R O B IN L E P O ID E V IN

R obin L e P o id e v in 1962 y ln d a n g ilte re 'd e d o d u . O x fo rd

n iv e rsite si O rie l C o lle g e d a n m e z u n o ld u k ta n so n ra
C a m b rid g e n iv e rs ile s i'n d e d o k to ra sn ta m a m la d . D ah a
so n ra O x fo rd v e S t. A n d re w s n iv e rs ite le rin d e re tim
yeli i y a p t. im d i L e e d s n iv e rsile sinde F e lse fe B l
m B a k a n l n s rd rm e k te d ir. Change. Cause and Cont

radiction: A Defence o f the Tenseless Theory o f Time (M a c

m illan P re ss. 1991) k ita b n n yazar o lan R o b in Le P o id e
v in . a y rc a Questions o f Time and Tense (C la re n d o n P re ss.
1998) k ita b n d e rle m i. M u rray M ac B c ah ile b irlik te The
Philosophy o f Time (O x fo rd U n iv e rsity P re ss. 1993) k ita b
n y a zm tr.

Ayrnt: 287
nceleme diisi: 156
Ateizm
inanma. nanmama zerine Bir Tartma
Rabin Le Rlelerin
ngilizceden eviren
Abdullah Ylma:
Yayma hazrlayan
Can Kunday
Kitabn zgiin ad
Arguing far Atheisn
An inlroductibn la lle philosophy af religion
(Trke basmnn ad yazar tarafndan dciliri!milir|
Routlcdge/1997
basmndan evrilmitir.
Roulledae
Bu kilabn Trke yaym haklar
Ayrm Yaynlan na aittir.
Kapak illstrasyonu
Sevin Allan
Kapak dzeni
Arslan Kahraman
Dzelti
Sail Kzlrmak
Bask ve cilt
Man Matbaaclk Sanallan Ud. ii. Tel.: (0212) 521 25 00 (pbx)
Birinci basm 2000
kinci basm 2005
Bask adedi 2000
ISBN 975-539-253-X

AYRINTI YAYINLARI
www.ayrihtiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Dizdariyc emesi Sk. No.: 23/1 34400 emberlia-sl. Tel.: (O 212) 518 76 19 Faks: (O2121516 45 77

Robin Le Poidevin

Ateizm
nanma, nanmama zerine Bir Tartma

I
N

E
l
E
M
E
D
I
Z
i
S
I
ENLKL TOPLUM/. tto e t YEL POLTKAM. Pom e t MARKS. FREUD VE GNLK HAYATIN ELETRS. Btom e t KA
DMLK ARZULARI. Cmtard * FREUO'DAN LACANA PSKANALZ/S. M. Tura HASIL SOSYALZM' HANG YEL NN
TNSELLKTR Bahto e t ANTROPOLOJK AIDAN DDET-'erD. Rnes e t ELETREL ALE KURAMMt Poster > KBNE
DORU/R m s m s et DEMOKRAS ARAYIINOA KENT/K. Burrrn e t YARIN/ Havemann et DEVLETE KARI TOPLUM'.
Clasiras * RUSYA'DA SOVYETLER (IS05-l92t|O. Anmter e t BOLEVKLER VE OENETM/M. Brnun et EDEBYAT
KURAl.ll'T Eanleta * K FARKLI SYASETL. Kotun * ZGR ETMJ. Spting et EZLENLERN PEDAGOJS/P. Frara e t
SANAY SONRASI TOPYALARA, frank# er KENCEY DURDURUN1
/ Akam et ZORUNLU ETME HAYIR'.'C. Sakar et
SESSZ YIINLARIN GLGESNDE YA DA TOPLUMSALIN SONUM Baudrtlasd e t ZGR 8R TOPLUMDA BLM Feyerabend
et VAH SAVAININ .MUTSUZLUU' Ctastres e t CEHENNEME VG/G. Vassal e t GSTER TOPLUMU VE YORUMLARG Debord e t AIR EKM!- Segal e t CNSEL OOET/A Godenzi et ALTERNATF TEKNOLOdl/O. Dd/son e t ATE VE
GNE Atarda et OTORTEifl Snneti et TOTALTARZM-S. Tormey et SLAM'IN BLNALTINDA KADIN Ayt S3bbak
et MEDYA VE OEMOKRAS'J Kene e t OCUK HAKLAR I/Def. B. Franktn et KTEN SONRA'Oac fl. Backbotn e t DN
YANIN BATILILAMASI. Latrjche -e TRKYE'NN BATIULATIRILMASI/C. Aktar e t SINIRLARI YIKMAK-'. Mekrt et KAP
TALZM, SOSYAUZM. EKOLOJ? Gen * AVRUPAMERKEZCLK/S Amin et AHLK VE MODERNLK Poole e t GNDELK
HAYATKILAVUZU/S. Sts e t SVL TOPLUM VE DEVLET,'Der.M Keane et TELEVZYON LDREN ELENCE Pbslrmn et
MODERNLN SONULARIM. Gddens * DAHAAZ DEVLET DAHA OK TOPLUMA Cantten
GELECEE BAKMAK/M Alden - . Hatmet > MEDYA DEVLET VE ULUSA Schlesnger e t MAHREMYETN DNMM Gder.s e t TARH VE TN/J
Koral > ZGRLN EKOLOJS. Bookchin et DEMOKRAS VE SVL TOPLUMU. Keane er u HAN KALPLERMZE
CovanJ er AKLA VEDA Feyerabend et BEYN FAL EBEKES'A. Atandan e / KTSADI AKLIN ELESTRS/A. Gen et MO
DERNLN SIKINTILARI'C. Tayta e t GLU OEMOKRAS' Batber e t CEKRGE'. Sote et KTLN EFFAFLIIM
Beadrillard et ENTELEKTEL/E. Sa e t TUHAF HAVA/ARoss et yENl ZAMANLAR. 1-. Jaam s e t TAHAKKM VE D
REN SANATLARIU.C. Sax et SALIIN GASPIN. Kch et SEVGNN BLGEL? Flnkietkraut e KMLK VE FARKLILIK/IV
e l ANTPOLITK ADA POLTKA-G. Mlgan a YEN BR SOL ZERNE TARTIMALAR Maimmght e t DEMOK
RAS VE KAPTALZM Bmles-H. n ts et OLUMSALLIK. RON VE DAYANIMA. Rorty et OTOMOBLN EKOLOJS/P. Freund-G Martin et PME. GIDIKLANMA VE SIKILMA ZERNE/A PhttAps et MKNSIZIN POLTKASI.. Sesner et GEN
LER N HAYAT BLGS EL KTABVfl Vaneigem * CENNETN DB'G. Vassal * EKOLOJK BR TOPLUMA OOflU-'M. Sooichin et DEOLOJl/T Eagleton' et DZEN VE KALKINMA KISKACINDA TRKYE . tnsel -e AMERKA. Baadrilard e t POSTMOOERNZM VE TKETM KLTRM. Featherstone et ERKEK AKIL/G Ltoyd e t BARBARLIK-. Henty et KAMUSAL NSA
NIN KM Seanett e t POPLER KLTRLER/D. Rom et BELLEN YTREN TOPUMiRJaceby e t GLME/H. Berg
son a LME KARI HAYAT' O Bnmn et SVL ITAATSZLK/Oa/.: Y. Coar e t ZERNE TARTIMALAR, ula*
* TKETM TOPLUMU. Beudnllard e t EDEBYAT VE KTLK'G. e t LMCL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegasd et ORTAK BR EYLER OLMAYANLARIN ORTAKUlA Ungis et VAKT LDRMEK/P. Feyerabend et VATAN A
KIM. YM et KMLK MEKNLARI/D. Modey-K Robns et DOSTLUK ZERNE- Lynch - KSEL LKILER/N. LaFoliette
er KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GNDERMEZLER /D. Leader e t DOKUNMAG. Josrpom et TRAF ED
LEMEYEN CEM AAT. Blanchot et FLRTZERNEA Phillips e t FELSEFEY YAAMAK/R Bknglon et p a iT K KAMERA'Af
Ryan-0. Keknet e t CUMHURYETLKR Petnt et POSTMODERN TEOR,'S. Best-D. Kedner e t MARKSZM VE AHLK/S. lakes -e VAHET KAVRAMAK.?. Raemtsma e t SOSYOLOJK DNMEK/Z. Banman * POSTMODERN ETK/Z. Banman et
TOPLUMSAL CNSYET VE KTDARI R Yt Connetl e t OKKLTURL YURTTALIK V/. Kymkka e t KARIDEVRM VE S
YAN/H Atamsa et KUSURSUZ CNAYET. Bandrillard et TOPLUMUN McDONALDLATIRILMASUG. RUer e t KUSURSUZ NlHLIST/K.A Pearson et HOGR ZERNE/M Watzeret 21. YZYIL ANARZMDer. J. PurtdsSJ. Bonen et MARKIN Z
GRLK ET'G. G. Bteman et MEDYA VE GAZETECLKTE ETK SORUNUR/Ds/.. A. BetseyS R. Chadmck et HAYATN DE
ERM. Hatris et POSTMOOERNZMN YANILSAMALARVT Eagleton e t DNYAYI DETRMEK ZERNE/M. Lry * K
ZN A'SlB. Sanders e t TAHAYYL GCN YENDEN DSNMEK'Def.: G. Robmson i J. Rmdel * TUTKULU S O S Y a a
M Game S A. NeKaie e t EDEPSZLK. ANAR VE GEREKLIK'G. Sart - KENTSZ KENUEMEM. Bookcnin a YN
TEME KARl'P Feyerabend e t HAKKAT OYUNLARIM. Forrester e t TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR ,P. Cometon e t LME
HAKKI/S Inceoio et ANARZMN BUGNDer.. Hans-Jjrgen Deen -e MELANKOL KADINDIR/D. Sinketl et SYAH AN LAR
l- . Baudnttard et MOOERNIZM EVRENSELLK VE BREY/. Benhabb e t KLTREL EMPERYALZM. TomSnson e t G
ZN VCDANI-'fl Sermen et KRESELLEMEZ. Eaoman et etE GRIA. Piaper et ^JYGUTES TOPLUM'S. Atestsmg
et EDEBYAT OLARAK HAYATA Nehamas * IMAJ-'K. Robms e t MEKNLARI TKETMEK,. Urry et YAAMA SANATVG
SadmS e t a r z u A I Kora/ * KaONYALZM POSTKOLONYALIZMA. Loomba e t KRETEK YABANA. Phillips et
ZAMAN ZERNE/. Ekas -a TARHN YAPISKM/A. Munslar e t fre D SAVALARVJ. Forrester * TEYE AOIM/M.
Btanchot et POSTYAPISALCI ANARZMN SYASET FELSEFES/T. May - ATEZM'R. Le Poidam -A K LKLER/O.F
Kembero et POSTMODERNLK VE HONUTSUZLUKLARIZ Banman et LMLLK, LMSZLK VE DER HAYAT
STRATEJLERZ Basman et TOPLUM VE BLNOIIK. Leledakis et BYS BOZULMU DNYAYI BYLEMEK. Riuer
e t KAHKAHANIN ZAFER Sanders -EDEBYATIN YARATlLII/f Dupont et PARALANMI HAYAT,Z. Banman -e KL
TREL BELLEK Assmann et MARKSZM VE DL FELSEFES V. N Ydtomt > MARKIM HAYALETLER. Oernda *
ERDEM PENDbAIac/!f,re - DEVLETN YENDEN RETMlJ. Stevens > ADA SOSYAL BLMLER FELSEFESVR Fay
- KARNAVALDAN ROMANAM Bakntin e t PYASA. 0 et ANNE MELEK M YOSMA MI /E.V IVeFdon e t KUTSAL
INSAN Amgamben et BLNALTINDA DEVLET/. toorau - YAADIIMZ SEFALET/A. Gort et YAAMA SANATI FELSE
FES?. Nehamas et KORKU KLTR? Fured * ETMDE ETK/F Haynes et DUYGUSAL YAANT10. tupon -
ELETREL T EO R ' Gauss - AKTVST N EL KTABI' Shar e KARAKTER AINMASI' Sennet!
H
A
Z
I
R
L
A
N
A
N
K

T
A
P
L
A
R
ARMAANIN MANTII'Oef A Scnmt a POSTMODERN EDEBYAT KURAMI. lucy - FOUCAULT NUN ZGRLK
SERVEN J IV. Bemauer et NIETZSCHE: BR AHLK KARITININ ETI'P Berkomtz -e GENEL ETK? Heer er

Annem ve haham Roy rr Barbara

ve ocuklarm Tom ve Sam iin

 in d ek iler

T R K E B A S IM A N S Z /R o b in L e P o i d e v i n ............................. 13
N S Z ................................................................................................................ 18
G R .....................................................................................................................21

B irin ci B l m

Teistik aklamann
I.

snrlar

E V R E N N B R N E D E N O L M A L I M I D I R ? ..................................33
A . V aroluun g i z l e r i ..................

33

B. B ir ilk n e d e n ? .............................

34

C. Z am a n sa l ve kipsel k o z m o lo jik a r g m a n la r .............................

36

D. lk n c l n s o r u n l u n ............................................................................... 41

E. zel............................................................................................. 48
F. E k o k u m a n e r il e r i.................................................................................. 4 8
11.

T A N R I Z O R U N L U M U D U R ? .............................................................. 51
A . O la s d n y a la r ............................................. .............................................51
B. O o lo jik a r g m a n .....................................................................................54
C. K ipse! o n lo lo jik a r g m a n ....................................................................... 60
D . T an r ve kipse! g e r e k ilik

.....................................................65

E. zet...............

70

F. E k o k u m a n e r ile r i. . . .............................................................................71
ili. E V R E N N B R A IK L A M A S I O L A B L R M ? ............................ 7 2
A . S ra d a n b ir a k l a m a ............................................................................... 72
B. N e d e n le r v e ned en sel a k l a m a l a r .....................................................75
C . K iisel a k la m a ..........................................................................................78
D . Z o ru n lu b ir n ed en m i ? .............................................................................81
E . z e t ..................................................................................................................83
F. E k o k u m a n e r ile r i........................................................................ , . . . 84
IV. B Z T A S A R IM IN M I Y O K S A D E M N M
R N L E R Y Z ? ................................ .....................

85

A . B e n z e tm e ve e rek se l a rg m a n . . . . , , ............................................... 85
B. O la slk ve e rek se l a r g m a n ..................................................................88
C. a n s k a v r a m ............................................................................................... 91
D . Z a y f a n tro p ik i l k e .....................................................................................98

E. zet............................................................................................ 100
F. E k o k u m a n e r il e r i ................................................................................ 1 0 1
V.

E V R E N N B R M A K S A D I V A R M I D I R ? ......................................103
A . G l a n tro p ik i l k e ................................................................................103
B. E re k s e llik v e ned en sel in d irg e m ec ilik : B e n c il gen h ip o te z i. 106
C . N edense! in d irg e m ec ilik o lm a k sz n e r e k s e llik ...........................112
D . z e t .............................................................................................

H5

E. E k o k u m a n e r ile ri...................................................................................116

k in ci B l n

Ateizm

iin

ahlki

argmanlar

V I. T A N R I V E E T K A Y R IL M A Z M I.
Y O K S A B A D A M A Z M I ? ................................................................... 119
A. P l to n 'u n a m a z ..........................................................

119

B. T anm sal a h l k a kar b u y u ru c u a h l k ........................................... 124

C. A h lk i g e r e k ilik v c a h l k i z n e lc ilik ........................................... 128
D . o u lcu lu k ve z e r k l i k ........................................................................ 131

E. zel............................................................................................ 135
E.

E k o k u m a n e r il e r i....................... ............................ .......................136

V II. B R K T L K S O R U N U VAR M I D I R ? ........................................ 138

A . F e la k e t, y o k su n lu k , ilahi v a rlk v e ta s a r m ...................................138
B. B e lirlen im v e insan d o a s ................................................................... 142
C. lahi a d a n in san z g rl ................................................................ 147
D . T eist, k t l k so ru n u n a y a n t v e rm e y i re d d e d e b ilir m i? . . . 152

E. zet............................................................................................ 157
F. E k o k u m a n e r il e r i ................................................................................ 159

n c B l m

T anrsz din
V III. T A N R I B R K U R G U M U D U R ? ..............................................................163
A . G e r e k ilik , p o z itiv iz m vc a r a lk ................................................ 163
B. R a d ik a l t e o l o j i ...........................................................................................168
C . K urgu ve d u y g u la r ...................................................................................173
D . A te iz m ve d in se l p ra tik

...........................................................177

E . z e t ................................................................................................................ 183
F. Ek o k u m a n e r ile r i...................................................................................183
IX .

"T A N R I VA R M ID IR ? G E R E K B R S O R U M U D U R ? . . . 185
A. D e flasy o n ist a rg m a n ..........................................
B. A rg m a n n teizm e u y g u la n m a s

185

........................................... 190

C . i b o a ltlm d e lla s y o n iz m ................................................................ 193

D . z e t................................................................................................................196

F. Ek okum a n e rile ri..........................

X.

197

A T E S T L M D E N K O R K M A L I M ID IR ? .................................. 199
A . l m l l k m u a m m a s ..........................
B. Z am a n rm a ve b u z d e n iz i

199

........................................................ 201

C . A ynadaki l m .......................................................................................... 206

D . l m s z l k : G e r e k v e v e k le te n

..........................................2 1 0

E . z e t ............................................................................................................... 2 1 2
F. E k o k u m a n e r il e r i .................................................................................. 214
S Z L K E ..................................

215

K A Y N A K A .................................................................................................. 221
D Z N ..........................................................

10

224

E ski m u k av e le bozuldu; in sa n a rtk ra stla n ty la d o duu

e v re n in m u a z z a m d u y g u su z lu u iin d e tek b a n a o ld u u
n u b ilir. N e k ad eri ne d e g re v i a ln n d a y a zld r. Y ukarda
c e n n e t, a a d a c eh e n n em : S e im k e n d isin in .
Jacques Monod. Rastlant ve Zorunluluk

TEEKKR
Bu kitab yazarken ok sayda insann yardm n grdm . zellikle aada is
m ini saydm kiilere teekkr ediyorum .
K ukucu, am a yapc yorum laryla verdii dcsek ve kitabn ism ine ilikin
nerisi iin K atc M cakin'e:
T aslak m etnin neredeyse tam am n okuyan ve ok sayda yararl ve ayrn
tl deiiklik nerileri yapan Nigel W arburiona;
Kitabn birinci blm nn ilk halinde nasl bir deiiklik yapm am g erek
tiini grm em e yardm eden m teveffa M urray M acB calh'a:
Kitabn son tasla zerine yararl yorum lar iin D on C upitt ve Q uentin
S m ith e;
H er eyden nce beni kitab yazm aya tevik eden, tavsiyelerde bulunan ve
belirlediim iz teslim tarihinden sonra iki yl daha sabrla bekleyen. R outledg c da A drian D riscoll'e;
Bu kitab yazm am iin gerekli zam an ayrm am salayan niversitem e:
Din felsefesi zerine aydnlatc tartm alar ve kitabn kim i blm leri ze
rine yorum lar iin Leeds niversitesi'ndeki m eslektalarm a, zellikle de Jo
nathan H odge, P eter M illican, M ark N elson, C hris M egone vc Piers B enne;
G zden geirilm i versiyonlar bu kitabn srasyla 7 . ve 10. blm lerinde
yer alan. "A utonom ous A gents or G o d s A utom ata? ve "T im e. D eath and the
A theist adl iki m akalenin m ateryallerini yeniden kullanm am iin verdikleri
izinden dolay C ogito editrne ve C arfax Publishing C om pany?;
G zden geirilm i versiyonu bu kitabn 9. blm nde yer alan Internal
and External Q uestions about G o d m akalesindeki m ateryali yeniden kullan
m am a izin verdikleri iin R eligious Stu d ies editrne ve C am bridge Univer
sity P re sse teekkr ediyorum .
Sz edilen m akale hakkm daki kaynaka yle:
"A utonom ous A gents or G o d s A utom ata? Hum an Freedom from the D i
vine P erspective , C ogito 9 (1995), s. 35-41.
"T im e, D eath and the A theist", Cogiro 9 (1995), s. 145-52.
"Internal and E xternal Q uestions A bout G od . R eligious Studies 31
(1995).

T rke b asm a n s z
R o b in L e P o id e v in

Bir kltrde zararsz bir akadem ik m etin olarak deerlendirilen bir

alm a, bir bakasnda tehlikeli bir politik belge olarak grlebilir.
G ayet rahatlkla diyebilirim ki, bu alm a ngilterede zararsz bir
akadem ik metin olarak grlr, o da gze arparsa tabii. Kitabn
konusu, ateizm in savunusu, bildik bir konudur ve tahm inim ce ou
bilinem ezci olan, yani T a n rfn m var olup olm adn bilm ediini
syleyen ngiliz okurlarn byk bir kesim ini rahatsz etm eyecek
tir. Bu lkede yerleik kilise dini, kayda deer bir gerilem e iinde
dir. ngiliz Katoliklii, Kral VIII. H enrynin I5 3 4 te Anglikan Kilisesi'ni kurm asyla ciddi lde zarar grd. Son yz yl boyunca,
Anglikan K ilisesi de tedricen benzer bir gerilem e iine girdi. in
tuhaf. Katolik mezhebi gnm z n gilteresinde A nglikanizm den
13

daha derli loplu grnyor; tuhaf, nk temel Hristiyan inanlar

(sa'nn dahilii, bakire M eryem , yeniden canlan) Katoliklere g
re Anglikanlar arasnda daha ok sorgulanm akla, eletirilm ekte ve
terk edilmektedir. Dolaysyla, ateizm i felsefi bir adan savunan
bir kitap bylesi bir kltrde ok ilgi uyandrm ayacaklr; bunun iki
istisnas ileri argm anlarla uram ak olan felsefeciler ve, belki,
entelektel olarak daha az negatif bir tutum taknm ay isteyen bili
nem ezciler olabilir.
(Kukusuz. ngiliz kltr ne farkllam am bir kimlik tayor
c de Katoliklik ve Anglikanizm ngiliz toplmunu tem sil eden ye
gne dinleri oluturuyor. kinci Dnya Savandan bugne dek ya
anan arpc bir gelim e Britanyann, ve zel olarak ngilterenin
okkltrlii bir toplum haline gelmesidir. Nitekim ben de byk ve
gl bir M slm an cem aatine yakn bir yerde oturuyorum . Ama
yine de benim lkem de bu kitabn ou okuru -e e r bir dine inan
y o rlarsa- muhtem elen H ristiyandr.)
Bu kitabn baka kltrlerde nasl karlanacan ok iyi bile
miyorum dorusu. Bu politik bir alm a deil, en azndan aktan
deil, ama hl gl duygular uyandran bir konuyla ilgileniyor.
nk Tanrmn varoluu m eselesini, insann deerinden ve zgr
lnden, doruluundan ve hakllndan, hayatn amac ve l
mn anlam m eselelerinden ayrmak imknszdr. Ve dini inanlar
gerei teolojik reti hakknda eletirel deerlendirm e yapmaktan
men edilm i olanlar asndan bu kitabn tehlikeli ya da sapknca
grlecek tek bir mesaj var, o da u: Dnya hakknda, ve zellikle
T anrnn varoluu meselesi kadar nem li bir konuda, yaptm z
hemen her nerm e dorulanm aya muhtatr.
Dinsel inanlarn eletirel deerlendirm eye tabi tutulmas fikri
ne itirazn z olarak gerekesi vardr. Birincisi, kayna ilahi
-a sln d a Tanrnn bir arm a an - olan inanlar sorgulam ak dine
saygszlktr. kincisi, dinsel inanlarn dorulanm a gerei yoktur,
nk bu bir inan m eselesidir, inanrsnz ya da inanmazsnz.
ncs (teki iki gerekeden farkl olarak), dinsel sylem olgu
sal konulan dile getirm ez ve bu yzden bu sylem i dnya hakkn
da doru ya da yanl olabilen literal betim lem elerle yorumlamak
14

uygun dm ez. Ben bu kitapla, zellikle 8. ve 9. blmlerde, n

c gereke zerinde bir para durdum , bu ada Hristiyan din fel
sefesinde etkili bir gr temsil etm ektedir. G iri blm nde ikin
ci gerekeye deindim . Am a hibir yerde ilk gerekeyi, teolojinin
eletirilm esinin dine saygszlk olduu itirazn ele almadm. Oysa
belki de slm n egem en din olduu bir toplulukta en byk ar
l olan gereke bu ilkidir.
Bu noktada 9. blm de ilenen bir ayrm a, isel ve dsal soru
lar ayrm na bavurm ak iim ize yarayabilir. Dinsel retilerin do
rulanm asyla ilgili olarak isel, yani sz konusu dinin erevesi
iinden sorular sorulabilir. Ayn ekilde dsal, yani erevenin d
ndan sorular da sorulabilir. rnein Anselm . Tanr inancnn do
ru olduunu batan kabul ederek, T a n n mn inkrnn fiilen idrak
edilip edilem eyeceini sormutur. Bu nedenle getirdii onlolojik
kant halihazrda salam olan inan iin yeni dayanaklar salaya
cak bir ey olarak sunulur. A m a ada Batl din felsefesi ou kez
tarafsz bir noktadan hareket eder. Soru udur: Dinsel (ya da, daha
dar anlam da. Tanrsal) bir ereveyi kabul etm eli m iyiz? Bu, bili
nem ezci tarafndan sorulabilecek dsal bir sorudur. imdi, bir din,
Dinsel inan dorulanabilir m i? gibi eletirel bir soruyu dine say
gszlk y a da sapknlk olarak mahkm edebilir am a burada mah
km edilen isel sorudur. Yani, bir kere tikel bir dinsel ereveyi, o
dinin reti ve detleri bir kere kabul edildikten sonra kabul eden
lerin o dinin salam , tutarl tem ellere oturup oturmad sorusuyla
ilgilenm esi yasaklanabilir. A m a byle bir kuraln d sorular ya da
henz o dinsel cem aatin bir paras olm am birinin benimsedii
eletirel bir tutum karsnda hkm yoktur. u benzetmeyi dne
lim: O rduya bir kere katlm sanz, ihtiya duyulduunda lke sa
vunm as iin savam anz bir ykm llk haline gelebilir. Denebi
lir ki, ordunun kurallarndan biri, m ensuplarnn bu ykm llk al
tnda olmasdr. A m a bu kural ordu mensubu olm ayanlar iin geer
li deildir, dolaysyla onlara herhangi bir ykm llk getirmez.
Belki bir anlam da hepim iz lkem izi'Savunm a ykm ll tarz
am a ordu mensubu deilsek bu ykm ll bize ordu dayatmaz.
D iyebilirsiniz ki, bu bilgilik taslam aktan baka bir ey deildir.
15

nk dinsel dorular bir meslein mensuplarnn tabi olduu ku

rallara benzem ez, onlar evrensel olarak gcerlidir. Kimse evrensel
dorular erevesinin dnda duram az. Eer teolojik retiyi sor
gulam ak yanlsa, bu sadece verili bir dinsel dzene tabi olanlar
iin deil, hi istisnasz herkes iin yanltr. Benim buna yantm ,
bunun kendi bam za kefetm ek zorunda olduum uz bir ey oldu
udur. Belki akl dinsel inanca giden doru yol deil ama akl yer
siz ve hatla ahlk d bir ey olarak bir kenara atmadan nce baa
rszln grm eliyiz. Burada ta ilen inandm bir eyi itiraf et
m ek zorundaym : Eer bilgim iz yoksa, elimizin altndaki her arac
kullanarak onu aram ak yanl olamaz.
Teolojik eletiri yasa, bylesi bir eletirinin kanlmaz olarak
inan zerinde andrc bir etki yapaca varsaym na dayanr.
Am a bu hi de doru deildir. Ben kendim bu kitapta irdelenen
Tar'nn varlna ilikin argm anlar kabul etmesem bile, bunlar
kabul edenler vardr. rnein, Profesr Richard Svvinbume'n teizm tezinin nemli bir ksm Tanr hakknda olabilirliki ideolojik
argm ana dayanr. Ve benzer argm anlarla ikna olan baka ihsanlar
da vardr kukusuz. D ier bir rnek alacak olursak, fiziki Dr. John
Polkinghorn 4. blm de anlatld gibi, dikkate deer kozmik rtm eler zerine dnerek H ristiyan K ilisesi'nc girdi (imdi ora
da nemli bir din adam dr). Bir reti hakknda rasyonel temelde
eletirel dnce belirtm ek bazen o retiyi zayflatacak yerde g
lendirir.
Bu kitabn bir politik mesaj varsa, o da hogr arsdr. A te
istler ve T anrya inananlar eer birbirlerini anlayabilirlerse yan ya
na bar iinde yaayabilirler. Ve taraflardan biri tekini ahlki ola
rak yoz ya da akl d olarak elinin tersiyle ittii mddete, kar
lkl anlay ortam na hibir zaman eriilem eyeccklir. Baka eyler
bir yana, din zerine felsefi dnce retmek lam tersine karlkl
anlay ne karr. Ve dorulam a yk yalnzca Tanrya inanan
larn srtnda deildir. Ateistler, halta dnya hakknda pozitif bir
nerm e ortaya koym akla ilgilenm eyen ve hayatlarn basite Tanr'ya referans yapm adan srdren ateistler de dorulanmaya m uh
ta varsaym larda bulunurlar. Bu kitabn balnda yanstlan d
16

nce udur: A teizm , karsnda olduu kadar yannda da tezler ile

ri srlm esi gereken bir eydir, lerleyen sayfalarda sunulan ve tar
tlan argm anlarla ilgilenirken, Tanrm n varl sorununda taraf
olanlarn kar tarafta da baz m eziyetler greceklerini um uyorum .
R obin L e P o id e v in , L e e d s. O c a k 1999

17

 n s z

Bu kitap yksekrenim in ikinci ya da nc ylnda din felsefe

si ve m etafizik rencilerinin ders notu olarak faydalanm alar iin
yazld. Ayn zam anda, tartm alar bir dereceye kadar derinletirip,
metin iinde ve sonuna eklediim bir szlkle nem li terimleri ve
teorileri aklayarak, kitabn felsefeyle daha nce tankl olm a
yan okurlar iin anlalr olm asna altm . Tanrnn varl, kt
lk sorunu ve ahlkla din arasndaki iliki zerine bu dzeyde y
rtlen tm klasik argmanlar, din felsefesine geleneksel bir giri
le de bulunur. G elg eld im , burada sunulan giri birok bakmdan
geleneksel deildir. Benzer ou giri yazs tarafsz kalm aktan, tu
tum lar ve argm anlar savunm ak ya da onlara saldrm aktan ok
onlar sergilem ekten yana olm asna ram en, bu kitap evrenin kii18

sel bir yaratcsnn bam sz varlnn reddi anlam nda bir ateizm
savunusu ina etm ektedir. Ve, bir giri kitabnn blm leri genellik
le neredeyse tam am en zerk olurken bu kitabn blmleri bir sra
takip etmektedir. Ben, yine de, blm lere bir dereceye kadar zerk
lik verm eye altm , bu yzden derslerde baz blm leri bamsz
olarak sem ek mmkndr.
Sylem eye gerek yok; ateizm den yana burada sunduum tezler
tam am lanm olm aktan ok uzak. A a karm ay umduum gibi,
teizm in hizm etine sunulm u ok sayda kaynak bulunmaktadr. Be
nim am acm tartm alar iin bir balang noktas sunm ak, muhale
feti susturm ak yerine tartm ay kkrtmaktr.
Bu kitabn, zel bir ynelim i olduu kadar, kendine zg bir
vurgusu da vardr: Bu vurgu dindeki m etafizik meselelerdir. Giri
blm nde dile getireceim nedenlerle, dinle, zellikle teistik din
ile m etafizik arasnda ok sk bir balant vardr. D olaysyla, ne
densellik, zam an, zorunluluk, ontoloji vb. ile ilgili burada tartlan
meseleler, m etafizik m eseleler olarak ele alnm tr. Bu kitabn,
um duum yeniliklerinden biri, baka alanlardaki tartmalar dinsel
m eselelere tamasdr. rnein, 2. blm de farkl m odaiite' kavra
ylarn gndem e getirdim ve bunlarn ontolojik argman ve zo
runlu bir Tanr nosyonu asndan sonularna deindim . 4. blm
de olaslk teorilerinden ikisini tarttm ve bunlarn ereksel arg
mann olaslk versiyonu karsnda nasl zorluklar kardn
gsterdim . Konusu zam ann doas olan son blm de ise, zaman
hakkndaki grlerim izle lm e kar tulum larm z arasndaki ili
kiyi irdeledim. H er blm , aslnda ayr bir m etafizik meseleyi ili
yor; bu m eseleleri yle sralayabiliriz:
1. blm : N edensellik ve zaman
2. blm: O labilirlik ve zorunluluk
3. blm: Nedensel aklam a
4. blm : Olaslk
5. blm: Ereksellik
6. blm: A hlki gerekilik
7. blm : B elirlenim cilik
' Bir nermenin gerekliliini, imkn ve imknszln ifade eden hal.

(Redhouse)
19

8. blm: K urgusal nesneler

9. blm : Ontoloji
10. blm: Zam an ve benlik
Son olarak eklem ek istediim bir nokta var. Din felsefesi ders
ve m etinlerinde, akn bir T a n rrn n var olduunu iddia eden; dola
ysyla doru ya da yanl olarak deerlendirilebilir olan gereki
bir teistik sylem hkim dir. Ancak ok sayda radikal teolog bu
kavray reddedip, Tanr hakknda sylenebileceklere ilikin arasal bir gr olarak tanm layabileceim iz bir yaklam benim sedi
inden, gnm zn kilit dinsel m eselelerinden biri olduuna inan
dm eyin felsefi adan tartlm as ihtiyatr. 3. ksm da, bu tar
tm aya bir katkda bulunm ay am aladm. C am bridgede renci
liim srasnda. Don C upittin fikirlerini ilk azdan duym a ansna
eritiim gnden bu yana, radikal teolojinin program na scak bak
yorum . Felsefi yaklam larm z ok farkl olm asna ram en, Cupitt
din felsefesi hakkndaki dncelerim zerinde ok etkili olmutur.
Burada izdiim nihayetinde ateist bir tablo olm akla birlikte, din
kart bir tablo deildir.
Leeds, Kasm 1995

20

G iri

" u A k ne a p ta lca b ir e y ! d e d i re n c i g e e rk e n . M a n
tn y ars k a d a r b ile fa y d a l d e il; h i b ir ey i k a n tla m
yor, h e r z am an o lm a y a c a k e y le r a n la ty o r ve kiiyi d o ru
o lm a y a n e y lere inandryor. A s ln d a h i p ra tik d e il; hem
d e h e r ey in p ra tik o ld u u b ir d e v ird e , e n iyisi F e lse fe ye
d n m e k ve M e tafizik re n m e k .
O d a sn a gird i, raftan to z lu , k a ln b ir k ita p ek ti v e o k u m a
y a balad.
Oscar Wilde. Gl ve Blbl

Bu kitapta sunulan haliyle ateizm belirli bir retidir ve ateizmi sa

vunm ak dinsel fikirlerle ilgilenmeyi gerektirir. A teist, evrenin kiiletirilm i, akn bir yaratcsnn varln reddeden kiidir; basite
byle bir varl hesaba katm adan yaayan kii deil. Teist ise by
le bir yaratcnn varoluunu savunan kiidir. Dolaysyla, her tr
den ateizm tartm as ayn zam anda bir teizm tartmasdr.
Bu kitapta ben dinle deil, din felsefesiyle ilgileniyorum ve bu
rada sunulan ateizm argm an da felsefi bir argmandr. Bu durum
kukuyla karlanabilir. D enebilir ki, akadem ik bir disiplin olarak
felsefenin dinsel inancn reddi ya d kabul ile ne alakas vardr?
O nlar ayr kutuplardr; bir yanda m aksadm z ve kaderim izin tanr
sal bir vahye gre belirlenm esiyle hayatm z deitirm e vaadinde

bulunan bir inan, te yanda ise anlalm as g argm anlarla ilgi

lenen, dile dktilem ez eylerin peinde koarken birbirlerine anla
lm az bir dille bir eyler gevelem eyi alkanlk haline getirm i uz
m anlarn bir etkinlii olan felsefe.
Bu durumu daha az tartm aya m eydan verecek bir biim de di
le getirecek olursak, itiraz felsefi argm anlarn konu d olduu
yolundadr; nk felsefe aklc dorulam ayla ilgiliyken, din do
rulam a deil inan meselesidir. Tanrmn varoluunu savunan fel
sefi argm anlar vardr elbette; ancak Anselm ve Descartes gibi, bu
argmanlarn yandalar bile inancn zorunlu olarak felsefi arg
m anlara dayanm as gerektiini savunm am tr. Hem Anselm hem
de Descartes dinsel hakikatlerin dorudan Tanr tarafndan vahyedildiini dnyordu. Bu yzden, argmann maksad inanc kur
maktan ok pekitirm ekti. A rgm an, bu haliyle, ze ilikin deil ta
m am layc bir ilev stleniyordu. Dnrler, yakn zam anlarda, bu
geleneksel kantlarn geersiz, elikili varsaym lar zerine kurul
duunu, dolaysyla inandrc olm adn grmtr. Ne var ki
inanc sarsam am tr bu. Felsefi argm an nihayetinde de tro p 'tur,
yani fazlalk.
Bu itiraza yant olarak, ben aadaki grleri ileri sryorum .
1 Aslnda, hi kim se inancn aklc dorulam aya dayandrm
olm asa bile byle bir dorulam ann yaplp yaplam ayaca
sorusu yine de ilgintir.
2 Geleneksel argm anlar, inan iin kesin nedenler ortaya koy
m adklar anlam nda baarszla uram olsalar bile; dini
ve zel olarak teizm i bylesine ekici klan baz kafa kark
lklarna k tutmutur. rnein, dnyann dzeninin bir ta
sarm cnn varoluuna kant oluturup oluturm adn merak
etm ek gayet doaldr. Teizm, en azndan, evrenin varoluu,
hayatn ortaya k ve ahlk bilincim iz gibi konulara bir
aklam a getiriyor grnm ektedir. O halde, unu sorm am z
gerekir: Teizm bu konular aklyor mu? te bu felsefi bir
sorudur.
3 Teizmi ya da baka baz din biimlerini herhangi bir eyi
22

aklyorm u gibi grm ek hatal olsa bile bunun bir hata ol

duunun gsterilm esi gerekir. Bunu yapm ann bir yolu, teizmin bir aklam a olarak baarsz kaldn gsterm ek ola
caktr.
4 D orulam a, konum uzun dnda kalsa bile biz yine de zel
likle teizm in bize ne aladn, sonularnn neler olacan
bilm ek isteyebiliriz. rnein, teizm e kar felsefi argm an
lardan birine gre teizm bize kabul edilem ez (ahlki olarak
da kabul edilem ez) inanlar alar.
5 Eer din felsefi saldrlara baksa, din balam nda aklc
dorulam a sorunu gndem e getirilem ezse, bu durum da gene
de dinsel sylem in gnlk hayal sylem indeki gibi olgu
nerm esi olup olm adn sormak gayet doaldr. rnein,
eer ben Settle ile Carlisle arasnda tren ilem iyor dersem,
normal olarak benim bir olguyu beyan ettiim dnlr ve
benden szlerim i dorulayabilm em (ya da, en azndan, bylesi bir szn dorulanabilirlii veya yanllanabilirliini ka
bul etm em ) beklenir. Eer ben bir Tanr vardr deyip ardn
dan hem szm dorulam ay reddeder hem de bu konudaki
herhangi bir eletiri giriim ini anlam sz grrsem , benim
dnyaya ilikin bir olguyu beyan etm ek gibi bir niyetim in ol
mad ihtim ali ortaya kar. En azndan, burada bir sorun
vardr ve bu felsefi bir sorundur..
Sonu olarak, felsefenin ve zellikle de m etafizik denen fel
sefe dalnn dinsel inan tartm asnda nem li bir rol oynadn sa
vunm ak istiyorum . A m a nce nedir m etafizik? En genel anlam da
metafizik, gerekliin doasyla ilgilidir. Elbette, bu konuyla bilim
de ilgilidir. A m a hem sorduklar sorularn zellikleri hem de bu so
rular yantlam ak iin kullandklar yntem leri bakm ndan, bilim
baka m etafizik bakadr. Bu kitabn blm balklarndan biri olan
u soruyu ele alalm : Evrenin bir nedeni olm al mdr? Evrenin bir
aklam as olabilir mi? Biz rastlantnn m yoksa tasarnn m r
nyz? Bunlar, kullandklar neden, aklam a, rastlant gibi kav
ramlar irdelem em izi gerektiren, ok genel sorulardr. Bu szck23

ierin anlam nedir? Bu szckler hangi durum larda kullanlabilir?

Bunlar, her eyin bir nedeni ya da bir aklamas olmas gerektii
anlam nda iyi argm anlar m dr? Evrenden, rastlant sonucu varlk
kazanan bir btn olarak sz etm ek anlam l mdr? Bu sorular m e
tafizik aratrm ann konusudur. M etafizik igdsel olarak inan
dklarm za kt nedenler bulm aktan ibarettir. F. H. B radley'in
alayc yorum u, umarm , tm yle doru deildir. M etafizikiler. en
azndan, kt deil iyi nedenler bulm a peindedir ve m etafizik ar
gm anlarn vard sonular genelde igdsel olmaktan ok ar
tcdr.
zleyen sayfalarda dile getirilecek sorular hem m etafizik hem de
dinsel sorulardr. Felsefedeki en derin problemlerden birini ele ala
lm: Neden H ibir ey yoktur deil de, bir ey vardr? Biz. ya
ayan eyler, yaadm z gezegen, btn kozmos; tm bunlar var
olm ayabilir de. Belki de m utlak anlam da hibir ey yoktur. Bazen
dile getirildii gibi, varoluun tamam olumsaldr. Bazlar iin bu.
korkutucu bir dncedir; nk evrenin bir biim de rastlant sonu
cu ortaya kt, zorunlu olm ad fikri, grnen o ki varoluu an
lam sz klmakladr. Bu tr dnceler dinlerin beslendii dam arlar
dr, nk din bizi ekip kaostan karm ay vaat eder. Bize der ki:
Hayr, hayalnz srf rastlantya kalm bir olay deildir, bir anlam,
bir maksad vardr. Derin m etafizik sorulara yant bulm ak iin yar
dm isteyebileceim iz ey dindir.
A ncak, bu tr yantlar iin dinden mi yardm istem em iz gerekiri
Birbirinden tam am en farkl iki din kavray vardr: Ben birisine
m etafizik, tekine de m etafizik-olm ayan din adm vereceim.
nce ie, din nedir? sorusuyla balayalm . Ya da. son derece
farkl birok din olduundan, belki de sorum uz yle olmaldr:
Dinlerde ortak olan eyler nelerdir? Evreni yaratm ve dzene
koym u, nihai olarak hesap verm em iz gereken akn bir varln ol
duu fikri deildir kukusuz, ortak olan. Doru, Hristiyanlk, M u
sevilik ve slm 'n merkezi temas budur. Bu dinler leistikir; yu
karda belirtm i olduum gibi, ateizm tarafndan reddedilen teizm", T an n 'n n var olduu retisidir. G elgeldim , baz dinler teislik deildir. rnein. Budizm bir tanrnn varln retmez. Bu
24

yzden teizm in, dinin yalnzca bir biim i olduunu aklda lulmak
nemlidir.
Bana gre, teistik olsun ya da olm asn, bir dinin bileim inde iki
unsur vardr. Birincisi, pralik unsurudur: Dinsel ayinlerdeki tulum
larn yan sra yaplacak en iyi eyin ne olduuna ve kendini ger
ekletirm enin nasl baarlacana ilikin bir gr de ieren, bir
hayal tarz olarak pratik unsur. Bu pratik unsur ikinci bir unsura da
yanr: bir dnya resmine. M etafizik din kavraynda bu resim me
tafizik bir gr; sradan, gnlk deneyim le kendini dorudan a
a vurm ayan gereklikle ilikili belli bir teoridir. Bu gr bir ya
ratc fikrini barndran ya da ldkten sonra bize neler olacana
ilikin bir gr de olabilir. Bu gr, olm u grnen eylere baka
rak riillem ez: nk o zaten bu grnlerin altnda yatan ey
lere ilikin bir teoridir. Dem ek ki din, bu anlatm a gre, m etafizik
bir dnya kavrayna dayanan bir hayat tarzdr. Dolaysyla, din
sel reti z olarak aklayc hipotezler ierir.
Sunduum haliyle, din olarak adlandrm akta tereddt edecei
miz inanlar da dlam ayan, en iyi halde zel bir yaklam dr bu.
Her ey belirlenm i olduu iin sahici seim ler yapam ayacam z
ve olaylarn gidiatn etkilem eye alm ann nafile olduunu savu
nan grii, kadercilii ele alalm . Bu dinsel bir bak as mdr?
Din iin saydm z zelliklere, belki dinsel bir bak asnn z
olarak pozitif olduu, failler olarak deerim izi vurgulad koulu
nu da eklem em iz gerekiyor. Ancak K alvinizm bu bakmdan pozitif
miydi? Burada byle bir tartm aya girm ek yerine, bir gre gre,
dinin ksm en m etafizik olduunu vurgulam ak istiyorum yalnzca.
Bu grn karsnda m etafizik olm ayan din kavray vardr.
G etiim iz yirm i oluz yldan beri. Anglikan K ilisesinin nde ge
len birok sim as. Tanr hakknda sylenenleri dnm e tarzm z
da bir deiiklik yapm am z gerektiini savunm aktadr. Onlara g
re, T anr'y bizim gibi, ancak sonsuz byk bir varlk olarak res
m etmekten vazgeip, bunun yerine dinsel dili sim gesel, mecazi,
m etalo rik o larak dnm em iz tre k ir. B eklenecei zere,
1960Iarda bu tr grleri savunan Piskopos John Robinson ve da
ha yakn bir dnem de Don Cupit ateist rahip damgasn yediler.
25

Bir anlam da, dam ga tam am en yersiz de deildi; nk bu isimler

bizim hakknda dndklerim izden tamamen bam sz bir Tary (Cupit rneinde, ok bariz olarak) reddediyorlar. Ancak bura
da din ile teizm arasndaki ayrm ok nemlidir, bu radikal teolog
lar , bylesi bir inkr yznden dinsiz deildir. O nlar H ristiyanl
bir pratikler, im geler ve idealler toplam olarak reddetm iyorlar.
Tersine, Hristiyanl manevi dnyam zda hl temel rol olan bir
ey olarak gryorlar. Cupitt ve dierlerinin ortaya att, H risti
yanln geleneksel m etafizik temeli terk etmesi ve bir m etafizik
T anryi, yani bizden bam sz olarak varolan bir yaratc nosyo
nunu reddetm esi gerektii grdr. Bu gre gre, dinsel ner
m eler dnya niin vardr? gibi sorular hakknda aklayc hipo
tezler deildir. Bu nerm eler daha ok ahlki hayatm zda bize yol
gsterecek kurgusal bir tablonun izim ine hizmet eder.
Ne ki, ister m etafizik ister m etafizik olmayan bir tutumu benim
seyelim , felsefi argman anlam ldr; nk eer dinsel nerm eler
dnyann doru tasviri olm a niyetindeyseler, gerekten herhangi
bir eyi aklayp aklam adklarn ve aklam alarnn ierim lerinin ne olduunu sorm am z gerekir. Ve eer doru tasvirler olm a ni
yeti tam yorlarsa, o zam an da nasl manevi ve ahlki anlam kaza
nabileceklerini sorm am z gerekir.
imdi bu kitabn yapsna ve savunduu gre dnelim . Btn
kitap temel bir mesele etrafnda dnm ektedir: Ateizm rasyonel ola
rak dorulanabilir mi? G elgelelim , teizm den yana argm anlarla he
saplam adan, ateizm in tam bir deerlendirm esini yapam ayz. Teizmin argm anlarndan en nem lilerini yle sralayabiliriz:
(a) Evren hiten var olam az; evrenin nihai bir nedeni olmaldr,
yani Tanr.
(b) Tanrnn varoluu, aksi halde tamamen giz perdesine br
necek eyi aklar; rnein, doa yasalar nasl olm u da
akll bir hayatn ortaya km a neden olmutur.
(c) B irT an rnn olduunu varsaydm zda ancak, nesnel ahl
ki deerlerin var olduu, herhangi bir toplumsal uzlamdan
tamamen bamsz olarak doruyla yanl arasnda bir fark
26

olduu grleri anlam kazanabilir.

(d) Ebedi hayat ans veren bir Tanr olm akszn, lm bizim
iin her eyin sonu olur, her ey gelip geici olur ve zam a
nn nne geilem ez ak stlendiim iz her projeyi nihai
anlam da beyhude klar.
Bu argm anlarn ok gl bir sezgisel ekicilii vardr ve ate
istin bunlara yant verm esi gerekir. Buna uygun olarak, ilk olarak 1.
blmde, (a) argm annn daha saf bir versiyonunu, yani kozm olo
jik argman ele alyorum . Bu argm ann iki versiyonu irdelene
cek. Birinciye gre, evrenin bir nedeni olm aldr; nk bir balan
gc vardr ve hibir ey bir neden olm akszn var olamaz. kinciye
gre ise, evrenin bir nedeni, en azndan varoluunun bir aklam a
s olmaldr, yoksa var olm ayabilirdi de. Bu argm an akla, varolu
u zorunlu olan, yani var olm am ak ans olm ayan bir eyin, varl
iin bir aklam aya ya da varoluunun nedenine gerek duym ad
n getirir. T anr'nn zorunlu olarak var olm as leizmin dier nl
kantnn; ontolojik argmann sonucudur. Bu 2. blm de tartl
yor. Ben, hem kozm olojik hem de ontolojik argm anlarn baarsz
olduklarn savunuyorum . Am a evrenin nedensel bir aklamasnn
olmaynn bir eksiklik olduu duygusunu yayoruz. Ne var ki, 3.
blm de savunduum gibi, bu duygu yersizdir. H ibir aklam a ev
renin varoluunun nedensel aklam as olam az. A m a herkesin kafa
sna gre baz alternatif aklam alar yapm asna ak kap brakr
bu. Yukardaki (b) argm an zerinde duran, 4. blm n tem as budur. Yine bu argm ann daha zgn bir ifadesi T anrnn varlna
ilikin nc geleneksel kantta, erekselci argm anda bulunabilir.
zerinde en ok durulan ise hayat oldurm aya niyetli bir Tanr ol
makszn, doa yasalarnn hayatla (en azndan, bizim bildiim iz
kadaryla) badam a olaslnn ok kk olabilecei fikrine d
nen erekselci argm ann nispeten m odern bir versiyonudur. Ben,
nasl kozm olojik argm an nedensellik nosyonunun yanl kullanl
m asyla ilgiliyse, bunun da olaslk nosyonunun yanl kullanlm a
syla ilgili olduunu savunuyorum.
Sonu olarak, kitabn 1. ksmnda, ateizm in tezleri arlkl ola27

 Tanr hakkmdaki baz geleneksel argm anlarn eletirisinden

oluuyor. Bu blm lerde zerinde durulan fikirlerden biri -g e le
neksel argman baarsz olsa d a - telsilerin hl teizmi bir akla
ma getirdiini; ama ateizm in bunu yapm adnda srar edebilecek
lerine ilikindir. Tanrya ilikin argm anlarn her biri, teizmi bel
li eylere nem li aklam alar getirdiini gsterm e giriimi olarak
alnabilir. Bunlara kar ileri srlebilecek tez. bu tr bir teistik
aklam ann ok snrl olduudur. A ncak, denebilir ki, snrl da
olsa bir aklam a hi aklam a olm am asndan iyidir. Ateist iin (b)
argman bir giz olarak kalyor. Kalmal m? Ateist doa yasalar
nn neden hayata izin verecek biim de olduunu aklayabilir mi?
Bu sorunun yant, I. ksnn sonunda, 5. blm de aranacak. B ura
da, doa yasalarnn ahlki aklam as devreye girer: Doa yasala
r, bir biim de, ahlki failin evrim ine imkn tanmak zere hayatn
ortaya km asna izin vermitir. G elgelelim . ahlki aklama, m ak
sada ilikin aklam ann altla yatan nedensel ilikilere baml ol
duunu fark ettiim izde, skntya der. Bu erevede, teizm dn
da ahlki aklam aya bir anlam kazandram ayz. Sonuta', bu ateist
strateji baarszdr.
II.
ksm da, ateist saldrya geer ve T an n 'n n varoluuna kar
iki ahlki argman ne srer. Bunlardan birincisi (c) argmann te
pesi st diker ve teisti 6. blm de sunulacak olan u ikilem le ba
baa brakr: Ya ahlki deerler T anr'dan tamam en bam szdr ya
da T an n nn iyi olduu ve bize iyi olan yapm a iradesi verdii id
dias aslnda anlamszdr. Blm iinde ayrca teistin bu ikilemden
saknabilm esinin yollarn ele alyorum . 7. blm de, ateizmin lehi
ne en mehur argman; ktlk sorunu gndem e geliyor. Nasl olu
yor da sevgi dol ve her eye m uktedir bir Tanr yarattklarnn bir
ounun akla hayale gelm ez aclar ekm esine raz olabiliyor? Bu
soruya bulunan cazip bir zm udur: ekilen aclar T ann'nn in
sanoluna armaan ettii hakiki irade zgrlnn kanlm az so
nucudur. Bu zm biraz ayrntsna girilerek eletirilecek.
Eer teizme kar argm anlar inandrc bulm usak, iki tr ate
izmden birini seme sorunu karm za kar. Birincisi, lan r'n n la
fn bile etmez. kincisi ise daha liberal bir tutum taknr ve Tanr
2K

hakkndaki tanm layc olm ayan anlatm larn yeniden yorum lan
m asna frsat tanr.
III.
ksm , geleneksel olarak teist dinlerin teizmin lieral.doru
larnn reddedilm esi halinde varlm srdrp srdrem eyecei
meselesini ele alyor. Sorun, olgu nerm eyecek bir biim de yeni
den yorum landnda. Tanr kelamnn duygusal etkisini nasl sr
dreceini aklam aktr. 8. blm de, gerekilerle gereki olm a
yanlar arasnda bilim felsefesi zerine yrtlen tartm alara daya
narak, leistik dine kar bu realist olm ayan" yaklam ele alyo
rum. Dinsel dilin ve pratiin, harfiyen doru alnm adnda bile na
sl duygusal bir etki yarattn aklam ak-zcre, kurgularn zeri
mizde yaratt duygusal etkilerle bir benzerlik kuruyorum . 9. b
lmde, R udolf C arnapn merak uyandran bir argman tartl
yor: G ereklikte neyin var olduuna ilikin sorular bir bakma yer
sizdir ve terk edilm elidir. Nihayet, 10. blm de, lm konusuna ge
liyoruz. Yukardaki (d) argmann yeniden ifade edecek olursak;
brakn teizmi eer iinde lmden sonra hayat im kn olan herhan
gi bir dinsel bak asn terk edecek olursak, varoluun gelip ge
icilii onu gerek deerinden yoksun brakm ayacak mdr? Bu son
blmde, lm dncesinin bize verdii kederin zaman hakkndaki. zellikle de zam ann ak hakkndaki zel bir m etafizik gr
le sk skya bal olduunu ileri sryorum . Burada, lm daha
az rktc bir akbet haline getiren farkl bir zaman kavram savu
nulmaktadr.
M etafizik, insani gereklerden tam amen kopuk, irek aforizmalarn bir koleksiyonu deildir. M etafizik, aada gstereceimi
umduum gibi, dnyaya ve dnya zerinde bizim yerim ize ilikin
temel sorunlarla ilgilidir.

29

Birinci Blm

T eistik a k la m a n n snrlar

E v re n in bir n ed en i o lm a l m dr?

H iten k a n g e n e hitir.
William Shakespeare. Kral Lear

A . V A R O L U U N G Z L E R

Evren niin vardr? Canllar niin vardr? Ac ekm e vasfna haiz

akll varlklar niin vardr? Bunlar sorabileceim iz en temel soru
lardan birkadr ve iyicil bir yaratcnn varlna inanmann en ca
zip nedenlerinden biri, ateizm bu sorulara hibir yant veremezken
yaratcnn yant veriyor grnmesidir.
Ateist iin evren, olan her eydir. Evrenin dnda hibir ey
yoktur. Sonuta, evrenin varoluunun b ir nedeni olarak gsterilebi
lecek hibir ey yoktur. Bu yzden, z olarak kalan bir eyler var
dr, her ey ak deildir. Benzer biim de, ateistin asndan, haya
tn evrimi daha genel bir am aca hizmet etm ez. yle ki, hayat reF^N/Ateizn

23

me yoluyla kendini srdrm e dnda bir nedeni olmakszn, sade

ce vardr. Ayrca, evrenin kuruluunun bir biim de hayatn evrim i
ne izin verecek ekilde gereklem esi gerektii ve hayatn evrimi
iin doru koullarn nasl tam tam na gereklem i olduu, ayn
ekilde giz olarak durm aktadr. O ysa, niyetleri olan ve bu niyetleri
ni hayata geirecek snrsz gc olan bir yaratcnn var olduunu
farz ettiim iz anda, bu giz perdesi dalr.
D alr m gerekten? Teizm varoluun gizem ine yant verir mi?
Ateist, rakip ve eit oranda doyurucu yantlar verem ez mi? Bu giz
ler sahici gizler midir yoksa bir entelektel kafa karklnn
sem ptom larndan m ibarettir? Ateizm in yanl verem edii bu soru
lara leizmin yant verip verem eyecei bu kitabn birinci ksmnn
ana temasdr. nce, varolu ve evrenin doas zerindeki aknl
m zdan faydalanan, evrenin bir yaratcs olduuna ilikin etkili
ve zorlu bir argman; kozm olojik argman ele alacaz.

B. B R L K N E D E N ?

Aslnda, birden ok kozm olojik argm an vardr. Hepsinin ortak ya

n, evrenin ok genel baz zellikleri zerine yaplan bir gzlem ve
bu zelliklerin nihai bir nedeni, en azndan nihai bir aklam as ol
mas gerektii iddiasdr. rdeleyeceim iz bu argmanlarn vard
sonu, evrenin varoluunun bir nedeni olmas gerektiidir. Bu ne
den evrenin bir paras olamaz; nk o durum da kendi varoluu
na neden olan b ir eyden bahsetm i olurduk ve bu, sezgisel olarak
diyebiliriz ki, imknszdr. rnein, varsayalm ki, ben ok sayda
ki fizikinin otoritesine dayanarak, evrenin Big Bang ; yani m u
azzam younluklu neredeyse sonsuz kk bir alanda bir patlama
ile doduuna inanyorum . Bu durum da, d iyebiliriz ki, Big
B angden sonra ol^n her eyin nedeni Big B angdi. Ancak Big
Bang evren tarihinin bir paras olduundan, kastettiim iz eyin
paras olarak Big B angi evren"e dahil etm eliyiz. O halde, Big
Bang evrenin nedenidir dem ek ok hatal olacaktr; nk bu Big
Bang, Big B angin nedenidir ve her ey ondan km tr dem ekle
34

birdir. Demek ki, bir btn olarak evrenin bir nedeni varsa ayet, bu
neden Big Bang deildir.
Bu blm de kozm olojik argm ann versiyonunu ele alaca
z. Birincisine tem ci kozm olojik argm an diyeceim , nk teki
ikisi bunun deitirilm i eklidir. yle:
Temel K ozm olojik Argm an
1 Varolan her eyin bir varolu nedeni vardr.
2 Hibir ey kendi varoluunun nedeni olamaz.
3 Evren vardr.
0 halde: Evrenin, evren dnda bir varolu nedeni vardr.
Hi kimse tam tam na bu biim de bir kozm olojik argm an savun
muyor olsa da bu argm an teki, daha incelikli versiyonlara ge
mek iin faydal bir atlam a tahtas ilevi grr. A rgm an tartm a
dan nce unu kaydedelim : Evrenin varolu nedeni, yarattndan
bir kar olan akll, iyicil bir yaratcnn varlm gerektirir gr
kesin olarak bu ok ksa argm ann tesinde eyler gerektirir.
Teistin kavrad haliyle bir Tanr argm an, her biri Tanr kavray
m za yeni boyutlar katan bir dizi balantl argm an gerektirir
kukusuz. H er eye ram en, evrenin bir nedeni olduuna dair bir
argman benim sem i olm ak teizm ynnde atlm byk bir
admdr.
Kozm olojik argm anlarn ou taraftar srarl bir biim de evre
nin srf bir nedeni olm akla kalm adn, bir ilk nedeninin de oldu
unu savunur -b a k a hibir eyin neden olm ad bir eyin. Bu du
rumda tem el argm ann ilk iki ncl, yani:
1 Varolan her eyin bir varolu nedeni vardr.
2 Hibir ey kendi varoluunun nedeni olamaz.
aslnda bir ilk nedenin varlyla badamaz. nk, eer her eyin
kendi dnda bir nedeni varsa, o zaman biz kanlm az olarak ne
denleri sonu gelm ez bir biim de geriye gtrebiliriz: Ann nedeni
35

B dir, onun nedeni C dir, onun da nedeni... O halde, bir ilk nedenin
olabilirliine imkn verm ek istiyorsak, ya (1) ya da (2 )yi deitir
memiz gerekir. Ne var ki, bir nedeni olan bir ey olarak bizatihi ev
reni iine alacak biim de dikkatli olm ak kaydyla, bunlarn her bi
rini ya da ikisini birden evrenin paralaryla snrlayabiliriz. Bu du
rum da, nci (1) u hale gelir:
Varolan ve evrenin dnda olm ayan her eyin bir varolu nede
ni vardr.
Evrenin kendisinin evrenin dnda olm adn varsaydm zda
galiba mesele kalm yor. Ne var ki, ilk nclde yaptm z bu d
zeltmenin olduka keyfi grnm ek gibi bir sorunu vardr. Hem
kendisinin hem de iindeki her eyin bir nedeni olm as gereken ev
ren hakknda ne syleyebileceim izi netletirm em iz gerekir. Bu bi
ze temel argmann iki etkili eitlem esini verir.

C . Z A M A N S A L V E K 'P SE L .
K O Z M O L O JK A R G M A N L A R

O halde, her eyin bir nedeni olduuna dair birinci ncl baka na
sl dzeltebiliriz? Dorudan gzlem leyebildiim iz her eyin bir va
rolu nedeninin olduu kesinlikle doru grnyor. En azndan, bu;
bulutlar, evler, dalar, akarsular vb. iin dorudur. A ncak doru
olan bir baka ey de, bunlarn hepsinin belli bir zam anda var ol
m aya balad ve tam da nedensel aklam aya gerek duyduklar
anda; ne daha erken ne de daha ge, var olm aya baladdr. D e
mek oluyor ki, bunlar varolular nedensel aklam a gerektiren,
yalnzca belli bir zam anda var olm aya balayan eylerdir. Eer bir
ey var olm aya belli bir zam anda balam sa, o var olm adan nce
ki bir zam ana ihrct edip bu, o eyin varolu nedeninin ortaya k
t zam and diyebiliriz. A ncak bir ey her zaman varsa, o var ol
madan nceki bir zam an gsterem eyiz. Dolaysyla, her zaman var
olan eylerin nedeni yoktur. yleyse, kozm olojik argm ann taraf36

(arlarnn, birinci ncl ok daha daraltm as gerekecektir:

la Var olm aya balayan her eyin bir varolu nedeni vardr.
Ancak evren iin ne diyeceiz? Evren var olm aya balam mdr,
yoksa her zaman var olm u m udur? Big Bang teorisine gre, evre
nin bir balangc vard. Eer bundan em insek, o zaman argman,
benim zam ansal kozm olojik argm an adn vereceim daha dar bir
biimde yle formle edebiliriz:
Zam ansal kozm olojik argman
la Var olm aya balayan her eyin bir varolu nedeni vardr.
2 H ibir ey kendi varoluunun nedeni olamaz.
3a Evren var olm aya balamtr.
O hakle: Evrenin, evrenin dnda olan bir varolu nedeni var
dr.
Bylece, N iin evrenin bir nedeni olm as gerekir? sorusuna, za
mansal argm an yandalar yant verebilir: nk evrenin bir ba
langc vardr. lk nedenin zellii, balangcnn olmamas ve bu
yzden de bir nedene gerek duym am asdr. Bylelikle, nedenlerin
birbiri ardndan geriye doru gidileri de nlenebilir.
Peki, ncl (3 a)dan emin olabilir m iyiz? Varsayalm ki, Big
Bang teorisi yanltr -a k la yatkn bir varsaym dr nk, nihaye
tinde, kozm olojik teoriler son derece tartm aldr- ve bu teorinin
doruluu konusunda fizikiler arasnda evrensel bir fikir birlii ol
s a -k i durum bu d e ild ir- bile, bylesi bir fikir birlii o teoriyi do
ru yapm az. Btn bildiim iz, evrenin belki de bir balangcnn ol
mayabileceidir. Bu, iki ihtimali akla getirir: (i) Evren gemi iin
de sonsuza dek uzanr; (ii) Evren zam ansal bakm dan kapaldr, ya
ni sonludur; ne balangc ne de sonu vardr. Bu ihtim allerin ikisi de
hayal gcm z zorlaa bile, birinciyi kavram ak kinciye gre da
ha kolaydr. lk gre gre, evrenin tarihini bir izgi boyunca uza
nan ve ilki olm ayan bir olaylar dizisi olarak gsterebiliriz. Buna
37

sonsuz gem i modeli diyelim .

...S m =3> S 3 => S => S .. => St

ekil 1.1 Sonsuz gemi modeli

St belli b ir t zam annda evrende vuku bulan olaylarn hepsini an

latr. S n ise daha erken bir M zam annda vuku bulan btn olay
lar anlatr. zam annda vuku bulan olaylarn bazlarna, belki de
hepsine, r-1 zam annda vuku bulan olaylar neden olmutur. Bu an
lamda, dizinin her unsurunun kendinden nce gelen bir nedeni var
dr. Dizinin ilk unsuru olm adndan, hibir unsur nedensiz kalm a
m olur. kinci gre gre ise, aksine, evrenin tarihini bir em ber
etrafndaki bir dizi olay olarak gsterm em iz gerekir. Buna da ka
pal zam an modeli diyelim .

