer ve ikisi arasndaki snr her zaman ok belirgin deil
dir. rnein, birok kltrde aylk kanamas olan veya ye
ni doum yapm kadn murdar kabul edilir ve bu kadnla
ra dokunulmaz; ayr yerde yemek yerler, kullandklar eya
lar ayrlr, vs. Bu gelenek Hristiyanlk iinde de devam eder:
Yeni doum yapm kadn ekmee dokunamaz, kuyudan su
ekemez, kiliseye gidemez, evde kapaldr. Anadolu lohusa
geleneklerinde de, lohusa kadn ve bebei krk gnden n
ce dar kamazlar. Temiz olmayanlar iin kullanlan bu
kurallar, azizler, tanr-krallar veya rahipler iin de uygula
nr. Mikado, gnee kamaz, kulland tabak krlr, her
eye dokunamaz. Afrika'da baz krallar yetikinlie eritik
ten sonra, karanlk bir odada yaarlar. Yce olan ile murdar
olandan uzak durulur, nk etkileri ayn olabilir.
Kutsal ayn zamanda bir istisnadr. Gndelikliin, dnye
vinin tesinde, bir baka alann,faz!aln varln hatrlatr.
stisna, Agamben'e gre, yesi olduu btn tarafndan ie
rilemeyen ve zaten her zaman iinde olduu btnn ye
si olamayan eydir. Yani ierilme her zaman yelii at gi
bi, gsteren gsterilenden biraz daha fazlay tanmlar. 7 Kut
sallk ise bir fazlall ierdiinden, ait olduu, ierildii du
rumlarda bile, takn bir nitelii bulunur. Agamben'in hu
kukun temelini aklamada kulland saptamay8, kutsal6

Giorgio Agamben, "Se. L'Absolu et 'Ereignis"', Bibliotheque rivages, 2005, s. 162.

Roger Caillois, L'Hamme et le sam', Folio/Gallimard, 2006, s. 53.

Giorgio Agamben, Hama Sacer, le pauvair sauverain et la vie nue, Franszca'ya

eviren, Seuil, 1997 (Kutsal lnsan, Egemen lktidar ve plak Hayat, ev. 1.
Trkmen, Aynnt Yaynlan, 2001, s. 38).

66

la uyarlayabiliriz: Kutsal, istisnann bir eit ierici dla

masdr. Kutsal, tanmladndan hep biraz fazlasn ierdi
i iin de kutsaldr.

Kutsal-profan9
Bu ikili, insanlk tarihindeki en radikal kartlktr. yi-k
t ayrm bile bu radikallikte deildir. Kutsal-profan arasn
daki "eik" iki dnyay ayrr ama bu eikten geilebilir, iki
dnya arasndaki gidi-geli sreklidir ancak bu geiin ku
rallar, ritelleri vardr. lki dnya birbirine heteroj endir. Bu
heterojenliin bulanklat, kart yerlerde, hep bir so
run olduu grlr (rnein, ikizler, hatta birbirine benze
yen veya ayn cinsiyetten kardeler, baba-erkek ocuk, vb.):
Gei ritelleri bu benzerlii, ba krmann yollardr. r
nein, gen erkek ocuk sadece kurban verme trenine ka
tlyor olmakla kutsalln dairesine girdii gibi, bu eylemle
kendisi de "temsil" dzeyinde deiime urar.
"Ayrmn olmad din yoktur ve her ayrmn dini bir e
kirdei vardr," der Agamben.1 0 Bu ayrm, kurban verme ey
lemiyle gerekletirilir ve dzenlenir. Kurban verilerek tan
rlarn dnyas ile profan dnya arasnda geiler salanabi
lir. Bu snr belirli ritellerle korunur. Profan olandan kutsa
la gei ok kesin ve ak ritellere uyularak gerekleebilir.
Agamben, bu ayrmn radikalliini vurgularken, din keli
mesinin Latince karlnn anlamna dikkat eker. Religion
etimolojik olarak insan tanrya balayan religare szcn9

Profan szcnn Trke'de kart olan "kutsal d" yerine profan kullan
may tercih ediyoruz; nk "profane" szc Latince pro-fanum'dan gelir
ve "fanum" tapnak demektir, pro-fanum ise tapnak n, tapnak ddr, yani
kutsaln dndan ok, kutsaln dnda kalan tanmlar. Bu dnda kalanlar da
dnyevi her eyi ierir, yani manevi-dnyevi ayrmn da tar.

10 Giorgio Agamben, Profanations, Franszca'ya eviren Martin Rueff, Rivages Po

ches, 2005, s. 96.
67

den deil, tanrlarn dnyasna dikkat etme, zenme anla

mna gelen relegere'den gelir. Yani religio tanrlarla insanla
r birbirine balamay deil ama iki dnyay birbirinden ay
r tutmay amalar. 1 1
Kutsal ve profan arasndaki duvarlar ne kadar kaln ol
sa da kutsala ilikin kurallar ve yasaklar, gndelik hayat da
rgtler. Kutsal doal evreni belirledii gibi , sosyal dze
ni de belirler. nsanlar aras ilikiler profan dnyaya ait olsa
da, zellikle, karma ve bulamaya ait kurallar, profan dn
ya iin de geerliliklerini korurlar. rnein, baz arkaik top
lumlarda kadn ve erkein kulland aletler yan yana koyu
lamaz. Eskimolarda k hayvannn postu yaz hayvannnki
ne dememelidir, etleri de kartrlmamaldr12 Kartrma
maya ilikin gndelik hayat iindeki bu tr rnekler tek tan
rl dinlerde de bulunur: Yahudilerde etli ve stl yemekler
iin ayr yemek takmlar kullanld gibi, ayn sofrada da
birlikte yenmezler. Hayvann eti ve st ayn nitelikte rn
ler deildir; et lm bir hayvandan gelir, st ise yaayan
hayvann bebeini besleyen besindir ve sembolik olarak et
anneyi st ise bebeini temsil eder, bu nedenle ikisi bir ara
da tketilmez. Ayn nedenle, gene bir baka Yahudi gelene
inde, keten ve yn bir arada giyilmez; keten kklerinden
sklerek elde edilir (yani lm bir bitkiden gelir) , yn ise
canl hayvann tralanmasnn rndr. Bu rneklerde de
grld gibi, nesnelerin nitelikleri bulacdr ve birbirle
rine geebilirler; ayrmalarna zen gsterilmelidir.

Kartlarm mcadelesi
te yandan, kutsaln iinde kart ular farkl anlam ta
salar da, birbirlerinden kopamazlar. Doum lmn kart11

G. Agamben, a.g.e., s. 97.

12 R. Caillois, a.g.e., s. 32.

68

dr ama bu ikisi ayn dzenin iki ucudur da. Her doum ayn
zamanda bir lm ierir (plasenta) , her lm ise bir eit
doumdur (arkaik kltrlerde, len insann ruhu, yeni do
an bir baka bebee geer, tek tanrl dinlerde "teki dn
yaya" doutur) . Her iki olay da bir geii simgeler.
Ancak bu kartlklar arasnda bazen bir hiyerari vardr
ve Rodney Needham, bu hiyerarinin farkl kltrlerde de
imediini vurgular13. Evrenin drt yn iinde dou ve
gney, bat ve kuzeyden daha stndr: Dou ve gney, g
nein stp ykselmesini ve hayatn enerjisini salarlarken,
bat ve kuzey, hayatn yldznn kaybolduu, belirsizlikle
rin yaand yerlerdir. Kilise'de mihrap, cenneti temsil etti
inden douda bulunur, bat ise lm ve karanl temsil
ettiinden, mezarlar bu blmdedir. Bu hiyerari, sa ve sol
arasnda daha da belirgindir. Hemen hemen btn kltr
lerde, sa taraf deerlidir: Sa el mbarek, sol el murdardr.
Mslmanlarda, sa tarafta iyilik, sol tarafta ktlk me
lekleri vardr, Hristiyanlarda azizlerin annelerinin sol me
mesinden meme emmediklerine inanlr. Nitekim diller bile
bu hiyerarinin gstergeleridir: Trke'de "sa" szcn
den salk, saol, sa kalmak gibi olumlu anlam ykl keli
meler trerken, "sol" terslii ifade eden deyimlerde yer alr
(solundan kalkmak) . Latin kkenli dillerde de bu ayrm ok
belirgindir. rnein Franszca'da, droit (sa) ayn zamanda

1 . doru, 2. hukuk anlamna gelir, gauche (sol) ise ayn za

manda sarsak demektir. ngilizce'de de sa (right) hakl ol
may ifade eder.

Kutsaln etrafnda rgtlenme

lnsan, kutsal karsnda gszlk korkusuna kaplr. Bu e

kici g bir taraftan karlatrlamaz bir deer tasa da, in13 Rodney Needham, a.g.e.
69

sann iinde yaad profan dnya iin korkun bir tehli

kedir.
Roma uygarlndan bu yana "Religio" ayr bir alan ta
nmlar. Oysa antik dnemde ve Tevrat'n ortaya kt d
nemde, her ey dini alann iindedir. Ekonomi, sosyal ha
yat, her ey dini evrenin parasdrlar. "Yahve'ye tapnmak
bir doktrin deil, yemek yemek, ykanmak, ocuklar byt
mek gibi bir yaama biiminin parasdr," der Regis Deb
ray.14 Antik Yunan'da ise "din" kelimesi yoktur. nsan ve y
celik arasnda sivil ve kltrel bir ayrm sz konusu olamaz.
eride/darda, inanl/inansz ayrm yoktur; nk her
kes ieridedir.
te yandan, arkaik toplum tanm, rgtlenmenin sade
ce dtan gelen snrlamalar ve koullara boyun eerek be
lirlenmesi deildir. nsanln arkaik rgtlenmeleri olarak
bize dek gelen kalntlarda veya antropolojik bulgularda, bu
toplumlarn da yksek bir uygarlk dzeyine sahip oldukla
rn ve ayn tarihi paylatmz saptarz. rnein, neolitik
ile birlikte sosyal rgtlenme ve hiyerari devreye girer. e
hirler oluur. Yiyecek depolar, karlkl gruplar savalara
gtrr. atalhyk bunun en iyi rneklerini sunar.
Bu maddi koullarn deiimi, insan iinde yaad ama
deitirmeye balad doal, "kozmik" ortamndan kopar
maz. Dini anlamda, insanolu hala bu kozmosun paras ol
duu gibi, insani emein mkemmel bir sonucu olan tarm
bile, tannlann bir ba olarak kabul edilir.
Bu toplumlar bizden ayran, devletin, ayrm bir kimli
in varl ve zellikle dinin roldr: Din, arkaik ve gelenek
sel toplumlarda her eyi kapsar, btn sosyal, siyasi glerin
stndedir yani her yerdedir.

14 R. Debray, Dieu, un itineraire, Odilejacob, 2002,

70

s.

50.

Kutsal - din ilikisi

"Dinin olduu yerde Kutsal, Kutsal'n olduu yerde din
vardr," der Durkheim.15
Bu anlamda Kutsallk, ateizm, bilimsel, laik dncele
ri bile kapsar. Tanrlarn olmad yerde din olabildii gibi,
dinin olmad yerde de "kutsallk" olabilir. rnein, ulus
devlet anda, laik toplumda "kutsal", herkes iin Tanr'ya,
ibadete ait bir kavram olmayabilir ama ulus-devletin sembo
l olan "bayrak" kutsal bir nesnedir; kutsalln temsillerin
den bir tanesidir.16
Ancak, kutsallkla ilikisinden te "Din nedir?" sorusunu
"Din, bilimin ya da ak dncenin yakalayamadklar ze
rine yaplan bir eit speklasyondur. Dolaysyla, 'doas
t' her ey dindir," eklinde yantlar Durkheim. Rudolf Otto
ise dinlerin temelinde bir bilinmezliin, mutlak bir gizemin
yattna ve dinin insan dncesinin znde yer aldna
iaret eder.17 Durkheim, bu gizem nosyonuna daha eleti
rel yaklamak gerektiine dikkat eker: Gizem nosyonu ba
z dinlerde nemli bir rol oynasa da (rnein Hristiyanlk) ,
birok arkaik din iin, hatta Hristiyanln ilk dnemi iin
de, dini bir faktr deildir.

1 7 . yzyl insan iin nasl Hristiyanlk dogmas akl

us iin bir karklk yaratmaz ve iman, bilim ve felsefe ile
uyum iinde gelimeye devam ederse, arkaik toplum insan
15 E. Durkheim, Les fo m es elementaires de la vie religieuse, CNRS editions, 2007,
s. 82 (Dini Hayatn llkel Biimleri, ev. Fuat Aydn, Ata Yaynlan, 2005).
16 ylesine ki, savalarda "uruna kan dklmesinden" te, ban zamanlann
da bile, -geen yl olduu gibi- uruna kan aktlabilecek kutsal bir sembol
dr. Buradaki tm eler (kan aktmak, kendini feda etmek, her eyin stn
de, vb.) laik kutsalln boyutlannn da ne denli "dini" anlamlarla ykl oldu
unu gsterir. ocuklann kanlanyla boyadklar Trk Bayra, kan aracl ile
-bir ekilde kurban ettikleri- benliklerinin kutsala ulamasdr. Bu konuya lll.
Blm'de tekrar gelinecektir.
17 Emile Durkheim, a.g.e., s. 67.
71

iinde bir ultima ratio sorusu yoktur: Topran verimliliini

korumas iin bavurduu riteller, bugnn rasyonel insa
nnn bilimsel yollarla topra ilemesinden daha az rasyonel
deildir. Bu nedenle kozmosun iinde "doal gler" ayr
trlmad gibi, "doast" kavram da son derece yenidir.
Gizemin yan sra, dini tanmlamak genellikle bir "yce
lik" fikrine balanr. Ancak bu da yeterli deildir: Birok ar
kaik dinde ya da "doa dinlerinde" -ruhlarn varl, lle
rin ruhlar gibi eler olsa bile- Tanr fikri, yani doast
bir g yoktur. Birok din, bu anlamda "ruhlarn" varlna
ve imdi zerindeki etkilerine inanrlar. Burada ruhlardan
anlalan "bilinli zne" olmalardr. Ruhlar, dier insanlar
dan farkl olarak, daha stn glere sahiptirler: Bunlar l
mlerin ruhu, dahi ve caniler olabildii gibi, yce gler de
olabilirler. Ancak en nemlisi, birer "znedirler" ve "bilin
li" varlklardr. Bu nedenle, onlarla iliki kurmann yolu , bir
eit psikolojik balant kurma abasndan geer. Bu g
leri inandrmann ya da etkilemenin yolu ya "kelam" (dua
lar, tekrarlar, tekbirler) ya da ba ve kurban verme eylem
leridir.
Birok byk dinde (rnein Budizmde) Tanr ve yce
ruh ikinci plandadr.
Freud ise, dini bir "yanlsamal gerek" olarak tanmlar;
ona gre dinlerin gereklerle dorudan balantlar yok
tur ve ilk isel kayglarla (angoisses) ilikilidirler. 18 nanlar,
psiizm ile gereklik arasndaki ban kurulmas iin yeter
li deildir. Bunun iin dogmalar gerekir. Dindarln temeli
de dogmadr. Dinlerin gsterdii gereklikler rtlse de,
dinlerin yaamaya devam ediyor olmasnn nedeni Freud'a
gre, dinin gcnn ne bir hakikat ne bir ideal ne de yan
l olmasndan gelir. Dini gcn temeli bir "yanlsama" ol
masndandr. Din, insanlar birbirine balayan bir ilevselli18 R. Otto, a.g.e.,
72

s.

11.

in, insan isteminin arptlm biimidir. Yanlsamalar, ger

eklerden kopuk olduklarndan ne rtlebilir ne de tersi
ispat edilebilirdirler; kendi mant iinde, dogmasna ba
l kalmak durumundadrlar. Freud'un din eletirisi, dier ra
dikal inanlar iin de geerlidir; kolektif inanlar, sosyal ide
aller (zgrlk, kardelik, eitlik, bamszlk, vb.) de birer
yanlsamadrlar.
Freud, "ldrmeyeceksin" yasann temelinde ilk Baba
cinayetinin bulunduunu ve ortak bilincin arkasnda bu ci
nayetin ansnn yattn ileri srer. Bu ilk baba cinayetinin
ans ylesine ardr ki, "ldrmeyeceksin" yasa ile bu i
sel kayg hafifletilmeye allr. "ldrmeyeceksin" yasa,
ortak sululuun ansnn gemie ynelik bir boyun eme
olarak ifadesidir.
Rasyonalite ve akln egemenliinin bir gn gerekleece
i fikrinin de bir yanlsama olduunu dnr Freud ama
tercihi, bu yanlsamadan yanadr. Oysa toplumlarn din
den, inantan vazgeebileceklerini iddia etmek de bir ya
nlsamadr. 19
lnsan-doa ilikisinde, insan ne denli doay hakimiye
ti altna almaya alsa da, zaman zaman doann gc (b
yk doa felaketleri) karsnda aresizdir. Bu g ilikisini
en azndan sembolik dzeyde, anlayamad lde iine al
maya, zmsemeye alr (ocuk/anne-baba ilikisi de bir
lde byledir) . Bu balamda, Freud'a gre, tanrlarn l
bir fonksiyonu vardr:
1 . Doa karsnda korkuyu yattrmak,

2. lm endiesini yumuatmak,
3. Toplumsal hayatn getirdii ac ve yoksunluklar (frus
tration) tazmin etmek.
Teknik ve bilimsel ilerlemeler sayesinde, birinci ve ikin19 S. Freud, L'Avenir d'une illusion, Breal, 2005, s. 27 (Bir Yanlsamann Gelecei!
Uygarlk ve Honutsuzluklan, ev. Aziz Yardml, dea Yaynlan, 2000).
73

ci "Tanr" ile ilgisini koparsa da, zellikle nc fonksiyon

iin bir d mutlakla ihtiya duyulur.20 Sonu olarak, din
konusundaki aratrmalardan ortaya kan, dinin bir savun
ma arac, kadere kar bir korunma mekanizmas olduu
dur. nsan din aracl ile doay da insaniletirmeye alr.
te yandan bu dinsel bak iinde yasaklar, insanlarn ka
rarlar olarak deil, evrenin kuruluuna bal olarak vardr
lar ve insan aarlar. Moral yasalarn ncelii, ayn zamanda,
"lmnde" bir etap, lm sonras bir dnyann varl fik
ri ise, insanlar rahatlatan bir anlay hazrlar. Dinin bir ba
ka nemli zellii de, tarihe kar durabilmesinde yatar: Din
en saf anlamnda, "bugn ve imdiyi", mutlak "dn-ge
mi" iinde tutar. llksel bir zaman birlii iindedir. Kutsa
la ballk, dinselin birincil temelini oluturur. nanl insan
iin kendi varlna anlam veren, tm eylemlerinin gerisin
de, insanolunun kendisinden gelmeyen, daha ncesinde ve
onun dnda ama doann iinde varolan yce glerin var
ldr. "Bugn" o gemiin sadece bir tekrardr. Kmltsz
lk, deimezlik temel kuraldr.

Ruh, Tin ve Tann kavram/an

Dinsiz toplum olmad gibi, ruh (ame) kavram da insan
lk tarihi ile yattr. Avustralya Aborijinleri (totemciler) , her
insann bir baka varlk ierdiine inanrlar. "Yzen" ya da
insan bedenine benzeyen ancak bir kum paras kadar k
k bir varlk, insann iinde varln srdrr; kadnlar
hari ! Bazen de formu olmayan bu varlk, bedenden kp
gezebilir, kendi bana, bamsz bir nitelik tayabilir. Uyku
ya da baylma halinde bedenden kan ancak daha sonra ge
ri gelen bu varlk, ait olduu beden ldnde onu terk ede
rek bir sre otonom bir "yaam" srdrebilir.
20 S. Freud, a.g.e., s. 87.
74

Bu ikililik iinde beden sadece ruhun yaad bir mekan

deildir; karlkl iletiim iindedirler; ruh iinde bulundu
u organizma ile bir btnlk oluturur. zellikle, baz or
ganlarn ruhla dorudan ilikileri vardr; kalp, nefes, plasen
ta, kan, karacier ve glgenin ruhla yakn balar olduu
na inanlr.
Bunlar dorudan ruhun d grnleri de olabilir. rne
in kan akt zaman, ruh da onunla birlikte akar, zaten ne
fesin (lbranice'de ruh-ruach, nefes demek olduuna daha
nce de deinilmiti) kendisi ruhtur.21
Ancak, ruh bir btnlk olutursa da, blnebilir, ayr
trlabilir. rnein, nefesle giden ruhun dier paralar be
dende yaamaya devam eder. Bu nedenle, cenaze trenleri
nin zel bir anlam ve belirli ritelleri vardr: Son nefesle ru
hun bedeni terk etmesine, tamamnn ayrlmasna yardm
edilir, ona yol alr. Baz arkaik toplumlarda, etin tamamen
kemikten ayrlmas, erimesi iin, l gnete bekletilir; di
er kabilelerde, lnn baz organlar yenilebilir, bedenden
tm svlarn akmasndan sonra, kemikler "kutsal" paralar
olarak saklanr. len kiiye ait ruh bir sre ruhlar lkesinde
yaadktan sonra, tekrar baka bedenlere (yeni domu be
bek bedenlerine) girebilir.
Nitekim daha sonraki tek tanrl dinlerde de bedenin ruh
tan ayrlmasna yardm, sembolik ritellerle salanr. Ya
hudi geleneinde, ruhun sonsuzluuna inanlr ve lmek
te olan insan yalnz braklmaz. Son nefesini vermeden n
ce Tanr'y grdne inanlan insann, nefesinin ayrlma21 Bu anlamda, tek tanrl dinlerin de totemizmin tin kavramna ok yakn oldu
u grlr. Hatta, Hristiyanln yok ettii ama Yahudiler ve Mslmanlarda
varolan, "hayvann kann aktma" gelenei, Elisabeth de Fontenay'a gre, bu
iki dinde de hayvanlarn da ruhu olduu inancndan kaynaklanr. ldrlen
hayvann ruhunun bedeninde hapsolmamas iin kan aktlr ve akan kanla,
hayvann ruhu serbest braklr. Bkz, Elisabeth de Fontenay, Le Silence des be
tes. La philosophie a !'tpreuve de !'anima!itt, Fayard, 1998.
75

syla birlikte, bu dnyadan baka ey grmemesi ve alma

mas iin, gzleri ve az kapatlr (Mslmanlarda da ay
n gelenek vardr). Sular lenin ruhu ile bulaabileceinden,
iinde su bulunan her ey, -vazo, anak, testi- boaltlr. Ai
le fertleri, l topraa konmadan giysilerinin bir yerini yr
tarlar; bu ise, yrtlma fiilinin bizzat tanmlad gibi, ayrl
sembolize eder. Hristiyanlarda len kii bir odaya alnr,
az balanr, srekli k yaklr ve btn bir gece "l bek
lenir" . Mslmanlarda da lm ayn ekilde bir gei oldu
undan, dualarla lmekte olan kiiye elik edilir. lnn
stne konan makas sembolik olarak iki dnyay kestii gi
bi ayn zamanda, bedeni de ruhtan ayrmaya (koparmaya)
yardm eder.
te yandan, ruh kavram ile kutsallk dorudan balant
ldr. Kutsal olan ruhtur, iinde yaad "zarf' -beden- ise
profan olandr. Yani insann kendisi, kutsall ve kartn
benliinde tar. Ruh ycelik fikrini ierir ve insann bede
nine girmeyi kabul ettiine gre, her insanda bir para "y
celiin" varolduu dnlebilir. Ruh veya tin, Tanr deil
se de, ycelii ierdii iin, ondan gelen bir kvlcmdr. Bu
ise, dalist dnce erevesinde, nesnel dnyann gereksi
nimleri ile moral yasalarn ayn yerde olduunun iaretidir.
Madem beden-ruh bir btn olutururlar, neden beden
lrken ruhun lmszlne inanlr? Bedenin yaad
sre belirsizdir, oysa ruhlar lmszdr; bir bedenden kp
bir baka bedene girerler. Arkaik dinlerde henz teki dn

ya fikri balamadna gre, ruhun len bedenle lmeyecei,

baka bir yere gittii fikri neye bal olabilir?
Arkaik bireyin, bugnk modern insan gibi, "lm kayg
s" karsnda, bundan kurtulmak iin bir baka dnya fik
ri yaratt dnlemez; nk arkaik insan iin, 1- birey
sellii nemli deildir, 2- hayatnn srekli tehlike iinde ol
masna alkndr, 3- ruhlarn lmszl, dorudan ken76

di bireyselliini etkilemez, nk ayn ruh, bir baka bede

ne girecektir.
Ruh, bedenin geliimini izler; onunla birlikte yalanr,
hastalanr ve sadece lm annda bedeni terk eder. Arkaik
insan iin dardan, hilikten gelen yaratc tanr fikri ya
banc olduundan, ruhlar da birbirinden doarak yenile
nirler. Durkheim'a gre, burada nemli olan -ve arkaik in
sann bilincinde olduu- kendisinin birey olarak lml
l deil, grubun, klannn devamlldr. Bireyler lr
ler ama klan yaamaya devam eder, lml bireysel bede
ni terk eden ruh klann yeni doan bir baka bireyinde ya
amaya devam ederek, klann da kuaktan kuaa yaamas
n salar. Gene Durkheim'a gre, manevi prensip kolektifin
ruhunu ve bireysel ruhlarn tzn oluturur; ancak birey
selin olumas iin kolektiften ayrc bir faktre ihtiya var
dr; bu rol tayan da bedendir.22 Kolektifliin paras olan
ama zgn bir bedende yaayan ve dorudan kiiye ait ol
mayan bu maneviyat kavram daha sonra farkl tanmlar al
tnda -bilin, monadizm gibi- "kiinin" oluumunda motor
kavram olacaktr.
Ruh (ame) ve tin (esprit) ayn ey deildir. Ruh belirli bir
organizma iindedir ve ona baldr. Hapsolduu bu orga
nizmadan ancak lmle bamszlar ve sadece bal oldu
u bedeni etkiler. Oysa tin, kendi bana bir varlktr. Bir
nesneye, bitkiye, hayvana bal olsa da zgn bir varla sa
hiptir. Tinin eylem alan daha genitir; kendisine yaklaan
veya yaklat herkesi etkiler. Kozmik bir fonksiyonu var
dr; atalara aittir ama yeni doan ocua ruh olarak geer ve
onu korur. Bu anlamda Latince'de Genius (gebe olan, yeni
lenen demek) Eski Yunanca'da Daimon'a yakndr, kendi
ni yeniler. Nesnelere de girerek, onlara "kutsal" karakterle
rini verir.
22 . E. Durkheim, a.g.e., s. 393.
77

Ruhlarn ve tinlerin farkl ve birlikte gerekleme biim

leri, ilkel olarak tanmlanan topluluklarda bile bu birletiri
ci dinselliin, ayn zamanda ne denli karmak olduunun
iaretidir.
Her bireyde bulunan ruh fikri kiiselliin dinsel alana gir
mesini salarken, tinlerin insanlardan daha stn, tesin
de bir gle hareket etmesi de, insann dnda, ondan fark
l Tanr fikrinin glgelerini tar. Tinler de bu dsal Tanr'ya
benzerler, kolektifin stnde bir gle btnleyicidirler ve
bu fonksiyon sayesinde cemaatin trdeliini salarlar. Tan
rlar bir eit, gerek tzden yoksun mitik tinlerdir ve kut
saldrlar. Bunun iin de, insan da kutsaldr ama maddi oldu
u iin bu kutsalln iktidar yoktur. nsann tinsel boyutu
"kutsal"n iinde olsa da, maddi boyutu onu "profan"n ii
ne iter. Bu nedenle, bedene sahip her nesne ve canl; hayvan
lar, bitkiler, ara ve gereler, yce glere ba emek duru
mundadrlar, nk iktidardan dmlerdir.
Tanr fikri , insann kendinden daha stn bir varln
temsilidir; bu Zeus, Yahve, Allah ya da totem gibi bilin
li bir varlk olabildii gibi, soyut birtakm gler de olabilir.
nsan, kendi gcn, bu stn gler veya varlklarla al
veri iinde snar. Kendini bu glere baml hisseden in
san, kutsallk prensibi etrafnda belirli kural ve uygulamala
ra moral olarak uymak zorunluluunu duyar.
Tanr sadece bal olduumuz bir otorite deil, ayn za
manda insann g ald bir kaynaktr. Tanr'ya itaat eden
insan, onun kendisiyle beraber olduuna inanarak kendi g
cne de inanr ve bu enerjiyle atlm yapar.23
Dinselin -ruh, tin ve tanr kavramlarnn eliinde- iin
de gelitii gelenek, eski ve saygn bir gelenektir. Genellik
le ycelik kavramnn gelimesiyle balantldr. Btnl
olan bu sistemde yaama biimi, kurallar, adetler ve bil23 Tanr, zellikle Tek Tanr konusu, nc Blm'de incelenecektir.
78

gi, bakalarnn (atalarn ruhu, tinler ve tanrlar) sayesin

de vardr. Onlar tarafndan kurulmulardr. imdinin anla
m, gemite yaplanlar izlemek, tekrarlamak ve daha son
raki kuaklara bunlar aktarmaktr. imdinin canllar, kuru
cu bir gemii, kutsal bir a!terite24 iinde, bitmeyen bir kay
nak olan riteller yoluyla, durmadan yenileyerek, devam et
tirmekle ykmldrler.
Deiimin olumas bir krlmay ve iddeti getirir; Pla
ton'un maara alegorisinde25 olduu gibi, mahkumlardan
biri ruhunun derinliklerinde hatrlad bir hakikatin peine
decek ve arkadan gelen n hakikatini merak edecektir
ve her ne pahasna olursa olsun (lm de dahil) , tek bana
o gereklii aramaya gidecektir.

Grnenin iinde grnmeyen

Arkaik toplumlarda dinselliin temel iki fonksiyonu bu
lunur:

1 . Grnmeyenle olan alverii rgtler (totemcilik, a

manizm) ,

2. Grnmeyenin nasl deerlendirilecei ve nasl yaana

cann koullarn belirler.
Bu evrende grnen ile grnmeyen, birbirine gemi iki
dzendir. Grnmeyen, farkl ekillerde ve klk deitirmi
olarak kendini gsterebilir.
Arkaik dinlerde Tanr, ruh ya da yce g, insana ok ya
kndr; insana gcnden verdii gibi, etrafnda varolan her
eyle de bu yce gcn ikinliini hissettirir. insann yakn
evresindeki her nesne ve ortam, o gcn bir paras, tem24 Bakalk. Ancak burada kastedilen bakalk, dierinin mutlak varl ile ilgili
dir. Bakasyla karlama, ben olmann temel kouludur ve bu koul gerek
lemediinde, insan ilikisi bir kaynama-fzyon ilikisine dnr.
25 Platon, La Rtpublique, livre VII, Tel, Gallimard, 2005 (Devlet, ev. Ersin Uysal,
Dergah Yaynlan, 2005).
79

silidir. Bu glerle alveri, riteller, yasalar ve byler ara

cl ile salanr.
Hubert ve Mauss'a gre26 bylerin bir rasyonellii ve be
lirli bir deerler temeli bulunur. Bireyler tek balarna an
lamsz vehimlere kaplabilirler oysa kolektif, grnene, al
glanana, dokunulabilene balanr. By ve dinler varlkla
r ve bedenleri ilgilendirdiinden, gerek hayati ihtiyalar
dan doarlar. Her ne kadar grnr etkilere gereksinimleri
olsa da, din ve by srekli bir ispatlama deneyiminin kon
trol altndadrlar.
Ruhlarn veya tinlerin nesneler veya bedenler iindeki
varlklarn dorulamalar gerekir; nk kaan, uuveri
ci karakterleri kayg dourur. manl kiinin vard sonu
lar genellikle olumlu ynde olsa da -yle olmas iin arzu o
denli gldr ki, hep istenilen ynde yorumlanr- teyit ve
ispata da gerek duyulur. inde baz elikileri barndrsa da,
bu nedenle rasyonel bir karakterleri vardr ve belirli bir ras
yonalite iinde, grgllk de ierirler.
Dayanklklar ve sreklilikleri bilimin, felse[enin, teknik
geliimlerin tesinde, moral yasalar, mitler olarak varolma
ya devam etmeleriyle salanr ve insann olgunlamasnda,
gelimesinde olumlu bir rol oynarlar. Bu sre iinde, ruh
tin'in hangi nesne ya da hangi kiide bulunduu tartlabi
lir, ancak varl tartma gtrmez (bir anlamda, Kant'n
"kategori" kavramn hatrlatrlar) .

Hiyerofani

Arkaik dinlerde (animizm ve doaclk gibi) ycelik nos

yonu, doal-biyoloj ik veya fiziksel olaylarn insanda yarat
t duygularla ortaya kar; animistlerde ryalarn, doac26 H. Hubert ve M. Mauss, Introduction a l'analyse de quelques phenomtnes religi
eux, dijital srm, s. 26.
80

larda kozmik olaylarn anlam vardr. Her ikisinde de (insa

nn veya kozmosun doas) doa, kutsal ile profann kart
lnn alandr. Ne insan ne de doa, kendi balarna kutsal
olamayacaklarna gre, kutsall onlara tayan insanlardan
te ve fizikten ayr bir sre vardr.
Btn dinler temsili sembollerden ve ritel pratiklerden
oluur. Aynca bu ikisi de birbirini etkiler. rnein tote
mizmde kutsallk, toteme ilikin belirli yasaklarla belirlenir.
Baz durumlarda totemin temsili, totemin nesnesinden daha
nemlidir. Totemci toplulukta her insan bir yandan sradan
anlamn dnda kutsal bir karakter tar; nk totem hay
van veya bitkisiyle ayn trden gelir, onun adn tar, kim
lii ait olduu totemin adyla belirlenir ki bu da varlnn
zdr. Bu nedenle her birey bir "ikili" varlktr; insan ve
hayvan ya da insan ve bitkidir.
Birok arkaik dinde llerin ruhlarnn geri gelip baka
canllara (insan-hayvan-bitki) girdiine inanlr. Totemizm
de (Durkheim'a gre, dinlerin en eski ve arkaik formudur)
totemi temsil eden her nesnede veya canlda kendini gste
ren, ifade eden ama onlarn fizik varlklaryla karmayan bir
eit "g" vardr: Mircea Eliade bunu "hiyerofani" olarak
adlandrr.27 Bu g, kendisini srekli yenileyebilen anonim
bir kaynaktr. ncelikle yaamsal, fiziki bir rol oynar; evren
sel hayat bu gce baldr, ikincil olarak da moral bir nitelik
tar; sadece korkulan deil, sayg duyulan, moral olarak bi
reyi balayan bir gtr. ikili ilevsellik, bu gce kozmik ve
moral bir boyut kazandrr.
Kutsallk dnyasnda yaayan insan iin hibir nesne sa
dece doal deildir. Nesneler hiyerofani eklinde varolur
lar. Yani nesne kendisidir ama ayn zamanda baka ey
dir de. rnein, bir ta tatr ama insanlara sertlii, gc
27 Mircea Eliade, Le Sacr: et le profane, Folio, 1965,
Mehmet Ali Klbay, Gece Yaynlan, 1991).

s.

23 (Kutsal ve Dind, ev.

81

ve sreklilii anlatmak zere bize tanrlar tarafndan su

nulmu bir simgedir.28 Deimedii ekliyle "ta" indirge
nemezlii ve mutlakl aklar. Varolmann mutlakldr
(Heidegger'in "olmu olan"la ilgili saptamas: "dnyaya ta
lar gibi frlatldk") . 29 Dolaysyla, basit bir ta metafizik bir
anlam kazanr ve kozmik dnyada her nesne, kendi nesne
liinin dnda metafizik bir anlam tar. Bylece, doann
elerinin dorudan kutsallkla ilgileri vardr ve kutsalln
iindeki anlamlaryla varolurlar.

Kutsal- doa ilikisi: Doanm eleri; gk-yer-sular

Kozmosun paras olan insan iin, "doa" hibir zaman
"doal" deildir; tanrlarn simgeleri ve izleriyle doludur.
Tanrlar, doa aracl ile kutsaln farkl biimlerini dile ge
tirirler. Ve "doast " , zorunlu olarak "doaya" baldr
ama ayn zamanda aknl ierir. Kozmik yuvarlaklk iin
de, insan doann eleri ile bir btnlk iinde yaar. Bu
erevede, doann nemli elerinin de zel anlamlar var
dr: Gkyz, sonsuz uzaklk, tanrsal aknlktr. Yeryz,
toprak, evrenin annesidir, bereketi temsil eder ve besleyici
dir. Sular (nehirler, denizler) ise her trl varoluun olas
lk depolardr.

Gkyz

Tanrlar dnyay yarattktan sonra (mthi bir yorgun

luktan sonra), dnya zerinde ikincilerini (insanlar) bra
karak gkyzne ekilirler. Yeryznde kendi kendine ka28 M. Eliade, a.g.e., s. 136.
29 Martin Heidegger, Les concept fondamenteaux de la metaphysic, nrf, Gallimard,
Franszca'ya eviren O . Panis, 1992 (Metafizik Nedir?, ev. Yusuf rnek, Tr
kiye Felsefe Kurumu Yayn, 2009).
82

lan insan ise uzaklaan yce glerden yoksun olduundan,

kendi keifleriyle (dini, kltrel, ekonomik) yetinmek zo
rundadr.
Tarmn kefi, sadece ilkel insann ekonomisini dei
tirmekle kalmaz, kutsaln da ekonomisini deitirir. Fark
l dinsel gler de (gkyzndekilerin dnda) devreye gi
rerler: Cinsellik, bereket, toprak ana mitolojileri. Ancak ok
byk doal felaketler karsnda gkyzndekilerden yar
dm dilenir.

Yeryz

Toprak ana, Terra-mater; zellikle Akdeniz dinlerinde b

tn canllara hayat verir. ocuk yapmak, dourmak, topra
n gerekletirdii "hayat vermenin" mikro-kozmik ifade
leridir. Hatta baz kltrlerde, yeni domu bebek ya da l
mekte olan insan topran stne konulur (topraa gml
me, tarmn kndan sonra, Terra-mater figrne bal
olarak ortaya kar) .
Toprak ana, bitki ve canllara hayat verdii iin "kadn" ile
zdeletirilir; daha dorusu kadn, toprak ve dourganlkla
zdeletirilir ( Gaya mitolojisi) .
Bu toprak ana figrne bal olarak birok kltrde "ha
yat aac" -kozmik aa sembol oluur; genlii, lmsz
l ve ayn zamanda insanlk koulunu temsil eder. Koz
mosun canl bir organizma olduuna inanan dinsel insan,
bu dev aala kendisini srekli yenileyen kozmosu, gerek
ve kutsal kabul ettii her eyi sembolize eder.

