Mübahat Türker - Üç Tehafüt Bakımından Felsefe Ve Din Münasebeti (Doktora Tezi)

ANKARA NVERSTES DL VE TARH-CORAFYA FAKLTES
YAYINLARI : 102
Dr. Mubahat T R K E R
Felsefe Asistan
Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
TEHFT BAKIMINDAN
FELSEFE VE DN MNASEBET
(Doktora tezi)
TRK
TARH
KRM
1 9
BASIMEV ANKARA
Dil ve Tarih - Corafya F ak lte U mum Felsefe ve M eta

fizik Krs Profesr Prof. N ecati A kder in nezareti altnda
hazrlanm olan bu eser, ad geen Fakltede 1953-1954 ders
ylnda doktora tezi olarak kabul edilmitir.
N D E K L E R
N S Z .....................................................................................................................
IX -X II
B B L Y O G R A F Y A V E M ETO T H A K K I N D A ................................. X I I I - X I X
A)
G tR t
F E L S E F E V E D N M N ASEBET MESELES
Meselenin Sistematik Olarak V a zedilm esi..............................
b ) Meselenin Tarih Olarak V azedilm esi.......................................
a)
B ) I I . T E H A F T K T A P L A R IN IN T A K D M L E R
1 Gazali'nin Tehft l-Felsifesinin Takdimi ..............................
41
a. Y a z m a la r ..........................................................................................
41
b. Basm alar.......................................................................... .................
42
e. Tercmeler .....................................................................................
42
d. Tehftun Gaye v e M e to d u ......................................................
47
tbn-i Rft'n Tehfiit l-Tehft'nn Takdim i.......................
50
a. Yazmalar ........................................................................................ .....50

b. Basmalar ............................................................................*.......... ..... 50
e. T erc m eler .......................................................................... 51

d. Tehft t-Tehft'n Gayesi........................................................... 52
3
Hocazdenin Tehft l-Feisifesinin Takdim i ................................53

a. Y a z m a la r ........................................................................................ ....54
b. Basmalar ........................................................................................ ....61
c. T ercm eler...................................................................................... .....61
d. Eserin Gaye Ve M e to d a ............................................................ .....61
I U . M ESE LELER N TA H LL
1 - T A B llY Y A T GURU BU N A A T OLAN MESELELER
A)
M U C Z E M E S E L E S
a) Meselenin MeDife Gre A yn A y n Hlsas

1. Gazli nm TehftnAt Mucize Meselesi ........................... .... 67
2. tbn-i Rtn Tehftnde Mucize Meselesi
........................60
3. Hocazde'nin TaMûriinde Mucize Meselesi ..........................72

b ) Meselenin Tahlili
...................................................................... *
IV
b)
N D E K L E R
n s a n a
a t
m eseleler
nsan Ruhu Kendi Kendine K aim V e Maddeden Mcerret

Bir Cevherdir
a) Meselenin Mellife Gre A y n A y n Hlsas
1. Gazuli nin Tehftne G r e ..................................................85
2. lbn-i Rtiin Teh&fISlne Gre ................................... ......87
3. Hocazde nin Teh&ftne G r e ..................................... ......90
b) Meselenin Tahlili
..........................................................................94
nsan Ruhu Ebedidir

1. Gazali'nin Teh&ftne G r e ........................................... .... 101
2. lbn-i Rt n Teh&ftne Gre ................................... .... 102
3. Hocasde nin Teh&ftifne G r e ..................................... .... 103
b ) Meselenin Tahlili .....................................................................
105
Cesetlerin Har
1. Gazali nin Teh&ftne G r e ............................................
107
2. lbn-i Rt n Teh&ftne Gre ...................................
110
3. Hocazde'nin Teh&ftne G r e ....................................
111
..................................................................
116
2 - L H Y A T GURU BU N A A T OLAN M ESE LELER

A) ALLAHIN KENDS H A U IN D A K MESELELER
1 Allah Birdir
1. Gazll nin Teh&ftne G r e ...........................................
119
3. Hocazde nin Teh&ftne G r e ....................................
122
2
118
2. lbn-i Rtitn Teh&ftne Gre ..................................

..................................................................
126
Allahn Tarifi Yaplamaz

a) Meselenin Mellife Gre A y n A yn Hlsas
1. Gazll nin Teh&ftne G r e ...........................................

2. lb n -i Rtn Teh&ftne Gre ................................ ..
131
133
3. Hocazde nin Tehftne G r e ....................................

b) Meselenin Tahlili .................................................................
137
139
Evvel Basittir
a) Meselenin Mellife Gre Ayr A yn Hlsas
1. Gazl ni Teh&ftne G r e ..........................................
146
N D E K L E R
2. lb n -i R tn Tehflne G re
147
.................................
3. Hocazde nin Tehfutne G r e .....................................
249
........... ........................................ ..............
150
4 .... Evvel Cisim Deildir
a ) Meselenin Mellife Gre A y n A y n Hlsas

1. Gazll nin Tehflne G r e ........................................... ... 153
2. tbn-i R tn Tehftne Gre ...................................... 154
3. H ocazde nin Tehftne G r e ........................................ 155
5
...................................................................... I 57
EvveCin Sfatlan
a) Meselenin Mellife Gre A y n A y n Hlsam
1. GazlTnin Tehftne G r e ...........................................
161
2. lb n -i Rt n Tehft'ne Gre ................................ ....J63

3. Hocazde nin Tehft ne Gre.................................... ....173
b ) Meselenin T a h lili.........................................................................177
6 Allah Gaynn Bilir

1. GazlT nin Tehflne Gre
........................................ ...188
2. lb n -i R ln Tehftne G r e ................... .................J89

3. Hocazde'nin Tehftne G r e .................................... ... 191
b ) Meselenin T a h lili....................................................................... 194
7
Allah Ztn Bilir

a) Meselenin Mellife Gre A y n Ayr* Hlsas
1. Gazll nin Tehfutne G r e .......................................... ...198
2. lb n -i Rt n Tehfutne Gre .................................. ...199
3. Hocazde nin Tehftne G r e .................................... ... 200
b ) Meselenin T a h lili................................................................... ....200
Allah Czileri Bilme*

1. GazlTnin TA4/tne G r e .............................................202
2. lbn-i Rt'n Tehftne Gre ................................. ...203
3. Hocazdenin Tehflne G r e ................................... ... 204
B)
ALLAHLA LEM
................................................................ ....207
A R A S IN D A K M N A SE B E T T E N
D O AN M E S E LE LE R
lem Ezeldir, Kadimdir

a) Meselenin Mellife Gre A y n A yn Hlsas
1. Gazl nin Tehftne G r e ..........................................
210
VI
N DEKLER
2. Ibn-i Rnt-n Tehftne Gre ..................................
215
3. Hcazdenin Teh&ftne G r e ....................................
229
2
.................................................................
236
Alem Ebedidir
1. Gazlnin Tehftne G r e ..............................................265
2. lbn-i Rt n Tehftne G r e ................... .............. ... 266
3. Hoeasdenin Tehftne G r e ....................................... 270
................................................................ ... 271
lemin Yapcs (Sanii) Hakknda

1. Gazl nin Tehftne G r e ............................................. 274
2. lbn-i Rtn Teh^fiitne Gre .....................................277
3. Hocazde nin Tehftne G r e ................................... ...288
................................................................
295
lemin Bir Yapcs Var mdr

1. Gazll nin Tehftne G r e ......................................... ....311
2. lbn-i Rtn Tehftne Gre ................................. ....311
3. Hocazdenin Tehftne G r e ................................... ....313
b) Meselenin T a h lili.................................................................. ....316
lemin Bir lleti Var mdr

a) Meselenin Mellife Gre A yn A y n Hlsas
1. Gazllnin Tehftne G r e .............. .......................... ....319
2. lbn-i Rtn Tehftne Gre .....................................319
3. Hocazdenin Tehftne G r e .......................................321
...................................................................321
C ) GK H A R K IN D A K M ESELE LE R
1 . Gn Canl Olnu
a) Meselenin Mellife Gre A y n Ayn Hlsas
1. Gazllnin Tehftne G r e ............................................ 323
2. lbn-i Rt'n Tehftne Gre .................................... 324
3. Hocazde nin Tehftne G re ......................................326
b) Meselenin Tahlili ................................................................ ... 327
2
Gn Hareketinin Gayesi
a) Meselenin Mellife Gre Ayn A yn Hlsas
N D E K LER
1. G uil'nin Tehftne G r e ......................................... ...329
2. tbn-i Rft'n Tehftne Gre ................................. ..330
3. Hocazdenin Tehftne G re ................................... ...331
3
.................................................................. 332
Gk Ruhlarnn lmi
1. Gazllnin Tehftne G r e ........................................... ...333
2. lbn-i Rfitn Tehftne G r e ................................... ...33S
3. Hocazdenin Tehftne G r e ................................... .....336
C) IV . TAH LL N
................................................... ..............337
N E T C E L E R .................................................................
TehfcrAeki Metot Hakknda

1
339
...................................................
340
TehtfAerin A yn A y n Dnrnmlan.................................... ............
349
a. Gazlnin Tehft ................................................................... ..350

b. lbn-i Rt n Tehft ..............................................................357
c. Hocazdenin Tehft
........................................................... ...378
2-
Tehferin Birbirlerine Nazaran Durumlar
Tehfliderin Felsefe-Din Mnasebeti Bakmndan Durumlar
............................383
388
V. UMUM NETCE ............................................................................. 394-397

Zikredilen Eserler
........................................................................................ 399-404
ndeks .............................................................................................................. 405-412
N S Z
B U K O N U Y U NN VE N ASIL S E T M ?
Fakltenin Felsefe Blm nde iken devam etmi olduu

m uz U m um Felsefe ve Metafizik dersleriyle Seminerlerinin ayr
bir hususiyeti vard. Felsefe seminerlerinde Profesr Necati Akder
talebenin tek tek ve saatlerce zerinde durup her birinin fikir
atmosferine girmek suretiyle onun sevk ve idaresini, hatt ondan
daha heyecanl olarak zerine alr ve doru dnp mazbut
ifade ettirm ek, fikirleri objek tif bir esasa gre karlatr tp
deerlendirtm ek hususunda ok ciddi ve titiz davranrd. Fel
sef mnazara dbn benimsetmek iin sarfetmi olduu emek
lere baktka m utat hoca lsnn alm olduunu hissederdik.
Felsefe derslerinde, konunun arl ve mcerretlii canl
m uhit hadiselerinden, sosyal hayat ve meselelerinden, bilhassa
kltr tarihinden v e inklbmzdan srasnda getirilmi misllele giderilirdi. B u suretle felsef problemlerle en cil ihtiyalarn
sk ball aydnla kard.
Dersler v e seminerlerde, sras geldike, memleketimizde
felsef faaliyetin geliip, meden lem tarafndan ilgiyle takip
edilebilecek orijinal bir seviyeye ulamas iin iki trl aratrma
vastasna bavurularak iki istikamette almann lzum ve
faydas srarla izah edilirdi. Bu istikametlerden birisi felsefe tari
hidir. Aratrma vastas slm-Trk tefekkr bahis konusu
olduu takdirde arapa ve farsadr. Bat tefekkr bahis konusu
olduu takdirde ise yunanca ve ltincedir. stikametlerden dieri
sistemetik felsefedir. Aratrma vastas ise ilimlerle sk bir ibirlii yapmaktr. Bu izahlar ve telkinler karsnda, kaynak
dilleri bilmeden felsefe tarihi yapmaya, eitli ilim dallarn
dan bilinde hazrlk yapmakszn, mesel, tabiat veya tarih
felsefesiyle ilgilenmeye imkn olmadn artk takdir ediyorduk.
Memleketimizde felsef bir uyan ve faaliyetten bahsedilmek
gerekiyorsa, bizdeki felsef dnn gelime imkn ve snrlar
tayin edilip istidatlar ortaya konulmal, modern felsefe ve fel-
TEH F T
BA K IM IN D AN
FE LSE FE -D N
M N ASEBET
sefeler karsndaki durumu belirtilm elidir. B u ise bizi bir bakm

dan fikir tarihi aratrmalarna gtrr. Fikir miraslarm bilm ek,
ayrca, Atatrk n diledii ekilde m odern an gidiine intibak
ettirmek istediimiz cem iyetim izi o istikam ette deitirmek ve
deimeyi kontrol etmekte bir fayda salar.
Kltr tarihimizin fik temellerine inilip ana cereyanlarnn
hakiki istikametleri tayin edilmedike fikir miraslarm tanm ak
bakmndan tam verimli neticelere vanlam yacam gznnde
tutmakla beraber, konu semekte tereddt ediyordum ; hocam za
mracaat ederek yardm v e delletim rica ettim . Tefekkr tarihi
mizin ana meselelerinin banda felsefe-din mnasebetinin gel
diini belirtti.
Dnce tarihinde bu iki sistem arasnda ekli ne olursa
olsun bir mnasebet bulunmutur. H er devir bu mnasebeti
kendi artlarna gre izah etmitir. ki sistem arasndaki telif,
hocamzn iaret ettii gibi, birini dierine irca etm ek v eya birini
bertaraf etmek suretiyle gerekletirilemez. rca v e bertaraf
etmek meseleyi halletmekten ziyade ortadan kaldrmaya mncer
olur. Halbuki mhim olan ey meseleleri ortadan kaldracak yerde
izahmma almaktr. Eer ortada hakik bir mesele varsa nasl
olsa varlm herhangi bir yoldan hissettirecektir. D ier taraftan,
memleketimizde bu hususta kaleme alnm olan eserlerin pole
mik bir mahiyeti haiz olduklarm da gznnde tutm ak lzmdr.
Memleketimizde meselenin, irca bahis konusu olmadan, insani
bir problem olarak vazedilip, kaynak diller vastasiyle asl metin
tetkikleri yaplarak ele alnd grlmemitir.
Felsefe ve din arasnda birini dierine irca etm eye kar bir
mukavemet olduu mddete fikir hayat canlln muhafaza
etmitir. Bu canllk kltr tarihimizde Tehfiier vastasiyle Gazli 1 ve tbn-i Rt arasnda cereyan eden fikir mcadelesinde gze
arpar. Osmanblar tarih sahnesine geldiklerinde bu mcadele
felsefe aleyhine gevemi ve sonunda, fikir hayat durgunlamaya
yz tutmutur. Eer, felsefe ve din insan hayatnda iki ayn
ihtiyaca cevap veriyorsa biri dieri olmamak lzmdr. Nitekim
1 isminin okunuu iin Bk.: 1- j.
^RAAD) , V , c* 5-6,
1927, s. 224-226; 2- Bullctin dca Etudes Arabe no. 8, 1942 ve no. 9, 1943; 3Anavrati, Intr., s. 60, not 1; 4- Duncan Mac Donald, The Name o f al-Gazali,
J.R.A.S, u, 18-22, 1902.
TEHFT
BAKIM IN DAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
XI
yledir. Aksi takdirde meseleye halledilmi gzyle baklacan*

dan fikir hayatndaki canllk kaybedilm i olur. Artk, kapal ve
statik bir fikir binas karsnda bulunuyoruz demektir. Byle
bir sistemden yaratclk beklenemez, o haliyle tekrarlayc kal
m aya m ahkm du. Halbuki fikir hayatnda canllk almeti, bu
geveklik v e durgunlua mukavemet eden gerginlik, hareket ve
kaynam a unsurlardr. nsan! olan cihet meseleleri halletmekten
ok , halletm eye alma faaliyetinin kendisidir. Felsefe ve din
lsnde de vaziyet byledir.
Ftih in, fikir hayatna dinamik bir unsur getirmek zere,
felsefe ve din mnasebeti meselesini tazelemek istedii ve ilim
adamlarna bu konuyu incelemelerini emrettii malmdur. H
km darn emrinin Hocazde tarafndan ne tarzda yerine getiril
diinin cevab bu tezin bnyesinde yer alacaktr. Ancak, Aleddin
Ts nin Tehftn ( al-Zahira fVl-Muhakama Bayn al-Hu-
kam' va*l - Gazali) H ocazde ninki ile karlatrmak zere, bu

rada deil, ay n bir yazda ele almak istiyoruz. Burada, meselenin
H ocazde ye gre de inceleniinin stanbul un 500. fetih ylna
rastlamasnn Ftih in htrasn anmaya gzel bir vesile tekil
ettiini memnuniyetle kaydetmek lzmdr.
Felsefe-din mnasebeti meselesi bugn iin de varittir ve
m evcuttur. Fakat, meselenin
o cihetine, imdilik, temas
etm edik. nk, konumuzun tarih snrlan iinde tutmak ihti
yac buna frsat vermemitir. Bu cihetin, aynca ve bahbama
tetkik edilmesi m it ve temenni olunabilir.
slm kltr tarihinde felsefe ve din mnasebeti meselesinin
en keskin v e tipik ekilde ele alnm olduu Gazali ve lbn-i
R t n Tehfileri ile onlara munzam olarak ve ilgisi dahilinde
H ocazdenin Tehftn bu iki sistem asndan mtalea etmeye
alan tezin konusu ite bylece meydana gelmi oldu.
ncelememi bitirip kendisine okuduum esnada seminer
lerinde kazandrmaya alt fikir teatisi dbn bilfiil ve canl
olarak doktora lsnde tatbik etmeye frsat veren uzun konu
malar yaptk.
Hocamz, konumu hazrlarken, kendimi almalanma ver
mek iin, vakit bakmndan her trl mzahareti temin etmitir.
Kendisinin meru olarak mdafaa edilen fikre kar gstermi
olduu hrmet yannda, baz noktalarda, hatt, ifade ekli hak-
X II
TE H F T
BAKIM INDAN
FE LSE FE -D N
M NASEBET
knda bile, esirgememi olduu samimi ilgisinin beni ne kadar

mtehassis ettiini belirtmek isterim. Felsefe tarihine temas edil
mek icabettii her anda kaynak dillerinin elde bulundurulmas
zaruretine her frsatta iaret ederek, kltr tarihimizle temasmz
ilm bir ekilde korumaya ynelten kym etli hocam Prof. Necati
Akdere kranlarm sunarm. Y ine, burada, arapamn kazanlmas iin her nevi kolayl gsteren cm ert hocam Prof. Necati
Lgal e teekkr ederim. H ocazde nin Tehftnde birka nok
tada karlam olduum metin glklerini zm em e yardm
eden muhterem hocam Prof. Dr. Aydn Sayly a teekkr ede
rim. Ayrca, Gazl nin Tehftnn Sleyman Hasb tercmesi
ve yazmasn bana bildirmek suretiyle ilm ibirliini esirgeme
mi olan sayn Dr. Fuat Sezgine teekkr ederim.
Ankara, 28 Aralk 1953
M ubah at T rker
B B L Y O G R A F Y A VE M ETO T H A K K IN D A
a) Bibliyografya hakknda:
Bu inceleme boyunca dayanm olduum uz esaslar ve ha
reket noktalarn aklamadan nce, daha ilk admda, cevabn
verm eye kendimizi m ecbur hissettiimiz bir meseleyi sz konusu
etm ek istiyoruz; o da bibliyografya meselesidir.
Herhangi bir sahann ilm metotla aratnlm olduunu
iddia edebilm ek iin bu aratrmann hi deilse u iki art ger
ekletirmi olmas lzmdr: Birincisi o sahann doru bilgisini
ortaya koyduunu ispat etmek, kincisi bu ispat dier ilim adam
larna kabul ettirmek.
kinci ksmn salanmas ancak aratrmalarn neredilmesi
ile m m kndr; ilim adamlarnn birbirlerinin almalarndan
ve ulatklar sonulardan haberdar olmalarnda en u m u m yolun
bu olduu malmdur. Hal byle olunca, kendi zel sahasnda
ilm m etotla alt iddiasnda bulunan bir kimsenin, hem ken
dinin hem bakalarnn almalarn kontrol etmek iin, o saha
daki yaynlardan haberi olmas tabiidir.
Aratrmalarn neir tarihlerinden itibaren muteber tutul
malar icabederse, buna gre kendi sahasna ait olup, kitap veya
makale eklinde neredilmi herhangi bir incelemeden habersizlik
mazeret saylmasa gerektir: bununla beraber, ilm almalarda
paym za den her trl iyi niyet ve gayret sarfedildikten sonra,
bize tb olmayan durumlarn ortaya kard glklerin m ev
cudiyeti de hesaba katdabilir.
Aratrma konusunu semekte, onun nceden ele alnp aln
madn tahkik etmek bahis konusu olduuna gre, bibliyo
grafya meselesi daha meselenin eiinde kendisini gstermektedir.
O
halde, bizim de kendimize baz sorular tevcih etmemiz
icabeder: Acaba felsefe-din mnasebeti Tehft bakmndan
evvelce, ele alnm mdr, yahut, baka bir adan inceleme ko
nusu olmu m udur? Tehf/lerdeki meseleler tamamen deilse
bile ksmen aratrlm mdr? Bu sorularn cevabn bibliyo
grafik bir aratrmann verecei meydandadr.
X IV
TEHF T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N M N A S E B E T
B u sorulan karlam ak iin ilkin b ib liyog ra fik aratrm aya

esas tekil eden v e tem eli m antk olm ak deil, k ola y lk olan bir
blm e yapm ay uygun bu ldu k , yle k i: K a y n a k la r D o u v e
B at kaynaklar olarak gzden geirilebilir; birin ci k ayn a l
bir
admla aratrmak m m k n dr: a) T rk iy e
C u m h u riyeti
devrinde yazlm eserler, b ) O sm anhlar devrin de yazlm olan

eserler, c) dier mslman kaynaklar. B a t k a y n a k la n ise bah ca
kltr dilleri esasna gre blnebilirler.
Bu ayrlan blm elerin hangi y n den v e nasl
hususunda
A dnan
t g e n in
B ibliyotekinin
aratrlaca
El
Kitabi* na
bavurm ak tabi bir y o l olarak gr n d ; zira b u k ita p ta bibliyografyalann bibliyografyasn bu lm ak m m k n d r1.

Cumhuriyet devrinde yaynlanm eserleri Trkiye B ibliyo
grafyas'nvn ilgili blm lerini taram ak suretiyle kon trol ettik ,
by le bir incelem eyi haber veren b ir k a y d a rastlam adk. A n cak,
1. H . zm irli, H .Z . lken, Y o n Aster, . Y a ltk a y a , A . A . A dvar
gibi melliflerin m u h telif eserlerinde dolaysyla bu lunan iaret
lerden bahsetm ek yerinde olur.
D ou kaynaklann gzden geirm ek iin O. E rginin B ibli
yografya makalesinde haber verilen 9 altmiki
kayna
batan
baa taram ak ilk bakta hatra gelebilirse de b y le b ir taram a

nn, birok engellerden dolay, tatm in edici bir ceva p getirecei
m it edilemez. nk, o bibliyografyalardaki kitap isimlerinden
m uhtevalanna intikal etm eyi dnm ek isabetli olm az. K ita p lann teker
teker elden geirilmesi ise ta tb ik kabiliyet ir den
uzaktr.
Belin,
H uart, Bianchi bibliyografyalan 1856 1891 y lla n
arasndaki Osmanl neriyatm gzden geirm ek im km n v er

mise de X I X . asrn ikinci y an sm dolduran yllarda stan bu l'da
baslm eserlerde deil Tehferi ilgilendiren bir esere hatt
umumiyetle felsefe konusuna tem as eden bir esere dahi tesad f edil
memitir. O yllar arasndaki eserler m antk, tasavvuf, kelm , hu
kuk sahalarn ilgilendirm ekte v e bilhassa tercm e rom an lan ih
tiva etm ektedir. Y alnz lb n -i Sin y a ait bir iki neriyatn m evcut
olduunu ilve edelim. O halde, netice itibariyle diyebiliriz ki son
1 Bk. A . tken, Bibliyotekinin El K itab, I , s. X .
3 Bk. Muallim Cevdet in Hayata, Bibliyografya Bahsi, s. 399-480,
TEHFT
B A K IM IN D A N F E L S E F E -D N
M N ASE B E T
XV
y z y l iin de m em lek etim izde bu kon u ile ilgili olan bir inceleme
y aplm am tr.
B a t kaynaklarndan J .A . (1863 1950 y lla n tam am en), J .R .
A .S (1907 1913, 1930 1949 y lla n aras), sis (1942 1950 y lla n
aras),
A rcheion (1931 1938,
1948 1950
y lla n
aras), R .E .I
(1927 den sonrakiler), O .L .Z (1928, 1932 1934) gibi m ecm ualann

iaret edilen yllardaki nfishalan tarand halde v u k an daki ne
tice y i deitirecek bir et de rastlanm am tr.
B a td a
neredilm i felsefe tarihlerinde
( D ugat, de
Boer,
C. de V a u x , Q uadri) bu k on u ya ait, bir felsefe tarihinin msaade

ettii n isb ette, iaretler v e bahisler bulm ak m m kndr. E .R en an ,
G authier, de B oer, Asin, A . F. Mehren,
H orten,
Anaw ati, Gar-
d et, M adk ou r M . A lla rd gibi melliflerden bilhassa Renan, Gauthier

M ehren v e A lla rd m eseleyi daha yalandan m talea eden eser ve
m akaleler yazm lardr.
leride, yeri
geldike
bahsedeceim iz
b u eserlerde dahi felsefe din mnasebetinin Tehafutler bak

m ndan in celenm edii grlecektir.
B ib liy og ra fya hakknda yapabildiim iz aratrmalar sonunda
Tehft bakm ndan felsefe-din mnasebetinin ele alnd bir
esere tesa d f etm edik. Bununla beraber, bu neticenin mutlaklatnlm am as icab ed er; zira, bizim grem ediim iz herhangi bir
yerde y le b ir et t bulunabileceini gzden uzak tutm ak istemi
y oru z. B u trl b ir gediin kapatlabilmesi iin nazari olarak, btn
d n y a b ib liyog ra fya la m n taranmas icabeder. lim mterek bir
m ahsul olduuna gre, ideal olarak, her dilde yaplm olan ne
riya t takip edebilm ek, bilhassa, konum uz Islm -dounun byk
bir m tefekkirine ait olduu iin, bu evrenin son ve yeni yayn
larn bilm ek lzum u bir kat daha artm bulunur. Fakat, fiilen
b y le b ir durum hasl olm asnda byk glkler vardr ve bunla n n banda mesel ekip halinde alamamak, ok sayda yabanc
dil bilm em ek, bilhassa muntazam katologlara ve iyi ileyen kitap
lklara v e haberleme kolaylklarna sahip bulunmamak gibi hu
suslar bir ham lede saylabilir.
O halde, yaynlarn neri tarihinden itibaren m uteber sayl
mas kendisine yneldiim iz bir ideal olarak kabul edilmek zaru
rileiyor.
Burada dokunulm ak gereken bir nokta da bibliyografya
aratrmasnn bu tezin iindeki yer ve durumudur. Mese
XVI
TE H F T
lemiz, felsefe-din
B A K IM IN D AN
arasndaki m nasebeti
hakknda ister bir eser tahsis

eklinde
kimlerin
FE LSE FE -D N
ederek,
inceleyen
ister
M NASEBET
Tehftler
ksmen
ne yazdklarn tesbit etm ek
temas
midir, yoksa,
felsefe-din mna sebetini kitaba gre tayin etm ek midir ? p

hesiz, yapm aya alacamz ey kincisidir. Fakat, sadece b u
nunla yetinmemek m etodik bir zaruret olduuna gre, birinciden
ne derece ve lde mstani kahnabileceini kestirmek yapm aya
alacamz eyin snrlan iine girer, ite bunun iin biz yu k a n d a
szn ap tafsiltm verdiim iz bibliyografya aratrmasna bu
ynden bu lde yaklam aya gayret ettik.
slm kaynaklan v e tetkiklerine dair bibliyografya konusuna
ve o bibliyografyalarn durumuna aydnlk serpmesi ynnden
L. Massignon un hkmn zikredilmee deer buluyoruz: s
lm tetkikileri lboratuvar letleri bakmndan, hakikaten ok
geridedirler; kaynaklann bir bibliyografik el kitabna (arapada
eyrek asrlk Brockelmann, trkede sadece Tahir B ey in Osmanl repertuvan, farsada yazm alann basit k atologlan hari)
paleografi, epigrafi, diplom atik veya papiroloji el kitabna sahip
deildirler ,
6) Metot hakknda:
Hazrlmzda dayandmz
lanndan da sz amak istiyoruz.
esaslardan ve hareket nokta-
Tehft bakmmdan felsefe-din mnasebeti, bir bakma

felsefe tarihine temas eden bir konu olduu iin, incelenmesi hu
susunda, aslnda iki cepheli olan bir m etot kullanlabilir.
Cephelerden birisi lisan-tarih m etot olup konunun hazr
edilmesine taallk eder. Bu m etot, ounu yazm alann tekil
ettii, elde mevcut kaynaklan mmkn mukayese v e aratrma
larla aslna yaklatrmak veya onlann asl (orijinal) olduunu ispat
etmekten ibarettir. K ritik metinlerin hazrlanmas byle olur.
Kaynaklann arzettii husus durumlara gre, tarih-lisani
metodun tatbik edilmesi ekilden ekle gTer. Bazan bu kaynaklar
mstakil ve urada burada bulunmu paralar halinde olur,
herhangi bir kitapta dolaysiyle zikredilmi bulunur; bazan da
bir eser btn ile bir mellife atfedilebilir. Mnferit paralann
* Bk. R .E .t Abs. iri. 1927 Ca., I. s. 1.
TEH F T
BA K IM IN D AN
FELSEFE-DN
MNASEBET
X V II
nerede ve kimin tarafndan yazldn tesbit etm ek veya bir

eserin hakiki yazarn bulm ak; yazar belli eserin esas nshasn
tekil etm ek; mellifin kendisinin baka baka yazclara yazdrm
olduu nshalar
uzlatrmak
veya her eserin
yazl srasn
yani tarihini tesbit etm ek, daima, bu lisan-tarih metodun tat

biki erevesine girer. Metodun bu ksmn tatbik etm ek sabrl,
titiz ve dikkatli alma, geni ve salam bir dil bilgisi gerektiren,
k ola y olm ayan bir itir.
Lisan-tarihl m etot sadece matbaann icad tarihinden nce
ve elle yazlm eserlerin tekil v e tesbitine tatbik edilmez. Eser
hangi y olla yazlm olursa olsun, metni, mellifin anlatt e
kilde anlam aya almak ve onun sylememi olduu veya sy
lemek istemedii eyleri ona yklemekten saknmak kaygsn da
metnin lisan! ynden incelenmesi giderir. Bunun iin kelimelerin
hangi mnlarda kullanldn veya yeniden terim tekil edilip
edilmediini kontrol etm ek icabeder. O halde, metnin doru anla
lmas da lisan! m etot erevesine girer.
Elimizde Gazli ve lbn -i Rtn Tehft\einin birer kritik
edisyonlar vardr *. Hocazde nin Tehft1nn byle bir kritik
edisyonu yoktur; fakat, buna mukabil mellif hatt ile yazlm
olduu iddia edilen bir yazm aya sahip olduumuz iin kritik
nsha hazrlamak meselesinin ortadan kalkm olduu sylene
b ilir 5. O halde, bizim, kritik metin hazrlamak iin ayr bir
alma yapmamamz icabettii kendiliinden anlalmaktadr.
M etodun ikinci cephesi hazr edilmi konunun ilenmesine
taallk eden Problem Metodudur. Felsefede konu umumiyetle
karmza bir problem olarak kar: Bilgi problemi, bilginin imkn
v e snn problem i, d lem meselesi v.b. gibi. Muayyen bir ly
muhafaza etm ek suretiyle diyebiliriz ki, felsefede devaml olan
ey hal tarzlarndan ve zmlerden ziyade meselelerin kendileri
dir. Bu metodun gerektirdii eylerden birisi hangi meseleden
dolay bir meselenin meydana ktn gstermek, problemler
arasndaki ball ortaya koymaktr. Bizim meselemiz, felsefedin mnasebeti meselesi hakknda mtefekkirin bulmu olduklan zm eklini Tehftler bakmndan ortaya koymaktr.
4 Bilgi iin Bk. s. 46.
* Bilgi iin Bk. s. 54-56.
X V III
TEHFT BAKIMINDAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
Problem metodunun en esasl yardmclar Kltr Tarihi

Metodu ile Psikolojik Metottur. Birincisi problemin iinde do
duu artlan inceler, bu artlann problemin zm zerindeki
tesirini aratmr; dieri problemi zen ahsn problemin hem vaz
edilmesinde hem de zmnde ferdi fark ve ahsiyetinin bir tesiri
olup olmadn aratnr ve bu tesirin derecesini lmeye gayret
eder 8.
Tatbik etmee alacamz metot dorudan doruya, yani
kaynaklar kullanarak ve asl problem metodu ile, bir dereceye
kadar ve vastal olarak, yani kltr tarihinin tesirine dair ikinci
veya nc elden yazlm olan eserleri okuyarak, kltr tarihi
metodudur. Psikolojik metot, yani ferd farklann zmler ze
rinde tesiri olup olmad meselesi, melliflerin hayat ve karak
terlerini btn eserlerinde inceden inceye ve mukayeseli olarak
aratrlmasn gerektirecei iin bu metodu kullanmay dn
myoruz. Ayn zamanda byle bir aratrmaya girimek, faydal
olmakla beraber, bizi konumuzdan uzaklatrabilir.
Tezin yapm tekil eden unsurlar birtakm nermeler (kaziyyeler) veya nerme guruplanndan ibaret olacaktr. Gerek nerme
tekil etmek gerekse, onlardan netice karmak bakmndan, zihnin
takibettii yol ilmin takip ettiinden farkl olmyacak, yani hkm
ler ahndklan veya kanldklan kaynaklara balanmaya dikkat
edilecektir, bylece ilimdeki kontroll mahedeye tekabl eden bir
davran tatmin edilmi olacaktr. Burada, materyel birtakm
mahede verileri deil, fakat, konumuzu tekil eden kitaplardaki
fikirlerdir, kontrol vastalan ise bu kaynaklarda yeri gsterilerek
yaplm olan mukayeselerdir.
lm ifadelerdeki esas, kontrol ve tahkik edilebilirlik vasfnn
daima gzetilmi bulunmasdr. O bakmdan bizim de tahkik
mefhumunun buradaki snrlann gstermemiz icabetmektedir.
Bir sahann tam ve eksiksiz bilgisini elde etmek iin nazar olarak,
o sahann tamamen bilinmesi lzmdr. Fiil olarak bu, ok uzun
vdeli bir i olup, geni bir zaman boyunca gurup halinde
almay gerektirir. Mesel, Gazl nin felsefe karsndaki dav
rann tam ve eksiksiz olarak tayin etmek iin btn eserlerini
' Bu hususta Bk. Dr. Orhan Sadettin, Felsefe Tarihi Utul, st. Dar.
Ed. Fa. Nef. stanbul, 1930 Devlet Bsm.
TEHF T
BAKIMINDAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
X IX
tetkik etmek, felsefe ve filozoflardan ne anladn tahkik etmek,

sonra filozoflarn dayanm olduklar kaynaklar ve o kaynaklarn
tercmelerinin shhati . . . ilh, gibi hususlar aratrmak lzm
dr. Biz, tahkikten bahsettiimiz zaman bu saydmz zincirleme
almalarn hepsini yaptmz kastetmiyoruz. Zira, byle bir
abmay yapmak imdi ve fiilen kolay olmadktan baka, asl
tetkik konumuzu ortadan kaldrmak gibi bir mahzuru da iinde
tar. Tahkikten kastettiimiz ey, bu mtefekkir hakknda
felsefe-din meselesinde hkm verirken bu hkm yalnz onla
rn Tehftleri bakmndan vermemizdir. Ancak, tefrik
ve
temyiz etmek hususunda bu kitaplarn yetmedii bz noktalar
da, baka kaynaklara mracaat etmek bir zaruret olarak beli
rince o kaynaklar srasiyle iaret edilecektir.
M E T N D E
G EE N A R E T L E R H A K K IN D A
*.............. * iareti hlsa edilen fikirler iin k u lla n lm tr.

Gazl ve lb n -i Rt e ait bahislerde
iaretinin solundaki
rakam lar Tehfutlerin Bouyges edisyonlanndaki sayfalara, samdakiler ise, yine ayn edisyondaki numaralara tekabl eder.
H ocazde ye ait olan bahislerin sa ve solundaki rakamlar Kahire
(1 3 0 2 ) basmndaki sayfa numaralandr.
Meselelerin balklar tam tercmeyi vermemekte fakat
fikirleri tem sil etm ektedir. Metinlerin hlsalan verilirken a* llanndaki slp hususiyetleri muhafaza edilmeye allmtr.
Ksaltlm kitap veya makale isimleri, sonda, Zikredilen
Eserler ksmnda tamamlanmtr.
slm Ansiklopedisinin (1943 Maarif Mt. stanbul) transkrip

siyon usul kullanlmtr.
A)
FELSEFE
VE
G R
D N
M NASEBET
M E SE L E S
I-a ) M eselenin sistematik olarak vazedilm esi:

n san v e kinatn
hakikatim
renm ek
v e o bilgiye gre
hareket etm ek en um um i m nsyla felsefenin erevesine girer.

nsann fik r faaliyeti sonunda edinilm i olan ve hakikatlar
b t n
oldu u
hakikatlar
sylenen
b t n
felsefe yannda,
yine,
olarak arzeden ve dinden
kendisini bir
ibaret bulunan
ikin ci bir saha daha vardr.

Felsefe v e din 7 sahalar a y n a y n birtakm nerm eler (k aziyy eler) sistem i olm ak itibariyle bir itir k arzederler. Din ifade
lerde d e felsefeninkilere paralel olarak beyan edilm i birok h
km ler vardr. M esel: N itekim , iinizde sizden bir Resul gn
derdik, size yetlerim izi ok u yor, sizi tezkiye ediyor, size kitap
v e hikm et retiyor, size bilm ediiniz eyleri retiyor *. Y a
h ut o kim se gibi ki
pssz
y a ty or,
bir ehre
bunu
bu
uram t,
lm nden
alt stne gelmi
sonra
Allah
nereden
d iriltecek ? dedi, bunun zerine Allah onu yz sene ldrd

sonra diriltti *, Allah sem idir, limdir* 10. Allah alimdir,
hakim dir n , H em odu r ki Gkleri ve yeri alt gnde yaratt.
Ar su stnde idi **,
Herhangi bir eyden Allah'n yarat
tna bir b aks al ar a, glgeleri sa ve sollarndan srnerek
A llah a secdeler ederek dner dolar, hem Gklerde ne var, yerde
ne varsa hepsi A llah a secde e d e r . . . 13.
7 B a inceleme
lecektir.
* Bk. Elmall
* Bk. ay. es.,
10 Bk. ay. es.
11 Bk. ay. es.
I Bk. ay. ea.
* Bk. ay. es.
boyunca dia terimi ile sadece vahye dayanan din kartedi

M. H. Ya ir. Hak Dini Kuran Dili, I, s. 536.
s. 837.
s. 2609.
s. 2610.
e. IV , s. 2757.
c. IV , a. 3100.
TE H F T
B A K IM IN D A N
FE LSE FE -D N
M NASEBET
Bu din ifadelere karlk, felsef nermelere misl olm ak

zere Aristo'nun ayn konuyla ilgili olan u hkmlerini alabi
liriz: Aadaki mlhazalar da gsteriyor ki ilk hareket veren
ey bir v e ezel o lm a ld r..
14, Bu bilgi (felsefe), A llah 'a en lyk
bulunan v e lhinin bilgisi olarak, en lh olandr; m adem ki ilk
sebeplerin bilgisidir ve Allah ise her eyin sebebidir, o da zarur
olarak, sonuncu fakat, btn ilimlerin en iyisidir**w. Thales ilk
sebebin su olduunu s y le r .. . B aslan eski kozm olojistlerin bu
gr tuttuklenn zannederler.
s.
G rlyor ki her iki ta ra f da baz eylere dair haberler ver

mektedir.
Bu iki sahann aralarndaki en
derin fark nermelerinin
elde edili bakm ndan menelerinde haiz oldu k lan durumdan

ileri gelmektedir.
K utsal kitaplardaki hkm ler btnnn menei vahiydir.
V a h iy kelimesi y a A llah'n insana m uhta olduu hakikati b il
dirdii sre veyahu t A llah n bildirm i olduu hakikatin heyet-i
umumvesi yerini tutar. V ahiy, hem onu verm ekte kudret v e irade
sahibi olan bir A llah'n m evcudiyetini hem de on u kabul etm ee
v e kullanm aya m uktedir olan akll
varlklarn m evcudiyetini
farz eder 17.

G rlyor ki kutsal kitaplar A llah'n, k u llan arasndan se
tii bir kiiye v ah iy yolu ile bildirm i olduu ifadeleri ih tiva eder.
Burada kul, yani R esul tam am en passiftir; onun zihn yetileri
bu ifadeleri tekil etm ekte h ibir a k tif rol oynam az; R esul n
vazifesi, sadece, hakikatleri vahyolunduu ekil zere naklet
m ektedir. D em ek ki kutsal k itaplan n ifadeleri A llah n ifade
leridir. K ullar bu ifadelerin sahibine v e onu getirene olduu gibi
iman etm ek durumundadrlar.
H albuki felsef sahada vaziyet baka trl olup plnlar fa rk
ldr. fadelerin menei lah deil, beerdir. O ifadelerin sahibi
v e tekil edeni insandr: burada insan akl ve yetileri faal olarak
14 Bk. R om , Aristotle's Physics, s. 442, Str. 1.
15 Bk. Ros, Aristotle's Metaphysics, c. I. s.
121, Str. 1 . . .
* Bk. ay. es. s. 125.
17 B k. Ens. o f Religion and Ethics X , s. 745.
TEH F T
BA K IM IN D AN
tam mnasiyle rol oynarlar.
FELSEFE-DN
fadelerin
MNASEBET
doruluu din! mnada
bir im an m evzuu deil, dorudan doruya akln tasdikine tbi

dir v e bu ifadelerin kabul edilebilmesi iin onun en umumi akl
prensipleri v e kaideleriyle tecrbe verilerine uymas kfidir.
Bununla beraber, din sabas akl olmaktan uzak, tamamen
bir inanlar zinciri gibi telkki edilmemek gerekir. Ayn zamanda
felsefe sabasn da iman unsurlarndan kurtulmu srf akil zincirler
btn olarak kabul etmemelidir. Dinde akl unsurlar olduu gibi,
felsefede de im an! unsurlar bulunur. ki iman arasndaki fark
birisinde iman konusunun sbit kalmas dierinde, iman sbit
kalsa bile, iman konusunun deimesidir.
A caba, hakikati haber vermek durumunda olan iki ayn
sahann ifadeleri birbirlerine v e biri dierine uym akta m d r ?
te, her iki sahann varlyla mtenasip olarak ortava kan
en tabi! soru budur.
Eer, felsefe ve din ayn konularda birbirine uymayan eyleri
beyan ediyorlarsa, bunlardan doruluu tekeffl edilebilecek olan
seileceine gre, tekinin lzumsuzluu iddia edilebilecektir.
A ncak, bu sistemler ay n yollardan ayn neticelere varyorlarsa,
o zaman, her birinin lzumu o yollardan birinde yrmeye
m uhta veya mstani olup olmamakla taayyn edecektir. Bu
nunla beraber, uygunsuzluk durumunda kesin bir lzumsuzluk
hkmne varlmadka veyahut varlmak istenmedike, uygun
suzluu gidermee, hi deilse, hafifletmee yarayacak areler
aranabilir. Bu areler bilinen tbiriyle, tefsir veya tevildir.
H er iki halde de ok nemli meseleler vardr: Felsefe tercih
edildii takdirde, dinin hakikatle mnasebeti mesele haline gele
cektir. Ancak, din yaay din sisteminin bal olduu kutsal
kitaba irca etm ek zaruret tekil etmez, kutsal kitapla din
yaay ayrdetmek mmkndr. Zaten felsefe ile karlamas
bahis konusu olan dini yaay deil, kutsal kitabn birtakm
nazar nermeleridir. Tehfutlerin iledii konu da onun bu
nazar cephesiyle ilgilidir. Din hdiselerin varl bir vakadr
ve onu gerekli ilimler inceleme konusu olarak ele almaktadr
lar, fakat, felsefe sistemleri karsnda kutsal kitaplarn duru
munun neden ibaret bulunduu problemi de onun kadar bir
vakadr.
TEH F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M NASEBET
H er iki sistem e dair ister tev il, ister tercih y a p m a k lzum u

duyulsun, b u tev il
v ey a
tercih dini
b ir
cem iy ette
felsefe
tercih edildikte, karlaacak ceza m eyidesi gzden u zak tu tu l

m akszn hangi l v e m etoda gre v ak i ola ca k tr ?
Felsefe v e din arasnda u ygun lu k olm am ak la beraber insan
ayn anda her ikisine de sahip olu p ben im seyebilir denirse, yin e
ortada bir problem bulunaca hatrdan karm am ah dr. B y le
bir halde, insan, kartlan ayn anda kabul etm ekten
ileri gelen
ve akl iin tutarsz bir durum ihdas eden, asl nem lisi
b t n
ruh hayatna amil olan b ir buhrana d m eyecek m idir ?

y le y s e , felsefe v e din gibi ik i saha old u k a b u problem lerin
varln tasdik etm ek v e m uhtem el cev a p la n n aram aya alm ak
fuzul b ir i olm ayacaktr.
B ir felsef m odel18,apak olduu id d ia edilen v e tem ele konulan
nerm e veya nerm elerle, b u nerm elerden zihnin
gidiine v e
belli kaidelere uygun olarak ikarlan nerm elerin sistem li id d ia

sn tar. B y le bir
sistem deki herhangi b ir nerm e dieriyle
tutarh olm ak yani elim e v e kartlk ih tiv a etm em ek zorundadr.

B u m ecbu riyet sistem iddiasnn ta bi bir neticesidir.
M odellerin tenkidi, yan i, iindeki nerm elerin eliik v e kart
oluunu v ey a op erasyon el 10 bulunm aym gsterm ek iki y olla olur:
Y a o m odelin sadece kendi btn alnr v e unsurlan bir biriyle
karlatrlr v e tecrbe edilir v eya h u t o m odelin karsna
kendi cinsinden olan v eya olm ayan bir baka m odel bu
m odel, felsef, din, ilm ,
ona nispeti deerlendirilir.
ahlk,
edeb
olabilir
getirilerek
D em ek ki, felsefe v e din sahalar birer m odel olarak, hem

kendi btnlkleri iinde, hareket v e v a n n oktalan arasnda,
kendi nizam ve esaslanna tbi kald halde bir mesele vardr;
hem de bu iki m odelin unsurlan arasnda, bata m etotla n olm ak
18
Model, herhangi bir realiteyi aklamak iin kurulmu olan fikir binasdr.
Modeller ait oldnklon realiteyi aklayabildikleri nisbette muhafaza edilirler
aksi halde deitirilirler.
* Bir mefhumun (kelime veya iaretin) mns eer o mefhumu bas m
ahhas vetirelere balamak suretiyle tesbit edilmise o mefhumun operasyonel
bir mns vardr (Bk. Dagobert R . Dunes, The Dictionary o f Philoaophy s.
219).
TEH F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M NASEBET
zere, ilkin b ir tekab l kurulm ak sonra edeerlik ve ikame iddia

ed ilm ek istendii takdirde, b t n n em iyle yine bir mesele vardr:
F elsefe ile din arasnda b ir uygunluk olabilir mi ? Bu iki sistemin
u nsurlan blrbirleriyle te lif edilebilir m i? Edildii takdirde bu
nasl m m k n d r? Felsefe ile dinin unsurlan edeer m idir? Bu
unsurlar birb iri yerine ikam e edilebilir m i?
Felsefe v e din sahalannn uygunluk halinde olduuna veya
olm adn a
dair
grlerle
birini
dierinin
hizm etine
vererek
u ygun hale getirm eye taallk eden grler ve m odeller arasnda

edeerlik v ey a ikam e iddilan
vakalardan deildir.
tefekkr tarihinde az grlen
B u iki sistem arasnda bir takabl kurm ak bata Musevlik

olm ak zere H ristiyan lkta v e slm iyet te de denenmitir.
slm iyet te
dinle felsefeyi uzlatrm aya alanlar dinden
felsefeye doru olm ak zere K elm clarla, felsefeden dine doru

olm ak zere Filozoflardr. ki sistem de telif edilm ek istenen un
surlar u n lardr: lem ezel ve ebed m id ir? Alemin bir yaratcs
v a r m d r ? k i A llah m m kn m d r? Allah n zt ve sfatlar
nedir ? Allah ta rif edilebilir m i ? Allah ztn, gayrn v e czleri
b ilir m i? G k canl m d r? Hareketinin sebebi nedir? G k
Ruh
la n czleri bilir mi ? R uh n ed ir? Cesetler dirilir mi ? Mucize mm

kn m d r?
K onu m u zu
tekil eden Tehfutlerde de ile bu meseleler
m talea edilm ektedir.

Y aln z, Tehfutlerde ne bir din mdafaas, ne Filonda ol
duu g ib i 80 dorudan doru ya ve ilkin, bir m etot olmak zere
* Kendisinde, beeri felsefe ile vahyedilmi teoloji arasnda bir ahenge
ulamak balonundan uurla bir gayret grdmz ilk dnrn Filon olduu
iddia edilmektedir.
W olfson a gre. Yunan filozoflarnn, erbetlikleri Homeros ve Hesiodos me
tinleri karsndaki durumlar ile Filonun Scriptures=Kutsal Yazlar karsndaki
durumu arasnda fark vardr (Bk. Philo, C. I s. 138). nk, airlerin ifade ettii
ekildeki ballan inanlar karsnda grek filozoflarnn umumi davran, bu inan
larn bilginin, ilkel, oldnka aa ve filozoflarn aklla eritikleri bilginin ok
altnda bir bilgi tekil ettiidir* (Bk. ay. es. s. 139). Grek filozoflar din! ibadetin
popler formunu ilbl olarak emredilmi birey telkki etmezler. Aristo ile stoa
clar ve epikurosculann yapt gibi. Efltun da dini ibadetin popler formunun
muhafazasn salk verir; fakat, bu, muhtelif devletlerin kanunlarm lhi
TEH F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N A SE B E T
im an v e akldan hangisinin stn oldu u m eselesi, ne de T ertu llianus **, S t . Augustinus, St. T h om as da oldu u g ibi im an la aldn
uygunluu bahis konusudur28. F akat, oktan , Fr&bl v e tb n -i Sin
tarafndan ortay a atlm olu p, slm iy etle A risto felsefesini te lif
ettiini iddia eden bir grn deerlendirilm esidir. O bakm d an ,
eserlerde, ilk plnda, din v e y a felsefeden hangisi tercih edilm elidir
veyahu t hangisi hangisine t b i olm aldr gibi b ir m esele y o k tu r ;
bu mesele sonradan v e n etice itibariyle gelir.
Gazl nin T eh f t bilhassa v e asl ik i m odel y a i A risto
felsefesi ile slm dini arasnda bir uygun lu u n burhan olarak
tesbit edildii v e n etice itibariyle, v ah iyle gelen hakikatlere bu r-
mencleri olan eyler gibi kabul ettiklerinden deil, sadece, sosyal yapnn karar
lln devam ettirmek ynndendir (B k. ay. es. s. 139). Oysaki, Filona gre
Eski Ahdin Be K itab vahiyle gelmitir v e devletin kanunudur, tamamen m
kemmel ve hakikattir. Scripture Allah'n vahyettii bilgiyi v e hakikati ifade
eder. B u bilgi filozof!annkinden o k daha aktr. eriaU izah etmek, retmek
ve muhafaza etmek asndan felsefe dine tbidir; felsefe teolojinin hizm eti
sidir (Bk. ay. es. s. 145). Filonda felsefe hikmetin (W isdom ) yani Allah hakkmdaki bilgiye ve inam Allah a gtrecek y o l un hizmetisi mnasnda kullanl
d vakit, Scripturen hizmetisi mnasnda kullanlmaktadr (B k. ay. es. s.150)
ve bundan aldn imana tbiiyetini kasdetmektedir (B k. ay. es. s. 151,).
s Filon, sonradan, Hristiyan apologetlerinde grlecek olan kavga dav
ranna asla sahip deildir (Bk. E. Brehier, Les Idees Philosophiques et Religieuses de Philon d Alexandric, s. 315).
Felsefe v e din mnasebeti problemi, balangta hellenistik kltlerden
birisi olan Hristiyanlk iin de aynen varit olmutur. Y oktan var etme fikri
Yunan anlayna tamamen zt bir eydi (Bk. W eber, Fels. T ar. s. 108).
1snn ayn zamanda hem Allah hem Kutsal R uh olmas, yani Teslis
meselesi, aka, akl kanunlarm hie saymakt; len ve sonra dirilen bir Allah,
Tecesst, Kefaret, ruhun lmezlii gibi dogmalarn izah edilmesi gerekince
bir gurubun dogmay, akla aylan bile olsa tutup Tertullianusta olduu gibi
muhal olduu iin inanyorum demelerine mukabil; bir baka gurubun bir
defa dogm ay kabul ettikten sonra St. Augustinus'ta olduu gibi, anlamak
iin inanyorum kaidesini kabul etmi olduklar grlmektedir (Bk. ay. es.
s. 113).
** slmiyette akln Hristiyanlktan ok farkl olarak telkki edildii hu
susu iin Bk. Lotus Gardet, M. M. Anawati, Introduction La Theologie Musulmane, n. 344, 345, 351-353.
TEHFT
B A K IM IN D A N
hani istidlllerle ulalabilecei

ib arettir. C u i l i 'n i n
F E L S E F E -D N
M N ASE B E T
iddiasnn deerini yoklam aktan
felsef m odeli ten kit etm esi bu uygunluk
iddiasn deerlendirirken b ir vastadr.

O na g re, filozoflarn m atem atik ilimlerin hepsinde v e tabi
ilim lerin b ir ksm n da burhan nerm elere hi phesiz olarak
sahip bulunduklar m eydandadr. Fakat, ilh ilimlerinde d c byle
nerm eleri oldu u iddialar tem elsizdir.
lb n -i R d n T eh fu t- t-T h f t yazm ak gayesi her ne
kada r G azl nin Tehaftndeki szlerin tasdik v e ikna cihetinden
hangi m ertebede bulunduklarn ve ounun y akn v e burhan
derecesinden y ok su l olduunu gsterm ek ise de, bu gaye onu ister
istem ez, A risto felsefesi ile slm dini arasnda bir uygunluk olup
olm ad v e v ah iyle gelen hakikatlere burhan istidlallerle eriilip
eriilem iyecei meselesi karsnda bir vaziyet almaya evketm itir.
A y rca , H ocaz de de, G azlnin getirdii v eya getirmedii
hususlar hikye ederek, m tefelsifeye kar koym ak ve hak ehline
v aaz etm ek gayesiyle yazd Tehftnde ayn mesele ile kar
karya gelm ek durum una decektir.
T eh f t bakm ndan felsefe-din mnasebetine dair h
k m verirken tesbit etm ee alacam z eyler unlar olacaktr:
1. Tehftlerin her birinin iindeki ifadelerin bir yandan
hareket noktalarna dier yandan birbirlerine nazaran d u r u m la r
nedir ?
2. Tehftlerin birbirlerine kar olan durumlar nedir?
3. Felsefe-din m nasebeti lsnde Tehfutler nasl telkki
edilebilirler ?
B uraya kadar um um i olarak vazetmi olduumuz meselenin,
artk, slm iyetteki tarihi seyrini ele alabiliriz.
b ) M eselenin tarih olarak vazedilmesi:
insanlarn vcude getirmi olduklar eserler umumiyetle,
o eseri ortaya koyan kimsenin tabi ve sosyal kltrel ev
resi ile kendi psikolojik-ficyolojik artlarnn bir fonksiyon olarak
taayyn eder.
TEH FT
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N A SE B E T
Gazli nin yazm oldua Tehft-l F elsife23 metnini ser

meden ve meselelerin tahliline girmeden nce, onu, fonksiyonu
olduu bu iki ve ok nemli kadro iinde mtala etm ek istiyoruz.
Tehft-l Felsife terkibinin mns v e terciim ri hakknda.
Kelimenin gramer ynnden yaplm olan bir analizinin tercmede
sonuncu ve kesin bir destek olaca aanlmamaldr. Zira, Gazll nin kitabna
vermi olduu bu isim geni v e eitli anlamlan bir arada iinde toplam tr.
Bu bakmdan arapanm dnda kalan dillerde bu dolgun ve zengin mnay
verebilecek bir karlk kelime bulunamamtr. Kelimenin
mns v e terc
mesi zerinde yazlan eyler az saylamaz. (B k .: 1- A . F. Mehren, Etudes sur

la Philosophie d Averroes concernant son rapport avec celle d Avicenne et de
Gazali, Museon de Louvain, 1887 1888, s. 620; 2- M. A . Palacios, Sens du
Mot Tahafot dans les oevres d al-Gazali et d Averroes, trad. de l espagnol par
J. Robert, Revue Africaine nos. 261-262, 2- 3 trim. 1906; 3- L . Gauthier, La
Theorie d tbn Roschd, s. 99 not. 1; 4- Ibn Rosch, Trait 6 Decisife (Facl al Maqal), 3. e ed. Alger 1948 Carbonel s. 42 n ot 29; 5- Al-Gazal, Tahafot,
s. X - X I ; 6- L . Gardet, Raison et Foi, R . Thomiste 1938, s. 243 n ot 1; 7 -1 .
Madkour, Organon, s. 130 n ot 2).
M. Asin bu konuya bir makale ayrmtr. Tehftn mns hakkndaki
mnakaann H . - Purgstall tarafndan ortaya atlp attaque v e com bat
mutuelle terimlerinin teklif edildiini syler (Bk. Sens du M ot Tahafot, s. 185).
M. Asin kitabn adnn ilk defa Calo-Calonymos adl bir mtercim tarafndan
Destructio Destructionum ad ile ltinceye evrildiini sylerse de maka
lesinin sonunda eer ben btn samimiyetimle aratrmalarmn hareket nok
tas bulunan ve Orta an rihi olan v e Pugio Fidei de Tehft Ruina seu
Praecipitium Philosophorum diye alan Ispanyol dominiken Raimundi Martini yi
zikretmese ydim bu aratrmam eksik kalrd dediine gre terkibin ilk ter
cmesinin R. Martiniye atfedilmesi icabeder (Bk. ay. es., s. 203. A y n ca Bk.
Algazal, Tah. s. X ). M. Asin makalesine devamla der ki: Schmlders r^fatation mutuelle des Philosophes ile evirdi . Her nekadar M. Asin zikretmiyorsa
da A. F. Mehren de refutation r 6ciproque teriminin tehft kartlyamyaca kanaatmdadr. Ona gre kelimenin kknden mnay karmaya al
mak filolojik bir oyundur, maksada ok az yarar (Bk. Etudes, s. 620). Gosche
bunun aynen almanca karl olan gegenzeitige Wiederlegung u kabul etti
(Bk. ber Gazali's Lebcn, s. 268). Gazl nin eserinin bu trl tercmesi, onun,
S. Ampricusun Hypostases Pyroniens lerinden biri saylmasna sebep olmutur.
Bu grn yanl olduunu Munk brani tercmeye dayanarak metinlerle
gstermitir (Bk. Sens du Mot Tah., s. 186). Munk gramer endielerini brakp
geleneksel * destruction a veya renversement des philosophes a dnmeyi
teklif etti. Renan iin bu kelime kttan yaplm olan atolar gibi birbiri
zerine yklmak mnasna gelir. Dugat da dim olition veya renversement dr. D e Boer de Wiederspruche
mnsma almtr. Bouyges ise onun
Zusammensteurz kelimesini kabul ettiini sylemektedir. Flugel, van den
Bergh de ayn kelimeyi benimsemilerdir (Bk. Al-Gazal, Tahafot s. X ). Gauthier
TE H F T
BAKIM INDAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
I X . asrn sonlarna doru Abbasi mparatorluu merkezi

yetini kaybet mi ye balamt, zira spanya, Msr ve ran'da ms
takil hkmetler teekkl etmiti. ran'da SmanouUar (874
999)nn ardndan Gazneliler (962 1183) hkm srm; X I.
Renan n teklifine benzeyen bir teklif ortaya almtr, o da efFondrencut des
Felaife dir (B k. L A ccord, s. 42, not 29). Tehffitte tenakuz mns vardr.
Aristocu sistemin muhtelif paralan birbirini karlkl olarak nakzeder, yle ki
sistem bir btn halinde ayakta duramaz kendi zerine yklr, (Bk.ay.es. s.
187). Gauthier ayn ismi daha sonra da muhafaza etmitir, (Bk. La Theorie.
s. 98, 100).
M . Asin ise meselenin mareket kalb iinde mtalea edilmemesi ve asl
l kk H B T y e gidilmesi taraftandr. M. Asin Tc nl-Arus yardmiyle ta h f tn aktif bir mn ifade ettiini ve kendini atmak mnsna geldiini eri srer;
hya ve Tehaft ten paralar zikrederek kelimenin precipitation irreflcchie yc
tekabl edebileceini beyan eder (Bk. ay. es., s. 189-190). nsanlar pervanenin
gne m arad gibi hakikati ararlar. Hakikati ve saadeti buldoklar za
man kendilerini oraya atarlar. Teolojik meseleleri aratrrken zek, vahiyden
yoksul olarak v e aristocu usavurmalarla gz balanm bulunarak aldanr.
Bu usa vurmalar, szde, netice verir gibi grnrse de aslnda btldr ve her
trl mantk salamlktan mahrumdur. Nasl pervane gne zanniyle
kendini lmbaya atyor ve orada yok oluyor, hakikati bulduunu zannederek
lm buluyorsa, ite tpk bunun gibi aristocu!ar da sofitik delillerini demonstratif v e apodiktik saydktan zaman ayn durumdadrlar. Btn bunlar benim
kanaatma gre kitabn isminde ihtiva edilmek istenmitir (Bk. ay. es., s. 195).
M. Asin asd mnnn solution prematre e et precipitiee des problemes philosophico-thelogipes (Bk. ay. es., s. 199) veya le livre de la distinedon entre
la verit scientifiquent demontree et les affirmations prematurees (Bk. ay. es.,
s. 202) olduunu ikinci dereceden mnalann errenr , confusinn , incohcrence olduunu syler (Bk. ay. es., s. 201).
L. Gauthier ise M. Asin in meseleyi koyu tarzn tenkit eder ve zet olarak
unlardan bahseder :
Tehft kelimesi esas mnaya gelmektedir. 1) Precipitation , hte
irrefleehie , conclusion prematuree* . 2) Inconsistence \ ineoberenee ,
contradiction . 3) Chute , icroulement . M. Asin o samana kadar zerinde
durulmam olan birinci mna zerinde srar etmekte, buradan ikinci mnya
geip nc mny reddetmektedir. Bu mndan birbirine kolaylkla gei
lebilir. nk bir sistemin istidlllerindeld dncesiz gidi (precipitation),
binann glam olmamasna (inconsistence) sebep olur. Bundan da bina par
alarnn birbiri arkasndan yklmas neticesi kar. L. Gauthier ye gre mesele
eit
mmkn olan bu mnlardan hangisinin eserin ismine uyacan
tesbit etmektir, yoksa Gsl ve lbn-i Rdn eserlerinde ne mnaya geldiini
tesbit etm ek deildir. Mesele byle vazedilince, M. Asinin kabul ettii birinci
mnay bir tarafa brakmak icabeder. kinci mn esas olarak aln d saman
Gslinin eseri Inconsistence des Felacifa deil, Inconsistence de la Fal-
10
TEHFT
BAKIM INDAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
asrn balarnda bu lkelerde yeni bir kuvvet siyas bayata hkim

olmutu: Seluklular. Seluklularn hkmetleri esnasnda ran'da
en kuvvetli fikr cereyan Ismail cereyand. Alpaslan ve Melik*
ahm nl veziri Nizml*Mlk bu cereyanla arpmak ve ehl-i
Snnet akidesini kuvvetlendirmek iin Nizamiye Medreselerini
tesis etmiti. Bu asrda kltr merkezleri dank ve oktur:
Badat, Basra, Kfe, Nibur, Ts, iraz gibi.
safa olarak tercme edilmek lzm gelir. Fakat, L. Gauthiernin kabul etmi
olduu kelime effondrement kelimesidir. Bu suretle lbn-i Rdn eserinin
ismi T Effondrement de l Effondrement olacaktr (Bk. La Theorie, s. 99, not 1).
Tehft kelimesinin tercme edilmesindeki kararszla Bouyges da iaret
etmekten kendim alamamtr. Mehren lc birlikte incoherence kelimesini
kabul eder bununla beraber der ki: Dier mnalara kar cephe almamak
icabeder. Zira, bu mnalar y'ardmiyle tehft kelimesi kendisinde buhnmyan
bir dakiklik kazanmtr. Bu kelime bazan filozoflara, bazan onlarn istidll
veya retilerine tatbik edilmitir. Sonuncu halde chute , ecroulement ,
effondrement,, gibi tamamlayc ve ikinci derecede fikirler yabana atlamaz
Birinci halde de precipitation irrefleehie veya sottisse mnas ihmal edi
lemez. Bu iki hal arasnda dier mnalar yer alr ki, bunlar iin dayanak olarak
metin bulmak kolaydr (Bk. Algazal, Thafot, s. X I).
Araplar da tehft kelimesine birden fazla karlk vermektedirler: Mesel
4*tr- ( j U ( >Ui t J m t U L kelimeleri bu kabildendir (Bk. De Boer, Trih
al-Falsfa al-Islmiyya, s. 217 mtercim notu 1),
Trke literatrde bata S. Hasb tercmesi olduu halde tehft kelimesi
aynen muhafaza edilmitir (Bk. niversite Ktb. no. 4213 A Y , aynca Bk. 1. H.
zmirli, Yeni tlm-i Kelm, s. 87; A. A. Ad var, Osm. Trk. l., s. 39). Ancak
. Gnaltay . . .bu esere Tehft-l Felsife, yani Filozoflarn yere serilmesi
gibi bir isim verilmesi ayan dikkattir demek suretiyle kelimeyi yere serilme
eklinde tercme etmi olmaktadr (Bk. si. Dn. ., s. 82). 1. H. Usun arl
ise iddetli arzu ve heves ile bir eyin zerine dmek ve atlmak ile tercme
etmektedir (Bk. Os. Ta., II, s. 650, not 1). H. Gngr ise bu hususta unlar
sylemektedir: Tehft ,arka arkaya bir eyin zerine dmek, arpmak
m nindr. Pervanenin lmbaya arpmas gibi, Tehft-l Felftsife filozof
larn hatalara dmesi dklmesi demek olur (Bk. El-Munlriz, s. 22, not 1).
Grlyor ki, tehft kelimesi muhtelif dillerde ok eitli suretlerde ter
cme edilmitir. Bunlar mstakil olarak tehft n mnasn karyanlamak
tadrlar. Tereddtlerin kayna kelimenin bazan filozoflarn fildr sistemlerim
bazan da filozoflarn kendilerini ifade etmek iin kullanlm olmasdr. Bouyges stanbul da kelimenin tam karlm renmek iin kendilerine mracaat
etmi oldun kimselerden sarih bir cevap alamadn ifade etmitir (Bk. Algazal,
Tahafot, s. X).
Tehft-l felsife tutarl bir dnceye dayanmadan knrmu olduklar
fikir yaplarndan dolay filozoflarn veya onlarn fikirlerininin birbiri arka-
TE H F T
BAKIM INDAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
11
X I. asrn ikinci yans ve asl sonu slm kltr ve medeni

yetinin hem X . asnn ortalarnda balam olan altn devrinin
devamdr, hem de fevkalde nemli bir dnm noktasdr, nk
bu asnn sonlan Islm kltr ve medeniyetinin altn devrinin ve
dier kltr evreleri zerinde tesis etmi olduu inhisann sona
ermekte bulunduuna iaret eden belirtilerle doluduru . tslm il
minde geen asrlarda nitelik ve nicelik (keyfiyet ve kemmiyet)
ynnden gz kamatran kltrel faaliyet, nicelik ynnden
azalmtr ama nitelik yine hl ok yksek bulunuyordu. Bu
asrda her trl kltr evresinde ne Gazl ile mukayese edile
bilecek bir filozof*5, ne Zerkl ile kyaslanacak bir astronom ve
undan yklp dmesi manasm tazammnn etmektedir. Bu mnada arlk
noktas tutarszlk mefhumudur. Metinde kelimenin kullanlm old u u yerler
bu hususta bir fikir verebilir :
1 O aklszlarn byle dncelere kapldm grnce, eski filozoflar
reddetmek iini zerime aldm. Burada, filozoflarn Ohiyat m eselelerindeki
grlerinin tutarszln (tehftn) ve szlerinin izikliini ortaya koymak
bahis konusudur..
(bk. Algazal, Tahafot, s. 7).
2 4 Maksadn filozoflara inanan ve yollarnn elikiden uzak olduunu
zanneden kimseyi, onlarm tutarsz taraflarn ortaya koymak suretiyle uyar
mak olduunu tasrih etmeliyim. . . (Bk. ay. es., s. 13).
3 Biz bu kitapta, sadece, filozoflarn grlerini deerlendirmek ve
onlarm tutarszlklarm beyan ederek delillerini kartrmak istedik, yoksa
belirli bir gr tutmadk. . . (Bk. ay. es., s. 78).
4 Biz bu kitapta yapmak ve kolaylatrmak cihetine gitmedik, tam
tersine, itiraz etmek ve ykmak cihetine gittik ve ite bu yzden kitaba Tcmhd
ul-Hak yerine Tehaft-l Felsife Filozoflarn Tutarszl dedik. .
(Bk. ay.
es. s. 179-180.
5 Biz bu kitab ancak felsefecilerin szlerindeki tutarszl (tehft)
ve elimeyi beyan etmek iin yazdk, bu da hasl olmutur (Bk. s. 30).
Bununla beraber son zamanlarda, kelimeyi tercme etmektense olduu
gibi almak dncesi hkim olmaktadr. Trke literatrde de durum byledir.
Bathlar da kelimeyi evirmek ve ince mna farklarn belirtmek gl kar
snda onu aynen almaktadrlar (Bk. L. Gardet, Raison et Foi, s. 343-344 not
1; Anawati, Int., s. 73; Bouyges, Tahafot, s. XI).
Biz de kitabn ismini aynen muhafaza etmek istiyoruz, bununla beraber
muhakkak surette bir tercmesi yaplmak gerekirse, daha iyisi bulununcaya
kadar. Filozoflarn Tutarszl karln tercih ediyoruz. Bn suretle lbn-i
Rd n Tehft-t Tchaft-il Felfisifesi Filozoflarn Tutarszlnn Tutar
szl eklinde tercme edilmi olacaktr.
M Bk. Sarton, Int. I, s. 739.
Bk. ay. yer.
12
TE H F T
BAKIM IN DAN
FE LSE FE -D N
M N ASE B E T
ne de mer H ayyam la b oy lebilecek bir m atem atiki vardr,

bu byk insan btn dier mtefekkirlerin stndedir M. Eer
H ayyam Ortaan en tannm simas ise Gazli de en asli(noble)dir *7.
Hakikaten, Gazli, asn bakmndan yle bir noktada bulun
maktadr ki sm kltr v e medeniyet ervresi yaklak olarak
btn orijinallik ve imknlarn kullanm, dn istikamet
lerini gsteren ve fikirlerin iinde akt ana kanallar teekkl
etmitir.
Gazli bu istikametleri yazm olduu kendi-biyografisi
el-M unkzde 28 tesbit eder; ona gre hakikati aratranlar drt
snftr: 1- lm -i Kelm limleri, 2- B tm iyye frkas, 3- Filozoflar,
4- Mutasavvflar*9.
Gazl nin gayesi, kendi ifadesine gre, ilerin hakikatim
anlamak ve bilmektir . O halde evvel bilgi n edir? Bunun haki
katim aratrmak icabeder 80, ve zaten genliinin iptidasn
dan beri hakikatlan kavram ya susam olm ak, onun, ftri bir
detidir 31. Kendisinden artk hibir ekilde phe edilemiyecek
olan salam bilgi, kendi tbiri ile, yakn hasl edecek bilgi, asl
bilgidir32. Bu neviden bilgiyi aramak iin Gazli kendisini tahlil
eder ve bilgilerinin hissiyat v e zaruriyat tan ibaret olduunu
grr33. Fakat esefle anlar ki, her ikisi de pheden uzak deildir,
yani yakn hasl etmemektedir M, iki ay kadar bir m ddet tam
hkmszlkten ileri gelen psikolojik bir buhrana kaplr, fakat
sonunda ruhu Allah'n, onun kalbine att bir nur ile, zaruriyatn
* Bk. Sarton, Int. I., S. 746.

27 Bk. ay. es., s. 739.
** Bu eser hakknda Anawati nin iaret etmi olduu u noktay kayde
delim: Eb l-At* al-Baqari I tiraft al Gaz&li (Caire 1943) isimli eserinde Munkiz in uydurma olup hibir tarihi kymet tamadm iddia etmektedir. Mu
harrir skandal yapmak istemektedir (Bk. Intr., s. 68, not 1). Anawati ye gre
eser uydurma deil bira* ematiktir".
** Bk. el-Munkiz, s. 10.
30 Bk. ay. es., s. 4.
** Bk. ay. es., s. 3.
93 Bk. ay. es., s. 4.
Bk. at. es., t. 5.
11 Bk. ay. es., s. 6-7.
TEHFT
BAKIM IN D AN
FELSEFE-DN
MNASEBET
13
gvenilir olduuna inanmak sayesinde kurtulur **. Gazll nin

phesi denilen ve Descartes la m ukayese edilen ** taraf ite
budur.
Gazal! bylece hakikati 37 aramak iin nce ilm-i kelm sonra
felsefe yolunu daha sonra Btnileri ve drdnc olarak tasavvuf
mesleini in celer98.
Bu drt istikamet hakikaten Islm dn hareketlerinin,
hepsini deilse bile, ana kadrolarn gstermektedir. Gazli yc
gre ilm -i kelmn gayesi Ehl-i Snnetin akidesini muhafaza
etm ek, onu b id at erbabnn kartrmasndan korumaktr. Tanr,
elisinin diliyle kendi kullarna din ve dnyalarnn iyiliini sa
layan bir itikad telkin etti. K ur an- Kerim ve hadisler bunu
bize haber veriyor. Sonra eytan bid'at esbabnn vesveselerine,
snnete m uhalif birtakm kanaatler kartrd" * .
Islm leminde olduu kadar belki hibir kltr evresinde,
dini hareketle beraber siyasi ve fikri hareketler doup gelimemi,
sosyal nizam din nizam tarafndan dzenlenmemitir, y le ki
baz fikr hareketlerin kkleri ve gayeleri, btn gizlemelere ra
men, sadece siyas idi. Bu kltr evresindeki fikir ayrlklarn
anlamak iin din hareketin balangcna dnmek uygundur.
slmln esasn tekil eden asl ve temel kaynak Kur an-
Kerim dir. M ekke'de nazil olan yetlerde eriata taallk edenler
yoktur, dinin esaslarn veren ve dine davet edenlerden mteek
kildir: Allah'a, Meleklerine, Resullerine, Kitaplarna, Kyamete
iman ve bunlarn tasviri, vasflan, adalet, ihsan, ahte vefa, affetme,
Allah tan korkma, kr gibi ahlkta kerim olan hususlan emir,
zina, katil, kz ocuklarn gmlmesi, lde hile, her trl kfr
nehiy gibi. Medine'de nazil olanlar kullarn birbirlerine kar olan
durumunu tayin eden ve fakihlerin ahkm dedikleri yetlerdir w.
u Bk. el-Munkis, s. 8.
M Bk. 1- El-Mnnkis, nsz, s. IV. 2- H. Z. lken, si. Fels. Akl-lman
Mese., s. 63, not 2 r e s. 72. 3- W. M. Watt, The Faith o f ghazali s. 12. Sarton
ise St. Angustinus ile mukayese eder (Bk. Int., I, s. 754).
87 Hakikati ne mnada kullandn ve aradn hakikatin ne olduuna
ileride temas edilecektir, Bk. s. 39.
M Bk. El-Munku, s. 11.
* Bk. ay. yer.
40 Bk. Ahmad Amin, Facr, s. 228.
14
TEHFT
BAKIMINDAN
FELSEFE-DlN
MNASEBET
Islmn ikinci temel ta Peygamberin szleriyle fiil ve hare

ketleridir, bunlar snnet-hads btnn tekil eder. Snnette
olmyan herhangi birey bidattr. Bu iki kaynak, Kitap ve Sn
net, slm eriatnn temelidir. Hibir sulta ne buna muhalefet
edebilir ne de dna kabilir 41.
Kur ann gelii hem Araplarn yaayn hem de tarihin
seyrini tamamen deitirmitir. slmiyetten nceki Arap yaa
ynda yani Cahiliyye devrindeki fikri mahsuller lgat, iir,
meseller ve hikyelerdir; o devir Araplannda ilim ve felsefeden
eser yoktur. Sosyal seviyeleri ilim ve felsefe ile megul olmala
rna rsat vermemitir; onlarm nesep, nevi ve gk yz hakkn
da biraz haberleri ve tbba dair bilgileri vard ama bunlara ilim
demek aka bir hatadr **.
slm hareketinin byle bir muhitte balamas muhtelif yn*
lerden ilmi faaliyete sebep olmutur:
a) Resuln kendisi etrafndakileri bran ve Sryan gibi
yabanc dil renmeye tevik ediyordu.
b) Arap d topluluklarn din ve eriatlarn renmek iin
tecesss uyanmtr.
c) yetlerin pek ou d leme bak, Allah anlarsn dvctiyle insanlarn ilgisini kinata evirmitir. Kur an ilimden bah
settii vakit bunu en geni anlamyla marifet karl olarak alr 4S.
slmiyet in gelmesiyle balayan bu hem sosyal hem fikr
olan hareket, ilerde geliecek olan ilmi hareketin zeminini tekil
etmek zere din, tarih, ilm-felsefi ve edeb istikametler aTzetmekte dir 44.
Emevler bu hareketlerden ancak sonuncuya nem vererek
kaplarn ve mallarn airlere amlar, mescitlerde kssa anlat
mak iini onlara balamlar, ulema ve felsefecilerden bu imti
yaz esirgemilerdir. Bunu Ahmet Emin u iki sebebe yormaktadr:
1 Emevler siyas mevkilerini bask yapmak suretiyle mu

hafaza ettikleri iin airlere ve methedilmeye muhtatlar.
41 Bk.
4* Bk.
4* Bk.
44 Bk.
Ahmad Amn, Facr, s. 234.

ay. es., s. 48.
ay. es., s. 143-144.
ay. es., s. 145-163.
TEHFT
BAKIMINDAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
2- Seviyeleri henz Cahiiiyye seviyesi olmakla, felsef ve

ilmi bahislerden zevk duymuyorlar, ancak gzel iir ve hitabetten
holanyorlard. Emevlerden ne dini, ne tarihi ve ne de felsefilm hareketi teci eden olmamtr45. Fakat ayn mellif Emevler
devrinde Kur an ve Hadis bata olmak zere, bunlar izah etmek
iin iir, fkh, nahiv hareketlerinin varlndan bahsetmektedir46.
K uran ve Hadis-Snnet gibi iki ana ve birletirici temele davan an
slm iyet'te muhtelif sebeplerle gr farklar belirdi.
ehristanf el-Milel ven NihaTe yazm olduu nszlerden dr
dncsnde der ki: Dier dinlerde deil ama bizim dinimizde p
helerin kayna bellidir, pheyi kfirler, dmanlar ve bilhassa
mnafklar getirmitir 47. Balangtan beri gayesi insanlar mu
ayyen inanlar birlii etrafnda toplamak olan slmiyet, buna
her noktada gerekletirememitir. Meydana gelen ihtilflar mslmann ya dorudan doruya aksiyonuna, ya imanma veya her
ikisine birden taallk ediyordu. Bir mslman aksiyonu ve iman
iin yukarda bahsetmi olduumuz iki ana kaynaa bavurur.
Eer Kuran, Snnet veya Hadste mminin aksiyonuna taal
lk eden hususlarda sarahat yoksa o takdirde Rey, Kyas
veya cma- mmet metotlar yoluyla bir hal tarz bulunurdu.
Fkh Okullar bu metot aynhna dayanmtr; slmiyetteki
ayrlklarn en kuvvetli ve nemli olanlarndan birisi ite bu metot
anlayndaki aynbktr.
mana taallk eden ihtilflarn sebeplen, (a ) sl m n kendi
i bnyesinden gelen sebepler ile (b) dtan gelen sebepler ola
rak mtala edilebilir48. Birinci gurup sebepler iinde (1) K u r
ann, ekle ve mnaya taallk eden, kendi yaps, (2 ) Kur a nin
nzil olduu muhit puta tapar Araplarla Yahudi ve H ristiya n
larn bulunduu bir muhit olmak bakmndan ba ka eit bir
iman tayan bu insanlarn yeni teklif edilen imana kar davranlannn farkl olmas ve (3) mamet meselesi saylabilir. sl
m iyette ihtilf kaynan tekil eden d sebepler arasnda,
(1) slmiyet in siyas bir kuvvet olarak Msr, Suriye, ran,
M Bk.
Bk.
47 Bk.
4* Bk.
Ahmad Amin, Facr, s. 164.

2 n b i, II, s-. 19.
Al-MUal, s. 9.
Zufei, III, s. 3.
14
TEHF T
BAKIM IN DAN
F E LSE FE -D N
M NASEBET
8mm ikinci temel ta Peygam berin szleriyle fiil v e hare

ketleridir, bunlar snnet-hads btiinn tekil eder. Snnette
olmyan herhangi birey bid attr. Bu iki kaynak, K itap v e Sn
net, slm eriatnn temelidir. H ibir sulta ne buna m uhalefet
edebilir ne de dna kabilir 41.
Kur'ann gelii hem
Araplarn yaayn hem de tarihin
seyrini tamamen deitirmitir. slm iyet ten nceki A rap yaa

ynda yani Cahiiiyye
devrindeki fikri mahsuller lgat, iir,
meseller ve hikyelerdir; o devir Araplannda ilim v e felsefeden

eser yoktur. Sosyal seviyeleri ilim v e felsefe ile megul olm ala
rna frsat vermemitir; onlarm nesep, nevi v e gk y z hakkn
da biraz haberleri v e tbba dair bilgileri vard ama bunlara ilim
demek aka bir hatadr 42.
slm hareketinin byle bir muhitte balamas m uhtelif y n
lerden ilm faaliyete sebep olmutur:
a) Resuln kendisi etrafindakileri bran v e Sryan gibi
yabanc dil renmeye tevik ediyordu.
b) Arap d topluluklarn din ve eriatlarn renm ek iin
tecesss uyanmtr.
c) yetlerin pek ou d leme bak, Allah' anlarsn dvetiyle insanlarn ilgisini kinata evirmitir. K ur'an ilimden bah
settii vakit bunu en geni anlamyla marifet karl olarak alr 43.
slmiyet in gelmesiyle balayan bu hem sosyal hem fikr
olan hareket, ilerde geliecek olan ilm hareketin zeminini tekil
etmek zere dini, tarih, ilm-felsef ve edeb istikametler arzetmektedir 44.
Emevler bu hareketlerden ancak sonuncuya nem vererek
kaplarn v e mallarn airlere amlar, mescitlerde kssa anlat
mak iini onlara balamlar, ulema ve felsefecilerden bu im ti
yaz esirgemilerdir. Bunu Ahmet Emin u iki sebebe yorm aktadr:
1 Emevler siyas mevkilerini bask yapm ak suretiyle mu

hafaza ettikleri iin airlere ve methedilmeye muhtatlar.
41 Bk.
42 Bk.
4* Bk.
44 Bk.

ay. es>, s. 48.
ay. es., s. 143-144.
ay. c*., s. 145*163.
TEHFT
BA K IM IN D AN
FELSEFE-DN
MNASEBET
2 Seviyeleri henz Cahiiiyye seviyesi olmakla, felsefi ve

ilm i bahislerden zevk duym uyorlar, ancak gzel iir ve hitabetten
holanyorlard. Em evilerden ne din, ne tarih ve ne de felsefilm hareketi teci eden olmamtr42. Fakat ayn mellif Emevler
devrinde K u r an ve Hads bata olm ak zere, bunlar izah etmek
iin iir, fkh, nahiv hareketlerinin varlndan bahsetmektedir44.
K ur'an ve Hads-Snnet gibi iki ana ve birletirici temele dayanan
slm iyet te m uhtelif sebeplerle gr farklar belirdi.
ehristan el-M ilel ven Nihale yazm olduu nszlerden dr
dncsnde der ki: D ier dinlerde deil ama bizim dinimizde p
helerin kayna bellidir, pheyi kfirler, dmanlar ve bilhassa
mnafklar getirmitir 47. Balangtan beri gayesi insanlar mu
ayyen inanlar birlii etrafnda toplamak olan slmiyet, bunu
her noktada gerekletirememitir. Meydana gelen ihtilflar mslmann y a dorudan doruya aksiyonuna, ya imanna veya her
ikisine birden taallk ediyordu. Bir mslman aksiyonu ve iman
iin y ukanda bahsetmi olduum uz iki ana kaynaa bavurur.
Eer K ur an, Snnet veya Hadste mminin aksiyonuna taal
lk eden hususlarda sarahat yoksa o takdirde Rey, Kyas
veya cm a- mmet metotlar yoluyla bir hal tarz bulunurdu.
Fkh Okullar bu m etot ayrlna dayanmtr; slmiyet'teki
ayrlklarn en kuvvetli ve nemli olanlarndan birisi ite bu metot
anlayndaki ayrlktr.
mana taallk eden ihtilflarn sebepleri, (a) slmn kendi
i bnyesinden gelen sebepler ile (b) dtan gelen sebepler ola
rak mtala edilebilir48. Birinci gurup sebepler iinde (1) Kurann, ekle ve mnaya taallk eden, kendi yaps, (2 ) Kur ann
nzil olduu muhit puta tapar Araplarla Yahudi ve Hristiyan
larn bulunduu bir muhit olmak bakmndan baka eit bir
iman tayan bu insanlarn yeni teklif edilen imana kar davra
nlarnn farkl olmas ve (3) mamet meselesi saylabilir. sl
m iyet te ihtilf kaynan tekil eden d sebepler arasnda,
(1) slm iyet in siyas bir kuvvet olarak Msr, Suriye, ran,
41 Bk.
Bk.
47 Bk.
4" Bk.

2nfei. II, s. 19.
Al-Milal, s. 9.
2uh, III, s. 3.
16
TEHFT
BAKIMINDAN
FELSEFE-DtN
M NASEBET
Trkistan'a yayld vakit eitli mezheplerle karlap, onlarla

hesaplamak zorunda kalmas, ( 2 ) bu mezhepler karsnda sl
miyet'i mdafaa etmek iin onlarn m ahiyete ne olduunu bil
menin gerekmesi, (3) tercmeler yoluyla gelen felsefe v e man
tn kullanlmaya balanmas vardr 40.
I ve d olarak aynlan sebeplerin birinci gurubu tslm da
bilhassa Kelm hareketine, ikinci gurubu bilhassa felsefe hare
ketine temel olacaktr.
Gazlinin Tehftte bahis konusu etm i olduu meselelerin
kkleri de bu sebeplerden doan neticelerin
ndan her iki grubun bu maksada hizm et
iinde bulunduettii lde in
celenmesi gerekmektedir.
1. Kelm cereyannn douu:
slmiyet'in ilk byk ihtilf birdenbire meydana km ve
fiil neticelerini vermi olan mamet meselesidir. Resul zamannda
akait meselelerinde deil, fakat itihat meselelerinde niz olduu
sylenmektedir w; Hulefa-i Raidin devrindeki m am et dvas bir
itihat meselesi olup ameli ahkma bal ise de, ilerde mslmanlar arasnda hatt akait meselelerine kadar giden devaml ayr
lklara esas tekil edecektir61.
mamet meselesine bal olarak mtala edilmek gereken
ikinci nokta iman nedir, mmin kime derler? Fsik kim dir?
Byk gnah ileyen mmin m idir? meselesidir. M uaviye idareyi
ele alnca mminler dndler: Bu idareciye itaat etmeli mi,
etmemeli midir? Bu idareciler hakik mslman mdrlar? Yoksa
onlarn kudretlerini mahvetmek iin canla bala uramal m dr?
Ali taraftarlar kfir midir deil midir ? Bu sorular hayat ve cidd
meselelerle ilgiliydi; yle ki bu hale bugn, filn doktrin sahibi
vatan haini midir, deilimdir? sorusuyla ilgili meselelere benzeyen
bir vaziyet gzyle baklabilir52. Haricler mamet mesele
sinde fiil vaziyet almak ve muhalefet etmek durumunda bu
lunduklar iin iman sadece dil ile ikrarda deil, ayn zamanda
49 Bk. ?u h i, III, s. 8.
* Bk. Tam hd, s. 281.
41 Bk. ay. es., s. 283.

w Bk.
III, s. 6.
TEH F T
BA K IM IN D AN
F ELSEFE-DtN
M NASEBET!
fiil ile tasdikte bulurlar. B u grn neticesi olarak mmin say

m adklarn yan i b y k gnah (kebair) ileyenleri ldrrler M.
Murcia denilen gurup im am et meselesinde her iki tarafa kar
cephe alm ayanlardr: H avaric ile A li taraftarlarndan birisi fsiktir, ama, hangisi? Bunu tayin etm ek mmkn deildir veya iki
ta ra f da fsiktir M. Murciann bu durumlarnn tabii neticesi ola
rak im an szle tasdiktedir. Onlar kimin mmin olduunu, kimin
b y k gnah ilediini Allah bilir ve hesabn sorar, imdilik
M uaviye y e itaat etm ek lzmdr, ancak te dnyada hakiki va
ziyet anlalacaktr fikrini gderek durumu te dnyaya irca
ederler. Bunun siyas neticeleri menfi de olsa Emevfleri taktik
tir56. Mutezile ise fsik olann ne mmin ne mnkir olmayp fakat
ikisi arasnda bir yerde bulunduu kanaatndadr. Mutezile te
rim i I. ve II. asrlarda, bu iki frkadan birine yardmdan itizal
eden, ekinen, v e ntr kalanlar iaret eden siyas bir terim
dir M, ilerde II. asrda doacak olan kelmc mutezilenin ceddidir57.
Eer fsik (b y k gnah ileyen mmin) bu dnyadan tvbe
etm eden giderse onlara gre, Cehennemide ebed olarak kala
caktr M.
Bylece im am et meselesinden doan v e mmin, fsik mese
lesini iine alan ilk b yk ihtilf neticesinde fikirler arasnda bir
gerilim v e kutuplama belirerek, mcadele fiilen ve keskin olarak
balam oluyor.
Bu siyas hdiselerden doan fikir ayrlklar kelm ilminin
m eydana kmasnda mhim rol oynamt, aksini iddia etmek
hatadr 59.
Fakat dier taraftan K ur anm kendi i bnyesinden doan
meseleler, bilhassa nazar sahada o surette incelemeye tabi tutul
mutur ki bunun neticesinde kelm ilminin temelleri atlmtr.
Ibn - i Haldun'un Araplarn hepsi kendi dilleriyle inen bu K i
** Bk. C. A . Nailino, SullOrigene (azapa tercmesi), s. 180.

M Bk. ahristn, al-Milal, s. 33-34; Badadi, al-Fark, s. 101.
55 Bk. Facr, s. 293.
M Bk. Nallino, Sull Origene (ar. ter.), s. 187; Facr, s. 291.
7 Bk. A y . ea. s. 191.
Bk. 2ufei, III, s. 182, not 1.
** Bk. Anawati, Intr., s. 33; 2 o ^ i, III, s. 9.
TEHFT
BAKIMINDAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
tab anlyordu 60 demesi mubalak 91 ve hataldr *; tersine,

her Arap Kur an kolaylkla anhyamyordu. yetler hakknda ya
(a) lfzdan mnya geerken, veya (b) tenzil artlaryla, esbab-
nzl bilindikte mnalandrma kolaylam ohyordn , (c) Arap
detlerinin mesel bu detleri bilen hac yetlerini daha iyi
anhyordu ve (d) Yahudilerle Hristiyanlarn o zamanki durum
larnn bilinmesine gre eitli hkmler veriliyordu. Asl, K ur an
da mns tamamen ak olan yetlerle (Muhkem yetler) mns
ak olmyan yetlerin (Mteabih yetler) neye dellet etmek iste
dikleri bahis konusu olunca, bu, ilk mfessirlerin en byk gailesi
olmutur. Bu iki vazyet Islmn tamamiyle orijinal mahsul
olan Kur an tefsiri hareketine yol amtr65.
Dier taraftan ayn bir konu hakknda inmi olan yetlerin
birbiriyle ve dier yetlerle olan karlkl durumlarnn aklan
mas gerekti; zira bu yetler arasnda mesel kulun fiilinde ta
mamen hr olduuna dellet edenler olduu gibi, iradenin Allah a
ait bulunduunu ifade edenler de vardr. Burada gerek bir zt
lk m vardr, yoksa bu ztlk grnte m idir?
Kur an insanlar mtemadiyen, bir tek Allah a imana davet
ederken Allahn muhtelif ve pek ok sfatlarndan da bu tbir
Kur anda gemez64 bahsetmektedir: alm, k a d r.. .gibi. Allah bir
olduuna gre sfatlan kesret gerektirmez m i? Bu sfatlan ne
tarzda anlamak lzmdr; olduu gibi kabul edilmeli midir, yoksa
tevile mi ihtiya vardr? Allah dil midir, ne mnada dildir?
Hemekadar siyas atmalarn ortaya att doktrinal mese
leleri halletmek ve bilhassa hr isti yan, mazdek veya yahudi pole
mik hcumlanna cevap vermek iin slm, balangta bir savun
ma olan Kelm tesis etmitir ve Kelm, daima, problematiinin
kendisinde bile, bu balang izini tayacak 66 ise de Kur ann,
sosyal artlarla bir iliii olmakszn sadece bir inanlar sistemi
olarak sunulduu vakit insan zihninde birtakm sorular uyandr
mas tabidir.
* Bk. Muâddima, a. 438.
* Bk. Anawati, In tr, s. 29.
* Bk. Facr., a. 196.
* Bk. ay. es., s. 197.
Bk.
W 29.
*s Bk. Anawati, Intr., s. 38-39.
TEHF T
BAKIM INDAN
FELSEFE-DtN
MNASEBET
19
ehristan, bu noktay blisin isyanna bal olarak dini bir
aklama ile belirtir ve der ki: Halk arama pheyi ilk koyan
blistir. Nassa isyan, tabiat olan atei dem'in tabiat olan top
raa stn tutmas ve vnmesi ile ilk pheler domutur. Bu
phe yedi kola aynkp insanlara sirayet etmi, bidat ve dallet
ortaya kmtr. Bu phelerden Lka, Markus, Yuhanna ve Mett
ncil erhlerinde bahsedilir, Tevrat'ta da tasvir edilir. yle ki:
blis Allah'n ilmini kudretini tanyorum ama hikmetinden sual
olunabilir der; ve yedi sual sorar:
1 Tann mademki benim ne olacam biliyordu, beni niin
yaratt, hikmeti nedir?
2 Beni niin itaatle teklif etti, benden ona ne gibi bir zarar
veya fayda gelir?
3 Haydi ona itaat edip teklifi kabul ettim, ya dem'e
itaatle niye teklif etti? Hikmeti nedir?
4 Ben senden baka bir kimseye itaat etmem deyince beni
niin Cennet'ten k ovdu? Hikmeti nedir?
5 Husus teklife itaat etmedim, Cennet'ten kovdu niin
ikinci defa Cennet'e ald ve demle bulumama izin verdi ve
dem 'i kandrdm, hikmeti nedir?
6 Niin beni dem oluna musallat etti? Ben onlara tesir

ederim, halbuki onlar bana birey yapamazlar? Allah beni hileye
msait yaratmamalyd.
7 Niin beni helk etmedi ? Beni helk etseydi, lem erden
kurtulurdu. Hikmeti nedir ? rih der ki Melekler bu suale cevap
verdiler: Sen Allah'a itaatta verdiin szde muhlis kmadn, ksaydm niin diye sormazdn. Peygambere kar kanlarn hepsi
bu phelerden hareket etmektedir. Gayeleri kendilerini teklif
ve eriattan kurtarmaktr. Bize benzeyen bir kimse bizi hidayete
mi gtrecektir? sz ile eytann amurdan yaratlana secde
mi ederim ? sz arasnda fark yoktur M.
Burada mesele din
da, aslnda bu, inanlar
kald her defada insan
lebilir; bu, din ile felsefe
M Bk. al-Milal, s. 9.
bir dekor iinde anlatlmaya allmsa

sisteminin tekil ettii model karsnda
zihninin taknd tavrn tasviridir deni
karlamasnn t kendisidir.
20
TEHFT
BAKIM INDAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
Mnakaa konusu olarak ele alnan ilk spekltif meselenin

kader ve cebre taallk eden mesele olduunda yazarlar birle
milerdir67; bu, insan fiillerinin iradeyle mi yoksa Tannnn cebriyle
mi meydana geldii meselesidir. Birincisi Kaderiye68, kincisi
Cebriye grn tekil eder. Bunlarn meydana gelmesi sebebini
sosyal muhitte aramak doru olaca gibi baz mellifler Cebriye
grnn sosyal neticeleri olduunu ve mesel Emevlerin onu
tuttuunu, bylece kendilerinin ibanda olmalarnn, Allahn
bir tayini olduu cihetle merulam olacam iddia ederler69bir inan modeli karsnda kalan insann tabi olarak sual sor
ma durumunda olduunu da unutmamak lzmdr. Aslna bak
lrsa Peygamberin salnda Uhut gnnde bizim tarafmzda
olsalard lmezlerdi , Allahn rzklandrmak istemediini siz
hi nzklandrabilir misiniz? sorularnn kader ve cebre dellet
edecek tohumlan oktan tad grlmektedir 70. Bu meselenin
*7 Bk. al-Milal, s. 17; Tamhd, . 286; Facr, I, s. 223; Anawati, Intr., s. 37.
Ancak bu meselenin nasl dodua hususunda mellifler ayrlmlardr. Bir ksm
mellifler, Nallino gibi, cebir ve ihtiyara ait baz meselelerin tarif ve mnca
ak olmadklarm hangisinin ehl-i snnete hangisinin bakalarna atfedile
ceinde kat! bir anlama mevcut olmadm, kader meselesinin ise I. ve II.
asrda Kur andaki ibarelerin tefsirlerinden domu bulunduunu iddia ederken
(Bk. Suil Origene, ar. ter., s. 191, 201), von Kramer gibi bir ksm mellifler
hr irade meselesinin bir hristiyan meselen olduunu, slmann ise bunu
ancak tekrarladklarm iddia etmektedir (Bk. 2uh, I. s. 364). Anawati ve
A. Emin gibi baz mellifler de meselenin bilhassa am da hristiyanlarla temasa
geldikten sonra doduu fikrini mdafaa ederler. Onlara gre aml Johanna mn
Bir Arap Sana yle Sylerse yle Cevap Ver (ltf
lif' j.ydl dit Jli lil) adl
kitab bunu ak bir misalidir (Bk. Facr., s. 134, 189, 284, 286 Intr., s.
202. Tafsilt iin Bk. 2uh, I, s. 363). Fakat, A. Emin kader meselesinin tama
men Islama ait olduunu iddia etmekten de geri durmaz, sonunda bu meselenin
her din iin varit olduunu ilve ederek ortalama bir gre varr (Bk. 2uh,
I, s. 364-365). Ayn mellif kelmn douunda Yahudilerin birok tesirlerde
bulunduklarm da iddia etmektedir (Bk. ay. es., s. 351-356). Halbuki ehristan
bilhassa Kaderiye ve Cebriye grlerinin nasl domu olduklar problemini
ortaya atmaz. Meseleyi son zamanlarda cebrin kadere izafeti gibi bir bid at
ortaya atld cmlesiyle dorudan doruya vaz eder (Bk. al-Milal, s. 17).
M Neden bu *ni alm olduunu tahkik etmek iin Bk. Nallino, Sull.
Origene ar ter.), s.
Bk. Anawati, Intr., s. 37: Facr, s. 292-299.
10 Bk. al-Milal, s. 11. Bu noktaya Ab Bida De Boeri tenkit ederken te
mas etmitir. Ona gre. De Boer in Besuln etrafndakiler neden diye sorma-
TEH F T
BAKIM IN D AN
FELSEFE-DN
MNASEBET
21
meydana kmas iin merkezin am'a tanmasn beklemeye

pek ihtiya yoktur. Hristiyanlaia veya dier kltr evrele
riyle temasa gelmek meselenin domasna deil, ama onun
ilenme ve cevaplandrlma tarzna ve temposuna tesir etmi
olabilir. Fakat sonuncu cevabn o zamann fikir havasna del
let eden vesikalarn tenkitli bir aratrmaya tabi tutulmas
sonucunda elde edileceini zannediyoruz. Mslmanlarn yunanca
ve sryan! tercmelerden nce ele aldklar71 bu meselelerden doan
Kaderiye ve Cebriye grnn mterek ve devaml bir varl
olmam fakat Mutezileye tesir etmitir7*.
Asl Kelm okulunun en belirli cereyan Mutezile denilen
gurubun temsil ettii cereyandr. Bu grn nasl doduu ayn
bir konu olarak ilenebilir7S, fakat biz burada ancak bu mesele
dolaysiyle fikir mnakaalannn nasl gelitiini belirteceiz.
dan onun szn olduu gibi kabul ettiler fikrini vakalar yalanlar. Z ira Y a h u diler iman edinceye kadar Resule yirmi seneden fazla neden ve niin d iy e sor
mulardr. Hadisler, puta tapar Araplarn veya Kitap Ehlinin sorularyla
doludur. Bu sorularn nemlileri bilhassa kader meselesinde toplanmtr.
Hatt Sehabe daha Nebi zamannda Kur'andan yetler zikrederek mna
kaa etmitir. Bunun zerine Nebi imanlar sarslmasn diye onlar mnakaa
dan menetmi tir (Bk. de Boer, die Geschichte, ar. ter., s. 49 n. 1). Kald d
Kuranda ne insann mecbur olduuna dair bir yet vardr ve ne de onun
iradesini nefyeden sarih bir iaret bulunmaktadr. Kur'anda Allah'n mrit
ve kadir olmas yznden vermi olduu emirler vardr (Bk. ay. es. s. 56).
71 Bk. Facr, s. 283; de Boer, Trih al-Falsafa, s. 7 mtercimin notu 1.
78 Bk. Facr, s. 287.
71 Mutezile hareketinin balangcm tesbit etmek ok gtr, Suriye
Hristiyanlarnn uyandrd phelerle balamtr** (Bk. A. Advar. Ta.
Boyunca, s. 106) denilmekteyse de bu tip bir gr tenkit edilmektedir. De
Boerin Araplar amda Hristiyanlardan retim grrlerdi** fikrim G eschiche
der Philosophie im slm eserini rapaya eviren Ab RIda kabul etme
mektedir : Bu limler (de Boer, Yon Knuner, Mac Donald, C. H.
Becker) fikirlerini aml Johannann Kurandaki sev fikirleri tesbit
ve baz noktalarda mslmanlarla mnakaa etmek iin yazm olduu
bir cedel kitabna dayandrrlar. Fakat ihtimal dahilindedir ki bu ldtap kiliseye
dahil olan hristiyanlan kendi akidelerini mdafaaya hazrlanmak iin yaz1mtr. Bu kitap Johannanm Emev sarayndaki hizmeti esnasnda, Islm d
nrleri ve devlet ricali ile temasmdan sonra yazlmtr. Johanna bylece ayr
lk noktalarm ve bu noktalar karsnda hristiyaniarn hazrlk keyfiyetini
rendi; tarih bize nemli bir mnazaradan bahetmemektedir. u kadar var ki
22
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M NASEBET
Filhakika, kendilerini E h l- l-A dl v e t-T e v h id olarak ta k d im

eden bu kimselerin ilk b y k v e m h im problem i A lla h n birlii,
vahdeti problem idir, dier meseleleri bu n a ba kdr. A llah , K u r anda,
bir yanda antropom orfik (insan ekilli) olarak ta sv ir edilirken b u
tasviri olduu g ibi kabul edenler v ardr: M cessim e v e M ebbihe
gibi dier yandan hibir eye benzem edii bildirilir. M utezile
Hadis Ehlinin antropom orfizm ine v e A li taraftarlarnn agn osti
sizmine m ukabil Allah
her t rl sfattan tenzih ederek v a h dete
halel getirebilecek yetleri b u m nada tev il e d e r le r 74. A llah n

mutlak birliini gerek akl gerekse nakil y olu y la m dafaa ederken
Allahn sfatlan A llah 'n zt m dr, yoksa a y n v e ezeli v arlk la n
var mdr, Sfatlar ztta ta ga yy r gerektirirler m i, m eselesi zarur
olarak mnakaa konusu oldu . A llah n sfatlan tbiri ne K u r
anda v e ne de Hadslerde geer, b u tbiri M utezile kullanm v e
icat etm itir75. B u sfatlarn gerek v arlk la n (existence reelle)
Araplarn amda yabanclarla temas etmesinin dnceleri harekete getirmek

bakmndan bir tesiri olmutur. En biiyk tesirler anlardr: 1- Muhtelif dini
ve felsefi grlere sahip olan kimselerin Islmiyete girip onda dnmeye ba
lamalar, 2- Kurann tefekkr ve aratrmaya sevkedecek surette fikri glkler
ihtiva etmesi. Johannanm kitabna gelince, bir defa yananca yazlmtr, sonra
Johanna devlette vazifeliydi. Devletin dinine hcum eden bir ekilde sz
sylemesi makl deildir. Kitabn ad bile Sana bir Arap yle Sorarsa
yle Cevap ver mslman akidelerinin mcerret tenkidinden ok bir
mdafaaya ihtiya gsterdiine dellet etmektedir . (Bk. Trih al-Falsafa,
s. 6-7 n. 2). Dier taraftan Mutezile mezhebinin fsik, ne mmin ne kfir
fakat menzile beyn-el menzileteyndedir,, diyerek Vd b. Atann H. el-Basrden itizal etmesinden doduu ileri srlmekle, beraber (Bk. Milal, s. 18;
Intr., s. 46), bu grn kkn I. asrda (H. 35) laamet ve hakem mese
lesini mteakip fsiin ne olduunu tayin etmek iin ileri srlen fikir
cereyanlarndan birine balamak istenmekte (Bk. Nallino, Sul ., ar. ter. s. 180,
181; Facr, s. 291, 292), bununla beraber i harplerin gemesile bu meselenin dinf
nemini kaybettii ve Mutezilenin Kaderiye, Adliye, Muvahhide gibi dier tesmi
yelerle anld ve ilk mnann II. asrda kaybolmaya yz tuttuu da ilve edil
mektedir (Bk. Sul., ar. ter. s. 192). Anawati bu meselenin kaynann Hristiyan
larn Mslmanlar sann ulhiyctini kabul etsin diye ortaya attklar meselede
grr, yle ki: Hristiyan sorar: ts nedir? Mslman cevap verir : Allah'n
kelimesidir. Allahn kelimesi yaratlm mdr? Yaratlmamsa Allah bandan
nce kelimesiz ve esprit siz idi, bu olamaz. Yaratlmamsa s Allahtr (Bk.
Intr., s. 38).
74 Bk. Intr., s. 48.
n Bk. 2ub., III. , s. 29.
TEHFT
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D tN
M N ASE B E T
23
yoktur, z (essence) itibariyle bir v e ayndrlar. M uteziller, Dehrlere m u k ab il A llah halik (yaratc) olarak kabul ederler; Allah
ruh olup gzle gr lm ez, h att E hl-i Hadisin zddna olarak,
gelecekte A lla h ' grm e (r y et) m m kn deildir. Allah leme
n isbetle m tea ld ir -b u , hulul reddetm ektir- v e kadm dir. Allah
lem den a y n ola ra k kabul edilince lemle olan m nasebeti mese
lesini ele alm ak zarureti belirm itir. Bu m esele A llah 'n eyay
bilm esi m eselesidir. A llah n eyay bilm esi eyann varlndan
n ce m idir, y o k s a onlarla beraber m id ir? A llah'n eyay bilmesi
A lla h 'ta b ir ta g a y y r gerektirir m i gerektirm ez m i? B u sonuncu
sual g r l yor k i A llah 'n sfatlan ve zt meselesinin bir para
sdr.
K u r'a n m
bizzat
kendisi n ed ir? A llah 'm
kelm m dr?
E er kelm ise yaratlm m dr (m ahlk m u d u r)? Ezel m idir?
Bu hususta M utezilenin kanaati u d u r7*: Eer K ur'an Allah'n

sfat m nsm da A llah n kelm ise Allah bir olduuna gre bu
m m kn deildir, aksi halde Allah'n zt v e sfatlan bir tek ey
olu rd u ; h alb u k i K u r'a n bir tek ey deildir, m u h telif eylerden
bahseder. D ier taraftan, K u r'an da
birtakm emir ve nehiyler
v a rd r; em irler m em urlarla kym et kazanr, halbuki ezelde m e

m urlar y o k tu r 77. stelik Peygam berlere inen kitaplar baka ba
kadr v e n ih a yet biz K u r'a m gryor, iitiyor, syl yoru z; her
halde A lla h 'm sfat b y le olm am ak lzmdr. Mutezile K ur'anm
m ahlk oldu un a dair bu akl delillerden sonra en kuvvetli buld u k la n b ir nakl delil getirirler ki bu bir y e ttir :
U j J I Ll
liL Jl K u r'a n A llah'm ezel kelm olm aynca mahlk

olm ak icabeder, im di, K ur'an A llah'm yaratt sesler ve harf
lerden ib a r e ttir 79. A llah 'm mtekellim olmasnn mns ise ke
lm nn haliki v e faili olmasdr.
M utezileye K u ranm Allahn kelm oluu ile yaratlm olup
olm ad meselesinde iki gurup kar koym utur: Bunlardan birin
cisi Selefiyyun olup A llah'm sfatlarn nasl bildiri diyse o ekilde
kabul etm ek taraftandr; yetler zerinde cedel, mnazara ve
Bk. t u i f i III, s. 33-75.