S,
S I

Si l .

ekil 1.2 Kapal zaman modeli

Yine, dizinin ilk unsuru yoktur; her olay ncesinde baka bir olay
vardr. A ncak, sonsuz gem i m odelinden farkl olarak, kapal za
man modeli evren tarihini ancak sonlu olarak gsterir; gem i son
38

suz olarak geriye gitm ez. G elgelelim , gem i ancak sonlu olm akla
birlikte, bir balangc da yoktur nk, diyelim S t'd en nce vuku
bulmu her olay ayn zam anda S t'd en sonra da vuku bulur. Bu ev
ren grnn basil bir benzetm esi yerin yzeyidir: Ekvator izgi
sinde kalarak, getiin yerden bir daha gem em ek kouluyla, ekva
tor zerinde bir noktadan yola karsan, seyahatin ancak sonlu bir
uzunlukta olacaktr: bunun nedeni eninde sonunda aam adn bir
engele rastlam an deil; baladn noktaya geri dnecek olnandr.
Bu benzetm enin etkisinde kalp ekil 1.2nin tarihin tekerrr
den ibaret olduunu gsterdiini sanm a yanlgsna sk dlm ektedir. Tpk yerin yzeyinde durm akszn dnersek S noktasna ge
ri dneceim izi tahayyl edebileceim iz gibi, evrenin de dnp
durduunu ve gem iteki olay dizilerini ayn srayla tekrarladn
dnebiliriz. A ncak ekil 1.2nin gsterdii ey, tarihin tekerrr
den ibaret olduu deildir. O laylar bir kere, ancak bir kere olur;
ama hibir olay ilk deildir. rnein, benim doum um u alalm.
Kapal zaman m odeli, yeniden doacak olm am deil, (kukusuz,
olduka kafa kartrc olsa da) doum um un hem grece yakn
gem i hem de gelecekte -e e r daire bykse, ok uzak bir gele
c ek te - olmasn gerektirir.
Hem sonsuz gemi m odelinde hem de kapal zam an m odelin
de, evrenin bir balangc yoktur. D olaysyla, zamansal kozm olo
jik argm an bu durum larda geerli deildir; nk evrenin var ol
maya baladna dair ncl (3a) yanllanm tr. zellikle zam an
sal argm an versiyonunun bu yolla am pirik kaderine terk ediliyor
grnm esi nedeniyle, kozm olojik argm ann baz taraftarlar birin
ci ncl bir balangc olan eylerle snrlam am ay tercih edebilir
ler. Bu snrlam ay yapm am akta belki de hakldrlar; nk yalnz
ca bir balangc olan eylerin bir varolu nedeni olacaksa, evrenin
bir balangc olm adna dair balayc bir kantn kefi bir yarat
c inancna ciddi bir darbe indirecektir.
im diye kadar yrtlen tartmay zetleyecek olursak, koz
molojik argman evrenin (ya da evrenin baz zelliklerinin) bir ne
deninin, yani T anrnm olduu sonucuna varr. Argmann daha ge
nel bir versiyonu, varolan her eyin bir nedeninin olduu nctiln39

den hareket eder. Buna dayanarak, yalnzca var olmaya balayan

eylerin nedensel terim lerle aklanm aya gerek duyacaklar ve do
laysyla evrenin eer bir balangc varsa bir nedeninin de olaca
ileri srlmtr. Bu argman sorgulanabilir mi? Evren ekil 1.1
ve 1.2'de olduu gibi resm edildii halde, hl bir nedeninin olabil
mesi m m kn miidr? Byle dnm enin bir nedeni udur: Hem
sonsuz gem i modeli hem de kapal zaman modeline gre, evren
tarihindeki her olayn bir nedeni olduu doru olm akla birlikte, bu
radan kalkarak bir biitiin olarak evrenin varoluuna nedensel bir
aklam a getirdiim iz sylenem ez. u ya da bu tikel olay niin o
zam an vuku bulm utur? sorusuna yant verebiliriz. Am a Evren
niin var olm utur sorusunu yantlayanlayz. Hangi evren gr
n benim sersek benim seyelim , bu soru geerlidir. Demek ki, hem
sonsuz gem i dnyas hem de kapal zaman dnyasnn nedensel
bir aklam as iin ak kap brakm alyz.
Peki, evrenin varoluunu gizem li klan ve bizi bir neden aray
na ilen, evrenin bir balangc olmas deilse, nedir? Bu soruya
verilen bir yanta gre, bir evrenin varoluu salt olum sal (contingent) bir meseledir. Yani, aslnda bir evren vardr v arolm asna, ama
baka trl de olabilirdi; evren olm ayabilirdi de. M utlak anlam da
hiliin olm as im knsz deildir. Ve bu. nedenleri olan eylerin bir
zelliidir; onlarn varoluu salt olum sal bir meseledir. Bu dn
ce, benim kipsc\ kozm olojik argman adn vereceim nc bir
versiyon ortaya koyarak, temel argmann ilk ncln snrlam a
nn baka bir yolunu nermektedir. (Bu balam da, kipsel szc
gelecek blm de daha yakndan bakacam z zorunluluk ve olabi
lirlik m eselelerine gnderm e yapyor.) Bu argman yledir:
K ipsel kozm olojik argman
lb Varoluu olumsal olan her eyin bir varolu nedeni vardr.
2 H ibir ey kendi varoluunun nedeni olamaz.
3b Evrenin varoluu olumsaldr.

40

O halde: Evrenin, evren dnda bir varolu nedeni vardr.

Bu ve buna benzer eyler, bazen 'olum saldan kan argm an"
olarak adlandrlr. Zamansa! argm an gibi, kipsel argman da bir
ilk nedenin varoluuna imkn verir. Ne var ki. bu durum da ilk ne
den. varoluu olum sal deil; zorunlu olan bir ey olm ak zorunda
dr. Yani, o neden asndan var olm am ak im knsz olacaktr. An
cak byle olursa, o nedensiz olabilir.
(3a)'dan farkl olarak, (3b)nin akla yatknl hibir biim de bi
limsel aratrm a sonucuna bal deildir. Bu yzden, kipsel kozm o
lojik argm ann savunulm as, sanki, zamansa! versiyona gre daha
kolaydr. Ancak 3. blm de greceim iz gibi, evrenin bir nedeni
olarak zorunlu bir varlk nosyonunun sorunlar vardr.
Demek ki, sanki nedenlerin birbiri ardna geriye doru gidile
rinden kanm ann yollar varm gibi grlyor. imdi, zamasal
ve kipsel kozm olojik argm anlarn ilk nclne bakalm.

D. l.K N C L N S O R U N L A R I

Varolmaya balayan her eyin bir varolu nedeni vardr. Bu n

cl ne kadar salam dr? G eceleyin bahem de zehirli bir mantar bi
tiyor. Ertesi sabah onu grdm de, bunun niin bittiini, daha
sonra deil de niin dn gece bittiini m erak ediyorum. Temel bi
yoloji bilgimle, toprakta sporlarn olm as gerektii yolunda akl y
rtyorum. D aha ileri giderek, zehirli m antarn bitmesi iin dn ge
ce koullarn uygun olduu -y e te rli nem olduu, iddetli bir donun
olmad ve teki nemli faktrlerin birkann da mevcut bulundu
u - sonucuna varyorum. Sporlar ayrntlaryla bilmi olsaydm,
kukusuz, dsal koullarla uyum iinde, zehirli m antarn tam da o
zamanda bitm esinden sorum lu olan baz isel fizyolojik mekaniz
malar kcfedebilirdim . G enelletirecek olursak, eyler tam ortaya
klar ncesinde oluan koullar nedeniyle varolurlar.
Bazlar bu genellem enin hi de dorulanm saylamayaca
razmda bulunacaktr; nk modern fizik, hem alom-all dzey
41

de rasgele vuku bulan baz olgularn olduunu hem de Big Bang

annda ya da ona yakn bir anda fizik yasalarnn ilemediini ve bu
yzden Big B angden neyin kacann kestirilem ez olduu sonu
cunu karmtr. O halde, bu buluun izini srerek diyebiliriz ki,
var olmaya balayan ve varolular tamamen olumsal olan; am a he
nz nedenli olm ayan eyler vardr. Ben ilk ncl bu temelde red
detm e konusunda ok dikkatli olm am z gerekliini dnyorum .
Fiziin kendisi hzl bir gelim e iindedir ve ne trden olursa olsun,
belli bir zam andaki mevcut teoriler yalnzca fizikiler arasnda tar
tm a konusu olm akla kalm az ayn zam anda daha sonraki bir tarih
te yerini bakalarna brakm aya da mahkmdur. Her halkrda,
keslirilcm ez'dcn ncdensize atlam akta acele etm em em iz gerekir.
Yasalarn kendilerinden kaynaklanan nedenlerle, hem alom -alt d
zeyde hem de Big B angde hangi yasalarn ibanda olduunu
ayrt edem eyebiliriz. Bu yzden, var olm aya balayan her eyin bir
nedeni olduu yolundaki ncle dorudan saldrm aya yeltenm ek
yerine, bu ncln otoritesinin nereden geldiini soralm. Bu yal
nzca derinlere ilem i bir kan m dr? Bir tahmin mi? Yoksa bun
dan daha te bir ey mi?
im di, her biri ncln doruluunu bildiim iz bir ey farz ede
rek aklam aya kalkan neriye bakalm. Birinci neriye gre,
biz onun doru olduunu a p rio ri olarak biliriz ve bu yzden o ana
litik olarak dorudur. kinci neriye gre, biz onun doru olduu
nu a priori olarak biliriz; am a o analitik olarak doru deildir.
ncye gre ise, biz onun doru olduunu a priori olarak bilm e
yiz; ama onu tm evarm yoluyla gzlem lerim izden karrz. Ben
bu yantn, ncln nasl bir bilgi paras saylabildiine ilikin
olas aklam alar kucakladn varsayacam. Peki, bu yantlarn
anlam nedir?
nce birinci neriye bakalm . Eer dorudan bir gzlem e ya da
deneye bal kalm akszn doruluunu kanllayabilirsek. bir eyin
a priori olarak doru olduunu biliriz. rnein, on ikilik bir grup
nesneyi altlk b ir grup nesneye katp ortaya kan grubu saymadan
on ikiyle altnn toplam nn on sekiz ettiini biliriz. Saylar sistem i
ni anladm z takdirde bylesi basit toplamalar kafadan yapabili
42

riz. K ukusuz, saylar sistem ini kavrayabilm ek iin, belki saylarla

oynayarak gerekli deneyim leri kazanm olm am z gerekir: ancak
bir kere bu kavray edindikten sonra artk aritm etik hesap yapmak
iin deneyim lere bavurm aya gerek kalm az. A rtk baz nermelerin
a priori olarak doru olduklarm biliriz; nk onlar analitik ola
rak da dorudur. Peki, analitik olarak doru olm ak ne dem ektir? Bu
konuda filozoflar arasnda baz anlam azlklar vardr. Bir yakla
ma gre, analitik dorular szcklerin anlam lar sayesinde doru
olanlardr. B ir bakasna gre, analitik dorular yadsnm alar kendi
iinde eliki yaratanlardr. (Bu tm cenin olum suzlanm as basite
o tmceden sonra deildir" dem ekle olur.) ki yaklam n da ana
litik olduunu dnd bir rnek, A naljezikler (ar kesici) ac
ya kar hassasiyeti azaltr tmcesidir. G ayet sam imi olarak, insan
larn acya kar duyarllm fazlalatran bir analjezik bulduumu
iddia ettiim i dnn. Hi kukusuz, bu durum da analjezik sz
cnn anlam n kavrayam am olurdum . ddiamn yanl olduu
nu bilirdiniz, nk "analjezik" kiinin acya kar duyarlln
azaltan bir ey anlam na gelir. ddiamn doru olup olmadn gr
mek zere laboratuvarm a gelm enize gerek yoktur. Ben insanlarn
acya duyarlln ykselten bir analjezik buldum dem ek, acya
kar duyarll azaltm ayan bir analjeziin olduu anlam na gelir
ki bu kendi iinde elikilidir.
Analiiklie ilikin iki yaklam , pek ok rnek asndan, bir
nerm enin analitik olup olm ad konusunda anlarlar. ki yakla
m da iimize yarar; am a basitlik salam ak iin ben analitik sz
cn kendi iinde elikili bir olum suzlam a anlam nda kulla
nacam.
nclm ze dnecek olursak, akla uygun olarak nclmzn
analitik bakm dan doru olduu sylenebilir mi? Hayr. Var olm a
ya balayan; am a henz nedeni olm ayan bir eylerin olduunu ya
da olabileceini sam im i olarak iddia eden birisi kendisiyle aktan
elikiye decektir. Doru, bir eyin bir neden olmakszn varlk
kazanmas dncesi kafamz ok kartrabilir nk, belli ki, o
eyin niin tam o zam an varlk kazandnn ya da aslnda niin
varlk kazandnn aklamas yaplam ayacaktr. Ancak byle bir
43

kafa karkl fikirde bir eliki bulm akla ayn deildir ve bu ka

fa karkl srf nedensiz bir eyin deneyim lere aykr olmas y
znden ortaya km olabilir.
Yukarda belirttiim gibi, eer bir ey analitik olarak doruysa,
onun a p riori olarak doru olduunu bilebiliriz. G elgeldim , a p ri
ori olarak bildiimiz: am a hibir analitik tanm mzn iine gir
meyen baz eyler olabilir. Kan geom etrik nerm elerin bu trden
olduklarn (onun analitik nitelemesi bizim iki tanmmzn ikisine
de uym uyor olsa da) dnyordu vc onlara sentetik a prio ri do
rular adn verm iti. B uradaki sentetik sadece analitik olm a
yan" anlam na geliyor. Sentetik a priori dorunun muhtemel bir r
nei. H ibir ey hem tm yle krmz hem de tm yle yeil ola
m az ifadesidir. Deneye bavurarak bunun doruluunu kantlam a
mza gerek yoktur, o halde, onun a priori olarak doru olduunu bi
liriz. Ancak doruluunun salt szcklerin anlam tarafndan m te
min edildii yoksa, Bir ey hem tmyle krmz hem de tmyle
yeildir ifadesinin kendi iinde elikili olm asndan nu geldii
ak deildir. Baka bir ifadeyle, o ifade sentetik grnyor. O hal
de. eer sentetik a priori dorular diyebileceim iz bir eyler varsa,
geriye ilk ncln byle bir doru olduu ihtimali kalyor. Bu bizi
ele aldm z ikinci neriye gtrr. Burada yle bir itiraz yapla
bilir: B ir a priori dorunun yanll diye bir ey olam az (bir eyin
hem tm yle krmz hem de tm yle yeil olmasn kavram aya a
ln bakalm ), ancak en azndan biz bir eyin nedeninin olmamas
fikrini kavrayabiliriz. Ne var ki bu. kozm olojik argman taraftarla
rn ikna etmeyecektir. D iyecekler ki, biz. bir olay nedenlerini kav
ramadan kavrayabiliriz; ancak bu, nedeni olm ayan bir olay kavra
mak deildir. G elgelelim , bu neriye, daha sonra ele alacam , ba
ka bir itiraz vardr.
Nihayet, nc nerm e iin neler syleyebiliriz? Bu nerm e
yleydi: Var olmaya balayan eylerin nedenleri olduunu biliriz,
iink biz. onu tm evarm yoluyla gzlem den karrz. te size
-h i de salam o lm ay an - bir lm evarmsal karm rnei: Oxenholm 'den W inderm ere'e hareket eden 12.20 treninin drt gn bo
yunca geciktiini gzlem ledim ve gzlemim den bu servisin her za44

na gecikm eli olduunu karyorum . Byle bir karm n baka

bir rnei de Britanya M uhafazakr P arlisinin son dn seimi ka
zanm asndan bu partinin gelecek seim i de kazanaca sonucunu
karmaktr. Bir baka rnek, siyah bir karga gzlem inden btn
kargalarn siyah olduu sonucuna varmaktr. Kukusuz, baz liimevarmsal karm lar tekilerden daha salamdr, am a hepsinin ortak
bir formu vardr. yle ki: Tmevarmsa! bir karm , belli bir sn
fn baz yeleri hakkndaki bir nclden hareketle o snfn teki
yelerinin ya bazlar ya da tamam hakknda bir sonuca gitmektir.
Demek ki, nc neri udur: eyler ve nedenlerine ilikin gzle
mimizden var olm aya balayan her eyin bir nedeni olduunu ka
rrz.
imdi, eer ilk ncl kozmolojik argm ann sonucunu destekle
yecekse, her ey evrenin kendisini kapsam aldr. Dolaysyla,
eer nc neri doru ise, deneyim im izden kalkarak evren iin
bir neden ortaya atm akla haklyz. A ncak deneylerim izden bildii
miz nedenler zaman ve uzay iinde yer alr ve bu tesadfi bir ba
lant deildir. Biz eylerin nedenleri olduunu dnrz, nk bu
eylerin niin o zaman re o yen le varlk kazandklarn aklam ak
isteriz. Bu yzden de sz konusu eyin tam ncesindeki ve yaknn
daki koullarda bu eylerin nedenlerini ararz. Baka yerlerdeki ya
da baka zam anlardaki koullar anlam l aklam alar salayamaz.
Neden-sonu ilikisi, dem ek ki, zam ansal bir kavramdr. (Belki de,
ayn zam anda uzamsal bir kavram dr da. am a burada bu konuya
girmek islem iyorum .) te neden-sonu ilikisinin bu zellii, de
neylerim iz sonucu bildiklerim izden kalkarak var olmaya balayan
her ey hakknda bir sonu karm a ilemini tehdit eder.
Zam ansal kozm olojik argm ann gerektirdii gibi, evrenin za
man iinde bir balangcnn olduunu dnelim . ihtimal var
dr. Birincisi, bizatihi zam ann bir balangc vardr; bu, evrenin
balangcna denk den bir balangtr. kincisi, evrenin balang
cndan nce sonlu bir zaman dilimi.v^rdr. ncs, evrenin ba
langcndan nce sonsuz bir zaman dilim i vardr. Eer bu ihtimal
lerin birincisi geerliyse, evrenin, en azndan bildik anlamda, bir
nedeni olam az: nk bildik anlam da bir eyin varolu nedeni o e
4?

yin tam v ar olm aya balam as ncesinde vuku bulan bir eydir.
Halbuki, zam ann balangc evrenin balangcyla rtyorsa, ev
renin var olm aya balam as ncesinde vuku bulan hibir ey ola
maz. kinci ihtimal geerliyse, var olm aya balayan her eyin bir
nedeni olduu doruysa, evrenin bir nedeni vardr. Ancak, bizatihi
zamann bir balangc olduundan, zam ann da bir nedeni olm al
dr. Halbuki, tanm gerei, zaman ncesinde hibir ey vuku bula
maz. Zam ann kendi varoluunun bir nedeni olam az ve dolaysyla
bu, var olm aya balayan her eyin bir nedeni olduu nclne bir
kar rnek oluturur. Eer nc ihtimal geerliyse, yine, evrenin
bir nedeni vardr; ama bu, bir tek sonsuz nedenler zincirinin son
eleman olacaktr. yle ki;
^vrenin balangc

...S -

S 3 =>

S - 3 = >

S =>

S '

ekil 1.3 Sonsuz gemi modelinde evrenin balangc

Neden bu byledir? Evrenin nedeni, niin kendi varoluu iin hi

bir nedene gerek duym ayan ebedi, daim bir Tanr gibi bir ey olm a
sn ki? yi de, T anrnm ya da herhangi bir baka nesnenin salt va
roluu, evrenin niin varlk kazandn nedensel olarak aklayamaz. Tanr hakknda evreni var etm e iradesi gibi bir aklam a ya
pan bir eylerin daha olm as gerekir. Tanr, evreni var etm e iradesi
ni her zaman ortaya koyar m? yleyse, evren neden daha nce ya
da sonra varlk kazanm am tr? Eer evrenin zellikle o an varlk
kazanm asnn bir nedeni varsa, o neden tam da olayn ncesinde
mevcut olan bir eydir. O halde, o an niin o nedenin mevcut oldu
unu sorm ak zorundayz ve benzer bir akl yrtm eyle, zamansal
argm ann savuturduunu dnd nedenlerin geriye doru gi
dilerine dnm ek zorundayz. Demek ki, ya ilk ncl yanltr; n
k var olm aya balayan, am a nedeni olm ayan bir ey vardr ve do
laysyla ilk ncl ya bir a p riori bilgi ya da salam bir tmevarm46

sal karm n sonucu olam az ya da ilk neden yoktur.

Bu blm de im diye kadar, tamam en zam ansal kozm olojik ar
gmann ilk ncl zerinde durduk. Peki, kipsel argmann ilk n
clne; varoluu olum sal olan her eyin bir varolu nedeni olduu
na ilikin ne syleyebiliriz? Bu belli ki, a priori olarak bildiim iz
bir ey olm ad gibi, deneyden kardm z bir ey de deildir;
ancak otoritesini nereden alm olursa olsun, bu ncl de tartm ak
ta olduum uz itirazla karlar: N cdcn-sonu ilikisi z olarak za
mansal bir kavramdr. D olaysyla, eer evrenin bir balangc oldu
u dnlyorsa, yukardaki sorunlar yine karmza kacaktr.
Kipsel ve zam ansal argm anlar arasndaki fark, kipsel argm ann
evrenin bir balangcnn olm am asna imkn veriyor olmasdr. An
cak eer evrenin bir balangc yoksa, bildik anlam da bir nedeni de
olamaz; nk hibir ey evren var olm adan nce olm u olamaz.
Kipsel argm ann bir baka sorunu daha vardr. lk ncle gre,
varoluu olum sal olan her eyin, yani var olm ayabilir de olabilen
her eyin, bir nedeni vardr. A ncak, diyelim ki, bizatihi zam an da
var olm ayabilirdi; o da ancak olum sal olarak vardr. Bylelikle,
kipsel argm ann ilk ncl bizi zam ann bir nedeni olduu sonu
cuna gtrr. H albuki, yukarda belirtildii gibi, hibir ey zaman
ncesi vuku bulam ayaca iin zamann bir nedeni olduu sylene
mez.
Sonu olarak, eer evrenin bir varolu nedeni olduu Fikri savu
nulacaksa, normal olarak faydalanm akta olduum uzdan ok farkl
bir neden anlay arttr. Ancak, adna layk olm ak iin, evrenin
nedeni, en azndan bildik nedenlerin eylere ilikin grm zde
oynadna benzer bir rol oynamaldr. En azndan, evrenin niin
var olduuna bir aklama getirm elidir. Bylesi bir aklamann
mmkn olup olm ad 3. blm n konusunu oluturuyor.
Bu blm de, neden-sonu ilikisi zerinde younlatk. Ancak
kipsel kozm olojik argman baka bir kavram , zorunluluk kavram
n da gndem e getirmekledir. im di .^u kavram a bakm ann zaman
geldi.

47

E. ZE T

Bir yaratcnn varlm savunan eski vc etkili bir argman kozm o

lojik argmandr. B iz bu argm ann, hepsi de nedensellik nosyonu
nu kullanan, versiyonunu irdeledik. Bu versiyonlarn ilki olan
temel argman, var olan her eyin bir nedeni olduu nclyle ba
lar. Bu argmann sorunu, Tanrmn bir ilk neden -b a k a bir nede
ni olm ayan bir e y - olduu dnld halde, nedenlerin sonsuz
bir biim de geriye doru sralann im a etmesidir. Ne var ki. bu
glk, eer ilk ncl bir biim de daraltrsak, giderilebilir. Bu bi
zi argmann dier iki versiyonuna gtrr. kinci versiyon, zam an
sa! versiyondur ve var olm aya balayan her eyin bir nedeni oldu
u nclnden hareket eder. Bu argm an yalnzca evrenin bir ba
langc olduunu gsterebilirse evrenin bir nedeni olduunu da gs
terir ve bunun gsterilip gsterilem eyecei konusunda baz kuku
lar vardr. Bu glkten nc versiyonla, kipsel kozm olojik arg
m anla saknlabilir; bu argman varoluu salt olumsal olan, yani ol
m ayabilir de olabilen her eyin bir nedeni olduu nclnden hare
ket eder.
Hem zamansal hem de kipsel argmann sorunu, ikisinin de ilk
nedeni zorunlu olarak bildik nedenlere hi benzemeyen bir ey ola
rak gsterm eleridir. Bizim bildiim iz neden-sonu nosyonu zaman
nosyonuyla yakndan balantldr. N edenler zamann belli bir
annda ve sonularndan nce ortaya karlar. G elgeldim , bir ilk
neden zam anla btnyle farkl bir iliki iindedir. A slnda, o kadar
farkldr ki szcn bildik anlam nda evrenin bir nedeni olduunu
syleyem eyeceim izi kabul etm ek zorunda kalrz.

F. EK O K U M A N E R L E R

Kozm olojik argmanlarn giri niteliinde bir tartmas iin bkz...

An Introduction to the Philosophy o f Religion. Brian Davies, 2. bas
k, Oxford: Oxford U niversity Press, 1993. 5. blm.
48

Birok kozm olojik argm ana ilikin klasik anlatm , St. Thom as
A quinasin be yol"udur. Bkz.. Stmnu Theologiae. Thom as Aqu
inas, Ksm I, Soru 2, Makale 3. A quinas'in eserinin ok sayda
basks vardr: rnein, Anton C. Pegis'i derledii. The Basic
Writing o f Saint Thom as Aquinas. New York. Random House,
1945.
Zam ansal argman, farkl bir isim altnda, W illiam Lane Craig'in The Kalam Cosm ological A rgum ent (Londra, M acmillan.
1979) kitabnda etrafl bir biimde tartlm ve savunulmutur.
Kalam A rapa bir szcktr ve Craig. kozm olojik argm ann iki
versiyonunu da borlu olduum uz Arap filozoflarn yazlarnda ar
gmann nasl gelitiini izliyor. Craig kitabnn byk bir blm
n. ona gre a p riori dayanaklar zerinde kurulabilecek olan, evre
nin zaman iinde bir balangcnn olduuna ilikin ikinci ncln
savunm asna ayrmtr. Kitabn baz blm leri W illiam Lane C ra
ig ve Quentin Sm ilhin Theism. Atheism and Big B ang Cosmology
(Oxford: Clarendon Press, 1993) kitabnda yeniden yaymlanmtr.
Craig. Big Bang kozm olojisinin teizmi desteklediini savunur; oy
sa Sm ilhe gre, evrenin bir nedeninin olm u olm as gerektii an
lamna geldii m ddete, Big Bang kozm olojisi ateizm i destekler.
Smith. C raigin evrenin balangcna ilikin a p rio ri argmanlarm
da eletirir.
Ayrca, bkz. C raigin The Cosm ological A rgum ent fro m Plato to
Leibniz, Londra: M acm illan, 1980. Bu kitaptan kozm olojik arg
manlarn m uazzam eitliliine ilikin net bir fikir edinebilirsiniz.
Kozm olojik argm anla gelecek blm n konusu olan zorunlu
bir varlk nosyonu arasndaki ilikinin bir tartm as iin bkz., The
Cosmological Argum ent, I.. Rowe, Princeton: Princeton University
Press, 1975, 4. bliim.
Kapal zam an modelinin icrimleri W. H. N ew ion-Stnithin The
Structure o f Time (Routlcdgc and Kegan Paul, 1980) kitabnda ir
delenmitir. Yukarda belirttiim nedenlerden dolay, imdi bana
bir ilk neden fikriyle kapal zaman mdelini uzlatrm a ynndeki
hatal bir giriim olarak ilgin gelen grler zerine bkz. Robin Le
Poidevin, Creation in a Closed U niverse ya da. H ave Physicists
F 4 0 \/A i(r n n

Disproved the Existence o f G od? , R eligious Studies, c. 27 (1991),

s. 39-48.
Kipsel argm ann nl anlatm larndan biri Leibniz tarafndan
kalem e alnan On the U ltim ate Origination o f T hing adl m aka
ledir: G. W. Leibniz, Philosophical W ritings, der. G. H. R. Parkin
son, Londra: J. M. D ent, 1973, s. 136-44. Bu argm ana scak bakan
bir yaklam iin bkz. Richard Sw inburne, The Existence o f God,
O xford: Clarendon Press, 1979, 7. blm.

50

II

Tanr zoru n lu m udur?

O a p ta l, k a v ra m a y a m u k te d ir o lm a d ey i
n a sl y re k te n s y le y e b ilird i k i?
S. Ansclm, Prostogion

A. O L A S I D N Y A L A R

Kipsel kozm olojik argm ana gre, evrenin niin var olduunu sor
ma nedenimiz evrenin olum salldr, varolm ay mantksal bir
olabilirlikse, evren olm ayabilirdi de. D olaysyla, nihai aklamas
ne olursa olsun, ilk neden olum sal olm am aldr ya da zorunlu olm a
ldr. Ama bu olum sallk, olabilirlik ve zorunluluk gibi kavram lar
(filozoflarn sylediine gre, bunlar kiplik le ilgili kavramlardr)
aklama gerektirir. Ben bu kavram lar, tartm al olduu kadar ya
rarl da olan olas dnyalar deyim i.yardm yla aklam aya ala
cam. Fikrin kayna L eibnizin yazlar olm akla birlikte, bu deyi
me felsefi yazlarda son otuz yldr giderek daha fazla rastlanmaktadr.
51

e aktiiel dnyay tanm layarak balayacaz. Aktel dnya as

lnda var olan her eyi kapsar: atom -alt paracklar, yeryz, G
ne Sistemi, btn kainat, uzay ve zaman. Elbette, biz de aktel
dnyann bir parasyz, bu yzden ona bit dnya' diyebiliriz. A k
tel dnyann eksiksiz bir tanmn yapmak -im k n sz bir u ragem ile olm u, im di olan ve gelecekle olacak her eyi anlatm ak
demektir: A y'n D nyann uydusu olduu. Roma nparatorluu'nu n geriledii ve ykld. Fransa'nn MS on drdnc yzyl
da m onariyle ynetildii, i Partisi'nin 1992 ylnda B ritanya'da
yaplan genel seim leri kaybettii, vb. imdi, bu dnya ok farkl
olabilirdi: D nya'nn yrngesinde dnen d n tane Ay olabilirdi;
Roma m paratorluu hibir zaman gerilem em i ve yklm am ola
bilirdi: Fransa on drdnc yzylda bir cum huriyet olabilirdi; Neil Kinock 1992dc babakan olabilirdi. Bu olabilirliklere farkl
olas dnyalar diyebiliriz. (u an iin, bu olas dnyalar tam ola
rak nasl kavrayabileceim iz sorusunu sonraya brakyorum . im
dilik. bu dnyalar sadece farazi durum lar hakknda sz edebilm e
nin yararl bir arac olarak dnm em iz gerekir.) teki olas dnya
lar bu dnya kadar eitli olabilir, ncak onlar belli bakmlardan
farkldr. Baz durum larda, farkllklar gz ard edilebilecek kadar
nemsizdir, bazlarnda ise muazzamdr. En liberal yaklam a gre,
olas dnyalar yelpazesini daraltan eyler ancak m antk ve m ate
matiktir: ki tutarsz nerm e hibir zaman hibir dnyada ayn an
da doru olam az; yani, ayn olas dnyada, bir ey hem geerli hem
de geersiz olam az. rnein, ben ayn dnyada, ayn zam anda hem
1.80 m. boyunda olan hem de 1.80 m. boyunda olmayan birisi ola
mam. D nyalardan birinde dom uzlarn utuunu sylem ek dom uz
larn um asnn m antksal olarak mmkn olduunu sylem enin
baka bir biimidir. Ve tm dnyalarda iki kere ikinin drt ettiini
sylem ek, iki kere ikinin drt etm esinin mantksal olarak zorunlu
olduunu sylem enin baka bir biimidir. Bu dnyalarn bir alt-birimini tanm layabiliriz ve diyelim , fizik se l olarak olas dnyalardan
bahsedebiliriz: Bu dnyada geerli olan fizik yasalaryla tpa tp ay
n yasalara tabi dnyalar.
Demek ki, bu balamda dnya szcnn, gndelik konu
52

mada sklkla yeryz ile ayn anlam da kullandm z szckten

olduka farkl bir anlam vardr. Felsefi kullanm a bir para dala
yakn olan szcn, O kendi dnyasnda yayor" ifadesindeki
anlam dr belki. Ne var ki, aklm zda tutm am z gereken nemli
nokta, dnya"nn olas dnya, eylerin alabilecei bir biim an
lamna gelmesidir.
Olas dnyalar iinde evrim in basit bitkiler dzeyine kadar iler
ledii dnyalar vardr. Bu dnyalarda hayat vardr, ama akl ve ac
ekme yoktur. Baka baz olas dnyalarda ise evren tamamen o
raktr: Bu dnyalardaki koullar hibir zam an tek hcreli organiz
malarn bile varlk kazanm asna imkn verecek kadar istikrarl ol
mamtr. Daha kasvetli baka dnyalarda ise, hibir ey yoktur: Ne
bir nesne ne g alan, yalnzca boluk. D olaysyla, varoluun giz
lerinden birini yle dile getirebiliriz: N iin tam da u, iinde yaa
dmz aktel dnya: byle bir evrende, dahas tam bir boluk ye
rine hayatn ortaya km asna izin verecek kadar istikrarl bir ev
rendeki dnya?
En azndan bazen, ne kadar farkl olabilirdik, diye dnrz.
Farkl bir grnm z olabilirdi, bir biim de daha uzun ya da da
ha ksa, daha az ya da daha ok akll olabilirdik ve hayatmzn bel
li dnm noktalarnda farkl kararlar alm olsaydk, ok farkl ey
ler yapyor olabilirdik. Sk sk yle dndm z olur: Keke
unu yapm asaydn! Bu olabilirlikler, sadece bu dnyada deil;
ayn zam anda, bu dnyada sahip olduum uz vasflarm zla baka
baz dnyalarda da var olabileceim iz anlam na gelir. Bu dnyada
bir felsefeci olsam da, baka bir dnyada hareket yasalarn bulan
kii, bir bakasnda C osi Fan Ttte'nin bestecisi, bir dierinde Aya
ilk ayak basan insanm. Bu ifadelerin benim ar m egalom anyakln gsterdiini dnyorsanz ayet, unu belirtm eliyim ki, bu
dnyada sahip olduum herhangi bir olaanst vasfmdan dolay
deil; sadece mantksal bakmdan m m kn olm alarndan dolay,
ben teki dnyalarda onlar olurum. Bu anlam da, siz de baka bir
dnyada A ya ilk ayak basan insansn*/.
yle dnyor olabilirsiniz: Son derece ak ve net sorular
sis perdesi arkasna gizlem ek zere belki zararsz, ama hi de ak
53

layc olm ayan bir jargonu kafam za gre tutturm u gidiyoruz. Za

rarszlna gelince: baz yazarlar olas dnyalar nosyonuna tmden
kar karlar ve biz de aslnda bu blm de bundan sonra deyimi
kullanrken dikkatli olm am z gerekliini gz nnde bulunduraca
z. O labilirliin gerek doasn aklam ak yerine, bu kavramdan
baka biim lerde sz etm i olsak bile, deyim yine de ok yararldr
veT an rnn varlna ilikin en ilgin ve kark argm anlardan bi
rini -o n to lo jik arg m an - anlam am z asndan zel bir deeri var
dr.

B. O N T O L O J K A R G M A N

K ozm olojik argm an gibi, ontolojik argm ann da birok biimi

vardr. A ncak hepsinin ortak yan, Tanr kavram nn ne ifade ettii
ni anlarsak; ancak o zam an 'T a m T nn tanmn anlarsak, T anrnn
gerekten var olduunu kabul etm em iz gerekir. Bu blm de, arg
mann Sl. Anselm tarafndan sunulan orijinal versiyonunu ele ala
caz. Argmann olas dnyalar kavram n aktan kullanan daha
yakn tarihli versiyonlar bir sonraki altbalkta irdelenecek.
P roslogion'da, Anselm T anry daha by tasavvur edile
m eyen olarak tanmlar. Ateist bile byle bir eye ilikin bir kavra
yn olduunu, Tanrnn en azndan zihnim izde var olduunu ka
bul etmelidir. Ateistin zerinde srarla durduu ey, gereklikte hi
bir eyin, zihnim izden bam sz olarak var olan bu kavram a denk
dmediidir. Am a A nselm , ateistin kendisiyle elitiini dnr.
Eer Tanr sadece zihnim izde, bir kavram olarak varsa, yleyse da
ha byk bir varl, yani gerekten var olan bir varl dnebili
riz. Ancak o zam an, Tanrdan byk bir eyi dnm oluruz, ki
bu tanm gerei imknszdr. O halde. Tanr srf zihnim izde deil,
gereklikte de vardr.

54

O ntolojik Argm an
1 Tanr, ya yalnzca zihnim izde ya da hem zihnim izde hem de
gereklikle vardr.
2 G ereklikte var olan bir ey salt zihinde var olandan daha b
yktr.'
3 Eer Tanr sadece zihinlerim izde var olsayd, gereklikte da
ha byk bir eyin var olduunu dnebiliyor olmalydk.
4 H albuki, T a n n dan byk hibir eyi kavrayam ayz.
O halde: Tanr sadece zihinde deil, gereklikte de vardr.
Eer bu argm an geerliyse. Tanrnn aktel olarak var olduun
dan ok daha kesin bir sonuca varabiliriz. A nselm in gsterm eye
alt ey, T an rfn n varoluunu inkr etm ekle, ateist (aptal)
kendisiyle eliir; nk bir ey hem daha by tasavvur edile
m ez olup hem de var olm am azlk edem ez. Ancak, Tanr tanm ge
rei daha by tasavvur edilem eyen olduundan, O nun var ol
duu analitik olarak dorudur (bkz., 1. blm ). Ve, btn analitik
dorular zorunlu da olduundan -b tiin olas dnyalar iin geerli
olduundan- T a n n nn var olduu zorunlu olarak dorudur. Yani,
O 'nun var olm am as m m kn deildir. Bu ilgin bir sonutur; n
k ontolojik argm ann kipsel kozm olojik argm an desteklem ek
zere nasl kullanlacan gsterir. Evren salt olum sal olduundan,
(kipsel kozm olojik argm ana gre) bir neden gerektirir. imdi, ya
bu neden kendisi nedenlidir ya',da zorunlu olarak var olan bir ey
dir, dolaysyla neden gerektirm ez. Evrenin nedeni nosyonu, sorun
lu bir nosyondur am a yine de evrenin niin var olduuna ilikin
belli bir nihai aklamann', daha baka bir ey gerektirm eyen bir
aklamann olmas gerektii hissine kaplrz. O ntolojik argma
nn gsterm eye alt gibi, biz de zorunlu olarak var olan bir
Janr'nn olduunu gsterirsek, kozm olojik argm ann ileri srd
ilk nedeni tem ellendirm i oluruz. Zorunlu bir varlk aklamay
gerektirmez. Bylelikle, iki argman 5aha sk kenetlenir: OnoloBuradaki byklk, aada aklanaca gibi, stn, "yetkin, etkin, daha
h'lgiir, daha ahlkl anlamnda kullanlmaktadr, (.n.)

55

jik argm an zorunlu b irT a n rnn varlm kantlarken, kozm olojik

argm an bu fikrin nasl uygulanabileceini gsterir. Ama ontolojik
argm an geerli midir?
A rgm anda bir eylerin ters gittii uradan bellidir ki. eer ba
arl olsayd, T anrdan baka ok eitli eylerin varln kantla
m akta kullanlabilirdi. rnein, "daha kts tasavvur edilem eycnc ilikin bir fikrim var. A nselm in m antn izlediimizde,
gerekten var olan kt bir ey salt zihnim izde var olan bir kt
eyden daha ktdr. O halde, daha kts tasavvur edilem eyen
kesinlikle gerekten var olmaldr. Harika, belki de dorudur ve bu
olsa olsa bir eytan'n olm as gerektiini gsterir. Ancak biz oriji
nal argm ann ok sayda kt taklidini de retebiliriz. Tasavvur
edilebilir a t grltc eyi ele alalm: Eer Anseln haklysa, o da
var olm aldr; nk aksi halde tamamen sessizlie gmlrd! Bu
yolla dnyay akla hayale sm az her trden kendilikle doldurabili
riz. K ukusuz, bunu yapm aya gerekten hakkm z olamaz. (Benzer
bir itiraz bu yolla en kusursuz adann varoluunu kantlayabilece
im ize iaret eden, A nselm 'in bir ada olan G aunllo tarafndan
dile getirilm itir.) Bu bize argm ann, kesin olarak yanl olduunu
gsterm ez. Yalnzca bir eylerin ters gittiine ilikin kukumuzu
pekitirir. O ntolojik argmann bu kt taklitlerinden daha salam
tem ellere oturduunu gsterm ek iin, A nselm in bykle zg
bir eylerin olduunu gsterm esi gerekir.
yleyse, im di argm anda hi tartm asz can alc bir rol olan
byklk nosyonunu ele alalm . Bir eyin baka bir eyden byk
olduunu sylem ek tam olarak ne anlam a gelir? Eskiden beri Tanrya aLfedilen vasflar dnerek, bir eyin eer daha glyse
(daha ok eyi yapabiliyor ya da yaptklarn daha etkin olarak ya
pabiliyorsa), daha bilgiliyse ve ahlki bakm dan daha stnse, ba
ka bir eyden daha byk olduu sylenebilir. Bunu anladk diye
lim, ancak bunu ontolojik argm ann ncl (2) ve (3 )te bahsi ge
en nesnelere nasl uygulayacam z hi de ak deildir. G erek
likte var olan bir eyin salt zihinde var olan bir eyden daha byk
olm as hangi anlam da dorudur?
Bu soruya yant vermeden nce, sal zihinde var olacak eye
56

ilikin daha ak olm am z gerekir. Eer bir ey benim zihnim de ise

ona ilikin bir fikrim var demektir. Bir fikir bir temsildir, tpk bir
portrenin bir kiinin izilm i bir temsili olduu gibi. (Ne var ki, bu
benzetmeyi ok arya gtrm em eliyiz: K astettiim , bir fikrin salt
zihinsel bir resim olduu deildir.) Fikir, bir nesneyi temsil eder ya
da en azndan temsil etlii dnlr. im di, ihtimal ki. dnyada o
temsile denk den hibir nesne, tpk bir tablo olarak grnen e
yin aslnda srf hayai rn bir ekil olabilecei gibi, temsilin fiilen
temsil etlii hibir ey yoktur. Demek ki. srf zihnimde var olan bir
ey. benim i, dnyada hibir eye denk dm eyen trden bir e
yin temsili anlam na gelir. Bu yzden, belki de Anselm gereklen
var olan bir Tanr'nn srf zihninde var olan bir T anrdan daha b
yk olduunu sylerken, tpk portresi izilen bir kiinin portrenin
kendisinden byk (yani, daha ok ey bilir, daha ok ey yapabi
lir) olmas gibi, T anr'nn herhangi bir Tanr tem silinden byk ol
duunu sylyor. Bu elbette dorudur; nk hibir tablo ya da
benzeri bir tem sil, kukusuz dnem ez ya da eylem ler yapamaz.
Ancak bu A nselm in kafasndakilerlc kar karya getirilem ez,
nk o T anr'y dndnde kesinlikle T anry kendisinin bir
zihinsel durum u olarak ya da beynindeki bir uyar olarak dnm e
mitir. Anselm. Tanry bilen ve eyleyen bir kii olarak dnm
olsa gerektir. Dahas, eer ncl (2) ve (3) gerek bir Tanr ile Tanrnn bir temsilini kyaslyorsa, argm andan bu sonu da kmaz.
Yani, bir gerek Tanrnn herhangi bir tem silinden byk olaca
n, aslnda byle bir T anr'nn olduunu kabul etm eksizin, kabul
edemeyiz. Btn bunlarn anlatt ey, v aro lan olarak T anry d
ndm de, var olann belli bir tem silini dnm yor olduumdur. Ancak bunu tespit etm ek iin bir argm ana gerek yoktur. De
mek ki. Anselm zihinde var olan Tanrdan sz ederken, bizatihi fi
kirden, en azndan fikir temsil anlam na geldii m ddete, bah
sediyor olamaz; bahsettii olsa olsa fikrin, tem silin, nevin fikri, ne
yin temsili olduudur. Ancak im di de karm za bir sorun kyor
nk, Tanr yalnzca zihinde, bir l'ikf olarak varsa, dnyada o fik
rin denk decei hibir ev yoktur, yle ki, gerekten var olan bir
Tanr ile yalnzca zihinde var olan bir Tanr arasnda kyaslama
57

yapm aya bile giriem eyiz; nk zihindeki Tanr hibir eydir.

Bu glkten kurtulabilm ek iin, hayali -y a da k u rg u sal- bir
nesne nosyonunu ie katm ak zorundayz. Bu, tm fikirlerin ya da
teki tem sillerin bir nesneyi temsil ettiini sylem em izi salar. Ba
zlar gerek bir nesneyi, dnyada var olan bir nesneyi temsil eder.
tekiler salt kurgusal bir nesneyi temsil eder. Bylelikle, K ralie 1.
Elizabeth hakkndaki fikrim, o artk yaam yor olsa da, gerek bir
nesneyi temsil eder; am a N arniann Beyaz Cads salt kurgusal bir
nesneyi temsil eder. G erek bir nesneden farkl olarak, kurgusal ya
da hayali bir nesne sahip olduu tem sil/tasavvur edilen btn vasf
lara sahiptir. Artk A nselm 'in temel meselesini u ekilde yeniden
kalem e alabiliriz: G erek bir Tanr sal kurgusal bir T anrdan daha
byktr. Ne var ki, kurgusal bir nesneyle kurgusal bir nesnenin
temsili arasndaki ayrm dndm zde, bu iddiay kabul etm e
miz iin hibir neden yoktur. Kurgusal Tanr, kukusuz, sadece bir
kurgu iinde var olur. Ancak o kurgu iimle, (eer varsa) gereklik
te var olan Tanr kadar gl, bilgili ve iyidir. nk, yukarda sy
lediim iz gibi, kurgusal bir nesne sahip olduu gsterilen btn va
sflara sahiptir. Biz T a n n y akla hayale sabilen en byk ey ola
rak gsteriyorsak, bu tem silin denk dt kurgusal nesne (yeri
gelm iken, temsilin denk dt gerek bir nesnenin de olduunu
gz ard etm iyoruz) zorunlu olarak akla hayale sabilen en byk
varlk olur. Ancak, bu byleyse. gerekten v ar olan bir T anrnn
salt kurgusal bir T a n n dan byk olduu iddias batan yanltr. O
halde, zetlersek: ncl (2) ve (3), ya gerek bir nesne ile o nesne
nin bir tem sili arasnda, doru olan; am a argm andaki sonucu ver
meyen, yersiz bir kyaslam a yapar ya da bu ncller yanltr.
Varlan bu sonu, argm ann ve argm ana itirazm zn, farkl te
rimlerle, olas dnyalar nosyonunu kullanarak, yeniden ifade edil
mesine yardm c olabilir. Kukusuz, A nselm in kendisi argmann
byle kavram yordu; am a ben yine de onun grlerini olas dn
yalar diline uyarlam akla, anlam sz bir biim de arpttm dn
myorum. Argm an bu terim lerle yeniden ifade etm ekteki ama,
itirazmz temsil ve temsil nesneleri hakknda (en azndan aktan)
sz etmeden basite dile getirm eyi salamaktr.
58

Farz edin ki, Tanr en azndan zihinlerim izde vardr ya da

Bizim bir Tanr fikrim iz vardr yerine. Tanr en azndan birtakm
olas dnyalarda vardr diyoruz. Ve farz edin ki, Tanr'yi daha b
y dnlem eyen" olarak tanm lam ak yerine, olas her dnya
daki her nesneden daha byk olan" diye tanm lyoruz. Demek ki,
A nselm in akl yrtm e tarzn u biim de toparlayabiliriz: Ya Tan
r sadece teki olas dnyalarda vardr ya da O aktel dnyada da
vardr. Eer O srf teki dnyalarda varsa, iinde yaadm z bu
aktel dnyada daha byk bir varlk dnebiliriz. Aktel olarak
var olan bir varlk salt olas bir varlktan daha byktr. Halbuki.
Tanr tanm gerei her eyden zorunlu olarak daha byiik olduun
dan, O aktel dnyada var olsa gerektir.
Bu argm ann neresi yanltr? Farz edelim ki. byklk bak
mndan iki nesne, A ile B arasnda bir karlatrm a yapyoruz. Eer
A ile B ayn dnyadaysalar, en azndan ilkesel olarak, hibir g
lkle karlamayz. Yapacamz yalnzca hangisinin daha gl,
vb. olduunu belirlemektir. Ancak argm an bizden farkl dnyalar
daki nesneleri, aktel nesnelerle salt olas nesneleri karlatrm a
mz islemektedir. u halde, eer A bir dnyada, B ise baka bir
dnyada var oluyorsa; Ann, Ann var olduu dnyada B nin var
olduu dnyadaki B den daha byk olup olm adn belirlem ek
zorundayz. D em ek ki, eer Zeus, var olduu dnyalarda, Chaplin'in var olduu dnyalardaki Charlie C haplinden daha gl, da
ha bilgili vb. ise -k u k u su z Charlie C haplinin aktel olarak var ol
duu dnyada Zeus y o k tu r- Z eu sun C harlie C haplinden daha b
yk olduunu syleyebiliriz. im di, T anry olas her dnyadaki
baka her nesneden daha byk olan diye tanm lam tk. Bunun
anlam, var olduu dnyalarda T anrnn o nesnelerin var olduu
dnyalardaki baka her nesneden daha gl, bilgili vb. olduudur.
G elgeldim , aktel dnyada var olan bir Tanrnn salt baka bir ola
s dnyada var olan bir Tanrdan daha byk olduunu sylemek
kesinlikle anlam szdr; nk bunun anlam udur: Aktel olarak
var olan bir Tanr kendi var olduu dnyalarda, var olduu dnya
lardaki salt olas b irT a n rdan byktr . Bu, hi tartmasz yan1lr. Aktel bir Tanr bu dnyada her eye gc yeten, her eyi bi59

!en. kusursuz iyidir. Sal olas bir Tanr ise baka dnyalarda her e
ye gc yelen, her eyi bilen, kusursuz iyidir. Byklk bakm n
dan, aralarnda fark yokiur.
Kukusuz. srarla denebilir ki. bizim ilgilendiimiz aklel dn
yadaki byklktr ve Tanr" derken biz bu dnyadaki en byk
eyi kastediyoruz. A ncak, o zaman da, bu anlamdaki T a n rfntn
ABD B akan'ndan fark kalm ayabilir ki, hi de her eye gc ye
ten. her eyi bilen ve kusursuz iyi olmaz.
G eerlilik ve doru ncllere sahiplik bakm ndan, bu argm a
n iler klabilm enin tek yolu, aklel varoluu byklk nosyonu
iinde dnebilm ektir ki, g gibi, o varolu da byk denen e
yi yapan bir vasf olsun. O zaman kolaylkla olas en byk eyin
aktel olarak da var olm as gerektii sylenebilir, ama hibir ateist
byle bir byklk anlay tem elinde yaplan bir Tanr tanm n ka
bul etmeyecektir.

C . K P S E L O N T O L O J K A R G M A N

D aha nce, kipsel biim iyle kozm olojik argm ann ontolojik arg
manla doal olarak birlikte yrdklerini ileri srmtk. Kipsel
kozm olojik argm ana gre, tm olum sal eylerin bir nedeni vardr.
Eer bu doruysa, herhangi b ir ilk -y a n i, nedensiz- neden, eer
byle bir ey varsa, olum sal olam az: O zorunlu olarak var olm al
dr. imdi, eer ontolojik argm an salam olsayd, gerekten de.
zorunlu olarak var olan, bu nedenle ilk neden roln yerine getire
bilen ve evrenin nihai aklam asn yapabilen bir varlk olacakt.
Ne yazk ki, bir nceki blm de ele aldm z ontolojik argman
salam deildir. A ncak, eer bir ilk neden olsayd, zorunlu olarak,
btn olas dnyalarda var olurdu" fikrini ileri gtrelim. Burada
matem atiksel bir benzetm e vardr. ki kere iki drt eder tr arit
metik nerm eler sklkla zorunlu dorularn paradigmalik rnei
olarak kullanlr. Yani, genelde byle bir nerm enin yanl olm as
nn m m kn olm ad savunulur. imdi, ounluu deilse bile,
felsefecilerin belli bir blm aritm etik nerm elerin doruluunun
60

saylarn gerekliini gerektirdiini savunur. O halde, tpk Libe

ral Dem okrat taraftarlarn ou seim lere katld" nermesinin
doruluu insanlarn varln gerektirdii gibi, "iki kere iki drt
eder" nerm esi de, teoriye gre, saylarn varln gerektirir. Bu
saylar. asa gibi gzlem leyebileceim iz som ut kendilikler (enrity)
olarak deil; zaman ve mekn dnda var olan, soyut kendilikler
olarak dnlr. Ancak, soyut olsalar da, som ut nesneler kadar
gerektirler. im di, eer bu teori doruysa ve aritm etik nerm eler
zorunlu olarak doruysa, buradan kan sonu, saylarn zorunlu
olarak var olduklardr: Onlar aritm etik nerm elerin doru olduu
her dnyada, yani tm dnyalarda var olurlar. Burada, Tanr ile
benzetme yledir: Saylarn gereklii teorisinin doru olup olm a
dna ilikin kesin bir ey syleyem em i olsak bile, eer saylar
varsa, onlar aritm etik nerm elerin doruluu iin gerekli oldukla
rndan. zorunlu olarak var olduklar sonucuna varabiliriz. Yani,
eer onlar aktel dnyada varsa, tm dnyalarda da vardr. Benzer
biimde, T anrmn var olup olm adndan em in deilsek bile, eer
Tanr aktel dnyada varsa, tm teki dnyalarda da var olduu da
dorudur.
Ya da anlalabilir bir dnce zinciri baka biim lerde akar gi
der. N ihayetinde, yle grnyor ki, T anrnn aslnda aktel dn
yada var olduuna ilikin im diye kadar sylenenlerden hibiri ate
ist iin kabul edilebilir olamaz. Sylenenlerin hepsi, Tanrn, eer
varsa, olum sal bir varlk olmaddr. Bunun anlam udur: O salt
olas bir nesne olam az. Zira, bu dnyada olm asa bile, bir baka
dnyada T anrnn var olduunu farz edin. Tanr, yalnzca bazla
rnda yokken bazlarnda varolm as nedeniyle, o dnyada, olumsal
bir varlk olacaktr. O sal olumsal olam ayacandan, ya tm dn
yalarda olm al ya da hi olmamaldr. Yani, O ya zorunlu olarak
vardr ya da var olm as imknszdr. Bu yzden, Tanrnn var ol
mas mm knse, zorunlu olarak vardr. Eer O herhangi bir olas
dnyada varsa, tm dnyalarda var olur ve dolaysyla bu aktel
dnyada da vardr. Bu dnce zincirmi daha teye uzatabilir m i
yiz? Pekl, denebilir ki, Tanrnn var olm as hi tartm asz m m
kndr, nk nihayetinde, O 'nun varo ld u u fikrinde herhangi bir
61

eliki grem eyiz. Ama, eer O nun var olm as m m knse ve O

salt olum sal bir nesne olam azsa, dem ek ki O zorunlu olarak vardr.
Ve eer zorunlu olarak varsa, aktel olarak da vardr. Burada ontolojik argm ann baka bir versiyonunu gryoruz; nceki blm de
grdm z argman gibi, Tanrnn varln Tanrnm tanm n
dan karan bir argman gryoruz. Bu ikinci versiyon zorunluluk
ve olabilirlik nosyonlarn aka kullandndan, biz buna kipsel
ontolojik argman diyebiliriz. Bu argman en basit yle ifade
edebiliriz:
K ipsel ontolojik argman
1 E er T a n n nn var olmas m m knse, zorunlu olarak Tanr
vardr.
2 T anrnm var olmas mmkndr.
0 halde: Zorunlu olarak Tanr vardr.
ncl (1), T a n n nn srf olum sal bir varlk olam ayaca ilkesinden
kar, (2) ise Tanr vardr nerm esinin kendi iinde elikili ol
m am asndan. Buradaki varsaym a gre, zorunlu dorular analitik
dorulardr ve zorunlu yanllklar, yani doru olm alar mm kn
olmayan nerm eler ise anaiitik yanllklardr, yani kendi iinde e
likilidirler. Analitik bir yanllk olmayan herhangi bir nerm e, bu
varsaym a gre, m uhtem elen dorudur. D em ek ki (2), farazi olarak
dorudur; nk Tanr vardr tmcesi analitik olarak yanl deil
dir. A ncak zorunlu doru/yanln analitik doru/yanlla ayn oldu
u fikri argman asndan pek de hayrl olmayan sonular verir,
nk ateizm iin ontolojik argm ann ayna imgesi olan bir kipsel
argm an kurabiliriz:
K ipsel ateist argman
1 Eer Tanrnn var olm as m m knse, zorunlu olarak Tanr
vardr.
2 aT anrnn var olm am as mmkndr.
62

O halele (2a'dan): Tanrnn zorunlu olarak var olduu doru de

ildir.
O halde: Tanrnn var olm as m m kn deildir.
(2a) argm anna gre, T anr'nn var olm ad fikri kendi iinde e
likili deildir ve kendisiyle elim eyen m uhtemel dorudur. D ola
ysyla, (2a)dan ilk kan sonucu yle ifade edebiliriz: Eer Tan
r baz olas dnyalarda var olm uyorsa, aklr ki, Tanrnn btn
dnyalarda v a ro ld u u doru olam az. kinci sonu, ilke gerei, (1)
ve ilk sonutan kar. yle: p yleyse q" ve q doru deildir
nerm elerinin ortak sonucu p doru deildir nerm esini gerekli
klar.
Her iki argm ann ilk ncl ayndr. G rlyor ki bu. Tanrnn
ya zorunlu ya da im knsz olduu iddiasyla ayndr. Teist iddias
n, Tanrnn var olmas tartm asz m m kn olduundan, O nun
zorunlu olarak olm as gerektii biim inde srdrr. Buna karn,
ateist ise,T an rnn v arolm am as tartm asz mm kn olduundan,
O 'nun im knsz olm as gerektiini iddia eder. Belki de. ayn ilk n
clden hareket ettikleri ve ilkinin ikinci ncl tekinin ikinci n
cl ile eliir grnm ediinden, iki argm ann bylesine farkl so
nular verm esi artcdr. A slnda, (2) ile (2a) eliir, ancak yal
nzca ilk ncln doru olduunu varsaydm zda. Baka bir ifa
deyle (1), (2) ve (2a) hep birlikte doru olamaz: Birlikte tutarsz bir
dizi olutururlar. Ama eer tm zorunlu dorular analitik ise, hem
(2) hem de (2a) dorudur. Bu yzden, biz ya zorunlu dorulukla
analitik doruluu zdeletirm eyi ya da ilk ncl reddetmeliyiz.
Bu tespitlere biraz daha yakndan bakalm. Farz edelim ki. tm
zorunlu dorular analitiktir. Dem ek ki, analitik olmayan hibir ey
zorunlu doru deildir. im di, Tann vardr nermesini ele alalm.
Bu analitik m idir? H ayr (ama bu aada gsterilecek). Bu yzden,
zorunlu bir doruluk deildir. Buradan. Tanrnn var olmamasnn
mmkn olduu sonucu kar. O halde kipsel ateist argmann n
cl (2a)s dorudur. imdi de Tanr yoktur nermesini ele ala
lm. Bu analitik midir? Hayr. Dolaysyla bu zorunlu bir doru degtldir, bu durum da Tanrnn var olmas m m kn ve kipsel ontolo63

jik argm ann ncl (2 )si dorudur. u halde, eer zorunlu tm

doruluklar analitikse, hem (2) hem de (2a) dorudur. imdi, eer
ikisi de doru ise (1) doru olamaz; nk (1), (2) ve (2a) hep bir
likle Tanrmn hem var olduu hem de var olm ad anlam na gelir.
Demek ki, biz ya (1)i ya da tm zorunlu doruluklarn analitik ol
duu fikrini reddedeceiz.
Bu sonuca baka bir yolla da ulaabiliriz. Yukarda dedik ki, ilk
ncl gerekten T anrnn ya zorunlu ya da im knsz olduu iddi
asna eittir. u halde, eer zorunlu doruluk/yanllk, analitik
doruluk/yanllk anlam na geliyorsa, "Tanr ya zorunlu ya da im
knszdr" dem ek Tanr vard r' nermesi ya analitik olarak doru
ya da analitik olarak yanltr" dem ekle birdir. A m a Tanr vardr
ne analitik olarak doru ne de analitik olarak yanltr, u halde (1)
yanltr ya da analitik olm ayan zorunlu doruluklar olabilir. A n
cak. eer analitik olm ayan zorunlu doruluklar olabiliyorsa, arlk
(2)'nin mi yoksa (2a)nn m doru olduunu bilemeyiz.
Ne var ki. burada ok aceleci davranm adk m? Belki de, Tan
r vardr" analitik olarak dorudur (ya da analitik olarak yanltr).
Aslnda, eer salam sa, ontolojik argman -h em Anselmci hem de
kipsel versiyonlaryla- Tanr vardr nerm esinin analitik olarak
doru olduunu kantlayacaktr. N e yazk ki, daha nce grd
mz gibi. A nselm ci argm an baarl olam am tr ve kipsel arg
mann salam l tam da burada zerinde durduum uz meseledir.
Dem ek ki. leistin Tanr vardr nerm esinin analitik olarak doru
olduunu dnebilm ek iin baka baz nedenlere ihtiyac vardr.
Am a eer bu iyi bir neden olursa, ontolojik argm ana da zaten ge
rek kalm az. Peki, ateistin konumu nedir? Baz ateistler, aslnda,
Tanr vardr nerm esinin analitik olarak yanl olduunu savu
nur. Halbuki, tekrar syleyelim , eer nedenleri iyi nedenlerse, yu
kardaki kipsel ateist argm ana gerek yoktur.
zel olarak, u ihtim aller karm za kyor:
Tanr vardr, kipsel ontolojik argmann saladndan ba
ka nedenlerle analitik olarak dorudur, bu yzden kipsel on
tolojik argm ana gerek yoktur.
64

2 Tanr vardr analitik olarak yanltr, hu yzden kipsel ontolojik argm ann ncl (2)'si yanltr.
3 "Tanr vardr ne analitik olarak doru ne de analitik olarak
yanltr vc zorunlu doruluk analitik dorulukla ayn oldu
undan. ncl (1) yanltr.
4 Zorunlu doruluk analitik dorulukla ayn deildir, bu yz
den biz ne T an n 'n n var olm asnn m m kn olduunu ne de
T anrnn var olm am asnn m m kn olduunu syleyebiliriz.
Baka bir ifadeyle, kipsel onolojik argm ann m yoksa kip
sel ateist argmann m doru olduunu bilem eyiz.
Hesaba kalm ayabileceim iz bir ihtimal de kipsel otolojik argm a
nn hem salam hem de T a n n nn varl bakm ndan gereksiz ol
mayan bir argman olmasdr. Ak ki. o zaman teist, konum unu sa
vunmak iin o argm ana dayanam az.