Sular

Mitolojilerde suyun rol ok nemlidir. Su belirsizliin,

akkanln semboldr. Yunan mitolojisinde, dnyann
83

yaratl srasnda gkyz ve yeryz ile birlikte yer alr:

Chronos'un kestii babasnn penisi sulara der, karla
t dalgalarla birleerek oluan kpkten Afrodit (aphros =
kpk) , ak ve dourganlk tanras ortaya kar. Testikl
lerden de Eros doar ve Afrodit'i izler. Mahabarata ve Ra

mayana hikayelerinde de tanrlar okyanus sularn arpar

lar; oluan kpk, lmszlk nektardr. Msr mitolojisin
de dnya Atum tanrsnn salyasndan ( tefnu t=nem ile Chu=
,

havann birlemesinden) doar.

Topraktan nce sular gelir (Tevrat, Tekvin blm) . Su
lar her trl varln mmkn olduu bir rezervuardr. Bu
nedenle, hem lm hem de douu temsil eder. Bir gei
tir. Yeniden douu simgeler (Nuh, vaftiz ya da lm son
ras ykanma) . Dinlerin ounda su, safl ve temizlenme
yi ierir. Gnahlardan syrlmak ykanmakla mmkndr.
Formlar yok eder ve her trl yeni form sulardan koparak
oluur. Bu anlamda, zellikle tek tanrl dinlerde su gnah
lardan syrlmay, ilk insann koullarna dnmeyi simge
ler. Hristiyanlktaki vaftiz yoluyla birey gnahlarndan y
kanr ve bylece Tanr'ya benzerliini yeniden kazanr. Ay
rca, vaftiz plakl da ritel ve metafizik bir anlam tar;
Danielou'ya gre Adem ve Havva cennetten atldklarnda,
plaklklarnn farkna vararak stlerini kapatrlar, yani gi
yinirler; bu giysiler gnahlarnn ve bundan sonraki yoz
lam insanlk koullarnn simgesidir. Vaftizle insanolu ,
lsa'nn sayesinde ilk idilik Ademlik koullarna dnmeye
hak kazanr, yani masumiyetine yeniden kavuur.30
Mslmanlar ve Yahudiler ise llerini ykarlar ve ondan
sonra da beyaz bir rtye (kefen) sararlar, yani dnya stn
deki giysilerinden (gnahlarndan) arnm bir ekilde gel
dii yere, topraa geri dner.
30 Bu masumiyet aray ve sosyal koullarndan syrlma abas, modernite sre
cinde baka ekillerde kendini gsterir, bu konuya daha sonra gelinecektir.
84

nsan doay deitiriyor, ynetiyor olsa da , bu sadece

hakim olunan enin dnm deil, ayn zamanda bu
nu gerekletirenin de deiimidir. Bu nedenle, Georges
Bataille'n belirttii gibi, "Doa ne kadar insan hakimiyeti al
tnda olsa da, onun mlkiyetine dnse de, srekli ikinli
inin bir parasdr. "3 1

Kutsalm alanlaTI: Kutsal zaman,

kutsal yemek, kutsal mekan
nanl insann modeli insanst, kendi varln aan
(transandantal) bir modeldir. Bu model mitler ve tanrsal
jestler (gesta divines) sayesinde korunur. Bu dzen iinde
inanl insan da kendisini kutsal tarihin, yani tanrlarn s
rekli yeniledii kozmolojik zamann paras olarak tanm
lar. Bu zaman iinde hatrlatmak ya da anmsamak deildir
nemli olan, her ey bir tekrardr; mitler araclyla yaanan
gemi olaylar yeniden yaanr; ya sembolik ya da bizzat an
latld ekliyle.
nanlar ve akl yrtmeler belirli nosyonlarn varl saye
sinde gerekleir. Bu nosyonlar dilin iinde, bilinci belirleyi
ci alkanlklar eklinde kendilerini gsterirler. Her topluluk
ta, o toplulua zg, trlere ve cinslere ilikin kategoriler bu
lunur. Kavramlar ve imgeler bu kategorilere gre snfland
rlp yerletirilir. Bu kategoriler iinde "zaman" ve "mekan",
zel bir dikkat gerektirir. Ritellerin, zaman ve mekan iinde
olumalar belirli kat kurallara gre gerekleir.

Kutsal zaman

Kozmosun temel ritmi, "ebedi dn" ve "ebedi tekrar

dr". Antik Yunan ve Dou dinlerinin temeli bu dairesel za3 1 Georges Bataille, Th'orie de la religion, tel, Gallirnard, 2003, s. 54.
85

mandr. Zamann dairesel ve sonsuzluk karakteri, ayn za

manda, varla sonsuz dntr. Hint felsefesinde bu d
n karma sayesinde gerekleir; te yandan, bu kozmik il
lzyon -maya- ve ebedi dn, ayn zamanda aclarn ve
kleliin de sonsuzlua dek uzanmasdr. Bu dairesel za
man, kutsal zamandr. nsanlarn dnyasn, doann dn
glerine uygun bir kutsal dngsel yaam belirler. Antik
Yunan felsefesinde de dairesel zaman ve ebedi dn, ha
yat belirler.
Ana mekan tapnaktr. Zaman ise lenlerdir (Durkhe
im, Hubert ve Mauss bu konuda hemfikirdirler) . Bu "daire
sel zaman" , soyut bir zaman kavram olsa da belirli bir tak
vim ierir ama bu takvim niceliksel deil nitelikseldir: Saat
ler, gnler, haftalar birbirini izlemez. Her gnn belirli pe
riyodik bir anlam vardr. lenlerde olduu gibi, her gnn
belirli bir anlam, her saatin bir duas, bunlarn kesitii d
nemlerin ritelleri bulunur.
Nitekim btn dinler (tek tanrl dinler de) bu dairesel,
kutsal zamana bal yaarlar: Bayramlar, gnn belirli saat
lerinde yaplan ibadetler, haftann baz gnlerine zg iba
detler, bu zamana zgdr. Modem dnyada bile bu ibadet
gn gelenei devam eder: Mslmanlarda cuma , Yahudi
lerde cumartesi, Hristiyanlarda pazar gnleri, zellikle bu
dini fonksiyona yneliktir. Ayrca rnein, Hristiyanlarda
yln her gn bir azizin veya azizenin adn tar ve bu ad
tayan imanl birey, isim gnn de kutlar.

Kutsal yemek

Avrupa'daki bir eski inana gre, hakikat ne szl ne de

yazl ifade edilebilir. Hakikat kendini arklarda ve de o
unlukla yiyecekle gsterir. Bu hakikat kavramnda bir eyi
baka bir ey aracl ile gstermek ya da temsil etmek de86

ildir nemli olan, burada hakikatin gstergesi, bir eyi ba

ka bir eyin iine almak ya da yutmaktr.
Anne-ocuk ilikisinde anne, karnndaki ocuk tarafn
dan yenmeyi kabul eder: Doumdan sonraki meme verme
eylemi, bebein kanibal talebini nleyici, bunu ikame eden
aktif bir eylemdir. Burada ocuk mutlak tketicidir. Talep
ettiinde nne gelen bu yiyecek-meme ilikisi byl bir
ilikidir: almadan istediini elde etmek, ocukluun lk
sdr. Bymek ise, talep edilenin her zaman, annda yeri
ne getirilemeyebileceini kabul etmektir. Bylece ilk by,
talep edilen iin almak gereken d dnyada krlr. Hatta
"almayana ekmek yok" snrna dek gider. Hazr sunulan
dan vazgemeyene, yemek, haz, doygunluk yasaktr.
Bir Hristiyan iin lsa'nn son yemeine gnderme yapl
dnda, yemek yedii masa bir sunaktr ve burada kendisi
de tketilir.
Btn kltrlerin aksiyom alan buradadr: Cemaat ye
leri hep birlikte yemek iin toplanrlar, yenmek iin deil.
Ancak komnyon, cemaat yelerinin yenmek iin sunulma
sdr ve bu oral yolla birlikteliklerini yenilerler. Bu eylemle
topluluk yelerini kendi imgesel bedenine alan Tanr-insan
dr. Bu karlkl eylem iinde cemaat kutsal iselletirir, ke
limenin gerek anlamnda "iine alr" .

Kutsal mekan

Peter Sloterdijk'a gre yerlemek demek, kkl byk

l kreler oluturmak demektir.32 insanlar kresel dnya
lar olan ve bu i ortamlardan darya bakan yaratklardr.
Bu anlamda, "kreler" , insanlama srecinde insanlarn bir
ieri oluturup, paylaarak kullandklar dairesel alanlardr.
Bu i ortamlar belirli kurallar ve kategorilere gre rgt32 P. Sloterdijk, a.g.e., s. 30.
87

lenir. Kutsalln oluturduu kurallar, mekan rgtlenme

sini de belirler; rnein birok kltrde sa soldan, dou
batdan stndr, mekanlar da bu model zerine ina edi
lir. erisi-dars ayrm, topluluun yaad ortak mekan
lar (ierisini) dardan korumak prensibine gre kurulur:
Merkez olan tapnaktr; bu otoriteye bal kurumlar, daire
sel bir biimde, tapna kuatrlar. Bat Avrupa kentleri bu
model zerine kurulmutur; ortada kilise ve etrafnda siya
si-dini otoritenin temsil edildii binalar kentlerin merkezle
rini olutururlar.
Bireyin ya da topluluun yaad yer "dnyann ortas
dr" . Arkaik toplumlarda, topluluk nerede olursa olsun, bu
lunduklar yer dnyann ortasn temsil eder. Gmen bile
olsalar, bu varsaym kutsal bir nesne ile temsil edilir ve g
edilen yere tanr (kutsal bir kp, testi, vs. ) . Birok kltr
de grlen "kozmik da" sembol bunun bir uzantsdr.
Dolaysyla, gkyz ile yeryz arasnda ykselen da fi
gr , dnyann merkezini sembolize eder. Tevrat'ta Musa

10 Emri Sina Da'nn tepesinde alr; Trklerin kurulu mi

tolojisinde Ergenekon dalarnn zel bir yeri vardr; Ms
lmanlar iin dnyann en yksek noktas Kabe'dir; nk
gkyznn ortasn gsteren kutup yldznn karsnda
dr. Hristiyanlarda ise Golgotha kozmik dan tepesindedir.
Her lkenin kltrel gemiinde benzer hikayeler vardr;
Ar Da Nuh'un gemisinin karaya vard yerdir; Yahudi
lere gre Filistin topraklar Nuh'un gemisinin ulat sular
altnda kalmam tek topraktr vb. lzlanda'dan Hindistan'a
dek benzer hikayelere rastlanr.
Geleneksel ya da arkaik toplumlarda, insanlar "ak ya
da akln" olduu mekanlarda yaarlar. Tavanda, gk
yzne doru aklk, yce glerle akn balar kurmala
rn salar. Tapnaklarda genellikle bu tavandaki aklk g
rlr (rnein Yahudi Roaanah yeni yl enliklerinde sem88

bolik olarak evin gkyzne bakan bir blm ak brak

lr) . Evin eii ise "ierisi" ile "darsn" , kutsaldan profa
na geii ayrr.
Mekanlar oluturulurken ya da ina edilirken, tanrlarn
modeline uyulur: Tanr ya da yce gler, dnyay yaratr
ken korkun yaratklarla boumak zorunda kalp onlar so
nunda ldrerek bu evreni yaratabilmilerdir. Evren, ld
rlen canavarlarn kanlar stne kurulmutur. Bu modele
gre ev veya herhangi bir eser ina edilirken devam ve var
ln srdrebilmesi iin bir cana ve ruha ihtiya vardr: Bu
ruhun eve sinebilmesi iinse kurban vermek, kan aktmak
gerekir. nk ruh kandadr, kurban da kanl olmaldr.
Her trl inaat, her trl balang, yeni bir hayat balang
cdr ve evrenin kuruluunun bir tekrardr (bu gelenek mo
dern toplumlar iinde de halen devam eder) .
Bylece, "yaanlan mekan" ; ev, bir imaj mundi, dnya
imgesine benzetilmeye allr. Mekanlarn tesinde, ta
pnaklar, dnya imgesinin yan sra akn bir modelin yer
yz kopyalardr. Tanr'nn evi, dnyay azizletirir. Hem
dnyay temsil eder hem de iinde barndrr. Tapnak saye
sinde profan dnya kutsallar. Tek tanrl dinlerde de, hav
ra, kilise ve cami bu modeller erevesinde ina edilir. r
nein kilisenin iindeki drt blm, drt yn temsil eder;
nk kilisenin ii bir evren gibi dnlmtr. Mihrap
(altar) , cenneti temsil ettiinden douda bulunur ve byk
kapya ayn zamanda cennet kaps da denir. Bat ise lm
ve karanlk dnyay temsil eder: Mezarlarn bulunduu bu
blmde, ller yeniden dirilecekleri gn beklerler. Kili
senin ortas ise dnyadr. Camilerin en yksek yeri kubbe,
gkyzn temsil eder; bir ortak gkyznn altnda um

ma oluur.

89

Kutsal ve iddet33

Kutsaln olumas ve varln srdrebilmesi iin iddet,

iddetin kendi haklln kurabilmesi iin kutsallk gerek
lidir. Her trl dzen ve otorite, kurumsallam bir iddet
zerine oluur, bu iddeti meru klmann yolu ise kutsall
n atfedildii deer ve yaplanmalar yaratmaktr.
iddet ve insanlk tarihi birlikte giden bir hikayedir. Aki
lius, "Ortak bir nefret, insan topluluunun en iyi ilacdr,"
der; Heraklit ise "savan her eyin babas" olduunun altn
izer. Freud, insann saldrya eiliminin ilksel bir drt ve
sadece insana ait bir zellik olduunu vurgulayarak idde
te ynelik saldrganln arkasnda lm drtsnn bulun
duunu ileri srer: "Saldrganlk drts, lm drtsnn
(Thanatos) rn ve temsilidir. Bu drt dnya zerindeki
iktidarn Eros (hayat drts) ile birlikte kurar. "34
Korkun hikayeler, insanlk tarihi kadar eskidir ama iddet
korkuttuu lde byleyicidir; lmn kristalize olmu
eklidir; kurtulmak istendike geri dnlen, evcilletike,
yumuak huzuru krarak barbarla dnmenin dayanlmaz
arzusudur. Hayat ile lm kartlnn birlii gibi, lm ver
me ile hayat verme de birbirlerini itici ama tamamlaycdrlar.
Felsefe alannda da , iddet, Varla (Etre) ait bir temel
kavram olarak, varln tzelliine ilikin "negatif ontolo
jik" yaklamdan (Hegel, Marx, Frankfurt Ekol dnrle
ri) , kendi iinde de ayran ve farkl ifadeleri olan bir nosyon
(Nietzsche) ve "en saf iddet" arayna (Walter Benj amin)
dek uzanan geni bir analitik yelpazeyi etkiler.
33 iddete ilikin, snrsz antropolojik, etolojik, nropsikolojik, sosyolojik ve fel
sefi yaklamlar ve analizler bulmak mmkn. Kltrmzn ve insanlk ko
ulumuzun en belirgin karakterlerinden birisi olmas nedeniyle, btn bu dal
larda ok ilgin ancak konumuzun snrlarn aan birok eser var; biz bunlar
dan bazlarna ok ksaca deinmekle yetineceiz.
34 S. Freud, Le malaise .. ., s. 309.
90

Walter Benjamin, ncelikle iki tr iddetin birliktelikleri

nin ve aralarndaki farklarn altn izer: 1- Kurucu iddet,
hukukun temeli ve yaratcsdr. 2- Koruyucu iddet ise bu
hukuka ve yasalara uyulmasna elik eder. Bu anlamda, hu
kukun bar karakterine inanmak bir hatadr; eer yasa
lar sosyal ilikilerin barln salyorlarsa, bu temelin
deki iddet gc sayesindedir. Benjamin, yasaln dnda bir
baka iddetin olup olmad sorusuna olumlu cevap vere
rek bir nc iddetten sz eder: Bu "saf' iddet, ne arac
dr ne de kurucu, sadece bir kzgnln ifadesidir. Hukukun
ve yasann ykmdr. Bunu "ilahi iddet" olarak adlandran
Benjamin'e gre bu iddet, talep etmez, bir amac yoktur, bir
cezalandrma deildir, yeni bir dzen getirmez. Kendi varl
n kantlamak, kutsalln ortaya koymak iin, her eyi y
kabilir. Bu iddet arketip olarak tanrlarn aklanmas, var
lklarnn kantdr. Bu anlamda kullandklar iddet, yasay
ykt gibi hayat bile yok edebilir.35
Benjamin bu iddete ilikin Niobi mitini rnek verir:
Niobi'nin tek kabahati dourganl ile vnmektir. Bu ne
bir sutur ne de tanrlara kar gelmektir. Ancak Artemis ve
Apollon, Niobi'nin bu tavrna fkelerini korkun bir ekil
de gsterirler; Niobi'nin yedi kz, yedi erkek ocuunu l
drrler. Dolaysyla tanrlar yasalar yktklar gibi (yaptk
lar bir suun karlndaki cezalandrma deildir) Niobi'yi
deil, onun dourganlnn rnlerini, hayatnn devam
n yok ederler.
Niobi rneine benzer bir hikaye Eski Ahit'te yer alr:
Tanr, eytanla girdii bir bahsi kazanmak uruna en sevgili
ve itaatkar kulu Eyb'n ocuklarnn ve karsnn lmleri
ne yol aar; her eyini kaybeden Eyb'e korkun hastalklar,
aclar verir. Her eye ramen imandan ve Tanr'ya inancn35 Walter Benjamin, "Pour une . . . ", s. 234-24 1 ; "iddetin eletirisi", Benjamin,
ev. F. Dellalolu, Say, 2005 iinde, s. 1 18.
91

dan kopmayan Eyb' sonunda mkafatlandrsa da (Eyb'e

saln ve mallarn geri verir) ne kars ne de len ocuk
lar geri gelir.
Bu ve benzeri ok sayda rnek, tanrlarn korkutucu g
lerini ve neye, ne zaman kzacaklarnn belli olmadn gs
terir. ou zaman ne kendi koyduklar moral deerlerle, ne
de yasalarn insanlar tarafndan inenmesiyle balantlar
vardr. fkelerinin boyutu da hep kendi llemeyecek g
leri ayarndadr.
Bu anlamda, dinler, tanrlarn bu llemeyecek gleri
ne ve saf iddete kar insanlarn hazrlkl olmalarn salar
lar. Agamben'i tekrar hatrlatmakta yarar var: relegere, tanr
lara kar dikkatli olmak anlamna gelir.
Dinlerin znde de kanl iddetin tehdidi ve ayn zaman
da bysn grrz. Eski Yunan dinlerinde ibadetin yo
lu kurban kesmek, kan dkmek ve kurbann etini yemekten
geer. Tanr, kurban verilen yerde vardr; yani kann dkl
d yerdedir. Kutsal yer (sacrt) ; Tanr'ya adanan (consac

rt) , kurbann (sacrifice) kannn aktld tapnaktr.

Yukarda belirttiimiz gibi, kutsaln olumas ve varln
srdrebilmesi iin iddet gereklidir. Kutsaln temel iddet
deneyimi ise, kurbann ldrlmesidir. Homo religious bir

Homo Necans olduunun bilincindedir ve eyleme geer. W.

Burkert'e gre kanla karlamak, kan dkmek biyolojik bir
tutukluk olan hayat korumann direnii ile karlar.36 An
cak bu direniin yklmas (ldrme sonucu) , yerini kayg ve
sululuk duygusuna brakr. Dinler, Freud'a gre bu korku
lara kar ortaya km olsalar da, sonuta bir yanlsamadr
lar. Bu duygular ne ortadan kaldrmaya ne de yattrmaya
alrlar, tam tersine younlatrrlar.
te yandan, i bar salamak gerekir. Bu bar adna,
ieride su olan darda greve dnr. ieride sosyal d36 W. Burkert, Homo Necans,
92

s.

33.

zen devam etmelidir, taknlk ise darya atlmaldr. Da

rs ve ierisi arasnda snrlar konur. Darsnn normlar d
nda tutulmas ve buna gei, belirli kurallar ve metodlarla
gerekleebilir. Bu karmak ve mulaklk srecinde "Kut
sal" tanmn bulur.
Bylece Kutsal, kutsal olmayan, kan, lm ve iddetin et
rafnda insan topluluu, kltr oluur. Geriye dn ol
mayan "lm deneyimi" daha dorusu "ldrme deneyimi",
bu srece katlanlar iin kendi tarihlerini belirleyen bir dene
yim olur. Bundan doan sululuk ve kayg, bu kez pimanl
a, bir tamir etme ve yeniden oluturma arzusuna dnr.
Bariyerlerin kaldrld yerlerde kurallar yeniden konur ve
kurallar ineyenler cezalandrlrlar. nsan uygarlk tarihin
de, bir yandan kurallar oluurken (yasalar, adet ve normlar)
te yandan, dzen kendini tehdit edici form ve mekanizma
lar iinde barndrr. Yani "ldrme yetkisi" ile "hayata say
g" kurallar iie geerek birbirlerini aydnlatrlar.

Kurucu iddet
artc bir benzerlik hatta aynlkla, btn mitler, dn
yann kuruluunun ve insann yaradlnn bir su veya g
nah sonucu olduunu anlatrlar. Yunan mitolojisinde, da
ha nceki bir "altn a" (vejetaryen) apalayan kzn l
drlmesi ile son bulur. Bu nedenle, Burkert'e gre antropo
loglar uzun yllar, huzurlu toplayc topluluklarn, insan uy
garlnn zgn biimleri olduunu dnmlerdir. Ancak
Burkert'in srarla belirttii gibi, tarih ncesi aratrmalar,
baka sonular getirir. nsan insan olmay avlanarak ve ld
rerek renmitir.37 Bir Eskimo roman "Hayat iin en byk
tehdit, insann gerekte sadece kanla doymasdr," der. Ku37 W. Burkert, "Violent origins", W. Burkert, R. Girard, j.Z. Smith, Violrnt ori
gins, on ritual hilling, Stanford University Press, 1987 iinde, s. 165.
93

rucu mitlerin birounda, Tanrlarn dnyasndan kopan in

san, yaamn srdrmek iin, ldrmek zorundadr. nsan
lk kltr bu gerginlik ve savalardan doar. Tevrat'ta ay
n eyi syler: llk kurucu ldrme hikayesi Habil ile Kabil'in
hikayesidir. Hepimiz (tm insanlk) Kabil'in ocuklaryzdr.
Benzer kurucu cinayet, Roma ehrinin kuruluunda yer alr:
Romulus-Romus'u ldrr ve Roma ehrini kurar.
Bu hikayelerde, Habil ile Kabil, Romus ile Romulus, "ift" ,
ikiz, karde hikayeleridir. Kardelerden biri lmelidir ki ift,
elik kaybolabilsin, benzerlik silinerek farkllk yeniden ge
lebilsin ve yeni bir "site, polis" kurulabilsin. Burada ldren
tektir ama tm kolektifi temsil eder.
Ancak iki mit arasnda temel bir farkllk bulunur: Romus,
Romulus tarafndan konan ve Site'yi belirleyen snra itaat
etmez. Henz ortada Site olmasa da, ierisi-dars limitini
belirleyen bu izgi temel bir nedendir, nk kentin ortaya
kabilmesi iin herkesin kurallara uymas gerekir. ktidar
temsil eden Romulus'un -henz iktidar gleri dinden ko
puk deildir- mutlakyetinin inenmesi sz konusu oldu
undan, kardei de olsa, Romus'u ldrr.
Oysa Kabil, kskanlk yznden kardeini ldrr ve
Tanr da onu korur. Kabil karde katili olarak bakalarnn
kendisini ldreceinden korksa da, Tanr bu karde katili
ni korumas altna alarak, onu saklayarak, ona ve slalesi
ne bir gelecek vaat eder ve bylece "vendetta" srecini dur
durur. Tm kltrler, dinler bu saklanan, gizlenen temeller
zerine kurulur.
Kurucu iddetin olumasna ilikin, Eski Ahit'te zellikle,
geliim grlr:

1 . elikisel zlme: Topluluklar oluturan hiyerar

inin ve farkllklarn silinmesi; dnyann yaratl, Babil
Kulesi'ndeki karklk, Sodom ve Gomorre, Msr'daki 1 0
yara, Nuh'un gemisi ve tufan, karde kavgalarnn ardndan
94

(Habil ile Kabil, Yakub ile Esava, Yusuf ve 1 1 kardei) ger

ekleir.

2. Kolektif iddete kar bir kiinin direnii ve karde

lerden birisinin iddet sonucu dlanmas: Tekvin ve
k blmlerinde ortak konu, kurucu cinayettir. Adem ile
Havva'nn cennetten kovulmasyla balar, karde kskan
lklar ve kavgalaryla devam eder; Habil ve Kabil hikayesin
de, kardeini ldren Kabil, Tanr tarafndan cezalandrl
maz; tam tersi, neslinin gelimesi salanr. shak, Esav ye
rine, kurnazlk ederek ve yalan syleyerek onun yerini alan
teki olu Yakub'u mbarek klar. Nuh'un gemisi tufandan
kurtulur ama geri kalan tm insanlk kurban edilir. Sodom
ve Gomorre hepten yklr; Lut (kars hari) ve ailesi tek
kurtulanlardr.

3. Yasaklarn ve ritellerin ortaya k: lbrahim'in olu

nu kurban etmesini Tanr'nn engellemesi ve yerine bir ko
gndermesiyle balar. Yakub'un srgnden dnyle birta
km kurallar ve yasaklar gelir. Her iki eylemde de ismin de
iimi, bunlarn kurucu karakterini simgeler. Musa peygam
berle birlikte, ilk etik yasalar ortaya kar.

Koruyucu iddet
Bir kez iddetle gelen dzen kurulduktan sonra, dinin et
rafnda rgtlenen sosyal hayat, bu dzenin korunmas iin
kurallarn ve yasalarn oluturur. Arkaik toplum iin bu
gn korumak gemiin bir tekrar ve toplumsal barn ko
ulu olduundan, nleyici yasaklar cezalar kadar, hatta da
ha da nemlidir. iddet iin de bu geerlidir; bir suun ilen
mesini iddet yoluyla nlemeye almak, suun cezas ka
dar iddetli sonular ierir.38
38 Postmodem bir toplum kurgulamas olan, P.K. Dick'in "Minority Repon"
(Aznlk Raporu) adl hikayesinde de benzer bir sre vurgulanr.
95

Rene Girard arkaik toplumda bu koruyucu tedbirlerin,

zellikle "vendetta" srecini de durdurmaya yaradn sa
vunur ve Lowie'nin Primitive society adl kitabndan ald
bir rnekle bu sreci aklar: Chuchki kabilesinin bir ye
si baka kabileden birisini ldrd zaman, kendi kabi
le yeleri kar kabilenin alma taleplerini kknden kes
mek iin, kendi kabilelerinden suu ileyen kiiyi deil ama
masum birisini ldrrler. Girard bu eylemden u sonula
r karr:

1 . tk ldrmeye bir cevaptr ve bu anlamda bir "bor"

denir,

2. Eylem hem bir yasal cezalandrmay (sonuta, kabile

yelerinden bir kii bir cinayet ilemitir ve bunun bir ceza
s vardr) hem de kurban vermeyi (cezalandrlan, suu ile
yen deildir) ierir.

3. iddetin karl bylece krlmtr; nk iddeti uy

gulayana iddet uygulamak, iddetin bulac karakterini ar
trr ve kutsaln dndaki her trl iddetten kanlr.

4. Bylece formlarn da simetrisi kaybolur ve ayn iddet

eylemi, ayn ekilde retilemez. 39
"Vendetta" srecini durdurmak, iddetin simetrisini ve
kendini tekrar etme niteliini deitirmektir, yoksa amac
iddeti ortadan kaldrmak deildir. Kutsaln etrafnda olu
turulan yasalar ve tabularla dzen korunur. Dzenin kuru
luunda iddet varolduundan, korunmas da iddet yoluy
la gerekleir.
Walter Benjamin'in de belirttii gibi, sosyal bar salayan
yasalarn uygulanabilmesi zndeki iddet sayesindedir. Si
yasal ya da dinsel iktidarn elinde bulunan (geleneksel top
lumlarda bu iki tr iktidar zaten farkllamamtr) bu iddet
uygulama yetkisi, meru iddet ad altnda, toplumun birey39 Rene Girard, La violence et le sacre, Grasset, 1972, s. 42-48 (iddet ve Kutsal,
ev. Necmiye Alpay, Kanat Kitap, 2003).
96

leri zerindeki srekli tehdittir. Ancak yasan olduu her

yerde yasa krna arzusu olduundan, sosyallemenin be
deli bu arzuyu bastrmaktr.
Hobbes,40 insanlarn bir arada yaamasnn nedeninin,
ne sevgiden ne de sosyalleme arzusundan kaynakland
n syler; bir arada olmak Leviathan dnemine geri dnme
korkusunun, insann kendi doal iddetinden rkmesinin
sonucudur. Sosyallemenin ve sosyal barn bedeli ise, do
al haklarndan vazgemek ve doal hakk olan iddeti, ken
di stnde bir gce devretmektir.

Rene Girard ve "mimetizm krizi"

Rene Girard mimetizm tanmn, Gabriel Tarde'n "taklit

yasalar" prensiplerinden esinlenerek gelitirir. Tarde'a gre,
sosyal uyumun ve ilerlemenin temelinde taklit yatar. Taklit
olmadan kltrel renme ve transfer mmkn deildir ve
taklit kltrel entegresyonun en yksek gcdr. Taklit, bir
eyin kendisini tekrar etmesi ve tekrar ederken yaylma ha
reketidir. Ancak, bu devinim iinde, kendini tekrar etmek
demek, sadece eskiye ya da bakaya bakarak aynsn ret
mek deildir. Tam tersine, hem nicelik hem de nitelik a
sndan farkllamay getirir. Taklit srecinde, taklit edilen
dnme urayarak yeni bir kimlie brnr. Taklit ieri
dekinden darya doru ilevseldir, yani ieridekiler dar
da olan taklit ederler, tersi deil.41
Rene Girard, Tarde'n taklit ve Freud'un arzu kavramla
rnn bir sentezini yapar; Girard'a gre, btn arzular mi
metik bir nitelik tarlar ve tm mimesisler elikiye yol
40 Thomas Hobbes, Leviathan, Gallimard, 2000 (Leviathan, Yap Kredi Yaynlan,
1994).
41 Gabriel Tarde, Les lois de l'imitation, Les Empecheurs de penser en rond, 200 1 ,
s. 29.
97

aarlar. Arzu zgr olsa da, mimetik karakteri onu if

te amaza srkler. zgr arzu , bir bakasnn zgr ar
zusunun engeliyle karlatnda, her iki taraf iin de ha
yal krkl kanlmazdr ve amacna ulaamamann baa
rszl, mimetik eilimi daha da artrr.42 Bu aamada id
det ortaya kar ve bundan sonra arzu ile iddet artk bir
birlerinden kopmayacak ekilde hareket ederler. Bu mime
tik kriz, btn topluluu tehdit edici bir biime dnebi
lir. Karlkl iddet ise, mimetik rekabetin giderek artma
sna yol aar. Ne kadar blnrse, mimetizm o kadar ben
zerini retir. Ancak bu benzer-farklln yokluu hep kor
ku yaratr.
Mimetizm krizinin balad yer aslnda bir "hitir" . Nes
nesinden kopmu bir elikidir. Ancak, insanlk tarihinin
elikilerine, byk savalara bakldnda (arkasndaki tm
rasyonel aklamalara ramen) , srekliliini, hayati gereksi
nimleri tehdit eden nedenlerden deil, kendi gcnn son
suzluuna iten irrasyonel drtlerden kaynaklanr. Yani e
likilerin gerek nesnesi, amac yoktur. elikili mimesis bir
sre sonra antagonist mimesise dnr ve toplumsal idde
ti temizlemek iin bir kurucu iddet esi olan kurban ver
me eylemi gerekletirilir. Bu antagonizm kurban sayesinde
kaybolur, yeniden birlik kurulur. Ancak, bu etki geicidir,
yeni bir iddet dnemine dek devam eder.
Rene Girard da Tarde gibi, mimesisin kltrel nemi42 "Arzu istedii yerde karar klmakta serbest brakldnda, taklitilii onu he
men her zaman bir ifte amaza srklyor. Serbest braklan taklit, rakip ar
zunun oluturduu engele krlemesine saldryor, kendi baarszlna ken
disi yol ayor ve bu baarszlk, taklit eilimini daha da glendiriyor. Bura
da kendi kendini besleyen, kendi kendini azdrarak ve gitgide basitleerek yol
alan bir sre var. rnek alan ne zaman gerek 'olmak'la yzyze olduunu
sansa, modelin iaret ettii nesneyi arzulayarak ulamaya alyor ona. Hem
mantkl hem de sama olan bir kestirmeden giderek, abucak, elinden her za
man kard 'olma'nn en emin iareti iddettir gibi bir kanya ulayor. Artk
iddet ile arzu birbirine balanmtr", R. Girard, a.g.e. , s. 210.
98

ni vurgular: "Mimesis olmadan kltrel renme gerekle

emez. Mimesis, kltrel entegrasyonun en yksek, gerek
li yetkesidir. " 43
Mimetizmin dini karakteri en ok bylerde kendini gs
terir. Arkaik insan iin, vcudundan kopan en kk par
a bile kendi "einin" potansiyel -gcnn- varldr. Nite
kim tm bylerde, sa, trnak ok kullanlr.
Mimetizmin korkutucu boyutu olan aynlk ve sonrasnda
gelen farkllama, sembolik olarak birok ritel iinde ken
dini gsterir. rnein gei ritellerinde, birey nceki kim
lii ile bir btn oluturur. ncelikle, bu kimliin gsterge
leri, simgeleri artrlr, younlatrlr, ondan sonra yklr.
Vaftiz geleneinde de benzer bir sre yaanr; henz birey
selliine kavumam ocuk, nce akkan, dolaysyla bu
lac suya batrlr. Cemaatin paras olmas iin nce b
tnyle farkszlatrlr, daha sonra bu farkszlktan farkl
lam birey olarak kar. Bir Yahudi ve Mslman gelene
i olan snnet ise benzer bir uygulamann sembolikten te,
bizzat bedene yazlm biimidir; erkek ocuun cemaate
aitlii, gene bir kesme eylemiyle, bedenden bir para kopar
larak gerekletirilir. Bedeninden kesilen para, erkek ocu
un i-anne dnyasndan koparak d-erkek dnyasna ge
tiinin iaretidir. Ama ayn zamanda, ocuu cemaatin b
tn erkeklerinin bedenlerine yazlm bu iaretle, aynlannn
arasna sokar ve dardaki tekilerden de ayrr.
Kutsaln etrafnda rgtlenmenin amac, her ne pahas
na olursa olsun, toplumsal i bar korumaktr. Kutsal id
det olsa da, bu iddet bar salamak iindir. Dinselin iddet
faktr, toplayc-birletirici etkinliini kaybettii zaman
zlmeye balar. Bugnk rasyonel dnce iin bu anakro
nik bir boyuttur ve anlalmaz olsa da Freud'un belirttii gi43 Rene Girard, Des choses cachees depuis la fondation du monde, Recherches avec.
].M. Oughourlian et G. Lefort, Grasset, 1978, s. 23.
99

bi "buz dann grneni, grnmeyene gre anlamszdr"44

ve ortak bilinalt bu gemii tar.45

Farkllama-ayrma

Rene Girard'n "mimetizm krizi" olarak adlandrd du

rum, aslnda bir aynlk, farkllamamlk krizidir. Daha n
ce de belirttiimiz gibi, kutsal ile profan ayrmnn radikal
lii de, benzer bir korkudan kaynaklanr; kaos dnemi her
eyin kark, belirsiz olduu bir zaman simgeler. Ilk dze
nin olumas ise, iddet yoluyla, bulacln, karkln
ortam olan sulardan kma ile balar; gkyz-yeryzn
den, k karanlktan ayrlrken, tanrlarn dnyas da insan
larnkinden kopar. Kopmadaki radikallik ise, iddetin kes
kinlii sayesinde mmkndr. Bu ayrmlara paralel ola
rak, kutsal, profan dnyadan ayrlr. Aynnn olabilmesi ve
yaayabilmesi ise -aradaki eii korumak kouluyla-, kut
sal ile srekli iliki kurarak mmkndr. Dinlerin rol, her
44 S. Freud, Essais de psychanayse, Franszca'ya eviren S. Jankelevitch, Payot,
1963, s. 48.
45 Bu analiz, Trkiye'de Ermeni sorunu asndan bize baz ipular verebilir. Mo
demite blmnde daha ayrntl incelenecek olsa da ksaca deinmeye deger:
Paralanan bir imparatorluk, eski kimliini kaybetmi, yeni bir kimlik arama
peinde. Periferisindeki aznlklarn her birisi yeni bir kimlik kurmu. Geride
kalan ise, yeni bir kimlik oluturmak iin, "iindeki yabanc geleri" temizle
mek zorunda. Anadolu'nun gbeindeki yabanclar; Ermeniler ise, bu gnah
keisi rol iin en ideal unsurlar olutururlar. Hem yabanclardr hem de "ii
mizdeki yabanclardr". Yklan imparatorluktan kan yeni Trk kimlii ad
na verilen kurbanlardr Ermeniler. Girard'n kulland anlamda, "gnah kei
sidirler" ve bu kurbansal kurucu iddet, yeni bir birlemenin temellerini atar.
Kurtulu Sava ise, bu yeni birlii, ortak bir ama etrafnda perinletirir.
Ermeni katliamnda, iimizdeki yabanc ayn zamanda en Trk'e benzeyen
dir. Farkllamann gerekleebilmesi iin, bu ok benzeyenin ama ayn za
manda yabanc olann, darya atlmas, yok olmas gerekir. Bu farkllama,
yeni kimlii oluturan yeni ulus bireylerinin farkllamas deildir. Tam tersi
ne, ayn su etrafnda birlemi bireylerin aynlamas gerekir ancak, kolektif
kimlikleri farkllar; yeni bir kltr, yeni bir kimlik, eskinin iindeki "benzer
aynlar" temizleyerek, kendini farkllatrr.
1 00

ne pahasna olursa olsun bu eikleri korumak, ayrm mu

hafaza etmek ama geileri de mmkn klabilecek kuralla
r koymaktr.
Bu balamda, snrlarn belirsizlii hep korkutucudur. n
sanolu taklit yoluyla ayny retmeye alsa da, rettii ay
n olmad gibi, bu aynlk belirli snrlar iinde gereklee
bilir; ieride oluturulmaya allan benzerlik, ayn zamanda
dardan ayrmay salar, bizleri tekilerden ayrr. Ayrma
ve birleme, insanolunun ilk tand insanlk kouludur.
Doan insann birey olabilmek iin anneden kopuu, keli
menin gerek anlamnda "gbei kesilerek" , yani bak darbe
si yiyerek, bir iddet eylemiyle gerekleir. Bu birinci doum,
Marie Balmary'e gre, kadnn cinsel organndan akan sularla,
etten gelen "maddi" doumdur.46 kinci doum ise yukardan,
azdan gelir. Doan bebek nce havayla temas ederek nefes
almaya balar; bylece, gene su-tkrkle gelen, nefesli haya
ta balanr, -ilk insann doumunda (Adem ile Havva) oldu
u gibi- bu ise, sembolik anlamda, manevi doumdur. Herkes
bir anne ve babadan doar, ancak doann "Ben" olabilmesi
iin, onlardan kopmas gerekir. ocuk, ne anne-babasdr, ne
de onlar iindir. Bu ikinci nefesli-doula gelen, gerek anlam
da "tekidir". nsann tek varlk olarak hayata balamas, ayr
mazln, karkln sembol sular ortamndan, havasal yani

nefes ortamna gemesiyle balar. Domak (her iki anlamda)

bir geitir, gemile gelecek, ben ile sen arasnda bir yerdir.
Bu manevi doumun, Dogon mitinde de sz ile gerek
letiine daha nce deinmitik. Mitolojiye gre sz, insan
bedeninin i organlarnda oluur, pier; tkrk, yani su
"sz"n ana maddesidir, hayat verir, kalbin ssyla szn
suyu snr ve cierlerle yukarya pskrtlr. Azn iinde
bir kuma gibi dokunarak dudaklardan dklr. Dnya'da
varolan her eyin bir anlam, dili vardr; nk dnya ve
46 Marie Balmary, Le sacrifice interdit, Freud et la Bible, Grasset, 1986, s. 267.
1 01

iindeki her ey Tanr'nn sznden olumutur. Yaratlan

her eyde, Tanr'nn sz bulunur.
Eski Ahit'te de, -insan hari- Kozmos ve onu olutu
ran her ey, Tanr'nn kelam ile oluur, yani Tanr kendi
sine benzemeyeni kelam ile yaratr: "Ve Allah dedi: Ik ol
sun ve k oldu. Ve Allah n iyi olduunu grd ve ka
ranlktan ayrd. . . Ve Allah dedi: Sularn ortasnda kubbe ol
sun ve sular sulardan ayrd..." (Tekvin, Bab 1 ) . Tanr'nn
eliyle yaratt tek varlk insandr. Tanr'nn imgesinden ya
ratlan insan Tanr kendi "eliyle" topraktan biimlendirir,
burnuna "kendi nefesini" fler (Tekvin, Bab 2). Bu nedenle,
doann tm dier eleri ve hayvanlar Tanr'nn kelamna
ulaabilirlerken,47 kadn ve erkek doann dier canllarn
dan farkl olarak, Tanr kelamna ulaamazlar; Tanr da insan
dilini bilmez. Buradaki ayrlk esi dildir. Bylece ilk mad
di doumunda kendine benzeyen insan, ikinci doumunda
szle kendinden ayrr. Ancak Tanr, insana baka bir ayrca
lk tanyarak, dier canllar "adlandrmay" insana devreder;
yani insan da doadan ve dier canllardan ayrrr.
Walter Benjamin, bu ilk insana tannan ayrcaln, bu ilk
adlandrma dilinin saf dil olduunu ileri srer. Bu adlan
drma dili ne bir ara, ne bir hedef, ne ulalacak bir teki,
ne de iletiim aracdr. erii olmayan bu kelam, kendisi
nin dnda baka bir ey iletmez, iletiim arac deildir. Ne
zaman ki ilk insan ilk gnahla cennetten kovulur, o zaman
"kelam"nn nitelii de deiir; kulland dil bir iletiim ara
cna dnr. Benjamin'e gre, insann d , insansal s
zn de ddr.48
nsann d bir yandan kendisini yaratandan kopmas47 Nitekim, Anadolu'da bir inana gre, hayvanlar Tanr kelamn bildiklerin
den, insanoglu onlarn dilinden anlamaz.