77 Bk. ay. es., a. 33.
Kuran, IV. 106, Flgel, neri.
Bk. 2ubi, III, . 36.
24
TEH F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N A SE B E T
mnakaa yap m a y reddeden sahih hadslere balan an kim se

lerdir, cedeli
insan
akimn
b id a t
saym akla
eriem iyecei
b erab er
eyler
bu
n evid en
n azariyle
bilgilere
bakarlar:
Biz
insanlar kendim iz hakknda neden v e nasllara ce v a p v erem edii

miz halde A llah 'a a it m eselelere nasl cev a p v e reb iliriz? O halde
gelen eylere nasl geldilerse o ekil zere in an m ak, A lla h 'n ztnm
sfatlarnn ayn m g a y n m olduu, kadm den hds k ar m k
m az m sorularm sorm aktan vazgem ek icab ed er, zira bu n lar akl
aan m eselelerdir80. D urum A llah n a slistev a eder m eselesinde de
ayndr. Bu soruya M lik b . Un es Is te v a m eh ul deildir, nasT'm akul deildir, im an v a cip tir, sual b id a ttir " cev a b m verm i
tir81. Selefiyyunun M utezileden fark akln gcn ta sdik edip etm e
m ek noktasndadr. M utezile, isterse A lla h 'a dair kon ulard a olsun,
akln gcne inanm aktadr, b u m eselelerde akl d o ru ya varabilir.
H albuki selefiyyun akln gcn b u seviyede bu lm azlar v e kanaatlann yle belirtirler: K u r'a n m
m ahlk olu p
olm adndan
bahsetm iyoruz, O nun sadece A llah 'm kelm oldu u n u sy l

y oru z, zira Allah, kitab hakknda b y le sy lem itirM. K u r'a n m
mahlk olduunu asla kabul etm eyen v e O nun ezeliyetini iddia
eden ikinci gurup, Hanbellerden bazlar, deil m ushafn, fakat
cildin bile ezel olduunu id d ia edecek kadar ileri gitm ilerdir.
D aha sonra E bu'l-H asan -el E 'ar ortalam a bir y o l te k lif etm itir:
K elm n iki mnas vardr. Birincisi sz v e ses, kincisi sz ve
sesle ifade edilen asl. lk i u elim izdeki K u r'a n dr, dieri ise
Allahm yannda ezel olan ksm dr v e asla deim ez 8S. M utezi
lenin bu fikri kabul etm iyecei m eydandadr, zira onlar ruh
hdiseleri lfz ibarelerin t b olarak grrler v e K u r'a n grd
m z ve iittiim iz eydir, o halde m ahlktur neticesine varrlar M.
Mutezilenin tevh it meselesi A llah 'm bizzat kendisine, ztna
ve sfatlarna ait bir m eseledir; fakat birde Allah m lemle ve
netice itibariyle insanla olan mnasebeti meselesi vardr k i ite
Mutezillerin nnde bulunduu ikinci b y k v e nem li problem
budur. Allah bu lemin yaratcsdr, fakat bu lemde k t l k
80 Bk. 2ofe, III, s. 37-38.

81 B k. ay. es., s. 15.
82 Bk. ay. es., s. 39.
83 Bk. ay. es., . 41.
84 Bk. ay. es., s. 42.
TEH F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N ASE B E T
25
v e fen alk vardr. A ca b a bu fen abk A llah 'n adaleti ile te lif edile
b ilir m i? M utezililere gre. A llah m utlak olarak dildir, fenal
n e ister, ne d e em reder. Fenal insann kendisi y aratr; zira Allah
in sana istedii gibi kullanm ak zere bir kudret verm itir. nsan
ken di fiillerinin yaratcsdr, o halde m esuldr **. G r l yor ki bu
soru ile M uteziller ister istem ez ktln kayna, insan iradesi
ile A lla h 'n takdiri meselelerine yani ahlkn tem ellerine gitm ek
ted irler. E er insan hrdr denilirse A llah 'm iradesi tahdit edilm i
olu r, eer ku l m ecbu rdur denilirse bu takdirde te k lif tem ellendirilem eden kalm bulunur, insanlarn nne km v e km akta
d ev a m eden b u o k nem li m esele karsnda M uteziller de bir
du ru m alm ak m ecbu riyetin i hissetmilerdir.
G eyl n - D m k,
M bed-ul
Cuheni'den
sonra
M utezililer
K a d e riy y e v e C ebriyyeden birinciyi tutm ulardr. K ulun
kud
reti v ard r v e bu n u istedii gibi kullanm akta serbesttir, Allah

kula fen a hareket yaptrm az; M utezililer teklifi tem ellendirm ek
iin b u y o lu sem ek zorunda kalm
Cebriler
ise
bu
grn
tam am en aksini tem sil etm itir: H ayr ve er Allah'tandr.

H albu k i e'arler K esp teorisiyle orta bir y olda bu lunuyordu:
Fiil kulun kudreti yznden dom az, kulda kudret vardr. Allah
b u kudreti fiile iktiran ettirir, kavuturur.
E hl-ul A d i v 'et-T ev h id 'in bu iki byk meselesinden baka
a) V a ad-V ad, b ) Menzile beyn-el Menzileteyn (fsik meselesi),
c) E m r b 'il-M a r u f N eyh an'il-M nker meselelerinde kendilerine
m ahsus grleri vardr.
slm tefekkr tarihinde Mutezilllerin igal etmi olduu
m evkiin deeri zerinde mnakaa edilmektedir86: Anawati Mutezllerin dom ay mnakaa ettikleri iin her nekadar liberal ol
duklarndan bahsediyorsa da takbihi fiilen ve klla yapm ak
istem elerini onlar lib erea u x" telkki etmenin nekadar hatal
olacana delil getirir 87 A . Emin ise Mutezililerin Em r b'il-M a'ru f
meselesinde klca bavurm ay tavsiye etmelerini anariyi tevik
etm ek ynnden hatal bulursa da kanaatma gre Mutezilenin
akln stnl v e irade hrriyeti gibi esas fikirleri bugne kadar
Bk. Intr., s. 49; 2o)fi, III, a. 54.

Bk. Intr, a. 51.
7 Bk. ay. yer.
26
TE H F T
BAKIM IN D AN
F E LSE FE -D N
M NASEBET
muhafaza ed lseydi, Islmm ehresi mspet mnada
bam baka
olurdu" demekten kendini alamaz88.

Bununla beraber Mutezililer, K ur anla gelen inanlar siste
mini mnakaa etmek suretiyle Islmda din felsefesi yapanlarn
ilk i 89 ve Kelm ilminin yaratcsdr90.
Mutezilenin g it t i i yolun aksini m dafaa eden ok nemli
iki slm frkasndan birincisi E arinin tesis ettii dieri de Ma*
turd'inn kurmu olduu sistemdir. B u ikisi arasnda fark olm akla
beraber, birletikleri nokta vah iy yoluyla Peygam bere gelen inan
lar sistemini ne ekilde gelmise ylece kabul etm ektir. Zira bu
inanlar sisteminin serbest akln icaplarna gre incelenmesi yolu
sonuna kadar gtren bir y o l deildir; Allah'a v e K itabna ait
meselelerde sorulan her sorunun yine akl bir cevab her zaman
verilmemektedir. O halde din hakikatlere gtrecek bir m etot
olmak zere akl deil fakat nakil tercih edilmelidir.
Mutezil retinin davet ettii bu aksi cereyan slm iyet'in
Ehl-i Snnet grnn temsilcisi olup btn k uvvetiyle mutezil
doktrini ykm aya almtr. E'arnin bne'si eitli bidatlara
bilhassa Mutezililere kar yazlm bir kitaptr. Abbasler devrinde
sistemli olarak yunanca, sryan v e farsadan
yaplan ter
cmeler arasnda felsefe ve manta ait olanlardan, Mutezililer
hemen istifade ederek onlardaki m etodu kendi grlerine tatbik
etmilerdir. E ' a t banesinde u meseleleri mtala etm ektedir:
Allah'n gzle grlmesi mmkn m dr? K ur'an yaratlm
mdr? Allah arta nasl isteva etm itir? Allah'm vechi, grmesi,
eli nasl anlalmaldr ? lim, irade ve kudret sfatlan nasl m
tala edilmelidir? nsan fiilleri, ocuklarn azab, gnahkrlann
aff, Peygamberin efaati, Cennet, Cehennem nedir? A y n ca Ebu
Bekir'in imameti meselesinin de ele alnd b u kitapta hlsa
olarak a) Tevhit, b) nsan fiilleri, c) Eskatoloji ve d) Halife mese
leleri gzden geirilmitir91.
Y ine ayn mellifin Makalt', kendi ifadesine gre, diyant
ve aralarndaki fark bilmek isteyenlerin muhakkak surette mez
88 Bk.
Bk.
M Bk.
#1 Bk
2ofei, III . 70.

ay. es., 75.
Facr, s. 299.
Intr., s. 146.
TEH F T
B A K IM IN D A N
FE LSE FE -D N
MNASEBET
27
hepleri v e makalt bilmesi lzm** geldii iin kaleme alnmtr8*.

B u kitapta ia, H avari, Murcia v e Mutezilenin grlerini en
k k tefarruatm a kadar incelenmitir. Mellifin meseleleri anla
tta bir ahs ta v n ve sistematik gr yoktur; stelik, mese
leler ardarda dizilmi olup fik ir irtibatlarn gsterme endiesine de
tesadf edilm ez, teferruat ok v e tekrarlar fazladr. Bu durum
meselelerin okluundan ve sistematik grn henz teesss
etm em i olmasndan ileri gelebilir. Sonra gelen koyu kelmclann
eserlerinde danklk v e sistemsizlik silinmeye yz tutm utur93.
K elm ilminin bu ilk merhalesi tbn-i Haldun'un mtekaddim in dedii kimselerin bulunduu merhale olup mhim ahsiyeti
Bakilln dir. Bu yolun m etodu Aristo sillojizmi deil, fakat
fkhtan gelen bir mantktr. Sayma - blm e ve ispat-nefiy esasna
dayanan taksim i, kys- h u lf v e loyas- mstakimi kullanr.
A y n ca delilin butlan, medlln butlanm gerektirir" hkm
umum bir kaide olarak kullanlmtr94. Bakiln Allahn lemle
olan mnasebetini izah edebilmek iin kendine mahsus bir atom
culuk yaratm tr, Allah her an tabiata
mdahale ederek bu
atomlar yaratm aktadr, ruh incelmi maddedir, tabiat kanunu

gibi grnen nizam ise bir alkanlk sonucudur, Allah islerse bu
yaratm ay baka bir vasfta yapar, byiece mucize meydana gel
mi olur; demek ki mucize ancak bir alkanln bozulmadsr 95.
Fakat Gazl nin ktisad ile Aristo mant kelm ilmine
girmitir. Aristo m etodolojisinin kullanln asiyle alan bu yola
b n -i Haldun Mteahhirinin^ yolu adm verir, zira bunlar istidlllerinde Aristo mantnn kaidelerine riayet ederek delilin but
lannn medlln butlanm'* vermediini grmlerdir99. Gazl'nin
at yoldan sonra kelmclarda felsef gr ve metodoloji uuru
yle kkten yer etmitir ki mesel F. Rz ve Curcan gibi kelmcilan eserlerinde artk kelm, st kalemle izilip karalanm
bir felsefeden baka bi ey deildir **97.
Bk. Makalt, Bitter neri, s. 1.

tbn-i Hasmn Fisal bonon en gfisel bir mislidir. Bk. Intr., s. 148.
** Bk. Intr., s. 359.
M Bk. *y. es., s. 64; Tamhid, s. 294.
M Bk. Tamhld, s. 294.
99 Bit. Intr. s. 76.
**
**
28
TEH F T
BAKIM IN D AN
FE LSE FE -D N
M N A SE B E T !
Tehftn yazlmasna sebep olan sosyal ve psikolojik art

lan umum olarak gzden geirmek v e b u kitapta m tala edilen
meselelerin kaynam grmek endiesinin srkledii, slm iyette
fikir aynbklannm douu ve bilhassa K elm ilminin teekkl
meselesinin bizi burada ilgilendiren neticesi udur: T ehftte
bahis konusu edilen meseleler, yukarda izah edilm eye ahlm
olan sebepler tesiriyle ortaya km bulunan problemlerin nemli
bir ksmnn lekrar ele alnmas ve zel bir adan deerlendiril
mesidir: Allah bir, lem ok olduuna ve lem Allahtan ktna
gre birden ok nasl sudr edebilirler? A llah'm bu leme nisbeti
nasddr? Allahn zt ve sfatlarnn karlkl durumlan n edir?
Allah bu lemi bilir mi ? Cesetlerin han m mkn mdr ? Mucize
olabilir m i?
slma has bir din felsefesi olan Kelm ilmini Gazl Munkizde u szlerle deerlendirmektedir: ...Gelenee bab Ehl-i Snnete
muhalif olan tremi bid at esbabnn kt gidilerini m eydana
koyacak szlerle snnete yardm etm ek arzusunu onlarda yani
ilm-i kelm limlerinde uyandrd. te ilm -i K elm v e Mtekellimin bunlardan dodu. Bunlardan bir taife Cenab- Hakkn
kendilerine verdii vazifeyi yerine getirdi, Snneti iyi mdafaa,
Peygamberin telkin ettii akideyi muhafaza ettiler, uydurm a
bid atlara kar koydular. Lkin bu mdafaalarda, hasmlan tara
fndan ileri srlm kendileri tarafndan ya taklit ya icm a-
mmet yahut da Kur'ana ve Hadse uygunluk dolaysiyle kabul
ve teslim edilmi baz mukaddimelere dayandlar. En ok hamlannn szlerindeki tenakuzlan meydana koym ak, onlarm kabul
ettikleri esaslarn dourduu btl fikirleri muahaze etm ek gibi
eylerle uratlar. Bedih szlerden baka szleri kabul etmeyen
bir kimse iin bu eit szlerin faydas pek az olur. Binaenaleyh,
lm-i Kelm kfi derecede beni tatmin etmedi, yukanda ikyet
ettiim derdime ifa olm ad" -burada m ellif pheden ileri
gelen psikolojik buhranna iaret etmek istiyor9 Evet, kelm
sanat meydana geldikten sonra onunla itigal oalp zaman
geince mteketlimin Snneti mdafaa ederken eyann hakikat
lerini anlatmaya zendiler. Cevherden arazdan ve bunlann ahk
mndan bahsetmeye baladlar. Fakat lm -i Kelmdan maksat bu
* B k . Munkiz, #. 8.
TEH F T
deildir.
Bunun
B A K IM IN D A N
iin szleri
FE LSE FE -D N
MNASEBET
29
asl gayeyi temin edemedi. Halkn
akide ihtilfndan doan aknlk karanln tamamiyle gidere

m edi. Benden bakas iin byle bir gayenin tahakkuk etmi ol
duundan phe etm em. Fakat bunun E vveliyat'tan olmayan baz
noktalarda taklitle kank olduu da phesizdir M.
B u szlerden anlalyor ki. Kelm hakikat a ulatrmakta
Gazli iin, bahsettii kusurlarndan dolay tatmin edici bir yol
olm amtr.
2. Felsefe Cereyann Douu .
Gazl nin ayn kitapta aratrdn ve incelediini bildirmi
olduu ikinci cereyan, felsefecilerin mensubu bulunduu cereyan
dr. Tehfutn kendilerine kar yazlm olduu felsefecilerin
slm iyet'teki durumlar kelmclannkinden farkldr. Bu f a r k l l k
menelerinden ileri gelir. Kelm her nekadar Islm-d unsur
lardan tesir almsa da gerekten slma has ve orijinal bir fikir
hareketidir v e hatt slm felsefesidir 100. Halbuki felsefe, ismin
den de anlalaca zere, menei Yunan da olan ve slm dn
cesine, sonradan, tercmeler yoluyla girmi bulunan bir dnce
tarzdr 101 ve Ulm-u Dhile dendir. En geni ve Yunan mnsyla
lem v e insan hakknda sistemli bir dnce tarz olan felsefenin
Araplarda neden belirmedii meselesi ok mnakaa edilmitir102 .
* Bk. el-Murkiz s. 11, 12, 13.
100 Bk. Renan, Averroes, 9.548; 2uh s. 20.
101 Bk. Ibn-i Nedim, Fihrist, s. 339-40; Milel, s. 106.
101 Bn hususta umumiyetle biri rk dieri sosyal ve tabii evre esasna daya
nan iki ayn gr vardr. Birlikten uzak, felsefi olmayan ve paras gr
n sam rklarn bir vasf gibi telkki edilmesine makabil (Bk. Renan
N oo. Cous. S o r., s. 445; Gauthier, Intr., s. 66-67, 121,) s o f corafi muhit
yartlanyle ilgili bnlondoo da iddia edilmitir. Bilhassa tbn-i Haldun insan
lar tabiatlarna gre snflamad iin Araplar felsefe yapamaz gibi bir netice
karmamtr (Bk. Temhid s. 36).
Arap zihniyetinin tslmdan nce parac olnp. Yunanllarn zddna kll
grmedii iddia edilmektedir. Bn lemde herhangi bir
var mdr? Eer
varsa nedir? gibi sorular ne Cahiiiyye devrinde ne de Islmdan sonra sorulmutur, (Bk. Facr s. 42). Bu sorunun Cahiiiyye devrinde sorulmad dora
olabilir, fakat Islmiyetten sonra bol bol sorulup cevaplan dirild muhakkaktr.
Paras gre gre Arap bir aac btn olarak deil ancak ondan bir par
ay grr. Arap edebiyatndan bir ksm lnl vakit mantki bir teselsl
ve mevzu vahdetiyle karlalma ve mesel Aristonun edebiyata dair yazd
30
TEHFT
BAKIMINDAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
P ey g a m b ere v a h y olu n a n K u r an la b irlik te A r a p la r a rasn da

n itelik v e n icelik y n n d e n fa r k l o la n b ir fikr fa a liy e t b a la d n a
y u k a rd a iaret etm itik .
sl m h arek etin in f tu h a t ek lin d e g en iley ip b a k a k lt r
evreleri ile tem asa gelm esine p a ra lel ola ra k b u fa a liy e t d e e it
len ip zenginlem itir. A rap larn a y n a y n y o lla r la b ilh a ssa A b b a s ller dev rin d e tem asa gelm i old u u k lt r e v releri Y u n a n , B iza n s,
F a r s 10* v e H in t k lt r v e m e d e n iy e t ev relerin d ir. T e m a s n e tic e
sinde b u m ed en iy etlerd en m u h te lif tesirler v e gr lerle b ilh a ssa
Y u n a n k lt r n den k y m e tli ilm i v e fe ls e f b ilg i alm lardr.
M slm an A rap larn b u k lt rlerle h a n g i y z e y le r d e tem a sa
gelm i o ld u k la n m a l m du r. B u tem as y ze y le rin i u d r t n o k ta
etrafn da
zetlem ek
m m k n d r : ( 1 ) s k e n d e r iy e 1M, A n ta k
y a fle Cahizinki karlatrld saman bn neticeye

(Bk. ay. es. s. 42).
kolaylkla
varlr
Acaba ilerleme yolunda olan milletlerde bu tavr zarur midir, yoksa baz
larnn iddia ettii gibi amilere ait bir hususiyet midir? Bn meseleyi incelemek
her nekadar zor ise de bu tavr tabiidir denilebilir, Araplarn yaad bu muhitte
herhangi bir baka veraset olsayd ayn neticeyi alrd. (Bk. ay. es. s. 44). Araplar
yaadklar tab ve corafi artlarn kuvvetle, tesirinde kalmlardr, bu tesir
edebiyatlarnda tamamen aksetmitir (Bk. ay. es. s. 45, 46). yle ki Cahiiiyye
devrinde manevi hayata tekabl eden kelimeler harp ve yiyecee tekabl eden
lerden azdr (Bk. ay. es. s. 48). Bu gr tutan ada Arap melliflerinden
A. Eminin Cahiiiyye hakkmdaki hkmne zamanmzn baka bir dnr de
itirak etmektedir: A. Rzk Cahiiiyye Devrinde aratrma ve gayede bir yolu
ve usul olan ilim mnasnda bir felsefe yoktur, bu bilgi slmiyete genileme
devrinde, Arap-d milletlerden gelmitir*', Bk. Temhd, s. 37. Bununla be
raber felsefenin meydana geliini rk veya corafi muhitin fonksiyona olarak
mtalea etmenin meseleyi halletmek ynnden tatmin edici bir hal tarz tekil
edip edemiyeceini sormak mecburiyetindeyiz. Bunlarn aralarmda sk bir fonk
siyonel mnasebet olduu kabul edilirse corafi veya rki faktrlerin deime
mesine mukabil felsefi istikametlrin deiip durmas bu izah tarzndan p
helenmeye kfi gelir.
Dalist bir doktrin olan Manikeizmin ve Mazdeizmin temsilcisi bulunan
Fars medeniyetiyle temas etmek Arap kltrn byk bir tesire maruz
brakmtr. Tesirin iddeti hakkmda ok ileri gidenler de vardr ...Mslim
civilisation, at its best, was essentially a grafting of a new and vigorous scin
(rabi*) npon the old Persian tree. That Pcrsian tree itcif had derrved its main
nourishment and strenght from a Creek Bl (Bk. Sarton, Intr., I, s. 466).
Hellenistik devrin en nemli kltr merkezi olan skenderiye, ihtiva etmi
oldua Mze ve Kitaplk ile ha kltrn adet hazinedarln yapmakta idi.
TEHFT
BAKIMINDAN
FELSEFE-DtN
M N ASEBET
31
ya 1M, Harran, Edesa, Jundiapur1M gibi ilim merkezleri (2),

M.s. 529 da Akademinin kapatlmas ve son felsefe hocalarnn
memleketi terke mecbur edilmeleri ve Yunan felsefi eserlerinin
pehlev yoluyla arapaya evrilmesi (3 ) Yun ancadan sryan
diline v e sryanden arapaya tercmeler yaplmas, (4 ) Bi
zans'tan getirtilen eserlerin arapaya te rc m e 107 edilmeleri.
denilebilir. Bu ehrin 1-alife mer tarafndan zaptndan sonra Kitapln duru

munun ne olduu meselesi aratrclarn zerin deok nemle durmu olduklar
bir meseledir. Baz mellifler kitapb Halifenin yaktrd kanaatnda iseler de
(Bk. C. Zeydn, Med. sl. Ta., III, s. 75), bu iddiamn varit olabilmesi iin ilkin
Kitapln o devre kadar ayakta kaldn ispat etmek gerektii fikrinde olanlar
vardr, onlara gre Araplar geldiinde Kitaplk zaten yok edilmi bulunuyordu
(Bk. M. Meyerhof, La Fin de LEc., s. 1-2).
VI. asnn balarnda felsef-ilm faaliyetin temposunun ok yavaladm,
bu asnn karanlk alarn en karanhld olduunu iddia etmenin cehaletten ve
bu alan tanmamaktan ileri geldii belirtilmektedir (Bk. Sarton, Intr., I,
s. 4H). Bu asrda felsef faaliyet namma Aristonun eserleri erhedUiyordu.
skenderiye okulunun neden dolay nemim kaybettii pek sarih olarak ifade
edilmemekle beraber bn halin ehrin ticari ve iktisadi bakmdan nemim kay
betmesinden ileri geldii ne srlmektedir (Bk. M. Meyerhof, La Fin, s. 7.
Ar. ter., s. 43 ve s. 69).
Plotinosun talebesi Origenesin skenderiyeden kap Filistine gelerek
bir okul kurduu, sonra Nuseybin ve oradan Rehaya geldii ve skenderiye
dncesinin bu kanalla slama getii ileri srlmektedir (Bk 2u^, I, s. 273).
106 Keza Antakya'nn da neden dolay yeni bir merkez olduu bilinmemek
tedir (Bk. M. Meyerhof, La Fin, ar ter., s. 69). Yunan kltrnn skenderi
yeden Antakya'ya geii aydnlatlm olmasa bile, Antakya'dan Harrana
gemesi daha kolaylkla aydnlatlmaktadr (Bk. ay. es.,).
10< Cundiapur ehri III. asrda Antakyadan getirilmi olan esirlerin yerle
mesi iin tesis edilmi bir ehir olup bu ehre daha sonra 489 da Edessadan
kovulan Nesturlerle, 529 da kapatlan Akademiden gelen Yeni-Efl*tanen filo
zoflar yerlemilerdir (Bk. ZuÂ, I, s. 273). te Yunan kltrnn slama sz
m olduu en mhim kanallardan birisi de budar.
107 ilk samanlarda tercmeler yunancadan sryanye, yunancadan pehlevtye, hinteden pehlevye sonra ancak ikinci elden arapaya yaplrken Memnn
samannda Bisanstan getirilen yunanca eserlerle dorudan doruya yunancadan
arapaya yapld (Bk. Fihrist, s. 339). Tercme edilen kitaplar felsef ve ilmi
kitaplard. Emevler samanmda (680750) H. b. Yezidin ahs merakm gi
dermek iin, kipti ve yunan dilinden arapaya felsefi eserlerin tercme edil
mesini istedii rivayet olunmaktadr (Bk. Fihrist, . 338). A. Adrvar, H. b.
32
TEH FT
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N A S E B E T
Bu tercme faaliyeti sonunda slm lar Y unan felsefesi ve

ilmini tanm oldular. Mstakil filozoflar yetitii gibi, bir birlik
Yezdin bu tercmeleri tevik ettiinin bir efsane olduunu sebep gstermeden
iddia etmektedir (Bk. Ilim-Din, s. 83). Tercm e faaliyetinin sistemli bir ekilde
ele alnp yrtlmesi ii Abbaaler devrine tesadf eder (750 1258). Halife
Mansur (754-775) ve Reid (789*809) zamannda Cundiapur dan getirtilmi
olan nasturi-sryani Buht Yi u ailesi bilhassa Yunan tbbna, arapaya tercm e
ederek kazandrmlardr. A yn ca , fara v e Hinteden tercmeler yaplmtr.
Me mun (813 833) samamnda tercme faaliyeti olaan st bir tevik gr
mtr (Bk. Fihrist, s. 340). Teesss etmi olan Dr-ul Hikme bir nevi tercme
brosu mahiyetinde olup, ehliyetli mtercimlere sahip olduu gibi, bu mter
cimler kitap temin etmek iin bizzat R m diyarna, stanbul a gnderiliyorlar
ve felsefe, hendese, tp, musiki, aritmetik ldtaplariyle ykl olarak dnyor
lard (Bk. Fihrist, s.340). Tercme iini devlet uurlu bir ekilde eline alm
t. O srada Badad ilm bir Mekke** olmu drt taraftan limler geliyordu
(Bk. I. Madkour, Organon, s. 29). Hristiyan olan H uneyn ailesinde baba
(Huneny b. tshak) bilhassa Galenos*un tbb sonra felsefi eserlerini evirir
ken olu (tshak b. Huneyn, D vud b. H uneyn) bilhassa felsef eserleri evir
milerdir. Me mun v e Mtevekkil zamannda Ben Ms v e Sbit ailesi
bilhassa Yunan felekiyat, tabilyat, mekanik ve optiini arapaya kazan
drmlarsa da biz burada konumuz bakmndan felsef tercmelerle ilgi
leneceiz.
Araplar Efltun*u ve Aristo yu eserleriyle. Stoaclar, Pitagoraslar ve
dier Yunan felsefecerini Plutarkos, Galien v e Porfirius kanalndan tanddar
(Bk. t. Madkour, s. 36).
Efltun*un diyaloglarnn pek ou (Sofistes, Timaos, Parmenides, Faidros,
Menon, Minos, Hipparkos, Meneksenos, Otolikos, K riton) v e siyasete dair olan
eserleri (Kanunlar, Kitab- Siyaset) evrilmitir (Bk. Fihrist, s. 344). Aristo nun
Organon, Kevn Fesad, Asr-ul Ulv, K itab-u Nefs, His v e Mahss, Hayavan,
Kitb-ul Huruf u tercme edilmitir. Bu tercme faaliyetine yukarda ismini
vermi olduumuz mtercimlerden baka Y ahya b. Ad, tbn-i Btrk, E b Bir
Met t, lbn-i Lka, Mett b . Ynus gibi mtercimler de itirak etmilerdir.
Bu arada Aristo nun sadece eserleri deil, muhtelif rihlerinin (Porfiriyus,
skenderiyeli S tef an, Y ahya Nahvi, Ammonius, Teofrastos, skenderiyeli Afrodisyas, Temistiyos) eserleri de evrilmitir.
Bunlardan bizi ilgilendiren bilhassa Aristo nun K itb-ul Hurf udur.
Fihristte Aristonun eserme Metafizik ad ile rastlamadk. Bu isimde sadece
Teofrastos un eseri zikredilmektedir (Bk. Fihrist, s. 353). K itb-ul H urf Meta
fizik kitabnn baka bir isimle adlandrlmasdr. Bu kitaba bazan lahiyat da
denilmektedir, a dan p. y e kadar (ishak tercmesi), (X (Y ahya b. A d tercmesi),
X (Eb Bir Mett nm skender tefisirinden tercmesi), (J (Survanus tefsirinden
tercme), ldtaplan tercme edilmitir. X nin Temistiyos erhim Huneyn b.
tshak tercme etmitir (Bk. Fihrist, s. 352). Aristo nun Metafiziinin bu isimle
ne zaman anlmaya balad ay n bir meseledir. Aristo ya atfedilmi olan
TE H F T
BAK IM INDAN
FELSEFE-DN
MNASEBET
33
tekil eden felsefi teekkller de meydana gelmitir: hvan- S af108
gibiTercme edilen eserlerde, her saman, kritik bir zihniyetle

gerek mellifi arama davran olmad iin bu eserler bazan
yanl atflara sahne o lm u 109 ve bunun neticesi olarak Aristo
hakknda yanl bir gr istikameti belirmitir 11.
lhiyatn Fihristte ad geen lahiyat 3e ne gibi bir ilgisi olduu sorulabilir.
Fihristte Aristonun arapaya tercme edilmi olan eserleriyle, Aristo'nun
yunanca veya arapa erhleri bazan birbirine karmaktadr. Yunandan slama
felsefi tefekkrn nasl getiini aka grebilmek iin bu Bahann ayklan
mas lzm gelir. Bu i iki mslman mtefekkirin hakl olarak iaret ettikleri
vehile, bir taraftan skenderiyelilerin, bu byk Aristo rihlerinin, eserlerinin
nerine bal bulunduu gibi (Bk. 1. Madkour, Organon, s. 39; Tamhid, s. 45),
dier taraftan gerek dorudan doruya gerekse ikinci elden olarak arapaya
evrildiini ve arapadan ne gibi erhleri yapldm bilmeye ve metinleri mey
dana karmaya baldr. Bu almalarn ilerlemesi Islmiyetteld felsefi tefek
krn neden ibaret bulunduu sorusunun mhim bir ksmnn cevabm da
verecektir. Aksi takdirde, bu tefekkrn aristocu veya yeni-efltoncu olarak
veya herhengi bir ekilde vasflandrmak iin vurulmu olan fra darbesinin
vermi olduu manzara devam edip gidecektir. Islmiyette felsefi tefekkrn
vatfnm sadece aristocu (Bk. Renan, Averroes, s. 56) veya sadece yeni-eflatuncu
(Bk. De Boer, History o f Ph., s. 28 ve IV. fasl) olduu tezlerine mukabil son
zamanlarda bu tefekkrn bir kopye deil, fakat hi olmazsa Kelmda orijinal
olduu sylenmektedir (Bk. I. Madkour, La Place, s. 221: A. Amin, Zuh, III,
s. 36; Quadri, lHist., s. 7). Halbuki De Boerin tezine gre slam felsefesi,
yunancadan tercme edilmi bilgi kitlesine tabi bir eklektizmdir. Bu yzden,
felsefe tarihi de bir generasyon vetiresi deO bir assimilsyon vetiresidir .
Basan slm felsefe tarihinden bahsedilecei edasyla davramld halde onun
yerine baka eylerden bahsedilmektedir. *Abd al-Rskm Temhld kita
bnn durumu byle telkki edilebilir. Islm tefekkr hakknda hangi
ekilde hkm verilmek istenilirse istenilsin, m n m hkmler yerine kritik
metin mukayeselerine dayanan hkmlere varlmas gzel, bunlarn ileride
birikmesi ise arzu edilen bir neticedir zannediyoruz.
108 De Boerin Ihvn-Saf bir din felsefesini gerekletirmek ister ve Zer
dtik ile Hristiyanln kemale en yakn din olduunu kabul eder hkmn
Eb Ride yle karlar: Ben byle bir hkm Resade grmedim. Bu hkm
msteriklerin hkmlerinin en garibi ve heva ve heves dolusudur (Bk. Trih
al-Falsafa, s. 122, not 1).
10* Bk. aada not 110. Thologie ve Liber de Causisde olduu gibi (Bk. I.
Madkour, La Placa, s. 29).
119 leride slm filozoflarnn yoktan var etmeyi izah etmek iin kullana
caklar bu eserlerden birincisi, Liber de Causis, yeni-eflatuncu dncenin
mslman ve yahudilere getii en nemli kanallardan birisi olup, bir ksm
F tktfe-D in F. 3
34
TEH F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M NASEBET
slm felsefesinden bahsetm ek hadler arasnda b ir
ten a
kuzdur. Felsefe eski Y un an ln n evin d e idi v e onun h ayatn a

smsk bal bu lu n uyordu . H albu ki sl m b ir in an tr, lh v a h y e
dayanr, Yunanl ise ba keyi akla v erir 111 denilm ekle beraber
yine slm felsefesi terim i tekil edilir v e kullanlr n *. Y a k n zam an
larda b u felsefenin kurucusunun A rap filozofu el-K in d d eil fa k a t
Frb olduu hakknda ev velce D ieterici n in orta y a att tezi
destekleyen bir tem ay l b elirm itir118.
Proklosun bir eserinin hlsasdr, bir ksm onun terbidir. M uhtemel olarak
Yahudi veya Mslman kaynakl olan b u dergiyi B yk A lbert Y ahudi A vendeut e atfeder. Fakat bu eser phesiz olarak erken bir tarihe, m uhtem el olarak
da Frb den ( X 1) nceye aittir (B k. Sarton, Intr., I , s. 399). B u eser Frb
tarafndan ok itibar grmtr (B k. ay. es., s. 404). A ristonun Teolojisi deni
len ikinci eser baklanda ise Sarton unlar sylem ektedir: B u eser de birincisi
gibi mslman ve hristiy an skolastisizmine tesir etmitir (B k. ay. es., s. 399).
Bu szde -Aristo nun eserinin tarihini yanlsz olarak tesbit etmek imknsz
deilse bile, ok zordur. Dieterici, iinde Enneadlar dan paralar v e erhler olan
bu eserin Plotinos tan (I I I ) nce yazldm syler; v e bu eseri P orfriyos a atfet
mekten ekinmez. Duhem ise bu atfn isabetsiz olduunu gstermitir. B iz bunun
IV ., V . ve V I. asrlarda meydana getirilmi olduunu sylem eliyiz. E er bu
eseri V . asnn sonuna yerletirirsek byk bir hata yapm olm ayz. Mslm ani ar Aristo ile Fars ve daha ziyade Suriye kanal ile temasa gelmilerdir.
Mslmanlar Aristo yu ilkin bir mantk olarak tamdlar, sonra dier yazlariyle temasa gelmilerdir. Fakat onlar yazan belli olan eserlerle belli olm ayanlan ayrdedememilerdir. Bylece, Aristo nun Teolojisi K ind ( I X 1) ve Frb
(X 1) tarafndan Aristo nun k e n ji eseri imi gibi alnd. B u ikisi ona
byk bir deer atfetmilerdir, onlarn hatalanun neticesi ok uzaklara
kadar tesir etti. Mslpan felsefesi tamamen yeni-efltuncu mistisizmin hki
miyeti altnda olup asl aritoculukla karlamak iin ok zaman beklemitir.
Bu yanl an1ama mslmanlardan Yahudi v e Hristiyanlara gemitir
(Bk. ay. e?, s. 406).
Gerekten bu iki eser Arap dncesini tekil etmek iin adeta birbirleriyle
y armlardr (Bk. Quadri, L Histoire, s. 6 .). Bununla beraber skenderiyeli
filozoflarn Araplara eflatuncu, yeni-efltuncu v e Stoa tesiriyle karm ve
ekli deimi bir aristoculnk tantan erhlerini buna mutlaka ilve etmek l
zmdr (Bk. . Madkour, Organon I , s. 39)
11
Bk. R . Walzer, The Rise o f Islamic Phosophy,Oriens, t. I l , Say 1, s.2.
u * Arap felsefesi veya slm Felsefesi tbirlerinden hangisini tercih etmek
icabettii hakknda Bk. Tamhd, s. 19-20.
u Bk. 1. Madkour, La Place, Pref. Massignon S. V II. ay. es. s. 219;
A . Say h, Frb ve Tefekkr Tarihindeki yeri. Belleten X V , say 57 1951 Ocak
s. 47.
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DtN M NASEBET
35
Frb'nin felsefesi114 a) Allah'n zt v e sfatlan ile, b ) Allah'n

lemle olan mnasebeti v e On Nefis Teorisini ih tiva eden Bir*
ok meselesini, A k l, Ruh, Fz^k, Ahlk, Siyaset teorilerini ihtiva
eden metafizik, fizik v e ahlkla siyasetten ibarettir.
Frab y i takip eden tb n -i Sin da (980 1037) ayn kadro
lar iinde alm tr. Gazli felsefecilerin din konular hakkndaki

mtalealann deerlendirirken bu iki filozofu k u llan acak tr116.
Yukarda belirttiim iz gibi Islm lar her zam an A risto'nun kendi
eserleriyle karlam am lar, fakat rastladklarndan bazlarm bu
filozofa atfetm ilerdir. Frb! v e lb n -i Sin A risto nam na ancak
yeni-efltu n cu bir gzl k ardndan grlen A risto'y u tanm
lardr. G azli her nekadar tercm e v e tefsirlerde A risto'nun tahrif
edilm i oldu u im knm hesaplamsa d a 116 slm filozoflarndan
A risto'n u n tem silcileri olarak bu iki dnr almtr, lb n -i R d
G a z l'y e y a p a ca hcum larda sk sk bu anlayszla v e Aris
t o 'y u ta h rif etm eye tem as edecektir. Burada bizim bakmmzdan
n em li bir m esele ortay a km aktadr: Gazl nin fikirleri deerlendirilirken hangi l esas olarak alnmak lzm d r? Bu noktaya
ilerde tem as ed ilecek tir117.
Y u k a rd a akladm z gibi slm felsefesinin uzun bir dom a
v e gelim e a olm am tr, zira slm iyet, birdenbire, tercm e
ler yolu y la , tekem m l etm i olan bir felsefe karsnda kalmtr.
Y u n an felsefesinin esasn tekil eden ana sual, kinatta olu var
m dr, y o k m u du r meselesi, burada, birden ok kar m, karsa
b u nasl m m kn olur meselesiyle Allah'n zt ve sfatlan mesele
sinde bir karlk bulm utur; bu ayn zamanda Orta an Klliler
meselesine de paraleldir denilebilir. Jakobitler, Nestoryenier,
H ristiyanlar v ey a m odern filozoflardan hi biri tek v e ok mese
lesini slm iyet'tek i kadar eitli ve ince bir ekilde ele almam
lardr118. slm felsefesinde bahis konusu olan btn dier mese
leler, uzaktan veya yakndan ilgili olm ak zere, bu ana meselenin
kadrosu iinde zel yerlerini alrlar. Fakat yine yukanda bahset
114
burada
III
u
117
1IB
Gazl Tehftte Frb ve lbn-i Sinann fikirlerini ele ald iin

aynca ve uzun bir ekilde temas etmiyeceiz.
Bk. n. 114 e.
Bk. Tahfifin, s. 9.
Bk. s. 327-337.
Bk. 1. Madkour, La Place, s. 49.
biz
36
T E H F T B A K IM IN D AN F E LSE F E -D N M N ASEBET
tiim i ve Gazli'nin hakikat a ulamakta yetersiz bulup been

medii Kelm lm i de ayn kon u ile uramaktadr. A y n k o
nuyu ele alan bu iki dnce tarznn karlkl durumlarnn ne
olabilecei akla ilk gelen sualdir. Bir filozofu kelmcdan ayran
en nemli cihet her ikisinin hareket v e k n oktalandr. K elm c
vahiyler sistemine, K itaba, ilk adm da tam am en im an eder, sonra
bu imanm burhanlarla teyide alr. Filozofun endiesi um um i
yetle varlk hakknda bir incelem ede bulunm aktr, b u ii gerek
letirmek iin akl gidiin ta bii neticelerini bekler. Fakat filozof
kendisini sosyal tesirlerden tam am iyle kurtarm aktan uzaktr.
Bundan dolay Y unan felsefesi putperestliin izini tad gibi
slm felsefesi de slm iyet'in izini ta m ak tadr11#.
K elm c v e filozofun farkl durum larm lb n -i H aldun top lu
bir ekilde ifade etm ektedir: Filozofun ilahiyat konusunu tetk ik
etmesi m utlak v cu t v e onun ztm n gerektirdii eyleri aratr
m aktr; kelm cnnki ise v cu d u m ucide dellet etm esi ynnden
aratrmaktr. D em ek ki K elm n konusu, akli deliller getirerek
istidll edilmek m mkn olduu cihetle, sahih farzedildikten sonra
im an akidelerdir"120.
kinci ay n lk noktas olarak u vaziyet te k lif edilm ektedir:
K elm clar kendilerini m dafaa edecek olan eyler zerinde du
rurlar; halbuki filozoflar hakkn takririni beklerler111. B u m nya
E bu Sleyman da dellet etm itir: K elm clar kelim e yerine
kelime koyarlar, cedele dayanrlar. Btn bunlar m ugalta, m
dafaa v e hasma kendi inand
m aktr 121
ey
yardm iyle
ispatta bu lu n
ncelem em iz a y n ca bu iki n ok tay a tahkik etm ek frsatm da

verecektir.
Islm iyete hangi
meseleleri tayarak v e hangi yollardan
girmi olduunu grdm z felsefe hareketi hakknda hakikati**

aramakta olan Gazli M unkizdde u m talalan ileri srm ektedir:
Ilm -i K elm bitirdikten sonra felsefeye baladm . unu
kesin olarak anladm k i bir ilm e son haddine kadar v k f olm ayan
Bk. ufc, III, s. 18.

120 Bk. Mukaddima, s. 389; aynca Bk. Zafc, III, s. 18.
1,1 Bk. 2ob&, c, III, s. 19.
m Mukabast, s. 223; Aynca Bk. Zafei, III, t. 19.
T E H F T B A K IM IN D AN FELSEFE-DN M NASEBET!
37
kimse o ilimdeki bozuklua vkf olam az. O derece v ak f olma ki

o ilimde en b yk saylana eit olm akla kalmayp onun derece
sini gemeli ve onun kavrayam ad derin noktalan, gaileleri kavram aldr. . . Anladm ki bu mezhebi iyice anlamadan, zne
vkf olm adan reddetm ek karanla kubur skmak gibidir. Bu
sebeple felsefe tahsiline
ciddiyetle sarldm. Bu bapta yazlm
kitaplan mtalaya koyuldum . er'i ilimlerin tedris v e tasnifin

den bo kaldm saatlarde buna altm. O sralarda Badat'ta
y z talabeyc ders veriyordum . Cenab- H ak bo zamanlanmdaki
bu mtalealarla iki seneden az bir vakitte beni bu ilmin son

haddine m uttali kld. lm i tamamiyle anladktan sonra bir sene
kadar da- daim i surette onu dndm; tekrarladm. Nihayet
oradaki aldatmalara, tezvirlere, hakikat ve hayallere ek ve p
heye mahal kalm yacak surette vkf oldum. imdi filozoflarn
v e ilimlerinin hikyesini benden dinle. . . Felsefeciler frka]an
ok, mezhepleri m uhtelif olmakla beraber ksma ayrlrlar:
Dehrler, Tabiiler, lhiler.
Birinci snf Dehrlerdir. Bunlar en eski felsefecilerden bir
taifedir. Kinatn tedbirli, lim ve muktedir bir yaratcs ol
duunu inkr ettiler, lem tedenberi kendiliinden bylece
m evcuttur, bir yaratcs yoktur. Hayvan meniden vcuda gelir.
Meni de hayvandan hasl olur, tedenberi byledir ve byle gi
decektir, dediler. Bu ksm felsefeciler zmdiktir.
kinci snf Tabiilerdir. Bunlar bir zmredir ki en ok tabiat
leminden hayvanlarn ve nebatlarn acaibinden bahsettiler. H ay
vanlarn zasu terih ilmi ile ok megl oldular ve bu ilimde
Cenab- Hakkn ok hayret verici sanatlann ve hikmetlerini gr
dler. lerin gayelerine vakf, kadir ve hakim bir hlikin varln
itirafa mecbur kaldlar. Terihin ve menafi-ul za ilminin acaip
cihetlerini mtala eden her insanda hayvan yapsn bahusus
insan yapm bina eden Allah'm tedbirlerindeki kemale dair
byle zaruri bir ilim hsl olur. Fakat Tabiilerin tabiattan ok
bahsettikleri iin hayvani kuvvetlerin kvam ve keml zere
bulunmasnda mizacn itidal zere bulunmasnn byk tesiri
olduuna vkf oldular. nsandaki kuvve-i kilenin de mizaca
tbi olduunu zannettiler ve mizacn bozulmasiyle o da
bozulur ve yok olmu birey tekrar var olmaz dediler. Bu sebeple
bunlar nefis lr bir daha dnm ez" fikrine sahip oldular ve
38
TE H F T BAKIM INDAN FELSEFE-DN M NASEBET
hiret yoktur dediler. Cennet i, Cehennem'i, K yam eti ve Hesab

inkar ettiler. badet iin sevap, gnah iin zap olacan kabul
etmediler. Gemsiz ba bo kaldlar, hayvanlar gibi ehvetlerine
daldlar. Bunlar da zndktrlar. nk imann esas Allah a ve
ve hirete inanmaktr. Bunlar Allah a v e sfatlarna inanllarsa
da hireti inkr ettiler.
nc snf lhilerdir. Bunlar daha sonra yetien felsefe
cilerdir. Bunlardan biri Efltun un hocas olan Sokrat tr. Efltun
da Aristo nun hocasdr. M antk ilmini tertip eden felsef ilimleri
telhis edip kolayca istifade edilir hale getiren Aristo olmutur.
Bu suretle bu ilimlerin anlalmas g ksm lan daha k ola y anla
lr bir hale geldi. Bunlarn hepsi yukardaki iki snf yani Dehrlerle Tabileri reddettiler. Onlarn byk hatalarn bakalarna
sz brakmyacak surette akladlar. Onlarm bu suretle birbirleriyle arpmalar Allah mminleri arpm adan kurtard
yet-i
kerime fehvasnca mminlerin onlan reddetm ek iin
uramasna hacet brakmad. Sonra Aristo, Efltun un, Sokrat m
ve daha nce yaam olan lhilerin felsefesini iddetle reddetti,
hepsinden uzaklat, ayn kald. Bununla beraber onlann kfr
ve bid at saylan baz fikirlerini kabul etti. Kendini o gibi fikirler
den kurtaramad. Bu sebeple gerek bunlan, gerek lb n -i Sin ve
Frb ve bakalan gibi onlara uyan slm felsefecilerini tekfir
etmek vacip oldu. unu da ilve edelim ki hibir mslman
filozof lb n -i Sin ve Frb kadar Aristo nun ilmini bize naklet
meye muvaffak olamamtr. Bakalarnn naklettikeri hep hatal
ve kanktr. Okuyanlarn zihni karr ve anlayamaz. Anlal
mayan birey nasl kabul veya reddedilebilir? lb n -i Sin ve
Frb nin nakillerine gre Aristo nun bizce malm olan btn
felsefesi ksma aynlr: Bir ksm kfre gider, bir ksm bid at
saylr bir ksmnn da asla inkn vacip olmaz J.
Gazl anlatt gibi slm filozoflannm doktrinlerini ince
ledikten sonra bu doktrinlerde kendisini hakikat a gtrecek
cihet bulamadktan baka onlarda llhiyat bahislerine ve bir
ksm tabiyat meselelerine ait olmak zere, tutarszlk mahede
etmidir.
123 Bk. Munkiz, >. 13-17.
T E H F T BA K IM IN D AN FELSEFE-DN MNASEBET
39
Gazli de hakikat m efhum u ilmi hakikat mnasna deil,

insan Allah a eritirecek olan yol anlamna gelmek zere, dini
hakikat mnasna kullanlmt. Bu hkm Munkiz den kolaylkla karlabilir.
Gazli samim bir mmin olarak dini hakikati ararken muh
te lif y olla n ve grleri, bu arada kelm ve felsefe yolunu dene
mitir. Bilhassa sonuncu yolu aratrmak suretiyle filozoflann
dini konulara taallk eden meselelerde teklif ettikleri modellerin
a) hem rasyonel bakmdan, b) hem de kendine kar olan durumu
v e c) Islm eriat ynnden deerlendirmeye yani her ynden
uygun m odel olup olmadm aramaya sevketmitir. Bu bakm
dan Gazli akla kar deil nk Aristo felsefesi btn akl
deil fakat akl iin mmkn modellerden birisidir fakat Aris
t o nun slm iyet e gemi olan felsefesine kar cephe almtr.
A yn zamanda Gazl nin vaziyetini dorudan doruya ve ilkin
imanla akln uygunluunu aratrmak iin yaplm bir gayret
sarf olarak grmekten ok bir felsef modelin tenkidi olarak
anlamak daha uygun olacaktr; imanla akln uygunluu meselesi
dolaysiyle incelenmitir denilebilir. nk Gazl nin Tehfut te
ele alm olduu konu, mesel Tertulyanus veya St. Augustinus ta
veya bir Leibniz in Teodisesinde olduu gibi iman akla uyuyor
mu, u ym uyor mu problemi deildir, bilkis, oktan, felsefe ile
din arasndaki uygunlua dair tekil edilmi bulunan modelin,
bahsettiimiz ynden, tenkidi meselesidir. Nitekim, Gazlnin
Tehftne karlk olarak yazlm olan eseri Tehaft-t Teh
f t te lb n -i R ddahi slm dini ile Aristo felsefesi arasmda bir
uygunluk kurmaya almamakta, hatt ift hakikat anlay
iinde mnal andr ab ileceimiz aync bir hal tarzna doru git
mektedir. Bununla beraber, iki eserde de slm eriat ile Aristo
felsefesinin uzlap uzlaamyaca mtalca edildiine gre,
Aristo
felsefesi btn aldn temsilcisi olmasa bile, gr
nlerin arkasnda ele alnan eyde imaala akln yeterlik bak
mndan mtalea edilmesine ait bir taraf bulunmaktadr. Hoca
zde nin din ve felsefe sahalarnda, zt olan hususlan grd
halde, bir telife gitmek gibi bir endiesi yoktur; sadece imanna
uyan ciheti ihtiyar etmitir, bununla beraber lbn-i Sin nm mo
delinin tamamen uygun olmadm kabul etmez.
40
TEH F T BAKIM IN DAN FE LSE FE -D N M NASEBET
Bu iddialarmz Tehftlerin, a) bir taraftan kendi kendi

lerine ve b) birbirlerine kar olan durumlarnn ne olduu soru
larnn cevab iinde tahkik edilebilecei gibi c) dier taraftan
felsefe-din mnasebeti lsnde Tehftlerin nasl telkki olu
nabileceini m eydana k oym aya da sevkedecektir.
imdi, sra ile, Tehftlerin takdim ve tahlillerine geebiliriz.
B) I I I TEHFT
K T A P L A R IN IN
T A K D M L E R
1. GazlVnin Tehft-l Felsifesinin takdimi:
Tehft-l Felsifenin Gazl ye ait olduunda kaynaklar
birlem ilerdir124: Beyhak, K tip elebi125, Brockelmann 126 gibi
mellifler eseri Gazliy e atfederler. Maurice Bauyges da Tehafutun Gazl ye ait olduunda phe yoktur127, yalnz yazl tarihi
biraz mnakaaldr demekle beraber, eserin yazl tarihini bir
kron oloji etdnde, (Essai de Chronologie des Oevres d Algazal)
487 H . sonu ile 488 H . ba arasnda tahmin ettiini fakat et
dn neretmeden nce bu varsaynm gerekletirecek kesin
tarihi bulduunu szlerine ilve eder: Bu kaynak Tehfut n
Fatih K itapl yazmas olup kitabn meydana geldii tarihi 11
Muharrem 488 H . olarak aka bildirir (Ocak 1094 m .)128. L. Massgnon da Gazlnin eserlerini gurplandnrken Tehft Makasid,
ve M uztezhii ile beraber 484 488 yllan arasnda yazlanlar
gurubuna s o k a r129.
a) Tehft n yazmalar: Tehft un arapa olan asl dilinde
pek ok yazm a nshalan tekil edilmitir. Bouyges, yazmalar
dan on y edi tanesini incelemeye muvaffak olduunu syler. Bu
yazm alann bahcalan stanbul dadr130. A yn ca Vatican, Escurial,
National-Bibliotek, Lelingrad, BibIiotheque Nationale de Paris de
de dier yazma nshalan m evcuttu rIW.
1M Gazli eserin kendisine ait olduuna Makasidde (Bk. s. 2, 3, 320), Man*
kizde (Bk. s. 22) ayn ayn belirtmitir.
m Bk. Tatimma, s. 24; Bk. Kayf al-Zunun, s. 509*512.
1M Bk. GAL I, 1943 s. 544 ve suppL, I, s 1937 s. 754.
w Bk. Tahafot, s. IX .
1,8 Bk. ay. es. s. I X - X .
s* Bk. BeceuO de Textes Inedits Concernant PHstoire de la Mystique en
Pays Islm Paris 1929 s. 93.
130 Bk. Tahafot, s. X II.
1,1
stanbul ve dier kitaplklar yasmalarnn numaralan, tenkitleri, tav*
ifleri v.s. gibi en ince teferruat biligisi iin Bk. ay. es. s. X II - X V.
42
T E H F T B A K IM IN D A N F E L S E F E -D N M N A S E B E T
Tehft* n basmalar : B asm alar tarih srasna v e bizim
b)
bildiim ize gre unlardr: 1-
K ah ire, 1302 h . (1884 1885 m .).
lk bask bu du r, Gazl nin kinden
baka lb n -i R d v e H o c a
zde nin Tehaftlerini de ih tiva eder. 2- B o m b a y 1304 h . (1886 m .)

3- K ahire 1319 h. (191 1902 m .) v e
4- B eyrut 1927
1321 h .
(1903 1904 m .)
5- K ahire 1366 h . (1947 m ).
lk basm a nsha hakknda M. B ou y ges y e te r derecede

bilgi v erm ektedir131. Beinci n shaya gelince bildiim iz en son
K ahire basks budur. U sul-ud D in Fakltesinde felsefe v e kelm
hocas
notu
Sleym an
ile
Tehafte
h y a
D n ya
^ e"
tarafndan
u l-K u tu b ul - rab iy ya tarafn dan
birtakm
n otlar
ilve
eden
S.
J o***
baslm tr.
D n ya ,
bu ba
sm da hangi yazm alar v ey a basm alar esas aldna dair bir

iarette bulunm am tur. K ita b a G azl nin h ayat ile T eh f t n
nem ine dair iki para eklem itir. B iz B ou y ges edisyon u ile bu n u
kelime kelime m ukabele etm edik, am a, T eh f t m uhakkak su
rette okum ak lzm geldiine iaret eden zaruretten 133 v e T ah af te
yaplm ve B eyru t edisyonuna nispetle
n em i olm ayan baz
notlardan baka, yeniden bir nsha tekil etm ek teki k ay gu y u

anlamadk. Eer, bu , nceki K ahire, B om b a y , B eyru t nshalarnn
bir tenkidi v e dzeltilmesi am ac ile m eydana getirilm ise m ellif
b u cihetleri belirtmeli v e dier nshalardan bahsetm eliydi. B y le
bir zihniyete m aalesef tesad f
etm edik; m ellifin bu basm da
istifade etm i olduu kaynaklar aa vurulm ad iin ok u yu

culara tam am en m ehul kalmtr.
c)
Tehftn tercmeleri : Eser
bran,
ltin ce,
alm anca,
spanyolca, franszcaya 134 ksmen v ey a erhedilerek, Osm anl trkesine tamamen tercm e edilmitir.
Osmanl trkesine tercm esi
Abdlham it I I . nin istei ile
Ser kttab- H azret-i ehriyarleri Sleym an H asb tarafndan

yaplmtr. Biricik yazm a nshas stanbul niversite kitapl
N o. 4213 d e kaytl olup Hasb B ey in elyazs ile kalem e aln
mtr. Y azm a 147 varaktr ik i sahifelik bir D ibcesi vardr, yazs
* Bk. Tahafot, s. X V III.

133 Bk. s. 28.
134 Terc&me edilen eserlerin teferruat iin Bk. Tahafot,#. X X I I I -X X I V .
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN M N ASE B E T
43
ok u n a k l olup Y ldz Saray kitaplarna mahsus ok teimz bir d it

iin d ed ir13*, tarihi 1308 dir. Burs ah M. Tabir, mtercim hakknda
unlar sylem ektedir: Hasbi Sleyman Efendi Peravitevl erbab-

ilim v e marifetten bir zt olup Drama sanca muzafatndan
Peravitevdir. Bir mddet hkimlikle ifa-i vazife-i eriye ederek
hiren kitabiyan- ehriyar adedine dahil ve muahharen serktta b oldu. 1377 de irtihal eyleyip Edirnekaps haricinde brahim
elebi civarnda defnedildi**136. Bursal Tahir, Hasb Bey*n sr-
matbua**sm saydktan sonra der ki: Gelenbevi zde Ahmet
Tevfik Efendi merhumun tercmeye balad Tehft-l Felsifeyi de ikml etmitir . Fakat tercme Dibcesinde byle bir
eyden bahis yoktur; Dibcede u satrlar okuyoruz :
Malmdur ki din ve devletin daima tevam oldiine ve
huma-i er* ve dinin himayet ve muhafazas siyanet ve sehabet-i
mulkneye her dem vabeste bulundiine eshb- ukl ve erbab-
nukl mtetabk ve mtevaktrlar ve ahbar- nebeviyeden
jhjj*
j j-L !
(j'JI deyu varit olmu yani dinin esas
nza-i yezdn ol d iin i ve Pdih din-penahn onun hrisi ve h

misi bulundiini haber vermitir. Binabern, kudema-i felsifenin
enbiy - Sellllahu aleyhim - hazertnn seraiine muhalif olarak
evailde sernma-i zuhur olan ekavl-i fside ve itikadt- btlalann red ve ibtal ve kavaid-i lslmiyeyi beyan sadedinde uzema-i millet ve ulema-i mmet tarafndan bir ok ktb- mute
bere ve resail-i muhtasara telif ve tasnif edilmi ve hususiyle
Huccet-ul slm Gazl hazretlerinin felsife-i mumaileyhin
usul- dinyemize mugayir bulunan ahval ve mezahibini ret
ve cerh makasid-i liy y esiyle ibtida ve ihtira buyurduklar
ve Tehfut-l Felsife namyle benm kldklar risale-i azra
ve tenha-i garrasnda onlarn tenakuz-u akaidini ve zaaf-
kavaidi ve butlan- maahidi beyan olunmu ve anda taht-el
istar mestur birtakm garaib-i nkt vaz, ve ibda klnm
andan sonrasn de ebsrdan muhtelifeye turuk-u vasi a iyzah
edilmi olmasyla risale-i mezkrenin zeban- azebilbeyan- O s
maniye naklen tercme ve tmimi hususu hfz- din-i mbin
halife-i Resul-i Rabbulalemn Essultan b. Sultan-il Gaz Abd-ui
1M Bu nshann bir mikrofilmi Fakltemiz Arivine temin ettirilmitir.
1M Bk. Osmanl Mellifleri, s. 288-289.
44
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M NASEBET
H am id H n - San-eyyed Allahu evkete hu binn u sreti v e te y id -i

lhi* efendim iz hazretlerinin m ir t- en va r- h ak ik a t v e m enzil-i
ilham- keram et olan zam ir-i m unir-i ehriyar- farukiiar aza
milerine sa v e lik olm u olm as v e o l b a b d a eref m teallik
bulunan irade-i sen iyye-i cen ab- zllullahilerine im tisalen tercm e-i mezkrenin n m - nam i hm ayunlarna ola ra k hsn-
hitam a erimi bulunm asyla nsha-i m tercem esi h uzu r-u lm iunnur hazret-i H ilfetpenahilerine arz v e ta k d im klnm tr .
Biz b u tercm eyi bandan sonuna kada r m u kabele etm edik.
lk intibam z lisann, fazla osm anl trkesine m ahsus kelim e v e
terkiplerle ykl bulunm asdr. B irka rnek v eriy oru z:
Malm ola ki nefislerinde efzayi-i ftn a t v e zek itik adiyle
emsalinden tem eyy z iv*asma den bir taife grd m ki bu n lar
zmre-i slm v e itikadat- m ahsusay rafz v e terkettiler v e iair-i
dini, vazaif-i s alt,
m ahzurattan
tev a k k iy i
istihkar v e
er*-i
erifi v e hududunu istihane ettiler. B inaberin, k u yu d v e sudur-u

er iye iinde durm ayp lem -i Ahireti inkr v e tarik-i i veci v e
gayr- m stakim i talep eden v e rah- hak v e sevaba slk etm ek
istem eyen u cem aat ta b i oldular f nu n-u
zanniye
sebebiyle
bilklliye n b k a -i dinden ktklar (sic) h albuki, bunlarn k f r

lerine sem a- gayyda n gayr istinadghlan yoktu r.
Bu gruh Nasra v e Y ah u d gibi de deildirler. nk Nasra
ve Yahudun nuu v e vildetleri din-i Islm n g a y n zere cere
yan eylemi v e ba b a v e dedelerinin mesalikine
slk onlarca
emr-i tabiiden bulunm utur 1*7. V aktaki b u rk- ham akati bu

1,7
Bk. Hasb Yazm. s. 3. Biz b u tercmenin eksik v e y u l i f olduunu zan
nediyoruz. Bizim tercmemiz udur:
. . . Zek ve anlay bakmndan akran v e emslindrn stn olduk
larna inanan v e ibdetlerle ilgili vazifeleri t erkedip namaz klmak v e yasak
lara riayet etmek gibi dini iyleri kk grm olan bir takm in
sanlarla karatm. Bunlar eriatn emirlerini dinlememiler, onun kayt
ve artlarna aldrmamlardr. Hatt baz temelsiz dncelere kaplarak
btn din balarm silkip atmlar, Allah yolundan alkoyan v e o yolu erilik
olarak vasflandran* bir toplulua katlmlardr. Halbuki Ahireti inkr
edenler asd onlardr . Bunlarn inkrlarnn temeli, iitmeye ve alkanla
bah bulunan bir grenekten baka bir ey deildir. Yahudi ve Hristiyanlarm
dini greneinde vaziyet byledir. nk onlarm ocuklar slmiyetten baka
bir din iinde dnyaya gelmiler, babalan ve dedeleri de o yolda yrmler
dir. O kimselerin inkrlarnn temeli baz nazari hkmler yrtmekten baka
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DtN M N ASE B E T
45
a b iy a zerinde nabz v e m uharrik grd m felsifenin llfthiyata

m teallik olan um urda tehaft- akide ve tenakuz-u kelmatn
m bin olarak felsfe zerine redden ve alelitlak medahik-i uka
ldan ib aret bulunan meaybn gavail
ve helek-i muhlikatn
yani fnun-u akait ile ihtisas eden cemahire
ibreten ibu kitabn tahririne mnbaderet eyledim 1M. . . .Jem
da im a Allahu Taal ile mevcuttur ve ona malldr ve zamanen
on d a n mteahhir deildir, ve malln illete ve nurun emse mu*
sa va kat ve mutabakat gibi lem dahi Hak Tel Hazretlerine
musaviktir ve Allahu Telnn lem zerine tekaddm illetin
mall zerine tekaddm gibidir ki bu tekaddm zt ve rtbe
ile takaddm olup zaman deildir w. Bu tercmenin deerlen
dirilmek zere ilerde ele alnmas mmkndr140.
Gazl nin Tehft Cumhuriyet devrinde henz trkeye
evrilm em itir141, Arap klsikleri arasnda dilimize kazandrlaca
kefe v e ezkiya
bir ey de deildir. Din Sknc ve kanaatian soruldua zaman kendi arzularna

uyan ve gelenekten aynlan bir takm insanlarn durumu byledir. Bn durum
baz nazar hkmler yrtmek, doruluktan alkoyan kuknlara kaplmaktan
ve serap parltsna benzeyen aldatc hayallere kanmaktan ileri gelir.. .** (Bk.
Tah., s. 4). Trnak iindeki iki cmle Hd sresinin 22. yetinden bir ksmdr.
S. Hasb tercmesinde, yet, metin iinde erimitir, mtercim bu cmlelerin yet
olduuna dair bir iaret vermemitir. yetleri tercme ederken Beyzav tefsirini
esas aldk (Bk. Anvr al-Tanzl. I, s. 431). S. Hasbnin hangi yazmay esas
alarak tercme yaptm bilmiyoruz. Fakat Bouyges'un, edisyonunda gzden
geirdii yazmalarda S. Hasbnin tercmesini hakl karacak bir varyanta
tesadf etmedik. Bununla beraber cmleye menfi mna vermesini hakl ka
racak baka bir nshadan istifade etmi olmas da ihtimalden uzak deildir.
1M Bk. H asb! yazmas, s. 4a.
m Bk. ay. es., s. 14b.

140
Burada kk bir iarette bulunmak istiyoruz, o da udnr: CL Hnart,
Bibi. Otto. da Risla al-Hamidiyya f Hakikat al-tslmiyya va ariat isimli
bir kitaptan bahsetmi ve demitir ki: Bn kitap Abdnlhamid II, emriyle eyh
Huseyn Efendi tarafndan ve arapa olarak mslman dininin yeni felsefe
hcumlarna kar mdafaas maksadiyle yazlmtr (Bk. JA, t. XVIII, se. 7,
1891, s. 357). Bu hkmdarn Tehft tercmesini istemesi ve iaret ettiimiz
tarzda kitap yazdrmas onun din-felsefe meselelerine yabanc olmadm gs
terir. Bu husus Garp felsefesinin memleketimiz fikir hayatna girmesi incele
nirken dikate alnacahilecek mnh bir noktadr. S. Hasbi bu cihete
efeji &JI demek suretiyle dellet etmitir (Bk. yazma s. 1 a).
141 smail Hakk Erzurumlunun (Bk. GAL, II, s.) astronominin varlm
merulatrmak iin, evvelce, Tehaftn 2. nszn trkeye evirmi oldu
unu iaret edelim (Bk. Marifetnme, s. 45).
46
T E H F T B A K IM IN D A N F E L S E F E -D N M N A SE B E T
gn beklem ektedir. B urada b ir n ok ta y a tem as ederek T eh f t

tercm eleri hakkm daki sz sona erdirm i olacaz.
H.
Z iy a
lken . . . T ehft hakknda y a p la n tetk ik ler bira z getir. B u

eser son senelerde B ey ru tta Pierre B ou y ges tarafn dan tercm e
edilm itir. . . d em ek ted ir14a. A n cak , m ellif tercm enin hangi dile
yapldn kaydetm em itir. B iz ne b y le bir tercm e v e ne de
bir m tercim adyla karlam deiliz. Y a ln z B e y ru t v e B ou y ges
isimlerinin, M. B ou yges un incelem em izi dayandrm oldu um uz
kritik edisyonunu
hatrlatm olduunu iaret
e d o Um.
B ouy
ges un ad baz katologlarda P . M. B ou yges olarak gem ektedir,

kendisi B eyru ttaki St. J ozeph niversitesine ba l bir k atolik
papaz olduu iin Pfcre v e y a Father lakabyla anlm aktadr v e
P&re kelimesi her zam an tekrarlanm ayp P . harfi ile yetin ildiin e
gre P rof. lke n in bahsetm i oldu u Pierre in b y le bir kk ten
gelmi olup olm ad keyfiyeti sorulabilir. Teredd dm z n sebebi
ileri srlen iddiann kaynana dair m ellif tarafndan bir ak
lama yaplm am olm asdr.
Bizim zerinde alm ak iin sem i bu lu n duum uz nsha
Bey*-ut
basksdr .143
Bu
nshay
yazm alara
ve
bilhassa
141 B k. slm Dncesi, s. 287.

144 Algazal, Tahafot al-Falasifa (nc^herenccdes Philosophes). texte arabe
e tabile et accompagn6e d une sommaire 1tine et d index par Maurice Bouyges
S. J., Beyrouth 1927 Im p. CatIolique. Biblioteca Arabica Scolasticorum. Serie
arabe. t. II.
Eserin B.A.S. serisinin gayesinden bahseden V * V I I sahifelik bir nsz
vardr. I X - X X I X sahifelerde u hususlar ele alnmtr: 1- Eser: Shhati, tarihi,
bal. 2- Metin: Yazmalar, basmalar. 3* Baka vesikalar: Zikirler, erhler,
tercmeler. 4- Bu edisyon: Metin tekili, Apparat critique , ortograf, tipografik durum.
Asd metin bir sahifelik ksaltma iaretlerinden sonra balar. Arapa olan
metin sahife balonundan soldan saa doru gidecek yerde sadan sola doru
sralanr. Metin 377 sahife olup Besmele, hamdele ve salveleden sonra, Gazll nin
kitab niin yazm olduunu belirten bir Balang, gayesini gerekletirirken
neleri gznnde tuttuunu bildiren drt nsz ve sonra srasiyle yirmi mese
lenin ele alnmas ve onun ardndan gelen sonutan ibarettir.
Bt edisyonda mesele balklar numaralanm olup sahifenm en st sat
rnda ksa birer ibare ile meselelerin ltince tercmeleri verilmitir. Sahifenin
altnda yazma nsha farklan numaralar ve zel iaretlerle gsterilmitir. 379-380
sahifeler meseleler tablosunu ihtiva etmektedir. E n nemli ksm olan Index
alphabetique 383-446 sahifeler arasnda olup zel isimler, metinde geen kitap
balklar, ana ifadeler, teknik terimler, bir gramatikal legzik ile genel fihristten
ibarettir.
jH
T E H F T B A K IM IN D A N F E L S E F E -D tN M N ASE B E T
47
d i er basm alara tercih ediim izin sebebi yazm alar v e basm alar
zerin d e u m u m iy etle tatm in ed ici, dik k a tli, sabrl, m ukayeseli
b ir ah m adan sonra m eydan a getirilm i, dayanlabilir bir nsha
olm as hem d e literat rde iy i kritikler alm bu lu n m asd rlM.
d ) Tehftn gaye ve metodu :
G azli T eh f t- l Felsife adl kitabn hangi gaye ile y a z
dn , k o n u y u ilerken ne gibi bir m etot gdeceini kitabn Ba
la n g v e nszlerinde aka belirtm itir. G a z a lf y e gre birtakm
insanlar, kendi stnlklerine gvenerek, dini v e slm inan
larla hareketleri k k gr p hie saym ak suretiyle terketm itir.
B u nlarn
kfrlerinin sebebi
Sokrat, Efltun A risto gibi b
y k isim leri iitm ek, filozoflarn
m antki, riyazi, ilh! v e tab!
ilim lerde o k usta olduklarm , bununla beraber din, v e eriata

sonradan konulm u kanunlar v e uydurulm u hileler gzyle bak
tklarn d u ym aktr. H er trl din bandan kendini kurtarm
olan b u kim selere dnce v e grlerinin salam olm adm
anlatm ak iin dayanm olduklar tem elin
k oy m a k lzm dr ,4S.
rkln
otaya
im Bouyges: Algazal, Tahafot al-Falasifa. Cette edition critique d'un

texte celfcbre... re alise d un im portant progres sur I'edition da Caire (Bk.
R E I, t. I I , 1928, Ca. 2, A bs. si. I I , s. 53). 2) He (Father Bouyges) Fellows
the same m ethod as he em ployed fo r his admirable edition o f Ghazall's Taha
fot B k. J R A S 1933, s. 184 v e J R A S 1928, s. 208). 3) Bk. L Madkour. La
Place d Al Farab, s. 232. 4) Man kan dem Heraasgeber nur dankbar sein fr
seine grundliche A rbeit, sein T ext bedeutet einen gewaltigen Fortschrift gegen
die Kairoer Ausgabeund fr d as Stadium der arabiscben Philosophie ist eine
A n zahit von zuverlasigen T ez ten, die als grundlage f r die bersetzong and
weitere Unterschangen dienem knnen die anumgauliehe Bedingung.. Alles in
allem ist mein gesampurteil aasserst gnstig, and man kan dem Heraasgeber
nur Glck Wnschen zu seiner f r die arabiscben so fiberan verwollen Arbeit
(Bk. S. van den Bergh, Bouyges 1927 Algazal, OLZ, 1928 no. 6, s. 294-298).
5) P. Synave O. P . (Bk. Revue des Sc. Philos. et Tbeolo., X X , 1931, Paris s.
506-507), H. Ayront (Bk. Archives de Philos., V III, Ca. I II, Snppl. Bibi. no. 3,
1931, Paris, s. 78), C. A . Nallino (Blc. Oriento Moderno, Febr. 1931, Roma,
s. 114), Philip K . Hitti (Bk. The Moslim World, X X I I , jan. 1932, New York,
s. 89) de bu rdisyonun deerine iaret etmilerdir. A ynca Bk. R A A D , X I , 1-2,
Dam as 1931, s. 125 ve al Muktataf Monthy Ara. Sden. Rev. ed. by F. Sarruf,
L X X X I , 1, June, 1932, Cairo, s. 116.
14 Bk. Tahafot, s. 5-6.
48
TEH F T BAKIM IN D AN FE LSE F E -D tN M N ASE B E T!
Filozoflarn tenakuzlarn v e
tehftn
ortaya
k oym ak
zere ilkin onlarm mezheplerini olduu gibi anlatm ak gerekir.

Zira bir mezhebi anlamadan onun bozukluunu anlam aya a
lmak imknszdr 14*. Filhakika Gazl, M unkizde bahis konusu
etmi olduu gibi, filozoflarn fikirlerini yla yakn bir m ddet
tetkik ettikten sonra, ilkin onlarm grlerini aklamak am acyla
Makasid-ul Felsife'yi, kaleme almtr M7. B u kitabn n v e son
sznde der ki: K itabn maksad filozoflarn maksatlarn, doru
ve yanl ayrmadan olduu gibi anlatmaktr. A ncak bu kitaptan
sonra Tehft kitabnda btl olduuna inanlmak gereken eyin
butlan aklanacaktr 14s. Bundan sonra (yani Mekasid'den
sonra )Tehaft-l Felsifeye balayalm tki bu fikirlerde btl
olann butlan meydana ksn 149.
Felsefecilerin mezheplerini drt blm e ayrarak anlatmak
det olm utu r150: M antikiyal, R iyaziyat, T abiyat v e lh iyat,
Gazl ye gre bunlar arasnda ilhiyatm dier blm e sk bir
alkas olduu sanlmtr. Halbuki Gazal y c gre vaziyet byle
deildir. Riyaziyatn konusu bitiik v e ay n k olan niceliklerdir
(muttasl v e munfasl kemmiyetler), burhanlar y akndr. Onun
bu vasfn lhiyatm lehinde kullanarak ilhiyatm burhanlarnn
yakn olduunu iddia etmek, karsndaki inam aldatmaktan
baka birey deildir. Eer lh ilimlerin burhanlar zan ve tah
minden uzak olsayd o zaman matematikte olduu gibi ilhiyatta
da ihtilf bulunmazd. lhiyet v e riyaziyat arasnda hibir ben
zerlik yoktu r181.
A y ve gne tutulmas gibi, gk olaylarnn lh bahislerle
hibir iliii bulunmamaktadr. Bu olaylar ile yer yuvarlakl,
felek saylan, gk cisimlerinin hareket miktarlar gibi konular
ilm adan ve delil getirilerek izah olunur; elde edilen hkmleri
,w Bk. Maksid al-Falsifa, s. 2.
147 Bu kitapta btn filozoflar deil Frb be lbn Sin kastedilir, bnnu
Prantl Geschichte der Logik II, s. 365-366 da gstermitir (Bk. I. Madkour,
Organon, s. 83). Bn kitapta Gazli, Frb ve lbn Sin y kendilerinden daha
iyi anlatmtur (Bk. I. Madkour, La Place d*Al Frb, s. 137).
ita k . Maksid, s. 2, 3. lbn-i Rd ise bu kitaplarla, yani Maksid ile onun
filozoflar reddetmek istediini zanneder, Bk. Kaf*an Manhic, a. 59.
M* Bk. Makasid, s. 320.
uo Bk. ahristn, Milal, s. 348, 363, 396. Bk. Maksid, s. 3.
UI Bk. Tahafot, s. 9, 14.
T E H F T BA K IM IN D AN FELSEFE-DN M NASEBET
49
lh ilimler ne deitirip bozabilir ne de deerlendirebilir. Hatt

bu eit bilgiler zerinde hkm sahibi olm ak iddiasnda bile
deildir. Zira bu gibi hdiselerle lh bahisler arasndaki nispet
soann tabakalar v e nann taneleriyle lh bahisler arasndaki
nisbet g ib id ir w .
Gazly e gre, m antkiyat, sanld gibi sadece filozoflarn
anlad v e tand birey deildir Kelmclar da bunu bilir fakat
kullandklar isim v e terimler farkldr. Bu biricik fark da ortadan
kaldrm ak iin bu kitapta yani Tehfutte felsefecilerin terim
leri kullanlmtr. Fakat filozoflar Kategoriler ve Kyas bah
sinde sz konusu ettikleri kaideleri lh ilimlerde yerine getire
mem ilerdir163.
T abiyat gurubuna gelince, bu gurubun bz meselelerinde
filozoflarn ulam olduu neticeler slm dinini esaslariyle uzla
m am aktadr; filozoflarn mezheplerinde bozukluu aklanacak
olan cihet, ilahiyat bahsi ile beraber ite budur, yoksa baka birey
deildir. lemin hudusu, Sniin sfatlan, bedenlerin dirilmesi,
ruhun lmezlii gibi meseleler bu eittendir. Bunlardan baka
bir yerde din grler filozoflarn grleri ile arpmaz. Zira,
mesel filozoflar Allah a cevher adm vermeyi tercih ettikleri
vakit bu ismin konulmasnn caiz olup olmadm fk h n tayin
etmesi hususunda olduu gibi, mnlarda anlatktan sonra keli
mede anlamazlk karlm ayacaktr154.
Gazlye gre, bu kitapta, sz geen hususlarda filozoflarn
szlerindeki elimeleri gstermek iin btn filozoflara ve on
larm fikirlerine temas edilmeyip sadece, onlann nderi olan Aris
to nun fikirleri ele alnmakla yetinilecektir. Fakat, Aristonun
mtercimlerinin tahrif, tefsir ve tevilden geri durmadklan gz
nnde tutularak, szn uzayp gitmesini nlemek iin, Aristoyu
Islmda en iyi anlam olan Frb ve lbn-i Sinnm grlerini
belirtmek tercih edilecektir ss.
Demek ki kitabn gayesi, Gazliye gre, filozoflarn riyazi
yattaki stnlklerine bakarak onlann ilhiyatta da ayn ekilde
1M Bk.
u Bk.
,M Bk.
* Bk.
Tahafot. s. 11-13.
ay. es., s. 16.
ay. es., s. 10, 20
ay. es., s. 9.
Fdmf . Din F. 4
50
TE H F T BAKIM IN D AN FE LSE FE -D N M N ASEBET
doru ve zarur hkmlere sahip bulunduuna inanm ak suretiyle

din balarn koparan kimsenin bu grnn hatal olduunu
gstermektir.
Bunu
ortaya
koyarken
Islftmda
A ristonun
en iyi temsilcisi olan F&rb ve lb n -i Sin mn fikirlerinin elime

v e tutarszlklar (tehftleri), onlann mantki dedikleri usullere
uygun olarak, belirtilecektir. Bu elimeler veya redde lyk
noktalar yirmi mesele etrafnda ele ab n a ca k tr16e.
2. tbn-i Rd'n Tehft-l Felsifesinin takdimi:
Gazl nin Tehft-l Felsifesinin Ispanya daki yanks ger
ekten dikkate deerdir. Arap filozoflannn ve Aristo erhilerinin
en nemlilerinden biri olan lb n -i Rd (1126 1198) bu kitaba
bir mukabelede bulunarak Tehft-t Tehaft' yazmtr.
Bu eserin lb n -i Rd e ait olduunda kaynaklar ittifak eder
ler157.Fakat yazl tarihi kesinlikle ortaya konulmamtr.Bununla
beraber eserin yaps ve slbundan karlan neticeye gre mel
lifin genlik eserlerinden olamyaca ve 1180 ylndan nce bitirilemiyecei iddia edilmektedir. Bu iddia mellifin Menhic-ul
Eddille ve Fasl-ul Makl eserlerindeki iaretlerle desteklen
mektedir158.
Kitabn asl isminin ne olduu da mnakaahdr. M uhtelif
yazmalarda Kitb-u Tehft, Tehft-l Felsife, erh-t Tehft-i Gazl, Kitah-u Reddi Tehft, Tehft-l Hukema gibi
isimlerle anlmaktadrl59. 1302 Msr basmnda Kitb-u Tehft
adyla geer 1#0.Bu isimlerden maksada en uygun olan Tehft-t
Tehfuttr 1M.
a) Yazmalar:
vardr162.
Tehft-t
Tehft n muhtelif
yazmalan
b) Basmalar: Basma nshalar da az deildir. Kahire de birka

188 Bk. Tahafot, s. 18-20.
,M Bk. lbn Ab Usaybia, *Uyn, II, s. 77; GAL, I, s. 605 ve GAI., I.
834.
169 Bk. Bouyges, Tah al-Tab., s. X I.
* Bk. ay. es., S. X II - X III.
100 Bk. s. 1 ve Fihristte s. 1.
ut Bk. Bouyges, Tah. al-Tah., si X III.
142 Yazmalar ve teferruat iin Bk. ay. es., s. X IV - X V III.
T E H F T BA K IM IN D AN FELSEFE-DtN MNASEBET
kere, 1302 h .,
1319 h .,
1321 b . y lla r n d a b a s l m t r ,63.
51
S on
olarak 1930 da B eyrut ta bir basks daha yaplm tr1*4.

c)
Tercmeler: tbn-i Rd n bu eseri m uhtelif dillere, muh
tem elen 1328 m.den biraz nce Calonymos ben David ben Todros
tarafndan ibranye
evrilm itir,w. Ayn ekilde bir baka bra
n tercmesi de v a rd r166. Calo Calonymos isimli bir Yahudi

dok tor eseri Calonymos ben D avid in bran
tercmesinden
ltinceye evirmitir. Destructio Destructionum ismiyle mehur
olan dier ltince tercme X IV . asnn balarnda arapa aslndan
yaplm tr ve bir ksm (on drt mesele) Augustinus Nifus (1473
1546) tarafndan neredilm itir167.
lb n -i Rd n Tehft-t Tehft 1302 h. (1885) de nere
dildikten sonra birok etdlere konu olmutur. Bu tarihten nce
Avrupahlar bu kitab ltince ve bran tercmelerinden takip
ederlerdi. Miguel Asin, T. De Boer, Leon Gauthier, Max Horten
A . F. Mehren gibi mellifler bu eserle ilgilenmilerdir16S. Horten m
Die Hauplehren des Averroes nach seiner Schrift Die IViederlegung des Gazli isimli almanca hlsas bu eserin modern
dilde bir tercm esi roln oynamaktadr a*. Eserin fr a n s z c a v a
evrilm ekte olduuna d a ir 170 bir bilgimiz varsa da bu tercmenin,
tamamlanmam ve neredilmemi olduunu ilve edelim171. Yalnz,
||| Bk. Tah., S. al-Tah; X V III - X IX .
1M Bu basknn vasflan iin Bk. s. 52 not 173.
*** Eser henz basl m amj tr, muhtelif yazmalar vardr (Bk. Bouyges,
Tah., s. X X I ).
1M Bk. ay. es., s. X X I I .
7 Bk. ay. es., s. X X I I I .
H Fazla bilgi iin Bk. ay. es.,, s. X X V II X X V III.
m Bk. ay. es., s. X X V III.
170 **.. .dans ses cours i lEcole des Hautes Etudes, M. van den Bergh a
commencf, il y a deux ans, en (Tahafit al-Tahafut) donner une traductio
franaise qui fera mieux connaltre une des plns grands monuments de la philosophie musulmane (Bk. I. Madkour, Organon, 1934, s. 279).
171 Unesco stanbul Brosundan aldmz 9 Mart 1954 tarihli ve 4129 NoJn,
mektupta eserin franszcaya evrilmediini lEc. des Haut. Etde. Kitaplk
Mdrnden baka II est exact que cet historien de la philosophie arabe (van
den Bergh) durant un cours libre chez nous vers 1933, avait 6tadie louvrage
en question: mais je n'ai jamais entendu dire qu'il ait i t i achevc, ni encore moins
publie. . . demek suretiyle Massignonun da tastik etmi olduu bildiril
mektedir.
52
TEHFT
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D tN
M NASEBET
bir ngilizce terc m en in a y n im za ile v e 1953 y ln d a n ered i

leceine dair b ir n o tta n h a b erim iz v a r d r 172.
B izim in celem em ize tem el ola n b a sm a n sh a B e y r u t n erid ir .173
B u nshay ya zm a la ra v e bilh assa d i er b a sm a la ra te r c ih e d i i
m izin seb ebi de ay n d r. B o u y g e s u n , G a z lln in T e h f t n n k ri
tik edisyon u n u tek il ederk en g sterm i old u u a yn it in a b u ra d a
d a m ahede ed ild i i iin y in e litera t rd e iy i k ritik ler a lm tr 17*.
d ) Tehfiit-t Tehfiitn g a y e si:
T eh f t n m a ksa d k ita b n
G iriin de v e
m e tn in
m u h te lif
y erlerin de belirtilm i old u u g ib i, Tehft k ita b n d a te s b it e d il

m i bu lu n an szlerin ta sd ik v e ikn a h u su su n d a ki m erteb elerin i
ve
ou nu n
y a k n
ve
bu rhan
derecesin d en
yoksu l
o ld u u n u
b ey a n etm ek tir 175. tb n -i R d , G az l n in Tehftt e ele alm

oldu u y irm i m eseleyi b irer b irer in ce le m e k te d ir.
171 B u notu ilkin P rof. A . Sayl haber verm itir. B ibliyografik taram alar
m zda 1953 te neredildiine rastlam adktan
baka, a y n ca , ayn b rod an al
dm z 22 Ocak 1954 tarih v e 3894 no.lu m ektu ptan buna d air u bilg iy i ren
mi bulunuyoruz: II (v an den B ergh ) a tradu it en anglais av ec un iraportant
comm entaire' louvrage Ta ha fut
al-Tahafut.
II a d eja
corrige des secondes
epreuves de cet ouvrage qu i paratra done, quelque m o is".

B u te basld esnada ad geen eser tercm e v e notlar
olm ak zere
iki ct halinde L uzac tarafndan neredilmitir.

1,1 Averroes, T ah a fot at-T ah afot, texte arabe 6tabli par M aurice B ou yges
S. J ., B eyrouth 1930 Im p . Catholique, B .A .S ., I I I .
V
- V I I sahifelik bir nszden sonra, ayn ekilde, T ah a fot al-Falasifa deki
m etot gzetilir. Bunun teferruat kitabn N otice inde verilm itir. A sd m etin
X L . sahifeden sonra balar. satrlk bir giriten sonra srasiyle yirm i m esele
v e cevaplan gelir. Metin beyz seksen sekiz sahifedir. B ouyges b u edisyonunda da ana ifadeler bahsini ihm al etmem itir. Sonda T eknik terim ler v e
gramatikal legzik bulunm aktadr.
i4 j j B ouyges en (T ah. at-T ah.) a etablie u n autre texte beaucoup plus
correct (B k. I. Mad. Organon, s. 279); E s bestehen viel weniger H andschriften
von Averroes T ahafut at-Tahafut als v o n Gazlt s T ahafut aus der art der
sache gibt der Herausgeber also auch weniger V arientcn, aber sie genugen v olstandig und der te xt v o n Averroes T ahafut ist nicht weniger gut als der v on
Gazall s T ahafut; zweischen beiden T cxten bestehen aber bis weilen A bw eichungen, die jeden falls teil weiae so seheint es m ir, auf R echnung der K op isten
k n m m c n ... (B k. O L Z , 1933 no. 5, s. 319-320); Father B ouyges critical
edition is excellent in*every respect. H e fellows thc same m ethod as he em ployed
admirable edition o f Gazal!'s Tahafut. His work is able, through, and com plate
(B k. JR A S , 1933 s. 184-185).
1,1 Bk. Bouyges, T ah. al-Tah., s. 3. A y n ca Bk. s. 553
T E H F T
B A K IM IN D A N F E L S E F E -D tN M N A S E B E T
53
3 . Hocazde n in Tehft-l Felsifesinin takd im i:

K onum uzu
tek il
ed en
k ita p la rd a n
n c s
H ocazdc
a d iy le ta n n m olan M u stafa M uslih iddin B u rsa v (1 4 2 0 ? 1488)

isim li b ir T& rk
m tefek k irin e a ittir. E serinin
Tehft-l
ism i
Felsifedir. E serin o n a a it o ld u u n d a eitli T rk k a y n a k la n b ir

lem ilerd ir: . .. M e v l n a
on u n
m ed resesi f z l-
H o ca z d e M olla Z ey re i
m u m a ileh y e ihsan
olu n d u
ilzam
edip
v e m ed resc-i
m ez k red e em r-i pdiahi ile T e h f t n m k it b - m stezay ib d a ve

ih tir a e tti ki sa bken ta h rir v e ta stir o lu n m u t u r .. . 178.
l n a M e y y e tz d e b il d -
n m a g e ld ik te d iy a r-
M ev
A c e m e v a rp allm a D e v v a n f nin y a
R m un tu h e f v e
m a k u le n esn e g etirdin d iy e sual ey led i.
h edayasn d an b ize ne
M evlna
M ey yetzd e
U le m a -i R m d a n H o c a z d e n m b ir fzln T e h f t nm bir
k ita b m size arm aan g etird im d ey u ol k ita b izzet hazretlerine
ta k d im e y l e d i . . . , . . . f i l v a k i usJ-u ilm -i k el m a m teferri ne
den lu m ez a h ib -i m u h telife varsa m ev l n a H o ca z d e o l k itapta
zik red ip c m lesin i m ev k if-i efk rd an b iru n -u m aksit ile inakrun ola n elfa z fesa h a t-i m ekun ile irat e y le d i. . .
d e l il-i sta m a k tu a t- d el ltm da n
H er m ezhebin
v u cu h v e v u cu d u n d a kell
v e h alel ola n lar ret v e ta rt eyled ik ten sonra k a v id -i s n n a gibi

h a k ile hli o la n la n k ab u l ey led i. B u tarikla zm re-i m tefelsife-i
m teessifen in p r m u halliini ip tal v e m illet*i islm iyenin m eza
h ib -i m zeh hebesin i tezh ip ey ley ip akaid-i s l m iy e y i m agani-i
m a n i-i l tife ola n elf z- gav an i ilhaz ile m ev cu d t- h ariciye
g ib i izh a r v e m ezh eb -i hak v e m eslek-i sahihi yan - sbite m en
zilesinde ikr e y le d i. . . 177.
K tip elebi eser hak kn da u n lan sy lem ek ted ir:
. .S on ra
O sm anl H m Sultan M ehm et F tih H oca z d e ism iyle m ehur

ola n M u stafa b . Y u s u f'a v e A leddin T u sy e m a m (G azali) ile
h u k em a arasnda b ir h k m verm ek
em retti. B u n un zerine H ocaz d e
iin b ir kitap yazm alann
drt ayda,
Tusf
alt ayda
k ita p yazd lar. H o ca z d e nin kitab Tusninkine stn geldi ve

Sultan h er ikisine de on bin dirhem verdi v e H oca z d ey e fazla
ola ra k gzel b ir k aftan
verdi v e bu
gitm esin e sebep o ld u . . . 178.