D . T A N R I V E K P S E L G E R E K L K

imdiye kadar, zorunlu bir varlk olarak Tanr fikrini irdeledik: ama
zorunluluun gerekte ne olduu m eselesiyle yzlem edik. Burada
sz edilen zorunluluk m antksal zorunluluktur; yani, m evcut en
salam zorunluluk tr. D enebilir ki, sadece mantksal zorunlu bir
varln varoluu aklam a gerektirm ez. O lum sal bir varlk iin, var
olmayabilecei halde niin var olduunu sorabiliriz. Zorunlu bir
varlk iin ise bu soruyu soram ayz, nk onun olmayabilecei
doru deildir. Deildir de, mantksal balam dan zorunlu bir varlk
nedir? im diye kadar, zorunlu olarak doru nerm eleri yanl ol
malar m m kn olm ayan, yani btn olas dnyalarda doru olan
nermeler olarak tanm ladk. Peki, zorunlu olarak doru nerm eler
*le zorunlu varlklar ya da nesneler arasnda ne tr bir iliki vardr?
Zorunlu bir varlk fikri anlaml m d r? ,Ve olas dnyalar, tam ola
rak. nedir? Biz bunlar argm anlar ifade etm ekte ve itirazlar dile
getirmekte bir ara olarak rahatlkla kullandk; ama olas dnyala
rn ne anlam a geldiini aklam adk. Blmn bu altbalnda, bu
r^ON/Aieifln

sorulara eilecek ve zel bir zorunluluk teorisinin ilgin teolojik

sorunlar karp karm adn greceiz.
D ilbilim teorisi adn vereceim iz bir gre gre, zorunluluk
basite dilin bir zelliidir. Doruluklar srf kullandm z szck
lerden gelen belli tm celer vardr. Bylelikle, rnein, H ibir olobur et yem ez' tmcesi otobur"un anlam nedeniyle zorunlu olarak
dorudur. Et yiyen hibir eye otobur diyemeyiz. Byle bir nerm e,
1. blm de tanm lanan iki anlam da da analitik olarak dorudur; y a
ni. nerm e szcklerin anlam lar sayesinde dorudur ve her trden
inkr bir elikidir. Dem ek ki, dilbilim teorisine gre, tm zorunlu
doruluklar analitiktir; bu, yukarda zerinde durduum uz bir yak
lamdr. Bu teoriye gre zorunluluu bir biimde bizatihi dnyann
bir znitelii olarak dnm ek hataldr, nk zorunluluk; tanm
lanan eye deil, tanm lam ann kendisine aittir. Sonu olarak, olas
dnyalardan sz elm ek gerekte hibir eye hibir deer katmad
gibi, dilin zelliklerine gre aklanam ayan hibir eyi aklam az.
u halde. Tanry zorunlu bir varlk olarak nitelemek ne anlam a
gelir? Dilbilim teorisi, eer bu nitelem eye bir anlam kazandracak
sa, onu Tanr vardr nerm esi analitik olarak dorudur iddias
na denk bir ey olarak almaldr.
Daha nce de grdm z gibi, teistlerin Tanry zorunlu bir
varlk olarak dnm ek iin yle belli baz nedenleri vardr ki; san
ki byle bir varlk salt olumsal bir evrene nihai bir aklam a getir
me ilevini yerine getirm ektedir ve bu aklam a, Peki t varln
var olm am ak yerine niin var olduunu aklayan nedir? sorusunu
engeller. Am a bu; teisti Tanr vardr nerm esinin analitik olarak
doru olduu fikrine gtrm ez. Belki de, bu aklam aya gre Tar'n n olm ayabileceini dnm ek elikili deildir. Her eye ra
men. teist Tanrnn var olm asnn yine de zorunlu olduunda srar
edebilir. Bylesi bir anlay dilbilim teorisinin reddidir, nk ana
litik olm ayan baz zorunlu doruluklar kabul eder. D iyebiliriz ki,
Tanr vardr" zorunlu olarak dorudur; am a doruluunun nedeni
Tanr szcnn anlam deildir. O zorunlu olarak dorudur;
nk zorunlu, baka trl olm u olam ayacak durum lar anlatr.
Yani, gereklikteki bir ey tm ceye zorunluluk verir.
66

Bu izgiyi izleyecek olursak, bir noktada gereklikte tmceye

zorunluluk bahedenin ne olduu sorusunun yantna varrz. Bir
nermenin zorunlu olarak doru olduu, iink onun zorunlu olan
durumlar anlattn sylem enin hibir sakncas yoktur: ama bu
bizi yine aklanm am bir zorunluluk nosyonuyla ba baa brakr.
O halde, olas dnyalara tekrar bakalm. N ihayetinde, bu dnyalar
ie yarar bir deyim den ok te eyler deil m iydi? K ipsel gereki
lie gre, bunlar yararl bir deyimin ok tesindedir: Bunlar ger
ekliin paralardr. Kipsel gereki bu dnyay eit olarak gerek
ve som ut olas birok dnyadan sadece biri olarak grr. Ne var ki.
biz bu leki dnyalara uzamsal ve zamansa! tam bir ayrlk yzn
den eriem eyiz. Yani, bu dnyann herhangi bir teki dnya ile zmansal ya da m eknsal ilikisi yoktur. D nyadaki hibir zaman,
herhangi bir teki dnyadaki herhangi bir zam andan ne erken ne de
getir, ezam anl da deildir. Bu dnyada hibir yer herhangi bir
leki dnyadaki herhangi bir yerden herhangi b ir uzaklkta deildir.
Dnyalarn birbirlerinden bu yaltlm l iki dnyay ayr yapan
eydir. Bu ayn zam anda iki eyin ayn dnyada olm asnn ne anla
ma geldiini de aklar: Ayn dnyada olanlar birbirleriyle zamansal ve m eknsal iliki iindedir. Bu yzden, biz N apolyon ve Gandi ile ayn dnyadayz. Olas varlklar olarak, bizim kadar gerek
olsalar da, biz N icholas Nickleby ve M inotaur'un ait olduu dn
yaya ait deiliz.
Kipse! gerekilik bize olabilirliklerin neler olduunu, yani te
ki dnyalarda karm za kabilecek durum lar anlatr. Zorunlu bir
durum her olas dnyada karm za kan durum dur. Kipsel gerek
ilik, nerm eleri gereklikte zorunlu olarak doru ya da zorunlu
olarak yanl yapan eyi de aa karr. G elgelelim , nesnelerin ba
z zelliklerinin tesadfi olduu fikri konusunda baz glkler do
urur. Felsefi yazlar kalem e alma zelliim in olm as, bunun yeri
ne baka bir ey olabilirdim anlam nda, tesadfidir. Bunu olas dn
yalar dilinde sylem enin yolu, baz olas dnyalarda, bir felsefeci
olmadm sylemektir. Bu benim Birden ok dnyada var oldu
um anlam na gelir. Ancak, eer kipsel gerekilik doruysa, bu
dnyadaki zaman ve mekna bal olduum uzdan, birden fazla
67

dnyada var olam ayz. E er A zamansal ve meknsal olarak B ile

ilikili deilse, her .biri bir ve ayn nesne olamaz. Ancak eer A bir
dnyada B ise baka bir dnyadaysa da zamansal ve meknsal ola
rak birbirlcriyle ilikisizdir. Dolaysyla, hibir ey birden ok dn
yada olam az. Kipsel gerekilerin benim sedii zm e gre ben
herhangi bir dnyada deil bu dnyada olsam da, teki dnyalarda
emsallerim vardr; yani, belli bakm lardan bana ok benzeyen, ama
baka bakm lardan benzem eyen bireyler vardr. Bylelikle, baz
teki dnyalarda bana o dnyadaki herhangi bir nesneden daha ok
benzeyen; am a benden farkl olarak. Rus ar olan bir em salim var
dr. Baka bir dnyada Rus ar olan bir em salim in olm as, bir za
m anlar Rus ar olm u olabileceim i dorular.
Ne yazk ki. bu zorunlu bir varlk nosyonu asndan sorunlar do
urur; nk zorunlu bir varlk tm dnyalarda var olan bir varlk
tr. Herhangi bir varlk en ok bir dnyada bulunabileceinden, kip
sel gereki tabloya gre, zorunlu bir varlk denebilecek bir ey yok
tur. Ne var ki, biz burada var olan her eyin zaman ve mekn iinde
var olduklarn varsayyoruz. Bu varsaym sorgulanabilir mi? Belki
de zorunlu bir varlk, zaman ve mekn iinde var olmayan bir var
lktr. A m a bu, kipsel gerekilerin bir dnyada olm ann ne anlama
geldiine ilikin anlaylarna uymaz. Eer bir dnyada olmak o
dnyann zam an ve m ekn iinde olm aksa, zaman ve m eknn d
ndaki varlklar hibir dnyada var olm az. Ve btn olas dnyala
rn toplam gereklikte olan her eyse, hibir dnyada olmayan bir
varlk gerek deildir. Daha kts, o bir im knsz varlktr.
Bunun Tanr asndan yaratt sonular nelerdir? G rnen o
ki, eer kipsel gereki tablo doruysa, teisl bir am azla kar kar
yadr; nk ya Tanr zaman ve m ekn iinde vardr ya da zaman
ve mekn dnda (aksi halde hi var olam az). Eer O zam an ve
mekn iindeyse, bir dnyadan daha fazlasnda var olamaz. Dola
ysyla, zorunlu bir varlk deildir. Buna karn, eer Tanr zaman
ve mekn dndaysa, hibir dnyada var olam az. Dolaysyla, im
knsz bir varlktr. G rnd kadaryla, yollarn hangisine girer
sek girelim , zorunlu bir Tanr fikrini kipsel gerekilikle badat
ranlayz.
68

Teisl yol zorunlu bir Tanr fikrini yle savunur: H ibir ey bir
den ok dnyada var olam azsa da, her dnyada her eye gc ye
ten, her eyi bilen ve kusursuz, iyi bir varlk olabilir. Yani, her dn
yada, ayn Tanr olm asa da, bir Tanr vardr. teki dnyalardaki
Tanrlar aktel T anrnn em salleridir. Bu anlam da, T anr vardr
zorunlu bir doruluktur. zm kesinlikle tutarldr ve en azndan
zorunlu bir Tanr fikrini m uhafaza eder, am a pek ikna edici deil.
rnein, tapnm a nesnesi ne olabilir? Ya varoluu olumsal bir ey
dir (bu dnyada bulunan Tanr) ya da paral bir varlktr (btn
olas dnyalardaki Tanr em sallerinin bir toplam). ki ihtimalde de,
tapnma nesnesi yekvcut, zorunlu bir nesne gibi grnmez. Daha
s, teistin dnd Tanr tm gerekliin bal olduu varlk ola
caktr. Oysa, bu aktel dnyada var olan Tanr o varlk deildir;
nk byle olursa O srf bu dnyann varoluundan sorumlu ola
caktr; oysa gereklii oluturan sonsuz sayda baka dnyalar var
dr. Ayn ekilde, T anrnn hibir em sali tm gerekliin bal ol
duu bir varlk deildir. Ve Tanr em sallerinin saysn ne kadar art
trrsak arttralm , yine tek bir varla ulaam ayz.
Kipsel gerekilie sorun karan, mantksal olarak zorunlu bir
varlk olarak Tanr fikri deildir yalnzca, Tanr olum sal bir varlk
bile olsa, biz hl aktel deil olas durum lar balam nda Tanr
hakknda konum ak isteyebiliriz. Ya da, leistlerin syledii gibi,
Tanrmn her eye gc yeten, her eyi bilen ve kusursuz iyi olm a
snn zorunlu olduunu; bunlarn T anr'nm asli zellikleri olduu
nu sylem ek isteyebiliriz. Olas dnyalar erevesinde, Tanr var
olduu her dnyada her eye gc yeten, her eyi bilen kusursuz
iyidir. Ancak bu akla T anrnn birden ok dnyada var olduunu
getirir. Kipsel gerekilerin baka dnyalarda em salleri olan Tanr
yorumu, yukarda belirtilen nedenlerle, teisti ikna etm ekten uzaktr.
Btn bunlar, teisti kipsel gereki konum da karlalan g
lkler kadar skntya sokm ayabilir. Belki de, em saller fikrine (bu
fikrin zellikle teistin bana bela kesildiini gsterm i olmama
ramen) bir biim de kar klabilir. Kipsel gerekiliin baz ho
olmayan sonulara vardn sylem ek kesinlikle dorudur; nk,
fok bir olas dnyada olm asa bile, eer her olabilirlik gerekleirse,
69

o zaman srf her eye gc yeten iyicil b irT a n n nn deil; ayn za

manda bir dizi ktcl, duyarsz ve etkisiz Tanrnn gerekliini
kabul etm ek zorunda kalrz. Kipsel gerekilik bir teizm versiyo
nunu destekler; am a bu, zellikle grotesk bir teizmdir.
Eer kipsel gerekilii reddedeceksek, zorunluluun sadece
dilin bir zellii olm ayp dnyann bir paras olabileceini akla
ma abasn terk etm ek zorundayz. Bundan sonraki blm de, teist
asndan zorunlu bir varlk nosyonunun vazgeilm ezliini kabul
etsek bile, bu nosyonun vaat ettii nedensel aklayclk roln y e
rine getirem eyeceini ileri sreceim.

E. Z E T

Otolojik argm an T anr'nn varln basite T a n rfn n anlam nn

bir zm lem esi yoluyla kantlam aya alr. Bu blm de argm a
nn iki versiyonu ele alnd. Bunlardan biri St. Anselm tarafndan
ifade edilm itir ve T anry daha by dnlem eyen ey ola
rak tanmlar. Argm an, gereklikte var olan, bir eyin srf zihinde
var olan bir eyden byk olduunu savunur. Biz, gereklikte var
olan bir eyle yalnzca zihinde var olan eyi karlatrm ann ne an-'
lama geldiini aka belirledikten sonra, ncln yanl olduunu
grdk. kinci argm an kiosel versiyondur; bu versiyon, zorunlu
luk nosyonunun anlam m aklar ve Tanrnn salt olum sal bir var
lk olam ayaca -e e r O nun var olmas m m knse, O zorunlu ola
rak v ard r- nclnden hareket eder. Bu argmann sorunlar daha
karm aktr; am a bu sorunlar zorunlu doruluun analitik doru
lukla ayn olup olm ad konusu etrafnda dner. Eer aynysa, ilk
ncln sorunlar vardr. Eer deilse, T an rfn n varoluunun en
azndan m m kn olduu nclnn doruluunu kantlam ann
hibir yolu yoktur.
Zorunluluk nosyonunu irdelerken, olas dnyalar deyim i gnde
me geldi. Bu faydal bir deyim olm akla birlikte, grld ki, deyi
min gereki bir yorum u, yani teki olas dnyalar gerek gren
yorum u, geleneksel teizmle gerilimli bir iliki iindedir.
70

F. EK O K U M A N E R L E R

Elelircl m akalelerle birlikte. A nsclm in ontolojik argman zerine

yazdklar iin iyi bir kaynak olarak bkz. John H ick ve A. C. McGill
(der.). The M any-faced Argument: Recent Studies on the O ntholo
gical Argum ent fo r the Existence o f G od, Londra: M acm illan, 1968.
Bu argm ann farkl bir versiyonu D escares'n M ed itations'unun
beincisinde bulunabilir. Bkz. Donald A. Cress (der.). Rene D escar
tes, Discourse on M ethod and M editations on First Philosophy, 3.
bask, Indianapolis: Hackctt Publishing Com pany, 1993.
A nsclm in argm anna giri niteliinde bir tartm a iin bkz.
William L. Row e, Philosophy o f Religion: An Introduction, Bel
mont: W adsworth Publishing Company. 1978, 3. blm. Jonathan
Barnes, The O ntological Argum ent (Londra, M acm illan. 1972) ki
tabnda konuyu daha ayrntl ele almtr.
Temeldeki drtler z olarak ayn olm akla birlikle, bu blmde
ele alnandan bir biim de daha karm ak olan argm ann kipsel
versiyonu Alvin Plantinga, tarafndan The Nature o f N ecessity (Ox
ford: Clarendon Press, 1974, 10. blm ) kitabnda sunulm u ve sa
vunulmutur. Plantinga A nselm in argm ann da tartr ve olas
dnyalar deyim ine gre yorumlar. ki argm an da ayrntl bir bi
imde John M ackie taralndan The M iracle o f Theism (Oxford: Ox
ford University Press, 1982) kitabnn 3. blm nde eletirilmitir.
Kipsel sylem e eitli yaklam larn kolay anlalr bir zetini
Stephen R ead'in Thinking About Logic (Oxford: O xford University
Press, 1994) kitabnn 4. blm nde bulabilirsiniz. David Lewis
olas dnyalar hakkndaki gerekiliin bilinen kaynadr ve kip
sel gerekiliin etrafl ve derinlikli bir savunusunu On the Plura
lity o f Worlds (Oxford: Blackwell, 1986) kitabnda vermitir. Bir
ok evren teorisini -k ip sel realizmin fizikideki k arl- destek
leyen fiziksel argm anlar ksaca P. C. W. D aviesin, The A cciden
tal Universe (Cambridge: Cam bridge U niversity Press, 1982) kita
bnda ele alnmtr.

71

III

Evrenin bir a k la m a s ola bilir mi?

...b a k a tirl d eil d e . n iin yle o lm a s g e re k ti in e ilikin

in an d rc b ir n ed en o lm a k sz n , h i b ir o lg u n u n gerek' ya
d a v a r o lm a d n a , h i b ir-t m c e n in d.oru ya d a y a n l o la
m a y a c a n a in an rz. H a lb u k i, o u k e z b u n e d e n le r bizim
b ile m e y e c e im iz ey lerd ir.
. G o ttfrie d W ilh elm v o n L c ib n iz , M o n a d o lo g y

A. S IR A D A N B R A IK L A M A

Birinci blm e u tespitle baladk: Teizm evrenin niin var oldu

unu aklar grnr; stne stlk, grnd kadaryla rakip bir
aklam a da yoktur. rtk varsaym , evrenin varoluunun aklan
mas gereken bir ey olduudur. Ancak gerekten yle midir? Yok
sa, teizm bir aklam a getirm eye girim ekle hata m yapyor? Bu
blm de iki argm an tartacaz: Birincisine gre, evrenin varo
luu Tanrya gnderm e yapm ayan ok sradan terim lerle aklana
bilir; kincisine gre ise, evrenin varoluunun brakn nedensel bir
aklam asn, nedensel bir aklam a benzeri bir ey bile yaplam az.
nce, sradan aklam a. u ana kadar, olas dnyalar bahsine ol
72

duka altk. imdi arlk byle bir bahsin tem eldeki Evren niin
vardr?" sorum uza ok basit, aslnda hayal krc olacak kadar basit
bir yanta imkn verdiini gsterm ek istiyorum. G elg eld im , bu
aklamann nasl ilediini grm ek iin, sorum uzu u ekilde ye
niden ifade etm ek zorundayz: "A ktel dnya niin bir evreni ba
rndran dnyadr? A klam a" ise yle: Tm olas dnyalar d i
zisi mantksal olabilirliin btn ufkunu tem sil eder. M antksal ola
rak mmkn her ey bir dnyada ya da baz olas dnyalarda do
ru olacaktr. Bir evrenin varoluu kesinlikle m m kndr, nk ev
ren akteldir. Sonu olarak, hepsi deilse bile, baz olas dnyalar
bir evren barndrr. Nasl buras" dediim izde, szck bir biim
de iinde olduum uz yere iaret ediyorsa, ne zam an aktel dnya"
ifadesini ktllansak. bu deyim bir biim de iinde olduum uz dnya
ya iaret eder. Bu yzden, Niin bu dnya bir evren barndran
dnyadr? dem ek. Niin iinde yer aldm dnya bir evreni ba
rndran dnyadr? dem ekle birdir ve grnen o ki, bu soruya ya
nt vermenin anlam yoktur. nk, hi kukusuz, iinde yer ald
m dnya bir evreni barndran bir dnya olm ak zorundadr. Soru
nun kendisi yant batan ngrr.
Basit bir benzetm e bu argman anlam am za yardm c olur. Farz
edin ki, yz odal bir iyerinin odalarnn birinde oturuyorsunuz. Bu
odalarn bazlarnda insanlar var. bazlarnda yok. Bu durum zeri
ne dnyor ve soruyorsunuz: Bu odada niin birilcri var? Ya
nt bulmak hi de zor deil. Bu oda"nn anlam n ele alalm . "Bu
oda" ile hangi odann kastedilm i olduu aka konum acnn ye
rine baldr. D iyebiliriz ki, bu oda sadece benim bulunduum
da" anlam na gelir. Bu odada niin birileri var? sorusu ise iin
de bulunduum bu odada niin insan var?" dem ektir ki, sorunun
samal hemen grlr. inde bulunduum uz herhangi bir oda
'p so fa c to iinde insan olan bir odadr, dolaysyla bu anlam da bu
odada birilerinin olduu "bu oda ifadesi ile kastedilen eyin ksa
bir zeti tesinde aklam aya gerek duymaz. Ayn ekilde, aktel
dnyann bir evreni iermesi, aktel dinya" ile kastedilen eyin
bir zeti yaplarak, gayet sradan bir biim de yantlanmtr.
f-er bu doru aklam a ise. daha baka aklam a gereksizdir.
73

Varoluun gizem i sz konusu olduu mddete, icizm sadece de

tro p 'tur, yani fazlalk. A ncak kukusuz aklama doru olam ayacak
kadar iyidir. Peki, yanll nerededir? D enebilir ki, bu odann
anlam na gre aklam a bu odann niin bo bir oda olm adna
ilikin enform atif bir aklam ay geersiz klmaz. Bu odann niin
bo olm ad sorulduunda, bir dosyay bulmam islendii iin bu
odada gezindiim i syleyerek yanl verebilirim. Ama oda benzet
mesiyle yaplan bu sradan aklam ann en kuku uyandran yan i
yeri ile olas dnyalar loplam arasndaki benzetmedir. indeki
eyler dnda, bir oday binadaki eki doksan dokuz odadan ay
ran hibir ey yoktur. Bununla, hepsinin boyutlarnn ayn olduu
nu ya da benzer biim lerde dendiini deil, tek tek her odann
teki kadar gerek olduunu kastediyorum. Bu oda benim her
naslsa iinde olduum odadr. Ama bu dnya, elbette, teki tm
olas dnyalardan ok farkldr. Bu dnya, bu aktel dnya, gerek
dnyadr; tm tekiler salt fanteziler, sadece soyut olabilirliklerdir.
"Bu oda"nm ve burasnn, konum acya rtk bir gnderm e yap
tna katlabiliriz; am a aktel dnya kesinlikle byle bir gnder
me yapm az. Dolaysyla, aktel dnya niin bir evreni barndrr?
sorusu kuku gtren iinde bulunduum dnya niin bir evren
barndrr? sorusu deil; gerek olan bir dnya niin bir evrenibarndrr? biim inde, soruyu soranla hibir ilikisi olm ayan bir
sorudur. Bu sorunun yant kesinlikle tzsel bir aklam a gerektirir.
Ne var ki, dnyalarla ihan arasndaki benzetm enin yersiz ka
mad bir teori vardr; 2. blm de tarttm z kipsel gereki te
ori. Bu teoriye gre, btn dnyalar eit olarak gerektir ve aktel
dnya sadece her naslsa insanlarn yerletii bir dnyadr. D olay
syla. eer kipsel gerekilik doruysa, evrenin varoluuna ilikin
gerekten herhangi bir giz yoktur. te bu nokta, kipsel gerekili
in teizm e glkler kard ok saydaki durum dan biridir. A n
cak gizin zlm esi iin denecek bedel ok yksektir: G ereklie
ilikin tartm al ve sezgilere ters den bir kavray. Olabilirlik
hakkndaki sezgisel kavraym z koruyacak olursak, gizem bylesine kolaylkla zlem ez. Demek ki, temel varolu sorunlarn ge
ersiz klan olas dnyalar deyimi deil; bu deyimin tartmal bir
74

yorumudur. G elg eld im , evrenin varoluunun tzsel hibir akla

masnn olm ad anlam na gelen baka bir argm an da vardr; im
di bu argman ele alalm.

B. N E D E N L E R V E N E D E N S E L A IK L A M A L A R

Kozmolojik argm an tanm am z, bize evrenin nedensiz bir nede

ni nosyonunun kukulu bir nosyon olduunu gsterdi. Ama teist,
bir eyin hiten var olmas fikriyle bu kukum uzu istismar etmeyi
srdrebilir. Evren hl aklam aya ihtiya duyar. Ve, evrenin bir
nedeni zorunlu olarak bildik nedenlerden ok farkl olacaksa da,
en azndan evrenin nedensel aklam asna benzer bir ey ortaya
karr. Evrenin bir nedene ihtiya duyduunu dndm z m d
dete, leizme kaplm aktan kurtulam ayacaz. Ne var ki, benim bu
rada sylem ek islediim, teizm neden szcnn geni anla
mnda, evrenin bir nedenini gsterebilse de, bunun bize evrenin ne
densel aklamas diyebileceim iz bir ey salam addr. Bu tuhaf
bir iddia gibi grlebilir. N ihayetinde, nedensel aklam a dedii
miz ey bir neden gsterm ekten baka nedir ki? Basit bir rnek far
k gsterecektir.
Diyelim ki, kom unun evinden ykselen dum anlan grdnz ve
toplanan kalabaln iinden binlerinden durum u aklam asn isli
yorsunuz. Eer biri size kom unuzun evinden dum anlar ykseldi
ini; nk ieride duman karan bir olay olduunu sylerse, cnfom aif olm asa da, sylenen kesinlikle dorudur. A ncak eer gz
lemci duman karan olay yerine, eyalarn yanm asndan bah
sederse. aklam a ie yarar, enform atif bir aklam a olur: Size yal
nzca dumana bakarak bilem eyeceiniz bir eyler sylenm i oldu.
Bylelikle, iyi bir nedensel aklam ann tam as gereken bir zel
liini syleyebiliriz; Byle bir aklam a, sonucun anlatlm asyla el
de edilemeyen enform asyonu ierm esi^anlam nda, sahiden enfortnaif olmaldr.
E nform aiflik yeterli m idir? Farz e d e lim ki g z le m c i, dum an aran Bir o layn vuku bulduu ya da ierid e yanan bir ey a n n o l
75

duu yerine, evi baz akrabalarn ziyaret ettiini sylem i olsun.

Bununla, kukusuz, size sadece dum ana bakarak bilem eyeceiniz
bir ey sylenm i oldu; ama eer sz konusu akrabalarn aslnda
mirastan yoksun brakldklarn ve eyalar bu akrabalarn yakt
n bilm iyorsanz, sylenenler aklnz biraz kartracaktr. Bildik
dnyada akraba ziyaretiyle dum an kmas (sigara dum an dnda,
yani) arasnda genel bir balant yoktur. Dolaysyla, gzlem cinin
akraba ziyaretinden bahsetm esi dum ann grlm esini zorunlu ola
rak anlalr hale getirm eyecektir. Sylenenin olay anlalr klp
klm am as izleyicinin arkaplana ilikin enform asyonuna baldr.
Demek ki. iyi bir nedensel aklam ann ikinci zellii genellem e
lerle balantsdr. Baka bir rnek alalm . Klor ve hidrojen kar
m dolu kapal bir kabn gne na m aruz kalm asnn laboratuvardaki patlamay akladn dnyorsak, bunun nedeni gne
na m aruz kalm klor ve hidrojen karm ile patlam a arasnda
genel bir balant olduunu dnyor olmamzdr. En tem elinde,
aklam a yle olur: A, B 'yi aklar; nk A tiir olaylar hemen
her zaman B tr olaylarla birlikte vuku bulur. Daha karm ak ak
lamalar byk saylarda genellem elere dayanr: A, B 'yi aklar;
nk genellikle A tr olaylar, genellikle B tr olaylar eliinde
grlen C tr olaylarla birlikte vuku bulur. rnein, karm n g
ne na m aruz kalm as (A ), patlamay (B) aklar; nk gne
nda, klor ve hidrojen etkileim e girerek hidrojen-kloridi (C t
r olay) oluturur ve klorla hidrojen atom larnn balanm as byk
m iktarda bir enerji aa karr.
Nedensel aklam ann amac sz konusu olguyu anlalr klm a
s, daha az artc ya da gizem li hale getirmesidir. B ir aklam a
mz varsa, daha sonra bizi neyin beklediini biliriz (ya da bilmek
iin daha iyi bir konum da oluruz). Ancak bir durum a baka bir du
rumun nedeni olarak iaret etm ek yetm ez. Nedenin anlatm biimi,
aklam ann iyi mi yoksa kt m olduunu belirler. Baz anlatm
larda, neden ve sonu baz olaylarla baka trden olaylar arasnda
genel bir balanty gsterecektir. Baka anlatm larda ise, neden ve
sonu genel bir balant rnei oluturm ayacaktr (tpk, rnein,
yukardaki nedeni yeil renkli bir gazn zerine gne nn d
76

m esi olarak akladmzda olduu gibi). O hlde. iyi nedensel

aklamann baka bir zelliini yle tanm laytbiliriz: Nedenleri
yle bir anlatm am z gerekir ki anlatm o tr ecUnlerle sonucunda
grlen trden olaylararasnda genel bir b a lan r ortaya karsn.
Kabul edilecei gibi tezi nedensel aklam alar desine karm ak
tr ki genelletirilem eder. Bu durum larda, akknalar genel ba
lantlara ilikin olmayn ksmi aklam alara dayaacaktr.
imdi, evrenin bir ilk neden' nedeniyle ortya kt fikrini
ele alalm. Bu kusursz bir doru olabilir, ama br aklam a olarak
sfrdr: Bir neden oldu dnda ilk neden hakkda hibir ey an
latmaz. Bu, evden dman ykseliyor, nk itride duman ka
ran bir olay vuku bulyor dem ekle ayn diizeytedir. Evrenin bir
nedenine iaret etm ek ancak neden hakknda fzladan bir enfor
masyon veriyor ve bcvlece evreni -b e lk i de, tilel bir zelliini
anlalr klyorsa bir klama olacaktr. O halde.srf bir ilk neden
ileri srmek iyi bir nedensel aklam ann ilk artn yerine getirm e
mitir.
yleyse, ilk neder hakknda daha baka eyer sylediimizi,
belli vasflarn saydnz farz edin. yle olsa lile. iyi bir neden
sel aklam a benzeri Hr ey yapmay um ut edebiir m iyiz? Neden
sel aklamann ikinci artn, iyi nedensel akkmann doru ge
nellemeler rettiini dinelim . N edensel aklanas olan bir dn
ya kaotik bir dnya olmaz: Doa yasalaryla sk ukya snrlanm
bir dnya olur. Nedensel genellem eler sadece b yasalarn yans
malardr: Yani, bu genellemeler tem el yasalarnvarl yznden
dorudur. O halde, nedensel aklam ann arkasnla yasalar vardr.
Ama, sra bir btn olrak evrenin aklam asna geldiinde, akla
mamz gereken eyin bir parasn da bizatihi yaslarn varl olu
turur. Bu yzden, evrenin varoluunu aklam ak ii hibir yasadan
medet umamayz. Sou olarak, evrenin aklanas yasalara da
yandrlamaz. Nedensel aklama byle bir arkapina gerek duydu
undan, evrenin nedensel bir aklam as yaplamtz.
Baz felsefeciler neden-sonu ilikisiyle yaslar arasndaki bir
balant zerinde srarla dururlar. Yani, aklam . hakkndaki her
hangi bir dnceden tamamen bam sz olarak, lir tr olay baka
77

tr bir olayla balantlandran yasalar olm adka, bu iki olay neden

ve sonu olarak ilikili grlem ez. Bu sanki, bir nceki paragrafta
tartlanlara benzer nedenlerle, brakn nedensel bir aklam ay,
evrenin bir nedeninin olam ayacan sylem ek anlam na gelir.
nk, grnd kadaryla, eer nedensellik, yasalar gerektiri
yorsa ve eer evrenden sorum lu olan her kimse, yasalardan da so
rumlu olduundan, o ey bildik anlam da bir neden olamaz. Ancak,
bu glkten syrlm ak iin, teisl doa yasalaryla doa yasas ol
m ayanlar ayrm na gidebilir. Doa yasalar evrendeki nedensellii
yneten yasalardr ve varolm alar aklam a gerektirir. Doa yasas
olmayan yasalar ise T anrn ileriyle evrenin varoluunu balatladran yasalardr. Kabul edilecei gibi, doa yasas olmayan ya
salara vkf olam ayz; am a kendi bana bu, bizi evrenin varoluu
nun bir nedeninden bahsetm ekten alkoym az. G elgelelim , bu bizim
evrenin varoluuna ilikin nedensel bir aklam adan sz etmem izi
engeller, nk biz ancak hakknda bir eyler bildiim iz eylere
bavurarak bir eyleri anlalr klabiliriz. Demek ki, nedensel ak
lama doa yasalarna baldr.
G ene de evrenin farkl trden b ir aklam as; doa yasalarna
dayanm ayan bir aklam a ihtim ali ortadan kalkmamtr. Bu dn
ce aina olduum uz, doa yasalarna gre yaplan bilim sel akla
madan bam sz olan ve teislin evrenin hem varoluunu hem de zniteliklerini aklam ak iin bavurabilecei bir tr aklam ann da
ha olduunu savunan Richard Sw inburne tarafndan ileri srlm
tr. O buna kiisel aklam a der.

C . K S E L A IK L A M A

Tanr'run Varl kitabnda Sw inburne kiisel aklamay bir fail ve

o failin niyetlerine gre aklam a olarak tanmlar. rnein, im bi
me m akinesinin m utfakta ne ii olduunu, kahvaltya geldiimde
tam ir edeceim i hatrlam ak iin koyduum u syleyerek aklaya
bilirim. Bu aklam adan daha doal bir ey yoktur. Byle bir ak
lama. nedensel deil; ereksel a k la m a -y an i, m aksada gre akla
78

m a-k ateg o risin e girer. Nedensel aklam ada, bir eyin kendisinden
ncekine iaret ederiz. im bim e m akinesinin m evcudiyetinin ne
densel bir aklam as nceki akam benim yaptklarm n basit bir
anlatm yla ilgili olabilir: Bahedeki barakadan onu aldm , bahe
kapsn atm .... vb. Daha ayrntl bir nedensel aklam a bireysel
beden hareketlerim in ve bu hareketleri douran beyin srelerinin
bir anlatmn gerektirebilir. Ereksel aklam ada ise tersine, bir e
yin tek bana ncesine deil hedefine; yneldii am aca da iaret
ederiz. im bim e m akinesinin mutfakla bulunuunun ereksel, ya
ni yapm ak istediim eye gre aklam as, herhangi bir ayrntl
nedensel aklam adan tam am en bam sz olarak anlalr bir eydir.
Dahas, ereksel aklam a nedensel aklam ann yapm ad bir eyi
yapar: im bime makinesini mutfaa alma eylem im i aklclatrr.
Ne var ki, 5. blm de greceim iz gibi, liim ereksel aklam alar bi
linli failler gerektirm edii gibi, bu yzden tm ereksel aklam a
lar da kiisel deildir.
Teizm ve yalnzca teizm. evrenin kiisel bir aklam asn yapar.
Teisl, evrenin niin var olduu sorusunu, evrenin bir evren olsun
diye niyet eden Tanr tarafndan m eydana getirildiini syleyerek
aklayabilir. Ya da belki asl niyet, bir evrenin var olm asna zorun
lu olarak yol aacak bir durum u gerekletirm ekti. Elbette iyi ak
lamann artlarn yerine getirir bu. Enform aiiftir ve rasyonel faille
rin hareket tarzyla ilgili genel ilkelere dayanr. Sorun, bu bildik
aklama biim ini evren rneine meru bir biim de geniletip genilctemeyeceimizdir.
Kiisel aklam ada can alc nosyon niyet nosyonudur. imdi,
gnbirlik karm za kt haliyle, niyetler eylem lerin nedenleri
dir. Bu, niyetlere gre yaplan aklam ann ayn zam anda nedensel
aklama da olduunu sylem ek deildir. Yukarda belirtildii gibi,
niyetler biim olarak farkldr ve anlaym zda farkl roller stle
nirler. Yine de, niyetler nedenleri oluturur: O nlar bakalarnda de
il de belli faillerde, belli zamanlarda_plan bir eydir ve onlar te
ki koullarla bir araya geldiinde sz konusu sonucu meydana gerirler. Sw inburne buna, niyetlerin, en azandan her zaman, vuku
bulan" zihinsel olaylar olm adklar tem elinde itiraz eder: Niyetler,
79

ani hr ac saplanm as gibidir; belli bir zam anda m eydana gelen ve

tamam en bilincinde olduum uz oluum lar deil. Ama neden olarak
grm ek iin niyetleri vuku bulan olaylar olarak dnm ek zorunda
deiliz. Niyetleri belli biim lerde davranm a huyu olarak dnebi
liriz. nsanlara kar nazik olm a niyetim zihnimin bir kesinde
sakladm bir ey. bir gn benim sem eye bilinli olarak karar ver
diim bir ey olmayabilir. O sadece insanlara kar davranm da
ortaya kan, benim le ilikili bir eydir. O hl davranm n (tek
nedeni olm asa bile) bir nedenidir: Niyet her zaman ortada grn
meyen. am a sz konusu davran ncesinde ortaya kan bir koul
dur.
Eer niyetler szcn bildik anlam nda nedenler oluyorsa, bir
yaratcnn niyetinin evrenin varoluunu aklayabileceini ileri
srm ek, evrenin bir nedeni olduu anlam na gelir. 1. blm de, ey
lerin varolu nedenlerini ele alrken, nedenlerin neden olduklar
eylerle zamansa] bir iliki iine girm elerinin kavraym zn temel
bir unsuru olduunu savunduk. Nedenler sz konusu eyin hemen
var olm a ncesinde ortaya karlar ya da vardrlar; O halde, eer
evrenin balangc yoksa ve dolaysyla o var olm adan nce zaman
yoksa, evrenin bir nedeni de olamaz. yleyse, bylesi durum larda
eer niyetler nedenler oluyorsa, evrenin niin var olduunu akla
m ak iin ncesindeki bir nedene bavuram ayz. 1. blm n sonun
da, neden"* terim inin geni, sradt bir kullan iin kapy ak
tutm utuk; am a yalnzca srad anlam da bir neden olan bir niyeti
anlayp anlayam ayacam z da ak deildir.
Eer evrenin bir balangc var ama zam ann balangc yoksa,
evrenin bir nedeninin olmas da mmkndr. D olaysyla, byle bir
durum da, kiisel aklam a geerli olacak gibi grnyor. Gelgelelim, im di ele alacam z baka bir sorun daha vardr.

KO

D. Z O R U N L U BR N E D E N M?

Kipsel kozm olojik argm ann birinci nclne gre, varoluu

olum sal olan her eyin bir nedeni vardr. Bu da, eer bir ilk neden
varsa, zorunlu olarak var olacaktr anlam na gelir. Biz bunu yle
de ifade edebiliriz: Her olumsal olgu, rnein evrenin var olmas,
nedensel aklam a gerektirir. Eer nihai bir aklam a, yani daha
fazla aklam a gerektirm eyen bir olgu varsa, o zorunlu bir olgu, ya
ni tm dnyalarda karm za kan bir olgu olmaldr. Sz konusu
olgu T anr'm n var olduu ya da belli vasflarnn olduu da olabi
lir. O halde, diyelim ki, evreni nedensel olarak aklayan olgu zo
runlu bir olgudur. Ama bu ie yaram ayacaktr. Sorunun kendisi ni
in biin dnyalarn deil; bu akriiel dnyann bir evreni ierdii,
yani bu belli dnyann can alc farkllnn ne olduu olduundan,
btn dnyalarn paylat bir zellie bavurm ak kavraymz
bir nebze olsun gelitirm eyecektir. Zorunlu bir olgu aklamann
nemli bir paras olsa bile, tamam olamaz.
Zorunlu olgular olum sal olgular aklayam az ve herhangi bir
olgunun nedensel aklam as olum sal olgularla iliki kurmaldr.
Yani, hem neden hem de sonu olum sal olmaldr. Bu neden byledir? nk nedenler evrelerinde bir deiiklik yaparlar: Eer ne
den mevcut olm asayd bir eyin sonucu farkl olacakt. rnein,
belli koullar altnda bir katalizrn m evcudiyetinin reaksiyonu
hzlandrdn sylem ek, o koullarda katalizr m evcut olmasayd,
reaksiyonun daha yava seyredeceini sylem ektir. Genelde, eer
A. B 'ye neden olm usa, Ann m eydana gelm edii koullarda, B de
olmayacaktr. (Bu ilkenin deiik bir ekli de udur: Eer A. B 'ye
neden olm usa, Ann olm ad koullarda, B nin vuku bulm a ola
sl eskisine gre nemli oranda azalacaktr. Bizim argmanmz
asndan, orijinal ilkeyi mi yoksa bu deitirilm i eklini mi kabul
elliimizin nemi yoktur.) Bu, "E er A belli koullarda vuku bul
muyorsa, B de vuku bulm ayacaktr" ifadesini anlam ak iin A'nn
vuku bulm am a ihtimali vc B nin vuki bulm am a ihtimali zerinde
durmak zorundayz. Eer bunlar sahici ihtim allerse, hem A hem de
B olumsaldr. O halde, zorunlu olgularn hibir eyi nedensel olafr'ON/Aleijrnt

rak aklayam am asnn nedenlerinden biri bu olgularn zorunlu ol

m ayna anlam verem em em izdir; halbuki nedensel aklam a biz
den nedensel olarak aklayc olgularn nedensel olm aylarn an
lamamz bekler. Nedensel aklam a baka bir olum sal olguya ba
vurarak bir olum sal olgunun aklanmasdr.
Bunun anlam , evrenin olum sallndan vazgeerek sorunum u
zu zem eyecei m izdir. Yani, unu syleyem eyiz: H ibir olumsal
olgu evreni aklayam adndan ve hibir zorunlu olgu olum sal bir
olguyu aklayam adndan, evrenin varoluu hem bizatihi zorunlu
bir olgudur hem de zorunlu bir olgu tarafndan aklanr. Eer ev
renin varoluu olum sal deil de zorunluysa, aklam a gerektirm ez
grnyor. Ya da. daha dorusu, aklanan sebepler yznden, ne
densel bir aklam as yaplam az.
Bu deerlendirm eler evrenin herhangi bir kiisel aklam asn
da etkiler nk, bir nceki altbalkta ileri srdm z gibi, niyet
ler nedenlerdir; ve nedenler olum sal olduundan, niyetler de olum
saldr. D olaysyla, bir yaratcnn niyetlerine gre evrene ilikin
herhangi bir kiisel aklam a da olum sal olarak doru olmaldr.
yle ki, eer bizi bir aklam a arayna iten ey evrenin olum sal
l ise, kiisel aklam ann olum sall da bizi daha ileri aklam a
lar bulm aya sevk edecektir. Yaratcnn niin bu tr niyetleri vard?
Eer teist, bunun daha fazla aklananayacak olum sal bir olgu ol
duunda srar ederse, evrenin varoluunu aklamadaki ilk bataki
gdlenim zayflar; nk ateist, evrenin varoluunun daha fazla
aklanam ayacak olum sal bir olgu olduunda srar edebilir.
Eer bir eyler bizi evrenin varoluu ya da doas hakknda bir
aklam a arayna zorluyorsa, bu eylerin baka trl de olmu
olabilecei gibi basit bir gerekten daha gl bir aklam a olm al
dr; nk her aklam a zaten baka trl olmu olabilecek eylere
ilikindir. Ne v ar ki, evrenin bir aklam asn aram ak iin baka bir
neden daha vardr ve bu olaslk nosyonuyla ilgilidir. Evrenin giz
lerinin bu yan gelecek blm de zerinde durulacak konulardan bi
ridir.

82

E. Z E T

Bu blm deki argm ana gre, bir kere neyin herhangi bir eyin tat
min edici bir nedensel aklam as saylacan aa kavuturduu
m uzda, evrenin niin var olduuna ilikin, aklam a adna layk,
hibir nedensel aklam ann olam ayaca aa kar.
nce, evrenin varoluunun aklam asnn sradan bir aklama
olduu ve bu yzden herhangi bir nedensel aklam ann gereksiz
olduu grn ele aldk. Argman yle sryordu: Aktel dn
ya niin bir evreni ieren bir dnyadr? sorusu. inde yaadm
dnya niin bir evreni barndran bir dnyadr? sorusuyla; beni ba
rndran herhangi bir dnyann bir evreni de barndrm as gerektii
yantn balan davet eden bir soruyla eittir. G elgelelim . grdk ki.
bu argm an teki olas dnyalar bu aktel dnya kadar gerek ola
rak grm ek gibi tartmal bir ham leye dayanm tr.
Daha sonra, evrenin nedensel aklam asnn ya da en azndan
bir nedensel aklam aya benzer bir eyin olup olam ayaca sorusu
nu ele aldk ve basite bir nedene iaret etm ekle sahici bir aklama
getirm e arasnda ayrm yaptk. N edensel aklam ann zelliini
tespit ettik:
1 yi nedensel aklam alar enformaliftir.
2 yi nedensel aklam alar u tr genellem elere bavurur: A t
r olaylar, belli koullarda, B tr olaylara neden olm a eili
mi gsterirler. Hepsi deil, belli baz aklam alar nda, bir
neden ve sonu bu tr genellem e snfna girecektir.
3 Eer baz durum larda B ni, bir nedeni varsa, hem B hem de
nedeni olum saldr: Eer A 'nn B ye neden olduu doruysa,
Ann vuku bulm ad koullarda, B de vuku bulmayacaktr.
Bu zelliklerden birincisine gre, srf evrenin bir ilk nedeninden
sz etm ek aklayc deildir; nc zellie gre, hibir zorunlu
olgu evrenin nedensel bir aklamas olam az; ve ikinci zellik u
argman dourur: Nedensel aklam a bir yasalar arkaplanm ge
rektirir, am a evrenin varoluunun bir aklam as bylesi bir arkap83

lan ngrem ez; nk yasalarn varoluu, aklanm as gereken e

yin bir parasdr; dolaysyla evrenin varoluuna ilikin brakn bir
nedensel aklam ay, byle bir aklam aya yaklaan bir ey bile
olamaz.
Farkl bir olabilirlii daha grdk; Evrene ilikin bir yaratcnn
niyetlerine gre kiisel bir aklam a yaplabilir. Bu nedensel ak
lamadan farkl trden bir aklam adr ve birincinin karsna kan
tm glklerle de karlam az. Buna ramen, eer niyetler neden
ler oluyorsa, kiisel aklam a evrenin bir nedeninin olduunu ima
eder ve bu 1. blm de belirtilen glklerle karlar. Ayrca, kii
sel aklam a olum saldr ve byle olduundan, eer bizi evren iin
bir aklam a aram aya zorlayan evrenin olum sallysa, kiisel ak
lama olsa olsa bizi aklam a yapm aktan alkoyar.

F. E K O K U M A N E R L E R

Temel varolu sorunlarna kipsel gereki zm , D avid L ew is'in

On the Plurality o f Worlds (Oxford: Blackwell, 1986) kitabnda s.
128-33te ilenm ektedir. Ayrca, bkz. George Schlesinger, Possib
le W orlds and the M ystery o f Existence, R atio, c. 26 (1984), s. l r
7.
N edensellik teorileri ve nedensellikle yasalarn balants John
M ackienin The C em ent o f the U niverse (Oxford: Clarendon Press,
1974) kitabnda ayrntlaryla tartlmtr.
Kiisel aklam a nosyonu Richard Sw inburnen The Existence
o f G od (Oxford: Clarendon Press, 1979) kitabnda aklanm akla ve
teizmin savunusu iin kullanlmaktadr.
eitli klklar altnda aklam ann ayrntl bir anlatm iin,
bkz. D avid-H illel Ruben, Explaining E xplanation, Londra, Routledge, 1990.

84

IV

B i z tas arm n m y o k s a
d e i i m i n mi rnleriyiz?

T a n rnm d n c e le rin i a n la m a k iin istatistik alm aly z ,

n k ista tistik le r O 'n u n m ak sa d n n l s d r.
Florence Nightingalce atfedilen bir deyi

A. B E N Z E T M E VE E R E K SE L A R G M A N

K ozm olojik argmann eitli versiyonlar evren hakknda grece

genel tespitlerden hareket ederken, T anrnn varlna ilikin erek
sel argm an daha spesifik tespitlerden yola kar: rnein, evren
son derece dzenlidir ya da canllar evrelerine ok iyi uyum sa
lamtr. ki tr argman arasnda baka bir farkllk da, kozmolojik
argman asndan can alc nosyon nedensellik iken, ereksel arg
man iin kilit nosyonun m aksat olmasdr. B ir eyin varoluunu an
lalr klm ak zere ya kendisinden nceki bir nedeni gsteririz ya
da rnlerden, yani bilinli bir fail tarafndan ina edilm i eyler
den bahsederiz; yani o eylerin yaplm asnn hizmet ettii maksad
85

gsteririz. Tanr hakkndaki ereksel (leleolojik) argm ana gre, ev

renin doal olarak ortaya kan zellikleri bir amac olan bilinli bir
fail tarafndan kurgulanm tr. Argmana ismini veren de bu zel
liktir; nk Yunanca relos szc, am a ya da h e d e f anlam
na gelir.
Orijinal haliyle ereksel argm ann en etkin olduu dnem ku
kusuz on sekizinci yzyld. G elien astronom i, kim ya ve biyoloji
-zellikle b iy o lo ji- bilimleri ok zengin, son derece dzenli sistem
rnekleri salam tr; bu sistem ler o kadar karm aktr ki rastlant
sonucu olabilm eleri akllara smaz. Bu durum inanca giden yolun
vahiyden ok, doal dnyann harikalar zerine dnm ekten ge
tii fikri tem elinde, teizme yeni bir hakllk gerekesi kazandrr.
Ereksel argm an doal olarak vuku bulan eitli eylerle - z el ola
rak organizm alarla- insan rn eyler arasnda bir benzetm e yap
larak sunulmutur. Bu benzetm enin belki de en bilineni William
Palcy'in verdii rnektir: Tpk, belli bir am aca erimek; yani za
mann llm esini salam ak zere bir araya getirilen paralaryla
karm ak bir m ekanizm a olan saal gibi, rnein g rd e . organizm a
ya evresi hakknda enform asyon salam ak gibi bir dizi am aca
ulam ak iin birlikle alan paralaryla (son derece) karm ak bir
sistemdir. Saat tasarm n iaretlerini tar: Saatin zam an lmem aksadyla kullanlabilir olm as, onun, kafasnda o maksad ta
yan bir akl tarafndan dzenlenm i olduunu gsterir. Benzer bir
biim de, gz de (denebilir ki) tasarm n iaretlerini tar: Gzn
grm ek iin kullanlabilir olm as, kafasnda o maksad tayan bir
akl tarafndan dzenlenm i olduunu gsterir. Bu haliyle canl
eylerin varl bir yaratcnn varoluuna kanttr.
Bu, ok ksa olarak, geleneksel ereksel argmandr. Evren bariz
tasarm iaretleri ile dolu olduundan; argm an, ilk ncl olarak
evren hakknda her biri evreni aklam ak iin bir yaratcnn gerek
liini varsayan, ok saydaki gzlem den herhangi birini alabilir.
Baz ereksel argm anlar, rnein G ne Sistemi hakkndaki gz
lem lerden yola kar. Versiyonlardan biri, bttin evrenle bir makine
arasnda bir benzetm eye dayanr. Benzetmenin nasl yapldna
ilikin bir rnei, HumeYn Dialogues Concerning N atural Religi86

o kitabndaki kurgusal ahsiyetlerden biri olan Cleanlhes verir:

Y erk rey e b a k , b t n ve h e r p a ra sn d n : B y k bir m ak in e d en
b a k a b ir e y b u lam a y ac ak sn ; bu b y k m ak in e , k endisi d e in san d u
y u la rn n v e m ele k elerin in izle y em ey e ce i v e a k la y a m a y a c a k a d a r
k k al b l m le re a y rlm so n su z sa y d a kk m a k in e le rd en o lu
ur. T m bu m ak in e le r, hatta en k k p a r a la n , o n la r h ak k n d a te fe k
k re d a la n b t n in sa n la r h a y ran lk ta n k e n d in d e n g e irec e k bir d a k ik
likle b irb irin e g re a y arlan m tr. A ra la rla a m a la rn tm d o a d ak i
g a rip u y u m u tam tam n a insan z e k sn n r n lerin e b e n ze m e k le k a l
m az . o u k ez o n u a a r da.
( H u n e 177, II. K s m )

M aksat nosyonu, daha ziyade canl varlklarn paralarna uygula

nyordu gene de. Bedenin paralarnn kesin bir ilevi vard: Bacak
lar ya da kanatlar bir yerden bir yere gitm ek iin, mide sindirim
iin, dolam sistem i gazlarn ve znm besin m addelerinin ta
nmas iin, vb. Paralarn am alarna uygunluu ve daha genel
olarak canl varlklarn evrelerine uyum salam as onlar yle kur
gulam bir yaratcnn varoluunu gsterm ez mi? Gclgelelim , bu
beylik soru geleneksel ereksel argm ann bilim in ilerlem esiyle var
lnn tehlikeye girdiini de gzler nne serer. Artk hayatn niin
evresine uyum saladn biliyoruz ya da bildiim izi sanyoruz:
Organizm ann binlerce versiyonunun rem esi, bunlardan bazlar
nn evresine daha iyi uyarlanm asn salar ve hayatta kalm a ans
n arttrr. D oal ayklam a yoluyla evrim . D arw in'den nce aklan
mas iin iyicil bir yaratc hipotezine gerek duyulan olaanst bir
olgu olarak grnen eyin, ereksel olm ayan bir anlatmdr. Demek
ki, lasarlanm lk grnts basit bir aldatm a olabilir. Bir dzeyde,
gzn m aksadndan -y a k n evreden enform asyon toplam ak- sz
edebiliriz belki; am a bu sz ediin altnda yatan olgularn kendile
ri maksatl deildir. Gz. organizm a kendisini evresine daha iyi
ayarlasn diye gelim em itir; tersine gze sahip olmann getirdii
ayarlanm ac sonular gzleri olan organizm alarn kendini yeniden
arcime anslarnn ok artm asn salam tr. (Bu indirgem eci
yaklam a gelecek blm de daha yakndan baklacaktr.)
87

Yapnt eylerle dyu organlar arasndaki benzetme, bu yzden,

zayf bir benzetmedir. Dakik mekanik zaman paralarnn doal
(yani, yapnt olm ayan) retim ini aklayan yasalar olm am akla bir
likte. duyu organlarnn doal geliim ini aklayan yasalar vardr.

B. O L A S IL IK V E E R E K S E L A R G M A N

Ne var ki yukardaki tezler, ereksel argmann sonunu getirm em i

tir; nk doa yasalarnn sonular zerinde durm ak yerine yasa
larn kendileri zerinde younlap, bu yasalarn yani evrende ha
yaln evrim ine izin veren yasalarn, niin olan dikle ettiren yasalar
olmalar gerektiini sorabiliriz. Yeryznde hayaln m eydana gel
m esi. grnd kadaryla, fiziksel evrenin son derece olanaksz
baz zelliklerine, baldr. rnein, hayat bildiim iz kadaryla kar
bon temellidir: O rganizm alarn yapsn oluturan ou nemli
kim yasal m adde karbon atom larnn uzun bir zincir oluturarak bir
letii karm ak m olekllerden ibarettir. Bu karbon nereden gelir?
Son zam anlarda taraftar toplayan .yanta gre, karbon yldzlarda
byk m iktarlarda sentezlenm itir ve mevcut evren bir yldzn pat
lam asyla olumutur. A ncak karbonun yldzlarda nemli miktar- larda sentezlcnm esi iki bariz tesadfe baldr. Birisi, yldzlarn e
kirdek yaplarndaki termal enerji ile karbon ekirdeinin bir zel
lii arasndaki iliki; teki ise bu ayn termal enerji ile oksijen e
kirdeinin bir zellii arasndaki ilikiyle ilgilidir. lk iliki olm ak
szn. her eyden nce yldzlarda ok az karbon oluacaktr; nk
karbonu oluturm ak iin yeterli enerji ortaya km ayacaktr. kinci
iliki olm akszn, karbonun oluturduu ey, helyum bom bardm a
n yznden, oksijene evrilecektir; nk ar fazla enerji retil
mi olacaktr. H er iki durum da da. karbon temelli hayat gelim em i
olacaktr. Eer buna bir tesadf diyeceksek, grlyor ki. son dere
ce olanaksz bir tesadftr. ada erekselci soracaktr: Evrenin
balang koullarnn, bildiim iz haliyle hayatn gelim esini m m
kn klacak ekilde dzenlenm i olmas ihtimali bu kadar fazla m
dr?
88

K arm za kan bu modern ereksclci argm an iki bakmdan ilk

biimden ayrlr. Birincisi, (asarmn belirlileri canllarda deil cmel sabitlerde, yani her yerde ve her zam an ayn kalan atom ik ok
sijen kiillesi gibi, temeli fiziksel olan deerlerde aranacaktr; kin
cisi: mantk benzetm eci deii olashkdr. Yapnt ile yaratm a ara
snda karlatrm alar yapm ak yerine, argm an, ateizm in bizi inan
drm aya alt tesadflerin im knszln vurgular. Yaratlm
dzenle insan eseri eyler arasndaki benzetm e yine vardr: am a ar
tk argm ann arln tamaz. M odern ereksel argman benzet
meden gelen bir argman deil, benzetm eye giden bir argmandr:
Bir yaratcy varsaym akta hakl olduum uz iin, evrenin belli baz
ynleri ile insan eseri yapntlar arasnda benzetm e yapm akta da
haklyz.
A rlk olaslk mant daha ak bir ekilde ortaya koyabiliriz.
Argman u ilkeye bavurur: Baz hipotezlerin, baz fenomenlerin
iyi birer aklam as olduuna inanm am z iin (i) hipotez doruysa
fenomenin m eydana gelm e olasl, hipotez yanlsa m eydana gel
me olaslndan ok daha fazla olm aldr ve (ii) eer hipotez do
ruysa, bu durum da fenomenin m eydana gelm e olasl meydana
gelm em e olaslndan ok daha fazla olmaldr. Bu olduka m an
tkldr ve aslnda rasyonel bilimcilerin bir kural olmaldr. Ancak
bu, teizmin iine nasl yarar? Teizmi veri aldm zda, balangta
ki koullarn hayatn gelim em esinden ziyade gelim esinin lehine
olmas ve teizm in hipotezinin evrenin hayattan yana balang ko
ullarn, teizm in yanll halinde olabilecek koullardan ok da
ha fazla m m kn hale getirm esi, bize teizm den yana gl arg
manlar salar. (Ben bunlara olgu diyorum ; am a onlarn gerekten
yle olup olm adklar, zerinde durm am z gereken konulardr.)
imdi, modern olaslk ereksel argm ann lamam yledir:

Olaslk ereksel argman

1 Evrenin yasalar hayatn gelim esine imkn verir.
2 Hayatn gelim esini arzulayan b irT a n n 'n m olduu hipotezi89

ne gre (1 )in doru olm a olasl, byle birT an rmn olm a

d hipotezine gre ( l ) in doru olm a olaslndan ok d a
ha fazladr.
3 Eer hayatn gelim esini arzulayan bir Tanr varsa, ( l ) in
doru olm a olasl yanl olm a olaslndan ok daha faz
ladr.
4 Eer (i) hipotezin doru olmas durum unda fenomenlerin
m eydana gelm e olasl, hipotezin yanl olmas durum unda
m eydana gelm e olaslndan ok daha fazlaysa ve (ii) eer
hipotez doruysa, fenom enin ortaya km a olasl ortaya
km am a olaslndan ok daha fazladr.
O halde: Hayatn gelim esini arzulayan bir Tanrnn olduuna
inanm ak iin iyi nedenlerim iz vardr.
Eer belirgin biim de geleneksel teizm in Tanrs olan bir Tanr
iin bir argm an aryorsak, ereksel argm an bizi kozm olojik arg
mann getirdii noktadan ok daha ileriye gtrr; nk, kozm o
lojik argm an bize arlalr bir neden olarak kavrayacam z bir
neden gsterm eksizin sadece evrenin bir nedenini ortaya koyar; oy
sa ereksel argm an niyetleri olan, rnein evrende hayatn evrilm esini gerekletirm e niyeti olan bir eye iaret eder.
Ereksel argm an teizm den yana bir boluu daha doldurur. Bir
nceki blm n sonunda belirttiim iz gibi, eer bizi daha ileri
aklam a arayna iten sadece evrenin ve zelliklerinin olum sall
ise, araym z sonsuza dek srecektir; nk her olumsal ak
lam a yeni bir aklam aya gerek duyacaktr. A ncak olaslk arg
mana gre, bizi bir aklam a arayna, evrenin varln daha az
olas klacak bir aklam a arayna iten, evrenin olduu haliyle ol
masnn bu bariz olanakszldr.
Argm an deerlendirm eye gemeden nce, bizim koyduu
muz ekliyle, ereksel argmann sonucunun kozm olojik ve onlolojik argm anlarn sonucundan olduka farkl olduunu kaydetmek
zere biraz duralm . Bu argm anlar sonu olarak Tanrnn var ol
duu nerm esini savunuyor olsalar da, olaslk ereksel argmann
vard sonu; daha zayf bir argman olan, T a n rf nn var olduuna
90

inanmak iin iyi nedenlerim izin olduu argmandr. Eer olaslk

dncelerden harckcle geerli bir argm an kurm ak istiyorsak,
bu kanlmazdr. M antken inanlr olanla doru olan arasnda her
zam an bir boluk olacaktr. Olaslk m antn gvenilir ilkelerini
doru bir biim de uygulam bir hipotezi benim sem ekte tamamen
hakl olabiliriz, am a o hipotez yanl da kabilir. A ncak argmann
sonucu hl son derece nem lidir ve eer argm an iyi bir argm an
sa. elim izde ou kukucunun teizmi yeterli bir savunusu olarak
grecei bir ey var demektir.

C . A NS KAVRAM I

Olaslk argm an geerlidir. Ancak nclleri doru m udur? nce

ncl (4)te ortaya konan ilkeye bakalm.
4 Eer (i) hipotezin doru olmas durum unda fenomenlerin
m eydana gelm e olasl, hipotezin yanl olmas durum unda
m eydana gelm e olaslndan ok daha fazlaysa ve (ii) eer
hipotez doruysa, fenom enin ortaya km a olasl ortaya
km am a olaslndan ok daha fazladr.
ki koul da makul grnyor; nk gndelik durum larda akl y
rtme biim im izi anlatyor. Eer dm eyi evirdiim de evdeki b
tn lam balar yanarken tek bir lam ba yanm yorsa, doal olarak am
puln bozuk olduunu dnrz. Eer yukardaki kural geerliy
se, sz konusu kuraln kesinlikle uygulanabilecei bildik bir ba
lamdr bu. A ncak ereksel argman yanm ayan lam balar gibi bildik
balamlarla ilgili olm aktan ok, yasalar ve doann temel sabitle
riyle ilgilidir. Olasln kurallar bu daha az bildik balam larda da
geerli midir?
Lambann yanm am as gibi bir fenom enin olabilirliini ele alr
ken, bunu bir enform asyona dayanaralc yaparz. Lam ba yerindedir,
elektrik balants tamamdr, lambaya ampul takldr, teki klar
yanmaktadr. Bu dayandm z enform asyona, baz fizik yasalar da
91

- rn e in , elektrik akm oksijensiz, argon ieren basnc drl

m bir atm osferde ince bir tungsten telden geerken, tel genelde
k saar- dahildir. (Eer yeterli bilgim iz varsa, bundan temel ya
salar karabiliriz.) Tm bu enform asyon nda, lambann yanm a
ihtimalinin yanm am a ihtim alinden daha byk olduunu dne
ceiz. G elgclelim . elektrik kesintisi olduuna dair yeni bir enfor
masyon alm sak, o zaman lambann byk bir ihtimalle yanm aya
can dnrz. Lambann yanm a olasln belirleyen, mevcut
eitli koullarla fizik yasalarnn bir noktada bulumalardr. Bun
lardan birinin deiim i olasl deitirecektir. Ancak eer olayla
rn olasl ksm en fizik yasalar tarafndan belirleniyorsa, bizatihi
fizik yasalarnn olaslndan sz etmenin ne anlam olabilir? Eer
proton yknn I. 602x 1 0 ,,J kulo olm asnn son derece olanaksz
olduu sonucuna varyorsam , bu sonucu neye dayanarak karyo
rum? Bu deerin olasln belirleyenin ne olduunu dnyo
ruz? Kesinlikle, baka fizik yasalar deil; nk verili herhangi bir
yasann ya proton ykyle yle veya byle ilikisi olm ayacaktr ya
da varsa bile, fiilen onun deerinin neyse o olduunu- bildirecektir.
Buradaki sorun zellikle 3. blm de karmza kan gle
benzer. Orada nedensel aklam ann yasalara dayandn, dolay
syla yasalarn nedensel aklam asndan sz etm enin hatal olaca
n belirttik. Ayn ekilde, olaslk ifadeleri yasalara dayandn
dan, yasalarn kendilerinin olaslndan sz etm ek hataldr.
Ereksel argm an taraftar bu gre yle itiraz edecektir: Ta
mam , sradan durum larla ilgilenirken, ate gibi bir olayn olasl
bir dizi arkaplan koula baldr. Olasl btin ayrntlaryla orta
ya dkm ek, aslnda, karm ak bir sretir. Am a hayata imkn veren
evrenin olanakszlndan sz ederken, ok daha basil bir eyi kas
tederiz. Bir ksm bizim bildiim iz gibi bir gelim eye uygun; ama
ok byk bir ksm bizim bildiim iz hayata imkn verm eyecek bir
dizi olas evrenler tahayyl ediyoruz. Tahayyl edilen tek bir evre
nin eylerin gereklen olu biim ine denk deceini veri alrsak,
oluan bir evrenin ounluk grup (yani, hayal dm an grup) iin
de olmas ihtimali, aznlk grup (hayattan yana grup) iinde olma
ihtimalinden ok byk olacaktr. G elgeldim , tahayyl edilen han
92

gi evrenin, eylerin naslsa yle olularna denk dm esinin aslnda

hayam evrim ini arzulayan bir varlk tarafndan belirlendii savn
ileri srm sek i deiir ve evrenin yasalar ok biiyk bir ihtimal
le hayattan yana olurlar. Biz evrenin yasalarnn hayattan yana ya
salar olduklarn bildiim izden dolay, eyleri byle yapan bir var
ln olduunu dnm em iz iin nedenim iz var.
Burada rol oynayan olaslk kavram bazen istatistiksel olaslk
ya da as olarak adlandrlr. Burada yalnzca bir olaslk tr de
il; ayn zam anda bu argm anla ok yakndan ilikili bir kavram
sz konusu olduundan, kavram a daha yakndan bakalm. statis
tiksel olasl gayet iyi bildiim iz yaz-tura oyunuyla gsterebili
riz. Farz edelim ki. bir paray 1.000 kere havaya alyoruz ve ka ke
re yaz, ka kere tura geldiini kaydediyoruz. Parann herhangi bir
biim de "hileli olm adn ve atlarn drste yapldn var
saydm zda. kabaca eit bir dalm, yani 500 yaz ve 500 tura ya
da 455 yaz ve 545 tura gibi yaklak olarak eit bir dalm bekle
riz. At says ne kadar fazla olursa, yzde 50 yaz ve yzde 50 tu
raya o kadar yaklalm olacaktr. D olaysyla, diyebiliriz ki. para
nn tura gelm esinin istatistiksel olasl (bundan sonra "ans diye
ceiz) 0 .5 'tir.
G elgelelim . bu yalnzca ansn nasl lleceini gsterir. M e
tafizik. bir anlatm salama anlam nda, ansn ne olduunu syle
mez. Ve eer ereksel argman balam nda kavram meru olarak
kullanacaksak, ihtiyacm z olan ey ansn m etafizik bir anlatm
dr. Bir anlatm , hem de ok etkili bir anlatm sklk teorisidir. Sk
lk teorisine gre, verili bir sonucun ans yeteri kadar byk bir r
neklem e iinde o sonucun skldr. D olaysyla, parann tura gel
me ansnn 0.5 olduunu sylem ek, yeteri kadar ok sayda rnek
aldm zda, atlarn yzde 5 0 sinin tura sonucu vereceini syle
mekle birdir. Demek ki, sklk teorisyeni ansn sklk tarafndan l
lmesine imkn tanmaz: ans zaten sklktr. G elgelelim , b basit
para atm a rneinin karanlkta brakt .ey, skln dalm a gre
olacadr. Buradan hareketle, rnein, o tarihte sigara imeyen,
salkl 13-19 ya grubundan bir insan dalm nn yirmi yl iinde
ki lm skl o tarihte sigara tiryakisi olan, anne-babalar kalplen
93

lm ve 80 yann zerindeki bir insan dalm ndaki sklktan

ok farkl olacaktr. Bu, sklk teorisyenine gre, yirmi yllk hayat
beklentinizin gereklem e ansnn yanza, tbbi tarihinize, hayat
tarznza vb. gre deieceini sylerken kastedilen eydir.
Ne var ki. ansn doru anlatm ayet buysa, ereksel argman
bu kavram meru olm ayan bir biim de kullanm aktadr. Denir ki,
evrenin hayat destekleyen bir evren olma ans ateist hipotezde son
derece kktr. Eer sklk teorisi doruysa, bunun kanlm az so
nucu hayat desteklem e kapasitesine sahip evrenlerin sklnn ev
renlerin toplam dalm iinde ok kk olmasdr. Am a evrenle
rin toplam dalm iinde buna denk den bir rnek vardr, akt
el evrendir bu. G rnd kadaryla, bunun sonucu da hayat des
teklem e kapasitesine sahip bir evrenin olm a ans aslnda olduka
yksektir; aslnda, 1'dir! Am a bu doru olamaz. Sklk teorisine g
re ansn bir anlam ifade etmesi iin, sz konusu dalm da birden
ok rnek olmaldr. Belki de, sz konusu dalm olas evrenlerin
dalm dr ve daha nce tahayyl edilen e v re n le rden bahseder
ken argman bunu dnerek sunduk. A ncak bu da' doru olamaz,
nk bu teki evrenler gerek deildir: O nlar saylacak evrenler
deildir. Elbette, eer kipsel gerekilik doruysa, onlar da gerek
tir. ama ereksel argm an taraftarlarnn kipsel gerekilikten medeum m alar pek akl kr deildir; nk 3. blm de grdm z gi
bi, kipsel gerekilik hayata destek veren bir evrene ilikin herhan
gi bir tzsel aklam ann tem elini zayflatr.
Ne v ar ki, sklk teorisi bundan baka iki snrlam ayla daha maliildr. Birincisi, sezgisel olarak, ansn llm esi ile ansn kendi
si arasnda bir ayrm a gideriz. Sklk, kukusuz, yalnzca gerek
ansn bir gstergesidir. kincisi de, biz ancak tek bir rnekte ans
tan bahsedebilm eyi isteriz. A slnda, tek bir rnekte anstan sz et
mek istediim iz iin, sklk ile onu len ey arasnda ayrm yap
mak isteriz. Para atm a rneini ele alalm. D aha nce hi at ya
plm am olsun vc ben sadece bir at yapm ak niyetindeyim . Para
nn tura gelm e ansnn ne olacan syleyebilm ek istiyorum de
mektir. Eer bunu syleyebilirsek, kesinlikle, yeterli sayda atlsayd, tra gelm e sklnn yzde 50 olacan kastetm eyiz. ans, de
94

nebilir ki. tek bir olaya ilikin bir zelliktir; deneyin tekrarlanp
tekrarlanm adna, hatta tekrarlanabilip tekrarlanabilem eyeceine
bal deildir. Bu lam da ereksel argman yandalarnn zerinde
srarla duracaklar eydir: Yalnzca tek bir evren gereklem i olsa
bile, gereklem i bu evrenin hayat destekleyebilm esi belli bir
ansa baldr.
Dolaysyla, sklk teorisi yerine doal eilim teorisini tercih
edebiliriz. Tpk bir kalp ekerin criyebilirlii -s u y a konduunda
zlm e e ilim i-g ib i, doal eilim teorisine gre, tura gelm e an
s parann bir eilimidir. Baz paralar adil, bazlar nyargldr. Bu
yzden, tura gelm e anslar deiir ve bunun nedeni bizatihi para
larn som ut bir zelliidir. Biz bu zellie doal eilim diyeceiz:
Belli sonularn ortaya km a ans ya da o ans belirleyen, bir ei
lim. Eilim ler llebilir ve eilim leri len sklktr. Ancak doal
eilim herhangi bir dalm da bir sonucun fiil sklna, eriyebiliriiin fiilen suya batrlm aya bal olduundan daha fazla bal de
ildir.
Gencide ansn srf cehaletim izi yanstt ve eer verili bir at
n koullarn (parann ekli, dn says, m asaya dm e as,
vb.) eksiksiz olarak biliyor olsaydk, yaz m yoksa tura m gelece
ini bilebileceim iz dnlr. Ya da, eer bunu asla bilem ez olsak
bile, balang koullar sonucu belirler, yle ki verili bir atta tu
ra gelm esinin gerek olasl aslnda ya 1 ya da 0 olacaktr; yani,
parann tura gelmesi ya zorunlu ya da im knsz olacaktr. E er dn
yada her ey bu ekilde belirlenm ise, denebilir ki, gereklikte 1 ile
0 arasndaki olaslklar yoktur. ok sayda at iinde, tura gelm e
sklnn yzde 50 olm asnn nedeni sadece her bir atn koulla
rnn teki atlardan az da olsa farkllk gsterm esidir. Eer her
atta koullar olduu gibi tekrarlanrsa, tura skl ya 1 ya da 0
olacaktr. Dolaysyla, bir sonuca atfen belirttiim iz ans o sonu
cun gerek ansndan ayrt etmeliyiz. Doal eilim teorisi bu ay
rmla kusursuz bir tutarllk iindedir; iink ans lmzn her
zaman gerek ans lam olarak yanstm ayabileceim hesaba katar.
Ancak biz herhangi bir olayn gerek ansnn ya 1 ya da 0 olaca
sonucuna varm akszn, llen ansla gerek ans ayrt edebiliriz.
05