48 W. Benjamin, "Sur la langue en general et sur le langage humain", Oeuvres I,

Folio-Gallimard, 2000 iinde, s. 153.
1 02

n, te yandan insann ilk dil vasf ve yaratln paras olan

"adlandrma" fonksiyonun da cennetten kovulmasyla bitti
ini anlatr. Bundan sonra insan dili sembolik anlamda ad
landrma -yani ayrtrma- ilevinden yoksun olduu gi
bi, birbirinden ayrlabilmek iin farkl diller konumak zo
runda kalacaktr. Ancak, ilk gnahla, salt "insanlk" koulu
na indirgenen insanolu, bu kez dnya stnde, ilk Cennet
koullarna yakn idilik bir kltr oluturduunda, bu kez
Tanr izin vermeyecektir:
Ve btn dnyann dili bir ve sz birdi... btn yeryzne
dalmayalm diye, gelin, kendimize bir ehir ve ba gkle
re eriecek bir kule bina edelim ve kendimize bir nam yapa
lm . . . ve adem oullarnn yapmakta olduu kuleyi ve eh
ri grmek iin Rab indi ve Rab dedi: lte bir kavimdirler ve
onlarn hepsinin bir dili var. .. Gelin, inelim ve birbirlerinin
dilini anlamasnlar diye onlarn dilini orada kartralm. Ve
Rab onlar btn yeryz zerine datt ve ehri bina etme
yi braktlar. Bundan dolay onun adna Babil denildi, nk
Rab btn dnyann dilini orada kartrd ve Rab onlar b
tn yeryz zerine datt (Tekvin, Bab 1 1 , 1 -9).

Eski Ahit'in Tekvin blmnden alnm bu alnt Tanr

ile kendi imgesinden yaratt insanolu arasndaki ilikinin
ilgin bir rneidir: Tanr, insanlarn kendisi ile yarmas
na tahamml edemez; Ademoullarn, uyumlu bir toplum
kurmay baardklar anda, datmaya ve blmeye karar ve
rir. te yandan, Tanr'nn kelamndan koparak ayran in
san, kendi tr arasnda henz ayrmamtr. nsann, hem
cinsinden ayrmas farkl diller konuarak mmkn olur.
Eski Ahit'te baka bir ayrma hikayesi de, kadn ile erke
in yaratlna ilikindir.49 Tanr, Tekvin'de kadn da er49 Eski Ahit'te, ilk kadn ve erkein yaratlnn iki hikayesi vardr; 1- Adem ile
Havva birlikte yaratlrlar, cinsiyet fark yoktur 2- Havva Adem'in kaburga ke103

kekten ayrarak, aralarnda bir ittifak mmkn klar. Ay

rmadan ittifak, kopma eylemi olmakszn Teklik gerek
leemez.
Bu ayrmay, "yasak meyvenin" yenmesi eylemine balar
Marie Balmary; aatan yenilen meyve ile yenilmesi yasak
meyve arasndaki ayrmn da, "farkllamay" sembolize etti
ini vurgular. Yenilen her ey, ie alnr yani aynlar. Oysa
farkl olan yenmez. "Yasak meyve" , tekini sembolize eder
ama tekini de yemenin baka yollar vardr.50
Eski Ahit'in nl yorumcularndan Rachi ise bu olay ba
ka trl yorumlar: Adem ile Havva, "yasak meyveyi" yedik
ten sonra, plak olduklarn grrler ve utanrlar. Tanr'nn
buyruunu bilmelerine ramen, o meyveden yiyerek, byle
ce o "yasaktan soyunurlar" .51 Daha nce plak olduklarnn
bilincinde olmayan insan, yasak olan iine alarak (yiyerek)
hem ondan soyunur hem de "tekine" bu yolla ular: Bu ye
ni yol bundan sonra, konuma, sz ile gerekleecektir.
Nitekim lsa, lncil'de, bu "tekine" ulama yolunun, ancak
radikal bir ayrmla gerekleebileceini aka syler: "Yer
yzne selamet getirmeye geldim sanmayn; ben selamet de
il, fakat kl getirmeye geldim. nk ben adamla baba
snn ve gelinle kaynanasnn arasna ayrlk koymaya gel
dim . . . Babay ve anay benden ziyade seven bana layk de
ildir; olu ve kz benden ziyade seven bana layk deildir"
(Yeni Ahit: Matta, Bab 10, 34-37).
lsa'nn getirdii, ne bar ne ahenktir. Ate, kl ve b
lnme getiriyor. stelik "tekine" ulamak iin, babann
ouldan, ocuun anne babasndan tmyle kopmas gemiinden yaratlr. Birok Tevrat yorumcusuna gre, bu ikinci versiyon da
ha eski olup, Smer mitolojisinden alnmtr. (Tanr Marduk, ilk erkei top
raktan-kilden yapar) . Cinsiyet farknn olmad ilk insan hikayesinin ise daha
sonra ortaya kt dnlyor.

50 Marie Balmary, a.g.e., s. 303.

51 Rachi, M. Balmary'den alnt, a.g.e., iinde, s. 3 14.
1 04

rekiyor. Buradaki ayrmn keskinlii ise, klla sembolize

ediliyor. Kl, sava aleti anlamnda deil, bak anlamn
da (kurbanlk ileminde kullanlan byk bak) kullanl
yor. nsan Tanr'dan (babasndan) , kz annesinden ayr
maya yarayan bak; farkllatrma ba; ilevi Bir'i iki
ye blmek, ayrtrmak. Hatta Bir'i ikiye blerek, nc
y ortaya karmak (Hristiyanlktaki l; Tanr'y, Ruhul
kuds araclyla ikiye blmek, bylece bir yerde, Tanr ile
insan ayrmak) .
Balmary'ye gre burada kullanld anlamyla ocuunu,
anne babasn lsa'dan fazla sevmek, henz ayrmay kabul
etmemektir. Isa, ayrc sembol, yani bireye Benliini verme
ye gelendir: "Seni seviyorum, nk sen ben deilsin, seni
seviyorum, nk sen sensin"i ifade eder.52
Eski Ahit'te, brahim Peygamber'in baba ocan ve lke
si Harran' terk etme hikayesi de bir ayrmadr. Kendisini
bulabilmesi iin, Tanr lbrahim'e, baba evini ve memleke
tini terk etmesini buyurur: "Kendine git, kendin iin git,"
der. brahim Tanr'nn buyruuna boyun eer; bu buyru
a uyarken, kendini balayan her eyden (ailesinden, topra
ndan, evinden) kopmay gze alr yani ilk etik itaatsizlii
kabul eder. Kendini bulmann bedeli bu itaatsizlik, bu ayr
lk olacaktr.
Ayrtrmann bir baka rnei de deien isimlerdedir:53
brahim (anlam; "cumhurun babas"), babasnn evinden
ayrlmadan nce (yani farkllamadan, koputan nce) ,
Abram'dr ("yce baba" demek) . Saral ("prenses") , dour
madan nce Saray'dr ("benim prensesim") . Tanr, iftin so
yunu retmeye karar verdikten sonra, ikisinin de ad dei
ir, zelden genele, aitlikten dla geilir: "Yce baba" olan
tm milletlerin babas olacaktr, "babasnn prensesi" ise, ait
52 Marie Balmary, a.g.e., s. 108.
53 Marie Balmary, a.g.e., s. 226-238.
105

olduu babadan koparak, kendisi "prenses" anneye dn

ecektir. lbrahim'in kurbanlk eylemi srecinde, Tanr'nn
ad "Elohim", zel ada "YHWH" ye dnr.54 Bu dnm
iinde, baba-ocuk ilikisi de deiir ve ayrr.
Ayn ekilde, Habil-Kabil'le birlikte, kurban kabul eden
Tanr'nn ad gene "Elohim"dir ve bu eylemin bir "karde ci
nayeti" ile sonulanmas ve lbrahim ile birlikte, insan kurba
nn yasaklayan Tanr'nn ad da farkllar: "YHWH" .

istisnai durum: Homo Sacer

Homo sacer, arkaik Roma hukuku iinde herhangi biri

si tarafndan ldrlebilen, ancak bu ldrmenin cinayet
kabul edilmeyip , cezalandrlmayaca bir insan tanmlar:
"ldrlmeye ak insan" , ayin ve ritellerden yoksun ol
duu iin ne kurban kategorisine ne de ldrlmesi halin
de ldren kii cezalandrlmayacandan, yasalarn alanna
girer. Yani, iki alann ortasnda belirsizliin belirledii yer
dedir.
Yasalar, eer bu homo sacer'i tanrlara atlyorsa, yani kut
sall kabul ediliyorsa, kutsal olana dokunulmaz ve he
le kutsal insan rastgele ldrlemez, sadece belirli ayinler
erevesinde kurban edilebilir. te yandan, homo sacer, in
sanlarn dnyasndaki yasalarn da dndadr, nk hibir
su, hele cinayet, cezasz kalamaz.
Bu ikili karakteri ve belirsizliini gz nne alarak, birok
Roma uygarl tarihileri ve kutsal zerine alan antro
pologlar, homo sacer kavramnn, kutsaln mphem ve ikili
karakteri alannda yer aldn ileri srerler; Caillois' e gre,

sacer'in hem kutsal hem lanetli anlamlarn ierdiinden, ho

mo sacer de bu mphemliin bir ifade biimidir.55
54 Trke'de bu isim dnm, "Allah" ve "RAB" olarak evrilmi.
55 R. Caillois, a.g.e., s. 46.
1 06

Agamben ise, bu yaklama tmyle kar karak, kutsa

ln mphemliinin psikolojik yk olan, mitolojik bir kav
ram olduuna dikkat eker; Agamben'e gre, Roma sosyal
dzeninin snrnda yer alan bir kavramdr homo sacer. Bu
nedenle, tanrlar dnyasna m insani dnyaya m ait oldu
u tartmalar iinde aklamas zordur. Bu kavram, ilahi ile
beeri hukuk arasnda, kutsal ile profann, dinsel ile hukuk
saln henz birbirinden ayrlmad bir mntkadaki, ilkel bir
siyasal yapnn iinde yer alr.56
Bu nedenle, homo sacer'in koulunu belirleyen "mphem"
karakteri deil, ikili dlanmas ve bunun getirdii iddete
aklktr. Bu iddet, ne kurban edimi, ne cinayet ne de lm
cezasdr. Ne insanlarn ne tanrlarn hukukunun geerli ol
mad bir yerde, nc bir insani eylem alannn ortaya
kt "istisnai durumdur" .
Bu yeni alan, istisnai baka bir iliki alannda ortaya
kar; iktidarn, egemenin ya da kraln kararnn olduu alan
dr. Yasann askya alnd bu yerde "plak hayat" egeme
nin iddetine maruz kald gibi, onun bu iddeti kullanarak
dier hayatlar gzaltna alabildii alandr. Egemen iktidarn
siyasi alan da ikili bir istisnal ierir: 1) dinselin iindeki
bir d-bymedir, 2) profann iindeki dinselliktir.
Bu iki boyutun rtmesinden, sacrifice ile cinayet arasn
da kaytsz bir blge, egemen iktidarn siyasi alan olarak or
taya kar.
Dolaysyla, "egemen yasaklamayla zapt edilen ey, ld
rlebilen ama kurban edilemeyen bir insan kurbandr: homo

sacer. Orijinalinde kutsal olan -yani ldrlebilen, ama kur

ban edilemeyen- hayat, egemen yasan penesindeki ha
yattr ve bu anlamda, egemenliin ortaya koyduu ilk etkin
lik plak hayat retimidir. "57
56 G. Agamben, Homo sacer, s. 101.
57 G. Agamben, Kutsal insan, s . 1 13.
1 07

Bu da gene Agamben'e gre, Benjamin'nin "Hayatn kut

sall dogmasnn kayna nedir? " sorusuna cevaptr; ege
men iktidar alannda, lme ve kurbanla ak, "plak ha
yat" kutsaldr. Bu anlam erevesinde, hama sacer, iki an
laml sacer'in deil, sacratia'nun alan iindedir: "Sacratio",
iki izginin balamdr. Suun cezasz kalmas ile kurban
ediminin dlanmas arasnda yer alr. Yani sacratia insanla
nn hukukuna ait ise, durum bir istisnadr (nk hibir su
cezasz kalamaz) . Tanrlarn hukukuna ait ise, gene bir istis
nadr, nk tanrlara ait olan her ey kutsaldr ve dokunu
lamaz veya kurban veriliyorsa da, belirli ayinleri vardr.
Bu anlamda, sacratia iki istisnal ierir: Hem ilahi hem
de beeri hukuk asndan istisnadr.58
Egemen iktidarn istisnal ile sacratia arasnda bir analoji
vardr. Bu iki yap arasndaki simetrinin zellii, Agamben'e
gre, sacertas'n, plak hayatn hukuki-siyasi dzene belir
gin bir biimde girmesinin ilk, orijinal biimi olmasdr: " . . .
ve 'hama sacer' tabiri ilk 'siyasal' ilikiye benzer eyin, yani
egemenin hkmnn/kararnn nesnesi olarak ileyici bir
dlama iinde ileyen plak hayatn addr. Hayat, egemen
istisna iinde kald srece kutsaldr . . . "59

Kutsaln eiinde kurban

Kurbanlk mekanizma/art
Agamben, insann yalnzca kendi yapmasyla temelini ku
rabileceine iaret eder ve bu gerekliin, en eski dini uygu
lama olan "kurban verme" uygulamasnn zn de olutur
duunu belirtir. Agamben'e gre, kurban verme (Latince'de

sacrifice'in kkeni sacrum facere'den gelir) eyleminin orta58 G. Agamben, Homo sacer, s. 91.
59 G. Agamben, Kutsal insan, s. l l5.
1 08

snda "yapma" eylemi bulunur. Bu "yapma" (Latince'de fa

cere) ayn zamanda "sacrum facere" olduundan, "yapma"

eylemini gerekletirirken, ayrmay ve dlamay da geti
rerek, "sacer"e, yani kutsalla dnr.60 Bir baka deyile,
kutsala ulamann yolu, kurban ve kurban vereni de dei
tiren, dnme uratan bir eylemle mmkndr.
Bu eylem ile kutsalla ayr bir alan yaratld gibi, etra
fnda bir seri yasak ve riteller oluur. Kutsalla yaklamak,
belirli kiiler ve belirli kurallarla snrlanr. Agamben, by
lece "kurban verme" eyleminin, toplulua ve henz olu
mam yasama organna bir balang hikayesi getirdiini ve
znde, topluluun dna itilenin (kurbann) , topluluun
hayat temelini ve gemiini oluturduunu vurgular. nsa
nn yapma eylemiyle kendine yaratt bu kurucu z, mito
lojinin de yardmyla bir "kurban verme" hikayesini, yani
iddeti ierir. Bu kutsal iddet (kimilerine gre kurucu id
det) kendi bana braklm iddettir ve "kurban verme ey
lemi" bu iddeti stne alarak, kendi yaps iinde tekrarlar
ve uyarlar.61
Kurban verme eylemi bir ldrmeyi, doal bir hayatn y
klmasn ierdiinden ne tesadfi ne de anlamdan yoksun
bir ilemdir. Ancak, burada hayat kutsal olduu iin kurban
verilmez, yani ldrlmez; tersine, bu ldrme ilemi saye
sinde hayat kutsallar: "Kurban verme eylemi, hayat ve l
mn insan iin en kutsal eyler olmalarndan tr ldr
meyi iermez, tam tersi, kurban verme, ldrmeyi iine al
dndan, hayat ve lm, kutsallk kazanrlar. "62
Kurban vermenin asl amac, Georges Bataille'a gre kur60 G. Agamben, La puissance, s. 162.
61 G. Agamben, a.g.e., s. 162.
62 G. Agamben, a.g.e., s. 163: Agamben, modernite ile antikite arasndaki farkn
hibir eyin bu saptamadan daha iyi vurgulamadna deinir: Antikite iin,
hayatn yok edilmesi kutsal iken, modernite iinde, kutsal olan hayatn bizzat
kendisidir.
1 09

bann "eyliini", nesne olarak varolmasna yol aan "ey"i

yok etmektir.63 Bylece kurban, "nesneliinden" , ie yarar
llk dnyasndan koparak, dokunulmayan ama "mahrem"
bir ekilde bildiimiz, ikinliimizde var olan tinsel dnya
ya geer. Bu sre iinde, ilk nce kurban edenin nesnelerin
dnyasndan kopmas gerekir. Aslnda kurban edenin bilin
alt srecinde ama "ldrmek" deildir. Her ne kadar l
drmek hayat ile lm arasndaki antinomiyi ortadan kal
drmaya yarasa da, lm tinselliin paras olduundan, ha
yattan fark yoktur. "Kurban etmek ldrmek deil ama terk
etmek ve vermektir":64 Oysa ldrmek Bataille'a gre, daha
derin bir anlamn ak bir ifadesi, gstergesidir.
Bu anlamda, nesneler dnyasndaki gibi "yarar" olmayan
bir batr, kurban etmek. Kullanlabilecek biimde sunu
lur, lks deildir; nk lks, emein yararlln zaten da
ha nce ykt iin, iki kez ayn sreten gemi olur.
Bir toplumun "bireysellii" , eriyik (fzyonel) lenler sa
yesinde gerekleirse de, bu birliin varolmas iin idde
tin de darya dnk olmas gerekir. Oysa dsal iddet,
Bataille'n ifadesinde, kurban verme eyleminin isel iddet
prensibine aykrdr. rnein sava, bireyin kendi hayat
nn deerinin bir ekilde, "negatif' bir oyunla eritildii bir
eylemdir.65
Klelerin kurban edilmesi ise, "yararl olan kurban ver
me" prensibinin ak bir rneidir. Ayn zamanda, i idde
tin de en zirve noktasdr. Ancak, kle, efendisinin veya top
luluun, nesnesi, "eyi" olduundan, klenin kurban edil
mesi, tam, arnm anlamda bir "kurbanlk eylemi" deildir.
Kurban verme eyleminin zirvesi, nesne olan ya da kendin
den uzak olan kurban etmek deil, tam tersine, yaknln
63 Georges Bataille, Theorie. . . , s. 58-59.
64 G. Bataille, a.g.e., s. 66.
65 G. Bataille, a.g.e., s. 78.
110

iinde bir kurban vermektir: rnein kral veya ocuklar

n66 kurban etmek gibi.
nsan kurban etmek, zenginliin ls olsa bile, ms
rif ve zorlu bir harcama yoludur Bataille'a gre. Bu neden
le askeri dzene geildiinde, iktidarn dzenli bymesi ve
glerin rasyonel kullanm bu gereksiz tketime son verir.
Askeri dzen, arkaik sosyal sistemlerde olduu gibi, gle
rin sonuna dek sava ve lenlerde tketilmesini ngrmez.
Bunun yerini "verimlilik prensibi" alr. Gler boa harcan
maz. Sava yoluyla kazanlan kleler, gcn daha artrmak
iin rasyonel bir ekilde kullanlr. Askeri dzenin prensi
bi "iddeti dzenli bir ekilde darya ynlendirmektir."67
Bu dzenin ieride istikrarl bir ekilde devam edebilme
si iin, hukuk sistemi gelitirilir ve ayrca moral sistem buna
elik eder. Ancak ahlakn (moralin) gc, iddetin darya
itildii sisteme yabancdr.
Bataille'n "nesnelletirme" prensibinden farkl olarak,
Burkert ve Meuli, kurban vermenin, insann avlanma ritel
leri ile yaknl olduunu dnrler: Kurbanlk mekaniz
mas Paleolitik avcln bir trevi, avc adamn gelitirdii
bir riteldir.68 Avlanmak, zellikle bir erkek ii olduundan,
bunun etrafnda oluan ritellerin sosyal geliimlerini de er
kekler belirler. Avlanarak ilk ldrme deneyimini yaayan
insanolu, bylece kendi hemcinslerini de ldrmeyi re
nir. Kurban verme eylemi de bu "ortak erkek uygulamas"
olan avlanmann bir uzantsdr. Avlad eti cemaat iinde
paylaan avc adam, kurban vererek, imgesel "ilk(sel) sah
neyi" tekrarlar. Bu ilk kurucu iddetin bir tekrar olabildii
66 G. Bataille, a.g.e., s. 81.
67 G. Bataille, a.g.e., s. 87.
68 W. Burkert, Vio!ent origins... , s. 165: Aynca, Burkert, avlanmann bir "erkek"
ii olduuna ve bu davrannn, insana en yakn maymun grubundan olan
empanzelerde de gzlemlendiini belirtir; avlanan empanzelerde de, av eti
paylatrlr ve bu paylatklar tek yiyecektir.
111

gibi, Burkert'e gre, daha kark ve ok boyutlu insan ili

kileri ve davranlar, bu ilk ldrmeyi aklayabilir. Ancak,
kurban ve onun etrafnda oluan ayinler, topluluun birlii
ni ve srekliliini garantileyebilirler. Avc adamn vahi hay
van kurbanlar yerini, neolitik adamla evcil hayvan kurban
etme eylemlerine brakr. 69
Burkert'in analizi, bu anlamda Bataille'n "insan nesne
letirebildiini kurban edebilir" yaklamndan uzaktr. En
azndan arkaik insan iin, kurban ettiini nesneletirmek
zordur. nk, avc ile avlanan hayvan arasnda yakn bir
ba bulunur. Avc adam iin ldrmek bir zorunluluktur
ama avlad hayvanlarn bir parasn saklayarak bir "res
torasyon" , yeniden hayat verme abasn da gsterir. Nesne
letirme, neolitik ile birlikte gelien evcil hayvanlarn kur
ban verilmesine ilikin yeni bir kltrn simgesidir; kurban
edilen hayvan, kuvvet ve aba yoluyla edinilmi bir varlktan
ok, insann kendi mlkiyetine ait bir hediye nitelii tar.70
Hubert ve Mauss'a gre71 kurban etme, ileri uygarlklar
da ortaya km, dinselliin gelimesine bal bir uygula
madr; kurbanlk mekanizmas her trl dinin zn olu
turur ama bu belirli bir sosyallemeninin sonucudur. lki an
tropolog, kurbanlk mekanizmalarnn zelliklerini aada
ki ekilde belirtirler:

1 . Kurban verme riteli, en eski ve ilkel ritellerden de

ildir. Dinselliin daha ileri bir aamasnda ortaya kmtr,
karmak, temsili birok riteli kapsar (temizlenme, sem
bolletirme gibi). Ayrca, potla geleneini de ierdiinden,
insanln sosyallemesinin gelimi bir aamasdr.

2. "Kurban verme bir kurum, sosyal bir olgudur," der Hu69 W. Burkert, a.g.e., s. 162-167.
70 Bu konuya, III. Blm'de tekrar deinilecektir.
71 H. Hubert ve M. Mauss, Essais sur la nature et la fonction du sacrifice, dijital s
rm, s. 26.
112

bert ve Mauss. 72 Sosyalliin olmad yerde kurban verme

pratii yoktur. Hatta birey kendi iin bile bir kurban verdi
inde, arkasnda toplumsal bulunur: Kurban verme eylemi
nin nasl ve ne ekilde olacana toplum karar verdii gibi,
ahlaki (moral) olarak kurban verme eyleminin yararllna
ilikin karar verici deerlerini de kolektif oluturur.

3. Kurban verme eylemini oluturan nitelik kutsal ile ay

ndr; kutsal olmadan kurban verme oiamaz (Latince'de, sac
rifice szc sacre'nin trevidir.) Kutsal kavram, kurban
verme srecini, temsilini ve uygulamalarn belirler: "Kur
ban verme, profan olann bir kurban aracl ile balant ya
da iletiim kurma aracdr."73
Rene Girard ise, kurbanlk mekanizmasnn kkenlerini
irdeleyerek, btn dinlerin znde neden kurban verme ey
leminin olduunu sorgular. Kurban, dinin en arkaik formla
rndan birisidir Girard'a gre, ancak neden insanolu, kur
ban verme gereini duyar?
Girard'a gre, arkaik toplumlardaki kurban sunumu, bu
gnk modern toplumlardaki yarg sisteminin ilevini ye
rine getirir. Kurban sunumu ve yargsal ceza arasnda te
mel bir zdelik bulunur.74 llkel toplumlarda koruyucu n
lemlerin ncelii olduu gibi bu sadece dinsel yaama z
gn deildir; en kk yanllarn byk felaketlere yol aa
bileceinin bilincinde olan ilkel insan, iddeti evcilletirme
nin ve kendinden uzaklatrmann yollarn bulmaya al
r. Yarg sisteminin nleyici zelliini tayan kurban su
numu da bu iddeti denetlemenin balca yollarndan biri
dir. Kurban eyleminin koruduu, topluluun kendi idde
ti karsnda kendi btnldr: "kurban edimini etkin
klan ve kurum canlln koruduu lde gzle grlen
72 H. Hubert ve M. Mauss, Introduction il l'analyse. . , s. 16.
73 H. Hubert ve M. Mauss, a.g.e., s. 17.
74 Rene Girard, La Violence et le sacrt . . , s. 36-42.
.

113

ve ar basan bir ortak payda da var; i iddet. Kurban edi

mi ncelikle, anlamazlklar , rekabetleri, kskanlklar, ya
knlar aras kavgalar ortadan kaldrmak, topluluk uyumu
nu yeniden kurmak, toplumsal birlii yeniden glendir
mek iddiasndadr."75 Bylece, kurbanlk eylemi sayesinde,
topluluun birlii gvence altna alnr ve bu birlik, atma
nn, i elikilerin en youn olduu bir dnemde ortaya
kar. Bir kurban sunumu araclyla topluluk tekrar dayan
ma ve birliktelik balarn kurar.
Girard, Chuchi rneinde76 grld gibi, kurban su
numunda en nemli faktrn, iddetin bulac niteliin
den korunmak olduunu vurgular. Kontrolsz iddet, mur
dar olmaktr; bundan kamann yolu ise uzlamaktr. Bu
nedenle, iddete bulamam birinin kurban olarak sunu
mu, iddeti topluluktan uzaklatrd gibi, kurban saye
sinde dier topluluk yeleri de iddeti kendilerinin d
na atarlar.
Murdar iddet ile arndrc iddet arasnda bir ayrm ya
pan Girard, kurban bunalm olarak niteledii kriz durumu
nun bu ikisinin arasndaki farkn yitirilmesi annda kt
n aklar.77 Bu fark ortadan kalknca, iddet tm toplulua
bular. Pei sra, tm farkllklar da siler. Bu nedenle, kur
ban bunalm bir eit farkllklar bunalmdr. Bu farkllkla
r yok eden iddet, bir ksr dngnn de balangcdr; yok
edi iddeti gelitirir, iddet gelitike, tm toplulua yayla
rak, dzeni ve sosyal huzuru da tehlikeye atar. Bu ksr dn
gden k ise, kontrolsz iddeti stlenecek bir kurban su
numu ile gerekleir.
Girard'n kurban bu anlamda, topluluun sularn st
lenen, darya atmn kolaylatran bir "ikame kurbandr"
75 Rene Girard, iddet ve Kutsal, Kanat Yaynlan, 2003,
7 6 Bkz. "Kutsal ve iddet" blm.
77 R. Girard, a.g.e., s. 66.
114

s.

11.

(victime emissaire) . Toplumlarn kkeninde dinsel inan

cn bulunduu konusunda Mauss ve Hubert ile ayn gr
paylaan Girard, bir adm daha ileri giderek, dinsel inancn
kkenini de ikame kurban mekanizmasnn oluturduunu
ileri srer: Dinsel inancn ilevi, bu mekanizmann etkileri
ni kontrol altnda tutarak ve yineleyerek, iddeti toplum d
nda tutmaktr.78
Kurban sunumunun en nemli zelliklerinden birisi de
Girard'a gre, kolektif bir nitelie sahip olmasdr. Oybirlii ve
ortak katlm, kurbanlk sunumunun nemli bir parasdr.79
Girard, kurban sunumu mekanizmasndan kn Tevrat
ile baladn (brahim Peygamber'in olunu kurban etme
hikayesi) ve Hristiyanlk ile bu mekanizmann sonunun te
yid edildiini ileri srer.80
Rene Girard'n kurbanlk mekanizmasna ilikin bu genel
tezleri, Regis Debray'a gre baz sorunlar yaratr; Debray'e
gre homojen, yani evrensel ve srekli bir kurban sistemi
olamaz. Tm arkaik zamanlarda "kanl kurban" riteli yok
tur. rnein, Sibirya amanlar, Avustralya aborijinleri ve
taoizm, kanl kurban istemez. Her ne kadar, kurban sunumu
ve "adak" evrensel olsa da her zaman kanl deildir. Tanr'ya
(tanrlara) adak hep ykmla olmayabilir. Antik Yunan'da ise
insan kurban sunumu "korkun bir ba" olarak nitelendi
rilir. Kurban edimi ile ldrme birbirinden ayrlrlar. Aztek
lerdeki kurban sunumu mekanizmas rnei de, Debray'a
gre, ontolojik olmaktan ziyade kozmolojiktir; Gne'in in
san kan ile beslenmesi gerekir, beslenemedii durumda,
Gne'in duracana ve kozmosun sonu olacana inanrlar
78 R. Girard, a.g.e., s. 130.
79 R. Girard, a.g.e., s. 139.
80 Tevrat'ta, lbrahim'in hikayesi ve lsa'nn kendini kurban etmesi konular, III.
Blm'de "kurbann yer deitirmesi" bal altnda, ayrntl olarak incelene
cektir.
115

Aztekler81 (ancak, neden kanla beslenmesi gerekiyor soru

sunun cevabn Debray de vermiyor) .
Peter Sloterdijk'n yaklam da, Girard'n analizine yakn
dr: Bir toplumda topluluk yelerinin belirli bir uyum ve den
ge iinde yaayabilmesi iin, d dmanlara ve kurbanlara ih
tiyalar vardr. Sloterdijk'n deyimiyle "endojen" bir "oto stre
si" belirli bir dzeyde tutmak iin, dman etrafnda dnen
srekli bir yalan silsilesi gerekir. Bu balamda tanrlara inan
mak bile gerekmez; sadece "ilk kurucu ldrmenin" ayinini
anmsamak yeterlidir (Freud da aynsn syler) . Sloterdijk'a
gre "saklanm bir suun skntl kaygs, eski kltrlerin
derin dinselliini oluturur, bu dinsel ortamda topluluklar
yalanlara ve onlar oluturan hayaletlere yakndrlar. Tanr,
inanllara gizemli suu hatrlatan dzeydir"82 (bugnk top
lumlarda buna bilin de diyebiliriz) . Bu tr toplumlara "utero
teknik" toplumlar adn veren Peter Sloterdijk, bu toplumlarn
her anlamda, -maddi, ruhani ve entelektel anlamda- kendi
zerlerine kapanm olduunu belirtir. Buradaki ilikiler, ay
nnn aynyla olan ilikileridir ve bu sayede belirli bir sosyal
konfor salanr. Ne zamanki bu konforu bozucu bir d e
(yeni fikirler, yeni retme biimleri, vb.) araya girer, o zaman
bu "ktl" cemaat dna atmak gereklilii doar. Bu aa
mada gerekletirilen kurban sunumu, bu ktln darya
atlmasn salar. Bu aba, bir taraftan da dlanan "kurban" ile
topluluk arasnda sembolik bir mesafe yaratarak bir "gvenlik
alan", bir eit koruma alan oluturur.
Dlananlarn cemaat mensuplarna bulamamas iin (ay
nen bulac hastalklarda olduu gibi) , toplum yeleri, kendi
dnyalarn moral duvarlarla kapatr. Kurbann, yani gnah
keisinin darya atlmas "endojen" oto-stresin elimine ol81 R. Debray, Lefeu , s. 439.
82 P. Sloterdijk, "Finitude et ouverture - vers une ethique de l'espace" adl konfe
rerans notlandr, College lntemational de Philosophie, 25 Kasm 2000, Paris.
...