I7a Takprznde, ikik, fl. 153.
177 Bk. oy. es., *. 167.
m Bk. Kaf, s. 519.
T u sin
A cem d iy a n n a
54
TE H F T BAKIM INDAN FELSEFE-DN M NASEBET
Ninczde, Mir at-ul

Kinatnda akaikteki bilgiyi hlsa
ederek verir ve Hocazde hakknda . .. a y n c a havai ksmn
dan nice mellefat olup Tehft adl k itab m akbul-u ulema-
dnya olmutur** 179 der. bn-ul m a d Hocazdenin
sultann
emriyle Tehft kitabn yazdm syler180.
bu bilgileri teyit ve tekrar etm ektedir 181.
Brockelm ann da
Eserin yazl tarihini aadaki bilgi temin edebilir: . . .ahn

medreseleri bina olundukta birisi buna verildi (yani Molla Z ey
ree). Badehu Bursa daki Sultan mderrisi H ocazde ile padi
ah meclisinda baz mesil-i ulm-u akliyede alt gnedek m ut
tasl bahisler edip, Molla Husrev de gelp fasla m ecal olm ayp,
yedinci gn Hocazde nin galebesine hkm etm ein Padiah
Zeyrek Medresesini Hocazde y e verp Zeyrek dahi incinp
Bursa ya gitti 182. akaikte bildirildii gibi H ocazde Tehft
ite bu tayini esnasnda yazm tr. B u srada otuz yan ge
miti, nk Bursa mderrisliine b u yata getirilmiti. 871 h.
de stanbul mderrisliinden sonra E dim e kads tayin edil
diine gre Tehft 871 den nce yazm olmas lzmdr.
Bu tarihin 858 871 arasnda, 860 lara rastlamas muhtemeldir.
a) Yazmalar:
Hocazde nin Tehft nn m uhtelif yazm a nshalan var
dr. Bu eser zerinde alabilmek iin m uhtelif yazm alan muka
bele etmek suretiyle shhatli bir metin vcude getirmek yapl
mas gereken ilk itir. Fakat biz almamz hazrlamaya ba
lamadan nce elimizde mellifin bu eserinin 1302 de Msr da
Almiye Matbaasnda ilk tab kaydyle baslm olan nshas
vard. Esas olarak bu basma nshay kullandk. ukadar varki
bu nshay muhtelif yazmalarla, muntazam bir silsile takip
etmeksizin lalettayin ve ksmi olarak karlatrdk.
Y
azmalardan birincisi Sleymaniye kitaplnda ehit Ali Paa
kitaplanndan 1583 numaral, yazlm ksm 10 X 14 boyunda, kr
mz ciltli, kalnca, yazs talik olan bir kitaptr. Mellif hattyle
m Mirt-ul Kinat, s. 403.
180 Bk. azart, c. V II { 355.
Bk. GAL II *. 298 SopL II s. 322.
* Bk. Mirt, s. 72.
TEHF T BAKIM INDAN FELSEFE-DN MNASEBET
yaslm olduuna dair varak 4 te

maktadr. Yazmann sonunda yazl
55
diye bir not bulun

tarihine rastlamadk.
Metinde sk sk ksaltmalar kullanlmtr. Tashih edilmeye

pek
ihtiyac
kalmam
bir nsha olup, arada
srada
mellifin
ilve
ettii
notlara
rastlanlmaktadr. nsz
(3 varak = 6 sahife), I. meseleyi (4 varak = 7 sahife) ve X I I I .
meseleyi basma nsha ile tamamen mukabele ettik. nszde
gramer ve ifade dzgnl ile ilgili fakat fikre tesiri olm ayan
ok kk ayrlklar bulunmaktadr183. Birinci meselede ise basma
ile fark bulunmamaktadr. Sadece baz ksaltmalarla dualarda ve
Allah tenzihte deimeler vardr184. O nnc
farkllk yoktur, sadece harflerin noktalan
ksaltmalara devam edilmitir185. Batan bir
balklan yazlmam herhalde sonradan
meselede de hibir
ihmal edilmi ve
ikisi hari, mesele
yazlm ak zere
yerleri bo braklmtr. Bu ksmi ve istatistik! m n asiyle tesa

d f! karlatrma neticesinde basma nsha ile yazm a arasnda
esasl bir fark olmad kanaatna vardk. K t bir bask rnei
olmasna ramen basmann bu yazm aya nisbetle daha kolay
okunduunu kaydetmeden gem iyelim. Sonuncudaki yaz ilek
lii v e ksaltmalar onunla ilk defa karlaan artabilir.
Yazm alardan kincisi Ragp
Paa kitapbm daki 684/
824 no.lu kitaptr; biraz tashih grm olup, baz ksalt*
malara bavurulmutur18*. Basma nsha ile arasnda fark yoktur,
fakat atlanlm bir ksm vardr187.
183
Basma
Kelime
i 1
4*1* j\ <T8 U
0*
f t**"
Satr
Sayfa
3
5
6
3
3
3
Y azma
Satr
3
Kelime
IfJ 1
VJ&t U Jl
f* l* J ' f >-
S
6
Sayfa
1
2*
2
&
a
(
V j
4b
5b
6
106b
-= >r*
9
133
16
80
jU-V
us
t
M
J**
63
= ) M.
11
63
( JU = )
22
1
4*
S
OjW
laT Yazmann s. 4 ile s. 5 aras atlanlmtr. Bu ksm
) *
basmann s. 5 in
56
t) TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET
B u y olla incelediim iz y azm a la n n ncs ayn k itap lkta

1274 2/1457 n o .d a kaytldr. B u yazm ann Giriini, birin ci ve
sekizinci meselelerim m ukabele ederek fa rk olm adn g rd k.
Y azm ann bir hususiyeti udur: A sl nsha ile m ukabelesi y a p l
m olan bir nsha ile m ukabelesi yaplm b ir nsha ile bandan
sonuna kadar karlatnlm b ir nshadr. B u n u yazm ann so
nunda olan u n ottan an lyoru z:
N etice olarak unu

belirtmi olduum uz
o ^ l til
jU
Byyebiliriz k i y u k a n d a d urum lann
yazm alar, incelem em izde esas olarak al
dm z b u basm ann gvenilirlii hakknda phe uya n d rm a

m aktadr.
M emleketimizde Ftih devri hakknda sz sylem ek gerektii
v eya Gazl nin T ehftn den bahsedilm ek istendii her
defada
H ocazde nin b u eseri ism i zikredilm ek suretiyle bahis konusu

edilmeden durulmaz. B u eser hakknda karlam bu lundu u
muz
m talealan, trke literatrlerde olm ak artiyle, ana
guruba ayrm ak m m kndr.

B irinci guruba mensup olan yazarlar F tih in H ocazd e y e, G a
zl ile lb n -i R d n T ehftleri hakknda hkm verm ek zere
bir eser yazm ay em rettiinden bahsetm ektedirler. sm ail H akk
zm irli b u hususta unlan sylem ektedir: . . . nihayet zam am n
bir teki olan Bursal H ocazde ile H orasanl A leddin T u s h
kmdarn (yani Fatihin) em riyle her ikisinin (yan i Gazli ile
lb n -i R d n) ih til f ettikleri noktalarda hkim oluyorlard.
T rk feylesofu H ocazde Gazll y e yardm etm ekle beraber,
hatalann da gsteriyor, Tus ise Gazaly e yardm ed iyord u.
Zamanm yksek m tefekkirleri H ocazde y T us y e tercih et
milerdir. B ylece Tehft etrafndaki m nakaalar Gazl ve
lb n -i R d mcadeleleri v e b u arada felsef tetkikler m ahdut
bir halde kalmtr 188.
erefeddin Y altkaya ayn eserden u satrlarla bahsetm ek
tedir: ...F e ls e fe ve feylesoflara hcum eden Gazl ile onun
son satrndan s. 7 11. nci satrna kadar olan ksmna tekabl eder. S. 4 fin
altnda bulunan not fikir ynnden hasl olan eksiklii giderm emektedir.
188 Bk. Trk Tarihinin Ana Hatlan Ser. Msveddeleri Trk Feylesoflar
s. 48.
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET
57
h cum larn karlayan lb n -i R d n m uhakem elerini Ftih in,

Bursal H ocazd e ile T u s nin hafidine em retm esi, stanbul dan
e v v e l B ursa v e E dirne de ilk tesis olunan m edreselerdeki bu iki
b y k ilim ve felsefe kutuplarna hkim olacak, hi deilse on
lara itirak ed ecek ztlar bulunduunu gsterm ektedir 189.
H ilm i Z iy a lken b u hususta m am
F elsifede
feylesoflara
hcum
etm i,
lb n -i
Gazl Tehft-l
R d
Tehft-t
T eh f t ile ona m ukabele ettii halde bilhare Osmanl lim

lerinden H ocazd e tekrar lb n -i R d e bir redd iye yazm t 190.
T eh f t- t T ahft, Gazali nin T ehftne cev ap olarak yazl
m tr. F e y le so f burada Gazl nin olduu kadar lb n -i Sinnm
ba z delillerini d e tenkit etm ektedir Osm anl devrinde H ocazde
nin lb n -i R d e yazd cevapla beraber eser bir arada ne
redilm itir 191 v ey a H ocazde Gazl v e lb n -i R d tetkik
ed ip b irin ciy i haldi kard 192 dem ektedir.
em seddin G naltay da b u mtalealara itirk etm ektedir:
. . . B ir aralk endlsl lb n -i R d Gazl nin sultasn krmak
m aksadiyle T ehft-t Tehft adl b ir eser yazmsa da hibir
eye m uvaffak olamam, Ear-Gazl sultas btn kuvvetiyle
d eva m etm i hatt X V . asnn ikinci yan snda H ocazde Muslih u ddin M ustafa ile A leddin Tus, lb n -i R d e mukabele olarak
a y n a y n ik i kitap yazm ak suretiyle Eari-Gazal sultasn tak
v iy e etm ilerdir 193.
A dnan A d v a r m bu konudaki kanaati udur: . . .893 sene
sinde vefat eden bu mellifin (yani H ocazdenin) en mhim
eseri F tihin em riyle lb n -i R d n Tehft-t Tehft adl,
Gazl nin Tahfut-l Felsifesine yazd, mehur reddiyesine
kar yin e Tehft-Lleli K t. 2488 - ismi ile te lif ettii eserdir.
H ocazd e nin b u eseri msabakada adeta birincilii kazanm
olan b ir eserdir. Msabakaya giren dier zt Ali Tus idi. Tehft,
GazlTninki ile beraber, 1303 te Kahire de baslm ve randa
ve A rabistanda mehur olmutur. Gazlnin Tehfutnde, ke
lm meselelerinde feylesoflara yaplan hcumlara lb n -i Rd
M* Tanrimatta Evvel ve Sonra Medreseler , s. 433.
IM Bk. Trk Tefekkr Tarihi e. I, s. 134.
m Bk. slm Dnccsi, s. 304.
** Bk. ay. es. s. 40.
XM Bk. slm Dnyasnn nhitat Sebebi, Belleten c. II 1938 So. 5-6 s. 83.
58
TEH F T BAKIM IN DAN FELSEFE-DN M NASEBET
tarafndan mantki del&il ile cevap verildii v e bu cevaplara da

H ocazde tarafndan itirazlar serdedildii m alm dur 194, . . F
tih zamamnn limlerinden Bursal H ocazde tarafndan Ftih in
emriyle bir Tehft-l Felsife daha yazlarak lb n -i R d n
fikirleri reddedilm ek istenmitir 195.
Hilmi Gngr Gazl felsefecilere ok m uarzdr. Y ukarda
ad geen ve felsefeyi tenkit eden, Tehft-l Felsife adndaki
kitabn lb n -i Siny a kar yazm tr. Buna mehur slm filo
zofu Endlsl lb n -i Rd Tehft-i T ehft-il Felsife adb
kitabiyle cevap vermitir. Fatih Sultan M ehmed H ocazde Mus
tafa ile Tulu Aleddine b u iki kitabn muhakemesi hakknda
birer kitap yazmalarn emretmi, H ocazde nin Gazl y i m
dafaa eden kitab ok hret kazanmtr dem ektedir190.
kinci gurup kaynaklar, birinci gurupta olduu gibi eserin
Ftih in emriyle Gazli ve lb n -i R d n Tchftlerini muha
keme etm ek iin yazldn deil, sadece, Ftih in emri gereince
Gazl nin kitabm tetkikle buna dair eser yazm ak iin kaleme
alndn sylemektedirler.
Yukarda bahis konusu ettiimiz Takprlzde, K tip e
lebi, Nianczde den baka bu guruba dahil edebileceim iz Bursal
Tahir vardr. Bursal Tahir H ocazde nin eserlerini saydktan
sonra unlar sylemektedir: Tehft: Allm e Celleddin D evvan nin takdirine mazhar olan bu eseri m am Gazl v e lb n -i
Rd nki ile beraber Msr da tab olu n m u tu r.. . Tehft
Hazret-i Ftih in emriyle yazarak bu kitapla Molla Zeyree
galebe eylemitir 197. smail Beli Bursav eser hakknda sadece
emr-i sultan ile Tehft itmam etmitir dem ektedir 198.
smail Hakk Uzunarl nn mtaleasma gelince: . . . mam
Gazl nin Tehft kelmclarla hukema yani filozoflar arasn
daki mnakaay muhakeme eder. lk Tehft Gazl nin eseri
olup lb n -i Sin nm baz mtalealanna itiraz eylemitir. Z ayf
1M Bk. Osmanl Trklerinde lim 2. Tb. . 39-40.
m Bk. Tarih Boyunca tm ve Din e. I, s. 97 notta.
1M Bk. Munkiz, s. 111.
1,7
Bk. Osmanl Mellifleri e. I , S. 293. Molla Zeyree
galebe ettii malmdur. Mellif yanlmtr.
1M Bk. Gldete-i Biyaz, 269.
deil, A. Tusi ye
t T E H F T BA K IM IN D AN FELSEFE-DN MNASEBET
59
aklla herey llm ez d iye iddiasn ispata alr, lb n -i Rd

akl v e im andan hangisinin stn olduunu tetkikle akim stn
lne hkm eder. te bu iki zt mtlea hakknda bir fikir elde
etm ek isteyen Ftih bu meseleyi A. Tus ile H ocazde ye inceletir. H er ikisi de Gazl y i uygun b u l u r . . . , Ftih Gazl nin
kelm dan Tehft ismindeki felsefe kitabm tetkikle buna dair
bir eser yazm alarn A . Tus ile H ocazde'ye emretm itir w.
Y aba n c kaynaklardan, Serkis mstesna, nk . . . B u
k itab (yani H ocazde nin Tehftn) Fatih'in emriyle, Gazl
ve lb n -i Rd n Tehftlerini muhakeme etm ek iin yazm tr *00
dem ektedir,
grdklerimiz ikinci gurubu
teyit etmektedirler.
Clement H uart an baka201, M. Bouyges da H ocazdenin

Tehft bahsinde Gazl nin ele ald meseleler Ftih Mehm ed in em riyle yeniden H ocazde ve Ali Tus tarafndan ele
alnm olduundan, Gazli ye ait birka para ondan karla
bilir 202 dem ek suretiyle ikinci grup melliflere itirak etmi ol
m aktadr 203.
Babinger, Ftih e dair yazm olduu eserindeki u mtalealariyle bu guruba iltihak etm ektedir: Ftih, btn slm
ilimlere v u k u f sahibi bir insan olarak ,dom atik sahada Gazlnin
Felsefenin kne 204 dair mehur etd ile felsefenin kendisi
hakknda hakem kararma varlmasn temin edecek bir nevi
msabaka kaleme aldrarak, felsefe ile teoloji arasnda bulunupta
uzun mddettenberi rtl kalm olan bir mcadeleyi tekrar
canlandrd. Hocazde adyla anlan Mustafa, o zamanki Osmanl
devletinin nadir kafalarndan biri, Gazli'ninki ile ayn nvan
haiz bir yaz yazarak mkfat kazand 205.
IM Bk. Osmanl Tarihi c. III s. 650-651 n. 1.
f0 Bk. Mu cam, s. 834.
201 Bk. JA t. V Se. V II 1885 s. 236.
U f Bk. Tahafot, S. X X II.
303 C. de VauK da birinci guruba girer. Bk. Pensetrs, c. IV s. 176.
904 Babinger felsife terimini Philosophie ile tercme etmitir. Ayn eyi
Sarton da yapmtr bk. Intr. e. I n. 754. Felsifenin karlnn Philosophy
olmad aikrdr. Tehft kelimesi eer filozoflara deilde felsefeye rad ola
rak telkki edilirse felsife filozofi ile tercme edilmektedir. Aynca blu de Boer
Die Wiedersprusche der Philosophie, Str. Truhner 1894;
Gauthier, La
Theorie d Ibn Roschd, (ITneonsistence de la Falsafa) s. 99 n. 1.
** Bk. Mehmet der Eroberer and Seine Zeit, s. 517-518.
60
TEHF T BAKIM INDAN FE LSE FE -D N M NASEBET
nc gurup olarak Faik Read n, T eh f t bir m antk

kitab saym ak gibi kaba bir hata yapm as bir yana braklrsa208,
Hocazde nin bu kitab hakknda melliflerin fikirleri, grld
gibi, iki ana gurupta toplanm aktadr.
Hocazde nin Tehft yazm a gayesi, birinci gurubun iddia
ettii gibi acaba, hususiyle, Gazl nin Tehftyle lb n -i R d n
Tehftnn muhakemesi m id ir? B u soruya evet diyen m el
liflerin ve fikirlerinin ne olduu yukarda grld. A caba, . H.
zmirli, H. Z . lken, . Y altkaya, . Gnaltay, A . A dvar, H.
Gngr beyleri bu fikre gtren sebep n edir? H ibiri bu hususu
akhyacak bilgi vermemektedir.
Esere dair bilgi veren en yakn kaynaklar, akaik ve K efz-Zunun da H ocazde nin Tehftnn dier iki Tehft m u
hakeme etm ek zere kaleme abndm dan bahsedilmemektedir207.
Eer, Hocazde nin kendi Onzsnde bunun by le olduunu
ifade ettii iddia olunursa, bu iddiann isabetsizlii kolayca gs
terilebilir. nk, Hocazde nsznde by le bir m aksattan
hi bahsetmemekte, sadece, Ftih tarafndan din meseleleri hak
knda Gazl tarznda bir kitap yazm akla emrolunduunu ak
lamaktadr308. En mhim dayanak olarak Tehft metninin ken
disi kalmaktadr. Fakat, hemen ilve edelim ki, metinde bir defa
bile ne lb n -i Rd n v e ne de eserinin ad gemektedir. O halde
bu hkmn birinci gurup melliflere nereden geldiini sormak
durumundayz.
Tehftlerin mukayesesi, ayn zamanda, bu sorumuzun da
cevab olacaktr.
Bununla beraber, byle bir hkm n, C. de Y au x dan baka,
Tehftlerin nn bir arada basld nshada bulunduunu
syliyebiliriz ki, o kayt ksaca udur: Bu eser kitab ihtiva
208 Bk. Eslf. s. 19.
Bk. s. 53.
Ay m konuya dair yazmas istenilen A. TusTnin de kitabnn bir
yazma nshadaki ad Kitb al-Mnhakama Bayna Tahafut Hacca t al-tslm
al-tram al-Gazl va al-hukam'dr (Bk. D. T . C. F. smail Saib yazmalar no.
5360). Bu yazmann nsz kopmu olduu iin okumak imknm bulamadk.
Hakema sznn mnhasran lbn-i Rd demek olmad aktr. Aynca
Bk. G A L II s. 297-298 Supl. II s. 322.
20* Bk. Hocazde T ah ., s. 3.
T E H F T B A K IM IN D A N FELSEFE-DN MNASEBET
61
eder: ilki Gazl nin T ehft-l Felsifesi, kincisi tbn-i Rd-n

baz meselelerde Gazl y e muarz olarak yazm olduu Tehft ili
Felsifesi,
zikrettiim iz
ncs
iki
imam
H ocazde nin
hakknda
km-i beyn e ! im am eyn) iin,
yukarda
hkm
K ef-z Zunun
isimlerini
vermek
ve
(tah-
akaikin de
gsterdii gibi, Fatih Sultan Mehmed in emri zerine yazm

olduu T ehft-l Felsifesidir . unu kaydetm ek lzmdr ki,
b u iaretin iddia ettii
gibi ne K ef-z Znunda ve ne de
akaikte Fatih in iki imam arasnda hkm verm ek iin (tahkim -i bey n el-im am eyn) bir eser yazm ay emrettiine dair bir
k ayt vardr; K ef-z Z n un un ihtiva etmi olduu kayt, sadece,
G azl nin Tehft ile hukema arasnda hkm vermek keyfi
yetinden ibarettir*09.
b) Basmalar:
ncelememizi dayandrm olduumuz basma nsha hakknda
bilgi verilmi olduu iin tekrarlamyacaz*10.
c) Tercmeler:
B u eserin tercme edilmi olduuna dair bir kayta rast
lamadk.
d) Eserin gaye ve metodu:
Bu hususta mellifin yazm olduu nsz tatmin edicidir.
Oradaki fikirleri yle zetlenebilir :
<(tnsan gcnn eritii hususlarn en kerimi mebde, maat
ve ikisi arasnda mevcut olan eylerin renilmesidir. Bu mese
leler zerinde insanlar bir tek fikirde itirak edememilerdir,
nk onlarda akl vehim ile, hak btl ile karmaktadr. Bu
hususta ariata uyan kimseler kurtulmu, uymayanlar saptmtr. eriata kar gelenler arasnda hikmet ve felsefeye ba
lanan b ir gurup vardr. Bu gurup hernekadar hesap, hendese ve
mantk ilimlerinde isabet etmi ise de nk bu ilimlerin pren
siplerinde akl hkimdir ve vehim ileri kartrmaz tabi ilim
lerde kolaylkla, lhi ilimlerde pek ok hataya dmlerdir,
zira bu ilimlerin prensipleri akllara ve vehimlere kapaldr. Sonra
Bk. s. 53.
hya erhinde
Gasfilf'nin eserlerini sayarken, eer basma nsha hatadan

salim ise, 4S*V>
U j xu
**
dem ek
suretiyle Zebidf*nin (G . A . L.. II, s. 37i ) bu yanl hkmde pay
olanlarn bildiimize gre, ilki olmas icabeder. Bk. ttj f nl-Sda, 1, s. 41.
t,# Bk. s. 55.
62
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DtN MNASEBET
din ululan kelm ilmini tesis ederek bid at ve dellet ehline,

bilhassa felsefecilere fazlasiyle cevap vererek slm akidelerini
kurmular ve kitaplar yazmlardr. Bu kimseler arasndan Ga
zli Tehft-l Felsife isimli rtlmez bir risale meydana
getirmi ve onda felsefecilerin akidelerinin butlann ve elime
lerini gstermitir. Sonra ben hkmdar tarafndan bu kitaplara
benzer bir kitap telifine memur edildim. nsafllar bu hususta
dm olduumuz hatalar mazur greceklerdir, zira kendimi
hatadan slim farzetmiyorum. Eer sz esnasnda Gazlye ait
ihmallere iaret etmek mevkiinde bulunursam bu onu klt
mek iin deil nk onun iradndan faydalanm olduumu
itiraf ettiim halde bunu nasl yapabilirim ? sadece neyi kabul
ve neyi reddettiimi gstermek iindir.
Felsefecilerin birok ilim ve fenleri vardr*11.
Bu risaledeki maksadmz sadece lh ve tabi ilimlerine taal
lk eder. nk ancak bu iki ilimde eriat kaidelerine aykrlk
vardr. Hikmet-ul Vustann yani riyaziyenin eriatla asla al
kas yoktur. Heyetin de eriata aykn bir ciheti yoktur, bilkis,
kble, salt vakitleri v.s. gibi hususlar tayin iin ondan fayda
lanr. Eer onda eriata aykn bir ey bulunursa, sebebi, filo
zoflarn onlan tabi ve lh ilimlerindeki ncllere dayan durma
larndan ileri gelir o halde bu ilme mstakil olarak saldrmaya
ihtiya yoktur.
Biz bu risalede filozoflarn tabi ve lh kaidelerinden Gaz
l nin getirdii veya getirmedii hususlar hikye edip mtefelsifeye kar koymak, hak ehline vaaz etmek, hata edenleri btl
etmek istiyoruz 212.
Hocazde nin ele alm olduu meseleler yirmi iki tane olup
Gazl ninkinden biraz farkldr, bu vaziyete yeri geldike iaret
olunacaktr213.
9,1 Teferruat iin Bk. Hocazde T a h ., s. 4, S.
* Bk. ay. es. s. 5.
*** Batma nshada X I I . Meseleden sonra gelen X I I I . Meseleye numara ve
rilecek yere Fasl denmekle iktifa edilmi ve hakiki numaras X IV olmak icabeden mesele X I I I numara almtr. Biz bu aUnlan yeri nsze uygun olarak
numaraladk. Bylece metinde X I I I . olan meselenin as numaras X I V tr.
X IV olamn X V . . . ve X X I olann X X I I dir. Bk. Tahafut s. 74.
63
Tehftlerin bahis konusu etmi olduu meseleler iki ana

gruba taallk etmektedir: I* T A B Y T , II- L H Y A T .
I. Tabiyat gurubuna giren meseleler tabiata ve insana ait
olmak zere kendi aralarnda guruplandnlabilirler: Tabiata ait
olan Mucize (X V II. Mesele) meselesine, insana ait olan ise
insan ruhu (X V III. ve X I X . Meseleler) ile lmden sonra diril
me ( X X . Mesele)ye taallk eder.
II. lhiyat gurubuna ait olan meseleler ise kendi aralarnda
yle bir guruplanmaya tabi tutulabilir: A) Allahn kendisi hakkndaki meseleler, B) Allahla lem arasndaki mnasebetten
doan meseleler, C) Gk hakkndaki meseleler.
Allah hakkndaki meseleler Allah eitli alardan belirt
meye alan meseleler topluluu olup metinde gdlm olan
delil sras gzden kanlmakszm, u ekilde bahis konusu edi
lebilirler : 1- Allah birdir (V. Mesele), 2- EvveVm (Allahm) tarifi
yaplmaz (V II. Mesele), 3- Evvel basittir (V III. Mesele), 4- Evvel
cisim deildir (IX . Mesele), 5- EvveVin sfatlan (V I. Mesele) ve
bilhassa ilim sfatlan (X I. X II., X III. Meseleler).
Allahla lem arasndaki mnasebetten doan meseleler iki
gurupta toplanabilirler: 1- lem ezel (I. Mesele) ve ebeddir
(II. Mesele), 2- lemin bir yapcs (snii) vardr (III., V I., X .
Meseleler).
G k hakkndaki meseleler, gn canl oluu (X IV . Mesele),
gn hareketinin maksad (X V . Mesele) ve gk ruhi an nin ilmi
(X V I. Mesele) hakkndadr.
III.
| T A B llY A T
M E S E L E L E R N
T A H L L
G U R U B U N A A T O L A N
A ) M U CZE M ESE LES
M E SE L E L E R
a) Meselenin mellife gre ayn ayn hlsas:
1 Gazali'nin Tehft nde Mucize Meselesi.

Tabiattaki olaylar izah etm ek hususunda filozoflarn tutmu
281-282; 8
olduklar y o l udur: Yaplan gzlemler sonucunda anlalmak

tadr ki, ortada tesir eden bir takm mebdelerle bu tesirleri
alan mahaller vardr. Bu mebdelerden tabiat hadiseleri kar.
Y alnz, sadr olan eyler bu mebdelerden bir iradeden dolay
deil fakat gne klarnn gneten lup yaylmasnda olduu
g ibi bir lzum zere kar.
A ncak mahallerin istidatlar birbirinden farkl olduu iin
herbiri kendilerine gelen tesirleri kendi istidat ve tabiatlarna
gre karlarlar, mesel, parlak bir cismin gne klarn yan*
stmasnda olduu gibi. Halbuki parlak olmayan bir cisim gne
klarn yanstmaz. Tabiat hadiseleri bu mebdeler, bu mahaller
v e bu mebdelerden kan tesirin bu mahaller tarafndan kabul
edilmesi esasna dayanan bir rgden ibarettir.
H er bir mebde ve mahallin bir tabiat ve vasf vardr; bu
tabiat veya vasfn gerektii eyi yapmamazlk edemez. Mesel
ate tabi olarak yakc pamuk tabi olarak yamdr. Herhangi
bir ekilde bu ikisi yanyana geldikleri vakit, ate yakar pamuk
yanar, birinin yanp dierinin yakmas zaruridir, zira mebdeden
b u ekil zere sadr olmulardr. Ate kendi tabnda olan eye,
yani yakm aya kabiliyetli olan bir eyle, yani yanan bir eyle
karlatktan sonra bu tabndan vazgemesi mmkn deildir,
tabiatnn gereini yapmas zaruridir, ate ihtiyar olarak deil,
tabndan dolay yani tabi olarak faildir ve yanmann sebebidir.
Gazlye gre ite bu sebepten dolay felsefeciler Peygamber
brahim in atele karlat vakit, ate ate olarak kald halde,
yanmaym inkr ettiler ve bu hal ancak atein atelikten k*
mas veya brahimin zt ve bedeninin atein tesir etmiyecei
FtUefe-Din F. S
282; 9
66
TEHFT BAKIM INDAN FELSEFE-DN M NASEBET
birey olmasiyle vuku bulabilir, oysaki ne o, ne de b u m m kndr* dediler.

Gazlye gre filozoflar byle bir neticeye srkleyecek
zaruret gsterilemez, onlarm ulam bulunduklar bu neticeler
278- 279;4
matematikte vanlan sonular gibi zarur deildir. Zira yakm ann

faili ate deil fakat ya dorudan doruya veya melekler vasi*
tasiyle, pamuu karartarak, czlerini ayrarak, on u kl haline
koyarak, Allah tr. nk ate canszdr, cansz bir eyin haki
katen fiili olamaz. Atein fail olduunun delili n ed ir? O rtada,
atele karlat her defada pamuun yanm asn gzlem ekten
279 ;5
baka bir delil yoktur. Oysaki gzlem sadece atele yan m a mey*
dana geldiine dellet eder, yoksa yanm ann ate yznden m ey
dana geldiine dellet etmez. nk Allah'tan baka hakik fail
ve illet yoktur.
280 ;7
286-287;15
287-288;16
Bir eyin bir eyle beraber bulunmas o eyin dier ey

yznden meydana geldiine dellet etm ez. Ezamanl hadiseler
arasnda, heT zaman bir illet-eser mnasebetinden bahsedilemez.
Hakik fail iradesiyle i gren v e mesel pam uk atela kar
lat vakit yanmay iradesiyle halk eden Allah tr. Allah atete
yle bir tabiat yaratm olabilir ki bununla kendine yaklatrlan
iki benzer pamuu fark gzetmeksizin yakabilir; bununla beraber
nebi atee atld vakit onun yanmamas da caizdir, b u takdirde
ya dorudan doruya Allah tarafndan veya melekler vastasiyle
atein ssnn nebiye gemesini nleyen bir sfat yaratlm de
mektir. O halde pamuk atele karlat vakit Allahn ayn
irade ile yanma halketmemesi de mmkndr. Kendisini talk
tozuna bulayan kimse ateten mteessir olm az, bunu bilm eyen
birisi hadiseyi inkr edecektir. Nebinin yanmadm inkr eden
kimse, talkn tesirini bilmeyen kimseye benzer. Halbuki Allah n
kudretinde olup da bilmediimiz pek ok ey vardr. Kaldki
olageldii zere sebep denilen eyle msebbep denilen ey ara
snda bir zaruret ba yoktur. Bu iki ey birbirinin edeeri ol
mad iin birinin ortadan kalkmas dierinin y ok olmasn
zaruri olarak gerektirmedii gibi birinin var olmas dierinin var
l m zaruri olarak davet etmez. Yanmakla atee arzetm ek .. .
gibi bir takm ardarda geliler kendiliklerinden zarur olduklar
iin deil, fakat Allah m takdirinden dolaydr.
67
l lerin dirilmesi, asnn ylan olm as mmkndr. Zira 288 ;17

m adde eitli suretleri kabul eder, bu kabul
gre ( p i l
edi olageldiin e
) uzun bir m ddeti icabeder o y s a ki b u m d
detin o k ksa olup mucizenin domas Allah n k u dreti dnda

deildir.
M adem ki Allah hereye kadirdir, o halde tabiattaki nizamn
tem inat kalmam tr herey her an baka eye dnebilir, aa
durup dururken bir insan veya kpek
288 ;11
veya kl veya herhangi
birey olabilir ve Allah rengi kokuya, cinsleri birbirine, cansz

can kya, siyah beyaza, cevheri araza evirip istediini bilmeyen
293:26
bir irade v eya hayat olm ayan b ir ilim yaratabilir veya bir lye
292 ;25
yaz yazdrabilir, bu takdirde elin titremesi ile iradi hareketi

arasnda fark kalmaz* diye bir itiraz varittir. uras iyice anla-
285 ;13
lmaldr ki, ad geen ardardabk zincirleri ve tabiat olaylar

zaruri v e vacip deil, mmkndr. Bahsettiimiz eyler yani
atee arzedildii halde pamuun yanmamas mmkndr. Bu
eylerin v eya ztlannn vuku bulmas veya bulmamas caizdir.
u kadar var ki byle olagelmeleri zihinlerimizde kuvvetle yer
etmitir, oysaki bir mmknn varolmas insanda, o mmknn
yokluu hakknda v e bu muhaltm lzm gelecei bir b ilg i hasl
etmes caiz deildir 214. Allah hereye kadirdir dediimiz vakit,
Allah mmkn olan hereye kadirdir fikri kasdedilmektedir.
Muhal, bir eyi hem nefyedip hem isbat etm ek demek olup kud- 293:27
ret dahilinde deildir, muhal olmayan herey Allah'n kudreti
dahilindedir. Allahm kudreti ite bu lye gre anlalmaldr. 293-295 ;28-29
Canl cansz, siyah beyaz, renk koku, bir cevhere gelen arazlardr
ve birinin arz olup dierinin silinmesi muhal deildir. Oysaki
iradeden kast malmun istenmesi olduuna gre ilimsiz irade
muhaldir. Canb, ilim sahibi olan ey demek olduu iin ilimsiz
m G azlnin o cmlesi udur < / ^
oV U l .JU rjJ s. 285 str. 7-8.
ÛJVU js, &
4 y " j C i *
Burada bahis konusu olan mmknn varl imkn meselesinin epistem olojik m ahiyetine baldr; mmkn olann varl meselesinden ayr
olarak
srf epistem olojik plnda m tlea edilmelidir. Bu meselenin ontolojik olarak a ynca ilenmek lzumu inkr edilmi olmamakla beraber her
iki vaziyetin fark v e hususiyetleri belirtilerek tahlil olunmas m etodolojik ve
ilmi bir saruret arsetmektedir. Nitekim ileride sras gelince bu noktaya daha
etraflca temas edilecektir. B k. s. 76, 81.
68
294;29
294 ;32
TEHF T BAKIM INDAN FE LSEFE-DN M NASEBET
bir canl terkibi de muhaldir, im di, kudret dahilinde deildir.

Cinslerin kalbine gelince, baz kelmclar bunu kabul eder, halbuki Gazl bir eyin dier birey olm asn kabul etm ez. Elin
iradi hareketi ile titremesi arasndaki fark biz dorudan doruya
hissedip ayrdediyoruz.
2
510;2-3
il
lbn-i Rd'1n Tehtfnde mucize meselesi:
Gazl nin tabi ilimlerden zikretmi olduu
sekiz ksm
Aristo'nun mezhebine uygundur. Fer ksmlar hakknda syle

dikleri doru deildir. Mesel tp nazar deil am elidir, ahkm-
ncum tabi ilimlerden deildir feraset, tabir, tlsm at, hiyel,
tabi ilimlerden deildir, ne nazar v e ne de am elidir; kim ya,
varb pheli bir sanattr.
Gazl eriatn bu grlere m uhalefet etm ediini ancak drt
512-513:5
tanesine itirazda bulunduunu syler: I. Sebeplerle msebbebler

arasmda zaruri bir iktiran vardr, 2 . nsan nefisleri kendi kendi
lerine kaim cevherlerdir, cisme m uhta deillerdir, 3. nsan ne
fisleri ebedidir, 4. insan nefislerinin cesetlerine dnmesi mstahildir. Birinci hususta niza mucizeleri kabul etm ek veya e t
memekle alkahdr, eer b u gr kabul edilirse m ucizeler kabul
edilmez veya tevil edilir. Filozoflar mucize hususunda u n ok
tay tesbit etmilerdir: 1. M tehayyile ku vveti kuvvetli ve geni
oldukta insan Levh-i Mahfuz ile temasa gelir; Peygamberlerde
bu hassa vardr. 2. Akl v e nazar olan kuvvetin yani hatsin kes

kinlii. 3. Tabiata tesir eden amel v e nefs ku vvet. nsan, mesel,
tatl birey tahayyl ettikte nasl tkrk bezleri salya karrsa
ve ruhi kuvvetler bylece cisimlere hakim olurlarsa saf ruhlar da
cisimlere hkim olarak mesel yam ur yadrmak suretiyle muI514:6
cize gsterebilirler. Mucizeler hakknda eskiler Gazl nin sy
ledii tarzda sz sylememilerdir. nk b u gibi meseleler onlarca
aratrlmas ve sorulmas caiz olm yan meselelerdendir. Bunlar
eriatn mebdeleridir, bunlara aratrmaya kalkanlar tpk A l
lah n varlm aratran kimseler gibi cezalandrlmaldr. Bu
gibi eyler lhi nesnelerdendir, insan akl anlamaktan acizdir.
515 ;8
Bu mebdeler inam faziletli klan hareket prensipleridir. Gazlnin nakletmi olduu szleri sadece lb n -i Sin sylemitir.
515;8
Mucizelerin en a Allah'm kutsal kitabdr. B u hususta bu
kadar konumak kfidir. R ya ve vahiy hususunda nakletmi
T E H F T BA K IM IN D AN FELSEFE-DN MNASEBET
69
o ld u u e y le ri lb n - i Sin sylem itir. E skilerin kanaati bunlarn
5I6;9-10
ru han v a rk k la r va sta siy le A lla h 'ta n gelm i oldu u du r.
Gazlt'nin seb ep le m seb b ep arasndaki b a zaruri deildir,
S17
yanm akla atee a rzetm ek gib i m u karen etler za ru retten deil

A lla h 'm ta k d irin d en ileri g elir' sz n ele a la b m : Mahsusa t ta
grlen fail sebeplerin va rl n in k r e tm ek safsatad r. E yann
zt v e sfa tla n va rd r, b u n la r b ir m e v cu d a has ola n fiilleri gerek-
519 ;3
520;5
tirirler; b u fiiller y z n d en eya n n z t, isim v e tarifleri olur.

E e r b ire y in k en din e m ahsus fiili olm azsa o eyin k en din e m ah
sus ta b ia t d a o lm a z , k en d in e m ahsus ta b ia t olm a y n ca kendine
m a h su s
b ir
ism i
ve
tarifi
o lm a z ,
eyanin
hepsi
b ir
tek
e y olu r. H a lb u k i eya b y le deildir. B ir m e v cu tta n sadr olan

fiillerin zaru retle m i stn ih tim a lle m i y o k s a h er iki cih etten
m i sa dr o ld u u m eselesine gelin ce, b u , aratrlm aya deer b ir
m eseled ir. M e v cu d a tta hasl ola n fiil v e infial b iro k izafetlere
ta b id ir, b u y zd e n ate hassas b ir cism e y a k la tn ld k ta fiil ya pa r
d iy e k a t'i sz sylen em ez, n k ortad a b u fiile m ani ola ca k bir
iz a fe t b u lu n ab ilir. F a k a t ate ate ola ra k kaldka, b u hal ate
te n y a k m a sfatm n efyed em ez. M uhdes ola n m ev cu d a tn drt
se b e b i v a rd r: F a il, m a d d i, suri, ga. B u nlar m sebbeplerin v -
521 ;7
cu d u n d a zaruridirler. K el m cla r h ay atn ilm in art, m evcu d a tm

failinin akl oldu u nu idd ia ederler. A kl m ev cu d a t sebepleri ile
id r k etm e k tir, o halde, sebepleri kaldran kim se akl da kal
drm olu r. M antktan bilin ir k i ortad a sebepler ve m sebbepler
522 ;8
va rd r, m sebbeplerin bilgisi sebeplerin bilinm esi ile olu r; sebep

lerin kaldrlm as ilm in b tl olm as
v e ortadan kalkm asdr.
O rtad a zaruri olan ve zaruri olm ayan eyler vardr. nsan zaruri
olm a y a n zaruri zannedebilir; filozoflar b y le b ir durum u inkr
etm ezler. E e r b y le bireye det dem liyorsa caizdir, aksi halde,
523;10
d et sz ile ne kasdedilm ektedir ? E er failin deti kasdediiiy o rsa , m uhaldir. Zira det failin iktisap ettii ve ekseriya fiilin
tekerrr n gerektiren b ir m eleke olduuna gre
1- I ^
X
X X X V , 41-42. 51^
E er m evcud atn deti
k asdediliyorsa, bu da m m kn deildir, zira det nefis sahibine

ra cid ir; nefis sahibi olm ayanda vu kua gelm esi tabiattr, det
deildir.
M evcudatn fiillerini yapm ak hususunda dtan bir failden
bir yardm grd phesizdir, ancak, bu faillerin cevherlerinin
524,11-12
70
TE H F T BAKIM IN D AN F E LSE FE -D tN M N ASE B E T!
ne olduu meselesi hukem arasnda mnakaaldr. Fakat onlan

525:14
ele almann yeri buras deild'r.

Gazl, filozoflarn m ucize bahsindeki ikinci asllanm yle
izah etmitir: Mebdelerden eya lzum v e tabiat y olu ile kar,
istidatlar farkl olduu iin tesirleri kabul etm ede a y n h k vardr,
mesel gne baz eyay yum uatr, bazsn sertletirir. Ate
yakc olarak kald, onun iine atlan her yam cisim de bu
sfat muhafaza ettii m ddete yanm a vukua gelir, onun iin
atee atlan brahim Peygamberdin yanmam as m m kn deildir.
Filozoflardan bu duyusal m evcudatm birbirine fail olduuna
526;11-12
inanmyan bir kimse onlarm birbirlerine yapm olduu b u grnr tesiri inkr edem ez; mebdelerden fiilin ihtiyar ile km a
dm iddia etmesine gelince, b u sz filozoflar sylem emilerdir.
Filozoflara gre ilim sahibi olanlar iradeleriyle faildirler. Y alnz
iki ztt an en iy i ve stn (efdal) sadr olur. brahim P eygam
berdin mucizesi hususunda syledii ey zndklara aittir. H kemaya gre ne bu ne de eriatn mebdeleri hususunda konum ak
caiz deildir; bunu yapan filozoflara gre, iddetle cezalan
527 ;18
drlmaldr. eriatn yolunda gitmek her insan iin vaciptir.

eriatn hccetlerini mnazara v e mnakaa etm ek btldr. te
bunun iin zndklarn katli icabeder. B u hususta sylem ek l
zm gelen ey udur: eriatn prensipleri insan aklndan stn
olan ilhi eylerdir, sebepleri bilmemekle beraber onlan tasdik
etmek icabeder. Bu bakmdan hkemadan hi kimsenin ne bu
mucizeler hakknda ne de lmden sonraki eyler konusunda
sz sylediini grmedik.
528;19
G azl nin 4m ebdelerin
irade ile fiil y a p t n in k r etm e
lerini k a b u l etm iyoru z bil k is, irade
ile fa a l olu r, fa ilin ira de
ile yan m a halkettii sa b it olu n ca , yin e ira d e ile y a n m a h alketmem esi de m m k n dr' d iy e
528 ;20
ya p m o ld u u itiraz ele alalm .
H kem adan h i kim se phe etm ezk i p a m u k ta k i y a n m a ate

yz nden dir; ate ya n m a m n failidir, lkin m u tlak fa il deildir.
K end i dndaki
m ebde, ya n m a m n h a tt atein v a rk m m bile
failidir. F ilozoflan n ihtilf sadece b u m ebd elerin ne o ld u u hu529;21
susundadr. Sebeplerle m sebbepler arasndaki
530 ;29
edilip Allah hereye kadirdir fikri b u n a il ve edildikte artk m ev

cudatta b ir karar olm az m esel evd ek i k ita b n at olm as m m kiin olur' diye getirilen itiraz G azli yle karlar: 1. B u eyler
B a llk inkr
T E H F T BA K IM IN D AN FE LSE FE -D N M NASEBET
71
v cip deil mm kndr, yani v a k a bulm as v e bulmamas caiz

dir. Mm knn varl onun yokluu hakknda bir delil deildir.
A detin by lece olagelmesi hinlerim izde kuvvetle yer etmitir,
okadar.
Varlklarda zt umur eit olarak mmkn bulununca, vaziyet
530;23
fail iin de yledir. Geri iki zddu biri failin iradesi ile tahasss
eder ( j*||
ama
failin
iradesi
iin ne daim ne de ekseri olan bir ba yoktur. Yakin ilim bir

eyi olduu ekil zere bilm ek olduuna gre, iki zddm imkn
m evcu t bulunduundan, hi bir eyin sabit bir ilmi olamaz,
tpk
ne
yapaca
kestirilemeyen
m stebit
) bir h
kmdarn hali gibi. Bizim mmkinat hakknda bilgimiz varsa,

buna det denir, bu bilgi ya onlardan gelir veya failden gelir.
Fail-i evvelden gelemez, geriye m mldnler kalr. Buna det deil
tabiat denir. Allah n ilmi m evcudlann sebebi ise, mevcudun
Allah n ilmine uygun olarak vuku bulmas icabeder. Bizim mm
531;24
532;25
knleri bilmemizin sebebi bu tabiat bilmemizdir. Mevcutlardaki

m tekabiller eer kendiliklerinden veya fail illetler ynnden
eit olsalard o zaman ne var ne y ok olmalar veya hemvar hem
hem y o k olmalar icabederdi. te bu yzden iki o tta n birini var
olarak tercih etmek lzmdr. Eer ilim bu tabiata takaddm
ederse bu ilim kadm olur, halk iin rya, nebi iin vahyin mnas
budur; eer bu ilim o tabiata tabi ise bu ilim kadim deildir.
Gazl nin Nebi atee atldkta Allah n onun vcudunda
veya atete yanmaya mani olacak bir sfat yaratmas mmkn
dr, zira madde her eye kabiliyetlidir, ancak fazla olan ey
m ddet ksaldr. Acaip ilimlere cevaz veren kimsenin mucize
leri de kabul etmesi lzmdr. Yalm z Allahm kudretinin muhale
taallk etmedii kaydedilmelidir* tarznda verdii ikinci cevab
ele alalm: Fiillerin faillerden sadr olmalar dardan herhangi
b ir mdahale olabilecei iin zarur deildir, bunu kabul edi
yoruz; filozoflarla kelmclar arasndaki fark mterek bir mad
desi olmyan eylerin birbirinin suretini kabul edip etmemelerinin
imkn zerindedir. Mesel herhangi bir sureti birok vastalarla
kabul eden bir eyin bir baka sureti vastasz olarak kabul
etmesi mmkn m dr? Kelmclar insan suretinin bn ma
hede edilen vastalar olmakszn topraa dndne kanidir,
533:27
537;29
72
5 41; 34
T E H F T BAKIM IN D AN FE LSE F E -D tN M NASEBET
filozoflar ise banu reddeder. H er iki ta ra f da sylediklerinin apak

olduuna kanidir, oysaki deliUeri yoktur. B az kelm clar ztlan
bir araya getirmenin Allah m kudreti dahilinde olduunu syler
ler. Bu kimseler iin ne akln ne de m evcutlarn husule gelmi
tam
bir
tabiat
olm am ak
L..L)
gerekir,
onlarsa
bu
durumu kabul etmezler, ite bu yzden kelm clann artla artk

542; 35
(merut) arasndaki zaruri m nasebeti inkr etm ek cihetine katklarn gryoruz. Bunlar safsatadr v e mns yoktur, bunlar
Ebu l Mali yapmtr. unu bilm ek lzm dr ki, m evcutlarda
kartlar ve benzerler vardr, benzerleri ayrm ak caiz olursa kar
tlan bir araya getirmek de caiz olur. Benzerler aynlam azlar,
o halde kartlar da
bir araya getirilem ez, Xiju *ul
jJ-
B u hikmeti anlamakla akl akl olur. B u hikmetin ezeli akldaki

varh mevcutlarn varhm m
illetidir. te bunun iin aldn
muhtelif sfatlarda yaratlmas m mkn deildir.

3 Hocazde nin Tehftnde mucize meselesi:
98
F ilozoflara gre cisim lerin ta b ia t la n m a d d eleri zerin e tesir

eder. A tein m addesi n ev sureti k a b u l eder, on u n ta m ille tid ir;
ille t v e m aksat (garaz) ta m o ld u k ta istid a t h asl olu r. T a m ille t
ten teh a ll f m m ten id ir, y o k s a illetten te h a ll f m m ten i d e il
dir. Mesel y e m e k d oy m a n n ta m illeti d e ild ir, on u n iin y e m e k
v a k i oldu u h alde d o y m a olm ya b ilir.
E s e r in v c u d u is t id a d a t a b i d e ils e b u t a k d ir d e e v d e k i k i
t a p la r in s a n v e y a b a k a b ir e y e d n e b ilir fik r i filo z o fla r a a y k n
o lm a m a ld r , z ira i s t id a t t a n
fe le k h a r e k e t le r i y a r a t t i i n
bu
h a re k e tle r d e b u t ip is t id a t y a r a t a c a k o la n d e i ik lik le r o la b ilir .

s te lik A lla h d e t i b o z m a z a m a n n d a in k l b v c u d a g e tir e r e k ,
d e ti b o z a r s a n c e k i ilm i a k ld a n s e lb e d e r v e o n l a n y a r a t m a z ;
b y le c e eser is t id a d a m t e v a k k f o lm a z . D e m e k k i , m u c iz e le r i
in k r e t m e k i in e lv e ri li b ir y o l y o k t u r . n k P e y g a m b e r le r in
u n su r! cisim le re t a s a r r u f e t m e k i i n
a t ld k t a
kendi
b i r k u v v e t i v a r d r , a te e
v c u d u n u a te in te s ir in d e n k o r u y a c a k b ir s fa t
h sl o lm a s n i in c a iz o lm a s m ? B iliy o r u z k i u n s u r la r d a n b a z
im tiz a la r s o n u n d a n e b a t h a sl o lu r , so n ra n e b a t h a y v a n la r y e r
k a n o lu r , so n ra y u m u r t a h a sl o la r a k , o n d a h a y v a n i s u re t is t i9 9; str. 29
d a d b e lir e r e k h a y v a n
m e y d a n a g e lir. A m a
hayvan
s u re tin in
T E H F T BA K IM IN D AN FELSEFE-DN M NASEBET!
73
ancak bu y olla hasl olduunu bilm iyoruz. Ylann as olmasnda

d a vaziy et byledir. Herhalde nebi vastasiyle, en ksa m ddette
bu m addeye hayvan! suret istidadn hsl edecek, bizim bilm e
diim iz bir y o l olm abdr. Baz hayvanlar tevalt ile hasl olur;
am a baka y olla da hsl olduklarm biliyoruz, topraktan hsl
olan fare gibi. Mucizeler kabul edildikte cevher de araza dnsn
denilem ez, zira hibir halde inklp tasavvur edilemez.
H ukem am n kitaplarnda mucizeleri inkr eden bir eyle kar
100
lamadk. Ancak baz felsefeciler ve y an m bilgililer bunu inkr

ettiler. eyh Ebu Ali onlan ayplam ve m ucizeyi inkr ederken
de tasdik ederken de burhan lzmdr demitir.
Filozoflar mucizeyi yle anlarlar: insan nefislerinin uyku
esnasnda gaibden bir nevi haberleri olur. Bu haberi olma fikir
sebebiyle deildir, sebep, onun, yksek mebdelerle ruhen temas
olm aktr. Ruh istidad nisbetinde o mebdelerdeki eylerle nak101
olunur; temasa mani olan ey, ruhun baka eylerle meguliye
tidir. Bu meguliyetten tamamen kurtulu yoktur. Zira ruh
bedeni idare eder. Ruh iryanlarla bedenin yzeyine yaylr, ve
havss- zahireye intiba ederek idrk hasl olur; bu uyanklk
halidir, ruh ieriye dnd ve havss- zahireden kurtulduu
vakit bu duyular iten kesilir, uyku hali de budur. ten kesilme 101 ;str.6-10
ruhu meguliyetten kurtanr. Ruhun mebdelerden idrk ettii
mna ile mtehayyile kuvvetinin idrk ettii suret ayn ise, bu
doru ryadr, tbire ihtiyac yoktur; deilse ihtiyac vardr.
air v e yalancnn muhayyilesi btl ve yalanc geilere alk
olduu iin onlann ryalarna inanlmaz. Baz kuvvetli ruhlar 102
uyankken mebdelerle temasa gelirler, bu ruhlarn tasavvurlan 102; str. 6-7
ortada cisman bir sebep olmakszn hadiselerin hudusuna sebep
olur. Gazap v e gamn beden hararetine sebep olmas, dmeyi
tasavvur etmenin dmeye yol amas gibi. Kuvvetli ruhlarda
bu suretle unsur! cisimlere hkim olur ve kurulu-bozulu (kevn-
fesat) leminde infialler meydana getirir : ay-gne tutulmas,
tufan, cansz diriltmek gibi.
b) Meselenin tahlili:
Gazlnin Tehftnde hangi mesele incelenirse incelensin
onun Girite Vaz etmi olduu ana fikir, yani filozoflann mate
matik ilimlerindeki baanlanna, delillerinin tutarhk ve katiliine
74
bakarak ilh! ve tabii ilimlerde de byle delillere sahip bulun

duklar zarnm ykmak fikri, hibir zaman gzden uzak tutulmamahdr. Gazl, filozoflarn tabiiyat ksmnda bahis konusu
etmi olduklar meseleleri reddetmek deil, sadece delil istemek
durumundadr. Gazlnin Tehftne yazm olduu giri ve
nszlere atfetmi olduumuz nem bakmndan A . F. Mehrcnin
fikirlerini kabul etmemek durumunda bulunmaktayz. nk
Mehren bu hususta unlan sylemektedir: Bu nsz drt k
k para takip ederki muhtevas nemsizdir. te bu yzden
lbn-i Rd, metni adm adm takip ettii halde, hakl olarak,
bu paralara ok dikkat etmemitir. Burada Goschenin dedii
gibi, mufassal surette takrir ve izah eden (developp 6) bir giri
bahis konusu deildir, fakat daha ziyade kk mahedeler
vardr215. Bilkis, Tehftn girii sayabileceimiz bu drt par
ann muhtevas nemlidir ve gayesini mufassal bir ekilde takrir
ve izah eden bir vaziyet arzetmektedir. Tehftnn gayesi
bahsinde etrafl olarak belirttiimiz gibi216, Gazl filozoflarn
ilhiyat bahislerinde ve bir ksm tabiat meselelerinde burhan
delillere sahip bulunduklar iddiasnn temelsiz olduunu gster
mek istemektedir; aynca ,bu hususta, kendisinin burhan deliller
serdedece i gibi bir iddia ileri srmemektedir. Onun iin Mehren in lbn-i Rde bu paralara nem vermemekte bir hak tanmas
hem Mehren iin isabetsiz olmutur, hem de lbn-i Rt
iin, Gazl nin gayesini anlamay nlemek bakmndan, isabet
siz olmutur. Ayn zamanda, Mehren Gazali tasavvur eder ki,
iyi bir teolojyen olarak, tamamen filozofik olan delillerle kendi
ortodoks fikirlerini, batan baa ispat etmitir. Halbuki lbn-i
Rde gre bu adam daha felsefenin ilk kelimesini bile bilme
mektedir, delilleri retorik ve diyalektiin hudutlann geemez 217
hkmnde eer Tehfte dayanyorsa Tehftte, Gazlnin,
kendisinin burhan deliller getirmek gibi bir iddias olmadm
belirtmitik. Bu bakmdan, lbn-i Rdn, yeri geldike iaret
edeceimiz gibi, Gazl nin baz szlerini retorik ve diyalektik
saymakta hakk vardr, fakat, bu itiraz Gazlnin gayesi baklu Bk. Etde# sar la Philosophie d Averroes Conccrnant son R apport avec
celle dAvicenne et de Gazalt Museon, t. V II 1886 88, s. 622.
* Bk. s. 49-50.
117 Bk. Etndes, s. 617.
75
mmdan zaittir. bn-i Rd n, bilerek veya bilmiyerek, bu giri

lere dikkat etmeyii kendi Tehftnn gayesi bakmndan bir
nev! tutarsz duruma dmesine sebep olmutur; zira Tehftnn drt satrbk nsznde, maksadnn Gazl nin Tehaftndeki szlerin yakin derecesini gstermek olduunu sylerken,
dier taraftan maksadnn her iki tarafn da yani filozoflarn ve
kelmclann tahft cihetlerini gstermek olduunu belirtir218.
Gazali, mucizeleri reddetmekle itham ettii filozoflardan,
onlann, cisimlerin her birinin tabiatlan gerei baz vasf ve tabi
atlara sahip olduklarnda bir zaruret iddia etmelerinin delilini
istemektedir. nk eer, lemde mevcut olan mebde ve ma
hallerin, her birinin, tabiat gereince bir fiil ve vasfa sahip olduklannda bir zaruret bulunduu kabul edilirse o zaman peygam
berlerin vahiyle getirmi olduklan baz bilgilere kar phe
uyanacaktr.
Eer, ate tabiat gerei yakc, pamuk tabiat gerei yam
ise, atele pamuk karlat her defada ate pamuu yakacak
pamuk yanacaktr. Fakat, atete byle bir tabiat olduu nereden
bellidir? Atein zaruri olarak yakacana, yakmamasnn imkn
sz olduuna delil nedir? te Gazl iin meselenin btn manivels budur. Eer buna bir delil getirilirse o zaman mucize red
dedilmi olur. Gazlnin tenkidinin esas istikameti, bize gre,
Ulet-mall arasndaki zaruret bandan nce, aslnda, tek tek
cisimlerde tabi vasflar veya tabiatlar bulunduu iddiasna ynel
tilmitir. Yalnz bir cismin ne eit bir tabiat olduu, o cismin
dier cisimlere kar olan vaziyetine bakarak anlald iin
tenkit ister istemez illet-eser arasndaki ban zarur olup olma
d noktasma evrilmitir; fakat bu tenkit sylediimiz gibi,
asl, birinci noktay tahkik etmek iin bir vastadr
Filozoflara gre ate ate olarak, brahim Peygamber insan
olarak kald ve atee atld mddete, yanmas zaruridir.
Gazl iin de bu netice, ancak eer atein ate olarak yakma
tabiatnda bir zaruret olduu ispat edilirse, zarurdir. uras iyice
anlalmak icabeder ki Gazllnin itiraz ve reddettii ey illeteser arasndaki ba deil, bu badaki zaruret iddiasdr. Cisimler
tabiatlan itibariyle zarur deil fakat mmkndr, bir cismin
** Bk. Tah. al- Tah. . 3 ve s. 553.
76
TE H F T BAKIM IN D AN F E LSE FE -D tN M NASEBET
bir tabiatla belirmi olmas o cismin o tabiatn zdd ile belirem iyeceine delil tekil etmez, daha um um bir ifade ile, ona gre,
mmknn varl, yokluundaki zaruretin delili deildir:
a
VjT r-w
jL M
jl
V jf Zira mmkn
olan ey zarur olarak deil ancak imknn mahiyetine uygun olarak*

vardr.
Filhakika
mmkn,
M0Uu* l
Ji o
luu hibir eliki
ihtiva
etmeksizin
bu trl varolu aksi halde

y ok olmann, delilini tekil
Gazl nin
kendi
ifadesine gre
jjtJ jjS U j r , yan i varl ile y o k

eit
bulunabilm ek
edem ez.
olandr. O
halde
keyfiyetinin, yani
Herhangi bir
ey hak-
kndaki imknn niin o ekilde gereklemi bulunup

aksi
halde gereklemi olm ad ise ne imknn v e ne de m mkn
olmann kendisiyle ilgi arzetmemektedir. Ksacas,
Gazl var
olan neden vardr? yahut y ok olan neden y o k tu r?

sorula
rndan birincisine y o k deildir de o sebeple vardr , kincisine
44var deildir de o sebeple yoktur** tarzndaki
cevaplan , b u
gnk tabiriyle, totolojik sayarak reddetm ek durumundadr.
Madem ki mmknn varl yokluundaki zaruretin deli
li deildir, o halde lemde nizam kalmaz, herey her an baka
bir eye dnebilir diye yaplacak bir itirazn cevab kolay olur.
Alemin bu eit bir nizamla var olmas zarur deil m m k n d r .
Aksini dnmek elime ihtiva etmez v e akla aykn olmaz.
nk filozoflann, mesel, atein yaktna pamuun yandna
getirecekleri delil bu ikisini yanyana grdkleri her defada yan
mann vuku bulduunu mahede etmekdir. Mhaede yan
mann ate yznden olduuna deil, sadece atele pam uk yan
yana geldikte, yanma olduuna dellet eder. Gazl ye gre
cisimler zel tabiatlan gerei deil, filozoflann tersine olarak,
Allah onlarda istedii bir zellik yarattndan dolay bir fiil
yaparlar. Mesel ate tabiatnda yakm a olduundan dolay deil,
Allah onda yakma yaratt iin yakar, isterse bu tabiat onda
yaratmaz ve ate bu suretle yakmaz. Herey Allah m kudreti
dahilindedir. Fakat bunun mnas Gazl y e gre, Allah muhale
de kadirdir demek deildir, Allah muhal olmayan hereye kadirdir.
m B k. 8.67.
a Bk. T a h a fot.
s. 70.
T E H F T BA K IM IN D AN FELSEFE-DN MNASEBET!
77
Cisimlerin her birini tabiatlan gerei baz vasf ve fiillere

sahip olm alarnda bir zarnret bulunduuna dair Gazl nin iste
dii delile lb n -i R d n verm i olduu cevap udur: Eer eyanin kendine mahsus zt v e sfat olmazsa ne kendine has bir fiili
5 2 0 ;5
ne de tabiat bulunur, bylece eya bir tek ey olur, oysaki eya

m uhteliftir. Eyann kendine mahsus bir zt vardr. Mantktan
522 ;8
bilinir ki ortada sebepler v e msebbepler vardr; akl, m evcut

la n sebepleri ile bilm ektir, sebepleri kaldran kimse ilmi ve a k l da
kaldrm olur, o halde mahsusatta grlen fail sebeplerin varbm
inkr etm ek safsatadr. Eer Allahm ilmi m evcutlann sebebi
ise m evcutlan n Allah m ilmine uygun olarak meydana gelmesi
icabeder.
lb n -i R de gre ancak, eyann ztndan sadr olan fiilin
zarureti mnakaa edilebilir, zira bu fiiiller bir takm izafetlere ta
bidirler, ortada bu fiile mani olacak bir izafet bulunabilir, ite o
zaman fiil m eydana gelmez. Ortada zaruri olan eylerle zaruri olmyanlar vardr, eer insan zaruri olm yanlan zaruri zannederse o
523 ;10
zaman aksinin vuku bulmas caizdir, eer byle bir eye Gazl det
diyorsa detin bozulmas caizdir, eer Allah detini kasdediyorsa
M-uT <jyl c J g j -Jj .lb n -i Rt e gre
filozoflarla kelmclar
5 2 0 ;33
arasndaki fark mterek bir maddeye sahip olmayan eylerin

birbirinin suretini kabul edip etmemelerinin imkn zerindedir;
filozoflara gre mterek bir maddesi olmayan eyler birbirinin
suretini kabul edemez; kelmclara gre edebilir; her iki tarafta
fikirlerinin apak olduuna iddia ederler, halbuki delilleri yoktur.
Burada lb n -i Rt ile Gazlyi ayran nokta aka grl
mektedir. lb n -i Rt n hareket noktas eya ve onlann zt ve
sfatlannm farkl olduunu kabul etmek, eer eser meydana gel
memise bunun sebebini yine bu eya arasnda mevcut bir izafetin
mani tekil etmi olmasnda aramaktr. Bylece lbn-i Rt eya
ve mnasebetlerinden ibaret, bir dereceye kadar kapal bir sis
tem kabul etmekte ve buna dtan bir mdahale olduunu reddet
mektedir. Gazli hareket noktas olarak vasf ve fiillerin eyada
m evcut olduunu deil bunlan onlara Allahm verdiim kabul
etmektedir. m di, eya ve sfatlan kapal bir sistem tekil etmez,
tersine, baka bir mdahalenin Allah'n iradesinin fonksi*
78
TE H F T BAKIM IN D AN F E LSE FE -D N M NASEBET
y n lurlar. Bunun tabi bir neticesi olarak Allahm her an bu

Aleme mdahale etmesi icabeder821.
Gazl ye gre cisimler tabiatlan itibariyle zaruri deil m m
285:13
kndr, bir mmknn varl o mmknn yokluunun zaru
232;25
retine delil deildir. Bu noktaya kar b n -i R t n getirmi

olduu cevap udur: Varhklardaki m tekabiller eer kendilik
lerinden veya fail illetler bakmndan eit olsalard o zaman ne
var ne y ok olm alan veyahut hem var hem y o k olm alan icabederdi.
Yakin ilim bir eyi olduu ekil zere bilm ek olduuna gre,
bylece, hi bireyin sabit bir ilm i olm azd, tpk kanunsuz hare
ket ettii iin ne yapaca kestirilemiyen m stebit bir hkm
darn (/L>) hali gibi.
Bu hususta lb n -i Rt n tam am layc bir fikri daha vardr:
Filozoflar pamuun ate yznden yandndan phe etm ezler;
lkin ate, yanmam n m utlak faili deildir; fail, hatt atei de var
524 ;11
526;1 1-13
527 ;17
527 ;18
eden baka bir mebdedir. Fiillerini yapm akta m evcutlar baka

bir failden yardm grmektedir. Fakat, tbn-i Rt e gre b u fail
lerden sz amann yeri buras deildir. Y alnz bu mebdelerden
fiilin irade ile kmad fikrini filozoflar ileri srmemitir. F ilo
zoflara gre ilim sahibi olanlar iradeleriyle faildirler, ancak, iki
zttan en iyi ve stn (efdal) sadr olur.
bn-i Rt Gazl nin, filozoflann mcizeleri inkr ettikleri
ithamm kabul etm ez; ona gre mucizeleri inkr eden zndklar
dr. Hukemann fikrince ne bu hususta ve ne de eriatn prensip
leri zerinde konumak caiz dir, bunu yapan kimse iddetle ceza
landrlmaldr ;Xeriatn yolunda gitm ek vaciptir, eriatn hccet
lerini mnazara ve mnakaa etm ek btldr, o yzden zndklann katli icabeder. Bu hususta sylenecek ey udur: eriatn
prensipleri insan aldm aan ilh nesnelerdir, sebeplerini bilm e
mekle beraber, onlan tastk etmek lzmdr, zaten filozoflar ne
mucize ve ne de maat hakknda konumulardr.
Hocazde meseleyi u ekilde ele alr: Filozoflara gre cisimlerin tabiatlan, cisimlerin maddeleri zerine tesir eder, atein
maddesi nev sureti yani yakm ay kabul eder, bu nev
01 C. S a lib i bu bakm dan Gazli nin grn okkazyonalist Malebranche
ile mukayese etmek suretiyle isabet etmitir. B k . Gazli va Zuam ' al-Falasifa
R A A D s. 913.
79
suret o m a d d e n in ta m ille tid ir; on la rca , illetten teh a ll f deil,

tam ille tte n te h a ll f m m ten id ir.
O n a g re eserin v c u d u istid a d a ta b i d e ild ir fikri filozoflara
99
a y k r g e lm em elid ir. Z ira 1) istid a tla r fe le k h areketlerin den m ey d a

n a geld i in e g re b u h arek etlerd e b a k a istid a tla r hasl ed ecek d e
im e le r o la b ilir, b y le c e , m esel e v d e k i k ita p la r in san a d n eb ilir;
2 ) ste lik , A lla h deti, deti b o zm a v a k tin d e, in k l p yaratarak
b o z a b ilir v e y in e eser istid a d a m te v a k k f o lm a z ; 3 ) unsurlardan
b a z im tiza la r son u n d a n eb a t hasl olu r, sonra n eb a t h ay va n la r
y e r k a n o l u r . . . v e n ih a y e t ca n l m ey d a n a gelir. A m a c anlnn
s a d e ce v e a n ca k b u y o lla hasl old u u n u b ilm iy oru z . H er halde
as n n y la n olm as da b y le d ir. G r l y or ki m ucizeleri red d et
m e k iin elverili b ir y o l y ok tu r.
H o ca z d e hukem an n kitap la rn da m u cizeyi in k r eden satrla ra ra stla m a d m , a n cak b u n u b a z filozofla n n y a p t m syler.
C isim lerin
ta b ia t gerei b ir ta k m fiil v e sfatlara
sahip
o ld u k la n n d a zaruret bu lu n d u u iddiasna kar filozoflardan delil

isterk en , G a z li, ana m efh u m a d a y a n m a k ta d r: Z aruret, im kn
v e A lla h iradesi.
Z aruret, aksini d n m ek zihin iin ten akuz
tek il eden e y oldu u na gre filn cism in filn tab ia ta sahip o l

m as za ru ri
deildir.
Mesel,
atein
y a km am asn
dnm ek
zih in iin b ir ten akuz tekil etm ez. Y ak m a ya n ate m efhum u

eliik b i m efh u m deil sadece d et e a y k n b ir m efhum dur.
T e c b e v e gzlem atein daim a ya k tn a dellet eder, fakat
y a n m a m n ate y z nden olduuna dellet etm ez. G azlnin illeteser ban tsn k urm akta tecrbenin deerine dai verm i olduu
b u h k m fevk a l de nem li b ir n ok ta y iaret etm ektedir. Onun
illet-eser zerinde durm as h ernekadar b ir ga ye olm ayp btn
T eh fu te nisbetle c z b u lu n u yor v e h aek et noktasm tey it eden
hususla iin sadece b ir vesile tekil etm i oluyorsa da Gazli bu
suretle ilm in tem el kavranlan ile ilgili bulunan ve bilgi teorisi
v e m a n tk yn n den ok nem li olan neticelere tem as etm itir.
T a b ia t olanlarn birbirinden a y n p onlar hakknda hkm
verirken dayan dm z tem el nerm e, ayn sebeplerin ayn artlar
altnda zaruri olarak ayn neticeleri m eydana getirecekleridi.
B u nerm enin tem inat tecrbe ve m ahede olam az, zira tecrbe
illet -eser arasndaki b a n ty gsterir. Zarureti ve eserin sebep
ten dola y m eydana geldiini gsterm ez. te Gazl b u nemli
100
80
TE H F T BAKIMINDAN FELSEFE-DtN MNASEBET
n o k ta y ya n i b tn bilgim *sin dayana olan b u nerm enin tec

r be ile tem ellendirilem iyeceini ileri srm v e gsterm itir.
P am ukla karlat her defada atein ya k p pam uun yanm as
det
b y le olageldii iin d ir; yok sa b u hadise atein zaruri
olarak yak tna pam uun zarur olarak yan dn a dellet etm ez.
Y a k m a ya n ate m efh um u tpk J . Jeans in atee kondukta
k a yn ay acak yere b u z
ten a k u z tekil etm ez.
tu ta n
su
m efh um un da oldu u g i b i m
Fizik ilim lerindeki son gelim elerin yeniden ele alm aya m ec
b u r ettii b u prensip, m odern b ilgi teorisi v e m antn en canl
v e zerinde durulan m aselesidir. B ugn
ulalan neticelerden
b iri, b u prensibin, ta tb ik ! yn d en zaruret deil, ancak yksek

ihtim alleri ifa d ey e ka b iliyetli olduudur. B irok melliflerin, bu
prensibi, zarurete deil abkanha balam as yn n den G azl ye
H um e a tek add m hakk tanm alar isabetlidir***.
Sebep n etice arasndaki ban tn n zarurete deil fakat sa
dece dete balanacam sylem ekle G azli a caba lb n -i R t n
id d ia ettii g ib i, ilim leri ortadan kaldrm olu y or m u ? Bunun
ce v a b ik i y n d en de hayrdr. Z ira, a) Gazl nin m aksad, sk sk
b elirttiim iz g ib i, id d ia getirm ek deil delil istem ek, sual sorm ak
v e b a z ihtim alleri hesaplam aktr. A tein yakp pam uun ya n
dna dair delil isterken d e durum u byled ir. b ) E er atein y a k
tnda b ir zaruret idd ia edilirse, b u idd ia tecrbe ile tem ellen
dirilem ez; zira tecr be sadece atein yaktna dellet eder, za
ruretle ya k tn a dellet etm ez.
Gazali, lb n -i R t n zannettii gibi sebepleri ortadan kal
drm am akta b ilkis, sadece onlarm im kn tabiatlarna iaret
etm ektedir. D ier taraftan daim a belirttii gibi filozoflar riyazi
v e m antki ilim lerinde deil, sadece eriata aykr bulduu lhi
ilim lerinde v e ta b i ilim lerin b a z ksm larnda reddetm i veya
delil istem itir. lim m efhum unu ift m naya kullanp hem
m atem atik, astron om i, fizik gibi ilim leri, hem de b u cinsten olm yan sfatlar, m ebdeler, aklla gib i konulara ait b ilgi dalm
222 B k. E . Bore! : L e Hasard, nouv. cd . Paris, 1948 P .U .F ., s. 231-232.
223 B k. Renan, Averroes, s. 8 9 ; I . Madkour, La Place, s. 54; Quadri,
l Histoire, s. 123, 135; C. S alib i, Gazli v e Z u 'a m i al-Falasifa R A AD s.
512; De Boer Ta. Fal. s. 227-229 mtercim n. 4.
81
kasdederek G azl y i, b u kitabndan d ola y ilimleri inkr veya

reddetm ek le itham etm ek m antk v e vakaya aykrdr .8*4
lb n -i R t n delil olarak getirdii ey,
eer eyann ken
din e m ahsus zt v e sfat olm azsa o zam an ne kendine has fiili

n e de ta biat olur, oysaki eya muhteliftir*
fikri,
istenen cevap
deildir. nk, b u , filn cism in filn vasfl olm asnn zarur b u

lunduunu isb a t etm ez, sadece, eyann m u h telif olduunu gs
terir. stelik G azl, onun zannettii g ib i, duyusal lem de grlen
fail sebeplerin varln inkr ed iy or deildir. G azll nin ya k
m ayan ate m efhum unu tekil etm esine lb n -i R t safsata gibi
b ir m an tk hatas gz ile bakm aktadr. B u nokta onlann felsefi
anlaytaki derinlik ve kavray farkm gsteren bariz bir iarettir,
lb n -i R t neticelerin
zaruretle
m eydana
gelmemesini ancak,
y a bilm ediim iz b ir izafetin ie karmasna veyahut zaruri ol

m ayan eyi zaruri sanm amza atfeder.
D enilebilir ki, eer im diye kadar yaam olsalard, Gazli
endeterm inizm i ve m od em ihtim aliyet m antm kolaylkla b e
nim ser, lb n -i R t ise Laplace n stn zek misalini225 tasvip
ederek m utlak determ inizm tarafn tutard, lb n -i R t varlk
lardaki dzenin tem inatn Allahm ilmine balam ak ve buna
5
J jf
| j
jJiJ
J jf J j
yetini delil getir
m ek suretiyle de zaruret iddiasna kar Gazl nin istemi olduu

delili getirmi saylm az. Vaziyeti b ir din adam olduu sylenen
G azlnin filozofik plnda, bir filozof olduu sylenen lb n -i R t n
ise din plnda inceledii aka grlmektedir.
M ucizeyi tem ellendirm ekte Gazlnin ba vurmu olduu ikinci
ana m efhum im kn m efhum udur. Cisimler tabiatlan itibariyle
zarur deil mmkndrler, bir mmknn var olm u bulunmas
o m m knn y o k olmasnn imknszlna dellet etm ez, baka
deyim le bir mmknn varl o mmknn yokluunun zaru
retine delil deildir M*. Fakat lb n -i R t bu durumu kabul etm ez;
varla gelm ekte eer ruhlar bizatihi veya fail illetler ynnden
eit olsalard ne var, ne yok veya hem var hem y o k olm alan ica
beder, bylece i l m i n teminat kalmazd. Denilebilir ki b n - i R t
,M Bn hususta aynca Bk. Tavfilc al-Tavfl, Ka al-Niz, S. 112.
*** Bk. Sir Arthur Eddington, Sur Le Probleme du Determinisme, S.5 Paris
1934 Hermann.
Bk. s. 67.
FAtfJr-Oin 6
82
burada yeter sebep prensibine dayanm aktadr. B ir eyin varbn m

veya yokluunun yeter sebebi olm ahdr. nk o , Ktlarn varla
gelm ek ynnden m savi olularnda b ir elim e bulm aktadr.
Mantki im knla, gerekten v a r olm u bulunan ey arasndaki
m nasebeti ilgilendiren b u mesele, ayn zam anda v a r olann va r
lnn, y o k olann yokluunun sebebini gsterm ek meselesidir.
Burada, lb n -i R t n dayan d yeter sebep ilkesinin temellendirilmesi bahis konusudur. llet-eser arasndaki b a ilkesi
eer tecrbe verileri sonunda elde edilm ise, ilkeyi tem ellendir
m ek iin, nasl olurda verinin kendisi delil olarak ku llanlabilir?
Veriyi delil olarak kullandm z anda b ir nevi devr-i b tl iine
dm olm az m yz ? Tem eli tecrbe olan illiy et prensibini, y eter
sebep ilkesi eklinde tecrbenin tem eline k oym a k b ir b tl devirdir.
Mucizeyi tem ellendirm ekte Gazl nin bavurm u olduu n
c ana kavram A llah m iradesi kavram dr. B u kavram a b a vu r
mas onu din adam olarak vasflandrm aya yarayan en belirli bir
noktadr. nk ona gre cisimler zel ta b ia tla n gerei deil,
Allah onlarda iradesiyle istedii bir zellik yarattndan dola y
b ir fiil yaparlar; nk Allah hereye kadirdir. B u kavram G az
lnin filozoflara kar koyarken bavurduu o k nem li b ir k a v
ram olarak karmza kacaktr. B urada G azl nin filozofik bir tavrn tesbit etm emize yarayan u o k nem li n ok ta y
atlamamak lzm dr. Gazli A llah hereye kadirdir cmlesinin,
Allah ancak m uhal olm ayan hereye kadirdir gibi bir arta tabi
bulunduunu ileri srm ektedir. B u haliyle Gazl nin m uayyen
mnda bir rasyonalizm tem sil ettiini sylem ek isabetsiz olm az.
DieT taraftan, Gazl Tehftte itirazlarnn m him bir
ksmm rasyonalist bir m odel nam na ya p yor durum dadr;
fakat b u rasyonalizmini sonuna kadar gtrm em ektedir, daha
dorusu rasyonalizmin kendisi, kendi yolu yla, yani birtakm
istidlller v e tariflerle, varh izah etm ek bakm ndan sonuna
kadar gtrmemektedir. A kl var olann varbm , y o k olanm
yokluunu, varlktan daha um um i bir cins bulam am ak mnsnda,
izah edememekte, ancak var olan vardr gibi tastik bir hkm
beyan edebilmektedir. Baka tbirle, akim varlk hakknda ver
mi olduu sonuncu hkm sentetik deil, analitiktir. Gazli ise
var olanm niin var olduunun sebebini ancak Allah m iradesi
TEHFT BAKIMINDAN
FELSEFEYDN MNASEBET
83
mefhumuna bavurm ak suretiyle izah etm ektedir: Varbk Allahm

iradesinden dolay vardr. H er nekadar bu hkm var olan vardr
analitik hkm ne nazaran sentetik gibi grnyorsa da, srf
mantki yold an gidilerek v e zaruri olarak bu hkm e u la lam az;
en umum olan v a rb k m efhum una geldikten sonra ancak bir at
lam a ile irade m efhum una v eya bir baka m efhum a geilebilir.
Filhakika, irade m efhum una ba vurm ak, kendi hareket noktalariyle kendini kurm aya alan kapab bir sistem iin hariten mda
haledir veyah ut, rasyonalizm , v a rl da sentetik olarak tarif etm ek
artiyle, tam bir kapal sistem tekil edem emektedir. 0 halde G azl y i b u n oktada, rasyonalizm in kendi yetersizliinden dolay, rasyo
nalist saym akta devam edem eyiz. B u nokta filozoflann sisteminde
illet-eser arasndaki bantda zaruret ispat edem emekten ileri
gelen gediin kelm cdann sisteminde adeta bir mukabili gibi
durm akta ise de, izah yetersizliini kelmc sisteme yklemek
doru olm asa gerektir; nk varl bir cinse ithal edememekten
ileri gelen izah kifayetsizliini filozoflann da giderebilecekleri
m it edilem ez.
lb n -i R t, cisimlerin tabiatlan gerei fiil ve sfatlara sahip
olm alan ihtim alini ilim ve buna bal olarak akl iin byk b il
tehlike olarak grp endielenmektedir. nk yakni ilim , bir
530;23
eyi olduu ekil zere yani ne ise o ekliyle bilm ek olduuna

gre, eer eyann tabiat zaruri olmazsa, o takdirde, hibir eyin
sbit bir ilm i olm yacaktr.
lb n -i R t n ilm in tem inat olarak gerek tabiatta gerek Al
la h 'ta sbit bir nokta aramas, hakikaten, nsan mnasebetleri
m izi tanzim etm ek bakmndan isabetli b ir eydir. Fakat, eer
Gazl nin sylem ek istedii eyi grnrdeki sebepleri inkr
etm ek safsatadr cmlesiyle reddetm eseydi mucize bahsinde
u anlatacamz tutarsz duruma dm iyecekti: Ona gre eriatm hccetlerim mnakaa etm ek btldr, onun iin, mucize
leri inkr eden zndklarn katli icabeder. eriatn prensipleri in
san akimdan stn olan ilh! eylerdir, sebeplerini bilmemekle
beraber on lan t as tik etm ek lzmdr. Halbuki, dier taraftan,
eyann bir takm zaruri tabiatlan bulunduunu kabul ettiini
belirtm itik; o yzden, durumu m ucizeyi hem kabul etmek hem
de reddetm ek gibi bir tutarszlk arzetmektedir.
519 ;3
514-6
520,5
84
TEHF T BAKIM IN DAN FE LSE FE -D N M NASEBET
H albu k i G azl nin im k n a verm i o ld u u m n
b a k m n
dan getirm i old u u tek lif, ilm i d e fe d a etm e m e k zere,
m u c i
zeyi filozofik o la a k tem ellen direb ilecek m a h iy e tte g r n m ek ted ir.

D ier m eselelerde m isline ra stly a ca n u z g ib i,
vasflara dayanan
A risto
fiziin e v e
lb n - i
felsefesin e
ola n
R t n ,
id d etli
ball b u eit b ir im k n grm esine m a n i olm u tu r d en ileb ilir.

B ununla
540 ;33
beraber,
lb n -i
R t n ,
filozofla rla
k e l m cla n n
ayrldklar n ok ta y , y a n i birin cilerin m terek m a d desi o lm a y a n

cisim ler birbirlerinin suretini k a b u l ed em ez, kincilerin ise k a b u l
eder fikrini tu ttu klarm ia ret ederken h er ik i ta ra fn d a b u rh a n !
delilleri olm adm sylem i b u lu n d u u n u k a y d ed elim .
B u m esele h akkn da H o ca z d e n in husus! b ir v a z iy e t ab
99
yok tu r. Y aln z b a z iaretleri v a rd r: 1. F ilozoflara gre illetten

teh all f deil, ta m
illetten
te h a ll f m m ten id ir.
F a k a t,
b iz ,
Gazl nin tenkidinin illet-eser arasndaki b a d e il, ilk in , cisim

lerin a y n a y n b irer ta b ia ta sahip olm asn daki zarureti h e d e f
lediini sylem itik. B t n m esele b ir illetin ta m illet old u u n u
ispat
edebilm ektedir.
Bu
tehallf etm ek m m tenidir
isp a t
ed ilm ed ik e
ta m
form l ta tb ik im k n
illetten
b u la m a
m aktadr. 2. H oca z de y e gre eserin v cu d u istid a d a ta b i deil

dir fikri filozoflara a y k n gelm em elidir, zira, istid a tla r fe le k h are
ketlerinden m eydana geldiine gre, b u hareketlerde ba k a ta b ia t
100
hasl edecek b ir deim e olabilir. 3 . H oca z d e h u kem am n k ita p

larnda, ancak b a zla n m stesna, m u cizey i red d ed en ksm lara
rastlam adm syler. B u fikri lb n -i R t t e y id ed iy orsa da,
H ocazdenin b u m eselede lb n - i R t e ait b ir iareti y o k tu r.

B ) N SA N A
1
NSAN
RUHU KE N D
A T
85
M E SE L E L E R
KEN DN E KAM VE MADDEDEN
M CERRET B R CEVHERDR
a) Af eelenin mellife gre ayn ayn hlsan:

1 - Gazlnin Tehftne gre:
303 ;10
n sa n i, h a y v a n ! v e n eb a t k u v v etler bahsinde filozoflann

fik irleri
eria ta a y k n
deildir. nk bu n lar gzlem ler sonu
c u n d a hasl o lm u b irta k m grler olu p , A llah b u n la n olageldii

( d e t) zere cereya n ettirm ektedir.
M ak sat, filozofla n n insan ruhunun kendi kendine kaim bir
304 ;11
ce v h e r old u u n u akl delillerle ispat etmi olduklar iddiasn

deerlend irm ek tir.
F ilo zo fla n n b u husustaki delilleri ok tu r:
1
F ilozoflara gre ilim b irdir, b l n m ez; cisim ise bln e-
305 ;13
b ilir, b l n e m e y en b ir ey blnen b ir eyd e olamaz, o halde ilim

cisim d e ola m a z. B l n m eyen b irey blnen b ir eyde olamaz
s z , gerek ten , phesizdir. A m a, dier ifadeler iin byle sylen ilem ez, zira, ilm in nefse hull ettii iddiasna karlk, baz
k el m cla r, ilm in , m teh a yyiz olm ayan ve b ln m eyen b ir tek
306;-307;15
eye hull ettiin i kabul ederler. B u gr zerinde durulm asa

b ile, cism e hull eden her eyin b ln ebilir oldu u iddias filo
zo fla n n h ayvanlard aki
idrk hadisesini aklam a]an ile tezat
tek il eder, y le k i: K oy u n d a kurdun dm anlm idrk eden vehm iy e k u v v e ti, m addeye hull etm i olduu halde, dmanl
b ir te k e y olarak idrk eder. H albuki, dm anln a y n a yn ,
id r k edilecek pa rala n olduu iddia edilem ez. K ald ki ilmin
308;20
m ahalline nisbeti rengin renkli eye nisbeti gibi deil tersine,

dm anl idrk etm enin cism e nisbeti gibid ir; yani mahallin
bln m esi ile ilm in d e blnm esi gerekm ez. G rlyor ki, stn
b ir zan ifade eden grleri inkr edilm em ekte, fakat, sadece,
309;2J
b u grn galat ve pheden uzak yalrn b ir ilim deerini haiz

oldu u iddias inkr edilm ektedir.
2
lm in cism e hull ettii veya onda in tiba ettii ifade-
leri b ir yana braklp, bunun yerine ilm in lime nisbeti olduu

k a b u l edilse bile hull kelimesini nisbet kelimesi ile deitirmek
39;22
86
TEHF T BAKIM INDAN FE LSE FE -D N M NASEBET
durum a tesir etm ez. Z ira , delil ilm in
lim e y a n isb eti va rd r,
y a y o k tu r, y o k olm as m u h ald ir o h ald e v a r d r ; b u n isb e t y a

lim in b t n czleri
310 ;23
y a b ir ksm v e y a h ib iriy le ilg ili d e ild ir;
son ikisi b tldr, birincisi d e b tld r zira b ilen in h er b ir c z n e ilm in

b ir n isbeti v a r dem ek a yn o ilm in b u lim in c zleri m ik ta n n ca ,
mesel b in defa, bilinm esi dem ek tir. O h ald e, ikisi a rasnd a b u
czler nevinden b ir n isbet y o k t u r d e m e k tir; c e v a p id r k etm en in
mns idrk olu n acak eyin m islinin id r k e d e c e k k im sen in n ef
311;25
sinde husuldr tarzm d a getirilecek olsa b ile p heler o rta d a n

kalkm az, nk, k oy u n u n v e h m iy e k u v v e tin in k u rd u n d m a n
lm idrk etm esi de b ir id r k tir v e id r k olu n a n a b ir n isb eti
vardr.
312;28
3 E er ilim cisim lerden b i c z d e o ls a y d in san n di er

czleri yerine b u c z lim olu rd u d iy e getirilen delil b ir h eves
ten ibarettir. Zira h a y va n d a iiten , gren , ta d a n d iy e va sfla n r;
fak at, b u , du yu sal lem in cisim siz id r k edildiin e del let e tm ez.
stelik, mesel b ir kim se B a d a d m b ir c z n d e olsa , b t n e
izafetle yin e on a B a d at ta d r denilir.
313 ;30
4 E er ilim , m esel, kalp v e y a dim a d a b ir y ere h u l l

etm i olsayd cehlin de b ir baka b l m e hull etm esi caiz olu r
ve neticede b ir eyi h em b ilm ek h em d e b ilm em ek ica b ed erd i,
oysaki b u m uhaldir. D em ek k i ilim b y le ce c zleri olan b ir yere
hull edemez.
315 ;34
B u delil, istem ek v e y a istem em ek gib i b a z h ususlarda filo

zoflarn aleyhine dn er; ehvet v e n efret cism e hull etm i k u v
vetler olduu halde ayn b ir cisim h akkn da ikisi b irden b elirm ez.
315;35
317;40
5-6 E er akl cisim olsa yd kendini id r k ed em ezd i; m e

sel, gr grlm ez, iiti iitilm ez, h albu k i akl hem kendini
hem de bakasn idrk eder.
318,41
B u delile iki yn den itiraz edilebilir: 1- G rn grlm esi

caizdir, ancak, olagelen b u n u n tersim
317;39
gsterm itir,
kadar.
2- A kim cism ani duyulardan olm as m m k n dr; ya ln z, akln,

dier duyulardan farkl olarak kendini idrk eden b ir d u y u olm as
niin caiz olm asn ? Bir cisim de kaim olan b ir eyin, m ahalli olan
321;47
cismi idrk etmesi m stahil deildir; m u a yyen b ir c zden h are

k e t ederek btn hakknda h k m verm ek ica b etm ez.
7-8 Cismani letlere bah olan yetiler ku llanlm ak sure
tiyle ypranr, oysaki, akl, tersine, ku vvetlen ip geliir.
87
Bu delil bir zaruret ifadesi deildir, baz d u yu la r va rd r ki

kullanlmakla geliir. Bedenin ihtiyarlayp h astalanm as ald da
322 ;49
hastalandrmaz denilecek olursa, cevab u d u r: K u v vetlerin artp

eksilmelerinin eitli sebepleri va rd r.
324:54
9 B e d e n in , ileri yalarda, belk i b t n
czleri deim i
326 7
o la ca k tr. B u n a ra m en o b ed en sahibi a yn kim se olarak kal

m a k ta d r, o h alde nefisin b ed en d en a y n b ir varl vardr. B u
327 ;S8
d e lil y le k a rlanabilir: H a y v a n la r v e aalar d a daim a dei

m elerine ra m en a yn a a v e y a a y m h ay va n olarak kalm aktadr,
am a b u v a z iy e t o n la n n b irer ruhu old u u n a dellet e tm e z ; stelik,

m u tla k b ir deim e olm ya b ilir, ilk toh u m da n baz paralar kal
m bu lu n ab ilir. D ier ta ra fta n , akln
beden le olan
ilgisi b a h
sin d e filo zo fla n n sylem i o ld u k la n szler, hafza ku vveti h u su -
327:59
su n d a on la n n aleyh ine dn er. Z ira , beyn in czleri deitii halde

h afza k u v v e tin in saklad h ayaller oldu u gib i kalm aktadr.
10 A k l kllileri idrk ed er; klliler m ekn, m evzu , m iktar
328-329:62
v e ren k ten m cerrettir; b u tecrit kendisinden kllinin alnm

o ld u u eye, m esel insana ait deil, alana ait o lm aldr, bu da
id r k eden nefistir.
A ld n kllileri b u m nda idrk ettii ka b u l edilem ez; m fifre t
330 ;64
v e m k u l olan b ir eyin sureti vardr, b u sureti ilkin, his idrk

eder, b u suretin aym cinsin fertlerine olan n isbeti b ir tek ve aym
n isb ettir, k lli oluunun m ns ite b udur. O ysaki b u durum ,
m e v zu d a n v e m addeden m cerret olan birey tesbitini gerektir
m em ek tedir.
2 lbn-i Rt'n Tehfutne gre:

G azl nin k u vvetler hususunda filozoflardan naklettii szler,
546;2
gerekten, onlara aittir. Y alnz, lb n -i Sinann vehm i ve ku vveti

il v e etm esi lzum suzdur, nk m teh ayyile ku vveti m driktir.
E er, G azlnin, birinci delilde
ler m hm el olarak
zikredilirse,
onun
zikretm i
olduu ncl
muanedesi
sahih olur.
Cisme hull eden sfat, cism in blnm esiyle bln r sznden

ik i mn anlalr: a) Cismin czne hull etm i olan sfatn tarifi ile
btn n e hull etm i olan sfatnki y a aym dr, b eya z bir cisim de
oldu u gibi, v e y a b ) sfat b ir cism e mtealliktir. Y alnz mahal az
v e y a ou k abul etm ekle sfatta d a azlk-okluk olur, grm e kuv
vetinin yallarda daha az olm as gibi, bu iki sfat da nicelik iti-
550:5
88
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN M NASEBET
bariyle blnebilirler, m ah iyet itib ariyle b l n m e z le r; a zlk o k

luk ynnden ayrlrlar, sonsuza k a d a r b l n m e k y n n d e n b ir
551;7
leirler. H er n ev bln m e ile b l n en eyin m a h a lli cisim d ir

ncl ite b u suretle ak olur. A y m za m a n d a b u n u n aksi y a n i
cisimde olan her ey b u ik i n ev b l n m e y i k a b u l e d er d e d o
552,7
rudur. Bu doru olunca nakzinin
aksi y a n i
b u ik i b l n m e
den hibirini kabul etm eyen ey cism e h u l l etm e z d e d o ru olu r.

K ll mkuller b u ik i bl n m ey i d e k a b u l etm ez, on u n iin c i
552 ;8
simde deildirler, mahalleri ruhan b ir k u v v e ttir.

Gazl bu iki blnm eden birin i ald, k in ciy i ku lla n a ra k
muanede etti ve safsata ya p t. N efis ilm i ced elle a n lalm aktan
daha ereflidir. Gazl stelik, lb n -i Sin n n delilim gerek tii
552 ;9
gibi getirmedi. 0 delil udur: M kuller eer cism e h u l l ederse,

onda da blnm eyen bir eye v ey a b l n en b ir eye h u l l eder,
ikisi de btdr. Gazl bunlardan y a ln z ilkin i ald v e a kim cism e
baka bir nisbeti olabilir dedi. H albu k i b u n isb et, b u ik i n isb etten
553 ;10
birisidir. Asl burhan ununla t am am lanr : A k ln , nefis k u v v e t

lerinden hibiri ile m ahal-suret nispeti gib i b ir n isp eti y o k tu r.
Eer nispeti olsayd o ku vvetle i grr on u id r k etm ezd i. A k ln
mufrak olduu hususunda A risto'n u n d a y a n d ey ite b u d u r.
553; str.14-15
B ylece biz onlann szlerinin cedel szlerin en y k sek m er

tebesinde olduunu grdk, zaten b u k ita p ta k i m a k sa d m z,
iki fkraya ait szlerin k ym eti zerinde d u rm ak v e h an gi szn
sahibinin tehft ve tenakuza m ensup oldu u n u gsterm ektir .
5j 5;13-14
Gazl nin ikinci delilin m stakil b ir b ey a n olm ad m b e lir t

mesi dorudur. Burhan, ancak, akldan ik i n ev b l n m en in kal-
555 ; 15
dnlmasiyle tamamlanr. Y alnz, m drik cism an k u v v etlere a n z

olan blnmenin anz
olduu k on u
m u frak m d r deil
m idir,
ite buras phelidir. Konunun czlerinin ou n u n b tl oldu u nu

grdmz halde, mesel, idrkin b tl olm ad m gr yoru z.
Suret fiilinin konu (mevzu) ynnden b tl olm as, y a p c (sni)nm
fiilinin let yznden btl olm asm a benzer. te b u n u n iin A risto
ihtiyarn gz, gencin gz gibi olsayd on un grd gibi grr
d sz ile grme kuvvetinde, ihtiyara n z olan zayflk k u v
557 ;16
vet yoksuzluundan deil, let ypranm asndan ileri geldiine

inanmay kasteder.
Ruh hususunda sz, hakikaten, kapaldr. A llah b u n a dair
olan bilgiyi rsih limlerine verm itir, sual soranlara cev a p udur:
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET!
(XVII, 87 ) 5I
U5
j j
y A
j *
j)\
89
JI
B u mnda ruhun be kasma ak bir istidll vardr, Bu, halka,

itikat etme hususunda, uygun bir delildir.
Akbn, insan vcudunda husus! bir uzva nispeti olmad kabul

edilince akln mahallinin herhangi bir cisim olmamas lzm gelir,
insann lim olmas grr olmas gibi deildir. Grmeyi belli bir
uzva atfederiz; ak iin belli bir uzuv olm aynca, insan hakknda
558:18
limdir dediim iz zaman bir czn kasdetmi olm ayz. Bu hu*
susta mesele ne olursa olsun, bu, kendiliinden (binefsihi) bilinir

bir ey deildir.
Gazll nin, drdnc delilde anlatm olduu eylere unlar
lzm gelir: Mademki, ilmin mahallinin iki zdd kabul etmesi
m m tenidir, o halde bu mahalde ittihat vardr; hkmeden,
zaruri olarak, bildir, ite bunun iin ztlan bilmek bir tek ilim di
560; 20
denir. Fakat hiss-i mterek de ztlan toplad ve cisimde bu

lunduuna gre, aldn, cisme hull etmediine delil yoktur. Md
rik kuvvetin idrkinde iki zt itim a edemez, ztlardan birini
ikinci bir ilimle bilir; mdrik olmayan kuvvet ise cismin bln
mesi ile blnr. Nefsin bekasma nefis eliikleri birlikte
561 ;22
idrk etmez diye getirilen delil, nefsin bir tek ve blnmez ol
duuna dellet eder.
Gazl nin beinci delile getirmi olduu bizce grmenin
563*24
kendi nefsine taallk etmesi mmkndr cevab bir inattr ve
safsatadr. Akim dier duyularla, cismiyette itirk edip, kendi
kendini idrk etmek hususunda onlardan ayrlmas caizdir* diye
565-25
getirmi olduu ikinci muanedede bir nevi ikna vardr, ama, on
la n bu fikre gtren y ol anlalnca imtina farkedilir, yleld: d
rk, fail ile mnfail arasnda olan bir eydir. Hissin ayn bakmdan
idrkin hem faili hem de mnfaili olmas mmkn deildir, fiil
sret cihetindendir, infial ise heyul cihetindendir. Mrekkep
olan ey ztn idrk etmez, zira, zt, kendisiyle idrk ettii e
yin gayndr. Eer mrekkep kendini idrk etse, mrekkep ba
site, kl cze dnm olurdu, halbuki, her ikisi de mstakildir.
Gazlnin, altnc delil hakknda akl eer cisim olsa, idrki
566;28
esnasnda, iinde bulunduu cismi de idrk ederdi diye getirmi
olduu delil onlann deildir. Zira, bir eyin vcudunu idrk eden
bir kimse onun tarifini idrk etmemektedir. Gazlnin *nsan
nefsin vaziyetinden hisseder ki, hernekadar zel bir uzvu yoksa
567-29
90
d a , n efis
in sa n n c is m in d e d ir d iy e g e tir d i i
a m a , e sk iler
bu
m u a n e d e s a h ih tir ;
h u su sta ih t il f e d e r le r, n e r m e k e n d ili in d e n
b ilin ir b ir e y d e ild ir.
568 ;32
Y e d in c i d e lil h u su su n d a m u a n e d e e d e c e k b ir e y y o k t u r . Z ira
su retlerin h ul lu
ile m teessir o la n m a h a l c is m a n d ir . B u h k
m n aksi d e d o r u d u r : H e r cis m a n i o la n e y k e n d in e h u l l e d e n
su re tte n m teessir o lu r . E e r b ir s u re t b ir cis m e , c is m i d e itir*
m e d e n h u l l e ts e y d i, o za m a n , o m a h a llin m te e s s ir o lm y a c a
b ir cism a n i su ret v a r o lm a k gerek ird i.
570;34
S ek izin ci delilin e
g e lin ce ,
eer
m d r ik
k u v v e tle r in
i in d e
b u lu n d u k la r m e v z u t a b ii h a ra ret ise v e b u k r k y a n d a n s o n ra
e k siliyorsa , a k ln d a b u n a u y m a s l z m g e lir ; e e r, m e v z u la r a k l
v e d u y u la r i in
ayn
a y r d r d en ilirse o za m a n ,
m rle rin in
eit o lm as l zm gelir d en ilem ez.