Bizatihi dnya belirlenim siz olabilir, yle ki belli bir zam anda ev
renin durum u belli bir olayn daha sonra vuku bulma olaslm sa
dece yzde 90 yapabilir. O halde, parann tura gelm e ansnn 0.5
olduunu sylem ek yanl mdr? Hayr, nk bu parann (atld
koullardan bam sz olarak alndnda) tura gelm e eilim inin ya
z gelm e eilim inden byk olm adn gsterir.
Asl tartm am za dnecek olursak, ans sonucu olarak tanrsz
bir evren fikrini anlam l klm ak iin doal eilim teorisinden medet
um abilir miyiz? Hayr, umamayz. Eilim teorisyeni asndan, bir
sonucun ans o sonucu reten koullarda yatar. Tura gelm e ans
parann ya da daha dorusu, parann atld durum un bir zellii
dir. Ancak bu evrenin gereklem i olm as, eer ateist haklysa,
herhangi bir srecin sonucu deildir. Ancak bir yaratcnn var ol
duunu kabul edersek, herhangi bir eydeki evreni retme eili
minden sz edebiliriz. rnein, k hzyla bir dizi deeri kafasn
da tartan ve sonu olarak bir tanesinden yana karar klan Tanr'y
tahayyl edebiliriz. Eer Tanr bunu tam am en rastgele yapm ol
sayd, o zam an belki de proton yknn 1.602x10 ''' kulon olabil
mesinin tam am en olanakszlndan sz edebilirdik. Ama, bu du
rumda, olduklar haliyle fizik yasalarnn olaslndan tutarl bir
biim de sz edebilm ek iin bir yaratcy ie kalmak zorundaysak.
T anrnn varlnn bir argm an olarak bu yasalarn belli bileim
lerinin farzedilen olanakszlndan pek medet umamayz.
Bu bizi nereye gtrr? Ereksel argman bizden aadaki kar
latrm ay yapm am z ister: (i) Tanrnn var olduu hipotezinde
akll hayatn gelim esine izin veren yasalarn olm as olasl; ve
(ii) T an n 'n n v ar olmad hipotezinde akll hayatn gelim esine
izin veren yasalarn olm as olasl, (i) O laslnn (ii) olasln
dan ok daha fazla olduunun farz edilm esi teizm den yana bir du
rum oluturur. im di, en azndan ans eilimi teorisinde. (i)in bel
li bir deeri olduunu syleyebiliriz; nk nasl bir ans m akine
sinin en byk ikramiyeyi verme eilim inden sz edebiliyorsak,
T anr'nn belli tr bir evreni yaratm a eilim inden de sz edebiliriz.
Elbette. T a n n nn bir ans oyunu oynam asn hayal etmiyoruz
( Yaz gelirse evreni yaratacam , tura gelirse yaratm ayacam ").
96

yle m antk yrteceiz: E er iyicil olm ak T a n n 'n m doasndan

geliyorsa, sevebilecei ve dahas, o sevginin ayrm nda olabilecek
bir nesneyi yaratarak bu iyicilliini gerekletireceini tahayyl
ederiz. O halde, Tanrnn akll bir hayat yaratm ak iin nedeni var
dr. T anrr nn var olduunu veri aldm zda akll hayatn olm a ola
sl yksektir, belki de 1 kadar yksektir. A ncak bu bizi hibir ye
re gtrm ez: nk m antkl olarak (ii)ye bir deer atfedenleyiz.
Eer yaratc yoksa, bir evren yaratm a eilim inde olduunu syle
yebileceim iz hibir ey yoktur. Sonu olarak, ans nosyonu geer
sizdir.
Ereksel argm ann bal olduu ilkeleri sayarken, baka bir
nem li ilkeye, hi olanaksz bir hipotezi sem em e ilkesine dein
mitik. Lam ba rneinde olduu gibi, hepsi de aklanacak olguyu
olanakl klan kart hipotezlerle karlaabiliriz. H ipotezlerden bi
rinin tekinden daha byk bir ihtim alle doru olmas onu benim
sememizin bir nedenidir. rnein, bir bilim m zesine girdiim izi
ve arpc bir grntyle karlatm z farz edin. G rnt u: H a
vada. bolukta duran, hibir eye bal olm ayan bir m usluktan yu
karya doru su fkrmaktadr. Burada, rakip hipotezle!le kar karvayz: (a) o an halsinasyon grm ekleyiz: (b) iinde suyun aa
dan pom paland, ucuna bir musluun takld bo bir cam boru
vardr; yle ki, su yukardan aaya dklrken borudan aa y
le bir akar ki boruyu gizler. Bu hipolezlerin ikisi de olguyu akl
yor gibi grnyor. Gerekten de, onu m utlak kesin yapar nk
halisnasyon yalnzca fenomendir. Ama ikinci varsa birinciyi be
nim sem eyeceim iz hemen hemen kesindir; nk birinci hipotezin
doru olm a ans son derece kktr. D olaysyla, yle grnyor
ki, teizmi bir hipotez olarak benim seyip benim sem eyeceim izi de
erlendirirken, Tanrnn var olm a ansn bilm em iz gerekir. imdi,
yukarda belirttiim iz nedenlerden dolay, bylesi bir anstan an
laml olarak bahsedem eyiz; nk Tanr yle ya da byle hibir
srecin sonucu deildir. Bu yzden, T a n n y yaratm a eilim i ta
d sylenebilecek hibir ey yoktur. Ancak eer byle bir eilim
yoksa, Tanr'nn var olm as ya da olm am asnn hibir ans yoktur.
*7^N /A cm

97

D. Z A Y IF A N T R O P K LKE

Ereksel ilke, leizm iin bir argman olarak baarszlna ram en,
evrenin aklmz kartran bulm acasna ilikin gl bir nerm e
olarak kalr ve dahas, grnen o ki, bu bulm acaya bir yant verir.
Bir tasarm n sonucu olduum uzu kabul etm ek zorunda olm ayabi
liriz; am a yine de niin, rnein doann temel sabitlerinin byk
m iktarlarda karbonun m evcudiyetine imkn verecek ve bylelikle
hayaln gelim esini mm kn klacak kadar dengeli olduu sorusu
na bir aklam a bulm ak isleriz. Eer eyleri aklayabilir olm aya
alm sak, aklanam ayacak belli eylerin olduunu kabul etmek
zordur. Ancak son yllarda, evrenin hayatn gelim esine izin vere
cek ekilde nasl olutuu bulm acasna are sunan bir ilke ortaya
atlmaktadr. Atropik ilke olarak bilinen bu ilke basite; am a m u
lak olarak, yle anlatlabilir: Temel sabitler olduklar gibidir;
nk bu, iinde hayatn olduu bir olas dnyadr . Bu ilkenin ol
duka farkl iki versiyonu vardr. Bunlardan biri -g e le c e k blmde
ileyeceim iz- temel sabitler gizem ini ciddiye alr._Dieri ise za yf
antropik ilke olarak adlandrlr ve bulm acay geersiz klm aya a
lr. K saca yledir:
Z a y f antropik ilke
Gzlem den bekleyebileceim iz ey, gzlem ci olarak m evcudi
yetim izin zorunlu koullar tarafndan kstlanmtr.
Buna, G zlem den-baka-ne-bekliyordun-ki? ilkesi diyebiliriz.
D escartesn iaret ettii gibi, varoluum uzdan kuku duyam ayz.
Dolaysyla, gzlediim iz ey varoluum uzla tutarl olmaldr. O
halde, elbette, temel sabitler hayatn gelim esine imkn verecek e
kilde olmaldr. B ulm acam z temelsizdir.
Z ayf antropik ilke bize 3. blm de grdm z sradan akla
may anmsatr. Aktel dnya niin bir evreni ierir? diye sor
mak, sradan aklam aya gre, inde yer aldm dnya niin bir
evreni ierir? demektir. D olaysyla, benim varoluum sorunun bir
98

anlam ifade etm esi iin zorunlu bir kouldur. Ayn ekilde, zayf
anlropik ilkeye gre, bu dnyann hayat ierm esi belli bir soru so
rabilir olm ann bir kouludur. A ntropik ilke bu nedenden dolay s
radan aklam a gibi kukuyla karlanm al mdr? Hayr, nk her
durum da sunulan aklam a olduka farkldr. A ntropik ilke rne
inde. aklanm as gerekenle bir gzlem cinin varoluu arasndaki
balant m antksal deil: nedenseldir. D olaysyla, antropik ilkeyi
sradan aklam ay eletirdiim iz yoldan eletirem eyiz: Antropik
ilke baka olas dnyalarn gerekliini ima etm ez.
Yine de, varoluun gizem ini geersiz klm aya ynelik bu giri
im de belli bir direnile karlam tr. rnein, Richard Swinburnee gre, temel sabitlerin niin bu haliyle olduklarna ilikin daha
somut bir aklam a olmaldr. Konuyu anlalr klm ak iin de aa
daki benzetm eyi yapar:
F a rz e d in ki lg n n biri b ir k u rb a n n k a ry o r ve b ir k t karm a m a
k in esin in o ld u u b ir o d a y a kapaty o r. M a k in e o n d e se kd ayn a n
d a k a r tra ra k h e r d e sted e n b ir kim e k m e k te ve on k art ayn anda
g ste rm e k ted ir. lg n ad am k u rb a n n a k sa bir s re so n ra m akineyi
a ltra c a n v e m ak in e n in ek ti i ilk k a rtlar g ste re c e in i sylyor.
A m a h e r d e ste d e n b ir k u p a as e k ilm e d i i ta k d ird e m ak in e n in ayn
a n d a k u rb a n ld re c e k b ir p a tla m a y a n e d en o la c a n v e so n u ta k u r
b a n n m a k in e n in ek li i k a rtlar g re m e y e c e in i d e ekliyor. M akine
a ltrly o r v e k u rb a n h a y re tle r iin d e b ir o h e k iy o r: n k m akine
her d e sted e n e k ti i b ire r k u p a asn g ste rm e k le d ir. K u rb an bu o la a
n st d u ru m u m ak in e n in b ir b i im d e k u ru lm u o lm a sy la ak lam a g e
reini d n y o r. A ncak lg n ad am y e n id e n o rta y a k a rak , bu d
n c e y i r t y o r: " M a k in e n in y a ln z c a k u p a a sla rn ek m i o lm as
p e k a rtc d e il. S e n in b a k a b ir e y g rm e n o lan a k szd . Z ira h e r
hangi b a k a b ir tek k a rt bile e k ilm i o lsa y d sen z a te n h ib ir ey g r
m e y e c e k tin " . A n c a k , k u k u su z, k u rb a n d o ru , lg n a d am yanltr.
G e r e k te n de. o n k u p a asn n e k ilm i o lm a s a k la n m a s g erek en o la
a n st b ir eydir. Bu z g n d z en in e k ili in a lg la n r o lu u n u n z o
runlu b ir k o u lu o lm as alg lan a n ey i d a h a az o la a n st y a p m a d
gibi a k la m a ih tiy a cn d a o rta d a n k a ld rm az .
(Swinburne 1979, s. 13X)

Bu benzetm e nc kadar baarldr? Sw inburne sylem em i olsa bi

99

le, hu eytani deneyin sonucunun bylesie artc olm asnn ne

deni, deneyin son derece olanaksz olmasdr. Kt karma m akine
sinin retebilecei karm larn says dikkate alndnda, on asn
birden ekilm e ans gereklen ok kktr; aslnda (1/52)10.
Kurban doal olarak bu yzden lgn adamn yapt aklam adan
daha elle tutulur bir aklam aya ihtiya duyar. Ancak, b ir nceki
alblm deki tartm ann ardndan artk grebileceim iz gibi, ben
zetmeyi kukulu klan da ihtimalin kkldr. nk temel sa
bitlerdeki deiim baz rastgele srelerin sonucu deildir ve bu
yzden bylesi bir deiim in tam am en olanaksz olduu yerinde
bir fikir deildir. Eilim teorisinin diliyle syleyecek olursak,
Sw inburnen tartt rnekte bir eilim atfedilebilecek bir nesne
olm akla birlikte, temel sabitler rneinde bylesi bir nesne yoktur.
Nesne yoksa, eilim de yoktur; eilim yoksa, ans da yoktur.
Swinburne temel sabitlerin daha ileri bir aklam asn talep
ederken belki de hakldr; am a bylesi bir talebi karlam ak iin
olaslk dncelerden medet umamaz. Eer zayf antropik ilke
varoluun gizem ini zem iyorsa, teistin sunduu aklam aya g
venm ekten baka arem iz yoktur. Yani,, evrenin varoluu ve doa
sna ilikin T anrya gnderm e yapm ayan rakip bir ereksel akla
ma bulamyorsak. imdi ateistin bu meydan okuyua yant verip
verem eyeceini grm e zamandr.

E. Z E T

On sekizinci yzyl teologlarnn yazlarndaki geleneksel form

erevesinde, ereksel argman insan yaps nesnelerle doal nesne
ler arasnda bir benzetm e kurm aya girimitir. Nasl bir saat, tasa
rmcsnn izlerini tayorsa; gz gibi eyler de tar. G zn, grsel
enform asyon nakletm ek gibi zel bir maksad vardr. A ncak gz
bu m aksatla tasarlam birinden sz etm eksizin gzn m aksadn
dan da sz edem eyiz. D olaysyla, argm ana gre, bir yaratcnn
varoluuna hkm edebiliriz.
Bu benzetmeyi zaafa dren, doal ayklanm a gibi, gz beze100

ri fenom enlerin doal, teolojik olm ayan bir aklam asnn bulun
masdr. G ene de ereksel argmann bilim sel gelim elerle rtleneyccek olaslk bir versiyonunu kurgulayabiliriz. Olaslk
ereksel argm an, bu yasalarn hayatn gelim esini arzulayan bir ya
ratc tarafndan konduu hipotezini kabul etm edike, evren yasala
rnn hayatn gelim esine imkn verecek ekilde dengelenm i ola
bilmesinin hemen hemen olanaksz olduu fikrini iler. G elgeldim ,
bu argm ann da karsna bir nceki blm deki kozm olojik arg
mann karsna ktn grdm z itiraz dikilir: Bu. belli bir
kavram kavram n tamamen geerli olduu belli bir balamn d
na tar ve kavram n geerli olm ad bir balam a uygular. K ozm o
lojik argm an rneinde, anahtar kavram nedensellikti; ereksel ar
gman rneinde ise bu istatistiksel olaslktr. .Argmanlarn ikisi
de ikna edici deildir, nk gayet m antkl olarak sz konusu kav
ramn olaanst balam lar kapsayacak ekilde genilelilebilir ol
duuna kar kabiliriz.
statistiksel olabilirliin iki teorisini grdk: Sklk teorisi ve
doal eilim teorisi. Sklk teorisi yeteri kadar geni bir dalm da
olabilirlii sklkla eitler. Eilim teorisi, olasl bir durum un bel
li bir sonu yaratm a zelliiyle eitler. H er bir teori temelinde, Tanrnn yokluunda hayata imkn veren bir evren olaslndan sz
etmek anlam szdr.

F. E K O K U M A N E R L E R

Ereksel argm ann (ve kozm olojik argm ann) kolay anlalr ve
m kemm el tartm alarndan birini D avid H um eun lmnden
sonra yaym lanm D ialogues C oncerning N atural Religion kita
bnda bulabilirsiniz (bir nsz yazp editrln de yapan, J. C. A.
Gaskin, O xford: O xford University Press, 1993). Kitapta karak
ter sunulur: Dem ea, kozmolojik argman destekler; Cleanhes, ga
yet ikna edici bir biim de ereksel argm ann geleneksel versiyonu
nu sunar; ve Plilo (neredeyse kesin olarak H um e'un kendi gr
lerini sunarak) iki argman da baarl bir biimde rtr. Hu101

m eun ereksel argm an eletirisi zellikle etkilidir.

Argm ann benzetm eci versiyonunun giri niteliindeki bir tar
tm as ve H um cun buna getirdii eletiri iin bkz. W illiam L. R o
we, Philosophy o f Religion: An Introduction, Belmont: W adsworth
Publishing Com pany, 1978, 4. blm. Ayrca, bkz. Brian Davies,
An Introduction to the Philosophy o f Religion, Oxford: O xford U ni
versity Press, 2. bask, 1993, 6. blm.
Ereksel argm ann olaslk versiyonu R ichard Sw inburnen
The Existence o f G od kitabnda sunulm u ve savunulm utur; O x
ford: C larendon Press, 1979, 8. blm. Bu John M ackie tarafndan
The M iracle ofT eism kitabnn 8. blm nde tartlm tr; Oxford:
Oxford U niversity Press, 1982.
statistiksel olasln doal eilim teorisi ak ve ikna edici bir
dille rakiplerine kar D. H. M ello rn The M atter o f Chance kita
bnda savunulm utur; Cam bridge: Cam bridge U niversity Press,
1971. M ellor ayrca, God and Probability m akalesinde olasln
ereksel argm an taraftarlarnca yanl kullanm larn aa vurur;
Religious Studies 5 (1969), s. 223-34...

102

Ev re nin bir m ak sa d var mdr?

B ilin li v e m d rik b irin in y n e tim in d e o lm a d k a , b ilin

ten y o k su n h i b ir ey... b ir h e d e fe y n e le m e z ; b ir o k , rn e
in , b ir o k u y a g e rek duyar.
St. Thom as Aquinas, Sununa Thcologie

A . G L A N T R O P K L K E

nsanlarn m evcudiyetinin doa yasalaryla ne ilikisi vardr? Antropik ilkeye gre, doa yasalar insann m evcudiyetiyle aklanabi
lir. Aslnda, birden ok versiyonu olduundan, antropik ilke iki
aklam a getirir. Bunlardan biri olan zayf antropik ilkeye gre as
lnda bizden, insan gzlem cilerin varoluuyla badaan doa yasa
larn kefetm em iz beklenir. Bu bir nceki blm de grdm z il
keydi. teki versiyon, gl antropik ilke ok daha tartmal ey
ler ileri srer. yle:
103

G iilii an tropik ilke

Evren belli bir aam ada iinde gzlem cilerin ortaya km alar
na izin verecek ekilde olm ak zorundayd.
Bu. hi tartm asz ereksel bir ilkedir: Hayatn retilmesi evrenin
tasarlanm asnn ya da m aksadn bir parasdr ve olduu gibi olan
doa yasalar bu tasarm n gereklem esinin bir parasdr. Z ayf il
ke bir gizem i etkisiz hale getirm eye niyet eder ( Elbette, yasalar in
sanlarla badar: Yoksa, bir insan olarak gzlem yapmay baka
nasl um abilirsiniz ki?), oysa gl ilke gizemi ciddiye alr ( te
ki trl olabilecek sonsuz eitlilikteki eyleri dndm zde,
doa yasalarnn hayatn gelim esine imkn salam olm as ger
ekten de artcdr, bu yzden aksi halde ansa kalacak olanlar
aklam ak iin m aksada bavurm am z gerekir). H albuki, son b
lmde dedik ki, bir btn olarak evren ans eseri deildir; nk
ans nosyonu ancak rasgele (ya da grnte rasgele) sreler iin
geerlidir ve ne teist ne de ateist evrenin.byle bir srecin sonucu
olduunu syleyecektir. Evren reten ans m akinesi yoktur. D ola
ysyla, evrenin sonuta hayat destekleyen bir evren olarak ortaya
km asn daha az ansa balayan bir hipoteze doru srklenm iyo
ruz. Deyim yerindeyse, kurulm u evren fikrinden medet ummak
zorunda da deiliz. A ncak yine de, yantlanm asn istediim iz bir
soruya yant verdii m ddete, gl antropik ilkeyi ekici bulabi
liriz.
Sorun, ilkeyi teizm balam dnda anlaml klp klam ayacam z sorunudur. Amal eylem lerim izin ereksel bir aklam asn ya
parken ( Bir ek bozdurm ak iin bankaya gittim ), bilinli m aksat
lara gnderm e yaparz. im di, eer sz konusu erekselliin tek an
lalr kullanm , bilinli m aksatlara gnderm e yapm ay gerektiri
yorsa, gl antropik ilke bizi teizm den uzaa deil tersine teizme
doru ynlendirecektir; nk evrenin gzlemcilerin ortaya km a
sna izin verecek ekilde olm ak zorunda olduunu sylem ek, biri
sinin (Tanr?) gzlem cilerin olm asna niyet ettii anlam na gelir.
Ancak bir an iin farz edelim ki, biz bilinsiz creksellii anlaml k
104

labiliyoruz. Bu durum da, evrenin bir m aksad olurdu; ama bu bi

linli bir varln maksad olmazd. D olaysyla, evrenin niin ha
yat destekleyen bir evren olup ktna ilikin, ateistin kabul ede
bilecei bir aklam ann balang noktalarna sahip olabilirdik.
Bylelikle teiz.me inanm ann, kendi bana doa yasalarnn gizini
zen, nem li bir saiki de ortadan kalkard.
Bir aklam ann balang nokralarna sahip olacam z syle
dim, nk insanlarn niin kayrdan gzlem ciler olmas gerektii
ak deildir. N ihayetinde, koullar koyunlarn ortaya kmas iin
de elverilidir ve onlar da bir tr gzlemcidir. Dolaysyla, doa ya
salarn evrenin koyunlarn ortaya klarna izin verecek ekilde
olmak zorunda olduu olgusuna gre aklam ak niin yerinde bir
aklama olmasn ki? Belli ki, insan m erkeze koym am z iin kay
rdan trlerden te eylere ihtiyacm z var. Bu ne olabilir? te, ola
s bir yant. nce, insan eylemleri ahlki zelliklere sahiptir. kin
cisi. insan T anrnm iyicillii iin bir nesne oluturur. Elbette, ko
yunlar da T anrnn iyicillii iin bir nesne olutururlar; ancak in
sanlar bu iyicilliin eksiksiz davurnas ihtimalini de salar. y
leyse, iki anlam da insanlarn varoluu ahlki bakm dan iyi eylem
lerin gerekletirilm esini mmkn klar. D oa yasalarnn bu haliy
le var olm alarn aklayan, insan varoluu deil; insan varlnn
ahlki bakm dan iyi eylem ler yaplm asna imkn vermesidir. Antropik ilkenin bu (aka tartmal) geniletilm esine bir isim bul
mak gerekiyor. Ben ahlki aklam a demeyi neriyorum . Gl
antropik ilkeden ahlki aklam aya gem ek iin, sadece gzlemcilerin yerine ahlki failleri koyuyoruz.
Ahlki aklama:
Evrenin yasalar byledir (yani, hayat destekler), nk evren
belli bir aam asnda ahlki faillerin ortaya km asna izin vere
cek ekilde olm ak zorundayd.
Daha nce belirtilen bir noktay tekrarlayalm : Eer byle bir argman ateist tarafndan kullanlacaksa, evrenin yapsndan gelen bir
105

m aksadnn, yani bir maksad olan bilinli varlklarn yokluunda,

evrenin kendisinin ahlki failler yaratm a m aksadnn olduu fikrini
anlam l klabilmeliyiz. Bilin olm akszn ereksellii anlaml kiabilm eliviz.
Pekl, bilin olmadan ereksellik anlam l olabilir mi? A ristote
les, ereksellii bilinsiz organizm alarn davranlarn aklam ak
iin rahatlkla kullanm tr kukusuz. rnein A ristotelese gre,
bir bitki besin alm ak iin kk salar. Eer niyet etm ek bilinli niyet
etm ek dem ekse bitki besin alma niyetiyle hareket etm ez ve A risto
teles de bitkilerin bilinli olduklarn varsaym az. A ristotelesin sis
tem inde, insann bilinli m aksad evrenin daha geneldeki bir maksallln yanstr daha ok, ancak bu canllar leminin tesine uza
tlm am aldr. G elgelelim , A ristotelesin izdii dnya tablosu za
manla yerini daha mekanik bir tabloya brakm tr ve bugn ok az
insan tarafndan kabul grm ekledir. Halbuki, getiim iz yirm i otuz
ylda biyoloji bilinli m aksada gnderm e yapm ayan; am a bariz ola
rak ereksel olan bir ilke ortaya koymaktadr. ada ereksellik kav
raym za ne kadar k tuttuunu grm ek iin, bu ilkeye daha ya
kndan bakalm .

B. E R E K S E L L K V E N E D E N S E L N D R G E M E C L K :
B E N C L G E N H P O T E Z

Dierkm davran -fa ilin m uhtem el zararna ramen bakalarnn

yararna eylem ler y ap m ak - insanoluyla snrl deildir. (Aslnda,
insanlarn liim trler iinde en bariz dierkm yaratklar olduklar
da kesin deildir.) rnein, arlarda grlen bariz dierkm l d
nelim. i arlar peteklerini saldrganlar sokarak savunurlar. Pe
teklerini bu ekilde korum akla zorunlu olarak kendilerini feda et
m i olurlar, nk sokma eylem i her zaman kendi lm leriyle so
nulanr. Ayn ekilde, kular da saldrganlar yavrularndan uzak
tutm ak iin hayatlarn tehlikeye atarlar. Bu tr davrann bir ak
lamasna, bir zam anlar Darwinci evrim teorisinin doruluunu gs
term ek iin yaygn olarak kabul gren bir aklam aya gre, birey
106

ler trlerinin hayatta kalm asn salam ak iin byle bir dierkm
eylem e kalkrlar. Yaplan aklam ann bu ereksel formlasyonnu
hakl karm ak iin sz konusu hayvann bilinli bir niyetinden m e
det um ulm az. Bu anlatm a gre, davran daha ok biyolojik prog
ram lam ann bir parasdr.
Artk hem en herkesin bildii Bencil Gen kitabnda. Richard
Dawkins biyologlarn bu gre niin kar ktklarn aklar.
Onun alternatif aklam asna gre ayklanm ann temel birimi trler
deil, genlerdir. Ancak gen nedir? Somut haliyle, gen bir DNA (deoksiribonkleikasit) zinciridir ve bu zincir, teki DNA zincirleriyle
birleerck, organizm ann geliim inde belli zelliklerin ortaya k
m denetler. G enlerin snrlar bir biim de bulanktr. Ne kadar
DNAya bir gen diyebiliriz? Bu sorunun kesin bir yant yoktur,
ama yine de km eden bahsedebildiim iz gibi genlerden de bahse
debiliriz. (Bir eye km e diyebilm em iz iin zorunlu bir asgari l
yoktur; am a baz eyler doru olarak km e diye adlandrlrken,
baka bazlarna kme dem eyiz.) Am a kopyalanarak varln sr
drm bir eyi, bir bireyden tekine gem i bir eyi dnd
mzde, gen bir enform asyon demetidir. D olaysyla, bundan sonra
gen bu soyut anlam da kullanlacaktr.
D aw k in s'in gen bencillii yasas dedii ey ereksel bir form llendirm eye imkn salayabilir. yle: Tipik olarak, hayvan ba
riz bir dierkm davranta bulunduunda bile, bunu genlerinin ha
yatta kalm asn salam ak iin yapar. H ayvan iin (bir genetiki ol
mad m ddete), genin kendisinin ilgi oda olm adn sylem e
ye bile gerek yok; am a kesin olarak teki hayvanlarn onun iin ko
nu olduunu syleyebiliriz. Hayvan bilinli olarak genin iyilii iin
hareket etm ez. Tersine, gen, hayvan kendi (genlerinin) varln
srdrmesini salayacak ekilde davranm aya sevk eder. A ncak, yi
ne genin buna bilinli olarak niyet ettii ileri srlm em ektedir. G
rlen o ki, burada da karm za bilinsiz bir ereksellik rnei k
maktadr. Yoksa A ristoteles modern biyoloji tarafndan kantlan
makta m dr? Aslnda, Dawkins anlatm nda herhangi bir maksallhk imasn titizlikle reddeder ve gen bencillii ilkesinin ereksel formlasyonundan saknm aya abalar. imdi biz. bu bencilliin tc107

melinde yatan m ekanizm alara bir gz atalm.

Genin ayklanm ann tem el birimi olmas hayvanlar arasndaki
bariz dierkm davran nasl aklar? Baarl bir gen bizatihi
kendi baarsnn nedenidir. Belli bir genin, diyelim x in, petekleri
ni korum ak iin ii arlarn kendilerini feda etmesi gibi, bir trn
bireylerini en yakn akrabalar iin kendini feda etm eye tevik etti
ini farz edelim. Bu davrann faydasn grenlerde de x geni var
dr. Dierkm davran x geni tayan bireylerin x geni tayan da
ha ok birey retmesini salad mddete, gen kendi kopyalanm a
ansn arttrr. Tanm gerei, doal ayklanm a, baarlar rastlant
lara bal genlere gre, baar anslar daha ok olan genlerden ya
na iler. Dolaysyla, ayn genleri tayan bireylere kar dierkm
l ne karan bir gen, doal ayklanm a tarafndan gzetilecektir
ki bu da arlarn dierkm davrann aklar. Genel anlam da, ben
cil gen hipotezine gre belli bir davran kalbnn aklan yle
olur:
1 Hem belli bir genin neden olduu hem de sonuta o genin
kopyalanm a baarsna neden olan herhangi bir davrann
ortaya kmasn bekleyebiliriz.
2 X davran bu tr davrann bir tezahrdr.
O lalde: X tr davran bekleyebiliriz.
Byle bir aklam a, belli erkek trlerin diileri iin rakiplerine kar
saldrgan davranm da aklayabilir. Byle bir saldrganla ne
den olan gen, bu geni tayan erkein yeniden retiminin baar
ansn ykselterek bizatihi kendi kopyalanm a ansn arttracaktr.
Bylelikle saldrganlk kopyalanm olur. Ve, srf bencil gen hipo
tezinin bilinli bir m aksatla ilgili olm adn vurgulam ak iin, bu
aklama biim ini bitkilere geniletebiliriz. A ristotelesin belirttii
gibi, kaktsn snger gibi emici bir gvdesi ve suyu m uhafaza et
mek zere kaln bir kabuu vardr. Kaktslerin niin byle olduk
larna ilikin bu aklam ann altnda yatan gerek neden, bu tr
zellikler tamann kurak bir ortam da baaryla hayatta kalma sra-

108

Tablo 5.1 Ereksel aklama

Alklanacak ey
=Neden

Ereksel iliki

Aklamay
salayan ey=sonu

A tlet k o a r

erei

y a r k a z a n m a k tr

K akts k a ln b ir
k a b u k g e litirir

erei

su y u m u h afa za e tm e k tir

H ayvan sa ld rg a n c a
d a v ra n r

erei

g e n le rin in hay atta

k a lm a sn sa la m a k tr

tejisidir. Suyu m uhafaza eden gen tayan bitkilerin bu genleri kop

yalam a anslar, byle bir ortam da, bu genleri olm ayan bitkilerden
daha fazladr.
Bu zam ana kadar karm za kan tm ereksel aklam a rnek
lerinde, nedensel aklam ayla yakn bir ba vardr. Eer olgular
bir ekilde sunarsak, ereksel bir aklam a, baka bir ekilde sunar
sak da nedensel bir aklam a yapm oluruz. Aslnda, ereksel ak
lama tersyz edilm i bir nedensel aklam a saylabilir. Nedensel
aklamada, bir etkiyi nedenine gre aklarken; ereksel aklamada
Tablo 5.2 N edense] a k la m a
Aklamay salayan ey
=Neden

Nedensel iliki

Aklanacak ey
=sonu

Yar kazanma arzusu

nedeniyle

a tle t k o a r

Gemite kaln bir

kabua sahip olmann
suyu korumada
gsterdii baar

nedeniyle

k a k t s k a ln bir
k a b u k g e litirir

Gemite saldrgan
davrann gen
kopyalanmasnda
gsterdii baar

nedeniyle

hayvan saldrganca
< davranr

109

bir nedeni etkisine gre aklarz. Tablo 5.1 bunu aklam ak iin
dzenlenmitir.
Bu noktada, belli bir etkinliin sonucuna bakarak o sonucun na
sl aklandn soralm. Yukardaki rneklerde, sonu dolayl bir
biim de etkinliin nedenini gsterir. Baka bir ifadeyle, ereksel
aklam ann tem elinde bir nedensel aklam a yatar. Bunu akla
mak iin, tablodaki etkinliklere sonular diyelim ve onlar sa s
tuna yerletirelim .

Tablo 5.1 'in sadaki stunu ile Tablo 5.2 nin soldaki stununu kar
latralm . A ralarnda nem li bir iliki vardr. Yar kazanm ak
salt komann sonucu deildir: O ayn zamanda atletin yapm ay is
tedii eydir ve bu arzu onun kom asna neden olan eydir. Suyu
muhafaza etm ek salt kaln bir kabua sahip olmann sonucu deil
dir: O ayn zam anda kaktsn kaln bir kabuk gelitirm esine neden
olan genin evrim tarihinin de bir parasdr. Demek ki. grnd
kadaryla, farkl trden aklam alar zorunlu olarak dnyadaki fark
l durum lara denk dmezler. Eer olaylarn ereksel aklam asn
yapyorsak, kendimizi doada gerek bir inaksalllk olduu fikrine
kaptrm ak zorunda deiliz. D nyaya atfedilm esi gerekenin, inak
salllk deil; yalnzca nedensellik olduu grn savunabiliriz.
Nedenselliin bu dnyada verili bir aklam a biiminin dayand
ne varsa o olduunu syleyen reti, bu aklama biim ine ilikin
nedensel indirgemeci b ir gr olarak adlandrlabilir. B encil Gen
aka nedensel indirgemeci bir havada kalem e alnm tr: Dawkins'in dikkat ektii balantlar bile, gerekte, sadece nedensel
balantlardr.
Tablo 5.3 A h lk i a k la m a n n T ab lo 5 . 1 'le b irle m i hali
Aklanacak ey
=Nede

Ereksel iliki

D o a y a sa la r
o ld u k la r g ib id ir

e re i

Aklamay
salayan ey=snn
a h lk i fa iller y a ra tm a k tr

Tahlo 5.4 Ahlki aklamann Tablo 5 .2'yle birlemi lali

Aklamay salayan ey
-Neden

Nedensel iliki

Aklanacak
ey=sonu

nedeniyle

doa yasalar
olduklar gibidir

Bencil gen hipotezi unu gsterir: Ereksel bir aklam a biim i

ni bilinli bir am aca gnderm e yapm akszn gayet meru olarak
kullanabiliriz. Bireyin genlerinin kopyalanm asn salam ak zere
hareket ettiini sylediim izde, sz konusu birey genlerinin kopya
lanmas niyetinde olm asa bile, doru ve aydnlatc bir ey syle
mi oluruz. Dem ek ki, bilinli olm ayan eylerin ancak hareketleri
bilinli biri tararndan denetlendii takdirde bir am alarnn oldu
unu syleyen A quinasa katlm ak zorunda deiliz; nk bylesi
rneklerde ereksel aklam ann altnda neyin yattn grd
mzde, inaksalllk buharlap uar ve geriye nedensel balantlar
kalr. Nedensel indirgem ecilii ksaca yle zetleyebiliriz: Bilinlilik olm akszn ereksel aklam a olabildii halde, bilinlilik ol
makszn (gerek) ereksellik olamaz.
imdi artk, bu ereksel aklam a kavrayn doa yasalarnn
ahlki aklanna uygulayabilecek bir konum dayz. Ateistin kul
land anlam da ahlki aklam a da bencil gen hipotezi gibi bilin
li tasarm a bavurm az. Bu aklama, ahlki m aksatlarn gerekle
tirecek ekilde dnyay tasarlayan bir varlk ortaya atm az. Peki o
zaman, ahlki aklam ay nedensel indirgem eciliklc tutarl olacak
biimde yorum lam ak mmkn olur mu? (Burada ahlki aklam a
nn indirgemeci olm ayan bir yorum una kapy kapatm yorum , sa
dece bunu gelecek altbala erteliyorum .) Ahlki aklam ay Tab
lo 5.1 le birletirm ek zorluk karm az; am a Tablo 5.2 sz konusu
olduunda bir glk karm za kar (bkz. Tablo 5.4).
Ateist gre gre, doa yasalarnn olduklar gibi olmalarna
hibir ey neden olmaz. Baz yasalar aklam ak iin baka baz ya
salara bavurabiliriz; ama bu. bavurulan yasalarn teki yasalara
111

neden olduklar anlam na gelmez. Dolaysyla, tablonun sol stu

nuna hibir ey konam az. Bu stun iin tek olas aday ahlki fail
ler yaratm a arzusudur. Kimin arzusu? T anr'nm , elbette. D olay
syla, bilinli bir m aksada bal olmayan bir ereksel aklam a bii
mini anlayabilir olm am za ramen, henz teizm dnda ahlki
aklam ay anlaml klam adk. Sorun, grnen o ki. nedensel indirgemeciliktir. Tm ereksel aklam alarn altnda yalan eyin neden
sellik olduu grne sadk kaldm z m ddete, ateistin doa
yasalarna ilikin ereksel bir aklam a yapm asnn nn tkayaca
z. O halde, nedensel indirgemecilii terk etm e imknlarna bak
mann vakti geldi.

C . N E D E N S E L N D R G E M E C L K O L M A K S IZ IN
E R E K S E L L K

Nedensel indirgem ecilii terk etm ek iin, A ristotelesin yapt gi

bi, creksellii ciddiye alm ak gerekir. Ama. eer ereksel aklam a
nn altnda yatan nedensel ilikiler dejlse, baka ne olabilir? Bu
soruya yant verm ek iin, tpk nedensel aklam ann nedensel ili
kilere dayanan bir temeli olduu gibi, ereksel aklam ann da m ak
satl ilikilere dayand sylenebilir. Sahici ereksel aklama say
lan eye belli snrlam alar getirebiliriz, ama dayand temel hak
knda hemen hemen hibir ey syleyem eyiz.
Bu noktada cehaletim izi kabul etm ekten baka elim izden bir
ey gelm ediinden, bu ereksellik grn savunm ann en iyi yolu
nedensel aklam aya gre daha iyi bir konum da olm adm z itiraf
etmektir. Nedensel aklam a saylan eye kstlam alar getirebilir,
sahici nedenlerin yerine getirm esi gereken koullar tek tek sayabi
liriz; rnein, sonularndan zam ansal bakm dan nce gelm esi, so
nularnn ansn arttrmas vb. Ancak, HumeTn belirttii gibi, ne
densel ilikinin tem elinde yalan m ekanizm a iin hibir ey syle
yem eyiz. Nedenlerin o sonular nasl rettiklerini syleyemeyiz.
Humecu dier bir noktaya iaret edecek olursak. Amn B ye neden
olduu m ekanizm ay tespit ettiim izi sandm z durum larda bile,
112

aslnda btn yaptm z ara nedenleri tespit etm ekten te gemez.

A, B ye neden olur ifadesi yerine A, B 'y e neden olan C ye ne
den olarak, B ye neden olur ifadesini koym ak nedensel ilikinin
doasna daha fazla k tutmaz. Ereksel aklam a rneinde de
benzer bir cehalet iinde olm am z, bu nedenle, byle bir aklam a
ya kar ldrc bir darbe saylam az.
Ancak daha ciddi sorunlar da vardr. Bu gizem li maksatl iliki
lerin tm ereksel aklam alarn tem elinde yalan ey olduunu sy
lemek mi istiyoruz? Bu akllca bir ham le olm ayacaktr; nk bir
nceki blm de irdelenen ereksel aklam a, elbette, nedensel indir
gemeci anlatm a gre ok fazla akla dayal bir zm lem edir. Ken
di yandalarna gre, bencil gen hipotezi tam da altta yatan neden
sel ilikiler yznden geerlidir. A ncak, eer bir yanda olduka
farkl bir ahlki aklam a anlatm getirip te yanda bu aklam ala
ra ilikin bir nedensel indirgemeci anlatm korursak, ereksel ak
lama tutarl bir aklam a tr deil, olsa olsa stnkr bir akla
ma olur.
Ereksel aklam ann, nedensel indirgem eci anlatmn anlala
bilir klabilecei ve bu yzden bu anlatm da saplanp kalm aya bir
neden tekil eden artc bir zellii daha vardr stelik. Kom ak
ya da kk salm ak gibi tikel bir eylem liliin hedefi, hedefe hibir za
man ulalam ayan durum larda bile eylem lilii aklar. Atlet asln
da yar kazanam ayabilir ve bitki orak bir topraa kk salm ola
bilir. Buna ram en, nasl o lu rd a var olm ayan bir e y -g e r ek lem e
mi bir a m a - herhangi bir eyi aklayabilir? En makul yant, he
defin kendisi varlk kazanam am olm akla birlikte, bir nedensel ve
kilinin oluudur. Atletin durum unda, nedensel vekil, kazanm a arzu
sudur. Bitki rneinde ise bu vekil bitkinin im di onun kk salm a
sna neden olan genlerini kazand koullardr. lgintir, A ristote
les bir eylem liliin am acn aklam ak iin nedensel vekile ok
benzer bir ey nerm ektedir:
e y le r b ir ey iin olurlar. B u y z d en , o n la r d o a la r g e re i b ir ey iin
b y le o lm u la rd r...
B u d u ru m e n b a riz o lara k in san lara d e il d e . e y leri b e c e rile riy le yapFSN/Atczm

113

m ay a n ; d n m e y e n ve in ced en inceye a ra trm a y r tm e y e n h a y v a n

lara b a k n c a o rta y a kar. r m cek ler, k a rn c a la r ve b e n z e rle ri, b a a r
d k la r e y leri a k llarn k u lla n m ad a n n asl g e r e k le tird ik le ri k o n u
su n d a in sa n la r h a y re te d r rle r. D a h a d e rin e in ild i in d e ise. g r l r
ki b itk ile r b ile b ir a m a c a y n e lik olarak geliirler, rn e in m e y v e le ri
ni k o ru m ak iin y a p ra k la r oluur. D em ek ki, e e r k rla n g cn y u v asn
y a p m a s v e r m c e in a n rm esi hem d o a sn d a n g e liy o r hem de
b ir ey iin se ve b itk ilerin m ey v e leri iin yap rak re tip b e sin iin y u
k ar d e il d e a a la ra d o ru kk sa lm a s, hi k u k u su z, bu t r b ir n e
d e n e y lerin iinde m ev c u t o ld u u iindir...
(Aristoteles. Phvsics. II. Kilup, 8. blm. 199a 10-30.
Charllo (1970). s. 40-1)

Bir bitkinin besin alm ay baaram ayabilecei anlam nda, eylem lili
in amac ya da hedefi hibir zaman gereklem em i olabilir; ama
yine de am acn bitkinin iinde mevcut olduunu sylem ek anlam
ldr. N edensel aklam ay reddetsek bile, gereklem em i bir he
d ef iin bir tr vekile yer verm ek zorunda kalrz ve bir kere bunu
yaptm zda bunun bir lr nedensel vekil olduunu dnm em ek
imknszdr.
O halde, doa yasalarnn ahlki aklamas son derece sorunlu
zelliini korur. G rnen o ki, ateistin m etafizik olarak olduka
pheli bir ey gndem e getirm ek yerine, evren yasalarnn niin
hayattan yana olduklarn aklama sevdasndan vazgem esi daha
iyi olacaktr. yle grnyor ki, teist bu tikel m uharebeyi kazan
mtr. A ncak bir yaratcnn dnyaya m aksat alayabilecei fikri
ni daha yakndan ele alm am z gerekiyor. Eer insan varoluunun
Tanrnn ahlki m aksatlarn gerekletirm ek gibi bir hedefi varsa,
Tanrya zel bir eylerin olmas gerekir. nk m aksatlarn ikin
olarak saygya deer olduklarn dnm edike, bakasnn m ak
satlarn gerekletiren b ir hayatn zorunlu olarak deerli bir hayat
olduunu dnem eyiz. Teist asndan, T anr'ya zel olan ey
Tary temel alan ahlktr: Doru, Tanrnn isteklerine gre tayin
edilmitir. Ancak bu fikir, biraz sonra greceim iz gibi, ateistin eli
ne bir saldr imkn verir.

114

D. Z E T

Gl antropik ilke evrene bir m aksat baheder: Doa yasalar ha

yattan yanadr, nk evren belli bir aam ada akll gzlem cilerin
ortaya klarna imkn verecek ekilde olm ak zorundayd. Bu
gzlem ciler niin insan olsun ki? sorusuna insan gzlem cilerin ah
lki eylem lere m uktedir olduklar eklinde yant verilebilir. Bu bi
ze antropik ilkenin ahlki aklam a adn verebileceim iz bir versi
yonunu verir: D oa yasalar hayattan yanadr, nk evren belli bir
aam ada ahlki faillerin ortaya km asna imkn verecek ekilde
olm ak zorundayd.
Teist, nihai m aksad T anrya bahederek, ahlki aklam aya
m kem m el bir anlam verebilir. Sorun bunun ateist iin ne anlam a
geldiidir. Eer anlayabilirse, ateistin karsna karabilecei erek
sel, maksatl bir evren aklam as vardr. Bunun m m kn olmas
iin, bilinli m aksatlar m evcut olm adnda bile ereksel aklam a
nn yerinde olduunu kabul etm ek zorundayz.
Byle bir ereksel aklam a canl varlklarn, genlerinin hayatta
kalmasn salam ak iin, davrandklar gibi davrandklarn ileri s
ren bencil gen hipotezidir. G elgelelim , hipoteze daha yakndan bak
tmzda grlr ki, hipotez, ereksel aklam ann sadece nedenle
rin varlna bal olduu grnde olan nedensel indirgem ecilie
dayanmtr. N edensel indirgem eciliin, ereksel aklam ann en
makul anlatm olduu savunulm utur. En nem lisi, nedensel indirgemccilik hedefler gereklem ediinde bile eyleri hedeflere gre
nasl aklayabileceim izi gsterir. G elgelelim , nedensel indirgemecilik ateist bir ereksel aklam a yorum uyla badamaz. Buna
karn, teistin ahlki aklam ay kullan, nedensel indirgcm cciliklc tamam en tutarldr: nk T a n n nn tasarm bizatihi evrenin var
olmasna neden olan niyetlerinde kodlanm tr. N e var ki, bu tr bir
aklamann snrlar vardr ve bunlar 3. blm de tartlmtr.

E. EK O K U M A N E R L E R

Z ayf ve gl antropik ilkelerin giri niteliinde bir anlatmn P.

C. W. D aviesin The A ccidental U niverse kitabnn (Cambridge:
Cam bridge U niversity Press, 1982) 5. blm nde bulabilirsiniz;
ayrca bkz. John Leslie, U niverses, N ew York: R outledgc. 1989.
John L eslienin Value a nd Existence kitabnda (Oxford: Blackwell, 1979) ar axiarchism ad altnda bir ahlki aklam a bii
mi gelitirilm i ve etraflca savunulmutur. Ayrca bkz. yazarn
M ind 87 (1978), s. 181-94leki Efforts to explain all existence
m akalesi. L eslienin grleri John M ackienin The M iracle o f
Theism kitabnn (Oxford: O xford University Press, 1982) 13. b
lmnde gayet iyi zellenm i; am a abucak bir kenara atlmtr.
Doal ayklanm aya ilikin Richard D aw kinsin artk ok iyi bi
linen anlatm n The Selfish G en e'de bulabilirsiniz (Oxford: Oxford
University Press, 1989, 2. bask).
A ristotelesin, ereksel aklam a kavray da dahil olm ak zere,
aklam a teorisinin kolay anlalr bir girii iin bkz. Jonathan Le
ar, Aristotle: The D esire to U nderstand, Cam bridge, Cam bridge
U niversity Press, 1988, 2. blm.

116

kinci Blm

A t e i z m iin ahlki argmanl

VI

Tanr v e etik a y rlm a z m,

y o k s a b a d a m a z m?

B ir T a n r'n m v arl n in k r e d e n le r in sa n l n o n u ru n u ay a k la r a lln a alrlar. n k li k u k u su z nsan, b e d en iy le

h a y v an so y u n d a n g e lir; ve ru h u y la T a n r'y a b a la n m a m
l a , a a lk v e i ren b ir y a ra tk olur.
Fnncis Bacon, Ateizm Hakknda

A . P L A T O N UN A M A Z I

Aadaki retileri ele alalm.

(a) Tann iyidir.
(b) Tanr bize iyi olan yapm am z emreder.
(c) Tann etiin temelidir.
Birincisi ve ikinci reti Hristiyan, Yahudi ve slm dncesinde
doru kabul edilen retiler olm akla birlikte, evrenin bir yaratcs
olduu fikrine dayanak oluturm azlar. E srenin, ahlki vasflan ol
mayan ya da bizim ahlki durum um uzu um ursam ayan akn bir ya
ratcs olabilir. Ama bizim bu blm de ele alacam z, Tann ve ah
lk arasnda sk bir balant olduunu savunan trden bir teizmdir.
119

Bu bizi (c) retisine gtrr. Burada iddia edilen ey udur: A hl

kn doasn doru bir biim de anlamak istiyorsak T anrya bavur
malyz. u ya da bu biim iyle teistik dncede hayati bir rol s
tlenm i olan fikirdir bu. Ne var ki, ifade edildii haliyle fikir bula
nktr ve birden ok yorum a aktr. te size pek inandrc olm a
yan trden bir yorum : Ahlki bakmdan doru bir davran Tanr inancna baldr. Eer bu ateistlerin m utlaka kt davranacaklarn
ima ediyorsa, ki ediyor, abucak reddedilebilir. A teistler neyin k
t neyin iyi olduuna ilikin teistlerle tamamen ayn grleri ta
yabilir ve teistler kadar iyi ya da kt davranabilir, (c) retisinin
daha ilgin bir yorum u ise yledir: Neyin doru olduuna karar
verirken, teist belli baz dinsel imgelerden yararlanr. rnein, Hristiyanlar doru davran fikirlerine dayanak oluturan model ola
rak say alabilir. Bu anlam da, inan ahlki davrana yn verir.
Ben bu blm de (c)nin olduka farkl ve daha m etafizik bir yo
rumu zerinde; ksaca Tanrnn varoluunun ahlki deerlerin va
roluunu aklad fikri zerinde duracam . Belli edim lerin iyi ya
da kt olmas bir biim de T an n ya ve O nun vasflarna baldr.
Baz teistler Tanrnn varoluunu savunurken bu aklayc rolden
medet umarlar. T a n n ya ilikin ahlki argm an olarak bilinen bu
argman kabaca yle zetlenebilir:
Ahlki argman
1 Ahlki deerler vardr.
2 Bu deerlerin varl Tanrnn varlna ve doasna baldr.
O halde: Tanr vardr.
ncl (2) bir bakm a (c) retisinin yeniden ifade edilm esinden
baka bir ey deildir.
Bu noktada etik (ya da birinci dereceden etik) ile m eta etik
(ikinci dereceden etik) arasndaki farka iaret etm ek faydal ola
caktr. Etik, en iyi hayatn nasl bir hayat olaca, ne yapm am ge
rektii ya da ne yapm am gerektiine karar verebilm ek iin hangi
kurallar benim seyeceim e ilikin sorularla ilgilidir. M eta elik ise,
120

tersine, etik yarglarn statleriyle ilgilidir. alm ak yanl m dr?"

etik bir sorudur. Nesnel ahlki deerler var m dr?" sorusu ise m e
ta etik bir sorudur. Baz teistler Tanr ile etik arasnda nemli bir
balantnn olduuna, ne yapacam za karar verm ek iin Tanrya
bavurm am z gerektiine inanr. imdi bizim ilgilendiim iz.ey ise
Tanr ile m eta etik arasnda nem li bir balantnn olduu; elik yar
glarn ne anlam a geldiinin doru bir biim de ancak T a n rfy a ba
vurularak kavranabilecei fikridir.
Tartm ann sonularndan biri olsa da, bu blm deki asl ama
Tanrnn varlna ilikin ahlki argm an rtm ek deildir, ama
ahlki deerlerin varoluunun T a n n ya bal olduu fikrini sorgu
lamaktr. Bu yorum uyla (c) retisinin sorunu, (a) ve (b) retileri
nin kavranm asn zorlatrm asdr. Bu soruna ilk iaret eden Platon
olmutur.
Tanrsalln doasna ilikin diyaloglarndan oluan Euthyphro 'da, Platon u sorular gndem e getirir: T anrnn bize iyi olan
yapmay buyurduunu nasl anlayacaz? Bu soruya iki trl ya
nt verebiliriz:
A Tanr bizden iyi olan yapm am z ister, nk belli eylem ler
iyidir ve O bu tr eylem lerin yaplm asn ister.
B Bir eylem ancak Tanr buyurduu iin iyidir.
Grnen o ki, hangi yant verirsek verelim , talihsiz bir so n u la -e n
azndan teist i in - karlaacaz. Farz edelim ki, (A )y setik:
Tanr iyi olan yapm am z buyurur; nk o eylem , O nun iradesin
den bam sz olarak iyidir. G rnd kadaryla, buradan ahlki
deerlerin T anrdan bam sz olarak var olduklar sonucunu ka
rabiliriz. Yani, Tanr var olm asa bile, ahlki deerler olacaktr, do
laysyla etiin temelinin teizmle ilikisi yoktur. Bu teizmin eliin
Tanrnn var olm asyla m mkn olduu iddiasyla ve ayn anlama
gelmek zere, neyin doru olduuna ifikin sorulan Tanrnn bi
zim iin yapt tasarm la ilgili sorulardan ayram ayacam z iddi
asyla eliir. Bu altbalkla ele aldm z retiden ikisi, yani
(b) ile (c), m etafizik yorumlar bakm ndan, birbiriyle eliir. Ayn
121

ekilde, (a) ile (c) de bariz bir eliki iindedir; nk eer srf Tanrnn buyurduu bir eye iyilik alfcdilirse. Tanrmn iyi olduu id
dias Tanrnn kendisine olduu gibi olm asn buyurur gibi tuhaf
ve ahlki bakm dan anlam sz iddia haline gelir. Bu pek yle dinsel
hayatn ke talarndan biri olarak sunulamaz. Bu sorun Bcrtrand
Russell tarafndan N iin Hristiyan deilim ? adl m akalesinde
ok iyi yakalanmtr:
Teologlarn dedii gibi eerTanr'nn iyi olduunu sylerseniz, doru
ya da yanln Tanr'nn iradesinden bamsz bir anlam olduunu
sylemeniz de gerekir: nk, doru ve yanl Tanrnn yaratm ol
duu gereinden bamsz olarak. Tanr'nn iradesi kt deildir, iyi
dir. Eer bunu sylerseniz, iyi ve ktnn Tanr'dan geldiini deil:
ayn zamanda iyi ve ktnn znde mantksal olarak Tanr'dan nce
geldiini de sylemek zorundasnz.
(Russell 1957, s. 19)

Bu tespit (m akalesinde Russell*m hedef ald) T anr'ya ilikin ah

lki argmann bir eletirisi olm aktan ok te sonular'verir. n
k biz sistemli bir biim de bu dnceleri, yapsnda bir tutarszl
n olduuna ilikin bir argm an olarak teizmin karsna dikebili
riz. Ahlki deerlerin varoluunun Tanrya bal olduu ve Tanr
iyidir ifadesinin ahlki bakm dan anlaml bir iddia olduu ner
melerinin ikisi birden doru olam az. Sonu olarak, leizm yanltr;
nk tutarszdr. Bu iddialar tam anlam yla ak hale getirm ek iin, Tanrya ilikin ahlki argm ann 2. nclnn bir versiyonun
dan yararlanarak ateizmden yana bir argm an kurgulayabiliriz. Bu
na ateizmden yana meta etik argm an diyelim:
Ateizm den yana meta etik argman
1 Eer teizm doruysa, Tanr iyidir" ahlki olarak anlamldr.
2 Eer teizm doruysa, Tanr etikte aklayc bir rol oynar.
3 Eer Tanr iyidir ahlki olarak anlam lysa, ahlki iyilik
Tanrdan bamsz olmaldr.
4 Eer Tanr etikte aklayc bir rol oynuyorsa, ahlki iyilik
122

T anr'dan bam sz olamaz.

O halde: Teizm yanltr.
Bu sonuca tam olarak nasl ulald? D aha ayrntsna inildiin
de, (1) ve (3) birlikle (5) anlam na gelir:
5 Eer teizm doruysa, ahlki iyilik T anrdan bam sz olm a
ldr.
G elgelelim , (2) ve (4) birlikte (6) anlam na gelirler:
6 Eer teizm doruysa, ahlki iyilik T anrdan bam sz ola
maz.
(5) ile (6 )y birlikte ele alacak olursak:
7 Eer teizm doruysa, ahlki iyilik hem Tanrdan bam sz
dr hem de deildir.
Baka bir ifadeyle, teizm kendi iinde elikilidir ve dolaysyla
yanltr.
Tanr iyidir" yerine Tanr bizden iyi olan yapm am z ister" ibaresini koyarak tam tam na paralel bir argm an kurgulayabiliriz.
Bunu yaptm zda, Platonun am aznn leizm in karsna kar
d engeli kavrayabiliriz.
im di, m eta etik argmann vard sonuca varm ak iin, teistc ti
kel bir felsefi reti, yani ahlki deerin varoluunun bir biimde
Tanrnn vasflarnn varoluuyla akland retisini atfetmek
zorunda kaldk. Halbuki, btn teistlcr bu m eta etik iddiay onayla
mak zorunda deildir. Ama daha felsefi ynelim li teistler iin, bu
Tanrnn nemli bir zelliidir. O nlar iin, Tanr birok eyin varo
luunu aklar ve Tanr ayn zam anda ahlki bir varlk da olduun
dan. ahlki deerin bir biim de Tanrda yattn d-mek kadar
doal bir ey yoktur. Dolaysyla, teistin m eta etik argmann 2. n
cln savunm ak iin nedeni vardr. yleyse, yapmalar gereken
ey argm ann bariz sonularna direnmektir. Bunu yapmak iin de,
argmana belli noktalarda saldrmalar gerekir. Argmann tartma
ya en ak ncl, bana gre, 3. ncldr. Bu ncln doru olup ol
madn grm ek iin, iyilik kavram zerinde durm am z gerekir.
123

B. T AN I MS A L A HL K A KARI B UY UR U C U AHLK

PlatoTun sorusuna bir kere daha bakalm: Tanr, kendisinden ba

m sz olarak, iyi olan iyi olduu iin mi yapm am z buyurur; yok
sa iyi olan salt O buyurduu iin mi iyi olur? Bu sorunun sorulu
ekline gre, ya birini ya da dierini sem em iz gerekir, ikisini de
seenleyiz ve grnen o ki, ilk bakta aslnda bu sorularn ikisine
de evet yantn verem eyiz. G elgelelim , "iy i szcnn birden
ok tanm vardr ve karm za, iyinin bir anlam na gre, eylem
lerin Tanrnn onlar yapm am z dorultusunda iradesinden bam
z olarak iyi olduu ve iyinin teki anlam na gre, eylem lerin O
buyurduu iin iyi olduu ihtim alleri kar. John M ackieyc gre,
tcisl iyinin larkl anlamlar arasnda bir ayrm yaparak, (M ackieye gre, teizm iin zr araynda olmayan dier tuzaklardan
kurtaram asa da) Platonun am azndan kurtulabilir. Eer yleyse,
teist meta etik argm andan da kurtulm ay baarabilir. O halde, sz
konusu ayrma yakndan bakalm.
Ahlktaki tanm sal ve buyruksai unsurlar ayrabiliriz. X i yap
mak Y iin iyi bir eyse; eer X, Y iin bir biim de .yararlysa, bu
iyi tamamen tanmsal anlamdadr: Bunu yapm olm ak Y nin. diye
lim, mutlu bir hayat srm esini salar ya da Y nin iinde yaad
toplumun istikrarna katkda bulunur. Bu tanmsal anlam da iyi
ok eitli eylem lere denk der. Y nin yem ek yem esi, hava duru
m una gre giyinmesi, iletiim kurm as, insanlarn hayatna son ver
mekten imtina etm esi vb. iyi bir eydir. A hlki bakmdan iyi eylem
ler de bu sim lin bir alt baln olutururlar. Ancak, iyinin bu ta
nmsal anlam na ek olarak, gereklilik bildiren bir anlam da vardr:
Kiinin yapmas gereken baz eyler de vardr. X in buyruksal an
lamda iyi olduunu kabul etm ek onu yapm aya dair bir ykm ll
de kabul etmektir. K ukusuz, iyiyi salt tanmsal anlam da kul
lanyor olsak bile, gayet yerinde olarak gerekliden bahsedebili
riz: Yrrken dik durm ak gerekir, yem ek yemek gerekir vb. Ancak
burada gereklilik sadece varsaylr ya da baz m aksatlarla koul
ludur. Eer hayatta kalmak istiyorsanz, yem ek yem elisiniz; eer
arzularnzn tatmin olm asn istiyorsanz bu arzularnza gre dav
124

ranmanz. gerekir. Buna karlk, buyruksa] anlam da "iyi", berabe

rinde koulsuz bir gereklilik getirir: ldrm ekten imtina etm eli
siniz. dendiinde cm le biter. Artk ieri tklm aktan saknmay is
temek gibi bir neden sz konusu olm ak zorunda deildir. Yalnzca
tanmsa! anlam da iy r'n in meru olduu ve bu iyiden kaynakla
nan ykm llk biim inin de koullu bir ykm llk olduunu sa
vunm ak mmkn olm akla birlikte. iyinin bu iki anlam zorunlu
olarak birbirine zt deildir. Bu gre gre, yalnzca azami insana
azami mutluluu salam ak ya da doygun bir hayat yaam ak gibi,
belli am alan gerekletirm ek istiyorsanz, ahlkl davranm anz
gerekir. Demek ki, ayrm yapm ak ve buyruksal anlamda iyi olan
eylem lerin olduunu savunm akla, salt szckleri tanmlamyor,
belli bir ahlk kavrayn da savunuyoruz. Bu kavrayn nc oldu
u ilerledike kendini gsterecek; am a biz im dilik ayrmn Platonun am azn zayflatt iddias zerinde duracaz.
Tanr buyursun ya da buyurm asn, bir ey tanm sal anlam da iyi,
yani bizim karm za olabilir ve bu anlam da T anrnn iradesinden
bam szdr. Elbette, eer teizm doruysa, tanm sal iyilik bile Tan
rdan tam am en bam sz deildir; nk O, eyleri yle yaratm
tr ki, belli eyleri yapm ak bizim iin iyi olacaktr; am a Tanrnn
bize, aslnda bizim iin iyi olan eyleri yapm am z buyurm as, Tanrnn bize yapm am z buyurduu eyleri yapm am z buyuruyor
sam alna indirgenem ez. O tanm sal olarak iyi olan eyleri (yani,
bizim iin iyi olan eyleri) yapm am z buyurur, nk iyicildir:
Tanr kendim izi gerekletirm e hedefim izi gzetm em izle badar
bir biim de bakalaryla ahenk iinde yaam am z salayacak eyi
yapm am z ister. Dolaysyla, tanm sal olarak iyi olan, Tanrnn
iradesinden bam szdr; yle ki, Tanr belli baz eylerin bizim
iin niin iyi olduunun nedensel aklam as olabilir belki, ama iyi
olan tanm lam ak iin T anrva bavurm ak zorunda deiliz. Gelge
ld im . bununla gayet tutarl bir biim de, diyebiliriz ki, bir eyin ta
nmsal olarak iyi olmas Tanr'nn iradesinden bam sz deildir.
O nun iradesiyle oluturulm utur. Ahlki olarak iyi eylemlerle bir
likle gelen ek bir gereklilik unsuru da T anrnn bizden o eyleri
yapm am z istemesidir. yleyse. O yem ek yem ek ve birbirimizi l125

drm em ek gibi, tanmsal olarak iyi olan eyleri yapm am z buyurur

ancak, ek olarak, bu tanm sal olarak iyi eylem lerin belli bazlarn
koulsuz olarak yapm am z ister. Yemek yemeyi deil, am a ldrmemeyi art koar. Tanm sal olarak iyi eylem lerin, 'ahlki bakm
dan deerli ayr bir g ru b u nun olmas dorudan Tanrn iradesine
bal deildir. Herhangi bir iyi, diyelim X huvruksal olarak iyidir;
nk Tanr onu srf istem ekle kalm am , art komutur. O halde
teist, bunu elikte Tanrnn vazgeilm ez aklayc rol olarak gs
terebilir.
imdi, Tanr iyidir iddiasn ele alalm. M eta etik argman as
lnda bizi u am azla kar karya brakr: Ya Tanr iyidir ahlki
bakmdan nem sizdir ya da ahlki iyilik Tanr*dan bamszdr. Bu
amazn iki ucundan da saknm ak iin tanm sal/buyruksal ayrm n
kullanabilir miyiz? M ackie'nin iddiasna gre. Tanrya iyilik atfet
tiimiz zaman bu sal betim sel anlam da, Tanrnn genelde bizim iin iyi olan eyleri yapt anlam nda anlalmaldr. Bu, TanrTnn
kendisinin art kotuu eyleri yapt anlam nda alnmamaldr;
nk yalnzca Tanr bir faile bu art koyabilecei iin,-bunun an
lam Tanrnm, kendisinden yapt eyi yapm asn istedii olacak
tr ve bunun da hibir biim de ahlki ierii olm ayacaktr. D olay
syla. hem Platoun am az hem de meta etik argman iyinin iki farkl anlam nn kartrlm as olarak grlebilir.
Teisin P latonun am azndan ve m eta etik argm andan k
yolu vardr. Ancak bu teist iin doru bir yol m udur? Bence, deil.
yi min tanmsal anlam kesinlikle teistin kavrayn kuatam az.
Eer Tanr iyidir ibaresine atfedebileceim iz tek tutarl anlam
O un genelde bizim iin iyi eyler yaptysa, dem ek ki O koul
lu bir anlam da iyidir. Belli eylere deer veriyorsak, o zaman Tan
r iyidir. Eer verm iyorsak, iyi deildir. H ibir teist Tanr iyidir ifadesinin bu kadar zayf bir yorum unu kabul etmeyecektir.
imdiye kadar teistin retilerinden (a) ve (c)yi sanki onlar ok
bamsz nerm elerm i gibi aldk. Ancak eer, bunun yerine, onla
rn ok yakndan ilikili olduklarn dnseydik, meta etik arg
man etkisiz hale getirm enin baka bir yolu nm ze kard. Tan
r iyidir dediim izde, kukusuz, bir bakm a unu diyoruz: Tanr en
126

azndan insan rknn ahlki bakm dan iyi ferilerine benzer. Yani,
Tanrnn bir insanda iyi addedeceim iz baz vasllar vardr. rne
in. iyi anne-babalar (baarl deil, ahlki bakmdan iyi anlam n
da) nasl ocuklarna zen gsteriyorlarsa, Tanr da yarattklarna zenir. A ncak T an n 'n n iyilii bununla da kalm az, nk kendim iz
le ilahi bir varlk arasnda yapabileceim iz benzetm elerin says s
nrldr. Tanr iyidir, nerm esiyle anlatlm ak istenen baka bir ey
de m uhtem elen, insandan farkl olarak, T an n 'n n ahlki deerlerin
bir kayna olduudur. Yani, T a n n nn iyilii ksmen O nun eliin
temeli olm asdr. T a n n nn byle bir rol stlenm esi sradan bir ey
olm adndan, T an n nn iyi olmas da sradan bir ey olamaz: asln
da. bu ahlki bakm dan son derece nem lidir, nk ahlki ykm
lln kaynana iaret eder. Bu tespitlerin meta etik argman zerinde etkisi nedir? Grnd kadaryla, bunlar 3. ncl r
tr:
3 E er Tanr iyidir ahlki bakm dan anlam l olacaksa, ahlki
iyilik Tanrdan bam sz olmaldr.
imdi artk bunun doru olm am asnn hi de gerekm ediini gre
biliyoruz. Teist, kukusuz, diyecektir ki, Tanr iyidir ahlki ba
kmdan anlam ldr, nk ahlki ykm lln kaynan belirler
ki bunun da anlam ahlki iyiliin Tanrdan bam sz olmaddr.
D olaysyla, (3) yerine u konmaldr:
3 aE er Tanr iyidir ahlki bakm dan anlam lysa, ahlki iyilik
T anrdan bam sz deildir.
Ancak, kukusuz, bu m eta etik argman tam am en saf d brakr.