116

masm salar. Verilen kurbann dklen kam bu "ritel katli

ama" ortak olanlan temizler: Bu duygu ve sylem toplumla
n, kurbann etrafnda oluturduklan "klt" , bu ortak su ile,
"haz iinde olan katiller grubu yoluyla benliklerini olutu
rurlar. Duygu ve sylemlerin olutuu yerde kutsal oluur."83
Bu farkl yaklamlardan da anlalaca gibi, kurban su
numu, insanlk tarihinin en iyi bildii eylemlerden biridir.
Kutsal ve profan dnyalarn snrnda yer alan, bu snrdal
ile her iki dnyay da birbirine balayan bir eylemdir. Rast
gele, tesadfi ya da seimden ve anlamdan yoksun olmad
gibi, arkaik ve geleneksel toplumlar iin "kurban verme"
yaayanlarla ller arasnda trajik bir yer aar; llerin yaa
yanlara karmasn, tanrlarn inayetine karlk olarak ver
dii kurbanlar aracl ile engeller. Snrlarn ayrmas, iki
dnyann birbirine bulamamas gerekir. Bu, tanrlara kar
bir eit bortur. Her ne kadar, Rene Girard'n da belirt
tii gibi, kurban edimlerinin kkeni sadece tanrlarla iliki
ye gemek deilse de84 (nk henz iletiim kurulabilecek
bir tanrnn olmad zamanlarda da kurban ayinleri vardr) ,
kutsal ile profan olan ayran snrda yer alr. rnein vedik
dinlerde, kurbann rol, tanrlara ilikin deildir; dorudan
gkteki gleri etkiler, kendi bana mthi bir iktidar gs
tergesidir ama tanrlardan bir ey beklenildii iin kurban
verilmez. Kendi iinde, sadece kendi gcn ispatlayan bir
uygulamadr. yle ki, sadece insan dnyasnn kkenlerin
de deil tanrlarn dnyasnn temelinde de kurban sunumu
olduuna inanlr.85
nsanlk tarihinin ileri aamalarna dek, insanlarn kur
ban edilmesi yaygn bir uygulamadr. Roma'da MS 2. yz
ylda, gladyatr dvleri, kltrl bir Romal iin, insani
83 P. Sloterdijk, "Finitude...
84 Rene Girard, iddet ve Kutsal, s. 126.
85 E. Durkheim, Lesformes..., s. 79.
117

bir dv kabul edilirdi. llyada hikayelerinden rendii

miz kadaryla, Truva Sava dnemlerinde, dman esirle
rinden birkan len bir kahramann mezar stnde ld
rp (Achilius'un cenaze treninde yapld gibi) kann me
zara aktmak, len kahramann ruhunu yaatmak iin uygu
lanan bir adetti.
Agamben'nin de belirttii gibi, eskileri bizden ayran ha
yatn kutsall deildir: ldrme eylemiyle hayat kutsal
lar. Antik Yunan'da, ktlklara kar insan kurban etme

(phannakos) geleneinden Semitik ve Kartaca kltrne,

Azteklerden Asya'da Moollara dek, insan kurbanlarnn r
nekleri grlr: Pers tarihisi Rachid-al-din ( 1 1 62) ve in
tarihileri, Mool lider Djanuga'nn Tchinoslara kar zafe
rinden sonra, Tchinos liderlerini kazanlarda kaynatp, as
kerlerine yedirdiini anlatrlar. Aztekler, gnein her gn
doabilmesi iin kurbanlarn kanyla ykanmas gereklilii
ne inandklarndan, her gn yzlerce kurban verilirdi ve sa
valarn ou kurban edilecek kleler bulmak iindi. Semit
halklarda ve Kartacallar da, "Molk" Saturn (Semit kltr
lerde Ba'al Hammon) tanrs iin, zellikle ilk doan bebek
ler kurban olarak sunulurdu. Bu uygulama insan yavrularn
olduu kadar hayvan yavrularn da kapsyordu.
Nitekim birok kltrde , insan kurbanlar olabildii gibi
hayvanlar da kurban edilebilir. Btn evcilletirilmi hay
vanlar, kurbanlk sunumunda kullanlrlar. Kurbann, da
rs-ierisi, benzeyen-benzemeyen arasndaki konumu, ev
cilletirilmi hayvanlarn kurban edilmesini de aklar; ev
cil hayvan toplumun iindedir ama bakadr, hayvan insana
en ok benzeyen canldr (zellikle memeli hayvanlar) . Da
ha sonralar, -yerleik tarmsal dzenin ileri aamalarnda-,
ekonomik olarak insan kurbannn getirdii zarar da byle
likle kaybolmu olur. Ancak, insan ile hayvan arasnda he
nz sembolik ikame yoktur, yani insan kurban edilemedii
118

iin hayvan kurban etmek, insanlk tarihinin daha ileri aa

malarnda gelimi bir uygulamadr.
Kurban vermede her ey bir ayrm ve snr meselesidir;
ller-canllar, kutsal-profan, su-af, vb. Bu nedenle, kur
banlk ayinlerinde en nemli kural, bu snrlar belirlemek
tir; rnein hayvann nasl kesilmesi gerektii, ok kat ku
rallara baldr; bylece ayn beden iinde kutsal ile profan
ayran izgi belirlenir. Birinin dierine geiinin kurallar ay
n zamanda, ayr kalmalarnn da garantisidir.
Ayrmak, farkllamann alann amak demektir. zellik
le lleri canllarn dnyasndan ayrmak, yaayanlar lle
re kar korumann yoludur. Bu nedenle birok dinde l
nn etinin kemiinden ayrlmas ynnde ayinlerin varl
nn yan sra, lnn yakld dinlerde de (rnein vedik
dinlerde) ama ryen beden (profan olan) ile geriye kala
n (kutsal olan) ayrmaktr. Tm bu ilemlerde, "geriye ka
lan" , bu dnyadakilerle baka yerde olanlar arasndaki an
lam bann dolamn salar.
Kurban verme eylemi, Bataille'n szn ettii anlamda
tam bir vazgeme de deildir. Vazgeme, arzunun yenilgisi
sonucu oluur, bireyin kendi kendisiyle krlmasdr; ancak
negatiflik iermeyebilir; arkalarda gizlenmi bir yarar bile
olabilir.86 Oysa, kurban verme, bir tersine dnm de ola
bilir. Kutsal bir sivil itaatsizlik oluturur; yasa ve sitenin ku
rallarna, bir "mutlak deer" adna kar gelmedir. Bu dei
tirme eylemi st bir arzunun dile gelmesidir. Arzunun te
sinde bir arzudur ve znenin dndadr, bireysel ile kolekti
fin kesitii yerdedir.
Kurban verme, tekil bir olaydr ancak oula yneliktir ve
oulu etkiler. Tekil bir eylemle topluluun tmnn gele86 Hatta Melih Baaran, bu kurbanlk sunumunun bir yatnn, getirisinin kaybedi
lenden daha fazla olduu dnlerek gerekletirilmi "karl" bir eyleme d
nebileceini vurgular. Bkz. Melih Baaran, Kurbansal Sunu: Dile Getirilebilir
ve Grlebilirin Mantk ve Ekonomileri, Ayrnt Yaynlan, 2005, s. 175-178.
119

ceini belirler (en azndan byle olduuna inanlr) . Ancak

bu tekil uygulama, kolektif bir karaktere de sahiptir; cema
at bireylerinin ortak katlmna ve onayna dayaldr. Bu or
tak katlm, kutsala kurban aracl ile ulamay salayabil
dii gibi, "ortak ldrme" , tm dier topluluk yelerini de
birbirine balar. "Biz"i ortaya karmann duvarlarn kura
rak, dierlerinden de ayrr. Freudyen anlamda "ortak su
luluk" , toplumsal bellein olumasnda birincil bir rol oy
nar. Daha sonralar, toplumsal bilincin gerilerine itilse de,
sessizlii iinde bile, topluluun birletirici harc olmaya de
vam eder.87
te yandan kurban sunumu, "medyal" bir yoldur; bir
eye yaklamak, kutsalla doru bir admdr. N itekim,
branice'de korban, yaklamak (bu ilahi bir gce doru da
olabilir) demektir. Arapa kkenli kurban szc ise, ya
knlk, yakn olma anlamna gelen kurb'dan gelir. Kutsala
yaklamann yolu, bir yok etme eyleminden; ldrmeden
geer. Her ne kadar Bataille kurban sunumunun amacnn
ldrmeden ok bir vazgeme olduunu belirtiyorsa da, so
nuta eylem ayndr, bir "yok etme" , ykmdr. Erkek insan
erkinin, ldrme gcnn temsilidir.

kame kurban

Rene Girard'n szn ettii "ikame kurban" , bir kriz d

neminden kmak iin bavurulan bir eylemdir. iddet dn
gsn durdurmak iin, topluluun (nceleri gerek, da
ha sonralar da sembolik anlamda) bir kurban seip onu be
lirli ayinler erevesinde ldrmesi eklinde gerekletiri
lir. Ancak arkaik insan iin insan dnyasnn dndan gel87 Kurbanlk mekanizmasnn, moderniteye gei srecinde ve zellikle ulus
devlet kuruluunda, toplumsal bilincin olumasndaki rolne ve rneklerine,
daha sonra deinilecektir.
120

diinden, insan iddeti de, bu iddetin ynetimi de kutsall

n alanndadr:

1 . iddetin stnde odakland bu kii, toplumsal bozul

mann sulusu olarak belirlenmesiyle, ktln ve mur
darln simgesi olur.
2. kinci aamada ise topluluk, kolektif olarak seilen bu
kurban ldrme ilemini belirli ayinler erevesinde ger
ekletirir.
Ortak iddet sonucu ldrlen kurban sayesinde, toplum
sal ban salanr ve sosyal uzlama tekrar mmkn olur.
Bu aamada, kurban kutsallar. iddetin iki ucu da (bir
anlamda, "koruyucu iddet" ile "kurucu iddet") bu eylemle
birbirine balanr; kurbann murdar konumundan kutsaln
alanna geii, yani konumunun dnm sayesinde yeni
den sosyal uzlama salanabilmitir.
kame kurbann, yukarda da belirtildii gibi, arndrc
bir ilevi vardr. Kontrolsz iddetten kurtulmann bir
zm olarak ortaya kan bu kurban sunumu, yaratt tek
iddet eylemiyle topluluk yelerini iddetin bulac ve mur
dar etkisinden kurtarr. Bu nedenle katharsis rol vardr.
Ancak kendisi de iddet ierdiinden, yeni bir sreci; yeni
bir kurban ayini dngsn de balatr. Bu kurban ayini ise
Girard'n tanmyla bir kltrn balangcdr.88
kame kurban sunumunun nleyici ve iddeti zerine ala
rak temizleyen ilevsellii, kurbann hem benzer hem ay
r olabilme niteliine baldr. Eer kurban edilen kii az
benzer ise, iddeti yeterince stne ekemez; ok benzer
ise, iddet dier topluluk yelerine de yaylabilir. Bu ne
denle, ierisi ile dars arasnda olmas gerekir; ieriden
dir ama aslnda yabancdr, ya da dandandr ama toplulu
un iine alnmtr. rnein baz arkaik toplumlarda, (Orta
Amerika'daki Tupinambalar) sava mahkumlar kabile iine
88 Rene Girard, iddet ve Kutsal, s. 131.

121

alnrlar, alrlar, evlenirler, oluk ocuk sahibi olurlar ve

bir gn, daha nceden belirlenmi bir ekilde, bir yasa i
nemelerine izin verilir. Bu eylemden sonra ikence edilerek
ldrlp, kabile yeleri tarafndan yenilirler.89
lkame kurbann en iyi rnei, Eski Yunan'da (5. yzy
la dek) varolan Pharmakos uygulamasdr. Pharmakos'lar,
Atina kentinin besledii kurban adaylardrlar. Ktlk ve sa
va zamanlarnda, zel ayinlerle kurban edilen bu insanlar,
kentin iindendirler, ancak bu kurbanlk insan yedekleme
si, marjinallerden (kimsesizler, sakatlar, yalnz ocuk ve ka
dnlar, vb.) oluur. Yani, hem ieride hem de toplumun d
ndadrlar. Nitekim, pharmakon'un trevi olan pharmakos
szcnn kendisi de bu ikilemi artrr: "pharmakon" ,
hem zehir hem de panzehir demektir (Latin dillerindeki ec
zane anlamna gelen pharmacie de bu szckten gelir) . Phar

makos da, ierisi-dars arasndaki sosyal snrda olduu gi

bi, kurban sunumu eylemiyle, murdardan kutsala dne
rek, iki dnya snrnda yer alr.
Benzer uygulama hayvanlar iin de geerlidir: Baz arkaik
kltrlerde kurban edilecek hayvan, yavru iken annesinden
koparlarak kabile iinde bytlr, ocuk gibi meme veri
lir, ocuklarla oynar, bir sre sonra da kurban edilir.90 Arka
ik toplumlarda kurban ayinleri ile tekrarlanan bu sre, ilk
kurban sunumunun tekrarlar olduundan ifte bir ikameye
dayanrlar; kurban edilen kii tm topluluk yelerinin yeri
ni tuttuu gibi ilk kurbann topluluk yelerinden birisi ol
masna karn, ayinsel kurban dardan birisidir.
89 rnek iin bkz. Rene Girard, Des choses cachtes ... , s. 96-99.
90 Bu uygulama, Trkiye'de de, imdinin apartaman koullarnn unutturdu
u, ama eskiden yaygn olan kurban bayramlar adetlerini hatrlatyor (belki
Anadolu'da hala devam ediyordur); kurban edilecek koyun, ko, vb. bir haf
ta on gn nce satn alnlr ve bahelerde beslenirdi. ocuklarn oynamasna
izin verilir, ailenin yeni edindii bir evcil hayvan muamelesi grrd. Bu ya
knlk kurulduktan sonra da, bayramn ilk gn kurban edilir ve eti aile fertle
ri tarafndan afiyetle yenirdi.
1 22

Gnah keisi

lkame kurbandan gnah keisi kurbana gei, gene bir in

ce snr meselesidir. lkame kurbann zellikle iddeti uzak
latrc zellii olmas gerekmez ya da seimi zel bir nef
ret ya da kskanla dayal deildir. Bunun yan sra, ld
rlmesiyle birlikte nitelik deitirerek kutsallar ve top
luluun gznde yeniden temizliine kavuur. Dinselliin
belirledii ayinler ve kurallar erevesinde, bylece bir if
te transfer gerekleir; nce kolektif saldrganlk kurbana
transfer olur, kurban yok edildikten sonra da, ikinci aama
da kurbana transfer edilen, sosyal bartr. Bu barma trans
feriyle, kurban kutsallar.
Oysa kurbann gnah keisi olarak nitelendirildii du
rumlarda, bu ikinci transfer gereklemez. Topluluun ba
na gelen felaketlerin sorumlusu olarak tehis edilen kii(ler)
veya nesne, ldrlmeye ak kurbanlardr. Herhangi bir
kutsalla ulamalar sz konusu olmadndan, ikinci trans
ferden yoksundurlar.
Gnah keisi91 kavramna bu anlamda, ilk kez Eski Ahit'in
Levililer kitabnda rastlanr; "Ve lsrailoullar cemaatinden
su takdimesi olarak iki erge ve yaklan takdime olarak bir
ko alacaktr. Ve Harun kendisi iin olan su takdimesi boa
sn arz edecek ve kendisi evi iin kefaret edecektir. Ve iki er
geci olacak ve onlar RABBIN nnde, toplanma adrnn ka
psnda durduracaktr. Ve Harun bir kura Rab iin ve br ku
ra Azazel92 iin olmak zere iki erge zerine kura ekecek. Ve
Harun RAB iin uzerine kura den ergeci takdim edecek ve
onu su takdimesi olarak arzedecektir" (Levililer, Bab 16, 5-9).
Bu blmden de anlalaca gibi, "Gnah keisi" kavram
9 1 Franszca'da, ve ngilizce'de bu terim aslnda "gnah tekesi"dir (bouc tmissai

re, scapegoat).
92 lde yaayan eski bir iblis figr.
1 23

ncelikle bir ayin biimini tanmlar ancak, semantik olarak

ikili bir anlam ierir; bir kurumsal ayini ierdii gibi sosyo
psikolojik ve kendiliinden gelien bir mekanizmay da ta
nmlar. Gndelik dil iinde zellikle bu anlamda kullanlr;
bir suun, kabahatin haksz yere (ya da dorudan balants
olmasa da) baka birisi stne atld durumlar ifade eder.
"Gnah keisi" kavramn en ak ifadeleri, 15. yzyl or
talarnda Avrupa'y kran "kara veba" salgnna ilikin bel
gelerde bulunur. Yahudilere kar uygulanan iddeti akta
ran Hristiyan kkenli bu belgelerin, hemen hemen hepsin
de, temel ortak noktalar vardr. Rene Girard'a gre bu bel
geler, uygulanan iddeti hakl gstermeye yarayan bir anlam
ortaklna tanklk ederler:93
Topluluk kriz halindedir; veba her yeri, herkesi krp ge
irmektedir. Snf fark gzetmeksizin lm canlar almakta
dr, dzen bozulmu, iddet ve lm her yeri sarmtr.
Yahudiler ise Tanr'ya kar gelmilerdir. Doaya ayk
r sular ilemektedirler (ocuk ldrmeleri, ensest, eytan
ayinleri, vb.). Yahudiler kt gzldrler; bir tanesine bile
rastlamak, felaketlere yol aabilir. Bu nedenle, vebann so
rumlusu Yahudilerdir; kuyulara, emelere zehir attklar
n grenler olmutur veya czamllar rgtleyerek bu iler
iin kullanmlardr. Yahudilere kar kolektif iddet uygu
lamas her tarafta yer alr.
Bu iddet uygulamas, topluluu kt ve zararl elerden
temizlemek iin yaplmtr. Ktln kayna olan Yahu
dilerin darya atlmasyla, topluluk yeniden saflna kavu
acaktr. 94
93 R. Girard, Des choses cachtes, s. 172-173.
94 Bu saptamalarn bir baka ortak noktas da, her toplum ve her dnem iin ge
erli olmalardr. Sulularn adlarnn deitirilmesi yeterlidir; Trkiye'de Er
meni kymndan, bugnk komplo teorilerine dek, ayn mantk yrtmeleri
ne rastlarz, hatta baz durumlarda, sulularn kimliinin deimesine bile ge
rek kalmaz (Nazi Almanyas) .
1 24

Girard, bu drt grup anlam yklemesinin mitolojilere

de yabanc olmadn belirtir.95 Birok mitoloji, bu ere
ve iinde ilevseldir (en bilinen Oedipus mitosunda olduu
gibi) . Ancak zulm hikayelerini mitolojilerden farkl klan,
kurbann kutsallnn sz konusu olmamasdr. Bu hikaye
lerde, sadece kurbann "negatif' temsili n plandadr. An
cak, bu antisemit belgelerde, dier btn mitik eler de yer
alr; kt gz, ensest (Oedipus mitosunda olduu gibi) , su
larn zehirlenmesi (sular sembolik olarak, bulacdr; mur
darlk sulardan geer) , vb. Gerekten olmu kolektif iddeti
anlatan bu belgeler, bu mitik elere inananlar tarafndan da
yazld iin, tarihsel belgeler de mitik sulamalarla dolu
dur. Bylece, ldrlenlerin hikayesi arptlr, gerek olay
lar ile gerek olmayan nedenler birbirine kartrlarak, "sz
de bir tarih" yazlr.

Birlik adna kurban: tekini iine almak

Hegel, Tinin Fenomenolojisi adl eserinde96 efendi-kle ili

kisinin diyalektiini incelerken, iddetin zneler aras ve
tekine bal karakterine dikkat eker. Hegel'e gre, znel
ben, ncelikle ii bo bir bilintir. Dardan oluturduu
ilikilerle bu bilinci gelitirip bir ierik verebilir. Buna izin
veren de arzudur, nk arzu son tahlilde, bamsz gerek
lerin reddidir. Arzu , tekine sahip kan hatta arzunun nes
nesini tketmeye kadar gidebilecek bir harekettir. Arzunun
bu hareketinde bilin, ancak tekinin tamamen yok olma
syla ortaya kacaktr. Baka bir deyile; seni seviyorum, y

leyse seni yerim; seni seviyorum, yleyse, seni ldrrm anlamlarn kapsar, yani arzu bir anlamda kanibaldir.

95 R. Girard, Des choses cachees, s. 173.

96 Hegel, Phenomeno!ogie de !'esprit, tome I, Aubier Montaigne, 1966, s. 288-302
(Tinin Fenomenolojisi, ev. Nejat Bozkurt, Say Yaynlan, 2005).
125

Ancak, Hegel burada, tekini iine alma, yani tekinin bi

lincini nesneletirme arzusunun da deiime uradn ve
nesneletiini hatrlatarak, birbirini arzu eden iki bilin ara
snda bir atma ve iddetin olutuuna dikkat eker. Bu a
tmada, birisi teki tarafndan bilin dzeyinde tannmay
isterken, teki de bu arzuyu nesneletirmeye alr; bu di
yalektik yap, lesiye bir mcadeleyi balatr. Bu tannma
mcadelesi olmadan tekiyle iliki , yani sosyallik olmad
gibi, "bizi" oluturmak, ne bir sevgi ne de iyi duygular
la mmkndr. tekini tanmak her eyden nce bir at
ma ve sava iidir.
Hegel'in izinden ilerlediimizde, znenin temel arzusu
nun tekini iine almak, yani kendi iinde eriterek yok et
mek olduunu grrz. tekini bilinli bir zne olarak ta
nmak ise, tekinin iddetini karlayabilmek, atmay ve
mcadeleyi kabul etmektir.
Giri blmnde de deindiimiz gibi, sevginin teme
linde, iine almak vardr. Cinsel ilikinin ad "birlemek
tir". Sevdiini iine almak, yok etmek, Hegel'in de belirt
tii gibi kanibal bir arzunun ifadesidir. Nitekim Trke'de
ve dier birok dilde, ar sevgiyi belirten deyimler de bu
"kanibal"lii ierir. zellikle ocuklar sevilirken kullanlan
tabirler, tipik rneklerdir; "yerim seni", "yutsunlar bu tatl
yavruyu", "ham yapanm imdi seni".
Nitekim ocuklarn yenmesi hikayeleri, birok ocuk ma
salnda ve mitolojilerde de yer alr. Hepimizin iyi bildii Kr

mz apkal Kz masalnda, kurt, kk kzn anneanne

si klna girerek onu yutar. Pinokyo, bir balina tarafndan
yutulur. Bakalama deneyimlerinin sembolik hikayeleridir
bu masallarda anlatlanlar; teki tarafndan yutulan, yutann
karnndan ktnda artk "tekidir", ayrmtr.
Benzer hikayeler mitolojilerde de yer alr. Birinci blmde
incelenen, Uranos ile Gaya'nn hikayesinde yutulan Chronos
1 26

babasn ldrerek (hadm ederek) , zgrleir ve "Kaos"a son

verir. Dnyann yaratl, Chronos'un babasn hadm etme
siyle, (bu da bir eit lmdr) gerekleir; acyla kvranan
Uranus bir haykrla Gaya'nn stnden kalkar ve k do
ar, kendisini yukarya atan Uranus, gk kubbede asl kalr.
zellikle, baba tarafndan yenilmek, ayrmamaktr. Bu
ilikide ocuk, kopmay babasn ldrerek (gerek ya da
sembolik anlamda) gerekletirir.
Kutsalln ve kurbanlk mekanizmasnn ileyilerinin
de, ayrm/birleme, ierisi/dars kavramlaryla ilikile
rine daha nce dikkat ekmitik. Kurbann, hem benzeyen
hem benzemeyen zellikleri, topluluun dndan olmas
ama ieriye kabul edilmesi, kurban ayinlerinin temel karak
teristiklerini olutururlar.
Hegel analizi erevesinde incelediimizde, kurban sunu
mu gelenei nce iddetle tekini (kurban) dlamak, bir
kez ldrdkten sonra -yani bakalatktan sonra-, kutsal
kabul ederek iine alma srecidir. Bu balamda, kurban su
numu bir gei srecini belirler; kurban edilecek kii nce
likle, "bakal" ile iddete maruz kalr ve bu iddetin so
nunda gerekletirilen ldrme eylemiyle, tamamen bir ba
ka dnyaya, kutsaln alanna girer. Bir kez kutsallatktan
sonra da topluluk yeleri tarafndan tekrar ieriye alnr.
Hatta baz durumlarda, bu ieriye alnma bizzat kurban ye
nilerek, yani gerek, kanibal anlamda gerekleir. Kurbann
yenilmedii durumlarda ise, bu "iine alma" eylemi, sembo
lik olarak, ortak bir yemekle, bir lenle noktalanr.
Girard'n szn ettii ikame kurban sunumunda da, s
re ayndr. zlme ya da kriz halindeki topluluk, idde
tini teki'ne, farkl olan kurbana yneltir. zlmenin so
rumlusu olan teki bir kez ldrldkten sonra, kutsallaa
rak tekrar toplumun iine alnr ve bylece sosyal bar ye
niden kurulur. Yani yeni birliin salanmas "yabanc" ola1 27

n, kurban araclyla darya atp, onun araclyla kutsal

l iine almaktr.
Bu tr kurban sunumu deneyimi, zellikle gei dnemle
rini belirler. Kutsalla ulamann yolu kurban sunumundan
getiine gre, kutsall iselletirmenin bir baka yolu da
en kutsal olan, yani tanrlar ve krallar kurban vermektir.
Tanrlarn kurban edilmesi, ne dinlerin ne de kurban su
numunun ilk dnemlerindedir; ncelikle tanrlara verilen
kurbanlar vardr. Ancak Antik Yunan'da baz tanr kurban
sunumlarna rastlanr (Orfe, Hipolit, Akteon, Phateon) .
Tanrlarn kurban verilmesi, Salamon Reinhach'a gre, to
temik bir kurbanlk eylemidir.97 Mausse ve Hubert, bu fikre
kardrlar, onlara gre, Tanr kurban eylemleri totemik k
kenli deil, genellikle tarmsal kkenlidir.98
Totemik dinlerde, klanlara gre kutsal totem deitii gi
bi, klan iinde de kutsal olan totemle ilikiye girmek iin bir
kurban vermeye gerek yoktur. Kutsal ile ba, dorudan kan
aktmak ve yiyecek komnyonu ile de salanabilir.
Krallarn kurban edilmesi de benzer bir sreci hatrla
tr (en bilineni, gene Oedipus mitosudur) : Bir taraftan yce
glere sahip olan ve topluluun birliinden sorumlu kral,
ayn zamanda insani zayflklarn da mmkn olduu bir ik
tidar alandr. Yani kraln iki bedeni vardr; kutsal ve insani
beden ayn kiide toplanr. Bu alandaki en ufak bir zlme
ya da kargaa, tm topluluu tehdit edeceinden, kraln kut
sal bedeni kurban edilir.
Tanrlar veya krallar kurban olarak vermek, sembolik
olarak onlarla balant kurmaktr ve topluluun geleceini,
birliini garanti altna almann bir baka yoludur. Birlik ad
na sunulan kurban iine almak (yemek leni, yiyecek ko
mnyonu) , ayn zamanda kolektif bir eylem olduundan,
97 Salamon Reinhach, Cultes, mythes et religion, PDF format.
98 H. Hubert ve M. Mauss, Introduction a .. . , s. 15.
1 28

topluluk yelerini de birbirine balar; herkes (kadnlar ve

ocuklar bu tr ayinlerin dnda tutulurlar) ayn kutsaln
bir paras ve her cemaat yesi de dierinin alter egosudur.
Bu arkaik kutsallktaki kurbann paylald ortak yemek,
tekini yemek, eriyik (fzyonel) ve farkllatrmay silici bir
eylemdir. Kurbanlk edimi, dnyeviyi kutsaldan ayrrken,
bireyi de tam tersine siler. Tek bir beden olmak, tekinin be
denini iine alarak (arkaik toplumda, kurbann bizzat etini
yiyerek, Hristiyanlkta ayn eyi sembolik olarak yaparak)
birlemek (communion), bireyi yok etmek, sadece cemaatin
paras olarak kaydetmektir.

Kadn kurban

Kutsaln ve kutsallkla ilgili her trl ayinin dnda tutu

lan kadn, kurban sunumu sz konusu olduunda, kurban

edilebilirler arasnda yer alr.

zellikle bu gen bir kadn, -yani anne olma olasl olan
kii- olduunda, daha da artcdr. Tanm gerei hayat
verme gcnden vazgeen kadnn eylemi, kendisine atfe
dilmi rollerin dnda olduundan, Anne Dufourmantelle'e
gre "skandal ierir" .99 Oysa, kadn kurban edilebilir ve hep
edilmitir. Neden Antik Yunan'da, gen kzlar kurban edi
lir? Neden neslin devamn salayan ama dourganl erkek
iktidar tarafndan kontrol edilen kadn, ayn zamanda ideal
bir kurbandr? Neden "kadnlk" olgusu kurbanlk eylemiy
le balantldr?
Gen kz, henz tam almam bir kadnln amblema
tik, mkemmel bir imgesi, tamamlanmaml ile, henz
tkenmemi ryalarn, akn, cinselliin, hassasln, o
ku ve sevgilerin alandr. Dolaysyla, bir gen kzn kurban
99 Anne Dufourmantelle, La femme et le sacrifice, d'Antigone i la femme d'i cott,
Denoel, 2007, s. 23.
1 29

edilmesi bu yarm kalacak fantazmlarn da feda edilmesi, ge

lecein zerine konmu bir ipotektir.
te tam da bu nedenlerden tr kadnlar ideal kurban
lardr; bir insan olarak deer tadklarndan deil, erkekler
dnyasnda bir fantazm olarak deerli olduklarndan kurban
edilirler. 1 00 Btn bu kurbanlk eylemlerinin altnda ayn za
manda anneliin kurban edilmesi yatar. Kadn, tanm gere
i, trn devamnn, srekliliinin ve korunmasnn ifade
sidir. ncelikle "soydanl" kurar. Kurban edilmesi duru
munda bu nedenle, sadece kendi hayatnn yok olmas deil,
gelecek hayatlarn da kurban edilmesi ihtimali yatar.
"Kadnlk, annelii bir arlk olarak tar ve bu ona kor
kutucu bir g verir," der Anne Dufourmantelle. 1 0 1 Bu ne
denle, kadnn kurban verilmesi, annelik boyutunu da ie
rir; dourganlnn da kurban edilmesidir.
Kendini kurban veren kadn iin de ayn ey sz konu
sudur: "Mstakbel anne" olarak kendisini feda eden ka
dn, sadece "matrisi olmayan bir kahraman, anneliin kir
letmedii bir beden, hayat tutan en saf halinde bir kadn
dr. Kendini feda etmek, Bat Avrupa'da kadn imgesinin biz
zat kendisidir" .1 02 Antigon, Medea, Meryem, Heloise, lsolde
(lseut) kendilerine bir ideal uruna kurban etmi kadn im
gesinin rnekleridir.
Kendini kurban etmelerinin yan sra, birlik adna ikame
kurban olarak gen kzlarn kurban verilmesi hikayeleri bir
ok mitolojide yer alr; Iphigenia hikayesi, bu tr bir ikame
kurbanlktr.
Kurban edimi veya kendini kurban etmek, bir "kefaret"
denmesi ya da daha nce denmemi bir borcu stlen100 Buradaki fantazm szc her ne kadar modernlii artryorsa da, psiik
dzeyde, erkek egemen dnyada ok eskilere dek gidebilir. Nitekim, birok
mitoloji, masal ve halk hikayeleri bu fantazmalar zerine kuruludur.
101 A. Dufourmantelle, a.g.e., s. 30.
102 A. Dufourmantelle, a.g.e., s. 30-31.
130

mek olabileceinden, baba Agamemnon, (Truva Sava'nda,

Yunanllarn stnlk kazanmas iin, dier komutan
lar Agamemnon'dan kzn kurban vermesini isterler)
Yunanistan'n zgrlne kar verilmesi gereken bir bor
olarak, kzn kurban olarak sunmay kabul eder.
Euripides trajedisinde, kendisini kurban etmemesi iin
yalvaran kz Iphigenia'ya, Agamemnon'un cevab "Ben
Yunanistan'n kurallarna uyuyorum ve istesem de iste
mesem de seni onun iin kurban vermek durumundaym.
Onun gc benden stn ve Yunanistan zgr kalmaldr
kzm" dr.
Burada , Truva Sava'na gidebilmek iin kzn feda eden
baba simgesi, genelde yasann ve onun uygulanmasnn ga
rantrdr. Bu anlamda kzn kurban vererek ama annesi
ne (kendi karsna) yalan syleyerek (nitekim anne, cn
alr ve Agamemnon'u ldrr) kendisi etiin, yasann d
na kar.
Gen kzn kurban edilmesi, ayn zamanda henz saf olan,
kirlenmemi ama ayn zamanda anne olmam bir bedenini
kurban vermek olduundan, Iphigenia, ifte bir fedakarlk
la, Yunanistan iin lmeyi kabul eder. Bylece, ne baba ya
sasnn ne de tanrlarn kurallarnn dna kmaz; bir ita
at rneidir.
Antigone ise tam tersi bir itaatsizlik ama ayn zamanda
lesiye bir sadakat hikayesidir. Iphigenia'nn kartdr; biri
si lme pahasna itaatkarken dieri sadakat adna site'nin ya
salarna itaat etmeyi reddeder.
Antigone, Yunan mitolojisinde Thebai'nin eski kral
Oidipus'un kz ve Sophokles'in en byk trajedilerinden
birinin kahramandr. Efsaneye gre, Oidipus z annesiyle
evlendiini renince kendi gzlerini kr eder ve kz Anti
gone, babasna srgne gnderildii Atina'ya kadar yol gs
terir. Babas lnce Thebai'ye dnp, kz kardeiyle birlik131

te, erkek kardei Eteokles ve Polyneikes'in kavgasn so

na erdirmeye alsa da baaramaz. lki kardei de lnce,
kral olan daylar Kreon, Thebai'ye ihanet ettii gerekesiy
le, Polyneikes'in cesedinin gmlmesine izin vermez. Anti
gone, daysnn yasana karn, kardeinin cesedini gizli
ce gmer ve kendisini de ayn mezara diri diri kapatr. Ayn
zamanda Kreon'un olu ile nianldr Antigone ve nianls
Antigone'nin lm haberi zerine intihar eder. Olunun in
tihar ettiini renen Kreon'un ei de intihar eder.
Hikayenin ncesinde -henz Oidipus'un bana felaketler
gelmeden nce, yani kral olduu dnemde- baka bir hika
ye daha vardr: Oidipus, bir yemek leninde avlanan hay
vann en iyi parasn kendisine, yani krala vermeyi unutan
oullarn lanetler. Bu ufak bir unutmann sonular sembo
lik olarak nemlidir; oullar Oidipus'u unutarak babalar
nn statsn ve kralln silerler ve bu da ilahi glere kar
ilenen bir sutur. Oidipus, oullarn lanetleyerek, ken
disinden sonraki neslin lmn hazrlar; bu lanetten kur
tulabilmenin yolu, yani temizlenmenin yolu, bir kurban ver
mekten geecektir: lki oul da ld gibi, Oidipus sevgili
kz Antigone'yi de ayn kadere mahkum eder.
Bu iki hikayede de, sonuta babalarn yznden kzlar
kurban edilirler. Baba yasas, kent yasasndan daha nem
lidir; lphigenia'nn ldrlmesi, -Yunanistan'n zgrl
adna olsa da-, babann karardr; Antigone ise baba gelene
ini -ki bu ayn zamanda bir nceki dzenin yasalardr-,
kentin yasalarnn stnde tutar, ayrca ailenin kurtuluu
iin kendini feda eder.
Bu iki hikaye ile Uranus-Chronos hikayesini karlatra
cak olursak, ilgin bir saptamayla karlarz: Babalar, oul
larn yutarak ayrmay, yeni bir dzen kurulmasn engel
lerler, kzlarn da kurban vererek yasalarn devam ettirir
ler. Yeni dzen, erkek ocuun babay ldrmesi ile mm1 32

kndr (Freud da ayn eyi syler) , kzlar ise baba yasalar

nn devam adna, zne olarak yok edilebilirler. Her ne ka
dar, Antigone bir sivil itaatsizlik rnei olsa da, ayn zaman
da, baba yasalarna sadakat hikayesidir. Kz ocuklar, baba
larn kurduu dzenin kurban edilebilir koruyuculardr.1 03

Kutsal ve kurbam yaatanlar

Tarih ncesi ve tarih boyunca, yalnzca ldrme ritel
leri ile birlemi gruplar kendilerini empoze etmilerdir,
yani egemen gler iktidarlarn ortak bir ldrme suu
nun stne ina etmilerdir. nk cemaat, ortak bir id
detin sonucunda olumutur. Toplumsal birleme, "kutsal
titreme"1 04 sayesinde olur.
Ykselen sosyal gerilim, kurban edimleri sayesinde, l
drme ve kan dkmeyle der. Birlemenin gc artrlmak
istendike, ayinlerin vahet gc artar (rnein, Aztek uy
garlnn k dneminde, kurban sunma mekanizmas
en son raddelere ulamt; baz aratrmaclara gre, gnde
on binlere varan kurbanlar veriliyordu) . Dklen kann et
rafnda sosyal ittifak oluur.
nceki blmlerde belirttiimiz gibi kurban edimi, insan
deitirir. Bu geriye dn mmkn olmayan eylemle, top
luluk ya da topluluun her bireyi, yeni bir hayat deneyimi103 Tre cinayetlerinde, benzer bir durum grlr; baba yasas, devletin yasalarn
dan daha stndr, sreklilii ise kzlarn kurban edilmeleri ile mmkndr.
Tre cinayetlerini modernite blmnde daha ayrntl inceleyeceiz.
104 Bu terim, Soren Kierkegaard'n Crainte et Tremblement adl eserinde szn et
tii titremeye (bu konuya daha sonraki blmde deinilecektir) ve Rudolph
Otto'nun, daha nce bahsettiimiz mysterium tremendum'una gnderme yapt
iin kullanlr.
Ayrca bu anlamda bozkurtlarn kulland "titre ve kendine gel" slogann
da hatrlatyor. Her ne kadar, Bozkurtlar, bizim gnderme yaptmz anlam
da kullanmasalar da, kolektif bilinaltnda benzer bir sre okunabilir; bu ge
miteki ortak sular anmsatmaya ynelik bir titremedir, "kendinin" olabil
mesi birletirici bir ortak suun ya da sularn sayesinde olabilmitir.
1 33

ne ular. ldrme deneyimiyle hayatn kutsallnn bilin

cine varr homo necans, nk hayat kendisini lmle besler
ve onunla devam eder. Bu paradoks, iselleerek, genellee
rek yaama geer.
ldrme ileminin yaratt sarsntdan sonra birleme,
sululuk eyleminden sonra yeniden onarma, ykmdan son
ra yeniden kurma gelir. Sreklilii gereken ve ilevsellii
olan her ey bir kurban eylemiyle balar. Bu kurban hiliin
(lm ve hayatn tesinde) uurumunu at gibi ayn za
manda kapatr da. na edilen eserin (bu bir bina, ev olabil
dii gibi sosyal bir olgu da olabilir) temelinde kan aktlm
-yani ruhu kurulacak esere sinmi- bir hayat olmas gerekir.
Halen devam eden kurban geleneinin z budur.1 05
Kutsala ve kurbanla dayal bu sistemin sreklilii, et
rafnda oluturduu dinsel rgtlenmenin yan sra, isel
lemesine ve hayatn bizzat iine gemesine baldr. Gele
neksel toplumlarda her ne kadar her ey dinselliin iindey
se de, kutsalln rgtlenmesi iinde, srekliliini salayc
yntemler ve sistemler oluur. Hatta bu sistemler, dinlerden
daha uzun mrl ve kalcdrlar. Dinsel pratiklerin kaybol
duu toplumlarda bile bu sistemler varolmaya devam ettik
leri gibi, sosyal ve toplumsal yaamn vazgeilmez parala
rdrlar. Bu sistemleri drt ana balk altnda toplayabiliriz:
Sembolik, riteller ve ayinler, mitler ve moral deerler.