571 ;36
G azl n in getirm i o ld u u d o k u z u n c u d elili es k ile rd e n h i

k im se
ru h u n b ek a s
ahslarda
572; str.3
doum dan
h a k k n d a k u lla n m a m tr;
bunu,
s a d e ce ,
l m e k a d a r b a k k a la n b ir c e v h e r v a r
id iin d e k u lla n d la r, b u n u n la u ra m a n n m n s y o k t u r ; G a z
l n in itira z d o ru d u r.
574 ;40
G azl n in o n u n cu d elil d o la y siy le y a p m o ld u u m u k a y e s e

u y g u n d u r, zira, h is id r k i ile a k l id r k i a ra sm d a fa r k v a rd r.
3 Hocazde'nin Tehftne g re:

102
R u h u n b e d e n d e n a y n olm a s is l m iy e te a y k n d e ild ir, a n ca k ,

m a k sa t b u b ilg iy e , eriata
b a v u rm a k szn , s r f a k la d a y a n a ra k
u lald iddiasn re d d e tm e k
v e delillerin in r k l n g s
term ek tir.
D elilleri u n la rdr: 1- M k u l t c z le e b l n e m e z , e e r b
lnrse, akln b ir d e fa d a son su z c zleri k a v ra m o lm a s gerek ir,
o y s a k i b u m u h ald ir. A k l su ret b l n m e y in ce m a h a lli d e b l n
m e z ; eer m ahalli b l n se, h ul l eden eyin y a n i a k li su retin
de
b l n m esi ica b ed er. H er cism an i k u v v e t v e y a cisim b l n m e y i

k a b u l eder, b u m ahal b l n m e k a b u l etm ed i in e g re cisim d e ild ir.
103
C eva b : M k u ltn , b ilk u v v e , b en zer c zlere b l n m e d i in i

ka b u l etm iy oru z. B u t rl b l n m esi ca izd ir. B u n a ka r o z a
m an, akli suret, ziy a d e v e n ok sa n a m a ru z kalr*
d e y ip , b u n u n la
b izza t m aruz ka lr fikrini k a sted ersen iz, k a b u l e tm e y iz . M aru z
TEHFT B A K IM IN D A N F E L S E F E -D N M N ASEBET
91
kalm an n sebebi b u akl suretin nefse hululu ile olm as niin caiz
olm asn ? M kul suretin
zlerin in
M kullerin
m addesinden
m cerret olm asnm

ve
n zalan n dan
mns, duyusal
m cerret
olmasdr.
bln m olm am as m ahallinin d e b y le olmasn
gerektirm ez, zira h at farkl czlere blnebildii halde ona hull

etm i olan n ok ta b y le deildir. Buna kar noktann hatta hul lu zat deil baka ynden dir. Blnen bir eye, o eyin bln
m zt yn n d en olm ayan hull blnm e gerektirm ez. Eer,
akl suret ruha, blnm olan zt yn nden hull etm i olsayd,
ruhun bln m esi ile akli suretin de
blnm esi lzm gelirdi*
denilem ez. Z ira biz, akl suretin, ruha, ruhun zt bakm ndan
hull etm i olduunu m enettik, onun oraya hullu, zten deilde
baka b ir y n d en olam az m ? B lnm bir eye hull eden bir
eyin de bln m olm as iin akli suretin hullunun, harici o b je
lerin m ahallerine
hullu cinsinden olm as
lzm dr,
oysaki bu
m em nudur. stelik, b u sz, vehm i kuvvetlerle de nakzolunmutur. B u k u v v ete hull eden ey, mesel, dmanlk, blnm
deildir. B una kar vehm iye ku vveti dm anl deil, dman
idrk eder* denilebilir, ama, onlarm aslna gre, idrk edilmek
iin , idrk eden eyde suretin teekkl lzmdr.
A k l suretlerin mahallinin ruh olduunu kabul etm iyoruz;
b u hal, an cak eer, ilim , malm suretinin lim de irtisam etmesine
eit olsayd icabederdi; ama, ilim , eyann nefse b ir suret olm ak
szn alm asdr, suret baka bir m cerrete irtisam eder, ruh onu
bu radan m talea eder.
2
B iz klliyi idrk ederiz, bu klli btn m addi eklentilerden
(levahik) mcerrettir. drk, mkuln suretinin aklda meydana

gelmesidir. Eer, insan nefsi cisim veya cismani olsayd madd
eklentileri olur, ona hull eden kllinin de yle olmas icabederdi.
Cevab: Kllinin m add eklentilerden mcerret olmas, eer,
bizatihi ise cisme veya cismani bir eye hull etmesi mmteni
olm az, zira, m add eklentilerden, mahalli ynnden deil, binefsihi m cerrettir; eer, m utlak ise memnudur, zira, onun klli
olmas iin eklentilerden zt ynnden tecerrt kfidir. Bu cihet
kabul edilse bile, idikin (taakkuln) kilde, mkul suretin husule
gelmesinden ibaret olduunu kabul etm iyoruz; idrkin, akli suretin
baka bir mcerrete almas yoluyla olmas niin caiz olmasn ?
92
d rk in b u t rl tarifini k a b u l ets e k b ile k llinin b t n anzalarda n ku rtu lm u old u u n u k a b u l e tm iy o ru z , eer, k lli, nefse, si
y a h n b e y a za hull edii gib i h u l l e ts e y d i b u l zm g elird i, h a l
b u k i, o rtad a baka n ev id en b ir h u l l o lm a ld r .
3
Nefis kendini v e id r k etti in i
id r k eder, o y s a k i cis
m ani k u v v ette b y le b ir ey y o k tu r.
C eva b : B e d d u y u v e i d u y u ken din i id r k e tm ez, a m a ,
k endini id i k eden b a k a cism an i k u v v e tle r b u lu n m a s n iin ca iz
olm asn ?
106
4 E er nefis u zu v la rda n b irin e h u l l etse, y a o u z v u da im a

id r k edecek tir v e y a h i id r k e tm iy e ce k tir; h er ikisi d e m u h ald ir.
C evab: id r k in , m ku ln kilde h u su l d r d iy e y a p la n ta
rifini k a b u l etm iyoru z. d r k , kil ile m k u l arasnda hasl olan
husus b ir iza fet h alidir, b u iza fet hasl olu n ca m a h a l id r k edilir,
107
olm ay n ca idrk edilm ez. 4N efsin m ahallini id r k etm esi a yn nn

husulu ile olu nca, m ahallini e b e d iy y e n id r k etm esi l zm gelir*
hkm n k a b u l etm iyoru z. nk, idrkin art a yn n husul m
d r? d rk in baka b ir arta b a l b u lu n m a s n iin caiz olm asn ?
B u nu kabul etsek b ile, idrkin daim iliin i k a b u l etm iy o ru z. E er
u zv u idrk etseyd i, u zvu n sureti b u u zu v d a h asl olu r, b y le c e ikibenzer
b ir y erd e top la n m olurdu*
hkm n de
k a b u l etm i
y oru z, zira, u zvu n sureti u zv u n a y n deildir. B u ikisin in ben zer

oldu u k a b u l edilse b ile ik i benzerin te k m a d d ed e
top la n a m y a -
can ka b u l etm iyoru z, zira, delili y ok tu r.

5
E er nefis cism e h ul l etm i olsa yd , on u n idrk i cism an i
letlerle olm u olurdu. B y lece letlerin zayflam as ile b u idrkin

de zayflam as ica b ed erd i; oysa k i du ru m tersinedir.
C evab: B u cevab ka b u l etm iyoru z, zira idrkin kem alinin
art letin kem ali deildir.
109
6 kile k u vvetin i fiil okluu zayflatm az, oysa k i cism ani

k u vvetleri zayflatn.
C evab: B una Gazli v e
R a zi yle ceva p v erd iler: B az
kuvvetler o k fiille zayflar, b a z k u vvetler zayflam az.
110
7 n s a n bedenindeki czler daim a deim ektedir, eer ruh
cisim olsayd yirm i sene nceki insann b u g n a ym insan oldu u

iddia edilemezdi.
93
Cevab: B u s z d o ru ise, h a y v a n v e n ebatlarn da b irer ruhu

olm ak ica b e d e rd i. stelik , m u h ta r b ir failin asil czleri y o k olm ayabilir.
U l ; str.3
8 K llileri v e c zileri bera b erce id r k eden bir ey bulu n

m aldr. T a h a y y l eden le arzu eden in b ir tek e y olm as l zm
dr, aksi h ald e aralarnda irtib a t olm az. B t n b u
idrkleri
to p la y a n b ir te k e y olm ad n b iliyoru z.
C e v a b : B e d e n d e b u k u vvetleri top la y a n b ir tek ey olm as
n iin ca iz o lm a s n ? B y le b i cisim olm asa b ile, ondan dola y
idrk lerin te k e y d e top la n m olm as gerekm ez; belki, b u ey
l t i f b ir cisim dir.
9 E e r ilm in m ahalli cisim olsa, cisim bl n r, o zam an
b ir c z d e b ir eyi bilm e, b ir baka c zd e b ilm em e hasl olu r; b u
ta k d ird e b ir ahsn b ir eyi a y m zam anda hem bilm esi hem b il
m em esi gerekir, o y sa k i, b u m uhaldir.
C e v a b : N e cism in b l n d n e d e b ir eyi b ir czle b il
m en in b ir c zle bilm em en in m stahii oldu u zaruridir. B u delil
sahih o lsa yd k albin b ir ya n sn n
112
nefretle b ir ya n sn n arzuyla
k a im olm as v e a ym b ir zam anda b ir eyden hem nefret etm ek

h e m d e o n a alka d u ym a k ica b ederd i, oysaki b u m uhaldir.
10 B u delil m slm an felsefecilerin il ve ettii b ir delil-
112; str.7
d ir : n san sonsu z m efh u m la n idrk eder, eer, cisim le idrk etse,

cism in sonsu z
olm as
ica b eder,
oysaki
b u m m kn deildir,
n k cisim sonludur.
C eva b : B ir m efhum un idrk edilm ek iin bir eyde olmasn
k a b u l e tm iyoru z. M kuln m ahiyetinin aklda
hasl olm as id
r k in art deildir. B u kabul edilse b ile m efhum un b ir cisim de

olm asnn m m teni olduunu kabul etm iyoru z. Sonsuz m efh u
m u n k en din i id r k eden cisim de hasl olm as, o cism in d e sonsuzluk
ile vasflanm asn gerektirm ez yani m kuln kilde hasl olm as,
kilin m ak u l ile sfatlanm asn gerektirm ez.
11 S iyah v e beyazn zt olduu hkm n veren ey cisim

olam az, zira biri b ir cze dieri b ir baka cze girer; bylece,
zttrlar hkm verilem ez.
C eva b : Siyah v e b eya z surete deil, a y n bakm dan zttrlar. Suretlerinin zt olduunu kabul etsek bile, bu ikisi hakknda
h km verecek b ir cism ani ku vvetin varl niin mstahii olsun ?
113
94
TEHF T BAKIM INDAN FELSEFE-DN M N ASEBET
12 k ile k u v v eti sonsu z fiillerle k u v v e t b u lu r, h a lb u k i,

cism ani k u vvetlerd e b y le ola m y o k tu r.
C eva b : k ile k u v v e ti deil son su z fiil y a p t za m a n , b ir
te k fiil y a p t zam an b ile k u v v e tle n m e z . n k ta a k k u l, akli
suretleri Vhib-us Sverden a lm a d r; d em ek k i, b u fiil d e il in fi
aldir. E er, ku vvetlen m e a n id e olu r dersen iz k a b u l e tm e y iz ; u zu n
zam anda olur derseniz k a b u l ederiz. F a k a t, cism an i k u v v e tle r d e
b u y o lla ku vvetlen irler; stelik,
felek ru h la n sizce cism an i o l
duu halde, sonsuz fiillerle k u vvetlen irler.
b) M e s e le n in t a h lil i:
303,10
Gazlye gre, filozoflann, nebat, hayvani ve insani kuv

vetler hakkndaki bilgileri mmkn olup eriata aykn bulun
mamaktadr; bunlar reddetmek bahis konusu deildir; sadece
ruhun maddeden mcerret ve kendi kendine kaim bir cevheT
olduu fikrine, filozoflann srf akli delillere dayanarak ulatklan
iddiasnn yanl olduu gsterilecektir.
Gazl b u hususta filozofla n n getirm i o ld u k la n
delillerin
yalnz on tanesi zerinde du ru r; tb n -i R t d e G azl n m pl m n

aynen takip eder. Y a ln z H oca z d e nin delilleri on ik i ta n edir,
pln tam am en birincilere u y m a z, aada b u deliller sra ile ele
alnarak a yrlk v e fazlalk n o k ta la n y e ri geld ik e ia ret edilecektir.
304;12
F ilozoflara gre ilim b irdir, b l n m ez ; cisim ler b l n e
bilir, blnm eyen b ir ey b l n en b ir ey d e ola m a z, o h ald e ilim

cisim de olam az.
305;13
Bu delile, Gazli yle itiraz edeT: a) ilmin uzamsz (mteh ayyiz olmayan) ve blnmeyen bir tek eye hull etmesi mm
kndr. b) Cisme hull eden her eyin blnd iddias, filozof
306-307;15
308^0
546;2
lann hayvanlardaki idrk hadisesini aklamalarna aykn der,

zira, vehmiye kuvveti maddeye hull etmi olduu halde, mesel,
dmanl bir tek ey olarak idrk eder, c) timin mahalline nis
peti, rengin Tenkli eye nispeti gibi deil, dmanl idrk et
menin renkli eye nispeti gibidir.
lb n -i R t G azl nin
ku vvetler bahsinde
filozofla n n fikir
lerini doru anlatt kanaatndadr. Y a ln z tb n -i Sin*mn a y n ca

vehm iye ku vveti ilve etm esini lzum suz b u lu r: m teh a yyile k u v
veti zaten m driktir. B ununla beraber, on a gre, G azl b irin ci
delili tb n -i Sin dan gerektii gibi nakletm em itir.
nk tb n -i
95
Sinftnn delili udur: Mkuller, eer cism e h u l l ederlerse, on da

y a blnen bir eye veya b l n m ey en b ir eye hull ederler; ikisi
552
de btldr. Oysaki Gazli b u iki ih tim alden sadece birini n akletmitir. Ona gre Gazli safsata d a ya p m tr. Safsatas udur:
Cisme h u lu l eden sfat, cism in b l n m esiy le b l n r sznden iki
mn anlalr: 1) Cism in b ir c z n e hull etm i olan sfat, o
cismin b t n n e hull etm i olan sfatla a yn dr, b eya z bir c i
simde o ld u u g ib i; v e y a h u t 2 ) m ahal az v ey a o u ka b u l ettii
iin, sfat d a az v e y a o k olu r, grm e ku vvetin in yallarda daha
az olm as g ib i. B u her iki h alde sfat, m ah iyet itib a riy le deil,
k e y fiy e t itib a riy le b l n r, am a, sonsuza kadar blnem ezler. H er
nevi b l n m e ile b l n en b ir eyin m ahalli cisim dir n cl (m u

k a d d im esi) ite b u m nda aktr. B u n c l doru olu n ca nakzi
v e n ak zinin aksi de d o ru olu r. G azli nin ya pm oldu u safsata,
ite b u b l n m elerd en y a lm z birini alp dierin brakm aktan ileri
553
gelir, lb n - i R t aldn m u frak oldu u n a dair A risto nun dayanm

o ld u u u delili getirir: A kln , nefis ku vvetlerind en hibirisiyle suretm ahal n isp eti gib i b ir nispeti y o k tu r, eer olsa yd, o ku vvetle
i gr r v e o n u id r k etm ezdi.
Bu
m eseleyi
ele alm akta G azlnin
m aksad filozoflann
n efsin m u farak b u lu n duun a s r f burhnl delillerle ulamam

553 gtr> 14
old u k la n n gsterm ektir, lb n -i R t n, filozoflann bu husustaki

szlerin in cedell szlerin en y k sek m ertebesinde olduunu belirt
m esi G azly e itirk ettiin i gsterir.
H o ca z d e b irin ci delili dah a geni bir surette ele alr ve m
kullerin b l n m e y i ka b u l edip etm em elerini m nakaa eder. F ilo
zoflara gre m kuller czlere
b ir d efa d a sonsuz czleri
b ln em ez,
eer bolnse, akln
kavram olm as icabeder, oysaki bu
m u h ald ir; akli suret bl n m ey in ce,
mahalli de b ln m ez bl n
m ey en e y cisim deildir. H oca z d e m kullerin blnebileceini

ileri
srerek
bu
delili yetersiz bulur. A y n ca ,
a)
103
mkullerin
bln m esi m ahallerinin de b y le olm asm gerektirm ez, b) A kil

suretin, cism e, on un bln en zt yn n den hull ettii de sabit
olm am tr, c) stelik, veh m i ku vvetler m addeye hull etm i ol
duklar halde blnm ezler. B urada H ocazde nin yeni b ir du
ru m aldm m ahede etm iyoruz.
2
F ilozoflan n ikin ci delili udur: lm in, lime ya nispeti
vardr, v e y a y ok tu r. Nispeti olm am as mkul deildir, o halde
96
TE H F T BAKIM IN D AN FELSEFE-DN M NASEBET
nispeti vardr. Bu takdirde ya tek tek czlerine nispeti vardr,
555
y a bir ksmna veya hibirine nispeti yoktur. Son ikisi btldr,

birincisi ise ilmin paralanmas dem ektir. Gazli bu delili mstakil saym az, birincinin baka ekli olarak kabul eder. B u noktada
556
lb n -i Rt Gazli ye hak verir, lb n -i Rt iin de vaziyet

kesinlikle malm deildir. Btn mesele m drik-cism ani k u vvet
lerde, konunun mufrak olup olm adm tayin etm ektir. K on u ,
var olmad zaman suretin var olm am as, let olm ad zam an
idrkin olmamasna benzer.
Ruh meselesinde Gazli nin serbeste sorular sorup m m kn
cevaplar aramasna m ukabil, lb n -i R t n durum u agnostiktir;
Gazal nin getirmi olduu
itirazlar ne tek tek cevaplandrm ak
tadr, ne de meseleyi felsefi plnda vazedip kendi fikirlerini ak

lamaktadr. R uh hakkndaki bilgiyi Allah n ancak, rsih lim557
lerine verm i olduunu sylem ekle yetinir**7. R u h bahsinde sual

sorulmasna taraftar deildir, delil olarak b ir
o*
J*
O*
yet
zikreder:
B urada b n -i R t n, mesele
den kat aka grlm ektedir, durum u Gazli ninki gibi filozofik
deil, teolojiktir, lb n -i R t n bu tem aylne, Teh f tte, olduka
sk rast 1anacaktiT, bu hali, onun bilgi v e hakikat anlayna sk
skya bahdr**8. H ocazdenin ikinci olarak ele alm olduu
delilin Gazl nin v e tb n -i R t nki ile b ir alkas yoktu r. K en
disi bunlardan bam sz olarak, baka bir n okta zerinde dur
m akta v e m uhtem el itirazlar karlamaktadr***.
E e r ilim , cisim den bir czde olsayd, dier czler ye*
3
312:28
rine o cz lim olurdu. B u delili Gazli b ir heves olarak vasflanlandrm aktadr. Zira, insann grr olm as, grm enin m addede
558;18
olmasna dellet etm ez, tbn-i R t, insann grr olm asiyle lim
olmasnn aym ey dem ek olm adm belirtir. Ona gre her ne
kadar limdir sz ile insann bir czn kastetm ezsek de, b u
hususlar
kendiliinden bilinir ( *
eyler deildir. B u
fikriyle onun, Gazl nin k noktasn tastik etm i bulunduunu

gryoruz.
*** nsanlar arasnda, bilgiye sahip olmak balonundan, derece ve snf ka

bu ok nemli meseleye, devrinin fikri havasm temsil ettii
hakikat anlay bahsinde temas edilecektir.
Bk. not 227.
*** Teferruat iin Bk. s. 91-92.
bul etmek gibi

iin ilerde, ift
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBETt
97
H ocazde b u delile h i tem a s etm em itir.

4 B u d e lil, eer ilim ler cism e hull ederse, ceh lin d e cism in
313 ;30
b ir b l m n e h u l l edece i, h alb u k i b ir e y h ak k n da hem cahil

h e m lim olu n a m y a ca esasna d a ya n r. G azli b u n a kar, cisim d e b u lu n d u u h a ld e a y m zam anda
315;34
ztla n tem sil eden ehvet
v e n e fre t k u v v e tle rin in varln ka b u l etm elerinin on la n n bu

gr n n
a leyh in e
old u u n u b elirtir, tb n -i R t delilin aldn
560:20
cism e h u l l e tm ed i in e deil, sadece, nefsin b ir tek v e bl n m ez

o ld u u n a del let
b e ra b e rce id r k
ettiin i
etm ez
b elirtm ekle nk
nefis
eliikleri
y in e G a zli'nin k n okta sn tey it
etm e k te d ir.
H o ca z d e , b u delili dok u zu n cu olarak ele alm ve G azlFyi
111
ayn en tek rarlam tr.

5
E er, akl, m ku l cism ani letlerle idrk etseyd i, kendini
id r k e d em ezd i. B u n a kar, G azli,
cism an letlerin
315 ;35
idrkinin
ken di nefislerine taall k etm esin in , m esel, grn grlm esinin,

m m k n old u u n u syler, tb n -i R t ise onun
safsata yapt
563:24
k a n a a tm d a d r.
B u ra d a G azli, b ize gre, tecr b e verilerinin zarureti deil,
im k n tem sil ettii tezin e daya n m a kta dr, o bakm dan, gr
318 ;41
gren b ir g z m efh u m u n u tekil etm ek d et e aykrdr, yoksa

eliik deildir. D em ek k i, G azl, tb n -i R t n iddia ettii gibi
safsata y a p m a m a k tad r. A ldn cisim de bulu n m a yp , dier k u v v e t
lerden k en din i id r k etm ekle a yn la n b ir k u v v et olm as G azliye
gre, m m k n d r; lb n -i R te gre sadece ikna edicidir, fakat,
filozofla n n fikirleri gzn n de tutulursa, m m tenidir; zira, onlara
gre, id rk , fail ile m nfail arasnda olan b ir eydir. His, bir tek
cih etten idrkin hem faili, hem de m nfaiii olam az, tb n -i Rt'n
getirm i o ld u u b u cev a p , herhalde Gazl iin m akbul olm azd,
n k , hareket noktas, zaten, filozoflann tabiat hakknda ya p
m o ld u k la n birtak m tariflerin zaruri tem elleri olm adn gs
term ekti. B y le olan b ir sistem den getirilm i bulunan delil, onun
hareket noktasna u ym az ve kabul grm ez.
6 E er, ak l, cisim de olsayd, idrki esnasnda, iinde b u
lunduu cism i de idrk ederdi.
B u delile kar Gazli, kendi m ahallini idrk etm eyen bir
duyunun varlnn m m kn olduunu syler, tb n -i Rt ise
Ftlrtf+Din F.
563;25
98
filozoflann byle bir delili bulunmad kanaatindedir, zira, byle

bir eyin olabilmesi iin, bir eyin vcudu idrk edildii zaman,
onun tarifinin de idrk edilmesi lzmdr.
H o ca z d e, G azl v e lb n - i R t n b e in ci v e a ltn c ola ra k
ele alm oldu klar delili n c o la ra k ele alm o lu p GazH n in ana
fikrini ayn en tekrarlam tr. F a k a t b u n o k ta ile y a k n d a n ilgili
olan b ir cih eti a y n c a d rd n c delil ola ra k in celem itir. Bu husus
G azl ve tb n -i R t te ele aln m am tr. E er ru h u zu v la rd a n b iri
ne hull etse, y a o u zu v d a im a id r k ed ecek tir v e y a e tm iy e ce k tir;
ikisi de m uhaldir, H oca z d e, h cu m u n u ta a k k u l n tarifin e, id r
kin artna, ik i b enzerin a y m m a d d ed e olu p o la m y a ca m esele
sine te v cih ederek
b u delili red d etm ek te u sta b ir ce d e lci gib i
h areket etm i v e zaruret idd iasn sarsm tr.

7
Cism an letlerde bu lu n an k u v v e tle r let k u lla n ld k a
zayflar; oysa k i akl iledike k u vvetlen ir.

G azl bu rad a d a , k n okta sn a sadk k a la ra k , b ir zaruret
bulu n m adn ileri srm tr; zira, ku lla n ld k a gelien du yu la r
vardr. H albu k i tb n -i R t, b u n ok ta d a in a t e d e c e k b ir ey g r
m em ektedir, zira on a gre, suretlerin hullu ile m teessir olan
ey cismandT, v e y a cism an olan ey ken din e hull eden eyden
m teessir olur. B u ceva b , kanaatm za gre, y in e G azl ta ra
fndan kabul grem ezdi. nk, o n a gre, m a ksat b u h km n
deerindedir: h km zaruri m idir, deil m id ir ? Z arur olm ad
aktr. Y eri geldike gr lecei zere, G azl y i ced el y a p m a k la
itham eden tb n -i R t b u
durum a
ken disi d e
d ecek tir; b u
delil, onun b u halinin b ir m islidir.
8 B eden k u v v etten d t kten sonra akl artar.

B u delil m stakil b ir delil deil, y e d in ci delile baldr, ce v a p
lar aynen burada da caridir.
H ocazde y e d i v e sekizinci delillerde bahis kon usu edilm i
olan eyleri be v e altm c olarak ele alm aktadr. C eva p la n G az
ll nin b ir tekrandr.
326;57
9 Bir insann ileri yalarda, b elk i, b t n c zleri deim i

olacaktr, bun a ram en o beden sahibi ayn kim se olarak kalm a k
tadr, dem ek k i, nefsin bedenden a y n b ir varl vardr.
237 8
Bu delile Gazl nin verm i olduu cevap udur: 1. A y m durum

nebat ve h ayvan gibi dier canllar iin de varittir, o halde on -
T E H F T BAKIM IN DAN FELSEFE-DN MNASEBET
99
lann birer ruhlar olduu m u iddia edilecektir? 2. Bedenin btn

czlerinin m utlak olarak deitii malm deildir. 3. Beynin
czleri deiip durduu halde hafza kuvvetinin saklam olduu
hayaller deinmemektedir, lb n -i Rt bu itirazlarnda Gazlyi
hakl bulur, fakat bu delilin, filozoflar tarafndan ruhun bedenden
ay n bir cevher olduunda deil, sadece ahslarda doumdan l
m e kadar sbit bir cevher bulunduu hususunda kullanldn
syler.
Delili yedinci olarak inceleyen Hocazde bir yenilik getir
m em itir .
10
Akl kllileri idrk eder, klliler maddeden mcerrettir,
328:62
bu tecrit kllilerin alnd eye deil, alana aittir.
Gazli kllilerin mcerret oluunun mnsnn sadece, duyu
yoluyla idrk edilmi olan mfret suretin ayn cinsin fertlerine
olan nispetinin bir tek ve aym nispet oluu diye kabul eder, halbuki,
574,40
buna bakarak, maddeden mcerret bir ey tespiti gerekmez, lbn-i
R t de bu noktada Gazl nin tarif ve itirazn hakl bulur.
H ocazde, bu delili ikinci olarak ele almtr. tirazn do
rudan doruya kllinin tarifi zerine dayandrmaz, bilkis, kl
105
linin m add eklentilerden bizatihi mi yoksa mahalli ynnden mi

mcerret olduunu mtalea ederek lzum yokken taakkuin
tarifine hcum eder ve taakuln, aklda, mkul suretin husule
gelmesinden ibaret olduunu ve kllinin btn amalardan kur
tulduunu kabul etmez. Hocazde, Gazli ve lbn-i Rt de ele
alnmam baz noktalan ayn ca mtalea etmitir. O noktalar
unlardr: 1. Sekizinci delil ve bunun cevab. Ona gre klliler ve
111
czlerden ibaret bulunan btn idrkleri bir araya toplayan bir
ey olmaldr. Hocazde, bir araya getiren eyin ltif bir
cisim olabileceini syler. 2. Onuncu delil ve bunun cevab.
112
Bu delili, ona gre, mslman felsefeciler ilve etmitir. nsan
sonsuz mefhumlar dnebilir, cisim sonludur, o halde sonsuzu
idrk edemez. Fakat, mkuln aklda hasl olmas, akln mkul
ile vasflanmasn gerektirmez. 3.0nbirinci delil ve bunun cevab.
Cisim ztlar hakknda zttr diye hkm veremez. Zira zddm biri
]
bir cze, dieri dier cze girebilir. Fakat, bu, ona gre, mstahii
deildir. Bu noktay Gazl ve lbn-i Rt, bir bakma, drdnc
delilde bahis konusu etmitir. 4. On ikinci delil ve bunun cevab.
Akile kuvveti sonsuz fiillerle kuvvetlenir. Fakat, Hocazdede,
100
b u n u n , filo zo fla n n di er gr lerine a y k n o ld u u n u a a vu ru r,

y le k i: T a a k k u l,
on lara
yandan alm a old u u n a
g re,
gre
a k l suretleri Suretler Bala
fiil d e il in fia ld ir. O h a ld e o n la n n
fiil y a p a ra k k u v v etlen m esi b a h is k on u su ed ilem ez. B u delil, o n u n ,

b e v e altn c delilleriyle d e ilgilidir.
Yukandaki
karlatrm alar ru h u n
b ed en d en a y n v e k en d i
k en din e k a im b ir cev h er o ld u u h u su su n d a filo z o fla n n getirm i

o ld u k la n delilleri de erlen d irirk en d n r n n asl b ir h ususi
y e t gsterdik leri
h a k k n d a b iz i u u m u m ! n eticelere g t rm t r:
1. G a z l, filo z o fla n n ru h h a k k n d a s r f a k la d a y a n a ra k zarur

bilgilere erim i o ld u k la n idd ia sn n delilsiz o ld u u n u isp a t e tm e y e
m u v a ffa k olm u tu r. tir a z la n n y a p a rk en d a y a n m o ld u u esas,
h erhan gi b ir gr d e il, d o ru d a n d o r u y a a kln h k m v erirk en
d a y a n m o ld u u genel p ren sip lerid ir. B u ra d a m u ciz e m eselesin de
y a p m o ld u u g ib i A lla h m iradesi m e fh u m u n a d a b a v u rm a m ,
sa dece, im k n m e fh u m u n u v e on a y a r d m c o la ra k te cr b e n in
zarur b ilg i v e rm e d i i fikrini k u lla n m tr. B u b a k m d a n v a z iy e
tin in o m eseled e o ld u u n a n aza ra n t e o lo jiy le ilgisi o lm a m a k m n
sn d a
d a h a filozofik b u lu n d u u n u s y le y e b ilir iz .
2. lb n - i R t, m h im b ir k s m n d a G a z l y i ta s t ik e tti i
v e b a z k sm lard a filozofla rn ru h u n m u f ra k
ce v h e r old u u n a
g etird ik leri d elillerin k en d ili in d e n b ilin ir ey ler o lm a d m v e y a

ce d e l b u lu n d u u n u s y le d i i i in ,
n e tice
itib a r iy le , G a z l nin
filo zo fla n n b u h u su sta zaru r b ilg ile ri o lm a d te z in i k a b u l etm i

o lm a k ta d r. B u ra d a on u n ik in ci b ir v a s fn d a h a tesp it e tm e m iz
m m k n d r: lb n - i R t, n e p a h a sn a olu rsa olsu n filozofla r k a
za n d rm a k id d ia sn d a d e ild ir. B u n u , m a k sa t h er ik i ta ra fn d a
553, str.14-15 te h f te d t k leri n o k ta la n g s te r m e k tir
d e d i i za m a n
k en d i
ifa d e siy le a k la m tr.

lb n - i
R t n
G a z l n in te c r b e
za ru rn in b ilg is in i v e rm e z
fikrini k u lla n a ra k y a p m o ld u u b a z itir a z la n
sa fsa ta tel k k i
etm esi h er n e k a d a r ilm in te m in a tm tek il e d en tecr b elerin

de im ezli i m e fh u m u n u sm sk tu tm a k g ib i is a b e tli b ir sra n
ifa d e e d iy orsa d a eitli im k n la n h e sa p la y a b ilm e k d e m e k ola n
filozofik d erin lik v e a n la y gen ilii b a k m n d a n G a z l d e n ilerid e
olm a d m gsterir. R u h h a k k n d a k i b ilg in in
a n c a k ra sih lim
lere verild i in i, b u h u su sta fa z la su a l sorm a n n ca iz olm a d n

iaret e d erek < j) ^
y e tin in v e rd i i b il
ginin kfi o ld u u n u s y le m e si o n u n h e m a g n o stik h em d e te o lo jik
T E H F T BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET
101
tavrm te sp it ed er. M u cized e old u u g ib i, lb n -i R t, ruh m ese

lesin de d e m eseleden k a m a k ta d r.
3 . H o ca z d e nin pl n , yu k a rda yeri geld ik e iaret edildii
g ib i, G a z ll nin pl n n a aynen u ym a z. B u ra da lb n -i R t n ne
fik irlerin den ,
ne de
ism inden
bahsetm itir.
s z n d e b e lirttii gayesin e uygun

p a d iah n
olarak,
T eh f t n n
bu rad a ya pt ey,
em riy le , din v e felsefenin karlat
noktalar m
ta lea e tm e k tir. R u h u n m u frak olu p olm adn incelerken her

n e k a d a r u sta b ir ced elci gibi hareket
etm i ise de G a z ll'yi
tek rarla m tr; y a ln z, b u tekrarlan G azli nin canl, m erak uyand n c v e s r k leyici ta v n n a deil, sadece fikrine taallk eder.
T e fe rru a t
ik in ci
m em iz
m etin den
ta k ip edilebilecek olan bu husus (bilhassa
delil) G azli ile H oca z d e arasndaki fark tespit edeb il

iin
elverilidir.
H oca z d ed e
kavram larla
oyn am ak
m n snd a d a ku llanlan ve skolstik denilen zih niyete yakn

b ir ta v r te sp it etm ek m m k n dr. Mesele, on da b ir m etot ten
k idi olm ak ta n k m , birtak m itiraz zincirlerinin sralan m ahi
y e tin i
a lm tr.
T aakku ln
tarifine dahi
itiraz etm esi bunun
de lilid ir; b u y n d e n , kendisinde, G azl ye nisbetle tekrar eden

b ir ce d e lci rn ei tesp it ediyoru z.
2 -
N S A N
RU H U
E B E D D R
a) M eselen in m ellife gre ayn ayn hlsas:

1 G azlnin
Tehfutne g r e :
nsan ruhlarnn eb ed olduuna dair filozoflann iki delili

va rd r: 1) Nefis y a a) bedenin lm , ya b) zddm n ona n z ol
333;1
334:2-3
m as, v e y a c) K a dirin kudreti ile y o k olur. Ruh bedenle kaim

deildir, b e d e n , ru h iin ancak bir lettir; b u yzden bedenin
l m ile y o k olm az. R u h b ir cevherdir, cevherin zdd olm az,
on u n iin , ikin ci de btldr. nc ye gelince: yoklu k bir ey
d eildir, kendisine b ir k u v v et taallk ettii dnlem ez. 2) H i
b ir ce vh e r y o k olm az. K ald ki y o k olm a im kn y o k olm adan
n ce gelir; y o k lu k n z olaca anda, y o k olm a imknnn, y o k
luktan n ce v a r olm as gerekir, o halde kendisine yok lu k nz
olan ey y o k olan eyle y o k olm a im knndan terekkp eder,
oysa k i ruh basittir, dem ek ki, y o k olm as muhaldir.
335 ;5
102
335 ;4
T E H F T B A K IM IN D AN FE LSE FE -D N M NASEBET
B irin ci delilin b irin ci kk nefis cism e h u l l etm ez m esele

sine d a y a n m a k ta d r, h a lb u k i b u m esele h a k k n d a k on u u lm u tu r.
335 ;4
k in ci kka gelin ce: b n - i S in a nn ru h h ak k n da k i gr E fl

tu n u n gr n e a y k rd r. Z ira E fl tu n ru hu n k a d im old u u n u
s y le r, a m a, eer ru h k a d im o ls a y d v e b ed en lerd en n ce b ir te k
b u lu n sa y d b l n e b ilir m i y d i? M ik ta n o lm a y a n ey b l m k a b u l
e tm e z ; oysa k i Z e y d in ru h u A m r m
ru h u
b a k a d r. B u n d a n d o la y lb n - i Sin
v e ta ra fta rla rn a gre ruh
d e ild ir, ikisi baka
b e d e n e h u l l etm e d i i h a ld e b ed en le y le b ir alkas
v a rd r ki
ru h a n ca k b e d e n in h d is o lm a s y la h d is olu r. B u ru h u n b ir ba k a
beden
y erin e
bu
bedene
tah sis edilm esi,
d erin li in e
insan
ak im n e rm iy e ce i b ir e v k -i cib illd en ileri gelir. B e d e n y o k olsa

b ile n e b u e v k ne b u ru h y o k olu r, lb n - i S in n m b u gr n e
338;11
kar y le c e v a p v e rile b ilir: M a d em k i ru h b y le b ir n isp ete m u

h a k k a k su rette m u h ta tr, o h a ld e n isp et y o k olu n ca nefis de
y o k ola b ilir, zira , b ilin m e y e n b ir e y h a k k n d a tel z u m gerektirir
v e y a g e rek tirm ez d iy e h k m v e r m e k m m k n d e ild ir. D e m e k
338; 12-13
k i zik red ilen d elil m e v s u k d e ild ir. N efsin y o k olm a s h em A l

la h m k u d re ti d a h ilin d e d ir h e m d e ru h u n y o k lu u n u n b u b a
k m d a n m m k n o la b ile ce i te m e ls iz b ir id d ia d r. Z ira
b lm e
is p a t v e n efiy d en ib a re t o lm a d k a m u h te lif s a y d a im k n ta s a v
v u r e d ile b ilir.
339;14
k in c i delil im k n n ta rifin e d a y a n m a k ta d r. F ilo zo fla r im

k n k e n d is iy le k a im o lu n a ca k b ir m a h a lli b u lu n a n e y ola ra k
ta r if ederler, o y s a k i im k n ak l b ir n isp ettir. B u h u su sta K d e m
M eselesin d e e tra flca gr lm t r.
2 lbn-i Rt'n Tehftne g re:

G a z l, ru h u n b ek a s h a k k n d a filozofla rn ik i delili old u u n u
s y le y e re k on la r cevap landm *.
577
F ilozofla ra g re a ra la rn d a a l k a b u lu n a n ik i ey d en b irin in
y o k olm as d i erin in y o k lu u n u g erek tirm ez, kla m a u k , d e
m irle m ik n a ts g ib i. B u n u n la b e ra b e r ru h u n h e m b ek a sm h em de
ta a d d d n id d ia e d en k im sen in a d ed k esret m a d d e cih etin d en
o la ca n a gre ru h u l tif b ir m a d d e o la ra k k a b u l etm esi l z m
d r ; b u m a d d e
sem v
cisim lerd en y a y la n s d r ; n e a tetir v e
ne d e a telik b ir m e b d e d ir. B u lem d ek i cisim leri v e n efisleu

ya ra tr. B u sem a v h araret (s) u n su rlard a d a v a rd r v e o d a h a y -
T E H F T BAKIM IN D AN FELSEFE-DN MNASEBET!
103
van ve nebatlar yaratm a g cn tar. sm i ta b i-sem a v k u v

vet,
kuvve-i m u sa vvire v e y a h liktir.
T erih ten anlaldna
gre, ortada, ca n llar y a ra tan hakim b ir ya ra tc k u v v e t vardr,

am a, b u yaratc k u v v e t n ered ed ir? Cevheri n e d ir? Efltun a
573
g re ru h b e d en d en ayrd r, beden in ya ra tcs ve suret vericisidir.
Unsurlarda h a y v a n , n eb a t, m aden y a ra tan nefisler vardr. Y u

k a rda b a h sedilen ru h lar y a sem avi nefislerle cisim lerdeki ruhlar
a rasnd a ara c gib id irler v ey a h u t bedenlere taallk ederler, beden
ler fa sit o lu n ca b u ruhlar l tif cisim lere dnerler. E skiler kadim
579
nefisleri k a b u l eder, a n cak , bu nefislerin cisim lerde olup olm am a

sn d a ih til f ederler.
B u m esele felsefenin en ar m eselelerindendir. H eyuln i akl
son su z e y a y b ir te k m kul iin de idrk eder ve onlar hakknda
k lli b ir h k m le h k m verir, cevh eri b y le olan cevher, asl
itib a riy le h eyu l n i deildir. te bunun iin A risto, n axagorasa,
lk M u h a rrik i b ir akl olarak, ya n i heyuldan beri bir suret olarak
vaz
etm esin d en d o la y m teekkir
kalm tr.
H eyuldan
beri
olan lk M u h a rrik h ib ir eyden m nfail olm az.

3 Hocazde'1nin Tehfutne g r e :
D elilleri iki t rl d r: 1. R u h c ism e in tib a etm i d e ild ir .
114
E e r ru h y o k olsa, y a kendiliinden, y a b a k a s y z n d e n v e y a
h u t sebepsiz olarak y o k olu r; b u ih tim a l d e b tld r , y le k i:
sebepsiz ola m a z, zira, h er hdisin b ir se b e b i v a r d r , b iz a tih i o la
m a z, zira, ruhun v cu d u n u gerektirm i ola n z t, a y m za m a n d a ,
on u n adem ini d e gerektirm i olur, b u ise m u h a ld ir. B ak a s y z n
den d e olam az, zira, b u bakas ya v c u d d ir
v e y a a d e m id ir;
v u cu d ola m a z, zira, eer bu vu cu d i o la n e y n efse m u k arin ise,

on un yok lu u n u n tam illeti ola m a z; eer
m u k a rin d e ilse, b u
ta k d irde, y a on un m ahal ve m ekna m m anaat y z n d e n m u 'd im i

(y o k ed icisi) olacak tr, veya h u t, olm ayacaktr; olm as m m ten id ir,
n k , ru hu n, arazlar gibi mahalli, cisim ler gibi mekn y o k tu r .
N efsi y o k edecek olan b u baka eyin adem olmas da caiz
deildir, zira, aksi halde, adem in, ruhun cevherinde methali ol
m u olur. R uhun varln gerektiren eyler M ufrak Mebdelerdir,
bun lar y o k olm azlar.
C eva b : Y o k edenin vu cu d olm as caizdir; ruhun yok edil
m esi m ekn ve mahalline mm anaat yznden olabilir. F i l o z o f -
115
104
T E H F T BAKIM IN DAN FE LSE FE -D N M NASEBET
larn ruhun cisim de olm a y a n b ir ce v h e r old u u n a d a ir ta m delil116
leri y o k tu r. M adem ki, beden in y o k lu u n efsin y o k lu u n u g erek

tirm iyor, o h alde, on u n , ruhun
art olm as n iin
m m kn
o l
m asn ? B eden le ruh arasndaki alkann sa d ece n efsin v a rb n a

ta b i olan b ir iza fet oldu u n u n delili n e d ir ?
F ilozoflarn asllarm k a b u l e tm ek m u h ta r b ir k a d iri n e fy e t116,str. 16
inektir.
m cerret
olsa,
H albu k i,
b izim
iradesi
on un ,
ile
b ilfiil
yok
bak
aslm za
gre,
eder.
2 - E er,
b ilk u v v e
fasit
M eb d e
fe n y
m u h ta rd r v e
kabul
b u lu n m a s
etm i
ica b ed er.
Fesada istid a t, b u istid a dn iin d e k a im ola ca b ir m a h a l gerek

tirir. B u m ahal nefis ola m a z, n k nefis fesa t a m n d a b a k k a l
m am aktadr. B u m ahal ru htan ba k a b ir e y olm a ld r. B u ey
y a m addenin surete m ah al olm as n ev in d en d ir v e y a m a d den in
117
cism e m ahal olm asn daki g ib i, b ir c z dieT c ze m a h a ldir, her

ik i hal d e m ahallin m a d d olm asn gerektirir, b y le c e ru h m
cerret olm az, oy sa k i, b u , farzolu n a n a aykrd r.
C eva b : B ir eyin fesa t bulm as, fsitin , b ir araz g ib i, b ir
m ahalle girm esi d e ild ir; bil k is, fsit geld ik te o eyin y o k olm a
sdr. E er, b ir ey aklda olu r h a lb u k i on a h aric b ir a d em farzolu nursa, b u a dem haric ola m a z, a n cak aklda olu r. Z ira h arite
birey y ok tu r k i
ruhun fesadnn istid a d on u n la hasl olsu n ;
o halde, ruhun m add olm as

dat mahallinin
kar m u frak
cism an
gerekm ez.
olm am as
n iin
Ruhun
fesad n n isti
ca iz olm a s n ?
B u na
olan cevh er akldr, o ta k d ird e nefsin ta k en d i
sidir, zira, ruhun m ns beden e ta a ll k eden , akl sa hibi cevh er

olm aktr; bununla beraber, m cerret cevh er b e d e n fen b u ld u k
tan sonra fen b u lm a z; o h alde m atl p hasl old u diyem ezsin iz;
nk, her ken di kendine ka im olan cevh erin
akll oldu u nu
kabul etm eyiz. B u k a b u l edilse b ile, on u n nefis oldu u n u k a b u l

etm eyiz, nk nefis ben diye iaret edilebilen eydir. B u eyin
birbirine hull etm i olan ik i cevh erden ib a ret olm as neden caiz
olm asn? D em ek k i
m atlplar hasl olm am tr, zira, m atl p ,
bedenden sonra ruhun bekasdr, yok sa , m cerret cevh erin bekas

118, str. 4
deildir.
Gazl onlann bu delillerini yle hlsa e tti: B ir eyin v a r
lk imkn o eyin varlndan n ce gelir, varlk bilfiil hasl* o l
duu zam an, varlk im kn ortadan kalkar, aksi halde bilfiil olanla
b ilk u vve olan itim a etm i olurlar. A dem de de v a ziy et b yled ir,
105
adem den nce gelir. E er, b a sit olan b ir eye, adem a n z olsa, b il
fiil ile bilkuvve b irlem i olu rdu . G azli bu delile yle ceva p
v erdi: Telbisin m enei, im kn , kaim ola ca b ir m ahalle m uhta
olan b ir vasf gib i telk k i etm ektir.
B u h ususta unlar d n lm elidir: m kn ve k u v v c(t) ile ne
118, str. 1
k a s te d ilm e k te d ir? B u ikisi fiil, v u cu p ve im tin an zdddr. K u v ve,

u m u m iy e tle , fiile, im kn ise v u cu b a karbk olarak alnr. A dem i
m m k n olan b ir ey v cib -u l v u cu t ola m a z sz m atlba yara*
m az. nk b u szn lzm , vu cu d u n im kn vu cu b u n
(v ey a
im tin a n )
deil,
m u k a b ili olm a k tr.
H albu k i, m atlp olan bu
fiilin m u k a b ili olan im k n dr. 2- B ir eyin dier eyden y o k olm as

im k n , o di er eyin v a r olm as im knm gerektirm ese d e, bir
eyin b ir eyden y o k olm as, o dier eyin, m ahal olarak, var
ln gerektirir. Z ira , m ev cu d u n m ahalli olm ad b ir eyden y o k
olm as m k u l deildir. O halde kendisinden bir eyin y o k olaca
ey h arite m e v cu t bulunm aldr. B u hal adem in im knna zarar
verm ez. V u c u tla n b ir m ahalle taallk eden eylerin (mesel siyah
gib i) a dem im k n lar bir m ahal gerektirir: varlklan bir mahalle
ta a ll k etm e y e n eylerin adem im kn lan ise kendiliindendir.
b ) M eselen in ta h lili:
G azl,
beden lerden
a yn ld k tan
sonra,
insan
ruhlannm
eb e d o ld u k la n n a da ir filozoflann getirdikleri iki delilin zarurete

dellet etm ediin i belirtm itir. tiraznn en kuvvetlisini lb n -i
S in ann ruh anlayna yn eltm itir,
lb n -i Sin ya gre ruh bir
o la m a z, h er beden e a y n b ir ruh taallk eder; bu taallk, akln

erm iyecei b ir cib ill evk ten dolaydr. O halde, ruhun, bedenle
sk b ir alkas va r dem ek olur. V aziyet b yle olunca, Gazliye
gre, bedenlerden ayrldktan sonra ruhun ebed olaca iddia
edilem ez. Y in e ona gre, m adem ki, b ir ruhun bir bedene taallk
etm esi hususu bilinm em ektedir, o halde, bedenle ruh arasmda
telzum va rd r v eya h u t y ok tu r tarznda mtalea beyan etm ek
doru olm az. Bu va ziy et, ruh meselesinde, filozoflann mevsuk
delilleri olm adn gsterir; zaten, Gazlnin de gsterm ek iste
dii ey b u idi. G azlnin ikin ci delile kar olan itiraz imkn
anlayndaki farka dayan r; b u nem li noktaya geni olarak
ileride tem as edilecektir.
338
106
577
T E H F T BAKIM IN DAN FE LSE FE -D N M N ASEBET
lb n -i R ? t e gre, filozoflar, aralarn da ilgi b u lu n a n ik i ey

den birinin
yoklu u n u n
dierinin
k anaatm dadrlar, bun un la bera b er,
y o k lu u n u
g erek tirm eyecei
m a d em k i, ru h larn
beden
lerin ta a d d d ile ta a d d t ettiin i k a b u l etm ek ted irler, o h ald e,

579
ruhun m add olm adn ispat edem ezler, lb n - i R t, b u m ese

lenin, filozoflarn en
ar v e halli g m eselelerinden birisi o l
duunu itira f etm ekle G azlnin h areket n ok ta sn ta s tik e tm e k

ten baka b ir ey ya p m a m a k ta d r.
H oca z d e, filozoflarn b irin ci delilinden d a h a teferru a tl ola114
rak bahseder. N etice itib ariyle, ru hu n m a d d ed e m u n ta b olm ad

iddialarnda filozoflarn
delilleri b u lu n m a d m syler. D elil ve
itirazlarn m ihveri beden le ruh arasndaki b a n n e n evid en ' b ir

, str.16
ba oldu u nu ta y in etm ek zerin dedir. H o ca z d e iin , filo z o f

la n n prensiplerini ka b u l etm ek m u h ta r b ir k a diri n efy etm ek tir.
k in ci delili v e on a kar olan itiraz G azl n in itirazn a tam am en
benzem em ektedir. Z ira , G azl, delili, eer, ru h y o k olu rsa, y o k
olm a istidadnn, y o k olm adan n ce gelm i olm as gerek tii, b u n u n
ise terkip icabedecei
eklinde getirir. H a lb u k i, H o ca z d e , y o k
olm a istidadnn b ir m a d d m ahal gerektirecei, b u n u n ise, ruhun

mcerret olm asna
aykr
b u lu n aca
eklinde
getirir.
B irin ci
delil, ruhun basit olm a vasfn a d a ya n d h alde ikin ci delil, m

cerret olm a vasfna dayan r. H o ca z d e nin ce v a b , y o k lu k m ef117
hum undan baka b ir m n anlam asna baldr. O na gre, b ir

eyin fesat bulm as, fsitin, b ir araz gibi, bir m ahalle girm esi
deil, bilkis, fasit geldikte, o eyin y o k olm asd r, b irin ci hal
kabul edilse bile o mahallin cism an olm ad m tem in ed ecek b ir
y o l gsterilemez.
H ocazde, b u
m eselede, G azl n in, ik in ci delile
getirm i
olduu cevab m talea eder. G azl im kn, aksi elim e ih tiva

118
etm eyen bir akl kaziyesi olarak ta rif eder. F a k a t, H oca z d e,

imkn yalnz olarak deil, k u v v e ile beraber m talea edip
fiil,
vucup ve im tinan m ukabili olarak abr. O na gre, k u v v e , u m u

m iyetle, fiile, im kn ise v u cu b a m u kabil olm ak zere ku llanlr;
burada matlp olan im kn, fiile m u kabil olan im kndr. B ir
eyin bir baka eyden y o k olm a im kn, o baka eyin varln
gerektirmez ama bir eyin b ir baka eyden y o k olm as, o baka
TEHFT BAKIM IN D AN FELSEFE-DN MNASEBET
107
eyin varln gerektirir290. Eer, bilfiil var olan bir ey bilfiil yok
olacaksa, bu takdirde, (zerinde) yok olaca bir eye muhtatr,
yani, kendisinden y ok olunacak ey harite mevcut bulunmaldr.
Fakat bu
durum , varl bir mahalle taallk eden eyler iin
varittir; varl bir mahalle taallk etmeyen eylerin adem im

knlar kendiliindendir.
Burada, H ocazde nin imkn bir vucuda bal olarak, bir
de bal olmakszn ele alm olduu grlmektedir. Hocazde,
zihin formalarn, varlktan bamsz olarak mtalea etmeyen
aristocu m antk gelenei iindedir. Gazli ise, imkn aksi elime
ihtiva etm eyen bir akl kaziyesi olarak telkki etmekle, bu gele
nekten, bir bakma, kurtulmutur.
H ocazde nin, bu meselede, lbn-i Rtn ne fikirlerinden,
ne de isminden bahsetmi olduunu nemle kaydedelim.
- C E S E T L E R N
HABI

1
Gazli'nin Tehftne gre:
Filozoflar, cesetlerin dirilmesi, ruhlarn bedenlere dnmesi,

cennet ve cehcnnem in varl gibi te dnyaya ait hakikatleri
halkn anlamas iin yaplm birer semboldr diyerek reddettiler;
bu gr mslmanlarn yoluna tamamen aykrdr. Aykrl
belirtmek iin ilkin grlerini aklamak lzmdr.
344
l m den sonra ruh ya zevk veya elem iinde baki kalr.

Z evk ve elem bakmndan ruhlar arasnda derecelenme mevcuttur.
344-34
830 Yakandaki cmlenin arapas *l> j*-j

X o* t
jisii j
. *.
j>- l |fi i y " J - i > j *
jO j V t l
Jfl (Bk. Hocazde,
Tah., s.118; str. 21-22) eklindedir. Grld gibi, bunun trkesi tam kargl*
diT. Yalnz arapa metnin mnas bnyevf bir vnznh arzettii halde, tfirk*
enin, metin bakmndan, ayn bnyevi vuzuhu aksettirmi olduunu syle*
mek gtr. O halde, cmlenin ihtiva ettii fikri biraz etrafl olarak ovle ifade
edebiliriz: Baka eye ait olmak zere tasavvur edilmi bir eyin yok olmak im
kn ait bulunduu o baka eyin fiilen var olduunu tekeffl etmez, mesel
beyazln tebeirden yok olmak imkn tasavvur edilmekle tebeir fiilen var
olmak gerekmez; buna karlk bir eyin ait olduu bir baka eyden fiilen
yok olmas o baka eyin varlm gerektirir, mesel beyazln tebeirden
fiilen yok olmas iin, tebeirin var olmas gereklidir.
108
T e m iz
ru h la r
z e v k i, k ir li ru h la r ise e le m i h a k e tm i le r d ir . R u h
i in z e v k m k u l t id r k e tm e k tir . B e d e n , h a y a t t a ik e n , e h v a n i
3 4 7 ;6
k u v v e tle r iy le b u z e v k e m n i o lm u tu r . A k l z e v k le r cis m a n o la n
la rd a n d a h a s t n d r, zir a m e le k le r m k u l t id r k e tm e k te d ir le r
v e b u y n d e n A lla h a d a h a y a la n d r la r , o h a ld e , A lla h a y a k n
348;7
o lm a k iin m k u l t id r k e t m e k l z m d r ; k a ld k i, d n y a d a b ile
m a n e v z e v k le r
349-350;10
m add
o la n la r a
te r c ih
e d ilm e k t e d ir .
Y e tk in lik
ilim le , te m iz lik v e a rn m a a m e l ile , y a n i, ib a d e t le o lu r . B u ik i

y o l ru h u h e r ik i d n y a d a d a h a z rla r v e te m iz le r ; r u h i in ce n n e t
352-353;15
i te b u d u r . H a r e k e tle r d e , h e r e y in o rta la m a s n
a r a m a b , m esel ,
n e c im r i, n e s a v r u k o lm a b , f a k a t c m e r t b u lu n m a ld r . H e v a v e
h e v e s le rin i
353:16
354 ;17
Tann
y e r in e
k o y m a y p ,
e ria tn
g s te r d i i
e k ild e
y a a m a ld r. lim v e a m e l fa z ile tle r in i b irle tire n k im s e m u tla k

o la r a k m e s u ttu r , l e n b ir in s a n n k y a m e ti o a n d a k o p m u t u r ,
b u h u su su ta s v ir e t m e k i in e ria tn g e tir m i o ld u u e k ille r, s r f
in sa n la rn a n la m a s i in o r t a y a k o n u lm u s e m b o lle r d ir .
F ilo z o fla r n
bu
h u s u s ta k i
g r le r i,
her
n o k ta d a ,
e ria ta
a y k n d e ild ir . tir a z la r , b u h u s u s la rn a k lla b ilin d i i id d ia s n a

354-355;19
k a r y n e ltilm i tir , b u n u n la b e r a b e r , g r le ri a ra s n d a e ria ta

a y k n b u lu n a n la r d a v a r d r : C esetlerin h a n n , c e n n e t t e k i cis m a n z e v k le r le , c e h e n n e m d e k i c is m a n e le m le r i, c e n n e t v e c e h e n
n e m in v a rl n
in k r
e tm e le ri
K u r a n d a t a s v ir e d ild i i e k ild e k a b u l
e t m e y ip
g ib i. H a lb u k i, c is m a n v e ru h a n z e v k le r in b ir
lem e si m m k n d r v e d a h a y e t k in b ir v a z iy e t i te m s il e d e r .
C esetlerin h a n n n m m k n o lu p o lm a d h a k k n d a filo z o f
356-357-24
la rn d e lille ri u n la r d r : 1- R u h , b e d e n e u y o ld a n d n e b ilir :
a) y a h e m b e d e n h e m ru h y o k e d ilir le r , s o n r a t e k r a r y a r a t h r la r ;
b u m u h a ld ir, zir a , b u h a l a y n b ir e y e d n d e il, b i r b e n z e r e
358;27
d n t r ; y a h u t b ) b e d e n d a ld h a ld e r u h b a k d ir , s o n r a g elir
bu
361 ;31
d a lm
bedeni
t o p la r ;
b u d a m u h a ld ir , zir a , b e d e n in h e r
zerresi b ir b a k a e y e d n p d a lm tr . A lla h b u z e rr e le ri t o p
la m a y a k a d ir d ir d e n s e b ile v u c u d u n d a
a za n o k s a n o la n
h a sta lk
k im s e le r in
yznden
z a y fla m
b u lu n a n
veya
h a lle r i ile
d n m e le r i ic a p e d e c e k tir , b u ise c e n n e t lik le r a ra s n d a o k ir k in

3 6 1 ;32
b ir d u ru m y a r a tr . E e r , b a z in s a n la n n v e y a k t b k z a m a n n d a
d i e r in sa n la n n d a in sa n e t i y e d i i d n l rs e d u r u m d a h a d a
g le e ce k tir . B u n la r d a n k im in c z k im e ia d e e d il e c e k t ir ? V e
y a h u t c ) h a n g i m a d d e d e n o lu r s a o ls u n r u h , b u in sa n b e d e n in e
109
girer. B u g r d e iki bakm dan m uhaldir: 1. A y -k r e s i-a lt cisim -
362-33
leri son lu du r, h albuki ruhlar son s u zd u r. O h a ld e , b e d e n le r bu

ruhlara kfi gelm ez. 2 . R u h h erh a n g i b ir m a d d e y e v e y a b ed en e
363 ;35
deil fa k a t kendisine m izac u y g u n ola n b ir b e d e n e girer, bu y z

den tenash gr btldr.
F ilo z o fla n n d elilleri y le k a r la n a b ilir: R u h la rn ken di k en d ile rin e
k a im
c e v h e r le r
o ld u l a n n a
d el let
ed en
363:36
y etler a ym
z a m a n d a bedenlcnrin d irilm esin e d e d el let ed er. R u h la n n , neden

y a p lm o lu rs a o ls u n la r, b e d e n le re d n m esi m m k n d r. Z ira ,
in sa n b e d e n i ile d e il, ru h u ile in sa n d r v e b u , h ak ik i b ir geri
d n t r . T e n a s h
le r m h im
id d ia s n a kar y le c e v a p v erileb ilir: sim*
d e ild ir , eria tn
365 ;39
g e tird i in i k a b u l e tm e k lzm dr.
T e n a s h b u le m iin v a r it olm a sa b ile, te d n y a iin v a rit o la

b ilir .
C isim ler so n su z, ru h la r son lu d u r id d ia s, lem in
kdem i
m ese le sin e d a y a n r , h a lb u k i, b iz, b u g r ip ta l etm itik . B ir

ta r a fta n a z b ir ta ra fn o k o ld u u , h a k ik a ten , k a b u l edilse b ile,
e k sik li i ta m a m la m a k A lla h 'm k u d reti dah ilin d ed ir. R u h u n her
h a n g i b ir m a d d e y e g irm e y ip a n ca k m iza cn a u y g u n ola n a tabi
o lm a s id d ia s , ru h u n T a n n ira d esiy le d e il, fak a t, tabiaten hadis
o ld u u n u k a b u l e tm e k tir . B u g r d e lem in k d em i b ahsin de
ip ta l ed ilm itir.
ik in ci d elilleri u d u r: Y o k edilmi bir insann
F ilo z o fla n n
te k r a r b ir in sa n h alin e g eleb ilm esi iin nutfe, cenin, bebek, ocuk,

y e ti k in v .s . g ib i b ir ta k m m erteb eleri, her nekadar bu tabi
m e r te b e le r a ra sn d a k i m d d etlelerin old u u n d a n daha ksa olmas
m m k n se d e , am as ica b e d e r. B u m erteb eleri amak zaruridir.
368:43
O y z d e n , to p r a a o l d em ek su retiyle, top ra n bir insan haline

gelm esi m u h a ld ir,
stelik , to p ra a h ita p edilm ez. Demek ki diril
m e m m k n d e ild ir.
B u d elil y le ce v a p la n d n la b ilir: tira z edilen n okta, b ir
368:44
insann m e y d a n a g eleb ilm ek iin , b u ta b i m ertebeleri uzun bir

za m a n za rfn d a am as k e y fiy e ti deil, fak a t, on u n , b u ta b i tavr
la rda n gem esin in m cerret ira d e ile olu p olm ad d r. Bu tavr-
369;45
la rd a n g e m e k te b ir zaru ret y o k tu r. nk aksini ta sa v v u r e t

m ek m m k n d r v e eliik deildir. H er iki kk gerekletirm ek
v e y a h u t g erek letirm em ek
lik ,
hadiselerin
b t n
A lla h m ku dreti dahilindedir. ste-
sebeplerin i b ilm ediim iz iin , dirilm eyi
m m k n k la ca k fa k a t b izim b ilm ediim iz herhangi b ir sebebin
370;47
110
TEHF T BAKIM IN DAN FELSEFE-DN M NASEBET
olabileceini hatrlam ak l zm dr. O h a ld e, filo zo fla n n , delil y

nnden salam b ir d ayan aklar y o k tu r,
du ru m lar sa d ece
bir
371 ;49
uzak grm e (istib at)den ib a rettir. y e tle re d a y a n a ra k , A lla h n
372;50
snnetinin deim ezlii id d ia edilir v e den ilir k i: l h fiil, lh

iradeden kar, oysa k i, lh ira de zam an a n isp etle
374 4
deim ez,
o halde, fiili deim ez. A llah isterse y a p a r s z b u du ru m la eli

m e halinde deildir; zira, b u szn d o ru olm asn n a rt A lla h m ,
isteyip yapm as deildir. A lla h 'n , istem ey ip y a p m a m a s d u ru m u
aksatm az; nk isterse y a p a r n erm esi ica b -a rtd ir, istem ed i
yapm ad nermesi ise, selb-h am l dir, b u ikisi b irlik te b ir ten a k u z
tekil etm ezler.
375 ;57
F ilozoflan n b u delili d e lem in kdem i m eselesine v e s eb ep

leri alk olunm ayan b ir surette o rta y a k o y a ra k , olagelm i e y
lerin
bozulm asnn
im kn szlna d a ya n m a k ta d r.
H albuki b u iki cih ete gereken cev a p la r verilm itir.

2 b n -i R tn T ehftne g r e :
580
Gazl, filozoflann h a n
in kr ettiklerin i ileri srm tr,
oysaki eskiler b y le b ir eyi idd ia etm em itir. Cesetlerin h an n

Musa dan sonra gelen B en i srail nebileri sylem itir. Z e b u r v e
581
In cil d e sbittir, Sabia m n da kanaati b u d u r. F ilozoflar b u eri

ata o k fazla sayg gsterm ilerdir. nk on la r insann insan
olarak varlnn v e saadetinin sebebinin b u
oldu u n u
ka b u l
etmilerdir. eriat, insann, ahlk v e nazari faziletleri v e am el

sanatlannn varl iin arttr. A h lk fazilet A lla h tan m ak ve
er ibadetler vastasiyle on a tazim de bulu n m a ktr. eriat, m e
den v e zarur b ir sanattr. F a k a t, on un
A llah a ta p m a k gerekir
gerekmez m i, A llah va r m dr, y o k m u du r,
hiret n edir
gibi
ilkelerini mnakaa etm ek lzm deildir. eriatlann hepsi l m

den sonra bir h ayat kabul eder, yaln z, a y n ld k la n n ok ta , tp k ,
Allah n sfatlarnda oldu u gibi, b u h ayatn va sfla n h akkn da582
dr. eriat, hikm et yolu n d a , m tereken y r tt iin , filozof

lara gre, vaciptir. Felsefe halkn b ir ksm m akl saadeti retm e
yolunda gtrr, eriat ise, um um u talim eder. B ununla berabeT
her eriat, hu kem an m vaziyetin i grm eye tevik eder. Sekin
snfn varl ve saadeti, ancak, um um un itirki ile gerekle
tiinden dolay, um um un retilm esi, b u snfn varl v e saadeti
iin zarurdir. Eer, eriatn prensipleri hakknda phe gsteri-
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN M NASEBET!
)11
lirse, bu hol, nebilere aykrdr v e onlarn yollarndan sapma*

dr, kfrdr; cezalandrlmas vaciptir. Bununla beraber, insann,
583
zamannn en fazl dinini semesi lzmdr. te on un iindir

ki skenderiye'de halk talim etmi olan hukema, onlara slm
eriat geldii zaman mslman olmu, Rum beldelerinde bulu*
nan hukem a sa'nn eriat geldii vakit hristiyanl kabul et*
inilerdir. srail oullar arasnda hakimler bulu n duun da phe
yoktur. Onun iin, hkmlerin en dorusu u d u r: H er nebi ha
kim dir, her hakim nebi deildir. Bununla beraber, lim lerin, nebi
lerin vrisleri olduu sylenmitir. Her eriat vah iyledir, akl
584
onda yanlr; ancak, sadece aklla eriat olabilecein e inanan

kimse bilmelidir ki o eriat, akldan v e va h iyden yard m alan
eriatlarn en noksandr. Herkes m ttefik tir ki amelin m ebdeleri
taklit suretiyle alnr. Amelin vu cu b u n u n delili, am eli ve huiki
amellerden hasl olan faziletlerin varldr. Filozoflara gre, eri
atn mebdelerinden vlm eyi l y k olan halk fzl amellere en
ok tevik edenidir. Mesele maat ( -u ) hakknda da b yledir,
bunlar, dier eylerden daha ok, fzl amellere tevik edicidir. 0
yzden, cismani eylerle temsili, ruhan olanlarla tem silinden daha
fzl olmutur. B u eylerden phe eden v ey a bunlara itirazda bu
lunan bir kimsenin maksad eriatn ve faziletlerin iptalidir, onlar
zndktrlar. eriat sahipleri ve hukemanm o u bylelerin i ld
rrler. Onlara muanede etmek hususunda G a z liu in sz iyidir.
Muanedede ruhu lmez olarak vazetmek lzm dr. M addi cisim
leri aym olarak deil fakat benzer olarak vazetm elidir; zira
yok olan birey bir ahsa dnmez ancak var olan dner.
585
586
3 Hocazdenin Tehftne gre:

Maat hakknda be trl gr vardr: 1. M aat bu bedendir.
Mslmanlarn ou bu gr tutar. 2. M aat ruhtur, beden
letten baka birey deildir, llhiyyun buna inanr. Maat, biri
ruhan dieri cisman olmak zere iki trldr. Baz m utasavvf
lar Gazl, Hilmi, Debus'nin itikat ettikleri gibi. 4. Maat ne
cisman, ne de ruhandir. Tabiyyunun fikri budur. S. Tevakkuf
ehli maat hakknda sarih bir ey bilmediklerini sylerler. Galents
ve benzerleri gibi.
Maksat, hukemanm bu hususta eriata uymayan noktalarn
belirtmektir. Grleri ruhan maat kabul edip cisman olann
119
112
TE H F T BA K IM IN D AN FE LSE F E -D tN M N ASEBET
red detm ek ten ib a rettir. N asl b ed en iin z e v k v e elem v a rsa ruh

iin d e yled ir. R u h u n yetk in li i varlk la rn o n d a tem sili, fet
v e elem i ise v a k i ola n m tersinin o n d a tem sil ed ilm esid ir. H a l
b y le olu n ca her ru h u n m k u l t elde etm ee b ir ev k i olm ak
12o
ica b ed er denilirse
ce v a b u d u r: R u h d u y u sa l lem d en gelen
tesirlele m egul ed ilin ce ne m ku lleri a ra m a ya ev k d u y a r n e d e

on lan n yok lu u n da n d ola y z n t hisseder. B u m eg u liyetten
k u rtu ldu u v a k it b y k b el y derhal anlar. R u h b ed en d en a yrl
d
zam an n ceden
kazanm old u u
y etk in lik ler o n d a
bki
kald gibi elem leri de b a k i kalr. R u h b ed en d en a y n ld iin

yetkinlikleri elde edem em ise elem i artar. R u h a n lezzet cism an
olandan daha k u v v e tlid ir; zira, 1) M l yim (u y g u n ) ola n m a kliye
k u vve ti ile idrk edilm esi, cism an k u v v e tle id r k edilm esinden
daha
iddetli v e erefli olu n ca akl ze v k
cism an z e v k te n dah a
ta m ve k u vveltli olur. Cism an k u v v e t sa dece sa th la n v e gr n

leri idrk eder, akliye k u v v e ti ise h em ii id r k ed er h em d e cin s
v e fasl ayrr. d rk sahas d a h a genitir, d r k k on u su , A lla h 'n
zt, m ufrak cevherler v e sairede o ld u u gib i d a h a y k sek tir.
2) E er akl zev k
hiss zev k ten
dah a k u v v e tli olm asa yd o za
m an h ay va n la n n hali m eleklerinkine benzerdi. 3) st n gelm ek

v e y a ham et m eyilleri dier cism an zevklere tercih edilir.
121
R u h, bedenle m n asebette iken ne kadar akl z e v k
tatm
v e kazanm sa, b u m nasebet kesildikten sonra da d ev a m eder;

nekadar
sefil v e cism an lezzet ta tm v e kazanm sa bun lara
tekrar kavuam am ak elem i ile elem d u y a r, n k b ed en d en ayrdnutr; ancak, b u h eyetler ru hta
kald m d d ete
ru h elem
duyar, heyetler silinirse elem de sona erer. B u h eyetleri ta tm a m

olanlar -ocuklar, salihler, zahitler g ib i- selm et eh lin d en d ir; b a z
kimseler bunlarn ruhlarnn
baka
cisim lere
taall k
ettiine
inanmakla beraber b u fikirleri ile asla tenash kasdetm ezler.

R uhun taallk etm i olduu cisim , sadece, idrke ya ra ya n b ir
122, str. 7
lettir. E b u A li uhrevi saadetin kendisi ile has oldu u ilim m ik

tarn yaklak olarak yle verir : M ufrakat dnm ek, m u
frak mebdeleTe delil getirm ek, M ebd e-i EvveVden gelen nizam n
tertibini bilm ek, ztm varln v e ilm ini bilm ek v.s.
t ir a z : Z e v k in
122, str.20
kabul
h a y rl
e tm iy o r u z . B u
v e y e tk in e y le rin id r k i o ld u u n u
h u su sta t e cr b e le ri d e lil o la r a k v e r m e k
fa yd aszd r, n k delilleT e k sik istik ra y a d a y a n r . Y e tk in li i id r k

e t m e n in b i r
y e t k in li in
zevk
olduu zaruri deildir, bilkis, zevk cisman

Ruhun bedenden ayrldktan sonra baki
id r k id ir .
k a la c a m d a k a b u l etm iyoruz.
z e v k le r d e n
113
Cisman zevkler mademki
akli
d a h a zayftr o halde, ruhun madd zevklerle megul
o lm a s , onun a k l zevklerine nasl mani olu r? Bu itiraza kar

y le cevap verilebilir: Z evk
sadece
idrk deildir, bir takm
123
artlarla artlanm olan idrktir. stelik, cisman zevkler ruhan

olanlar ortadan kaldrmamakta, sadece, onlara tercih edilmek
t e d i r . Bedenle bal iken ruhun kazand elemler mufarakattan
sonra bu heyetlerin kaybolmas ile kaybolur' hkm filozoflann
aslna uym az, zira heyeti kabul eden ve onlann faili olan ey
mufarak mebdelerdir. Mebdeler baki kaldka bu heyetler nasl
kaybolabilir? Heyetlerin fiiller ve mizalarla husule gelmesi, on
lann y ok olmas ile onun da yok olmasn gerektirmez. Buna
yle cevap verebilirler: Nefisler mufarakattan sonra da mebdelerin tesiri altndadr, bizim bilmediimiz ve elemi kaldracak
bir baka tesir domas muhal deildir.
Mademki b y le bir tesiri dnmek m m kndr, o h alde ken
dilerinde uygun itikatlar hasl olmu bulunan ruhlann zevklerinin
ebediyetine de hkmedilemez. Muazzep olmak iin ruhun istedii
eye ulaamadn hissetmesi lzmdr, halbuki, btl itikatlara
sahip olan ruhlar bunlarn ilim olduunu zannetm ilerdir, on
lann bu inanlan mufarakattan sonra da devam eder, o halde
bu ruhlann deil elemde ebed olarak kalmalan, elem duym alan
bile bahis konusu olamaz. Buna yle cevap verilir: Bu itikatlar
y ok olmad halde, ondan dolay elem duymadktan sylenem ez.
Zira elem duym ak idrke itirk deil, fakat, vakaya uygun ol
mayan eyleri uygunmu gibi zannederek onlara ulamay iste
mektir; ruh, bu suretle lmden sonra isteinin yerine gelmemesi
ile elem duyar. Fakat filozoflara gre zevkin mns ruhun
idrk ve yetkinlik olduuna inand eyi idrk etmektir. Bu
husus dnlmelidir.
Biz hukemay ruhan maadler, akl elem ve zevkler tan
d ve bunlan stn bulduu iin reddetmiyoruz. Zira bu
cihete dellet eden deliller Allahm ve Resuln szlerinde mev
cuttur. Biz onlar ancak, bu szleri tevil etmeleri ve d mn
larn kabul etmemeleri ynnden reddediyoruz.
Fiif^Din F. t
224
114
125
TE H F T BAKIM IN D AN FE LSE FE -D N M NASEBET
in sa n ld k ten sonra c zleri d a lr, y o k olu r, asla g eriy e

dn m ez. eriatn
cism an i m a a t, cism an i elem v e z e v k te n b a h
setm esi halkn anlam asna y a ra ya n sem b ollerd ir.

Cism an m aadin im tin a hususu nda p heler o k tu r. C ism an
m a a t y a A lla h 'n beden leri ta m a m en y o k ed ip son ra on lar a yn en
ya ra tm a k suretiyle
gerekleir v e y a h u t
b ed en lerin
unsurlarn
a y n p sonra b ir araya g etirm ek su retiyle v u k u b u lu r. Czlerin

aynen geri getirilm esi b ir o k y n lerd en m sta h ild ir: 1. Y o k edilm i eyin geri getirilm esin den b a h sed ilem ez, n k , o n u n h v iy e ti
y o k edilm itir. 2 . B u h al, y o k lu u n b ireyle o ey in ken disi aram a
girm esini
126
gerektirir, h alb u k i m stah ildir. 3. A y n e n geri getirm e
onun ilk vaktinin de geri getirilm esin i ica b ed er, o y sa k i b u h alde

k i va rlk dier h aldeki v a rlk deildir.
B unlara ce v a p : 1. H v iy e tin n efy i ile zih in de v e y a h aritek i
n efyi kasdediyorsanz k a b u l etm ey iz. D n iin h v iy e tin sure
tinin zihinde ta sa vvu r edilm esi ica b etm ez,
A lla h 'm
o n u iade
etm esi kfidir. 2. A d em in b ir eyle on u n z t aram a girdiin i

kabul etm iyoru z. Y o k lu k , ancak, a yr a y n za m anlard aki ik i v
cu du n arasna girm itir. 3 . V aktin m ahhas eylerd en old u u n u
, str,25
ka b u l etm iyoru z. B u gn k elbise d n k elbisedir, aksini sylem ek

safsatadr.
127
G lklerden birisi de
u d u r:
K tlk
zam ann da
insanlar
birbirlerini yedikleri v a k it m aat n eresidir? A lla h m u cize y a p m a k

suretiyle, m aadi gerekletirebilir. nk on u n k u d ret hzine
128
sinde yle acayip ve garip eyler va rd r k i

bilir.
Glklerden dieri udur:
on lar ya ln z A llah
Cisman m a a t y a
unsurlar le
m ine y a feleklere v e y a baka b ir lem e olacaktr, de b td d r;

zira b irin ci tenash tazam m un eder, ikin ci feleklerin ya n lm a s
(hark) n ve m stakim
h areketi
gerektirir,
n c y e
gelin ce
baka bir lem olm ad aklanm t.

Cevab: Birincinin tenash olduunu ka b u l etm iyoru z, nk ,
tenash czlere deil bedenlere dntr. Feleklerin yarlm asnn
m m teni olduunu da ka b u l etm iyoru z. D elil, ancak, en
byk
felek'in yarlm asnn im tinana dellet eder, feleklerin y a n lmasna dellet etm ez. K eza , b u lem den baka b ir lem in v a r
lnn m m teni olduunu da kabul etm iyoru z. nk cihetlerin
uyumazlnn on lan eviren b ir cisim tarafndan deil, m uhtar
bir faille tayin edilmesi m m kndr. Boluun m m teni
T E H F T BAKIM IN DAN FELSEFE-DtN MNASEBET
115
olduuna da kabul etm iyoruz b elk i, b u iki lem i d e kucaklayan

bir baka felek m evcuttur. A lla h 'm m lk n akl terazisi ile
128, tr.
tartm aya kalkan a p a k delletlere sapar, A lla h b u lem i top tan

y o k edebilir.
B ir baka g l k d a h a : E er cism an m a a t m m kn olursa,
b u , bede n le rin , n e tice itib ariyle cism an k u vvetlerin , sonsuz olarak
tesirde bu lu n m a sn gerektirir, oysa k i b u m uhaldir, n k cis

man k u v v e tle r sonsu z tesirde bulu n am azlar. K asr k u v v e t, m aksurun kitlesi ile snrlanm tr, kitle b y k olu n ca , k k kitleye
n azaran, m u k a vem eti o k olu r. A y m cisim ta b ia tla n b ir, cism iyeti
129
fa rk l ik i cism i hareket ettirse k n hareketi daha fazla olu r;

n k , k k d a h a az m u k a vem et eder. B y n hareketi sona
erin ce k n k i d e sona erm em ek lzm dr. Zira, kn hare
k eti b y n hareketin e, aralan n daki m iktar fark kadar ilve
edilm itir.
T a b i
h arekette k u v v e t faillerin bykl n e tabidir.
T a b i h areketi y a p a n cisim b y k oldu u nisbette bu tabiat

barizleir. T a b i h arekette, kn hareketi sona erince, byn
hareketi d e
dah a sonra, aTalanndaki nisbetle uygun olarak, sona
erer.
C e v a b : B edenlerin bekalarnn m uhal olduunu kabul etm i
y o ru z . Cism an ku vvetlerin sonsuz fiilde bulunm asnn memnu
oldu u n u da ta sv ip etm iyoru z, zira, bu hkm beden k u v v et
lerin fiillere tesir etti i inancna dayan r; oysaki, bizce beden
ku vvetlerin fiillere tesiri y ok tu r, hepsi, ancak Allah'n yaratm as
ile v a r olu r. Fiillere tesiri oldu u nu kabul etsek bile sonsuz te
sirde b u lu n am ya ca k la n n kabul etm iyoru z. nk: 1. Feleki
k u v v e tle r b u v a ziy eti nakzeder.
Felekler
cz
idrklere sahip
tirler, c z idrklere sahip olm ak cism an kuvvetlere dayanr,

b u n a ram en feleklerden sonsuz hareketler sdr olur. Buna kar
felekleri
hareket ettiren ey onlarm mcerret nefisleridir, eer
idrkleri, cisim lerine in tiba etm i olan nefisleri vastasiyle olsayd,

b u lzm gelirdi; halbuki vaziyet b y le deildir' denilirse cevab
udur : 1. Filozoflara gre feleklerin muharriklerinin yakn iareti
m u frak nefisler deil cism an kuvvetlerdir. 2. k i harekete gere
ken fa r diln, k k olan tabi harekette daha ar, kasri hareket
te daha hzl olm ak hasebiyle, srat ve yavalkta olmas caizdir.
3. Zikredilen delil ancak, cisme hull etm i olan ve cismin bln
mesi ile blnen ku vvet hakknda caridir.
130
116
Bir baka glk daha: H ayvan bedenleri drt unsurdan

mteekkildir, Allah'm onlar aynen iade etm esi lzmdr. Aynen
iade fiil ve infiallerin de iadesi dem ektir, bu takdirde lm vacip
olur, nk, tabii s ile hareketten hasd olmu s beden rutubetini
azaltmaya alr, rutubetin azalmas lm le son bulm ak dem ektir.
Cevab: Bedenin drt unsurdan olduunu kabul etm iyoruz.
Bizce beden, Allah'n, zerinde hayat, ilim , irade yaratm olduu
cisman czlerden mteekkildir. Miza, fiil ve infialden bahset
131, str. 15
131, str. 16
miyoruz eer siz bahsediyorsanz delil getirmeniz lzmdr. Bunu

kabul etsek bile snn azalmasnn lm gerektirdiini kabul
etm iyoruz; nk, beslenme kuvveti (k u v v e -i gziyye ) rutubetle
kaybolan eyin yerini tamir eder.
Dier bir glk daha: Cisman m aat yanm a ile beraber
canbhm devamm tazammun eder, oysaki bunu akd almaz.
Cevab: Bu fikri kabul etm iyoruz, nk, bizce, hayat m i
zalarn dengesi deil, hibir arta bal olm adan Allah'm cisim
de yaratt bir vasftr. Allah'm deti bozmas mmkndr,
132, str. 5
stelik, scakln canlla zarar verm edii misaller gsterilebilir:

Atete yaayan semender ve kalbin scakl v .s . gibi.
Bir baka glk daha: Ruhun bedene taallku, ruhun y et
kinlik kazanmakta bir let olmasndan ileri gelir, yetkinlik hsl
olduktan sonra bu rol sona erer. Hapisten kurtulan kimse nasl
bir daha oraya dnmek istemezse ruh da bylece bedene dnm ek
istemez.
132
Cevab: Bedenin ruh iin bir yk olduunu kabul etm iyoruz;

beden, akl ve hiss zevkleri birlikte tadarsa bu daha iyi bir durum
tekil eder. Bylece ruh iki saadeti birden gerekletirmi olur.
Cennet ve cehennemin varl, ruhlarn bedenlere dnmesi,

bedenlerin dirilmesi gibi te dnyaya ait meselelerde filozoflar,
eriatn bildirmi olduu eylere birer sembol nazan ile bakp
onlan tevil ettiler. Gazl itirazlanm bu hususlarn eriatla deil
mcerret aklla bilindii iddiasna kar yneltmitir; filozoflarn
han inkr etmeleri eriata aykm dr. Gazl nin bu hususta on
lara kar olan itirazlar detin bozulmas ( hark-ul d et) elime
tekil etmez ve Allah'n iradesi mefhumlanna dayanmaktadr.
117
l b n - i Rt, Gazl'nin filozoflann han inkr ettikleri iddia in i
red d ed er;
b il k is
580
ona gre eskiler byle birey sylememilerdir,
eriata sayg gstermekte en ileri gidenler filozoflardr;
581
e r ia t n mebdelerini mnakaa etmek ciz deildir. Eskiler, te
dnyann varln kabul etmekte itirk ederler ancak, sfatlan

hususunda uzlaamazlar. lbn-i Rt burada Gazl'nin itiraz-
582
lann bahis konusu etmez fakat, onu muanede etm ek hususunda

hakl bulur v e bylece Gazl'nin k noktasn teyit ve tasdik
586
etm i olur, lb n -i Rt bir m etot olarak aklla vahiy hakknda

en ak szn bu meselede sylemitir. Ona gre, eriat, insann
ahlki v e nazar faziletlerinin varlnda art olduu iin meden
v e zarur bir sanattr. eriatn prensiplerini mnakaa etmek ve
onlardan phelenmek kfrdr, iddetle cezalandrlmak ica
beder. eriat hikmetten umumdir onu da iine alr. Her nebi
hakimdir, ama, her hakim nebi deildir. Her eriat vahiyledir,
akl bu hususta yanlr. Ancak, aklla kurulmu olan eriat eriatlann en noksandr. eriatlann deeri fzl amellere tevik etmek
gc ile llr, bundan baka bir l yoktur. Bununla beraber
lb n -i Rt n, maadin o bedene deil fakat, ona benzeyen bir
bedene olacam iaret etmesi, yoktan var etme fikrine kar bir
mukavemettir.
Hocazde bu meseleyi Gazl'den bamsz olarak ele alm
tr. Maksad hukemanm eriata uymayan grlerini belirtmektir,
yoksa, ruhan maadler, akl elem ve zevkler tanyor ve bunlan
stn buluyor diye onlan reddetmek deildir. Akl suretleri idrk
etmenin ruh iin yetkinlik olmasnn delili yoktur, stelik, bunun
zevk olduu neden malmdur? Hocazde cesetlerin han bah
sinde iadenin mmkn olamyacama dair filozoflann daha fazla
delillerini zikrederek cevaplandrmtr. Cevaplarnn mihveri
imkn ve Allah'm kudret ve iradesi mefhumlan ile filozoflarn
kendi grleri ile dm olduklan tezatlan iaret etmektir.
Ona gre Allah'n mlkn akl terazisi ile tartmaya kalkmak
aka bir dellettir.
583 - 584
118
2 L A H Y A T
G U RU BU N A A T O LAN M ESE LELER
A) A LLA H IN K EN D S H A K K IN D A K M ESELELER
1 - A llah B r d r
a) M ese len in m ellife g r e a y n a y n h l s a s :
1 G azl'nin T eh f t n e g r e :
F ilo z o fla r a g re A lla h b ird ir,
143-144;1
zira ik i ta n e v c ib -u l v u c u d u n
b e ra b e rce v a r o lm a la n m u h a ld ir. E e r ik i
ta n e v c ib -u l v u c u t
b u lu n d u u fa rze d ilse , h er b irin in v u c u d u y a k e n d ili in d e n (b i

za tih i) v e y a b a k as ta ra fn d a n (b ig a y rih i) v e
b ir ille t y iiz n -
d en d ir. V c ib -u l v u c u t s z v a rl n n ille ti o lm a y a n e y m n
sna g e ld ii iin , s o n u n cu m u h a ld ir, o h a ld e ik in c i s b it o lm u tu r,
dem ek k i
v c ib -u l v u c u d u n v a rl k e n d ili in d e n d ir , v u c u d u n u n
v c ip olm as y a ln z o n a a ittir.
144;3
B u , h a ta b b ir b lm e d ir ; zira , v c ib -u l v u c u t s z ile s a d e ce
illetler zin cirin in kesilm esi i in v a rl n n b ir ille ti o lm a y a n
ile t-
siz olu u n u n d a b ir ille ti o lm a y a n e y k a s te d ilir. lle ti o lm a y a n

b ir e y in illeti olm a m a s y a b ir s e b e p le d ir v e y a d e ild ir ta rz n d a
m ta lea edilm esi h a ta ld r; n k , illeti y o k t u r s z s r f selp tir,
selb in b ir s e b e b i ola m a z.
146-147;6
F ilo z o fla n n v c ib -u l v u cu d u n b ir o ld u u n a d a ir ileri srm

o ld u k la n d i er b ir d elil d e u d u r: E e r ik i ta n e v c ib -u l v u c u t k a
b u l edilm i oBa, b u n la r, y a ta m a m en b irb irin in a y n d r, b u ta k d ir
d e b ir m esele y o k t u r ik isi a y m e y d e m e k tir ; v e y a b irb irin in a y m
de ildir, b u ta k d ird e , za m a n v e m ek n b a k m n d a n a y n o lm a la n
bahis k on u su ed ilem iy ece i iin , z t y n n d e n b ir ih til fa m a ru z
kalrlar. B ih til f y le m ta lea ed ileb ilir: B u ik i v c ib -u l v u c u t
y a h er n o k ta d a ayrlrla r, o y s a k i b u m m k n d e ild ir, zira, b u n
lar v c ib -u l v u c u t o ld u k la n iin v u c u b -u l v u c u t ta , m e v c u t o l
m a k ta v e k e n d i ken dilerin e k a im b u lu n m a k ta itir k e tm e k te
dirler; v e y a h u t her n ok ta d a a y n im azlar, b ila k is b a z n ok ta la rd a
a y n b rla r, b u ise v cib -u l v u c u t ta te r k ip gerektirir, o y s a k i v c ib -u l
v u cu tta terk ip y o k tu r. D e m e k k i b u h a ld e d e v c ib -u l v u cu d u n
b ir te k olm as ica b etm ek ted ir.
TEHFT B A K IM IN D A N F E LSE F E -D N M N ASEBET
119
F ilozofla n n tesniye (ikilik) m u g a y eretten gelir h k m d o

rudu r, fa k a t, A lla h 'ta terkip m u h a ld ir h k m leri b ir b u rh a n a
d ayan m am ak tad r v e
148 ;9
149
srf ta h a k k m d r.
F ilozofla r te v h it (b irlik ) d elilin i ta m a m la m a k
yani
A lla h n
b ir oldu un u is p a t e tm e k iin on u n z tn a u b e y n d e n n z
149;12
ola bilecek o la n o k lu u k a ld rm a k id d ia s n d a d rla r: (1 ) F iilen v e y a

(2 ) v e h m e n - m e se l cis m in aklen , h eyu l v e su re te b l n m esin d e
149-150;13
oldu u g ib i- h a sl o la n o k lu k ; (3 ) cin s v e n ev i te rk ip e tm e k sure

tiy le m e y d a n a gelen o k lu k ; (4 ) b ir m a h iy e t v e b u m a h iy ete bir
151 ;15
v u c u t ta k d ir e tm e k su re tiy le v a r ola n o k lu k ; (5 ) sfa tla r y z n den
152;16
b a g s te r e n o k lu k .
lk in filo z o fla n n gr lerin i an la m a k sonra on lara itira z e t
m e k u y g u n d u r , zira , a n la m a d a n itira z e tm e k k rlem eden
153-154:18
at
y a p m a k g ib id ir.
2 lbn -i Rt'n Tehftne g re:

V c ib -u l
g e tirile n
vu cu d u n
d e lil
yani
a n ca k
b ir
ta n e
o la b ilecei
h ususunda
v c ib -u l v u c u t y a ken d iliin d en v cib -u l
v u c u t t u r v e y a b a k as ta ra fn d a n b y le d ir, eer son u n cu varitse,

v c ib -u l
vu cu t
o lm a s l z m d r
ileri
v c ib -u l
vu cu t
ola m a z,
a n cak
k en diliin den
d elili l b n - i S in n n d r; h ib ir eski filo z o f b u n u
s rm e m itir,
lb n -i
S in
b ir
ta k m
um um
289 ;3
n cllerden
h a re k e t e tm i o ld u u iin k en disin e b ir ta k m m u an ed e n z o l
m u tu r. G a z ln in , on u n b u b lm esin i b o z u k b u la ra k
v cib -u l
289:4
v u c u t ille ti o lm a y a n d e m e k tir ; illeti olm a y a n eyin y a b ir illetle

ille ti y o k t u r v e y a illetsiz ola ra k illeti y o k tu r d em ek m stah ildir
s z n ele a la lm . V a z iy e t on u n d e d i i g ib i deildir, ancak y le d ir : V c ib -u l
v u cu d u n v c ib -u l v u c u t oluu, sadece, ona hs
289:5
o la n b ir ta b ia tta n m ileri gelir, y o k s a b u ta b ia t bakasna da ait

m id ir ? V c ib -u l v u cu d a v cib -u l v u cu t olm a k b a km n dan baka
b ir fe rt itirk e tm ez. E er, m n b y le anlalrsa, o zam an
l b n - i S in m n b lm e s i d o ru olu r.
G a z l nin
v cib -u l v u cu t, illetin selbidir, s r f selp b ir se-
b e p le selp h alin e gelm ez v e onun h akkn da kendiliinden m idir

y o k s a b a k as y z n d en m id ir d en ilem ez'
sz doru deildir.
Z ira , b ir e y d e n selbediien b ir ey y a basit b ir m ndan dolay

se lb ed ilm itir, ite b u n a k en diliin den denilir, v eya h u t kendine
has o lm a y a n b ir sfatta n d o la y selbedilm itir, bu n a da illetle
selb edilm itir denilir.
290;6
120
290;7
291 ;8
292;10
292;11
T E H F T BA K IM IN D AN F E LSE FE -D tN M NASEBET
Gazlnin 4deil selb sfatlarda, hatt, icab sfatlarda bile

o sfattn kendiliinden mi yoksa bakas yznden m i o sfat
olduu sylenem ez' sz illet ve zt kelimesindeki itirktan
dolay sofistiktir. Z t kelimesi ile arazn m ukabili kastedilirse,
siyahn kendiliinden renk olm as krmznn da kendiliinden
renk olmasna halel verm ez. R en k siyah iin bir illetle m evcuttur
sz de byledir. Siyah renklilik olm adan tasavvur edem eyiz;
nk, cins, fasla v e neve zait bir mndr, fas ve n evi cinssiz
dnlemez, meer k i zait araz olm asm . B ylece, Gazl nin
iki vcib-u l vu cu t olm asnda ne mahzur v a rd r?' sz mstahii
olur, zira, vcib-u l v u cu t olduu farzedilen iki ey arasndaki
ayrlk y a ahs itibariyledir bu halde n ev ' sfatta itirk eder
ler
y a nev itibariyleledir bu halde
ederler
cins itibariyle itirk
her iki m ugayeret de ancak mrekkepler iindir. Bur
hann noksan taraf udur: Ortada bir takm m tegayir varlklar

bulunm aktadr, bunlar ahs v e nevi ynnden aynlm adklar
halde, sadece, vu cu tta bir tertipleri olm ak bakm ndan ayrlrlar.
293; 12
sim leri Mufrak Akllardr. V cib-u l v u cu t
eer iki tane ise,
y a nevice veya takdim -tehir ynnden farkhdrlar.

v cib-u l vucudun m rekkep olm as gerekir, o halde
sahih olm utur.
lk halde
sonuncu
F ilozoflan n v cib-u l vucudun b ir tek olabileceine getirmi

olduklan delil yan i v cib-u l v u cu t dier vcib-u l vucutla ztta
itirk
edip bir baka eyde ayrlsa, terkip gerekir; halbuki
vcib-u l v u cu tta terkip y ok tu r'
deliline kar Gazl'nin verm i
294
olduu cevab yan i tesniye tagayyrden ileri gelir, am a, Mebde-i
295;14
Evvelde terkip bulunmas m uhaldir iddias srf tahakkm dr,

burhan y o k tu r ' cevabn ele al ah m. Gazl bu ikinci yolun b o
zukluunu anlamam v e e'ailerin yapt gibi Mebde-i Evvelde
kesret k abul etm itir, nk O zt v e sfatlara sahiptir. H albuki bu
yolun bozuklu u, iki farkl eyin cevher itibariyle farkl olduunu,
sadece isim de itirk etm i olduklarn belirtm ek suretiyle m eyda
na kar, bylece, tasavvur edilen iki v cib-u l vu cu t ne yakn
297 ;18
v e ne de uzak cinste itirk ederler.

Birliin salanabilm esi iin okluun her yn den kaldnlm
olduunun gsterilm esi hususunda, ilkin, Gazl nin, filozoflara
atfetm i olduu szleri gzden geirip, sonra, on lan nasd nakz
ettiin i inceleyelim .
T E H F T BAKIM IN D AN FELSEFE-DN MNASEBET
121
1. EvveVin n icelik (k em m iy et) bakm n dan b l n m ez oldu u
298,19
id d ia s. 2 . B u id d ia O n un , cisim olm ad iddiasna da ya m r. ler

de buna
tem a s
edilecek tir.
N itelik (k ey fiy et)
yn n den m ad-
298 ;20
d e v e su rete b l n e m iy ece i n eticesi, Evvel?i cisim olarak kabul

e tm e y e n
herkese lzm dr.
S em a vi
cism in
m a d d e ve suretten
m rek k ep o ld u u id d ia s, sa dece, lb n -i Sin ya a ittir, filozoflara

g re se m a v cisim basittir.
3 . V cib -u l v u c u tta sfatlar yn n d en
hasl olan oklu u
299;23
n e fy e tm e e g e lin cc, v cib -u l v u cu t m a d ded e olm ay an b ir m ev

cu ttu r. M a d d ed e o lm am a k ta n d ola y , kendisinde, deil zta zait
sfatlar y a n i arazlar olm ak , ztn , ken disiyle kaim ola ca zt
sfatlar dah i y o k tu r.
Z ti
o rta d a n ka lk a r, o y zd en ,
sfat ortadan kaldrddk ta zt da

b u sfatlar zttr denilebilir. H albuki
z ta za it olan sfatlar ya n i arazlar k aldrddkta zta h ibir ey

o lm a z , m esel b ir insana ilim dir denm ez am a h ayvand r d enilir.
M rit v e m u h arrik gib i sfatlar, filozoflara gre, zta zait deil,
fa k a t asl sfatlardan dr. Z t sfatlar tayan ham il b u sfatlarla
300 ;25
b ilfiil tekess r etm ez. A n ca k , tp k , ta rif olunan b ir eyin ta rif

unsurlaryla tekessr etm esi gibi tekessr eder, mesel, in san n
h a y va n
v e kon uana b ln m esin de
olduu
gib i. Canl v e k o
nuan b irb irin den ayr olarak bilfiil zihin dnda yoktur. te
b u seb ep ten d o la y ruhun varl iin m a d deyi art tutm ayan bir
k im sen in, m u frak varlklar zihinden bam sz olarak
fa k a t
ekanm
bilfiil bir
ta r if yn n d en o k oldu u nu kabul etm esi lzm dr.

hususunda hristiyan gr d e ite byled ir. Onlar,
301 ;26
ek anm i zta zait saym azlar, ancak, ta rif ynnden o k olduunu

k a b u l ederler. O y zd en , ona olan b ir derler, bu szn mns
b ilfiil b ir b ilk u v v e dem ektir.
4 . Cins v e fasd yn n den a n z olan oklu k, m adde-suret
30i .-28
bak m n dan hasd olan ok lu k gibidir.

5 . M ahiyet ve in n iyet taadddne gelin cc: Inniyet, bir
eyin, zihin dnda, zihinde olduu ekilde va r olmasdr, doru
(sdk)nun eanlam lsdr. Y klem i i nerm elerde varlk bana
dellet eder. nk v u cu t iki m nya gelir: 1. Sdk'n dellet etmi oldu u mn. Filn ey filn ey m idir sorusunun cevabn
tekil eder. 2. A dem in zdd dr. Varlklarn cins ynnden snf
lara ayrlm as olup on kategoriden her birine m evcuttur denir.
E er m ev cu t ile sdk mns anlalrsa zihin dnda olduk
302;29
303 ;32
122
gerek m ez. Z t ile e y m n s k a s te d ilirs e , o z a m a n v c ib - u l v u c u t

k elim esi v c ib -u l v u c u d a d a b a k a la rn a d a ta k d im -te h ir le v e r il
m ek te d ir.
304 ;33
G a z l! szlerin i b n - i S in nn g r z e rin e d a y a n d r m tr ,
h a lb u k i b u g r h a ta ld r, l b n - i S in z a n n e tm i tir k i
in n iy e t ,
y a n i b ir ey in m e v c u t o lm a s , m a h iy e te d ta n e k le m e d ir ; b u r a d a
v u c u t , sa n k i
m a h iy e tin a raz g ib id ir. a rt v e a rtld a n ib a r e t
ola n b ir e y m m k n - l v u c u t tu r .
lb n -i
S in y a
gre
vu cu t
m a h iy ete ek len m i b ir a ra zd r, o n u n i in v u c u d u z tm a z a it ola n

b ir eyin illeti v a rd r.
B ir ey in m a h iy e tin i b ilm e k i in v a rl n b ilm e k g e re k m e z.
M k l eylerin k llileri a n c a k a h sla rla v a r d r , a h sla r is e , a n c a k ,
k llilerle m k ld r. ah s id r k e d e n k u v v e t , k lliy i id r k ed en
k u v v e ttin g a y rd r. A n c a k b u
m n d a , e y le r a y a n d a , k llile r
zih in d e v a r d r d en ilir.
V u c u t m a h iy e te z a ittir s z k a r trc b ir s z d r , zir a , b u n a
g re o n k a te g o rid e m terek o la n v e zih in d m d a b u lu n a n b ir
305 ;34
ara za d el let ed ilm i olu r. B u , l b n - i S in n m g r d r. Z a n n e

d iy o ru m
ki
G a z l n in A lla h ta n
k a ld r m a k is te d i i b u
m n
b t n v a rlk la rd a n k a ld rlm a ld r, zira b tl b ir itik a ttr .