127

C. AHL K G E R E K L K VE A HL K Z N E L C L K

Ne var ki. ateistin baka bir saldr yolu daha vardr. Teiznin ahlk
la ilgili olgularla karlatnda kendi iinde tutarszla dt
n gsterm e giriim i baarszla urayabilir; am a ateist bunun ye
rine etiin tem ellerine ilikin en makul teorinin ahlki deerlerin
aklanm asnda Tanrya nem li hibir rol verm ediini gsterm e
abasna girebilir.
Eliin yant vermesi gereken bir sorunla balayalm. Herkesin
kabul edecei gibi, ahlki zellikler, ahlki-olm ayan doal zellik
lerle bir arada bulunur. Farz edin ki. kendi irademle ve kasten, di
yelim . m ahalle kahvesini yakp yerle bir ederek, birilerinin ekm e
iyle oynadm . Bunu yalnzca canm istedii iin yaptm. Kahveye
sokulm adm iin, bir intikam hrs iinde olmam ya da kahve sa
hibiyle aram da herhangi bir kar atm as gibi bir sebep de yok.
Davranm n yanl olduu kuku gtrmez. im di, farz edelim ki,
ahlki bakmdan yanl olduu dnda, bu davranm hakknda
sylenebilecek her ey bir bakas tarafndan yaplm baka b ire y
len! hakknda da hakl olarak sylenebiliyor. Demek ki, benim ey
lemim yanlsa, bakasnnki de yanltr. Bunun dayand genel il
keye gre (yanl olm ak gibi), ahlki zellikler (sebepsiz zarar ver
me gibi) belli doal zelliklerden hemen sonra gelir; yani, eer iki
eylem in ilgili tm doal zellikleri ortaksa, ahlki zellikleri de ay
ndr. Bu. ahlki zelliklerin doal zelliklerden baka bir ey ol
mad deil; aralarnda yalnzca sistem atik bir balant olduu an
lamna gelir. te sorun bu noktada kendini belli eder: Belli ahlki
zelliklerin belli doal zelliklerden sonra gelmesini salayan ne
dir? Bu sabit balant neden olsun ki?
Bu sorun ahlki gereki iin zellikle ciddidir. A hlki gerek
iye gre, doal zelliklerine gre tanmlanan bir eylemin ahlki
deerinin olmas nesnel, zihinden bam sz bir olgudur. ntihar ele
alalm. ntihar kiinin bile bile kendi canna kym as olarak tanm
lamak, onu doal zelliklerine gre, ahlki bakm dan tarafsz bir
biimde tanm lam ak demektir. imdi, farz edelim ki, birisi bu tr
bir eylem in yanl olduunu dnyor. O halde, sorun bu doal
128

zellikleri barndran her eylem in niin yanl olduunu aklam ak

tr. Teiznin bu soruna bir yant vardr: Belli doal zellikleri ba
rndran eylem lerin ayn zam anda belli ahlki bir zelliinin de ol
masnn nedeni Tanr'dr. Tanr X, Y v e Z gibi doal zellikleri olan
belli eylem leri men eder ki o eylem leri yanl yapan da budur. A n
cak im di de baka bir sorun kar: Belli eylem lerin ahlki zellik
ler tadklarnn ayrdna nasl varrz? Bu ahlki zellikleri, adeta
grnr' klan zel bir ahlki sezgi yetim iz mi vardr? Tank ol
duum uz her eylem de Tanr o eylem e ilikin onayn ya da knam a
sn bize tebli eder mi? Ateist, bu tuhaf fikirlerin karsna, ahlki
zelliklerin doal bir yaklam n karabilir: bu yaklam tek ham
lede hem ahlki bilgi sorununa hem de ahlki ve doal zellikler
arasndaki iliki sorununa yant verebilir. Doal yaklam benim
sersek, etikte T anr'nm oynayaca ok kk b ir rol vardr.
Ateistin yaklam yledir: Ahlki zellikler bizim kendi onay
lama ya da yadrgam a hislerim izin bir yansm asdr. Bu duygular
ksmen doutan gelebilir, am a kukusuz ou toplumsal olarak
koullanm tr. Bir an iin bunu bir kenara brakrsak, ahlki zel
liklerin doal zelliklerin ardndan gelm e nedeni, belli doal zel
likler tayan eylem lerin (rnein, bile bile insan can alm ak) genel
olarak bizde yadrgam a, acm a vb. duygular uyandrmalar ve by
lelikle o eylem i knam aya sevk etm eleridir. Bu yanltr" dem ek,
basite bu duygunun bir ifadesidir ve dolaysyla ahlki zellikler
eylem lerin doal zelliklerine ek olarak sahip olduu zellikler de
ildir ve bu yzden doal zelliklerle balantlar da gizemli deil
dir. Bunu bir kere kabul ettiim izde, ahlki bilgiye ilikin hibir so
runun olm adn grrz. Belli doal zellikler tayan eylemlerin
srf bizde belli duygular uyandrdklar iin yanl olduklarn bili
riz . Bu gre ahlki znelcilik denir.
Bu merkezi fikrin birok eitlem esi vardr. Ateist, ahlki zel
liklerle renkler arasnda bir benzetm e yapabilir. Bir nesnenin rengi
o nesnenin yzey yapsna ilikin baz olgulardan, zellikle (kendi
balarna renksiz olan) atom dizililerine ilikin olgulardan sonra
gelir. Bu bizi ilk bata artabilir: Yzeylerinin mikro yaplarna
gre zde olan iki evin, ayn koullarda gzlendiklerinde, renklef iN/Aici/m

j 99

ri neden ayndr? Benim senen yant, kukusuz, atom dizililerinin

yzeye arpan hangi dalga boyundaki n sourulacan ve han
gisinin yanstlacam belirlediidir. Daha sonra, yansyan k g
zm zn retina tabakasna arptnda, duyum lar alm am za neden
olur ve bunun sonucunda o nesneye belli bir renk atfederiz. Bu,
renklerin salt kafam zn iinde olduklar anlam na gelmez: O nlar
nesnenin sahici zellikleridir: am a belli trden zelliklerdir, yani
nesnenin bizi belli bir biim de etkilem e karakterleridir. Bu benzet
meden hareketle ateist, eylem lerin ahlki zelliklerinin eylem lerin
kendilerine ait sahici zellikler -b u eylem lerin bizi belli bir biim
de etkilem e, hayranlk ya da fke uyandrm a karak terleri- oldukla
rn syleyebilir. Ya da unu da syleyebilir: Ahlki zellikler salt
kafamzn iindedir, dolaysyla zihne baldr ve bu yanltr" gi
bi herhangi bir ahlki yarg ben onu onaylam yorum dem ekle b ir
dir. Bu trden ahlki yarg teorisi duyguculuk (em otivism ) olarak
bilinir. Kafam z duyguculun ahlki deerlerin doru anlatm
olup olm ad m eselesine takm am z gerekm ez. Ateistin insanlarn
ahlki yarglarda bulunduklarnda ne kastettiklerine ilikin zel bir
teoriye bal kalm asna gerek yoktur. nemli olan, ateistin bir ey
lemin doal zellikleriyle o eylem e atfedilen ahlki zellik arasn
daki balantnn ne olduu hakknda bir yaklam , ahlki bilgimizi
bulandrm ayacak bir yaklam sunabilmesidir.
Btn bunlarda Tanrnn rol nedir? G rnd kadaryla, hi
bir ey: Ahlki bilgi ve ahlkn artl, T anrya bavurm adan ku
kuya yer brakm ayacak biim de aklanabilir. G ene de bu yakla
m, aslnda etik iinde T a n n nn belli bir aklayc rol stlenm e
siyle badam az deildir; yalnzca rol belki balangta ngrlen
den daha az nemlidir. Tanrya, bizi eylem lerin belli doal zellik
lerine duygusal olarak verdiim iz gibi tepki verecek ekilde kurgu
lama grevi vererek, ateizm in yaklam nda T an n ya yer ayrabili
riz. Tanr, diyebiliriz ki, ahlki psikolojim izden sorumludur. Bu bir
nceki altbaln sonunda tarttm z rolden, bir eylem in yanl
lnn Tanrnm men etm esiyle ortaya km asndan, bir biimde
daha az m erkezi bir roldr; am a yine de teizmin ahlki znelcilik
le tutarl klnabileceini gsterir. G elgelelim , eylemlerin doal
130

zelliklerine nasl byle tepki verdiim ize ilikin alternatif ve daha

makul yaklam lar da mevcuttur. Ahlki psikolojim iz biyolojik ve
sosyal evrim im izin sonucu olabilir: Belli duygusal tepkilerin g
kazand toplum larn hayatta kalm a ihtimali teki toplumlarda
daha byk olabilir ve bu yzden bu tepkiler norm haline gelmi
tir. Yine, Tanr tam am en bir kenara atlm am tr, zira teist bizatihi
biyolojik ve sosyal evrim m ekanizm alarnn aklanm as gerektii
ne iaret edebilir ve olduklar haliyle yasalar tespit etm ek iin Tanrya ihtiya vardr. Btn bunlar nnde sonunda ahlki inanlarn
gelim esine yansyacaktr, ama im di Tanr ahlki deerleri olutu
ran olgulardan belli bir uzaklkta tutulmaktadr. Tanrnn iyilii ile
ahlki iyilii oluturan olgular arasndaki balanty korum ak iin
tcislin T anrnn dnya iin bir ahlki tasarm olduunu ve bu tasa
rmn O nun yapt yasalara yansdn srarla savunm as gerekir.
Tanr ahlki nosyonlar dorudan insanlarn kafalarna kazmaz.
G elgeld im , Tanr iyi olduundan bizim iin en iyiyi istedii nosyo
nunu ie kartrm am ak iin dikkatli olm alyz; nk o takdirde
Platonun am az btn ham etiyle yine karm za kar.
G rnen o ki, (c)nin bir sonucu olarak, kendi bana anlaml bir
reti yerine, (a)y sunm ak zorunda kalsak bile, ahlki ve doal
zellikler arasndaki ilikinin, ahlki bilgiyi nasl edindiim izin ve
ahlki psikolojim izin nasl oluageldiinin yaklam lar konusunda
teizm le uyuabiliriz. A ncak ahlk kavraym zn teizmle uyumas
pek kolay olm ayan dier iki zellii daha vardr. imdi onlara ba
kalm.

D.

OULCULUK VE ZERKLK

oum uz siyasal, sosyal, dinsel ve ahlki adan oulcu toplumlarda, grleri kkten farkl olan insanlarla yan yana yayoruz. Ve
sahici bir oulcu toplum da bu farkl grlerin yan yana varolu
lar bar iinde bir varolutur. Astnda, biz oulculua hogr
gsterm ekle kalm ayp, fiili olarak onu candan benim seyebilir ve
rakip ideolojiler arasndaki tartm alar btn taraflar iin faydal
131

bir ey olarak da grebiliriz. Daha ok larkl dinlerde grld

zere, rakip taraflarn grlerinin greli stnlklerini tartabile
cekleri ortak bir zem inin olm ad yerlerde bile, badam az gr
lerin m evcudiyetini bir kltrn zenginlemesi olarak grm ek
mmkndr. E er bu yaklam benim sersek, farkl ideolojiler ara
sndaki anlay ve hogrnn ortadan kalkmasn byk bir ihti
malle son derece talihsiz bir durum olarak grrz. im di, birok
insann inand gibi, oulcu bir toplumun ayn zam anda istikrar
l bir toplum da olmas m m knse, byle bir toplumu sadece tek bir
ideolojik bak as olan toplum un gelim esinde bir ara aama ola
rak grm ek zordur. Ne ki. eer Tanrmn dnya iin bir ahlki tasa
rm varsa ve dnyay bu idealin eninde sonunda gerekleecei e
kilde kurm usa, oulcu bir toplum en iyi halde, kendi bana arzu
lanr bir ama olm ak yerine, bu amaca giden yolda bir aam a ola
rak grlebilir. Ayrca, eer Tanr ahlki psikolojimizden ya da ah
lki psikolojim izi belirleyen koullardan sorum luysa, grnd
kadaryla, biroum uz eylem lerin ahlki zelliklerine yanl ahlki
tepkiler gsterm ekteyiz: Ya doru olan ya da ahlki bir nemi bu
lunmayan baz eyleri yanl olarak knarz ve yanl olan bazlar
n da kabulleniriz. Yoksa, ahlki grlerim izin gelim esini sala
yan m ekanizm a kusurlu mu? Elbette deil, yle olsayd evren ace
mi ii bir deneyden baka bir ey olmazd. Din doru bir gr
oluturm am zda yardm c olabilir mi? Eer ortada eil oranda iddi
al; am a badam az bir sr din varsa, olamaz.
Bir toplum iinde farkl ahlki deerlerin yan yana varolular
nn ideolojik bakm dan yekpare bir topluma tercih edilebilirliini
dndm zde, ahlki grecilik makul bir tutumdur. G rccilik
asndan, bir balam dan tekine deim eden kalan, mutlak ahlki
hakikatler yoktur. Aksine, sadece belli bir balam a gre doru ola
cak verili ahlki bir yarg vardr. Buranla balam bir bak asn
ve kltr paylaan bir insan grubu anlam na gelir. K saca, ahlki
deerler ksmen balamdan balam a deiecek ahlki tutum lar ta
rafndan oluturulm utur. Eer grecilik doruysa, teist rahatsz
edici bir seim le yz yze kalr: Ya Tanr'nn bir topluma gre iyi
olan, ama baka bir topluma gre olmayan zellikleri vardr ya da

Tanr ahlki olarak tarafszdr. Bu arada, oulculuk grccilii art

komaz; am a bunlar doa! partnerlerdir.
Son olarak. T anr'm n etikte aklayc rolnn, yani sahiden ah
lki eylem ler iin bir akl yrtm e yolu salam a rolnn olup ol
m adn ele alm ak istiyorum.
Bakalarna zarar vermekten niin im tina edeyim ? nk Tan
r byle em retm itir." Bu davrann mant nedir? Eer Tanr'm n
byle buyurduuna inandm iin bir eyi yapyorsam , T anr'ya
itaat etm em gerektiine de inanmam gerekir. A ncak burada sonu
gelm ez bir geriye doru sorgulam a tehlikesi v a rd r Ben Tanrya
itaat etm eliyim ; nk ebedi bilge, iyicil bir varla itaat etmeliyim
ve ben ebedi bilge, iyicil bir varla itaat etm eliyim ; nk ...meliyim, vb. Bu geriye doru sorgulam adan saknm ak iin teist. baka
baz ykm llkler dizisinden m edet um arak deil. T ann'nn nasl
zel bir ahlki otoritesinin olduunu gstererek, T anr'ya itaati hak
l karm aldr. O torite zel olm aldr; nk, genelde, eer ben bir
eyi, eylem in kendi zellikleri yznden deil de. sadece bakas
istedii iin yapyorsam , ahlki olarak davranm olm am . rnein,
eer birini kurtarm ak iin yanm akta olan bir eve dalarsam , ahlkl
davranm grnrm . Ama birisi bana dnm em i syledii iin ge
ri dner ve m utluluk iinde yangn var trksn sylem eye ba
larsam eylem im ahlki deildir. O halde. T anrmn em irlerine uy
gun eylem de bulunm am eylem im i neden ahlki klsn ki?
Bir yanta gre, T an n 'n n em irlerine uygun olarak davranmak
ahlki olarak davranm aktr; nk Tanr neyin iyi olduunu tanm
lar: X . ancak ve ancak Tanr buyurm usa, iyidir. te bu nedenle
T anr'ya itaat zel bir durumdur: O eylem lerim e, baka hibir oto
riteye itaatin katam ayaca ahlki bir zellik katar. Dolaysyla, ey
lemin ikin deeri iin o eylemi yaparm . G ene de kiinin bir eyle
mi Tanr buyurduu iin yapm asnn, sanki, ahlki olarak davran
m aya engel oluturduunu dnm ek iin nedenler vardr.
u iki istei karlatralm : Belli bir otoriteye sonuna kadar bo
yun em e istei - k i yaplan her eyden inde sonunda bu isteklerin
bilind bir yansm asdr- ve kiinin davrannn kendi idealleri
ni yanstm as: herhangi bir baka bireyin iradesinden bamsz ola

rak. doru olduunu dnd iin o ekilde davranm a istei. Ah

lki gelim em iz sz konusu olduunda, hangisi iyi bir idealdir. A te
ist kincinin daha iyi bir istek olduunu savunur. Ateist iin ahlki
ideal, zerklik ya da zynetim dir. G erek anlam da ahlki fail ba
ka glerin aleti olm ak yerine kendi efendisi olm ay isteyen; szde
otorite olan bazlarnn teblilerine gvenmek yerine belli tr ey
lemlerin hakllna kendi bana karar veren faildir. Ancak eer
zerklie deer veriyorsak. Tanry ahlktan uzak tutarz: Tan
r 'n istedii ey z olarak bizim dndklerim ize benzem eye
cektir. Eer benzese bile, yine de T anr'm n isteklerinin bizim do
ru olduuna inandm z eyleri yanstp yanstm adn sormak is
teyeceiz. Failin arzu ve inanlarm bir otoritenin arzu ve inanla
rna tabi klan bir ahlk tehlikelidir: nk ahlkn ihlalinin sonu
larndan duyulan bir korkuya dayanm aktadr. A m a korkuya dayal
bir ahlka ahlk denemez.
Ahlki zerklie deer verm ek, zorunlu olarak tartmal bir
meta etik teoriye balanp kalm ak deildir. Diyelim , ahlki kuku
culuu benim seyip, ahlki deerlerin varoluunu reddetmek ya da
kukuyla karlam ak deildir. Ahlki zerklik, ahlki deerlerin ne
ler olduuna karar vermek iin yrtlen drst bir abayla birlik
te ilerler daha ok. zerk birey sorgulam ayan bir mminden daha
ahlksz olmayacaktr. zerklik zorunlu olarak ahlki deerlerin
balam a gre deitiini savunan bir gr olan ahlki grecilie
de gtrm ez. zerk fail de pekl nesnel ahlki deerlerin varl
na inanabilir. zerklik bu durum da bu deerlerin neler olduuna
karar verm ekten ibarettir.
Biz zerkliin teizmle badam az olduunu gsterm i olmadk.
Nihayetinde, Tanr bizden zgr failler olm am z, yaptm z eyle
rin nedenlerini kendimizin bulmasn ve tpk anne-babalarn ocuk
larnn son tahlilde kendilerini ynetm elerini istedikleri gibi, onlar
islediimiz iin, yaptklarmz ikin deerleri olan eyler olarak
grdm z iin yapmamz ister. Ancak eer Tanrnn dnya tasa
rm buysa, sonu ahlkn Tanrya asli bir referansta bulunm aya ih
tiyacnn olm amasdr. Dolaysyla, bu da teizm in aklayclk ba
kmndan yararszln dnm ek iin yeni bir nedendir.
134

Bir sonraki blm de, leistlcrin, iddia edildiine gre, teizmin

karsna kan en ciddi soruna -k l l k so ru n u na- yant vererek
ahlki zerklii kendi avantaj haline getirip getirem eyeceini tar
tacaz.

E. Z E T

Ahlki deerlerin varoluunun bir biim de T anrya bal oluu fik

ri, hem T an rfn m iyi olduu hem de O nun bize iyi olan yapm ay
buyurduu retileri iin glkler dourur. Sorun udur: Aktr
ki, biz ancak, iyilii T anrdan bam sz tanm lanm bir ey olarak
dnrsek bu retileri anlam l klabiliriz. Ama byle tanm lad
m zda da Tanr ahlki deerlerin varoluunu aklam az. Bu yz
den. teizm in bir tutarszlk barndrd sylenebilir. Buna ateizm
den yana meta etik argm an diyoruz. Ama eer Tanr iyidir; n
k O 'nun var olm as ahlki deerin varoluunu aklar diyerek sa
vunm a yaparsak, bu elikiden kurtulm ak m m kndr. Tanrn
iyilii, bu yzden, sradan ahlki failin iyiliine hi benzemez.
Ne v ar ki, bu yeni bir sorun dourur. Eer Tanr ahlki deerle
rin tem eliyse, bylesi deerler nesnel olm aldr ve biz, bundan do
lay, u sorularla kar karya kalrz: (1) E er bizden tmden ba
m sz var oluyorlarsa, bu ahlki deerlerin ayrm na nasl varaca
z? (2) A hlki olgular niin doal olgulardan sonra gelir? (3) N es
nel ahlki deerlerin varoluu neyin doru olduuna ilikin farkl
kavraylarn varoluuyla nasl uyuabilir? Ahlki bilgiye ilikin
aadaki yaklam benim seyen ateist bu glklerle karlam az:
Belli doal zellikler tayan eylem ler genelde tepki duym am za
yol aar ve biz onlara yanl eylem ler deriz. Dolaysyla, bir eyle
min yanll sadece eylem in bizde bir tepki dourm a eilimidir.
Ancak tepkilerim iz tam am en biyolojik olarak programlanm de
ildir; tepkilerim iz, ek olarak, kltrm zden, dolaysyla ahlki
sistem lerin eitliliinden etkilenir.''
G e lg eld im . Tanr etik iinde birden ok aklayc rol stlene
bilir. Eer O nun roln bu alardan dnrsek, bir eylem yalnz135

ca Tanr buyurduu iin iyi olursa, Tanr'nn bize iyi olan yapm a
mz buyurduu iddiasn sradanlatrm oluruz. Ne var ki. O 'nn
rol ok daha dolayl bir yoldan da olabilir. Tanrnn varl ahl
ki psikolojim ize ilikin ateist anlatm la gayet iyi badaabilir; n
k Tanr belli doal zellikler tayan eylem lere gsterdiim iz bi
im de tepki gsterm em izi salyor olabilir. Gelgelelim , teizmi hem
ahlki bakm dan oulcu kltrlerin varlyla hem de bylesi kl
trlerin, bir anlam da, ahlki bakmdan homojen kltrlere tercih
edilebilecei fikriyle bir arada dnm ek zordur.
Tarttm z son sorun zerklik sorunuydu: Eer en iyi ahlki
fail zerk, yani zynetim li failse, doru eylemi yapmann itici g
c olarak T anr'nn iradesinden medet um m amalyz. zerk ahlk,
tanm gerei. T anr'dan bamszdr, dolaysyla, bir anlam da. Tan
r bir elik dayanak olarak gereksizdir.

F. E K O K U M A N E R L E R

Bu blmn bandaki am az Piaton'un Euthyphro adl eserindeki

tartm aya dayandrlm tr. Bu tartmay en kolay P h to , The Last
D ays o f Socratesl (der. Hugh Tredennick ve Harold Tarrant, Harmondsworth; Penguin, 1993) bulabilirsiniz. Bu konu John Mackie'nin Ethics: Inventing Right a n d Wrong (Harm ondsworth: Pen
guin, 1977, 10. blm ) kitabnda tartlyor. Bu kitabn birinci b
lm, ahlki nesnelcilikle ahlki znelcilik ayrmn aklayarak ve
znelcilikten yana argm an duru ve zl bir dille anlatarak, melaetie m kem m el bir giri yapyor. M ackicnin, yukarda sunduu
muz ahlki ve doal zellikler arasndaki ilikiyi anlatm David
H um ea bir eyler borludur: Bkz. Enquiry Concerning the P rin
ciples o f M orals, (der.) L. A. Selby-Bigge, P. H. Nidditch tarafn
dan gzden geirilm i 3. basm: Oxford: Clarendon Press, 1975.
Ahlk ve din balantsnn eitlem eleri zerine bir tartma
iin, bkz. Brian Davies, An Introduction to the Philosophy o f R eli
gion. 2. basm. Oxford: O xford University Press, 1993, 9. blm.
Ayrca, bkz. Paul Helm (dcr.). D ivine Com m ands and M orality.
136

Oxford: Oxford University Press, i 98! iindeki okum a paralan,

zellikle G iri blm ve W illiam Frankenann Is M orality Logi
cally Dependent on M orality makalesi.
Teizm asndan allki oulculuun nemi Don C upill'in The
Leap o f Reason (Londra: SCM Press. 1976) kitabnda gzler n
ne serilm itir; ayrca ayn yazarn, yeni bir dinsel bakn nem li bir
nerm esi olan Taking Leave o f Gocl (Londra: SCM Press, 1980) ki
tab, geleneksel leizmin knde zerkliin roln vurgular.

137

VII

Bir ktl k sorunu var mdr?

O zaman Rab kasrgann iinden. Eyp'e cevap verip dedi:

Bilgisizce szlerle takdiri karartan bu adam kim?...
Ben dnyann temellerini koyarken, sen neredeydin bildir?
Eer sende anlay varsa.
EYP'Cm kitab

A. FELAKET. YOKSUNLUK.
LAH VARLIK VE TASARIM

Dnya tarihi ya deprem ler, volkanik patlam alar, hastalk ve alk

gibi doal felaketlerle ya da savalar, ekolojik felaketler ve dinsel
zulm gibi insan eylem lerinin sonucunda m eydana gelen akla ha
yale sm az en korkun aclarla doludur. Bu teizm iin bir sorun
tekil eder mi? Eer her eyi bilen, her eye gc yeten ve kusur
suz iyi olan ilahi bir varla inanyorsak, kukusuz yant verm em iz
gereken bir durum vardr. Eer O her eyi biliyorsa, ekilen acla
rn farknda olacaktr; her eye gc yeliyorsa, aclan nlem eye
m uktedir olacaktr; ve kusursuz iyiyse, acy nlem eyi isteyecektir.
138

Am a apak grlyor ki. O acy nlem iyor; dolaysyla ya byle

bir ilahi varlk yoktur ya da varsa bile, O istese olabilecei halde,
her eyi bilen, her eye gc yelen ve kusursuz iyi deildir.
Bu, ateizm iin en gl ve inandrc argm ann, ktlk sorunu"nun klasik versiyonudur. nceki blm lerdeki anlaml tespit
lere kyasla, bu ok dorudan bir meydan okumadr. Teist, Tann nn varlna ilikin felsefi argm anlarn baarszla uradm,
teizmin evren iin yeterli bir aklam a getirm ediini ve Tanr'nn
etik iin bir temel oluturm adm kabul edebilir. Ancak ekilen
aclar teistleri hem inkr edilem ez hem de inanlaryla taban taba
na zt bir gerekle yz yze brakr.
G ene de leistlerin liim yollan kapanm amtr. O nlar kusursuz iyi
bir T anrnn bile tm aclar ortadan kaldrm ay istemeyeceini sa
vunabilirler. A slnda, daha byk bir iyinin gereklem esinin vaz
geilm ez sonucu olduu m ddete, ac ilahi dzenin bir paras
olabilir. Acnn varln bu izgiye sadk kalarak hakllatran teislerin ba dnyadaki aclarn m iktarn aklam a m eselesiyle belaya
girer. Baz aclarn belli birtakm ilahi am alarn gereklemesi iin
zorunlu olabileceini balan kabul etsek bile, dnyada bunun inan
drc bir aklam a olam ayaca kadar ok ac olduu itiraz hl
geerlidir. Sziin ksas, grnen o ki, en iddetli kimi aclarn hi
bir sebebi yoktur.
D ier bir yol, Tanrnn zihninin idrak edilem ez olduu tem elin
de, acya gereke bulm a abasna girm eyi reddetmektir. Tanrnn
m aksatlarn bilem eyiz, dolaysyla T anrnn yarattklarnn kor
kun aclar ekm esine niin izin verdiini anlayabilmeyi beklem e
meliyiz. Yapmamz gereken sadece snrl zihinlerimizin kavra
m akta aciz kald bu aclarn bir nedeni olduuna inanmaktr. Bu,
z olarak, bir dizi felaketin ardndan, bu bariz olarak yersiz aclarn
erdem li bir insana niin reva grldn sorm aya cret ettiinde,
Tanrnn E ype syledikleridir. Daha sonra, bu yolun tutarl bir
biim de izlenip izlenem eyecei zerinde duracaz.
ile r teistin taraftar olm ad: ancak szn etm eye deecek a
r bir strateji, inkr edilem ez olduu iddia edilen ac gereini in
kr etmekten oluur. Birok ey hakknda aldanabiliriz; neden ac
139

hakknda da aldanm olm ayalm ki? Felsefe tarihi aslnda dene

yim lerim izin baz temci zelliklerinin yanltc olduunu anlatan
argm anlarla doludur. Deiim , uzay ve zam an, fiziksel nesneler,
zgr irade; bunlarn her birinin gereklii bazen reddedilm ekte,
bazen kabul edilm ekledir. Biz bunu bir adm daha ileri gtrp
kendimizi D escartes'n tahayyl ettii konum a yerletirebiliriz; ya
ni deneyim lerim izin her zellii yanlsam aldr ve biz eyleri yle
grrz; iink baz gl iblisler tarafndan aldatlm aktayz ya da
biz bir laboraluvarda canl tutulan beyinlerden baka ey deiliz ve
tek elencesi bizi kandrarak somut failler olduum uzu dnm eye
sevk eden lgn bir bilim adam nn aniple etlii karm ak bir
makine tarafndan uyarlm aktayz. Eer bu garip olaslklar tam a
men geersiz klam azsak, hibir ey bilm iyoruz demektir. Her
inan sorgulanm aya aktr. yleyse, ac ekm ek diye bir eyin ol
duundan nasl emin olabiliriz? H ibir teistin bu kukucu izgiyi
benim sem ek istemeyii artc deildir; nk bu, teistin konu
munu da zayflatr. Eer, ac dahil, her eyden kuku duyabiliyorsak, T an n n varlndan ya da Tanr'nn varlna ilikin herhan
gi bir argmann inandrclndan da kuku duyabiliriz. Ktlk
sorunu asndan nemli olan, acnn m evcudiyetinin Tanrnn var
lndan ok daha phe gtrm ez olmasdr, dolaysyla bu nokta
da herhangi bir badam azlk varsa reddedilm esi gereken teistin hi
potezidir. Her halkrda, kukuya dem eycceim iz m uhtemel bir
ey kendi ektiim iz acnn varldr. Eer ac duyduum uz; zihin
sel straplar iinde kvrandm z hissine kaplm sak, bir laboraluvardaki beyinlerden baka bir ey olm asak bile, gerekten de ac
ekiyoruz demektir. lgn bilim adam bizi kandrarak ac ektii
miz dncesine sevk etm i olam az, nk ekilen ac bizatihi d e
neyim in bir parasdr. Eer o ac ektiim izi dndrtyorsa, ac
nn nedeni hakknda yanlyor olsak bile, gerekten ac ekiyoruz
demektir. Teistin acnn gerekliini kabul etm ekten baka yapacak
bir eyi yoktur.
Acnn nedenleri olarak doal felaketleri insani nedenlerden
ayrm ak nem lidir nk, grnd kadar, teislerin bunlara fark
l biimlerde yaklam alar norm aldir. nce doal felaketleri ele
140

alalm. (Ozon tabakasnn incelmesi gibi ekolojik felaketler, burada

ilgilendiim iz anlam da doal" deildir; iinkii bunlar, doal s
rete insani m dahaleye m aruz kalmtr.) Doal felaketlere, en
azndan dolayl olarak, Tanr neden olur ve bu yzden onlar ilahi
takdire gre alamlandrlabilir: O nlar bir m aksada hizmet ediyor
olmaldr. Buna verilecek yantlardan biri, doal felaketlerin bilin
li. akll ve bu yzden ahlki varlklarn deerlendirilm esinde
nemli bir rol oynaddr. N ihayetinde, en azndan byiesi bir do
al felaket olm asayd, dnya hl dev srngenlerin hakimiyeti al
tnda olabilirdi. Beraberinde getirdii aclarla birlikte doal felaket
ler, yalnzca akll hayata varlk kazandran bir dnyann gelim e
sinde talihsiz bir yan etkidir.
Ktlk konusu zerine yazanlarn daha ok ilgi gsterdikleri
konu, insanolunun ahlk yoksunluuyla kasti olarak neden oldu
u aclardr. Bu sorun doal felaketler rneinden ayn anda hem
daha az hem de daha ok ciddidir. D aha az ciddidir, nk insann
acnn (dolaym sz) nedeni olduu gerei, teisl tarafndan Tanr'n n ktlkten arndrlm as iin kullanlabilir. D enir ki. Tanr in
sanolunun zgr iradesiyle sebep olduu aclardan sorumlu deil
dir. A ncak, yleyse. Tanr niin zgr insan failler yaratt? nk,
Tanr iin, "erdem li hayatlar srm eye program lanm makineler
yaratm ann hibir anlam olmayacakt. nsan hayal kendi kaderini
tayin edebildii oranda deerlidir. Tanr yarattklarna iyi ile kt
arasnda seim yapm a gc bahetti ve bunu yaparak, ounun ger
ekte kty seecei tehlikesini gze ald. Bu zgr iradenin be
delidir. Bu yzden, dnyadaki aclarn sorum lusu TanrTnn deil,
insann eylem leridir. le yandan, insani ktlk sorunu doal fela
ketlerden daha ciddidir, nk Tanr ekilen aclardan dorudan so
rumlu olm asa bile, ahlki yoksunluun ortaya kabilecei bir du
rum yaratmtr. Bu kazara olm u olam az: T anrt'nn bir hata sonu
cu dnyada ktln ortaya km asna izin verdiini varsayanla
yz. Zira byle bir varsaym yalnzctj. T anr'nn her eye gcnn
yelm esiyle tutarszla dm ekle kalmaz, ayn zam anda Tanr'nn
ktln srp gitmesine hl niin izin verdii sorusunu da ya
ntsz brakr. O halde, grnyor ki, ktlk Tanr'nn takdirinin
141

bir parasdr. Bu rahatsz edici bir sonutur, ama baz teistler cesa
retle tehlikeye atlrlar. O nlara gre ac, zgr failler olarak allki
geliimim izin zorunlu bir kouludur. Bakalarna ac ektirm e g
cm z olm adka ve bu gcn uygulanmasnn bakalar zerinde
ki etkisini hissetm edike efkatle davranm ay renem cyiz.
nemli olsa da, bizi bu blm de ilgilendiren ktln ilahi
takdire mal edilmesi deil, insan zgrlnn ktlk sorunuyla
ilgisidir. Zira, ktlk anlalr bir biimde zgrlm z kullan
m amza atfedilem ezse, bu dnce izgisi dorultusunda ktl
hakl karm a ynndeki her giriim baarszla urayacaktr.

B. BELRLENM VE NSAN DOASI

lk bakta, grnen o ki, zgr irade sahibi varlklar yaratm her

eye gc yeten Tanr nosyonu elikilidir. E erT an rnn her eye
gc yetiyorsa, kontrol edem eyecei hibir ey yok demektir. Ne
ki, eer insanlar sahiden zgr irade sahibi iseler, yani seim leri
nceden Tanr tarafndan belirlenm em ise, bu dem ektir ki, Tan
rm n kontrol edem eyecei baz eyler, yani insan eylem leri vardr.
Ancak grnteki bu eliki aldatcdr. Tanrnn insan eylem leri
ni kontrol edem edii doru deildir, dorusu: Tanr insanlara zgr
irade bahederek onlar kontrol etm em eyi semitir. H er noktada
araya girip sz konusu eylem i ya da sonularn engelleyebilecek
gtedir; am a sadece bu glerini kullanm aktan im tina etm ektedir.
Glerini kullanmamay sem ek her eyden nce gerekte gce sa
hip olm am ak dem ek deildir; dolaysyla, zgr iradem iz TanrTnn
her eye gcnn yetm esine tehdit oluturm az.
Gelgeielim . Tanrnn kendi plannn gereklem esini belli bir
oranda tehlikeye sokmas tuhaftr. O nun am acnn insanlarn iyiy
le ktnn farkn anlam as ve her zaman ktnn yerine iyiyi se
mesi olduu dnldnde, aklc olan bunu kanlm az bir so
nu olarak belirlemesi deil m idir? Am a Tanr, eylem lerim izi bu b i
imde nceden belirlemeyi sem eyip, kendi plannn gereklem e
sini rastlantya brakmtr. Bazen iyi olan; am a birok kez de k
142

t olan seeri/, ve bu yzden Tanrmn plan sonsuza kadar yolun

dan saptrlm olur. Aklc bir yaratc ileri bu kadar ansa brakr
m? Pekl, diyelim ki, her eyi ansa brakm as gerekm ez. O her
bir eylem i nceden belirlem eyebilir olsa da, insanlarn doasm be
lirleyerek ansn kendinden yana olm as iin arln koyabijir. Ve
doalarn yle bir hiim de belirler ki, insanlar ok byk bir ihti
m alle ktye kar iyiyi seerler. Peki, seiyorlar m? nsan doas
nn gerekten byle olup olm ad tartm al bir konudur. Anthony
S lorrun nsan Saldrganl zerine karam sar hkm ne yazk ki
artk ok tandk geliyor:
nsann saldrgan bir yaratk olduu pek kuku gtrmez. Belli baz ke
mirgenler dnda, kendi liirnden fertleri srekli olarak yok eden ba
ka bir omurgal yoktur. Baka hibir hayvan kendi cinsinden birine ezi
yet etmekten zevk almaz. Genel olarak, insan zulmnn en iren r
neklerini canavarca ya da vahi sfatlaryla anlatrz ve bu sfatlarla,
bylesi davranlara bizden ok daha az bavuran hayvanlarn zellik
leri olduunu ima ederiz. Ne var ki, iin dorusu, en "vahi davran
rnekleri insana mahsustur ve doada birbirimize reva grdmz
vahetin benzer bir rnei yoktur. Can skc gerek u ki, biz yery
znde gelmi gemi en acmasz ve en vahi trz ve gazetelerde ya
da tarih kitaplarnda insann insana yapt zulm okuduumuzda kor
kuyla irkilsek de. ta iimizde ldrmeye, ikence etmeye ve savama
ya can alan ayn vahi drtlerin kaynamakta olduunu biliriz.
(Storr. 1970, s. 9)

Eer insan doasnn gerek portresi buysa, Tanr, ilahi plann y

rtcleri olarak insanlar yaratm akla yalnzca bir riske girm i ol
muyor, o plan engellem esi neredeyse kesin olan bir ey de yarat
m oluyordu. Bu korkutucu bir ihmal deil de nedir? Ama.
S torrdan daha iyim ser olsak ve teki btn trlerden daha acm a
sz iddet yaratabilir olm akla birlikte, insann iyilik de yaratabile
cei (ya da belki de iyi eylem yapm aya yetkin tek tr olduu) so
nucuna varsak bile. Tanrnm doam z, ktlk tarafndan ne ka
dar ayartlrsak ayartlalm , iyiyi sem eye m ecbur olacak biimde
niin belirlem edii sorusu ortada durm aktadr. Bunun olsa olsa z
gr iradeden yoksun, ahlki bakm dan nem siz otom atlar yaratmak
i43

olaca biim inde bir yanl gelebilir: am a bu yant hibir biim de

ak ve net olarak doru yant deildir. Tartm a bu noktada bizi z
gr iradeyle belirlenim cilik arasndaki iliki konusunda uzun bir
gem ii olan m etafizik m eseleye gtryor. yleyse. T anrnn in
san doasn belirlem esi sorununa dnm eden nce bu meseleye bir
bakalm.
Evrenin imdiki anda ekilm i bir fotorafn hayal edelim. Bu
srad bir fotoraf olsun ve im diki anda olan her eyi gstersin:
Yalnzca sizin bir biim de tank olduklarnz deil: ayrca dnya
nn eitli blgelerindeki hava durum larn, canl varlklarn says
n ve trn, yeryznn bileim ini, gezegenlerin konum unu, g a
laksilerin greli uzaklklarn vb. gstersin. imdi, bu tanm lam a
nn en ufak ayrntsna kadar, evrenin tam da o fotoraf ekilm eden
nceki durumu tarafndan sabitlenm i olduunu farz edin. B ir par
a biimsel olarak ifade edecek olursak, belli bir anda evrenin d u
rumu ve doa yasalar veri olarak alndnda, evrenin tek bir olas
evren tarihi varsa, evren belirlenm itir. Yani, belli bir andaki durum
ile birlikte doa yasalar o andan sonra nelerin olacan belirler.
B elirlenim li ve belirlenim siz evrenler arasndaki farkll izgiyle
de gsterebiliriz.
(a)

ekil 7.1 Belirlenimli ve belirlenimsiz evrenler

ekil 7.1 deki (a) izgileri birbiriyle tam lam na rlen tarih
leri olan iki paralel evreni gsterm ektedir; belli bir anda birinde
olan her ey belirli bir anda tekinde de olur, (b) izgileri tarihleri
144

belli bir noktaya kadar zde olan, ama o noktadan sonra ayrlan
evrenleri gsterir. Eer iki evren belirienim liyse. o evrenler iin (b)
im knsz bir durum dur. Eer zde yasalar varsa ve tarihleri belli
bir noktaya kadar ritiyorsa, o noktadan sonra yollan ayrlamaz;
bu evrenler (a) izgilerine denk dyor olmaldr. le yandan,
eer belirlenim siz iseler, (b) durum u olabilir; belli bir noktaya ka
dar kusursuz bir rtm e gsterip o noktadan sonra ayrlabilirler.
Evrenin belirlenim li olup olm ad sorunu insan zgrl me
selesini nasl etkiler? Birisi belirlenimle badar teki ise bada
m az olm ak zere, olduka farkl iki zgrlk kavray vardr. Bir
kavraya gre, bizim bir eylem im iz ancak ve ancak her bakmdan
ayn koullarda baka trl de yapabilir olduum uzda zgrdr ve
bizim o eylem i yapmay sem em iz ancak ve ancak o koullarda
baka trlii de seebilir olduum uzda zgr bir seimdir. Eer ko
ullar" burada hemen seim in ncesindeki doa yasalarn ve evre
nin durum unu ieriyorsa, bu zgrlk kavray belirlenim cilikle
badam az; nk bu koullar, o tekil eylem i ve ardndan gelen ey
lemleri sem ek de dahil olm ak zere, kendisinden sonra olacak her
eyi belirler. D olaysyla, koullar baka trl olm u olsayd, belki
baka trl bir seim yapabilecek ya da eylem de bulunabilecek ol
sak bile, o koullarda baka trl bir seim yapm ya da eylem de
bulunm u olam ayz. kinci zgrlk kavrayna gre, bir eylem
ancak ve ancak doru bir nedenle, yani hem bizim olan hem de
arlkl olarak bizim doam z yanstan istek ve niyetler nedeniyle
olm usa zgrdr. Bu n e g a tif zgrlk kavraydr; burada z
grlk kstlam a yokluu olarak tanmlanr. Eer canm z istedii
iin ehir dnda bir eve tanrsak, bu bir zgr eylemdir. Eer, ba
cak bacak zerine atm otururken, birisi dizim e ekile vurduu
iin bacan hzla yukar kalkarsa, bu zgr bir eylem deildir.
G elg eld im , bu negatif zgrlk gr, net bir siyah ve beyaz ay
rm sunm aktan ok, tamam en zgr olm aktan hibir biim de z
gr olm am aya uzanan bir sreklilii gsterir. Eer birisi bizi bir ta
banca ile tehdit ettii iin o kiiye parh verirsek, bu eylem zgr
mdr? ehir dna tanm aktan daha az zgr olduu bellidir;
ama dizin kaslmasndan farkl olarak, zerinde bilinli kontroll'KN/AtvMitn

145

mzn olduu bir eylemdir. Bu zgrlk kavray bulank olm ak

la birlikle, zgr ve zgr olmayan eylem ler arasnda yaptm z
sezgisel ayrm a denk der ve ayn zam anda belirlenim cilikle de
badar. Benim ehir dnda yaam a kararm bu kararm n lam
ncesindeki doa yasalar ve evrenin durumu tarafndan btnyle
belirlenm i olabilir belki, ancak kararm doru bir biim de olu
mutur; yani, arzularm , inanlarm ve eilim lerim nedeniyle.
Burada bir biim de faydal olabilecek bir term inolojiye bavu
rarak diyebiliriz ki. b adara, belirlenimciliin insan zgrly
le uzlaabileceine inanan, badam aza ise belirlenim ciliin insan
zgrlyle uzlaam ayacana inanan kiidir. B a d am aza doal
olarak birinci gr benim serken, b a d ara doa! olarak kinci
yi; n e g a tif' insan zgrl grn benimser. Ne badam nn
ne de badam azcnn, evrenin fiilen belirlenim li mi yoksa belirlenim siz mi olduuna ilikin bir tavr taknm asna gerek vardr; am a
soru badarcy kayglandrm azken, badamazcy yakndan il
gilendirecektir. nsan zgrlne (ve belki gelim i hayvanlarn
zgrlne de) sk skya sarlan ou b a d am aza, evrenin belirlenim sizliini varsayacaktr. BadamazCii insan zgrlne
duyulan inanla btnletiren bu tutum liberteyanizm olarak bili
nir. (Yeri gelm iken, bilim de bizi belirlenim ci olm aya zorlayan
hibir ey yoktur. G ereklen de, denebilir ki, yirm inci yzyl fizik
ileri bize dnyann belirlenim li olm ayan bir tablosunu karm
tr.)
Liberleryann, insan eylem leriyle doal sreler arasndaki
farkll aklam as gerekir. Sadece evrenin belirlenim siz olduu
gereine (eer gerekse) iaret etm ek aklam a yapm ak dem ek d e
ildir. Eylem de bulunduum uz her koulda, farkl eyleyebilecei
miz doru olabilir. Ama o zaman u da dorudur: Bu sabah al
mayan arabam alabilirdi de; belli koullar belki alm am asn
olas klm olabilir: ama zorunlu klnamtr. nceki koullarn bir
olay btnyle belirledii bir evrenle, yalnzca olay daha ok ola
s klan bir evren arasndaki farklln niin ahlki bir farkllk; in
san zgrlyle insan esareti arasndaki farkll yarattn gr
mek kolay deildir. Libcrteryann zgr eylem i doal srelerden
146

nasl ayrabildiini grm ek iin, her bakm dan ayn koullarda

baka trl de yapabilm ek ifadesine daha yakndan bakmalyz.
Bu, m antksal olarak aslnda yaptm zdan baka trl yapabilecek
olm am zn m m kn olm as gibi, sz edilm em i bir olgudan daha
fazlasn anlatyor olmaldr. Bunun anlam , fiziksel olarak m m
kn eylem ler arasnda yapacam z seim i kstlayan hibir eyin
kesinlikle olmam asdr. Dolaysyla, failler yalnzca muazzam bir
nedensel zincirin halkalar olm akla kalm azlar, ayn zam anda ne
densel zincirlerin balang halkalardr da. Liberteryan iin bu, in
san eylem ini teki tr davranlardan ayran eydir. Cansz nesne
ler belki olduklar gibi olm ak zere belirlenm i deildir, ama ken
dilerinden nceki olaylar onlarn olduklar gibi olm alarna neden
olmutur. nsan iin durum farkldr. B a d am aza insanlar neden
sel bakm dan kstlanm am failler olarak kabul etm ek ynndeki
bu radikal adm atm adka, neyin insan eylem ini zgr yapt ve
rnein, satran oynayan bilgisayarnzn ham lelerini ise neyin z
gr olm ayan eylem yapt tam am en karanlkta kalacaktr. (Bu ara
da, baz b a d am azalar insan eylem lerinin zgr olmadn kabul
ederler; am a bu ok yaygn bir tutum deildir.)

C.

LAH A I D A N NS AN Z G R L

imdi ac ekm e sorununa dnelim . Eer dnyadaki aclardan so

rum luysak, zgr failler olm am z gerekir; aksi takdirde kendimize
sorum luluk atfetm enin anlam yoktur. Bu noktada teist u sorularla
kar karya kalr: Tanr eylem lerim izi tm yle belirler mi? Eer
belirlem iyorsa, biz zgr failler m iyiz yoksa sadece belli bir biim
de davranm aya program lanm m akineler m iyiz? Eer O gerekte
eylem lerim izi belirliyorsa, niin bizi (bariz olarak) gereksiz aclar
douran eylem ler yapacak ekilde belirler.
Bu m eseleye Tanrnn asndan bakm aya alalm . Farz ede
lim, O insan doasn yle yapm tr ki, hibir zam an gereksiz ac
lara neden olacak ekilde eylem ler yapm ay sem eyiz. Byle bir
projeden Tanrnn kar olur mu? Bizim srekli olarak cehenneme
147

giden geni yol yerine, hakka giden d ar ve sarp patikay setiim i

zi grm ek ona herhangi bir tatmin salar rn? Salam az diyelim ,
nk bu tam da bizi program lam olaca yoldur. H ayatlarm z
her anyla kestirilebilir bir seyir izleyecek, her eylem im iz Tanr ta
rafndan tespit edilm i bir balang durum unu izleyecektir. Tamam
da, bu tr bir evren yaratm ann anlam ne olacaktr? Byle bir ev
ren hibir iyilii gerekletirem eyecektir; nk o T an rf mn kendi
iyiliinin ifadesinden baka bir ey olm ayacaktr. G rnen o ki. ev
ren. sadece Tanr'n nceden program lam asnn bir sonucu olm a
yan sahiden ahlki eylem ler ve kararlar biim inde herhangi bir ye
nilik getirecekse, daha radikal anlam da, seim im izi yaptm z ko
ullarla tpa tp ayn koullarda bile baka trl yapmay seebilir
olmamz anlam nda zgr olm alyz. Bu durum da. Tanr bir riske
girer, am a bu anlaml bir risktir; Eer iyiyi seersek bu gerekten
bize duyulan gvene layk olduum uzu gsterir ve bylesi seim
lerin varl, grnd kadaryla, insan denen yaratn olmad
bir evrene gre sahici bir ilerlemedir. Bu sanki ayn zam anda
S torrun insanlk hakknda izdii karanlk tabloya da bir yant ver
mektedir. Ahlki bakm dan son derece kusurlu varlklar oluumuz
erdemli eylem lerim izi daha da nem li klar. Doalarm z ne kadar
aalksa, iyiyi sem ek iin vereceim iz m cadele o kadar zorlu,
iyiyi setiim izde kazandm z zaler de o kadar byk olacaktr.
Bu, belki de, insann insana kar insanlk d davran kar
snda teistin yapabilecei en inandrc savunm adr, ama byk bir
ihtimalle badam nn ilgisini ekm eyecektir. B a d ara eylem le
rimizin hem zgr hem de belirlenim li olduunu savunur. Ama ila
hi adan bakma abam z T a n rf nn bir b a d am aza olduunu akla
getirir: Tanrnn bak asndan, seim leri harfi harfine kendi iz
dii yolu izleyecek insan failler yaratm ann hibir ahlki anlam
yoktur. Denebilir ki, Tanr iin, anlaml olan zgrlk tr birinci
dir. burada fail verili koullarda baka bir seim yapabilir; halbuki,
b a d ara iin, anlam l zgrlk ikinci liir zgrlktr, burada ey
lem doru bir biimde nedenlidir.
Badarcln leizmin karsna kard glkleri grmek
iin, Tanr'nn b a d ara olm a ihtimalini ele alalm (bu T anr'nn
148

var olduu ve badarcln doru olduunu sylem enin bir yolu

dur). O takdirde, unu sylem ek yanl olacaktr: Eer Tanr eylem
lerimizi balan sona belirliyorsa, biz, O na gre, ahlki bakmdan
anlam sz otom atlar oluruz. Bu durum da, leist kabul etm ek zorunda
kalacakt ki, eer Tanr bizi her zaman iyiyi seecek biimde belir
lemi olsayd iyi olurdu. Daha ak sylersek, doru olan seen her
zaman doam z deildir, dolaysyla ya Tanr bilerek ktii yolu se
mitir ya da doam z belirleyen snrsz gleri olan bir varlk yok
tur. Bunlarn hibiri teistin kabul edebilecei sonular deildir, do
laysyla Tanr, eer varsa, ba d ara olam az. Baka bir ifadeyle,
leist b a d am aza l benim sem ek zorundadr.
Yukardaki aklam alar pekitirm ek zere, diyebiliriz ki, ba
dam dk teistin acya gereke bulm a ynndeki her giriimini teh
dit eder. Acnn ahlki kiiliimizin gelim esi iin zorunlu olduu
nu ve bu yzden T anr'nn acya izin verdiini sylem ek ie yara
mayacaktr. nk eer badam dk doruysa. Tanr ahlki kii
liklerim izi bize ac verm eden ve zgrlklerim izi snrlamadan da
belirleyebilirdi.
Burada bir sr farkl fikir yarm aktadr ve biz bir konumdan
dierine gidip geliyoruz; bu yzden, zgr irade ve Tanr'nn ey
lem lerim izden sorum luluu konularnda teistin taknabilecei e
itli tavrlar daha ak grm ek iin tartm ay toparlayalm . Teiste
iki soru yneltebiliriz:
1 (Yukarda tanm land biim iyle) belirlenim cilik insan z
grl kavraym zla badaabilir mi?
2 Eer Tanr insan eylem lerini batan sona belirliyorsa, bu bizi
Tanrnn gznde, ahlki anlam dan yoksun otom atlar yap
m az m?
Bu sorularn drt m uhtemel yant vardr. H er biri, yeri geldiinde,
teiste sorunlar karr.
Birinci yant: Belirlenim cilik insan zgrl kavraym zla ba
dar. am a eer Tanr eylem lerim izi btnyle belirlem ise, biz
149

O 'nun gznde sadece otom atlar oluruz. Bizim iin nemli olan,
eylem lerim izin doru biim de sebepli, yani kendi doam zdan ge
len arzular ve niyetler nedeniyle yaplm olmasdr. Doamz ne
yin belirledii nemli deildir.
Bu yant bizim insan zgrl kavraym zla Tanrnnki ara
snda bir farklln olduu anlam na gelir; nk bu gre gre,
eer Tanr gerekten eylem lerim izi belirlem ise, o zaman biz, z
gr olduum uz gibi son derece yanlsam al izlenim le yayor ola
caz. O ysa, Tanr asndan doru olan ey, teiste gre, nesnel do
ru olmak durum undadr. nsan zgrl kavraym z Tanrnnkiyle ayn izgide olmaldr.
O halde, birinci yant teist tarafndan reddedilm elidir.
kinci yant: Belirlenim cilik insan zgrl kavraym zla ba
dam az, am a Tanr eer eylem lerim izi btnyle belirlem i olsa da
bizi otom atlar olarak grm eyecektir. Bu yzden, Tanr iin, am a
larn gerekletirm esinin en etkili yolu eylem lerim izi belirlem esi
dir.
Bu yant da insani ve ilahi bak alar arasnda bir atm a an
lam na gelir ki, bu teistin izin verem eyecei bir eydir. Bu gre
gre, Tanr*nm karlarna en uygun olan; eylem lerim izi batan so
na belirlemesi ve bylelikle bizi, kendi am zdan, ahlki bakmdan
anlam sz otom atlar diyebileceim iz eylere indirgemesidir. Baka
bir sorun daha vardr: Eer O nun karlar eylem lerim izi batan
sona belirlem ekte yatyorsa, O ya aslnda onlar zaten belirlem ek
tedir, ki bu durum da dnyadaki aclarn dorudan sorum lusudur ya
da belirlem em ektedir ki bu durum da kendi karm a en faydal ola
cak eyi yapm ayarak akld bir yol izlemektedir.
Bu yzden, ikinci yant da teist tarafndan reddedilmelidir.
nc yant: Belirlenim cilik insan zgrl kavraym zla ba
dar ve Tanr, eylem lerim izi batan sona belirlem i olsa bile, bizi
otom atlar olarak grm eyecektir. Yine, Tanrmn m aksatlarn ger
ekletirm esinin en etkili yolu eylem lerim izi btnyle belirlem e
sidir.
150

Burada insani ve ilahi bak alan arasnda bir atm a yaan

maz vc biz dnyadaki aclardan sorumlu tutulabiliriz, am a ikinci
yantn karsna kan baz sorunlar burada da ortaya kar. Tanr
ya karlarna en iyi hiznel eden yolu izleyecektir, ki bu durum da
O (dorudan sorum lu olan insanlarn eylem lerini, dolayl da olsa,
belirleyerek) aclarn sorum lusu olur ve biz dnyadaki acnn bir
dereceye kadar T anrnn idrak edilem ez tasarm nn paras oldu
u sonucuna varm ak zorunda kalrz ya da karlarna en uygun yo
lu izlem ez ki bu durum da da akld bir yol izler.
Bu yanl tutarldr, ama Tanry ekilen aclarn sorum luluun
dan uzaklatrm aya yelm ez. O zgrlm z tehdit etm eden k
tl nleyebilm eliydi. Dolaysyla, nc yant da tcist tarafn
dan kabul edilem ez.
Drdnc yant: Belirlenim cilik insan zgrl kavraym zla
badam az ve biz. eer O eylem lerim izi btnyle belirlem ise,
T an n nn gznde, otom atlardan baka bir ey olm ayz. Bu durum
da. bir varsaym olarak, O bizim zgr olm am z istediinden ey
lemlerim izi btnyle belirlem ez ve biz bu yzden eylem lerim iz
den sorum lu oluruz. (Burada leizm de zgr olm adm z grne
yer verilm ediini varsayyorum . Bu varsaym bizden ahlki talep
lerde bulunan teizm in versiyonlar tarafndan elbette dorulanacaktr.)
Drt seenek iinde, insani ve ilaVi bak alarn -b u gre
gre, ikisi de b a d am aza, aslnda liberteryandr- kaynatrdn
dan ve T anry dnyadaki aclarn ok uzana koyduundan, dr
dncs teist iin en elverili yol grnyor. Tanr belli bir miktar
da ac verm eyi am alam (bylelikle bakalarna kar nazik olm a
y ve sayg gsterm eyi reniriz) olsa bile, aslnda dnyada olduu
kadar ok acy am alam as gerekm ez. G elgelelim , sorunlar gene
vardr. Yukarda liberteryanlarn insan eylem lerini cansz varlkla
rn hareketlerinden neyin ayrdn aklam as gerektiini savun
duk, nk zgrlk yalnzca birinciler iin sz konusu olabilir. Ve
dedik ki, badam azcnn yapabilecei tek aklam a udur: nsan
faillerin -c a n sz varlklardan farkl o larak - yaptklarn yapm alar
151

na neden olan bir ey yoktur. imdi, eer bu izgide kalacak olur

sak. Tanr'nn uzaklan bile olsa, eylem lerim izin nedeni olmadn
savunm am z gerekir. Eylem lerim izin, kelimenin tam anlamyla.
Tanr ile hibir alakas yoktur. Teist bunu kabul edebilir mi? Bu e l
bette Tanry aclardan daha da uzaa koyar: nk bu izgide Tan
r ekilen aclarn dolayl bir nedeni bile deildir. A ncak eer O ey
lemlerimizin kt sonularndan nedensel olarak sorumlu deilse,
iyi sonularndan da sorumlu deildir. G cyle hibir ey yapm a
m aktadr O. Doru eyi yapmak iin T an rf dan g istemenin anla
m kalmayacaktr. Ne ki. eyleri Tanrnn inayetiyle yapm ak teizm
iin vazgeilmezdir.
Baka bir sorun daha vardr. T anrnn. olum suz anlam da, yani
eylemleri arzularna bal olan insan failler yaratm as fikrini anla
yabiliriz. Am a, kendi eylem inin nedensel yaratcs olan fail yara
tan Tanr olabilir mi? Bu mmkn m dr? Bu sorularn nasl yant
lanacana ilikin hibir fikrimizin olmamas gsteriyor ki, liberteryanizm dnyada zgr faillerin ortaya km asnda T anrnn roln
tamamen anlalm az klar.
Dolaysyla, drdnc yant, teislin verebilecei en iyi yant gi
bi grnse bile, Tanr ile insan fail arasndaki ilikiyi tam am en k a
ranlkta brakm ak gibi glklerden yakay syram az.

D. TEST, KTLK SORUNUNA YANIT VERMEY

REDDEDEBLR M?

yle bir soru sorm utuk: Ac, teistin izdii tabloda hakl kar
labilir m i? im di ise unu sorm ak istiyorum: Hakl karlmal
m dr?" Baz teistler acy hakl karm a abalarnn, bir anlam da,
kendini nem sem e olduuna inanr: O nlar dnyadaki acnn oran
n sradanlatrr ya da en iyi halde, azmsar. Oysa spanya Engizis
yonu ya da I. Mary dnem indeki dinsel zulm n sald korkular,
Hiller rejim inin soykrm . S lalinin Kulaklara yaptklar; tm bun
lar. esef verici olsalar da. daha byk bir iyiye ulamann zorunlu
yan etkileri denerek geitirilem eyecek kadar korkuntur. Sz ko
152

nusu tcistler bu tr aclar hakl karm aya kalkm ann hata oldu
u grndedir. O nun yerine, aklmzn alm ayaca bir nedenin
olduu konusunda T anrya gvenm eliyiz. Eer T anr'ya inanma
aklc bir argm an deil de, sadece bir inan m eselesiyse, Tanrmn
bizim iin en iyi olan istediine inanmak da yledir. Tanr hakkn
da akl yrtm eye kalktm zda elikilerden yakamz kurtaram aym z, teizmin tem elden kusurlu doasnn deil: bizim snrl
kapasitem izin kanldr ancak.
Bu tulum un tutarl olup olm adn sorm adan nce, acy tam a
men hakl karacak gerekeler sunm akla ktlk sorununu bt
nyle yok saym ak arasndaki bir ara konum a ksaca bakalm. A c
y yalnzca aklam ak ve hakl karmak arasnda ayrm yapabiliriz.
Teist acy zgr insan eylem inin sonucu olarak aklam aya kalk
abilir. Ne var ki, bu acy hakl karm az. Acy hakl karmak
iin, teist onu Tanr'nn m aksatlarna ilikin bir grn iine yer
letirmelidir. G elg eld im , bu aynn aklam ann, hakl karmay
glgede brakm as ihtim alini dourur. zgr iradeden medet uman
teist, sevgi dolu bir Tanr tarafndan yaratlm bir dnyada bu ka
dar ok acnn ve sefaletin neden bulunduunu aklam ak iin, in
san vahetinin en kt rneklerini, Tanrnn dzenindeki yerine
gre, hakl karm aya gerek duym ayacaktr. Teistin taknaca tu
tum yle olacaktr: Tanr bu arlklardan sorum lu deildir, ama
Tanrnn bunlar nlem ek iin giriecei her aba insan zgrl
nn ihlali olacaktr. G elg eld im , bir nceki paragraftaki tartm a bu
orta yolun savunulam az olduunu gstermitir. Eer badam y
sak, zgrlm z Tanrnn eylem lerim izi belirlem esiyle ihlal
edilm i olm az, dolaysyla eer Tanr acy engellem iyorsa, hakl
bir nedeni olmaldr. te yandan, eer badam azcysak, ahlki fa
il Tanrdan tam am en bamszdr; bu tcizne hi de ekici gelm e
yen bir grtr. Bu yzden, teist, vkf olam asak bile, acnn hak
l bir nedeninin olduuna inanmak durumundadr.
En batan kabul etm em iz gerekir ki. inanan birinin bir filozof
olmas gerekm ez. Bu. inanlarnn drl'drtlk bir entelektel sa
vunmasn yapam ayan birinin inancna ilikin yaplan bir eletiri
deildir. Bu tr bir akl destei olm akszn bile, onlarn inanlar en
153

saf ve en samim i trden inanlar olabilir. G iritc belirttiim iz g i

bi. aklc hakl karm ann dinsel bir balam da yerinin olup olm a
d nemli bir m eseledir ve bu m eseleye daha sonra dneceiz.
Ancak biz im dilik zel tr bir inananla, farazi bir rasyonel teistle
ilgiliyiz; bu teistin inanc ksmen bir ey niin var olur?" eklinde
ki entelektel soruyu yantlam a gayretidir. Bu teist, ktlk sorunu
nun karsna kard m eydan okuyuu anlayacaktr ve soruya ya
nt vermeyi reddetm ek aklc bir hakllk gerekesi aramayan yaln
bir inancn ifadesi olarak deil; aklc bir inan olarak kabul edilen
eyin aklc bir savunusu olarak yorum lanacaktr. Bu savunm ada
herhangi bir tutarszlk ya da gerilim tespit edebilirsek, bu zel tr
teistin aklc olm adm gsterm i olacaz.
Burada, en azndan ilk bakta, ktlk sorununa ilikin bu yak
lam da (ya da daha dorusu, sorundan uzak durm a tavrnda) bir tu
tarszlk var gibi grnyor. Bir yandan, deniyor ki, herhangi bir
hakl karm a giriim i acy km sem ek olur. Sanki sylenm ek is
tenen ey, acnn ciddiye alnmas gerektii iin hakllk gerekesi
nin de olamayacadr. Am a te yandan, yine deniyor ki ac sebep
siz deildir: E er Tanrnn m aksatlarn anlarsak, dnyada niin bu
kadar ok ac -o lm a k z o ru n d a- olduunu da anlarz. Buradan anla
lyor ki, acnn bir hakllk nedeni var. Dolaysyla, ekilen aclar
hem sebepli hem de sebepsizdir.
Bu tutarszlktan kurtulm ak iin, teistin konumu daha ak ola
rak yle izah edilebilir: A cy snrl insan zeks iin anlalr ha
le getirm ek kanlm az olarak onu km sem ek olacaktr. H er eye
ram en, olaya Tanr'nn gzyle bakarsak (ki bunu, ilke baznda
bile, yapam ayz), acnn hakllk gerekesi olduunu grrz. Bu
nu biliriz; nk sevgi dolu Tanr, nedensiz yere, zulm e ve sebep
siz acya izin vermez.
Bu elbette tutarszl ortadan kaldrr, ama bedeli yksektir. Bir
nceki altbalkta tarttm z insan zgrlne belli yaklam lar
la ilikili olarak, olaylara insani bak as ile ilahi bak as ara
snda bir farkllk olduunu sylem itik. Hi kukusuz, teistik yak
lamn btn anlam , olaylar T anrnn bak asndan grm e ve
gelip geici gndelik ilere daldm zda benim sem ek zorunda kal
154

dm z yanlsam al grten kurtulm a abas olm asndan gelir.