Sembolik

Antropologlara gre insanileme srecinde, henz konu

ma aamasna gelememi insan baz ayinler yapmaya bala
mtr bile. llerini gmmek, onlara bir eit mezar hazr105 Trkiye'de, geleneksel olarak, her inaatn balangcnda kurban kesildii gibi,
devlet adamlarnn ya da siyasilerin aln yaptklar byk projelerde (bun
lar sosyal nitelikli de olabilir) , getikleri yollarda bile kurbanlar kesilir. Msl
manla ait olan bu gelenein z ise yukarda belirttiimiz nedenlere dayanr.
1 34

lamak, dilin geliiminden nce balar. Bu da "semboliin"

dilden ok daha nce ortaya kt anlamna gelir. nsano
lu "anlam" ifade etmeyi, konumadan, dilin ifadesinden n
ce renmi ve gelitirmitir.
Nitekim, sembol, Eski Yunanca'da symbolon kelimesin
den gelir ve metafizik bir anlam yoktur: lki partner arasn
daki anlamann maddi bir kant olan ortadan krlm top
rak bir mlek parasdr. Syn kk birletirmeyi ierir. Do
laysyla, bir anlama, iki krlm parann bir araya gelme
sidir. Bu anlamda sembol, birletirme operatr olduu gibi,
ayn ekilde ayrcdr; "bizi" birletiren, "tekinden" ayrr.
Bizi birletiren sistemler iinde yer alan riteller, iletii
me ynlendirilmi davran emalardr. lfade biimleri ise,
yer deitirmeler (substitution) ve sembolie aktr. Sem
bolik ok az eyi yerinden oynatr ama anlamn tamamen
deitirir. Nesneler de bu semboliin paralardr. Kendi
zelliklerinin dnda, bal olduklar kutsal sistem iinde
"zel anlamlar" ifade ederler (Mircea Eliade'nin hiyerofani
aklamalarnda olduu gibi) : Totemizmde grld gibi,
kutsal olan totem figr, hayvan veya bitkinin kendisi de
il, onun "temsilidir" , sembolize edildii nesneler ya da si
malar, dinsel anlam tarlar. Dolaysyla, en arkaik dinler
de bile sembolik anlam daha nemli olduu gibi, daha de
rinlerdeki baka (metafizik) bir gcn maddi ifade biim
leridir:
Totemik "tanr" , yukarda belirtilen bir gcn ifadesidir,
yani metafizik anlam tar.
Kendisine bal klann, cemaatin semboldr, yani bir e
it bayraktr.
Her klann totemi olduu gibi, grup iindeki her (erkek)
bireyin de kendisine ait totemi, ait olduu "hayvan" bulu
nur. Bu tr toplumlarda, hayvan insann alter egosu, ei
dir (Dogon mitolojisinde Boz Tilki'nin mkemmel yaratk
135

Nommo'nun alter egosu olmas gibi) . nsan, ait olduu hay

vann karakteristiklerini tar.
Ya da, atalhyk rneinde grld gibi, kei ve ko
yunun oktan evcilletirilmi olmalarna ramen, bu tarm
toplumunda, bir ift yaban kz boynuzu en nemli dinsel
semboldr. Hatta bu semboln yokoluu duvar resimlerin
de izlenebilir ve bir sre sonra yabani hayvanlar yerine ev
cilletirilmi hayvanlar kullanlsa da, yabani hayvan sembo
l ortak bir gemii hatrlatr ve bu semboliin uzun sre
devam, topluma bir istikrar, dini ve sosyal bir dzen getirir.
Ritellerin bazlarnda ise jestler ve davranlar, nesnelerin
yerini alabilirler, bu da sembolik jestleri ortaya karr. Birok
dnyevi ritelde (doum, ergenlik, evlilik, lm) her sembo
lik jest, davran bir anlam ifade eder. Genellikle, modernite
iinde bile dinsel bir gemiin bugne uzanm tortular, ken
disinin dnda glerin, tanrlarn (ya da Tanr'nn) olduu
na inanan imanl insann kalntlardr. Bu sembolik davran
lar, ayinlerde de kendini gsterir; rnein paralama ilemi,
ldrmenin en vahi biimi -sparagmos-(paralayarak ldr
me) , bir sarman dallarn koparmakla sembolize edilebilir.
Ancak, riteller her zaman sembolik jestlerle ifade edil
mezler. Kimi davranlar ve ayinler dorudan eylemlere y
nelik olsa da, anlamlar gene semboliktir. Baz arkaik top
lumlarda rastlanan kanibalizm de sembolik bir anlam tar.

Kanibalizm

Mircea Eliade, ilk paleo-tarmclarn mitlerine gre (Tev

rat'tan nce) , insanolunun bir ldrme olaynn sonucun
da, lml, almak zorunda ve cinsellii olan bir varla

dntne dikkat eker; 106 insan bir kabahat sonucu tan

rlara yakn koullarn ve ayrcalkl yerini kaybeder. Arka106 M. Eliada, Le sam: . . . , s. 90.
1 36

ik insan (hatta modern insan bile) , bu ilk hikayeyi canl tu

tabilmek iin, ayinler yoluyla bu ldrme olayn yineler.
Tekrar hatrlatmakta yarar var: Buradaki gerek gnah l
drmek deil, unutmaktr.
Mircea Eliade'ye gre, kanibalizm byle bir aamada orta
ya kar. Metafizik bir kaygyla, ayinler etrafnda kurbanlar
verilir: Il!o tempora (zaman ncesi) yaplan, olaylar unut
mamak gerekir. Arkaik insan, sorumluluklarna sahip k
masn bilir. Topraktan bitki, tahl kabilmesi kurban edim
leri sayesinde olmutur. Bu nedenle topraktan kan soan
lar ya da bitkileri yemek ya da bir hayvann etini yemek na
sl tanrlarn bedenlerinin bir parasn yemek anlamna ge
liyorsa, ayn izgide, insan eti yemek de, tanrsal bedenin
paralarn yemek anlamna gelir. Domuzu kurban etmek,
kafatas avlamak ya da kanibalizm, sembolik olarak soan
larn, mahsuln ya da hindistan cevizinin yenmesiyle ayn
kavramsal dzeydedir.
Kanibal insan doa iindeki yerinin bilincindedir. Dnya
nn yaratlnn ve topraktan kan her rnn, bir cinaye
tin sonucu olduunu ve dklen kanlarla evrenin yaama
sn srdreceine inanr. Kanibalizm, "ilkel" insann "do
asndan" gelen bir davran deil, kltrel bir davrantr.
Hayatn dinsel tanm zerine ina edilmitir. Bitkisel haya
tn, topran verimliliinin devam edebilmesi iin, insan l
drmeli ya da ldrlmelidir. Yani kurucu iddeti zm
semitir. Sonuta, tanrsal modelleri kopya etmek idilik bir
olay deildir; byk sorumluluk ister, nk tanr modelle
ri, vahet, katliam ve iddetten oluur.

Kan

insan bedeni de semboliin alanlarndan biridir. zellik

le insann baz organlar ya da paralar kutsal addedilir. En
1 37

yaygn olanlar, sa ve kandr. Tm dini trenlerde, kan ak

tlr. rnein, Afrika'da baz gei trenlerinde, gencin ze
rine yetikin erkekler damarlarn keserek kanlarn aktr
lar. Bu trenlere, kadnlarn gelmesi yasaktr; kadnlar ve
genler, tanm gerei, zaten profandrlar. Temiz kan ile mur
dar kan arasnda ayrm yaplr; kurban sunma ve dier ayin
lerin dnda kan dkmek, iddetin gstergesi olduundan
temiz deildir. Akcl, bulac karakterinin simgesidir.
Dolaysyla ayn zamanda, kan en ilkel tabulardan biri
dir; zellikle kadnn adet kan en murdar olandr; Rene Gi
rard bunun cinsellie ilikin olduu, cinsel organdan akan
bir kan olduundan temiz kabul edilmediini ve ilkel insa
nn cinsellik ile iddet arasnda kurduu badan tr, adet
kannn korkutucu olduunun altn izer ve ekler "Bu sem
bolletirme sreci, belki de, tm iddeti kadnlar stne at
maya yarayan karanlk bir istemin ifadesidir. Adet kan ara
clyla bir iddet transferi gerekletirilir ve kadnlarn ezil
mesi pahasna bir iktidar tekeli oluturulur."1 07
Ayinler ve riteller1 08

Dinlerin kkeninde bulunan ve neredeyse fiziki zellik

leri olan "g" kavram, kendisini kutsal nesnelerde, do
a olaylarnda gsterir. Bu g kendini kullanlan baz ke
limelerde, gerekletirilen jestlerde, ya da dorudan cisim
lerde de gsterir. Bunlarn tamam da "ayinleri" oluturur.
Bu anlamda ayinlerin, bu glere kar koruma ilevinden
te, kendi balarna etkileyici bir rolleri ve bamszca hare107 R. Girard, Le sacrt... , s. 90.
108 Rit ve ritel szckleri arasndaki nans yakalayabilmek iin, iki farkl szck
olan ayin ve ritel ayrmn yeledik. Ayin szcnn trensel arm her
zaman ritelin ieriine uymuyor. Riteller, dini olabildikleri gibi profan dn
yay da kapsyor ve kltrel nitelikli de olabiliyorlar; rnein yemek ritelleri
kltreldir.
1 38

ket etme nitelikleri vardr. Birok ayin, dini olmaktan tedir.

Tek tanrl dinlerden bildiimiz pek ok dini yasak ve tabu,
baka kltrlerde de grlr.
Ayinler, dogmalardan daha nemlidir, nk dinden te,
dorudan kutsalln zelliklerinden kaynaklanrlar. Tm
kltrlerde dinsel inanlarn yok olmasndan ok, riteller
bozulduu zaman sorun kar. Durkheim'a gre, dini olgu
lar temel iki kategoride toplanrlar: 1- nanlar, 2- Ayinler.
Ayinler, moral deerlerle balant iindedirler, ancak ifade
lerini de inanlar aracl ile bulurlar.1 09
nanlarn ortak karakteri ise, her eyin snflandrlm
olmasdr. Bunlar ister gerek olsunlar ister ideal, insanla
rn imgeleminde ayn deerlendirme ve snflandrma iinde
yer alrlar: Kutsal ile kutsal d (profan) . Dnyann bu iki
lem arasnda snflandna inanmak, dini dncenin teme
lini oluturur. Ayinler, hem bu iki dnyay birbirinden ayr
maya hem de birbirine geii salayarak, sreklilii garanti
lerler. Bu nedenle, ayinlerin genellikle hem negatif hem de
pozitif ynleri vardr.
Kutsallkla iliki, sadece yasaklar ve mahrumiyetlerle be
lirlenemez. Kutsala yaklatka, onu ereflendirmek, birey
le ya da topluluun tmyle uyum iinde olabilmesi iin,
Durkheim'n "pozitif klt" olarak tanmlad, len, ortak
yemek, enlikleri ieren ayinlere yer verilir. Bu ayinlerde de
-Avustralya yerlilerinde olduu gibi-, bazen, kan aktma,
beden zerinde yaralamalar olsa da, bir trans ve coku iin
de gerekletirilirler. rnein, baz lenlerde, Aborijin bir
kabilede, erkekler kutsal nesnenin zerine akttklar kanla
ryla, kutsal ile eriyik (fzyonel) bir ilikiye girdikleri gibi,
nesnelerin tinlerinin de bu "kan balaryla" kendilerini ve
kabilelerini, ktlklerden koruyacaklarna inanrlar.
Riteller de ayinler gibi kltrel olarak geer, sosyal ili109 E. Durkheim, Les formes . . . , s. 80.
1 39

kileri yaratr ve salamlatrrlar. Bu sre iinde, tekrarlar

ve dramatize edilmi biimlerde ilevlerini ortaya koyarlar.
Topluluklarn ortak tarihi ve kltr, kolektif eylemler sa
yesinde gerekleir. Belirli aralklarla, birliini ve karakteri
ni oluturan ortak duygular, fikirler tekrarlarla, glendiri
lir. Bunlar da ritellerin temelini oluturur. Riteller, sosyal
balar yeniler ve varolan dzeni dramatize eder. Fikirler ve
inanlar, riteller tarafndan retilirler (tersi deil) ; insanla
rn ibadet ritelleri inandklar iin yaratlmazlar, bu ibadet
yollaryla inanl olmay renirler. Hatta inanmasalar bile,
bunlara uymaya devam edilir (rnein dini bayramlar) .
Davran yaklamn yan sra psikanalitik yaklam da,
ritellerin nevrotik takntl davranlarn temelinde yatan
gereklikler olduunu ileri srer. Yani nevroz bireysel ise,
"kutsal riteller" .de bir eit kolektif nevrozlardr. Ritel
ler araclyla kolektif psie, kendi i skntlarndan kurtul
mak arzusuyla, kabul edemedii gereklikleri reddederek,
muhayyel bir dnya iinde varolmaya alr. 1 1 0

Bu bir yandan muhayyel ama dier yandan toplumsal bir

gereklik olan dnya, ayinler ve ritellerle beslenerek m
r -inanlarn tesinde- uzatlabilir. Ayinler bir topluluun
devamlln garantiledikleri srece kalcdrlar ve toplum
sal kimliin bireysel kimlikten daha nemli olmas ynnde
ilevseldirler. Bu ayinler veya riteller kendi ilerinde de ye
nilenirler ve toplumsal kimlie aykr debilecek faktrler
temizlenir. Ayinler nce temsili bir gemii yanstrlar on
dan sonra da riteller aracl ile bu temsil edilenleri retir
ler ve srekli yenilerler.
1 10 Btn gen uluslarda olduu gibi, Trkiye'de de bu analize uygun rnekler
ok. Krt sorunu, Ermeni sorunu, hatta AB'ye yelik sreci bile, bu kolektif
nevrozun iyi rneklerini oluturur. Kabul edilemeyen gerekler yeniden yo
rularak riteller etrafnda bir dsel ortak hikaye yaratlr ve resmi bayram
lar, anma, bayrak trenleri vb. gibi tekrarlarla , "biz" yceltilerek, muhayyel bir
gereklik yaratlr.
140

Bu kutsal riteller iinde bazlar, her kltrde farkl bi

imlerde yer alsalar da, deimez bir temel zerinde gerek
leirler ve kurbanlk mekanizmasna yaknlklar dikkat e
kicidir: Bunlar; bayramlar ve lenler, evlilik (gei) ritel
leri ve cenaze ayinleridir.

Bayramlar ve lenler
lenler, Dumezil'in deyiiyle "Byk zamanlara bir yeni
den altr. " 1 1 1 Bu trenler profan zaman iinde, kutsala d
n zamanlardr; dairesellii ile, "ebedi dn" zamanlar
olarak srekli tekrarlanrlar ve dramatize edilmi bir biimde,
ilk kurulu zaman mitleri veya yinelenen gemi, bu vesiley
le tekrar kolektif bilin iinde tazelenir. Yani kolektifin, kut
sal etrafnda kendini ifade biimleridir. Ayn zamanda, kutsal
temsil eden siyasal iktidarn devamn da garantilerler.
Gndelik hayat iinde kutsal, kendini sadece yasaklar,
moral deerler aracl ile gsterir; bu kutsaln "negatiP'
koruma biimidir. lenler ve bayramlar aracl sayesin
de, kutsal "pozitiP' bir ekilde ortaya kar. Yasaklarn ve ta
bularn tesinde, kolektifin coku ve yceltmeleri ile kutsa
ln tzellii perinlenir. Yasaklar, bir toplumun btnl
n korumak iin hibir zaman yeterli olmamlardr. Yasa
n olduu yerde, yasa ineme itkisi de varolduundan,
salt bask ve snrlamalarla, ne kolektif bilin ne de kolektif
btnleme oluturulabilir. Toplumsal btnl korumak
iin, bu sosyal bar dneminin kurulmasn salayan gle
re, tanrlara srekli geri dnlr; nemli olan, daha nce de
belirttiimiz gibi, dzenden nceki "kaos" dneminin ans
n yitirmemek ve o korkutucu karanlk dnemlere geri dn
memektir. Bu kurulu hikayeleri ite bu lenlerle yaatla
rak toplumsal-kltrel bellein paras olurlar.
1 1 1 Georges Dumezil, "Temps et mythes", Recherches Philosophiques V, 1935 iin
de, s. 29.
141

Bu anlamda, lenler, kurban ayinlerine benzer bir ilev

sellik gsterirler; lenlerle toplumsal kltrn canl tutul
mas, kurban sunumu araclyla topluluun hayati gleri
nin bir ortak eylem etrafnda birlemesi, ayn amalarla ger
ekletirilir. N itekim birok arkaik toplumda, kurban su
numundan sonra yemek lenleri dzenlenir veya lenler,
kurban ediminden nce yer alrlar (rnein, Dionysos klt
iinde Bakkhalarn ayinleri nce len ve sparagmos [ i eti
paralama] ayinleri ile balar) .

Gei ve evlilik trenleri

Evlilik binlerce yl boyunca (moderniteye dek) , iki kii
yi ya da iki aileyi deil, tm topluluu ilgilendiren bir eylem
olarak dnld. Claude Levi-Strauss, toplumsaln olu
mas ve ilerlik kazanmasnn temel aya olduunu be
lirtir; cinsiyet farkllna gre ayrma, ensest yasa ve eg
zogami. Bu e ayn zamanda, kadn-erkek birliine de
kabul edilmi bir form vermektir. 1 12 Yapsalc antropolojiye
gre akrabalk ve soyu belirleyen terminoloji, toplumsal ili
kileri, birey-toplum balantlarnn niteliini de belirler. Do
laysyla aile, kuruluundan ileyiine dek, toplumsal bir ku
rum olarak vardr, imdiki deyile, kamusal alana aittir. s
telik cinsiyet ayrmnn ilk belirlendii nite olduundan,
kadn ve erkein evlilik kurumu iindeki rollerinin, erkek
iktidar asndan nemi daha da artar.
te yandan cinsellik, btn toplumlarda, iddetle zde
tirildiinden ve dzen bozucu niteliinden tr, toplum
sal dzen iinde hep kurallara balanmtr. Primatlarda bi
le cinsellik, egemenlik ve iktidar ilikisinin belirleyici bir ni
teliidir. Erkek saldrganl ile cinsellik arasndaki balan
t, birok

arkaik toplumda, cinsel tabularn kmasna neden

olmutur; egzogami kendi topluluunun dnda kadn ara1 1 2 Claude Levi-Strauss, Les structures eltmentaires de la parente, PUF, 1972.
142

mak zorunluluunu getirdiinden, saldrganln da dar

ya atmaya yarar; ensest yasa, aile kurumunun olumasn
da nemli bir rol oynar vb.
Btn bu tabular ve yasaklar, zellikle kadn stnde er
kek egemenliini artrc, kalc ve salamlatrc nitelikte
dirler. Eski ve yaygn bir gelenek olan bakire kzlar tanrla
ra ya da topraa adayarak kurban verme riteli, mahsul aln
mas adna yaplr. Bu tr riteller de ayn kurallara tabidir:
Ykma-yeniden yapma, onarma; bakire kzn kurban edil
mesi bir "ykma"dr; nk gen kadnn dourganlnn
bir baka dourganlk adna (mahsul alma) feda edilmesidir.
Bu tr kurban ayinlerini izleyen fallik trenlerde, "fallus"un
gezdirilmesi ise bir "onarmdr" (erkek egemenlik dzeni
nin sreklilii garantiye alnmtr) .
ldrme ritellerinin cinsellemesi, bakire kurbanlar ve
fallik klt uygulamalarn gelitirdii gibi, aile kurulu s
recinde de evlenecek gen kzlara ilikin kat kurallar ve ya
saklar getirir. Arkaik toplumlarn ounda murdar eleri
ieren kadn (gen kz) ile kutsaln alanna girebilen erkein
evlililii, iki kart (murdar-temiz) olann birlemesi olarak
kabul edildiinden, belirli ritelleri gerektirir.
Bu riteller genellikle kurban sunumuna benzerler, ancak
aralarnda Trkiye'nin de bulunduu pek ok lkede bug
ne dek etkinliini srdren "gerdek gecesi" , gerek anlamda
bir kurbanlk ritelidir: ncelikle bir gei ritelidir.
Yeni bir dzen kurulmas sz konusudur; bu anlamda ku
rulan dzenin srmesi ve salaml iin balangcnda bir
kurban sunumu gereklidir,
iki kiinin, iki ailenin ittifak (alyans-yzk) iin kurban
ve kan gerekir; bu kurban evlenecek gen kzdr ve onun
"kzlk zar" etrafnda bu kurban sunumu gerekletirilir.
Kzln bozulmas (kzlk zar, sadece insanlara mahsus
bir fiziki zellik) yani kan aktmak, bir kurbanlk ayini gibi1 43

<lir; kurallar vardr (rnein, Trkiye' de, yrelere gre, kan

l araf aslr veya erkek annesi tarafndan gsterilir vb. ) .
Gerdek gecesi kurban edilen gen kz, bir erkekle birle
mesini kan dkerek gerekletirir. Erkein iktidarn ve ina
edilen kurumun temelini bu kan oluturur.
ierisi-dars ile balanarak, dairesel "kutsal" bir iliki
kurulur.
Bu sre, -mecazi anlamda bile deil-, neredeyse gerek
anlamda, fallik bir klt adna bir gen kzn kurban edilme
sidir. Bu kurban sayesinde ve onun aktlan kan etrafnda,
yeni bir ittifak oluur; ailenin gelecei, soyunun devam ga
ranti altna alnr. Baba egemenliinden kp koca iktidar
na geerek kadnln kurban veren kadn da, bylece d
nme urar; kutsal olann (aile) iine girebilmek iin ka
dnlndan vazgemesi ve anne, zellikle "erkek ocuu an
nesi" olmas gerekir.

Cenaze ritelleri
insan insan yapan en nemli zelliklerden birisi, lle
rine zen gstermesidir. Bu akn (transandantal) bir meta
fizie ilk admdr. Burkert'e gre, cenaze ritellerinin temel
eleri, av ve kurban ritellerinden kopya edilmitir. Dieri
nin lm -bu kurban, dman ya da yakn bir akraba ola
bilir- bilinmezlie, tanrlara, ruhlara alp hemen kapanan
bir kapdr. Doal lmle, ldrlen insann lm arasn
da sonu itibariyle fark yoktur. Her iki ekliyle de, lm bir
ok deneyimdir. len kii bu dnyay terk eder ve bilinmez
lie, ruhlarn, tanrlarn dnyasna geer. len kiinin gei
i hazrlanmaldr, bu anlamda, cenaze ayinleri de bir gei
ayinleridir.
Cenaze trenlerinin en nemli esi -kurban trenlerinde
olduu gibi- yemek geleneidir. lnn ansna len ye
mei verilir. znde, av geleneine bal bu "ortak yemek" ,
1 44

cemaat yelerinin, uzlama ve dayanmasn garantileyen

bir badr (rnein, Atina uygarl dneminde, mezarlarn
stnde yemek yenirdi) .
Kurban riteli ile dier bir analoji ise, llerin hazrlan
masdr. Ykanr, sslenir, bu dnyadan (ierisi) teki dn
yaya (dars) geie hazrlanr. Baz uygarlklarda, rnein
atalhyk'te, ller nce akta braklr, kular paralasn
diye dokunulmaz, nk "murdar"dr. Ne zaman ki l in
sani grnn kaybeder, kemikleri kalr, o zaman, teki
dnyaya getii kantlandndan, "temiz" olur ve kemikle
ri gmlr. Dier baz kltrlerde de lme direnmek iin,
matemdeki kii ldren adama dnr, yani l iin kur
ban keser.

Mitler

Gemii temsil eden ritellerden karak, gemi de hika

yelendirilir ve buradan mitoslar doar. Hatta baz antropo
loglara gre (S.H. Hooke) "mit, ritellerin anlatlan ksm
dr". Mitin en yaygn ve kabul edilmi tanm, "geleneksel
bir hikaye olduudur". Ancak mitlerin kayna ne olursa ol
sun, temel olan, bir sylem olduu ve hikayeyi zenginletir
diidir.
Psikanalitik aklamaya gre ise mitler, psiik yaplarn
projeksiyonlardr.
Her ritelin arkasnda bir hikaye, yani mit varsa da, tersi,
yani her mitin arkasnda bir ritel olmas gerekmez; kimi za
man da riteller dorudan "klt"lere balanabilirler.
Mitler ve riteller, gelenekler araclyla baka kuakla
ra aktarlr ve bu ak iinde, karlkl birbirlerini aydnla
tp glendirirler. Mitler ve riteller, toplumlarn evriminde
hayatn dzenini ve toplumsal kurumlar akladklar kadar
ilevsellemelerine de yararlar. zellikle iddet ve cinsellik
145

konularnda, bu iletiim yollarndan geilir. rnein, kuru

lu mitlerinin ounda, ilk insanlar veya tanrlar "ensest" bir
ilikiden doarlar: Chronos ve Rhea kardetirler, Msr'da
gkyz tanras Nut, her gece erkek kardei, yeryz tan
rs Keb ile birlemeye gelir. Tevrat'ta Lut Peygamber'in kz
lar, soylarn devam ettirmek iin babalaryla yatarlar vb.
Ancak bu "ensest" iliki, kaos dnemine yani kozmostan
nceki bir dnyaya aittir. Kozmosun kuruluu ile birlikte,
"ensest" iliki en nemli tabulardan birisine dnr. zel
likle, profan dnya (insanlarn dnyas) iin tmyle yasak
olan bu iliki, baz durumlarda tanrlar ve krallar (ycelik ve
kutsal tadklarndan) bu yasan dnda olabilirler.
te yandan, riteller yeniden ynlendirilmi davran e
malar olduklarndan, referans noktas yer deitirmitir. Bu
nedenle, mitik bir ifade, anlamsz grnp bir yan-gerek
yaratabilir ve ritel iletiim, "mitik nesneler" yaratr. Byle
ce, ritelin yalanc-benzer taraf mitik bir gereklie dn
r ve tersi de geerlidir. Hatta bir grubun ya da yapnn tu
tunumunu artrmak sz konusu olduunda, mit ritelin ye
rini alabilir.
Levi-Strauss'a gre, insan dncesinin oluumu ile mit
lerin ortaya k arasnda bir iliki vardr ancak bu sadece
temsili dzeydedir. Mitoloji insan dncesinin douun
daki masumiyetini, fantezi eklinde sahneye koyar. Bu ne
denle, Levi-Strauss temsilin, referanslar ile kartrlmamas
gerektiini ileri srer. 1 1 3 Ancak, temsil edilen, temsil eden
le kartrlmasa da, insanln kurulu mitleri, insann ma
sumiyetini anlatmaktan ok uzaktrlar. llk blmde grd
mz gibi, kurulu mitleri, korkun hikayeler anlatrlar ve
bu anlatlanlar arasnda, farkl uygarlklardan da gelse, ben
zerlikler gze arpar. Avustralya Aborijinlerinin ve Papula1 1 3 C. Levi-Strauss, La pensee sauvage, Agora, Plon, 1962 (Yaban Dnce, Yap
Kredi Yaynlan, 2000).
146

rn kurulu mitleri,1 1 4 Bat Avrupa, Hint ve Antik Yunan ku

rulu mitoslarna ok yakndrlar: ncelikle bir kaos dne
mi vardr, bu dnemde yaratklar belirsizdir, henz formlar
yoktur, trler ayrmamtr, karkln ve belirsizliin ha
kim olduu bir dzensizliktir. Atalarn gleri veya ruhlar
bu kaostan karak yeni bir dzen (kozmos) yaratrlar. n
sanlara, bitki ve hayvanlara ve tm dier nesnelere formlar
n verirler. lm ise tanrlara kar yaplan bir itaatsizlik so
nucu (genellikle bir kadnn suu) tanrlarn insanlar ceza
landrmasdr. Btn kurulu mitleri, Tevrat'ta olduu gibi
(" . . . Tanr'nn ruhu, -tini- sularn stnde yzer") , belirsize,
akkana, ve hareketlilie gnderme yapar. Uygarlk katla
madan nce, kltr akkanln referansdr.

Moral deerler ve yasaklar

"Her uygar birey, sanal anlamda uygarln dmandr,"

der Freud.115ocukluk dnemi gibi, barbarlk da her yeti
kin bireyde devam eder. Bu nedenle, kltr de birey gibi ko
runmaya muhtatr.
Freud, insanda varolan ykc vahiliin yok olmayaca
na, "seme, ayrtrma ve kmldamayan kitlelerin" egoist ve
anti-sosyal ynlerinin ehliletirilmesi gerektiine inanr. n
sann, doal zgrlnden vazgemesi iin srekli kuralla
ra, inanlara ya da bunlar temsil eden bir peygamber, ef, li
dere ihtiyac olduunu dnr.
Toplum ise, lm korkusu ile tekine duyulan kin arasn
da bir uzlamadr. Freud'a gre, insan politik bir hayvan de
ildir ve bu noktada, Aristo'nun analizinden ayrlarak, Hob
bes analizine yaklar; insann kendi bana, sadece barsal
kltrel bir ortamda, sosyal bir devlet, ehir (polis) iinde
1 14 Bkz. R. Caillois, L'homme et... , s. 136-139.
l 1 5 Freud, Illusion . . . , s. 20.
1 47

geliip, uygarlaabileceine inanmaz. nsanlar temelde kt

drler ve bu ktl bir ekilde ynetmek gerekir. Bu ne
denle yasaklar ve moral deerlere ihtiya vardr.
te yandan, yasaklar, insanlk tarihinin en iyi bildii ta
vrlardr. Her toplumda varolduklar gibi, genel, herkes tara
fndan kabul edilen, "moral" yasaklarn yan sra, farkl kl
trlere, adetlere ve deerlere gre deien, ait olduu toplu
ma zgn yasaklar da bulunur (rnein, baz toplumlarda
ayna, baz toplumlarda ise imaj (resmetmek) yasaktr.
Kutsal ve profan dnyann kaln snrlarla ayrld, arkaik
ve geleneksel toplumlarda, moral yasaklar ve kurallar toplu
luun tmnn ileyiini belirlerler; kamusaln zelden ay
rlmad, hukukun dinle i ie olduu bu dnyalarda, mo
ral yasaklar her eyin stndedir. Bu nedenle birey, en ar
kaik toplumlarda bile, yasaklarla evrilidir ve atalardan ge
len bu moral yasalar, herhalde insann en ok iselletirdi
i yasalardr.
Moral yasaklar, farkl yollarla ifade edilebildii gibi, ken
di iinde ve uygulamada belirli bir hiyerari bulunur. Kii
lere gre de deien moral yasalar en ok, -ruhlar olma
yan- kadnlara ve ocuklara ilikindir. Daha sonra yetikin
erkeklere, en son da eflere, byclere ve yallara ynelik
tir: Her yetikin erkek bir ruh tadndan, kutsal bir karak
ter tar, efler, bycler ve yallar ise, kutsal rgtleyen
ler olduklarndan, zel statlere sahiptirler. Bylece, dinsel
yasaklar, idari kurallara dnerek, toplumsal bir hiyerari
olutururlar.
Kutsal varlklar, tanmlar gerei ayrdrlar. Kutsallk
la profanlar arasnda, devamll, ba kurabilmenin yolu
ayinlerden geer.
Devamll, birlemeyi salayann pozitif ayinler ya da
riteller olduunu belirtmitik. Negatif ayinler ise, kutsa
l profandan uzak tutmay salayan, ayran yasaklar ya da
1 48

tabulardr. Yasaklar, sosyal hayatn her ann etkiledii gi

bi (yemek, dokunmak, ilikiler, vb. ) , bireysel dzeyde de
ac ekmeyi, mahrumiyeti, fedakarl ierirler. Bu neden
le, btn dinlerin znde, ac ekmek gibi prensipler bulu
nur. Arkaik dinlerden bugnk dinlere dek, moral yasaklar
dan sonra, en nemli ortak zellik, ac ekmektir. Ac ek
mek, birok dinde olaanst glerin ortaya kmasn sa
lar; insan gcnn, cesaretinin bir eit jeneratrdr.
Totemik dinlerin ounda, cinsellik ve yiyeceklerle ilgili
yasaklar birbirine benzer. Freud'un dikkatini ektii cinsel
yasak; kabile iindeki kadnlarla evlenme yasadr. Yiyecek
lerle ilgili de benzer yasaklar vardr; baz topluluklarda, et
rafta en fazla bulunan, kolay ulalabilecek yiyecekler yasak
tr. Bunun nedeni ise Girard'a gre, mimetik rekabete d
memek, topluluk iinde kskanla yol aacak ve iddeti ge
tirecek davranlardan kanmaktr. 1 16
En arkaik toplumlardan bugne dek sregelen en temel
yasaklar ise, cinsellik ve iddeti kontrol etmeye yneliktir
ler. Cinsellikle iddetin balants ve erkek egemenliinin
doal bir sonucu olarak, zellikle cinsellik ve ona bal me
ru kurumsallama (evlilik) kat yasaklar ve moral deerler
le evrilidir.
Ensest, kanibalizm ve ldrme arzusu, Freud'a gre en iyi
bildiimiz moral yasaklardr. "st-ben" , bu yasaklar ve ku
rallar iselletirir. Bunlar iselletirememek, nevrozlarn
temelidir. Ancak bu yasan iselletirilmesi ayn dzey
de ve eit deildir:
Kanibalizm, ok gerilerdedir. Ensest, en temel ve iselle
tirilmi ama en problematik olandr. ldrme ise daha es
nek, hatta baz durumlarda hogr ile karlanr (askerin,
devletin grevi, idam cezas, nefsi mdafa gibi) .
Kltrn getirdii eitsizlikler, bu isel elikileri artrr.
1 16 R. Girard, Violence et..., s. 105.
1 49

Kltrn sosyal getirileri eit ve adaletli dalmadndan,

bu snrlamalar, ayn zamanda toplumsal barn da dma
ndrlar. Oysa toplumsal ve kltrel devamllk iin, idde
tin darda tutulmas gerekir; tm bu moral snrlamalarn
ve yasaklarn esas fonksiyonlar, toplumun iinde, sosyal ba
rn saland bir koruyucu alan yaratmaktr. Bu nedenle,
kltrel eitsizliklerin getirdii elikileri, mmkn oldu
u kadar darda tutmak, sorumlularn hep topluluun d
nda aramak ve bunlar da kolektif moral deerler adna ya
pabilmek, egemen sylemin, topluluk yeleri tarafndan ne
denli iselletirildiine baldr.

1 50

NC BLM

KOZMi K YUVARLAKTAN D I KEYLGE G Ei

Grnmeyenin iinde grnen

Arkaik toplumlarda, her eyin kozmosun bir paras oldu
unu ve dinselliin temel ilevinin de bu btnl bozma
dan, kmltszl korumak ve gemii yinelemek olduu
nu daha nceki blmlerde aklamtk. Bu kozmik evren
de, grnen ile grnmeyen birbiri iinde varolabildikleri gi
bi, grnmeyen (ruhlar, tinler ve hatta tanrlar) , farkl ekil
lerde kendini gsterebilir; grnmeyen bir ikinlik, varolan
her nesne ve canl da ifadesini bulabilen bir gtr. Baka
bir deyile, her grnen fiziki varln metafizik bir anlam
da vardr. nsanolu da, bu ereve iinde dnyay ve ken
disini tanmlar. Ancak bu aknln olmad anlamna gel
mez; insan evrenle dnsel bir iliki kurar. Bu evrene her
ey kararlatrldktan sonra geldiine inanan arkaik insan,
kendinden ncekilerin ruhunu tayarak, bu dzeni koru
mak ve kendinden sonrakilere de bunu aynen aktarmak so
rumluluunu tar. Bu varolma biimi ise, grnmeyene ili
kin entelektel bir yaklam ve yatrm anlamna gelir.
1 51

te yandan, atei bulan ve alet kullanmay bilen homo sa

piens, ok uzun bir zamandr doann belirledii koullarn

dnda yaamay renmitir. nsanolunun kendi koul
lar ve varolu nedenleri zerine dnmesi, bu dnyadaki
yaama koullarn deitirmeye ynelik bir abann da gs
tergesidir.
Bu anlamda, dsal Jwullara tamamen ba emi ve o ko
ullara uymak zorunluluuyla belirlenmi bir toplum yok
tur. nsan, bir yandan evresini hakimiyeti altna almaya
alrken, dier yandan kendisini fiziki koullarnn tesi
ne tayabilen bir canldr. Basile de Cesaree'nin (MS 3293 79) iaret ettii gibi "insan tanrlama istidadn alm
hayvandr";1 bu balam iinde, grnenleri hakimiyeti alt
na almay baarabilen insann, grnmeyene ilikin yakla
m da, kanlmaz olarak deiiklie urar. Bu dnm ise
baz din tarihilerine ve filozoflara gre, tarihin belirli bir za
manna tekabl eder.
Karl jaspers, The Origin and Goal of History2 adl kitabn
da , M 800-200 yllar arasnda, birbirinden bamsz ve ha
bersiz, Antik Yunan'dan, Ortadou, Hindistan ve in'e ka
dar uzanan bir hat iinde, insan dncesi ve tinselliinin
byk deiimlere uradn ve bu deiimlerin dourdu
u felsefi ve dini sonularn, bugnk uygarlmzn temel
lerini oluturduunu ileri srer ve bu dnemi "eksenler d
nemi" olarak tanmlar. Dini ve ahlaki deerler alannda ra
dikal deiimlerin bu dnemde gerekletiine dikkat eken
jaspers'e gre, bu sre iinde ortaya kan yeni dinsel akm
larn ortak noktalar, bir anlam aray ve evrensellie yne
lik bir dnce sisteminin ortaya kdr. jaspers, felsefe
nin de bir dnce sistemi olarak, bu dnemde doduu
nu belirtir.
1
2
1 52

R. Debray, Lefcu . , s. 23.

Karl jaspers, The Origin and Goal of History, Greenword Press, 1976.
.

in'de Konfyus, yeni ideal ahlak prensiplerini ortaya

atar; arkaik ata kltr ile akl ve bilime almann ifadesi
ni bulmaya alr. Hindistan'da Buddha, insanlarn sorun
lar ve aclar zerine teoriler gelitirir. Iran'da, iyi ile kt
nn temellerini, kartlklar aratran Zoroastrizm [ Zerd
tilik] , yeni bir dinin habercisidir. Israil'de lsav, kendini, Tek

bir Tann'nn peygamberi olarak tantr ve bu yolda tm in

sanla evrensel bir kurtulu fikri sunar. Eyb'n hikayesi ile
birlikte, bireysel yazg zerine dnlmeye balanr. By
lece bu dnemde, insann tek bana bir varlk olarak yazg
s, yaam ve onu evreleyen ahlakn prensipleri sorguland
gibi, kozmik dnya iindeki yeri ve bilincinin anlam, ilk
kez evrensel boyutlar erevesinde dnlmeye balanr.
zellikle Bat kltrnn en nemli aya olan Antik
Yunan'da ayn dnemde sitenin kuruluu ile, kii ehir poli
tikasnn iinde, kolektifin tesinde birey olarak yer almaya
balar. Sokrat'n, bireysel bilince verdii nem, yetitirme
si Platon'un dncesinde daha derinleir; bireysel sorum
luluk ile kozmos, teklik ile evrensellik arasndaki uyum ara
ylar, Platon felsefesinde en mkemmel ifadelerini bulur.
Ksaca "Eksenler Dnemi", insanln bal olduu de
erlerin, kozmosun anlamnn, iyi ve ktnn kkenlerinin
farkl biimlerde sorgulanmaya balad bir dneme teka
bl eder. insann bu dnya zerindeki yeri, rol, birey ola
rak ilevsellii, ilk kez sorular olarak ortaya karlar. Yasalar
ve tabularn tek balarna yeterliliinin sorgulanmas ile bir
likte, teolojik yaklam ierik deitirdii gibi, felsefi adan
da, sebep sonu stne kurulu bir dnce sisteminin yer
lemesine neden olur; mitlerle aklanmayan hikayeler, yer
lerini kkenleri sorgulayan felsefeye terk ederler. Teoloji ile
felsefe, insann dnyada neden, nasl varolduuna ve evren
sellie ilikin yeni analiz, inan ve dnce sistemleri geli
tirmeye balarlar.
1 53

Yeni dinselliin temel prensipleri, bu "eksenler" dnemin

de ortaya karlar ve yeni siyasi-sosyal rgtlenmenin temel
lerini olutururlar. Bu aamada kendini gsteren dinsellik,
hakiki bir dnyasal aknlk aray eklinde ifadesini bulur ve
daha nceki dinselliklerden kopuktur. Buras-oras, bu dn
ya-teki dnya arasndaki alma, ycelik prensibinin znel
lemesine, "hayat" kavramnn evrensellemesine yol aar.
M. Gauchet'nin analizine gre, dini aktr asndan dei
im ikilidir; bir yandan tekileme sreci azalrken, iselle
tirme artar. Kk ama ok tanrl bir sistemden tek ama b
yk bir ycelik prensibine gei, bu eksenler dnemiyle ba
lar. te yandan, bu sre iinde dikkat ekici bir baka zel
lik ise, tanrlarn bymelerine paralel ve doru orantl ola
rak insanlarn da zgrlemesidir.3
Bu yeni gelimekte olan dnce sistemi iinde, grnme
yen de yer deitirir. Kozmik dnyann iinde grnenlerin
ardna skm olan grnmeyen bamszlaarak, kendi ba
na bir znellik kazanr. Ycelik fikri ise, kozmik dnya
nn btnselliinden koparak, bir yaratc g olarak ve ba
ka bir dnyaya aitlikle tezahr etmeye balar. Bu yaratc g

rnmeyen g, bu kez grnrlerin iinden kmaz, tam ter

si grnmezliini, yaratt evren ve canllar aracl ile g
rnr klar. Kendine ait, baka, bilinmeyen bir evrenin teza
hr olan bu "Tanr"nn dnya ve insanlar zerindeki haki
miyeti ise evrenseldir.