310;37
G a z l n in , A lla h n b ir o k v a sfla r o lm a k la b e ra b e r, b ir
o ld u u h u su su n d a filozofla rd a n n a k letm i o ld u u e y le re , aldn
selb m n ya d el let e tm esi h a ri, d iy e c e k y o k t u r . A k d , E fl
tu n un tersin e,
a ristocu la rd a , k e n d ili in d e n eh as o la n b ir is im
d ir ; G azl n in , filozofla ra M u f ra k A k lla r'd a im k n , a d e m
ve
er k a b u l etm i o lm a y isn a t etm esi d o ru d e ild ir, n k filo

zo fla n n b y le b ir g r y o k tu r .
3 H ocazd e'nin T eh f t n e g r e :
A llah m
b irli i
h u su su n d a
filo zo fla n n
g r v a rd r :
1. H er b ir i k en d iliin d en v c ib -u l v u c u t o la n ik i v a rl n m e v c u t
olm as ca iz deildir. O nu n v u c u d u k en d ili in d en ta a y y n g erek
tirir, o h alde, a n cak , b ir te k
ahsa h asred ileb ilir. H er b ir i k en d i
v u cu d u n u n ta a y y n n gerektiren ik i a y n v c ib -u l v u c u t ta s a v
v u r edilem ez. Z ira , v cib -u l v u cu d u n h a k ik a ti m cerret v u cu ttu r.
B u n d a a yrd k olm a z, a n ca k , m a h iy ete
m u karin
o la n v u c u tta
a yrb k olur. F ilozoflara gre, v cib in v u cu d u , v cib in h a k ik a

tid ir. 2 . E er v u c u t ik i ey arasnda m terek olsa o iki eyin
TEHFT B A K IM IN D A N F E L S E F E -D tN M N ASE B E T !
123
ayrldklar b ir n o k ta o lm a ld r, b u su retle te r k ip gerek ir. Z ira ,

v u c u p ta
i tir k ,
ta a y y n d e
fark llk
te r k ip
d e m e k tir.
V u cu p ,
v cib in m a h iy e tid ir . T e r k ip v c ib -u l v u c u t ta m u h ald ir.

E er
ta a d d t
ta a y y n n z a ise s e b e b i y a
gerekm ez
vu cu d u n vu cu bu n a
veya
m a h iy e ttir, b u
m a h iy e tte n
m n a fi
b a k a d r,
b ir v a z iy e t
h asl
ta k d ird e,
ta k d ird e,
o lm u
b u lu n u r.
V u c u t a n c a k m u a y y e n iin ta s a v v u r olu n a b ilir aksi h ald e, m e v cu t

m e v c u t o la ra k d i erlerin d en a y rla m a z, a n ca k arazen ayrlr ve
b u s u re tle , m e v c u t c z o lm a z ; o h a ld e v u c u t zaru ri ola ra k ta a y
y n e m u h ta tr . E e r b u
ta a y y n n
seb eb i m a h iy e t v e on u n
a rz a la n ise o ta k d ir d e , v u c u t la ta a y y n e tm e k ey fiy eti sa d ece

o ahsn n e v i o lu r , y a n i o h v iy e te a it b u lu n u r, fa k a t b u h al h
v iy e t t e n te r k ib i k a ld rm o lm a z ; e er, ta a y y n n seb eb i h v iy e t
ise h v iy e t
c z b ir e y d ir v e o n d a b y le a v n la c a k b ir b irlik
y ok tu r. E er
o n d a , k lli m a h iy e tte n b a k a a y n la c a k b ir b irlik
y o k s a , b u , o n d a b ir b ir lik ta s a v v u r e tm e y i n lem ez.

E e r , v u c u p s z ile v u cu d u n z tm n gerek irlii ka sted iliy o r s a , v u c u p v c ib in h a k ik a tin e eit ola m a z, zira, b u h ald e, v u
c u p it ib a r
b ir e y d ir v e d a rd a va rl y o k tu r . E er, b a k a bir
m n k a s te d iliy o rs a , o ta k d ird e , m u h te lif h a k ik a tla n n h er biri

v u c u p ile va sfla n a b ilirler v e terk ip gerek m ez. V u cu b u n , m a h i
y e t in ta k en d isi o ld u u n a d a ir getirilen delil sa fsa ta d r. B y le
o lm a s a b ile
eer, v u c u p n z a olsa illetlen m i olurdu*
sz n
k a b u l e tm iy o r u z , zira, v u c u p itib a r b ir eyd ir, dard a varl

y o k t u r . B u n a kar
itib a r i
v u cu tla r m ah allerin e tesp it edile-
b ilm e k i in ille te m u h ta trla r1 d en ileb ilir a m a on u n z t husus

v u c u p tu r , arz ile (y a n i
m u tla k vu cu p la ) k en diliin den va sf
la n m a s ic a b e d e r , b u ta k d ird e , ken disinin (ya n i v u cu b olan ztm )

n zin a (y a n i v u c u b a ) te k a d d m etm esi gerekir, oy sa k i b ir ey
k e n d i k en d isin d e n n ce gelem ez. E e r
k la rla rsa ,
ik in ci
gr te
ta a y y n m a h iyete zait
tu tu n a m a zla r;
eer
m a h iyetin
ayn
k a b u l ederlerse, b irin ci gr te tu tu n am azlar. 3 . V a cip birden

ok
o lu rsa ,
h erbirine
m a h iyete z it b ir ta a y y n gerekir. B u
ta a y y n le b u v u c u p arasnda y a b ir l zum va rd r v e y a y ok tu r,
e er y o k s a , b u , b irin ci p h eye dn m ek olu r; d em ek k i hariten
b ir seb e p tir, o y s a k i b u v a cib -u l v u cu d u m u h ta klm aktr.
E er
v a rs a , y a , ta a y y n v u cu d u n sebebi olu r, y a v u cu p taayyn n

v e y a h er ikisi b ir n c n n m all olur, b u la n n hepsi b tld r.
53
124
TE H F T B A K IM IN D AN F E LSE FE -D N M NASEBET
V cibin ok sayda olmas m ahiyete zait bir taayyn gerek

tirmez. Eer vcip nev m ahiyette m terek ise, bu hal lzm
gelir. Her biri dierinden
taayyn gerekmeden, kendiliinden
ayrlm olan vacipler caizdir. M ahiyetle teahhustan yaplm

olan terkip akl czlerden olan bir terkiptir, b y le bir terkip vcib-ul vucut iin m m teni deildir.
Eer Gazl, filozoflann birinci grne verm i olduu cevab
ile vucub-ul vu cu t iki eye de denilse o zam an m uayyen bir fert
iin vucub-ul vucudun husul o m uayyen ferdin zt bakm ndan
kendisine vcib-u l v u cu t denilen eyden dolaydr* fikrini kaste
diyorsa, filozoflar b y le bir ey sylem em ilerdir. V cib-u l v u
cudun vucubu kendiliinden olunca bakas tarafndan olam az
dem ek iki a y n tabiat bir lzm da itirk etm ez dem ektir; bunun
butlanna kimse kar koym az. m kn, ztlan a y n olan m ahiyetle
rin zti bir hususta itirk etm eksizin, mesel cevh er v e arazda
olduu
gibi,
gerektirdikleri
bir
eydir. B u n a
kar > vucup,
onlara gre, vahit v e ahs bir eydir, im knn tersine onda

vahdaniyet vardr. A y r tabiatlarn ay m lzm da itirk etm e
leri, mesel m m knde olduu gibi ancak, n ev v ah it iindir,
yoksa ahs vahit iin deildir denilem ez; zira, deriz k i: V ucubun
ahs vahit olduu sbit olursa, b u , m atlba kfi gelirdi; o bakm
dan, Gazl nin selp illetle midir
deil m idir tarznda sual sor
masna lzum yoktur.

Eer, Gazl bu sz ile
v ucub-ul v u cu t nevinin ik i ferdi
varsa birinin v ucub-ul vucudu y a onun ztna m ahsustur, o ta k

dirde bu nevi bir fertlidir, veyahu t bakasna da m ahsustur, o
o takdirde vcib-u l v u cu t olm as baka bir
ey yzndendir,
am a, o zaman, v cib-u l vucudun ahs illetlenm i olurr fikrini

kastediyorsa, bu fikir, lb n -i Sin m n v u cu b u n vcibin mahiyeti
olduuna dair ileri srm olduu grn bir zetidir.
Buna kar yle sylenebilir: V u cub-ul v u cu d u n , vcibin
m ahiyeti olduunu kabul etm iyoru z, bilkis oun arzalarndan
bir an za olm as m m kndr. B u hale gre, a y n ayr ztlar ola
bilir, yoksa Gazl nin v u cu p selb bir eydir, illet gerektirm ez
eklinde bir cevap getirmesine lzum yoktur. Zira, eer, vucup
mahiyetin kendisi ise, onu selb bir ey
y ap a ca k
y o l kapanr.
Vucup vcibin hakikati olm aynca, b ir ferdin vucupla iUetleti

me m i olm asndan bu ferdin m m kn olm as gerekm ez, nk,
TEHFT BAKIM IN D AN FELSEFE-DN MNASEBET
125
o ferdin hakikati ile jiletlenmi olmas caizdir; bylece,

va sfla r,
selb
hernekadar, kendilerinin yokluklarn gerekletirecek
ola n bir illete muhta deillerse de onlan mevsuflanna tespit
edecek olan bir illete muhtatrlar*
szne bavurmaya lzum
yoktur.
Gazl nin siyah, ya kendiliinden veya bir illetle renktir, eer,
kendiliinden renk ise, krmznn renk olmas tasavvur edilemez;
eer, bir illetle renk ise o zaman, siyah renk-deil olarak tasavvur
etm ek lzm gelir sz nemsizdir; nk, renk, siyah iin araz
olsa siyahn renklilii siyahn zt ile jiletlenmi olur, ama, bun
dan, krmznn renk olmamas gerekmez: nk, hakikatleri ayr
olan eyler arasnda nev lzmda itirk etmek cizdir. Eer,
renk siyah iin zt olsa, o zaman, siyahn renklilii siyahn fasl
ile illetlenmi olur, bu fasd, cinsi olan renge ilve olunur ve bir
nev tekil eder.
Cinsin bir nev olarak elde edilmesi ve cinsi nevi iin tespit
etm e yle birbirine lzm olan iki eydir ki o ikisinin sebebi bu
nevin fasldr. Siyah renk olmakszn idrk etmek de lzm gel
m ez; nk, renk siyah iin fasl inzimam etmeksizin hsd olmaz.
ik in ci grn takririnde de kusur vardr, yle ki: ki
vcib-ul vucut o b a ya her bakmdan benzerler, bu takdirde, bir
tek demektir, ya hibir bakmdan benzemezler; veya, bir gurup
eyde itirk ederler, o takdirde, terkip gerekir. Eer, vucup,
n z deil de zt ve mterek ise terkip gerekir. Bir eyde m
cerret olarak itirk etmek veya ayrlmak terkip gerektirmez;
nk, iki basit mahiyette aynhp bir nzda itirk etmek caizdir.
O halde, terkip ilzam iin ilkin ikisi arasndaki mterek vucubun
nza olmadm beyan etmek lzmdr.
Allahta cism blnme, suret-heyul, cins-fasd, sfatlar, ve
m ahiyet-vucut gibi hibir bakmdan okluk yoktur. simlerindeki
okluk selplerin ve izafetlerin okluundan ileri gelir. Mesel
kadm olmasnn mns ademin ondan selbidir, vcib-ul vucut
olmasnn mns varlnn illeti olmamak demektir. Gazl bu
tariflerin bir ksmm onlann prensipleriyle uzlaamaz olduu
kanaatmdadr. Biz onun tercih etmi olduklaryla yetindik.
126
b ) Meselenin tahlili:
Tehftlerin konusu, belirtiim iz g ibi, T a b iy a t v e l b iy a t
olm ak zere ik i bl m e taallk etm ek teydi. B irin ci b l m y u
karda ilenm itir.
lahiyat blm n n birin ci gurup meseleleri A lla h 'm ken
disi hakkndaki meseleleri iine alr. Bunlar on un birliine, tarifine
basitliine, cisim olm adna v e sfatlarna, bilhassa, ilim sfat
larna taallk eder. B u meseleleri Tehft ba k m n d a n sras
ile inceleyeceiz.
Allahm bir olduunu bahis konusu eden m eseleler Tehftlerde beinci olarak ele alnm tr, y aln z H oca z d e b u k on u yu
yedinci m eselede incelem itir.
141-144 ;1
Gazli filozoflann delillerini yle nakletm itir: F ilozoflara

gre Allah birdir, zira iki tane v cib -u l v u c u t olam az. k i tane
vcib-u l v u cu t olsa bunlarn varl y a kendiliindendir v eya
bakas yzndendir. V cib-u l v u cu d u n m ns varlnn illeti
olm ayan ey olduuna gre sonuncu btddr.
144,-3
Gazli b u blm eyi hatal bulur. Ona gre v cib -u l v u cu t,

illetler zincirini kesm ek zere artk varlnn bir illeti olm ayan ,
illeti olmamasnn da bir illeti olm ayan bir eydir v e srf selb
bir durumu haizdir. H al b y le iken, tekrar,
ik i v cib -u l v u cu t
y a kendiliinden v ey a bakas yznden vardrlar
diy e blm e
yapm ak hatahdr, zira, srf selplerin bir sebebi olm az.

289,-3
lb n -i R t e gre bu getirilen delil lb n -i Sin m ndr. n

clleri umum olduu iin ona bir takm m uanede an z olur.
289 ;5
mtr. lb n -i Sin vcib-u l vu cu t kendiliinden m evcuttu r de

yince, b u tabiatn srf ona has olup bakasna tahsis edilem iyecei
fikrini kasdetm itir, o takdirde blm e dorudur.
144 ;3
Gazl nin iddiasna gre, eer, filozoflar v cib-u l v u cu t m ef

humuna teselsl kesmek bakm ndan ulamlarsa, b u takdirde,
Fakat Gazl, ona gre, lb n -i Sin y b u hususta doru anlama-
lb n -i Sin nn vcib-ul vucudu kendiliinden (bizatihi) v eya ba

kas tarafmdan (bigayrihi) olan diye blm esi doru deildir; bu
noktay aa kartm akta Gazl isabet etm itir, lb n -i R t n,
lb n -i Sina nn vcib-ul vucud-u bizatihi m efhum undan bu tabiatn
srf ona ait olduunu kasdettiini bu bakm dan, blmesinin
Gazl nin tersine olarak doru bulduunu sylem esi isabetsiz-
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D tN M N ASEBET
127
dir. nk, bir eyin kendiliinden v cib-u l vu cu t olm as ile

ta bia tn d a n d ola y b y le olm as aym eydir, lb n -i R t zt yerine
ta b ia t kelim esini k oy m a k ta v e kullanm aktadr. Bu ikisi burada
kelim ece farkl, fak a t, m nca ayndrlar232.
B t n m esele v cib -u l v u cu t tabiatnn yani v cib-u l vucut
olm akln sadece A llah a has olduunu isbat etm ektedir. Baka
bir ifa d e ile v cib -u l v u cu t snfnn tek fertli bir sn f olduunu
isba t etm ektir. G azl
filozoflann
illetler zincirini kesmek y o
lu n d an giderek b y le bir isbat yapam yacaklann sylem ekle

tam am en isab et etm itir, lb n -i R t, zt kelimesi yerine ayn
m nya gelen ta b ia t kelim esini koyarak vcib-ul vucut olmak
tabiat srf A llah a m ahsustur dem ek suretiyle sentetik beyanda
bu lu n m u yor, sadece bir analitik ifade ileri sryor dem ektir.
N etice itiba riyle, lb n -i R t, vcib-u l vucut snfnn tek fertli bir
sn f oldu u n u
isba t etm eyip, ancak, tekrarlamaktadr. Aristo
felsefesine ba h olanlarn sk sk kullandklar tabiat m efhum u

m ns aklanm am yan i operasyonel olarak ta rif edilmemi bir
m efh u m du r. G azlnin A risto felsefesinde, bilhassa, tabiat gerei
m efh u m u nu ten kit ettiini belirtm itik233. Tabiat gerei m efhum u,
sen tetik bilgi verm em esi mnsnda, botur. Gazl bunu sezmitir.
B urada, lb n -i R t n dedii gibi vcib-ul vucut olmakln bir
ta bia t olarak sadece A llah a mahsus olduu mnsm anlasayd
bile G azl itiraznda yine haldi olurdu. Vcib-ul vucut
tabiatnn
srf A llah a mahsus olduunun kesin delili nedir? Aristo felsefesi

iin de bunun her trl itiraz ihtim alini nleyecek olan bir cevab
y ok tu r, lb n -i R t, bir aristocu olarak bu tbire her ne kadar
yabanclk ekm iyorsa da bununla beraber o dahi bu noktada
lb n -i Sin y ten kit edecektir, stelik, yedinci meselede Gazlmn
-231 I
lb n -i Sin y doru anlam olduu aka grlmektedir**
2,1 A risto d a tab ia t ( o o ) m m u h telif m nlarndan birisi b ir eyin kendi*
sinden m eyd a n a geldii eyd ir: Masann tabiat tahtadr ; veya masa bizatihi
(x<xt ocutco) tah tadr,
lb n R t
de
j|?
wJ - K * ] H j ^
T efsir'd e
b yle
izah
1
,|A I
eder:
<-! Ji* 3
jii* tfjJl
3
i ) j j S V I_cJl
(B k . T afslr M bad a t - T a b iat. e. I I , s. 510; Str. 14, 1 6 , 1 7 ) . . . .VU y

(B k . a y . es. s............TU
(^*Jl j %U - i J i
____
^jj^
s1
633 ; str.6, 6, 9 ) . O halde, burada da A llah'n tabiat vcib-ul v cu t olmaktr**

ile A lla h bizatihi v cib -u l vucuttur** a ym ey demektir.
m B k . s. 61.
154 B k. s. 117; B k. T ah a fot, s. 187-188; 6.
128
tb n -i R t G azl nin
icab sfatlarda bile o sfatn ken di
liinden mi yoksa bakas tarafndan m o sfat oldu u s y le

nem ez
szn zt ile illet m efh u m u kartrldndan dola y
sofistik bulm akta ancak A risto felsefesi erevesi ba k m ndan

hakk vardr; nk on a gre eer, z t sz ile arazn m ukabili
kasdediliyorsa, bir rengin kendiliinden o ren k olm as bir dier
rengin, kendiliinden, o dier renk olm asm a engel tekil etm ez.
B ylece kendiliinden m evcu t olan b irok renk bu lu n abilir. A y n
zam anda bir renk illetten dola y o renktir sz de k a b u l edile
bilir, zira renklilik m efhum u olm adan herhangi bir ren k m efh u
mu dnlem ez, nk fasd (a y n m )
dnlemez.
v ey a n evi cins olm adan
H albuki Gazl, A risto felsefesinin tem el m efhum larndan

biri olan tabiat gerei, zt gerei m efh u m u nu kabul etm em ek
tedir. Gazl y e gre filn v a s f niin o v asftr sorusuna kar
bir aristocunun verecei o vasfn o v a sf olm as ztndan d ola
ydr
cevab m akbul deildir; nk b u bir tekrardr, yen i bir
haber deildir, tbir caizse, totolojik tir. O bakm dan G azl nin
sfat hakkndaki itiraz isabetlidir: Filn sfatn o sfat olm as
hakknda ne kendiliindendir ne de bakas y z n den dir den i
lebilir. Aristocu m efhum lar erevesinden km am olan lb n -i
R t iin Gazl nin bu ileri durum u anlalmadan kalm tr.
Bu mlahazalardan som a lb n -i R t G azli nin *o h alde
iki v cib-u l v u cu t dnm ekte ne m ahzur v a r d r ? szn mstahil bulur, eer iki vcib-u l v u cu t olsa, ona gre, b u takdirde,
bir sm f tekil edeceklerdir, h albuki b u terkip gerektirir.
Bize gre, b n -i R t n renk bahsinde yapm olduu itiraz
belirttiim iz bakm dan varittir; ancak, onun, b u itiraz v cib-u l
vucudun tek olmas bahsinde kullanm as doru deildir. nk
Gazl nin belirttiine gre, vcib-u l v u cu t m efhum una illetler
zincirini kesmek bakm ndan ulamlardr; b u , vcib-u l vucuttan
kesreti kaldrm aya delil tekil etm ez, lb n -i R t burhann ancak
ortada, ahs v e nevide deil yalm z varlkta bir tertibe sahip
olmak ynnden farkl olan varlklar (Mufrak Akllan ) hatr
latmakla tamamlanacan zannetm ektedir. H albuki bu , vcib-u l
vucut mefhumunun bir olarak temellendirilmesinde ie yaramaz.
nk, birbirlerinden varlklarnda bir tertip olm ak bakm n
dan ayrlan birtakm eyler kabul etm ek ayr bir ncldr;
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D tN M N ASE B E T

v c ib -u l v c u d a
bir olarak
tem ellendirm ek
n c llere g em ek , a y n bir hareket
iin
bu
129
eitten
noktas kabul etm ek m n
snda, m a n tk bir atlam adr; fertleri arasnda v u cu t ynnden

b ir tertip
bu lunan
b ir cins kabul etm ek ise varb izah etm ek
d eil, an cak, on u tastik etm ek dem ektir. Gazl iin Evvel hem
v c ib -u l v u c u t olabilir hem d e kendisinde bir snfa dahil olm ak
m nsnda, b ir terk ip bulunabilir. H albuki tb n -i R t buna m ua
rzdr, zira, v cib -u l v u c u t olan eyler
cevherleri itibariyle a y n
old u k la n iin an cak isim itirki ile v cib-u l vucutturlar. Cevher

leri itibariyle fark l olm ak ne yakn cinste ne de uzak cinste iti
rk etm eyi gerektirm ez, tb n -i R t, tasavvur edilen vcib-ul
v u c u tla n n cevherlerinin niin a y n olduklan sorusunun m uteber
bir ceva bn verm em itir; nk, varlkta tertibe sahip olm ak
m efh u m u izah edici deil, tasdik edicidir yani sentetik deil anatik tir. E er v cib -u l v u cu t m efhum una illetler zincirini kesmek
m efh u m u ndan geilm ise, tb n -i R t, vcib-u l vucuttan okluu
kaldrm aya m uvaffak olam am tr. O halde, Gazlnin ilzam ve
aristoculan ceva p verm ekten aciz brakmas dorudur. Filhakika,
G azl, b u n ok tada m uhataplanna yle dem ek durum undadr:
E er sonuna kadar rasyonalist iseniz varlkta tertibi olm ak m ef
hum unu izah edem eyip on u ancak tastik edersiniz. H albuki izah
v e isbat gereken bir m ddeay delil olarak ileri srmek ister
istem ez m sadere alelmatlptur.
G azlnin kanaatm a gre vcib-ul vucutta birlik tesbit ede
bilm ek iin bahis konusu ettii be noktada okluu kaldrmak
icabeder. B u be n ok tay tb n -i Rt cevaplandrm tr; biz her
ilgili n ok tay ilgili meselede bahis konusu etm eyi daha uygun
bulduum uz iin burada ele almyacaz.
H ocazde nin vcib-u l vucudun birden fazla olamyacama
dair filozoflann iki deliline kar olan vaziyeti udur: 1. Vucut
kendiliinden taayyn gerektirir yani vucudu hakikatna eittir' de
lilinin ceva b: Eer vu cu t taayynsz dnlemiyorsa taayynn
sebebi y a a) m ahiyettir, o takdirde vu cu t o ahs iin nevi olur,
yan i n evi ahsna mnhasr bulunur; bu, hviyet demektir;
fakat, hviyete erimek terkibi kaldrmaz; veyahut b) hviyettir,
h albuki h viyet czdir ve kendisinde birlik yoktur. 2. ik i vcib-ul
vu cu t terkip gerektirir* delilinin cevab udur: vucup bir ahsa
inhisar ettirilemez, pek ok ahslara ait olabilir; vucudun mahiFrtsrfe-Din P. 9
130
yete eit olduunu id d ia eden delil safsatadr. M ah iyet v e teahhustan yaplm olan terkip akldir v e v c ib -u l v u c u t iin m m
teni deildir.
H ocazde y e gre filozoflar iin v cib -u l v u cu d u n kendili in-
54 den olm asnn mns sadece -iki a y n ta b ia t bir lzm d a itirk

39.5
edem ez * dem ektir. O nun b u fikri, b n -i R t n V c ib -u l v u c u t

kendiliinden m evcu ttu r sz, b u ta b ia t srf on a m ahsustur m
nsm tar sz ile b ir y ak n lk arzetm ektedir; b u , H oca z d e nin,
b n -i R t n Tehftnn ele aldna dellet etm ekten ziyad e,
her ikHnn de lb n -i Siny tetk ik etm i olm alarndan ileri gelir,
iaret etm ek lzm dr ki H oca za d e ren k meselesini bam sz ola
rak v e adeta lb n -i R t n tersi denilebilecek b ir ekilde m talea
etm itir.
H ocazde y e gre sfatlar,
G azl nin
tersine,
var
olm ak iin illete m u htatrlar; ay m zam anda, G azl nin renk

y a illetle o ren k tir v e y a zti olarak o renktir, b irin ciye,
siyah renk olm akszn dnm ek gerekir, kinciye ise
mesel,
krm zy
renk olarak tasavvur edem em ek gerekir hkm n ten k it eder.

Eer renk siyah iin zt ise o zam an siyah renk olm akszn
dnm ek m m kn olm az; eer renk siyah iin araz ise, krm z
v.s. iin de araz olabilir.
H ocazde, lb n -i Sin n m v cib -u l v u cu t birdir delilini lb n -i
Rtle hi iliii olm ayan bir ekilde ten k it etm itir; b u da v
cib-ul vucudun srf ahs bir sfat olduunu isbat etm eyi gerek
tiren yle bir fikri tazam m un eder: V u cu b -u l v u cu t, vcibin
mahiyeti deil arazdr.
H ocazde ye gre Gazl nin, lb n -i Sin m n V u cu b -u l v u cu t
ztidir ve m ahiyettir deliline kar *vcib-ul v u cu t yan i selp
bir illetle mi yoksa illetsiz olarak m selptir sorusu ile v ucup
55 selb bir eydir, illet gerektirmez cevabn a lzum y ok tu r; nk,
vcib-ul vucudun m ahiyet olm ad, ancak, araz olduu kabul
edilince ok sayda vcib-u l v u cu t kabul etm ek m m kn olur;
eer, vucup m ahiyetin kendisi ise on u selb bir ey yapacak
y o l bulunmaz. k i vcib-u l vu cu t bir eyde birleip dier bir
eyde ayrdrlarsa terkip olur ifadesinin doru olabilm esi iin
ilkin vucubun araz olm adm isbat etm ek lzmdr, h albuki bu
isbat edilmemitir. V ucup, ancak, zt v e m terek ise terkip
gerektirir, mcerret okluk (kesret) filozoflara gre terkip gerek
tirmez; mesel Allahm sfatlanm n hali budur.
ISI
N etice itiba riyle, H ocazde de filozoflann v cib-u l vucuttan

terkibi k aldrm adk lan kanaatna varm tr. K endisinde terkip
bu lu n an bir v cib -u l v u cu t, ona gre akldir, m uhal deildir.
H oca z d e
her nekadar, v cib -u l vucuttan terkibin kaldrlmas
bahsin de, G azl ninkinden
farkl bir neticeye varmam sa da
b u m eselede d ikka tli v e m antk kaidelerine vuk u fu olan bir aratn c olarak karm za km aktadr.
2
T arife
A L L A H IN
dayanan
T A R F
terkibin
Y A P IL A M A Z
nefyi meselesi Gazl v e lb n -i
R t te y ed in ci olarak ilendii halde H ocazde de on uncu mese

lede ele abnm tr.
a) Meselenin mellife gre ayr a y n hlsas:
1 Gazli nin Tehftne gre :
Evvel hakknda, onun cins v e fasldan ibaret olan bir terkibin

m uhal olduu iddias ele alnrsa u durum la kardalr: Filozof-
185; 1
lara gre, eer, bir ey baka bir eyle cinste itirak edip faslda
on dan ayn lm azsa o eyin tarifi yaplam az. Zira had cins-f-fasldr.
O h alde ta rif terkip dem ektir, bu vaziyete gre mrekkep olm ayan
bireyin haddi yaplam az. Allah, m evcut bulunmak, cevher olm ak
v e y a bakasnn illeti olm ak ynnden Mall-u Evvel ile bir cins
tekil etm ez, zira b u saylan eyler cins deil, ancak, um um
lzmlardr.
Cins b u nedir sorusuna verilen cevap olup tarifi yaplan
eyin m ahiyetinde dahildir ve kendiliinden kaimdir. Mesel
canh olu insann m ahiyetinde dahil olduu halde domu olmak
v ey a yaratlm bulunm ak onun nm mi lzmdr. O y s a k i vucut
eyanm m ahiyetinde dahil deildir, yani cins deildir, ancak,
m ahiyete izafe edilebilir. Cevher bir mevzuda olm ayan m evcut
yani bir dayana olm ayan m evcut diye ta rif edilir; halbuki, bir
m evzuda v eya bir dayana olm amak cins deildir, o yzden bu
ta rif bir had deil, fakat bir resm v e bir temyizdir. Dem ek ki
eya lzmlarn yardm ile ta rif edildii vakit haddi deil fakat
resmi yaplm olur. Mesel, bir geni kenarn evreledii
bir ekildir diye ta rif etm ek bir haddir. I alan toplam iki
dik a olan ekildir diye ta rif etmek bir resmdir.
185 ;2
1 86;3
187:4
132
187-188;6
T E H F T B A K IM IN D A N FELSEFEYDN M N ASE B E T
V cib -u l v u cu d a gelin ce:
V cib -u l v u c u t
hakiki bir tabiat,
kendiliinden b ir m ah iyettir, y a n i v u cu b -u l v u cu t srf on a m ah

sustur, im di, v cib -u l v u cu t bakasndan bir faslla ayrlm az
o halde, on un b ir haddi y apda m az.
Filozoflarn b u gr hakknda iki bakm d an konuulabilir,
birisi delil istem e dieri ilzam dr.
188;7
D elil istem e: A llah n h addi yaplam yaca neticesine nere

den ulatnz sualine eer nk A llah ta terk ip m uhaldir sz
delil olarak
getirilirse,
terkip neden d ola y m uhaldir tarznda
yen id en bir delil istenir. Filozoflarn b u hususta verecekleri delil

sfatlarn n efyi delili ile ayndr285. O delil u id i: Cins v e fasldan
m rekkep
olan ey czlerden
m rekkep
dem ektir; czler b
t n e, b t n czlere m u h tatr, im di, her iki ta ra f da m all ve

m u h ta olm ak du rum undadr, oysak i b u A llah a yakm az, v
cib -u l v u c u t oluu ile te lif edilem ez. F ak a t v cib -u l v u cu t hak1 8 9 ;8 -9
kn da getirilm i olan delil yalnz illetler zincirini kesm eye yarar,

baka bir eye elverili
deildir. B u hususta
sfatlar bahsinde
konuulm utur. K ald k i b ir eyin z t v e sfata ayrlm as cins ve

fasla ayrlm asndan daha keskindir. Z t her y n d en sfatn gay
rdr, am a, cins her y n d en fasln gayr deildir. Mesel, insan
denildii v a k it sadece b ir konuan fazlas ile canl denilm i olur.
190 ;11
M aksat srf illetler zincirinin kesilmesi oldu ktan sonra, b u , iki

tane illet tarafndan da kesilebilir. Mesel, aym bir m ahalde b u
lunan krm z ren k ile scakl ele alalm, b u ikisi m nca farkl
drlar, ona ram en kendilerinde cins v e fasbn m eydan a getirmi
oldu u bir kesret y ok tu r. D em ek ki ok lu k (kesret) cins v e fasddan bam sz olarak da bahis konusu eddebilm ektedir. Eer,
192 ;15
rengin
m ahiyeti v e v u cu d u ayrdr, v cib -u l v u cu tta ise bu
ikisi birdir diye cevap verilecek olursa, A llah ta v u cu t ile m ahi1 9 2 ; 16
y etin
bir
olduu iddias red d ed ilecek tira86.
filozoflar, tesniye
v u cu t-m a h iyet
n efyini
ikilii
nefyine
dayandrm ak
Esasn esas olan son u ncu iptal edildikte,

1 9 3 ; 17
N etice
itibariyle
cins v e fasd terkibi nefyine onu da

iddiasndadrlar.
rm cek am a ben-
zeyen z a y f binalar da ylulm olacaktr. K ald k i filozoflar A l

lah m bakas ile cins tekil etm edii iddialarna ram en Allah
285 B k . s. 161-162.
238 B k . s . 146-147.
133
m cerret b ir akl farzetm ek suretiyle on u dier m cerret akllarla

ay m snfa dahil etm i olurlar, bu sz ile filozoflar ilzam edilmi
olurlar.
b ) bn -i Rtn Tehftne g re:
G azl,
filozoflan n
bu
husustaki grlerini y l e
a k la -
366-36# ;I
m tr: B ir ey g a y n ile cinste itirk edip fa s d d a o n d a n a y l t

m adka o eyin tarifi olm az, i l k M a l l n m e v c u t , c e v h e r v e ille t
olm ak ba k m ndan Allah a itirk etmesi c i n s t e o la n b i r i tir k
de ild ir; ancak, um um lzm da itirktir. C in s m a h iy e t e d a h il,
dir, lzm dahil deildir. V ucut eyann m a h iy e t in e d a h il d e ild ir ;
v u c u t y a bir lzm dr v eya bir m u z a ftiT .
H ad,
c in s le
fa s ld a n
y ap d a n b ir tariftir, eer, ta rif lzm lanyla y a p lr s a b u resm o lu r ;

m esel, cevh eri bir m evzuda olm ayan m e v c u t diye t a r i f e t m e k
b ir resm dir. B u n dan , cevherin gerekten
v a r o l u p o lm a d a n la
lmaz. A llah iin v cib-u l v u cu t o lm a k t a n b a k a b i r m a h iy e t

y ok tu r. V cibin vucud u hakik bir m a h i y e t t i r ; v u c u b - u l v u c u t
srf ona has olu nca tarifi yapdam az.
G azlnin b u szlerinde doru v e y a n l o la n t a r a fla r v a r d r .
369;3
A llah m bakas ile cinste i t ir k e d ip fa s d d a ayrlmas c a iz

deildir cm lesinde cins k e lim e s i ile e e r t e v a t u ile s y le n il
m i cins kastediliyorsa dorudur; e e r , t c k ik ile y a n i t a k d im v e
tehir ile sylenilm i olan cins k a s t e d iliy o r s a , o z a m a n e y , h v iy e t ,
zt, m ev cu t bunlarn hepsi cins olur, i l i m b u e it ta r ifle r i k u lm r, am a bu tarifler bir eyi bilm ek h u s u s u n d a y e tm e z le r .
M evcut, eyann ztnn lzmdr s z b t ld r . B u s z a n -
369-370 ;5
cak tb n -i Sin sylem itir. V u c u t , e e r , z tn l z m ise n e y o lla

lzm dr: T ev a tu ile m i ? t e k k ile mi ? y o k s a b a k a b ir l z u m
ile m i l zm dr? T evatu ile o la m a z , z ir a , e y a n n z tla r m u h t e
liftir, vahit-lzm n ancak vahit tabiatta o lm a s l z m d r .
M evcut ismi, eyann, a n c a k , m n s m t e k a r ip o la n z t la n n a
dellet eder, bu hususta bzs b a z s n d a n t a m d r v e b u cin se
dahil bulunan dier unsurlann illetidir. Mesel, a teli s z e y a
hakknda takdim -tehirle sylenmitir. T a k d im o lu n a n (a te )
dierlerinin (atelinin) illetidir. Mesele cevher, a k l v e m e b d e
hususunda da byledir. Cevheri ta rif ederken, m evcut o n u n
cinsi deildir dem ek mnszdr. Bilkis m evcut cevherin cin
sidir, bunu, Frb Burhan Kitabnda belirtmitir, ancak bn-i
370;6
371 ;7
134
T E H F T B A K IM IN D A N F E L S E F E -D N M N ASE B E T
Sin yanlmtr. Zira, m evcut kelimesi arapada sdk a dellet

eder; b n -i Sin m tercim lerin onu b u m nda kullandm zan
netmitir, oysaki m tercim ler bu kelim eyle zt v e ey kelim e
lerinin dellet ettii m ny kastetm itir, y ok sa itikak m n
snda kullanm am
ve
binaenaleyh
H att bu mn kardanm ak zere

172;10
araz
h viyet
mtr. Sdk kelimesinin m efhum u, m ahiyet
kastetm em ilerdir.
kelim esi
kullanl
kelim esinin
m ef
humu deddir. M evcut cevher v ey a arazdr denildii v a k it bu

kelimeden mtercimlerin kastettikleri m n anladmahdiT. Cev
her m evcuttur denildikte, m evcudu n ,
373 ;11
sdk m nsna geldiine
dikkat olunmaldr. Eer, m evcu t, bir m evzudaki araza dellet

etseydi m evcut birdir sz ne kadar eliik olurdu.
373;12
Gazl nin, Allahn, bir eyde birleip dier bir eyde a y n lmas terkip gerektirir, oysaki terkip O na m uhaldir, diy e getirmi
olduu cevapta, terkip tevatu ile sylenm i cins iin doru du r;
tekk ile sylenmi cins iin doru deildir. l h ism i
takdim -
tehir ile verilmise, nce gelenin sonra gelene illet olm as icabeder.
374-375,14
Gazl, Allah ta b y le bir terkip bulunm asm n niin m uhal

olduunu sormakta v e bu n a kar, filozoflan n
sfatlarn n efyi
hakkndaki delilden baka delilleri olm adm ileri srerek bu

375;15
delili yle hlsa etm ektedir: Cins v e fasddan m rekkep olan

bir ey czlerden m rekkeptir. Cz v e cm le vaT olm ak iin bir
birine muhtatr, b u ise, herbirinin m all v e m uhta olm as de
mektir, oysaki bu hal Allah a yakm az.
376 ;17
Cins ve fasldan yapdan terkip, bilk u v v e ile bilflden yapdan

terkibin ayndr. Cins v e fasd birbirinden ayn lm a z, bu ikisinden
yaplm olan her terkip kin v e fsittir, bir faili v ardr; bu fail
illet art artlya yaklatrarak v u cu d u m eydana getirir. K ab il
olan kuvvedir, kabul edilmi olan fiildir.
K ab il bilkuvve olunca,
ortada baka bir ey bulunduu vak it, o takdirde o eyi kabul

376:18
edecek ve bilfiil olan eyden hali kalacaktr. Eer kabul eden ve

kabul edilmi, her ikisi de, bilfiil olsalard, her ikisi de kendiliin
den kaim olmu bulunurlard. K ab u l eden, zaruri olarak, cisim
dir, nk kabul ona hastr. B lnm eyen hibir ey kabul etmi
olmakla vasflanamaz.
377 ;19
Sfat ve m evsuftan mrekkep olan ey lcin v e fsit, im di,

cisimdir.
nk
sfat tayan zttan cism iyet kaldrddkta,
onun kabil olmas da kaldnlm olur. Sfat ve m evsufun her
TEHFT BAKIMINDAN FE LSE F E -D tN M N ASEBET
135
ikisi d e akl olm a k zere b y lece tek ve basit bir m nya rucu
etm i olu rlar; cira, akl v e m kul birdir, blnm e ancak arazeridir.
K elm cJann bir zt v e on da ykl sfatlar kabul etmeleri
kadm bir cisim v e ona zait arazlar kabul etm ekten baka bir ey
deildir.
Cism iyet
dem ek, kem m iyeti kaldrldkta, ortada,
ne
h m il ne d e m ahm ul kalr dem ektir. Eer, hmil ve mahmul

m addeden m ufarak klnrsa, cismin akl ve mkul olm as lzm
gelir.
G azl'nin
telhis v cib-u l vucuda bu ismi verm ekten ileri
378 ;21
gelir, eer, on a illeti olm ayan ey denilirse, o zaman, vcib-ul

v u cu d a kar ilzam vu ku bu lm az
sz doru deildir. Kelm -
cd a n n sfat v e m evsu ftan m rekkep olan bir Evvel vazetmeleri

on u n iin bir fail illet bulunm ay gerektirir, b ylece, o, ne vcib-ul
vu cu t, ne de ilk illet olabilir.
G azal nin,
ikiliin kaldrlmasna getirilen
burhan ortada
379;23
biri, m esel, semann dieri arzn v eya biri mkl dieri mah
susun illeti olan iki ilh olm asna mni deildir. Bu ikisi arasnda
krm z ile scaklkta olduu gibi tezat gerektirm eyen bir m ubayenet bulu n abilir sz doru deildir. Zira vahit bir tabiat vaz-
379:24
edildi v e bu n a ta bia t itibariyle e olan dier bir baka ey de

dnld m b u ikisinin bir vasfta itirk edip bir vasfta ayrl
mas gerekir. A y n ld ey y a ahslarn v e yahut nevilerin tebayn cinsindendir. Eer, nevilerin tebayn cinsinden ise o
zam an bu iki ilha ilh ismi isim itirki ile verilmitir. Halbuki,
b u , vaz olunana aykrdr; zira vahit bir cinste itirk eden nevi
ler ztlardr; eer, ahslarn tebayn cinsinden ise her ikisinin
de m addede olmas icabeder. Bu da kabul edilenin hdfnadr.
A m a, b u tabiattan birisi erefe stn olabilir, o takdirde birinci
kincinin illeti olur, ikinci illetlidir. Mesel gklerin yaratcs
unsurlan yaratan illetin de yaratcsdr. Filozoflann gr ite
budur. Allah illetler yoluyla tesir eder fikri ile dorudan doruya
tesir eder fikri ilk illet vazetm eye mncer olur. Eer byle olmazsa
o zam an lem bir v e unsurlan birbirine bal olan bir btn ola
maz.
G azlnin, aym mahalde bulunan krmz v e scaklkta olduu gibi, terkip gerektirmeyen iki ilhn bulunmasnda ne gibi
mahzur olacana dair sormu olduu soruya ikilii hsd eden
fasl y a vucudun vucubunda arttr, o takdirde vcib-ul vucut
380 ;25
381 ;26
381 *27
136
b ir o lu r, v e y a a rt d e ild ir, o ta k d ir d e , v u c u d u n v u c u b u a ra zen 382 ;28
d ir ta rz n d a filozofla rd a n g e tirm i o ld u u c e v a p sa h ih d e ild ir ;

n k , n e v ile r cin sin v u c u d u n d a a rttr.
G azl b u c e v a b a ik i y n d e n it ir a z e tm i tir : 1 . V cib-u l
382;29
v u c u t s z ile b iz s r f n e fiy a n la rz, n e fy in ille t i y o k t u r , ille t ara

m a k h e v estir s z m u g a l ta d r; zira , m a d u le is im le re hs olan
selb ler illeti v e art o la n v a r lk la n b ir b ir in d e n a y r m a k i in k u l
la n d r. c a b s fa t n e gerek tirm ise se lb s fa t d a o g e re k tirm itir.
V c ib -u l v u c u d u n v u c u b u illeti o lm a y a n e y i in l z m b ir s fa ttr .
V c ib -u l v u c u t s z ile ille ti y o k d e m e k a ra sn d a f a r k y o k t u r .
2 . V c u b -u l v u c u d u n a y n ld fa s l o n u n v u c u b u n d a y a a rttr,
b y le y s e v c ib -u l v u c u t b ir d ir v e y a d e ild ir , o t a k d ir d e b ir fa s d
y o k t u r v e y in e v c ib -u l v u c u t b ir o lu r s zle ri u n a b e n z e r : E e r ,
b ird e n fa z la re n k v a rsa b ir re n g i d i e rin d e n a y ra n e y ren g in
v a rl iin y a a rttr
v e y a d e ild ir ; e e r a rtsa re n k o lm a k y
n n den b irb irin d e n a y rlm a y a ca k la rd r, e e r a rt d e ilse ren k leri

b irb irin d en a y ra ca k fa s d y o k t u r .
384 ;32
B u n a ka r d en ilse k i b u s zler re n k h a k k n d a c a iz d ir, zira ,

on u n m a h iy e ti v e v u c u d u a y n d r ; v c ib -u l v u c u t t a ise v u c u d u n
iza fe e d ilecei b ir m a h iy e t y o k t u r , v u c u d u v e m a h iy e t i a y n d r.
384 ;33
G azl n in b u s z v u c u t m e v c u t ta a ra zd r fik rin e d a y a n r , a m a

b u szle ilza m d a n k u rtu lu n m a z, y le k i: C insin fa s lla n , is te r cin sin
v u c u d u v e m a h iy e ti b ir olsu n isterse a y n ols u n , cin s in ille tid ir.
Z ira ren gin fa slla n olsa ,
fasllar
eer v u c u d u m a h iy e tin g a y n is e , b u
m a h iy etin fa s lla n
o la m a z , o y s a k i b u ,
m ek tir. B iz ren gi ta k sim e tti im iz za m a n
m u h a li fa r z e t-
o n u a ra zen d e il b il
fiil tak sim ederiz. O h ald e, v u c u t m e v c u d u n a ra zd r s z b u

m n da b tld r. D e m e k k i o n u n b u c e v a b k u su rlu d u r.
385 ;35
G a z l'n in
on lar
tesiye n efy in i cin s v e fa sld a n m e y d a n a
gelen terk ib in n efy in e b u n u d a v u c u d u n
d n d a b ir m a h iy e t
n efyin e b in a ederler, esas ola n s o n u n cu b t d ed ild ik te h ep si b t d

edilm i olu r
sz d o ru d e ild ir. k i b a s it ola n e y d e tesn iy e
n e fy i te v tu
ile sy len m itir. E e r, ik i b a s itte te s n iy e n e fy i
k a b u l edilse, b a s it m rek k eb e d n m olu r. H l sa , v c ib -u l

v u cu t y a te k y a o k tu r, d n s e b ep te o ld u u gib i.
388 ;38
G azl n in , A lla h 'm
m a d d ed en m u f ra k o lm a k h u su su n d a
m eleklerle lk M a l le cin ste itirk etm i o la ca m sylem esin e

gelince: A k d ism i, filozof!a rca , M u f ra k A klla ra ta k d im v e teh irle
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D tN M N ASEBET
137
verilmitir. Bn halde, hepsinde mterek bir tabiat yoktur, ancak,

bazs bazsnn illetidir. Bu vaziyet gerek cinste olan bir ma
reket deildir, zira gerek cinste her fert aym seviyededir. Takdim
tehirle olan marekette bir basit evvelin bulunmas icabeder ve
bu basitle aym mertebede olan baka bir ey bulunamaz. Ayn
mertebede bulunmak hakiki cinsi itirkte varittir. Vucut bak
mndan yetkinliin son mertebesinde bulunan bir eyin vahit
olmas icabeder.
bn -i Sin, tevtu* ile sylenmi ismin dellet ettii tabiatla
sadece, lfzda itirk eden tabiatlar arasnda arac olan bu tabi
atn varln kabul etmeyince Gazli nin yapm olduu itiraz
ona varit olmutur.
389;40
Filozoflara gre, Evvel cins ve fasdden mrekkep olmaz,

onun iin tarifi yaplamaz. Vucut cinste itirk deildir, d
lzmda itirktir; mebdeiyet izafettir, vcib-ul vucut oluu onun
mahiyetine hstr, cevher deildir. Onlarm bu grleri islmiyete
aykr olmamakla beraber delilleri yetersizdir, ite bu sebepten
dolay Gazli meseleyi ele almtr.
64
Bu hususta, filozoflann iki yollan vardr: Bu yol, Allahtan

terkibi mutlak olarak kaldinim asna dayanr. Eer, Allahta terkip
olursa gayra muhta olur, bu ise onun vucubuna aykrdr. Buna
kar yle cevap verilebilir: Akli czlerin mhiyetin czleri
olmasnn mns, basit zttan mteaddit mefhumat nezetmektir.
Cins ve fasd her nekadar ayn ayn iseler de, aslnda, vucudu
tek olan bir eyin suretleridir; bu bakmdan, bir taaddt bahis
konusu deildir. Buna kar zihindeki vucut dardaki vucuda 65
dellet eder, bylece terkip hasl olur* denilirse, cevab udur:
Akli czler, hari ynnden, vucut ve mahiyete birdir, aksi halde
ihtilf etmi olurlard. Eer, bu vahit vucut, bu czlerin her biriyle
kaim ise, o zaman, vahit bir eyin mteaddit bir eye hull etmi
olmas lzm gelir. Eer czlerin hepsiyle kaim ise ,o zaman,
czsz kl gerekir; her ikisi de muhaldir. Son ilzam kl, cz
lerle var olmad zaman vuku bulur diyerek reddetmek mm
kn deildir; nk, czler, vucut bakmndan taaddt etmi
lerdir. O halde bu vahit mahiyette terkip yoktur, basitlik dtaki
vucuda nazarandr, terkip ise zihni vucut hasebiyiedir. O halde,
138
imkn istilzam kabul edilem ez. 2- V cib -u l v u c u t m ah iyete

hibir eyle itirk etm ez; Vcibin dnda bu lunan her m a h iyetin
vucudu mmkndr. Eer, Vcib de gayr ile m a h iyette itirk
etse, mm kn olur. tirk olm ay m ca fasd olm az, bu n a bal
olarak terkip bulunm az.
Cevab: Bu fikir, v u cu tta ik i v cib olm az
fikrine dayanr,
ama, vahdaniyet (birlik) hakkndaki zikredilm i bu lu n an delil

lerin tam olm ad belirtilm iti.
stelik,
onun
m a h iyete bir
eyle itirk etmemi bulunm as, on un cinsi olm adn a dellet

etmez. Srf onun nevine m nhasr bir cinsi olm ak n iye caiz o l
m asn? EvveVin, akldaki dier nevilerden farkl bir n ev olm as
birlik deliline mnafi deildir. Cins m ah iyet v u cu d u n v u cu b u n u
gerektirdii zaman
darda
nevlerinin
bulunm as
caiz
m idir
deil midir meselesi dnlecek bir m eseledir.

Vacibten baka bir m ahiyet
v u cu d u n im knm
sz ile eer her m ahiyet kendinden bakas iin ba sit
gerektirir
bir n evi-
yettir fikri kastediliyorsa, im kn gerekmesini k abu l ederiz, am a,

bunun netice iin hi faydas yoktu r.
Eer b u szle
m ahiyet
nev ve cins olm aktan daha geneldir fikri kastediliyorsa, kabul

etmeyiz. nk, Vacib iin kendinin v e m m knn dahil olduu
bir cins bulunmak caizdir. B u da dnlecek bir m eseledir.
nk, her mefhum m efhum olarak ele alnd zam an, y a v u cu dunu tam bir gerekirlik ile gerektirir, o takdirde vcip tir, v ey a
gerektirmez; eer, gerektirm iyorsa, y a yokluu nu gerektiriyordur, bu , mmtenidir (yani m m teiiin hali bu du r), v ey a gerektirmiyordur, bu da m m kndr; m m kn, varln gerektirm ez,
eer yle olsa vcip olurdu.
lb n -i Sin
baz kitaplarnda dem itir k i: H er m rekkepte
bulunan czlerin zt dier czn zt dedir. B tnn varl

bu czlere baldr, bu takdirde btn vcib-u l v u cu t olam az.
Czlere muhta olunca vcip deil m m kndr. Gazl buna
yle cevap verm itir: Burhan, illetler zincirinin, ancak, fae
muhta olmayan bir m evcutla kesilmesine dellet etm itir. Bu
varln, birbirine muhta olm ayan iki czden m rekkep bulun
mas niin caiz olm asn?' Btn vcib-ul vu cu t olm az szndeki
vcip ile eer bir faile m uhta olm ayan kastederse, btnn
vcib-ul vucut olmadm kabul etm eyiz; eer, hibir eye m uhta
olmayan kastediyorsa, kabul ederiz.
TEHFT B A K IM IN D A N FE LS E F E -D tN MNASEBET
139
R z nin kanaatia gre, eer czler arasnda birbirine ihti-
67
ya yoksa, o takdirde b u czler gerek bir birlik tekil etm ezler

ve v cib in czleri on un czleri olm az; eer ih tiya varsa, m all
d rler, b u takdirde, onlardan m rekkep olan ey mmkndr,
vcip deildir. k i czden biri dierine m uhta olup aralarnda,

b a ba lk , oulluktaki gibi
mlzemet bulunmas ve bu ikisinden
h akik bir birlik m eydana gelmesi neden caiz olmasn ? Buna

kar
eer,
czler aracnda birbirine ihtiya varsa onlardan
m rekkep olan ey vcip olm az; stelik, mlzemeti gerektiren

bir m u cibe de ih tiy a vardr. B u halde, telzum ya illetle malulu
v e y a o illetin iki m all arasnda olur. Eer bu tarzda bir m na
sebet olm azsa, o zam an, o ikisinin varln dierinden ayrlm
olarak farzetm ek m m kn olur. Aksi hal varit ise, o ikisinin
birlem esiyle v u cu d a gelen ey vcip olmaz* diye cevap verilirse,
denilebilir k i: O ikiden birinin dierine devam b olarak taallk
etm esi aralarnda telzum olmas iin yetiir, a y n ca birinin die
rinin illeti olm as neden lzm gelsin ? Veyahut, her birinin die
rine taallku m ahiyeti hasebiyle niin olm asm ?
G azl dem itir ki
cevheriyet, vucudiyet, m ebdeiyet, her
nekadar filozoflara gre cis deilse de mcerret akller ztm

lzm larndan deildir, fakat cinstirler. Allah, akli olm akta M
cerret Akllarla itirk eder. Dem ek k Vcibe terkip lzm ol
m utur .
F akat, m alm dur ki akl olmann mns maddeden tecerrttr, b u , selb bir mndr, Allah'n ztna lzmdr, onun hakikatm dan haritir. A kl olm ak ne Mebdein ne de Akllarn zt?
ile kaim deildir, im di, terkip gerektirmez.
b) M eselenin tah lili:
F ilozoflann kanaatm a gre, Evvel (Allah) gayr ile cinste
itirk edip fasdda aynlm az, onun iin tarifi yaplamaz; zira,
181 ;1
tarif, bilindii gibi, cins ve fasddan terkip olunur, lbn-i Rt,

G azlnin onlardan nakletmi olduu bu delili yeter bulmaz.
Ona gre, Allah hakknda tevatu ile sylenmi cins mmkn
deildir, ama, tekik ile sylenmi cins mmkndr. Hal bvle
olunca, Gazl nin naklinin hilfna, ey, hviyet, zt, mevcut
hepsi cins olurlar; ancak, tekik ile sylenmi cinslerden yaplan
ta rif bir eyi bilm ekte yeter deildir.
369,*3
140
Burada en nemli mesele m evcu t kelim esinin m efh u m u n u n

ne olduunu tayin etm ektir.
186:3
Gazl nin nakline gre, v u cu t, eyann m a h iyetin d e dahil

deildir yani cins deildir, ancak m ahiyete izafe edilebilir, u m u m
369-370:5
lzmdr, tb n -i R t tb n -i Siny a ait olan b u gr reddeder.

Ona gre vucut bir lzm deil bilkis, b ir n evi cinstir v e eyann
370
ztlarna dellet eder, u farklaki eya arasnda v u c u t ba k m n
371
dan bir tertip vardr, mesel, ate, ateliden n ce m ev cu ttu r v e
371
onun
sebebidir. Ona gre
tb n -i Sin, m ev cu t kelim esinin m e f
humu hakknda yandm tr. nk b u kelim e
arapada
sdk
mnsna gelir, tb n -i Sin, on u, m tercim lerin b u m n da k u l

landklarm zannetmitir, oysaki, m tercim ler, on u , ey v e zt
karl olarak kullanmlardr. Sdk mnsna gelen m evcu du n
372:10
karl hviyet kelimesidir, tn n iyet, bir eyin zihin dnda,

zihinde olduu ekil zere v a r olm asdr. Y k len d i
nerm elerde
vucudiyet (varbk) bana dellet eder, sdk m eanlam lsdr.

Vucut iki mnya gelir: 1. Sdk n dellet ettii m n olu p filn
eyin filn ey dem ek mi olduuna cevap tekil eder. 2. O n k a te
goriden her birine m evcuttur denir. E er m evcu t ile sdk mns
anlalrsa, zihin dnda okluk gerekm ez; eer, zt v e ey m
ns kastedilirse, o zaman, vu cu t kelim esi v cib -u l v u cu d a da
dierlerine de takdim v e tehirle verilir.
tbn-i Sin ya gre, vu cu t (inniyet)
m ahiyet zerine zaittir,
bir nevi arazdr. Bu sz kartrc olm akla beraber, b td d r; zira,

bununla on kategoride mterek olan v e zihin dnda bulunan
bir araza dellet edilmi olur. B u m n, deil Allahta n , b t n
varlklardan kaldrlmak gerekir. M evcut cevher v e arazdan
ibarettir cmlesinde m evcut kelimesi ey v e zt mnsnda
kullanlm olduu halde, cevher m evcuttur cm lesinde sdk
373 ;ll
mnsnda kullanlmtr. Bu m talealardan u netice kar:

Sdk mnsnda kullanlan m evcut cins tekil etm ez, am a, ey
ve zt mnsnda ki m evcut tekik mnsnda, cins tekil eder.
Mevcut kelimesi ey ve zt karl olarak alndkta, m evcut
birdir sz eliik olur. Bu bakm dan, Allah a terkip muhaldir
sz ancak, eer terkip tevtu* Ue sylenmise, m uteberdir,
tekik ile sylenmise, nce gelen sonra gelenin illetidir.
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D N M NASEBET
141
Btn bu mtalealardan anlalyor ki lbn-i Rt, Gazlnin

cevaplarndan nce, ilkin, filozoflann grne, burada ise, lbn-i
Sinya kar gelmektedir.
Bu nokta Orta ada mhim bir konu tekil etmi bulunan
zt v e vucut arasndaki fark meselesiyle ilgilidir.
Yukarda belirtmi olduumuz gibi, lbn -i Rte gre, lbn-i
Sin, m evcudu cins deil, araz saymaktadr. Bunun sebebi, ona
gre, lbn -i Sin nn mtercimlerin mevcut kelimesini yanl anla
371 ;8
masndan ileri gelmitir. Mtercimler, bu kelimeyi ey ve zt
karb olarak kullflnm olduklan halde, lbn-i Sin onun sdk
mukabili olarak kullanldm zannetmitir. Sdk mnsna gelen
m evcut mtak olduu, mtak olan eyler ise ara/a
Mlet
ettii iin, lbn -i Sin. onun, araz olduu kanaatin a sahip olarak
aldanmtu. M evcut, burada, lugav deil, sna bir terimdir. Sdk
mnsndaki vucut baka, mahiyet bakadr, ondan dolay, ma
hiyeti bilinen bir eyin vucudu bilinmek gerekmez.
lbn -i R te gre, Frb, mevcudun cevherin cinsi olduunu
371 ;7
Burhan Kitabnda, mtercimlerin onu ey ve zt karl olarak
kullanm olduklanm Harfler Kitabnda gstermitir, ancak
lbn -i Sin yanlmtr.
Frbnin varlklarn birbirinden ayn bir mahiyeti bir de
hviyeti olup vucudun, mahiyete dahil bulunmadm kabul
etmi olduu sylenmektedir*37, lbn-i Rtn mlhazalar gznne alnarak bu gr deerlendirmek icabetmektedir.
Eer, Frb Harfler Kitabnda, mevcut kelimesinin zt ve
eye karlk tutulduunu sylyorsa, mahiyeti vucuttan ayr
mayp, bu noktada, tam bir aristocu gibi davranmakta ve bylece
lbn -i Rtle de itirk etmi olmaktadr. O bakmdan, Aristoya
gre zt, tamamiyle, vucuttan ayn maz. Aristocu olan lbn-i
Rt de, bu ayrl kabul etmez 238 hkm ancak muayyen bir
adan isabetli olmak durumuna dmektedir. Zira, lbn-i Rte
gre de mantk bakmdan mahiyet vucuttan ayn olup, bir eyin
mahiyetini bilmek onun varlm bilmeyi icabet mez; mkul
eyann kllileri ancak ahslarla mevcuttur, ahslar ise, ancak
kllilerle makldr; ahs idrk eden kuvvet klliyi idrk eden
UT Bk. H. Z. lken, Mantk Tarihi, s. 88.
** Bk. Ay. yer, s. 88.
142
T E H F T B A K IM IN D A N F E L S E F E -D tN M N A S E B E T
kuvvetin gayrdr; ite, ancak, b u m nda eya ay a n d a klliler

zihinde m evcuttu r denilir.
B ylece, Frb
daki
ayrlk
h akkn da
bakm ndan, iki
m ev cu d iyetle
farkl
ekilde
m ah iyet arasn
h k m verilm i
olm aktadr. Ibn -i R t e gre, Frb de, bir taraftan, m ah iyet

vucuttan ayrlm am akta (m evcu t cevh er v e araza fiil v e k u v v e y e
blnr hkm nde, m evcu du n ey v e z t m nsna gelm esinde
olduu gibi), dier taraftan ise, m evcu t kelim esi sdk m nsna
gelerek, bir araz deil, bir cins olm aktadr (cevh er m ev cu ttu r
cmlesinde olduu gibi) bu suretle m ahiyeti bilinen bir eyin
varl bilinm ek icabetm em ektedir.
lb n -i R t n bu iddi la n n a baklrsa, Frb de, m ev cu d iyet
m ahiyetten bilfiil, gerekten, reel olarak a y n deil, an cak, m an
tk olarak a y n bulunm aktadr. F akat, Frb hakknda aym hu
susu mtalea eden bir dier gr, on da, m ev cu d iyet v e m ahiyetin
fiilen a y n olduu m erkezindedir. Mesel G oich on , kendisinin tb n -i
Sin mn btn metafiziini dayandrm ak istedii m ah iyet-m evcudiyet farknn on tolojik olduunu, Frb nin de b u fark tan
mak hususunda yabanclk ekm ediini fakat o ikisinin b u fark
nereden aldklarm,
henz eldeki kaynaklar ta m olm ad iin,
aklayacak durumda bulunulm adm b elirtm itir239.

Mahiyetle m evcudiyetin a y n olduu hususunda A risto, Frb,
lb n -i Sin v e lb n -i R t itirk etm ektedirler. A n cak, b u farkn
ontolojik, hakik, reel bir fark m y oksa, sadece, m antk bir fark
m olduu hususunda ayrdm aktadrlar. A risto da b u farkn on to
lojik bir mns yoktu r; fark, sadece, m a n tk dir240.
Bununla beraber, fark bakm ndan, Frb hakknda k s m
metinlere dayanlarak (lb n -i R t Burhan v e H arfler Kitabm a ,
Goichon Fusus'a) iki a y n ekilde hkm verilm esi, bu farkn
birincide mantk, dierinde on tolojik olarak telkki edilm e
sinden ileri gelmi olabilir.
230 Bk. A. M. Goichon, La Distinction de L Essence et de l Existence dAprs

lb n Sin, s. 131.
M0 Bk. R ougier, La ScoIastique et le T hom ism e. s. 216-220; ayn ca Bk.

Sco. Mu. s. 226. Fakat, Carame, Analitik II de reel farka delAlet eden bir
iaret gsterebilmitir (Bk. Goichon, La Distinction s. 132, not 1).
143
b n -i R t e gre, m ev cu d u , tekik ile sylen m i bir cins

k a b u l ed in ce, bu n dan d ola y bir terkip gerekm ez; n k terkip,
a n cak , te v tu ile sylen m i cinse gerekir.
G a z l'n in ,
filozoflara
kar
olan
itiraz,
A llah
hakknda
terk ib in n iin m stahii olacan sorm ak esasna da yanm aktadr.

O na
gre,
terkibi
n efy etm ek
sfatlan
n efyetm eye
m essestir,
v c ib -u l v u cu d u n m ns illetler zincirini kesm eye y a ra y a n ey

o lm a k tr; illetler zin cirin i kesen bir ey, pekl m rekkep olabilir.
I b n -i R t b u ce v a b a itira z ed er: lleti olm ay an eye v cib -u l
v u c u t den ir, b y le bir eyi tekrar illete v e m alle b lm e k d o ru
de ild ir. A lla h ' sfa t v e m evsu fta n terk ip olu nm u sa ym ak on un
b ir fa il illeti old u u n u k a b u l etm ek dem ek o lu r; b y le c e , Allah,
n e v c ib -u l v u c u t v e ne d e ilk illet olur.
G a z l'n in filozoflara kar y a p m oldu u itirazn da ya n a k
n o k ta s v c ib -u l v u c u d u illetler zin cirini kesen ey ola ra k m talea
etm esid ir. B u h a ld e v c ib -u l v u c u t m efh u m u bir k noktas
d eil b ir n etice d ir, y a n i son su z illetler zincirini kesm ek su retiyle
ulalm b ir m e fh u m d u r. A ris to n un m etafiziinde tik M uharrik
m e fh u m u n a istik ra b ir ta rz d a v e v a r b k sras ba k m n d a n son d a
ulalr. O b a k m d a n , G a z l'n in d u ru m u A risto felsefesine, lb n -i
R t 'e
vucut
n a za ra n , d a h a u y g u n d u r. nk, lb n -i
m e fh u m u n u
d o ru d a n
b ir
nok tas
ola ra k
R t, v c ib -u l
a lm ak tad r, y a n i,
d o r u y a , v c ib -u l v u c u t (= v a r h n n
illeti olm a y a n
e y ) m e fh u m u n d a n h arek et etm ek ted ir, b y le c e , n e tic e y i, n c e

den
ta rife sok m u b u lu n m a k ta d r. Z ira , b u m efh u m
m a h iyeti
g ere i v e za ru r o la ra k , b a s it b ir ey e del let e d e r ; fa k a t, illetleT

zin cirin i k e sm e k y o lu n d a n
g id ilerek , b a sit b ir v c ib -u l v u c u t
m e fh u m u n a
eriilem ez.
vucut
za ru r
m e fh u m u n u
ola ra k
lb n -i
R t' n ,
v c ib -u l
k n ok ta s ola ra k alm as, o n d a k a b u l e t
ti i sfa tla r itib a riy le d o ru ise d e n e tice y i ta rife d erced erek ,

m sa d ered e b u lu n d u u m e y d a n d a d r.
B u r a d a , G a z l y e v e lb n - i R t 'e d a ir h k m v erirk en d ik
k a t e d e c e im iz b t n m esele u d u r: G az l y e g re d e ta rif, p
h esiz o la ra k ,
te r k ip tir, a m a , illetler zin cirin i kesen b ir v a rb n
sfa tla rd a n m r e k k e p olm a s m u h a l d e ild ir, lb n -i R t n c e v a p

la n d rm a k z o r u n d a b u lu n d u u c ih e t zin ciri kesen v a rb n ba sit
olm a s g erek ir m i
g ere k m e z m i n o k ta s d r, y o k s a te rk ib i n e fy e t
m e k n o k ta s d e ild ir. H a lb u k i lb n - i R t asl ce v a p la n d m lm a s
373 ;1
144
TE H F T BAKIM IN D AN FELSEFE-DN M NASEBET
gereken noktay ele almamtr. K aldki Aristo dahi, zinciri

kesmek cihetinden giderek, basit olan bir vcib-u l vu cu t m ef
humuna mantki bir atlama yapmakszn zarur olarak eriemezdi.
381:27
Gazl nin ikinci itiraz udur: A y m mahalde bulunan kr

mz ve scakbkta olduu gibi, zincirin, terkip bulunm ayan fakat
birbirinden ay n bulunan iki illetle kesilmesi mm kndr, tbn-i
Rt e gre byle bir ey olamaz, zira, aym tabiatta olan iki ey
farzedildikte, bunlar, y a ahsen veya neven ayrlrlar; ahsen
aynlan eyler madddirler, Allah iin bu im knszdr; n ev en ayr
lan eyler ise ztlardr, bu da farzolunana aykrdr. Fakat, bu
tabiatlardan birisi erefe stn olabilir v e bylece, birinci, kin
cinin illeti olabUir. Eer, bu illetler zinciri tek bir illete son bul
mazsa, lem tek v e tutarb bir btn olm az;
il VI
S jtf'jl
( X X I , 22)
Grlyor ki tbn-i R t, Gazl nin itirazm , ancak, teolojik
olarak kardamaktadr. nk, Gazl nin, zinciri kesmek iin
379:24
teklif etmi olduu iki ilh kabul meselesini erefe stn

olmak mefhum unu araya sokarak, deerden drm eye al
mas, akl zaruret mns kastedilm ek zere, filozofik deildir,
ancak, teolojiktir. Durum u b ir yet zikrederek tey it etm eye
gayret etmesi de bunu gstermektedir.
382
Gazl nin, vcib-u l v u cu t srf selptir, selbin bir sebebi olm az

fikrini tbn-i R t kabul etm ez. Filozoflardan getirmi olduu
vcib-ul vucut, eer iki ise, a yn ld fasd y a vu cu b -u l vucudunda
arttr, bu takdirde
birdir ,
delilini,
bir olur, v e y a
Gazl,
deildir, bu
takdirde de
vcib-u l v u cu t m efhum u yerine renk
mefhumunu koyarak ilzam etm eye alr. Buna kar renkte

mahiyetle vucut ayn dr, oysaki, v cib-u l v u cu tta birdir
384;33
tar
znda getirmi olduu cevab tb n -i R t kabul etm ez; nk,

ona gre, bu sz vu cu t m evcudun arazdr fikrine dayanm aktadr.
385-386
Grlyor ki tb n -i R t balangtan beri Gazl y i deil,

filozoflan, burada, tbn-i Siny tenkit etm ektedir. N etice itiba
riyle, vcib-ul vucudun surete ok olduu halde nispete tek
o m asm mahzursuz bulm as onun, vcib-u l vucudun tek olduu
388;38
iddiasm kabul etm ediini gsterir. Nispeti tek olan bu vcib-ul

vucutlar, birbirinin illeti olarak, sonunda bir evvele ularlar.
B yle bir takdim tehir m nasebetine dayanan cins gerek bir
US
cins yani tevatu4 ile sylenmi bir cins deildir, nk, sonuncu
cinsin fertleri aym seviyededirler. Durum maddeden mufrak
olma m efhum u iin de ayndr, bu isim Allah'a ve Mufrak Akl
lara takdim v e tehirle verilmitir. Ibn-i R t'e gre, lbn-i Sin
389;40
m u tavat' ism in dellet ettii tabiatlarla mterek ismin dellet

ettii tabiatlar arasnda b u neviden tabiatlan yani aralannda
takdim tehir bulunan tabiatlan kabul etseydi, Gazl'nin bu
itirazlanna maruz kalmazd.
Burada, lb n -i R t n btn itirazlan, tekik ile yapdm
cinsi dikkate almam olmas zerine lbn-i Sin'ya kar ynel
tilm itir denilebilir.
Evvelin cins ve fasldan mrekkep olup olmad hususunda

H ocazde nin durumuna gelince, onun kanaatna gre, filozoflann bu gr islm iyete aykn deildir, sadece, delilleri yeter
64
sizdir; ite Gazl de ancak bu bakmdan meseleyi ele almtr.

Filozoflann birinci delilleri vcipten mutlak olarak terkibin nefyine dayanr; cins ve fasldan yaplm olan haddin, terkip ola
ca iin, reddi gerekir. Hocazde bu delili tamamen kendisine
mahsus bir tarzda cevaplandrmtr. Gazli nin yapt gibi,
ilkin, haddin terkip olacan kabul edip, sonra, terkibin Allah
iin neden muhal olduunu sormaz; daha ilk admda haddin
terkip olmadm iddia eder. Ona gre, cins ve fasd her nekadar
birbirinden ay n eyler ise de aslnda, vucudu tek olan bir eyin
suretleridir. Terkip, zihn vucut hasebiyledir; basitlik, d vucuda
nazarandr.
kinci delillerine yani vcib-ul vucudun mahiyeti (yani v*
cib-ul vucut olmaklk) sadece kendisine aittir, bakas ile itirk
edemez, eer, etse mmkn olur, o halde, fasl yoktur, imdi terkip
olm az deliline Hocazde nin cevap veri tarz da tamamen kendine
mahsustur. Delil iki vcib-ul vucut olamaz fikrine dayanmak
tadr, fakat, ona gre, filozoflann birlik delilleri tam deildir.
Vcib-ul vucudun, mahiyete, bakas ile itirk etmemesi onun
cinsi bulunmadna dellet etmez; onun, kendine mahsus bir nevi
olur v e bu onun birliine halel getirmez.
Vcipten baka her mahiyet vucut ynnden mmkndr
sz e eer, mahiyet ya vcip ya mmkndr fikri kastedili
yorsa, bu, zerinde dnlecek bir meseledir. Grlyor ki
F tU tfe-K n
F. 10
<
146
TE H F T BA K IM IN D AN F E LSE FE -D N M NASEBET
Hocazde, mefhumun, vacip, m m teni ve m m kn olm ak zere

yapdan blmnn pheli olduunu sylem ektedir.
Btn mesele, czleri olan bir vcib-ul vu cu t m efhum unun
tekilinin mmkn olup olmad zerindedir, lb n -i Sin v e Rz
byle bir tekilin mmkn olm adm syledikleri halde, vcib-u l
vucuttan, varl iin faile muhta olm ayan ey kastedilm ek
zere, H ocazde, Gazl nin bunun m mkn olduunu sylem e
sini tasvip eder. Fakat, Gazl nin m addeden mufrak olm a
mefhumunu cins telkki etmesini kabul etm ez; ona gre bu m ef
hum zta lzm selb bir mndr, onun iin terkip gerekmez.
Bu meselede H ocazde, lb n -i R t n ne fikirlerini ne de
ismini bahis konusu etmitir. Allahm tarifini yapm ak terkip
gerektirir mi meselesinde tamamen kendine mahsus bir gr
sahibidir. Bu grn varbn vcip, mmteni v e m mkn
olmak zere trl mtalea edilmesinde b u mefhumlarn kar
lkl durumlarnn zarur bir ekilde tayin edilmemi olmasna
dayandrr.
3 ---- e v v e l
B A S T T R

1 GazlVnin Tehftne gre:
Filozoflara gre, Allah n vucudu basit olduu iin srf vu cu t
tur, aynca bir mahiyeti ve hakikati yoktur. Bu hususta iki bakm
dan sz sylenebilir, birincisi delil istemektir. Allahm varlnn
bir mahiyeti yoktur iddiasna kar vucudunun bir mahiyeti
olsayd o zaman vucut mahiyete tbi olur ve vcib-ul vucut mall
196 ;3
olurdu delili ileri srlmektedir. Aslnda, bu delil, vcib-ul vucut
sz ile varlnn sebebi olmayan ey mnsndan baka bir
mn kastetmeye dayanr. Vcib-ul vucut sz illetler zincirini
kesmek mnsna kullanldktan sonra, illetler zinciri mahiyeti
olan bir mevcut ile de kesilebilir, bu i iin mahiyeti selbetmeye
ihtiya yoktur. Evvel'in hakikati ve mahiyeti vardr, bu haki
katin vucudu mahiyete muzaftr. ddia edildii gibi mahiyet
vucudun sebebi olduu iin vucut mall olmak durumundadr
denilemez, zira, eer, buradaki fail sz ile sebep kastediliyorsa,
197 ;6
mahiyet, vucudun sebebi deildir. Delillerinin en zayf ite budur,
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DlN MNASEBET
147
nk, mahiyetle vucudun birlikte kesret gerektirdii mcerret
bir iddiadr. Zira tek olan bir vucut daima tasavvur edilebilir,
tek bulunan o eyin var olmas onun birliine halel vermez.
kinci bakma gelince, mahiyeti ve hakikati olmayan bir
vucut mkul deildir, akl almaz. Adem, nasl, ademi takdir
edilen bir mevcuda nispetle idrk ediliyorsa, vucut da, ancak, bir
hakikata nispetle idrk edilebilir. Vahit olan bir zt, eer hakikati
yoksa, bakasndan ayrlm ve seilmi olarak taayyn edemez;
ite, tpk bunun gibi, mahiyetin nefyi hakikatin nefyi demektir,
mahiyetsiz bir vucut mevcut olmayan mevcut* demektir ve
mkul deildir. Eer mkul olsayd, bu malller arasnda EvveVe
mahiyeti ve hakikati olmamakta itirk eden, fakat, mall ol
makla ondan ayrdan bir varbn bulunmas gerekirdi, halbuki,
ortada, byle bir ey yoktur. Bu hususta filozoflann delili yoktur,
szleri mcerret bir nefiyden ibarettir. Allahm hakikati (bu,
onun vacip oluudur) mahiyettir sz de kabul edilebilecek gibi
deildir, zira, vcibin mns ancak, illet nefyidir. Bir ztn hakikat bir selple kaim olamaz. lletin nefyedilmesi bn hakikatin
lzmdr. lkin, hakikatin mkul olmas icabeder, sonra, ondan
illet nefyedilir, vucudu olmayan bir hakikat mkul deildir. Ha
kikatin ademi tasavvur edilemez, vucubun mns ite budur;
eer, vucup vucuda zait ise okluk gerekir; deilse, vucut mahi
yete eit deildir.
197-198 ;7
199 ;9
199 ;10
2 bn-i Rtn Tehftne gre:

Gazl, fdozoflann Allahm vucudu ve mahiyeti birdir, aynca
vucudun izafe edilecei ne mahiyeti ne de hakikati vardr kanaatnda olduklarn sylemise de bu hususta lbn-i Sina'nn gr- 391 ;2
n olduu gibi belirtmemitir, lbn-i Sinya gre, bir eyin
vucudu o eyin ztna zait bir sfattr, hal byle olunca, zt o
eyin vucudun un sebebi olamaz; zira, bir ey kendi varlnn
sebebi olamaz, baka bir faile ihtiya gsterir. Allahn faili ol
maynca, Allah'n zt Allahn vucudun un aym olur. te bunun
iin Gazl'nin, vucudu ztn lzmlarndan bir lzma benzet
mesi doru deildir; zira, zt lzmn sebebidir. Oysaki bir eyin
kendi varlnn illeti olmas miimkiin deildir, stelik, vucut
mahiyyetten nce gelir. Bir eyin mahiyetini inniyet olarak vaz- 392
etmek mahiyeti kaldrmak deildir, bu ikisinin birlii icabdr.
148
V u cu t m evcudun lhiklerinden olu n ca, m m k n ey ay a varlk

veren bir fail bulununca, o takdirde, faili olm ay an eyin y a var
olm amas gerekir, b u , m stahildir, v ey a o eyin v u cu d u o eyin
m ahiyeti olm ak icabeder.
392 ;4 str. 13
A ristonun, Burhan
K itabnin
ikin ci m akalesinde sylem i
olduu gibi, bir ey vucudun u gerektirecek b ir ey d e m i m ev cu ttu r

sz ile bir eyin sebebi v a r m dr y o k m u du r sz ay m k u v v e t
tedir.
Eer o eyin sebebi y ok sa , bir eyin lzm larndan onun
varbm gerektirecek bir lzm v a r m dr sznn m ns ta k d im tehirle sylenen cins m ecrasnda caridir, y ok sa ,
m ev cu d a zait
bir m n ifade etm ez.

393;5
Burhan bir y o l bu lununcaya kadar u y o l kabul edilebilir:

Cevheri itibariyle varl m m kn olan v u cu tlar ku vv ed en fiile
km ak iin bir m uhrice m uhtatrlar. M m kn m uhrilerin v cip
bir muhrite son bulm as gerekir. H dis olan v u cu d u n ezel olan
vucuda lhik olm as icabeder. tb n -i Sina nn bakasyla v cib -u l
vu cu t dedii m uharrik cevh eri itibariyle v cip , m ekn hareketi
itibariyle m m kndr, oysaki, m eselenin m u tlak b ir v cib -u l
vucutta nihayet bulm as icabeder, iin de hibir im kn bu lu n
mayan b u v cib-u l v ucud un zarur olarak basit olm as gerekir.
lb n -i Sin m n m m kn-l v u cu t y a bakasyla v cib -u l
vucuda v eya kendiliinden v cib-u l vu cu d a gelir dayanr dem esi

395 ;7 str. 6 fazla v e hataldr; zira birinci nasl olsa kincide son bulm aktadr,
vcip nasd olursa olsun, onda
asla im kn y ok tu r, lb n -i Siny
395 ;8
b u blm eye gtren ey, onun gn cevheri yn nd en bakasyla
396 ;9
vcip, kendiliinden ise> m m kn olduunu zannetm esidir. V ar

lklarda hudus vardr; m m kn varln tabiatnn hali ile zarur
tabiatn hali nasd dr sorusunu, eriat halk anlam ad iin ce
396 ;11
398 ;13
398 ;14
vaplandrm az. nk, bunu bilm ek halkn saadeti iin zarur

deildir. eriatn gsterdii ey onun sustuu k on u la n aratr
m ay menetmektir.
Gazl'nin ikinci itiraz sofistiktir. nk, filozoflar ne A l
lah'm mahiyetsiz bir vucudu olduunu sylediler, ne de vucud u
olm ayan bir mahiyeti vardr dediler. Bilkis, onlarm doktrinleri
udur: Mrekkebin vucudu zta zait bir sfattr, bu sfat failden
almtr. Basitteki varbk sfat- m ahiyete zait deildir. nk,
bu basitin vucuduna mugayir olan bir m ahiyeti yoktur. Y oksa
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D N M N ASEBET
149
Gazl'nin muanedesini dayandrm olduu gibi, onun mahiyeti

olmad iin mahiyete zait bulunmamas bahis konusu deildir.
Filozoflara gre, vucup zta zait bir sfat deildir.
B u hususta bn -i Sin'nn delili udur: Vucut mahiyetle

kaim olursa, kyamnn sebebi ya mahiyettir, o takdirde ken
dine takaddm etmi olur, bu muhaldir, veyahut bakasdr,
o takdirde vcip vcip olmaz, zira, illetlenmi bulunmaktadr.
Bu delile eitli cevaplar verilmitir: 1- rk sahibine gre, vucut
itibar olduu ve ayanda zait olmad iin ziyade edecek olan
bir illete muhta olmaz. Buna kar, mahiyetle vasflanmakta
bir illete m uhtatr" denilebilir. Cevap olarak, vcibin zt var
oldukta bir illet gerektirmez, zten vardr, ancak, imkn vasf
lanma gerektirir" denilirse yle denilebilir: Vasflanma gayrdan
mstani olan bir ey olmad iin mreccihten kurt ulunmaz.
2- m am Rz nin itirazdr: a) illet vucut bakmndan tekaddm etmez. Mahiyetin, mmknlerin illetleri kabil illetler oldu
una gre, kendi vucudunun illeti olmas caizdir. Eer byle ol
sayd, mteessirden messire geilmezdi diye bir cevap verilse, buna
kar, bir ey gayra sebep olmak iin var olmak zorunda bulu
nur, ama kendi kendisinin illeti olmak iin byle bir mecburiyeti
yoktur denilebilir. Bunun cevab udur : Fail ister ztn ister
gayrm icat etsin ilkin var olmak zorundadr. Sonra icat eder,
o halde mahiyet kendi kendini meydana getiremez, b) Mahiyet,
eyin sfatlarnda birine illet olabilir, bylece messirin mteessir
den nce gelmesi vucuta olmak gerekmez. Bunun cevab udur :
lb n -i Sin, onun zannettii gibi, mahiyetin, sfatlardan birine
sebep olduunu sylememitir, lbn-i Sin nn fikri udur: Mahi
yetin sfatlardan birine sebep olmas caizdir, fakat, vucut olan
sfat, mahiyet yznden varolmaz; nk, sebep vucut bakmn
dan ncedir, halbuki, vucut kendi vucud undan nce gelemez,
lbn -i Sin'ya gre, mahiyet bir eyin sebebi olamaz ama kendi
sfatlarndan birinin sebebi olabilir. Mahiyet ise mahiyet olarak
bir sfata illet olamaz, sfat ancak onun lzm olabilir, ift olmak
ln drdn mahiyetinin lzm olmas gibi.
3Gazl'nin itirazdr, zeti sebepler zinciri vucudu ma
hiyete zait olan bir eyle de kesilebilir fikridir. Fakat, hem
150
m ahiyeti vueu tla sfatlandracak
b ir fail gerekir h em d e filo
zoflar, zinciri kesen delili v u cu d u n ziyad e edilm ediin de ku llan

m am aktadrlar, ancak kesilecek y ere geldikten son ra on u n m a
hiyetinin vucudun dan ib aret oldu u neticesine varm aktadrlar.
70
G azl'nin m evcudu n hakikati n efyedildik te v u c u t m akl olm az

hkm n kabul etm iyoru z. M utlak v u cu d u n
olmas husus
v ucud un da y le
olm asm
h akikati ile m kul

gerektirm ez. H usus
vcib-u l v u cu tta v u cu t m ahiyete izafe edilm ez, am a, h al m m

kn v u cu tta da b y le olm ay gerektirm ez. V cip te, on u n h a
kikati vucududu r dem ek on u gayrdan
dem ek deildir,
sadece,
ay n lam az
hale sok m ak
onun kendiliinden m ev cu t oldu un u
gsterm ek iin onun hakikati v u cu d u n a eittir denilir v e
asl
by le olm akla gayrdan ayrlr.

71
4- slm filozoflarndan sonra gelen bir gurup

den vcip olan ey zihnen m ahiyet v e v u cu d a
sayd m ahiyetin
kendiliin
ay n lm a z, a y n l-
kll olm as gerekirdi dem ektedirler.
F akat,
zihnin v cib-u l vucudu b u trl b lm ey e hasretm esi zarur deil

dir, zihin on u h viyet v e vu cu d a da blebilir.
b) M eselenin tah lili:
lb n -i R t e gre, A llah 'm m ahiyeti (zt) v e m evcu diyeti
hakknda, Gazl b n -i Sina nn grn oldu u gibi nakletmemitir. b n -i Sin, onun sylem i olduu g ib i, A llah m m ahiye
tini selbetmemi, bilkis, sadece, m ahiyeti v u cu d u n a eittir de
mitir. nk b n -i Siny a gre v u cu t zta zait bir sfattr; b u
sfat zta yaklatran bir fa olm ak lzm dr, A llah m bir faili
392
olamyaca iin onda zt vu cu d a eittir, zt vucududu r. Y ok sa

Gazl nin zannetmi olduu gibi v u cu t ztn bir lzm dedir.
Eer, lzm olsa, zt lzmn sebebi olduu iin, o zam an bir
eyin kendi vucudunun illeti olmas lzm gelir.
Filhakika, eer, Gazl, b n -i R t n iddia ettii gibi b n -i
Siny doru nakletmemise bu hususta yapm olduu itirazn
yeri yoktur. Bununla beraber, yedin ci meselede v cib-u l v u cu tta
mahiyetin vueutla bir olduunu bildiine dair ak bir iaret
vardr241.
b n -i Rt Gazl nin bu naklini doru bulm am akla beraber,
b n -i Sin mn fikrini benim semekte deildir. V u cudu zta zait bir
Bk. . 132.
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D N M N ASE B E T
151
sfat olarak deil, takdim-tehirle sylenmi bir cins telkki eder.
Bu gr mmkn varlklar kuvveden fiile karan bir vcip

muhri bulunmak gerektii fikrine dayanr. Bu bakmdan lbn-i
Sin nin vcib-ul vucudu kendiliinden veya bakas tarafndan
vcib-ul vucut diye ikiye ayrmas lzumsuzdur ve hataldr.
Zira, hem bakas tarafndan olan sonunda kendiliinden vcib-ul
vucuda son bulacaktr, hem de vcib-ul vucut mefhumu, iinde
asla imkn olmayan bir mefhumdur.
395 ;7
Fakat Gazl'nin itirazlarndaki asl hedef, zinciri kesen

delilin, vcipte v u cu t= mahiyet olduunu ispat edemiyecei
noktas olduu gznne alnrsa, vcipte, vucudun mahiyete
eit olduuna hakikaten delil getiremedikleri sonucuna varlr.
lb n -i Rt, mmknler zincirinin bir vcipte son bulmas
gerektii fikrini burhan bir yol bulununcaya kadar kabul etti
ine yani her mmkn vucudu kuvveden fiile karan bir muhri
vardr, bu muhriler zinciri sonsuz gidemez, bir vcipte durur,
vcipte imkn olmamak lzmdr" delilini burhan saymadna
gre, Gazl'nin k noktasna itirk ediyor demektir. Mmkn
varlklarn tabiat ile zarur varlklarn tabiat meselesini eriat
aratrmaz ve cevaplandrmaz, nk bu meseleyi bilmek halkn
saadetini tamamlamak iin zarur deildir. eriatn bahis konusu
etmedii meseleleri ele almak ciz deildir. Bu fikirleriyle lbn-i
Rtn meseleyi filozofik olarak ele almaktan kat grl
mektedir. Felsef konularla ilgisi bulunan dini meseleler eer hal
kn saadetini artrmyorsa ve halk onu anlamyorsa, bu mnda
ele alnmamaldr tezi bir nevi pragmatizm vasf tamaktadr.
Bu mesele lbn -i Rtn ift hakikat anlayna ve dini daha ok
sosyal fonksiyonu iinde ve bir messese olarak izah edi tarzna
smsk bal olduu iin ilerde ayn bir bahis olarak ele alna
caktr.
Ibn-i Rt'n iddia ettii gibi eer filozoflar Allah'n mahi
yet siz bir vucut olduunu sylemedilerse, Gazlnin ikinci iti
raznn da yeri yoktur.
Hocazde'nin bu husustaki fikrine gelince, lbn-i Sina nn
delilini verdikten sonra, ona umumiyetle drt noktadan yapd-
393:5
396 ;9
398,14
152
m olan itirazlar ele alr. B irin ci itiraz m talea edi tarzndan,

onun, b n -i Sin nn delilini m dafaa ettii neticesi karlabilir.
69
im a m R z nin itirazna kar b n -i Siny korur. F ak a t, b n -i

Sinann m ahiyetin
kendi sfatlarndan b ir sfatn sebebi ola bi
lecei fikrini ta vzih eder. M ahiyet m a h iyet olarak bir sfata illet
olm az, b u sfat, ancak, onun lzm olabilir, ift olm akln d rt
iin lzm olmas gibi.
Ibn-i Sina'nn deliline kar olan n c itiraz G azl den getir
mitir. Gazl nin itiraznn z illetler zinciri v u cu d u m ahiyetine
70
zait olan bir eyle de kesilebilir fikriydi. B una kar H ocaz d e,

m ahiyetin vueutla sfatlanm as hususunu tem in edecek b ir failin
var olm as
vucudun
gerektiini tekrarlar.
F ilozoflan n
zin cir kesim ini
ziyade edilm edii hususunda ku llan m adk lanm ,
zin
cirin kesildii yere geldikten sonra orada m ahiyetin v u cu d a eit

olm ak gerektiini bildirdiklerini syler.
Gazl nin
itirazm
cevaplandrm
H oca z d e b u
olm am aktadr.
fikriyle
Filhakika,
maksat zinciri kesm ek ise, b u , basit olm ayan bir eyle de kesi
lebilir. Zinciri kesm ek yolun dan gidilerek Evvelde m a h iy e t= v u cu t
olduu zarur olarak ispat edilem ez, b u n ok taya gelebilm ek iin
a y n bir hareket noktas daha edinm ek icabeder. O bakm dan
Gazl nin delilini ten kit etm esi isabetsizdir, h albuki G azl nin
o delili tenkit etmesi isabetlidir.
H ocazde,
G azl'nin,
m evcudun
hakikati
nefyedildikte
m evcut m kul olm aktan kar hkm n her nekadar, b n -i

R t n gstermi olduu gibi, b n -i Sin hakikati nefyetm em ise
de- tenkit etm ekle beraber, onun, vcip olan
v u cu tta
v u cu t
mahiyete izafe edilm edii halde, m m kn olan v u cu tta izafe

edebilir hkm vcibin niin v cip m m knn niin m m kn
olduunu izah etm em ekte, sadece,
vucud u tastik etm ekten ib a
ret kalmaktadr.
11
H ocazde, sonuncu olarak, kendiliinden vcibin zihinde

mahiyet v e vucuda aynlam yacam ileri sren bir gurubun
fikirlerini de reddetm ektedir. B u drt gurup hakkndaki m talealan b n -i Siny tasvip etm ekte olduunu tazam m un ederse de
buna dair ak bir iareti yoktur. H ocazde b n -i Sin nn delilini
yeter saysa bUe, meselenin banda, G azl'nin yapm olduu
itiraz cevaplandrmam bulunduu halde vcibin niin vcip
olduu hususunda teorik bir tem el getirmemi, o bakm dan H o-
T E H F T B A K IM IN D A N F E L S E F E -D N MNASEBET
153
cazde nin dununu sadece tastik etmekten ibaret kalmtr. Ayn

zamanda bu tenkitlerinin umum neticesini vermemi teker teker
fikirleri ele akp cevaplandrmaya akmtr. Ancak, biz, onun
m talealanna bakarak, tbn-i Sin nm delilini ve dolaysyle
filozoflar tasvip ettii neticesini karabiliriz.
Bu meselede de tbn-i Rtn ne fikirleri, ne de ismi ge
mitir. Oyleki, Hocazde tbn-i Rt n tbn-i Sin nm vcibin
kendiliinden veya bakasyla vcip diye blmesini hedefleyen
tenkidinden bahsetmemektedir, hem de Gazl nin filozoflar Al
lahn mahiyetsiz bir vucut olduunu sylediler cmlesiyle serdettii iddiay byle bir iddia varit imi gibi cevaplandrmak
tadr. Oysaki tbn-i Rt yle bir iddiann varit olmadn belirt
mitir.
EVVEL
CSS
D E L D R

1 Gazl'nin Tehftne gre:
Allahn cisim olmad hususunda filozoflar cismin mrekkep olduu halbuki vcib-ul vucudun basit bulunduu iddiasn
tekrarlarlar. Cisim fiilen paralara ayrdd gibi, vehmen, suret
ve heyulya blnr, fazla olarak sfatlara da taksim olunabilir.
200*1
FUozoflann bu delili zerinde konuulmutur. Onlar, mucidi

olmayan bir mevcut kabul ettikten sonra mrekkibi olmayan
bir terkip de tasavvur edebilirler. Kesret nefyi terkip nefyi zerine,
o da vucutsuz mahiyet nefyi zerine dayandrlmak istenmitir,
oysaki bunlann hepsi ibtal edilmitir.
Cisim fail olmak iin bir nefsi bulunmaldr, aksi halde fail
olmaz; eer, cisim nefsi olsa, o takdirde nefis onun illeti olacan
dan dolay cisim evvel olmazd* tarznda ikinci bir delil getirmek
de fayda vermez, zira, ne insanlann ne de meleklerin ruhu kendi
cisimlerinin illeti deildir.
Cisim cisim olmak hasebiyle ne baka bir eyi yaratabilir
ne de bu hususta nefis iin bir let olabilir denilse bile, bu, burhan
tekil etmez. Zira bu hkmn temeli, sadece, byle bir eyi m
ahede etmemeye dayanr, oysaki bir eyi mahede etm em ek
onun yokluunun delili saydamaz.
201*3
201:5
154
205:15
TEH F T BAKIM IN D AN FE LSE FE -D N M N ASEBET
Netice itibariyle, bir kimse cisimlerin hududusu kabul et

medike Evvelin cisim olm adna dair delil getiremez.
2 lbn-i Rt n Tehftne g re:
Evvelin cisim olmadna dair, cisimlerin muhdes olduuna

dayanarak, getirilen delile kar Gazl'nin cisim havadisten
geri durmad iin hdis tir, her hdis bir muhdise m uhtatr,
fikrim kabul eden bir kimse, aym zamanda, havadisten hali kal*
403 ;5 str.
10-12
403 ;6
mayan kadm varlklar da kabul eder; yleyse, EvveVin cisim

olmas mmteni olm az' diye ileri srm olduu m uanede sahih
tir, bundan ancak cedel szlerle kurtulunur.
Gazl'nin kendiliinden kadm, kadm olm ak iin bir illete
muhta deildir, hem kendiliinden kadm farzedip hem de zt
sfatlann illeti olarak kabul edersek bu takdirde zt, gayn y
404 ;7
znden kadm olmu olm az' szn ele alalm: Kadm in illet ve
mallden mrekkep olmas lzmdr. Burada zt illet, sfatlar
malldr; sfatlar ztla kadmdir. Zt kendi kendine sfatlar ise
ztla kadm olduuna gre ilh kendiliinden kadm eyle, ba
kas yznden kadm eyin toplam olmu olur. Oysaki bu durum
Allah kendiliinden, lem bakas e yani Allahla kadm dir diyen
kimseyi reddetmi olduklar vaziyettir, bu hal bir tenakuzdur.
405;10
406 ;12
EvveVin cisim olmad hususunda filozoflann en ikna edici

delilleri udur: Her cismin kuvveti sonludur; cisim, hareketin
sonsuz olan kuvvetini cisim olmayan bir m evcuttan alm
olmaldr.
Gazl'nin cisimler cisimleri yaratmaz szn alalm: Y arat

maktan (halk) eer meydana getirme (tekvin) anlahyorsa, do
rusu bu s z n z d d d r. Zira, cismin daima cisimden hsd olduu
grlmektedir. Bu, cismin bir sfattan dier bir sfata gemesi
suretiyle ve zarur olarak fail bir cisim tarafndan vuku bulur.
Ama, su Ue tahasss etmi cism bir ahs atele tahasss etmi
cism bir ahsa intikal eder mi etmez mi hususu dnlecek bir
407,13
meseledir. Cisim ne cisimlerin ne de ruhlann yaratlmas husussunda nefislerin vastas olamaz' szn ele alalm: Bu sz lbn -i
Sin ve bakalarna aittir. Cisim cisim zerinde scaklk, soukluk,
kuruluk ve yala sebep olur; bunlar, semav cisimlerin fiilleridir.
408;15
Suretleri meydana getiren ey Suretler Balayan (Vhib-us Suver)
dedikleri mufrak bir mevcuttur. Bazdanna gre ise, cisimlere
T E H F T BA K IM IN D AN FELSEFE-DtN MNASEBET
155
suret veren ey onlar gibi suret sahibi cisimlerdir. O bakmdan

Gazli nefisler arasnda cisimleri v e gayrm yaratacak vasfta bir
nefsin bulunmas neden m mkn olmasn diye sormutur. Gaz
li nin mahadede cismin cismi yaratt grlmemitir demesi
ok gariptir, oysaki, mahede srf bundan ibarettir.
Gazli bu kitapta v e bakasnda filozoflann grlerini aykn ekilde naklederek iyilikten ok ktlk yapmtr. Ktlk,
burhamn tabiatnn iktiza etmesi hasebiyle eyay dnme
410
dem ek olan hikm ette caiz deildir.