Eer ilahi bak asna sahip olmak im knszsa, teistin bize ne
dnya hakknda ne de dnyadaki yerim iz hakknda syleyecek bir
eyi vardr. A m a belki de, ktlk sorununa bu yaklam a en ciddi
itiraz, bunun leizm in akld olduunu kabul etm ek anlam na gel
mesidir. Bu da ciddi bir iddia olduundan, akl d inan denen e
yin ne olduuna ilikin bir eyler sylem em gerekiyor.
A klc" szc, bir isel ve b ird e dsal olm ak zere, iki fark
l anlam da kullanlabilir. Bazen, diyelim , astrolojiye inanmann
akld olduunu syleriz. Bununla kastettiim iz ey, astrolojinin
insan kiiliine ilikin bilim sel" tabloya ters dtdr. imdi,
bu bilim sel anlatm dan bihaber ya da kuku duyan biri astrolojik
aklam ay kabul etm ekte diretirse, bu kiilere aklc deil dedi
im izde, szc dsal anlam da, yani inanlarnn makul dnce
nin kam usal, dsal bir ltyle elitii anlam nda kullanyoruz
demektir. A klc dnce ltlerinin bizim kilerle ayn olduunu
ve kendi alarndan, bu standartlar tuturam adklarn ima etm ek
sizin, sim yacln akld olduunu iddia edebiliriz. Oysa birisi
iin isel anlam da irrasyonel dendiinde, kastedilen o kiinin belli
baz enform asyonlar deerlendirm e biim lerinde bir yanllk ol
duudur. rnein, kiisel bir felaket haberi alan birini hayal ede
lim. O lay dnm ek korkun aclar verdiinden, belki bilincinde
olm akszn, kii kendisini byle bir olayn aslnda olm adna inan
drr ve dolaysyla kendini aldatm a durum una der. Hi kimse
kendini aldatm ann doru bilgi edinm e yolu olduunu dnmez;
ama b azd an , her eye ram en, kendilerini aldatm ay baarabilir. Bu
tr insanlar kendi aklclk llerine gre yaam ay baaramazlar:
Onlar artk kendi alarndan da aklc deildir. Tekrar sim yaclara
dnersek; diyelim , sim yaclar kendi aklclk llerine uygun d
m eyecek inanlara sahipler: bu durum da onlarn isel anlam da akl
c olm adklarn syleyebiliriz. sel akIdlk sulam as, dsal
akldlk sulam asndan daha ardr; nk kendi ltlerini uy
gulam ay baaram am ak, bakasnn ltlerini uygulam ay baaramamaktan daha az zr gtrr.
Teistler ateistler tarafndan sk sk aklc olm am akla itham edi

lirler. imdi, eer bu itham teislerin dsal anlam da aklc olm adk
larna dairse, teislerin bir ka yolu vardr: Ateistin benimsedii
aklclk ltlerini ya da bu ltlerin tcistik inanca uygulanm as
n sorgulayabilirler. ok daha ar olan isel akldlk ilhamdr;
nk bu, teizme ikin bir sorunun olduu anlam na gelir. Burada
sylem ek istediim ey, ktlk sorununa yant verm eyi reddeden
teislerin isel akldlktan sulu olduklardr; en azndan u inan
lar bir arada tayorlarsa:
1 Sevgi dolu bir yaratcya inanm ak entelektel olarak savunu
labilir.
2 Biz ktlk sorununu zem eyiz: yani, biz acnn varlnn
ve doasnn sevgi dolu bir yaratcnn varlyla nasl bir
arada barndn aklayanlayz.
Demek ki. insann bak asndan, sevgi dolu bir yaratcya inan
mak acnn m evcudiyetiyle bir arada dnlem iyorsa eer, bu
inanc srdrm ek hi de aklc deildir. A cyla sevgi dolu bir yara
tcnn badat baka bir bak as tahayyl edebileceim iz id
dias ise yersizdir. N ihayetinde, simyann ya da astrolojinin aklc
dnce ltleriyle elikiye dm eyecei baka bir bak as ta
hayyl edebiliriz: A strologlar (bir varsaym olarak) kendi alarn
dan aklcdr. Ancak, greciliki olm adm z m ddete, bu bak
alarn hatal bularak reddetm em izin bir nedeni vardr. Ayn ekil
de, bizim bak am zdan, acnn hakl bir gerekesi yoksa, acnn
hakl bir nedeninin olduu herhangi bir bak asn (Tanrnnki
de dahil) irrasyonel olarak reddetm e nedenim iz vardr. Diyelim ki,
Tanrn bak asndan, insanlarn ektikleri aclar tamamen ka
bul edilebilir olsun: Bu rktc bir keif olurdu. O zam an. Tanr'nn sahiden iyicil, en azndan szce bizim yklediim iz an
lamda iyicil olduuna inanm ay srdrem eyiz. Dolaysyla, eer leiznin ancak aklcysa savunulabileceine ve acnn Tanrnn m ak
satlarna gre inandrc bir hakllk gerekesi bulam ayacam za
inanyorsak, teizmi reddetm em iz gerekir. Eer teist (2)'yi kabul
ediyorsa, (l)'d e n vazgeilmelidir.
136

Bu blm, ereksel argm an balam nda ortaya kt haliyle,

(1) ve (2) inanlar arasndaki bir gerilim noktasna deinerek nok
talayacaz. retinin entelektel olarak savunulabilir olmas ge
rektiine inanan teist. ateizm karsnda drt drtlk bir argman
olarak deilse bile, en azndan leizmi son derece cazip klan bir de
erlendirm e olarak, ereksel argman ne srebilir. Bu argman
ateizmin karsna bir meydan okum a olarak u soruyu diker: Dn
yann dzeni hakknda, iyicil bir ilahi varla gre yaplm bir
aklam a kadar basit ve inandrc da olan, nasl bir aklam a yapa
bilirsiniz? Yant olarak ateist diyecektir ki, dnya gereklen de d
zenlidir; am a ayn zam anda acy da barndrr ve eer evrenin en
iyi aklam as peindeyseniz en az dzenin m evcudiyeti kadar ac
nn m evcudiyetini de hesaba katm anz gerekir. Bu iyicil bir ilahi
varln m evcudiyetini anlamay ok zorlatrr. Ktlk sorununu
yantlam ay reddetm ek ereksel argm ann meydan okuyuunun g
cn nem li oranda azaltr. Humc, bu noktaya, D ialogues C oncer
ning N atural Religion kitabnda, karakterlerinden Philonun azn
dan da olsa, deinm ekte ve kendine zg arpclkla aklam alar
yapmaktadr.
Diyelim, insann ektii aclarn ya da sefaletin Tann'nn sonsuz gc
ve iyilii ile badatn kabul ettim.... Btn bu tavizlerle ne kadar
yol aldnz? Srf bir olas badarlk yetmez. Bu katksz, yaln ve
kontrol edilemez vasflar mevcut katk ve bulank olgulardan; ama
yalnzca bu olgulardan hareketle kantlamalsmz. Umul vaat eden bir
giriim! Olgular, bu kadar yaln ve katksz; ama yine de sonlu olsa
lard. bu ama iin yetersiz kalrlard. Bu kadar grlt patrt, ses ve
dzensizlik nerede grlm!
(Hunc 1779, Ksm X)

E. ZET

Bu blm de tarttm z sorun, iyicil bir ilahi gcn varlyla

dnyadaki ktlklerin mevcudiyetini uzlatrm a sorunuydu. Eer
Tanr bize ac ektirm eyi istiyorsa, bu haliyle O iyicil olamaz. te
157

yandan, eer bize ac ektirm eyi istemiyorsa, O etkili deildir. Bu

sorunla ba etm ek iin izlenen iki yol ele alnd: (a) Teist, acy z
gr insan failin eylem lerinin bir sonucu olarak ele alarak, acnn
dorudan sorum luluundan Tanry uzaklatrm aya alabilir; (b)
ya da teist, Tanrnn gznde bir sebebi olsa da, acy herhangi bir
hakllatrm a giriim i acy sradanlatrm aktan baka bir ie yara
mayaca tem elinde, soruna yant vermeyi reddedebilir.
lk bakta, (a) umut vaat eden bir yol gibi grnyor, nk
hem Tanrnn iyicilliinin nesnelerini yaratm ak istediini hem de
yarattklarnn sahiden zgr olm alarn, srf otom atlar olm am alar
n islediini dnm ek akla yatkndr. G elgeldim , (a)y anlam ak
iin, insan zgrl ve bu zgrln, evrendeki her durum un bir
nceki durum tarafndan tayin edildii anlam na gelen, belirlenim
cilikle ilikisine dair bir aklam aya ihtiyacm z vardr. Bu mesele
zerine iki tutum belirdi: zgrln belirlenim cilikle bir arada
bulunabileceini savunan badarclk ve zgrln belirlenim
cilikle uyuam ayacan savunan hadam azcdk. Ne var ki, bura
da bir am azla karlatk. Eer badarcl benim sersek, Tann 'n n bir yandan her eylem im izi belirlerken te yandan zgr fail
ler yaratm olduunu kabul etm i oluruz. Ama o zaman da Tanrnn niin eyleri zorunlu olm ayan aclara yol aan eylem lerden
kanabileceim iz bir biim de belirlem edii sorusu karm za
kar. te yandan, eer b a d am aza l benimsersek; Tanr ancak
eylemleri bir nedene bal olm ayan failler yaratarak zgr failler
yaratabilir dem i oluruz. Bu fikrin bulankl bir yana - k i bu Tan
r nn nedensiz eylere neden olduu paradoksunu g e tirir- bizim
ancak Tanrnn yardm yla belli eyleri yapabileceim iz eklinde
ki teistik inanca ters der.
(b) yolunun sorunu ise, teizm i akldla drm e tehlikesi ba
rndrmasdr. Bir yandan, u kabul edilir: Biz ac sorununu ze
meyiz ve bu yzden bariz ac gereiyle iyicil bir T anrya olan
inanc uzlatram ayz; ama te yandan ise: Biz vkf olam asak da,
ekilen aclarn bir sebebinin olduu tem elinde iyicil bir Tanrya
inancmz srer. Sorun, bylesi bir sebebin olduunu varsaymay
hakl karp karatnayacam zdr. Oysa byle bir varsaym da bu158

lunmayi ancak eer iyicil bir ilahi gcn var olduu inancmz
hakl karabilirsek savunabiliriz. A m a bu tam da ac sorununun
kukulu kld eydir. Eer tcizm rasyonel olarak savunulabilir bir
inan olarak dnlecekse, bu hi anlalm az bir tutumdur.

F. EK OKUMA NERLER

K tlk sorununa ilikin ok sayda tartm a vardr. Soruna bir reh

ber ve konuyla ilgili m akalelerin bir derlem esi olarak bkz. M arilyn
M cCord A dam s ve Richard M errihew Adam s (der.), The Problem
o f Evil, Oxford: Oxford U niversity Press. 1990.
H um eun sorunu arpc bir biim de sunuunu D ialogues C on
cerning N atural Religion kitabnn X. ksm nda bulabilirsiniz (J. C.
A. Gaskin (der.), Oxford: Oxford U niversity Press, 1993).
nsan zgrl asndan acy T an n nn iyicillii ile uzlatr
ma abasnn rneklerini Basil M itchellin The Justification o f R e
ligious B e lie f (Londra: M acm illan, 1973) ve Richard Sw inburnen
The Existence o f G od (Oxford: Clarendon Press, 1979) kitaplarn
da bulabilirsiniz. Sw inburnen anlatm Richard G ale tarafndan
On the Nature a nd Existence o f G od (New York: Cam bridge U ni
versity Press, 1991) kitabnda eletirilmitir.
zgrlk ve belirlenim cilik m eselesine faydal bir giri iin
bkz. G ary Watson (der.), Free Will, Oxford: O xford U niversity
Press, 1982.

159

nc Blm

Tanrsz din

VIII

Tanr bir kurgu mudur?

Faustus: Bence, cehennem bir masal.

Mephistophilis: yle sanmaya devam et sen; naslsa tecr
be akln bana getirecek
Marlowe. D octor Faustus

A. GEREKLK, POZTVZM VE ARAILIK

Ktlk sorununa verilen standart bir yant teizm i tmden reddet

mektir. Bu yanta gre, Tanr yoktur ve bu yzden hayatn dinsel ol
mayan anlam m bulm al ve T an n ya gnderm e yapm ayan bir ahlk
kurgulam alyz. G elgelelim , getiim iz yirmi otuz yldr teologlar
arasnda giderek etkili olan baka bir yant daha vardr. Sondan bir
nceki cm ledeki bu yzden ibaresini ele alalm . Eer Tanr ger
ek bir kendilik olarak yoksa, evrenin varoluundan sorumlu deil
se, buradan T anrdan sz etm ekten vazgem em iz ve eylem lerim iz
zerindeki herhangi bir dinsel etkiye kar a olm am z gerektii
sonucu kar m? Baz yazarlar bu karsam ay reddetm i ve Tanr
163

hakknda sz etm enin farkl bir yorumu bulunduunu ileri srm

tr. Bu konumun bir zorluu genellikle ok bulank terim lerle ifa
de ediliyor olmas ve birka dinsel sslem e taktrm bir ateizm e,
inancn kaybettiini kabul edem eyen bir zam anlarn inanlsnn
snandan baka bir ey olm ad grne yol amasdr. Bu
dinsel konumu belli bir aklkla ortaya serm ek iin - k i bence
nem lidir- teorik kendiliklerin stats zerine bilim felsefesinde
yrtlen bir tartm adan yararlanacam . Bu bizim tartm am z
asndan yararl olacaktr nk bu, tartm aya kallanlar tarafn
dan dikkatle tanm lanm tr ve paralel bir teolojik tartm ay da ak
la getirir.
N tronlar var m dr? sorusuyla ie balayalm. Fizikiler el
bette ntronlara" gre konuurlar ve onlar teki kendiliklerle ili
kisi iinde tanm layabilirler (Bir ntron, protonla ktlesi ayn
olan; ama elektrik yk tam ayan, atomun bir bileenidir") ve
nkleer fzyon gibi srelerde ntronlarn hareketlerini ynlendi
ren yasalar tanmlarlar. Ancak ntronun gerekten var olup olm a
d sorusu, fizikilerin teorilerinde ntron" szcn kullanp
kullanmadklar sorusundan te bir eydir. Birincisi bu gibi teorile
rin nasl yorum lanm alar gerektii meselesiyle ilgilidir. Bu konuda
farkl yorum belirleyebiliriz. Birincisine gerekilik denir. G er
ekilie (ya da bilim sel gerekilik" diyelim bu felsefi tulum a,
bylece hayata kar bir tutum la ya da sanat tarihindeki bir hareket
le kartrmaktan korkum uz kalm az) gre, bilim sel teoriler itibari
deerleriyle alnm aldr: Eer bu teoriler dnyada ntron denen
kendiliklerden bahsediyorlarsa, bu teorilerin aslnda yaptklar ya
da yapmaya niyet ettikleri ey de ntronlardan bahsetm ektir. N t
rondan bahsetm ek, otomobil gibi ok bariz gndelik nesnelerden
bahsetmekle kyaslanabilir. G erekilii bir para biim sel olarak
yle tanm layabiliriz: Bilimsel teoriler dnyann bu hali sayesinde
ve dnya hakknda bildiklerim iz ya da gzlem lediklerim izden b a
msz olarak, doru ya da yanltr. Bu son ksm olduka kark
grnyor, am a umuyorum gerekiliin alternatiflerine sra geldi
inde karklk azalacak. Bu arada, gerekiler her zam an (ille de)
iyimser deildir: Fizikiler tarafndan halihazrda ortaya atlm b
164

tn teorilerin mecburen doru olduklarn dnm eleri gerekmez.

Birok teori, belki de ou, yanl olabilir. G erekilie gre,
nem li olan ntronlar hakkndaki teorilerin doru olm aya muktedir
olm asdr ve eer doruysalar, dnyada gerekten ntronlar vardr.
G erekiliin lam karsnda aralk durur. G erekiler bilim
sel teorileri itibari deerleriyle, dnyann doru ya da yanl tanm
lamas olarak alrken, aralar teorileri tam m layc-olm ayan. so
nuta ne doru ne de yanl olan, eyler olarak alrlar. A raya g
re teoriler, diyelim eylerin nasl hareket ettiklerine ilikin ngr
de bulunabilm ek iin, belli bir biim de m aiple edilebilen fayda
l dzeneklerdir sadece. Teoriler salt kurgulardr. A ralar, konum
larn desteklem ek iin, bilim de yaygn olan model kullanm na
dikkat ekerler. rnein, genelde sylendii gibi, farkl elem entle
rin atom larn temsil etm ek zere farkl renkte toplarn ve atom
lar arasndaki balantlar temsil etm ek zere toplar birbirine
balayan tellerin kullanlm asn ele alalm . im di, aka, kimse
bunun gerekte olan ey olduunu dnm ez: Tellerle balanm
milyonlarca renkli kk top. Ancak bu m odelleri m aniple ederek,
m addelerin birbirleriylc nasl etkileim e girecekleri ve bu etkile
imlerin sonularnn ne olacana ilikin doru kestirm elerde bu
lunabiliriz. D nyaya hibir dorudan biim de denk dm yor olsa
da, m odeller faydal olabilir. G ereki bunu kabul etm ek zorunda
kalacaktr; am a diyecektir ki, bylesi m odeller bir dereceye kadar
dnyada olanlara denk dm yorlarsa faydal olm ayacaktr. Yani,
gerekten atom lar ve m olekller denen eyler olm adka ve m odel
ler bu kendilikler hakkndaki hakikati ksm en kavram adka, mo
delleri ngr dzenekleri olarak kullanm am z m m kn olm aya
caktr. G ereki srarla diyecektir ki, eer teorilerim iz gerekten
salt kurgusal olsayd, olaanst baarlan son derece mucizevi
olurdu. Ara bu argm an hemen reddedecektir. O na gre, fayda
llk gereklie denklik dem ek deildir ve bilim de badam az m o
dellerin kullanm na dikkat ekerek bu grn daha ileri gtrr.
Bunun bildik rnei n dalga ve parack m odelleridir. Ik, ba
z bakm lardan, su yzeyindeki dalgalar gibi hareket eder ve dola
ysyla bu dalgalar k iin model alnabilir. Baka bakm lardan bir
165

parack seli gibi hareket eder ve dolaysyla k iin gze grnen

nesneler model alnabilir. im di, uraya gre, bu m odellerin iki
sinin de, en soyut biim dnda, gereklie denk dm eleri im kn
szdr. dolaysyla denklik nosyonundan pekl vazgeebiliriz. Ik
iin hem dalgalar hem de paracklar model alnabilir, am a bu,
n gereklikte neye benzediine ilikin bize hibir ey anlatmaz.
Teorilerin dnyay tanm lam ad ve ne doru ne de yanl o l
duunu savunan bu olduka ar aralkla daha lml bir konum u
ayrmak gerekir. Ilml konum daki aslnda unu syler: Btn bil
diimiz. teorimizin belki doru olduudur; am a biz onu doruluu
hakknda herhangi bir varsaym da bulunmakszn kullanabiliriz.
Doruluk nemli deildir, nem li olan faydallktr. Ve iin asl da
budur: nk bir teorinin gerekten doru olup olmadn asla bi
lemeyiz -gerek lik zerinde onun hakknda yargda bulunabilece
im iz ayrcalkl bir bak am z y o k tu r-, am a bir teorinin faydal
olup olm adn kesinlikle bilebiliriz. Bu daha lml konum a ba
zen epistemolojik aralk ad verilir.
Ele alacam z son tutum pozitivizm dir. Pozitivist, teorilerin ya
doru ya da yanl olduklarn iddia eden gerekiyle ayn fikirde
dir (ve dolaysyla bu bakm dan aradan ayrlr) ancak teorilerin
itibari deerleriyle alnm as gerektiine kar kar. Yine ntronu
ele alalm. Ntronlarn atom -alt ve dolaysyla grlm ez, kendilik
ler olduu dnlr G ereki, varolular algm zda (az ya da
ok) dorudan verili olm aktan ok alglayabildiim iz eyden ka
rlmak zorunda olsa bile, bu kendiliklerin varolularna gnl ra
hatlyla inanr. Buna karlk pozitivist, muhtem elen gzlem leyemeyeceimiz. eylerden sz edebileceim izi kabul etmeyecektir.
Varsaym olarak grnm ez olan ntronlar hakkndaki nerm elerin
gerek anlam deney sonularyla elde edilir: llen uzunluklar,
bir ekrandaki izler, bir G eiger sayacndaki tkrtlar. Pozitiviste g
re, yalnzca gzleyebildiim iz eylerden sz edebiliriz. D olaysy
la, fiziki aka ntronlardan sz ettiinde, yapt laboratuvarda
gzleyebildii eyler hakknda enform asyon vermek iin bir eit
ifre, bir ksaltm a kullanm aktan ibarettir. te yandan, aktan ara
balardan sz ettiinde, gerekten de arabalardan bahsetmektedir.
166

Bu. um uyorum , yukarda verdiim iz formel gerekilik tanmn

daha anlalr hale getirmitir. G ereki grii u ekilde tanm la
dk: Bilimsel teoriler, cliinya hakknda bilm e ya da gzlem yapm a
biim im izden bam sz olarak, dnyann bu hali sayesinde doru
ya da yanltr. Pozitivist bunun ilk parasn kabul edecek: ama ita
likli ksm reddedecektir. Pozitivizm , teorilerim izin gzleyebildii
miz eylerden bam sz olarak doru olabilecei grn kabul
etmez; nk teorilerim iz, tam da, gzleyebildiim iz eyler hak
kndadr.
Pozitivizm halihazrda bilim felsefecileri arasnda yaygn kabul
gren bir tutum deildir. Bu tutumun ana sorunu, gzlenebilene g
re verili bir bilim sel nerm enin ne anlam a geldiini ayrntlaryla
saym aya altm zda, kendimizi ba edem eyeceim iz kadar ok
adayla kar karya bulm am zdan gelir. A slnda, her teorik tmce
iin, belli koullar altnda gzlem lenecek ey hakknda sonsuz sa
yda nerm eler olacaktr. Kabn basnc 25 atm osferdir" tm cesi
ni ele alalm . Bu ilk bakta ak ve net bir gzlem gibi grnyor:
ama aslnda basn terimi teorik bir terim dir ve bu balamda m et
rekp hacim bana den gaz m oleklleri saysna dair ok bariz
bir teorik fikirle balantldr. Ve, hi kukusuz, basnc dorudan
gzleyem eyiz: O lm ek zorunda olduum uz bir eydir. imdi, po
zitivist iin, Kabn basnc 25 atm osferdir tm cesinin aslnda ne
anlam a geldii, neyi temsil ettii, dorudan gzlenebilen, yani ba
sn lm e aletinin gsterdii saylarla daha karm ak bir tmce
olarak anlallabilir. Ancak burada bir sorun vardr: Ne tr bir saya
tan bahsediyoruz? Basn, bir cval barom etrede svnn dzeyine
gre mi, kadranl barom etrede ibrenin yerine gre mi. sktrlm a
m haldeki gazn orijinal hacm iyle sktrm a ncesi ve sonras s
ya ilikin bilgiler araclyla dorudan m yoksa baka bir yntem
le mi llecektir? Bunlardan birini, basn hakkndaki tmcenin
doru anlam n veren ey olarak sem ek tam am en keyfidir. Ak ki,
her lm e yntem ini gz nne alm alyz. D olaysyla, Kabn ba
snc 25 atm osferdir tmcesi, son tahlilde;'yerini C va seviyesi n.
ibre m 'y i gsteriyor ya da....vb. ifadesi alacaktr. Ancak basnc
lmek iin sonsuz sayda yntem olduundan, bu yeni ifade so167

suza kadar uzayacaktr. Ama sonsuz, teorik olmayan bir tmcenin

anlam n kavrayarak ancak sonlu, teorik tmcenin anlamn kavra
yabileceim iz makul olarak sylenebilir mi?
Bylece bilim felsefesinin bu zel tartm a alan iinde takn
lan belli bal tutum lar zerine yaptm z ksa zetin sonuna gel
dik. H er bir tutum a ilikin ayrntlara girm em ize gerek yok; nk
biz onlar T a n n nn varl tartmas ile bir paralellik izm ek iin
gndem e getirdik. Yine de, sra teolojik em saline geldiinde, bilim
sel pozitivizm in karsna dikilen, yukarda zetlediim iz sorunlar
nem kazanacak.

B. RADKAL TEOLOJ

Bilim deki gerekilie teolojideki gerekilik denk der. Demek

ki, teolojik gerekilik Tanr hakkndaki tm celerin itibari deerle
riyle alnm as gerektii grdr. Bu tr tm celer tanm layc ve
dolaysyla ya doru ya da yanltr. Bilimsel gerekilik bilimsel
teorilerin doruluuna ilikin olarak bilinem ezci diye kabul edil
mekle birlikte, teolojik gerekilik terimi genelde geleneksel tcistin konum unu belirlem ek iin kullanlr: Bu konum a gre, teislik
tm celer yalnzca doru olabilir deildirler, ayn zam anda fiilen
dorudur da. G elgeldim , ben teolojik gerekilik terim ini yere da
ha salam basan bir teori iin kullanm ay yelerim . Bu anlam da,
geleneksel ateiste bir teolojik gereki denebilir. G eleneksel ateiste
gre, teistik tmcelerin tanm layc olm alar am alanm tr ve bu
yzden doruluk potansiyelleri tam akla birlikte, bu tm celer fi
ilen yanltr. nceki blmlerdeki tartm alarn ou teolojik ger
ekiliin varsaym zerinden yrtlm tr. Yani, teizrn dnyada
gerekte olan eylere ilikin bir hipotez olarak alnmtr. Bu haliy
le de varsaym kusurlu bulunmutur. Buna karlk olarak, teolojik
gerekilik iinde kalabilir ve ateizmi geleneksel anlam da benim
seyebiliriz. Ya da teolojik gerekilii tmden reddeder, eski teistik
dili kabul edebiliriz; am a yeni bir yorum la. Bu ikinci karlk radi
kal teolojinin projesidir.
168

"R adikal teoloji tek bir retinin deil, teolojik dile ve dinsel
pratie ilikin bir yaklam n addr. Daha dorusu, radikal teoloji,
ok sayda yazar iin, "radikal olarak tanm lanan ve olduka fark
l dil ve yntem ler kullanan bir dizi yaklam n addr. Bu yzden,
tartmay derinletirm ek iin, son yllarda zellikle ne kan a
da bir radikal teolou, Don C upitl'i ele alacam . C upittin yazla
r radikal teologlarn teolojik gerekilii reddetm elerine ilikin
ak ve kolay anlalr bir anlatm sunm aktadr. Bununla birlikte,
gercki-olm aya tulum unda ciddi bir belirsizlik vardr ve biz bu
nu bilimsel aralkla bilim sel pozitivizm arasndaki ayrm zeri
ne dnerek ortaya karabiliriz.
H atrlayalm , aralk teorileri kurgular olarak alyor, onlar
dnyann doru tanm lar olduklar iin deil; faydal olduklar iin
kabul ediyordu. Pozitivizm ise teorileri tanm lam alar olarak, ancak
gnderm e yaptklar eyin deil; deneyle dorudan elde ettiim iz
eyin tanm lam alar olarak alyordu. Soyut terim lerle ifade edilmi
haliyle aralk ve pozitivizm , yle grnyor ki Tanr hakkndaki
tm celere de uygulanabilir. yle ki, teolojik aral Tanr sy
leminin tam am en kurgusal olduunu savunan gr olarak tanm
layabiliriz. Yalnzca cehennem deil, cennet de masaldr. Tanr hakkndaki hikyeler zerine dnm enin nem i, aktr ki, bu yolla
kozmosun hareketini ngrebilecek olm am zdan deil; hayatlar
mz dntrebilecek olm asndan gelir. nm zde bir iyi Tanr
imgesi duruyorsa, daha az bencil ve dolaysyla daha doygun bir
hayat srdrm eye tevik ediliriz. Dem ek ki, T anr'nn kendisi de
il: Tanr fik r i iyiyi gerekletirebilm em ize yarayan bir aratr. Te
olojik pozitivizm , teistik sylem in aralkla akn bir ilahi gce
gnderm e yapm ad grn paylar; am a byle bir sylemi
kurgu olarak alm am akla ondan ayrlr. Pozitivist gre gre, gr
nte Tanr hakkndaki sylem dorudur ancak, sim gesel bir dille,
betimledii ey ahlki ve tinsel (bazlarna gre psikolojik) hayat
larmza ilikin doruluklardr. Teistik dil aslnda kodlanm biim
deki ahlki dildir.
Aslnda, aralk ve pozitivizm olduka farkl, hatta bada
maz felsefi tulumlardr. Buna ram en, radikal teolojide -asln d a.
169

tek bir teologun y azlarn d a- iki tulumun ikisini de bir arada bul
mak m mkndr. Bunu gsterm ek iin, C upittin byk yank
uyandran Taking Leave o f Cocl (1980) kitabndan alntlar yapaca
m:
1 Tanr, m aneviyatn bizden istedii her eyi kusursuz bir bi
im de temsil eden ve kendinde som ullayan birletirici sim ge
dir.
(s. 9)
2 [M anevi hayat] bir hayali m erkeze yneltilir.
(s. 10)
3 Hristiyan iyi Tanr retisi, kodlanm biim de Hristiyan
maneviyattr.
(s. 14)
4 Biz Tanr szcn, dinsel talebin bize kendini duyurm a
biim lerini bnyesinde toplayan kapsayc bir simge olarak
kullanrz.
-(s. 96)
5 Yalnzca dinsel bakmdan yeterli Tanr var olamaz.
(s. 113)
6 ...ac eken Tanr...insanln gzyalar ve benzer duygular
dr sadece.
(s. 113)
7 Tanr sahip olm ak zorunda olduum uz bir mittir.
(s. 166)
Birinci, nc, drdnc ve altnc alntlar ikinci, beinci ve ye
dinci alntlarla karlatralm . Birinci grup aka pozitivizm i gs
teriyor. Sim ge ve kodlanm biim ifadelerine dikkat edin. Ay
rca Hristiyan fikirlerin ahlki ve m anevi fikirlerle zdeletiril
mesine de dikkat edelim: yi Tanr retisi, Hristiyan m aneviyat
tr; ac eken Tanr insanln gzyalardr. kinci grup alnllar ise
hi kukusuz arala iaret ediyor: Tanr hayali m erkez , bir
m ittir, O (gerekten) var olamaz.
Burada en azndan bir gerilim vardr ve bu gerilim zlmelidir.
170

Teislik tm celeri leistik-olm ayan tm celere indirgemeli ve gerek

anlam larm aa karmal myz? Yoksa, onlar olduklar gibi b
rakp farazi eyler olarak m almalyz? lk seenek daha az ekici
dir. nce radikal teolou, konum unun st rtl bir ateizm oldu
u sulam asna m aruz brakr. Ahlk dili zerk olabileceinden, ya
ni dinsel bir projenin paras olarak sunulm aya ve asl olarak Tanr'y a bavurm aya ihtiya duym adndan, niin kendim izi sal bu
dille snrlam ayalm ve ilahi glen, yargdan, kurtulutan ve lanetienmekten sz eden yanltc 'kodlanm " versiyondan vazgem e
yelim? kinci olarak, bilim sel pozitivizm in skntsn hatrlayalm.
Teorik tm celer yerine lyle ilgili hangi nerm eleri koym am z
gerektiini bulm aya alrken, saylam ayacak kadar ok nerm e
nin olduunu grm lk. Yani, herhangi bir retiye atfedilebile
cek sonsuz sayda ahlki anlam olabilir. A m a bir retiyle deil de,
belli bir kutsal m etinle ilikili olarak Tanrnn eylem leri hakkndaki baz ok zgn tm celerle urarken, gizli ahlki anlamlar bul
ma konusunda tam bir acze debiliriz.
Bilim de olduu gibi, teolojide de, aralk pozitivizm e gre
ok daha akla yatkndr. Ayn zam anda, radikal teolojinin yorum
lanmasn da kolaylatrr; nk C upitt'in pozitivizm e eilim gs
teren alntlarnn bile ara bir yorum unu yapm ak mmkndr.
Tanrnn dinsel talebin bir sim gesi olduu fikrini alalm . Bunu tp
k kurgudaki sim geler gibi dnebiliriz. D ickensn A C hristm as
Carol rom annda, Scrooge'n ua Bob C ratchitin zorluklar iin
de nee dolu olm ann bir simgesi olduunu sylediim izde, Dickensta olan ve eitli karakterlerinde yansyan bir ideale iaret edi
yor olabilirim . K astettiim iz, grnrde Bob Cratchit hakkndaki
her tmcenin aslnda belli koullarda nasl davranm am z gereklii
ne ilikin bir tm ce olduu deildir. Benzer bir biim de, dinsel kur
gulardaki karakterler belli dinsel ideallerin yanstlm asna hizmet
edebilir.
O halde aralk bizim radikal teolojiyi anlam a m odelim iz ol
sun. Ancak yine bir sorunla karlayoruz. Eer Tanr hakknda
sylenenler salt kurgusalsa, nasl olur da hayatlarm z zerinde et
kili olabilir? Eer T anrmn bizden belli bir hayat tarz srdrme171

rnizi istedii salt kurgusal olarak doruysa, bu istee niin karlk

verelim ki? Dinsel sylem in hayatlarm z biim lendirm e tarznn
bir zellii, grnd kadaryla, grece sorunsuz olmasdr. M e
selleri hepim iz biliriz; ok soyut ahlk kurallarn gsterdii d
nlen somut durum lara ilikin hikyelerdir. Eer bize anlatlan yal
nzca soyut halde ahlksa, belki onu benim ser ya da ona uygun bir
hayal srm eye dikkat ederim ; am a belki de, ayn mesaj arpc te
rimlerle veren ve kibir, kskanlk ya da lgnlk gibi eitli zel
liklerin bir karakterle temsil edildii bir hikye kadar ondan etki
lenmem. Som ut olan soyut olandan daha arpcdr. Bu noktada, ra
dikal teolog yle diyebilir; Tm dinsel sylem bir meseldir. rne
in, Hristiyanlkta, Tanr, birok ey yannda, anne baba erdem le
rini temsil eden, hikyedeki som ut bir ahsiyettir. arm ha gerilme.
sa'nn gm lm esi ve sonra m ezarn bo olduunun grlmesi ac
ekme yoluyla manevi hayatm z dntrm eyi temsil eden somut
imgelerdir.
A ncak, dinsel sylem in bir dizi m eselden olutuu gr dinin
tam bir anlatm olam az; nk dinsel hayatn daha etkin zellikle
rini ihmal eder. Din srf iinde bir ders olan hikyeleri edilgen bir
biimde dinlem ekten ibaret deildir; din ibadet, dua, adanm a, g
nah karm a ve tefekkr gibi etkinlikleri gerektirir. Din yalnzca
aklmzla deil, duygularm zla da ilgilidir. Radikal teologun, bu
yzden, bir ilahi gce ynelm i grnen dinsel etkinliklere girdii
mizde tam olarak ne yapm akta olduum uzu aklam as gerekir.
Eer dinsel retinin doru anlay ara anlaysa, dini ibadete
duygusal olarak nasl katlyor olabiliriz? D enebilir ki, burada bir
sorun yoktur. N ihayetinde, hepim iz kurgulardan etkilenmiizdir.
Kurgusal olduklarm bilsek bile, kurgu iinde akp giden eylere s
cak bakabilir, acyabilir ya da onlardan irenebiliriz. Ve kurgunun
yaratt duygular baka insanlarla etkileim lerim izi etkileyecek bi
imde ynlendirilebilir. Byk bir am azla kar karya kalan bir
karaktere sempati duyarak, gndelik hayatm zda am azlarla nasl
baa kabileceim izi daha iyi anlayabiliriz. Din bu bildik olgular
dan faydalanm yor mu zaten? Bunun olup olmadn bulmak iin,
kurgunun duygularm za ve duygularm z yoluyla eylem lerim ize
172

etki edebilm esinin nasl m m kn olduunu anlam am z gerekiyor.

Ve i bunu anlam aya geldiinde, sorm am z gereken udur: Dinsel
sylemin gc gerekten kurgunun gcnn bir rneinden mi iba
rettir yoksa aralarnda baz nemli farkllklar var m dr?

C. KURGU VE DUYGULAR

Bu sadece bir m asal , bir talihsizliin hikyesiyle altst olm u bir

ocuu (hatta bir yetikini) teskin etm ek iin kullanlan, bildik bir
nakarattr. A nlatlm ak istenen, bir kere bir eyin gerekle olm ad
n fark edersek, artk korkm am z ya da znt duym am z iin bir
neden kalm ayacadr. Bu elbette yanltldm z durum lar iin
dorudur. Yamurlu b ir gecede bir partiden eve dnerken birisinin
em siyenizle ekip gittiine bo yere inandktan sonra, onu palto
ynlar altnda bulm ak insann iini rahatlatr. A ncak bu. kurgu ol
duunu kabul etliimiz, bir ey iin niin duygulandm z pek
aklamaz. Eer birisi sonu ackl olan bir rom an bitirdikten sonra
gzyalarna bouluyorsa, tipik olarak, bunun nedeni o kiinin ro
mann gerei anlattna bo yere inanmas deildir. Burada, tes
kin edici bu sadece bir m asal sz okurun duygularna hibir et
kide bulunm ayacaktr. Youn sisli bir gnde tek bana orm anda
yrdn okuduum uz masum karakterin gvenliiyle gerek
bir endieye kaplacak kadar ilgilenebilir ve bana bir ey gelm e
diinde ise rahatlarz. Ya da karanlkta korkun bir yaratk zerine
atlarken, rom anda, kahram anm z uyanm ve bir d grdn
anlamsa benzer bir rahatlam a duyarz.
G elgelelim , kurm aca olduunu bildiim iz bir ey iin korku
duymak son derece elikili deil m idir? Kahram an asla hibir teh
like iinde olm am tr nk, gayet ak ki, o var olm am tr. Ben
zer biim de, H itchcockun Sapk filminde annesinin klna gire
rek banyoda bir kadm ldren adamdan bkje kesinlikle hibir teh
like gelmez. Yine de, filmi grdkten sonra, bir sre banyoya gir
meye biraz ekinebiliriz. Bu niin olur? elikiyi ortadan kaldr
mann iki yolu vardr. Birincisi, kendimizi olayn akna kaptrm
173

giderken, bir kurguyu okuduum uzu, duyduum uzu ya da seyretti

imizi unutur ve gerekten hakikatin iinde olduum uza inanrz.
Duygularmz harekete geiren, bu inantr. Ancak bu aklama
kesinlikle yanltr. Tipik olarak, diyelim, tehlikede olduum uz
inanc yznden korkuya kapldm zda, bu konuda bir eyler yap
ma eilim ine gireriz. S a p k'tki adamdan bize gerekten bir tehlike
geleceinden korkuyorsak, onun nerelerde yaadn ya da yakala
np yakalanm adn bulm aya alrz. G ndzleri bile, ve zellik
le banyoya girdiim izde, kaplarn kilitli olup olm adna dikkat
ederiz. Ancak kurgu bizi dorudan byle davranm aya itmez. Filmi,
sinemadan apar topar kp polise telefon etm eksizin ya da en son
km gazeteleri satn alm akszn seyrederiz. B iran iin bile aldan
mayz. Dahas, bir an iin gereklikle bamz koparm ve yalnz
ca o an iin kurgunun doru olduuna inanm olsak bile, bu anla
tma gre, duygusal durum um uzun buna uygun olarak akp gitm e
si gerekir. Ancak, tipik olarak, duygularm z bu ekilde dalgalanmayacaktr.
kinci ve daha makul olan aklam aya gre, kurgu dikkatim izi,
olduka genel olsa da, yaanan gerekler zerine toplayarak duygu
lanmamza neden olur. D ickensn rom anlar dikkatim izi Viktorya
dnemi ngilteresinde ve az da olsa gnm zde yaayan yoksulla
rn korkun durum larna eker. Bir bilim kurgu hikyesi, gne sis
temi tesindeki akll ve belki de ktcl hayat ihtim ali hakknda
ne kadar az ey bildiim izi dnm em izi salar. Sorunlu aile ili
kileri hakknda bir roman kendi sorunlu aile ilikilerim izi dn
memize neden olur ve iim izde sululuk, fke ve znt uyand
rr.
Bu aklam a ksmen doru olm akla birlikte, hikyenin tamam
bu kadar deildir. Bir kurgunun yaratt duygular ok iddetli ola
bilir, ama byk bir ihtim alle ksa mrl olacaktr. Bu duygular
kurgu dorudan bilincimizi megul ettii srece etkili olur. Buna
karlk, kurgunun dikkatim izi ektii genel m eseleler zerine kafa
yorarken kapldm z duygular, bizi dorudan ilgilendirmedikleri
mddete, muhtem elen daha az iddetli olacak ve daha uzun bir za
man srecektir. Bu anlatmn ikinci bir kusuru da. duygularmzn
174

gerek nesnesinin kurgusal karakterler deil; kurgusal durum un ak

la getirdii dnyadaki baz durum lar olduunu iddia etmesidir. Bu.
kurguyla yaadm z deneyim e hakszlk olur; iik duygum uzun
dorudan nesnesi kesinlikle kurgusal karakterdir. Biz gerekten de,
bir biim de bu durum a debilecek bir kim se iin deil; karanlk,
tehlikeli, sisle rtl orm anda yolunu bulm aya alan kahram an
mz iin korkarz. Biz gerekten de. birbirlerine sadk kalarak,
m r boyu ayrlan B r ie f E ncounter daki ift iin zlrz. D uygu
larmz bylesine dorudan harekete geiren, hayali karakterlerin
kendileridir, sim geledikleri gerek durum lar deil.
nc anlatm , kurguyla ilikilerim izin doas zerine kap
saml ve etkili yazlar kalem e alan, dnr Kendall Wallon tarafn
dan yaplm tr (Walton 1978a ve b). W alton'a gre, bir kurgusal
hikye ile kar karya kaldm zda, bir kendini-inandrm a oyu
nu oynarz. Tpk, art arda dizilm i birka sandalyenin bir otobs
olduuna ya da tepeden trnaa oyuncak silah ve su tabancalaryla
donanp, iflah olm az bir sulunun peinde olduuna kendini inan
drarak arkadan izleyen ocuk gibi, biz de adeta kendim izi rom a
nn iine yerletiririz. O rada, geen olaylara tank oluruz. Halta
kendimize bir rol bier, karakterlerle konutuum uzu hayal ederiz.
W altona gre, duygularm zn ie niin kartn aklayan ey
kurguya etkin katlm zdr. K urm aca bir hrsz-polis oyununa dal
m bir ocuk ok heyecanlanabilir ve lklar atarak korkuyla ka
abilir. G ereklen de, hrsz-polis oyunu aksi halde sradan bir saklanba oyunu olacak ey tarafndan yaratlan deneyim lerin youn
luunu artrabilir. Psikolojik tepkiler de gerek korku tepkileriyle
ayn olabilir. A m a der Walton, bir fark vardr arada: ocuk yiyen
bir canavarn peinde olduuna kendini inandran bir ocuk, ters gi
den bir ey yoksa sahiden korkm ayacaktr, yoksa bu oyuna katl
mazd. Ancak bu duygu bize gre sanki-korku diyebileceim iz ka
dar gerektir. B enzer bir biim de, televizyonda bir korku filmi sey
rederken sanki-endie duyarz; eer sahiden endielenm i olsaydk,
televizyonu kapatrdk. Benzetm eyle, B rie f E n counter'm bizde
uyandrd duygular sanki-acm a ve sanki-zntii olarak adlandr
mamz. gerekir. Ne var ki, eer yleyse, bu sahte farzedilen duygu
175

larn sahici duygulara yaknl, szde-korkunun yalandan-korkuya

yaknlndan daha fazladr. N ihayetinde, sanki-znl gerek gz
yalarna yol aabilir. A ncak yine de, duygu tamamen rahatsz edi
ci bir duygu deildir ve tam da sevgilisine elveda diyen kadn otur
ma odasnda tek bana kaldnda dnya bamza yklmaz. O hal
de, ksaca, yalancktan olduunu bildiim iz bir ey karsnda duy
gulanabildiim iz paradoksuna W altorn bulduu zm e gre,
kurgunun gerek haline geldii bir kendini-inandrm a oyunu oyna
rz ve oyunun bir paras, sahiden olm asa da. gerek duygulara ya
kn eyler duymaktr.
Sz konusu paradoksla ba etm ek iin kabul edebileceim iz d a
ha baka yaklam lar var mdr? imdi, yukardaki stratejinin
nasl ortaya kt zerinde dnm ek iin bir mddet duralm. Pa
radoksun asl olarak bileeni var. Birincisi, kurguyla kar kar
ya kaldm zdaki inan durum u, yani kurgunun yalan olduu inan
c. kincisi, kurgunun yaratt duygu durumu: korku, acma vb.
ncsii ise duygunun nesnesi, yani kurgusal karakter. imdi, yu
kardaki stratejilerin de paradoksun farkl bir bileenini dei
iklie uratr. Birincisi inanc deitirir:-Aslnda, biz kurgunun ya
lan olduuna inanm ayz. kincisi, duygu nesnesini deiiklie u
ratr: Duygularm zn sahici nesnesi kurgusal karakter deil, gerek
dnyadaki bir baka kii ya da durumdur. ncs, Walton"n an
latm, duygusal durum u deiim e uratr: Bu gerek korku/endie/acma deil, sanki-korku v b .dir. Paradoksun zaten bileeni
olduuna gre, yle grnyor ki, paradoksla baa km ann bu
stratejisi (ya da nn bir biim de oluturduu ey) ihtimalleri t
ketmitir.
Ne var ki, drdnc bir yol daha vardr ve bu bileenlerin hi
birini deiiklie uratm ad gibi, olmadn bildiim iz bir du
rumla karlatm zda duygusal bakm dan etkilenm em izin eli
kili olm adn savunur. Bu durum a eitli aklam alar getirebiliriz.
Bunlarn birisi, duygusal durum um uz, kurgusal tem sile verdiimiz
az ya da ok otom atik bir tepkidir: Sinem a ekrannda akln oynat
m bir katilin karanlkta pusuya yattm grr ve hemen korkuya
kaplrz. Bu anlatm duygularm zla inanlarmz arasnda belli bir
176

uyum suzluun olm asna baldr, yle ki bilinli olarak duygular

mz kontrol edem eyiz. Bu aklam a, bir durum a psikolojik tepki
lerim iz pekl otom atik olm akla birlikte, duygusal durum larm zn
byk oranda o durum u nasl yorum ladm z ve psikolojik tepki
mizin nedeni olarak neyi grdm z tarafndan belirlendii sonu
cuna varan 1960 balarndaki am pirik aratrm alarla eliir.
Bylelikle, kurgunun duygularm z nasl etkilediine ilikin bir
dizi aklam ay arkam za alarak, dinsel etkinliklere katlm nasl
anlam am z gerektii sorununa dnebiliriz.

D. ATEZM VE DNSEL PRATK

A Patl fro m R om e kitabnda, Anthony Kenny sonunda kendisini

K atolik rahiplii brakm aya gtren kukularn ve atm alarm
anlatr. K enny bir bilinem ezci (agnostik) olm asna ram en, hibir
zaman Kom nyon ayinine katlm ayp ve ncilden dualar okumamakla birlikle, dzenli olarak kiliseye gittiini de anlatr. Kiliseye
gitmeyi artk yok olan inancn varm gibi gsterm ek iin deil; teizme olan salam inancn kaybetm i birinin hayatnda bile, dua et
mek dahil, belli dinsel pratiklerin nem li rol yznden srdrr.
lk kitaplarndan biri olan, The G od o f the P hilosophers'da, Kenny
dua eden bilinem ezciyi, okyanusta babo bir kaykta salm an, bir
m aarada k yolu arayan ya da bir da yam acnda asl kalm bi
rinin; sesini hi duyuram ayaca halde im dat istem esine, hi grl
m eyecek olsa da iaret fiekleri atm asna benzetir (K enny 1979, s.
129). aresiz kiinin yardm arlarnda nasl makul olm ayan hi
bir ey yoksa, dua edeninkinde de yoktur: B ilinem ezci dualarna
kulak veren birinin olup olm adn bilemez, am a byle birinin ol
ma ans varsa dualar kabul edilecektir.
Kenny iin, ibadetin Incile bal kalm adan yaplm asn hakl
karan udur: K ennyin konum u hi kukusuz gereki bir konum
dur, yani kii Tanrya, Allah babam za, yerin ve gn yaratcs
na inanyorum dediinde kelimenin gerek anlam nda hakikat olF ^-N/Atcirm

177

duua inand eyi sylem ektedir. O ysa, bir bilinem ezci bu sz

ckleri sahtekrlk yapm akszn ya da kendini kandrm akszn sarf
edemez. Dinsel pratiklerin olduka snrl bir ufkuna ilikin -kiiy i
teislik bir retiye kesinlikle mahkm etm ey en - bu savunm a teolo
jik aralar tarafndan kabul edilm eyecektir. A raya gre, eer
dinin bir anlam varsa, o da. hepimizin bildii gibi, doru olabilm e
si yznden deildir. Din ne doru ne de yanltr. Araln ge
erli bir teolojik tutum olabilm esi iin gerekli olan dinsel pratiin
gereki yorum uyla teizmin yanl olduuna inanan bir ateistin de,
ibadet edip dua okum asna imkn salayacak biim de savunulm a
sdr. Ben byle bir savunm ann, dinin etkileriyle kurgunun etkile
rinin karlatrlm asndan kabileceini dnyorum . B ir nceki
allbalka ele aldm z, kurguya kar drt duygusal tepki anlat
m iinde, bence en makul olan VValtonn yaklam dr. O halde,
W altonn yaklam n dinsel pratie uygulayalm.
Bu yaklam a gre, dinsel pratikte bulunm ak, bir kendini inan
drma oyunu oynamaktr. Oyun balam nda, bir inan tmcesini
zikrederek, Tanrnn olduuna kendim izi inandrrz. Kendimizi
Tanrnn ve O nun kullarnn yaptklarnn, anlatm lar olduuna
inandm z eyleri dinleriz ve tapnyor, o T anr'ya dualar ediyor
gibi yaparz. V/altonn ifadesiyle, kendim izi o kurgusal dnyaya
yerletiririz ve byle yaparak duygusal olarak etkilenm eye imkn
vermi oluruz, yle ki artk dinsel bir ayinin youn bir deneyim ol
mas mmkn olur. Duygularm zn dorudan nesnesi kurgusal
Tanrdr, am a daha kapsaml olan bir nesne daha vardr, o da haya
tmzdaki gerek bireylerin toplamdr. Kendini inandrma oyunun
da (rnein, Hristiyan gibi yapm a oyununda), bize bir dizi dram a
tik imge sunulmutur: Ahlki deerim iz hakknda yargda bulun
maya, bizi balamaya ya da cezalandrm aya m uktedir olan, yer
yznde insan biiminde grnen ve bilerek kendi lm ne imkn
veren, her eye gc yeten bir yaratc. Kendini inandrma oyunu
bittiinde, geriye kendimiz ve bakalar hakknda sorum luluk bilin
ci, manevi am alar peinden gitm e gereine ilikin bir bilin vb.
kalr.
178

Bu anlatm nasl yeterli olabilir ki? B ir dizi glk kendini gs

terir:
1 Dinsel pratie ilikin bu aklam a, ibadet ve duann gerek
ten T anr'ya ynelik olduuna ve bylelikle uyanan duygula
rn gerek ve insann hayatnda dorudan etkili olduunu d
nen gerekinin aklam asndan ok daha az inandrcdr.
Buna karlk, ara W altovn sanki-duyunlaryla -g e r e
in tak lid iy le- yetinm ek zorundadr. Dinsel pratiin bylesine sulandrlm bir versiyonunun lafn etm eye deer mi?
2 Kurguyu kurgu olarak okurken, kii sadece kendisini bir ken
dini inandrm a oyununa davet eden yazarn tasarlarm izler.
Dinsel belgelerin ve trenlerin yazarlar (baz dinsel yazlar
aka kurgusal bile olsa), hi kukusuz, devam l olarak by
le bir davet ars yapm yordu. Btn dini kendini inandr
ma olarak grm ek, denebilir ki. onun orijinal m aksadnn ar
ptlmasdr.
3 Herhangi b ir kurgu grece babo seyreder: Bir kendini
inandrm a oyununu sonsuza kadar byle srdrm ek mm kn
deildir. H albuki, din basite havasna girilecek bir ey deil
dir. Bir dinsel hayat srdrm ek neredeyse her zaman kiinin
nnde olan, ona yol gsteren belli im gelere sahip olm ak de
mektir. Eer gerekliin bir yansm as olarak alnacak olursa,
dinsel tablo varln nasl koruyabilir ki?
imdi srasyla bu itirazlar ele alalm.
Birinci itiraza aram n yant yle olabilir: Dinsel pratiklerin
gereki aklam as, teolojik gerekliin savunulam az olduu te
m elinde. ta batan reddedilen bir seenektir. Eer teolojik gerek
ilik son derece sorunlu bir konum sa, ona dayanarak herhangi bir
pratik hakknda salkl bir aklam a yaplam az. Dinsel pratiklere
ilikin ara aklam a daha stndr, nk kukulu m etafizik var
saym lar zerinde ykselm em ektedir. Ancak duygulara ilikin iti
raz hl geerlidir. A raya kar, dinsel bir tren esnasnda syle
nen eylerin literal doru olduuna inanan birinin, hi kukusuz,
179

sahici duygular yaayaca, bu duygularn, sahici olduklar iin,

dinsel bir kendini inandrm a oyununda doan sanki-duygulara g
re hayalm zda ok daha lazla etkili olaca gr ileri srlebilir.
Bu konuda ne sylenebilir? H akiki mmin (yani, bu balam da ger
eki) salt dinsel trenin dourduu duygularla deil, inancyla
m otive olacaktr. im di, eer ara haklysa, bu inanlarn bazla
r, yani dinsel retilerin literal doru olan ksm yanltr ve bu
yzden yoz bir manevi hayata yol aar. Literal inancn kiinin ha
yatna etkisi, fiili olarak (ksm en) olum suz olabilir. rnein. 6. b
lmdeki argm an hatrlayalm : Eer bir eylem i Tanr yle istedii
iin yaparsak, sahiden zerk failler olm ayz: Kendi bam za neyin
daha iyi olduuna karar verm e sorum luluundan feragat etm i olu
ruz.
kinci itiraz tarihsel m eselelere dikkat eker. Dinsel yazlardan
ve trenlerden sorumlu olanlarn niyetleri neydi? Onlar, belirsizli
e yer brakm ayacak terim lerle, genel olarak zerinde fikir birlii
ne varlm hakikatleri mi bildiriyorlard? Yoksa onlar, kinayeli bir
dille, ierii olduka bulank fikirleri duyurm aya m gayret ediyor
lard? Am ac, doru nerm elerin duyurusu ve Tanr ile dorudan
btnlem e iin uygun bir ortam salam ak olan trenler mi tasarla
mlard? Yoksa maksat sadece, belki m zik eliinde ve belki de
byk ve gzel bir yerde, ortaklaa girilen bir etkinliin estetik ve
dram atik etkisinden faydalanm ak m yd? Bu, ille de atm ak ol
mas gerekm eyen, m aksatlarn bir karm m sz konusuydu. Bu
yetkin ahsiyetlerin kk bir grup adam z deil; yzyllara d a
lm ve ok eitli kltrlerden gelen byk bir grup olduunu
dndm zde, bu sorulara tek bir kesin yant verm enin gl
kolayca grlr. Ancak kesin olan udur: Dinsel yazlarn ve t
renlerin. bir dereceye kadar, hayal gcnn rnleri olm adklarn
dnm ek m m kn deildir. Teizme ilikin gereki yaklam ka
bul etsek bile, bu byledir. Eer evrenin bir yaratcs varsa, onu
kavrayabilm em izin yolu hayal gcn altrm aktan geer. Dinin
etkisini aklarken, gerekinin bile kurgunun ve kendini inandr
mann zerim izdeki etkisinden faydalanm as gerekir.
imdi nc noktaya, kurgunun gelip geicilii ve dinin kal
180

clna bakalm. K artlk, aslnda, son derece aldatc bir kartlk

tr. K urguyla yeri geldike m egul olduum uz dorudur. Bir kitap
okuruz, konuya kaplrz, kitab bitiririz, bir m ddet okuduklarm z
zerine kafa yorarz; am a sonra baka ilere dalarz, belki de ayn
kitaba birka yl sonra yeniden bakarz. A m a bu anlam da, din de
arada bir megul olduum uz bir eydir. Resm i dinsel ayin gnde bir
kez olabilir; am a byk bir ihtim alle haftada bir, ylda bir, hatla bel
ki bundan bile uzun aralklarla olacaktr. Elbette, dinsel tefekkr
dinsel bir ortam n dnda gerekleebilir; ama o zaman bile, teki
faaliyetler ve kayglar iin iine girer. Buna ram en, denebilir ki,
yeri geldike yaplsa da, dinsel etkinlik m r boyu sren bir ey
olabilir. Am a kurgusal bir paralel bulm ak iin uzaklara bakmak zo
runda kalm ayz. Televizyondaki pem be diziler yalnzca yarm saat
sre ve bir haftada bir, iki ya da kere yaynm lanr; am a grnr
de sonsuza kadar srer gider. Bu program larn izleyicileri olarak,
yllarca tek bir kurguyla ilgilenmeyi srdrebiliriz. Bu, aslnda, ka
famz nem li oranda megul edebilir ve eitli kurgusal olaylarn
ahlki statleri haftadan haftaya canl tartm alarn konusu haline
gelebilir. Ve eer en sonunda bu kurgulardan bkknlk getirirsek,
bunun tek nedeni program larn kurgusal olm as deil, dinin sahip
olduu zenginlik ve btnlkten yoksun olm asdr. Dinin kalcl
onun geree sadakatinin deil, dram atik gcnn kantdr.
Son olarak, teolojik araln, kanm ay am alad tuzaklar
dan hi de kaam ad iddiasn ele alm ak istiyorum . Buradaki ge
nel dnce udur: Eer belli bir nerm e tutarszsa, onu kurgusal
olarak grm ek tutarl yapm ayacaktr. D aha zgn olmas iin, II.
ksm daki ateizm iin iki ahlki argm ana tekrar bakalm. Birisi k
tlk sorunuydu: Sevgi dolu bir Tanr, nleyebilecek bir konumda
olduu halde, acya nasl izin verebiliyordu? teki ise ahlki zerk
lik sorunuydu: Eer ben yalnzca Tanrnn yapm am istediine
inandm iin bir eyi yapyorsam , gerek anlam da zerk olm ad
m gibi ahlki nedenlerle hareket ediyor da olm am . Dini, bir tr
kendini inandrm a oyunu olarak ele aldm zda bile bu sorunlar
km az m? imdi srasyla bunlara bakalm.
Eer yalnzca kurgusal olarak bile T anrnn kusursuz, sevgi do
181

lu ve her eye gc yeten olduu doruysa, yine kurgusal olarak

O 'nun engelleyebilecei acya izin verdii de dorudur. Bylelik
le, bizatihi kurgunun iinde belirgin bir gerilim vardr. G elgeleiim ,
kendini inandrm a oyununa yalnzca katlmakla kalm ayp bir oran
da onu yaratm da olduum uz iin, bu oyuna neyi dahil edip neyi
etm eyeceim izi de seebiliriz. Gerekten de. ou teistik bak a
sndan ac manevi gelim ede nemli bir rol oynar. Ancak dnyann
barndrd bariz olarak anlam sz acnn korkutucu yokluu fikrini
oyuna dahil etm em iz gerekm ez. A slnda, kurgu iinde gerilim e ne
den olacak her eyden uzak dururuz. G ereki tasarda bu m anev
rann emsali, inancmz sarsm asn diye durum a gzlerim izi kapat
maktr. G elgeleiim , bu m anevra kabul edilir olm aktan uzaktr.
zerklik konusunda ne diyeceiz. Eer ben T anr'nn benim
belli bir biim de davranm am islediini tahayyl ediyor ve bu ha
yali istek yznden yle davranyorsam , Tanrnn gerekten yle
yapmam istedii iin yapm am a kyasla daha ahlki davranm ol
mam. stek sadece kurgusal bile olsa, grnd kadaryla, ben
sanki zerk bir fail deilm iim gibi davranyor olurum. Ancak bu
itiraz da yersizdir. Tanr istiyorm u gibi yaptm kendini inandr
ma oyunu, eylem lerim i dorudan etkilem ez. Bunun yerine, oyuna
kapldka, ne yapmam gerektiine ilikin belli somut (kurgusal de
il) inanlar edinm eye balarm . Ben bu inanlara gre davranrm
ve bu davranm tam am en zerk bir fail olarak gerekletiririm .
Ne yapacam a karar verdiim de, bunu artk bir kendini inandrma
isteine dayanarak deil, kendini inandrma oyunu oynarken fark
ettiim bir gereklilie gre yaparm . Genelde, kurgu davran bii
mimi etkileyebilir; ama byle yapm aktaki nedenlerim iz herhangi
bir kurgusal inanc gerektirm ez.
Dini kurgu olarak aklayan yaklam m z, gerekilie m usal
lat olan belalar retm ez o halde.
Bu blmde, teolojik aral, teistik anlatm lara gereki
yaklaan ve bu anlatm lar yanl olduklar iin reddeden gelenek
sel ateizm karsnda savunulabilir alternatiflerden biri olarak sun
duk. Gelecek blm de, araln aslnda tek alternatif olduunu
savunan bir argman irdeleyeceiz.
182

E. Z E T

Teizmin ortaya kard zorluklarn stesinden gelm em iz mmkn

olm adndan, onu tmden reddetm eyi tercih edebiliriz. Ne var ki,
alternatif bir zm vardr ve bu da teizmi gereki olm ayan bir
izgi boyunca yeniden kurgulamaktr. G erekliin dorudan bir
yansm as olarak grm esek bile, dinsel dili kullanm ay srdrebili
riz. Bu radikal teolojinin tutturduu yoldur. Bu ksm n birinci bl
mnde, bilim felsefesinden alnm iki modeli irdeledik: Bu iki mo
del olduka farkl gereki-olm ayan yaklam lar gslerir. B unlar
dan biri, dinsel balam da. Tanr hakkndaki tm celerin anlam bak
mndan ahlki gerekliliklerle ilgili tm celere denk olduunu savu
nan pozitivizm dir. teki ise, teistik tm celeri kurgusal ve dinsel t
renleri de bir tr kendini inandrm a oyunu olarak gren aralktr.
Radikal teolog asndan araln pozitivizm e gre daha inand
rc bir yol olduunu savunduk.
Ne var ki, radikal teolog dinin ahlki etkisinin ve dolaysyla
dinsel trenlerin anlamnn gerekiliin terk edilm esiyle nasl
olup da zayflam adn aklam ak durum undadr. Teizm gerekten
doru deilse, teistik terimlerle konum ay niin srdrelim ki? Bu
soruya verilen yantlardan biri kurguya verilm i bildik duygusal ya
nltan faydalanr. Kurgunun gerekliin hakiki bir tasviri olm ad
n anlasak bile, duygusal olarak kurguya balanrz ve bu balanm a
yoluyla, gerek dnyadaki hayatlarm z dntrlebilir. Burada,
var olm adn bildiim iz eylere ilikin korku, acm a ve sevgi
duym ak gibi belirgin bir paradoks vardr, am a bu paradoksu bir ke
re zersek; dinin, inanszlar iin faydalarna ilikin tutarl bir an
lat sunabiliriz. Din ile kurgu arasndaki sam a sapan benzetm eler
bu inansz din savunusuna tehdit oluturm az.

F. EK O K U M A N E R L E R

Gereki olm ayan teorilerin karlat sorunlara k tutan, bilim

felsefesinde gerekilik, aralk ve pozitivizm konusundaki ve
183

rimli bir tartmay W. H. N ew ton-Sm ithin The Rationality o f S c i

ence kitabnn (Londra: Routledge& K egan Paul, 1981) 2. bl
m nde bulabilirsiniz. D ier bir faydal kaynak Bas van Fraassenin
The Scientific Im age kitabdr (O xford: Clarendon Press, 1980, 1.
blm).
Don C upitin, radikal teolojisinin farkl boyutlarn anlatt
pek ok kitab vardr: ama belki de en dorudan ve anlalabilir ola
n Taking Leave o f G o d 'dr (Londra: SCM Press, 1980). Radikal te
olojiye daha kolay bir giri iin yine C upillin The Sea o f Faith
(Londra: BBC Publications, 1984) kitabna baknz; bu kitap gele
neksel teolojik dnceyi terk etm e ya da en azndan sorgulama g e
rei hissetm i bir dizi tarihsel ahsiyete ilikin sk tartm alarla
zenginletirilm itir. C upitt'in. dil kavrayna dayanarak, gereki
liin hemen her trlsn reddedii The Last P hilosophyde- (Lond
ra: SCM Press, 1995) ilenmektedir.
Dine gereki-olm ayan yaklam larn teki nerm eleri D. Z.
Philipsin eserlerinde bulunabilir. zellikle bkz. The Concept o f
P rayer (Londra: Routledge& K egan Paul, 1965) ve R eligion W ith
out Explanation (Oxford: Basil Blackwell; 1976). G ereki olm a
yan yaklamn erken dnemli bir felsefi nermesi Richard Braithw aitein An Em piricists View of the N ature of R eligious B e lie f
m akalesinde bulunabilir (yeni basm , Basil M itchell [der.], The
Philosophy o f Religion, Oxford: O xford U niversity Press, 1971, s.
72-91). lgintir, Philips bu konum a ilikin B raithw aite'in nerm e
sine uzak durur.
Kendall W altonin Journal o f P hilosophy' deki (65 [1978], s. 527) Fearing Fictions" m akalesi kurguya kar duygusal tepkileri
mizin canl bir anlatmn verir. Kurgusal d n y a la fn stats J o
urnal o f Aesthetics and A rt C riticism 'deki (37 [1978]. s. 11-23)
How Close are Fictional W orlds to the Real World m akalesinde
ayrntlaryla ele alnmtr.

184

IX

Tanr var m d r?
g erek bir soru mudur?