Tek Tann
Tek tanr, Msr'da Akhenaton'dan nce ortaya kar:
"Noun" tanrsndan okyanus, gne ve hayat doar. Antik
Yunan'da, Platon "hotheos"dan (Tanr) tekil olarak bahse
der (oulu "hoi theoi"dir; ayrca Antik Yunan'da, "Bir" tek
3
1 54

Marcel Gauchet, Le desenchantement du monde, Gallimard-Folio, 1985, s. 98.

anlamna gelmez, "blnemez" anlamndadr). in Taoiz

minde, "Taiji" ying ve yang'n birleimidir. Ancak, tek Tan
r fikri, yaratt dnyaya "ex nihilo"4 olsa da, kendisinin or
taya k "ex nihilo" deildir: "Monolatrie" [monolatrizm] ,
monoteizmden nce, seilmi bir Tanr'nn stnln ve
ayn zamanda, dier tanrlar kabul eden bir sistem olarak
varln srdrmeye devam eder.
Musevilikle birlikte tek Tanr'nn ortaya knn kken
lerinde ise Marduk veya Asur ya da Msr'da Akhenaton tan
rsnn olduu tahmin edilmektedir. Gelitii ortam Mezo
potamya veya Msr'dr ama bu uygarlklarda yeni kan tan
rlar, eskilerin kaybolmasna neden olmazlar, oysa yeni tek
Tanr kavramnn geliimi farkl bir hat izler:
nce evrede geliir; iki utaki gler arasnda gidip ge
len, kimi zaman kuatlm, bazen ba emi, yar barbar ya
r tarmc, kk bir topluluk olan braniler arasnda kendi
ni gsterir. Tek Tanr kavramnn Msr uygarlnn epe
rinde yaayan bu kk topluluk arasnda gelimesi ilgin
tir; bu grup ne tam ieridedir ne de tam darda.5 Nitekim,
yeni bir dnya grne ak olmak iin, dnyasal gle
re kar bir dardanlk, ama bu yenilikleri oturtabilecek te
mellerden tmyle yoksun olmamak iin de biraz ieriden
lik gereklidir (baka bir deyile, varolan gleri zmsemek
iin yeterince ieride, ama bunlardan syrlabilecek kadar da

dnda olmak gerekir) .

4

Yoktan var etmek anlamna gelen Latince deyi.

Nitekim, daha sonraki tek tanrl dinler de siyasi ve dini merkezi otoritenin d
nda ya da uzanda ortaya karlar; kendisi de marjinal-heretik bir sima olan
lsa'nn fikirlerinin yaylp gelimesini salayan ilk Hristiyanlar, genellikle Ro
ma lmparatorluu'nun merkezi gcnden uzak blgelerde (Anadolu'da) ve St.
Paul hari, daha marjinal gruplardr. slamiyet de benzer bir ekilde, merkezi
otoriteden tamamen kopuk bedevi gruplar arasnda ilk temellerini atar. Ayr
ca, farkl kltrlere girip kan ama tam bir kltre de ait olmayan, gezgin bir
kervan sahibi tarafndan ortaya atlmas da, -ne ieriden ne de tam dardan
olmas- benzer bir srecin slamiyette de yaandna iaret eder.
1 55

Bylece, glye kar gsz, monoteist dinlerin matrik

si olarak ortaya kar. Hatta Musa'nn tanrs despotik bir g
ce kar daha da gl, en gls olarak kendini gsterir.
Buradaki gllk dierlerinden farkldr: Tanr en gl
deil, tektir. En yukardaki deil, her tarafta olandr. Gc
tekliinde, karlatrlamaz olmasndadr. Yani zel, seil
mi (exclusive) bir tanrdr. Varl devamllkta deil "ayrl
mada" belirlenir: Tanr'nn ortaya k , bir krlmadr. n
sanlarn dnyasn tamamlayc bir e olarak deil, onlarn
dnyasnn kart olarak ortaya kar. Eski Ahit'in Tekvin
blmnde grld gibi, balangta bu iki dnya birbi
rinden ayrdr: "Balangta Allah gkleri ve yeri yaratt. Ve
yer ssz ve botu ve enginin yz zerinde karanlk vard
ve Allah'n ruhu sularn zerinde hareket ediyordu" (Tek
vin, Bap 1-2).
En mkemmel "yokluk" (absence) olan bu Tanr, insanla
rn ilerine her an karabilecek bir "varlk" olarak ortaya
kar. Ayn ekilde, insanlar yasalarna uymaya mecbur eden
bu en mkemmel "varlk" , ayn zamanda insanlarn dnya
snn dnda bir "yokluktur" .
te yandan, bu tek Tanr, soyut varl ile kendisine ina
nanlar eitli zor snamalardan geirir. Bu grnmeyen,
mkemmel yokluun bu denli snrlayc, zor yasaklarnn
kabul edilmek bir yana, uygulanyor oluu, bu Tanr'ya atfe
dilen gcn tesinde, insan dncesindeki aknlk boyu
tuna iaret eder ve insan ile Tanr arasndaki yaknln da
gstergesidir. Bylece, kozmik aknlktan farkl bir aknlk
kavram ve aknln sorgulanamayacak varl prensibi or
taya kar. Marcel Gauchet bunun ontolojik bir ikililie do
ru

bir yn krlmas olduunu ve Msr uygarlnn derinlik

lerinden, reddedici bir sahip olma eylemiyle, lsrail'in Tanr

snn doduuna dikkat eker.6
6
1 56

M. Gauchet, Le desenchantement. .. ,

s.

213.

te yandan, insann ynelimleri tek boyutlu deildir: Bir

yandan evresini hakimiyeti altna almaya alrken te
yandan, evreden gelenlere de katlanmak zorundadr. Bi
zim dmzda var olan bir dzenin kurallarna uymak zo
runluluu ve bunun karsndaki gszlmzn akla
mas (bu gerekleri kabul etme gereklilii) , ancak bu dzen
iinde belirleyici ve istikrarl bir yerimiz olduunu dn
mekle ve bu dengenin iyi bir denge olduunu varsaymak
la mmkndr.
Bu aknlk rn Tanr tektir ve uzaklna ramen in
sana yaknl, baka baz zel niteliklerinden kaynaklanr.

Yaratte ycelik: Baka teki

Regis Debray iki ayakl tyszler kendilerini yakn kom
ularndan (byk maymunlar) ayrmak iin bir sembol
bulmak isteseler, bunun kan ve altndan olacan belir
tir. Filozofa gre, bu hama erectus'lar diyarnda kendi hem
cinslerini ldrrler ama "Tam-bir-Baka'"ya taparlar; drt
ayakllar dnyasnda ise, kimseye taplmaz ve de sadece t
rne yabanclar ldrlr.7
Bu, "Tam-bir-Baka" Tanr, kozmosun yuvarlakl iin
de yer alan tanrlardan farkldr. Dier tanrlar, bu evrenin
yani btnln iindedirler. "Yaratc Tanr" ise, yaratt
nn dndadr -ex nihilo- ama btnle hakimdir. Bu yara
tc mutlak g ile insann gszl ve aresizlii arasn
da devasa bir uurum bulunur. Ancak, bu uurum ne den
li byk olursa olsun, ayn zamanda, "ilklie, temele" ula
labilirliin de kprsn kurar. Oysa, kozmosun yaratl
na ilikin kurulu mitleri, belirsiz gemi bir zamana, ilkli
in imdiden uzaklna gnderme yaparlar; ilk z ile bugn
arasnda bir kpr olmas gerekmez.
7

R. Debray, Lefeu. . . ,

s.

22.
1 57

Arkaik insan iin tanrlarn dnyas, gizemli ve insanla

rn anlayamayaca sakl bir dnyadr. rnein, Antik Yu

nan tanrlar "yaayanlardr" (lmsz olan sadece bu tanr
lardr). Yaayanlarn dnyasnda etkindirler ama saltanatlar
mutlak deildir. Tanrlar kendi aralarnda yaarlar, aralarn
daki elikiler ve uzlamalar yznden lmllerin hayatla
rna mdahale ederler. Bu grnmezlikler kendilerini lm,
doum, doann canlanmas veya felaketleri ile ifade ederler.
Tanrlar lmllerle dorudan ilikiye gemezler, iaret ve
sembollerini gnderirler.
Oysa insanolu dtan gelen bu yaratc ilahi gce "a
knlk" yolu ile ulaabildii gibi, kendine zg bir dn
ce perspektifi iinde de iletiim kurabilir. Marcel Gauchet'ye
gre, bu dnce as tamamen farkldr: Bu perspektif iin
de, daha nce belirttiimiz gibi, ayr olan "zgn-ilk" ile
"imdi" fzyona urarken, birbiriyle i ie olan doa ve do
ast ayrrlar.8 Aknlk fikrinin belirledii bu dnde
iinde, daha nce kopuk olan ilk olu-kurulu ile imdi bir
birine balanrken, bu balanma doal ile doastnn ni
teliini deitirir ve d bir kayna bu dnyann gidiatn
dan sorumlu tutar. Bu stn bir yceliin, btnselliin ba
k asdr.
Bu dnya fiziki olarak sonsuzlua ak olsa da, metafizik
olarak kendi iine kapal bir dnyadr. Dncede ne den
li uzaa gidersek gidelim , bu fizik dnyann tesine gide
meyiz, ancak bu fizik evrenin iinde dnebiliriz. Gauc
het bunu "Sonsuzluk, dncemizin hapishanesidir," diye
tanmlar.9 Bu nedenle, dncenin evrensellii ve Tanr'nn
btnsel bak da bizim evrenimizle snrldr. Ex-nihilo
Tanr'nn nerede olduu sorusunun yant belirsiz olduu
gibi, Tanr'ya ait dnya iinde yaadmz dnyadan ve s8

Marcel Gauchet, a.g.e., s. 99.

M. Gauchet, a.g.e., s. 413.

1 58

tnde var olanlardan ayr, bu evrende yaayanlardan tama

men kopuktur.
Dardan gelen Tanr ve onun yasalar, insanlar da da
rdan belirler. Bu ilikide, ikinlik temelden kopmutur, oy
sa aknlk bu temele yaklatrr ve dtan ycelie ulalmay
mmkn klar. Bu ikinlikten aknla gei srecinde, za
man esi de deiime urar; gemiten imdiye geilir. A
knln ortaya k ile birbirinden kopuk olan "ilk z" ile
"imdi-bugn" birbirine balanr. Bu fzyonel hareketin ad
"Yaratl'tr" .
...Ve Allah dedi: Ik olsun ve k oldu. Ve Allah n iyi
olduunu grd ve Allah a Gndz ve karanla Ge
ce, dedi. Ve akam oldu ve sabah oldu, bir gn (Tekvin,
Bap 3-5) .

Burada, dier kurulu mitlerinden farkl olarak, Tanr ka

ranlk kaosun iinden kendisinin de iinde olduu bir b
tnlkten kmaz, tam tersine birer birer bu dnyann e
lerini kelam ile yaratr.
Gemi ile gelecek, ilk z ile imdi, bu yaratl kavram
ile birbirlerine balandklar gibi, aknln oluma sreci
ne paralele olarak tarihsel anlamda "Balang" balar (" ...Ve
akam oldu ve sabah oldu, bir gn") .
Her eyin stnde olan Tanr'nn akl da insandan s
tndr ve insan anlayn aar. Aradaki bu dzey farkll,
Marcel Gauchet'ye gre "vahiy" yoluyla hatrlatlr.1 0 Sade
ce, Tanr'nn insana vahiy yoluyla gnderdii gerekler in
san aklnn snrlar iindedir. Yaratc Tanr gc ve stn
l karsnda, insan boyun emeye, kendi koyduu snr
layc buyruklarn kabul etmeye davet eder. Tanr'nn b
ykl ise insan kendi dzeyine ekerek onun bamsz
ln "bilen zne" olarak tanmasdr. Sonuta, bu ilahi g
10 M. Gauchet, Le desenchantement. . . , s. 105.
1 59

kendi yasalarn gnderse de, bu yasalara uyup uymamak

insann sorumluluudur; kendisi karar verir ve sonularna
katlanr (Tevrat'taki Adem ile Havva'nn, Tanr buyruuna
uymamalar ve cennetten kovulmalar gibi) .
Evrensel zne ve d Tanr'nn ortaya k ile, dinsel or
ganizasyonda radikal bir dnm yaanr. nsan ile ycelii
birletiren ba, grnen ile grnmeyenin ayn dnyaya ait
olduu bir ekonomiden, insan aarak yksee tanan, by
lece insan ile yceliin, grnen ile grnmeyenin ayrt,
"dalist" bir ekonomiye geilir.
Tanr, "teki dnyaya" aittir, ama bu dnyay kurup ku
rallarn koymaktan te, bu dnya ile srekli iliki iinde
dir. tlahi gcn kelamn ve kurallarn lmllere kabul et
tirmek ise lmller arasndan seilmi zel kiiler aracl
ile gerekleir. Bylece, bu yeni dinden baka yeni bir ku
rum kar: Bu da peygamberliktir. 1 1
B u arac kiiler, Tanr'nn isteklerini kullarna iletmekle
ykmldrler. nsanlarn dnda varolan tek Tanr, onlar
dan ayrdr. Bu nedenle, yani bu "dsallk" nedeniyle, pey
gamberlerin araclna ihtiya vardr. Topluluk bireyleri
nin dndaki bu ilahi g, o topluluktan kendisine ballk
ve sadakat talep eder. Peygamber byle bir g adna konu
ur. Bunun sonucunda , Tanr ile inanllar arasndaki mesa
fe, peygamber ve dierleri arasnda da oluarak, iki tarafl bir
kopuklua dnr.
Arkaik dinler insanlar zerindeki tam ve sistemli hakimi
yetlerini ayinler, riteller ve mitler sayesinde salarlar. Oy
sa zellikle Yahudilikte ve daha sonra slamiyette peygam
berler, Tanr ile gerekletirilen ittifakn ve moral yasalarn
szcsdrler; yani "etik" alanda yer alrlar. Ancak Musevi
lik ve Mslmanlkta peygamber araclyla iletilen, tanr
nn kelamdr. Bu nedenle belirsizlik blgesi ok snrldr.
1 1 M. Gauchet, Le desenchantement..., s. 215-218.
1 60

Peygamber aracl ya da dorudan (sa figrnde oldu

u gibi) insanla iliki iinde olan bu Tanr, insan da doa
nn dier canllarndan ayrr; ona zel bir yer vererek yery
znde lml olsa da, dier doa yaratklarnn stnde bir
nitelik atfeder; insan kendi imgesinden yaratarak, ok zel
bir ift oluturur.

Baka tekinin ifti: Tanr1-insan

...Ve Allah dedi: Suretimizde, benzeyiimize gre insan ya
palm; ve denizin balklarna, ve gklerin kularna, ve s
rlara, ve btn yeryzne, ve yerde srnen her eye ha
kim olsun. Ve Allah insan kendi suretinde yaratt, onu
Allah'n suretinde yaratt; onlar erkek ve dii olarak yarat
t. Ve Allah onlar mbarek kld ve onlara dedi: Semereli
olun ve oaln ve yeryzn doldurun ve onu tabi kln;
ve denizin balklarna, ve gklerin kularna, ve yer zerin
de hareket eden her canl eye hakim olun (Eski Ahit, Tek
vin, Bap 1 , 26-29) .
. . . Ve RAB Allah yerin toprandan adam yapt, ve onun
bumuna hayat nefesini fledi; ve adam yaayan canl oldu"
(Eski Ahit, Tekvin, Bap 2, 7).

Birinci blmde belirttiimiz gibi, toprak ve zanaat, insann

yaratlmasndaki ilk aamadr. kinci aamada, Tanr bumu
na "nefes" vererek, insana hayat verir. Tanr -kendi imgesin
den- yeni bir zne, ikili bir varlk, dier btn canllar stn
de egemenlik sahibi, dierlerinin dnda bir canl yaratr. Bu,
doann hibir canlsna benzemeyen, toprak ve nefesin bir
leiminden oluan "ikili" canl ayn zamanda, Tanr'nn yer
yzndeki suretidir. te yandan insan, Tanr eliyle yaratlm
tek varlktr (dier her ey Tanr kelam ile yaratlr; Ve Al1 61

lal dedi: ... ) . Bir anlamda kendi tekliini ikiye bler, tekisini
kendi elleriyle retir. lkiye blnmek de aslnda, Teklik fig
rdr. Ikla karanln bir arada olmas, Gaya ile Uranus'un
yapkl gibi: Ayn olan, daha sonra ikiye ayrlr.
Tanr, kendi tekisini insanda oluturduu gibi, insan da
doadan koparr, farkl yapar. nsann kendini teki olarak
kefetmesiyle birlikte, tekilik kendi sistemini oluturur. Bir
baka deyile, Tanr suretini yaratarak kendisi "supra-g"
olarak teki dnyaya ekilirken, ikinliini bu dnyada b
rakt suretine -insana- transfer eder. Bylece Eski Ahit'le
birlikte, "insan-Tanr" fikrinin tohumlar atlm olur: Tanr,
"kendi imgesinden yaratt" bu canlya "nefesini" vererek,
kendi gcn, akln, tinini, insana devreder.
"Yaratl hikayesi en radikal biimiyle, teknik sorusu
nun ufkunu aar," der Peter Sloterdijk.12 Benzeyen (insan)
ile benzemeyeninin (doa, hayvanlar, bitki ve dier canllar)
birlikteliidir. Kendi imgesinden yaratmak demek, optik bir
ifade, nefessel bir mtekabiliyet, ilksel bir ikilik ve iletiim
yetisidir; ilk nefes, ilk ift (insan-Tanr) ilikisinin kurulu
udur. Bu yaratc Tanr ile ilk insan, birbirlerine dnk va
rolabilmelerini isel bir mekan oluturabildikleri, yani bir
eit "kre" iinde olduklar srece baarabilirler. 1 3
llk felaket, b u ilk mkemmel "krenin" yklmasdr.
Adem ile Havva'nn cennetten kovulmalar ve zgrl ta
nmalar ilk psikolojik travma, ilk yoksunluktur. Bu yoksun
luk ile birlikte insanolu, arzunun tuzanda bir bedeni ve
bunun iinde, onunla birlikte varolan psieyi kefeder.
Tanr ile insan arasndaki mkemmel iki-ulakl iliki
nin yerini, bundan sonra daha problematik ve atmal ikili
ilikiler alacaktr: beden/psie, kadn/erkek. . . Yeni ikili sim
biyozlar atma, mcadele, dalma , zorluklar, skntlar12 P. Sloterdijk, Bulles ... , s. 4 1 .
13 P. Sloterdijk, a.g.e., s. 43.
1 62

la belirlenirken, "supra" bir g olarak "teki-dnyay" se

en Tanr'nn geri ekilmesi ile birlikte, dnyann ontolojik
zerklii belirlenir ve salamlar.
lnsan ise, -ilk mkemmel ift ilikisinin bozulmas ve
cennetten kovulmasyla birlikte (ilk gnah) yeni tand
sululuk duygusuyla-, Peter Sloterdijk'n diliyle, "dn
yaya atlan varlk" olarak, ne tam anlamyla fiziksel dnya
nn bir paras ne de metafiziksel (tanrsal) dnyay tam al
glayabilen bir yaratk durumundadr. lnsan, kendisinin-d
nda-varoluunun srecinde yaayan bir varlk olarak kala
caktr.1 4 Oysa geleneksel dnce iinde insan -her zaman
snrlar belli olmasa da- etrafn kuatan doann, kozmo
sun bir parasdr.
Darya, atalara, ruhlara kar borlarndan kurtulan (da
ha nce akladmz, arkaik insann borluluu ve kur
banlk mekanizmas) yani zgrleen ama yeni bir sululuk
duygusuyla donanm insan, kendi kimlik sorunlaryla kar
karyadr. "teki" araclyla, sosyal, i-znel (intra-sub
jektij), geree ilikin ilikileri belirli bir hiyerari iinde or
ganize etmeye alacaktr.

Hiyerari

Eski arkaik sistemden yeni Tek-D-teki Tanrl siste

me geite "entelektel" perspektif ayn olmasa da dnme
aralarnda bir farkllk gzkmez. lki sistemin de arkasnda,
insan tininin btnl sz konusudur. Mitlerin egemen ol
duu bir dnyada hakikat prensibi, kendisinin dnda;
1 . Kurucu gemi yoluyla,
2. Yce bir zne ve onun snrsz varl ile belirlenir. Yer
yzndeki doa-insan ilikist de, bu hakikat iinde ayn d
zeydedir.
14 P. Sloterdijk, a.g.e.,

s.

366.
1 63

Gemi dinlerin doal dnyayla ilikileri, insan bu dn

yann koparlmaz bir paras olarak tanmlar. Gece ile gn
dzn, hayvanlarn, bitkilerin, yldzlarn oluumu ile in
sann oluumu ayn yerdedir; aralarnda hiyerari yoktur.
Bu kozmik btnlk iinde atalardan kalma kurallara uy
mak, toplumsal organizasyonun temelini oluturur. By
le bir dnya iinde doann ya da evrenin dengesini bozucu
herhangi bir eylem annda saptanarak kurulu dzen ritel
ler yoluyla restore edilmeye allr. Doa ile insan ilikisi,
dini-sosyal balarla belirlenmitir. nsann, otonom bir var
lk olarak varln srdremez.
Tek ycelik ve Yaratan Tanr ile beraber bu denge deii
me urar. Yaratc Tanr, akll yaratklar dierlerinden ay
rr,

doa iinde bu kriterlere gre bir hiyerari oluur. By

lece insanlar doann btnl iinde, dier canl ve hatta

cansz elerle ayn dzeyde tutan ittifak bozulur. Dnyann
kuruluunun dardan bir zneye mal edilmesiyle, insanla
kozmos arasndaki kopukluun tohumu atld gibi, hiye
rarinin en stnde yer alan insan ile Tanr arasnda, doa
nn dier canllarnn dland yeni bir ittifak kurulur. Bu
ittifak, insann doay istedii gibi deitirebileceinin izni
ve insan kltrnn stnln ierir. 15
te yandan, her ne kadar dnyay yaratan Tanr, "dar
dan" (ex nihilo) bir tanr olsa da, Tanr "kendisi ile kendisi"
arasnda baka bir ey yaratmaya karar vermise, bu dnya
tanrnn iindedir ve onun iindeki varlk sadece bu mutlak
dairenin iinde varolabilir. yleyse "Tanr'nn eseri ve uzan15 Nitekim "kltr" szc Latince'de dorudan tarma ilikin "cultura" szc
nden gelir. Eski Yunan'da tarmn karl bir szck yoktur: Antik Yunan
kozmik dinsel sistem iinde tarm yaplsa bile, bu eylem hala yeralt tanrlar
nn barndan bir eyler koparmak ve onlarn dnyasna bir eit tecavz ola
rak nitelendirildiinden, sadece belirli ayinlerle bu ilem gerekletirilirdi ve
tarm zgn bir kelime ile tanmlanmazd. Bu konu iin bkz. Hannah Arendt,
Betwe_en Pas and Future, Viking, 1968 (Gemile Gelecek Arasnda, iletiim Ya
ynlar, 1996).
1 64

ts olan bir dnyada "darda" olunabilir mi" sorusunu , in

sanolu kendini dlayarak yantlamaya alr. Doa ve di
er canllar bu dnyann iindeyken, Tanr'nn imgesinden
yaratlan insan gnah stlenerek zerklik ve karar verme
zgrlklerini elde edebildiine gre, bu dnyann biraz d
nda, en azndan izin verilmi bir dardalk iinde olabilir.
nsan, bu ayrcalklarn da kullanarak bu dnyaya dardan
gelmi bir istilac tavryla yaklamaya balar.

Tarihsel zaman
tk kez Tevrat'la birlikte , zamann balangc (ve gelecek
te de sonu) ortaya kar. Bu da tarihsel zamann balangc
dr (Hristiyanlkla birlikte bu daha da ileriye gider) . By
lece "tarihsel olay" yeni bir boyut kazanr. Tevrat'n Tanr
s Yehova, dier tanrlar gibi, dairesel bir zaman iinde her
seferinde kendini ayn ekilde gstermez; belirli bir krono
loji iinde ortaya kar ve her defasnda tezahr bakadr.
Yehova'nn Msrllara gsterdii fke ile kendi halkna kar
fkesi, farkl zamanlar belirler. Ayn ekilde Hristiyanlkta
da, sa'nn doumu (Noel) , armha gerilii (Paskalya) , g
e k (ascension) , belirli zaman dilimlerine tekabl eder.
slamiyette de, peygambere vahiy belirli zaman aralklaryla
gelir; hatta arada uzun sessiz dnemler vardr.
Arkaik din dnemi bir zamanlama dnemi olsa da gemi
e yneliktir. Tek tanrl akn dinin zellii ise, d temeli
bugne getirmi olmasdr.
Marcel Gauchet, d toplumsalln meruiyetini gemi
ten, i toplumsalln ise gelecekten aldna dikkat ekerek
gelecee ynelik organizasyonun nemli bir sonucunun ei
timin uzamas ve gelimesi olduunu vurgular.16
16 Marcel Gauchet, Un monde desenchantt? Les Editions de l'Atelier, 2004, s .
125.
1 65

Kendini gemile meru klan toplumlarda eitim de

il, renme, raklk vardr. Oysa yeni din ve gelien ye
ni sosyal dzen iinde, gelecei tad iin ocuk artk ok
nemlidir. Toplumsal perspektiflerin gelecee dnkl
ile birlikte "kral-ocuk" simas kendini gstermeye ba
lar. Ve bu nedenle, gelecee bir yatrm olan eitim, giderek
nem kazanr. 1 7 Gelecek, dnya stndeki deneyimin te
mel boyutu haline gelir; yani monoteist dinler, gelecee d
nk dinlerdir.
Bugn temel olunca, bunun geleceinin ve sonunun ol
mas da doaldr. stelik yeryznde tanrsal bir iktidara
sahip insann deitiremeyecei tek temel koulu lml
ldr: Kendinin bir sonu olacann bilincinde olan in
san iin yaad dnyann da sonlanmas ve nihayet lm
szle kavuaca teki dnya fikri, rahatlatc olduu ka
dar gelecee yatrm yapmann da yolunu aar. llk tek tan
rc din olan Musevilikte, teki dnya fikri henz belirsiz
dir. Dnyann sonu fikri, kurtarc "Mehdi" fikrine ba
l olarak kar ve sadece Yahudi halkna deil tm insanl
a yneliktir.
Marcel Gauchet'ye gre, Yahudiliin problematik zellii
ve elikisi, Tanr'nn evrensellii ile Yahudi halk arasnda
ki zel anlamada yatar ve Tanr'nn tekliinin tm insanla
ars ile Yahudi halkn tercihi arasndaki bu eliki, Yahu
di halknn eitli vesilelerle cezalandrlmalaryla zlmeye
allsa da, evrenselliin cevab "Mehdi" fikrinde bulunur.18
Musevilerin Tanrsnn dier insanlara verdii mesajn anla
mn "Mehdilikte" aramak gerekir. Bylece insanlar, tanma
dklar, grmedikleri, bilmedikleri bu yaratcya inanmann
17 Bu konuya, Modemite blmnde tekrar deinilecektir. Aynca, bkz., P. Slo
terdijk, Ecumes, Spheres III , Maren Seli Editeurs, 2005; Norbert Elias, La civili
sation des ma:urs, Calmann-Levy, 1973 (Uygarlk Sreci, cilt 1, lletiim Yayn
lan, 2000), Luc Ferry, L'Homme-Dieu ou le sens de la vie, Seuil, 1997.
18 M. Gauchet, Le desenchantement... " , s. 225.
1 66

cevabn "Mehdi" araclyla bulurlar. Mehdi araclyla bu

esrarengiz Tanr'nn, yani grnmeyenin grnrll za
man iinde, tarihin bir aamasnda, mmkn klnr.
Ancak, Yahudilerin "seilmi" halk olmasndaki yaltl
mlk faktr Tanr'nn bu dnyadan geriye ekiliinin,
uzaklamasnn bir gstergesi olduu kadar, bu eliki, iki
lilii ieren bir baka dinin kma olaslnn da temel ha
bercisidir.
Hristiyanlk ve slamiyetle birlikte kurtulu, maher za
man ve zamann sonu kavramlar daha da nemli olur ve
Tanr fikrine biraz daha derinlik katar. Nitekim Hristiyan
lk kltr, "teki dnya"nn gerek dnya olduu fikri ile
birlikte geliir. slamiyette de benzer bir yaklam sz konu
sudur. Burada nemli bir soru ortaya kar: Bu dnya ger
ek deilse ve nemli olan "teki dnya" ise, insan varl ve
dnyevi hayatn bizzat kendisi neden, nasl ve hangi aama
da bu denli deer kazanr?
nsan hayatnn deeri ve dnyeviliin nemi, Tanr-in
san ikiliini bir lemeye dntren (Tanr-Oul-Ruhl
kuds) Hristiyanln geliiminde yatar.

leme (trinite): Tez-antitez-sentez

insan-Tanr

Btn dinlerde aknl ikinlie katmak ama olsa da,

kapsayc varla ulamak iin bu yeterli deildir. Tanr'nn
yeri yoktur, daha dorusu o her yerdedir; dardaki alanda
deildir, bireylerin eylem alanndadr, yeni bir biimde, ili
kilerden oluur. Evrenin yaratcsnn prensiplerine ulamak
ise aba ve bir i-gerilimden geer.
tk mkemmel kreyi, bir fantazma olarak tayan insan
iki-ulakl ilikilerden ok-ulakl ilikilere geer. Bu ise
1 67

(sz dinleyen, Tanr'nn yasaklarna uyan) ocukluktan, ye

tikinlie geitir; yani darya ktr. 1 9
Bylece Teklik boyutundan gl ilikilerin olutuu "
le" geilir. Peter Sloterdijk bu geii yle tanmlar: "Antik
Yunan kltr ile ncil'in dil oyunlarnn kesitii yerde, Av
rupa kltrnn en byk sembol doar: leme."20
Bu leme de, hiyerarik olmayan ve dlanmayan bir
lnn birbirine giriftlii sz konusudur. Bu lnn srek
lilii, yaratltaki frme ile salanr (Tanr insann burnu
na fleyerek nefes verir; yani Tanr'nn nefesi insann da ne
fesi olur) . leme teorisi Sloterdijk'a gre "bir birimlilik
teorisidir ve ayr akkanln birlemesinden biraz da
ha fazladr (

bir

hepsi) ve mutlak bir ierisi fik

ri bylece kurulur: Fiziksel alan ilikisel alana tanarak i

sel bir sevgi kresi oluur." Ve filozof, devam eder: "le
me teolojik anlamda, en mkemmel biimiyle bir 'kuak
lar teorisidir."'21 En gencin en yal ile beraberlii, Tekliin,
teki'nin iindeliini salayan yerin srekli yenilenmesidir.
lemenin iindeki "Ruhlkuds" , Baba ile Oul arasnda
ki ilikiyi mkemmelletirir. nk "ruhl" yani bir anlam
da bilgi, hayat ve sevgiden bamsz olduundan, kuaklara
ras transferi salar. Tanr, olu araclyla insanlarn dze
yine inerken lsa da, Ruhlkuds araclyla Tanr dzeyine
kar. "Burada olan ey Tanr'nn insanlndan kopma pa
hasna tanrlamas m, yoksa tanrlndan kopma pahasna
insanlamas m? " sorusu , 4. ve 5. yzyllardaki en nemli
teolojik tartmalardan biridir.
Yuhanna'nn kitabnda, lsa yanndakilerin "Baba"nn ne
rede olduu sorusunu yle yantlar:
19 P. Sloterdijk, Bulles ... , s. 661 .
2 0 P . Sloterdijk, a.g.e., s . 669.
21 Peter Sloterdijk, a.g.e., s. 648. Bu leme teorisi, Birinci Blm'de deindii
miz "nesnesizler ve ilikisiz ilikiler" balamnda medya! ve monadik bir ili
kidir.
1 68

Beni grm olan, Baba'y grm olur; sen nasl Baba'y bi

ze gster diyorsun? (Rab 14-10) lman etmiyor musun ki,
ben Baba'daym, Baba da bendedir (Rab 14-1 1 ) . Benim is
mimle Baba'nn gnderecei Tesellici Ruhlkuds, o size
her eyi retecek ve size sylediim her eyi hatrnza ge
tirecektir (Rab 14-27).

sa,22 Musa gibi pimanlklar iinde bir peygamber deil

dir. Kurtarc, rehber olarak gelir. Ancak bu mesajn z
"teki dnyaya" ilikindir. Kurtulu bu dnya zerinde de
ildir; gerek dnya baka yerdedir. sa'nn mesajyla g
rnmeyen ile grnenin (lsa-Ruhlkuds) birlemesi, teki
dnyann bu dnyay iine almas eklinde kendini gsterir.
Bu balamda inan, dierlerine kar olmay merulat
ran bir ara deil, teki dnyaya ait ve onu hakl klan bir
btnsellii kapsar. nan, bir baka dnya stndeki (Tan
r ile birlikte) kurtulua hazrlar. Ayrca Hristiyan mesajn
bir baka zellii de vaazlardr; sa, szlerinde olduu kadar
eylemlerinde de kurtulua giden yolu aar:
Bylece, zincirin halkalar tamamlanm olur; evrensel
Tanr, sadece Yahudilerin Tanrs olma niteliinden kar.
Bu yeniden balang ile evrenselliini tam olarak kurduu
gibi, ayrcalkl niteliinin basksndan da kurtulur.23

Marcel Gauchet, Hristiyanln zgrletiren orijinallii

nin, "dorudan aktarma" kartlnda yattn ileri srer:
Tanr, insanlarla iletiimi ve yaplmas gerekenleri oluna
devreder. nsanlara neler aktarlmas gerektiine olu karar
verir. sa arac olarak deil, akn ilahi gcn devam olarak
dier insanlara hitap eder.
22 Latince kkenli "Jesus", branice Yeshua'dr. Christos ise "consacration"dan
gelen "consacre" ve "oint", Mashiah (Mehdi) imgesidir. Hristiyan, sa'y Meh
di (Christos) kabul eden demektir. sa, St. Paul sayesinde Christos olur.
23 M. Gauchet,

Le dtsenchantement. . . , s.