Gazli nin Cirm-ul Aks olduu miktardan daha byk
veya daha kk olabilirdi, muhassis nedir diye getirmi olduu
ilzam daki tahsis e arlerin istemi olduu tahsisten bakadr.
E arilerin tahsisi, ortada iki mtekabilden birini tahsis etmeye
zorlayan bir hikmet olmakszn, bir eyi zddmdan veya benzerin
den ayrdetm ektir. Filozoflar ise, masn da bir hikmet gerektirecek ga bir illet farzederler; bir eyin nitelii veya nicelii hik
metteki gayeye gre taayyn eder. Bu gaye ya zaruret veya
efdallik cihetindendir. B yle bir hikmet mevcut olmadka, ya
miktarlar gelii gzel olur, bu. Yaratcy zemmetmektir, o tak
dirde herkes yaratc olabilir; yahut hikmet yaratcda deii
yaratkdadr demek icabeder, Allah bizi buna inanmaktan
korusun. Biz, lemde her eyin bir hikmeti olduuna, her
nekadar onlann ounu anlamaktan aklmz ciz kalyorsa da,
inanyoruz. Alem hikmeti ok byk bir yaratk ise, ortada,
vahit bir hlikin bulunmas arttr.
412
412a
413;j
3 Hocazde''nin Tehftne gre:
Evvelin cisim olmadna dair filozoflann iki delili vardr:

1. Cisim nicelik itibariyle czlere, manev olarak suret ve heyulya blnr. Blnen ey gayr gerektirir. Eer vcib-ul vucut
cisim olsa blnr ve gay n gerektirir, bu ise muhaldir.
Cevab: Cisim blnmez, bdkis, basit bir eydir, srekli
bir birlik olup bilfiil deil ancak bilkuvve blnr. Cisim bolnse
bile, eer her cz vcipse btn de vcip olur. Buna kar, cz
lerin her biri ztn gayndr zt ise o czlere yani gayra muhta
tr, o takdirde nasl vcip olur denilebilir. Eer czler birbirine
muhta olursa hakiki vahit olur, eer olmazsa hakiki vahit olmaz,
tala insanda olduu gibi. Muhta olduu takdirde vcip deil
72
156
m m kndr; m uhta olm ad ta k dirde v cib in ta a d d d

rekir denilse bile
vcibin ta add d tespit edilm emitir*
ge
cev a b
verilebilir.
2. H er cisim , m ahiyeti itiba riyle, kendi n evin den dier bir
cisim m eydana getirm eyi icabetm ez, m esel, felek cirim leri, a
hslan m teaddit olan bir n evi tekil etm ez, n k onun fertleri
hakikatlan itibariyle birbirine m uhaliftir, am a, cisim lerin czleri
olan cism ani im tidat, n ev ta bia tta m terek v e m uhassal o l
duundan, her cism an im tidat kendi n evinden b ir baka ey
m eydana getirir, m alldr; c z m all olu nca kl d e m all olur.
H albuki v cib-u l v u cu t m all olam az.
Cevab: Cisman im tida t n ev ta b ia t deildir. M utlak cism an
im tidadm nevi yerine cins v ey a um um araz olm as caizdir. B y lece,
cism an im tidatlar arasmda ta h a ll f ancak scak, sou k v ey a
birbirinin unsur dierinin felek tabiat olm ak yz n den v u k u
bulur. B u hususlar cism iyete dardan lhik olan
cism iyet, darda m evcut olan bir eydir, felek
eylerdir. m d i
ta b ia t baka
bir m evcut olup cism tabiata balanr, h albuki, dier taraftan,

mikdar olm aklk v e hat olm aklk baka baka eyler deildirler.
Cismiyet, ziyade gerektirm eksizin dier eylerle beraber, sadece,
cism iyet farzeder. M ikdar ise sadece m ikdar deildir, kendisine
bir takm fasllar lzmdr.
Cism tabiatn, m ikdarda
olduu gibi, m phem b ir ey ol
mas neden caiz olm asn? D varlklardaki ayn hklar neden haki
katlerindeki aynlklanndan ileri gelm esin? Eer
Allah n cisim
olam yacam a getirilen delil noksandr; delil, ancak, m m knler

zincirini kesen bir vcibin varlna dellet eder, cisim bu v a zi
feyi yapam az, nk cism e hull eden arazlar ancak kendilerini
kabul eden eye tesir ederler; malller yokk en onlarn faili olduu
dnlen cisme nispetle bir vaz da yoktur, o halde, vcip ,
cisim olmaz denilirse buna yle cevap verilebilir: Cismin ve
ona hull eden arazlann ancak bunlan kabul eden bir mahalle
tesir edeceklerini kabul etm eyiz, nk by le bir ey zarur deil
dir, getirilen delil eksik istikraya dayanr, kllye hccet tekil
etmez.
T E H F T B A K IM IN D A N F E L S E F E -D N M N ASEBET
157
b) M eselenin ta h lili:
G azl v e lb n -i R t n doku zun cu olarak ele alm olduk
lar b u m eseleyi H oca z d e onikinci olarak incelemitir.
lb n -i
R t G azl nin
eer, bir kimse cismi havadisten
hli kalm ayan bir ey olarak telkki eder hem de havadisten

hali kalm ayan kadm varlklar kabul ederse, o kimsenin EvveFin
cisim oldu u n u farzetm esi m m kn olur
tarznda getirmi ol-
403;5
du u m u an edeyi isabetli bulur. Y alnz, zt ve onun sfatlar bah

sinde G azly i ilzam eder, ylelu : Eer, zt kendi kendine, sfat-
404;7
lar ztla kaim iseler Allah kendiliinden kadm olan eyle ba

kas tarafndan k adm olan eyin toplam olm u olur, oysaki,
b u durum
A llah kendiliinden, lem bakas tarafndan kadm
d ir diyen kim seyi reddetm i olduklan durumun ayndr.

lb n -i R t bu m eselede ikna edici delilin
cism in kuvveti
405 ;10
son lu du r; hareket sonsuz olan ku vvetin i cisim olm ayan bir var
lktan alm olm aldr delilinin
da,
G azl nin
filozoflardan
olduunu
getirmi
syler, aym zaman
olduu cisimler cisimleri
h alketm ez delilini reddeder, nk, ona gre, eer, halketmeden

tek vin mns anlalyorsa, mahede bundan baka bir eye
dellet etm em ektedir.
Su suretinin ate suretine intikal edip etm eyecei meselesi
m nakaaldr, lb n -i R t n sylediine gre, lb n -i Sin ve
406-407
taraftarlar cisimlerin zerinde kuruluk, yalk, scaklk, soukluk

y ap a n eyin Suretler Balayan denilen mufrak bir varlk ol
duunu kabul ederler, bir baka gurup ise bunu yapan eyin
suret sahibi cisim ler olduu kanaatmdadrlar.
lb n -i R t Gazlyi mahedenin vermi olduklann inkr
etm i olm akla itham etm ektedir; nk, mahede, cismin cisim
m eydana getirdiini gstermektedir. Bize gre, burada, Gazl
halketm ekten onun zannettii gibi tekvin mnsm deil, yoktan
varetm eyi kastetm ektedir. kisini birbirinden ayran nemli
noktalardan birisi de bu yaratm a (halk) mefhumuna vermi ol
d u k lan mndr, lb n -i Rt, tekvini var olan eylerin eklini
deitirme mnsnda anlamakta, Gazli ise yoktan varetmeyi
kastetm ektedir. Mahadede grlen eyler cisimlerin cisimleri
halketmesi ynnden, birinci mnya gelirler, ikinci mnya
dellet etmezler.
408;15
406:12
158
410;18
TE H F T B A K IM IN D A N FE LSE F E -D tN M NASEBET
tbn-i Rt Gzly i filozoflann grlerini a y k n ekilde

nakletmekle itham etm ektedir, kanaatna gre, o bakm dan
Gazl nin durumu hikmete uym az. Gazl Tehjutniin banda
filozoflann fikirlerini Frb v e tb n -i Sin nn nakillerini esas
tutarak anlatacam sylem iti. Burada nem li bir m etot mese
lesi yer almaktadr, tbn-i R t filozoflar kelimesi ile hangi gurubu,
Gazl hangi gurubu kastetm ektedir? Eer, lb n -i R t, Aristo
ve
a yunan aristoculanm kastediyorsa, o takdirde Gaz
l nin din ile ilgili meselelerde filozoflar ten k it etm esinin, onlarm
slm meselelerden
haberleri
olm ad
iin ,
mns
kalmaz.
Gazl nin tenkidine h edef tutm u olduu filozoflar slm dini

ile ilgili konulan ele alan filozoflar olm aldr. Bununla beraber,
lk a yunan filozoflanm n, vahiyden mstakil olarak v e bir
takm istidlllele Allah a dair baz bilgilere ulam olduklar
gznnde
tutulursa, Gazl nin, um um iyetle,
v ah iyle
geldii
sylenilen bilger karsnda b u filozoflann durumlarnn neden

ibaret olduunu mtalea etmesi de m m kndr. N e t ekim , Giri
inde bir ksm insanlarn o filozoflann fikirlerine gvenerek slm
y oldan aynim i olduklarm v e m aksadnn da on lan n burhan
delilleri olm adm gsterm ek olduunu aklam t.
Fakat Gazl um um iyetle filozoftan
yunan filozoflarm tenkit ederken
daha dorusu lk a
vasta olarak islm filozof
larn kullanmtr. A cab a Gazl Frb v e lb n -i Sina nn fikir

lerini tenkit etm ekle lb n -i R t n filozoflar dedii gurubun da
fikirlerini tenkit etm i olu yor m u ? B u iki gurup, yunan filozof
lar v e islm filozoflan, ne dereceye kadar birbirlerinin tem sil
cisidirler v e birbirlerinin yerine geebilirler? te
m etoda dair
en nemli soru budur. Eer, Gazl nin gayesi Frb v e lb n -i

Sin nn fikirlerini kullanarak teki filozoflan n fikirlerini red
detm ek ise bundan yle bir netice kar: Gazl nin, iki gurup
arasnda ayniyet olduuna dair bir em niyeti bulunm as v e bunu
gstermesi lzm dr. Bunu yapm adk a bir m etot hatasna d
m olduu sylenebilir. B y le bir incelem e onu, m etin v e terc
melerin kritii v e mukayesesine, binaenaleyh, bir felsefe tarihi
yapm aya sevkederdi. slm filozoflanm n fikirlerine h cum ede
rek, bir ksm yunan filozoflanm n fikirlerini tenkit ettiini san
masnn doru olm adm belirtm ek bakm ndan lb n -i R t n
Gazl yi filozoflar ayk n nakletm ekle thm etlendirm ekte hakk
vardr.
T E H F T BA K IM IN D AN FELSEFE-DN MNASEBET!
159
Bununla beraber, Gazl nin gaye ve endiesi islm filozof

larnn Aristo ve aristoculann fikirlerini ne dereceye kadar sadk
bir ekilde tamsil ettiklerini meydana karmak deil, islm dini
ile ilgili konularda islm filozoflanmn grlerinin deerini l
mektir. Hal by le olunca uzun bir felsefe tarihi etdne giri
meden, sadece, kendilerini filozof olarak takdim eden bu kim
selerin fikirlerini ele almakla yetinmek mecburiyetinde kalmtr.
Fakat, Gazl nin Giriinde, mtercimlerin ve erhUerin Aris
t o y u tahrif edip yanl naklettiklerinden bahsetmi bulunduunu
hatrlamak lzmdr.
Bununla beraber, gerek lb n -i R t n gerekse Gazl nin
o n la r keli
melerinin hangi gurubu temsil ettii aka anlalmamaktadr.
Eer, Gazl filozoflar sz ile islm filozoflarm lbn-i Rt ise
Aristo ve lk a aristoculanm kastediyorlarsa, o takdirde sk
sk anlamazlklara urayacakian tabidir, nk, her ikisinin de
dayanm olduklan kaynaklar birbirinden farkldr.
Gazl ve lb n -i R t hkmlerindeki isabet bakmndan
deerlendirirken bu m etodolojik vaziyeti gznnde bulundur
Tehftlerinde sk sk kullanlan -filozoflar veya
mak icabedecektir. Fakat, her iki metinde de, baz noktalar hari,
filozoflann bahis konusu olan o fikirlerinin nereden alnd belir
tilmek deti olmad iin*4* tahkik meselesinin ayn ve balbama
bir i v e bir ett konusu olduunu da kabul etmek lzmdr. O
bakmdan, lb n -i Rt, Gazl filozoflar yanl nakletmitir
gibi bir hkm verdii zaman tahkik edilmesi icabeden iki mesele
vardr: 1- Filozoflar ile kimleri kastetmektedir? Aristo ve yunan
aristoculan gibi kimseleri mi yoksa Frb ve lbn-i Sin gibi
islm filozoflanm m ? lb n -i Rtn muhtelif vesilelerle, Gazlnin
deld veya itiraz eklinde ileri srm olduu fikirleri bunu lbn-i
Sin dan baka bir kimse sylememitir diyerek reddettiine
baklrsa, filozoflar kelimesini yunan veya islm gibi belirli bir
guruba hasretmi olduu da sylenemez.
2Birinci nokta tespit edildikten sonra, hkmnn shhati
aratnlmaya balanr. Bunun salanmas, ilkin, her ik ic in in js -
>4> Mesel lb n -i R t, A ristonun Burhan Kitabnn kinci Makalesinde

diyerek bir sikir yapm aktadr, Bk. Tah. Tah. t. 329. Yazm a eserlerde gridcrm eler in zorluu hakknda Bk. Sco. Mu. s. 361.
160
tifade etm i oldu k la n kayn ak lan tespit etm eye v e son ra, al
mellifin eserleriyle
kardatrm aya baldr.
Bu
n evid en
bir
tahkik yapm adka art sigasyla konum ak icabeder.

Cirm -ul Aks'nn olduundan daha b y k v e y a daha k
k olabUecei
hakknda lb n -i R t, G azl nin tavrn tasvip
etm ez; zira, her nekadar insan akl eriem ez v e anlam aktan ciz
ise de lemin b u tarzda oluunun bir h ikm eti vardr.
Bu meselede lb n -i R t, G azl'nin akln en u m u m pren
siplerine dayanarak yapm olduu ten kide kar yen i bir ceva p
getiriyor deildir, ne de EvveVin cisim olm adm ispat etm ek
tedir. Kendisi, akl prensiplerine a y k n olm asa bile, o n la n n ta
mamen kavrayp izah edem edii bir m efh u m a, gaye v e hikm et
kavramna, bavurarak, meselenin
akln sz sahibi olm ad bir
sahaya ait bulunduunu aka bildirm ektedir. nk, b u lem

de, her ne kadar insan
akl eriem ez ise de, on a gre, her eyin
bir hikm eti vardr.

B urada yle bir itiraz y apda bilir: H ikm et m efh u m u ta m a
men akla zt olan bir m efhum deil, belki, on u da kavrayan fakat,
daha geni bir m efhum dur. nsan akl b u hikm eti
k avra m yor
diye onun akla zt bir ey olm as gerekm ez; belki, on u insan ak

lndan daha stn v e geni b ir akl kavram aktadr.
Burada bizim , lb n -i R t n filozof vasf aleyhine, filozof
410;18 Str.7-8 terim iyle burhann tabiatnn gerektirmesi hasebiyle eya h ak
knda dnen kim se
kastedilm ek zere, tespit etm eye al
tm z ey, onun, insan aklnn eriemedii yerlerde akldan baka

bir metodun varln tastik etmi olm asdr. lem de ouna
insan akimn ermedii bir hikm etin olduuna inandm iln
ettiine gre Gazl'nin tezini bir baka yoldan tastik etm ek
durumunda bulunm aktadr.
EvveVin cisim olm adna getirilen iki delili cevaplandrm akta,

H ocazde'nin tavr tam am en kendine mahsustur. Birinci delil
cismin blnr olduuna bunun vcib-ul v u cu t m efhum u ile telif
edilemiyeceine dayanr. Buna karlk, H ocazde, cism in b l
nebilir olmad grn eri srer. Cismin, czlere blnd
kabul edilse bile o takdirde her cz vcip olabilir, fakat b u halde
de gerek birlik salanmaz, zira, hi bir cz gayra m uhta olm az.
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D N M N ASE B E T!
161
k in ci delile verm i oldu u cevabn esas cism ani im tidadn

n ev bir ta b ia t tekil etm ediidir. Bunun n ev bir tabiat olacak
y ere b ir cins v e y a bir lzm olm as niin gerekm esin? Cismin
hallerini v e vasflarm bildiren hususlarda zaruret yoktur. Bu
m eselede, EpveVi cisim olam yacana dair getirilen iki delile
m m k n v e m u kabil itirazlar yapt halde, H ocazde, sonda,
A llah m cisim olam yacan a dair getirilen delilde zaruret olm a
dm belirtm ektedir. B u suretle mesele karsnda sarih ve kesin
b ir ta vr alm am bulunm akta ise de, meselede lehte veya aleyhte
kesin deliller olm ad neticesine ulam olduunu syleyebiliriz.
H oca z d e, b u m eselede de nszne sadk kalarak, kendine
gre b ir v a ziy e t alm bulunm aktadr; Gazli ve b n -i R tn
delil v e cevaplarn kardatrarak deerlendirmi deildir.
5 --- EW EL
SIFATLARI
a) M eselenin mellife gre a yn ayn hlsas:

I Gazlnin Tehftne g re:
F ilozoflara gre A llah m sfatlan, insanlarda olduu gibi,
363:1
zta sonradan ilve edilm i sfatlar deildir, bu sfatlarn mns

y a sadece
zta iza feti v eya zttan bir eyi nefyetm eyi ifade
ederler. Z t baka sfat baka bir eydir, eer sfatlar zta ziyade
edilm i olsayd kesret gerekir,
ortadan kalkm azd.
sfatlar kadm bile olsalar kesret
Filozoflar b u iddiaya iki tane delil getirirler; 1. Sfatla m ey-
164-154;4
su f y a birbirinden tam am en mstanidir veyahut deildirler.

kisi de m m kn deildir. Birinci kka iki tane vcib-ul vucut
olm as gerekir, o y sa k i b u , muhaldir. kinci kta ise vcib-ul
v u cu t m all olur, bu da vcib-ul vucut szne uygun dmez.
B irinci k meseleyi kendi dalma dayandrmak demektir,
166;5
zira, m utlak ikilik nefyi kesret nefyine dayamr. kinci kka
gelince, v cib -u l vu cu t sz fail illeti olmayan ey mnsna gel
dikten sonra sfatlarn da zt gibi kadm olmas durumu dzel
tebilir. stelik, gaye, zinciri kesmek olduu iin, zincir kadim
167:9
sfatlan olan bir zt tarafndan kesilebilir. Sfatlar fail ve kabil
illetlerin teselsl ynnden zta dayanrlar. Akl iin kadm bir
m evcudu tasavvur etm ek mmkn olduktan sonra, zt gibi
sfatlar da kadm olan bir m evcudu kabul etmek mmkndr.
168; 12
Ftbrfe-tjiin F. II
162
169-170;14
T E H F T B A K IM IN D AN F E LSE FE -D N M NASEBET
Eer sfatlar insanlann kinde olduu gibi, ztn m ahiyetine

dahil deildir, ona sonradan a n olur, zt sebep sfat msebbep
olduuna gre sfat vcib-u l v u cu t olam az' eklinde bir cevap
verilirse, ztn sfat iin fail illet olm ad karln ileri srmek
kfi gelir. Buna m ukabil, zt sfat iin mahal olabilir. K aldki
ztn sfata mahal olmas A llah'n m utlak ganiy sfatna da aykn
dmez. K em al sfatlan kemalin ztna kar olm ad iin Allah
hakknda gayn n a m uhtatr denilm ez. A llah 'm ganiy olmasnn
mns ihtiyalara ayk n sfatlara kendiliinden sahip bulunmas
171;18
demektir.
Sfat, m evsu f v e sfatn m evsufa hll terkip gerektirir v e
her terkibin bir mrekkibi olm ak lzm dr itiraz yle cevap*
landnlabilir: Eer, bu kadm fazedilirse, artk b ir mrekkip
gerekmez; netekim , filozoflar by le yapm tr.
172;21
Filozoflar, sfatlar
zta ilve
edilm i eyler deildir iddia-
lanna ram en, Allahn ilmini onun ztm a zait olarak vazettik
leri iin kendi kendileriyle uygun durum da deildirler. A ralan nda
Evvelin bakasn bildiini iddia edenler olduu gibi, bilm ediini
173;22
iddia edenler de vardr. H er iki iddia srasiyle ele alnacak olu rsa:
tb n -i Sina ya gre Allah eyann hepsini kll bir nevfi ile bilir,
czler zamanla olan alkalarndan dolay A llah 'm ztnda tagayy r gerektirirler, onun iin Allah czleri bilm ez.
B u iddiaya kar yle bir soru sorulabilir: A llah'n kllileri
bilmesi kendisinin ay m m dr, g a y n mdr ? G ayrdr denildii ta k
dirde, b u , kesretin kabul edilm i olm asdr. A yn dr denilem ez,
nk, mesel, bir insann baka bir eyi bilm esi kendisini b il
menin ay m deildir, nefsini bilm ek baka ey, g a y n n bilm ek
yine baka bireydir.
174;24
Allah n gayrm bilm esi kesret gerektirm ez, zira, gayrm kendi
ztm m ebde olarak bilm esi neticesinde b ilir' eklinde b ir itiraz
vaki olduu zam an ona birka y oldan ceva p verm ek m mkn
174-175;25
olu. : 1. A llah'n ztm m ebde olarak bilmesi sz b ir tahakkm*

dr; bilkis, A llah ztm zt olaTak bilir, sonra, bu n a ilve olarak
m ebde olduunu id r k eder, zira, m ebde olmas zta izafettir. K aldiki izafeti bilinm eden zt dorudan doru ya bilinebilir. 2. Allah
kll dolaysiyle bilir dem ek suretiyle kesret ortadan kaldrlm
olmaz, zira bilm e konusu biri zt dieri gayr olm ak zere iki
tane olunca ilmin de zarur olarak iki tane olm as icabeder.
163
lbn>i Sin kesretten kam ak iin Allah gayr bilmez diyen*

lerden ayrld, am a, hem zt hem de g ayn bilmenin kesret gerek
176 ;28
tirm ediini iddia etti; bunun kusuru meydandadr. Tpk babay

bilen kim senin bu ayn ilimle v e tazammun yolu ile babalk
177;29
v e oulluu
bilm esinde
olduu gibi, Allah
kendisinin izafet
y olu ile m ebde olduunu bilince, muzaf da bilmesi gerekir'

denilse bile buna yle cevap verilebilir : Bir kimse, mesel,
179;34
siyah rengi bilir fakat o ayn ilimle onu bildiini bilmez, bunun
iin ikinci bir ilim lzmdr. Vaziyet Allah iin de ayndr;
tazam mun y olu ile bilm i olsa bile yine herbiri ayn birer ilim
konusu olm aktan yani kesretten kurtulamaz. Eer Allah'n
malmleri pek ok olduu halde, ilmi birdir dediimize gre aym
m ahzur sizin iin de varit olur* denilirse cevap vermek lzu
m unu hissetmeyiz, zira bu kitabn maksad yapmak deii
ykm ak ve eyamn hakikatini geometrideki gibi kat'i burhan
larla bildikleri iddiasnda filozoflan ciz b r a k m a k tr.
B u gibi ilzamlardan v e kesretten kurtulmak iin Allah'n
gayrm deil sadece ztm bildiini iddia etmek vaziyeti dzel
tecek yerde bsbtn bozar ve insan iin utan veren bir durum
yaratr; zira, yaratklar hem kendi ztlanm hem de gayn bildikleri
halde Allah sadece kendi ztm bilmek gibi daha aa bir duruma
drlm olur, kald ki sadece zt bilmek yine kesreti nefyet
mez. nk Allah'm kendi ztn bilmesi baka eydir, zt baka
bireydir. A llah'm zt ilimdir diye itiraz edilecek olsa bile ilm in
sfat olduu ve bir mevsufa muhta bulunduu aktr.
179;35
180;30
181-I82;4I
182-183;43
184:47
2 tbn -i Rt'n Tehftne gre:

Sfatlann taadddn kabul etmeyen bir kimsenin eitli
312:2
sfatlann bir tek zta rci olduunu ve bu sfatlann bir tek
mefhum tekil ettiini sylemesi gtr. Ortada bir zt ve bu
zta ilve sfatlar kabul ettikten sonra bunlarn hepsinin vcib-ul
vucut yani ne illeti ne de mall bulunmayan tek bir mevcut
olduunu iddia etmek kolay deildir.
Vcib-ul vucut kabul edilince onun her bakmdan b ir olmas
312;4
gerekir. Eer onda b ir terkip bulunursa b u terkip y a vciptir
veya mmkndr; eer vcipse, bu kendiliinden deil ancak
bakas tarafndan olabilir, nk kendiliinden kadm mrekkep
yani mrekkibi olmayan bir m rekkep vazetm ek zordur. Eer
16 4
3X3
m m kn ise, o zam an, illeti m alle yaklatran bir eyin m e v cu t

olmas icabeder. F ilozoflar kendiliinden k adm olan bir m rek
kebe cevaz verm ezler. T erk ip m rekkebin varb iin
arttr,
o bakm dan czler m rekkebin faili olam azlar. M esel, ta bi bir

terkip bozulduu v akit onun czlerine verilen c z ism i an cak
isim itirki ynndendir. B ir v u cu tta k i ele el dem ek ile kesilmi
bir ele el dem ek ite by led ir.
sahip olm am ak y le dursun,
A r is to 'y a gre her

kin
v e fasittir,
terk ip, illete
lb n -i
vcib-ul vu cu t ve m m kn-l v u cu t bl m k adm bir

kebi ortadan
kaldrm az.
nk, mesele,zarur
bulduu vakit b u illetin de y a
bir
illeti
Sin mn
m rek
bir illette
vardr
veya
son
y ok tu r.
Eer bir illeti varsa b u illet zarur bir illette son bu lu r, teselsl
m m teni olduu iin , son fail, illeti olm ayan bir son du r, yoksa,
hibir ekilde illeti olm ayan bir son
deildir;
zira,
sur
v ey a
m add bir illete sahip olm as m m kndr.

M adde v e sureti olan herey m rekkeptir v e kendisinin d
314;7
nda bulunan bir faile sahip olm as lzm dr sz bey an a m uh

tatr. E arlerin her hdisin m uhakkak olarak bir m uhdisi var
dr delili mrekkep olm ayan bir kadm e deil
ancak, hdis ol
mayan bir Evvele gtrr.

Am a ilim v e lim b ir olursa o takdirde b u ikisi b ir te k m e f
hum olur. Sfat
sfat olduu kendisinden baka
olan o
eye
nisbetle, alnan m nya, evldr. Y a n i canl sfat c anl olan bir

eyden ok kendine yakndr, kendiliinde hayattr.
314:8
Vahit bir ztta, kendisine kesret gerekm eden m uzaf, m eslp,

veya m tevehhim sfatlar olabilir. Zira b u sfatlar ancak izafet
v e nisbettir ve bilkuvvedirler. M m teni olan ey, bilfiil bir
olan basit bir eyin bilfiil ok sfatlara sahip olm asdr. Filozoflara
gre bilfiil bir olan eyin bilkuvve ok olm as m m teni deildir.
317 ;12
Eer ortada bir vcib-u l vu cu t varsa v e bunun mns v a r

lnn ne kendinden ne de dardan bir illeti olm ayan ey dem ek
ise, o takdirde by le bir v cib-u l vucudun bir takm bakas tara
fndan vcib-ul vu cu t sfatlan bulunursa bu bir terkip gerektirir.
E arler burhann b u eit bir vcib-ul vu cu d a deil ancak zta
zait fail bir illeti olm ayan eye m eddi olduunu iddia ederler.
Gazl'nin filozoflann vcib-ul vu cu t isbat hakknda getir
mi olduklan vcib-ul vucut' eer fail illeti olm ayan bir ey
T E H F T B A K IM IN D A N F E L S E F E -D N M N ASEBET
165
dem ekse, tp k bu n u n gibi sfatlar da kadim dir fail illeti yoktu r

dem ek niin m stahil o ls u n ? itiraz b n -i Sin nn
gsterdii
320;19
y o lla v cib -u l v u c u t isbatna girien bir kim seye gereken bir

m u an ededir. Birlik hususunda en ikna edici yol Mutezilenin yolu
dur. M utezileye
gre M ebde-i EvveVin altnda bulunan herey
m m k n - l v u cu ttu r v e teselsl artk mmkn olm ayan bir

ey d e son bu lu r. F ak a t e arlere gre bu eyin mutezilSlerin zan
n ettii gibi basit olm as gerekm ez; sadece fail illeti olm ayan bir
k adim
olm as icabeder. te bu yzden mutezillerin EvveVin
v cib -u l v u c u t y o lu ile basit olduuna dair burhanlar yoktur.

H er nekadar e arler, filozoflann fail illeti olm ayanm kabil
illeti d e
olm az
fik rin i kabul
322;24
etse de bu szden dolay onlann
grleri cevaplan dn lm olm az; zira e arilcrin vaz etmi olduu

sfatlar zta zaittir, y oksa, hristiyanlarda olduu gibi zt sfat- 322;24 tr.13
lar de ild ir.
G azl nin
nasl fail illette teselsl kesmek icabederse,
k a b il illette de icabeder
itiraz ile
323;25
sfat zttadr, zt ise bir
baka eyde deildir cevabnn bu mesele ile ilgisi olmad iin

sofistik b ir szdr. F ail-i EvveVin bir kabil illeti olm ak onun ar
tndan m dr deil m idir meselesi ile kabil illetlerin son bulmas
gerektii meselesi arasnda bir ilgi yoktur. Kabil illetlerin sona
erm esini aratrmak baka eydir, fail illetlerin sona ermesini
aratrm ak baka eydir. K abil illetlerin varlm kabul eden bir
kim se teselsln F ail-i EvveVin dnda bulunan bir kabil illette ke
sildiini kabul eder. Eer F ail-i EvveVin bir maddesi varsa bu mad-
324;28
denin sadece ona hs olmas lzmdr. Eer, madde failin varlmn

art ise o zaman her fail cisim olur. Oysaki bunlann hibirini
e ariler ne kabul ne de iptal ederler. Bu szler bu konuda syle
nebilecek olan cedel szlerdir. Burhan szler ancak Aristo'nun
kitaplanndadr, yoksa lb n -i Sin ve ona benzeyenlerin szlerinde
deildir; zira, onun szleri genel ncllerden hareket edilerek
elde edilmi zann szler cinsindendir.
Gazl nin sfatn fail illetindeki teselsl ztla kesilir, zt
v e sfatn her ikisinin de faili yoktur, beraberce mevcut olmak da
ezeldir. A y m ekilde kabil illetin teselsl ztla kesilir* diye
getirmi olduu cevabn hasmlar kabul etmez. Zira Faildi EvveVin
art bir sfat kabul etmemektir, kabul heyulya dellet eder.
325;29
325;30
166
Teselsl, sfat herhangi bir ey olan b ir faille d eil, bilkis, ne

bir faili ne de b ir fail gerektiren b ir sfatla sfatlanan bir m evsufu
olan bir
faille kesilir. E er Fail*i Evvel'd e sfatn varl iin
bir kabil illet v a z
olunursa, b u , m stahildir, zira varl iin
art olan hereyin artna iktiran etm esi ba k a bir illet y z n den
vu ku bulur, birey kendi varlnn illeti olam az.
326;32
Bunlarn hepsi um um szlerdir yakn d eildir, zira ken di

liinden v cib -u l v u cu t, kendiliinden m m k n , bakas tarafn
dan m m kn gibi terim lerde isim itirki v ardr.
326-327;34
Gazl sfatlann v cib -u l v u cu t ola m yaca hususunda filo

zoflann ikinci y olla n m yle izah eder: Sfatlar ztm m ahiyetine
dahil deildir, ona rzdr, bir n z, bir m ahiyete lzm olu nca
bu n z m all dem ektir, o halde nasl v cib -u l v u cu t ola b ilir?
327;35
Burada btn mesele k ab il illeti olan eyin fail illeti olm ak
327 ;36
caiz m idir deil midir meselesidir. K elm clara gre artn artlya
iktiran cizdir. B ir eyin kendi vucudun un artnn illeti olm ak
m m kn bulunm ad iin artn artlya fail illet olm as b ek
lenem ez; o halde art artlya yaklatracak b ir fail illetin var
olmas icabeder. Lkin filozoflar g kadm olarak k abu l ettikleri
iin bunlann hepsi
onlara a y k n
der. Onlara gre kadm gk
zt v e sfatlardan ibarettir, buna ram en on lan n bildiim iz n evi

den failleri yoktur. O rtada, ba kadm olan bir kadm balam a
vardr. Bunlann hepsi inceden inceye aratrlacak eylerdir.
328;38
Ztm sfatlar olm adan kendi kendine kaim olm as doru

deildir. nk her zt kendisi ile ekm el v e erefli olunan sfat
larla tamamlanr. O halde bu sfatlar nasl olurda ztm za tbi
arazlar olabilirler ?
329;39
329;40
Gazl'nin onlar, bazan, eer Evvel bir takm sfatlara m uh

tasa o takdirde m utlak ganiy olam az dem ektedirler, halbuki,
kem al sfatlar kemalin ztna aykr deildirki zt gayra m uhta
oluyor denilsin itirazna kar yle denilebilir: km il olan iki eit
tir: 1. Kendiliinden km il olan, 2. K em ali kendisine veren sfatlar
yznden kmil olan. B u sfatlarn zarur olarak km il olmas
lzmdr. K endiliinden km il olan ey kendiliinden m evcut
olan ey gibidir, zaten, kendiliinden m evcut olan ey kendiliin
den kmil olm aya hak kazanmtr. B u b y le olunca on da sfat
ve mevsnf vah it olur, ona izafe edilmi olan fiiller ise ancak izafet
yoluyladr.

G azli filozoflan n
167
eer bir zt, bir sfat v e bu sfatlann
330:42
zta hulul k a b u l edilirse, b u , terkip dem ektir, oysaki, her terkip

b ir m rekkibe
m u h tatr cevabn a
m ukabil dedi k i: H er terkip
bir m rekk ibe m u h tatr sz her m evcut bir m ucide m uhtatr

szn e ben zer, h albuki Evvel kadim dir, illeti v e m ucidi yoktu r .
331:43
T erk ip v u c u t gibi deil tahrik gibidir; vucudun ztna zait infiali

bir sfattr; h albuki v u cu t ztn ta kendisi olan bir sfattr. K en
diliinden m rekkep olan bir eyin bulunam yaca hususunda
b ir o k yerlerde
konutuk. K adim bir mrekkebi kabul etm ek
kendiliinden m teharrik olan bir mteharriki kabul etm ek de

m ektir. B ir m rekkebin czleri ya a) birbirinin vucudunda arttr-
332;45
m a dde v e surette olduu gibi- o takdirde terkip kadm olamaz.

B u rada terk ip czlerin vucudunun artdr, o halde czler illet
olam az, terkip de kendi kendisinin illeti olamad iin dardan
b ir m rekkibe m uhtatr. Y a b) birbirinin vucudunda art dedir, o takdirde bu ikisi kadm de o k a kendisinden birlii alm
332:46
olduklar bir illet bulunm ak icabeder; veyahut c) biri dierinin

varl iin arttr, fakat
halinde olduu
teki by le deildir
gibi-, o takdirde,
-mevsufla sfatn
333;47
eer m evsuf kadm ise sfat
ondan ayn lam adm a gre mrekkebin kadm olmas gerekir,

h albuki e arlerin kabul ettii her cisim muhdestir fikri gznnde
tutulursa bir m rekkep kadmin varlna cevaz verilemez. Zira,
on lan n asllanna gre arazlar hdistir ve sonradan terkibe girer
ler. E er kadm bir mrekkebe cevaz verilirse o zaman aynhn
n ce gelm edii bir birleme, hareketsizliin nce gelmedii bir
hareket kabul edilm i olur. O takdirde, artk hdiselerden hali
kalm ayan eyin hdis olmas sahih olm az. Yine, denilebilir ki
her m rekkep kendisinde m evcut bir birlik yznden bir olur,
b y lece bir, bir olm ak ynnden her mrekkepten nce gelir.
B u vah it fail eer ezel ise onun fiili de ezeldir, mefulne olan
333;48
taallku devam ldr. Allah'n varlklara olan nisbetini ite byle
anlamaldr. Fakat bu gibi eyleri beyan etmenin yeri buras
334:49
deildir; zaten maksadmz onun kitabnda burhan olm ayp ou
safsatadan ibaret bulunan szleri ortaya koymaktr.
nsann kendini bilmesi zaruri olarak dier eyay bilme
sidir, nk insann zt ilimdir, varlklan bilmedir. Gazl nin
336;52
eer insann kendini bilmesi gayrn bilmesi olsayd onun nefyi
onun iin bir nefiy, isbat isbst olurdu sz bir bakma dorudur
168
bir bakm a deildir. H erhangi b ir m alm bilinm ezse zt h ak

knda o kadar bilgi eksik olur. M alm lim den m alm olm ak
cihetinden nefyedilirse insann ken dim bilm esi n efyedilm i olur.
M alm ilmin v e limin g a y n olm ak ba k m ndan nefyedilirse o
zam an insann kendini bilm esi n efyedilm i olm az.
O nun iin
Z e y d in A m r bilm esi Z e y d in kendisi deildir, b u y zd en Z e y d

337 ;53
Am r bilm edii halde kendini bilir.

*Evvel,
gayrn ilk kast ile bilm ez, ztm hereyin m ebdei
olarak bilir, b y lece, gayn n bilm i olur, o halde kesret gerek

m ez szne
kar Gazl nin y apm oldu u ilk itiraz, eer, filo
zoflarn b u husustaki esaslar bilinirse o zam an isabetli olm az,

337-338;54
yle ki: Filozoflara gre cisim olm ayan ey kendiliinden ilim dir.
nk, m add suretin kendisi m addeden syn ld k ta ilim v e akl
olur, tlim , m addesinden syrlm olan suretten baka birey
338;56
deildir. Eyann mkulleri eyann hakikatidir, akl ise m kul

leri idrk etm ekten baka bir ey deildir, b y lece, bizd ek i akl
mkuln ta kendisidir. B u y n den akl ile m kul arasnda fark
llk yoktur. A ncak, mkuller eyann m kulleri olarak tabiatlan
itibariyle akl deildir, akl onun suretini m addesinden ayrdktan
339;57
sonra akl olur. D em ek ki bizdeki akl her y n d en m kuln kendisi deildir. A k l m evcut eyanm nizam ve tertibin i idrk etm ek
ten fazla birey deildir ama, M ufrak A khn b u eyay idrk et
m ek iin ona dayanm am as lzm dr. Eer bizdeki akl varlklarn
tabiatm
anlamaktan ciz ise o halde ortada, nizam v e tertibi
bilen bir lim lzmdr, ite onun ilm i nizam v e tertibin sebebidir.
M evcutlann nizamnn sebebi olan b u akl, deil cz olarak, kll
olarak ta vasflandrlamaz. nk klliler varlklara tbidir ve
ondan sonra gelir. Oysaki b u aldn zt b u varlklardaki nizam
ve tertibin sebebi olm ak ynnden zarur olarak m ev cu tla n idrk
eder, yoksa kendisinden darda bulunan bir eyi idrk etm ek bak
34Q;58
mndan idrk etm ez, aksi halde mall olurdu. B u anlatlanlardan

u netice kar: Eyay kll bir ilimle bilm ek nks bir ilimdir.
Mufrak A kl ztn idrk ederek btn varlklan idrk etm i olur.
Yarlklarda akl bir nizam ve tertip m evcuttur, b u tertibin bizim
aklmza benzeyen bir aklla olmas caiz deildir, bilakis b u nizam
btn varlklardan daha yksek olan, ne kll ne de cz olm ayan
bir aklladr. G rlyor ki bu tasvir edilen akl bizim aklmza
benzemez, bu aklda idrk edenle edilmi olan arasnda ayrlk

y o k tu r
ve
bizim
aklm za
n san akl iin bir eyin
an z
olan
ztm idr&k
kesret
169
ona an z olm az.
etm ek o eyin
mebdei
oldu u n u idrk etm enin gay n d r, oysaki bu akldaki mkuller

bizd ek i akla n z olan noksanlardan beridir. Kendisinde noksan
341 ;60
bir sfat bulunan bir eyde b u nokran kmil sfata mabetledir.

F ilozofla n n m ezhebini b y le anlam ayan bir kimse M ebde-i Evvel
ztm m y o k s a g a y n n m bilir diy e sual sorar. Filozoflann yap*
m a ya abtk lan ey A llah
342;61
yaratklara n z olan noksanlardan
tem izlem ektir. nsanlardaki ald onunkine benzetm ek terkedilm ey e en l yk olan bir noktadr.
G azl nin ikinci itiraza verm i olduu cevab ele alalm.
F ilozoflar A llah ta kendiliinden deil fakat zta zait bir ilimle
343;66
lim olm aktan ileri gelen okluu nefyederler, yoksa malmlar

daki oklu u nefyetm ezler.
lim deki okluu malmlerin ok -
344;67
luuna nakletm ek safsatadr. A llah n ilmindeki taaddt insamn

ilm indeki gibi deildir. nsamn ilm inde taaddt iki bakmdan
olur 1. H ay al olm ak bakm ndan: bu , mekn i taaddte benzer.
2. K en d i aklm zdaki taaddt. Bir cinsi dndmz vakit onun
nevilerini
dnm ekte olduu gibi.
Fakat
Allahn
ilmi
bu
neviden kll bir ilm e taallk etm edii iin hasl olacak taaddt
ortadan kaldrlm olur. O takdirde ortada yle bir taaddt
kalr ki on u bizim aklm z idrk edemez, o ezel ilm e aittir. te
b u yzden filozoflann akllann bir snn vardr ki orada durur
344;68
v e on u aam az sz dorudur. Bu hal, bu ilmin nasl olduunu

anlam aktan ciz kalm aktr. K eza, Allahn ilmi tamamen bilfiil
olduu ve heyulya ait bir ciheti bulunmad iin kendisinde
kesret olm am ak icabeder. Bizim bir ahsa ait ilmimiz bilfiil ilim
olduuna re, Allah'n ilm i, her nekadar ne cz ne kll ise
de, kll ilimden ok bu ahs
ilme benzer. te ^ ^
^
(X X X I V ,3)
j V j o l j Jl j
345;70
i ; j JU-l* yetinin m ns budur.
Geri Gazli *lbn-i Sin kesret lzumundan kamak iin EvvePin

g a y n bilm ediini inkr edenlerden aynld ama, kendi yolunun
kesret gerektirm ediini iddia etti, halbuki Allahn kendini, gayrm,
btn eyleri bilmesi bir ziyade gerektirmeksizin ztn kendisi
olamaz* dem ektedir ama yukanda belirttiimiz gibi Allahn
g a y n bilmesi, gayr vucuta aa olduundan dolay, vucuta
daha erefli olana daha erefli olmayan sebep olmasn diye nefye-
346;73
170
dilm itir; y oksa, g a y n bizim ilm im izden v u c u ta daha erefli

347; 74
olan b ir ilim le bilm esi ba k m ndan nefyedilm em itir. A llah 'n ilm in
deki kesret meselesine gelince,- b u m esele zerinde k on u tu k ;
filozoflar Allah ancak ztm bilir szne G azl'nin d edii cihetten
347; 75
deil fakat bizim belirttiim iz cihetten gelm ilerdir. b n -i Sin'nn

ancak ztm b ilir' sz ile v a rlk la n n hepsini b ilir " szn
birletirmesi lb n -i Sin'nn, A llah m ken din i v e g a y n m bilm e
sinin Allahm zt olduunu kabul etm ekten ileri gelir, lb n -i
Sin nn b u sznde tenakuz y o k tu r v e filozoflan n b u durum dan
utanmas icabetm ez.
350; 80
Gazl kendini izafet y o lu ile m ebde olarak bilin ce o zam an

m zaf bilm ek tek bir ilim olu r; nk b a b a y bilen b ir tek ilim
iinde babay oulu v e babal bilir, b u v a ziy e t ise kesret gerek
tirm ez' szne kar 'ilim eer her y n d en bir ise iki m alm a ta a l
lk etm esi tasavvur olunam az, aksi halde b u , kesret
gerektirir'
tarznda getirmi olduu m uanede A llah 'n ilm ini insam n ilm ine
benzetm ek yznden m eydana gelmitir.
351; 81
Biz bir eyi vah it bir ilim le biliriz, on u bildiim izi d e yine
bu ilimle biliriz; aksi halde teselsl gerekir. G azl'nin teselsl
gerekmez demesi mnszdr. Eer ilim birincinin ztna zait ve
kendi kendine kaim bir ilim olsayd o zam an sonsuz olarak m rur
etm ek onun iin sahih olm azd.
352: 82
Gazl'nin
maksadm hakikat deil, fakat, filozoflarn sz
lerini iptal etm ektir' sz ona deil fena kimselere lyktr. F i

lozoflar yazm oldu k lan kitaplarla ykselm ilerdir. G azl ise
bu kitaplardan istifade etm i v e o y zden zam anndaki insan
lardan stn olm utur, o halde, filozoflann kitaplann ktlem esi
hi caiz m idir?
353; 85, str.13
Filozoflar eer lhi ilimlerde hata yapm larsa, b u , delillerle
354; 86
gsterilir. Fakat onlann gayeleri sadece hakikattir, lhi ilim

lerde inanlacak bir ey sylemeseler bile bu m aksat on lan vm eye
kfi gelir. A ncak Allah'n insan tabiatnn dm da olarak bir
lhi emir ile vazifelendirdii kimse hatadan salim dir, y oksa,
herkes hata yapar. A llah'm ilim v e sfatlan yaratklannnki ile
ne nisbet ne de mukayese kabul eder fikri filozoflann m uhakkik
lerinin fikridir.
Allah m gaynm v eya ztn bilmesi meselesi, kitapta yazm ak
yle dursun, mnazarada cedel y olu ile ele alnmas haram olan
TE H F T
BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET
171
bir eydir. Z ira halk bu gibi meselelerin inceliklerine nfuz

edemez, onlara b u m eselelerden bahsedildii takdirde lhi ilim
lerin mns k ay bolu r. A kllarnn ald kadarn bilm ek onlara
saadet tem in i iin kfidir; eriat bu mnlar anlatm ak iin baz
ben zetm elere ba vurm utur. Bu meselelerin esasn rsih limler
bilir, b u g ibi kitaplarda yazlm az, ancak burhan yolu ile kaleme
alnm olan kitaplarda ba h s edilir. Bu meseleleri halka am ak
357 ;89
o n la n zehirlem ektir. Nasl zehir kim ine gda kim ine zehir tesiri
y a p m a k bakm ndan iz a fi ise, tpk , fikirler de byledir. Bakasna
fa y d a l olm asna ram en bir bakasna zehir tesiri yapan bir
fikri ona verm ek gnahtr. F akat dunm u bilm eden ktlk eden
bir kim senin zehirledii
358;90
kim se doktora m uhtatr, ite biz bu
bakm d an b u kitaptaki meseleler hakknda konumak zorunda

kaldk.
O h alde filozoflan n grlerini anlat alm, id r k edilen eyler
358;91
ik i ksm dr: 1. Cisim ler v e arazlarda olduu gibi duyularla idrk

edilenler. 2. Cisim v e sfatlannn tabiatlan ve mahiyetlerinde
olduu gibi aklla idrk edilenler. M ahiyet bir cismi bilfiil mevcut
klan v e on a has olan fiillerin ondan sdr olmasna sebep olan bir
sfattr. B u sfatlar arazlar gibi deildir, zira arazlar zta zaittir
v e ztla kaim dirler oysaki sfatlar ztm hakikatidir, bu sfatlar
359;93
kaldrld zam an zt da ortadan kalkar. H ayvann, kendisi ile hay

van oldu u sfatlarm , hayvann kendine mahsus fiillerinde grerek
farkna vardlar. Bu sfatlar bir m ahaldedir; nk a) bu sfatlar
deiince varlklar cins veya neviler eklinde deimektedir.
Mesel, ate havaya inklp etm ek iin kendisi yznden ate
359;94
fiili sadr olan sfatn, kendisi yznden hava fiili sadr olan sfata
dnm esi icabeder. b) D ier taraftan zt bakas ile mnfail ol
m aktadr, o halde bir mahal var olm ak gerekir. Fiil ve infial bir
tek tabiattan m eydana gelemezler, iki ayn tabiattan ileri gelirler.
Fail olana suret, m ahiyet, cevher; mnfail olana mevzu, unsur,
m adde derler. N etice: Mahede edilen cisimler grndkleri gibi
basit deildir; hissin idrk ettii ey m adde ve suretten mrekkep
olan cisim lerdir; aldn idrk ettii ey ise bu suretlerdir, akl on
la n ancak maddelerinden tecrit ettikten sonra idrk eder. Gr561 ;97
l yorki mkul mahsstan ayrdr. Duyusal olan eyler kuvve ve
fiil gibi iki tabiattan mrekkeptir; acaba bunlardan hangisi n
ced ir? Fiil ncedir, zira fail mefulden nce gelir. llet ve malller
172
zinciri sonunda bilfiil v e illetlerin hepsinin ilk seb eb i olan b ir lk
llet te son bulur. Bu tik llet tam am en bilfiildir, ken disinde k u v v e

yoktu r; eer k u v v e olsayd m all olur v e n etice itib a riyle ilk
olamazd. Sfat v e m evsuftan m rekkep olan h ereyde k u v v e v e
fiil vardr, onun iin , filozoflara gre, EvveVin sfat v e m evsu ftan
mrekkep olmamas icabeder. K u v ved en beri olan herey akldr,
o halde Evvel akldr.
361; 98
te filozoflann gr
top lu ca bu du r. E er
sen ilim leri
renmeye azmetmisen, sebat v e feragatin varsa, filozoflan n

kitaplanm oku, doru olanla olm ayan zerinde dur. E er b y le
deilsen sadece eriatn d grnn k abu l et, sonradan tre
mi akidelere nem verm e. Eer bunlara inanrsan ne y ak n ehlin
den ne de eriat ehlinden olursun.
362; 99
Filozoflar b u lem deki nizam grdkleri v a k it lem in m ebdeinin akl ve ilim olduuna kanaat getirdiler. B u hususlar insan
bilgisine ve y a y gn olarak bilin en eylere (u m u r-u m ehuraya)
uzaktr ve
bunu
halka
lerde kendisine yakn
anlatm ak
hasl
olm u
caiz d eildir; b u m esele

bir kim senin yakn hasl
olm ak im kn bulunm ayan bir kim seye bunlardan bahsetm esi

362; 99, str.ll onu ldrmesi dem ektir, o halde, haram dr. M addeden a y n olan
ve kendi kendine kaim bulunan bir eye cevh er dedikten sonra,

cevherlerin sebebi olan Evvel cevh er,
m ev cu t, canl, lim isim
lerine v e btn kem al sfatlanna sahip olm aya daha o k hak

kazanmtr.
363; 102
Gazl nin basit olan, m ahiyeti, hakikati v e dnyada olup

bitenlerden haberi olm ayan bir eyde
ne gibi bir gzellik v a r
dr? sz btldr. Zira eer, filozoflar mahalden m nezzeh bir

mahiyet vaz ederlerse, o zaman, ona sfatlar takdir edem ezler;
363;103
eer bir mahal vaz ederlerse o takdirde k u v v e v e fiilden m rek

kep olmu olur. Oysaki Allah m utlak olarak m evcut bir m ahi
yettir, dier sfatlar onunla m evcut olur, varlklan m utlak olarak
bilir, onlann m evcut ve mkul oluunun sebebidir, bu hal onun
kendini bilmesinden ileri gelir. Filozoflar, Allah tan, ancak, onun
varlklan bilmesi insann varlklan bilmesi gibidir fikrini nefyederler.
364; 105
Gazl nin ztm bilmesi ztm aym m dr, gayn mdr sz

gayet bozuktur; zira, b u sz, tagayyrden v e noksan ifa de eden
T E H F T B A K IM IN D A N
FELSEFE-DN MNASEBET
173
sfatlardan mnezzeh olan bir kmil ahs b y le deilm i gibi

ilzam etm ektir. nsan, akl sayesinde, dier varlklarn en e
reflisi olduu halde, kendiliinden akl olan EvveVin varlk
larn en ereflisi olmas vciptir.
G azl nin
ilim
sfattr* b ir m evsufa m uhtatr; bu sfata
kendiliinden kaim dir denilem ez, aksi halde, Allah ilim dir demek
olur sz bozu k tu r. Zira, cevh eri sfat, kendiliinden kaim cev

heri kendiliinden kaim cevh er yapan sfattr. Mahal kendiliinden
365:107
k aim deildir, ne d e bilfiil m evcuttu r, on u bu hale getiren o sfattr,

b u hali ile arazn m u kabilid ir. O ysaki araz bir mahalle m uhta
tr,
A llah n ilm in i
insamn
ilm ine benzetm ek
doru
deildir.
lm in ta b ia t arazn tabiatndan ok uzaktr, bilhassa Allah n

ilm i bahis kon usu olu nca bu v a ziy et daha iyi belirir, o halde, bir
m ahalle m u h ta olm aktan da uzaktr.
B u kitaba
Tehft-l Felsife
yerine srf Tehft Kitab
366:108
dem ek daha iy i olurdu.

3
A)
Hocazde'nin Tehfutne gre:

56
F ilozoflara gre, hakik basit bir ey hem fail hem kabil
olam az. Failin m efule nispeti v ucup ile, kabilin makbule nispeti
im kn iledir. V u cupla im kn birbirine mnafidir, birleemezler.
E er, fail v e kabilin btn artlan toplanm ve ortada hi
b ir m ani yoksa o zaman meful v e m akbul vacip olur, eer byle
b ir durum y ok sa , va cip olm azlar, dem ekki ikisi arasnda fark
y ok tu r. Buna kar fail mefuln m ucip olm akta mstakildir,
oysaki, kabil b y le deildir, zira, makbul, imkn iin faile muh
ta tr. E er birleseler, vucubu, imkn ve imtina ayn cihetten
olm u olur* denilirse yle cevap verilebilir: A yn cihetten kayd
ile y a m utlakn beyan, mesel insan insan olmak haysiyetiyle,
ya ta k yit, mesel, tbi tbi olm ak haysiyetiyle m etbu olmak
szn var olam az, veyahu t talil, mesel, ate ate olmak hay
siyetiyle, kastedilir.
Kabilin kabil olm ak haysiyeti ile mak
buln m u cip v e mstakil olmas mmkn deildir sz ile
birinci mn kastedilem ez. nk kabilin kendisi makbuln ya
m uciptir veya deildir. kinci mn kastedilirse, o zaman mak
buln m ucip olmas mmkn olmaz. Bu, ancak, kabilin zat
kabiliyet sfat ile m ukayyettir ve failiyetten tecerrt etmitir,
m akbuln m ucip olmas mmkn deildir demekle doru
174
olur.

Am a, bu ncln lzm failiyetten tecerrde
aylandr.
Eer, nc mn kastedilip, ilkin talil sonra selp itibar edile

rek kabiliyet sfat kabilde makbuln vucubu imknnn sebebi
olamaz fikri iaret edilirse, bunda mahzur yoktur. Mahzur, ancak,
kabiliyet sfat kabilde makbuln vucubun un imknszlm
gerektirir* fikri kastedildii zaman varittir. nk o zaman
failiyetle kabiliyet arasndaki aykrlk onlann lzm lan arasn
daki aykrl gerektirir, b u da onlann aym bakm dan v e
aym
yerde itimalarna im kn vermez.

Eer, ilkin selp sonra talil itibar edilirde, kabiliyet sfat ka
bilde makbuln vucubunun
kastedilirse, kabul etm eyiz.
imknszlnn
sebebidir
mns
Kabiliyetin, makbuln imknnn sebebi olmamas, onun

imknszlnn sebebi olm ay gerektirmez, im di, iki lzm arasnda
aykrlk olmaz ve birlemeleri imknsz olmaz.
'F iil yalnz bana hepsinin mucibidir, kabul yalnz bana
asla mucip deildir* sz ile, eer, kabul vucubun sebebi deil
dir* fikri kastediliyorsa vucubun imtina lzm gelmez v e bylece
aym cihetten vucubun hem imkn hem imtina gerekir* sz
doru olmaz. Eer bir tek ey ayn cihetten bir eyin hem kabili
hem faili olamaz fikri kastediliyorsa, burada bir mesele yoktur,
nk, Mebde-i EvveVde cihetler v e itibarlar vardr; onun iin
sfatlarm zt itibariyle kabul etmesi, itibari cihetlerle de onun
faili olmas caizdir (Burada sekizinci mesele hlsa edilmitir).
B)
Filozoflara gre EvveVin zta zait sfatlan yoktur, sfatlar
ztm ayndr. Sfata gereken ey zta gerekmi olur, mesel,
insan eyay bilmek iin eyann bilgisine muhtatr, ilim sfat
eyaya baldr. Allah*ta ise bu sfat eyaya bab deildir, eya
onun ztma aktr. O bakmdan Gazli*nin ilim bir sfat olduu
iin mevsufa muhtatr* sz defedilmi bulunur. Eer zta zait
bir sfat olsa, bu sfat mevsufuna muhta olduu iin mmkn
olur ve bir illete muhta bulunur. Bu illet ya ztdr, o takdirde
her ynden bir olan bir eyin bu sfatn hem kabili hem de onun
faili olmas gerekir, oysaki b u muhaldir; y a gayndr, o takdirde
vcip muhta olur.
Cevap: Birinciyi seeriz, fakat lzumu kabul etmeyiz. nk
Allah her bakmdan bir deildir, onda itibar cihetler vardr.
T K H F T B A K IM IN D A N
FELSEFE-DN MNASEBET
175
stelik, geen meselede her ynden bir olan eyin bir eyin hem
kabili hem onun faili olabileceinin mmteni olmadm grdk.
kin ci de btldr; zira delil ztnda v e vucudunda bakasna
m uhta olm ay nefyetm itir, sfatlar hususunda muhta olabilir.
Buna kar V cibin sfat kemal sfatdr, kemal sfat gayra muhta
olm aya aykrdr1 dem ek dvay baka kelimelerle tekrarlamak
dem ektir, yleki: Allahn zt var olmak iin sfatlara muhta
deildir. Aksi halde vcip olmaz. Eer sfatlar zta zait olsa o
takdirde Allah mutlak ganry olmaz.
Eer bu sfatlara ihtiyac ile var olmak iin onlara muhta
olduu kasdedilirse, lzum memnudur. Eer bununla eyann
ona malm olmas kasdedilirse lzum sahihtir, ama, lzm mstahii
deildir, zira delil kendinden baka her eyden mstani olduu
na dellet eder. Varlnn m tevakkf olmad ey veya evlerin
malm olmas (inkiaf) gibi hususlarda kendileri ile kaim olaca
sfatlara muhta olmasna burhan kaim olmamtr.
Gazl, onlann, sfatlann zta zait oluunun mmteni ol
duunu gsteren iki delillerini nakletti. Gazl, Vcib-ul vucudun
zt bir sebebe balanr* sz ile eer m evsuf olan zt dardaki
bir illete balanr fikrini kasdedivorsa sfatn ancak bir illete
m uhta olmas gerekir; am a, bu illet ztn gayndr, o halde, sfat
larda zt ona muhta olur fikri lzm gelmez, lzm olan ey
u iki eyden birisidir: Y a fail kabildir veya zt sfatlan iin
dardaki bir ilete muhtatr. Eer sfat olan vcib-ul vucut bir
illete muhtatr szn kasdediyorsa, bozuktur. nk filozoflar
sfatlan ziyade takdirinde v e sfatlann vcib olan ztla olmasnda
vcib-ul vucut saymaz ki bu muhal lzumu ihtimali defolunsun.
Bizce birinci mn sahihtir. Filozoflann birinci grne getir- 60
mi olduu cevap isabetsizdir.
Birliin kesret nefyine mebni olmas cz itibariyle olan kes
ret nefyine dayanr, yoksa zt ve sfat bakmndan olan kesret
nefyine mebni deildir. Zt ve sfat bakmndan olan kesret,
tevhit meselesine o da cz itibariyle olan kesretin nefyine mebnidir, o halde, ortada devir yoktur. Ancak, tevhit delilindeki
tertip ile vucup mahiyetin kendisidir demeksizin mcerret kesret
kasdediliyorsa o baka. Fakat bu sz ne filozoflarn kitaplannda
vardr ne de onlann nakline uygundur.
61
176

Messire muhta olan ey nceki kelm clann zannettikleri
gibi imkn deil, hudustur. Bir ey varl iin bir kabile muhta
olunca varl v e yokluu ztna nazaran eittir. Aksi halde, bir
taraf ztma evl olsa zttan ileri gelen bu evleviyet yznden
dier taraf mmteni olur evl olan ta ra f ise vcip olur v e zt
zt olarak vucut bakmndan mstahii bulunur. H albuki byle
deildir, o halde, dier taraf mmteni olm azsa zta nazaran vukuu
onun sebebi ile olur. O halde, birinci tarafn evleviyeti dier tara
fn sebebinin nefyedilmesine baldr. nk birinin evleviyeti,
sebep ister bir olsun ister ok olsun dierininkine mnafidir. Akl
iin iki eitten birini dierine tercih etm ek hususunda zttan baka
bir illetin bulunmas zarur olarak lzmdr. Eer zt ynnden
varl ile yokluu eit deilse bir taraf dierinden kendiliinden
evl olursa bu taraf vcip kar taraf mmteni olur; eer kar
taraf mmteni deilse o zaman bir sebeple vukua gelmesi icabe
der. Bu taraf evl olmak iin o kar tarafn sebebinin ortadan
kalkmas gerekir. O takdirde birinci tarafn evleviyeti kendiliin
den deil, kar tarafn yokluu yzndendir, Zta nazaran iki
taraf da eit ise, bir tarafn seilmesi m reccih gerektirir. Bu
mreccih fail deil fakat kabil olamaz m denilse buna kar fail
lzmdr cevab verilir. Vucudu icattan nce tutan bir kimse
iin ztm fail olmas ciz deildir, zira kendi varlndan nce
gelmi olur, n ce tutm ayan kimse ise bunu btn mmknler
iin caiz grsn. Fakat o takdirde Allah m eyamn faili olduu
tesbit edilemez; bu hususta dnlmelidir.
Vucut, filozoflann inand gibi vcib-ul vucutta mahiyete
nz olmaynca, ona ihtiya v e noksan gerekmez, eer zaitse o
takdirde fail gerekir. Ortada bir terkip varsa zarur olarak mrekkip de vardr bu mrekkip ya zt veya ztm g ayn olur. Sfatm
ya zt veya ztn gayn olan bir illet olmakszn zt ile kaim ola
bilecei tasavvur edilemez.
Hukema hem Allahn zta zit sfatlan olmadm hem de
O nun evvel, vahit, kadm, bak, vcib-ul vucut, akl, kil, mkul,
mrit, kadir, canl olduunu sylemitir. Fakat bu sfat ve isim
ler, onlara gre, izafet veya selp yolu ile bir tek mnya racidir.
Allah m isim ve sfatlan hakknda insanlardaki sfatlara gre
hkm vermek doru dedir.
TEH F T
BAKIMINDAN FELSEFE-DtN MNASEBET
177
Gazli, b n -i Sin v e benzerlerinin Allah tan kesreti kaldr-
63
m ak iin onun g a y n bilmediini iddia etm ek suretiyle Allah

erefe kltm olduklarm ileri srmtr. Ama, gayn bil
mesi zt bilmesine m ugayir olm ak iin dieri sbit olduu halde
o birinin nefyini aym anda dnmek mmkn olmaldr, oysaki
b u hal mem nudur. Allah ztm v e gaynm , zta zit bir ekilde
deil, kendiliinden olarak bilir ve buna kesret gerekmez diyen
ler de vardr. Fakat, lb n -i Sin gibi, ztm dorudan doruya bir
ilim le gayn m suret hasl olarak bilir denilirse buna kesret ge
64
rekir. stelik, vahit olan bir eyin aym cihetten hem fail hem
kabil olduunu sylemesi de lzm gelir. Allahtan ilmi nefyeden
kudem a, Allah vasta ile yaratr szn sylemez.
G aynm bilm ez diyenler her nekadar btl fikirli iseler de
kesreti kaldrm saylrlar; zira onlara gre, kendini bilme do
rudan doruya olan ilimle olur v e bir surete muhta deildir.
b) M eselenin tahlili:
Sfatlar Meselesini Gazl v e lb n -i Rt altnc meselede ele
almtr; halbuki Hocazde b u hususu asl dokuzuncu meselede
inceler; sekizinci mesele dokuz uncuyu tamamlayan ve yalnz
H ocazdey e mahsus bulunan ayn bir meseledir.
Gazl nin nakline gre, filozoflar, Allah taki sfatlan dardan
zta zit eyler olarak deil, ancak, selp veya izafet nevinden ey
ler olarak telkki ederler; eer, onlar zta zit bulunsalard, o tak
dirde, kadm dahi olsalar, kesret gerekirdi. Bu iddialann ispat etmek iin getirmi olduklan delil udur: Eer zt ve sfat ayn eyler
olsalar, ya birbirlerine muhta bulunmaz vcib-ul vucut olurlard,
oysaki, iki vcib-ul vucut farzetmek muhaldir, veyahut, birbir
lerine muhta bulunur, mmkn olurlard, oysaki vcib-ul vucut
mall olmaz.
Gazl nin bu delile yapm olduu itiraz vcib-ul vucut
m efhumuna dayanr. Eer vcib-ul vucut, v a r l n n fail illeti
olmayan bir ey ise, onda kadm sfatlar bulunmak mmteni
olmaz. Zira, filozoflann vcib-ul vucuda getirmi olduklan delil
kesret nefyine veya birlik ispatna deil teselsl kesmeye yarar.
Ibn-i Rt ise, bir zt ve bu zta zait sfatlar kabul edince
bunlann hepsinin vcib-ul vucut yani ne illeti ne de mall bulun
mayan vahit bir mevcut olduunu iddia etmenin kolay olmaFtUf*-Din F. S
163;i
164-165;4
168;12
267*9
178
dm syler. Bu husustaki btn mnakaalar m rekkep olan

vcib-ul vucut mefhumunun tekil edilip edilem iyeceine dayan
maktadr.
315 ;3
b n -i R t e gre, filozoflar kadm bir mrekkebe cevaz ver

mezler, terkip mrekkebin varlnn
314;8
artdr, ortada, terkibi
yapan bir fail bulunmaldr; hatt Aristo y a gre, terkip, kin

ve fasittir (olan v e bozulan bir eydir). Vahit bir zta kesret
gerekmeden, muzaf, meslp veya m tevehhim sfatlar olabilir;
bu sfatlar izafet ve nispet temsil ederler, bilkuvvedirler. Mmteni
olan ey bilfiil
olmasdr.
vahit olan bir eyin bilfiil ok sfatlara sahip
Beinci Meselede b n -i Rt, sfatlar bahsindeki grn

299-300;23-25 yle aklamtr: Vcib-ul vucut maddede olm ayan bir m ev
cuttur. Filozoflar, A llah n sfatlarm zta zait deil, fakat, zt
telkki etmilerdir. Zt sfatlan tayan hamil, sfatlarla bilfiil
tekessr etm ez; ancak, tarif olunan bir eyin ta rif unsurlanyla
blnmesi gibi tekessr eder, sfatlar bilfiil tek, bilkuvve, tarif
ynnden, okturlar. ekanim hususunda hristiyanlann gr
leri de byledir, Allah bilfiil bir bilkuvve tr.
149
167:9
Gazl, filozoflann, vcib-ul vucut mefhumuna teselsl kes

mek iin ulatklarm iddia ederek b u mefhumun birlik mefhumu
ile olan mantk ilgisine nem verm ez, bu bakmdan, delilin sadece vcib-ul vucut ispatna yaradn, birlii ispat etmediini
sylemek suretiyle onlan ilzam eder. B u hale gre, teselsl her
hangi bir eyle de kesilebilir, yeterki o eyin bir fail illeti olmasn.
b n -i Rt de vcib-ul vucut mefhumunu tek bana mtalea

etmez. Fakat b n -i Sina nn varl vcib-ul vucut ve mmkn-l
vucut diye ikiye ayrlmasnn kadm bir mrekkebi ortadan kal
drmadm belirtir; bu durumu onun Gazl ye hak vermi
olduunu gsterir. Gerek Gazl gerek b n -i Rt vcib-ul vucut
ve birlik mefhumlannm bamsz olarak mantk bir analizini
yapmamaktadrlar. b n -i Rt, bir taraftan filozoflann birlik
iddialarn dier taraftan Gazl nin kadm sfatlan olan vcib-ul
vucut iddiasn zikreder, fakat bu iki gr karsnda ak ve
320;19 belirli bir vaziyet almaz; sadece, Gazl nin yapm olduu iti
razlarn bn -i Sin nn yolu ile vcib-ul vucut ispatna girien bir
kimseye yaplan muanede olarak vasflandrmakla yetinir.
FELSEFE-DN MNASEBET
179
Birlik meselesinde bn-i Rt en ikna edici yolun muteziltlerin yolu olduunu sylemekle
beraber, e arlerin delilinin sa
dece fail ileti olmayan bir kadme gtrdn belirtmesi zerine,

mutezillerde EvveVin vcib-ul vucut olduuna dair burhan bu
lunmadn aklam olur.

Eer mrekkep olan bir vcib-ul vucut** mefhumunu tekil
etm eye delil getirilerek mani olunmuyorsa, bu, GazlTyi tastik
ettiini gstermez m i? Terkip meselesi kendi bana, vcib-ul
vu cu t meselesi kendi bana mtalea edildii zaman durumda bir
tutarszlk grlmemektedir, fakat, bu ikisi birbiriyle olan ilgisi
dahilinde ele alnd takdirde meselede bir prz belirmektedir,
yleki: A caba vcib-ul vucut mefhumu Gazli nin dedii gibi,
fail illeti olm ayan bir ey midir, yoksa bn-i Rt*n ileri srm
olduu gibi, fail illeti olm ayan basit bir ey m idir? Bu mefhumun
ilkin birinci m nya dellet etmi olduu fail illetler zincirinin
kesilmesi iin kendisine bavurulduundan anladabilir; ancak,
bir defa bu m efhuma eriildi mi, sonra onun basit olmas gerek
tii dnlebilir. Gazl'nin mefhum hakknda ileri srm ol
duu itirazlar vcib-ul vucut mefhumunun basit olmamasna
raci deildir, fakat, zinciri kesmek yolundan gidildii mddete
onun basit olduunun ispat edilemiyeceine taallk eder.
Gazl, sfat a yn , zt ay n olsa, o takdirde sfat mrekkep
olur, bylece vcib-ul vucut olamaz* ihtimalini bertaraf etmek
iin ztm sfat iin kabil illet olabilecei ihtimalini ileri srer.
Maksad kar taraf delil getirmekten aciz brakmaktr, onun
iin b n -i Rt*n onu safsata yapmakla sulandrmas isabetli
bir hareket deildir; zira, Gazl burada EvveVin kabil illeti olmak
gerekir mi gerekmez mi meselesini aynca ele alm deildir.
323;25
Maamafih, bn -i Rte gre Fail-i Evvelin bir sfat kabul etme

mesi icabeder, zira, kabul, hem heyulya hem de baka bir illete
dellet eder. b n -i Rt*n bu husustaki szlerin hepsinin yakni
olm ayp umum ve cedel bulunduunu belirtmesi, fail illeti ol
mayan eyin kabil illeti olmak gerekir mi gerekmez rai mesele
sinin aratrlmaya muhta olduunu sylemesi, Gazl'nin k
noktasn aka tastik etmesi demektir. Fakat, burhan szlerin
bn -i Sin ve onun gibilerin kitaplannda olmayp Aristonun
361;98
eserlerinde bulunduunu, delil vermeksizin, iln etmesi muhtelif 325;29
180
vesilelerle gstermi olduu Aristo hayranlnn bir iaretidir.

Burada, lb n -i Rt n bir vasfm tespit etm ek im kn ile y zyze bulunmaktayz, lb n -i R t herhangi bir mesele hakknda
hkm verirken serbeste v e kendi fikrini bildirecei yerde,
Aristo ya balanmay v e okuyucuyu ona gnderm eyi tercih et
mektedir; halbuki, Gazl, hatt kendi doktrini aleyhine bile olsa,
akim serbest ileyiine tbi olarak, serbest hkmler verm ekle
tem ayz ediyor. Gazl nin en briz taraf ite tefekkrnde
grlen bu hrriyettir. Kendisini belli b ir sistem erevesi iinde
kaytl grmemesi, fikirleri ilemek ynnden, ona, lb n -i R t e
nazaran daha ileri bir durum tem in etmitir.
330*42
(Eer, sfat, m evsuf ve sfatn mevsufa hulul kabul edilirse,

bu, terkip gerektirir, her terkibin bir mrekkibi olm ak gerektir
331 -43
tarzndaki bir itiraza, Gazl nin verm i olduu cevab yani

her terkip bir mrekkibe muhtatr, halbuki Allah n mucidi
yoktur ifadesini lb n -i Rt kabul etm ez; zira ona gre terkip,
333;47
334*,49
vucut gibi deil, fakat, tahrik gibi bir eydir, halbuki vucut, ztm
ta kendisi olan bir sfattr. Bir terkibe vahdet veren b ir mrekkibin bulunmas zaruridir. Eer kadm bir mrekkep kabul
edilirse, ayrln nce gelmedii bir birleme kabul edilmi olur.
Vahdet veren mrekkip her terkipten nce gelir, eer b u basit
fail ezel ise, onun fiili de ezeldir, meflne taallku da ezeldir.
Bu fikirlerinden sonra lb n -i Rt, onlan yersiz anlattm, zira,
maksadnn Gazl nin Tehftndeki burhan olm ayan szleri
belirtmek olduunu ilve eder. Fakat biz de ilve edelim ki
Gazl kendi szlerinin burhan olduu gibi bir iddia tamamak
tadr, o bakmdan lb n -i Rt n gr noktas yerinde deildir;
Gazl, sadece, ilhiyatta ve baz tabiyat bahislerinde filozof
lann burhan delilleri olmadm gstermek istemektedir.
Gazl ilim bahsinde filozoflann kesreti tastik etmi olduk
larn syler. Allah m kllileri bilmesi ister ztnn aym isterse
gayn olsun her iki halde de kesret vardr, lb n -i Rt eer filozof
lann asllan gzden geirilirse byle bir terkibin varit olm aya
ca mtaleasmdadr: yleki: Maddeden mcerret olan ey ilim
ve akldr, bu akl ne kll ne de cz ilimle vasflandnlabilir;
zira kendisi varlklann nizam ve tertibinin sebebidir, bu akl
kendini idrk etmek suretiyle varlklan idrk etmi olur, bizim
aklmza benzemez.
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE |DN MNASEBET!
181
G azl'nin A llah'n ztn ve gaynm bilmesinin kesret ol

duunda srar etmesi zerine, b n -i Rt derki: Filozoflar Allah
ta zta zit ilimden ileri gelen kesreti reddeder, yoksa malm
larn kesretini reddetmezler. Ona gre, Allah'n ilmi insamn il
363;103
m inde olduu gibi kllilere taallk etmedii iin onda bu neviden

bir kesret yoktur. Eze S ilimdeki taaddte insan ald ermez. Bu
bakm dan lb n -i R t n filozoflann akllarn bir haddi vardr
344;68
orada durur szn doru bulmas Gazl'nin k noktasn

tasdik eden bir durumdur. Allah'm g ayn bilmesini nefyetmesinin
sebebi Allah gayn n mall olmamak iindir, zira, Allah o gayrn
illetidir; yoksa sebep Gazl'nin zannetmi olduu gibi kesreti
nefyetm ek deildir, o bakmdan lbn -i Sin'nn szlerinde utan
lacak bir ey yoktur.
347;75
Hangi sebeple olursa olsun eer Allah'n czleri bilmedii

iddia edilirse, bu, K ur'ana muhalefet saydr; o bakmdan lbn-i
R t' n lb n -i Sin'y mazur gstermesi bu aykrl gidermez,
ancak tevile bavurm ak olur.
lb n -i Rt, Gazl'nin Tehftndeki maksadnn yapmak deil
ykm ak olduunu tasvip etmez. Ona gre Gazl filozoflann kitap
larm okum ak suretiyle ykselmi olduu halde onlan zemmet
mesi caiz deildir. Bu noktada lb n -i Rt'n ilgi veren fakat bir
birine aykn bulunan iki vasfn tesbit etmek mmkndr. Bir
insana, sayesinde ykselmi olduu kimseleri zemmetmesi yak
m a z'' fikrini tutmas kendisinin sadk bir talebe olduuna dellet
eder. Burada tenkit anlay ve tenkidin ahlkla olan bants
gibi bir mesele vardr. Gazl acaba zemmetmek, ktlemek
durumunda m yoksa tenkit etmek vaziyetinde mi bulunmaktadr, yapt ey gayr- ahlk m idir? Eer lbn-i Rt tenkit et
m eyi ktlem ek sayyorsa bu grne itirk etmek mmkn
deildir; tenkidin ve kritik zihniyetin insanlann en tabi haklarn
dan v e ilerlemenin n amillerinden olduunu aynca belirtmeye
lzum yoktur, lb n -i Rt'n bir filozof olarak zerine den
ey tekrar Aristo felsefesine dnmek deil, Gazl'nin tenkit
lerini cevaplandrabiliyorsa bu felsefeyi tutmak, cevaplandramad takdirde brakmak ve mmknse yeni bir felsefe sistemi
kurmaya, yeni bir lem gr getirmeye savamakt. Katf delil
lerini vermek iin henz tatmin edici durumda bulunmamakla
352;82
182
beraber yle bir hipotez varit gibi grnm ektedir: Felsefe eer,
slm lkelerinde, garptakinin tersine, tutunup benimsenmemise
sebep
felsefenin Aristo felsefesinden v e bilhassa onun ilhiyata
taallk eden hususlarndan ibaret saylm v e yle anlala gel

mi olmasndadr. Bilhassa X . v e X I . asrlardaki o gzel y k
seliten sonra felsefe, iinde tam olduu imknlar gerekletirebilirdi. Gereklememenin, bata din gelmek zere b ir ok
sosyal faktrleri olduu tasavvur edilmitir. A caba, burada din
den ne kasdedilmektedir ? Eer vahiyle haber verilmi olanlar
ve hadisler kasdediliyorsa onlarda serbest dnce mnsnda
olmak zere felsefe aleyhine sylenmi bir yasaklam a kaydedile
mez; eer mutaassp zihniyet kasdediliyorsa, bunun din ile iltibas
ettirilmesi esasen abestir. Zira, taassup dinin bir vasf deil in
sann bir durumu v e davrandr. Mutaassp zihniyet her nevi
insan faaliyetlerinde grlebilir: Muayyen bir ilim anlaynda,
bir siyas grte v .f. Dinin mahiyeti ile taassup doru oranth
olarak ne artar ne de eksilir. Hakikat ve hrriyet uurunu k o
rumakta bir esas olmak zere nsan kemal kritik zihniyetle
tahakkuk eder dersek, bir taassubu baka bir taassupla deitire
biliriz; fakat taassubu taassupla gideremeyiz; halbuki hakikat
ve hrriyet uurunu korumakta esas, taassubu herhangi bir ekil
zelliine itibar edilmeksizin tasfiye eylemeye medar olacak n
san kemale ulamaktr 248 hkmn teyit etmi oluruz.
Bu kitaplarda Gazl'nin kritik zihniyeti baan ile tem sil etti
ini ib n -i Rt'n ise ya meseleden katm veya felsef bilgiye
lyk olmak bakmndan iki insan snf ve iki nev bilgi, din v e
felsef bilgi, ayrdm gryoruz. Felsefeyi dinden ayrmak su
retiyle Aristo sisteminin slm gr bakmndan maruz kalaca
tenkitlerin bertaraf edileceini dnmek geici bir hal tarz bul
maktr. Felsefeyi ilhiyattan ibaret telkki etm ek ise, tarih
gelimesi bakmndan felsefenin aleyhine olmutur.
Gazl btn fikirlerini aklad iin lb n -i Rt'n iddia
ettii gibi gayn ahlki hareket etmemektedir. Dier taraftan,
lb n -i Rt'n filozoflar lhi ilimlerde yanlsalar dahi, gayeleri
*** Bk. Prof. N. Akder, T mm Fikrinin Ana Kaynana Dair Eserler Seri
sinde V III. Cilt zerinde Tahlili Dnceler, D.T.C.F. Dergisi V III., 4, 1951,
s. 661.
T E H F T
B A K IM IN D A N
FELSEFE-DN MNASEBET
183
hakikat olduu iin srf bu durumlar bile onlan vm eye kfi

gelir* demesi filozofun, srasnda, hata yapabilen bir aratrc
olm ak vasfna iaret eder. b n -i Rt'n filozoflann ilh! ilim
lerde hata ettiklerini itira f etmesi, Gazl'nin k noktasn tas
vip etm ekten baka bir ey ifade etm ez; bununla beraber, filozof
la n n hakikat aratnclan olduunu hatrlatmas tamamen isabet
lidir. Fakat, Gazl'nin bu meseleyi mnakaaya girerken, filo
zoflann ilhiyat bahislerinde burhan! delillere malik olduklann
iddia eden gre kar on lan n o delillerden mahrum bulunduklann ispata alacam sylemi olmasndan da anlalabilecei
vehile, asl hedefi hakikat urunda istemeksizin hataya dmeyi
kastetm ek deildir, lb n -i Rt'n birinci hkmnde ise Gazli'yi
kitaplarn okuyarak yetitii kimseleri tenkit ettiinden dolay
muahaze eden bir tavr taknmas, bu sonuncu vaziyete bir ya
knlk arzetmektedir. Halbuki filozoflann asl kaygs hakikat
olunca, bu kaygya tabi olarak, hakikati aratnp ortaya k oy
masndan, hata tesbitettii noktalan aklamasndan daha tabii
ve ilmi bir vazife ve hak tasavvur edilemez.
lb n -i Rt bir filozof olduu halde Gazl'nin serbeste ele
ald meseleleri ele almaktan ekinmekte, stelik bir din adam
olduu sylenen Gazl'nin bu meseleleri halka tehir ettiinden
356;l
dolay haram olan bir harekette bulunduunu ve halk zehirle
diini iddia etmektedir. Ona gre kendisine yakn hasl olmayacak
kimselere felsefeden bahsetmemelidir, zira bunlar ne tam iman
sahibi ne de filozofturlar, lb n -i Rt, Allah'n ilmi meselesini
357;t
deil kitaplarda yazmak, cedel yoluyla bile ele almay haram
saym aktadr v e kendisine Gazl'nin, farkna varmadan zehir
ledii kimseleri tedav eden bir doktor nazanyle bakmaktadr.
Burada en nemli mesele udur: Eer, lbn-i Rt'e gre
Gazl'nin btn hatas Allah'n ilmi hakknda onu insann il
mine benzeterek bir hkm vermeye almak ise ve Allah'n
ilmi asla insamn ilmine benzemiyorsa, o halde, Allah'm ilmi
hakknda, yine akla dayanarak, nasl hkm vermek mmkn
olacaktr ?
lb n -i Rt bir taraftan Allah'n i l m i n i inceleme konusu yap
may hem haram, hem de insan akimn eriemeyecei bir ey
sayarken, dier taraftan Gazlye cevap tekil etmek zere, bu
184
TEHFT BAKIM INDAN FELSEFE-DN MNASEBET
ilmin vasflarm ele almak ve belirtmekten de geri durmamak*

tadr; bu ynden durumu bir tezat arzeder. A ym zamanda, onu
alelde bir sfat deil, fakat kendisi ortadan kalkt vakit ztn
da ortadan kalkaca bir zt sfat saymakta ve kendiliinden
cevheri kendiliinden cevher yapan sfat diye tarif etmektedir.
Kendiliinden cevheri kendiliinden cevher yapan sfat mefhu
munda bir elime mevcut deil m idir? Eer, bir ey k e n d i l i i n den ise onun bakas ile ilgisi yok demektir. Hem kendiliinden
olan hem de bakas ile ilgisi olan bir ey mefhumu eliiktir,
yahut yeni bir haber vermeyen bo bir tekrardr.
Allahn ilmi hakknda bu gibi ifadelerde bulunmak, acaba
akln gc yetmedii bir saha hakknda hkm vermeye al
masndan m ileri gelmitir? Eer akl iin metafizik yapmak
imknszsa, metafizik yapt her anda, akl, dmesi kanlmaz
elimelerden birine mi dmtr? Acaba, b n -i Rt bu mese
lelere temas etmekten ekinmek ve akln eriemiyeceinden bah
setmek suretiyle uurlu bir ekilde metafizik yapmann imknsz
olduuna m dellet etmek istemitir, yoksa bu neticeye sadece
ift hakikat anlayndan dolay m erimitir?
Sfatlar meselesinde Hocazdenin durumu hususdir. Ga
zl sfatlann nefyini dayandrmak iin bir olan eyin hem kabil
hem fail olmasndaki imtina mtalea etmek iin ayn bir fasl
amam ne de byle bir meseleye aynca ve nemle temas etmi
tir. Hocazde, kendi ifadesiyle de belirtmi olduu gibi, sfatlann nefyini bir olan eyin hem fail hem de kabil olmasndaki
imtinaa dayandrmaktadr.
Hocazde nin sfatlann nefyi hakknda filozoflardan getir
mi olduu delilleri de Gazlninkilerden farkldr: Filozoflara
gre, EvveVin zta zit sfatlan yoktur, sfatlar ztnn ayndr;
eer, sfat zta zit olsa o takdirde bir illete muhta olur, bu
illet ya zttr, o zaman, bir eyin bir sfat hem kabil, hem de
onun faili olmas gerekir, oysaki bu muhaldir veya gayrdr, o
takdirde vcip muhta olur.
Hocazde birinci delile yapm olduu itiraz sekizinci mese
lede ayn bir blm olarak ele almtr. Filozoflann bir olanm
hem fail hem kabil olamyaca iddialarn bu meselede delille
riyle reddeder. Fozoflann bu husustaki iddia ve delilleri Hoca-
185
zdeye gre undan ibarettir: Hakiki basit bir ey hem fail hem
kabil olm az; failin mefule nispeti vucup ile, kabilin makbule
nispeti imkn iledir. Vucup ve imkn birbirine mnafidir, itima
edemezler. Filozoflann kabil, kabil olmak haysiyetiyle kabul
ettii eyi (mstakil olarak) mucip olamaz*44 szn, Hocazde,
haysiyet mefhumunu tahlil ettikten sonra, kabillik sfatnn ka
bul edilen eye ait vucubun imknnda sebep olmamakla beraber
o vucubun imknszbna da dellet edemiyeceini, bylece, iki
lzm arasnda mnafat olmayacam belirterek, reddetmitir.
Hocazde, bu meselede cedel sanatm byk bir ustalkla tatbik
etmi ve muhtemel itirazlan cevaplandrm olmaktadr.
Tehftnn sekizinci meselesini tekil eden bu mesele ne
Gazli ve ne de b n -i Rtte mstakil olarak bahis konusu edil
mitir. Ancak, Gazlnin vcibin illetinin fail olmayp kabil
olabileceine dair yapm olduu iareti lbn-i Rt fail illeti ol
mayan eyin kabil illeti olmak gerekir mi sorusuyla karlam ve
bu noktann incelenmesi gerekir demitir. Hocazde ise giriine
sadk kalarsk, din meselelerine temas eden felsefi grler kar
snda mtalealann bildirmitir.
Sfatlann nefyine dair filozoflann getirmi olduklan birin
ci delile bu itirazndan baka, ilkin, Allahn her cihete
bir olamyacam onda itibari cihetler bulunduunu ileri
srerek umumi bir itiraz daha yapmtr, bu itiraz dokuzuncu
meselededir.
Hocazde ikinci delile kar yapm olduu itirazda da
(O itiraz u idi: Delil, Emerin vucut ve zt ynnden baka
sna muhta olmadna dellet eder, yoksa sfatlar ynnden
muhta olmadna dellet etmez) usta bir cedelci olarak hare
ket etmitir. Bylece Hocazde zta zit sfatlar kabul etmek
tedir, zira ona gre ziyadenin sebebi zttr. Bununla be
raber, bir olan eyin aym cihetten hem fail hem kabil olamyacann kesin bulunmadn gstermitir. Zt, sfatlara muhta
olabilir, zira, delil, vucutta ve ztta bakasma olan ihtiyac defeder,
yoksa, sfatlara olan ihtiyac defetmez. Hocazde bu neticeye
ulamakla Gazlyi tastik etmi olmaktadr.
Hocazde birinci delile Gazlnin getirmi olduu itiraz
144 Bk.
L p. j a
Hocasfide, Tah., s. 57,

jJ
Str.
15 ji
V jjl VI
jUl
186
TE H F T B A K IM IN D AN F E L S E F E -D tN M NASEBET
inceler. Sfatlar zta zit v e her ikisi birbirine m uhta olduu

takdirde vcib-ul vucudun bir sebebe balanm olaca m taleasndan, eer Gazli zt v e sfatn dardaki bir illete babkm
kastediyorsa, H ocazde buna itirk eder. A n cak, sfat olan
vcib-ul vucudun bir illete bal bulunduu fikrini kastettii
dnlmek gerekirse, yle bir fikrin filozoflara m aledilemiyeceini syler.
Gazl, filozoflarn birinci delilinde yani sfatla m evsuf bir
birinden mstani iseler, iki vcib-ul vu cu t olur, halbuki b u m s
tahildir fikrinde, mutlak tesniye nefyi kesret nefyine raci oldu
una gre, meseleyi kendi dalma dayandrm aktan ibaret bir devir
grr. H ocazde bunu devir olarak kabul etm ez; zira, birliin
dayandrld kesret nefyi zt ve sfata olan kesret nefyi deil,
cz itibariyle olan kesret nefyidir. Zt v e sfata olan kesret nefyi
birlik (tevhit) meselesine, o da cz (vucup v e m ahiyet czleri)
itibariyle olan kesret nefyine dayanm akla, ortada bir devir
yoktur.
Filhakika, Gazl, tesniye nefyini y a dorudan doruya tesel
sln kesilmesine veya vastal olarak, cinsle fasddan yaplm
terkibin nefyine, bu sonuncuyu mahiyetle vucuttan ibaret kes
retin nefyine, onu da vcib-ul vucudun tespitine v e bylece tesel
sln nefyine dayandrmtr. Tesniye nefyini birinci halde kesret
nefyine (yani cz nefyine) dayandrmsa da bu , cins ile fasl
kesreti (yahut cins ve fasd terkibi) olup zt ve sfat kesreti (yani
czleri zt ve sfat olan terkip) deildir. O bakmdan ortada bir
devir olmamak icabeder. Hocazde, bunu, hukemanm cz kesreti
ile vucup ve mahiyet czlerini kastettiklerini ilve ederek, iaret
etmekte hakldr. Fakat cz itibariyle olan kesretten ecza veya
zt ve sfat hasebiyle olan kesretin kastedilmeini istisna etm ek
ten geri durmaz. Hocazde nin mantk ve istidll kaidelerine
vukufu buradaki dikkatli mahedesinden anlalmaktadr. Fakat,
hukema czden vucup ve mahiyet czlerini kastettiine gre,
Hocazde, Gazl nin devir ilzamn yersiz bulur. Gazl cins ile
fasl (ve dolaysiyle vucut ile mahiyet) ve zt ile sfat, cz olmak
bakmndan farksz sayyorsa ,245 filozoflar aleyhine iddia ettii
845 Gazalinin o ikisini cz olmak bakmndan farksz sayd dair, Bk. Tah.,
s. 188-189.
T E H F T BAKIMINDAN FELSEFE-DtN MNASEBET
187
devir varit olur. Zira, bu halde, cz nefyi (yani, zt ve sfat cz

lerinin nefyi) tesniye nefyine, tesniye nefyi de cz nefyine (yani,
cins fasl, m ahiyet ile vucut czlerinin nefyine) dayandrlmtr.
Y alnz, zt ile sfattan mrekkep kesretin nefyi tesniye nef
yine, o da y a dorudan doruya teselsln kesilmesine veya va
sta ile cins ile fasl terkibinin nefyine, bu ise, mahiyet ile vucut
kesretinin nefyine bylece, vcib-ul vucudun tastikine yani tesel
sln kesilmesine mncer olduu iin, teselsl, zt ve sfatlan
olan bir eyle de kesilebilir. Zaten, Hocazde, yukanda belirt
tiim iz gibi, bu mnya dellet eden neticeyi kabul etmitir.
H ocazde, vcib-ul vucudun illetler zincirini kesmeye yara
d iddias karsnda, Gazl ve lbn -i Rt'ten farkl bir durum
alm aktadr,
iin zt fail
betine gre,
icattan nce
yleki: Vucudu, icattan nce farzeden bir kimse

olamaz, zira, vucut ile icadn enlettiimiz mnase
bir ey kendi varlndan nce gelemez. Vucudu
farzetmeyen bir kimse, ise bu durumu her mmkn
iin kabul etmelidir, fakat o takdirde her m m k n n zt kendi

varlnn sebebi olaca iin, Allah'm eyann faili olduu ispat
edilemez. O bakmdan meselenin zerinde dnmek lzmdr.
Hocazde'nin sfatlann ziyade edilmesinin sebebi zttr fikri
ile bu tereddtl hali telif edilemez. Bununla beraber, kendi
liinden fail olm ak mefhumunun gzel bir analizini yaparak
iinde tad mahzurlar ortaya koymaktadr. O bakmdan
lb n -i Rtle fikr bir benzerlik arzetmekteyse de lbn-i Rt'n
gn zt ve sfatlan olduu halde grdmz neviden faillen
olmamas telkkisini tutm ak yznden, kabil illeti olan eyin
fail illet olup olamyaca hususundaki kararszl hatrlanmab dr.
H ocazde'nin, Gazl'nin terkip ile icad bir saymasna kar
vermi olduu cevap da umum mn ynnden, lbn-i Rt'n
cevabna benzemektedir; yalnz, her ikisi de hukemanm fikir
lerini mtalea ettikleri iin ay n ayn , aym neticeye gelmi ola
bilirler, o netice udur: Terkip bir mrekkip gerektirir, halbuki
vucut ztm kendisi olduundan, mucide ihtiyac yoktur. Hoca
zde'nin terkibi bir mrekkibe balamas, onun, sfatlann ziya
desi hususunda, failin zt olduu fikriyle telif edilemez.
Hocazde, sfatlar meselesinde, bir taraftan sfatlann sebe-
]88
TEHFT BAKIM INDAN FELSEFE-DtN MNASEBET
binin zt olduunu sylerken, dier taraftan filozoflarn kesreti

nefyeden delillerini vermek suretiyle, netice itibariyle, iki cepheli
ve telif edilemez bir durumda bulunmaktadr.
Hocazde'nin, Gazl'nin b n -i Sin'y czleri bilmediini
iddia ederek Allah' kltmekle itham etmesini ele al, ileyi
ve halledii lbn-i Rt'n umum havasm hatrlatmaktaysa da
lbn-i Rt'n Tehftn&eki fikirlerini kullandna hkmetmek
zordur. Zira, Hocazde, lbn-i Rtn yapt gibi lb n -i Sin'y
hakl bulmaz, bilkis, onun, Alilah ztm dorudan doruya
olan bir ilimle, gaynm suret has olarak bilir" fikrinin kesret
istilzam ettiini syler. O halde bu trl benzerlik her ikisinin
de hukemanm fikirlerini ele almalanndan ileri gelebilir. Bu
benzeme onun iki Tehft mukayese ettiine delil deildir,
esasen Hocazde'nin lbn-i Rt'n ismini ve eserini zikretmesine
bir engel yoktur.
6 ^ - ALLAH GAYRINI BLR
1 Gazl'nin Tehftne gre:

Allah n ga yn m bilip bilm edii biraz daha incelenebilir. F ilo
211;3
214;4
214;9
215;10
zoflann Allah m ga yn m m uhakkak bildii hususunda delilleri

yok tur; lb n -i Sin'nn ya pt gibi Allah m addeden m nezzeh
tir, srf akldr, o halde mkuller on a a k tr" dem ek kfi gelmez,
zira, akln mnsmn kendi kendini idrk etm ek olduu kabul
edilse bile, maddeden mnezzeh olm am n akla dellet ettii kyasn ncllerinden km am aktadr. Filozoflann iddialan art
nermeye evrilebilir: Eer b ir ey m addede ise eyay idrk
etm ez; maddede deildir, o halde, eyay idrk eder. B u istisna,
ncln kartnn istisnasdr, halbuki, onun kart m m istis
nas ittifakla elde edilen bir sonu deildT.
Filozoflann getirmi olduu ikinci delil udur: Allah, lem
kadm olmakla beraber lemin failidir; fail mefln bilir, o
halde, Allah mefln bilir. B u delil iki yn den cevaplandrla
bilir: 1. Fail ya irad veya tabi olur. Ancak irad olarak fiil yapan
failler mefllerini bilir. H albuki, filozoflara gre lem irad bir
fiil neticesinde hasl olmu deildir. Buna kar, A llah'm kll
TEHF T BAKIMINDAN FEESEFE-DtN MNASEBET
189
bilmesinden lem basl olmutur denilse bile bz filozoflar bu

fikre itirk etmezler. Kald ki bu artla dahi Allah'n gayrm
bildii kabul edilse, onun ancak, Mall-u Etmeli bilmesi icab
eder, kll ve her eyi bilmesi icabetmez; nk, filozoflara gre
Allahtan ilk kan ey MalUu EvveVdir.
21S;1I
Allah gaynm bilmez iddiasnn verecei utan da gznnde

bulundurularak, bu eit ilzamlardan kurtulmak iin felsefeyi
brakp, lemin irade ile hdis olduuna inanmak lzmdr. A llahn zta tamamen yetkin olduu iin czleri bilm eye muhta
deildir demek, yine aynen Allah' lden farksz klan o utan
verici noktaya dnmektir.
217 ;15
216;13
217;16
2 tbn-i Rt'n Tehftne gre:
EvveVin gayn bilmesi hususunda, Gazl kelmclann gr-
424; 1
n yle belirtmitir: Var olan eyler ya kadm veya hdistir;

Allah ve sfatlan kadm geri kalan eyler hdistir. Hdis olan
eyler Allah'm iradesiyle hdis olmulardr, mrit murad bilir.
Oysaki, filozoflar, lemin Allah'n iradesiyle yaratlm olduunu
kabul etmeyince, onun, lemi bilmesi nasl mmkn olu r?
Burada lem insamn ilim, kudret ve iradesinden km bir 425 ;2
yapya benzetilmektedir. Bu sz, misal ve iiridir, cidden ikna
edicidir. Ama asl mn gzden karlmamaldr. Ortada bir tek 425;3
nevi olup da, onun, ezel olan ve olmayan diye ikiye ayrlmas
doru deildir. Ezel ile muhdes, nevilerin birbirinden uzak
olmasndan daha uzaktur. Vaziyet byle olunca, grnenlere
baklarak gaipteki hakknda nasd hkm verilebilir ? Grnrdeki
vaziyet gaip tekine n akledilemez, ancak, ortada isim itirki var
dr. insandaki hayat, meknda iradeden ve duyularla hasl olan
idrkten meydana gelen kuvvet-i muharrikeye baldr, halbu
ki Allahta kabul edilen hayat hareketle ilgili deildir, idrktir.
Aym ekilde, hayvandaki irade ile Allah'taki arasnda bir ben
zeme yoktur. Allah'ta iradenin mns fiili ilminden sadr olmutur 426;5
demektir; hayvanda iradenin mns, harekete sebep olan istek
tir. Bu szler burhan deil iknadir. Eer sen burhan ehlinden 427;6
isen bu hususlar burhan kitaplarnda mtalea etmen lzmdr. 428:6
Bu kitapta yazdmz eyler iknadir; ite bu yzden, bu kitap
Tehft ismine iki frkadan daha ok lyk olmutur. Bence,
428;7
bunlann hepsi eriata tecavzdr ve onun emretmedii eyleri
190
429
430
T E H F T B A K IM IN D AN F E LS E F E -D N M N ASEBET
aratrmaktr. eriatn susmu olduu bahisleri halka aklamak

gerekmez; bu gibi meselelerde susmak v e halka insan aklnn
onlara erimek bakmndan yetersiz olduunu retm ek lzmdr.
Bu meseleyi eriat aklamaz, zira o, halk talim eder v e onun
saadeti iin kfidir.
431;12-13
Gazli, lb n -i Sin nn bu husustaki szlerinden ilkin unlan

nakletti: Evvel maddeye dayanm ayan bir m evcuttur, sfat bu
432;14
olan her m evcut mahz akldr, mahz akla btn mkuller aktr.
Onun bu hususta yapm olduu hata lb n -i Sin nn grn nak
letmekten ileri gelir. Zira, ncllerde ilktir diye getirmi olduu
eyler, aslnda, bir ok ncllerin sonulandr. O halde, itiraz,
434; 17
Gazl'nin ele alm olduu noktalara kar deil, ilk hareket

noktalanna, evaile kar olmaldr.
436;20
437;23
438;24
Eyay anlamaya mani olan ey m addedir cevabm a kar,

Gazl, onlann kyaslan art kyasa evrilebilir" dem ektedir.
yleki: Bir ey maddede ise eyay idrk etm ez; maddede deil
dir, o halde, eyay idrk eder. Fakat, ncln nakzinin istis
nas, tlinin nakzini ancak bir artla verir. art kyaslar hakknda
Gazl nin sylemi olduu eyler sahih deildir. yleki: art
kyas ancak kendisinden istisna edilen tebayn edince doru
olur. Eer idrk etmeyen maddede olursa, o halde maddede
olmayan ey idrk eder. B u ittisalin v e mstesnann shhati
meydana knca, art kyas doru olur.
Gazll nin nakletmi olduu ikinci nokta udur: Btn,
Allah m fiilidir, Allah onun faili olmakta ezeldir, fail fiilini bilmek
gerekir. Gazl bu bahsi fena bir ekilde amtr, zira, filozoflann
Allahm iradesini inkr ettiklerini sylemektedir. Halbuki, filo
zoflar ne Allah m iradesini inkr etmiler ne de ona beer bir
irade atfetmilerdir. nk, beeriyet, varl noksan olduu iin
mrittir ve murattan mnfaildir. Allah m iradesi vardr demek
ondan sdr olan eyler onun ilminden sdr olmaktadr demek
tir. lim yznden sdr olan herey zarur ve tabi olarak deil,
failin iradesinden sdr olur. Onun, filozoflardan naklettii zere,
ilmin tabiat fiilin ondan sudunum gerektirmez. Zira, o takdirde,
Allah ztlan bilir dediimiz zaman, ztlann beraberce ondan
kmas lzm gelirdi, halbuki bu muhaldir. Ztlann birinin ondan
sudur etmesi gsteriyorki ilim vasfna zait bir sfat vardr, o da
TEHFT BAKIMINDAN F E LSE FE -D tN M NASEBET

iradedir. Filozoflann irade
191
anlaytan ite byle telkki edil
m elidir.
Gazl nin Fail iki ksm dr; iradi ve tabi. Fiili bilmek
ancak irad fiille olur. Filozoflara gre, Allah, lemi irad deil,
fakat lzum zere ve tabi olarak yarattna gre, fiilini bilemez
sz btldr. Bilkis filozoflara gre, Allah'm fiili ne tabi ne de
439,26
m utlak olarak iraddir. Allah'm fiili iradidir, ama, insann irade

sindeki noksandan mnezzehtir. Bu yzden, irade ismi her iki
sinde mterek isimdir.
Failden sdr olan eyi failin bilmesi gerekiyorsa, filozof
439;27
lara gre failden ilk sdr olan ey Mall-u Evvel olduuna gre,
A llah'm sadece onu bilmesi gerekir sznn cevab udur: lmi
son derece tam olduu iin, Allah, btn sudur zincirini bilebilir.
440;28
Onun ilminin bizim ki cinsinden olmas art deildir.