M e tafizi in O rta d a n K a ld rlm a s

A . J. A y e rin Language. Truth <md Logic
k itab n d a b ir b l m n bal

A . D E F L A S Y O N S T A R G M A N

Ontolojik sorular, neyin v ar olduuna ya da daha dorusu ne tr

genel eylerin var olduuna ilikin sorulardr. D olaysyla, rnein,
Hortlaklar var m dr? , hem felsefecilerin hem de felsefeci olm a
yanlarn sorabilecekleri ontolojik bir sorudur. Bu soru felsefecileri
ilgilendirir; iink hortlaklarn varl bedensiz varlklarn varl
anlamna gelir ki. bu da kendi bedenlerim izle ilikim iz hakknda il
gin baz eyler akla getirir. G elgelelim , felsefecilerin ortaya att
ou ontolojik soru felsefeyle ilgilenm eye^birisinin karsna k
mayacaktr. rnein, Fiziksel nesneler var m dr? sorusu ou in
sana tuhaf bir soru gibi gelir; ama Hayr. N esneler fikirlerden ba
ka bir ey deildir eklinde yanl verebilecek olan felsefecinin yo185

un ilgisini eker. Malta. "S aylar var m dr? ve Eer bir nesne
olarak krmz yoksa, krm zlk diye bir ey olabilir m i? gibi daha
tuhaf ontolojik sorular da vardr.
Ontolojik sorular nasl anlam am z gereklii nemli ve zor bir
meseledir. Bunlar. D olapla bir ie arap var m? gibi, sradan
varolu sorularm yorum ladm z gibi mi yorumlayacaz., yoksa
baka bir yolla m anlayacaz? Bu blm de, ontolojik sorularn iti
bari deerleriyle alnm am as gerektii ve onlara verilen olumlu y a
ntlarn sandm z anlam da olm ad grn irdeleyeceiz. Bu
gre gre, bu sorular baka bir ifadeyle, kesinlikle gerekliin ni
hai doasna ilikin deildir. Bu yaklam a deflasyonim denir.
Aktr ki eer deflasyonizm savunulabilirse, bu kitabn ilgilendii
ontolojik soru, yani Tanr var m dr? sorusu asndan nemli ierimleri olacaktr.
Eer ontolojik sorular bizim norm alde onlara atfettiim iz anla
ma gelm iyorsa, dcflasyonizm e gre, nedir anlamlar? Biz. Rudolf
C arnapn, dcflasyoniznin klasik anlatm olan Em piricism , Se
mantics. and O ntology (1950) m akalesini temel m etnim iz-olarak
alacaz. C arnap, ontolojik sorular yorum lam ann iki meru yolu
nu kavram ay am alayan bir ayrm yapar. yle yazar:
N itelikler, sn flar, saylar, n e rm e le r v a r m d r? Bu ve b en zeri s o ru n
larn d o a sn d a h a a k a n la m a k iin, h e r ey d e n n c e k e n d ilik le rin
v a ro lu la rn a ya da g e r e k lik le rin e ilik in iki tr soru a rasn d a k i tem el
ay rm k abul e tm e k zoru n lu d u r. E e r birisi kendi d ilin d e y e n i b ir t r
k e n d ilik le rd e n s z etm e k isterse, yeni k u rallara tabi olan y e n i k o n u
m a b iim le rin in b ir siste m in i iin iin e so k m ak z o ru n d ad r; b iz bu s
rece. s z kon u su yeni k e n d ilik le r iin dilsel b ir er ev e k u ru lu u d iy e
ce iz. A rtk iki t r v a ro lu so n n u n u ay rab iliriz: B irin c isi, e r e v e
iin d e yeni t rd en b elli k e n d ilik le rin v a ro lu u ki b iz o n lara i se l s o r u
la r d iy ec e iz ; ve kincisi, b ir biitiin o la ra k k en d ilik le r siste m in in v a ro
luu y a d a g e r e k li in e ilikin so ru la r ki o n lara da d sa l so ru la r d iy e
ceiz. sel so ru la r ve m u h te m el y a n tlar yeni ifade b i im le rin in y a r
d m y la form le edilirler. Y antlar, e r e v e n in m an tk sal m y o k sa o l
gusal m o ld u u n a b a l o la ra k , ya salt m an tk sal y n te m le r y a d a a m
pirik y n tem lerle b ulunabilir. B ir d sa l soru ise y ak n d a n ilg ilen ilm esi g e rek e n b ir so ru n sal k a rak teri tar.
(Camap 1950. s. 242)
186

imdi argman adm adm izleyelim . Burada kullanlan anlamda

ereve, bu terimleri ve ifadeleri ynlendiren kurallarla birlikte te
rimlerin ve ifadelerin bir sistem idir. C arnapn zellikle ilgilendii
bir rnei, saylar sistem ini ele alalm. Bu sistem ncelikle ,
be vb. gibi terim lerden oluur: G enel terim s a y fd r; -den b
yk" gibi terim ler saylar aras ilikilerin terim leri; asal ve ne
g a t i f gibi terim ler saylarn zelliklerinin terimleri; ve art, bo
l gibi terim ler saylarn ilevlerinin terim leridir. kinci olarak sis
tem, iinde bu terim lerin olduu ifadeleri ierir: "B e bir saydr,
bir asal saydr. ncs. sistem saylar arasnda, hem zel
bir biim de ( art alt eder) hem de daha genel bir biimde
( iki negatif saynn arpm bir pozitif say eder), ilikileri yn
lendiren kurallar ierir.
Bir erevenin ne olduunu grdkten sonra, ereve iindeki
belli sorular incelem eye geebiliriz. rnein, "yzden byk asal
say var mdr? diye sorabiliriz. Bu bir isel soru rneidir, nk
saylar sistem inin kabul edilm esini varsayar ve buna verilecek
yant bu erevenin kurallarn izleyecektir.
imdi Saylar var m dr? biim indeki m etafizik soruyu ele
alalm. Bunu nasl yorum layacaz? C arnap bize yle bir ikilem
sunar: nce bunun bir isel soru, yani saylar sistem ini nvarsayan
bir soru olarak dnldn farz edelim . O halde, yant aka
Evettir; nk Saylar vardr nerm esi le yedi arasnda bir
asal say vardr gibi zgn bir isel nerm eden kar. Ancak bu tr
bir sorunun yant elbette son derece sradandr. Zaten ereveyi ka
bul ettiim iz iin, saylara gre konuuyor oluruz ve bylelikle bu
bildik anlam da saylarn olduunu kabul ederiz. A ncak eer Say
lar var m dr? isel bir soru olarak dnlm yorsa, doas gerei
dsa! olarak, yani ereveyi kabul etm eden nce sorulm u bir so
ru olarak yorumlanm aldr. A m a ona verebileceim iz tek anlam
onu saylarn erevesini kabul edip etm eyeceim ize ilikin bir so
ru olarak almaktr. Eer byleyse, soru, ereveyi kabul etmenin
tavsiye edilebilirliine ilikin pratik bir soru olarak grlecektir.
Byle bir soruya verilecek ak ve net yant saylarn ereveyi ka
bul etm eden yapam ayacam z kadar faydal olduu eklindedir.
187

Gelgelelim , eer soru pralik bir soruysa, teorik; yani olgulara ili
kin bir soru olamaz. Sonu olarak, soruya verilecek yanl bize say
larn gerekliine ilikin hibir ey anlatmaz.
C arnapn defiasyonisl argm an byledir. Saylar var m dr?
gibi bir soru ancak iki yoldan biriyle yorum lanabilir: sel bir soru
olarak ya da dsal bir soru olarak. Eer isel bir soru olarak yorum
lanrsa, yant sradan bir yant olacaktr. Eer dsal bir soru olarak
yorum lanrsa, yanl yalnzca pratik bir tavsiye olacaktr. Yantlarn
hibiri, ilgili olduu varsaylsa bile, saylarn m etafizik gereklii
ne ilikin deildir. Ne var ki, sorunun baka bir meru yorum u ol
madndan, saylarn gereklii m eselesi m esele deildir.
Carnap tarafndan ele alnan baka bir rnek fiziksel nesneler
sistemi rneidir:
e y le r iin er e v e siy le b irlik te ey dilin i bir k e z kabul e tti im iz d e , i
sel so ru la r so ra b ilir v e y a n tla y a b iliriz ; rn e in , M a sa m d a b e y az b ir
k t v a r n d r? . "K ral A rth u r g e r e k te n y aad m ? , B o y n u z lu a l
lar v e insan bal a lla r g e re k m id ir y o k sa hayal rn m d r? .vb. Bu
so ru la r am p irik so ru tu rm a la ra g re y a n lla n m a h d r...B u isel s o ru la r
d a o rta y a k an g e r e k lik k a v ram m e ta fiz ik o lm a y a n , a m p irik , b ilim
sel bir kavram dr. B ir ey i g e r e k e y y a d a olay o lara k tan m ak onu
b elli b ir uzay -zam an k o n u m u n d a e y lerin siste m in e d a h il e tm e y i b a
a rm ak a n la m n a gelir, y ie k i o a rtk e r e v e n in k u ra lla rn a g re , g e r
ek o larak tannan te k i e y le rle b irlik te er ev e y e uyar.
e y le r d n y a sn n ken d i g e r e k li in e ilik in d sa l so ru y u bu so ru
lard an a y rm aly z . n c ek i so ru la rn tersin e , bu so ru ne so k a k ta k i in
san ne d e bilim in sa n la r ta ra fn d a n o rta y a atlr, bu so ru y u y a ln z c a
fe lsefe ciler sorar. B u so ru y a g e r e k ile r o lu m lu , zn el id ea listle r ise
o lu m su z b ir y ant v e rirle r v e ta rtm a y z y lla rd r b ir z m e u la m a
da n s re r gider. Ve z le m e z d e , n k yan l b ir b iim d e d ile g e tiri
lir. B ilim sel a n la m d a g e r e k o lm a k siste m in b ir esi o lm a k d e m e k tir;
bu y z d en , bu k avram a n la m l b ir b i im d e siste m in k e n d isin e u y g u la
nam az.
(agy. s. 242-3)

Geriye, eylerin gereklii, yani eylerin erevesini kabul etmeli

miyiz? sorusunun yalnzca dsal, pratik yorumu kalr ve olumlu
bir yanl sadece bu erevenin kullanl bir ereve olduu anlam
188

na gelir. Eer bu m etafizikiyi tatmin etm ezse, kendi bilecei ey

dir.
Yukardaki fiziksel nesneler rnei C am ap n niin dsal soru
nun yalnzca pragm alik, teorik olm ayan bir yorum una imkn tan
dn aklar. Fiziksel nesneler gerek m idir? diye sorduum uz
da. en azndan soruyu itibari deeriyle alacak olursak, yalnzca bel
li bir ereve iinde tanm lanabilen bir terim i (gerek) kullanrz.
Ak ki, gerei tanm larken bavurabileceim iz tek uygun er
eve, bu balam da fiziksel nesne erevesidir. Saylar sistem inde
tanm land anlam da, fiziksel nesnelerin gerek olup olm adklar
n sorm ann hibir anlam olm ayacaktr. A ncak eer fiziksel nesne
erevesinde tanm land anlamda gerek terim ini kullanyor
sak, zaten ereveyi kabul etm i oluruz ve soru sadece isel bir so
ru olabilir. E er soruyu dsal bir soru olarak dnyorsak, itibari
deeriyle alam ayz. Bir btn olarak ereveye gre anlaml bir bi
im de sorabileceim iz tek soru, erevenin kabul edilm eye deip
dem eyeceidir.
E er Carnap haklysa, bir nceki blm de sunduum uz gerek
ilikle pozitivizm arasndaki tartm a tam am en yersizdir. C arnapn
kendi konum u en iyi aralk olarak aklanabilir: Belli kendilik
ler hakknda olduu sanlan nerm eler sadece hesaplam a, ngr
de bulunm a ya da snflandrm a iin faydal dzeneklerdir; nerm e
ler dnyann tanm lar deildir ve bu yzden ya yanl ya da doru
olduklar dnlm em elidir.
Bu bizi artabilir. Carnap, ben bir m asada oturuyorum dedi
im de, tm cenin doru olm asnn m mkn olm adn ya da m asa
larn gerek olm adn m sylyor? C arnap yorum lam ann en
iyi yolu, bence, onun yle bir nerm ede bulunduunu dnm ek
tir: Bizi aknla dren, ntronlarn ya da saylarn ya da kap
lumbaalarn gerek olup olm adklarn sorm ak yerine, ntron ya
da say vb. gibi terimleri ieren bir dilin kullanm a sokulmasnn
faydal olup olm ad eklinde daha ak ve net bir soru sormalyz.
Elbette doru ya da yanl szcklerini koruyabiliriz; am a ben
bir m asada oturuyorum dediim de, byle bir tm cenin dorulu
u salt belli bir ereveyi kabul etm i olm am dan ibarettir ve o er
189

evenin kurallarna gre, bir masada oturduum u sylem eye hak

km vardr.

B. A R G M A N IN T E Z M E U Y G U L A N M A S I

Carap'n dnd gibi, eer gerekilikte kuku douran bir yan

varsa, kukular tcizmle ateizm arasndaki geleneksel tartma hak
knda da doabilir. Onlar, belki de, akla uygun bir meseleyi tartm
yorlard. C arnap'n argm anndan bu sonucun karlp karlam a
yacan grm ek iin, argman teolojik bir balam a yerletirelim.
Tcistik ereveyi yle tanm layabiliriz. lkin, "Tanr terimini
ve artrd ifadeleri - Tanr iyidir , Tanr esizdir , v b .- gn
deme getiririz. Sonra, Tanr" terimini fiziksel nesne erevesine
balayan ifadeleri - Tanr evreni yaratt, Tanr yarattklarn se
ver v b .- ie katarz. nc olarak, belli nerm elerin doruluu
na karar vermek iin yntem ler ortaya atarz. Bu ksmen ncil ya da
Kuran gibi kudretli bir metin olacaktr. ereve ayn zam anda, m e
tindeki tm celer iinde, literal gerek anlam da yorum lanaca d
nlen tm celerle m etaforik ya da alegorik yorum lanacaklar ay
rabilir.
imdi Tanr var mdr? sorusunu ele alalm. Bu soruya deflasyonist yaklam m uhtem elen yle olacaktr: Eer soruyu, rnein.
Hristiyan teolojik erevede olduu gibi, isel bir soru olarak yo
rumlarsak, yant hem ak hem de sradan olacaktr; nk Tanr
vardr yant, sa Tanrmn oludur gibi teki isel nerm elerden
kar. te yandan, eer soruyu dsal, erevenin benim senm esinin
uygunluuna ilikin bir soru olarak yorum larsak, vereceim iz an
cak pragmatik bir yant olabilir. Teistik ereveyi benimsemenin
pragmalik nedeni udur: Onu benim seyerek, dinsel bir ideali de be
nimsiyor ve bylelikle daha doygun ve belki de daha dzenli bir
hayal srdiirebiliyoruz. Ancak bu Tanrnn gerekliine ilikin hi
bir ontolojik anlam tamaz; gerekten de, deflasyonist sonuca g
re, Tartnn gerek olup olm adna ilikin sorunun tm sahte bir
soru, anlaml klam ayacam z bir sorudur. Aslnda, burada radikal
190

teolojiden yana bir argm anla kar karyayz; sz konusu arg

manda babaa kaldm z teolojik nerm eler, argm anlar geerliy
se ayet, ara bir gr yanstr: Teolojik tm celer akn bir var
la gnderm e yapm azlar ya da onu tanm lam azlar ve bu amalanm am tr da.
Deflasyonist argm an deerlendirm eden nce, onun teolojik
uygulanna kar getirilen birka itiraz ele alm alyz. Denebilir
ki, im diye kadar argmann doal bir hedefi olm aktan ok uzak
olan teistik sylem C arnap'n meydan okum ak isledii nerm e tr
lerine hi benzemiyor. te bu benzem ezlikten baz rnekler:
(a) Deflasyonist argman F 'le r var m dr? biim inde, genel
sorularla ilgilidir. Buna karn, T an r var m dr? hi de ge
nel deil, tersine zel bir sorudur; tekil bir nesneyle ilgilidir.
(b) Hi kim se saylardan bahsetm ekten, say kavram larn kul
lanm aktan makul olarak imtina etm ez. Ve hi kimse ciddi
olarak fiziksel nesnelere inanmazlk edemez. Kendiliklerin
gerekten var olup olm adktan konusunda, nceden veril
m i bir karara gre koullu olarak kabul etm ediim iz bu
ereveleri kullanm aktan da geri duram ayz. Buna karlk,
teistik ereve bize dayatlm am m A slnda ereve son
derece tartm aldr ve kabul tam am en nceden o ereve
nin ontolojisinin -y a n i. Tanrnn varlna dair bir inancnkabulne baldr.
(c) Varolua ilikin sorular en ok, soyut kendiliklerle, yani, al
glayam adm z ya da daha genelde, nedensel olarak etki
leime girem ediim iz eylerle ilgileniyorsak nem kazanr.
Bu tr kendilikler saylar, nerm eleri ve snflar kapsar:
C arnapn argm annn balang tm celerinde ne kard
bu kendiliklerdir. Saylarn ya da nerm elerin gerek ol
duu nosyonu ok kuku gtrr; ama sandalyeler gibi fi
ziksel nesnelerin gerek olduu nosyonunda kukuya hi
yer yoktur. imdi, Tanr aka soyut deil; som ut bir ken
diliktir. dolaysyla bu argm ann teizme uygulanmas yer
sizdir.
191

Bu benzem ezlikler ne kadar nem lidir? Srasyla bakalm.

(a)'y a yanl verirken. Tanr var m dr? sorusunun zel bir som
olarak dniilebilmesiin nedeni. Tanr teriminin burada, zgn
bir eyi nitelem ek m aksadyla, zel isim olarak kullanlmasdr.
Ama eer Tanr sadece zel isim olarak kullanlabiliyorsa. Tan
r var m dr? sorusu kendi yantn nvarsayacaklr. Ve eer Tan
r terimi hibir eye gnderm e yapm yorsa, soru ierikten yoksun
olacaktr. Nasl M artin Cluzzlew it sadece ayn ismi tayan ro
man balam nda bir zel isim olarak kullanlabiliyorsa, Tanr da
sadece teistik ereve iinde bir zel isim olarak kullanlabilir.
Tanrnn bir zel isim olarak kullanld yerde, Tanr Kzldenizi bldii m ? tr, isel sorular sorabiliriz; nk terimin er
eve iinde bir gndermesi vardr. G elgelelim . eer Tanr var m
dr? dsal bir soru olarak dnlyorsa, genel bir soru olarak yorumlanm aldr: Bir Tanr var m dr? ya da daha aka Evreni
yaratan, kusursuz iyi olan, kendini srailin seilm i insanlarna lt
feden, vb. bir X var m dr?. zel isim ler barndrm ayan bu soru
saylar var m dr? tr bir sorudur. Dolaysyla, eer deflasyonist
argman herhangi bir genel varolu sorusu ii geerliyse, Tanrnn varl sorusu iin de geerlidir.
(b)ye gelince, saylarn ya da fiziksel nesnelerin erevesini benimsemczlik edem eyeceim iz kesinlikle dorudur. Ancak ntron
larn ve elektronlarn erevesini benim sem ekten im tina edebiliriz
ve argman fiziin bu son derece teorik kendilikleri iin pekl bir
anlam ifade etmeyebilir. erevenin genel kabul edilebilirliinin
deflasyonist argm anda nemli bir rol oynam ad grlyor.
Son olarak, (c)ye ilikin ne syleyebiliriz? C arnapn tartm a
larndan ortaya ktna gre, o zel olarak soyut nesneleri hedeflememektedir. Aslnda, yukardaki alntlardan birinde grdm z
gibi, Carnap hi kukusuz fiziksel nesnelerle ilgilidir. Argmann
uzay-zaman noktalarna da uygular (agy., s. 248). Her durum da, ar
gmann yaps tpa tp ayndr. Soyut kendiliklerden zellikle ku
ku duyabiliriz ve bylesi kendilikler konusunda, gerekilik ciddi
epistem olojik sorunlar dourur; am a eer argman salam sa genel
iin de geerlidir. Her halkrda, soyul nesnelerin sorunlu doas
192

aklm za taklm sa, pekl diyebiliriz ki, geleneksel olarak Tanrya atfedilen zellikler, yani uzay ve zam ann dnda olmak, de
im em ek ve zorunlu olarak var olm ak, O nu sradan fiziksel nes
neler kategorisinden daha fazla saylar kategorisine yaklatrr.
Sanrm , bu deerlendirm eler C arnapn argm ann bu teolojik
balam a tam akla temel bir hataya dm ediim izi gsterir. N e var
ki, greceim iz gibi, soyut nesnelerin zellikle sorun tekil eden
doasna ilikin bu son itiraz ciddi bir nokta olarak karm za ka
caktr.

C . B O A L T IL M I D E F L A S Y O N Z M

Eletirisine gem eden nce defiasyonizm in argm ann tekrarla

yalm. Bir ereve, bir dille bir kurallar dizisidir: K urallar dilin te
rimlerinin nasl kullanlacan, dil iinde ifade edilen belli sorula
ra nasl karar verebileceim izi gsterir. sel sorular sadece verili
bir ereve benim sendiinde sorulabilir. D sal sorularsa, ereve
yi kabul etm eden nce, bizatihi ereve hakknda sorulabilen soru
lardr. Bu aynm a netlik kazandrm ak asndan, kurguyla bir ben
zetme yapm ak faydal olabilir. M iddlemarcl gibi bir roman ele
alalm. Bu aslnda bir erevedir; bize belli karakter ve yer isim le
ri verir ve bu karakterler ve yerler iin neyin doru olduuna karar
vereceim iz bir ara salar. Kitab okum aya karar verm ek, havas
na girm ek bir ereveyi benimsemektir. im di, kitab okurken,
Dorothca, C asaubonun Key to A li M ysteries kitabn yaymlad
m? diye sorduum uzu farz edin. Bu kurgu dnda D orothea ve
C asaubon hibir eye gnderm e yapm adndan, bu sadece
Middlemarcl kurgusu iinden sorabileceim iz bir sorudur, yani,
soru isel bir soru olm ak durum undadr. Kitab okuyarak, sorunun
yantn buluruz.
Bir kitab okum aya, tahayyl gcm z kullanarak bir kurguy
la ilgilenm eye karar vermek onu gerekteh olan bir ey olarak al
mak deil; bir nceki blm de sylediim iz gibi, sanki o gerek
mi gibi davranm aktr. Benzer bir biim de, bir ereveyi benimsePl3N/Ai?inn

I no

me kararm z o ereve iinde sz edilen kendiliklerin varlna

inanmamz getirm edii gibi, isel sorulara verilen herhangi bir ya
ntn nihai doruluuna inanm am z da gerekmez. D orothea'nn Casaubon'la evlenm esi ancak rom an iinde dorudur. Benzer bir bi
im de. 3 len byk asal saylarn olduu ancak saylar erevesi
iinde dorudur. Bunu bir kere anladm zda, neyin var olduuna
ilikin bir aratrm a olan ontolojinin terk edilm esi gerektiini fark
ederiz. F ler var m dr? diye sorduum uzda, anlalm az ve yanl
verilem ez m etafizik bir soru sorm uyorsak ayet, ya dsal bir soru
( Bizim iin F erevesini benim sem ek faydal m dr? ) ya da bir
isel soru (F lerin olduu F erevesi iinde doru m udur?) so
ruyoruz demektir.
Deflasyonizm argman iin bunlar syledikten sonra, denebi
lir ki bu argmann can alc bir zellii, bir ereveyi benim sem ek,
bu erevenin gereklii yanstan bir ereve olduunu dnm eyi
gerektirmez. Eer erevelerle rom anlar arasndaki benzetm eyi d
necek olursak, bu ortaya kar. A m a belki, kabul ettiim izde bizi
gereklii yansttn dnm eye m ecbur brakan baz ereveler
vardr. Bu, z olarak A nselm in ontolojik argman olan teistik er
eve rneinde gsterm eye alt eydir. Anselm iin, Tanr kav
ramn anlam ak O nun akla hayale gelebilecek her eyden byk
bir varl temsil ettiini anlam aktr. Tanrnn varln inkr eden
aptallar en azndan aklnda bu Tanr fikrinin yer tuttuunu ve dola
ysyla Tanrnn en azndan havsalasnda var olduunu kabul et
mek durumundadr. Ancak gereklikte var olan bir varlk salt kav
rayta var olan bir varlktan byk olacaktr, dolaysyla eer Tan
r sadece kavraym zda olsa bile, byk bir varl, yani gerek
likte var olan bir varl kavrayabiliriz. O ysa Tanr zel olarak ak
la hayale gelebilecek her eyden byktr, dolaysyla O gereklik
te var olmaldr. A nselm in argm ann C arnapm terim leriyle y
le ifade edebiliriz: Eer teistik erevenin terim lerini anlam sanz,
ereveyi gereklii resm eden bir ereve olarak kabul etm ekten
baka bir ey yapam azsnz. G elgelelim , 2. blm de grdm z
gibi, A nselm in ontolojik argm an tutarl deildir.
Gene de gereklii yansttn dnm ek zorunda olduum uz
194

bir ereve vardr ve bu bize ilikin olan erevedir. Bu erevenin

hangisi olduu kendim izi nasl grdm ze; fiziksel nesneler ola
rak m. beden bulm am bir biim de var olabilen zihinler olarak m,
yoksa sadece zam an iinde var olan nesneler olarak m grdm
ze baldr. Kendim iz hakknda konum ak faydaldr; Bizler duy
gularm z, arzularm z ve niyetlerimizi ifade edebilm ek ve gemi
deneyim lerim izi anlatabilm ek isteriz. K onum ann faydas konu
m a nedenim izden gelir. Ama denebilir ki. byle bir ereve benim
sem ek onun doruluuna inanmamz getirm ez. Btn bildikleri
miz ne olursa olsun, benlik diye bir ey olm ayabilir. G elgeldim ,
"Bu ereveyi kim benim siyor? Kim benlikten bahsediyor? diye
sorduum uzu farz edelim . Yant Ben olm aldr. D olaysyla, ben
lik erevesini benim seyebilir olm ann bir nkoulu erevenin, en
azndan ksm en, gereklii yanstm as gerektiidir. (Bu Descartesm var olduum uz konusunda yanlgya dem eyeceim ize ili
kin m ehur igrsn ifade etm enin bir yoludur, nk yanlgya
debilm ek iin nce var olm alym .) O halde ben erevesini be
nim sem ek bu erevenin gereklii yansttm kabul etmeyi geti
rir. zel bir erevenin bizi iermesi o ereveye ontolojik otorite
sini kazandrr. Farz edin ki, kendim izin zaman iinde var olan nes
neler olduunu dnyoruz. Bu durum da, eer bir eyin bizimle
zam ana bal belli bir ilikiye girdiine ve bylelikle onun zam ana
bal bir nesne olduuna inanyorsak, o nesnenin gerek olduunu
dnm ekten baka bir ey yapamayz. Soyut nesne erevelerinin
getirdii sorun onlarn bizim le girdikleri ilikilere gre deil, by
le bir ilikinin yokluuna gre tanm lanm alardr: G erekiliin bir
trne gre, saylar zaman ve uzay d nesnelerdir ve herhangi bir
zihinden bam szdr. le bu yzden, bu tr erevelere gereklik
atfetmekle kukucu davranrz: O nlara ontolojik otorite vermenin
hibir nedeni yoktur. Say erevesini benim sem i olabiliriz, ama
bu bizi saylarn gerek olduunu dnm eye zorlam az; nk on
lar, denebilir ki, bizden biri deildir. Burada sylem ek istediim
ey, benim senecek doal tutum ontolojik bir tarafgirlik, sadece biz
den eylerin, zam an iinde var olan eylerin varoluuna inanm ak
tr. M iddlem arch gerek midir? sorusunu dnn. Bunu soran
195

biri byk bir ihtim alle rom ana isel bir ey sorm am aktadr, iik
byle bir ey rom anda geen olaylarn gerekte rom anda n geti
ini sorm ak olurdu ve yant bellidir. Eer ciddiye alnacaksa, soru
dsal. M iddlem arch'n gereklie denk dp dm edii sorusu
dur: Buradaki gereklik iinde yaadm z dnyadr. Eer yant
E v et'se, bu bizi rom anda geen karakterlerin, yerlerin ve olayla
rn gerekliine inanmaya zorlar.
C arnapn ontolojik sorulara yaklam saylar gibi sorunsal
kendiliklere gayet doru bir biimde uygulanmtr. Bizim gibi, za
man iinde var olan nesneler iin uygulanm as ise doru deildir.
Bu, Tanr'nn zaman iinde var olan bir kendilik olarak m yoksa
zaman dnda var olan bir kendilik olarak m dnlm esi gerekti
ine ilikin yeni bir tartm aya yol aar. Eer O, zam an iinde var
olan bir kendilik olarak kavranrsa, "Tanr var m dr? sorusuna
ak bir anlam verebiliriz: O un bizim le ayn erevenin bir par
as olup olmadm soruyoruz. A ncak eer, baz felsefecilerin belintii gibi. Tanr kavram zamann tam am en dnda bir varlk an
lamna geliyorsa. Tanr'y saylar ve baka soyul nesnelerle ayn s
nfa sokmak uygun olacaktr. Baka bir ifadeyle, Saylar var m i
d i? gibi, Tanr var m dr? sorusu da Tanrnn gerekliine ilik n deil; leistik ereveyi benim sem enin uygunluuna ilikin bir
soru olarak ele alnmaldr.

D. Z E T

Tanr var m dr? bir ontolojik soru rneidir. N e var ki, bu tr so

n la r sorunludur. Bir eyin var olduunu sylediim izde ne demek
isteriz? Rudolf Carnap, Em piricism , Scm antics and Olology ad
l makalesinde, bylesi sorularn ancak ya onlar ereve adn
verdii eyi benimsemenin uygunluu hakknda sorular olarak ya
d o ereve iinde sorulm u sorular olarak yorum layarak anlala
bileceini ileri srmtr. C arnapa gre, rnein, m atematikteki
ya da fizikte kendilikler hakknda" ya bylesi kendiliklerin ger
ek li in e inanmak ya da onlar baka bir eye gre indirgemeci bir
1*6

biimde anlatm ak zorunda kalm akszn sz edebiliriz. Bu deflasyoniznin argmandr.

Eer teizm i, ontolojik bir konum a ilikin bir nerm e olarak alr
sak, karm za C arnap'n deflasyonisi argm an kar. C arnapin
argman kabul edilecek olursa, yalnzca saylar ve benzerlerinin
varl sorunu deil, T anrnn varl sorunu da yersiz kalacaktr.
Baka bir ifadeyle, eer deflasyonizm doruysa, hepim iz teolojik
aralar olm al ve teistik nerm elerin tanm sal olm adklarn sa
vunmalyz.
G elgelelim . C arn ap n argm an en ok soyul kendilikleri, yani
(birileri tarafndan) zam ann ve uzayn dnda var olduklar sanlan
kendilikleri deerlendirirken akla yatkndr. Zam ana bal nesnele
re uygulandnda ise o kadar makul grnm ez; nk biz, kendi
miz zam ana bal nesneleriz ve kendi varlm z dnm ez-lik
edem eyiz. Var olm akn temel anlam zam an iinde bir yerde dur
maktr. D olaysyla, Tanr var m dr? sorusu ya T a n n nn zaman
iinde var olup olm adna ilikin bir soru olarak alnmal ya da
dcflasyonistin onu yorum lad gibi yorum lanm aldr.

E. E K O K U M A N E R L E R !

Burada tartlm am olan, m etafizik ve teolojik sorularn anlam

szl zerine m ehur bir saldr Language, Truth and Logic
(Londra: G ollancz. 1936) kitabyla A. J. Ayer tarafndan yaplm
tr.
Rudolf C arnapn deflasyonist argm ann Em piricism , Se
mantics and O ntology m akalesinde bulabilirsiniz. M akale ilk ola
rak Revue Internationale de Philosophic c.4 (1950)de baslm ve
daha sonra, baz deiikliklerle R B enacerraf ve H. Putnam n der
ledii Philosophy o f M athem atics (2. bask, Cam bridge: Cam brid
ge University Press, 1983) kitabnn 241-57- sayfalarnda yeniden
yaymlanmtr.
Descartesn var olduum uzdan kuku duyam ayacam za ili
kin m ehur argm an M editations"un kincisinde ortaya atlmtr.
197

Bkz. Ren D escartes, D iscourse on M ethod and M editations on

First Philosophy, der. D onald A. Cress, 3. basm, Indianapolis:
Hackett Publishing Com pany, 1993. Brakn evrensel kabul grm e
yi, bu argman ok fazla tartm a dourmutur. Bu konuya ilikin
olarak bkz. rnein, G eorges Dicker, Descartes: An A nalytical and
Historical Introduction. O xford: O xford U niversity Press, 1993, 2.
blm.
Zam ann dnda bir Tanr anlay Paul H elm in Eternal God:
A Study o f G od without Time kitabnda (Oxford: C larendon Press,
1988) savunulmutur.

198

A teist l m d en k o rk m a l m dr?

E e r in sa n n l m s zl k in an c n y o k e d e c e k o lu rsa n z , a y
n a n d a sa d e c e se v g iy i deil; d n y a y a h a y a t v e ren y a a m a
g c n d e tam a m e n t k etm i o lu rsu n u z .
Fyodor Dostoyevski. Karam azofK ardeler

A. L M L L K M U AM M ASI

N ihayet, lm konusuna geldik. Teizmle ateizm arasndaki kart

lk en keskin biim de bu konuda kendini gsterir. nk lm ze
rine kafa yorduum uzda, teizm bizi hem kiisel hem de kiisel ol
mayan alardan rahatlatabilir. Kiisel bakm dan, teizm bize ebedi
hayal, lm den sonra daha iyi bir varolu umudu verebilir. Kiisel
olmayan adan, tm doal eylerin gelip geiciliinden duyduu
muz kedere bir are sunabilir. G rdm z her ey fanidir, Tanr
ise ebedi ve daimidir. Ve, sevgi ve iyilik .gibi, deerli olan eyler
onda gizli olduu m ddete, o eyler de ebedidir. Ama grnen o
ki, ateist iin deim eyen ve yok olm aya yz tutm ayan hibir ey
yoktur.
199

G elgeldim , btn teistler lm den sonra hayata inanmaz. Ve

baz tcistik olm ayan dinlerde de ruhun lm szl Fikri vardr.
Dolaysyla, leizm le ateizm arasndaki ztlk her zaman yukarda
sunulduu kadar iddetli olm ayabilir. Buna ramen, teistler genel
de lm e ve gelip geicilie ilikin ayrks bir gre sahiptir ve bu
gr onlara huzur ve gven verir. Peki, her eyin sonunu dnr
ken ateistin elindeki kaynaklar nedir? Bu son blm de, lmn
korkutucu grnm esinin baz nedenlerine bakacak ve bu nedenle
rin hakl olup olm adklarn ele alacaz.
lm zam ana bal bir olgu, bir tr deiim dir ve dolaysyla
zam an iinde vuku bulur. Dahas, karm za kard bilm ecelerin
birou zam ann zelliklerinden gelir. lme ilikin ilk anda akla
gelen sorulardan bazlar unlardr:
1 N iin dom adan nceki, gem i varolm aym zdan daha ok
lmden sonra gelecek varolm aym zdan kayg duyarz?
2 H ayatm zn etkilerinin biz ldkten sonra da srp gitm e
mesinden niin korkuya kaplrz? N iin; rnein, unutul
maktan ve eitli tasarlarm zn hilie gm lm esinden kor
karz.
3 Termodinamiin kinci Y asasna gre, evrenin donm u ve
l olaca gelecek zam ann sonsuz bir biim de srp gitm e
si bizi niin rktr?
4 ayet lmden korkuyorsak, niin bazlarm z bunun tersin
den de. hayatmzn ebediyen srm esinden de (belki daha
fazla) korkarlar? Ne lm ll ne de lm szl istemek
elikili deil midir?
Aada, bu bulm acalarn belli bir zaman tablosundan ktn,
baka bir tabloya baktm zda nelerin olacan greceiz.

200

B. Z A M A N IR M A I VE B U Z DENZ

Baz bakm lardan zaman uzaya hi benzem ez ve bu. uzay boyut

luyken zamann yalnzca bir boyutunun olm asndan daha derinlere
giden bir benzem ezliktir. Ele alacam z, ilk zaman teorisine gre
-b e n buna A teorisi d iy o ru m - zaman ikin olarak gem i, imdi ve
gelecekten oluur. Buna karlk, uzay ikin olarak buras ve
orasf'ndan olum az. B uras benim, her naslsa, bulunduum
yerdir; am a bunun, senin iin buras olan yerle ayn olmas ge
rekmez. "B uras nm ne anlam a geldii sadece konuan kiinin ye
rine baldr. Baka bir ifadeyle, buras ile oras arasndaki ayrm
uzaydaki zel bir konum a gre yaplabilir. G e lg eld im , imdiki an
iin dikkate deer olan ey. onun hepimiz iin ayn olm asdr. A-leorisi iin, bu byledir; nk biz imdi olan eyle im di olmayan
ey ayrm yaptm zda, ayrm konum acnn zam an iindeki ko
numuna gre yaplm az, zam an iinde nesnel bir blnm eye denk
der. Eer hibir gzlem ci olm asa bile, gem i ve gelecek anlar
dan ayr, bir im diki an yine olacaktr. Ancak buras diyebilece
imiz hibir biricik yer yoktur; nk bir yerin burada olmas bir
gzlem cinin bak asn yanstr. Elbette, cansz b ir nesnenin a
sndan bakabilir ve onun yerinin u nesneye gre burada olduu
nu syleyebiliriz; am a bu durum da bile buradaln hibir yerin
ikin bir zellii olm adn kabul etm ek durum undayz.
A-teorisinin gem i ve gelecein gerekliine ilikin aldklar
tutuma gre iki deiik biim i vardr. Bunlardan, kapal gemi,
ak gelecek diyebileceim iz birincisi bakm ndan; gem i gerek
tir, gelecek gerek deildir. Bu m etafizik nerm eye gre, ilke ola
rak, vkf olup olm adm za bakm akszn gem i olgular vardr;
ama gelecek olgular yoktur. rnein, u ya da bu biim de herhan
gi bir kant olup olm adna bakm akszn, son dinozorun (ya da di
nozorlarn) sindirim sorunlarndan m ustarip olup olm am as gibi bir
olgu vardr. G elgelelim , insanolunun Plton'u kolonisi haline gehp getirm eyecei bir olgu olarak henz ortada yoktur. G elecee dar yaptm z baz nerm elerin imdi doru olduklar sylenebilir
olsa bile, onlar ancak ve ancak sz konusu nerm enin doru olma201

sn temin eden baz imdiki olgular var olduu iin dorudur. r

nein. Gne nihai olarak snp gitm eden nce ancak snrl bir
miktarda enerji retebileceinden. G nein sonsuz bir zaman dili
minde var olm ayaca kesindir. Koullar deim edike, baka tr
l olamaz. Dolaysyla, bu gelecee ilikin bir dorudur. Ancak
doruluklar (ya da yanllklar) eylerin imdiki durum lar tara
fndan garantiye alnm am nerm eler ne doru ne de yanltr. N e
yin olaca, byk oranda, ak uludur.
A-teorisinin daha ar bir eitlem esi ak gemi, ak gelecek
grdr. Buna gre, ne gelecek ne de gem i gerektir; gerek
olan imdidir. yle bir soru sorduum uzu farz edin: Ethclred the
U nready,' (imdi bizim verdiim iz isimle) B righton' ziyaret etti
mi? Eer ne byle bir ziyaretin olduuna ne de olm adna dair bir
kant varsa, bu gre gre, Ethclred the U nready'ni B righton
ziyaret ettii ne doru ne de yanltr.
Bunlar A-leorisinin en ok bilinen versiyonlardr. A-teorisyeninin hem gem iin hem de gelecein gerekliini kabul etmekten
yana olabilecei dorudur; am a A-teorisinin en etkili gdleyici
kaynaklarndan biri gelecein gerek olmad inanc olduundan,
bence, bu nc eidi gz ard edebiliriz. Dier ikisine gelince,
korkarm sezgilerim iz ikisi arasnda gidip gelecektir. Gem ie ili
kin birok nerm enin ne doru ne de yanl olduunu kabul etm ek
olduka zordur. Biz daha ok gem i hakknda yapabildiim iz her
nerm enin bir gereklik paynn olduunu ve baz durum larda ka
nt yokluunun bizim sz konusu olgular hakknda cehaletim izden
baka bir ey olm adn dnm ekten yanayzdr. te yandan,
imdiki zamann ayrcalkl bir konum olduu gr bizi eker
ken, gemiin de im di kadar gerek olduu nosyonu rahatsz eder.
Augustine, gemiin geip gittikten sonra sakland bir gizli
ycri olup olm adn sorduunda, bu rahatszl ok iyi yakala
mtr. Ona gre, gem i ancak anlarm zda yaar.
A-teorisi zam ann aknn ya da gelip geiinin bizim iin ne
anlama geldiini lam olarak kavram a gayretidir. Bu, bazlarna g
re, mctaforik zam ann ak tablosunun altnda yatan gerektir. Bu*(978-1016) ngiltere Kral.

202

nun tam karsndaki gr, zamann getiini tmden reddeden ve

zam ann bizim sandm zdan ok daha fazla uzaya benzediini sa
vunan, B-teorisidir. B-teorisyeni iin gemi, im di ve gelecek ara
sndaki ayrm meknsal bakm dan yakn ve uzak arasndaki ayrma
ok benzer. Verili bir zam an sadece belli bir olay ya da gzlem e g
re mevcuttur. G zlem ci olm akszn, tpk her yerin kendine gre
yakn olm as gibi, her zam ann da kendine gre imdi olduu tama
men bildik anlam dnda, im diki andan bahsetm enin hibir anla
m yoktur. Bu yzden gem i, im di ve gelecek, zaman iindeki ye
rimizi gsterir, zamann kendisinin ikin bir zellii deildir. G e
mi dediim iz ey sadece konutuum uz zam ann ncesinde olmu
olaylar dizisinden baka bir ey deildir. G elecek ise konutuu
m uz zam ann sonrasndaki bir dizi olaydr. Nasl uzak meknlarn
biz orada olm adm z iin gerekd olduunu dnm ek iin bir
neden yoksa, daha nceki olaylar dizisinin daha sonraki olaylar di
zisinden daha gerek olduunu dnm enin de bir nedeni yoktur.
Sonu olarak, gelecek dediim iz ey im diki zam an dediim iz ey
kadar gerektir.
Eer A -leorisine zam an rmann gzel bir metaforu dersek, Bleorisi D antenin Inferno'sundu anlatlan cehennem in dokuzuncu
ve son kat; buz denizidir. Bu son katta velinim etlerine ihanet ede
rek ebediyen cezalandrlm olanlar vardr ve balar darda ol
m ak zere bu donm u denize gm ldr. Eer bu insanlar dnya
tarihini oluturan olaylar olarak dnrsek, bize B-teorisinde tas
vir edilen dnyann bir imgesini verirler. B-teorisine gre, nasl
olaylar nce gelecek, ardndan imdi olan ve nihayet gem ite yer
alan zam an iinde akm yorsa, lanetlenm ilerin ba da buz denizin
de bir noktada sabit durur.
G elg eld im bu im ge. B -eorisinin kartlarnda B-leorisyeninin
zaman bir yanlsam a haline getirdii dncesine yol aar. A-leorisi taraftarlar zam ann akn onun temel znitelii olarak alr ve
zamann akm ad bir dnyay zamann ve.hareketin hi olmad
bir dnya olarak grr. Ne var ki, B -teorisyeni asndan zamana
gre var olm ak teki eylerle, daha nce, ayn anda ve daha sonra
ilikisi iinde olmaktr. rnein, H arold M acm illann babakanl
203

 dnem ine denk den benim doumum John F. Kennedy suikas

tndan nce ve Berlin duvarnn dikilm esinden sonradr. B-eorisine gre, deiim iin gerekli ey nesnelerin farkl zam anlarda fark
l zellikler tamalardr. Bu trden deiimi hirinci-dereceden d e
iim -nesnelerdeki d e iim - olarak betimlediimizi farz edelim.
Bir olay bir ya da daha fazla nesnenin zelliklerindeki bir deiik
likten baka bir ey deildir. yleyse, olaylarn kendiliklerinden
gem ilikleri, im dilikleri ya geleceklikleri bakmndan deim ek
durum unda olduklarnda srar etm ek ikinci-dereceden deiim leri
-kendileri deien d e iim leri- akla getirir. A-tcorisyeni, aslnda,
ikinci dereceden deiim olm akszn birinci dereceden deiim in
olabileceini savunur. B-teorisyeni bu balanty tmden reddeder:
Birinci dereceden deiim ler vardr, ama ikinci dereceden deiim
olamaz.
B-teorisyeninin karsna karlan baka bir meydan okum a,
zam an okunu ya da ynn aklam a meselesidir. Zaman ile uzay
arasndaki nemli bir benzem ezlik de udur: B iz -sn rla r belli de
o lsa - uzay iinde her dorultuda hareket edebiliriz, oysa zaman
iinde her dorultuda hareket edem eyiz. Biz ne gem ii ne de gele
cei ziyaret edebiliriz. D enebilir ki, gelecek bizi ziyaret eder; ama
o zaman, kukusuz o artk gelecek deil, imdidir. Ben, en azndan
teknolojinin verili durum unda, yarn 2004 ylm ziyaret etme kara
r veremem. Zaman iinde yolculuun olabilirliinin taraftarlar bi
le gndelik hayatta bir zaman okunun olduunu ve bunun zam an
makinesi mucitlerinin stesinden gelm eleri gereken bir ey olduu
nu kabul ederler. imdi, A -teorisyeni zaman okunu zaman tnelin
de bir para olmak olarak alr. Zaman iindeki yerim iz bizim seti
im iz bir ey deil, zam ann bize dayatt bir eydir. B -teorisyeni
zaman akn reddettiinden, bunun zamann bir dorultusu oldu
unu reddetm ek anlam na geldii dnlebilir. B-teorisyeni zam a
nn nemli bakmlardan uzaya benzediini dnr, ama biiliin ba
kmlardan benzer olduklarn kabul etm ek zorunda da deildir. Z a
mann dorultusunu tam olarak neyin oluturduu tm B-teorisycnlerinin zerinde anlatklar bir konu deildir, ancak genelde iti
bar edilen bir yorum a gre, zam ann dorultusu nedenselliin do
204

rultusundan te bir ey deildir. Bu yaklam asndan, nedenlerin

her zaman sonulan ncelemesi zorunlu bir dorudur. Biz eylem i
mizden nce olan bir eyi nedensel olarak etkileyem eyiz; ancak bi
zim eylem im izden sonra olanlar etkileyebiliriz. Bu yzden gem i
i ziyaret edem eyiz, nk bunu yapm ak dem ek nceki olaylar
zerinde etki yaratm ak demektir. D olaysyla, zaman aknn za
man okunu aklam asn bekleyem eyiz.
ki teoriyi yle zetleyebiliriz:
A -teori s i
Zam an geer ve gem i, imdi ve gelecek arasndaki ayrm , salt
zam ana bakm z (yani, zaman iindeki yerim izi) yanstm az, za
mann kendisinin nesnel bir zelliidir. ki eidi vardr:
(a) K apal gem i, ak gelecek gr: G em i gerek, gele
cek deildir.
(b) A k gem i, ak gelecek gr: Ne gem i ne de gelecek
gerektir.
B -teorisi
Zam an gem ez ve gem i, im di ve gelecek ayrm salt bizim
bakm z yanstr. Tm zam anlar eit olarak gerektir.
Zaman hakknda iki teori hakknda bunlar grdkten sonra, A-teorisinin sezgisel olarak benim seyeceim iz bir teori olduunu sy
leyebiliriz. Yine de, B-teorisi hakknda onun en azndan bizim sez
gisel grm ze geerli bir alternatif olduunu gsterm eye yete
cek kadar bilgi verdiim i umuyorum. Arlk lm hakkndaki ilk so
rumuza dnebiliriz; yani niin doum um uzdan nceki gem i varolnaym zdan daha ok lm m zden sonraki gelecek varolmaymzdan kayg duyarz.

205

C. AYNAD AK LM

Lucretius, oka alnt yaplan bir yazsnda, lm korkusunun ir

rasyonel olduunu gsterm ek zere bir tespitte bulunur:
B ir kere d ah a g e riy e bak ve d o u m u m u z d a n n cek i so n su z z am an d a
uzak g e m iin b izim iin nasl h ib ir a n la m a g e lm e d i in i gr. y le y
se, d o a bize b u nun nihai l m m z d e n so n rak i g e le c e k z am an n b ir
ay n as o ld u u n u g sterir. O ra d a k o rk u tu cu b ir ey. hazin g r n e n b ir
e y var m dr?
(de Kerimi Natura. Kilap 3. alnt: Sorabji 1983, s. 176)

Lucretius bununla, korkum uzun irrasyonelliini gsterm ek islesin

ya da istemesin, bu alnt bizi u dnceye gLrr: lmn aynaim gesinden, yani doum um uzdan (ya da ana rahmine dm z
den) nce var olm adm z gereinden nasl korkm uyorsak, l
mn kendisine bakm aktan da korkm am alyz. Buna ayna-im gesi
argman diyelim. Bu argman, en azndan, eksiktir. G enelde, ge
miten ok gelecee dikkat ettiim iz dorudur. Bam za nelerin
gelecei bam za gelmi olanlara gre bizi daha.ok ilgilendirir. Ve
bam za nelerin geldiine kafa yoruyorsak, bunun nedeni bam
za gelenlerin genellikle gelecekte bam za geleceklere ilikin an
lam lar tamasdr. imdi, kayglarm zdaki bir asim etriyi dne
rek, diyebiliriz ki, gelecek varolm aym zn bizim karmza sade
ce gemiteki varolm aym zn ayna-im gesi olarak kaca kesin
likle doru deildir. Ama belki de ondan baka bir ey olarak g
rnm em esi gerekir. D olaysyla, iki soru karm za kyor. lki,
davranlarm zdaki bu asim etriyi aklayan nedir? kincisi, bu asi
metriyi srdrm ek rasyonel m idir?
Bu sorulara yant verm ek iin nce A-teorisine dnelim. A-teorisyeni asndan, gemile gelecek arasnda nesnel bir farkllk
vardr ve bu, olaylara duygusal tepkim izi yanstan bir dnya gr
dr. Naho ya da talihsiz bir olay gelecekte bizi bekliyorsa, on
dan korkarz. Gem ite olm u bitm ise, rahatlk duyarz. lm k
t bir olaydr ve gelecektir; bu yzden de korktuum uz bir eydir.
Bu. niin gelecekteki varolm aytan korktuum uza belli bir aklk
206

getirir; ama kendi bana sz konusu korkuyu aklc hale getirm ez.
Olay sadece gelecekte olduunda korktuum uz ve gem ile oldu
unda rahatlk duyduum uz kt bir deneyim se korkuyoruzdur bel
ki de. Oysa, varolm ay kesinlikle bir deneyim deildir. D olaysy
la. belki korkulacak bir ey de deildir.
Ne var ki, gelecek varolm ayn nesnel olarak gem i varolmaytan daha kt olduunu aklam ann bir yolu daha vardr ve bu
aklam ann, olduka zayf da olsa, zamann A -teorisiyle bir ba
lants vardr. ncelikle, lm olm asayd yaayacak olduum uz
zevklerden mahrum kalmazdk; lm bu yzden ktdr, dnce
siyle balayalm . Elbette, bu dem ektir ki. lm bizi, olm asayd e
kecek olduum uz aclardan kurtard m ddete iyidir. A ncak, d
nm eyi kolaylatrm ak iin, yaayacam z zevklerin ekeceim iz
aclardan fazla olduu bir durum u ele alalm. Bu, kendi bana, ayna-im gesi argm ann rtm ez; nk yle akl yrtebiliriz: Yu
karda saydm z nedenler yznden, vakitsiz lm kt olabilir;
am a ge dom u olm ak kadar kt deildir. 1962 ylnda doduu
mu dnecek olursanz, 1998de lecek olmam (eer doruysa)
ktdr; nk ben bylelikle hayatn zevklerinden mahrum edil
mi olurum. A ncak bunun tersi de eit oranda dorudur: 1998'de
leceim i dnrseniz, 1962 ylna kadar dom am olmam kt
dr, nk daha nce dom u olsaydm (yani, benim ana rahm ine
dm em e ve dom am a neden olan btn olaylar daha nce olsay
d) hayatn zevklerinden daha fazla faydalanabilirdim . Ge dom u
olmak da vakitsiz lm kadar bir zevk dmandr.
im di, elbette, byle sradan bir mantk yrtecek deiliz. K en
dimizin ya da bakalarnn doum tarihlerini sabit alr ve bylelik
le doum un olduunca ge bir tarihte olm asn deil, vakitsiz l
m kt bir ey olarak grrz. Bunun byle olm as, bence, A-teorisinin sezgilerim iz zerinde byk etkisi olan bir eidi, yani ka
pal gem i, ak gelecek gr ile alakaldr. Ben kendi doumum
zerine dndm de, onu sabit bir ey olarak grrm. Bu ey
1962 ylnda dom u olmamdr. Ancak lm m zerine dnd
mde. henz belli olmayan bir ey zerine dnyor olurum . Bu
tam da ne zaman lecek olduum u bilm ediim anlam na gelm ek
207

ten ok. ak gelecek grne gre, henz leceim zam ana denk
den olgularn olmam as demektir. Ortada birok olaslk vard
ve ben doal olarak ileri yalarda leceim bir gelecei, orta yala
rn banda leceim bir gelecee tercih ederim. 1952 ya da 1922
ylnda dom u olm ak gibi soyul olabilirliklerden daha ok, beni il
gilendiren bu olabilirliklerdir. Sonu olarak, daha erken deil de,
doduum tarihte dom u olmaktan yanp yaknmam. Ayrca, er
ken bir lm nesnel olarak da ktdr nk, doumum daha nce
domu olsaydm sahip olacak olduum hibir sahici olabilirlikten
beni mahrum brakm azken, erken lmm daha uzun varoluun
btn sahici olabilirliklerini imknsz klar.
Ancak imdi zam ann B-teorisini kabul edersek ne olacana
bakalm. Bu gre gre, btn zam anlar eit olarak gerektir. N e
yin olaca tpk olanlar gibi bclirlcninlidir. D olaysyla, lm tari
him tpk doum tarihim gibi sabittir. Bununla, imdiki durum y
znden, diyelim , I9 9 8 'd e lmem in kanlm az olacan sylem ek
istemiyorum. im dilik herhangi bir ldrc hastalktan m ustarip
olmayabilirim . Sylem ek istediim . 1998'dc leceim tm cesi
ya doru ya yanltr. Doru olduunu farz edelim. Yine de 2038de
lebilmem m m kndr ancak I922dc doabileceim in mmkn
olmas gibi soyut bir anlam da. Vakitsiz bir lm ge kalm bir do
umdan hi de kt deildir. Kt olan sadece m rm n 76 deil
de 36 yl olmasdr.
Demek ki. B-teorisi gelecek varolm ayn gem i varolm aylan daha kt olduunu dnm enin bir nedenini rtr. Gelgcleiim, genelde gem ie ve gelecee kar farkl tutum lar taknmann
akla yatknln rtem ez. B-leorisyeni, aslnda, bir nceki b
lmde grdm z zamann dorultusu yaklam na bavurarak,
gelecekle niin daha ok ilgilendiim ize ilikin ok doal bir ak
lama getirebilir. D eniyordu ki, zamann dorultusu nedensel olarak
nceki olaylar deil, yalnzca sonraki olaylar etkileyebilir olm a
mz anlamna gelir. Bu yzden, biz gem ite deil, yalnzca gele
cekte bir ey salam ak zere eylem de bulunuruz. Eer biz etkin fa
iller olacaksak, yzm z gem ie deil gelecee evirm eliyiz.
Gelecei planlam ak yerine gemi zerine dnm eye ok fazla
208

zaman harcarsak, etkin failler olm am z ihtimali ok klr; nk

dncelerim izin ou, grld gibi, ctkileyem eyeceim iz ey
lerle ilgili olacaktr. Doal ayklanm a bu yzden arlkl olarak ile
riye bakan bireyler yararna ileyecektir. Dem ek ki, bizim gelecek
takntm z biyolojik bir takntdr.
Ama bu gelecek takntsn lm m zden sonraki zam anlara
kadar uzatmak meru mudur? Eer etkileyebileceksek gelecekle il
gilenm ek m antkldr; am a sadece dorudan etkileyebilecefm iz
eylere dikkat etm ek m antklysa, lm m zden sonraki zam anlar
iin kayg duym ann anlam yoktur; nk lm olmak olaylar
dorudan ekileyem em ek demektir. G elgeielim , rnein, bakalar
nn yrtecei projelere n ayak olarak, lm m zden sonraki ola
caklar dolayl olarak hl etkileyebiliriz. Bu yzden, lm m z
den sonraki zam anlara gsterilen ilginin m antkl olup olmamas
byk oranda eylem lerim izi neyin gdlediine baldr. Eer sa
dece yaadm z hayatn niteliiyle ilgiliysek ve bu nitelii yk
selttii oranda eylem e geiyorsak, ne olursa olsun kesinlikle yaa
m a ansm zn olm ad gelecek zam anlara ilikin kayg duym ak
mantkl deildir. Gelgeielim , denebilir ki, hibirim iz sadece yaa
dm z hayatn niteliiyle ilgilenm ekle yetinm eyiz. Ayn zam anda,
ieki insanlarn hayat kalitesini de ykseltecek tam am yla dier
km eyler yapm ak saikiyle de hareket ederiz. Bu elbette ldkten
sonra bile dolayl olarak etkileyebileceim iz bir eydir.
Kukusuz, btnyle dierkm tutum larda bile bir zkar un
surunun olduu genelde ileri srlr. Yalnzca yardm etlii kiile
rin refahyla deil, ayn zam anda yardm sever olarak tannmay
srdrm esi gerektiiyle de ilgilenen bir yardm sever tahayyl ede
biliriz. Kukusuz, insann iyi eserlerinin lm nden sonra da sre
ceini dnm ek byk rahatlam a salar; am a ldkten sonra b
tn bunlardan haberim iz olm ayacan bilmek iin tadn karr.
Bu bizi ikinci sorum uza getirir: Hayatm zn etkilerinin lm m z
den sonra abucak silinecei fikri bizi niip rktr?

FUONVAeim

209

D. L M S Z L K : G E R E K V E V EK L E T EN

Shelley, Ozym andias iirinde, bir zam anlarn nl bir devlet adam
nn ln ortasnda durup duran iki devasa ve gvdesiz ayak ve
ortala atlm darm adan yz dnda pek bir eyi kalmayan
heykelini anlatr. A rtk saltanatndan eser kalmamtr:
Ve k a id e d e u s z le r o kunur:
"B e n im a d m O z y m an d ias, k ra lla r kral;
e se rle rim e bak. b a k d a k a h ro l!
K o c a b ir h arab e y n.
G z a la b ild i in e uzanan rl p la k k u m d e n iz in d en .
B a k a b ir ey y o k u r g eriy e k a la n .

Bylesine bir tamamen silinip gitm e balam nda, kaideye yazlan

lar insann iini actr. Urad ykm karsnda bir zam anlar biiytik bir imparator olmasnn nem i yoktur ve sonu olarak krallk
taslamas da sam a grnr.
O zym andiasn kaderi bize kendi kaderim izi hatrlatr: U nut
ma, topraktan geldin ve topraa dneceksin. G rlyor ki. ocuk
larmz, kitaplarm z, yaptm z iyilikler ve bu gibi eyler aracl
yla bir tr vekleten lm szl baarm a gayretim iz belki de ni
hai olarak nafiledir. Peki, ylesine iz brakma bizim iin niin
nemlidir? Tamamen unutulmu ve hilie gm lm olma dn
cesi niin bu kadar rktcdr? Bence, burada arzularm za ve
korkularm za yn veren yine zel bir zaman grdr, am a bu d e
fa A-teorisinin ikinci eitlem esi, ak gem i ve ak gelecek g
r i bandadr. Bu gr asndan, gem i gerek deildir ve
gem ie ilikin doru olan sadece im di ondan kalanlar sayesinde
dorudur. Byle bir grn varaca yer: gem ite olduu tasav
vur edilen verili bir olaydan iz kalm am sa, o olayn olup olm ad
na ilikin elimizde som ut bir kant olmayacadr. Bylelikle,
gemiin nemi tamamen im diki perspektifim iz tarafndan belir
lenmitir. Bu, imdi bizim iin nemli olan eyin imdiki duruumuzca belirlendiine dair sradan bir doru deildir. Bu, Holocaus'n varln inkr eden revizyonist tarihilerin faaliyetlerine
210

nem kazandrr. E er tarih yeniden yazlm ve nem li kantlar

im ha edilm ise, belli bir gelecekte 1-Iolocaustn vuku bulduu ar
tk kesinlikle doru olm aktan kacaktr ak gem i grne g
re. te bu yzden biz, gem ie ait gereklerin unutulm alarn nle
m ek iin, eitli rn ve projelerim izin kisvesi altnda yaam ak is
teriz. Eer hayatm za ait tm izler silinecek olursa, kelim enin ger
ek anlam nda, kii olm aktan karz.
Bu nc sorum uza da yant verir. Eer, belli bir gelecekte,
hibir ey v ar olm ayacaksa, o zaman yalnzca bize dair deil, tari
himize ve ilgi gsterdiim iz her eye dair gerekler de silinip gide
cektir.
Eer bizim iin ak gem i, ak gelecek gr geerliyse, uy
gulam am zda tutarl deiliz. Bu gre gre, sadece im diki zaman
gerektir, dolaysyla nem li olan im di olandr. Benim anlam lan
drm am , belli bir hayali gelecek asndan deil; im diki zaman
asndan deerlendirilm elidir. Kendi hatralarm z saklam akla,
kendim izi hayalim izde artk var olm ayacam z belli bir gelecee
yanstm oluruz (hayal gcnn bu becerisi baz atm alar bera
berinde getirir, en azndan kendi varolm aym za tanklk eden
kendi im gem izle ilgili olduunda) ve o adan nem im izi dn
rz. Ancak im diki zam anda, o gelecek zam an gerek deildir ve
biz gelecekteki perspektifin im dikinden daha nem li olm adn
kabul etm eliyiz.
B-teorisine gei ayrcalkl bir perspektiften sz etm eyi imkn
szlatrr. E er btn zam anlar eit oranda gerekse, hayatmn
tm izlerinin silinip silinm eyeceine bakm akszn, bir zam anlar ya
adm ve eitli iler yaptm her zaman doru olacaktr. Bu ha
kikatler asla ortadan kaldrlam az, onlara ait kantlar kaldrlsa bile.
En azndan bu bakm dan, zam ann hmndan korkm am iin neden
yoktur.
Ancak, denebilir ki, gem iin imdiki zam an kadar gerek oldu
unu kabul etsek bile, hayatm zn etkilerini^ lm m z sonrasn
da srm esini hl isteyebilirim . Bu, kendim izi zam ann A-teorisinden kurtarm am zn ne kadar zor olduunu gsterir belki, ama bu is
tein baka bir kayna daha vardr: Kendi nem im izi eylem lerim i
211

zin nedensel sonularna bakarak leriz. Bu sonular zaman iin

de ne kadar teye uzanrsa, kendim izin o kadar nem li olduunu
dnrz. Ancak, ayn ekilde, bu etkiler m eknsal olarak ne ka
dar teye uzanrsa, kendim izi o kadar nemli grrz. Ardndan,
birok kiinin hayatm etkilem e, kitaplarm z yaygn olarak okut
turma, im paratorluum uzu geniletm e arzusu gelir. Demek ki, ve
kleten lm szlk iin yanp tutum am z zaman ile mekn arasn
dan herhangi bir benzem ezlii gerektirm ez.
imdi son sorum uza geliyoruz: lmden korkuyorsak, niin
zddndan, hayatn sonsuza kadar uzanm asndan da (hatta belki de
daha fazla) korkuyoruz? Bu sorunun yann ok basittir. Zevklerim i
zin ou gelip geicidir ve genelde onlarn geip gitm esinden zn
t duysak da, eer ilelebet srecek olsalard artk zevk olm az, can
skarlard. Hayatta mcadelesini verdiim iz eylerin ou zellikle
onlar snrl bir zam an dilim inde elde edip kullanabildiim iz iin
deerlidir.
Ne var ki, bundan sonsuz bir hayatn zorunlu olarak tatsz ola
ca anlam km az. Dnyay gerekte olduu gibi ve salt dar bir
adan deil, her adan gren lm sz varlklarn olduunu d
nn. imdi, eer zamann B-teorisi doruysa, zam an gnbirlik bi
zi skntya drecek biim de geici anlarn dizilii olarak yaay
m z sadece gereklie ilikin perspektifim izi yanstr. O halde,
lm sz varlklarn perspektifleri olm ayacandan, onlarn zaman
yaaylar geici anlarn arka arkaya dizilii biim inde olm ayacak
tr. Bu deneyim in onlar iin neye benzeyeceini tahayyl etm ek
zordur, am a kukusuz bizim korktuum uz ebedi hayat onlar iin
korkulacak bir ey olmayacaktr.

E. ZET

lmden sonra bedenden kurtulm u bir biim de varolm ay srd

receim ize inanm yorsak, lm dncesi korkutucu gelebilir. Ne
var ki, lm e kar tutumumuz, bir dereceye kadar, zam an grmzce koullanr. G ndelik deneyim lerim ize dayanarak edindii
212

miz eylere ilikin sradan kavraym za gre zam an, olaylarn

gem i zam an iinde ebediyen kaybolup gittii anlam nda akar.
G elecek olaylarn gem itekileden daha byk nem tadklar ve
gelecek talihsizliklerin gem itekilerden ok daha kt olduu d
nlr. Bu bildik anlay ksm en gem i ve gelecein imdiki za
mandan daha az gerek olduu grne dayanr: G em i olup bit
mi. gelecek ise henz gelmemitir. Bu, ldm zde, gerekliin
paras olm ayacam z ve nem im izin de azalaca anlam na gelir.
Bu blm de, bildik zaman anlaynn yanl olabilecei, zam a
nn aslnda akm ad ve btn zam anlarn eit oranda gerek oldu
u ihtimali zerinde durduk. Bu farkl gre gre, gem i buras
ve oras ayrm na ok benzer. Bu zaman anlay, lm den sonra
gelecek varolm aym zn doum um uzdan nceki gem i varolm a
mmzdan farkl bir ey olmad iddiasna destek verir.
D nyaya ilikin olaylara bakm z etkileyen belli m etafizik
kavraylar vardr. Bence, btn zam anlarn gerek olduunu savu
nan zaman teorisi bunlardan biridir. Baz insanlar iin, byle bir
fikrin psikolojik etkileri tam am en olum suzdur. E er gelecek za
manlar gerekse, olacaklar im diden bellidir ve bylelikle biz ka
derin penesine dm oluruz. Ancak, bu son sayfalarda gster
meye altm gibi, bu zaman gr pozitif etkiler de yapabilir.
Deer verdiim iz her eyin geip gitm esinden yeise kaplm am za
gerek yoktur; nk eer zam ann ak bir yanlsam a ise, bu ey
ler ebediyen gerektir. Ve lm artk hilie alan bir kap deil,
hayatmzn zam ana bal snrlarndan biridir yalnzca.
Kitabn balarnda, dinin ne olduunu tanm lam aya altk. Bir
gre gre, din dnyann m etafizik bir kavrayna dayanan bir
hayat tarzdr. Baka bir gre gre, dnyann kurgusal kavray
na dayanan bir hayal tarzdr. Sonu olarak belirtm ek islediim ey,
ateist bu tarzlarn ikisini de savunabilir. Bu kitapta savunduum tr
ateizm btn dinsel dnce ve dillerin reddinden ok teolojik ger
ekiliin reddidir. Bu ateist, bizden bam sz olarak, yaratltan
ve dnyann dzeninden sorumlu olan ilahi b ir varla inanmaz. Bu
zel olarak deerli bir kendini inandrm a biimi olarak dinsel pra
tikle pekl badar. Ancak, ek olarak, ateist dnyann gerekte
213

nasl olduuna ilikin m etafizik bir kavray, deneyim in dorudan

verm edii bir kavray sahibi olabilir; am a bu kavraytan neyin
nem li olduuna dair kendi anlayn karr. Bu anlamyla, onun
m etafizii bir dindir.

F. E K O K U M A N E R L E R

lm zerine son zam anlarda km ok sayda m akale ve yaz

vardr. Bunlar arasndan zam an ve lm ilikisini ele alan birka ta
nesini sayalm: Thom as N agel, D eath, N ous 4 (1970), s. 73-80,
deitirilerek yeniden basm , M ortal Q uestions, Cam bridge:
Cam bridge U niversity Press, 1979; Richard Sorabji, Time, C reati
on and the Continuum , Londra: Duckw orth, 1983, 12. blm; Fred
Feldman, Som e Puzzles about the Evil of D eath. Philosophical
Review 100 (1991), s. 205-27; Piers Benn, My Own D eath , The
M onist 76 (1993), s. 235-51. Bu saydklarm dan sonuncusu aka
zam ann B -teorisinden faydalanm aktadr.
St. A ugustinenin C onfessions' i zam an sorununa ekici bir giri
zellii tar. H alihazrda, R. S. Pinecoffinin evirisi bulunm akta
dr (H arm ondsw orth: Penguin, 1961). Bu basknn 267. sayfasnda,
z olarak ak gem i, ak gelecek grnn bir ifadesini bulu
ruz. A -teorisi ve B -teorisine giri niteliinde bir tartm a iin bkz.
Robin Le Poidevin ve M urray M acBeath (der), T he P hilosophy o f
Time, Oxford: O xford U niversity Press, 1993, s. 1-5 ve zam ann
yn iin bkz. agy. s. 6-9. Hugh M ello rin R eal Time kitab (C am b
ridge: Cam bridge U niversity Press, 1981) B -teorisinin kapsaml bir
savunusudur ve Quentin S m ithin L anguage and Time kitab (New
York: O xford U niversity Press, 1993) hem B-teorisine kapsaml bir
saldr hem de A-teorisinin deiik bir biim inin savunusudur.