230.
1 69

nsan ile Tann arasndaki ba, ilahi gten gemeden ba

sit bir insanda (sa) gerekleir ya da ifadesini bulur. O an
dan itibaren de tersini ifade etmeye balar: NSAN-TANRI
fikri, insanla Tann arasndaki mesafeyi azaltacana, aradaki
uurumu daha da derinletirir.
Yahudilerin ve Mslmanlarn Tanrs Tektir, bir nite
dir. Oysa Hristiyanlkta leme prensibi iinde e bln
m, ama birbirinin iinden karlamayacak, koparlama
yacak bir btnlk sz konusudur. Bu l iinde, Baba ve
Oul ortak tzelliin (co-substantiel) iindedirler: Baba, ya
ratc, Oul kurtarc, Ruhlkuds uygulaycdr. Grnme
yen (tez) ile grnen (antitez) , Ruhlkuds aracl (sen
tez) ile bir Tez-antitez-sentez btnl olutururlar. Daha
sonra rasyonel dnce iinde baka trl ifadesini bulacak
olan bu leme prensibi, Bat kltrnn ve dncesinin
temelini belirler.
"Dini ayn bir kurum olarak Hristiyanlk icat etmitir,"
der Regis Debray.24
Hristiyanlk, sosyal temel bir btnsellikten "ikili" bir sis
teme gei olarak aklanabilir. Hristiyanln olumas bir
ok aamada, farkl uygarlklar iinde gerekleir: Balang
cnda, sa'nn mistik vcudu gibi, grnen ile grnmeyenin,
insani ile ycenin bir arada olduu, Tann'ya kolayca ulala
bilen bir dindir Hristiyanlk. 3. yzyldan sonra, kurumlar ve
kodlarla bu dinin yaps deiir. Hristiyan olmak iin, karar
vericilerin olmas gerekir. Vaftiz treniyle intisap gerekleir;
bebek bile vaftiz edilmeden nce Hristiyan olarak kabul edil
mez; sosyal ba hazr deildir; kilise ve kodlar bu sosyal ba
lan hazrlarlar. Regis Debray'a gre, Roma Hristiyanl, daha
dorusu Katoliklik, Yahudilik, slam ve Protestanlk gibi ki
tap dini deildir, bir "traditio" yani aktarma dinidir.25
24 R. Debray, Dieu, un. . . , s. 166.
25 R. Debray, a.g.e., s. 193.
1 70

Dinden lk
Tanrlar uzaklatka ve ycelik fikri "Tam-teki"ne d
ntke, bu dnya grnmeyenlerin dnyasndan ayrl
dka, sorgulanamayan sorularn iine girdike ve insann
kendi yaad evren stndeki hakimiyeti arttka, Tanr,
yaratt varlklar zerindeki etkinliini de kaybetmeye ba
lar. Marcel Gauchet arkaik btnsel dinlerden "teki Tanr"
fikrine geite, zellikle krlmann nemle altn izer:

1 . Devletin ortaya k,
2. teki dnyaya ait bir yceliin douuna bal olarak
bu dnyann dini btnlnn reddi,
3. Bat Avrupa Hristiyanlnn kendi iindeki hareket.
Tarihi ikiye blen, insan toplumlarn tarihin iine sokan
en nemli olay, Gauchet'ye gre "Devlet"in ortaya k
dr.26 Ancak devletin ortaya k, ikinci ve nc krlma
larn da devreye girmesiyle mmkndr: Duraan olan, ey
leme geer. Ne denli tutucu, gemie bal kalnsa da, insan
lar aras sosyal ilikileri dzenleyici mekanizmalar belirli bir
hareket ierir. Bu isel-sosyal hareketlilik sadece maddi ko
ullar dzeyinde kalsa bile, insanlar birlikte tutan dini bo
yutu, "sorulamaz" sarsmaya balar. Bylece, devletle birlik
te "teki din", insann dnyasna girmeye balar.
Ancak, tek tanrclk tek bana "dnyann bysn"
yok etmeye yeterli deildir. Bu aamada Hristiyanln ve
getirdii kltrn anlam ortaya kar. Yeniden yaratl ol
gusu Hristiyanl dier iki tek tanrclktan ayrd gibi,
Tanr ile dnyay da birbirinden ayrr. Tanr, Eski Ahit'te
ve Kuran'da insanlarla iletiim kurarken ya da onlara hitap
ederken, bunu peygamberleri, yani bir eli aracl ile ya
par. Bylece kendi dnyas ile insanolunun dnyas ara
snda yeni bir alan yaratarak, yasalarn, moral deerleri26 M. Gauchet, Le desenchantement. .. , s. 65-69.
171

ni iletir. iki dnya arasndaki peygamberler, ayn zaman

da Tanr'nn dnyasnn insanlarnkinden uzaklamasn da
nlerler. Oysa Hristiyanlkla birlikte, daha nce de belirtti
imiz gibi, Tanr bu araclardan vazgeerek, dorudan ken
disini insanlatrarak insanlarn dnyasna gelir ve radikal
olarak, kendi dnyas ile bu dnyay ayrr. insanlarn yaa
d dnya bylece bal bana bir maddeye dnerek ken
di iine kapanr.
Bu ayrm, Hristiyanln gelime srecinde zellikle Ki
lise kurumu ile birbirine bal hiyerarik bir anlam ve i
lev kazanr. Bu sre iinde siyasi iktidar, Kilise modeli ile
rekabete girer. Kutsalln hangi tarafta kalaca rekabe
ti tarih iinde geliir ve siyasi g Bat Avrupa'da 15. ve 16.
yzyllardan itibaren stnln kurar; bylece bir yan
dan dnya ilerini ynetirken, gcn de Tanr'dan ald
n ilan eder.
Tanrlar hep kazananlar tarafnda olmulardr. rnein
antikite iinde bir savan kazanlmas, hangi tanrnn ki
min tarafnda olduuna baldr ve sava neredeyse insanla
rn piyon olarak kullanld ama asl tanrlar arasndaki bir
rekabet ve iktidar oyunudur (Truva Sava bunun en iyi r
neidir) .
Devletin ortaya k ile birlikte tanrlar, sadece kazanan
lar tarafnda kalmayp iktidar sahibi olan ve egemenlii elin
de tutanlar tarafna geerler. Hkmranlk altnda kalan s
nflar ise, devletin iktidarnda ilahi gcn egemenliini tan
mak zorundadrlar. Tanrlar adna ele geirilen iktidar dev
letin egemenliini artrrken dinin iktidarn da yava yava
ama dnsz biimde kemirir. Bundan sonra sosyal yap ile
din birbirine kart yerlerde, elikili yaplar iinde yer ala
caklardr. Ayrca devletle birlikte, dnya fethedilebilir bir
yer haline gelir.
Gauchet, bu srete deiim faktrnn devletin geli1 72

imini belirlediini vurgular; hiyerarik e, iktidara ilikin

e ve fetih dinamii.27

Hiyerari

Doa-doast, grnen-grnmeyen, ayn btnlk

iinde birbirleriyle iliki iindedirler. Bu btnlk mitler ve
riteller aracl ile srekli yaatlr ve canlandrlr. tk hi
yerarik ifade edi, topluluun iinde, insanlarla Tanrlar
arasnda kurulur. Kurban riteli bu hiyerari iinde yer alr.
"Baka-D Tanr" ile bu hiyerari tmden yerleir.

Egemenlik

Btnln dna taan bir ycelik dnm, egemen

lik ilikilerini de deitirir. Dardan gelen yceliin toplum
iinde eylemini gerekletirebilecei ve hakimiyetini meru
latrabilecek bir iktidar ortaya kar. Bu iktidar, ilahi gc
benliinde tadna, mutlak gcn Tanr'dan aldna di
er snflar inandrarak (Hobbes, Locke) egemenliini kurar.

Fetih

Devlet ve iktidar, genileme snrlarn etnik ve kltrel

bir mantk iinde homojen bir uygarlk yaratana dek zor
larlar.
Ancak btn yeni uygarlklarn ykseliinde olduu gibi
yeni uygarlk, eskiyi yutar. Eskiden arta kalan, sadece zel
alann iine skr. Bu balamda, dinin kapsayc hkm
ranlndan bamszlaan yeni siyasi iktidar biimleri, ila
hi gcn fonksiyonlarn kendine mal ederek iine alrken,
geriye kalan, ruhani ve sosyal rgtleyici boyutlarn siyaset
27 M. Gauchet, a.g.e., s. 7 1 .
1 73

alannn dnda tutar. Din, sosyal rgtlenme ve kamusal

alandan zel, isel alana transfer olmaya balar.
Bu nedenle, dinin varlnn sreklilii tehlikede deildir
ama devam edebilmesi iin, gemile gelecein kopukluu
nun kabul edilmesi gerekir.
Max Weber, Wissenscahft als Beruf (Ura Olarak Bilim)28
adl eserinde, Bat Avrupa uygarlnn en nemli belirleyi
ci niteliinin rasyonellik olduuna dikkat ekerek, doa ve
insan zerinde sistemli bir biimde egemenlik kurmak ama
cyla gelitirilen eylemlerin, bu rasyonel yaklam sayesin
de gerekleebildiini vurgular. Bu rasyonel yaklam iinde
her trl eylem, yarar ve verimlilik prensipleri erevesin
de yapldndan, ahlaki ierikleri bir seim lt olamad
gibi, bu sosyal doku iinde ilikiler de kiisellikten ve an
lamdan uzaklarlar.
Bu yeni dnyevi yaklam iinde, "dnyann bys" kay
bolur. "Dnyann bysnn bozulmas" formln ilk kez
kullanan Max Weber bu tanm, kurtulu teknii olarak b
ynn darya atlmas ya da "grnmeyenin tkenmesi"
anlamnda kullanr.29 Marcel Gauchet ise bu anlam biraz
deitirerek; "grnmeyenin hkmdarlnn tkenmesi"
eklinde ifade eder.30
"Dnyann bysnn bozulmas" , tanrlarn ld an
lamna gelmez. Sadece gleri lmektedir. Weber ve Gau
chet'nin vurguladklar gibi din, ekonomik-siyasi-sosyal alan
larda vazgeilebilir bir faktre dnr. Eer dinin sonu gel
mise ya da bundan bahsedilebilirse, bu inancn paraland
anlamnda deil, sosyal-insan evriminin dinin dnda hat
ta

dini kkenlerine kar karak gerekletii anlamna gelir.

28 Max Weber, Wissenscaft als Beruf, Vortrag, 1922 (Meslek Olaral Siyaset, Chi
viyazlan Yaynevi, 2006).
29 A.g.e.
30 M. Gauchet, Le desenchantement .. . , s. 10.
1 74

Gauchet'ye gre Hristiyanlk, dinden kmay salayan

din olur: "Tanr ld"nn tesinde, Site iinde -inananlar
dahil olmak zere- dinlerin gcnn kaybolmasdr. Artk
dini gler olmadan Site uygarl yaamn devam ettirebilir
hale gelmitir ve bugn Hristiyanlktan geri kalan, ilk ba
lardaki dinle alakas olmayan bir inan biimidir.31
Ancak, Katolik kilisenin kurumsal basks bu deiime di
renirken, paradoksal bir ekilde, doxa'ya daha bal Protes
tanlk (Reform) , bu sreci hzlandrr. Weber'e gre Kalvi
nist ve daha geni anlamda Protestan etik, alma, birey
sel sorumluluk ve baarmak zerine kurulmutur; insann
bu dnya zerinde gerekletirebilecei en byk eser, an
cak alarak ortaya kardklardr; yani baarlardr ve
Tanr'nn seilmi kullar olmann yolu da almaktr. We
ber bu etiin nihai ifadesini rasyonelleme srecinde buldu
unu ve kapitalizmin geliiminin de bu etiin seklerleme
si sayesinde olduunu belirtir.32
Marcel Gauchet ise Protestanln dinden kmay hazr
ladn kabul ederse de, bu srecin arkasnda daha kark
ve Hristiyanln sembollerine ilikin sistemlerin olabilece
ine dikkat eker.
Gauchet'ye gre "yeniden yaratl" fikri, yapsal olarak
"teki ycelii" ierir. Yaratc Tanr ylesine grnme
zin iinde kaybolmu ve hayal bile edilemeyecek bir yerde
dir ki, insanlar ile balant veya iletiim kurabilmek iin, in
san biimini alr. Tanr'nn tekilii, lsa'nn suretinde ken
dini gsterir.
Reform'a dek, bu tekilik, "yeniden yaratl" ve karisti33
dogmasnda sembolik ifadesini bulur. Katolikliin karisti
3 1 M. Gauchet, a.g.e., s. 159.
32 Max Weber, Ethique protestant et l'esprit du capitalisme, Pocket, 1990, s. 65-71
(Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev. Zeynep Grata, Ayra Yaynlar,
2008).
33 Ekmek ve arap ayini.
175

simgesini gerek bir varlk olarak yorumlamas, teki ycelik

fikrini kapatarak bir araclk boyutu verir. Bylece, insan ve
Tanr'nn birlikteliinin devamn, Kilise hiyerarik bir salta
nat iinde, bu sembolizm aracl ile gerekletirir.34
Reform, bu sreci bozar. Kilise ve teki ycelik arasnda
ki ba, karisti, lsa'nn insanlar arasnda varolma (yaama)
sembol olmaktan kar. Bu anlamda, Hristiyanln z
ne, "hakikatine" yaklalarak, bir krlma gerekleir. An
cak, Gauchet'nin terimleriyle "Ontolojik Tekliin ekono
misi" ile tam bir kopukluk gstermez. Bir baka deyimle,
"teki Ycelik" kavramna tam bir gei deildir. Reform,
Kilise'nin araclk roln Eski-Yeni Ahit'in sosyal ve kutsal
merkeziyetiliiyle35 yer deitirir. Bu yer deitirme, yce
liin dorudan ifadesi olan yaz (kutsal kitap) aracl ile
gerekleir. 36 Bu yaklam belirli elikileri ierdiinden,
Reform'un iinde de tartmalara yol aarak kendine kar
geliir ve bu tartmalar, 18. yzylda "Aydnlanma"nn te
melini olutururlar.

Kurbann yer deitirmesi

lk kmlma: nsan ekonomisi ve ikame

Seklerleme srecine paralel olarak kurbanlk sreci ve
mekanizmas da deiime urar. Bu deiim, Eski Ahit iin34 Marcel Gauchet, Un monde... , s. 162-165.
35 Kutsal merkeziyetilik, Protestanlkta Kilise'nin arac kurum olarak neminin
azalmasn ve Tann kelamnn, yani kutsal kitaplann dorudan referans olma
sn ifade eder,
36 slamiyette olduu gibi. Kuran dorudan Tann'nn kelamdr, dolaysyla, sos
yal ve kutsal bir merkeziyetilie sahiptir; dokunulamaz. Kuran yorumcusu ve
lslamolog Mouhammed Arkoun, bu dokunulmazln olamayacann altn
izer. Arkoun'a gre, her ne kadar Tanr kelam olsa da, insana ait bir dille ya
zlmtr. Arapa, -yani herhangi bir dil- ile yazldktan sonra, yce kelam, in
sanlarn dzeyindedir ve yoruma, hermentie aktr.
1 76

de Ibrahim'in hikayesi ile radikal bir biimde kendini gste

rirken, Yeni Ahit ve Kuran ile birlikte, dnyevi amalar etra
fndaki rgtlenmeler uruna kendini feda edenler ve ehit
lerle devam eder; kendini feda edenler, dnya stnde ku
rulacak bir "adalet" adna, "teki dnyann" adaletini seen
lerdir. Bu yeni dzen adna kurban edimi, seklerleme s
recinin ileri aamalarnda, gene kendini feda eden veya et
meye hazr kahramanlarda tanmn bulur.
llk cinayetin sadece mitlerin deil, tek tanrc dinlerin de
temelini oluturduunu "kurucu iddet" blmnde akla
mtk. Tevrat' ta Habil ile Kabil'in hikayesi ise, kltrn bir
ldrme hikayesi ile baladn gsterir. (Halen) kurban is
teyen Tanr, Habil'in kendisine verdii armaan, yani kurban
edilen hayvan, Kabil'in meyve ve ekmeklerine tercih eder.
Kskanan Kabil, kardeini ldrr. Bu korkun eylemin ceza
sz kalmayacan dnen Kabil, "Ilk gelen beni ldrecek
tir," der. Ancak Tanr buna izin vermez; Kabil'i (yani katili)
korumas altna alr. Bylelikle "vendetta"y durdurarak yeni
bir kltrn bar iinde balamasn salar. Burada, mitlerde
kine zdeletirmeye benzeyen e, yeni kltrn "ldrme"
ile balamasnn yan sra, kurban ile katilin karde olmalar
dr; ayn aacn dallardrlar, yani "ayndrlar". Kurbanla onu
ldren (ldrenler) aynlklar ile zdeleirler.
Eski Ahit'in zellikle Tekvin blmnde, kurban sunu
munun hep problematik olduunu grrz: Yukarda ak
ladmz Habil ile Kabil hikayesini Nuh'un hikayesi izler:
Nuh, Ararat dalar zerine gemisiyle oturduunda ve sular
ekildikten sonra, Tanr'ya minnettarln gstermek iin
kurban sunar:
Ve Nuh RABBE bir mezbah yapt ve her temiz hayvandan,
ve her temiz kutan ald ve mezbah zerinde yaklan takdi
meleri arzetti. Ve RAB ho kokuyu koklad ve RAB yrein1 77

de dedi: Adamn yznden artk topra lanetlemeyeceim;

nk adamn yreinin tasavvuru genliinden beri kt
dr ve artk her yaayan eyi ettiim gibi tekrar vurmaya
cam. Yerin btn gnlerinin devamnca, ekme ve bime,
souk ve scak, yaz ve k, gndz ve gece kesilmeyecektir
(Tekvin, Bap 8, 20-22).

Bu Tanr'nn insanolu ile ilk ittifakdr ve "kurbann ho

kokusuyla" perinlenir.
Eski Ahit iinde Habil-Kabil ve Nuh hikayelerini belir
leyen problematik kurbanlk, brahim ile bir baka biim
alr ve Tanr'nn insanlarla ikinci (ve son) ittifak, Tanr'nn
lbrahim'e olunu37 kendisi iin kurban etmesini istemesiy
le balar:
Ve bu eylerden sonra, vaki oldu ki, Allah lbrahim'i dene
yip ona dedi: Ey lbrahim; ve o: lte ben, dedi. Ve dedi; im
di, sevdiin biricik olunu, lshak' al ve Moriya diyarna git,
ve orada sana syleyeceim dalarn biri zerinde onu ya
klan kurban olarak takdim et. Ve lbrahim sabahleyin er
ken kalkt ve eeine palan vurdu ve kendisiyle beraber
uaklarndan ikisini ve olu lshak' ald. .. ve kalkp Allah'n
kendisine sylemi olduu yere gitti. lbrahim nc gn
de gzlerini kaldrp o yeri grd ... ve onlarn ikisi birlikte
gittiler. Ve lshak babas lbrahim'e syleyip dedi Ey baba ve
dedi: lte ben olum. Ve dedi: lte ate ve odun; fakat yak
lan kurban iin kuzu nerede? Ve lbrahim dedi: Olum, ya
klan kurban iin kuzuyu Allah kendisi tedarik eder. Ve on
larn ikisi birlikte gittiler .
. .. ve Olu lshak' balayp onu mezbah zerine, odunla
rn stne koydu. Ve lbrahim elini uzatt ve olunu boaz37 Eski Ahit'te bu olun ad lshak'tr, Mslmanlar da buradaki ocuun lsma
il olduunu sylerler. Oysa, Kuran'da bu hikayeye gnderme yaplrken ocu
un ad belirtilmez, "oul" olarak geer. Bu adlandrmann sembolik anlamla
rna da deineceimizden, biz olu ishak olarak adlandracaz.
1 78

lamak iin ba ald. Ve RABBIN melei gklerden onu

arp dedi: brahim, brahim; ve: te ben, dedi. Ve de
di: Elini ocua uzatma ve ona bir ey yapma, nk imdi
bildim ki, sen Allah'tan korkuyorsun ve kendi biricik olu
nu benden esirgemedin. Ve brahim gzlerini kaldrp gr
d; ve ite, arkasnda bir ko allkta boynuzlarndan tu
tulmutu ve brahim kou ald ve olunun yerine onu ya
klan kurban olarak takdim etti ... RAB buyurur, mademki
bu eyi yaptn ve biricik olunu benden esirgemedin, seni
ziyadesiyle mbarek klacam ve senin zrriyetini, gkle
rin yldzlar gibi, deniz kenarnda olan kum gibi ziyadesiy
le oaltacam... (Tekvin, Bap 22, 1-18)

Btn tek tannl kltrleri etkilemi olan bu hikayeye ili

kin tanmlamalar belirgin farkllklar gsterir: Hristiyan
lar, lbrahim'in lshak'a kar eylemini "kurban" , Yahudiler
"balama" anlamna gelen "Akeida" , slam kltr (Arapa)
ise "ydunnahr" yani "kesme" (Arapa'da kurban kelimesi
ni kullanlmaz; aslen kurban, kurb'dan gelir ve yaknlamak
demektir) olarak tanmlarlar.
Kukusuz, bu hikaye Eski Ahit'in en ok yorumlanan (ve
yoruma ak) blmlerindendir:
Kurbanlk sisteminde, birok adan deiimin haberci
sidir. Buradaki olu ikame eden hayvann kurban edilmesi,
arkaik sistemler iindeki hayvan kurban edilmesinden fark
ldr: Btn evcillemi hayvanlar, kurbanlk mekanizma
snda kullanlrlar (halen de kullanlmaya devam ederler) .
Daha nce de belirttiimiz gibi, kurbann toplum iindeki
yeri, ierisi-dars kartl ve kutsala ilikin konumu, ev
cil hayvanlarn kurban edilmesinin temelini oluturur; evcil
hayvan, toplumun iindedir ama bakadr. zellikle meme
li hayvan, insana en yakn canldr. Baz arkaik toplumlarda
hayvanlarn uzun bir sre toplum iinde yaadktan sonra
1 79

kurban edildiklerine daha nce deinmitik (nceki blm

de deinilen benzer bir uygulama da Tupinambolarn sava
mahkumlarn kurban etmesidir. Sava mahkumlar kabile
iine alnrlar, alrlar, evlenirler hatta ocuklar olabilir ve
bir gn bilerek, baz yasaklar inemelerine izin verilir ve
ondan sonra ikence edilip ldrlrler ve baz organlar ka
bile yeleri tarafndan yenilir) . Kurban edilecek insan veya
hayvan ayn kurbanlk kategorisi iindedirler.
Neolitik ile birlikte, ekonomik olarak insann kurban edil
mesinin getirdii zarar hayvanlarn kurban edilmesi ile kay
bolsa da, insanlar veya hayvanlar birbirlerini karlkl ika
me edebilirler; insan, sadece insan olduu iin daha deer
li deildir.
Oysa brahim'in hikayesinde, ocuk ile hayvann eanlam
ll sz konusu deildir. Kenan ve Msr topraklarnda, o
cuk ve zellikle ilk ocuk kurban edilmesi adetinin var ol
duunu daha nce de belirtmitik. Bu hikaye artk (byk
bir olaslkla yok olma yolundaki) bu adete Tanr'nn yasa
s olarak radikal bir biimde son verdii gibi, Tanr bundan
sonra kullarn eitli nedenlerden tr cezalandrsa bile,
bu eylemden sonra insanlarla yapt ittifak bozmayacaktr.
nsan Tanr'nn yaratt en kymetli canldr, kendisine ita
at ettii srece, insan kurban kan aktmas gerekmeyecek
tir. Bu, kurbanlk sisteminde ilk krlmadr.
brahim ve oullarndan (shak ve smail) treyecek nesil
lerin temeli gene bir kurban edimiyle balatlr ama burada
ki "ikame kurban" artk hayvandr ve nedensiz insan ldr
me yasann habercisidir. Daha sonra Musa'ya gnderilen
yasalarla "ldrmeyeceksin" yasa, ilk ahlak yasalar ara
snda yer alacaktr.
Sembolik anlamda ise, brahim'in eylemi ok farkl ve il
gin yorumlara aktr:

1 80

S0ren Kierkegaard, (Korku ve Titreme)38 vejacques Derrida,

(Donner la Mort, "lm Vermek" ) lbrahim'in olu lshak'
Tann'ya kurban vermek zere olduu an yorumlarlar. Bu yo
rumlar birok adan aydnlatc ve sorgulaycdrlar.
S0ren Kierkegaard ad geen eserde, lbrahim'in bu eyle
mini anlamaya alr ve bu hikayenin bir snama hikayesi
olduuna ve Tanr'nn balayclnn yceltildii yolun
daki genel yoruma kesinlikle katlmaz: lbrahim'in hikaye
si, inan (i dnya; dinin alan) ile etik, (d dnya) birey
sel ile genel, genel fayda ile tikel anlamszln (absurd) a
tt yerdedir ve Kierkegaard, bu birbiriyle kart duru
lar asndan hikayeyi incelerken ok temel bir soruyla yo
la kar: "nan ne byk bir paradokstur ki, bir ldrme
hikayesini kutsal ve Tann'y honut brakacak bir hikayeye
dntrebilir? "39
Bir baka "ocuunu kurban verme" olayn anlatan
Agamemnon'un hikayesindeki kurban sunumu genel etik
iindedir: Agamemnon, kendisi iin en nemli olan (tphi
genia) , genel iin en nemli olan (Truva Sava'nn kazanl
mas) adna feda eder. Etik alanda yaplmas gereken de bu
dur; devler, stelik genel ahlakn belirledii devler, bire
yin kendisinden ve genele faydas olmayacak herhangi bir
mutlak deerden de daha stndrler.
Oysa inancn veya imann ortaya kt durumlarda, ba
z bireyler genel etiin kurallan ile elikiye dp mutlak
bir deer adna hareket edebilirler. stelik getirisinin ve an
lamnn ne olacan bilmeden, sadece genel ahlaka kar ol
duunu bildikleri iin, "i gerilimle" yaadklan ama sonuna
dek gerekletirmeye hazr olduklan bu tr bir eylemi, an
cak "kayg ve titreme" ile karlayabilirler.
38 S. Kierkegaard, Korku ve Titreme, ev. brahim Kapaklkaya, Aa Yaynclk,
2002.
39 S. Kierkegaard, Crainte et Tremblement, Rivages poche, 2000, s. 106.
181

Kierkegaard'a gre, etik genelin iindedir; hassas ve psi

ik bir gereklik olarak birey ise, genelin iinde bunu zm
ser. Kendi tekliini genel iinde silme yoluna girer; kimi za
man tekliini genele kar vurgulamak istediinde gnah i
lerse de, bu kez gnahn tanyarak, genelle yeniden bara
bilir. Ancak paradoksal olsa da birey genelden stn oldu
undan, inan etikten daha m stndr sorusu askda kalr:
lbrahim'in hikayesi de etiin bu belirsizliini tar.
brahim, Tanr'nn kendine sesleniinden ok byk bir
fedakarlk isteyeceini anlasa da (nk her seslenii nem
li bir olay hazrlar) , son ana dek Tanr'nn kendi biricik o
lunu kurban etmesini talep edebileceine inanmaz. ite bu
noktada, Kierkegaard gene nemli bir soru ve yantn da ge
tirir; "son anda olunu kurban etseydi, brahim neye inana
cakt? Ancak bu aamada, brahim sadece anlamszln (ab

surd) erdemine inanr; nk insani her trl hesap ve yo

rum oktan tkenmitir."40
brahim ne bir halk korumak ne devleti yaatmak ne de
Tanr'nn gazabn yattrmak iin olunu kurban vermeye
karar verir. Bu karar, Tanr ile brahim arasndaki mahrem
bir ilikiden kaynaklanr. Kierkegaard'a gre brahim, tama
men kiisel bir erdem veya ahlak adna bu eylemi gerekle
tirmeye kararldr: Etik adan olunu sevmek en nemli er
demdir, inan asndan ise Tanr sevgisi her eyden stn
dr, nk Tanr'y sevmek ayn zamanda kendini sevmek
tir ve Tanr sevgisi mutlakl talep eder.41
Tek bana bu korkun eylemi gerekletirmeye kararl
brahim'in davran etik adan ihanettir. Kierkegaard'a g
re, etik adan brahim, vahi ve affedilemez bir eylemi ger
ekletirmek zere olan bir "katildir" . Etik inantan daha
nemli olduu iin, Musa'nn yasalarnn (kronolojik olarak
40 S. Kierkegaard, a.g.e., s. 80.
41 S. Kierkegaard, a.g.e., s. l lS, 133.
1 82

daha sonra gelmi olsa bile) stnl -nk, bunlar in

sanln temel moral yasalardr- lbrahim'in eylemi iin de
geerlidir.
Kierkegaard'a gre lbrahim'in lshak' Tanr'ya sunma ka
rar, Tanr ile lbrahim arasndaki bir "srdr" . Srrn kimse
ye -karsna, ailesine, en yaknlarna _bile- sylemez, ald
korkun kararn sorumluluunu sessizlik iinde, "TEKLl
GlNDE" tar. nk sessizlik tekliktir; konutuumuz an
da, sylemin iine girmekle kaybederiz tekliimizi. Sz bi
zi yattrr, nk evrenselin tercmesidir ama bizi teklii
mizden koparr.
Buradaki dev kavram da genel etiin getirdii ykm
llklerden farkldr; genel ahlaka kar, Tanrsal bir tale
bin yerine getirilmesidir: "Bu devi yerine getirebilmek iin
kendisini reddetmesi, sonsuzluu (Tanr) kavrayabilmesi
iin son'dan vazgemesi gerekmektedir."42 lbrahim, bu ne
denlerle hi kimseye hibir ey syleyemez. Genelin anlaya
mayaca bir noktadadr ve orada tek banadr. Bu ise yal
nzln korkun sorumluluudur.
Derrida da benzer bir yaklamla, lbrahim'in eyleminde
en nemli enin "sr" olduunu belirtir. Kierkegard ile bu
konu etrafnda kurgusal bir sylei yapan Derrida'nn yoru
munda da sr, saklama anlamnda deil, sessizliinde gizli
dir. lbrahim, Tanr ile kendi arasna nc kiiyi sokmaz.
nemli olan bu ikili ve kar karya ilikinin mutlakl
dr. Bu mutlak ilikide lbrahim'in olunun boynunu kesme
ye karar verdii anda43 (buradaki an, eylemin baladnn,
42 S. Kierkegaard. a.g.e., s. 1 16.
43 Buradaki "an" ve Tanr'nn bu geri dn olmayan eyleme mdahalesini ba
ka bir adan incelemek de mmkn: Buradaki Tanr, inanl birisi iin ilahi
g olabilecei gibi, her insann iinde saklad sorumluluk bilincinin de se
si olabilir. Tanr insan kendi imgesinden yarattna gre, her insann iin
de olan "o tanr", sorumluluumuzun, vicdanmzn sesidir ayn zamanda. .En
korkun bir eylemi gerekletirmeye hazr olduumuz anda, iimizdeki bir ses
bizi durdurabilir. Derrida'nn altn izdii gibi, en moral olmakla, en "amoral"
1 83

brahim'in kendisine yklenen sorumluluu sonuna dek g

trmeye kararl olduunun iaretidir) Tanr brahim'i dur
durur. Derrida'ya gre brahim katil olmay gze alarak, bu
en nihai devi yerine getirmeye hazrdr: "brahim, dolay
syla hem en ahlakl hem en ahlaksz, hem en sorumlu hem
en sorumsuz insan durumundadr. "44
Derrida, "sacrifice"in,45 branice'de yaknlama anlamna
gelen "korban" ile ayn anlam tamadn zellikle vur
gular. Bu anlam farkll ise "sacrifice" deneyiminin tekli
inin, deitirilemeyecek niteliinin, ikame edilemezliinin
altn izer: En kymetliyi ldrmek (ldrmeye karar ver
mek de ayn eydir) , ikame edilemez bir eylemdir. Yer de
itirmek, yerine bir hayvan koymak, bu eylemin ikamesini
imkanszlatrd gibi , kutsal ile "sacrifice" , "sacrifice" ile
sr arasndaki ban da ikamesi mmkn deildir.46
brahim'in lshak' Tanr'ya sunma karar, Tanr ile bra
him arasndaki srdr. Kimseye sylemez; karsnn, en ya
knlarnn haberleri yoktur. Bu balamda etik olarak, ya
knlarna ihanet eder. brahim srrn sylemeyerek, Moriya
Tepesi'nde,47 sessizlik iinde tek bana bu devin sorumlu
luunu stlenir.
olmak, en sorumlu ile en sorumsuz insan arasndaki fark, o AN'da bizi tutan
ya da engelleyemeyen, iimizdeki sestir. En yksek dev adna en korkun ey
lemlerden birini gerekletirmeyi dndmz anda bile, bir AN'lk seim
ansmzn da varolduunu anlatr bu hikaye. Bu AN, en korkun suun ilen
mesini nleyebilecek, en yksek znel bilincin sesidir.
44 jacques Derrida, Donner la mort, Galilee, 1999, s. 120
45 Burada, zellikle "sacrifice" olarak koyduk, n D errida "sacrifice" ile
branice'deki "korban" szc arasndaki anlam farkndan hareketle bu ana
lizini gelitirir.
46 ]. Derrida, a.g.e., s. 85.
47 lbrahim'in oluna Tanr'ya kurban sunuca yer, Moriya Tepesi'dir. Bu tepe,
Kuds'te, Yahudilerin imdiki alama duvar (Romallarn ykt ikinci tap
nan kalnts) ile Mslmanlarn El-Aksa Camisi'nin bulunduu yer olduu
nu hatrlatan Derrida, Yahudiler ve Mslmanlar iin, kutsalln hala koru
yan bu yer iin, bugn de iki cemaatten de kurbanlar verilmeye devam edildi
ine dikkat eker. ]. Derrida, a.g.e., s. 99-100.
1 84

Derrida ve Kierkegaard'n vurguladklar gibi, lbrahim bu

geriye dn olmayan eylemi gerekletirmeye hazrken,
Tanr "sacrifice" srecini henz durdurmaz; Ishak'n yeri
ni alabilecek bir baka kurban gnderir, yani ikame eder.
Oysa Ibrahim bu nihai eylemi ile bir anlamda kutsallk zin
cirini krar. Feda edebilecei en deerli varl feda etme
ye hazrdr, olunun kurban edilmesi ayn zamanda, kendi
ni feda etmektir. Geride kalan hibir eyin kutsall, olu
nun Tanr'ya sunumundan nemli olamaz. Bir baka deyile,
Tanr kurbanlk zincirini "ikame" yoluyla krarken, brahim
kutsala ulamann kurban sunumu aracl ile gerekleme
srecini farkllatrr; en kymetliyi feda ederek kutsalla ya
da kurban aracl ile Tanr'ya yaklamak deildir ama. Bu
rada bir inan adna sonsuz bir itaat, grnmeyenin yasala
rnn toplumsal yasalardan stnln kabul etme vardr.
lbrahim'in eylemi, ayn zamanda sembolik anlamlarla
ykldr. Birok yorumcunun szgecinden geen bu sem
bolik taraflarnn anlalmas iin, lbrahim'in bu eyleminden
nce ve sonra (Tevrat'ta anlatld ekilde) olanlara ksaca
deinmekte yarar var:
ncesi: Abram ve Saray'n (isimleri daha sonra lbra
him ve Sarah olur) ocuklar olmaz. Bu nedenle Saray,
lbrahim'e Msr asll cariyesi Hacar'dan bir ocuk yapmas
n ister ve Hacar'n Abram'dan bir olu olur; adn smail ko
yar (lbranice'de smail, "Tanr duyacak" demek) . Daha son
ra Tanr, Abram'a grnerek Saray'dan da bir ocuu olaca
n haber verir (bu aamada ikisinin de ismi deiir) . Sarah
ve lbrahim'in, olunun ad "glen, glecek" anlamna gelen
ishak olur.
ishak memeden kesilir. O gn brahim byk bir len
dzenler: lshak'n anne stnden kesilip farkl yiyeceklerle
beslenmeye balad gn, babas herkesi doyurur.
Sarah bebeini emzirmeyi brakt andan itibaren, lbra1 85

him'in Hacar'dan olan olunu ve annesini istemez. Hikayede

anlatld ekliyle, Saral, shak'n, yani "glenin" memeden
kesildii gn, teki ocuun glmesine tahamml edemez.
Tanr, bunun zerine, brahim'e Sarah' dinlemesini sy
ler ama smail'in neslinden de bir halk yaratacana sz ve
rir. brahim, Hacar ve smail'i yanlarna sadece ekmek ve su
vererek le, yani bir anlamda, lme gnderir.
S onras: brahim'in yeeninin kz Rebeka (daha son
ra shak'n kars olacak) doar ve hemen sonra da shak'n
annesi Saral lr: Yani Saral, olunun kendinden kopa
rak baka bir aile kuraca ve neslini birlikte devam ettirece
i kadnn domasndan (sahneye girmesinden) sonra lr.
Olu kendinden kopmutur, erkeklerin dnyasndadr. Ka
dnlarn dnyasndan bir baka kadn da onun yerini alacak
tr, dolaysyla Saral sahneyi terk eder.
brahim, shak' Moriya Da'nn tepesine gtrdn
de Tanr, " . . . Onu yaklan kurban olarak takdim et. . . " der.
Yorumcu Rashi'ye gre , branice'de kullanlan kelime
"korban"dr, "holokost" deil; bu anlamda kelimenin kar
l "onu yksee kart" demektir. "brahim, ocuk kur
banlarnn yaygn olduu bir ortamdan geldiine gre,
Tanr'nn olunu kurban olarak istediini mi dnr?" di
ye sorar Rashi. brahim, olunu Tanr iin feda etmeye ha
zrdr ama Tanr istemez. nk shak artk ne Tanr'ya ne
de babasna aittir.
Gkten ko iner, oysa daha nce shak'n sorusu "kuzu
nerede"dir: Asl kurban edilmesi gereken hayvann kuzuy
ken (en ok kurban edilen hayvan: sembolik olarak kuzu da
bebek, ocuktur ve masumiyeti temsil eder) , brahim'e Tan
r bir ko, yani kuzunun babasn gnderir. Kurban eylemin
de, kimlikler bylece yer deitirir; lbrahim'in iddeti kendi
ne evirmesi gerekmez, nk hayvan-ocuk yerine hayvan
babay kurban eder.
1 86

Marie Balmary, ayn hikayeyi ayrma, kopu ve bireysel

leme asndan inceler: Balmary'ye gre lbrahim'in hikaye
si aslnda sembolik olarak, gizemli ilahi bir gcn aracl
ile manevi anlamda, "ben"i "sen"den ayrtrmasnn hika
yesidir.48 Sonsuz olarak da adlandrlan bu Tanr, insan ile
ittifak halinde olduundan, kendine en yakn yaratt insa
nn varln tamamlamasn, "teki" ile karlamasn ha
zrlar. Bunu ne iine alarak (arkaik anlamda kurbanln i
levi budur) ne de kendine "aitliini" vurgulayarak gerek
letirir. Bu sembolik eylem, Tanr'nn araya girmesiyle ou
lu babadan ayran bir kurban edimiyle, babay temsil eden
"ko"un kurban edilmesi ve yaklmasyla gerekletirilir
(oulu temsil eden "kuzu"nun deil) . "Kurban, varl skan
zarfn sembolik ykm, bir anlamda matris'den kopma, ye
ni bir doutur. "49
lbrahim'in eyleminde ayrc matris -ba tutan- baba
dr. Baba, Sarah'a bir ey sylememitir, kelam anneden
esirgedii gibi, bu srdaki suskunluk, kadn darda bra
kr. Anne, bu gei ritelinin dndadr, erkek ocuunun
erkekler dnyasna girii, baba yoluyla olur.
Gerek bir ilikinin olabilmesi iin, daha sonra Tanr
"ben" ile "sen" arasna Kelam' getirecek, yasalarla snrlar
n belirleyecektir (Musa ve ilk etik yasalar) .
Sonu olarak btn hikaye, "ben" ile "sen"i ayrmaktr.
Ayrma olmad srece, kii belirli bir karkl, bulak
l iinde tar (nitekim ayn nedenle, ikizler, hatta karde
ler, arkaik kltrlerde "murdar" olarak kabul edilebilirler) .
Bu ayrma, bir ban keskinliinde radikal bir eylem ola
rak ortaya karken, daha sonra ikinci bir dzeyde, "kelam"
aracl ile gerekleir.
Tevrat'n "ifte ikame" diyebileceimiz bir baka hikaye48 M. Balmary, Le sacrifice. . . ,

s.

251.