Gazl'nin
Allah sadece kendini bilir demek fena neticeler
441;31
dourur. Mesel, gayn hem kendini hem bakasn bilir netice

sine varmaktansa felsefeyi terkedip Allah'n, lemi iradesiyle
yarattm kabul etm elidir' diye getirmi olduu enaate filozof
lar lyk deildir. lme tamamlanmaya muhta olan kimse ba
vurur, halbuki Allah yetkindir, ilme muhta deildir itirazndan
nasd kurt ulun u r? diye getirmi olduu hccet Allah sadece
ztm bilir iddiasnda bulunan kimsenin hccetidir. Biz bu hu
susta konutuk, ncller mehurdur, cedeldir, nk hepsi gaip
hakknda grnenler hakknda delillerle hkm verirler, yleki,
Gazl'nin lb n -i Sin'ya yapm olduu muanedeler, failden sdr
olan eyi failin bilmesi gerektii hkmnde olduu gibi, insana
benzetme yoluyla yapdmtr.
441 ;32
441;33
442;34
442;35
443:36
Ksacas, Allah'n ilmi insannkine benzemez; Allah yle

bir ilimle bilir ki bunun keyfiyetim ancak O bilir. Allah
kllileri bilir veya czleri bilir veya bilmez hkmlerinin hepsi
Allah hakknda dorudur. Eer birisi Allah kllileri deil czleri
bilir derse filozoflann grn anlamam olur.
443,*37
3 Hocazde'nin Tehftne gre:

Bu hususta filozoflann birok yollan vardr :
1* Allah maddeden mcerrettir, onun iin mkuldr ve
kildir, tdrk etmesi sahih olunca hkm vermesi icabeder. Bir
192
TE H F T B A K IM IN D AN F E L S E F E -D lN M NASEBET
ey ancak bir eyle hkm edildii iin, hkm iki ey vastasiyla

gerekleir; b u iki eyin ikisi de aklda var olm aldr. Eer,
kil bir eyi bir eyle idrk ediyorsa, o ey o eye hari
te mukarin olmaldr. Zira, m utlak mukarenet harite gerek
leen mukarenettir, zihn mukarenet sonra gelir. Mkul, ha
rite olunca, hull edenin mahalle hull etm esi gibi akla hull
eder. O halde idrk eden, mkule ,o m kul, harite ve mcerret
oldukta, mahal v e hull etm i mnasebetine gre mukarin olur
v e bylece akl gaynm idrk eder. Taakkuln mns budur
ve bilfiildir. Cevab: Taakkule mani olan eyin m adde oldu
unu kabul etm iyoruz. Engelin maddeden baka bir ey olmas
niin mmkn olm asn? Bakas ile mkul olan bir eyin, m ad
deden mcerret olduu vakit kil olmasn da kabul etm iyoruz.
Bu husustaki deliller eksiktir; zira, m utlak mukarenetin akl
mukarenete mtevakkf olduunu reddetmek, mcerredin, o gayr
darda kendiliinden kaim olduu vakit gayra mukarin olmasm
gerektirmez. Her nekadar mcerredin zihindeki v e dardaki
mahiyeti aym ise de, zihindeki ve hariteki vucudu birbirinden
ayndr ve zihn vucut mukarenet iin arttr.
Bunun tahkiki: Vucut y a haric, asl v e aym olur v eya
zihn ve zll olur. Zihn vucut mdrikte hasl olur ve husus
mukareneti gerektirir, bu mukarenet onun haric lzmdr. Mu
karenetin b u akl vueutla artlanmas, onun kendiinden art
lanmasn gerektirmez. Bu akl vucut mukarenetin art olmasa
bile, bu, onun varlnn onsuz olacana dellet etmez. Zira
mesel, illet mall ile ne artl ne de ona m tevakkf olmad
halde, mallden aynlam az.
b n -i Sina y a gre, mcerredin mkule mukarin olmas iin
b u mcerredin aklda olmas lzmdr, harite olursa onun varl
b u mukarenete engel olur. Mcerredin mukarenetten nce aklda
bulunmas icabeder. Onun bu hali, onun mkul olmas demektir.
Mkul mahiyet ise yabanc lhiklerden mcerrettir.
bn -i Sin nn bu fikri dnlmelidir. Zira, mkul mahiyetin
mutlak olarak, haric lhiklerden mcerret olmad meydanda
dr. bn -i Sin nn /arf taki bu szlerinden Allah gaynm eya
nn suretleri onda hasl olmak suretiyle bilir neticesi kar.
2 Allah, kendiliinden kaim
bir
mcerrettir,
zt
da
193
yledir v e ondan a y n deildir, im di, ztn bilmesi gerekir;

nk, idrk etm e m cerret mahiyetin, kendiliinden kaim
olan eyde hazr olmasdr. Allah gaynnm illetidir; illeti bilmek
mall bilm ektir; zt, gaynn mebdeidir, Allah ztim bildii vakit
m ebde olduunu ve onun malllerini bilmesi lzm gelir.
B u delile b ir ok noktalardan cevap verilebilir:
1 Kendiliinden kaim olan ve mcerret bulunan bir eye
b y le olan ztnn hazr olmasn kabul etm iyoruz. Zira, hazr
olm ak yle bir nispettir ki, ancak, iki mtegayir arasnda bulunur.
H albuki, bir eyle kendisi arasnda mugayeret bul un m ez: bulunsa
bile, itibaridir. O halde, nispetin gereklemesi iin itibari tagayyr
ancak, itibari olarak kfidir.
2 Taakkuln, bizde hasl olan nisbl mcerretlerden olmas
caiz bulunduuna gre, kendiliinden kaim bir mcerredin kendi
ztm bilmesi icabetmez.
3 illeti bilmek mall bilm eyi gerektirmez, zira, malln
mebdei olduunu bilmesi mall bilmeye mtevakkftr. zafetin
bilgisi muzaflann bilgisine tabidir. stelik, mebdeiyet itibari bir
eydir, ztm dnda ayn bir varl yoktur, onun iin hazr olma
sndan bahsedilemez.
4 Sonra gelen baz filozoflara gre, ilim bir varlk iin
m utlak yetkinliktir. Allah da bundan hali kalmaz^ malmunu
bilmesi gerekir.
Cevab: lmin mutlak yetkinlik olduunu kabul etmiyoruz.
B u meselede Gazli filozoflann birinci yoUann nakledip
cevaplandrrken, onlarm insan ruhlar hakkndaki grlerim
doru nakletmemitir. Filozoflara gre, eer, ruhlar bedenlere
taallklan olduu vakit kendileri iin bir yetkinlik olduunu
bilselerdi bu yetkinlii hem zlemek hem de onu elde edememek
ten dolay bir azaba derlerdi; eer, bilmezlerse byle bir elem
leri olmazd. Bu szlerden u netice kar: Ruhlann yetkinlikleri
birer let mesabesinde olan bedenlerle gerekleir. Eer, ruhlar
b u yetkinlii elde etmeden bedenlerden ayrlrlarsa, noksan kalr
lar. Filozoflara gre, ruhun ilim ve yetkinlii olan istidad beden
ile tamamlanr.
Gazl'nin, filozoflardan nakletmi olduu ikinci delih* ve
F ttm fr-D in 13
194
TE H F T
BA K IM IN D AN FESEFE-DN M N ASE B E T!
buna vermi olduu cevab ne onlarm yollarnda ne de onlan

anlatanlarda grdm. Zira, onlara gre, fiiller uur sahibi olm ayan
eylere mahsustur. Zannediyorum ki bu onlarm grn dei
tirmektir. Filozoflara gre, Allah ztm bilir, zt, gayrnn ille
tidir, illeti bilmek mall bilmektir. Filozoflara gre sudur mese
lesi undan ibarettir: Allah isterse yapar, istemezse yapm az m n
snda kadirdir; ancak, fiilin istenmesi onun lzmdr, istememek
80
memnudur. Allahm iradesi zta zait deildir. Sdr olanlar bili

niyorsa, Allah m ilk kan eyi bilmesi lzm gelir sz, ancak,
failin tam illetin hususiyetini bilm edii bir hal iin doru olur,
oysaki, filozoflara gre, ilmin sebebi failiyet deil tam illeti b il
medir.
b) Meselenin tahlili;
Allah m gaynm bildii hususunda, Gazl nin, kelm c lar-
214,9
dan getirmi olduu itirazn esas Allahm ilm i v e iradesi m efhum lanna dayanr: a) Gazl y e gre filozoflar Allah lem kadm
olmakla beraber,
215;10
216;13
425;2
426;5
lemin failidir, fail mefln bilir, o halde
Allah lemi bilir delili ile Allah m lemi bildiini iddia edemez1er; nk, bu halde lem Allah iradesinden kmam olm ak
tadr. b) Gazl ye gre, filozoflann iddia ettii gibi, Allah kendinden sdr olam biliyorsa, ilk sdr olan Mall-u EvveVi bilmesi
icabeder.
tbn-i Rt, Gazl nin, birinci halde AJlahm iradesini, ikinci
halde ise ilmini insamn irade v e ilmine benzetmek suretiyle doru
hareket etmedii kanaatmdadr. Filozoflar, ne Allahm iradesini
inkr ederler ne de ona insamnkine benzeyen bir irade atfederler.
nsan, varlk bakmndan noksan olduu iin mrittir v e muratla
mnfaildir. Halbuki Allah noksan deildir. O halde grlene
bakarak grlmeyen hakknda hkm vermek doru deildir.
Allah n iradesi, hayat gibi, insamnkine benzemez. Allahta
iradenin mns fiili ilminden dolay sdr olmak demektir; hay
vanda irade harekete sebep olan istek mnsma gelir. Allahm
iradesine dellet eden dier bir ey ztlann beraberce kmayp
birinin tercih edilmesidir; Allah m fiili ne tabi, ne mutlak olarak,
ne de insandaki mnsyla iraddir. b n -i Rt e gre Allah, ilmi
son derece tam olduu iin btn sudur zincirim bilir, bu bakm-
195
dan, filozoflann, Allahn, gayn bilmedii gibi utan veren bir
durumu kabul ettikleri sylenemez.

Burada lb n -i Rt umumi tenkidini, Allah m irade ve ilmini
insamnkine benzeterek tasvir etmee yneltmi ve Gazl nin
itirazlann cedell v e grnmeyen hakknda grnen vastasyla
hkm veren eyler olarak vasflandrmtr. Grnmeyen hak-
*25;
knda grnen vastasyla hkm vermek yanl neticelere gtr

dne gre lb n -i Rt n durumunu nasl telkki etmek lzm
d r ? M utlak hakknda hkm verirken greli kullamlamyorsa,
bunun mns metafizik yapm ak imknszdr demek deil inidir?
B u halde lb n -i Rt n bir itiraf ettii bir de etmedii iki
durum vardr. yleki: Grnrdeki hkm grnmeyene nak
letm ek mmkn deilse, o takdirde, insan Allah hakknda nasl
v e hangi vastalarla beyanda bulunabilecektir? lbn-i Rt n bu
ifadesi metafizik yapm ak mmkn deildir fikrine dellet etmez
m i?
tiraz nlemek iin, lb n -i Rt n, ilahiyat konusunu, g
rnen vastasyla grnmeyen hakknda hkm vermek deil,
fakat, sadece, mantk istidlllerle kavrayp izah etmek kanaatnda olduunu hatrlatmak, o konuya taallk eden istidlllerin
nclleri (mukaddimeleri) grlen leme baklarak elde edildiin
den, faydal saylamaz. O halde, netice itibariyle lbn-i Rt, Ga
zl nin ilhiyat konusunda, filozoflann burhan delilleri olmad
iddiasn kabul etmi olm uyor mu ? Zaten, filozoflann delillerinin
burhan deil, fakat ikna olduunu sylemek suretiyle, yine,
Gazl nin k noktasn teyit etmi olmaktadr, lbn-i Rt n
bu hususta burhan deliller getirmedii itiraz, onun gayesi bur
han deliller getirmek deil, Gazlnin tenakuzlarm gstermek
tir diyerek nlemek istense bile, bu, onun, Gazlnin hareket
noktasn kapal veya ak bir ekilde kabul ve tastik etmi bulun
duunu grmeye mani deildir.
lb n -i Rt bir taraftan, eer, burhan ehlinden isen bu bahisleri anlam ak iin burhan kitaplanna bavur tavsiyesiyle meeleden kamaktadr, dier taraftan, bu gibi meseleleri anlamaya
almann hem eriata tecavz olduunu hem de insan aklnn
yetersiz bulunduunu iddia etmek suretiyle, tereddtl bir tavr
taknmaktadr; bu tereddd, mesel Allahm ilmi insamnkine
426,5
426;5
428;6
196
T E H F T B A K IM IN D A N F E L S E F E -D N
benzem ez, Allah y le bir ilim le bilirk i
M NASEBET
on un keyfiyetin i sadece
o bilir9' hkm nde oldu u g ib i, bazan , a k b ir agnostisizm dir,

llh iyat bahislerinde burhan cevaplarn burhan k itap la rn d a o l
duunu
sylem esine ram en , dier taraftan b u k o n u la n hem
insan aklnn alm yaca h em d e incelenm esi haram olan eyler

gurubuna ithal etm ekten ileri gelen tu tarsz d u ru m u ift h akikat
anlayyla giderilse bile - n k , on a g re, eriat halkn ta lim idir,
v e saadeti iin kfidir- srf m a n tk istidlllerle
yaplm am ak
icabeder. Z ira , y u k a n d a
b u rh a n izahlar
b elirtti im iz g ib i, gr n
m eyen lem i izah etm ek iin gr nen lem den ku rtu lu y o k tu r .

lb n -i R t v e filozoflarla, G azl v e k e l m cla n ayran en
nem li n ok ta irade anlaydr. G az l itirazlarnn m h im ksm m
irade tarifi v e anlay zerine b in a eder. A lla h isterse y a p a r, iste
mezse yapm a zda n ib aret b u lu n an v e y eg n e art m u h ale ta all k
etm em ek olan irade m efh u m u k a ld n b rsa , G a z l'n in Tehftnn
ilh iyat m eseleleri y n n d en iaret edilen n o k ta la n istin atsz kalr.
B ununla beraber, G azl ken disinin , il h iy a t ba h islerin de her
trl burhan delili getirm i olan b ir rasy on alist old u u id d ia
snda deildir. O n a g re, a y n c a , b t n filozofla n n b u tarifi k abu l
edip etm ediin i sorm a k l zm d r, zira, G azl, lem in A lla h 'm
ilm inden sudur etm ed i in i sy ley en filozoflar b u lu n d u u n u ileri
srm ektedir.
G azl,
214;3
filozofla n n , A lla h 'm
gayn
b ild i i id d ia la rm
art
kyasa evirm ek ted ir: E er, b ir ey m a d d ed e ise ey a y id r k e t

m ez, m addede d eildir, o h alde ey a y id r k eder. B u k y a s ta on a
gre,
istisna,
n c l n
kartn n
kartnn istisnas ittifa k la

436 ;20
F ak at,
ona
lb n -i
R t,
G azl'n in
gre, art kyas
d o ru olu r,
elde
istisn asd r;
o y sa k i,
ed ilm ez y a n i
y a n ld
n c l n
a rta bald r.
kan aa tn d a d r. Z ira ,
a n cak , m stesn a m in h u te b a y n
y lek i: id r k
etm ey en
m a d d ed e
edin ce
olu rsa, o halde
m addede olm ay an ey id i k eder. E er, ittisal v e m stesn a m inhunun doru lu u
gerekleirse art k y a s d o ru olu r. G a z l'y e
gre asl m esele, id r k
eden in
m a d d ed e o lu p olm a d m tesp it
etm ek, lb n -i R t 'e g re ise, id r k etm ey en in m a d d ed e b u lu n

du u
v e y a m addede
ola m n
id r k etm ed i in i te s p it
etm ek tir.
A y n c a , lb n -i R t G az l'n in b u hususta, filozofla n n grlerini

432;14
d o r u a n la tm a d k a n a a t n d a d r , n c lle r d e n b ir in c id ir d iy e g e
tir d i i e y b ir o k n c lle r in n e tic e le r id ir .
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DtN MNASEBET!
197
Hocazde, A llah 'n g a y n m bilm esi hususunda, filozoflann

baka bir delili zerinde durur. Bu delil, taakkuln tarifine daya
nr. H k m v erm ek ik i eyle olur, b u iki eyin ikisinin de aklda
bulunm as icabeder. d rk etm ek iin , idrk eden, mkule mukarin
olu r, b u m akl g a y n d r. G a y r dardadr, mukarenetin de darda
olm as lzm gelir. F akat, H oca z d e'y e gre, bu trl bir taakkul
75
tarifi k abu l edilem ez, nk deliller eksiktir.

H oca z d e'n in nakline gre, lb n -i Sin, mcerretin mkule
m ukarin
olm as iin b u m cerredin aklda olmas lzmdr fikrini
76
gtm ektedir. M cerredin m kule mukarin olmas iin, bu mcer

redin , m ukarenetten n ce aklda bulunmas icabeder, onun bu
hali onun m kul olm as dem ektir, mkul m ahiyet yabanc lhik
lerden m cerrettir, lb n -i Sin'nn bu gr karsnda H ocazde,
m kul m ahiyetin, lhiklerden m utlak olarak mcerret olduunun
pheli bu lunduunu iaret ettikten sonra, art tan kan neti
cenin A llah, g a y n m , eyann suretleri onda hasl olm ak suretiyle
b ilir " hkm oldu u kanaatndadr.
F ilozoflan n
ikinci delili olan Allah kendiliinden kaim bir
m cerrettir, zt da yledir, o halde ztm bilir, zt g ayn n illeti

dir, illeti bilm ek mall bilm ektir o halde g a y n bilir'
fikrini
71
eitli ynlerden ten kit eder. 1. Kendiliinden mcerret olan bir

eyle b y le olan zat arasnda birbirine hazr olma nispeti yoktur,
n k ikisi arasnda m ugayeret bulunmam aktadr. 2. Taakkul
ta rif ettikleri gibi deildir. 3. lleti bilmek mall bilmeyi gerek
tirm ez, izafetin bilgisi muzafnkine baldr.
H ocazde'n in , bu meselede kendine mahsus bir tavr tak
narak getirm i olduu delillerle onlara vermi olduu cevaplar
Gazli v e lb n -i Rt'nkilerden farkl olsa da netice itibarivle,
filozoflann bu meselede kesin delilleri bulunmadm kabul etmi
olm aktadr. Taakkuln tarifine itiraz etmesi ve ilmin yetkinlik
olduunu kabul etm em esi, onun, muhtevaya nem vermeden,
cm le kalplanyla oynayabilen, mantk kaidelerine vak f usta
bir cedelci olduunu gstermektedir. Taakkuln tarifine dair ve
m ukarenetle ilgili bahislerde vermi olduu izahlar meseleyi g
letirerek anlatm olduu intiham vermektedir.
H ocazde, bu meselede, ayn ca, GazlTyi tenkit etmi ve
ruhlar hakkndaki szlerinin filozoflann szlerine uymadm
79
198
TEH F T BAKIM IN D AN F E LSE F E -D tN M N ASE B E T
belirtmitir; onun kanaatma gre, Gazl'nin yapm olduu ey

filozoflann grlerini deitirmektir. Filozoflara gre, Allah'n
ztm bilmesi illet olduunu bilmesi demektir; Allah'n ilmi zta
zait deildir.
438;24
443;37
Allah'm gayn bilmesi hakknda, Gazl'nin filozoflardan getirmi olduu delil ve buna vermi olduu ik i cevab lb n -i R t de
tenkit etmiti. O halde her ikisinin delletine gre, Gazl bu
hususta, filozoflann delillerini doru nakletmemitir. Burada iki
mesele vardr: 1. Filozoflar tenkide gem eden nce, ilkin onlann
grlerin anlatmay det edinmi olan Gazl, acaba niin byle
bir durumda bulunmaktadr? Y a filozoftan bir maksat gtmeden
yanl anlatmtr veyahut kasten yanl anlatmtr. Burada,
eer, Gazl filozoftan tahrif etmise, b yk bir otorite olmasn
dan dolay, onun szlerine inanm olan kimseleri felsefe aley
hine vaziyet almaya sevketmek hususundaki paynn ne olduunu
sormak mecburiyetindeyiz. Bu sorunun nihai cevab her m
ellifin kastetmi olduklan filozoflan tayin v e eserlerini mukayese
v e tahkik etmee baldr. 2 . H ocazde'nin G azl'yi lb n -i Rtle
mterek olarak tenkit etmesi, onun iki Tehft mukayese e t
79
mi olduuna dellet edebilir m i? H er ikisinde, ancak, itirazlann

ana noktalar mterektir; tarznda v e teferruatnda bir ayniyet
y o k tu r . O bakmdan byle bir dellet olamaz; a y n zamanda,
H o c a z d e , byle bir fikri ne filozoflann grlerinde v e ne de
onlan nakledenlere grdm dedii halde, lb n -i Rt'n ismini
zikretmemektedir. O halde bu neticeye kendi tetkikleri sonunda
varm o ld u u sylenebilir; filhakika, eer, Gazl filozoflan bu
h u su sta y a n h nakletmise, onlarm grlerini doru olarak bilen
b ir k im se n in b u yanln farkna varaca tabidir.
7 ALLAH ZTINI B L R

1 GazlVnin Tehftne gre :
219-229;1
Filozoflann Allah'n ztm bildii meselesindeki durumlarna

gelince: Mslmanlara gre Allah, lemi irade ile yaratt iin,
iradeden ilme, ilimden canlla oradan da kendini bilmeye kolaylkla getiler. Oysaki, filozoflara gTe, lem irade ile yaratlm
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D lN MNASEBET
199
deildir, zaruri olarak hasl olmutur. Failin, kendisinden zaruri

olarak kan fiili bilmemesi caizdir.
Allah eer, kendini
bilmezse,
bir lden fark kalmaz*
220;3
denilirse, irade ile fiil yapm ayan ey de lden farkszdr diyerek

ilzam edilebilir. Mallleri canl iken Allahm l olmas m stahildir v e erefsizliktir, eksikliktir denilse bile bunun mstahii ol
duu apak deildir. Kendini bilmeyen bir eyden, kendini bilen
221 ;7
eylerin kmas mmkndr. eref meselesine gelince denilebilir

ki Allah m erefi zt bilmekte deil, bilkis, O nun, marifet sahip
lerine mebde oluundadr.
Hlsa,
gibi, lemin
Filozoflann
saym alanna
iradeden baka bir ey ztm bilmeye dellet etmedii

hudusundan baka bir ey de iradeye dellet etmez.
sfatlar bahsinde getirmi olduklan deliller, yakini
ramen, zan v e tahminlerden ibarettir.
2 tbn-i Rt'n Tehftne gre:

Allah'm ztm bildiine dair Gazlnin getirmi olduu de-
222;8
449;2
lilde lemin hudusu onun bir iradeden hasl olmasn gerektirir'

demesi acaiptir. Hadiseler y a tabiat ya irade veya ittifaktan hasl
olur. Eer, hadiseler, sadece iradeden hasl olsayd, iradenin
tarifi ondan alnm olurdu. Eer lem tabi bir mevcut ise, tabi
mebdelerden suduru daha lyktr. Ama, eer bir faildden k
t tespit edilirse, bu fail, her nekadar, tercih etmekte ezel ise de
failin mrit ve lim olmas icabeder. Gazal'nin kelmclardan
nakletmi olduu szler ikna edicidir; zira, tabi umuru sna
umura benzetmektedir.
Varbklann Allah'tan suduru tabi olmaktan veya nsan irade
cihetinden daha yksek bir cihettendir. Bu hususta konutuk,
fiilin sudur cihetini yalnz Allah bilir. Bu husustaki hata fiili
tabi ve irad olarak ayrdklan halde, bunlann mnsn anla
mam olmalandr. Filozoflara gre, tab'm iki mns vardr:
1- Tabi yerinden karlan cismin tekrar oraya dnmesinde ol
duu gibi. Allah bundan mnezzehtir. 2- Akl fiilin kt her
trl kuvvete tab derler. Snilerden kan fiiller gibi. Bu gibi
fiilleri bir ksm insanlar tabiata bir ksnlan ise akla nispet eder.
Bu fiiller muntazam ve mrettep olduklan iin, Aristo, aldn
tabiat her eyi istil etmitir demitir. Bu sz Gazl'nin filozof
lara isnat etmi olduu szlerden ne kadar uzaktr.
450
200
45U7
452;9
453
454;14
TEHF T BAKIM IN DAN
F E L S E F E -D N
M N ASEBET
Gazl'nin Allah gaynm bilmeyince, ztm da bilmez' diye

getirmi olduu ilzam sahihtir. Z t m bilmeyen ldr diye nak
letmi olduu sz iknadir. Maddeden beri olduuna getirilmi
olan burhan zerinde konuulmutu, ancak bu burhan zayftr.
Diri lden daha ereflidir sz mehur ve dorudur. Me6*
dein erefi, her eyin ondan sudur etmesinden ileri gelir, canl olma
yandan canl kabilir' (buradaki canlnn biyolojik mnda deil
ilim sahibi olan ey mnsnda kullanld hatrlan m ahdr) sz
yalandr. Aksi halde var olmayandan var olanm kmas icabeder
di, halbuki bu safsatadr. Grme ve iitmesi olmayann yle olan
dan daha erefli olmas onun ilim sahibi olmasndan ileri gelir.
tlim eref bakmndan en stn yerde bulununca, limin de aym
yerde bulunmas icabeder. Mebde olmak fazileti ilim olmak fazi
letinden daha stn deildir. te bunun iin erefe en yksek
yerde bulunan bir eyin ilim bakmndan da en yksek yerde
bulunmas icabeder. eriatn Allah' grme ve iitme ile vasf
landrmas halka bu mny anlatmak iindir.
Bu fasln tazammun ettii eyler, temvih ve tehfttr,
Allah bizi ktlerle iyileri kantran kimseler olmaktan korusun.
3 Hocazde'nin Tehftne gre :
80
Allah'm ztm bildii hususunda filozoflann iki yollan var

dr: Birincisi Allahm gaynm bildiini iddia eden grtr. Al
lah gayn bilince, umum bir imknla bildiini de bilir. Bu hal
insanda bile yledir. kincisi: Allahm zt kendiliinden kaim bir
mcerrettir, byle olan her mcerret ztna hazr olur, taakkuln
m n s budur. Baz kimseler ise ztm bilmek suretiyle gaynm
bilir demektedirler, bzdan ise bunun a k s in i iddia eder. Baz m
cerretlerin gaynm bildiini bilmemesi niin caiz olmasn ? nsann
kendisine bakarak vermi olduu hkm yakin ve kll deildir.
219-220;!
429;2
Gazli, kelmclann, Allahm ztm bildii neticesine kolay

lkla ulat kanaatndadr. nk, Allah, lemi iradesiyle yarat
mtr, iradeden ilme ve kendini bilmeye kolaybkla geilebilir.
Oysaki filozoflara gre, lem iradeden dolay deil, fakat, zarur
olarak lemi yaratr.
lbn-i Rt bu gr acaip bulur, zira, lemin hdis ol
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D tN MNASEBET 201

mas, onun iradeden sudur ettiine dellet etmez. Hdiseler,
irade, tabiat ve ittifaktan hasl olabilir. Hadise ile irade arasnda
zaruri bir balant yoktur, eer lem tabi ise, tabi mebdelerden
suduru daha lyktr, ama, eer bir failden kt tespit edilirse,
bu failin, ezel olsa bile, mrit ve lim olmas icabeder. Gazl'nin
szleri ona gre, ikna edicidir, burhan deidir; varlklarn Allah
tan suduru keyfiyetini yalnz Allah bilir. Ibn-i Rtn bu itiraz
tamamen dorudur; zira, kelmclar, meseleyi, yani irade tarifini
burhan olarak temellendirmemi baka deyimle matematik delil
ler nevinden deliller getirmemilerdir.
lbn-i Rt'n bu meseledeki durumu Allah'n gaynm bil

mesi meselesinde olduu gibidir. tirazlann Gazl'nin filozoflan
doru anlamamas zerine dayandrmaktadr. Gazl, filozoflan
ilzam edebilmek iin, serbeste, aklen mmkn olan itirazlar, bir
din adam olmasna ramen, ortaya koymaktan ekinmez. Ma
llleri diri iken Allah'm l olmas mstahildir ve erefsizliktir
hkmn zarur bulmamas, kendini bilmeyen bir eyden kendini
bilen eylerin sudur etmesi mmkndr ve Allah'm erefi kendini
bilmekte deil, marifet sahiplerine mebde olmaktadr demesi bu
kabildendir. Onun kanaatma gre, filozoflann yakin diye getir
mi olduklan deliller zan ve tahminden ibarettir.
lbn-i Rt, Gazl'nin delil veya itiraz eklinde getirmi ol
duu nermelerin tek tek deeri zerinde durur, birbirine ba
lanmasna ve umum gayeye dikkat etmez. Mesel, ztn bil
meyen ldr" hkmn ikna; diri lden daha ereflidir"
ifadesini mehur ve doru bulmas, diri olmayandan diri ka
bilir" szn safsata olarak vasflandrmas bu kabildendir,
halbuki Gazlnin gayesi ztn bilmeyen diri midir lmdr
meselesini tespit etmek deil, tersine, filozoflann grlerinin ak
len zarur eyler olmadm meydana koymaktr, yoksa zaruri
hkmler getirmek deildir. O bakmdan lbn-i Rt'n Gazl'nin
szlerini mantk deerleri bakmndan zann, cedel diye vasf
landrmas ve burhan bulmamas, onun k noktasn anlama
m olmaya mncer olur; ancak, Gazl'nin tahrif ve tenakuz
larn belirtmek ve k noktasyla olan tutarszln, eer varsa,
iaret etmek, onun Tehjutn daha uygun bir ekilde deer
lendirmeye sevkederdi.
220:3
451 ;7
452:9
202 T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E I D N
M NASEBET
B u m eselede G azl v e b n -i R t' n da ya n m old u k la n

esas m efhum iradedir; ancak her ikisi de bu n un la ba k a b ir m n
kastettiklerinden d ola y k n ok talan n da k i ayrln varacaklar
neticeye tesir etm iyecei beklenem ez. O bakm d an birletirici bir
neticeye gitm i oldu k la n sylenem ez.
H ocazde, b u meselede, G azl'nin fikirlerine tem as etm ez,
ne de b n -i R t' n ismini zikreder. F ilozoflardan ik i delil nakletmitir, itirazlann im kn m efh u m u zerine v e insam n kendisine
bakarak verm i olduu hkm lerin yak n v e kll deeri haiz
olm ad fikrine dayandrr. H ocaz de b u m eselede b ir zellik
gsterm em ektedir, tenkidi um um m ahiyettedir.
8 ALLAH CZLER BLMEZ
a) Meselenin mellife gre a y n a yn hlsas:

1 Gazl'nin Tehftne g re:
Allah'm czleri bilm edii iddias etraflca gzden geiril
melidir, nk, b u iddiann eriat aleyhine tam oldu u m 224 ;2
nnn aa vurulmas gerekir. A llah 'n czleri deil kllileri b il

dii iddias b n -i Sin'm ndr. Allah, mesel, gne tutulm asn
bir mahidin durum unda olduu gibi zam an iin de geen safhalanyla bilmez, sadece, um um iyetle tutulm ay bilir. A y n e
kilde fert olan inam deil, fakat, kll inam bilir. B u gr
228;8
eriat kknden skm ek dem ektir. Zira, b u artlar altnda, A l

lah'm
hangi kulunun gnahkr hangisinin nebi olduunu bil
memesi icabeder, nk, Allah, kll olarak kulluu v e nebilii b il

mektedir. Filozoflann iddialanna gre, Allah czleri bilirse tagay-
230-231;11
yr gerekir, oysaki A llah'ta deime muhaldir. M eknda olan

bir deime zt deitirmez, mesel, bir im an n sadayken ?ola
gemesi gibi; ama, ilmin hakikati, malm her ne ekilde ise o m a
lma o ekliyle taallk etm ek dem ek olduuna
deitike onun da deimesi lzm gelir.
231 ;12
gre, malm
Bu delile iki ynden cevap verilebilir: 1) Gne tutulm asn
daki izafet deimeleri, bilen ztta deime m eydana getirm ez.

Bir insan mekndaki yerini deitirdii v e sadan sola getii
vakit deien ey o insandr, yoksa ona dair olan bilgi deimemektedT. A nlan bilm ek tagayyr gerektirmez, mesel, y a n n
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE - DN MNASEBET
203
Z eydin gelecei hakknda b ir bilgim iz bulunsa ve ertesi gn

olsa, bu ayn bilgi ile onun im di gelecei bilinebilirdi.
Eer, m uhtelif eyleri bilm ek, ilim de farkllk gerektirir
fikrinde srar edilirse, o takdirde, Allah n kllileri bildii de iddia
edilemez, zira, klliler de birbirinden farkl eylerdir. 2) F ilozoflara gre, lem hem kadim olup hem de deim elerden haH
kalmad iin , ilm in de y le olm asnda ne mahzur v a rd r? nk,
Allah, kendisinde kendi ztyla ilim hasl edebildii gibi - zira,
232; 14
233;16
235;19
filozoflara gre, kadim den hdis kar - bakas bile b u ilmi A l

la h 'n ztnda hasl ed eb ilir; b u hal Vcib-ul Vucuda yakmaz
denilse bile, Vcib-ul Vucudun sadece teselsl kesm eye yarad
unutulm am aldr,
teselsln
b y le
bir
eyle kesilmesi
muhal
deildir. B u itiraz bir zorlam a sayarlarsa, filozoflara kar yle

b ir cev a p verilebilir: Siz eya A llah 'tan lzum zere sudur eder
fikriyle A lla h ' zorlam tnz. Eyann suduru bir zorlama deil
238:25
bir y etk in lik tir denilirse, onun yetkinliinin eyay bilmek olduu
ileri srlebilir.
2 tbn-i Rt'n Tehftne g re:
G azl'nin A llah 'm czleri bilm edii hususunda yapm ol-
460:4
du u kuru grlt, onun, A llah'm ilmini insamn ilmine benzet

m ekten ileri gelir. nsan ahslar duyularyla, um m varlklar
aklyla idrk eder. drk, idrk olunan eye bal olarak tagayyr
eder. G azl'nin
eer filozoflar, A llah'm kllileri bildiini kabul
ediyorlarsa, O nun, czleri bildiini de tastik etmeleri lzm dr"

fikri sofistik bir inattr. nk, ahslar duyular y olu ile, klliler
aklla bilinir. ahslarn deimesi idrkin deimesini gerektirir,
461 ;6
n ev v e cinslerin ilm i by le bir ey gerektirmez, nk, bunlann

ilm i sabittir. Nevileri ve cinsleri kavrad halde tek olmakta
devam eden bir iim varsa, m uhtelif ahslan kavrad halde,
b ir tek olan bir ilim olm aldr' sz una ben zer: N ev ve
cinsleri kavrad halde tek olm akta devam eden bir akl varsa
m u h telif ahslan kavrayan basit v e tek bir cins bulunmak
icabeder' halbuki bu sz safsatadr. nk, ilim ismi bu ikisine
isim itirki ile verilmitir.
Cins ve nevilerdeki taaddt ilimde taaddt gerektirir sz
462:8
dorudur. te bu bakmdan filozoflann muhakkikleri Allah'm
ilm ini ne kll ve ne de cz olarak vasflandrmalardr. Allah'm
ald mahz fiildir, O 'nun ilmi insamnki ile mukayese edilemez.
204
462;9
463;10
T E H F T B A K IM IN D AN FE LSE FE -D N M N A S E B E T !
Filozoflann grleri udur: Allah'n zt akldr, akl ancak

varlklara taallk eder, o halde, Allah'm varlklan bilmesi icabe
der. Bu ilim ya bizimki gibi veya bizimkinden daha erefli bir
yoldan vuku bulacaktr; sonuncu mkuldr. Eref ehassn (daha
aa olann) illetidir. O bakmdan eskilerden bir ksm Allah
btn varlklarn hepsidir demilerdir. Sofiler ise ^
^ V
derler. Bu konularn hepsi ilimde rasih olmu limlere aittir,
burada yazmak icabetmez, ne de halk buna davet etmek gere
kir. Nasl ehlinden gizleyen kimse zulmetmi olursa, yerinde tes
pit etmeyen kimse de zulmetmi olur.
466;13
466;I4
467;15
468;18
Gazl'nin ikinci itiraz cedeli bir muanededir. Zira, hdiseler

arasnda yleleri vardr ki kadime hull etmez, fakat hdis ol
duu mahall deitirir, yleleri vardr ki, kadme hull eder,
fakat, mahallin cevherini deitirmez, bir cismin meknda yer
deitirmesinde olduu gibi. Kadim hareketsiz ve gayn cism
olur veya hareketli ve cism olur. Szmz cisim olmayan ka
dm zerindedir, o halde yapm olduu muanede btldr.
Gazl bu muanedeye yle cevap getirmitir: Hdis ilmin
sebebi ya onun zt veya onun gayn olacaktr. Zt olursa ka
dmden hads kar, gayn olursa o bunu nasl yapabilir? Aym
zamanda, Gazl, filozoflann hem kdm bir felek kabul edip
hem de hdiselerin ondan ktm hatrlatr. Filozoflar buudan
ylece kurtulurlar: Mutlak kdmden hdis kmaz; ancak,
cevheri itibariyle hdis olandan hdis kar, vasf bu olan ey
semav cisimlerdir. Gazli'nin, varhklann Allah'n ilminin sebe
bi olmas hususunda yapm olduu muanedeye yle cevap
verilebilir: Filozoflara gre, bu hal mstahildir. nk, O'nun
ilmi varhklann sebebidir, oysaki bizim ilmimiz malldr. Ben
zemeyi kabul eden kimse, Allah' ezel bir insan, inam kin
ve fsit bir Allah yapm olur.
3 Hocazde'nin Tehftne gre:
Filozoflara gre, Allah czleri czler olarak deil, kll bir

vecihle bilir. Kll vechin mns, kll mahiyet, darda ancak
bir tek ahsta itima etmi kll sfatlarla mevsuf olarak bilinir
demektir. Allah, zamanda deien czleri bilmez, fakat btn
czleri bilir, onlan zaman st bir ilimle bilir, mesel, gne
tutulmasn btn teferruatyla bilir. Allah'm ilmine nispetle
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET 205

gem i, gelecek v e imdi yoktur. O yzden Gazll nin Allah
Z eyd in mnkir olduunu bilmez tarzndaki ilzam zaaf tar.
Allah ahslarn hepsini, ancak zamana dahil olmayan bir ilimle
81.Str.30
bilir. Bu k adan eriatn hkmn icra etm ek iin kfidir.

Buna kar, czler ancak cisman letlerle idrk edilir,
halbuki Allah mcerrettir denilirse cevab udur: Bu memnudur,
zira ilim sadece suretlerin idrk edende hasl olmas deildir.
82
lim srf izafet olabilir. Buna kar eer, bu doru olsa, Allahn,
hadiseleri darda var olmazdan nce bilmesi gerekir, zira, izafe
tin, eer muzaflar var olmazsa, harite ve zihinde varl yoktur*
denilirse cevab udur: izafetin muzafiara mtevakkf olduunu
kabul etm iyoruz. Muzafn ayrlmas kfidir. Fakat, bu, mkberedir, zerinde dnlmesi lzmdr.
Zam an eyay o vasfyla bilmek tagayyr gerektirir, ilim de
tagayyr etmezse cehil demek olur. Malma olan izafetinin dei
mesi limin ztm deitirir denilirse cevab udur: lim ya srf
izafettir, Allah ta izafetler deiebilir; veya izafet sahibi bir s
fattr, izafetin deimesi onu deitirmez. Eer, ilim malma eit
bir suret olsayd,, tagayyr gerekirdi, bu ise memnudur. Onun,
izafetleri bulunan bir sfat olmas, mesel, iradede olduu gibi,
neden caiz olmasn ? Baz mutezililer buna kar yle cevap
vermilerdir: Bir eyin olmad fakat olaca bilinse, o aym
ilimle onun yokluu ve var olduktan sonraki hali bilinir, mesel,
Z eyd yarn memlekete gelecektir ilmi byledir. Bu ilimle Zeyd in
imdi memlekette olmad, yarn geleceini tagayyr vuku bul
madan bilebiliriz.
Bu gre eitli itirazlar serdedilmitir: 1. Vaki olacan
hakikati vaki olmuun hakikatmdan bakadr, ilimleri de ba
kadr. Buna kar malm ilme baldr, onun deimesi ilmi
deil, balln deimesini gerektirir denilemez, zira, mutezillere gre, ilim bilenle bilinen arasndaki ilgidir, yoksa ilgiye
sahip olan bir sfat deildir. 2. Vaki olmu olann ilminin art
vukudur, vaki olacak olanm iminin art adem-i vukudur.
Bu iki ilim bir olsayd, artlan da bir olurdu, oysaki bir deildir.
3. Vaki olacak eyin, bir vecihle bilinmesi bir vecihle ise bilin
memesi dnlebilir, zira, her vecihle vukuunu bilmemek mm
kndr.
83
206
TEHF T BAKIM IN D AN F E L S E F E -D N
M N ASEBET
Allahn btn zamanlara olan nispeti eittir, varlklar,

Allahn ilminin zamann durumuna tabi olmasyla deil, ezel
den ebede kadar, iinde vaki olduu muayyen vakitler hasebiyle
Allahm malmudur. O bakmdan Allahn, zamana giren baz
eyleri bilmemesi gerekmez. Allah, czileri bilmez, ancak onlann
zel mahiyetini bilir demek Allahm baz vecihleri bilmemesini
tazammun eder. Halbuki, illetin hususiyetini tam bilme, malln
hususiyetini tam bilmedir.
84
B una kar yle b ir itira z
serd ed ilm itir:
C ism an c zileri
b u vasflaryla bilm ek, idrk e tm ek b ir v a rlk iin y etk in lik tir,

fak at, m utlak y etk in lik deildir, n k , b u ,
k esret gerektirir.
F akat b u itirazn A llah a gerekm edii iza h edilm iti.

A llah m czileri idrk etm esi hususu nda b ir k sm in sa n la n n
kanaatlan udur: A llah ztm idrk ederken , n asl, z tm g a y n olan
b ir surete m u h ta deilse, k en din den su d u r eden leri id r k e d er
ken de durum u yled ir. n sa n
b ile e y a y te k suretle ta sa v v u r
eder. Suret iin b ir surete ih tiy a olsa, ztm z id r k edem ezd ik .

O halde,
iin
Allah m ,
ztndan
ken disinden
baka b ir
su d u r
eye ih tiy c
eden leri
y o k tu r .
id i k
etm esi
T a a k k ld e,
mkuln akla hull arazen dir; eer, kil, ken d iliin d en ise,
hullsz akleder. V cip, M a l l- EvveVi ite b y le id r k eder.
Cevab udur: E y a y id r k etm ek iin suretin suretine ih tiy a
cm z olm am asndan, m a sd an n , k en din den sudur eden leri bilm ek
iin,
ztndan bakasna
m u h ta
olm am as
gerektiin i
ka b u l
etm iyoruz. B u sz, ancak idrk iin b ir eyd e m u tla k husule

85
geli kfi olsayd ta m a m olu rdu , h albu ki y le deildir. d r k iin ,

sadece kabilde husule gelm ek n iin kfi gelm esin?
A lla h m e y a y b ilm e s i, e e r, o n la n n v a r lk la r n d a n ib a r e ts e ,
e y a b ilin m e k i in v a r o lm a k g e re k ir. O h a ld e , A lla h n ir a d e si
v e ilm i b ir d ir, fa iliy e ti t a b iid ir . F a k a t , A lla h m fa iliy e t i n e h a y v a n la m k in e n e d e cisim le r in k in e b e n z e r . lim ile ir a d e b ir o lu n c a ,
G azl nin u itira z k a b u l e d ile m e z : t im in , iz a fe tle r i o k o la n b ir
sfa t o lm as n i in ca iz o lm a s n ? O n u n b u itir a z l b n - i S in y a
g erekm ez, z ira , o n a g re A lla h m ilm i m a l m le rin t a a d d d ile
ta a d d t ed e n su re tle rd ir; b u n u n la b e r a b e r , A lla h , z a m a n c z
o lm a k itib a r iy le , c z le ri b ilm e z .

b ) Meselenin tahlili:
Gazl nin, filozoflan tekfir etmi olduu meseleden birisi
budur. b n -i Siny a gre, ilim, malm ne ekilde ise onu ylece
bilm ek olduuna gre, malm deitike ilim de deiir, o yzden
A llah m czleri bilmesi tagayyr gerektirir. Gazl bu delil kar
snda vaziyet almtr: 1. Anlan bilmek ilimde tagayyr
gerektirmez, mesel, insan bir tek ilimle gne tutulmasnn btn
safhalann bilir. 2. Eer, muhtalif eyleri bilmek tagayyr ise,
A llah n kllileri bilmesi de tagayyr gerektirir. 3. Filozoflar
hadiselerden hali kalmayan bir kadm kabul ettikten sonra, Al
lah m deime gerektirmesine ramen czleri bilmesi onlara gre
mahzurlu olm amak icabeder.
b n -i R t n itirazlannm mihveri, Gazll nin Allah m ilmi
hakknda insamnkine benzetmek suretiyle hkm vermesidir.
H albuki, ona gre Allah m ilmi insannki ile mukayese edilemez.
Filozoflara gre, Allahn zt akldr; akl, ancak, var olana ta
allk eder, im di, Allah varlklan bilir; Allah m varlklan bilmesi
insamn bilmesi nevinden deil, daha erefli bir yoldandr.
B u meselede b n -i Rt n durumuna dair u noktalar tespit
edilebilir: 1. eriatla uygunluk ve tutarhk iinde bulunduunu
her vesile ile beyan etmee alan bn-i Rt, Gazl nin filozof
la n tekfir ettii b u meselede o titiz alka ve uyankln gster
memekte v e tekfir ithamna kar susmaktadr246. Bu sktunun
mns acaba, Gazl nin, bn -i Sin y doru nakletmediine mi,
y oksa onu anlamadna m iarettir?*47 Filhakika, bn-i Rt,
Gazl nin b n -i Siny iyi anlamadm ve Allah czleri bilmez
szn n sadece, czler Allah'n ilmine sebep olamaz mnsna
geldiini belirtmiti*48.
Fakat, Allahm ilmi hakknda onu insann ilmine benzeterek
141 lbn-i Rt bn husustaki cevabn, baka bir eserinde, yle vermitir:
Tevilde tekfir yoktu da neden dolay Gazlf, Frb ve lbn-i Siny lemin
kdemi, czileri bilmek ve har meselesinde tekfir etti? denilirse, cevab ndnr:
Onan bu tekfiri kat! deildir, sara, Tefrika Kitab'nda icma amnm kfr
tekil etmiyeceinin muhtemel olduunu belirtmitir* (Bk. Fal al Mahsl(
s. 11-12).
u7 lbn-i Rt, czileri bilme meselesinde, G ulinin, filozoflan yanl anla
dm aka ifade ettikten baka, aristoculannt, Allahm czileri bildiim mltf
etmelerine imkn olmadn da belirtir. Bk. ay. es. s. 12-13.
ua Bk. s. 169.
228 ;8
23i ,12
232;14
233:15
461:6
462;8
208
F E L S E F E -D N
M N A SE B E T
hkm vermekten vazgemekte, bn-i Rt ve aristoculann ne

dereceye kadar baar gstermi olduklar sorulabilir. Bu soru ile
bn-i Rtte tespit edilen dier noktalara gemek mmkn
olacaktr. 2. bn-i Rt n, Allahn ilmi insamn ilminden erefe
daha yksek olmak lzmdr fikri, eref mefhumu gibi, daha zi
yade, insan ait olan ve bir deer hkm ifade eden mefhuma ba
vurmak bakmndan, onun, srf rasyonal olmak iddias ve Allahn
ilmini insani unsurlardan temizlemek istemesi ile telif edilemese
gerektir. Zira, o takdirde, insan ilmi olumlu (pozitif) vasflaryla
deilse bile, olumsuz (negatif) vasflaryla Allah m ilmini anlamak
iin vasta oluyor demektir. 3. bn-i Rt, bir taraftan, ahslar
duyularla, klliler aklla bilinir, ahslarn deimesi idrkin
deimesini gerektirir, oysaki kllilerin ilmi sabittir, deimez
dedii halde, dier taraftan, cins ve nevilerdeki taadddn ilimde
taaddt gerektirdii hkmn doru bulmaktadr. Bu hal y a bir
elimedir, veya birinci ifade ile tek kllinin ve onun akla nispe
tinin deimediini, ikinci ifade ile, kllilerin akla nispetinin
taaddt gerektirdiini kastetmektedir. elimeyi ortadan kald
racak olan sonuncu k kabul edilse bile hem kll mefhumlarn
deimezlii ve sbitlii neticesi zarur deildir, hem de bir kl
linin bilinmesi yine taaddt gerektirecektir. O halde, Gazl nin
hakl olarak belirtmi olduu gibi, kllileri bilmesi Allahtan
tagayyr kaldrmayacaktr.
bn-i Rt, Allahm ilmini insamn ilmi gibi bilinemez, onun
iin bu hususta, eriatn getirdikleriyle iktifa etmek icabettii
fikrini kastetmise, Gazlnin k noktasn tasvip etmi olmak
durumundadr; eer, ift hakikat anlayna dayanarak burhan
delillere sahip olduunu iddia ediyorsa, Aristo felsefesi ereve
sinde bu neviden delillere raslanmadn evvelce belirtmitik.
4. bn-i Rte gTe, eref eh assn illetidir. Allah btn varlk
larn illetidir, yleki
y* || diyenler de vardr, fakat bu gibi
bilgileri insanlara anlatmak ve inanmay teklif etmek icabetmez
ilmi ehlinden gizleyenle yerinde kullanmayan kimseden her ikisi
de zulmetmi olur.
Burada, ilmin sosyal fonksiyonu gibi ok nemli bir mesele
vardr. bn-i Rt, ift hakikat anlaym tazammun etmek
zere, baz din bilgilerin halktan saklanmasn tavsiye etmek
TEHFT BAKIMINDAN
F E L S E F E - D N
M N A SE BE T
209
tedir. tm , teknik veya herhangi bir bilgi dalnda tespit edilmi

olan bz neticeleri insanlann birbirinden veya insan guruplarn
dan saklamalarna zamanmzda da tesadf edilmektedir. Mhim
olan ey bu neviden bilgilerin saklanp saklan mamasndan ziyade,
kendisinden bilginin saklanaca gurubu tayin etmekte hangi
llerin esas tutulduudur. Hakikate veya insanla kar olan
hizmeti veya ihaneti ite bu tayin edecektir.
Allahm czleri bilmedii meselesinde Hocazde, Gazliyi
tenkit eder, ona gre, filozoflann czler hususundaki fikirleri
udur: Allah, czleri cz! olarak deil, ancak, kll bir yolla
bilir. Allah, czileri zaman st bir ilimle bilir, o bakmdan me
sel Allahm Zeydin kfir olduunu bilmedii gibi bir ilzam ge
rekmez. Bu kadan ise eriatm hkmn icra etmek iin kfi
gelir *4*. Allahm zaman eyleri bilmesi tagayyr gerektirmek iin
ilmin, malmuna eit bir suret olmas lzm gelirdi, halbuki ilim
bir izafet olabilir. Mutezillerin anlayna gre, bir tek ilimle
eitli zamanlarda, eitli malmler bilinebilirse de bn anlayta
kar itirazlar yaplmtr. Hocazde bu husustaki itirazlan bahis
konusu ederek deerlendirir.
Allahta ilim ve irade bir olunca, Gazlnin, ilmi izafetleri
ok olan bir sfat saymak suretiyle lbn-i Siny ilzam etmesi
sahih olmaz, zira ona gre, Allahm ilmi malmlarn taaddd
ile taaddt eden suretlerdir; bununla beraber Allah, zaman cz
olmak itibariyle czileri bilmez.
Burada, bahis konusu olan ey, lbn-i Sinnn Allah czileri
bilmez demekle ne kastetmi olduunu tespittir. Aym zamanda,
Hocazde, Allahm gaynm bildii hususunda rl't&n kan
neticenin, Allahm gaynm onlann sureti Allah'ta hasl olmak
suretiyle bilir fikri olduunu belirttiine gre, Allahm bu ynden
tagayyrden masun kalaca nasl temin edilebilir?
Hocazde, bu meselede, lbn-i Rt'n ne delillerini kullan
m, ne onlan deerlendirmi, ne de onun adm zikretmitir. Sa
dece, lbn-i Sinnn, Allah'm czleri nasl bildiini ve Gazlnin
M Bk. Tah. al-Tah., s. 81, Str. 30.

F tltrfr-D ln F 14
210
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N ASEBET
o hususta isabet etm ediini iaret etm ek bakmndan bir itirak

leri varsa da, bu, her iki mellifin de lb n -i Sin nn grn
aklam olmalarndan ileri gelir, yoksa H ocazde nin ik i Teh
ft mukayese etmi olduuna dellet etm ez.
B) ALLAHLA LEM ARASINDAK MNASEBETTEN

DOAN MESELELER
LEM
E Z E L D B , K A D M D R
a) Meselenin mellife gre a yn ayn hlsas:

1 Gazl'nin Tehftne gre :
Filozoflar, bir ikisi mstesna, lemin kadim olduunu kabul
ederler. Nasl, gne gnele beraber bulunursa, tpk bunun
gibi lem de daim a Allahla beraber bulunm utur. Allah, leme,
zaman ynnden deil, ancak, zt ve rtbe yn nden nce gelir.
22;2
B u grlerini ispat etm ek hususunda, filozoflann delilleri

oktur, burada, za yf tahakkm v e
lar ele alnacaktr.
23;3
tahayy l m ecrasnda olan
Birinci delil: Alem srf im knla m m kndr, eer, lem

hdis olursa onun hdis olm asna sebep olan b ir mreccihin b u
lunmas gerekir. O takdirde sual bu m reccihe evrilir v e bu m
reccihin m reccihi kim dir, niin baka bir anda tercih etm em i
tir de u anda tercih etm itir d iye sormak sonsuzca devam eder.
23-24;4
Tercihin sebebi a) kudretsizlie atfedilem ez, zira, bu , Allahn

kudretsizlikten kudretlilie gem esini tazam m un eder; b) lemin
hudusunun imknszlna da balanam az, zira, lem mstahilken mmkn olmu olu r; c) Allah lemin varlm istemezken
sonra iradesi ile istedi
cevab en uygun gibi grnm ektedir;
bu takdirde ise irade hadis olm u olur v e b u irade iin bir baka
irade, onun iin bir baka irade, il h . . . farz etm ek lzm gelir
v e teselsl gerekir. stelik b u hal kadm olan iradenin tagayyr
etmesine sebep olur, b u ise m m kn deildir. Ortada irade ve
onun murada nispeti varsa murat iradeden taahhur edem ez.
30 ;4
Mucibin her art tam am oldukta, m ucep m ucipten asla geri

kalamaz. Geri kalm ak iin ortada b ir sebep olm as lzm dr; o
TEHFT BAKIMINDAN
F E L S E F E -D tN
M N A SE BE T
211
takdirde sual b u sebebe evrilir ve sorulur: Bu sebep niin baka

v akitte deil de imdi hdis old u ?
Bu delillerin karsnda filozoflann Allah m ilmini anlay
31:15
tarzna aym itiraz yaplabilir. nk, filozoflar Allah m kllilen

kesret gerekmeksizin bildiini iddia etmilerdir. Bu, onlarn,
kadim de okluk v e deime kabul etmeleri demektir.
lemin kadim olduuna yle de itiraz edilebilir: Alem kadm olamaz, zira, bu , felek devirlerinin sonsuz olmasn ve bir
devrinin say ile snrlanmamasn gerektirir, halbuki bu devirler
arasnda 1 /4 , 1 /6 gibi nisbetler mevcuttur. Eer buna kar felek
32;16
32;17
devirlerinin says y a a) hem tek hem iftir, yahut b) ne tek ne

ifttir veyahut c) sadece tek, sadece iftir; bir say iin ilk iki
k m uhaldir; sonuncuya baklrsa, eer felek devirleri tekse bir
ilvesi ile ift olur, iftse tek olur; fakat sonsuza bir eklemek
on u deitirmez o halde ne tek ne de iftir; ancak, sonlu olan bir
ey tek v e ift olm akla vasflanr, sonsuz olan ise vasflanamaz
diye cevap verilirse aykn der; felek devirleri arasnda 1/3 ve
1/6 gibi nisbetler olduu halde bunlar tek ve ift olmakla vasf
lanm aktan nasl hali kalabilir? Felek devirleri sonsuzdur fakat
m evcut deildir; bilfiil sonsuz mstahildir tarznda bir iddia
getirmek faydaszdr, nk filozoflar bilfiil sonsuz olan varlklar
kabul etmilerdir, bunlar insan ruhlardr.
Allahn, lemi hdis olduu vakitte ihdas etmesinin sebebi
iradesidir, irade bir eyi benzerinden ayran sfattr; kudret iki
zdda aym ekilde taallk ettii zaman birini seecek bir muhassis
gerekir ite b u iradedir.
Karakteri iki benzeri birbirinden ayrmak olan bir ey
tasavvur etm ek muhal, hatta eliiktir; benzer demek ayrlmaz
demektir, insan iradesi bile tam mnsyla iki benzerden birini
dierinden ayramaz* denilse bile, bu kabul edilemez. Zira insan
iradesini Allahm iradesi ile mukayese etmek uygun deildir,
onun iradesinin iki benzerden birine taallk etmesi mmkndr.
K al diki insan bile tamamen benzeyen iki hurmadan birini irade
siyle seebilir. htiyari bir fiilin gerekleebilmesi iin, failin,
muhakkak surette vasf iki benzerden birini semek olan bir
sfata sahip olmas lzmdr.
stelik, filozoflar vasf bu olan bir failden mstani kalamaz-
37;30
38;31
41:35
212
42;37
43;38
46;46
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N ASEBET
lar. Zira lem niin bu byklktedir, felekler niin hareket

lerinde bu yn takip ediyorlar, kutup n ok talan niin o ik i n ok
ta d r? gibi sorular ancak, istediini yapan bir irade kabul etm ek
suretiyle cevaplandrlabilir.
Filozoflar, k a d m d en
de deildir'
hdis kam az, onun iin lem m uh
tarznda bir itiraz yap tk lan
vakit,
bu , onlann
aleyhine dner; zira, kanaatlanna gre, bu lemdeki hdislerin

sebebi kadm olan felek devirleridir, oysaki, kadm den hdis
km adm ileri srmektedirler. B u devirler kadm veya hdis
olm aktan kurtulamazlar, kadm iseler, ondan hdis nasl ka
b ilir? Hdis iseler, teselsl gerekir.
51 ;56
ik in ci delilleri: Allah,
zaman
bakm ndan
lemden nce
gelemez, zira, iinde, yokluun varlktan n ce geldii, sonu olan

ve ba bulunm ayan bir uzun m ddetin zam andan n ce gelmesi
lzmdr. H albuki, zam andan n ce bir zaman olm as mstahildir.
Zamann kdem i vcip olunca, m teharrikin de kdem i gerekir.
52-53; 58
Bu delile kar yle cevap verilebilir: A llah 'm lemden nce

olmasnn mns udur: A lem var deilken Allah vard, sonra,
Allah lemi ve zam an yaratt. B u hali tasavvur etm ek iin zaman
gibi nc b ir unsurun araya girmesini tasavvur etm ek vehm in
54;60
iidir. K ald k i zaman kadm deil, hdistir. Allah vard ifade

sinde bir m az mns aram am aldr, zira, kastedilm i olan mn
Allah v a r fakat lem y o k mnsdr. B u halde b ir zaman takdir
etm ee almak, tpk lemin tesinde bir boluk v ey a doluluk
tasavvur etm ede olduu gibi vahm in iidir. B oluk s* sonsuz
56;63
buut dem ek olduuna gre m nszdr, zira m ekni bu u t cismin

vasfdr, cisim sonlu ise buudun da sonlu olm as icabeder; cismin
dnda buut yoktu r. Zam an ise hareketin vasfdr, hareket dm da
zaman yoktur. Vehim , tesi olm ayan bir m ekn ancak ona baka
bir te takdir etm ek suretiyle tasavvur edebilir, aksi halde tesi
olm ayan bir m ekn tasavvur edem ez. Zam an iin de vaziyet
ayndr. Vehim , ncesi olm ayan bir zaman ancak o zamana bir
58-59,67
baka nce takdir etm ek suretiyle tasavvur edebilir aksi halde

ncesi olm ayan bir nce tasavvur edem ez. M ekn alt v e stlerin
toplam dr zaman ise nce v e sonralar birliidir, eer st olm ayan
bir st isbat caiz olursa ncesi olm ayan bir nce tasavvur etm ek
de caiz olabilir. O ysaki her ikisini ancak vehim farzedebilir. Eer
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE akl
cism in
sonlu
olduuna
D N
M N A SE BE T!
hkmettikten
sonra
213
vehme
60;69
nem verilm ez denilirse, aym cevabn zaman iin de varit olm a

snda tereddt edilmez. Vehim tpk zamanda olduu gibi, bir
hdisi ancak nceden gemi olan bir eyden sonra gelmek zere
farzedebilir, yanlmann sebebi ite budur. Filozoflara ite bu
muaraza ile m ukavem et etmi bulunuyoruz.
Zam ann kdem i hakknda filozoflann ikinci sorusu udur:
B u lem yaratlal beri, mesel, felekler bin devir yapm olsunlar, acaba Allah bin yz veya bin ikiyz devirli lemler yara
tabilir m i? H ayr denilemez, zira Allah a kudretsizlik atfedilmi
60-61 ;70
62;72
olur. E v et denildii takdirde, hareket hzlan eit olan fakat devir

saylan farkl bulunan iki hareket aym anda sona eremezler,
aym anda sona erebilmeleri iin devir says byk olanm daha
nce balam bulunmas lzmgelir. Bu miktar fa r k llk la r ne
Allahm sfatdr ne de lemin yokluunun sfatdr. Miktar, k em miyet, kem m iyet de sfat olduuna gre bir mevsuf gerektirir,
ite bu zam andr; o halde size gre lemden nce bir lem olmas
icabeder.
Bu sorunun cevab mekn ele almak suretiyle verilebilir ve
aym dnce tarz takip edilerek filozoflara kabul etmedikleri
halde, doluluk veya boluk kabul ettirilebilir, yleki: Allah bu
bu lemi yarattndan, mesel, bir zir daha byk veya kk yaratamaz m yd? E vet demek icabeder, aksi halde A lla h a
kudretsizlik aftfedilmi olur. Bu miktarlar bir takm imknlar
dr, kemm iyettir, bir m evsuf gerektirirler. Grlyor ki vehmin
lemden nce bir takm zam ani imknlar kabul etmesinde bizim
vermi olduumuz cevap, vehmin bir takm mekn imkn lan
tasavvur etmek hususunda sizin vermi olduunuz cevap gibidir,
arada fark yoktur.
Buna lemin olduundan daha byk veya daha kk
olmas mmkn deildir, onun iin kudret dahilinde deildir
tarznda verilecek bir cevap ynden btldr: 1. lemi olduundan daha byk veya daha kk tasavvur etmek, bir eyi hem
tasdik hem de reddetmek nevinden bir tenakuz deildir, bu
vaziyet mmkndr. 2. lem ne ekilde ise o ekilden baka bir
ekilde bulunmaz demek leme mmkn deil vcip gz ile
bakmak demektir; lem vcip olunca illeti olmamak gerekir,
62;73
63;74
64;75
64;76
64;77
65;78
214 T E H F T
65-66;79
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N ASEBET
halbuki bu gr filozoflann deil dehrilerin fikridir. 3. lem

mmkn deilken sonradan mmkn olabilir, zira, bir halde
mstahii olan bir eyin bir halde m mkn olmas caizdir. Muka
vem et ciheti ite budur.
66 - 67;81
nc delilleri: lkin mstahii olup sonra im kna dnm ek

mmkn olmad iin, lem daima m mkn olagelm itir, lemin
mstahii olduu bir an tesbit edilemez. Eer ebediyyen m mkn
olduu btl edilebilirse imknn bir balangc tesbit edilebilir.
Bu tesbit edildikte lemin, iinde m mkn olm ad b ir an yan i
Allahm yaratm aya kadir olamad bir an tesbit edilmi olur.
Buna kar yle itiraz edilebilir: lem in hdis olm a imkn eze
lidir. lemi ezelden beri m evcut yan i hdis olmam saym ak
onun imknna deil vucubuna hkmetmektetir.
67-68,82
Naslki filozoflar doluluk v e boluk hakknda byklk ve

kkl tayin edilemese bile, mmkn sonlu olan cisimdir*
diyorlarsa biz de hudusu mmkn olan ey hakknda aym eyi
sylyoruz: Zaman ncelik ve sonralk ynnden vucudun mebdeleri tayin edilmezse de, hdis olmas tayin edilmitir.
68;83
70;87
Drdnc delilleri: Hdis mmkndr yan i varolmadan

nce mmkndr. Vucut imkn izaf bir vasftr kendi kendine
varolmaz, izafe edilecei bir mahalle muhtatr, oysaki maddeden
baka bir mahal yoktur. m kn maddeye izafe edilir, onun bir
vasfdr, maddesiz imkn kendi kendine kaim zaf bir vasf demek
olaca iin mmkn deildir. u halde madde hdis olamaz,
eer hdis olursa, varl imknndan nce gelmi olur. m kn
kudret altnda olan ey diye tarif olunamaz, zira, imkn kudret
altma girmeye takaddm eder.
Bu delilin cevab udur: m kn akln hkmne raci olan bir
eydir. Akim varln takdir ettii ey eveya takdiri kl iin m m
teni olmayan eye mmkn denir. Mmkn, mstahii, vcip, akln
hkmleridir, yoksa onlar vasf olacaklar herhangi bir var olan
eye muhta deildir. Zira eer imknn bu onun imkndr
denilebilecek bir maddeye ihtiyac varsa mstahilin de bu onun
istihalesidir denilebilecek bir maddesi olmak icabederdi, oysaki
byle deildir. Eer mmkn kaim olaca bir maddeye muhta
ise, filozoflann kendiliinden kaim cevherler dedii ruhlann du
rumu bu iddialarna aykn der.
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE -
D.N
M N A SE B E T
215
Buna m ukabil *1. m kn, akln hkm olamaz; aldn hkm*

nn mns imkn bilmektir. Bilinen bilene tbi deildir, bilkis
bunun tersi varittir. Akl bir eyin imknn bilebilir, bilmedii
zaman o imkn y o k olm az ne ise o ekilde kalr. 2. im tina ve vucup
iza fi bir vasftr, izafe edilecek bir mahal ister. 3. Siyah kendi ken
71:89
dine mmkn deil, ancak, hull ettii mahalle mmkndr.
73:93
4. Ruh, ister kadm ister hdis olsun, daima bedenlere taallk etmi*
73;94
tir denildii takdirde bu noktalar ylece cevaplandrlabilirler:
74-75;95
1. m kn, vucup, im tina akl kaziyesidir. Filozoflara gre bir ta
km kll kaziyeler vardrlri, renklilik, hayvanlk gibi, bunlar
zihindedir ve ilimdir, yani malmlar yok deil fakat zihinde
dir. te mmkn de yledir. Akllar yok farzedildikte, bu kl
lilerin durumu ne ise imknn durumu da ayndr. Y ok denilirse
yokturlar, Allahn ilminde baki kalrlar denilirse baki kalrlar.
2. H er muhalin m addeye izafe edildii iddia edilemez, zira Allahn
75;96
76;97
eriki muhaldir, halbuki bir mahalle izafe edilmi deildir. 3.

Akln maddeden mstakil olarak klli siyah dnmesi mmkn
dr. 4. Eer ruhun maddeye bir nisbeti varsa onu ihdas ettii ta
savvur edilebilir.
Eer btn glklere kar yeniden glk getiriyorsunuz'
denilirse bu kitaptaki maksadn yapmak deil ykmak, filozoflann
grlerini deerlendirmek ve onlann teh/itlerini ortaya koymak
olduunu belirtmek isteriz.
77;100
78;101
2 lbn-i Rt'n Tehftne Gre

4:1
Gazl'nin lem srf imkndr, sdr olmas iin mreccih
lzmdr, bu ise teselsl gerektirir' tarznda filozoflardan getirmi
olduu delil tamamen cedeldir. nk nclleri umumdir. Mm;2
kn ismi mmkn- eksere, mmkn- ekall'e, mmkn- msa
v i'y e de verilir. mkn da byledir, faildeki ve mefldeki imkn
gibi. Faildeki imknn bir mreccihe lzum gstermedii zanne
dilir. Tagayyr, kadm ve fail de byledir. Bunlann hepsi tek tek
incelenmek gereken meselelerdir. Bir ok meseleyi tek meseleymi
gibi ele almak sofistlerin iidir. Gazl'nin lemin kadm irade ?'{!
ile filn vakitte yaratlm olmas muhal deildir' sz safsatadr.
nk mefln failden ve onun Bile azmetmesinden geri kama
sn caiz grmeyince iradeden geri kalmasna cevaz verdi. Halbuki
mesele aynen durmaktadr. Hasm iki eye dayanmaktadr: 1.
216 TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET

8;10
Fiilin deimeye maruz kalmas icabeder, her deim enin b ir de

itiricisi (mugayyiri) vardr. 2. K adim hi b ir ekilde dei
mez. E arler fiil veya failden hangisinin ilk olduuna dair karar
verememilerdir. Gazli nin bu itiraznda karklk vardr. nk
9;12
kadm irade v e hdis irade szleri ancak ismen itirk ederler, hal
buki birbirine zttrlar. rade failin fiili yapm ak hususunda bir
evkidir. Eer iki zttan birini istemekte ezelidir denilirse o za
man iradenin tarifi kaldrlm ve onun imknlk tabiat vucuba
dnm olur. Ezeli irade denilse o takdirde irade muradn hasl
olmas ile ortadan kalkmaz. rade ezeli olunca muradn hasl olmas
iin vakit tayin edilemez. D iyebilirizki burhan bizi ne tabii ne de
iradi olan bir kuvvetle fail olan bir failin vucuduna gtrm ektedir. eriat bu kuvvete irade der.
9
PfJ'1
Mucebin, her art tam am olan mucipten geri kalmas m u

haldir sz aktr, fakat Gazli vaz bir mislle, talk misli
ile, ii kartrd. Mucep mucipten y a bir art veya bir azim bahis
konusu olduu zaman geri kalabilir dem esi filo z o fla n destekler
gibi grnyorsa da vaziy a t akliyata benzem ez. Eer ikisini bir
birine benzetirsek zhir ehlinden olmu oluruz.
13;17
13;18
14;19
15;22
Gazli nin kadim iradenin ihdasa taallk edem iyecei ya

kyasla veya akl zaruretle bilinir, halbuki herkes bunu kabul
etmemektedir, yle ise sylenen szler Allahn iradesini insamn
iradesine benzetmekten baka birey deildir sz salam deildir.
nk kendiliinden bilinen eyin art herkesin onu bilmesi deildir. Herkesin bildii eye mehur denir. Her mehur olan ey
kendiliinden bilinmez.
Filozoflar Allahn kllileri kesret v e zta ilve gerekmeden
bilinen artt halde bilen artmadan bildiini v e onun ilminin
bizimkine benzemediini sylerler. Bu durum irade iin de kabul
edilemez m i? Gazlinin bu sz, bozuk olana bozukla mukabele
etmektir. Hakikaten, filozoflan n ilim v e malmun Allahta bir
olduuna dair delilleri yoktur. Mefln failden geri kalamamas
meselesinde e ariler burhanlar olduunu zannetmektedirler,
halbuki byle deildir. O halde ftrat- faikaya mraacat etmek
lzmdr. nk bu, yakn v o zann olan ayrr.
lem kadim olamaz, zira, bu, felekler iin sonsuz devirler
olmasn gerektirir. Halbuki felekler atasnda nisbet vardr, nisbet
217
varsa sonsuz deildir tarznda Gazli nin yapm olduu itiraz
18;27
yle birey hatra getirir: Czlerin czlere nisbeti oun aza nisbeti
gibi olunca, iki btnden birinin dierine nisbeti oun aza nisbeti
gibi olm ak lzmdr. B u vaziyet iki btn (cmle) sonlu oldukta
lzm gelir. A m a, eer, ortada bir son yoksa o takdirde
ortada
ne okluk ne azlk vardr. Eer, ortada oun aza nisbeti olduu

iddia edilirse, m uhaldir; zira, bir sonsuzun bir sonsuzdan daha
b y k olduu iddia edilmi olur.
B u hususta filozoflara an z olan phelerin en nemlisi gemite
sonsuz hareketlerin vuku bulmu olmasnn gerekmesidir. Filozoflar
bunu, ancak, bir nceki hareketi bir sonraki iin art komak sure
tiyle kabul ederler. H i bir filozof, dehriler gibi, sonsuz sebepler
zincirine ba vurmaz. nk, aksi halde msebbipsiz bir msebbep gerekmi olur. Filozoflar burhanla ezeli ve muharrik olan bir
m ebdee ulatlar. Ezeli v e muharrik olan mebdein fiili geri ka
lamaz. B u fiil ne zaruri ne de mmkndr, sadece kadimdir,
fiillerin bazsnn bazsndan sonra gelmesi arazendir. Filozoflar
zt sonsuza deil, ancak araza sonsuza cevaz verirler. Fail ka
dm olunca, ne fiilinin ne de, eer varsa, letinin evveli vardr.
Kelm clar zt sonsuzla araz olan kartrarak sonsuz devirlerin varlm nefyettiler. Halbuki filozoflann sz aktr;
Aristo derki: E er hareket iin bir hareket olsayd hareket vucu
da gelmezdi, eer unsur iin bir unsur bulunsayd unsur olmazd .
B u neviden bir sonsuzun onlara gre ne ba ne sonu vardr. O
yzden her hangi bir unsur iin son bulmutur, varla dahil olmu
tur veya mazide vard gibi szler sarfedilemez. nk son bulmu
olan ey balam olmaldr, balam olmayan ey son bulamaz,
ite bu bakmdan kelm cilan n *imdiki hareketten ncekiler
y ok olmu, gelmi gemilerini dir ? * diye sormu olduklan sualin
cevab hayr, yok o lmamtr, zira onlar iin bir mebde vazetme
yen kimse sona erdiklerini kabul edemez*. Halbuki kelmclar
filozoflann evet dediklerini zannetmilerdir.
Grlyorki kelmclann, bu kitapta, filozoflara atfen sylemi olduklan eyler burhan deildir, maksadmz bunlan beyan
etmektir. Allahn gemie girmi olan fiilleri hakknda sual soran
bir kimseye verilecek cevaplarn en iyisi udur: Varl nasl girmise fiilleri de o ekilde girmitir, nk, ikisinin de mebdei
yoktur.
20;30
21 ;31
21-32
22*34
22*35

23;37-39
Gazl devirler ne gem ite ne de gelecekte m evcut deil*

dir itirazna kar say ya tek ya ifttir, saylan eyin var olup
23;39
olmamas nemli deildir tarznda cevap verir. B u cevap ancak,

ba ve sonu olan herhangi bir ey hakknda dorudur. Fakat ba
sonu olmayan v e bilkuvve m evcut bulunan birey hakknda ne
tek ne ift, ne ba ne sonu var, ne gem ie ne de gelecec girmi
tir denilebilir. nk bilkuvve olan ey ma dum hkmndedir,
te filozoflar gemite ve gelecekteki devirler m a dum hkm n
dedir sz ile bunu kasdetmilerdir.
24;40
Hareket ancak zihinde bulundukta tek ve ift olm akla vasf

lanabilir, zira zihin sonsuzu kavrayamaz. Bozukluun sebebi u
dur: Bir ey herhangi bir vasfla zihinde bulunduu vakit o aym
vasfla darda bulunmaktadr zannedilir. Gemiin zihnimizde
25 ;4l
sonlu olduunu grnce zihin dmda da yle olduunu zannederiz.

Sonsuzu czden sonra cz getirerek tasavvur etmemiz felek de
virlerinin gelecekte de sonsuz olduklarm zannettirmitir. Bunlar
burhan szler deil fakat hayalin hkmleridir.
Gazali filozoflan siz bilfiil sonsuz olan varlklar kabul edi

yorsunuz, bunlar insan ruhlardr, vardrlar; buna ramen ne tek
26;45
ne ifttirler diyerek ilzam etmek istemitir. Halbuki filozoflann
doktrininde heyulsz olduu halde ok sayda bulunan ruh anla
y yoktur. nk, onlara gre sayca olan okluun sebebi madde,
bu okluktaki birliin sebebi ise surettir. Heyulsz okluk filozof
lara gre muhaldir, ister cisimde olsun ister olmasn bilfiil sonsu
27;46
zun varl imknszdr. Halbuki b n -i Sin ikisini ayrmtr.
Eer bilfiil sonsuz kabul edilirse ya sonsuzlar arasnda bir fark olur
veyahut bir sonsuz blndkte kl cze msavi olur. Oysaki bil
kuvve sonsuza bu gerekmez. b n -i Sin o sz herhalde halkn
inancm kuvvetlendirmek iin sylemi olmaldr, zira ikna ynn
den zayf bir szdr.
Gazli ruhlann aslnda bir olup maddelere gre ay n bulun
28;48
duunu kabul etmez ve eer bir olsayd Amr n bildiim Zeyd in
de bilmesi gerekirdi; stelik ruhlar kemmiyet olmadktan iin
28;49
blnme kabul etmezler diyerek itiraz etmitir. Halbuki Zeyd le
Amr adete ay n surete birdir, suret nefistir. Eer ikisinin nefsi
say itibariyle ayn olsayd o takdirde ruhlan say bakmndan
ayn surete bir olmu olurdu, bu hale ruhun ruhu olmak gerekirdi
halbuki, muhaldir. Onun iin surete bir, madde ynnden ay n ol-
25;42
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE - DlN MNASEBET!
219
m alan gerekir. Fakat burada byle eylerin anlatlmasnn yeri

yoktur.
E fltu n un grn iptal etm ek iin vermi olduu bu hkm
29;50
safsatadr. Zira A m r u ruhu Zeyd'inkinin ayn deilse gayndr s

znde gayr kelimesi mterek isimdir, bir ok ey hakknda sylene
bilir. Halbuki Am r v e Z eyd'in ruhlar bir bakmdan tek bir bakm
dan ok olabilir. A ncak kem mi ye t olan ey blnebilir4 sz de
ksmen yanltr. Zira, zt itibariyle blnen eye uyar, araz iti
bariyle blnen eye uym az. Nefis ve suret araz itibariyle blnen
29;51
eyler gurubundandr. B u sofistik szler pek irkindir, Gazli belki

zaman m n icab olarak yle hareket etmitir. Eer kar taraf
bu tarafn her syledii eyin aksini iddia ederse, mnazaraya
30;52
30;54
im kn kalmaz. B yle bir vaziyet insanln dndadr, yapan

cezalandnlmaldr. Eer pheden ileri geliyorsa phe giderile
bilir, anlayszlktan ileri geliyorsa bu derdin aresi yoktur.
Gazli lemin hudusunu kabul ettirmek iin zamann budu
sunu iddia etmitir. Umumiyetle lemi hdis kabul eden zaman
32;56
da hdis kabul eder. Zaman hdis olduuna gre ihdas edildiin

den daha nce ihdas edilebilir m i? Hayr denilemez, zira, sonsuz
32;57
sayda nceden hdis olmak imkn bulunduu iin hudusu orta
dan kalkar, devirlerde olduu gibi. Bu, fiile kmam olan im
kndr, devirler ise fiile kmtr demek vaziyeti dzeltmez. n32;58
k imkn eyaya lzm olan bir keyfiyettir, eyadan nce veya
onunla beraber olmas nemli deildir. Eer u andaki hareketten
nce sonsuz sayda devirlerin varl mstahilse imknlar da mstabiidir.
Filozoflar, nasl lemin bykln sonlu kabul etmilerse,
33;59
lemi muhdes kabul edenler de lem zamann sonlu kabul etmekle
daha iy i hareket etmi olurlar; bununla beraber iki tarafn da
burhan delilleri yoktur. Yoksa imknn mmknden nce gelmi
olduunu zannetmemelidir.
Gazl'nin Allah, lemi istedii vakitte iradesi ile yaratm33;60
tr, irade, iki benzerden birini semektir itirazn ele alalm. Fi
lozoflar iradeyi yle tarif etmezler. Onlara gre ztlar iradeye 35;62
taallk etmek bakmndan eittirler, irade iki benzerden birini
bir muha8sisle seer. Eer bir muhassis yoksa, irade ya iki zt tan
birine veyahut hi birine taallk edemiyecektir. Her iki hal de
mstahildir. Birinci kta ondan daha kadm olan bir vcut gere-

kir. rade, benzeri benzerden ayrm aktr dendii v ak it, bir mesele
dier bir meseleye nakledildii iin vaziyet sofistiktir. Gazli nin
Allahn iradesi iki benzeri birbirinden ayran eydir szne gelin
37;64
ce, ortada, benzer durumlar deil, tersine, zt durumlar vardr:

Varlkla yokluk gibi. O halde bu yanl bir vaz etm edir. Mride
nisbetle benzerdir* denilirse, phesiz, mridin ztm tam am laya
cak hususlar olmasa bile muradn ztm tam am layacak hususlar
38;66
38;67
vardr v e bunlar mride bir noksan gerektirmezler, bir eyin y o k

luktan varla kmas gibi. O ey iin varlk yokluktan daha iyi
ve stndr, burada tamamlayan ey murattr. te tik radenin
39;68
durumu budur. ki benzerden birini semek, mesel, iki benzeyen

hurmada olduu gibi, insan iradesinde bile grlmektedir demek
meseleyi kartrmaktr. nk burada benzerleri ayrm ak deil
bir ikame bahis konusudur, zira, benzerler arasnda tem yiz y a p
mak imknszdr.
40;69
Eer hudusa taallk bakmndan vakitler benzerse, kutup

olmak ynnden de felein btn noktalar eittir, muhassis nedir T
diye getirmi olduu itiraza filozoflann vermi olduklan cevap
udur: cisimlerin tabiatlan su, toprak, hava, ate gibi baka baka
41 ;71
olduundan dolay kendilerine mahsus bulunan yerlerine doru

giderler. Kresel cisim tabiat itibariyle sonludur. Baz kreler
douya bazlan batya doru hareket eder ve bu hareketlerden
cisimler arasnda bir imtiza hasl olur. Bu lemdeki nizam ya
zaruret veya efdal olma cihetindendir. B u szler burhan deilse
bile stn bir zan ifade ederler. G k cisimleri canldr, kendilikle
rinden hareket ederler. B yle olunca kutup noktalanm n ancak
bulunduklar yerde olmas lzmdr. Kutuplar bu canlnn ayaklan
yerindedir. Kre olmayan canlda hareket azalan hem eklen
hem bilkuvve deiir, kre olanda ise sadece bilkuvve deiir
o bakmdan deimiyormu gibi gelir v e bylece felekte istenilen
her nokta kutup olabilir zannedilir. Halbuki, nasl, hayvan
larda her nevi kendi tabiatna mahsus olan yerle hareket
ederse kutup noktalan da her nevin kendi tabiatna uygun
olan yerde bulunur. Bu cevap aym zamanda gkler niin muh
telif cihetlere doru hareket etmektedirler sualinin de cevabdr.
Cirm-i K urlun ciheti cihetlerin en iyi ve en stndr, zira
bu cirm dier cirimlerin en iyi ve stndr. Bu nizamn
44-45;76
47;79
47;80
48;81
49;82
49;83
TEHFT
BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET 221
(X X X ,2 9 ). I j l k j ' J ; J L p 'V 'j (X ,6 5 )
\ O ' y L ' J j j j r V
buyruu da tey it etm ektedir. Bir nuumuun yapl gayesi bilinm edii vakit onun herhangi bir baka ekilde olabilecei, nasl
S0;B4
51;86
insana mmknm gibi grnrse gk cisminin durumu kelmclara y le grnmtr.

Gazl'nin lemin varla gelmesi ynnden, nasl, vakitler
eittir derseniz, biz de aym ekilde, hayyizler, vaz lar ve cihetler
Sl;88
eittir deriz'
53;9I
sz btddr, zira, gerekten kart olan cihetler
benzem ezler, ancak bu cihetleri kabul eden eye nazaran benzer

dirler. n c e gelen v e sonra gelen ancak varl kabul etmek ynn
den eittirler. Bunlann hepsi doru deildir. Zira gerekten kart
54:92
olan eylerde ya kabul eden mahal far didr veyahut o mahal aym
zamanda iki zdd birden kabul etmi olur halbuki mmkn deil
dir. Filozoflar iin bir eyin var olm a imkn ile y ok olma imkn
aym zamana tesadf edemez. Eer bir eyin var olma imkn ile
54:93
y o k olm a imkn e zamanl olsayd, o ey, yokluu mmkn olduu

iin varlk bakmndan fsit olmu olurdu. 0 yzden mesele sadece,
bir fail isbatma bal deildir. Eer lemin klli olarak hudusu
bahis konusu ise onun nce veya sonra olduu tasavvur edilemez,
nk zaman da hdistir. B u nu nla beraber lemin hdis olduu
54;94
an da tesbit edilemez. nk ondan nce ya sonsuz bir zaman var

dr veyahut yoktur. Her ild halde de iradenin taallk ettii bir za54;95
man tayin edilemez, ite bu yzden, bu kitap Tehft ismine Te
hft-l Felsife isminden daha ok lyk olmutur.
Alemin kdemi hakknda Gazl, filozoflara, ikinci olarak yle
itiraz etm itir:
Filozoflann grne gre sebepler zinciri
56;97
sonsuz gidemez, nihayet, hdisin bir kadmden kmas icabeder,
bu husustaki cevabm* nedir'. Fiiozof?ara gre hdis kadmden
56;98
hakik olarak deil araz olarak kar. Bir madde zerinde hdise
ler hdiselerin ardndan sonsuz sayda gelebilirler. Maddenin bil
fiil sonsuz olmas mstahildir. Fail kadm ise fiili de kadmdir. H58;102
dieler ancak cins itibariyle kadm bir ekilde kadm varlktan
karlar, aslnda, hdis kadmden kmaz. Kadm varl kabul
ettiren sebeplerden ilki varlkta bir devrilik oluudur. kincisi fi59;I04
lozoflarn her trl hareketi mekndaki harekete irca e tm elerid ir;
bu hareket bir, ilk ve deimez muharrikte nihayet bulur. Bu sz
ler burhan deildir ama insafl bir kimse yannda hasmlarm sz- 60; str. 5
lerine nazaran daha inandrcdr.
222
64;115
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE. DN MNASEBET
F ilozoflann lemin kdem i hakkndaki ikinci delillerini Gazli

yle nakletmitir: a. lem zt itibariyle n ce gelse Allahla
beraber hdis veya kadm olur; b . zam anca n ce gelse zam an
66;120
dan nce bir zaman olmu olur.* B u szler burhani deildir, zira,
Allahla lemi mukayese etm ek doru olamaz. Allah zam anda olan
eylerden deildir, lem ise zamanla ilgilidir. Gazl'nin zaman h
distir, zamandan n ce bir zaman tasavvur etm ek vehm in iidir'
sz mugaltadr. H areketle ilgisi olm ayan bir varbn, harekete
bal olan eyden
n ce
gelmesi zam an bir n ce geli deildir.
68;122
O bakm dan Gazl'nin Allahn lemden n ce gelmesi zaman

bir nce geli deildir' sz dorudur. A m a, o takdirde, lemin
68;123
Allahtan zaman bakm ndan geri kalmas anlalmaz. nk fii

lin artlarm tayan bir failden m efl nasl geri kalabilir ? H albuki
68;124
filozoflar, mteharrik varbn btnnn balangc (m ebdei)

yoktur fikrini kabul ettikleri iin bu phe onlara n z olm az. s
telik, her hdis hdis olm adan n ce m m kndr, o halde, eer
bir hdis vazedilirse, onun, var olm adan n ce var olduu neticesi
zarur olarak lzm dr. B u szlerin hepsi cedeldir, am a filozofla
69;125
n n szlerinin en ikna edicilerindendir. Allah varken lem y o k tu

sznn mns tpk Is y okk en Allah vard sz gibidir. Bu,
arada zaman gibi nc bir ey tazam m un etm ez' sz doru
69;126
70;127
dur. A ncak, lem, Allahtan zam anca deil, araz olarak taahhur
eder. Gazl'nin filozoflardan Allah vard, lem y ok tu sz ge
mie iaret eder, o halde, zam an vardr' diye nakletm i olduu
70;128
sz ancak, zaman dahilinde olan eylerin
m ukayese edilmesinde
dorudur. Allahla lem gibi iki eyin m ukayese edilm esinde doru
deildir, nk biri zam andadr, dieri ise deildir. O bakm dan
72
bu sz btddr. Gazl m him olan ey b ir ztm

bir ztn y o k olmasdr. Zam an
v a r olm as,
unsurunu araya katm ak vehm in
iidir. Eer m eknn tesinde bir m ekn takdir etm ek caiz olursa,
zamandan nce bir zam an takdir etm ek de m m kn olu r' dem ek
73:133
tedir. B u szde iki m uanede vardr: 1. G em i v e gelecein kendi

liklerinden b ir varlklan y ok tu r, ancak veh m im ize nisbetle bir
varla sahiptirler. H areketin varl b tl olunca onlar da btl
74;134
olur, hareketle
zaman birbirlerine
lzm dr. O rtada, hareketi
kabul eden v e etm eyen iki varlk vardr. Eer hareket m m kn

deilken m m kn olursa o takdirde, hareketi kabul etm eyen varl
n, kabul eden varla dnm esi gerekir, b u ise m m tenidir. H a-
T E H F T B A K IM IN D AN F E L S E F E -D lN
MNASEBET
223
reketin, m uhakkak surette, kendisini kabul eden bir ey zerinde

olmas lzmdr. 2. Zam an, nasl, harekete bal ise buud (boy ut)da
cisme baldr. Sonsuz cisim bulunmas mmteni olunca, sonsuz buu t bulunmas da mmteni olur. Vaziyet, hareket ve zaman iin de
7S;136
yledir, zaman harekete tbidir. Sonsuz olan bir gemi zaman

m mtenidir. Ortada ba sonlu olan bir hareket vardr, onun ncesi
olm ak mmtenidir. Gazll nin bu muanedesi fena ve sofistiktir.
Zira, zaman ve hareket gibi, vaz ve kl sahibi olmayan bir kemmiy et hakknda verilmi olan hkm cisim gibi vaz* sahibi bir kemm iyet hakknda veilen hkm olmu oluyor. Bu ise vaziyeti
kartrmaktr. Bilfiil mevcut olan bir byklk zerinde artma
tevehhm edilebilir, bylece elde edilen byklk ne bykl
n cevherinde ne de tarifinde mevcuttur. Halbuki, muhdes
harekette ncelik v e sonralk tasavvur etmek onun cevherinde
v e tarifindedir. A n, zaruri olarak gemiin sonu gelecein badr,
bunsuz tasavvur edilemez. Nokta ise bir hattn sonu olmadan
75;137
76:138
77; 139
bir baka hattn ba olarak tasavvur edilebilir. Her muhdes
olan bir hareketten sonra bir zaman vardr, zira, her hdis
muhakkak surette y o k olmaktadr. Hdisin hdis olduu anda
y ok olmas mmkn olmadna gre, hdis baka bir anda yok
olacaktr. Bu iki an arasnda zaman vardr. O halde, zamann
hdis olmasndan nce zaruri olarak zaman vardr.
77;140
st nceye, an noktaya, vaz sahibi olan kemmiyet vaz
sahibi olmayan kemmiyete benzemez. An, tarifine gre, gemi
ile gelecek arasndaki zaman paras olunca, mebdei olmayan bir
zaman paras tasavvur etmek btl olur. O bakmdan, bir hdiste
ncelik (kabliyet) farzetmek vehmin ii deildir, ncelii kaldran
kimse muhdesi kaldrm olur, ama, stn st olmay kaldran
kimse, ancak, mutlak st kaldrm olur. Zaman harekete, niha
77;141
yetin bykle bal oluu gibi bal deildir. Nihayetin bykle
tabi oluu arazn mevsime tabi oluu gibidir. Arazn nz olduu
mevzi, arazla teahhus eder. Hareketten dolay zamana lzum ha
r9;142
sl olmas, saylandan dolay sayya lzum hasl olmas gibidir.
Saylacak eyler arttka nasl, say artmazsa, vasiyet hareket
karsnda zamanda da byledir. Zaman her mteharrik iin bir
dir, her meknda mevcuttur. Hareketi idrk etmeyen ve bir maa
raya kapatlan kimseler zaman idrk ederler.
Aristoya gre, zaman iindeki hareketlerin varl saylan ey79;:143
224
TE H F T BAKIM IN D AN
F E L S E F E -D N
M NASEBET
lerdelri saynn yarlii gibidir. Zam an, hareketli varhklann hare

ketlerinin miktarn verir say ise, b u varhklann kendilerinin
miktarlarn verir.
te,
onun iin, A risto,
zam an harekette
mevcut olan nce v e sonraya nisbetle hareketin saysdr
diye
tarif etmitir. Nasl, bir saylan ey hdis olduu vakit say hdis
olmazsa, saynn ondan nce bulunmas gerekirse, tpk bunun
gibi, bir hdis hareketten nce bir zamann bulunmas icabeder.
Eer, zaman herhangi bir hareketin varla yznden hdis ol
sayd, zaman, ancak b u hareketle idrk olunurdu.
80;145
81;146
81;147
82; 149
Gazlinin filozoflardan alt v e st izafi mefhum lardr, alt

st, st alt olabilir; halbuki, nce v e sonra yer deitirm ez. diye
getirmi olduu delil kusurludur. Zira, filozoflar, m utlak bir alt
ve mutlak bir st kabul ettikleri halde, m utlak bir nce ve m utlak
bir sonra kabul etmezler. Filozoflar diyebilirler ki: stn stnde
bir st kabul etm ek stn m uzaf oluundan deil, ancak, b ykln bye bal olarak anlalm olmasndan ileri gelir. Bu
itirazdan kurtulmak iin Gazl nin i v e d m efhum una bavur

mas durumu dzeltmez.
83;151
Zamann kdemine dair Gazll nin getirmi olduu delil, yani
lemlere takdir edilen im tidat adem olamaz, zira kem m iyettir
ve zamandr, zaman hdis olan her eye takaddm eder delili
86;156
Jbn-i Sina nndr. Bu delile kar Gazli nin yapm olduu bunun
cevab zaman karsna mekn koym akla verilir. Allah lemi
yaratm olduundan daha byk veya daha kk yaratamaz
m? ilzam, eer cismin sonsuz olarak artmas caiz ise dorudur.
Bu ciz olursa, o takdirde, ncesinde sonsuz imknlar bulunan
88; 160
sonlu bir zaman ciz olur. Halbuki bir inat filozoflara gerekmez;
zira, onlar lemin olduundan daha byk veya daha kk ol
masn kabul etmezler. Bir bykle sonsuz olarak ilveler yap
mak mmkn deildir; zira bilfiil sonsuz mmkn deildir . Aris89;161
to bu vaziyeti aklamtr. lemi zaman bir hudusla ve mekn
da hdis olmu farzeden kimse iin bu sonsuz artma varittir. lemi
sonlu olarak kabul eden kimse onu muhdes vaz edemez. Zaman,
eer, lemi olduundan daha byk veya daha kk farzetmekte
olduu gibi, vehmin fiili olsayd, o takdirde, zaman var olmam
olurdu, nk, zaman, zihnin hareketin miktarm verdii bir imtidttan idrk etmi olduu eydir. Gazl filozoflardan getirmi oldu*
90;16S
u lemin olduundan daha byk veya daha kk olmas mm-
F E L S E F E -D tN
MNASEBET
225
k on deildir de onan iin kudret dahilinde olamaz delilini

ynden bozu k bu ldu : 1. lemin olduundan daha byk veya
daha k k olmas siyahla beyaz veya varla you bir araya
getirm ek nevinden deildir.
M uhal y a apaktr veya dolaysyledir. Buradaki muhal
90;166
ikinci nevidendir. Zira, lemi olduundan daha byk veya daha

kk farzedersek o takdirde, lemin dnda boluk veya doluluk
olm ak lzm gelir. Boluk, mufrak bir buudun varln kabul
etm ek dem ek olduu iin muhaldir; doluluk, bu lemle beraber
baka b ir lemin varln kabul etm ek olaca iin o da muhaldir.
2. O ekliyle lemi vcip klm olursunuz, vcip demek illetsiz dem ektir, oysaki bunu dehriler kabul eder. Bu itiraza lbn-i
91;167
92;I68
Sin nn cevab kolaydr. Zira, o, vcib-ul vucudu kendiliinden

ve bakasyla olm ak zere ikiye aynr. Mesel, balta, kemmiyet ve
keyfiyeti belli bir lettir, ondan baka trl olamaz, fakat, bu,
onu vcib-ul vucut klm az; o yzden Gazl'nin yapm olduu ey
mugaltadr.
3. lem mmkn deilken mmkn oldu; bu, Allaha aciz at-
92-93;170
fetm ek deildir. Bir halde mmkn deilken baka bir halde mm

kn olmas caizdir. Gazl bu szle unu anlar: mkn bir eyin
93;171
varha kma takaddm etmez, imkn fiil ne ekilde ise onunla

beraber bulunur. Halbuki, m mkne imkn takaddm ettirmek
93-94;172
zarurdir; nk, mmkn mmteniin tam zdddr. Bir ey var
olmazdan nce ya mmkn ya mmtenidir, ikisinin aras yoktur.
Mmteni olan varha karmak muhal bir yanl, mmkn var
ha karmak mmkn bir yanltr. Fiil ile beraber imkn
sz yanltr, nk, ikiti eliiktir, bir araya gelemezler. O halde
filozoflara gre, imkn ne fiilden nce ne de fiille beraber olmak
gerekir. Burada vaki olacak ilzam Allah acizden kudrete karmak
deil, fakat, bir eyi mmteni tabiattan mmkn tabiata kar
maktr. Bir ey mmkn kaldka, var olmas mstahildir. Bir
95;173
ey hem m mkn hem var olamaz. Bu mesele sz konusu ettii
miz meseleden baka bir meseledir, meseleyi nakletmek ise bir saf
satadr.
Gazl'nin Allah kadm ve kadirdir, fiili ona ebed olarak
95;175
mmteni deildir; burada uzun bir zaman kabul ettirecek bir va
ziyet yoktur' szn ele alalm. Allah, mademki, fiile kadir olmak
ta czeldi, o halde, Allahn fiilinin lemin varlna ezel olarak
Ftltfr-Din F. S
226
95-96;175
TEHF T BA K IM IN D AN F E L S E F E -D N
M NASEBET
taallk etmesine mni olacak bir ey yoktur. Mesele tekrar u so

ruya dnmektedir. lemin hdis veya kadim olmas caiz midir,
deil m idir? Eer, hdis ise ilk fiil olmas m caizdir, olmamas
m caizdir? Eer, akda, bu ztlardan birine v a k f olm ak imkn
yoksa, o halde, iitilerek gelmi olan eylere dnlsn v e bu mese
leler akliyattan saylmasn.
96;I76
Allah en iy i ve en stn fiili yapar, nk, edna noksandr.
96;177
Mahdut fiil mahdut failden kar, kadim failden km az. H er m ev

cudun fiili, varlndan, eer o varlkta bir noksan varsa, veyahut,
ihtiyarndan dolay geri kalr. Kadim den ancak hdis kar diyen
kimse, kadmin fiilini muztar vazetmi olur, bylece, bu fiilden
ihtiyar kaldrlm bulunur.
lemin kdemi hususunda, Gazl, onlarm
97;178
nc delillerim
yle anlatmtr: lemin varlnn imkn ezeldir. m kn ezel

olunca mmkn de ezel olur. Vucudu daima mmkndr demek,
vucudu hi bir zaman muhal deildir demektir. Eer, birinci n
cl bt olursa, o takdirde, Allahn leme kadir olmad
bir zaman tesbit etm ek icabeder. Burada ezel olarak mmkn
| olan eyin ezel olarak var olmas icabeder fikri kastedilmektedir.
98;80 Gazl bu delile yle itiraz etmitir: lemin hdis olma imkn
ezeldir; eer, lemi ezelden beri var sayarsanz bu imkn silinmi
olur, yerine zaruret gelir. Nasl ki lem iin ziyade v e noksan mm
kndr, bununla beraber, sonsuz bir doluluk kabul etm ek m m
kn deildir; nasl ki, siz, byklke bir miktar tayin edilmemi
olduu halde, sathlar sonlu bir cisimden bahsediyorsanz, biz
de zaman ynnden meddeleri tayin edilmemi olduu halde hudusu tayin edilmitir diyoruz.
99;82
100;183
102;187
Bu lemden nce, eer, bir tek v e daim imkn varsa lem ezeldir. Eer Gazl'nin dedii gibi, sonsuz imknlar varsa, o takdir
de, sonsuz lemler gerekir. Kelmclar, lemin kadmden km
bir ahsn k gibi mtalea ettiler.
Drdnc delilde Gazli filozoflann delillerini yle nakletmitir: Her hdis mmkndr, varlnn imkn varlndan nce
gelir. Varlk imkan izafi bir vasftr, izafe edilecei bir mahal gerek
tirir, maddeden baka bir mahal yoktur, o halde imkn maddenin
bir vasfdr, madde hi bir zaman hdis olamaz. Bu delile yle
itiraz etmitir: mkn, akln hkmdr, akln, varln kabul
F E L S E F E -D lN
MNASEBET
227
edebilecei her eydir. Eer, im kna bir mesnet gerekirse, mstahile de gerekmesi lzm gelir.
H albuki, imknn m evcut bir maddeye dayand aktr.
D ier sdk mkullerin de, zihin dnda, muhakkak surette
b ir varl gerektirmesi lzmdr. Sdk*in tarifi de bunu gsterm ektedir: Darda ne ekilde ise zihinde de o ekilde olan ey. Ms-
103; 188
103; 189
tabii de bir m addededir. Gazl'nin bunun aksini idddia etmesi

safsatadr. Mmteni mmknn zdd dr, ztlar muhakkak surette
b ir m evzu gerektirirler. Mufarak buudJar mmteni olduundan
boluun varl da mmtenidir, aym bir mevzuda iki zddn var
l mmtenidir, iki eyin varlk halamndan bir olmas mmteni
dir. B u misllerin hepsi kendiliinden ak olan eylerdir, muga
ltaya nem verecek deiliz.
Gazl'nin siyah kendiliinden mmkndr, o halde bir
04;190
dayanacak yere m uhta deildir' tarznda getirmi olduu itiraz
mugaltadr. nk, m mkn kelimesi kabul edene de kabul edil104;105
mie de verilir. K abul eden (mevzu) hakknda sylenilmi olan
m mkn, mmteniin mukabilidir. Mmteniin zdd olana imkn
ismi verilmesi fiile kmas ynnden deil, zira, fiile knca ken
disinden imkn kaldrlm olur, bilkuvve olmas ynndendir. Bu
im kn, bilkuvve vucuttan bilfiil vucuda km olan mevzu tar.
Bu, mmknn tarifinden de bellidir: Mmkn, var olmaya veya
var olm amaya hazr olan eydir. Yoklukla varlk birbirine zt olan
iki eydir. Her hangi bir eyin varl kaldrlnca, o eyin yerine
onun yokluu geer; o ikisi birbirine inkilp edemiyecei iin, n105;193
k zttrlar, ikisini de kabul edebilen nc bir ey olmas lzm
d r; ite, bu, imknla vasflandrlan eydir. Ne yokluk ne de bil
fiil var olan ey tekevvn ve tagayyr ile vasflandnJabir. O hal
de, bunlann vuku bulacaklar bir mevzu lzmdr, nasl ki zt s
fatlarn da nz olduklan bir mahalleri vardr. Bu hususta filozoflar
106;196
Mutezillerle birleirler, ancak, filozoflar, imknla vasflandrlan
bu tabiatn vucuttan ar olduunu kabul etmezler. Filozoflann
heyul dedikleri bu tabiat olu ve yok oluun illetidir. Her varha
gelmi olan ey bu tabiattan syrlmtr.
Gazl'nin nc itiraz filozoflann insan ruhlarn cisimsiz,
I07;197
maddesiz, kendi kendine kaim, lbn-i Sin'ya gre ise hdis m ev
cutlar olarak kabul etmelerine dayanr. Ruhlann hdis olduunu
ancak lbn-i Sin sylemitir. Ruhlann, kendilerini kabul eden cis-
228
TE H F T B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M NASEBET
m imknlara ittisalleri gne nn aynaya ittisali nevindendir.