214

S z l k e

A priori: B ir nerm enin, doru olup olm adn deneye bavurm ak

szn kefetm ek m m knse, bu nerm enin a p rio ri olarak do
ru (ya da yanl) olduunu bilebiliriz.
/
A-teorisi: Zam ann getiini; gem i, im di ve gelecek ayrm nn
sadece zam ana dair bizim perspektifim izi deil, bizatihi zam a
nn nesnel bir zelliini yansttn savunan bir teori.
A nalitik: Bir nerm e, eer olum suzlanm as (bkz.) kendi iinde elikiliyse, analitik olarak dorudur. (Ayrca, bkz.: Zorunluluk)
Ahlki aklam a: Doa yasalarnn ahlk aklam asna gre, bu
yasalar evrende ahlki faillerin ortaya km alarna izin verm ek
iin vardr.
215

Ahlki argman: A hlki deerlerin varoluuna dayanarak Tanrmn

varoluunu savunan bir argman.
Ahlki gerekilik: Ahlki deerlerin herhangi bir insan yargsn
dan bam sz olarak var olduu gr. (Ayrca, bkz.: Dyguculuk, Ahlki znelcilik)
Ahlki znelcilik: Belli eylerin ahlki zelliklerinin, bu eylerin
bizde belli ahlki tepkiler douran zellikleri olduu gr.
Antropik ilke: Genel olarak, evrenin yasalarn ve temel deim ez
leri (bkz.) gzlem cilerin varoluuna gre, aklayan bir ilke. 7.ay t f antropik ilkeye gre, gzlem eyi um abileceim iz ey, gz
lem ciler olarak m evcudiyetim iz iin zorunlu koullar tarafndan
kstlanm olmaldr. Gl antropik ilkeye gre ise evren bel
li bir aamada iinde gzlem cilerin ortaya klarna izin vere
cek ekilde olm ak zorundayd. Z ayf ilke deil, gl ilke bir
erekselci aklam a (bkz.) rneidir.
Aralk: Belli tr nerm eler asndan aralk bu nermelerin
tanmlayc olm adklarn ve bu yzden de ne doru ne de yan
l olduklarn savunur. Episcm olojik aralk, doru olmas
gerektiini dnm eden, rnein, bilim sel bir teoriyi faydal bir
dzenek olarak benim seyebileceim iz! savunan, zayf bir ko
numdur. (Ayrca, bkz.: G erekilik ve Pozitivizm )
A teizm in m eta etik savunusu: Bu kitapta sunulduu biim iyle, ate
izmin m eta etik savunusu u teistik retilerin tutarsz olduu
nu ileri srer: (a) A hlki deerlerin varoluu Tanrya baldr;
(b) Tanr iyidir ahlki bakm dan nemlidir.
B a d a n d k: Belirlenim ciliin (bkz.) insan zgrl ile bada
abilecei gr. (Ayrca, bkz.: N egatif zgrlk)
B a da m azahk: Belirlenim ciliin (bkz.) insan zgrl ile ba
dam ad gr.
Belirlenim cilik: Evren, ancak ve ancak belli bir zam anda evrenin
durum u ve doa yasalar veri alndnda tek bir evren tarihi
mm knse, bclirlcnimlidir.
B-teorisi: Zam ann gem ediini ve gem i, imdi ve gelecek ayr216

minin sadece zam ana dair perspektifim izi yansttn savunan

bir teori.
Buyruksal iyilik: Bir X eylem i, kii kendi arzularndan bamsz
olarak X i yapm ak zorunda olduunda buyruksal iyidir.
D eflasyonum : O ntolojik sorularn (bkz.) itibari deerleriyle aln
m am as. belli bir dili benim sem enin faydallna ilikin sorular
olarak yeniden kurgulanm alar gerektii gr.
D uyguculuk: Ahlk yarglarnn, bir eylem in baz ikin zellikleri
ni betim lem ekten ok, sadece duygularm z yanstt gr.
Eilim teorisi: Bir ans teorisidir (bkz.); bu teoriye gre, verili ko
ullar iinde bir sonucun ans o koullarn sz konusu sonucu
retm e eilim i ya da tabiatndan oluur.
Erekselci argm an: M aksat nosyonundan medet uman bir Tanr ar
gm an. ki nem li biim i vardr: Doal (zellikle canl) nesne
lerle insan eserleri arasnda bir benzetm e yapan benzetm eci ar
gm an. Eer bir yaratc olm asayd, evrenin zelliklerinin haya
tn ortaya km as iin elzem olan deiim inin imknsz olaca
fikrine sarlan olaslk argman.
Erekselci aklam a: Bir eyi m aksadna, ilevine ya da hedefine g
re aklam a. rnein: Kilo verm ek iin kouyor, Kkn
kopm asn nlem ek iin d doku serttir .
G erekilik: Belli tr nerm eler asndan gerekilik, bu nerm e
lerin, bizim doru olup olm adklarm kefetm e yollarmzdan
bam sz olarak, dnya yle olduu iin doru olduunu savun
m ak anlam na gelir. (Ayrca bkz.: A ralk. Pozitivizm)
Geerlilik: Bir argm an, ancak ve ancak ncl(ler)nn doru olup
sonucunun yanl olm as mmkn deilse, geerlidir.
Grecilik: B ir nerm enin doruluunun balam a gre deitii g
r. M utlak doruluun reddi.
statistiksel olaslk: Bkz.: Rastlant.
izlem ek: F-tipi zellikler, ancak ve ancak iki ey G-tipi zelliklerin
de ayrtrlm adka F-tipi zelliklerine ayrlrlam yorsa (ya
217

da, alternatif olarak, bir ey G -tipi zelliklerinde deiiklik yap

makszn F-tipi zelliklerinde deiiklik yapam yorsa), G-tipi
zellikleri izliyor demektir. rnein, bir eylemin ahlki zellik
lerinin bazen o eylem in doal (yani, ahlki olmayan) zellikle
rini izledii sylenir.
K apal zaman: Zam an ancak ve ancak hem sonlu hem de ne ba
ne de sonu varsa kapaldr.
K ipsel gerekilik: teki olas dnyalarn (bkz.) aktel dnya ka
dar gerek ve som ut olduu retisi.
Kiisel aklam a: B ir failin niyetleri bakm ndan aklama.
K ozm olojik argman: T anrnn varoluuna ilikin bir argman (ya
da argm anlar); bu argm ann ncllerinden biri tipik olarak
belli tr eylerin var olmalar iin nedenlerinin olmas gerektii
nerm esi, bir dieri ise evrenin bu trden bir kendilik olduu
nermesidir. Zam ansa! argm an, evrenin bir balangcnn ol
duu nclnden hareket ederken, kipsel argman evrenin
olumsal (bkz.) olduu nclnden hareket eder. K ozm olojik ar
gm ann teki biim leri, srekli deitii gibi, evrenin belli bir
zelliine iaret eder ve bir eyin bu zelliin nedeni olmas ge
rektiini savunur.
Kukuculuk: B ir ey bilmenin (ya da daha dar anlam da, gsterm e
nin) mm kn olup olmad hakknda duyulan phe.
L ibertejan izm : Belirlenim ciliin (bkz.) yanl olduunu ve insan
faillerin yaptklarnn daha nceki olaylar tarafndan belirlen
mediini savunan bir tr badam azclk (bkz.).
M eta etik: Bazen buna ikinci dereceden etik de denir. Etik yargla
rn stats, ahlki deerlerin nesnel olup olm adklar, ahlki
zellikler ile doal zellikler arasndaki iliki gibi, etiin daha
ok teorik ynlerinin aratrlmas.
N edensel indirgemecilik: Bu kitapta, erekselci aklamann (bkz.)
dnyadaki nedensel ilikilere dikkat ekmenin bir yolu olduu
ve nedensel ilikilerin yokluunda, erekselci aklamann ge
ersiz olduu retisi.
218

N egatif zgrlk: Eer bir kstlamann yokluunda hareket ediyor

sak, negatif anlam da zgrz demektir, yle ki eylem lerim izi
belirleyen birincil olarak arzularm z ve inanlarmzdr. Badarcln belirlenim cilikle (bkz.) badatn savunduu bu an
lamda bir zgrlktr.
Olas dnya: Olas bir dnya eylerin olm u olabilm e biimidir.
Aktel dnya var olan ya da yle olan her eyi anlatr. Olas
dnyalarn tutarl kurgular gibi salt soyut tem siller mi yoksa
kendilerine gre var olan gerek eyler mi olduklar tartm a ko
nusudur. (Ayrca bkz.: Kipsel gerekilik)
O lum sal: B ir eyin varl, ancak ve ancak o eyin olm ayabilm esi
m m knse olum saldr. B ir nerm e ancak ve ancak yanl olabil
mesi m m knse olum sal olarak dorudur. (Ayrca bkz.: Zorun
luluk)
O lum slam a: H erhangi bir nermenin olum suzlam as o nerm e
nin ... deildir ibaresiyle bitm esiyle olur. Yamurun yad
doru deildir (ya da daha basite, Yamur yam yor) Ya
mur yayorun olum suzianm asdr.
O ntolojik argm an: Tanr fikrinin ieriinin (ya da Tanr tanm nn)
Tanrnn fiili olarak varln zorunlu kldn gsterm eye gay
ret eden bir Tanr argm an.
Ontolojik sorular: Belli tr kendiliklerin varlyla ilgili felsefi
zellik tayan genel sorular. rnek olarak, Fiziksel nesneler
var m dr? ya da Saylar var mdr som larm sayabiliriz.
Pozitivizm : Belli trden nerm eler asndan pozitivizm , bu ner
melerin gzlem lerim iz hakknda nerm eler olduklarn ya da
onlara indirgenebileceklerini savunur. (Ayrca bkz.: A ralk,
G erekilik)
Rastlant: Parann yaz gelmesi gibi, 1 ve 0 deerleriyle llen,
belli sonularn olm a ihtimali. 0 deeri olayn olam ayacan, 1
ise olm as gerektiini gsterir. (Bkz. Sklk teorisi ve Eilim te
orisi)
219

Sentetik: Bir nerm e, ancak ve ancak analitik (bkz.) deilse, sente

tiktir.
Sklk teorisi: Bir deiim teorisi (bkz.), buna gre, bir sonucun
ans o sonucun tespit edilm i belli bir dalm iindeki skln
dan baka bir ey deildir. (Ayrca bkz.: Eilim teorisi)
Tanmsal iyilik: B ir X eylem i, ancak ve ancak X i yapm ak y nin
iyiliine olacaksa ya da Y nin arzularn yerine getirecekse, Y
iin tanm layc olarak iyidir.
Teistik-olmayan din: B irT a n n mn varln ne srmeyen din.
Teizm: En asgari biim iyle, evrenin bir yaratcs olduu hipotezi.
Teizmin geleneksel biimi yaratcya her eye gc yeten, her
eyi bilen, kusursuz iyilik ve yardm severlik sfatlar da yakt
rr. Teistik sylem , teizmin doruluunu varsayan ya da varsayar
grnen nerm elerden oluur.
Temel deim ezler: Fizikte tem el bir rol oynayan ve btn zam an
larda ve btn yerlerde ayn kalan deerler. rnek olarak, k
hzm ve bir elektronun ykn verebiliriz.
Zorunlu: Bir nerm e ancak ve ancak y an lo lab ilm esi m m kn ol
m adnda zorunlu olarak doru olur. (Ayrca bkz.: Analitik.
Olum sal)

220

K ay n a k a

Adams, M.McC. vc Adams. R.M. (dcr.) (1990) The Problem o f Evil, Oxford: Oxford
University Press.
Augustine, St (398) Confessions, ev. R.S. Pinecoffin. Harmondsworth: Penguin. 1961.
Ayer, A.J. (1936) Language, Truth and Logic, London: Gollancz.
Barnes, J. (1972) The O ntological Argument, London: Macmillan.
Benn. P. (1993) My Own D eath', The Monist 76. s. 235-51.
Braithwaite, R.B. (1955) 'A n Em piricits's View o f the Nature of Religious B e lie f, ye
niden basm Mitchell (1971), s. 72-91.
Carnap. R. (1950) (Em piricism , Sem antics, and Ontology, yeniden basm P. Benacerraf
ve H. Putnam (dcr.), Philosophy o f M athematics. 2. bask. Cambridge: Cambridge
University Press. 1983, s. 241-57.
Charlton. W. (1970) A ristotles Physics Books I an d II. Oxford: Clarendon Press.
Craig, W.L. (1979) The Kalam Cosmological Argument. London: Macmillan.
(1980) The Cosmological Argument from Plato to Leibniz, London: Macmillan.
ye Smith. Q. (1993) Theism. Atheism and Big Bang Cosmology. Oxford: Claren
don Press.
Cupitt. D. (1976) The Leap o f Reason, London: SCM Press.
(1980) Taking Leave o f G od. London: SCM Press.
(1984) The Sea o f Faith, London: BBC Publicaitons.
(1995) The L ast Philosophy, London: SCM Press.
Davies, B. (1993) An Introduction to the Philosophy o f Religion, 2. bask, Oxford: Ox
ford University Press.
Davies, P.C.W. (1982) The Accidental Universe. Cambridge: Cambridge University
Press.
Dawkins. R. (1989) The Selfish Gene, 2. bask, Oxford: Oxford University Press.
Descartes, R. (1641) D iscourse on M ethod and M editations on First Philosophy, der.
Donald A. Cress, 3. bask Indianapolis: Hackett Publishing Company. 1993.
Dicker, G. ( 1993) Descartes: A n Analytical and Historical Introduction, Oxford: Oxford
University Press.
Feldman. F. (1991) (Som e Puzzles about the Evil o f D eath', Philosophical Review 100.
s. 205-27.
Frankcna, W.K. (1973) 'Is Morality Logically Dependent on Religion?, Helm (1981).
s. 14-33 iinde.
Gale. R.M. (1991) On the Nature and Existence o f God. New York: Cambridge Univer
sity Press.
Helm. P. (1988) Eternal God: A Study o f God w ith o ttffim e, Oxford: Clarendon Press.
Helm. P. (der.) (1981) Divine Commands and M orality, Oxford: Oxford University
Press.
Hick. S. vc McGill. A.C. (dcr.) ( 1968) The M any-faced Argument: Recent Slttdies on the

221

Ontological Argument fo r the Existence o f Cod. London: Macmillan.

Hume. D. (1777) Enquiry Concerning the Principles o f Morals, der. L.A. Selby-Bigge.
3. basky gzden geiren: P.H. Nidditch. Oxford: Clarendon Press. 1975.
(1779) Dialogues Concerning Natural Religion, der. J.C.A. Gaskin. Oxford: O x
ford University Press. 1993.
Kenny, A. (1979) The C o d o f the Philosophers. Oxford: Oxford University Press.
(1985) A Path from Rom e. Oxford: Oxford University Press.
Le Poidevin, R. (1991) Creation in a Closed Univers y a d a . Have Physicists Disproved
the Existence o f G od?'. Religious Studies 21, s. 39-48.
ve MacBeath, M.. (eds) (1993) The Philosophy o f Time. Oxford: Oxford Univer
sity Press.
Lear. J. (1988) Aristotle: The Desire to Understand, Cambridge: Cambridge University
Press.
Leibniz. GAV. (1697) On the Ultim ate Origination of T hings, G.W. Leibniz. Philosop
hical Writings iinde, der. G.H.R. Parkinson. London: J.M . Dent. 1973. s. 136-44.
Leslie. J. (1978) 'Efforts to explain all existence'. M ind 87, s. 181-94.
(1979) Value a nd Existence, Oxford: Blackwell.
(1989) Universes. New York: Roulledge.
Lewis. D. (1986) On the Plurality o f Worlds. Oxford: Blackwell.
Mackic. J.L. (1974) The Cement o f the Universe, Oxford: Clarendon Press.
(1977) Ethics: Inventing Right and Wrong, Harmondsworth: Penguin.
(1982) The M iracle o f Theism, Oxford: Oxford University Press.
Mcllor. D.H. (1969) 'G od and P robability'. Religious Studies 5, s. 223-34.
(1971) The M atter o f Chance. Cambridge: Cambridge University Press.
( 1981 ) Real Time, Cambridge: Cam bridge University Press.
Mitchell. B. (der.) (1971) The Philosophy o f Religion. O xford:O xford University Press.
(1973) The Justification o f Religious B elief, London:'M acmillan. Monod. J. (1970) Chance and Necessity, cv. Austryn Wainhouse. Glasgow: William
Collins. 1972.
Nagd. T. (1970) 'D ea th '. Nous 4. s. 73-80. Gzden geirilmi yeni basm. M ortal Q u
estions iinde. Cambridge: Cambridge University Press. 1979.
N ewon-Sm ith. W.H. (1980) t h e Structure o f Time. London: Routlcdge & Kegan Paul.
(1981) The Rationality o f Science. London: Routledge & Kegan Paul.
Pegi;, A.C. (der.) (1954) The Basic Writings o f Saint Thomas Aquinas, New York: Ran
dom House.
Philips, D.Z. (1965) The Concept o f Prayer. London: Routledge & Kegan Paul.
(1976) Religion Without E xplanation, Oxford: Basil Blackwell.
Planinga, A. (1974) The Nature o f Necessity, Oxford: Clarendon Press.
Read S. (1994) Thinking About Logic, Oxford: Oxford University Press.
Robison, J.A.T. (1963) Honest to God, London: SCM Press.
Row:. W.L. (1975) The Cosm ological Argument. Princeton: Princeton University Press.
(1978) Philosophy o f Religion: A n Introduction. Belmont: Wadsworth Publishing
Company.
Rubtn, D-H. (1990) Explaining Explanation. London: Routledge.
Russill. B. (1972) 'W hy I am not a C hristian'. Why I am not a Christian, and Other Esxivs iinde. London: G eorge Allen & Unwin. 1957.
Schhsingcr. G. (1984) Possible Worlds and the Mvsters of Existence'. Ratio 26, s. I-

1.
Smiti. Q. (1993) Language and Time. New York: Oxford University Press.

222

Sorabji. R. (1983) Time, Creation and the Continuum, London: Duckworth.

Storr, A. (1970) Human Aggression, Harntondsworth: Penguin.
Swinburne. R. (1979) The Existence o f God, Oxford: Clarendon Press.
Tredennick, H. ve Tarrant. H. (der.) (1993) Plato, The Last Days o f Socrates, Harmondswortli: Penguin.
van Fraasscn. B. (1980) The Scientific Image, Oxford: Clarendon Press.
Walton, K. (1978) Fearing Fictions, Journal o f Philosophy 65. s. 5-27.
(1978) How Close are Fictional Worlds lo the Real World?. Journal o f Aesthetics
and Art Criticism 37. s. 11-23.
Watson, G. (der.) (1978) Free Will, Oxford: Oxford University Press.

223

D izin

A
a priori 4 2 .4 3 .4 4 , 46
ac 139, 142, 149. 156, 157. 158.182
ac ekm e 33, 147, 140
aclar 138, 150,-151, 152
aclar hakl karma 153, 152
acy kmsemek 154
ak gemi, ak gelecek 2 0 1 ,2 0 2 ,2 0 5 ,
210,211

aklam a 7 7 .8 3
Adams, Marilyn McCord 159
Adams, Richard M crrihew 159
adanm a 172
ahlk 124, 125,128, 134
ahlk dili 171
ahlk yoksunluu 141
ahlki 105
ahlki aklama 28, 105, 111, 115
ahlki argman 120
ahlki bilgi 131
ahlki failler 105
ahlki failler yaratma arzusu 112
ahlki gerekilik 19, 128
ahlki grecilik 132, 134
ahlki hayat 26
ahlki ideal 134
ahlki nosyonlar 131
ahlki zellikler 129. 130
ahlki zerklik 134, 181
ahlki znelcilik 128, 129
ahlki psikolojim iz 131
ahlkn doas 120
ahlk ve din 18

224

akl 16
akl d inan 155
aklc 155
akll gzlem ciler 115
aktel dnya 52. 59, 6 1 .7 3 . 74, 81. 83,
98
aktel Tanr 59, 69
analitik 4 2 ,4 3 ,4 4
analitik dorular 55
analitik doruluk/yanllk 6 2 .6 4
Anglikan Kilisesi 3, 14, 25
Anselm . St. 15, 22. 54-59,64, 7 0 .7 1 .
194, Proslogion 5 1
anropik ilke 98, 99, 103
Aquinas, S. Thomas 49, 111, Summa
Theologie 103
aralk 165. 171, 189
argm an 85
Aristoteles 106, 107. 108, 112, 113, 116.
Physics 114
an axiarchism 116
ateist 16, 33, 3 4 .5 4 ,5 5 . 6 0 .6 3 ,6 4 , 82,
9 4 .9 6 . 100, 104. 105, 111, 112, 114,
115, 120. 1 2 8 .1 2 9 ,1 3 0 , 134,135, 136.
155, 156.168. 178i 213
ateist rahip 25
ateizm 13, 14, 17. 2 1 .2 4 .2 6 , 28, 33, 89.
122. 139, 164, 190, 199, 200
ateizm savunusu 19
ateizmden yana meta etik argm an 122
A-teorisi 201-207,210. 21T
atom-alt dzey 4 1 ,4 2
Augustine. St. 202. 214

Ayer. A.J. 197, Language. Truth and

Logic 185
ayna-imgesi 206. 207

195, 196
oulculuk 131. 132. 133
okkltiirl 14

Bacon. Francis, Ateizm Hakknda 119

badarclk 146. 148, 149, 153, 158
badam azclk 146, 151.158
bar 131
Barnes. Jonathan 7 1
belirlenimcilik 19, 146, 149. 150. 151.
158
belirlenimli ve belirlenmiiz evrenler 144
Benacerraf. P. 197
bencil gen hipotezi 108. 113, 115
Benn, Piers 214
benzetmeden gelen 89
benzetmeye aide 89
Big Bang 34 35, 3 7 ,4 2
bilim 23
bilim felsefesi 29, 164. 168. 183
bilimin ilerlemesi 87
bilimsel gerekilik 164. 168
bilin 106
bilinlilik 111
bilinemezci 14, 177. 178
birj;ey niin var olur? 154
Bradley. F. H. 24
Braithwaite. Richard 184
Britanya 14
B rief Encounter 175
B-teorisi 2 0 3 .2 0 4 ,2 0 5 . 208, 211. 212
Budizm 24
buras 2 0 1 .2 1 3
byklk nosyonu 5 5 ,5 6 . 60

daha by tasavvur edilem eyen 54

Dante. Inferno 203
D arwin 87
Danvinci evrim teorisi 106
Davies. Brian 48. 102. 136
Davies. P.C.W. 71, 116
Dawkins, Richard Mb. Bencil Gen 107.

c-
canllar 33
Cam ap. Rudolf 29. 186. 187. 188. 189.
190, 191, 192, 193. 194. 196, 197
cehennem 169.203
cehenneme giden 147
cennet 169
Clcanthes 101
Craig, William Lane 49
Cupitt, Don 20. 2 5 ,2 6 . 137. 169. 171.
184. Taking Leave o f G od (1980) 170
armha gerilm e 172
ereve 187. 188. 190, 191, 193. 194.
FSN/Alcian

110
de trop 22, 74
deflasyonizm 185. 186. 188. 191. 190.
192. 194. 197
deiim 140. 204
Demea 101
deneyim 207
Descartes 2 2 ,9 8 . 140, 195, 197
Dickens 171,174
Dicker, Georges 198
dierkm davran 106. 108
dilbilim teorisi 66
din 15. 19.21-26. 132, 172, 178. 179.
181-183.213
din felsefesi 18 ,2 0 ,2 1
din kart 20
din nedir? 24
dine saygszlk 14, 15
dinin kalcl 181
dinler 132
dinsel dil 25, 183
dinsel inan dorulanabilir mi? 15
dinsel pratik 177, 178, 179
dinsel sylem 172. 173
dinsel yazlar vc trenler 180
dinsiz 26
dsal akldlk 155
dsal sorular 186. 193
DNA 107
doa yasalar 28, 104. 105, 115
doal ayklama yoluyla evrim 87
doal ayklanma 100
doal eilim teorisi 95. 96, 101
doal felaketler 138, 140, 141
doutan 129
Dostoycvski, K aram azof Kardeler 199
dua 172

225

duyguculk (em a tn ism ) 130

duygular 172, 173. 174. 176, 177. 178.
179
duyu organlar 88
dnya 52
dnya niin vardr? 26

E
eilim teorisi 100
emsaller 69
emsallerim 68
enform alif 83
enformatiflik 75
epistemolojik aralk 166
erdemli eylem ler 148
erdemli hayatlar 141
ereksel (leleolojik) argm an 86
ereksel aklama 78, 79, 109, I I I . 113
ereksel argm an 27. 85-97. 101, 157
ereksellik 19, 106, 112
etik 120,121, 128. 129. 136
evren 2 6 .2 7 , 33 -3 7 ,3 9 , 4 0 .4 1 ,7 7 . 104,
105. 132
evrenin balangc 46
evrenin olumsall 51
evrenin varoluu 7 2 ,7 3 , 7 7 .7 8 .8 0 , 82,
8 3,8 4
evrenin yasalar 93
evrim 131
eylem 121. 128. 129. 145
eylemler 152
Eyp'n Kitab 138

F
farkl ideolojiler 132
Feldman. Fred 214
felssfe 2 1 ,2 2 ,2 3 .2 4
felsfe tarihi 140
felssfeciler 14, 188
fikh 57
fizit 42
fizil yasalar 92
fizililer 146, 164
fziisel nesneler 140
fizitsel olarak olas dnyalar 52
Frajkena, William 137
Frassen, Bas van 184

126

G
Gale. Richard 159
Gadi 67
Gaskin, J.C.A. 101
Gaunilo 56
gem i 202
gemi olgular 201
gem i, imdi ve gelecek 203, 205
gelecek 202
gen 107. 108. 109
gen bencillii yasas 107
gerek 189
gerekiler 188, 164. 165,190
gereklik 66. 67, 196
gz 86, 87, 100
gzlem 98
grotesk bir teizm 70
gl antropik ilke 103, 104
gnah karm a 172
Gne Sistemi 86

II
hakka giden 148
hayal gc 180
hayat 33
hayatn evrimi 34Helm, Paul 136, 198
Henry, Kral VIII. 13
Hick, John 71
hipotez 97
Hristiyan din felsefesi 15
Hristiyan inanlar 14
Hristiyan Kilisesi 16
Hrisiyanlar 119, 120. 170
Hristiyanlk 24. 26, 172
Hitchcock, Sapk 173
Hitler rejiminin soykrm 152
H olocaus2IO . 211
hogr 16
Hume. David 8 6 .8 7 , 101. 102. 112, 136,
159, Dialogues C ancem ing Natural
Religion 157

I-
n dalga ve parack modelleri 165
ibadet 172
ibadet ve dua 179
isel akldlk 155
isel sorular 186. 188, 193, 194

iki tr ateizm 28
ilahi bak as 154, 155
ilahi takdir 142
ilk neden 3 4-37.41. 4 7 ,4 8 . O, 7 7 ,8 1 . 83
ilk ncl 3 0 .4 1 ,4 2 ,4 5 .4 6 .4 7
imknsz varlk 68
inan 22, 120. 153
inansz din 183
ncil 177. 190
indirgemeci 87
ngiliz Katoliklii 13
ngiltere 13. 14
insan 105
insan doas 144
insan eylem leri 142. 147
insan zgrl 149. 150, 151, 153, 154
insan zlm 143
insani bak as 151, 154
insani ktlk sorunu 141
intihar 128
ipso fa r lo 73
irade zgrl 28
irrasyonel 155. 156
sa 120
sann gm lm esi 172
slm 15, 24. 119
spanya Engizisyonu 152
istatistik 85
istatistiksel olaslk 93
iyi 28, 124, 125, 126, 142. 143, 148, 149
iyi ve kt 122
iyilik 123

K
kadercilik 25
Kalvinizm 25
Kant 44
kapal gem i 201
kapal gem i, ak gelecek 205
kapal zam an model 3 9 ,3 8 ,4 0
karton 88. 98
K atolik 13. 14

kendilik 196
kendini inandrma 178, 179, 181, 182
Kenny, Anthony, 4 Patl fro m Rome. The
God o f the Philnsophers 177
kipsel argm an 4 1 ,4 7
kipsel ateist argman 6 2 .6 4
kipsel gerek 69. 70

kipsel gereki teori 74

kipsel gerekilik 67. 94
kipsel kozmolojik argm an 40. 81
kipsel ontolojik argm an 60. 62
kiisel aklama 7 8 ,8 2 . 84
kodlanm biim 170
komnyon ayini 177
korkuya dayal bir ahlk 134
kozmolojik 85
kozmolojik argman 2 7 .3 4 -3 6 , 3 9 .4 4 ,
90, 101
ktln srp gitm esi 141
ktlk sorunu 18.28, 135. 138-140. 142.
152-157. 163. 181
K uran 190
kurgu 173, 174. 176. 180. 181. 183. 193
kurgusal 171. 172. 175, 178. 179. 182
kurgusal nesneler 20
Kurgusal Tanr 58
kurmaca 173
kusursuz iyi 139

L
Lear. Jonathan 116
Leibniz 50. 51. M ontdology 72
Leslie. John 116
Lewis, David 71, 84
liberteryanizm 146. 147, 151, 152
Lucretius, de R enim Natura 206

M
MacBeath, Murray 214
Mackie, John 71. 8 4 .1 0 2 , 116, 124, 126.
136
maksat 85
m aksat nosyonu 87
maksatl ilikiler 112, 113
m aksatllk 110. I II
M arlowe, D octor Fausus 163
Mary, 1. 152
M cGill. A.C. 71
mecazi 25
Mcllor, D.H. 102
Mellor, Hugh 214
m eseller 172
metaetik KS0. 121
m etaelik argman 126. 127, 135
m etafizik 18-24. 2 6 ,2 9 . 9 3 ,2 1 3 .2 1 4
m etafizik din 25

227

metafizik olmayan din 2 4 .2 5 ,2 6

m etafizik Tanr 26
metafiziki 189
metaforik 25
M idttlemael 193, 195. 196
Minotaur 67
m it 170
M itchell. Basil 159
modalit 19
m odem fizik 41
M onod. Jacques. Rastlant ve Zorunluluk

11
Musevilik 24
mutlak ahlki hakikatler 132
m min 134. 180
Mslman cemaati 14

N
Nagel, Thomas 214
Napolyon 67
nedenler 75. 80
nedensel aklama 1 9 .7 5 .7 6 . 79, 82-84,
109.114
nedensel genellem eler 77
nedensel indirgcmccilik 110-113. 115
nedensel vekil 113. 114
nedensellik 78, 85. 110
nedensellik ve zaman 19
neden-sonu ilikisi 4 5 ,4 7
negatif zgrlk 145
nesne 100
Newton-Smith. W.H. 49. 184
Nidditch. P.H. 136
Nightingale. Florence 85
Nikclcby. Nicholas 67
niyet nosyonu 79
niyetler 80. 82
ntronlar 165. 166. 189. 192
ntronlar var mdr? 164

o-
olabilirlik 51
olabilirlik ve zorunluluk 19
olas dnyalar 5 1 -5 4 .5 8 .6 5 ,6 7 .6 9 -7 4
olas evrenler 94
olaslk 19, 88. 93
olaslk nosyonu 82
olaslk 8 9 .9 0 ,9 1
olaslk ereksel argman 89. 101

228

olumsal (contingent) 40. 42. 84

olumsal olgu 81. 82
olumsaldan kan argman 41
olumsallk 51. 90
ontoloji 20
ontolojik argman 2 7 ,5 4 . 55
ontolojik otorite 195
ontolojik sorular 185, 186
otomat 143. 149. 150. 151, 158
otorite 134
lm 27. 29, 199. 200. 205-209, 2 12
lm korkusu 200. 206, 212
lmden sonra hayat 2 9 ,2 0 0
lmszlk 210, 212
teki dnyalar 67
zerk ahlk 136
zerk birey 134
zerklik 131, 134, 136, 182
zgr insan eylemi 153
zgr irade 140, 141. 142. 149
zgrlk 148
zgrlk kavray 145
znel idealistler 188
zynetim 134

P
Paley, William 86'
Parkinson, G.H.R. 50
Pegis, Anton C. 49
Philips, D.Z. 184
Philo 101
Planinga, Alvin 71
Platon 123. 124. 125, 126. 136,
Euthyphro 121
P laton'un amaz 131
Poidevin. Robin Le 49, 214
Polkinghom . John 16
pozitivizm 166. 167. 169, 170. 171. 183.
189
Pumam. H. 197

R
radikal teolog 26. 172
radikal teoloji 20. 168. 169. 171. 183
Read, Stephen 7 1
realist olm ayan 29
Robinson, John Piskopos 25
Rowe. William L .4 9 , 71. 102
Ruben. David-Hillcl 84

ruhun lm szl 200

Russell. Berlrand. Niin Hristiyan
deilim ?" 122

s-
sanki-acma 175
sanki-endie 175
sanki-korku 175
sanki-znt 175
Sapk 174
saylar 196
saylar sistemi 187. 189
Schlesinger. George 84
Sclby-Bigge. L.A. 136
sentetik a p riori 44
Shakespeare. William, Kral Lear 33
Shelley, Ozym andias 210
sklk teorisi 93. 94, 95, 101
simge 170
simgesel 25
Smith, Q uentin 49, 214
sonsuz gem i model 38. 3 9 ,4 0
Sorabji. Richard 214
Stalin 152
Storr. Anthony, 148, nsann Saldrganl
143
-Swinbumc. Richard 16.5 0 , 78. 84, 79.
99. 100, 102, 159, T a n n n n Varl 78
ans 91, 93-97, 100, 104, 143
eylerin gereklii 188

T
tahayyl edilen evrenler 94
Tann 13,26, 27, 3 9 ,5 4 ,5 5 ,5 8 .5 9 .6 0 ,
6 1 .7 9
Tann acy engellem iyorsa 153
Tanr ahlki olarak tarafsz 133
Tann argman 35
Tann bizden iyi olan vapmamz ister
123
Tann byle em retm itir 133
Tann fikri 65, 69, 169. 194
Tann hakknda 25, 46, 86
Tann ile etik 121
Tnn iyidir 122, 123. 126, 127. 190
Tann kavram 196
Tann kavramn anlam ak 194
Tann kelam 29
Tanr szc 66. 170

Tann temsili 57
Tann terimi 190. 192
Tanr var mdr? 191. 196
Tann var m dr? sorusu 186, 190. 192
Tanr vardr 62. 63, 64, 65. 66. 69
Tann vardr yant 190
Tanr ve ahlk 119
Tann yoktur 63, 163
T anr'dan bam sz 127
T ann'nn anlam 70
T ann'ntn dnya tasanm buysa 134
T annnn em irleri 133
Tanr'n E ype syledikleri 139
T ann'nn inayeti 152
T ann'nn iradesi 125, 126, 136
T ann'nn ileri 78
T annnn iyicillii 105, 158
T ann'nn iyilii 131
T annnn kendisi 169
T ann'nn plan 143
T ann'nn rol 130
T ann'nn takdiri 141
T ann'nn tanm 54, 62
T ann'ntn tasarm 115
T ann'nn var olduu 90, 96
T annnn var olduuna inanmak 90
T ann'nn var olm a ans 97
T ann'nn var olm ad 96
T ann'nn varl 17, 18, 62, 140, 197
T ann'nn varoluu 14, 28. 120
T ann'nn zihni 139
T annya bavurm adan 130
T ann'ya bavurm ak 125
T an n 'y a gven 153
T an n 'y a inanm a 153
T annya itaat 133
T ann'y temel alan ahlk 114
tasanm 98
tasanm iaretleri 86
tefekkr 172
teist 21. 63-69, 75. 78. 82. 100, 104, 114,
115, 120, 121, 126. 131, 132, 139-142,
147-152, 154- 168,200
teist dinler 29
leistik 24! 182
teistik ereve 190, 194
leistik dil 169
teistik tm celer 171
teizm 19. 22-28, 34. 35. 70. 72. 74, 79,

229

8 6 .8 9 -9 1 .9 6 , 97. 105, 112. 121-125,

128. 129, 134-136, 138, 153, 158, 159.
163, 178. 183, 190. 199
leizmin argmanlar 26
U'los 86
semel kozmolojik argman 35
temsil 5 7 ,5 8
teolojik aralk 169. 181. 182
teolojik gerekiliin reddi 213
teolojik gerekilik 168. 169
teolojik pozitivizm 169
teolojik tmceler 191
teoriler 165, 166, 169
toplumsal 129
tmevarmsa! karm 44

U
uzay 2 0 1 .2 0 4
uzay ve zaman 140

V
vahiy 2 2 ,8 6
vahi davran 143
var olmak 197
var olmamak 27
varolu sorunu 186
vuku bulan olaylar 80
vuku bulan zihinsel olaylar 79

W
Walton, Kendall 175, 176. 178, 179, 184
Watson. Gary 159
Wilde, Oscar GUI ve Blbl 21

Y
Yahudi 119
yanl eylem ler 135
yapnt ile yaratm a 89
yapnu eyler 88
yaratc 9 6 ,9 7
yasalar arkaplan 83

z
zaman
zaman
zaman
zaman
zaman
zaman

230

2 0 0 ,2 0 1 ,2 0 4 .2 0 5 ,2 0 7 . 212, 213
iinde var olan 195, 196
iinde var olmak 197
teorisi 2 0 1 ,2 1 3
ve benlik 20
ve mekn 6 7 .6 8

zam ann ak 202

zamansal argman 41
zamansa! kozmolojik argman 37. 3 9 .4 5 ,
47
zayf antropik ilke 9 8 ,9 9 . 100, 103
zihin 5 5 .5 6 .5 8 , 195
zihinsel 57
zorunlu bir Tanr 6 8 ,6 9
zorunlu bir varlk 68
zorunlu doru/yanl 62
zorunlu doruluk/yanllk 64
zorunlu olgu 81, 82
zorunluluk 4 7 ,5 1 .6 6 .6 7 . 70

Michael Lwy

Dnyay Deitirmek zerine

K A R L M A R X 'T A N W A LTER B E N J A M IN E
S Y A S E T F E L S E F E S D E N E M E L E R
n c e lfn n 't r v : Yavuz A lo g a n l2 5 8 s a y fa flS B N 9 7 5 -5 3 9 -/'W -J

M arksizm bug n lerd e ska sylendii gibi kesinlikle ld m ? D alan

D ou B loku so sy alist m iydi? retenlerin retim srecinin efendisi olduu:
en g en i ekon o m ik , toplum sal ve siyasal dem okrasiyi tem el alan; cin siy et
i, etnik, siyasal s m r ve basklardan kurtulm u bir toplum zlem i ku
runtu m u y d u ? E ko n o m istlerin, ideologlarn, iadam larnn ve m edyann id
dia ettii gibi kapitalizm den baka alternatif kalm am m d r a n k ? Yoksa
M ark s izm i eletirm eye ve yenilem eye tam tersi bir noktadan; M arksizm in.
e n d striy el kap italizm m odelinin tem ellerinden yeterince rad ik al biim de
kopm ad n o k tasn d an yeniden mi balam al?
Bu ve benzeri so ru lara yant arayan Lwy, M arksizm , burjuva uygarln
d an k o p uunu radikal letim ek iin, ada toplum sal hareketlerin ortaya
k ard eko lo ji ve fem inizm gibi teorik ve pratik kar klar btnletireb ilm elid ir d iy o r ve M a rx 'm 1843'te sylediini tekrarlyor: im di her
zam an k in d en d ah a o k var olan her eyin acm asz eletirm eni olm al
y z . L w y 'y e gre, kurulu dzenin 'm o d e rn ist' m azeretlerini, kapitalist
p iyasay y a d a bro k ratik despotizm i m erulatran 'g e r e k i' s y lem leri
ni reddederek, 'u m u t ilk esini; yani kullanm deerini ve dem okratik plan
lam ay, y en ilen eb ilen enerji kaynaklarn ve ekolojik retim i, rk ve cin si
yet eitli in i, zg r insanlar topluluunu ve uluslararas dayanm ay tem el
alan b ir d u ru n oktas ina etm eliyiz.
B rokratik rejim lerin kom nizm ve sosyalizm adna iledikleri su lar so s
y alizm fikrini derin d en yaralam olsa da, zgr ve eitliki b ir toplum ,
to plum sal v e ek o n o m ik dem okrasi, doann korunm as, zynetim ve aa
dan den etim zlem leri insanlarda yok edilem eyecek bir biim de kk sa l
m tr. inde b u lu n d uum uz kriz durum unda pek ok sosyalistin yaad
ideolojik kafa k arkln liberalizm e, bireycilie ve pozitivizm e k ap l
m adan am ak m m kndr.
B ir siy aset felsefesi olarak M arksizm in tarihiyle ilgili m akalelerin yer al
d bu k itap , siyaseti sadece iktidar ve devletle ilgili so ru lar olarak ele al
m y o r F elsefeye, M a rx 'in ded i i gibi D nyay yorum lam aktan o k d n
yay d e itirm ey i am alayan b ir siyaset felsefesi olarak bakyor. M arx,
E ngels ve onlar izleyen L enin. L uxem burg, L ukcs. G ram sci, M arcuse ve
B e n ja m in deki siy asal/entelektel evrim in ortk baz noktalar zerinde
y o unlayor: R o m antik/devrim ci boyut, toplum sal gerekilie diyalektik
yak lam ve topyac bir ufuk...
H l d e itirm e um udunu tayanlara...

Crispin Sartvvell

Edepsizlik, Anari
ve Gereklik
hlccl'nc-cv AKtth Y lm n zil9 l sayfallSBN 9 7 5 o J 9 -2 -t> 9

Pltondan beri felsefe, hakikati gereklik yerine kavram larda aram ay se

m i; k av ram lar d nyasnn o tasarlanm cazibesi karsnda, dnyevi olan
daim a y etersiz grlm tr. Sonu; kendi bedeninden, duygularndan k a
m aya, arn m ay a alan ve durm akszn kavram larn saf, renksiz, kokusuz,
ideal gzelli in e erim ek iin didinen m odem insandr.
S artw ell. E depsizlik, A n a ri ve G ereklik'ic felsefenin soyut, steril dn y a
snd an , aclan ve k t l k leriy le hayatn plak gerekliine aldm zda
nelerin olacan g steriy o r b ize. A lk olm adm z kiisel bir dille enlik ve aka; elb ette nefret ve l m e, ksaca hayata aryor bizi, hem de niversite krs s n d en , felsefenin sayfalar arasndan...
S a rtu e ll tezlerini N ietzsche, H avel, H eidegger ve B ataille'n grleriyle
harm anlyor; A m erikan y erlileri ve U zakdou'nun geleneklerine kulak v e
riyor. O n a gre, tm ahlki d e erler olm as gerekeni anlatr, olann eksik
var old u u n u syler, gerek li i inkr eder. hlal ise yaam aya ev e t d e
m ektir. nk yaad m z g nahlarm zla, sularm zla, k o rk u larm zla,
aclarm zla anlarz. D nya erd em ve gzellik kadar sidik, bok v nefretle
birlikte vardr. A k k ad ar nefret de hayatn gereidir; olduu gibi olum lanm ay a ve sonuna k ad ar y aan m ay a layktr.
S aruvell edepsizlii savunuyor. O n a g re, her ed ep siz sz ya d a fiil b ed e
ni a rtn r. O ysa uygarlk ad na beden m en edilm i, bastrlm tr, doal
kok u lar parfm lere b oulm u, faaliyeti kapal odalara hapsedilm itir.
U y g ar insan snrlln in k r ed erek, lm nden, duygularndan, k sa
cas k en d in d en utanan insana dnm tr.
H ayatm z bylesine kitley en aralardan biri olan devlet ise hem yalan
hem d e yalancdr. G c n ve lm n rgtlenm i etesidir. D evletin yasa
ve k u ru m la n grtlam za d ay anm p o sta llan gizlem ek iin incelikle i
lenm i g z balardr. A rtk p ost-totaliter sistem lerde tem el alm a
ezen/ezilen arasn d a deildir. Tek tek h er insim hem ezen hem de ezilendir;
kii sistem in hem kurban hem de p ay an d as" olm utur. ktidar tek tek
herk esin iinden geerek r lm , kii kendisi tarafndan ezilm ey e b ala
m tr...
Sartw ell kavram lara ve ciddiyete saldrd bu p rovokatif kitabnda bizi
edep sizli e v e o y u n a yani h ayata aryor...
C eh en n em e vg iiden tesine gem ek isleyenlere...

Der.: G. Robinson & J. Rundell

Tahayyl Gcn
Yeniden Dnmek
K L T R V E Y A R A T IC IL IK
Incciem d ev.: Erturut B uerl28! sayftlSBN 975-339-222-X

G nm z d n ce dnyasn biim lendiren m o d em ve p o sm o d em , bilim

ve topya, ilerlem e ve k yam et, akl ve tahayyl g c gibi, genellikle ge
rilim li b ir tarzda birbirine gnderm e yapan kavram ve d n ce km eleri
d layc ve k ty aslan am az ikilikler m idir, y oksa birbirini besleyen d iy alek
tik iftle r m i? Yoksa d ah a te bir m analar n var?
C evap verm ek zordur. stelik hepsinin doum tarihleri, direnleri, yaygn
lk d ereceleri de b ir deil. A kl ve tahayyl gc tartm as A ntik Y unan'a
( zellikle A risto y a) k ad ar gtrlebilir, am a dnce d nyasnn tem el
m o tiflerinden biri olm ak iin A ydnlanm a'y ve K a n t bekleyecektir. "ler
lem e A ydnlam ann ocu u d u r am a "k y am et , tarih verilem eyecek ka
d a r eski d insel k o zm o lo jilere aittir; so n rak iler iin m odel tekil edebilecek
b ir k yam eti tah ay y l ise M ilata, Pam oslu Y uhannaya k ad ar gtrlebilir. O tu h af ism inin de iaret ettii gibi p o stm odern , gnm zn en
son im alatlarndandr, a m a m o d em "e drt-be yzyllk bir m r biilebilir. V esaire...
B u k arm aad a g rece tereddtsz bir ekilde ne srlebilecek olgu, tm
bu gerilim li iftlerin A ydnlanm a ve rom antizm arasndaki tartm ada taze
b ir soluk b u lduu ve gnm z dnyasn biim lendirecek b ir m ecraya k a
vutuudur.
B urada A ydnlanm a ak ln ", rom antizm tahayyl gc nn m ilitanln
stlenm i gibidir. E linizdeki kitaba esin kayna oluturan tahayyl gc
n yeniden d nm ek ihtiyac, bu erevede z u h u r eder.
M odernlik kendini tanm ak, anlam ak, am ak istiyorsa, ak l ve "tahayyl
gc ile hesabn kapatm ak durum undadr. A m a bundan da nce, bu he
sab kapatm ak ne dem ektir? M evcudun, reel"in adn koym ak m - k i bu
rada bile ihtilafl, taban tabana zt yorum lar v a r-, akl tahttan indirip yerine
tahayyl gcn geirm ek m i, h e r ikisine snrlar netlem i ayr hkm
ranlk sahalar vem ck m i, y a da ne? D ahas, kaderin cilvesi bu ya, ilk etap
ta zm lem e m i esas alnacak, tahayyl m ?
Peki, ne t r b ir m o d ern lik yaad epeyce tartm al olan, ak la her zam an
D evlet", tahayyl gcne ise o lsa o lsa bir D evlet S an ats" olarak dav
ranm b ir k lt r toplum u leinde bu ne lde"baarlabilir?
E linizdeki kitap farkl teorik k atm anlarda byle bir h esap lam ay a yer a
m ak iin derlenm i.
A dndan d a anlalaca gibi nehrin te yakasnda, tahayyl gc yakasn
d a otu ran lara sz veriyor.

Joel Kovel

Arzu a
R A D K A L B R P S K A N A L S T N G Z L E M L E R
InccIt'mclevirc. Fer m Lekesizdim -A bdullah Ylmaz/352 say fu l ISBN 975-539-195-9

Arzu brokrasiyi yenebilir mi? Arzu bizi zgrletirebilir mi? Marksizmin arzuyu sahiplenmesi mmkn mdr? Marksizmin ilkeleriyle
badaan bir psikanaliik terapi olabilir mi?
Bu sorulara yant ararken cilller dolusu teori retilebilir. Kovel. eliniz
deki alakgnll, ama ayn zamanda kendine zg kayglar olan bu
kitapta yukardaki sorular yanulamaya alrken psikiyatri ve psika
nalizdeki ana meseleleri radikal toplumsal dnce asndan yeniden
kurgulayp teori ile praksisi bir araya getirmeyi deniyor.
Anarist bir Marksist olduunu, kapitalizmin ykclna kar tek al
ternatifin zgrlk bir sosyalizm olduunu syleyen Kovel daha n
ce yaymladmz Tarih ve Tin adl kitabnda "tinsellik sorununu din
d bir erevede gelitirme projesiyle hayran okurlar edinmiti.
Arzu anda ise daha iyi bir dnya umudunu smsk tuttuu elle
rini hi gevetmeden, arzunun peinde bir yolculua kyor. Bindi
i tren, brokratik kurumlara hapsedilmi olan psikiyatri: yo.l arkada
larysa patoloji kayna kapitalist kltrden mustarip "hasta tabir edi
len kiiler. Kovel, yolculuunda arzunun nesnelerini, ocuklua uza
nan ve bilinalttndan frlayp gelen patoloji kaynaklarn aratryor.
Ele ald kiilerin somut yaamlar, korkulan ve arzularna eilirken,
onlar biimlendiren kapitalist kltre, medyaya, i ilikilerine, aileye,
aka ve para hrsna dair radikal grler retiyor. Hem de yukandan
bakan kiiler-st" psikiyatrisi kandrmacasma bir an bile yenik d
meden, ekmek kaps ve yaam biimi olan psikiyatriyi dc, kendisini
de ameliyat masasna yatryor. Kovel, hayal gcm tarihsel bir kuv
vet olarak ok nemli bir yere koyuyorum; nk doruluu, teoriyi
organik bir biimde praksise temellendirmcye alan bir sylem ha
yal gcne dayal bir yetkinletirmeden kanamaz diyor.
Psikiyatri, u an geldii noktada, kapitalist tahakkmn bir olumlaycs, bireyciliin manifestosudur. Kapitalizm, hastanelerin duvarlar fa
yans kapl, demir kapl hcrelerinde toplumun zihin saln koru
duunu iddia ediyor. Arzu a, yazarnn ve okura ok tandk gele
cek "hastalannn azndan bu patoloji dzenine kar kan bir kitap.
Foucault'nun dcli"lerinin gnmzde hangi ilerde alp hangi ko
ullarda yaadn merak edenlere...

Joel Kovel

Tarih ve Tin
ZGRLEME FELSEFES ZERNE BR NCELEME
ncelem e/ er.. H akan PekineV325 soyfailSB N 975-539-066-9

Tam bir kuatlmlk altnda yayoruz. Bir yandan kapitalizm doay ve

her trl aknlk imknn tahrip edip ruhumuzu da satla kararak bizi
her gn kuruna diziyor, te yandan hl kalpsiz bir dnyann kalbi" ol
duu zannedilen din ok gl bir cazibe merkezi olarak yeniden ne k
yor. zgrlmz, yani insanlmz her an biraz daha eksiliyor, bir ta
hakkmden bir bakasnn kucana koup duruyoruz. Modem toplumlarda zgrleme vaadinin taycs olan sosyalizm ise ekonomizm ve kartez
yen rasyonalizme tabi olup tinsel potansiyelini ve dolaysyla, insanlar se
ferber etme gcn yitirdi. Bedelini aktan, iirden, oyun ve kahkahadan
yoksun hayatlar yaayarak dyoruz!
Joel Kovel "tin ve ruh" kavramlarnn insann zgrlemesi iin sunduk
lar imknlar enine boyuna inceledii bu kitabnda hem kapitalizmin hem
de Yahudilik, Hristiyanlk, Budaclk gibi kurumlam dinlerin gl bir
eletirisini sunuyor. Yazar, kitab aslen Hegelin balatt ve Marx, Nietzsehe, Freud, Kafka ve Heideggerin eitli biimlerde srdrm olduk
lar tinsellik sorununu dind bir erevede gelitirme" projesinin srdrcs olarak tasarlam. Tini cisimsiz bir tz olarak grmyor; ona gre
tin, kkleri insann toplum-ncesi doasnda, varln plazmasnda olan;
ama tezahrleri her zaman tarihe baml olan bir iliki biimi. Verili dn
yann reddi ve her trl tahakkmn eletirisi zerinde temellenen tini ta
nmlayan edim, benliin tesine geip tckinin tm farkll iinde lannmasfdr. Bu anlamda da tinsellik dinsel retilerden ok daha fazla e
yi ierir. nsan varoluunun her alannda; cinsellikte, siyasette, gndelik fa
aliyetlerde ve doada tinsel imknlar vardr. Ama Egosal, yani tekini ta
nmaktan aciz bir varlk kipi etrafnda rgtlenmi olan kapitalizm, anlam
l yaamn benliin maksimizasyonu olduunu telkin ederek bu imknlar
tahakkm altna alr. Yazara gre, tinsellii bu cendereden sadece yeniden
tanmlanmas gereken bir sosyalizm projesi kurtarabilir. Bu proje de kk
lerini Stalin, Mao gibi sosyalizm adna, tinselliin nkoulu olan zgrl
boanlarda deil; gerek devrimcinin olaanst bir sevme yeteneine
sahip olmas gerektiinde srar eden Che gibilerde bulacaktr.
Tarih ve Tin zor deil zorlu" bir kitap. Tindcrvuzaklann modem/postmodem toplumlarda ya zgrlksz ya da ruhsuz" hayatlar yaama k
mazn amak isteyen ve dnmekten korkmayan ciddi okura byk bir
heyecan vereceini sanyoruz.

Ren Lourau

Bilinaltnda Devlet
neetem eteviren: Ik Ergdcnl226 sayftllSBN V75-53V-341-2

Kreselleme, iktisadi ve ekolojik boyutlarnn yan sra, ncelikle, devle

tin kresellemesidir. Devletsiz toplumlarn neredeyse hi kalmad bir
ada, devlet her yerde hazr ve nazr olmasn, esasen bilinalmzdaki
varlna borludur.
Yirminci yzyl tarihini, devlet yandalarnn olduu kadar devlet kartla
rnn da kurduu devletlerin tarihi olarak okuyorsak bugn, Ren Louraunun B ilin a ltn d a D e v le t'm m bize syleyebilecei ok ey var de
mektir. Devletin kresellemesini, devlet-kart ve ar sol bir noktadan
deerlendiren Lourau, bu erken dnem kitabnda gnmz dnyasn ay
dnlatan kehanetler ileri srmektedir.
Calvin'in Reform hareketinden Fransz Devrimi ve Ekim Devrimi'ne uza
nan bir izgide kurumlatnc hareketlerin haritasn karan Lourau, tm
bu hareketlerin devleti nasl salamlatrdklarn ve kendi sollann nasl
sen bir ekilde ezdiklerini anlatmaktadr. Kurumlatnc hareketlerin ka
nlmaz yazgsdr bu. Sonuta glenen her zaman kurumdur, kurulu d
zendir, devlenir. Ve, szmona demokratik parlamento oyunlarnda yer
alan "sol" da tpk sa gibi devleti sylemi retmektedir, te, B ilinaltn
da D evlet, devletin varlk koulunda zellikle solun oynad rol zm
leyen, kurum kart hareketlerin nasl olup da kurum yaratc bir noktaya
dtklerini aydnlatan bir eser.
Lourau. gnmzde sistemin tkanma noktalarnda sk sk bavurulan tek
nokrat tipini de zmlemektedir. Bu tipin Hitler Almanyas'nda grlen
ilk rneklerinden yola karak Amerika'daki New Deal, SSCB ve Fran
sadaki planlamaclk dnemlerini inceleyen Lourau, szmona tarafsz,
partisiz teknokratlarn devletin bekasnda oynadklar rol tarihsel (emelle
riyle gzler nne sermekledir. Politikann ve politikacnn da, ister sac
olsun ister solcu, devlet iin vazgeilmez nemini anlarz sayfalar arasn
daki yolculuumuz srdke. Politika ve politikac, Louraunun deyiiyle,
eim iindedirler; Devlet ve kurum karsnda, kpek gibi eilirler. nsa
nn bu eimini antropolojik verilerle aklar Lourau.
B ilin a ltn d a D evlet, devlet kartln, kurum kartln mmkn klm
deneyimlere alarak sonulanmakladr. spanyada yaanm zynetim
deneyimi, liberter ve an sol deneyimler, devletin gndelik hayatmzdaki
ve bilinaltmzdaki arln sona erdirebilecek deneyimler olarak tarih
ten bugne uzanmaktadr...
Devletsiz toplum ihtimallerini dnebilmek, tasarlayabilmek iin, sol ad
na devleti ikame etmekten kurtulmak iin okunmaldr B ilinaltnda D e v
let.

Jacqueline Stevens

Devletin Yeniden retimi

celemc/eviren: Abdullah YdnaHdlS sayfu/ISflN 975'339'3J0-2

Dnce tarihinde belki de hibir konu devlet kadar irdelcnmemitir. Nedeni,

devletin dorudan insanlarn varolu biimini belirlemesidir. Devlet ortaya k
t andan itibaren snrlar koymu, belli yelik knterlcri ve dlama mekaniz
malar oluturmutur. nsanlarn dnya zerindeki hareketlerini, haklarn, adla
rn. dost ve dmanlarm tayin eden hep devlet olmutur. Peki, hayatmz lmylc kuatan bu gc devlet nereden alr? Devlet olmasayd biz de olmazdk'
yanlsamas nasl yaratlr? Bu soru(n)lar dn olduu gibi bugn de zihinleri
megul etmektedir. Kimileri devletin doal olduunu, milletimizi seemediimiz gibi devletimizi de seemeyeceimizi savunurken; toplumsal bir szle
meyle kurulduunu syleyenler de vardr.
Jacqueline Stevens Devlein Yeniden retimi adl kitabnda devlete ilikin bel
li bal btn tezleri gzden geirerek devletin ina edildii mekanizmalarn
ansna doumu da katyor ve aile, ad, etnik ya da milli kimliklerin belirlenme
si, dlama mekanizmalar, din vc devlet ilikilerine eletirel bir gzle yeniden
bakyor. Doum, modem devlet de dahil btn politik toplumluna aidiyetin te
mel bavuru noktasdr. Hem toprak hem de kken kriterleri kan bayla anlam
kazanr. Politik toplumda yeliin doumdan geldii kural ayn zamanda mil
let. etnik grup vc rk ballklar iin de geerlidir.
Slevensa gre evlilik kurumu, insan trnn deil; politik toplumlann devam
iin vardr. Devlet sadece aileleri yaratmaz, ailesel statleri gsterecek ve pe
kitirecek adlar sistemini de yaratr. Aile ya da milletle elemeyen adlar tahay
yl etmenin zorluu bu pratiin ne kadar derinlere ilediini ve tek bir toplum
la da snrl kalmadn gsteriyor. Sekler otorite peindeki dinsel hareketler
de politik toplumun temellerinin aile zerindeki denetimde yattn fark etmi:
sylemlerinin merkezine evlilik kurallarn ve cinsel TOleri koymulardr.
Yazarn belirttii gibi, "Elbette bu argmanlarn politik ierimleri vardr. En
ak politik mesaj, anaristlerin yapt gibi ynetim adna ne varsa ykma a
rs deil: politik toplumlar kan ba ilkelerinin azalan bir rol oynayaca e
kilde yeniden kurma biimleri zerinde dnme arsdr. Bunu baarmann
iki yolu devletin evlilie mdahalesini ortadan kaldrmak ve yurttaln doum
ve soy temelli koullara balanmasn engellemektir.
Stevens Devletin Yeniden retiminc. politik loplumlarda doumun hayali bir
pratik olduunu gsterirken: kuramsal derinlii ve titizliinin yan sra, ele al
d konulara radikal yaklam, kapsaycl ve yaratc rnekleriyle son
derece sra d ve parlak bir almaya imzasn atyor. Ve demokratik bir top
lumsallk iin ok nemli katklarda bulunuyor.

Alexander Nehamas

Edebiyat Olarak Hayat

NIETZSCHE AISINDAN
h u tlemL'/evirn: C em SoydcmirJ326 sayfal ISBN' 975-539-204-1

Nietzsche, kendisi olmaya giden yolda hayatn edebiyata dntrme

ye alan aykr bir kiilik. Kimilerine gre bir felsefeci, kimilerine
gre ise bir air. Ne var ki, Neizschenin yaptlarnn ardnda btn
lkl bir felsefe arama abalan da, felsefeyi ssl szlerle svayarak
kendini anlalmazlk halesine brdne dair saldrlar da Nietzsc
henin aykrln pekitirmekten teye gemiyor. Ama tm bunlara
ramen deimeyen bir ey var: Nielzscheyi okumaya kalktmzda
karmza muhteem bir felsefi ve edebi yapt kar. Niezscheye g
re, yapt ister sanatya ister felsefeciye ait olsun, sonuta kendisini ya
ratm olan kiiyi icat eder. Metinler de okuyucularnn insafna kal
mtr. Tpk Nietzsche'nin metinlerinin ve bu anlamda kendisinin de
okuyucularnn insafna kalm olmas gibi. Bereket versin ki, der Ni
etzsche, ounluk iin kitaplar sadece edebiyattr. Onun iinse hayatn
kendisidir. Hayattaki en byk ama ise kiinin kendisini yaratmasdr.
Nietzschenin yapmaya alt ey, tam da budur ve onun sunduu en
byk yeniliktir.
Alexander Nehamas, Niezscheyc dair ngilizceyaymlanan.almalar arasnda en nemlilerinden biri saylan bu kitabnda Nietzsche'nin
dnyaya sanki bir sanal yaplym; edebi bir yaptm gibi bakt g
rn savunuyor. Yazar, Nietzschenin gerek yaptlarnn ieriinde
yer alan gerekse bu yaptlarn dondan yol at paradokslar ve bun
lar arasndaki gerilimin; onun, her yorum birok olas yorumdan sade
ce biridir, eklinde zetlenebilecek olan nl perspektivizm gryle
anlalr klndm ileri sryor.
Nehamas bu almasnda, Nietzschenin ok-sluplu bir edebi yazma
tarzyla felsefi fikirlerden benzersiz biimde kendisine ait bir hayat bi
imi yaratan zel bir karakter ina ettiini gstermeye alyor. Nehamas'a gre Nietzsche'nin grlerinin rn olan bu edebi karakter,
sz konusu grlerden bir yaam biimi ortaya karan ve bakalar
nn da kendilerine ait grlerden bir yaam biimi ortaya karmala
rm talep eden bir felsefeci yine de. Hayatn edebiyata dntrmeye
alan ve bu yolla kendisini yaratan, kendisi olan ve bunu denerken
de, kendisini okuyucularnn insafna terk eden ama onlardan ayn tav
r kendileri iin denemelerini talep eden aykr bir felsefeci.
Nehamas felsefeci Nielzscheyi yeni bir k altnda okurken, onun
edebiyatla olan hayati ilikisini aa vurmay stleniyor ve bizlcre fel
sefe kadar edebiyata da dair olan zgn bir alma sunuyor.

Alexander Nehamas

Yaama Sanat Felsefesi

PLATON DAN FOUCAULT YA SOKRATK DNML.ER
celeme/evirn: Cem Soydemir/366 sayfalISBN 975-539-343-9

Felsefe modem dnemlerde "teorik bir disiplin olarak grlr. Montaig

ne, Nietzsche ve Foucault gibi felsefecilerin yaptlarnda ise yaama sa
nat olarak felsefe"yle karlarz. Montaigne. Nietzsche ve Foucault ken
dileri iin zgn ve taklit edilemez bir hayat yaratmay amalar, felsefeden
tam da yaamaya deer bir hayatn nasl yaanaca konusunda yararlanr
ve Sokrates'e ynelirler. Bu anlamda iki felsefe anlaynn varlndan sz
edilebilir: lki kiisel slup ve zgnlkten olabildiince uzak duran anali
tik felsefe anlay; dieri slup ve zgnl ieren, edebi bir tarz olan
felsefe anlay.
Yaama sanat olarak felsefe Sokrates'le balar. Onu ardllarndan ayran
iki nemli nokta vardr. lki Sokraes hibir ey yazmamtr. kincisi dn
ya edebiyatnn en canl karakterlerinden olan Sokrates ayn zamanda en
anlalmazlanndatdr da. ronisinden, suskunluundan tr bir muamma
dr ve bu yzden onun adna konumaya, kim olduunu aklamaya al
an bir sesler girdabna yol amtr. Oysa Sokrates sessizliktir! Tpk bo
bir beyaz kt gibi bizi yazmaya davet eder, haykrmaya kkrtr. lm
le, kendi doamzla: ldkten sonra dnyann bensiz de sreceine duyu
lan korkuyla nasl baa kacamz gsterir.
Alexander Nehamas bu kitabnda Montaigne, Nietzsche, Kierkegaard ve
Foucault gibi dnrlerce sunulan farkl Sokrates portrelerini ve Thomas
Mannn Byl Da adl bayaptndaki karakterin sessizliini takip ede
rek bizi hayat, edebiyat ve felsefe hakknda dnmeye davet ediyor. Ba
ka tr bir hayat tarz seebileceimizi, Sokrates'i reddedebileceimiz gibi,
tm zorluklar, tehlikeleri ve riskleriyle onunkine benzer bir hayat srebi
leceimizi gsteriyor. Neiamasn ifadesiyle Yaama Sokratik bir sanat
tr. Sokrates'i yadsyanlar bile onu izlemeye mahkmdur.
Neham as olaanst bir alma ortaya karm. Sokrates'in Bat kltrnde oy
nad role dair zengin ve kkrtc bir hikye anlatyor. Nehamas'n kitab bizi Sok
rates'in canlln asla yitirmemi mevcudiyetinin farkl bir yanssyla buluturuyor
ve dnce tarihine ilikin akademik bir alma olmann tesinde okuyucuyu bu
mevcudiyeti dikkate almaya zorluyor. Alexander Nehamas kendine zg becerisiy
le felsefenin edebyal gibi okunmasn olanakl klm."
Richard Sennett, New York niversitesi
Alexander Nehamas'n kitab mkemmel ve kayda deer bir alma. Hem aka
demik hem kiisel bir slupla kaleme alnm. Kvrak bir dil. dengeli bir anlayla
birletirilmi. Parlak bir zek ve zorlu bir almann rn."
Mark Griffith, Kaliforniya niversitesi

.Sibel nceolu

lme Hakk
(TANAZ)
Ineelem el265 sayfaltSB N 975-539-25S-6

Sibel nceolu, lme Hakla adl arpc kitabnda yaama hakkna ykle
nen dini ve ahlki deerleri tartmaya aarak yirminci yzyln ykselen
deeri zerkliin, yaama hakkn snrlayan bir hak olup olamayacan
sorgulamaktadr. Dini bak as "yaamn kutsallndan, klasik laik ba
k as yaamn dokunulmazlndan sz ederek yaama hakkndan ki
inin kendi iradesi ile vazgemesini reddederler. Kiinin yaamna zgr
iradesi ile son verebileceini savunan tez ise yaamn niteliini temel
alr; bu leze gre, yaam, katlanlmaz hale geldiinde terk edilebilecek bir
eydir. Tp bilimi ve kulland teknoloji modem insana yaam uzatabilme olanaklarm sunmutur, fakat dier yandan baz durumlarda lm uzun
ve acl bir bekleyi haline gelmitir. Bu tr olaylarda, hasta, yaamnn bu
son blmnde dayanlmaz aclara katlanmak zorunda kalmakta, yaknla
rnn ya da hastane personelinin bakmna muhta olmakla, zevk ald
eyleri yapamaz hale gelmekte ve yaamna anlam kazandran hemen her
eyden mahrum olmakladr. Bu lm bekleyi srecine hastann mdaha
le etme, dier bir deyile kendi kaderini veya lmn belirleme hakknn
olup olmad son oluz yldr Batntn gndeminde-yer alan bir tartma ko
nusudur. nceolu'nun kitab bu tartmay Trkiye'ye tamakta, hem ya
am ve lme ilikin etik deerlerdeki hem de tanaziye ilikin normatif
alandaki deiimi Trk okuyucusuna sunmakladr.
Bugn dokunulmaz olarak kabul ettiimiz yaam, kiinin kendisi tarafn
dan terk edilebilir mi? Kii, pek ok alanda sahip olduu ya da sahip ol
mak iin mcadele verdii zgrlk ve haklarna; yaam kalitesinin ok
dt, ac ektii, tbbn olanaklarnn tkendii bir noktada lme hak
kn neden ekleyememektedir? Yaam, dini ve toplumsal bir deerden ok,
kiinin zerk bir biimde karar vermesi gereken bir konu deil midir? Ki
inin kendi bedeni ve yaam zerinde ne kadar zerklii vardr? Belli ba
z hastalklarda hasta tedaviye devam etmek zorunda mdr? Yaam uzat
may salayan solunum ya da beslenme aralar gibi yaam destekleyici
aralar devreden karlabilir mi? Hasta lmn kendiliinden gerekle
mesini beklemeksizin ldrlmeyi talep edebilir mi ya da kendisi bilinsiz
durumda ise yaamnn sonuna ilikin bu karan bakalar verebilir mi? Ya
zar, ln bu sorulara kiisel zerklik ekseninde cevap aramaktadr.
Bat'da baz lkelerde kabul edilen anazi uygulamalarn da rnekleyen
ve tantan lme Hakk adl bu kilabn. okuyucuya farkl bir bak as su
nacan. onu yaam ve lm zerine yeniden dndreceini umuyoruz.