49 M. Balmary, a.g.e., s . 263.

1 87

si de ishak ve oullar Esav ile Yakub'un hikayesidir: ishak,

yallnda (gei riteli; yerini alacak byk olunu mba
rek klmak iin) byk olu Esav'dan kendisine bir yemek
hazrlamasn ister. Kk olu Yakub'a daha dkn anne
Rebeka bunu duyar ve Yakub'u, aabeyinin yerini almaya
ikna eder: Yakub av etini piirip babasna sunmak ve kendi
sinden daha kll olan Esav'n yerine geebilmek iin bir ko
yun postunu stne alr. Gzleri iyi semeyen shak tyle
re dokunduunda, byk olu olduunu sanarak, Yakub'u
mbarek klar.
Burada, iki ikame sz konusudur; bir gei riteli, baba
dan byk ola iktidar devri bir kurban sunumuyla gerek
letirilir ancak bu artk bir hayvandr. kinci ikame ise, kar
delerden birinin dierinin yerini almasdr; bunu da hayvan
postunu kullanarak gerekletirir. Bir anlamda hayvan artk
tam anlamyla kurbanlk iinde insan ikame ettii gibi, id
det ieren bir olayda da insann yerini alr: Koyun postuna
sarlan Yakub, babasn kandrdnn bilincindedir ve eer
babas farkna vanrsa kzacan ve kendisinden hayr dua
sn esirgeyeceini bilir; bu nedenle, kendi tenini bir hayvan
derisiyle ikame eder.
Tevrat'n kurbann hakll hikayesi ise, Yusuf ve karde
leri arasndaki atmada kendini gsterir. nce kardeleri
tarafndan dlanan ve srgnde yaamak zorunda kalan Yu
suf, kardelerini ve ailesini dtkleri kt durumdan kur
tararak, kurban statsnn ileyiini deitirir.
Sonu olarak Tevrat, kltrn temelindeki "kurucu id
deti" hala iinde tutuyor olsa da, kurbanlk statsn dei
tirerek ve kurban edilen kiinin haklln vurgulayarak ya da
iddet srecini durdurarak, kurbanlk mekanizmasnda k
nlmay gsterir.
llk insan topluluu kurulduktan sonra, Tevrat'n dier ki
taplannda da, (Levililer kitabnda) sosyal bann devam et1 88

mesine allr; " almayacaksn, ve kavminin oullar

na kin tutmayacaksn ve komunu kendin gibi seveceksin;
ben Rab'im," ( 19, 18) ancak bu konuda, Tevrat bir btnlk
gstermez. Yahve birok yerde, "vendetta"y kendisine sak
lar. Her ne kadar barn nemini vurgulasa da, iddet, hala
elinde nemli bir faktrdr ve ldrme hikayeleri Eski Ahit
boyunca devam eder.

kinci kmlma: Sembolie gei

Tekvin ve k blmlerindeki hikayeler insanlarn,
zellikle ilk doan ocuklarn kurban edildii bir dnemden
klp kanl ritellerin snnetle snrland ve insan kur
banlarn yerini hayvann ald bir dneme geiin aklama
lardr. Eski Ahit'in daha sonra yazlm blmleri de (rne
in, Salomon'un yargs) , kurban sunma syleminin durdu
rulmasna tanklk eder.
R. Girard'a gre arkaik kurbanlk sisteminden kn
sembolleri Eski-Yeni Ahit iinde balca aamada kendi
lerini gsterirler:

1 . Aama: Hakimler dnemi - hayvan kurbanlar, insan

kurbanlarn yerini alrlar (Yakub, lbrahim)

2. Aama: k dnemi - her ne kadar Tanr Yahudi hal

knn Msr'dan kmasna izin vermeyen Firavun'u ve Msr
llar cezalandrsa da, ktan nceki son gece kesilen hay
van ve Pesah yemei, arkaik kurbansal ortak yemekten ok
farkldr; ortak yemektir ama paralama yoktur.

3. Aama: ncil - Yeni Ahit'te kurban verme eyleminden

vazgeilir. 50
Rene Girard, kurbanlk mekanizmasndaki Eski Ahit ile
balayan krlmann Yeni Ahit'te bir knama boyutu ald50 R. Girard, Les chose cachtes ... , s. 324.
1 89

na dikkati eker.51 ldrmeler knanr, iddet eylemlerinin

insanl kirletecei hikayeleri ne kar (Matta, 23, 34-36) .
sa ise bu tr cinayetlerin saklandn ve saklayanlarn da
yceltildiini vurgulayarak, iddet eylemlerini knar. sa'ya
kar ykselen iddet, bir anlamda kurbana transfer edi
len iddettir: Hristiyanlk bir yandan bu iddetten kurtul
may nerirken, yeni bir iddetin ve "gnah keisinin" do
uuna yol aar; bu yeni gnah keisinin ad, bundan son
ra "Yahudi"dir.
Girard'a gre52 ilk kez kurbanlk mekanizmasna kar
uyar sa ile balar: iddete iddetle karlk verilmemesi,
kavgal ile barmann ncelii ve almaya gitmeden nce,
kendini sorgulama gerei, sa'nn mesajlarnda defalarca ha
trlatlr. sa, temel sivil yasa olan, Talyon yasasna kar
karak, alma srecini durdurmay nerir:
"Gze gz, die di" denildiini iittiniz. Fakat ben size de
rim: Ktye kar koma; ve senin sa yanana kim vurursa,
ona tekini de evir... "Komunu sevecek ve dmanndan
nefret edeceksin," denildiini iittiniz. Fakat ben size de
rim: Dmanlarnz sevin ve size eza edenler iin dua edin
ki... (Matta, Rab 5, 38-39, 43-44) .

sa, kan dkmeyi ve almay reddeder. sa'nn Tanr

s dorudan iddeti getirmez. Eer iddet varsa bu insanlar
arasndadr. Tanr, insan kendi syledikleri ve yaptklarn
dan tr yarglayacaktr (maher gn). Buradaki iddet
yce gten deil dorudan insanlarn eylemlerinden kay
naklanan bir iddettir.
Girard, sa'nn lmn de bu anlamda "kurbanlk meka
nizmas" iindeki bir kurban verme olmadn ileri srer.
Tam tersi, arkaik anlamdaki kurbanlk sistemine kar kt51 R. Girard, a.g.e.,

s.

224.

52 R. Girard, a.g.e., s. 251.

1 90

ndan ve baka masum kurbanlar olmamas iin kendini fe

da eder; ehittir (ahit yani "tank"tr) . Tann'nn sznden
kmad iin lr. iddetin hakim olduu, henz kurban
larndan vazgemeyecek bir dnyann insanlarna Tanr'nn
bar sesini duyuramad iin lr: "Kurbanl deil ama
Tanr'nn ban" isteyen lsa'nn mesaj duyulmad iin
Hristiyanlk dini ve zellikle Roma Katoliklii -kurum ola
rak-, deiir ve kurbansal-iddet sylemini yeniden gnde
me getirir. Girard, lsa'nn lmnn "kurban verme" nite
liini reddederek, lsa'nn kendini feda etme anlamnda bile
kurban olmadnn altn izer.53
... Ve eriata gre hemen her ey kanla temizlenir ve kan
dklmeksizin balama olmaz... imdi bir defa gnahn
iptali iin devirlerin sonunda kendisini kurban etmesiyle
grnmtr. Ve insanlara bir defa lmek ve ondan son
ra hkmolunmak mukadder olduu gibi, bylece de Me
sih, ounun sularn tamak iin bir defa takdim edil
mi olup ikinci defa gnahsz olarak kurtulu iin kendi
sini bekleyenlere grnecektir (Yeni Ahit, branilere 9,

22-28) .

Hibir kurbann kan insanln sularn temizlemeye

yetmez. Burada, sadece lsa'nn susuz kannn insanlar g
nahlarndan temizleyebilecei belirtilerek "yeni bir ittifak"
kurulur.
Regis Debray ise, Girard'n gelitirdii fikre, yani Hristi
yanln kurbanlk sisteminden k hazrlayan tek kltr
olduu dncesine kar kar. Debray'a gre;
1 . Hristiyanln kurbanlk mekanizmasndan bir k
olarak yorumu, tarihi ve yazs ile elikilidir. St. Paul, Yahu
dilikten ayrlmann yolunu "bor" mantn en ucuna g
trerek bulur. sa, Tanr'ya bir hayvan kurban etmek yerine
53 R. Girard, a.g.e., s. 273.
191

kendini kurban ederek, tm insanln borcuna kar "be

del" der. Nitekim lme kar mkafat "sonsuz hayat" ol
sa da, Hristiyanlk liturjisinde ve karisti eyleminde, cema
at yelerince sa'nn vcudu ve kan yenip iilerek sembolik
olarak ilerine alnr. Arkaik anlamdaki kurban sunma me
kanizmas, sembolik olarak devam eder.

2. Hristiyanlk ne tek ne de olaanddr. Kurban ver

me gelenei olan birok dinde benzer bir evrim gzlemlenir.
Dsaldan isellie, ritel kurbanlardan ahlaki bir semboliz
me gei sk rastlanan bir mekanizmadr.
Regis Debray'n altn izdii gibi, Hinduizmde vedik ge
lenekte de hayvanlar kurban etme gelenei (Isa dnemiyle
ayn dnemlerde) yerini sembolik adaklara terk eder.
slamiyette hayvan kurban etmek caiz olsa da (zellikle
Kurban Bayram'nda ve Hacca gidildiinde) , Kuran'da, iman
l kiinin Allah'a boyun emesi, kurbandan daha nemlidir:
"Onlarn ne kan ne eti Allah'a ulamayacaktr. .. " (Kuran 22,
hac 37) . Bu nedenle, birok dinde ve kltrde byl-ri
telden etik ruhanilie geiin yaygn olduunu sylemek,
yanl olmaz.

nc kmlma: Kendini kurban eden, ehit

Bat kltrnn geliimi iinde Nuh'un hikayesi ardndan
brahim'in eylemi, ktlklerden kurtulmak iin (kathar
sis nitelikli) verilen kurbanlk zincirini krar. ncil ve sa'nn
hikayesi ile birlikte, "kurban" yeni bir anlam kazanr: Ban
dan itibaren kurbann masumiyeti hep esas olsa da, masum
sa'nn tm insanl kurtarmak amacyla kendini feda etme
siyle, "tarih" kurbann perspektifinden yazlabilir hale gelir;
bu ikinci nemli krlmadr.
nc krlma ise, Hristiyanln geliimiyle birlikte,
sa'nn (nihai kurban) lmne ve inancna tanklk etmek
1 92

iin lme kendi rzasyla gitmeyi kabul eden kurbanla ge

lir; bu kurban, "ehit" tir.
Latin dillerinde ehitin karl olan martyr, Eski Yunan
ca kkenli martus'tan gelir ve "tank" demektir. Arapa'da
da, ehit ile ahit (tank) ayn kkten gelir; ehit ahit olan
dr, ya da ahit ehit olandr. Buradaki ehit-ahit zdeli
i, kurbanlk eyleminin sessizliini krar; ehit olan ayn za
manda ahit olduundan, daha sonraki kuaklara bu eylem
"kurbann" sesiyle, onun tarafndan aktarlacaktr.
ehit fikri Tevrat'ta ok az grnse de (Musevilikte inan
c adna len iin ya Kado ya da Kidu haem denir) klt
rmze asl lncil'le girer. Yani Ibrahim sonras dinlerin ge
tirdii bir kavramdr: Latince martirium Hristiyanlkla ba
layan bir terminolojidir. Hristiyanlkla gelen bu kavram ilk
kez lncil'de "Resullerin ileri" kitabnda, "inancna tanklk
etmek" anlamnda kullanlr. Isa, bu kltr iinde ehit ola
rak tanmlanmaz; o tm insanln sularn stlenerek ken
dini feda edendir. Oysa ehit, Isa'nn bu yoldaki lmne ta
nklk etmek iin lm seenler iin kullanlr. Nitekim H
ristiyan terminolojisinde ilk ehitler lsa'nn resulleridir (Pi
erre, Pavlus) . Isa, ehitlere, inanlar yznden ikence gr
dkleri zamanlarda ve lm yolunda, bunlara katlanacak
kuvveti vereceine sz verir. Girard'n deyimiyle: " ... arm
ha gerilmenin ortaya kard kurbann gereklii, sonunda
en azndan uzun bir dnem iin, her trl kurbann yararl
ln (katharsis etkinliini) yok eder. " 54
Hristiyanlk geleneinde ehitlik, ayn zamanda "kanl
vaftiz" olarak tanmlanr; ehit olarak len birisi daha nce
vaftiz olmasa da, lmnde aktt kanla gnahlarndan te
mizlenir (arkaik kltrde olduu gibi, kan kan temizler) ve
Tanr tarafndan mbarek klnr.
Nitekim, benzer bir uygulama Mslmanlarda da vardr;
54 R. Girard, Des choses cachees . . .,

s.

283.
1 93

ehit olan, kan ykanmadan kefenlenir hatta kanl gmleiy

le gmlr, nk onun kan temizdir, gnahlarndan arn
drcdr. slami kltr iinde de "ehit" , dini inanlar y
znden len ya _da ldrlen (sufizm) veya slamiyetin yayl
mas yolunda mcadele verirken lenlere verilen tanmdr.
ehit kavram, zamanla arkaik dinlerdeki ilk ldrmenin
yerini alarak bu kavram darda brakr; ayrca arkaik mit
lerdeki iddet hikayesinin mesajn da ters yz eder. Arka
ik mitlerde hikaye ldrenler tarafndan yazlmtr; kurban
sadece bir katharsis esidir; ancak ldrlmesi ile topluluk
huzura kavuabilir. Oysa ehadet kavram ile birlikte, hika
ye kurban tarafndan yazlmaya balanr. Her ne kadar e
hit kutsalla arkaik toplumlarda olduu gibi lmyle ula
yorsa da, kendisini ldrenler ya da inancnn tankln
kabul etmeyenler gerek sululardr ve genel sylem de, e
hit olan kiinin masumiyeti ve uruna ld idealin yce
lii zerine kurulur. ehit olmak, arkaik kurbanlk gibi, bir
anlamda kolektif bir ldrmenin sonucudur. Ancak birin
cisinde katlm ayinleri ile kutsalla yaklaabilirler, ikinci
durumda ise lmne neden olan dman ya da sorumlu
lar sulanr, yaptklar zulm ve basklar anlatlarak, ehidin
masumiyeti yceltilir.
ehit, aznlk bir grupla dayanma iindedir. Genellik
le ounluun normlarna uymayan, bask gren, dlan
m bir grubu temsil eder ama tek bana eylemi gerekle
tirir. Bal olduu grup ya da ideal adna yaplsa da, kendi
ni feda eden kii veya kiiler tek balarna, kendi kararlary
la hareket ederler. Zigmunt Bauman'a gre bu eylemin, mo
dem dnyann kavramlaryla dnldnde hibir yarar
yoktur, retkenliin karsndadr. nk ideal iin ne ok
insan kendini feda ederse, ideal adna mcadele edecek in
san says o denli azalr: " . . . kalabaln iddetinin kurbanla
r, ehit olmay kabul ederek, doruluu -gerein kartl
1 94

olarak koyarak,- her trl dnyasal hesap (maddi, rasyonel,

pragmatik) , gerek ya da tahmini, kiisel ya da kolektif kar,
yarar gibi kavramlarn stne yerletirirler. "55
Karlk beklenmeden yaplan eylemle ehit, modern kah
ramandan ayrlr. ehit hayatn feda ederken en fazla moral
bir pimanlk veya bir baka dnyadaki kurtuluun pein
dedir. Modern kahraman ise yarar ve kayp hesab yaparak,
yapt fedakarln bir ekilde karln bekler. Burada s
z edilen maddi anlamda bir kar deildir. Kiisel dzeyde
bir tazminat da beklemez. En u fedakarla, kendini ldr
meye hazrdr. Ancak, bu fedakarln douraca etkinliin
baka hibir ekilde elde edilemeyecek olmas gerekir; yani
varlmak istenen amaca ulamann baka yollarnn kapal
ya da ok zor olmas halinde, en son are olarak bu yola ba
vurulur. Bu nihai fedakarlk, lmlerini yararl klar.

Kutsal ve kurbanda n itelik kaymas56

Kutsallim seklerlemesi
Tarihsel olarak kutsal, genellikle din ierisinde oluup ge
liir ve dinselin belirli bir uygulamas, belirli bir dnemde
ortaya kdr. Kutsal, tek tanrl dinlerin kyla, grn
meyenin, grnenin iinde kendini gstermesi, temsil etme
si ya da aknlamas olarak kendini gsterir.
Bat Avrupa'da da, feodalizm ve mutlak monari dnemle
rinde, "kutsal iktidar" dnemleri olmutur. Teokratik kural
larn hakim olduu bir sistemden demokrasiye geildiinde,
toplumsaln znellemesi, iktidarn kiiden bamsz nitelii
55 Zigmunt Baumann, Liquid society, Blackwell Publishing, 2005,

s.

58.

56 Bu blm, asl ikinci kitabn konusu olan modemite balamnda tekrar ve da

ha ayrntl incelenecektir. Bu nedenle, burada sadece konuya ksaca dein
mekle yetineceiz.
195

ve tarihe alm (yani dinsel zamann dna kmak) , kolek

tif varln da niteliklerini deitirir.
Bat'da bu sre, Reform ile balar ama modernitenin ikin
ci ve belirleyici devrimi 17. yzylda gerekleir. Bir taraftan
Galile ve Kopernik devrimleriyle, doa ve evren matematik
sel fizikle anlatlabilir hale gelirken, Tanr'nn grnmezli
inin sembolleri ve temsilleri, fiziki yasalarla aklanr. te
yandan, Hobbes devrimiyle siyaset kurumsallaarak (mo
dern Devlet'in temelleri atlr) , hem bamszlar, hem de
"karlkl anlama"l, istemle varolan yeni bir siyasi otorite
biimi (commonwealth) ortaya kar.
Bylece, moderniteye gelinceye dek, bireyleri kutsaln et
rafnda balayan "tensel" ba zlerek, bu kez bireysel ve
toplumsal dzeyde paralanarak yeni ortaklklar oluturur.
Kolektif ve homojen bir btn olmaktan ok, paralanm
kimliklerin oluturduu bir alandr bu (toplumsal dzey
de; siyaset, dernekler, sivil toplum rgtleri, vb. ) . Ancak bi
reysel dzeyde "tekilik" baka trl devreye girer. Moder
niteye dek, sadece grnmeyenin bld bir dnyada ya
amak, bireyin kendi varlna da yaknlnn iareti ve em
niyetidir. Oysa modernite, bireyin de btnln paralar.
Kendi varlnda -hem maddi hem de bilind dzeyde-,
isel "bakalarnn" bilincine varr. Tbbn geliimi ile birlik
te i organlarnn ayr ayr ilevleri giderek grnrlk ka
zanrken, psikanaliz retisi ile blnemez (indi-vidual) bir
ey, iinde bakalklar tayan bir zneye dnr.
Ancak deimeyen bir gerek kalr geriye: Bireyler doarlar
ve lrler. Oysa oluturduklar topluluklar ya da hizmet ettik
leri kurumlar yaamaya devam ederler. Bu nedenle topluluk
lar, yelerinden bamsz olarak varolmaya ve varlklarn sr
drmeye devam ederler (krallk, taht, devlet, ulus, vb) . De
imeyen karakterleri nedeniyle, gerek bir kimlikleri oluur.
ktidarn kiisel olmayan bu karakteri, bir yandan da z1 96

gnlemesine yol aar. Bu sahne iinde bireyler deiir ama

toplumsal yap deiime diren gstererek ve deerlerini ko
ruyarak varln srdrr. Bunu bir kuaktan tekine aktar
may normlar ve riteller aracl ile gerekletirir. Norm
lar ve riteller dnme urasalar da kalcdrlar. Bu dn
m sreci iinde kutsal kaybolmaz, ancak deiime urar.
Durkheimc analize gre kutsal, toplumsaln ortak tzel
liinde yer alr. Bu kutsal iktidardan kurtulmann iki yolu
olabilir; ya yer deitirir, ya da geriye itilir. Durkheim, bu
nun daha ok bir yer deitirme olduunu dnr. Kutsal
lk, geleneksel tznden koparak, dorudan toplumsala n
fuz eder. Modern toplumda dinsel anlamda kutsallk tehli
keli bir biimde geri itilmitir ve her an geri gelebilir. Her iki
durumda da kutsallktan kurtulmak, kutsaln transferini ve
ya deiimini saklayan bir rtdr.
Gauchet ise, bu teze kar kar ve Bat Avrupa dnyasn
da gerek anlamda bir kutsallktan kopmann gerekletii
ni iddia eder. Gauchet'ye gre "dnyann bysnn bozul
mas" , dinin kaybolmas deil, dinin toplumsal rgtlenme
iindeki fonksiyonunun azalmasdr.
iki yzyldr, Amerikan ve Fransz devrimlerinden bu ya
na, eski dinsel mantk tamamen tersine dnmtr. Dinden
kmann, dinin tamamen yok olmas deil, bir nceki top
lumsal ifadelenme iinde, dinsel temsiller dzeninin deii
mi olduunu daha nce de belirtmitik. stelik bu temsiller,
demokrasiler iinde ok farkl biimlerde kendilerini gste
rebilirler. Bat demokrasileri iinde sivil toplum zerkleir
ken, toplumsal krlmalar olsa da tarihsel sreklilik pekiir.
Gauchet'ye gre Bat tarihinin srekliliinin anahtar bu
siyasal devamllk iinde toplumsal yenilii barndrabil
mi olmasdr.57 Modern iktidar (Foucault ya gre)58 bilgi57 M. Gauchet, Le desenchantement. .. ,
58 Michel Foucault, La volonte. . . ,

s.

s.

144.

188.
1 97

nin birikimi ve normun evrensellii zerine oluur; tarihsel

zellii ise, bilginin zerkliini ve yasann bamszln ta
nmasdr. Baka bir deyile, bilginin birikimi Antik Yunan
ve dinsel kkenlidir: Eski-Yeni Ahit kltr evrensel norm
lar belirler, tarihsel evrim iinde rasyonel dnce sayesin
de bilgi zerkleir ve yasa da dinden koparak seklerleir.
Bu l sre, modern iktidar mekanizmas iinde birbirle
rine eklemlenebilmilerdir.
ek filozof jan Patocka'ya gre, dinselin ve kutsalln
znde bulunan "vecdin gizemi" , toplumsal dzenler dei
se ve hatta radikal bir biimde deise bile, srekli geri gelen
bir kavramdr. Hristiyanln iinde ve hatta 18. yzyl son
ras Aydnlanma hareketinin iinde bile, kutsal ve ortak co
ku olarak niteleyebileceimiz bu "vecdin gizemi" bulunur.
zellikle her devrim, kutsaln geri dndr; devrimci
coku iimizdeki tanrnn bir eit ifadesidir. rnein Fran
sz Devrimi srasnda yaananlar, insanlarn bir eit dinsel
bir coku iinde olduunun iaretleridir. 59
Durkheim'n da belirttii gibi, toplumlarn kendilerini
tanr gibi yceltmeleri ya da yeni tanrlar yaratmalar, dev
rimlerin ilk yllarnn en byk zelliklerindendir. Bu d
nemlerde Vatan, zgrlk, Akl gibi nesnesi gerei tama
men laik kavramlar genel coku ve elbirlii ile kutsallat

rlrlar.60

Laiklik veya seklarizm, dinden zerkleme, dinselin geri

ekilmesi ile bo kalm bir alann seklarize edilmesi deil
dir. Bir tarafn kaybettiini teki taraf kazanmaz. Bu sre,
yukarda belirttiimiz gibi, daha derinden bir dnmle
birlikte, eski balamlarn yeni, "profan" ve zgrlemi bir
dzene gemesidir. Eski dzenin deerleri ve ritelleri, -da59 Jan Patocka, Essais heretiques, sur la philosophie de l'histoire, Editions Verdier
poche, s. 160-164.
60 E. Durkheim, Lesformes . . . , s. 601.
1 98

ha kalc olduklarndan- yeni dzenin alanna kayarak, yeni

tzellii sahip karlar.
Modernitenin en nemli fonksiyonlarndan biri, bireyle
rin inanlarna dokunmadan, eski kutsallk sistemini olu
turan elerle, baka bir dzen oluturabilmesidir. Bu s
re, daha nce dinden geenin, baka bir klk altnda yeni
bir tz bulmasdr.
Tm direniler, geriye, idilik, bozulmam kutsalla yeni
den dn abalar, gerekte yeniliin habercisidirler. Mo
dernite, yani Bat kltr, karsnda zor dayanlabilecek bir
sretir. Ancak homojenlik demek deildir. Moderniteyi ii
ne alan her farkl kltr, yeni, baka ama modernitenin iin- '
de bir kimliktir. Tarde'n szn ettii, "taklit srecinde" ,
dardan gelen (yeni), ierisi tarafndan taklit edildiinden,
ortaya kan kesinlikle eski deil, yenidir; ancak taklit edi
lenden de farkldr.
Gauchet'ye gre, dinselin geri gelii olarak nitelendirilen
yeni "dini eilimler" de bu balamda deerlendirilebilirler.
Ona gre Bat Avrupa toplumlarnda dinselin geri geliinin
nedenleri faktre baldr:

1 . Bireyci toplumun getirdii bir eit patolojidir. Bire

yin, kendi bana her eyden sorumlu olmas, baaramayan
lar dlayp geride brakr. Bunlar, baka bir toplumsallama
ararken, dinsele kayarlar.

2. Kendinin-kendisi ile ilikisinin snr: Artk yeri, aitlii

kendinin dnda belirlenmeyen birey, kendi kendisiyle ba
baadr. Din ve onun etrafnda oluan cemaat kimlii, aidi
yetin garantisidir. Bu garantiden yoksun kalan birey, kendi
ni yok etmekle kendine deer vermek arasnda gidip gelen
bir srecin iinde bulur kendini. Dinsellik, bu iki kutup ara
snda yer alr; rasyonele gtren "kendine deer vermekle" ,
Dou mistisizmine yaklatran "kendini silmek" arasnda
kalm insan birinden dierine kolaylkla kayabilir.
1 99

3. Byl dnyalarn yok edilemez devamll: Grne

nin iinde grnmeyeni arama eilimi, tarih boyunca hi
bir zaman tamamen yok olmaz. Geleneksel olarak birbiri
ne bal dzenleri, yeryz-gkyz, grnen-grnmeye
ni birbirinden ayran modernite ise, din sorusunun bu yn
n bilerek ak brakr.61
slam entegrizmi de Gauchet'ye gre, bu srecin farkl bir
ifadesidir; modernitenin maddi koullarn manevi belirle
me altnda tutmann yollarn aramaktr. Artk maddi (dn
ya ekonomisi, teknik) koullar kaybolmu eski btnsel
kutsala dnmek mmkn deildir. Bu nedenle, slami en
tegrizm, siyasi radikal bir talep halinde ortaya kar ve dinin
de doasn deitirir.62
Sonu olarak, Gauchet'nin izinden gidecek olursak, slam
kktencilii, modernite srecinin globallii iinde, modern
bir reaksiyon srecidir. slami hareketler, modernitenin
aralarn kullanarak (TV, cep telefonu, nternet) moderni
tenin ykmlarna kar belirli bir geleneksel, tarihsel kimlii
korumay radikal yollarla ararlar. Ancak, bu sosyal insann
evreni iinde, modernite dnda, yeni dinsel kutsallklarn
yaplanmalar artk mmkn deildir (nitekim, Mslman
larn ou, modern ve Mslman olmay iselletirmiler
dir) . Entegristlerin tavr olan kesinlikle reddetmek ise, ba
ka bir ekilde sahip kma bilind arzusunun ifadesidir.
Oysa modernite, ne kendi z kimliinden vazgemek ne
de kopmaktr; "tekini" kendinden vazgemeden iine al
mak, modernite srecinin tam da kendisidir.
Gauchet'nin bahsettii anlamda dinden kmak, dinin
sosyal ve siyasi rolnn sona ermesi demektir ve modern ta
rihin ekim merkezidir: Bu merkez etrafnda modernitenin
eitli faktrleri rgtlenirler. Modern insann sonlua ili61 M. Gauchet, Un monde. . . , s. 200.
62 M. Gauchet, a.g.e.,
200

s.

219.

kin sorusu lmle deil, daha ok zaman engeliyle belirle

nir. Dncelerinin ve eylemlerinin greceli, yarnn fark
l olacann bilincinde olan modern insan, asl "sonluluu"
bu anlamda yaar.

Laik kurbanlar
Modernitenin eiinde ulus-devlet ortaya kar. Ulus-dev
let oluumu sekler ve ayn zamanda bylerin de bozuldu
u bir sretir. Daha nce de belirttiimiz gibi, dini temelle
ri olan kutsallk da bu sre iinde kaybolmaz ama yer de
itirir. Kutsalln etrafnda oluan deerler, hatta kurum
lar kayarak yeni oluan devletin etrafn sararlar. Bylece
kutsal, yer ve nitelik deitirerek, milli devletin etrafnda ge
liir; yani kutsal da seklerleir.
Ulus-devletin gelimesi ile yeni bir kahramanlk tr,
kavram da geliir; laik (yani profan) "vatanseverlik" . Va
tan iin len kii, ehit gibi kendisini vatan iin feda et
se de, genel (kamusal) kazan bireysel kaybn stndedir.
S0ren Kierkegaard'n altn izdii ekilde, bu davran ge
nelin yani " etiin" alannda yer alr. Agamemnon'nun kz
lphigenia'y Yunanistan iin kurban vermesinden ok fark
l deildir bu sre; stelik Agamemnon, Patrias potestas ya
sas erevesinde, sadece kendine ait olan genel etik adna
feda eder. Oysa modern kahramanlar vatan korumak iin
lme yollayan siyasal iktidar, kimsenin ne babas ne de
kraldr. Ancak modern iktidar da temelini, Foucault'nun da
belirttii gibi, "yaama ve lme hakk" zerine kurduun
dan, vatann ocuklarnn lme gitmelerini istemek, yetki
leri arasnda kabul edilir.
"Vatan iin hayatlarn verdiler" levhalar mezarlar dol
durur, binalarn cephelerine yazlr. Mehul asker antlar,
anma trenleri, Bauman'n belirttii gibi, anma trenleri ve
201

simgeleri "yaayanlara, sava cephesindeki lm annn tek

bana her eyden daha deerli olduunu" , geriye dnlp
bakldnda, btn bir hayattan daha stn olduunu ha
trlatr. Bylece kahraman lmyle aknlk dzeyine ula
rken, tm ulus da kendilerini vatan iin feda eden ocuk
larna minnettarln, onlar her vesile ile anarak gsterir.
Ancak, vatan iin kendini feda eden, ulusal kurbanlardan
te, gncelliin iinde ve yanmzdan akp giden, grnmez
kurbanlar modernitenin iinde de srekliliklerini korurlar.
Derrida, lbrahim'in olunu Tanr iin kurban etmeye hazr
land an yorumlarken, nemli bir soruyu da ekler: "Bu ci
nayetin gsterisi, bir tiyatro oyunu ve ritmi ve ksalnda
ki dayanlmazl ile ayn zamanda yaadmz dnyada
ki gncellik deil midir? Varlmzn yapsna ylesine gir
mitir ki 'olay' niteliini bile kaybetmitir. "63 Derrida, bu e
kilde feda edilenlerin, etik adan gzden kaabildiinin al
tn izer: Kukusuz bugn, bir babann elinde bakla bir
tepenin stne kp olunun boynunu kesmeye kalkma
s, yani olayn nes!lel tekrar mmkn deildir (en azndan
ok zordur) . ada toplum, yasalaryla, normlaryla, by
le bir cinayetin gz nnde cereyan etmesine izfo veremez.
Ancak ayn toplum, baka yapsal nedenlerle ve farkl meka
nizmalarla, ocuklar alk, hastalk, bakmszlk nedenleriy
le lme terk edebildii gibi, hatta dorudan lme de yol
layabilir. Ancak, savalara gnderilen ve gerektiinde geri
gelmeyen oullarn hesab hukuki yoldan sorulamad gibi
etik adan da sorgulanmaz. Dars iin etik d olan, ieri
si iin baka bir etiin, yeni kutsallklar iin feda edilebilen
lerin alandr. Bu kurbanlar grnmez bile deildirler; tele
vizyon ekranlarn doldururlar ve bu llemez . kurbanla
toplum katlr ve hatta organize eder.
63 ]. Derrida, Donner... ,
202

s.

120.

nsan hayatmm kutsallamas

Eski Yunan'da, bugnk kullandmz anlamda "hayat"
szcnn tek bir kelime karl yoktu. Semantik olarak
birbirinden farkl iki kelime kullanlrd: Zoe, insan, hayvan
(hatta bitkilere) , yani tm canllara mahsus, basit, yaln ha
yat anlamna gelirdi; bios ise, bireye zg yaama biimi an
lamnda kullanlrd.
Agamben, Platon'un ve Aristo'nun yaamla ilgili yorumla
rnda, zoe kelimesini kullanmadklarna dikkat eker; nk
antikite kltr iinde sadece bir canl olarak yaamak bir
deer deildir, olamaz.64
Bu kozmik dnya iinde, domak, bymek, lmek, tek
bana bir anlam ifade etmez: Kutsallk blmnde birok
kez altn izdiimiz gibi, kii (henz birey deildir) ba
l olduu toplumun, doann iinde herhangi bir eleman,
btnln ortasnda, minicik bir damladr. Miniciklii
nin anlam kazanabilmesi ise, kutsala yaknlaabilmesi, hat
ta bunun iin "hayat"lar vermesi veya almas ile mmkn
dr; burada kutsal olan hayatn (zoe anlamnda) kendisi de
il, bir hayat badr.
Musevilik ve Hristiyanlkla birlikte, Tanr'nn radikal ola
rak dnyadan ekilmesi, "teki dnyaya" ait grnmeyen
bir varlk olmas (ve Hristiyanlkla birlikte dnya ileri
ni oluna, yani lsa'ya devretmesi) , NSAN-TANRI imajnn
balangcn hazrlar. Artk arkaik toplumlarda veya ok tan
rl dinlerde olduu gibi Tanr ve insan bir btn olan koz
mosun ayn btn iindeki paralar deil, farkllam, ken
di btnsellikleri olan ayr nitelerdir. Tanr insanla payla
t kozmostan koparken, insan da tanrlardan kopar, bal
bana bir "znelik" kazanr. Bu yeni "zne" tanrlar ve do
laysyla kutsal, iinde yaad doann, her doal olann
64 G. Agamben, Homo... , s. 9.
203

grnmnde ifadesini bulduu "kozmik" ortamdan "isel"

bir ortama tar. Tek Tanr, insan kendi imgesinden yaratr
ken ona da "tek"liini verir. Bylece, insan da tek Tanr gibi
"tek"tir, bir-eydir. Bylece insan, Tanr'y iinde barndrabi
len, kendi bana var olabilen ve kendinden sorumlu tek ba
na canldr. zgrleen insan, kutsall da dinden bam
szlam alanlarda arar.
Ancak bu bamszlamaya ramen, 17. yzyl felsefesin
de insan hala Tanr'ya baml, inan sistemi iinde dn
lrd. ncelikle yaratan, mutlak ve sonsuz zne olan Tan
r ve sonra, tamamlanmam, snrl bir zne olarak insan ta
nmlanrd. Bu perspektif iinde, ahlaken ve metafizik ola
rak Tanr'nn insandan nce gelmesi, ahlakn dini temelle
riyle uyum iindedir. Modern bilimlerin ve laik alann orta
ya k, bu hiyerariyi ortadan kaldrr. Aydnlanma a,
insann ncelliinin saptanarak, kltrnn her alannda
kendini kabul ettirdii adr. O derece ki, Tanr (yarattn
sand ve Voltaire'in deyimiyle "kendisine uygun bir biim
de geri verdii") insann bir "fikri" olarak kendini gsterir.
Cemaat geleneklerinden ve dinden kendisini kurtaran bi
reyin zgrleme aamasnda, zel hayat, duygusal temeller
zerine kurulmu aile, gelecei tad iin giderek nem
kazanan ocuk vb. gibi yeni kavramlar ortaya karlar. n
san, kendinden menkul, baka canllarn ve zaten dta olan
Tanr'nn da girmedii kk bir yuvarlak kurar kendine .
Bu yeni yuvarlan iindeki balar oluturan ise, insanlar
dan uzak olmayan nesnelere ynlenen ya da dorudan insa
na ynelik yeni kutsallklardr.
Bu Tanrsz yeni dnya iinde insan yalnzdr, kendisiyle
ba baadr. Doay deitirebildii gibi, kendi doas ze
rindeki hakimiyetinin de snrlarn zorlar; bedeni, organ
lar, psiesi, her biri zel, ayrcalkl, incelenen alanlara d
nr ve bunlar deitirebilecek gce sahiptir. Bu teklik ve
204

kendisiyle ba baalk iinde kutsaln da yeni tanm alan in

sanla snrldr.
Modernite iinde insann varl, znellii ylesine nemli
bir yer kazanr ki, bir "teki din" biimini almaya balar. n
sann bu denli kutsallatrlmas, "dikey bir aknlk"tan (bi
reylerin dnda ve stndeki btnlkler, bireye gre daha
yukarda yer alrlar) , "yatay bir aknla" -bana gre dier
bireylerin bulunduu yer- geiin de habercisidir.

205

DlZlN

Agamben, Giorgio 16, 23-25, 29, 30,

65-68, 92, 107-109, 1 18, 203
Agamemnon 131, 181, 201
Akhenaton 154, 155
Alterite 79
Ame 74, 77
Antigone 21, 129, 131-133
Bataille, George 85, 109-1 12, 1 19, 120
Blanchot, Maurice 15
Boz Tilki 43, 47, 48, 135
Burkert, Walter 21, 57-59, 92, 93, 1 1 1 ,
1 1 2 , 144
Daimon 77
Debray, Regis 34, 64, 70, 1 15, 1 16,
152, 157, 170, 191, 192
Derrida, Jacques 181, 183-185, 202
Dogon 34, 42-44, 46, 47, 101, 135
Dufourmantelle, Anne 129, 130
Ebedi dn 55, 85, 86, 141
Eliade, Mircea 81, 82, 135-137
Esprit 77
Genius 4 1 , 77

Girard, Rene 93, 96-100, 1 13- 1 1 7,

120-122, 124, 125, 127, 138, 149,
189-191, 193
Gnah keisi 100, 1 16, 123, 124, 190
Habil ile Kabil 2 1 , 56, 94, 95, 106,
177, 178
Heritier, Franoise 42, 49, 53, 54
Hiyerofani 80, 81, 135
Homo necans 21, 57, 58, 62, 92, 134
Homo sacer 22-24, 32, 66, 106-108
Iphigenia 2 1 , 130-132, 181, 201
ikame kurban 120-123
Kanibalizm 60, 136, 137, 149
Kierkegaard, Soren 133, 181-183,
185, 201
Levinas, Emmanuel 13, 56
Levi-Strauss 142, 146
Mimetizm 97-100
Monad 38, 48, 77

Mysterium tremendum 65, 133

207

Needham, Rodney 41, 69

Neoteny 55, 207

Nommo 44, 46, 47, 136

Pharmakos 1 18, 122

Pharmakon 122
Profan 16, 21, 23, 24, 27, 57, 64-68,
70, 76, 78, 8 1 , 89, 100, 107, 1 13,
1 17, 1 19, 138, 139, 141, 146, 148,
198, 201

Sacred 24, 64
Sacrifice 15, 17, 24, 47, 64, 92, 101,
107, 108, 1 12, 1 13, 129, 184, 185
Sloterdijk, Peter 19, 28, 29, 33, 35, 36,
38, 4 1 , 49, 55, 56, 63, 87, 1 16, 1 17,
162, 163, 166, 168
Tarde, Gabriel 97, 98, 199
Terra-mater 83
Tin 26, 48, 52, 74, 77-80, 125, 139,
151

Religio 67, 68, 70, 85

Sacer 15, 65, 106, 108, 109

208

Vendetta 1 2 , 94, 96, 177, 189

Vio!are 61