Bu imkn filozoflara gre, hdis v e fsit suretlerin im knlar ta b i
108;199
atndan deildir. Bu gibi eyleri, ancak, ftrat- faikaya sahip olan

v e iyi bir retmenle beraber filozoflann kitaplann okuyan kimse
anlar. Gazli ya bu eyleri anlad, fakat, yanh yola evketti, yahut
anlamad. Halbuki Gazli bu ik i vaziyetten de beridir. H er iyi
atn bir srmesi olur, G azl'nin srmesi bu kitab yazm asdr;
108;200
her halde onu zaman ve m eknn zorlam asyla yazm olm ahdr.
Gazl'nin bu itiraza filozoflardan *1. m kn v e imtinan
zihinde olmasa bile, darda maddesi vardr. 2. Siyah ancak, bir
mahalle balandkta m mkn olur. 3. R uh kadm olduu halde,
m addeye taalllk edebilir' diye getirmi olduu cevaplar doru
dur.
109;202
Fakat, im kn,
vucup , im tina, mesel renklilik gibi, akhn
hkm dr, akl y o k olsa klliler y o k olu r; eer, klliler Allahn

ilm inde sabit kalr derseniz, kabul ederiz' sz safsatadr. m kn
kllidir am a, onun,
darda czileri vardr, vaziyet naslki dier
kllilerde de yledir. lim klliler mnsnda deil, lkin, zihnin,

maddelerde dalm bulunan bir v e m terek olan ta bia t o cz
lerden tecrit ederek cziler zerinde yapm oldu u kll y olu ile
110;204
czlerin ilm idir. Gazl'nin szleri kan tm cd r, zira ortada czi

ler olmakszn im knn kll tabiatnda olduunu iddia etm ek te
dir. K lli bilinm ez, ancak, kendisi vastasyla eya bilinir. K lli,
bilinecek eyann tabiatnda bilk u v v e m evcuttur. Bilinen, araz
111:205
itibariyle cz, zt itibariyle kllidir. M m kn ite bu kll ta b i

atlardan biridir. F ilozoflar, klliler aynda deil, zihinde m ev cu t
turlar dedikleri vak it unu kastetm ilerdir: bilfiil zihinde, bilkuvve
aynda m evcutturlar. K ll v e m m kn zihnin dda bilk u v v e m ev
111,206
cut olunca, Gazl, ikisinin tabiatm birbirine benzetti v e im knm

zihin dnda bir varl olm ad neticesini kard, oysaki b u ir
kin bir mugaltadr.
112:207
G azl'nin, kllilerin aklla beraber y o k olacaklanna dair
112;208
syledii sz eliiktir. Zira, im kn biri zihnin dnda cz dieri

zihinde kll olm ak zere ikidir, bu ikisi ayn olarak vazedilem ez.
Kllinin darda herhangi bir tabiat vardr.
112:209
Gazl'nin eer, im tina m addeye izafe etm ek icabediyorsa,

Allahn eriki olm as m m tenidir fikrine, bu nasl ta tb ik edilecek
tir ? ' sz skttr; nk, akhn kaziyeleri dardaki eyann ta-
T E H F T B A K IM IN D AN
F E L S E F E -D N
MNASEBET
229
biati hakknda verilmi olan hkmlerdir. Eer, nefsin dnda ne

m m kn ne de mmteni yoksa akd ile vehim arasnda fark kalmaz.
Ruhlar, izafe edilecek bir yerleri olmad halde, huduslanr-
J13;211
dan n ce gelen imknlar v e mfret ztlar olan eylerdir. On

larn m addeyi idare etmeleri uzak bir izafettir, eer srf onanla
yetinilirse, m addeyi idare edenin onu yaratmas mmkn olur,
o takdirde onda intiba etmemi olduu halde ona izafeti bulunur
sz ile, Gazl, filozoflann maddede intiba etmemi olan ruhun
budusunu vaz etm ek ve kabildeki imknn faildeki imkn olduunu
kabul etm ek zorunda kalacaklann kastetmektedir; bu ok kt
bir eydir. Zira, o takdirde, saniin masnuu idare etmesi gibi, ruh
bedeni dardan idare ediyormu durumuna der. Her ne kadar
beden ruh iin bir let gibi ise de ayn bir heyettir. letteki imkn
faildeki imkn deildir. letler iki halde de bulunabilir, hem mu
harrik hemde mteharrik olabilir. Ruhu mufark olarak vazetmek
ten dolay kabildeki imknn faildeki imkn olarak vazedilmesi
gerekmez. O yzden, filozoflara gre, faildeki imkn sadece akl
bir hkm deil, fakat zihin dnda olan bir eydir.
1J4;212
U4;213
115;214
Gazl nin, imkn zihnin bir hkm saymas, imknn vucu

da istinat ettii fikrini iptal etmez.
U6;217
Gazl nin hayret v e phe uyandran eyle balamasndan

nce, zira ya kendisi asl hakikati yazmadan veya okuyucu onu
renmeden lebilir, doruyu yazmakla balamas vcipti.
119;218
3 Hocazde'nin Tehftne Gre

a) Btn eriat sahiplerine gre, Allah lemi yaratmak ve
yaratmamak hususunda kadir ve muhtardr, fiili Allaha lzm de
ildir. Filozoflara gre, Allah kadir ve muhtardr, fakat, faaliye
tinde tam olduu iin fiili irade ve kudretinden geri kalmaz,
ona lzmdr. Eer, Allah, icapla fail olmazsa, o takdirde kudretin
iki makdurdan birine taallku ya teselsl gerektirir veya mmk
nn messirden istinas icabeder.
Buna cevap olarak mreccih, bir baka mreccihe bavurmaksizm, eit olan iki eyden birisini iradesiyle seebilir' denil
mektedir. nk, vcib-ul vucut mreccihsiz tercihin butlan ze
rine kurulmutur, yoksa, mridin iki eit makdurdan birini iradey
le semesi zerine kurulmu deildir.
Failin iki zttan birini tercih etmesi m akd ur fiile nispetledir,
230
TE H F T BA K IM IN D AN
F E L S E F E -D N
M NASEBET
tercih iradeye nispet olunursa, o takdirde mreccihsiz bir tercih

olur denilebilir. Fakat m ucip, nasd, icapla vasflanm ak iin ba
ka bir icaba muhta deilse vaziyet muhtarda da yledir.
4Eer, faili bu taallkun husulne gtrecek bir kast yoksa,
o zaman, failin o eyin hasd olmasna v e hasd olm amasna taallku
eit olur* denilebilir. Bu sz, ancak, fail mucep oldukta gerekir.
Zira, a bir kimseye her ynden eit olan bir yuvarlak ekm ek v e
rilse, bir yerinden yem eye balayacaktr, burada, tercihi gerekti
ren ayn bir irade yoktur. Ekmein her noktas a insana ayn
uzaklkta deildir' denilebilir. Feleklerin her noktas eit olduu
halde, kutup noktalan v e dnm e mihverleri vardr, bu benzerler
den birini dierine tercih etm ek ancak bir irade ile olur. B u seim
de sebep felein maddesi veya mauku olduu mufrak cevhere
benzemek iin tutturmu olduu hareket tarz olabilir' denilse
bile meyillerin tayini mreccihsiz bir tercihe imkn verm ektedir'
tarznda bir cevap verilebilir.
Buna kar bir ey istediimiz zaman irademizi istemiyoruz,
bir baka eyi istiyoruz, o halde, yeniden bir iradeye ihtiya var
dr. rade ile i gren failin o ii yaptrtan bir bisi vardr, bisin
faile nispetle husule gelmesi gelmemesinden evldr, eer b u iki
hal eit olsayd bis olm azd' denilebilir. Fakat, biz, irade ile i
gren failin bise ihtiyac olduunu kabul etm iyoruz, bisin faile
nispetle varlnn evl olduunu da reddediyoruz. Hukem a ve
E'ariler bisin husuln evl grr v e onda zaruret iddia ederler,
mutezililer ise bisi kabul eder, fakat, faile nispetinin evl olduunu
kabul etmezler.
10
b) eriat sahipleri lemi muhdes, filozoflar ise kadm kabul

etmilerdir. Bu mesele hakknda hkm vermek, Galenos'un de
dii gibi, zordur. Biz, sz uzatmamak iin Aristo'nun ve onu takip
eden islmlann fikirlerini inceliyeceiz. lemde, mcerretler ara
snda Akllar, Felek Nefisleri gibi kadm, insan ruhlan gibi hdis
olan eyler vardr; feleklerin madde v e suretleri kadm, yerleri
hdis, unsurlann madde v e suretleri kadm, vasflan hdistir.
Birinci delilleri: Eer, lemi yaratacak olan artlarn hepsi
ezelde hs olmusa, lem kadm olmaldr. Eer, hsl olmamsa,
hdis olacaktr. Her hdisin muhdisi gerekeceinden, teselsl h
sl olacaktr, o yzden lemin kadm olmas icabedeT.
Allahn iki benzerden birini iradesiyle seecei ileri srlebi-
TE H F T
BA K IM IN D AN
FELSEFE - DlN MNASEBET
231
lir. Fakat, iradenin taallku kadm olmaldr. Aksi halde ya mrec

cihsiz bir tercih veyahut teselsl gerekir, tradenin lemin hudusuna
belli bir vakitte taallk etm i olduu sylenemez, zira teselsl
ilzam o belli vakte raci olur. O vakitlerin gerek bir varl olma*
d iin teselsl gerekmiyecei ileri srlebilir. Ama, lemin var
l, bu taallklarn varlna tabi olduu iin tatbik burhan l
zm gelir. T atbik burhann kabul etmiyoruz, zira, mreccihsiz
tercih mmtenidir, fakat, burada mmteni deildir, nk, baka
zamanlara taallk etmektedir* denilirse, bu szn zaaf aktr,
zira, her hdis ister var olsun ister olmasn bir muhassise muhta
tr. O hususi vakti tayin eden eyin Allahn ilmi olduu sylenebi
lir. Fakat, ilim malma tabidir, o halde, ilim iradenin sebebi
olamaz.
Buna kar ancak infiali ilim malma tbidir, fiili ilim tbi
deildir, Allahn ilm i ise fiildir* denilebilir. Eer, ilmin vazifesi
tahsis ise, a y n ca iradeye lzum kalmaz. H er nekadar, ilmin bir
muhassis olmas bizim grmz deilse de hasmm o soruyu
kardamas lzmdr. Mutezillerin yapm olduklan gibi, belli za
mann seiliinde bir maslahat olduu sylenemez, zira, bu, Alla
hn fiilini bir maksada balamak demek olur.
Filozoflara ikinci cevap: Tus der ki: cada taallk eden
eylerin hepsi ezelde yaratlmtr, o bakmdan, mreccihsiz bir
tercih gerekecei ilzam varit olamaz, lem yaratlmazdan nce,
zaman var deildi; naslki lem niin bu iinde bulunduu me
kndadr diye sorulmazsa, niin o zamanda yaratlm olduu da
sorulamaz.
Hudusun, lemden sonraki zamanlardan biri yerine die
rinde vuku bulmas mreccihsiz bir tercihtir denilemez, zira,
lemin yaratlmasndan sonradr. O bakmdan itiraz varit olamaz.
Filozoflara nc cevap: Eer, lemi icat hususunda gereken
eyler ezel olsayd gnlk hadiseler de ezeli olurdu, halbuki muh13
des tirler. Buna kar filozoflar yle cevap verirler: Gnlk hadilere anz olan teselsl mmteni deildir, ancak, lemin hudusuna
anz olan teselsl mmtenidir. Bu lemdeki malller zinciri felek
nefis ve cirimlerinde son bulur. Felek nefisleri cirimlerini irad bir
hareketle hareket ettirir. Cirimlerin hareketlerinden maddede
istidatlar hasd olur, Bu hareketler Allahla lem arasnda arac
roln oynarlar. Halbuki, lem Allahtan bu vecihle sudur etmez,
232
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D N
MNASEBET
zira, aksi halde bir tagayyr olurdu. O halde, baz eylerin ibda
yolu ile sudur etmi olmalan icabeder, Mcerret Akllarf Felek
Nefisleri ve Cirimleri gibi.
Bu szler kabul edilse bile, onunla kdem ispat edilmi olmaz.
Zira, denilebilir ki: Vcib-ul vucut, sonsuz olarak hdis olan iradelerle mrit olur, bylece her irade bir sonrakinin illeti olur veyahut,
Allah, cisman olmayan bir varha illet olur, o varlkta sonsuz,
cz ve hdis iradeler bulunabilir. Eer, Allahn veya bu mcer
ret varbn sonsuz iradeleri varsa cismin kadim olmas lzm gelir.
nk, cz maksatlar cz idrklerle, onlar da cismani letlerle
olur. Evveli olmayan idrkler evveli olmayan cisim gerektirir.
drkin cisman letlerle olduunu kabul etmezseniz bile, hdi
seler cisman olan eyler zerinde vuku bulur.
Hdiselerin hepsi Allahn ilmindedir, o halde, burhan ta
mamlanmtr' denilebilir. Fakat, Allahn ilmi zamann mcerret
sralannda olduu gibi bir sray haiz deildir, onlar arasnda
tabi bir tertip vardr.
Filozoflara drdnc cevap: lemin ezelde var olmas mem
nudur. Messir lemin imknn ihdas edebilir. Buna kar lemin
imkn ezeldir, aksi halde, inkilp gerekir denilebilir. Fakat,
imknn ezeliyeti ezeliyetin imknm gerektirmez.
Filozoflann kinci Delilleri: Zaman hdis olamaz, eer hdis
olsa, iin de hdis olaca bir zamana muhta olur. Halbuki zaman
dan nce bir zaman bulunmas mstahildir. Zaman harekete, ha
reket cisme baldr ve hepsi de kadmdir. Oysaki zaman, olulann
mikdann veren bir erevedir, vehmidir. Zamann varlna dair
olan delilleri unlardr: 1. Hzlan eit olan iki hareketli, belli
uzaklktaki bir harekete beraber balasalar beraber biterler. Biri
sonra balasa, sonra balayan az mesafe kateder; birinin hz az
olur da beraber balarlarsa, beraber durduklan takdirde, hz az
olan daha az mesafe katetmi olur. Ortada, azlk okluk kabul
eden miktar bir vaziyet vardr. Bu, hz olamaz, zira hz eit
farzolundukta bu miktar ey deimiti; imtidat olamaz; zira im16 tidat deimedii halde, o deimiti; o halde, bu, zaman denilen
eydir.
2. Babahk ve oullak mnasebetindeki ncelik ve sonrahk
onlara bal deildir, sonradan ilve edilmitir. Buradaki ncelik
TEHF T BAKIMINDAN F E LS E F E -D N MNASEBET
233
ve sonralk tertip zere olup yer deitiremez, itima edemez,

kararsz imtidatlara anz olur ite bu zamandr.
Birinci delile cevap: Zikredilmi bulunan imknlar itibari
dir, darda varlklan yoktur. Bunlann zihinde artma ve eksilme
kabul etmi olmalan, darda bir varlklan olduuna dellet etmez.
kinci Delillerine cevap: ncelik ve sonralk izafi bir eydir, darda
varl yoktur; nz olduu eylerin de darda varlklan olmas
icabet mez.
Aristodan yle nakledilir: Bir hareketlinin balang ile son
arasmda, bir zel hali vardr ki bu his yardmyla bilinir; o hal ile
hareketlinin baa ve sona olan nispeti deiir, ite bu hale tavassut
mnsnda hareket denir. Bu hareket zt itibariyle devaml, me
safenin ularna gre seyyaldir. Onun bu iki hali, zihinde, czleri
nin bir araya gelmeyip, ardarda dizildii ve kararl olmayan bir
imtidat hasd eder. Buna da kat' mnsnda hareket denilir. Bi
rinci hareket darda ikinci hareket zihinde mevcuttur. Zaman
iin de vaziyet byledir. Hayali olan bu imtidat, eer, darda de
vaml ve kararsz bir ey varsa, onun devamll (istimran) ve
kararszl (adem-i istikran) yznden hasd olur.
Hayali imtidadn ancak bu suretle hasl olabileceini kabul
etmiyoruz. Den damla, hareket eden alevde olduu gibi, bir su
ret olmakszn imtidat hasd olabilir. Zaman hakknda u neticeye
varrlar: Zaman vardr, eer hdis olsa, zamann yokluu var
lm zaman bir geile gemez.
Buna kar denilebilir ki: Geme be trldr: lliyet, tab,
eref, rtbe ve zaman halamndan. Sonra gelen nce gelenin varl
na mtevakkf ise gei (sebkat) illet iledir, deilse, tab iledir,
yetkinlik bakmndan bir gei ise, erefe bir geme bahis konu
sudur, bu da deilse, zamanidir. Zamann yokluu varln ne
illiyet, ne tab, ne eref ne rtbece geebilir, o halde geriye
zamanca gemesi kalmaktadr. Fakat geiin bu sayya hasredil
mesi zaruri deildir.
Gazli zamann yaratlm olduu hususunda konumutur. ^
Filozoflara gre heyul lemin ancak bu eklini kabul edebilir.
Eer, baka bir miktan kabul etmi olsayd, imdiki halinden da
ha byk veya daha kk bir miktan hem kabul etmi hem de
reddetmi olurdu. lemin bu miktar zere var olmas bir failden
mstani kalmay gerektirmez. Fail, ancak, onu bu miktarla var
234
TEHF T BAKIM IN D AN FELSE FE - D N M NASEBET
etmitir. lem yaratlmazdan nce mmkn deildi, sonradan

mmkn olmutur sz mstahildir, ama, lem olduundan daha
byk veya daha kk olabilir sz mstahii deildir. lem var
olmazdan nce mmkn deildi sznn mns m utlak vu cu t
bakmndan deil, sadece o vakitte var olmas mmkn olmamas
bakmndandr. Hususinin imknszl umuminin imknszlm
gerektirmez cevabna kar bir vakitte mmkn olan bir ey
bir baka vakitte mmteni ise, o takdirde, hadiselerin bir mes
sirden istinalar gerekir denilebilir. B u cevaba kar sylenebi
lecek olan szler Gazli nin szleridir: Farz edilen im knlar veh
min iidir, darda varlklan yoktur. O halde, zamann kdem i
gerekmez.
Alemin kdemine getirmi olduklan nc D elil: lem ezel
den beri varl mmkn olan bir eydir, aksi takdirde, Allahn
cduna halel gelir. lemin kadm olmamas cdun terkedilmesi
mnsm tamaz. nk mebde bize gre muhtar olan faildir,
fiilinin gayesi yoktur ne zaman ve nasd isterse yapar. stelik,
imkmn ezeliyeti ezeliyetin imknnn gayndr ve ona lzm deil
dir. Birisinde ezel, lemin varlnn zarfdr, dierinde, lemin
imknnn zarfdr.
Buna kar bilkis, lzmdr, zira, imkn ezelidir demek
her bir zaman cznde varl kabul etmesinde bir engel yoktur
demektir. Bu ise varlkla vasflanmakta ezeli olduunu beyan et
mek demektir. Eer, vaTk, hudusla kaytlanrsa, o takdirde b
tnn iinde imkn yoktur demek olur. nk hdis ztna nis
petle vucudu mmkn olan bir eydir, eer bir engel varsa, mm
tenidir denilebilir. Halbuki bir hdisin zt yalnz bana deil,
hudus ile beraber bulunur. Hudus, hdisin cz deil, kayddr.
Hareket gibi, baz seyyal arazlarn czleri varhkta itim a etmez
ler, ama, her bir czn varlk imkn ezeldir. Hareketle beraber
zaman ve ses gibi seyyal nzalar ittisali deil, basittirler, blm
kabul etmezler, devamldr, fakat, kararl deildirler, hayalde,
devamlym gibi bir intiba brakrlar. Bu anzalann ztlanna nis
petle devamlar ezeldir. Basit olmalarnn mns czlerinin darda itima etmemeleridir.
Nasl, an zamana nokta hatta anz olmusa, sesin nz olduu
harfler de iitilmi olmak ynnden vardrlar.
Gazl nin sznde bir glk kalmaktadr, o da udur: Bir
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D N MNASEBET
235
eyin imknnn mns her trl vucudu kabul eder demek deil,
ancak, her hangi bir vucudu kabul eder demektir. Gazl, lemin
im kn ezelidir aksi hal de teselsl gerekir demektedir. Fakat, bu
szne gereken imkn ezeli olunca mmkn de ezel olur* mlzem etini aklamamtr, baz kimseler o mlzemete temas et
milerdir.
Anlamazlk iki trl mmkn tanmaktan ileri gelir: 1. is
tidad bir imkna m uhta olmakszn, mebdeden varhk alanlar.
Bunlann varlklar ezeli olarak hazrdr, fail de tam faildir. 2. s
tidad imkna muhta olanlar. Bunlar var olm aya hazr deildir
ler, bir istidat beklerler. Ezel ol ma m al an cda mnafi deildir.
D rdnc Delilleri: Her hdis madde ile mesbuktur, o halde,
m adde kadim olmaldr. Burada ey kabul etmek lzmdr.
1. Heyula, 2. Suret, 3. H er hdis madde ile mesbuktur hkm.
H eyul basittir blnm e kabul etmez, cismi blmeye devam et
sek sonunda yoklua geliriz, halbuki yokluktan bir ey var olmaz,
bununla beraber, ortada, blnmeyi kabul eden bir ey vardr.
Cismin atomlardan deil, fakat, mfret cisimlerde terek
kp etmesi niin muhal olsun ? O halde, heyulya lzum yoktur.
Heyulnn suretsiz olduunu kabul edelim. 0 takdirde, ya
kendisine his yolu ile iaret edilebilen bir zt vardr, veya yoktur.
Varsa, cisim olur yoksa cismi suretin kabilidir. Heyulnn cism
sureti ya hi bir cznde ya bazsnda veya hepsinde hsl olur.
Hepsinde olamaz, zira, ayn zamanda cisim iki meknda bulun
mu olur; bazsnda da bulunamaz, zira ya muhassissiz bir tahsis
veya teselsl gerekir. Heyulda, cism suretin btn czlerde ha
sd olmas mmteni deildir.
Her hdisin madde ile mesbuk olmasna gelince: Her hdis
mm kndr, aksi halde inkilp gerekir. mkn arazdr, zaf bir
vasftr, nz olaca bir madde ister. Eer, mahal sabitse inkilp
gerekir. Zaten, mahal sabitse, imknla deil, vucup veya imtina
ile vasflanr. Eer, mmkn sz ile darda var olmazdan nce,
zihinde mmkndr fikri kastediliyorsa kabul ederiz. nk im
kn darda varl olmayan akli itibarattandr. Eer darda ve zi
hinde var olmadan nce mmkndr fikrini kastediyorsanz kabul
etmeyiz. Buna kar *o halde, imkn mmknn lzm olmaz*
denilebilir, imknn mmknn lzm olmasnn mns udur:
mkn varln ve yokluun gerekmezlii deil, melzum zihin veya
236
F E L S E F E -D N
M N ASEBET
darda gerekleince lzm ona sbit olur dem ektir. m kn ztna

nazaran vucut veya yokluu kabul etmedir. Bu cevap, araz v e ken
diliinden olm ak zere iki trl vu cu t kabul edilmek suretiyle
reddedilemez, zira arazlarn bir mevzua m uhta olduklarn kabul
ediyoruz, bununla beraber bir ey baka bir ey olm ak iin ilkin
o eyin var olmas lzmdr hkmn kabul etm iyoruz. Bir eyin
baka bir ey olmas iin o eyin im kn kfi gelir. Tus nin
imkn her nekadar akl bir ey ise de dardaki bir eye m teal
liktir hkmn ele alalm: Dardaki bir eye taalllk eden imkn
bir eyin varlnn dieri zerindeki imkndr. Bir eyin varlrnn kendiliinden imkn dardaki bir eye taalllk etmez.
Eer, mmknn zt imkn, onun, Vcib-ul Vucuttan sudur
etmesi iin kfi ise, o takdirde, onun devam ile devam eder; kfi
deilse, o takdirde, hdis olacak artlara m tevakkftr. Onun bir
zat imkn, bir de artlar hasd oldukta, varl kabul etm e isti
dad vardr. Bu artlar iin ya teselsl gerekir veya bu istidatlar
mevcuttur, o da maddedir.
b Meselenin Tahlili
Allahn lemle olan mnasebeti nedir, ona tesiri var mdr,
lemi yaratm mdr ? gibi sorulan ilgilendiren ve Allahla lem
arasndaki mnasebetlerden doan meseleler gurubunun en
nemli meselesi lemin kdemi tezi ile ilgili olandr. B u mesele
aym zamanda Gazl nin Tehfutann 1/5 ini, b n -i R t n
TeM/itnn ise 1/6 sim tekil ettii gibi ilk olarak mtalea edil
mitir, mesele dolaysyla bahis konusu edilen mefhumlar fev
kalde nemlidir: Yeter sebep, illiyet, irade, zaman-mekn,
imkn, sonlu (fini), belirsiz (indefini), vcip, mstahii gibi.
Gazl nin nakline gre, filozoflar, bir ikisi mstesna, lemin
kadm olduunu kabul ederler; nasd, gne gnele beraber
bulunursa, onun gibi, lem de Allahla beraber bulunmutur. Allah
lemden zamanca deil, ancak zt ve rtbe bakmndan nce gelir.
Bu grlerini ispat etmek iin filozoflann pek ok delilleri olma
makla beraber, Gazl, drt delil zerinde durmutur:
Birinci Delilleri: Alem, srf imknla mmkndr, eer lem
hdis olsa, ortada, hdis olmasna sebep olan bir mreccihin bu
lunmas gerekir. Bu mreccihin de bir mreccihi gerekeceinden,
teselsl hsd olur. Delilin bu ksm yaratmann yeter sabebi bu-
T E H F T BA K IM IN D AN
F E L S E F E -D N
MNASEBET
237
tutam ayaca fikri zerine dayanmaktadr. O mreccihin irade ol*
24;4
duu sylenemez, zira, bu irade iin bir irade, onan iin de bir ra*
de lzm geleceinden dolay teselsl hasl olur. stelik, murat,
30;14
her art tam am oldukta, mritten taahhur edemez, kadim irade

ihdasa taallk ederse tagayyr gerekir. Delilin bu ksm ise bir
yandan iradenin yeter sebebi bulunamad iin yeter sebep pren
sibine, dier yandan, murat mritten geri kalamaz fikrinden dolay
illiyet prensibine dayanmaktadr.
lb n -i Rt, Gazl nin filozoflardan getirmi olduu bu delildeki lem srf im kndr szn cedel bulmaktadr. nk, mmkn,
im kn, tagayyr, kadim, fail gibi mefhumlar ayn ayn ele alnp
4;1
S;2
incelenm elidir; her biri ayn birer konu olan bu meseleleri tek me
seleymi gibi telkki etm ek safsatadr. Bu itirazn Gazl ye deil
filozoflara yneltilm i olmas lzm gelmektedir.
Gazli nin delil hakkndaki itirazlan, bizce, iki nemli mef
hum anlay altnda, iki mhim ksm olarak toplanabilir. Birisi
irade anlay, dieri sonsuz mefhumudur.
lem mmkn olduu iin hdis olmasnn yeter sebebi bulu
namaz iddiasna kar, Gazli, yeter sebep olarak Allahn iradesini
tek lif etmektedir. Ona gre, Allah lemi iradesiyle istedii vakitte
37;30
yaratmtr. rade iki benzeri birbirinden ayran sfattr; kudret

iki zdda ayn ekilde taallk ettii zaman, birini seecek bir muha8sis gerekir, ite bu iradedir. bn -i Rt, Gazllnin irade tari9;12
fini kabul etmez. nk, ona gre, kadim irade fle hdis irade
ancak, ismen itirk ederler, mnlan ayndr; filozoflara gre,
irade, failin fiili yapmak iin bir evkidir, ztlar iradeye taallk
etmeleri ynnden eittirler, irade, iki benzerden birini ancak bir
muhassisle seer. Eer, byle bir iradeye iki zttan birim iste
mekte ezeldir mns verilirse, o takdirde iradenin imknlk
tabiat vucuba dnm olur. Ezel irade denilirse o takdirde,
irade, muradn hasd olmasyla ortadan kalkmaz, ama, muradn ha
sd olmas iin vakit tayin edilemez. bn-i Rte gre, burhan, ne ]
Gazl nin tarifini verdii bir irade anlayna, ne tabi ve ne de ira
d olan bir kuvvetle fail olan bir failin vucuduna gtrr, eriat
10
ona irade ismini vermektedir. bn-i Rte gre, Allahn iradesini
33;90
iki benzeri birbirinden ayran ey olarak vazetmek yanltr.
37;64
nk, ortada benzerler deil, ztlar vardr: varlkla yokluk gibi.
Fakat, benzerlik mridin taallkuna nispetledir, mridin ztn
238
39;67
38;31
MNASEBET
tamamlayacak hususlar yoksa da muradn ztm tamamlayacak

hususlar vardr, bir eyin yokluktan varha kardmas mridi
deil, murad tamamlar.
Gazli bu itirazn cevabm nceden vermi olmak durumundadr; ona gre iki benzeri biribirinden ayran bir ey tasavvuru
eliik olabilir, ama, bu, ancak, insan iradesine gredir, Allahn
iradesi iin iki benzeri biribirinden ayrmak mmkndr, Allahn
iradesi insamnkine benzetilemez.
Bu hususta, bn-i Rt ve Gazlye ait olduka garip bir durum
tespit edilebilir. Her ikisi de Allahn iradesini veya kadm iradeyi
insamn iradesine veya hdis iradeye benzetmenin doru olmaya
ca kanaatmda birlemekle beraber kabul ettikleri irade anlay
ve tarifinde birbirinden aynlmaktadrlar, her iki taraf kar taraf
reddetmek iin mstakil birer iddia ileri srerek, meseleyi hallet
meden brakmaktadrlar. O halde, Allahn iradesi ne neviden
bir iradedir tarznda vaz olunan bir sorunun cevab nasd tahkik
edilebilir? te btn mesele buradadr ve bunun cevabna ba
ldr. Gazlnin szlerinden bu irade anlaym bir hareket nok
tas ve bir prensip olarak benimsedii neticesi kmaktadr. Bu
hareket noktasm akl olarak temellendirmeden brakmaktadr.
Esasen, Gazl de, byle bir eye teebbs gayreti yoktur, nk,
ona gre Allahn iradesini insamnkine benzetmek doru deildir.
O bakmdan Gazl nin durumu aktr ve teolojiktir.
10
31;15
lbn-i Rtn durumuna gelince, burhann ne irad ne de tabi

bir faile gtrmediini, fakat, eriatn sadece irade dediini itiraf
etmek suretiyle, akl tahkik mnsnda felsefenin o irade hakknda
bir temellendirme yapmadm kabul etmi olmak durumundadr.
Bu vaziyeti Gazlnin gayesine uygun hareket etmek demektir.
Allahn ilmini insamnki ile mukayese etmenin doru olmayacan
sk sk belirtmi olan lbn-i Rt, eer, iradede de bu durumu
tasdik eder ve burhann irad bir faile gtrmediini aklarsa,
o halde, Allahn bu cephesine taallk eden meseleler hangi yolla
halledilecektir? Bu soru, metafizik yapmann imkn hakknda
ortaya atdan sorulardan biridir.
Gazlnin, kadm iradenin ihdasa taallk etmesinin, tagayyr gerektirecei iin, mmkn olmadm syleyen filozof
lara, onlann Allahn ilminde tagayyr gerekmesi icap etmez zira,
TEH F T BAKIMINDAN FELSEFE | DN MNASEBET!
239
onun ilm i insam nkine benzem ez tarznda getirmi olduklan cevab

hatrlatm as ve a ym durum un irade iin d e tasvip edilebileceini
sylem esi, gayesi yn n den isabetlidir, lb n -i R tn, Gazl nin
b u durum unu fside fftsitle m ukabele etm ek olarak vasflandrmas,
14;19
G azli nin gayesini sarsm aya yardm etm ez, bilkis, filozoflann
ilim v e m alm un A llah ta bir olduuna dair delilleri olmadm
sylem ekle onu tasdik etm ektedir. Bununla beraber, lb n -i Rt
n irade tarifii yn n den G azli nin burhan delile sahip olm ad
m sylem esi dorudur.
lb n -i R t, G azli nin iki eit hurmadan birini insan, mrec
cih gerekm eksizin seebilir sznn ifade ettii durumun bir
tercih deil, bir ikam e olduu kanaatndadr. kam e ile irade ara
sndaki b a n ty m eydana k oym a k irade anlayna baldr.
lem in yaratdm as meselesine filozoflann yeter sebep dolaysyle illiyet prensibine dayanarak getirmi olduklan en kuvvetli
itiraz, m ucibin her art tam am oldukta, mucep taahhur edemez
itirazdr; buna kar b iricik cevap, a y n bir hareket noktas kabul
etm ek dem ek olan bir irade anlaym ileri srmektir. O bakm
dan lb n -i R t, gayet hakl olarak Gazl mefln failden ve onun
fiile azm inden uzak durmasn caiz grm eyince iradeden taahur
etm esine cevaz verdi, b u ise durum u deitirmeyen bir safsatadr
dem ektedir. Gazl nin yeni bir irade anlaym hareket noktas
olarak almas durum u deitirm ek deildir, ancak, bir safsata ola
rak telkki edilemez. Gayesi filozoflan ilzam etm ek olan Gazli
nin o durum u yaratmas ayk n saylamaz. Gazl failin her art
tam am olduu halde, mefln vukua gelmemesine ait bir talk
misali verm ektedir. E ve geldii takdirde bo olacaktr cmle
sinde bo olm ak keyfiyeti, bizce, yine bir arta balanmay ifade
ettii iin, her art tam am olan fail mefhum una uygun deildir.
7;9
O bakm dan lb n -i R t n, b u delili, va ziyat akliyata benzemez

diye tenkit etm esine mahal yoktur. Mefln failden taahhur ede
memesi meselesinde lb n -i Rt hangi tarafn hakl olduuna dair
ftrat- fika nn cevap verebileceini sylemektedir.
Gazli, filozoflann, kendi verdii tarzda bir irade tarifini ka
bul etm ek mecburiyetinde olduklan kanaatndadr. Zira, lemin
4I;35
hudusuna taallk etm ek ynnden anlar biribirine eit olunca,
42;37
kutup olm ak ynnden btn noktalan eit olan felekte, kutup43;38
lan ve cihetleri tayin eden nedir? lbn -i Rt bu hususta filo47;80
240
49;80
50;84
FELSEFE - D lN
M NASEBET
soflarn vermi olduklan cevabn burhan olmadm ancak

stn bir zan ifade ettiini sylemekle, yine, Gazl nin gayesine
hizmet etmi olmaktadr. Ona gre gk cisimleri canldr, kutup
noktalan onlann ayaklan yerindedir, nasl, hayvanlarda her nevi
kendine mahsus olan yerle hareket ederse, kutup noktalan da her
nevin kendi tabiatna mahsus olan yerde bulunur. Cirm-i Kll'.nin
ciheti cihetlerin en iyi ve en stndr. Eer cihetlerden birisi
tersine dnm olsa, bu lemdeki nizam bozulur. Bu ise
(X X X ,29) j l l j C U 'J J Y j (X,65) A l O Q 3 'J < - M "M
buyruuna aykn der. Eer semav cismin yapl gayesi
gznnde bulundurulursa, itirazlara lzum kalmaz. Bu szleri
lbn-i Rt n vasfn filozofik olmaktan ok teolojik olarak
tespit etmemize yarar, nk lbn-i Rt grn desteklemek
iin Kur andan yetler zikretmektedir.
51;88
54;93
lb n -i Rt iin, Gazl nin vaz lar, hayyizler ve cihetlerin

eit olduunu syleyen sz doru deildir. nk, filozoflara
gre, bir eyin var olma imkn ile y ok olma imkn ezamanl
olamaz. Eer olsayd, yokluu mmkn olduu iin varl fsit
olurdu. Onun iin, mesele, sadece bir fail ispatna bal deildir,
halbuki Frb ve lb n -i Sin bu hususta kelmcdara tbi olm ak
tadrlar. Burada, lb n -i Rt n yeter sebep ilkesinden baka, im
kn mefhumuna da dayand grlmektedir, imkn mefhumu
zerinde aynca durulacaktr 5.
Gazl nin birinci delile kar yneltmi olduu itirazn birinci

temel mefhumu olan irade anlayndan sonra, ikinci temel mef
humu olan sonsuz mefhumunu ele alalm.
32;17
Gazlye gre, eer lem kadm olsayd, feleklerin sonsuz

devirleri olmak gerekirdi, oysaki felek devirleri arasnda belli nis
petler vardr, mesel, gne devirleri Zuhal devirlerinin 30 kat
dr, belli nispetler olunca sonsuz olamaz. Buradaki hkmn esas
udur: (a) Eer, iki seri arasnda belli bir nisbet varsa, o seriler
sonsuz olamaz; eer, iki seri sonsuz iseler, aralannda belli bir nis
bet yoktur. Gazl bu cevabna kar yle bir muhtemel itiraz
yapar: Felek devirleri sonsuzdur, ne tek ne de ift saydadr, an
cak sonlu olan bir ey tek ve ift olmakla vasflanr. Buradaki hk860 Bk. S. 257-259
T E H F T
BAKIM IN DAN
FELSEFE-DN MNASEBET!
241
mn esas udur: (b) Bir seri ne tek ne iftse, sonsuzdur; sonsuz

tek v e ift olm ayandr. Bu itiraz yle karlar: Aralarnda nis
b et olan ey y a tek ya ifttir. Bu hkmn de esas udur: (c) Ara
31-32
larnda nispet olan ey tek veya ifttir; tek veya iftse, aralarnda
nispet vardr.
A ve b hkmlerinde sonsuz mefhumu nisbet ve tek-ift mef
hum u ile kardatnlmaktadr. Bu ikisi arasnda ne gibi bir m
nasebet v ardr? Nisbet ve tek-ift mefhumu sonsuz mefhumunu
ta rif eden unsurlar m dr? A y n ca , tek-ift mefhumu nisbet mef
humunu ta rif eden bir unsur m udur? b n -i Rt bu gibi mesele
lerin tetkikine girimez. b n -i Rt Gazl nin bu itiraznn, sadece,
unu vehm ettirdiinden bahsetmektedir: Czn cze nisbeti, yani
gne devirleri ile Zuhal devirleri, oun aza nisbeti gibi olunca,
yani 30/1, iki cmleden birinin dierine nisbeti, yani Gne devir
lerinin Zuhal devirlerine nisbeti, oun aza nisbeti gibi olur. Bu
vaziyet ancak, iki cmle sonlu oldukta gerekir; eer sonsuzsa ge
rekmez. Aksi halde ortada, oun aza nisbeti olduu iddia edilirse,
bir sonsuzu dier sonsuzdan daha byk saymak lzm gelir, bu
ise muhaldir. Grlyorki lbn -i Rt burada nisbet mefhumun
18;28
dan sonsuz mefhumuna ne geilebileceinden ne de geilemiyeceinden bahsetmektedir; buna karlk., gemite felek d evirlerin in
bilfiil sonsuz olduunu kabul etmekten son derece ekin inektedir,
20;30
kanaatma gre, hi bir filozof, Dehriler tarznda, sonsuz sebepler
zincirine cevaz vermemitir, kelmcdar ise bilfiil sonsuz ile bil
kuvve sonsuzu kantrmlardr. Bilkuvve olan bir sonsuzun ne
ba ne de sonu olabilir. Burada, yeni bir sonsuz anlay ile kar
karya bulunuyoruz demektir, o da bilfiil sonsuza uymayan bil
kuvve sonsuz anlaydr. Filozoflar, bilhassa Aristo, bilfiil son
suza cevaz vermezler251. Gemiteki felek devirlerinin bir
taraftan ne tek ne ift, ne ba ne sonu var, ne gemie ne de gele
cee dahil olmutur denilebilir, zira bilkuvve olan madum hk
mndedir demektedir.
lb n -i Rte gre, Allahn gemie dahil olmu fiilleri hakkn
da sual soran kimseye verilecek en iyi cevap udur: Vucudu nasl
22;36
dahil olmusa fiilleri de o ekilde dahil olmutur, nk, her ikisi
nin de mebdei yoktur.
H
Bk. S. 245, n. 257 Parag. 1

Frlstft-Din F. 16
242
27;46
28;49
TEH F T BA K IM IN D AN
F E L S E F E -D N
M NASEBET
Grlyor ki, lemin kdemini felek devirlerinin sonsuzluu

ile ispat etmee girimek yolunda bir ok przler bulunmakta ve
bn-i Rt, Allahn varl nasd dahil olmusa, fiilleri de o ekilde
dahil olmutur gibi mphemi mphemle izah etmek tarafm tut
maktadr. Gazl iin gaye yani burhan delil eksikliini itiraf
ettirtmek, hsl olmutur.
Sonsuz insan ruhlar kabul etmek suretiyle, filozoflann, bilfiil
sonsuza cevaz verdiklerini syleyen Gazlye kar lbn-i Rt, o
grn filozoflara deil, sadece, bn-i Sinya ait olduunu belir
tir: Heyulsz olarak ok sayda ruh kabul etmek imknszdr,
eer, bn-i Sin bunu yapmsa, halkn itikadm takviye iin yap
mtr, ikna ynnden zayf bir szdr. On m bu hali Gazlyi
teyit, etmekten baka bir eye dellet etmez.
Gazlnin eer ruhlar bir olsayd, Zeyd Am r n bildiini
bilirdi, halbuki bilmez, o halde ayrdr szne b n -i Rt, ruh
lar mterektir ve surettir, eer, ayn olsayd buna ruhun ruhu
olmak gerekirdi, ruhlar surete bir, madde ynnden ayndrlar
gibi ruha suret mns vermekten ibaret bir cevap vermektedir.
Ruha suret mns vermekle Gazl nin itirazm cevaplandrm
olmad gibi bu eit meseleleri incelemenin yeri buras deildir
demek suretiyle b n -i Rt meseleden kamtr.
Gazl nin felek devirleriyle ilgili olan dier bir itiraz da

udur: Filozoflar her nekadar, kadmden hdis kamaz diyor
larsa da hdis olan felek devirleri kadmden kmaktadr. bn -i
58;102 Rt bu itiraz yle kardamaktadr: Kadm den hdis hakiki
olarak deil, ancak, araz olarak kar. Bir madde zerinde hdis
olmamn says sonsuzdur. Hdiseler, cins itibariyle kadm olarak
kadmden kar, hdis kadmden kmaz; bu szler burhan deil60, Str. 5 dir, ama, insafl kimse yamnda, basmlarn szlerinden daha ikna
edicidir. bn-i Rt bu szleriyle Gazl nin gr noktasn aka
tasvip etmi durumda bulunmaktadr.
lemin kdemine dair, Gazlnin filozoflardan getirmi olduu
ikinci delil ve bunun zerinde onun ve lbn -i Rt n yapm olduk
lan mnakaalar zaman, mekn, imkn mefhumlanyla zaman ve
516
meknn karlkl durumlarna dayanmaktadr. Gazl nin naklet
mi olduu bu delil udur: Allah zaman bakmndan lemden n
ce gelemez, zira, iinde yokluun varlktan nce geldii, sonu olan
fakat ba bulunmayan bir uzun mddetin zamandan nce gel46;47
243
inesi lzm gelir, zamandan nce bir zaman olamaz, zaman ka

dmdir, yleyse, hareketli de kadimdir.
Ibn-i Rt, bu delile kar Gazl'nin serdetmi olduu iti
razlar ele almazdan nce, ilkin, kendisi, delili tenkit eder; kanaatma gre bu szler burhan deildir, zira, Allah zaman d eyler
den lem ise zaman ii eylerden olduuna gre ikisini mukayese
etmek doru deildir. A ynca, Gazlnin, Allahn lemden zaman
itibariyle deil, zt itibariyle nce geldii fikrini doru bulur, fakat
ona gre bu takdirde lemin Allahtan zamanca geri kalm olmas
anlalamaz; filozoflar, hareketli varln btnnn balangc
olmadm kabul ettiklerinden, fiilin failden geri kalmas icabettii
ilzam onlara yneltilemez; bununla beraber bu szler cedeldir,
filozoflann szlerinin ikna edicilerindendir.
66;120
Grlyorki buraya kadar bn-i Rt hem filozoflann delil

lerine itiraz hem de Gazlnin grn tasdik etmek bakmndan
Gazlnin k noktasn teyit etmektedir.
Gazl ye gre, Allah vard ifadesinde bir gemi (mazi) m 54;60
ns aramamaldr. Zira, nemli olan ey bir ztm varl ve die
rinin yokluudur. Bu hale bir zaman takdirine almak vehmin
iidir, tpk, lemin tesinde bir boluk veya doluluk tasavvur et
mekte olduu gibi. Boluk, sonsuz boyut demek olduu iin m- 56:63
nszdr, zira, mekan boyut cismin vasfdr, cisim sonlu ise bo
yut da sonlu olmaldr, cismin dnda boyut yoktur; zaman ise
hareketin vasfdr, hareket dnda zaman yoktur. Nasl, tesi ol
mayan bir mekn ona baka bir te farzetmek suretiyle tasavvur
etmek vehmin ii ise, aym ekilde, ncesi olmayan bir zaman
ona bir nce farzetmek suretiyle tasavvur etmek de vehmin iidir.
Vehim, zamanda olduu gibi, her hdisi, ancak, nceden gemi 58-59
olan bir eyden sonra gelmek zere farzedebilir, yanlmann sebebi 60
budur.
Gazlnin buradaki durumu iyi anladmak gerekir. Onun
gayesi zaman ve meknn ne olduklarm ve karlkl vaziyetlerini
incelemek deil, kendi k noktasna yarad nispette onlara
temas etmektir. Hkmleri hipotetiktir. Filozoflar mekn bil
fiil sonlu kabul ederler. Onu sonsuz farzetmek vehmin iidir. Gaz
lye gre, eer zaman hareket miktarndan ibaret ise, onun da bir
ncesi olmadn kabul etmek vehmin ii olmaldr. Hareket var
olmaya balad anda, -zaman da var olmaya balamaldr.
244
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M NASEBET
Burada, G azl y e nispetle iki durum u tesbit v e ayrdetm ek

lzm dr: 1. G azl nin zam anla
m ekn, o ikisinin
yetleri ba k m ndan, ayn adan
kendi m ahi
m talea etm esi caiz m id ir ? 2.
F ilozofla n n gr dairesinde bu n u yapm as c a izm id ir? Birinci

sorunun, ceva bn a daha son ra tem as ed ile ce k tir.* 8*
k in ci sorunun cev a b , lb n -i R t n b u n ok ta d a , G azl 72
nin fikirlerine kar ileri s m oldu u m talealardr. O nun G az

l nin
A llah va rd lem y o k tu ifadesin de zam an u nsurunu araya
sokm ak v eh m in iidir sz yle ilgili olan b u m talealar iki nemli

m eseleye a ittir: 1. Z am an ile m eknm karlkl d u ru m la n n e d ir ?
2. Zam anla hareketin b ir b iriy le olan ilgisi n e d ir ?
56;63
1. G azl y e gre, b u u t
olu n ca, son su z b u u t da
cism e ta b id ir, sonsuz cisim m m teni
m m ten i o lu r; zam an ise h arekete ta
bidir, h alb u k i orta d a balangc belli b ir hareket v a rd r, o halde,

76;137
ba sonsuz olan b iz zam an m m ten idir. lb n -i R t b u m taleay

fen a v e sofistik b u lu r; zira, on a gre, bu rada zam an v e hareket
gibi v a z v e k ll haiz olm a y a n bir k em m iy et h akkn da verilen
h k m
cisim g ibi v a z v e
k ll haiz
b ir
k em m iy et
h ak
kn da verilen h k m olm u o lu y or. H a lb u k i, v a z sahibi k em m iyet,

77;140
v a z sahibi olm ay an k em m iyete ben zem ez. A y n ekilde an n o k

ta ya , st alta
ben zem ez. A n , zarur ola ra k gem iin son u g elece
in badr, on un iin ba olm a y a n bir zam an farzetm ek b td d r.

79; 142
F ak at, son tahlilde, zam am n varl h arekete b a h old u u iin ,

harekete ba layan eyle birlik te zam an da v arh a gelm i ola b ile
cek, b y le c e on un b ir ba lan gc bu lu n a ca k tr. O ba k m d a n , ilerde
belirteceim iz g ibi G azl nin itiraz isabetlid ir. N o k ta , b ir h attn
son u olm ada n bir h attn ba ola ra k ta sa v v u r edilebilir. G r l y o rk i lb n -i R t, zam an v e m ekn a y m ada n m ta lea etm ek
tarafls deildir. O na gre, st alta ben zem ez, bilfiil, m e v cu t b -
76;I37
y k l k zerine artm a tev eh h m edilebilir, fa k a t b u hal b y k l

n ta rif v e cevh erin de m e v cu t deildir**. G azl nin lem lere
takdir edilen im tid a t y o k lu k ola m az, m ik tard r, o d a za m an dr
tarznda lb n -i Sin dan getirm i old u u delile A llah lem i o ld u
undan daha b y k v e y a daha k k y a rata m a z m ce v a b lb n -i
88;160
R t e gre an cak cism in sonsuz olm as caiz ise m u teb er olur.

* Bk. S, 255
Bk. S. 245; n. 257 Paragraf. 1, 6, 7
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E - D N M N ASE B E T !
245
Oysaki bu inat filozoflara gerekmez, zira, onlar, lemin olduundan

daha byk veya daha kk olduunu kabul etmezler. Bir b
ykle sonsuzca ilveler yapmak mmkn deildir, bunu Aris
to gstermitir*64.
bn -i Rt'e gre stn stn kaldran kimse bykl
deil ancak mutlak st kaldrm olur. Halbuki, muhdes harekette
ncelik ve sonralk tasavvur etmek onun cevherinde ve tarifinde
olup vehmin ii deildir; hdisin tarifi gerei, hdisin hudusundan
nce bir zaman vardr, ncelii kaldran kimse, m uhdesi kaldrm
olur.
bn -i Rt, burada, Gazl'nin, alt ve st izafi mefhumlardr,
alt st, st alt olabilir, halbuki, nce ve sonra yer deitirmez di
yerek filozoflardan getirmi olduu delili kusurlu bulur. Zira, lbn-i
R t'e gre, filozoflar, mutlak bir st ve mutlak bir alt kabul eder
ler265, fakat mutlak bir nce ve mutlak bir sonra kabul etmezler, stn stnde bir st kabul etmek stn muzaf oluundan
deil, ancak, bykln bye bah olarak anlalmasndandr*66.
lbn -i Rt, grld gibi, zamanla meknn, Gazl'nin
yapt ekilde, aym gr asndan karlatrdamyaca kana
atindedir257. Burada u nemli noktay iaret etmeden ge144 Bk. Ro.s, A ristotle's P hysics, S. 364, 365, 366. Ayn zamanda Bk.S. 246
n. 258 bilhassa 3. parag. v e aada n. 257, bilhassa, 3. parag.
*** Bk. R oss, A ristotle's P hysics, S. 375. Bk. S. 246 n. 258, bilhassa, 1. ve
2. parag.
* Bk. ay , es. S. 371; Bk. aada, n. 257, bilhassa, 4., 7., 8. parag.
M7 Aristonun F izikler'ind e saman meknla mukayese eden veya bu muka
yesenin caiz olup olmadn mnakaa eden bir bahse rastlamadk; bunnnla
beraber zaman-mekn, sonsuzun kendisini zerlerinde gsterdii konular olarak,
bir de sonsuzun say ile olan ilgisi dolaysiyle yanyana mtalea edilmiytir:
(1) " . . . Sonsuzun varlna inan be kaynaktan doar 1. Zamann
sonsuzluu, 2. Byklerin blnebilirlii,. . (S. 3 6 3 )... Mekan! yaydm fiil ola
rak sonsuz deil, fakat, blme ynnden sonsuzdur, blnemez hatlara olan inan
kolayca rtlebilir, mekn! sonsuz potansiyel olarak m evcuttur........ Sonsuz,
kendisini ya samanda veya bir insan nesli iinde veya mekn! bykln par
alanmas eklinde g sterir.. . .Toplam a yoluyla var olan sonsuzda da, blme
yoluyla sylediimize eit olarak, potansiyeUik vardr. Her hangi bir eyi ald
ma eyin stnde alabilirsiniz, fakat her hangibir veya her bykl gemek
mnsnda deilde, ancak, blmede, bir eyi iaret edilebilen bir byklkten
daha kk alabilmemizde olduu gibi alabilirsiniz. Toplama yoluvla, her iaret
77-78
81;146
81:147
246
TEHFT
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N ASEBET
mem ek lzmdr. b n -i R t, Gazll nin st m efhum unun nisb

bir m efhum olduunu sylem esine ve stn st m efhum unun
kaldnlabileceini belirtmesine v e kendisinin de stn st old u
unu kaldran kimsenin m utlak st kaldrm olacan sylem e
sine ramen bu m efhum u m utlak saym akta devam eder, nk,
Aristo
m utlak b ir st ve m utlak b ir alt kabul
etm ektedir*68.
edeben b y k l k zerinde, p ota n siy el olarak bile alam azsnz, m eer k i o r

fiilen bir sonsuz b a lo n su n ......... .(S . 367). B aka b ir y o lla sonsuz y ok tu r.
tada
B ir, sylediim iz g ibi, potansiyel olarak v e t k etm e y o lu y la v a rdr, b ir de aktel

olarak vardr, am a b u v a r olu, b ir gnn aktel olarak v a r olm as m nsm dadr.
(2 ) Saynn sonsuzluu, yay lm n sonsuz b l n ebilm e im kn n da n ileri g el
m ek tedir........... Sonsuz olan saynn a y n b ir varl y ok tu r, sayn n sonsuzluu
yle bir eydirki daim a varla gelir, fa k a t, sab it kalm az, zam an g ibi.
(3 ) Mekni yaylm da v a z iy e t bakadr. Srekli ola n ey son suzca b l n eb i
lir, fakat, artm a istikam etinde sonsuz y o k tu r. M m kn olan -en -b y k -f li-y ay lmdan daha b y k b ilk u vv e olan y a y lm y o k tu r, y le k i, eer, ortada p ota n siyel
olan m ekn! bir sonsuz olsa, ortada, d uyulabilir lem den daha b y k aktel bir
ey olm as lzm gelirdi, halbuki b y le b ir ey y ok tu r.
(4 ) Y ay lm d a (extension), harekette v e zam anda, sonsuz a y n ey deildir.
H areket sonsuzdur, nk, o n u saran y ay lm sonsuzdur; zam an sonsuzdur, zira,
onu igal eden hareket sonsuzdur. B iz, zam an v e hareketin sonsuzluu m efh u m
larm aym m nda k u lla n y oru z.. . .
(5 ) T em as v e h u du t a y n eylerdir, tem as baka b ir eye nispetledir v e sn n
olan eylerin bir kmnunm vasfdr. Snrl olan ey , h i bir eye gre deildir,
ne de bir snrl ey b ir bakasyla tem as e d e r.........
(6 ) Dncem ize gvenm ek sam a bir eydir, fa zlalk v e eksiklie ait soru,
o b je y e deil, dncemize ta b id ir.........
(7 ) Bir kim se bizden daha b ykse, biz on u b y le dndm z iin deil,
o y le olduu iindir, eer, birisi on u b y le dnm yorsa, ftnzfdir. Zam an, ha
reket v e dnce ardarda gelen devrelerin duraklln tazam m un etm eksizin,
sonsuzdurlar. B yklk ne sonsuz blnebilirlii ne de onu zihnim izde b y t
m emiz bakmndan so n su zd u r.. .(S . 370),,. A y n c a B k . S. 247. n . 259.
** (1) . . Dem ekki, y er, ihtiva edenin hareketsiz i hudududur. O halde
kinatn merkezi v e devri sistemin i y zeyi tam m nsyla y u k a n v e aa ola
rak tutulabilir. nk, birisi daima sknettedir, dieri ise kendisiyle a y m ola
rak k a lr,...........
(2) Hafif, tabU olarak y u k a n doru hareket edendir; ar, ta b ii olarak aa
doru hareket edendir. K inatn m erkezi istikam etindeki hu du t v e m erkezin
kendisi aadr. K inatn d tarafna doru olan hudut v e d tarafn kendisi
yukardr, tm di, y er, bir nevi yzeye, ihtiva edene, k aba benzem ektedir; yer,
yeri olduu eyle beraberdir; hudutlar, hududu olduu eyle b e r a b e rd ir .. .
(3 )
Bir bakas ile evrilen cisim yerdedir, evrilm eyen d e ild ir .. . .B ir btn
olarak kinat yerini d eitirm ez.. . . F akat, kinat, btn olarak hi bir yerde
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E - D N
M NASEBET
247
A ristoya olan ball lb n -i R t n st mefhumunu greli kabul

etm esine mni olm utur, ona gre, stn stnde bir st kabul
etm ek stn m u za f oluundan deil, bykln bye bal
olarak anlalmasmdandr***. A ristoda, bir teori olarak mekn
m efhum u y o k fakat bir yer m efhum u vardr20, d felek son
snrdr, orada m utlak bir st ve mutlak alt vardr*11.
lb n -i
R tn, Gazli nin tenkitlerinden
sonra, Aristo'dan
bam sz olarak baka bir mekn anlayna gidip gitmedii veya

baka eserlerinde bu konuyu
ileyip ilemedii sorulabilir. Bu
hususta, Tehfiitte Gazl nin serbest ve ileri dncesine muka
bil, lb n -i R t n yapm olduu eyin, mekn yer olarak ve cisme
bal bir ey gibi deil, fakat geometrinin kulland ve akhn ob
jed en bam sz olarak kurabilecei meknlar olarak tasavvur
etm e y olu n d a geriye doru adm atmak olduu sylenebilir. n
k A risto da vazh bir geom etrik ve fizik mekn ayrm olmamas,
k lit ten nce geldii iin, bir dereceye kadar mazur saylsa bile
tefekkr tarihi bakm ndan, lb n -i Rt, byle bir imtiyaza sahip
olduundan dolay m azur saylamasa gerektir.
lb n -i R t n zamanla meknn kardld durumlarn ele alan
bu mtaleasm dan sonra zamanla hareketin birbiriyle olan ilgi* i
meselesine geebiliriz:
2. Gazlye gre, hareketle zaman birbirine lzmdr, gemi
ve gelecek vehm im ize nisbetle vardr, hareketin varl btd ol
dukta, bunlar da btl olur, lb n -i Rte gre, ortada hareketi
kabul edenler ve etm eyenler vardr. Eer, hareket mmkn deil
ken mmkn olursa, o takdirde, hareketi kabul etmeyen kabul
edene dner halbuki mmtenidir. Her muhdes hareketten nce
deildir, onu hi bir ey kavram az. . . . E n d F d e k daire hareketi yapar, oysaki,
kinat hi bir yerde deildir.B ir yerde olan bir ey kendini saran bir eye sahip
olm aldr, fa k at, kinatn dnda hi bir ey yoktur.
(4 )
m di, her ey feleklerdedir; fakat, onlann yeri felekler deil, feleklerin
i hudududur, o i hudut ki hareket edebilir, cisimlerle temas halindedir. Toprak
(d ttn ya)su da, su havada, hava eterde, eter felekte felek hi bir y e rd ed ir.. . . "
B k. R oss, A rislotU 's P h ysics, S. 376-377
,M ...H er d sim bir yerde olduu iin her yerde bir cisim olmaldr; o faalde,
nasl, biiyklttke artan cisimlerden bahsediyorsunuz ? Bk. ay. es. S. 371.
B k. S. 251
B k. 246.
56;63
248
77^39
F E L S E F E -D N
M NASEBET
muhakkak bir zaman vardr. Zira, her hdis muhakkak surette

yok olmaktadr. Hdisin hdis olduu anda yok olmas mmkn
olmadna gre, baka bir anda yok olacaktr. Bu iki an arasnda
zaman vardr, o halde, hareketin hdis olduu andan nce zaman
vardr.
Yine lbn-i Rt'e gre, nihayetin bykle tbi olmas, ara

zn, mevziine tbi olmas gibidir, araz gelince mevzi onunla te78;142
ahhus eder. Hareketten dolay zamana lzum hasl olmas, say
landan dolay sayya lzum hasd olmas gibidir. Saydacak eyler
arttka, nasd, say artmazsa, vaziyet, hareket karsmda zamanda
da byledir. Zaman, her hareketli iin birdir, her meknda var
79;143
dr. Hareketi idrk etmeyen ve bir maaraya kapatlan kimseler
zamam idrk ederler. Nasd, saydan ey hdis oldukta, say hdis
olmazsa saynn ondan nce bulunmas gerekirse, tpk bunun gi
bi bir hdis hareketten nce bir zaman bulunmas icabeder. Eer,
zaman her hangi bir hareketin varl yznden hdis olsayd,
86;156 zaman ancak o hareketle idrk olunurdu. Zaman, eer, lemi daha
byk veya daha kk tasavvur etmede olduu gibi vehmin ii
olsayd, o takdirde, zaman mevcut olmazd. Zaman hareketli
varhklann hareketlerinin miktarn verir say ise mevcudatn kendi
79;143 lerinin miktarm verir. te bu yzden Aristo, zamam hareketin
iinde mevcut olan nce ve sonraya nazaran, hareketin saysdr
diye tarif eder.
Grlyorki, burada, lbn-i Rt'n zaman anlay bir nevi
apriyori ve mutlak zaman anlayna yaklamaktadr. Ona gre,
zaman = hareket deildir; bilkis, zaman hareketten nce olan
ve hareketleri len bir nevi saydr; her meknda vardr, her ha
79,142 reketli iin birdir. Ona gre, eer, zaman harekete bal olsayd,
ancak o hareketle idrk edilebilirdi, halbuki hareketi idrk etmeyen
bir maarada olan kimseler zamam idrk ederler, Acaba, lbn-i
Rt'n vermi olduu delil zamann mutlak olduuna dellet
edebilir mi? Bu delil, aslnda, mutlak bir zamamn varlna deil,
sadece, sbjektif zamanm varlna dellet etmektedir. uur ak
nn farkna varmak demek olan sbjektif zaman lbn-i Rt
objektifletirmektedir.
Burada ok nemli olan bir noktay ele almaya mecburuz,
lbn-i Rt, eer, zaman anlay bakmndan Aristoya aykn de
ilse, bu takdirde onun zaman anlay bakmndan, sonuna
78;141
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D tN MNASEBET
249
kadar gtrlm , hareketten mstakil, mutlak bir apriyori

zaman fikrine sahip olduu sylenemez. Her nekadar gerek Aris
to, gerekse kendisi iin zaman, u muayyen harekete bah bir
ey deilse de, zira, o muayyen hareketi idrk etmesek bile zamam
idrk ederiz, zaman, son tahlilde en d felein hareketidir.
Aristoya gre zaman

bir deime eiti olarak dn
lr. Her hangibir eyin deimesi o eydedir, fakat, zaman her
yerde ayndr. Deime daha hzl veya daha yava olabilir, zaman
olamaz. Hzl ve yava zamana gre tayin edilir; fakat, ister ni
telik ister nicelik ynnden olsun, zaman zamana bavurularak
tayin edilemez, o halde zaman deime deildir. Bununla bera
ber, zaman deimeyi kuatr; eer, bir zihn deimenin uuruna
varmazsak zamann getiini dnemeyiz; bu. Sardunya'da, uyu
duktan sonra uyandklar hikye edilenlerin dnemediklerin
den fazla ve farkl bir ey deildir. Onlar en son an ilk anla ba
layarak bunlar bir yapmlardr.
Nasl, an, aym olarak kald takdirde, zaman var olmayacak
idiyse, ylece farkn farkna varlmad takdirde, aradaki fasla
zamann geii olarak telkki edilemyecektir. u halde, zaman
iaret hususunda maruz kalman baarszlk her hangi bir zihn
deimeyi gsterememek durumunda hasd olur, onu gsterince,
zamamn getiini syleyebiliriz, bylece zaman deimeyi ku
atr ***... Biz zaman ve deimeyi beraber idrk ediyoruz,
duyusal tecrbemiz olmasa bile (tecrbe zihn bir deimedir)
zamann getiim dnyoruz. Tersine, bir zaman geiinin
farkna varsak, bir deimenin farkna varrz 963 Fakat, ona
gre zaman hareketten mutlak surette bamsz olarak kendi
kendine akan ii bo bir ey de deildir: Zaman deime deil
dir, ama, deien eye baklarak saylabilir. Bu, undan bellidir
ki ok ve az say ile, ok hareket ve az hareketi ise zamanla
ayrdederiz, bylece, zaman saydr. Fakat say saylm ey veya
kendisi yoluyla saydmz ey mnsna gelir, zaman birinci m
nda saydr M. .. Demekki zaman, nce ve sonraya nisbetle, ha
reketin saysdr^1*5.
|H Bk.
Bk.
H Bk.
* Bk.
R o u , AristoUe's Phyhsics, S. 385

ay. es. S. 386
ay. yer.
ay. es. S. 387
250
T E H F T BAKIM IN D AN F E L S E F E -D N
M N ASEBET
Zaman niin her yerdedir? nk, zaman hareketin vas

fdr. Dnya, gne ve felekler hareketin konusudur. Zaman ve
hareket hem bilfiillik hem bilkuvvelik itibariyle aym geniliktedir.
Eer ortada bir ruh (uur) olmasa zaman var mdr ? Eer, ortada
sayacak biri yoksa, saydabilecek ey de yok demektir; demekki
ortada say da yoktur. Say ya saylm olan veya saydabilen ey
dir. O halde, ruhdan (uurdan) baka bir ey sayamaz. Ruh
olmadan say olmaz fakat, sadece saynn cevheri olan hareket
olur. Zaman hangi neviden hareketin saysdr ? Her nevin, zaman
da yer alan drt eit eyin. Demekki zaman, her hareketin hare
ket olarak saysdr, her hangi bir hareketin deil, sfat olmayan
devaml hareketin saysdr 266. . . . niform olan hal deitirme
(alteration) ve tekevvn (generation) yoktur, fakat yer deitirme
(locomotion) vardr. te, zaman semavi feleklerin hareketi olarak
dndren ey budur, nk zaman bununla l lr.. . . Zama
nn kendisi bir daire gibi dnlr, nk dairesel hareketle l
lr ve ler 267.
Aristo'nun zaman hakkndaki bu mtalealar gsteriyorki,
kendisi, zaman hakknda tam mnsyla kararl olan bir teoriye
varm deildir. Ona gre zaman, bir bakma, hareketi iine alan ve
hareketten daha geni bulunan bir eydir. Bu inan, zamann
belli bir harekete balanamyacam grmekten ileri gelir, fakat,
d lemle ilgisi kesilmi olan bir kimsenin kendi sbjektif zamamm
mutlak ve apriyori bir zamann varlna delil getirmesi tasvip
edilemez. Bir bakma hareketin bir vasfdr ve hareketle hem bilfllikte hem bilkuvvelikte aym genilii haizdir ve hatt yer dei
tirmedeki ( locom otion) niformluktan dolay semav feleklerin
hareketidir, o takdirde, harekete bahdr.
Netice itibariyle, Aristo zaman anlay bakmndan nerede
dir? Sayan bir insan zihninden bamsz olarak zaman de, hare
ket vardr demesiyle zaman anlay bakmndan sbjektif zaman
anlayna sahiptir, yani, zaman sayan bir uur olsa da olmasa da
kendi kendine akan bo ve mutlak bir erit deildir; sayan bir
ruh olmadka zaman yoktur, sadece, onun cevheri (substratum)
olan bir hareket vardr. Fakat, dier taraftan zaman ona gre
M' Bk. Ross, Arislolle't Phyhsics, S. 391
Bk. ay. e*. S. 392
T E H F T
B A K IM IN D AN
F E L S E F E -D N
MNASEBET
251
u v ey a bu m uayyen harekete bal bir ey de deildir, zira, insa

nn bir s bjek tif zaman olmas onun srf o m uayyen harekete bal
bir ey olm adm da gstermektedir. Bu fikirleriyle, Aristo, bir
o b je k tif zaman kabul etm ek durumundadr. Fakat, bu objektif
zamann bir snn vardr o da en d felein hareketidir. Aristo
zaten zaman her eyin iinde cereyan ettii bir sahne olarak telk
ki etm ez. Ona gre zamanda olan ey vardr, olmayan ey vardr.
N etice itibariyle diyebiliriz ki tasavvur etmi olduu kinatn ha
reketine denk olm ak zere objektif, bu hareketi sayan bir ruh
kabul etm ek zere s bjektif bir zaman anlayna sahiptir. Aristo
iin tasavvur etmi olduu kinatn da tesinde ve bu kinat
stten saran m utlak bir zaman problemi yoktur; zaman problemi
bu kinatn iinde daha dorusu tam snrndadr. Netekim, onun
iin kinat dtan saran bir mekn teorisi de yoktur. Fizikler,
deki yer doktrini bir mekn doktrini deildir. Ne orada ne de baka
yerde Aristo mekn (^copct) hakknda fazla bir ey sylemitir.
Onun bir mekn teorisine sahip olduu da sylenemez. MeyeOo
hakknda ok sz sylemi, onu m add eylerin en yakn sfat
saymtr. Burada zaman teorisine karlk tekil eden bir mekn
teorisi ileri srmemitir. Ancak mekndaki durumlar teorisini
(t6 7cou) vermektedirki bu bir zamana karlk deildir; zira, sadece
tarihleri v e zamandaki durumlar (to z6rt) gsterir. O halde, Aris
to'nun mekn teorisine, eer bir mekn teorisi varsa, yapdacak
itirazlar sadet haricidir 168.
Aristo'nun zaman anlayna bu uzun temasmz lbn-i Rt
n Gazl ye yneltmi olduu itirazn deerini lmek iindir.
Eer, lb n -i Rt zaman anlay bakmndan Aristo nun fikrinde
ise, ona gre de zaman son tahlilde hareket miktan olmaldr. Bu
hareket u veya bu husus hareket deil -zira, sbjektif zamann
varl tesbit edilmitir- fakat, sadece, hareket daha dorusu en
d felein yapm olduu harekettir.
Burada, lb n -i Rt nasd saydan bir ey hdis oldukta, say
hdis olmazsa ve saynn ondan nce bulunmas gerekirse, tpk
onun gibi, bir hdis hareketten nce zamann bulunmas icabeder,
eer zaman her hangibir hareketin varl yznden hdis olsayd
ancak o hareketle idrk olunurdu sz ile zamann harekete
*" B k . R o m , AristotU 's Physics, Introdoction, S. 54
252
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M NASEBET
bal olm adn aka ifade etm itir tarznda bir itiraz yaplm as
isabetli olm az. nk, eer, lb n -i R t zam an anlay ba k m n
dan A ristoy u kabul ediyorsa, o ta k dirde, zam an m u tlak olarak
hareketin varlna deil, ancak, her hangi bir hareketin varlna
bah bulunm aktadr. Onun iin , lb n -i R t n zam an hareket deUdir diyerek Gazlinin zam am hareket sayan anlayna itiraz
etmesi kendi grn yin e kendisinin reddetm esi g ibi b ir vaziy et
ihdas ettii iin yersiz bir itirazdr.
Eer, A risto y u olduu gibi kabul etm iy or da sayan sjeden
bamsz olan mnsnda m utlak bir zam an kabul ediyorsa o ta k
dirde, zam anda im diye nazaran tesbit edilen n ce v e sonralarn
var olduunu nasd iddia edeb ilecek tir? O ysaki, kanaatm a gre,
nce ve sonra zamann ta rif v e cevherindedir. n c e v e sonra ale
ltlak deil bir sayana gre tesbit edilebilir. B ir uur itiba r etm ek
sizin zam am n ne olduu sylenem iyorsa, n ce v e sonray v eh m i
mize nisbetle olan eyler telkki etm ekte bir m ahzur olm asa ge
rektir. B u m nda Gazll nin ncesi olm ayan bir n ce tasa vvu r
etm ek vehm in iidir
dem esinde lb n -i R t iin , ister A risto nun
zaman anlayn kabul etsin ister bahsettiim iz m ndaki m utlak

zaman anlaym benim sesin, bir m ahzur olm am as lzm gelir.
nk Aristo mnsm da zam an son tahlilde, harekette llen
ey olduuna gre, eer, len bir uur varsa, geriye hareketin
varl kalr. H areket eer ihdas mnsnda deil de halk m n
snda olarak yaratdm sa, zamann da ona bah olarak yaratdm olmasnda bir mahzur olm asa gerektir. N etekim , lb n -i R t,
32-58
33.59
u andaki hareketten nce sonsuz sayda devirlerin varl mstahilse, imknlar da mstahildir derse de filozoflar, nasd, le
min bykln m ahdut kabul etmilerse, lemi m uhdes kabul
eden de, her iki tarafin da burhan delilleri olm am akla beraber,
lem zamann mahdut kabul ederse daha iy i olur dem ek suretiyle
bu mtalealanmz teyit etm i olm aktadr. B u hali Gazli nin
k noktasn tasvip etmektir.
76;138
lb n -i Rt n Gazly e yapm olduu itirazlar an m vasf

ile zamann vasfn birbirine kartrmasndan ileri gelmitir. A n
tasavvur etm ek iin muhakkak surette bir nce v e bir sonra dnmek icabetmektedir. Halbuki zaman dnm ek iin byle
bir m ecburiyet yoktur, lb n -i R t e gre an noktaya benzem ez;
an, bir baka anm sonu olm azlk edemez, oysaki n ok ta bir hattn
TE H F T
B A K IM IN D A N
FELSEFE-DN MNASEBET
253
sonu olm a y a b ilir; fa k a t her ikisi d e bir baka eyin, biri bir ann
dieri b ir h attn , balangcdr. Eer, b n -i R t, ann ncesi olm ak
vasfndan sam ann da bir ncesi olm ak gerektiine geiyorsa, ken
disiyle alim e halindedir, zira ona gre bir unsur, tem silci olabil
m ek iin tem sil ettii bir b t n de bulunmaldr, oysaki zaman,
bu rada, bir b t n deildir, sonsuzdur, an onun temsilcisi olamaz
209'
lb i-i R t ile G azl arasndaki anlamazlk hareketin ihdas

m edildii yoksa yaratlm m olduu arasnda bir fark gzet
m em ekten ileri gelm ektedir. H areket ihdas edilmise, bu, mutlaka
b ir zam an iin de olm u bulunm aldr, o halde, zaman hareketten
daha genitir, on u iin de bulundurur, ihdas, zaman iinde m e y
dana gelm e olduuna gre, hareketin ihdas edildii m efhumuna
ba vurularak zam am n hdis olduu m efhum una geilemez. Zira,
ihdas, zaten , zaman tazam m un eder. Eer hareket yaratdmsa,
halkedilm ise
yan i yokk en var edilmise, o takdirde bir zaman
iin de olm as zarur deildir, bu durum da, zaman hareketle ayn

sn n haizdir, ondan ne fazla v e ne eksiktir. Fakat, Aristo'nun
sistem inde, vah iyle gelen dinlerde olduu gibi, yoktan var etm e
fikri m ev cu t bulunm adndan 270 onun yerine ihdas mefhumu
kullam lm tr. A risto sistemine dayanan b n -i Rt zaman mese
lesinde, halk m efhum una deil, ihdas m efhumuna dayanm akta
dr, halk m efhum u onun iin anlalmaz bir e y d ir 271. Eer,
zam an son tahlilde en d felein hareketine bah ise, h a lk e d ilm i
olm asnda bir m ahzur olm am ak gerekir, zira, hareket balayp
hareketsizlikten harekete geilince, yani, hareket y ok iken var
edilince zaman belirm i olabilir*7*.
Bk. S. 223.
170 Bk. W eber, Felsefe Tarihi, a. 113, 1J4;
R o m , Arislote, S. 257; Goichon,

La Distinction, S. 202 n. 1
n lb n -i R fift Kur'and* yoktan var etmeye dellet eden bir yet bulanma
dm dahi iddia etmitir. Bk. Fal, S. 14, 15, 16. Yoktan var etmeye muarz
olduu hususunda ayn ca, Bk. K a tf'a n Manhic, s. 74
1,1 Bu noktay RoM un bir baka ekilde teyit etmi olduunu iaret edelim.
E for, Aristo'nun, Allah lemin yaratcs olarak dnp dnmedii so
rulursa, cevap hayr olmaldr. Ona gre, maddenin menei yoktur, eselfdir; Aris
to alemin yaratlna aka itiraa etmektedir. Bu, madde ezeliyet boyunca Allah
taralndan varlkta tutulur grn zaruri olarak darda brakmaz *m , Aris
to'da byle bir doktrinin isi yoktur. stelik, Akllar m ufaraktr ve yaratlma
mtr . Bk. Ross, ArMtotle'a P kytict, ntroduction, S. CL; franuzca terc
mesi S. 258.
254
F E L S E F E -D tN
M N ASEBET
Burada, lb n -i Rt n vermi olduu cevap udur: Eer, ha

reket mmkn deilken mmkn olursa, o takdirde hareketi kabul
etmeyen kabul edene dnm olur ki mmtenidir. G rlyorki
zaman anlay harekete, hareket ise im kn ve m m kn anlayna
dayanmaktadr. Gazly e gre, mmkn, aksi elime ihtiva et
meyen akl kaziyesi olduu halde, lb n -i R t te, ilkin zihne men
sup olan sonra varha taallk eden bir nispet deil, ilkin var olan,
varlndan sonra imkn mtalea edilen bir eydir. Gazl iin
balangta hareketsiz bulunan bir cismin harekete gemesi m m
kndr, byle bir cisim harekete geerse, onun bu hali zihin iin
bir elime tekil etmez. Oysaki lb n -i R t e gre bu hal mmteni
olmak gerekir, zira balangta hareketli olm ayan ey hareketlen
mi olacaktr.
lb n -i Rt, aym vaziyeti meknn olduundan daha b yk
veya daha kk olmas mmkn mdr deil midir sorusu kar
snda da alr. Gazl iin mekm olduundan daha byk
veya kk olmas gerekletii halde akd da bir eliki hasd ola
maz, halbuki lb n -i Rt iin olur. nk Aristo sonlu bir mekn
anlayna sahiptir 278, onu takip eden lb n -i Rt iin de bilfiil
sonsuz olan bir ey imknszdr 874.
Gazl lemin olduundan daha byk veya daha kk
olmasn mmkn grmeyenlere ynden itiraz etmitir: 1. Bu
hal b T e lim e ihtiva etmez, mmkndr. Fakat, lb n -i Rt e
gre, burada muhal ak deU, dolaysyledir; eer, byle olsa
ya boluk veyahut doluluk gerekir, halbuki ikisi de muhaldir. 2.
lem bu ekilden baka trl olamaz demek onu vcip klmak
olur.Fakat, lb n -i Rt bu sz mugalta olarak vasflandrr, bir
eyin baka bir sfatla deil de o sfatla belirmesi onun vucubuna
dellet etmez, lb n -i Rtn bu gr onun tabiat gerei mef
humu ile telif edilemez. 3. lem mmkn deilken sonradan mm93-94;172 kn olabilir, lb n -i Rt e gre, Gazl imknn bir eyin varla
kndan nce gelmedii fikrini kastetmektedir. Halbuki ona gre,
fiil ile beraber imkn sz yanl bireydir, nk o ikisi itima
edemezler; burada, asl ilzam, Allah kudretsizlikten kudrete -
Bk. S. 246.
4 Bk. S. 218.
255
karm ak deil, fakat, bir eyi mmteni tabiattan mmkn tabiata
94;173
karm aktr. Bir ey mmkn kaldka var olmas mstahildir *76.

G azl'nin nem vermi olduu btn mesele, eer, filozof
lara gre m utlak bir st varsa, niin mutlak bir nce olmasn fik
ridir. B u soru onu zaman ve mekn snrl ve sonlu mudur, yoksa
deil midir antinomileri zerine getirmitir, lbn-i Rt iki tarafn
da burhan delilleri olmamakla beraber, filozoflar nasl mekn
sonlu farzediyorsa, kelmclar da zaman sonsuz farzetmekten
vazgeip onu mahdut kabul etmelidirler; nk, lemin muhdes
olduunu kabul etm ektedirler mtaleasnda olduuna gre, Ga
zl y e ayk n bir tez getirmi olduu sylenemez.
2.
Gazl yi zaman mekn hakknda ileri srm olduu bu
mtaleasnda, yani eer, mutlak bir st varsa stn stn far
zetm ek vehmin iidir, eer mutlak bir nce varsa, ncenin ncesini
farzetm ek de vehm in iidir mtaleasnda, deerlendirebilmek
iin mekn hakkndaki hkmlerin zaman hakkmdakilerle ilgisi
olup olm ayacan kendimize sormamz lzmdr. Acaba, zaman
ve mekn birbirlerinden bamsz olarak telkki edilebilir eyler
m idir? Y oksa birine dair hkm verirken dieri muhakkak surette
dikkate alnmal m dr? Bu sorulann cevab bizim yukarda sz
konusu etmi olduumuz birinci noktamn aydnlatlmasna da
gtrecektir: Gazl nin, filozoflann grlerinden bamsz ola
rak, zamanla mekn aym adan incelemesi caiz midir?
Zamanla mekn birbirlerine indirgenecek mahiyette olmasasalar bile, zira, mekn zamana nispetle daha asldir, hem siste
matik bnyeleri hem de modern tefekkr tarihi bakmndan ayn
ay n deil, fakat, beraberce mtalea edilmi, amzda ise zaman
bir boyu t gibi telkki edilerek dier mekn boyutlan arasnda
muamele grmtr. Bir bakma korrlatif saylabilecek zamanmekn ift mefhumunu Gazl nin ayn adan mnakaa etmesi
isabetlidir. Gazl nin zaman-mekn meselesini bah bana bir
konu olarak deil, ancak, kdem meselesi dolaysiyle bahis konusu
etmekle beraber, o ikisinin bnyelerini, lbn-i Rte nazaran,
mutlak olmaktan ok, rltf bir temaylle incelemesi kayda de
er bir noktadr. Clarkea cevaben yazm olduu mektuplarda,
aym noktay bir baka vesileyle inceleyen LeibmVin bu hususta
,7a Mmkn ve imkn anlay iin Bk. S. 257-259.
256
TE H F T B A K IM IN D AN
F E L S E F E -D N
M NASEBET
Gazl ye itirk etmi olm ak durumunda bulunduunu misl olarak

iaret etmeliyiz. Leibniz e gre, mekn eer m utlak bir ey olsayd,
orada yer alm cisimler olm kaszm, bir mekn noktas hi bir e
kilde dier bir mekn noktasndan ayrdam az ve neticede Allahn
cisimleri meknda niin bu tarzda yerletirip de aksi bir tarzda
mesel doudakiler batda batidakiler douda olm ak zere
yerletirme- diinin yeter sebebi bulunamazd.
Vaziyet zamanda da yledir. Eer zaman zaman eylerin
dnda bir ey olsayd, o takdirde, Allahn her eyi neden dolay
bir sene daha sonra yaratmam olduunu soran bir kimse, Allahn,
niin o ekilde yapp da bir baka ekilde yapm adnn yeter se
bebi bulunmayan bir i grd neticesine vanrd *7#.
Gazl nin filozoflardan lemin kdemine dair getirmi olduu
nc v e drdnc deliller, tamamen, imkn v e mmkn m ef
66-67;79
humlar zerine kurulmutur.

nc delil udur: lkin mstahii olup, sonra, mmkne
dnmek muhal olduu iin lem daima mmkn olagelmitir;
lemin mstahii olduu bir an tesbit edilemez. Eer, ebediyyen
mmkn olduu btd edilebilirse, imknn bir balangc olur,
bu ise, lemin mmkn bulunmad yani Allahn ona kadir ol
mad bir an tesbitine gtrr.
Delile kar Gazl nin itiraz yledir: lemin hdis olm a
imkn ezelidir; lemi ezelden beri m evcut yani hdis olmam
saymak onun imknna deil, vucubuna hkmetmektir.
bn-i Rt e gre, delilde, ezel olarak mmkn olan eyin
ezel olarak var olmas icabeder fikri kastedilmektedir 277. D e
lile Gazl nin getirmi olduu cevaba sonsuz lemlerin varolmas
gerekir. Zira, eer, bu lemden nce bir tek ve daim bir imkn
varsa lem ezeldir; eer, Gazl nin dedii gibi sonsuz imknlar
varsa sonsuz lemler gerekirdi.
lbn-i Rt n bu tatm in etmeyen cevab imkn anlayndaki
ayrlktan ileri gelmektedir 278. lb n -i Rt ile Gazl arasmda
*7* Bk. P. Janet, Oeuvres Philosephiques de Leibniz I, Lettres Enire Leibniz et Clarke, S. 743-760
Filhakika, Aristoya gre,
Eer, ortada sonat boluk ve yer olsayd,
sonsuz cisim var olmak gereldrdi, ezel bir eyde mmkn olmakla var olmak
arasnda fark yoktur". Bk. Ross, Ari*. Phys. S. 363
m Bk. S. 257
257
bulunan ve byk bir 6nem tayan imkn anlayndaki ayrlk,

drdnc delil etrafnda yapm olduklan mnakaada aka
kendini gstermektedir.
Gazl nin nakline gre, filozoflar iin hdis mmkndr
yani var olm adan nce varl mmkndr. Vucudun imkn
izaf bir vasftr, izafe edilecei bir mahal gerektirir, maddeden
baka bir mahal yoktur, o halde imkn maddenin bir vasfdr,
m adde hi bir zaman hdis olmaz.
Gazl nin cevab udur: mkn akim hkmne raci olan bir
eydir. Akhn varlm takdir ettii eye veya takdiri akla mmteni
olm ayan
eye mmkn denir. Mmkn, mstahil, vcip ak
ln hkmleridir, yoksa bunlar vasf olaca her hangi bir eye

m uhta deildirler; eer, imkna imkn olduu bir madde gere*
kirse, mstahile de istihalesi olduu bir madde gerekmelidir.
Halbuki lb n -i Rte gre, imknn mevcut bir maddeye
dayand aktr. Dier sdk malmlerin de zihin dnda mu
hakkak bir varl gerektirmesi lzmdr. Sdkm tarifi de bunu
gstermektedir: Darda ne ekilde ise zihinde de o ekilde olan
ey. Mstahii de bir maddededir, Gazlnin onu maddede sayma
mas bir safsatadr. Mmkn ismi kabile de kabul edilmie de
verilir. K abil hakknda sylenilen mmkn, mmteniin zdddr.
K abul edilmi hakknda sylenilen, zarurnin zdddr. Mmteniin
zddna mmkn denilmesi fiile kmas ynnden deil, bilkuvve
olmas ynndendir. Bu imkn bilkuvve vucuttan bilfiil vucuda
km olan mevzu (kabil) tar. Bu, mmknn tarifinden de
bellidir: Mmkn, var olmaya veya var olmamaya hazr olan ey
dir. Yoklukla varlk bir birine zttr, her hangibir eyin varl
kaldrlnca, o eyin yerine onun yokluu geer, bu ikisi bir birine
inllp edeniyecei iin, nk zttrlar, ikisini de kabul edebilen
nc bir eyin var olmas icabeder, bu da imknla vasfland
rlan eydir, bu tabiat hi bir zaman vucuttan ari deildir.
Bu aklamalar Gazl ve lbn-i Rt'n mmkn anlayla
rnn tamamen denilebilecek kadar ayn olduunu gstermektedir.
Gazl iin mmkn zdd elime ihtiva etmeyen akl kaziyesi
olduuna gre, mmkn, lbn-i Rtn tersine olarak formel te
lkki etmektedir. Oysaki lbn-i Rt mmkn potansiyel varlk
mnsnda kullanmakta ve mmkn daima varbkla nispeti
Feltefe-Din F. T
103-188
103:189
104-105
258
dairesinde mtalea etmektedir: Bir ey onun iin y a mmkn ya

mstahildir, ikisinin aras yoktur.
Onlann bu grlerinden baz neticeler kabilir: Gazli mm
kn muhtevadan bamsz bir dnce ekli olarak aldna gre,
formel bir mantk anlayna sahiptir, lbn-i Rt, tam tersini yap
tna gre, onun mantk anlay ontolojiktir, zihinde mantn
formlarn muhtevalarndan ayrmamtr. Zihin u nndeki
varl dnmektedir, yoksa kendi kendine ileyen bo bir me
kanizma deildir. Ondan dolay mesel zihniyet bakmndan, Ga
zli lojistii kabul edebilecek durumda olduu hale, lb n -i Rt
ona pek itibar etmemek durumundadr. nk, onda akd iin mm
kn olan dnce formlan ve bu formlann mnasebetleri bahis
konusudur; sistemli formlar gurubunun bir d realiteye tekabl
edip etmedii meselesine ilk hamlede nem verilmez; ancak, daha
sonra, mmkn formlardan hangisi d lemi dnebilmemize
elverilidir sorusu ile ele alnr. Oysaki, lbn-i Rtn ilk endiesi
dncenin formunun varln da formu olup olmadm bilmek
ve grmektir, nemli olan da budur; zihnin u varl ne dereceye
kadar doru dnebildiidir.
imdi lbn-i Rtn nc delile neden dolay tatmin et
meyen bir cevap vermi olduu kolaylkla anladabilir. Bugn
mmkn ile Gazl nin kastetmi olduu mn anlalmaktadr.*7
98-99;180-182 Bu hal gznnde tutulursa, lbn-i Rtn eer, lemden nce
sonsuz imknlar var olsayd, sonsuz lemler gerekirdi sz
anlalmaz bir ey olur. nk bir eyin vucudundan imknna
geildii halde imknndan vucuduna gemek zaruri deildir.
Zihin sonsuz imknlar dnebilir fakat bunlann gereklemesi ne
daima beklenilir ne de zarurdir. Mesel n boyutlu ve eri mekn
lar tasavvuru mmkn meknlar olarak ortaya atlm, her mekn
anlayna gre bir geometri kuulmak mmkn olmutur. Bu me
knlarn mmkn olmas onlarm gereklemek zaruretinde olma
lan mnsna gelmez; fakat, aralarnda fizik realiteyi dnmeye
yarayanlar karsa, bu,iyi kabulden baka bir ey grmez: Riemman
geometrisinin astronomide kullanlmas gibi. Bylece, zihin, var
lktan nce ve muayyen bir mnda ona muhta olmakszn bir
takm mmkn yaplar kurabilir. Yine diyebilirizki Gazl zihw* Bk. Lalande, Vocabulaire, Possible maddesi, s. 795
TEHF T BAKIMINDAN
F E L S E F E -D N
M N A SE BE T
259
n iy e t bakm ndan lb n -i Rte nazaran bu geometrileri daha m

sait
karlayabilecek
durumdadr.
Yalnz, Gazll nin bir eyin bir anda mstahii bir baka
anda mmkn olmas mstahii deildir fikrini gzden karmamak
icabeder. Burada fevkalde nemli bir mesele bulunmak
ta d r. Acaba, mmkn halini deitirip mstahii'olabilir m i? Ga
zli nin cevab mspettir. Eer, imkn imknszla dnerse veya
aksi olursa o takdirde elimezliin deeri ve neticede zihnin gi
diine gvenirliin temeli ne olacaktr? Bu mesele, zamanla eli
mezliin karlkl durumlar meselesidir, lbn-i Rtn onun bu
grn tenkit etmesi dorudur.
65-66;
Ancak, Allahn bir eyi bir anda mmkn bir anda mstahii
kdabilecei hatrlatlrsa, Allahn kudreti plnnda byle bir eyin
imknsz olacana hkmedilemez. Fakat, insanlar aras ve tabiat insan mnasebetlerinde dayanak noktasmn mmkn-mstahil
fark ve zdelik prensibi olduu malmdur. Mesele Allah plnn
da vaz edilince mmknn mstahile dnmesi imkn dahiline
girse bile o takdirde Allahn hikmet vasfyla bir nevi uygunsuzluk
meydana gelecei de aynca kaydedilebilir.
Dier taraftan, lbn-i Rt n anlay esas olarak alnr da,
mmkn varbk halinde belirdikte imkn ortadan kalkar denilirse,
o takdirde baz eyleri dnmek nasd mmkn olur? Mesel,
n taneli olduuna hkmettirecek tecrbelere sahip olduu
muz gibi onun dalgal bir karakter tad neticesine gtrecek
deneyler de vardr. Bu hale gre k taneli ve dalgal olmak gibi
iki zt karakteri, bu manta gre, birletirememek durumuna
dmektedir.
Mmkn anlaytan hususunda u noktay da iaret etmemiz
lzmdr: lbn-i Rt bir yandan, ezeli olarak mmkn olan bir
eyin varl ezelidir derken, dier yandan, bir ey mmkn kaldk
a var olmas mstahildir demektedir. Bu bir elime deilinidr? Bunun cevab birisinde mmknden potansiyel varlk an
lalmak gerekir diye verilse bile, bu, ondaki mmkn mefhumu
nun olduka karan bk bulunduu fikrini deitiremez.
Drdnc delile Gazlinin imkn anlayndaki farkllktan
baka getirmi olduu dier itirazlarn sonuncusu udur: Eer,
mmkn, kaim olaca bir maddeye muhtasa, filozoflann ken-
94;173
97;178
260
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N M N A S E B E T
di liginden kaim dedii ruhlann durumu nasd izah edilecektir?

107-108
Bu itiraza b n -i Rt yle cevap verm itir: B u gr sadece b n -i

Sin nmdr. Ruhun bedenle ilgisi bahsinde filozoflan n szlerini
ancak fitrat- faika ' 1 sahibi olan bir kim seye iy i bir retm en vastasiyle onlarm kitaplatmdan retilir, her halde Gazli onlann
grlerini anlamam deildir.
G azl b ilen bilin en e t b id ir, a k d b ir eyin im k n m b ile b i
lir, b ilm edii
zam an o im k n y o k o lm a z n e ise o ekilde k a lr
tarznda y a p d a ca k b ir itiraza kar, im k n ak l k a ziy esi tel k k i

74-75
eder. F ilozofla ra gre, akllar y o k farzed ild ik te, k llilerin du ru m u

ne ise
im kn n d a
du ru m u
od u r.
Bu
cevab
sofistik
b u la n
b n -i R t G azl y e kar olan itira zn da b ir a ristocu d u r.
O na
gre, G azl safsata ya p m a k ta d r, zira, ortad a , b ir c z o lm a k

szn im km c z sa ym a k ta dr.
O ysa k i, ilim k lller m n snda
deil, lkin, zihin m addede dad m olan b ir ve m terek ta b ia t

o czlerden tecrit ederek, c zler zerinde ya p m o ld u u ilim d ir,
k ll y o lu ile c zya tm ilm idir. K ll b ilin ecek eya n n ta b ia tn d a
bilk u vve m ev cu ttu r. F ilo zo fla r k lller a y n d a deil, zih in de m e v
cu ttu r derken unu kastederler: K lller b ilfiil zih in de b ilk u v v e
ayn da m evcu ttu r. B u b a k m d a n , G a z l'n in im km n zih in dn da
111;206
b ir varl olm ad m
sylem esi irk in b ir m u ga l ta d r.
K l
ller aklla b eraber y o k olm az, zira, im k n ik i t rl d r: Z ih in d112;208
nda c z, zihinde k ll; kllinin darda h er h an gi b ir
ta b ia t
vardr.
G r lyorki b n -i
R t bu rad a ta m b ir kon sep t a list
aristocudur. G a z l'y i b u m eseledede b ir idealist
ve
ve
efl tu n cu
olarak itham etm ek durum undadr. F a k a t, G azl'n in k lller m e

selesinde realist, konseptalist, v e y a idealist m i old u u burada
13, Str. 10-11 tespit edilem ez. Zira, kendisi, b alan gta, id d ia getirici deil, sa
dece, delil talep e d ic i v e sual sorucu oldu u nu belirtm iti.
G azl'nin eer, m m teniin m addesi varsa A llah n eriki
nin d e m addesi gsterilm elidir tarzndaki itirazm b n -i R t
karlamaz, cevap verm ekten k a n r; izafe edilecek b ir y eri ol
m ad halde, onun m fret olan b ir zt oldu u m eselesinde de d u
rum u ayndr.
54;60
Gazl Allah kadm ve kadirdir, fiil on a eb ed olarak m m

teni deildir, bun da, uzun b ir zam an ispatn gerektirecek b ir ey
yok tu r' dem ektedir. b n -i R t'e gre ise, m adem ki A llah
TEHFT
B A K IM IN D A N
FELSEFE - DN MNASEBET
261
fiile kadir olm akta ezelidir, o halde, Allahn fiilinin lemin varl
n a ezeli olarak taallk etmesine mni olacak bir ey yoktur
dem ektir. Mesele tekrar u soruya rucu etmektedir: lemin
hdis veya kadim olmas caiz midir ? Eer, akl iin bu kartlardan
9;12
birine v a k f olm ak imkn yoksa, o halde, iitilerek gelmi eylere

dnlsn v e bu meseleler akliyattan saylmasn.
lb n -i R t'e gre Allah en iyi ve en stn (efdal) fiili yapar.
H er m evcudun fiili varlndan, o varlkta bir noksan mndemise,
veya ihtiyarndan dolay gecikir. Asl, kadimden hdis kar diyen
kim se kadimin fiilini muztar vaz etmi olur, bylece kadm muh
ta r olmam olur.
Netice itibariyle bu noktaya geli mnakaalarn neticesiz
kald v e lb n -i R t'e gre, metafiziin imknsz olduu mn
sna m gelm ektedir? Burada lbn-i Rt'e ait iki durum vardr:
y a mesele gerekten zlebilir cinsten deildir, veyahut, tekfir
endiesi yznden iitilerek gelmi eylere inanmaya davet etmek
tedir. Her iki hal de lb n -i Rt'n durumu Gazl'nin k nok
tasn tastik etmee mncer olmaktadr.
Alemin kdemi meselesinde Hocazde'nin durumuna gelince:
Meseleyi ele almadan nce, ilkin, aynca, failin her art tamam ol
dukta, fiilin ondan geri kalp kalamyacan incelemitir; mesele,
Allahn iradesini tarife baldr. Ona gre eriat sahipleri Allahn
fiilinin Allaha lzm olmadm, bu hususta Allahn hr olduunu
kabul ettikleri halde, filozoflann Allahn kadir ve muhtar olduunu
tastik etmekle beraber, fiilin geri kalmasna cevaz vermezler,
fail failiyitinde tam olduu iin, fiili gecikemez.
Hocazde filozoflann bu iddialarn yle kardar: Vcib-ul
vucut mefhumu, mridin iki makdurdan birini iradesiyle semesi
zerine deil, mreccihsiz tercihin butlan zerine kurulmu ur.
rade anlaynda, Hocazde, mmkn itiraz ve cevaplan
ortaya koyduktan sonra hasd olan durum filozoflann getirilen
her itiraza verecekleri bir cevab olduu merkezindedir. Hocazde
irade anlayn lemin kdemine balamadktan baka biz, filo7
zoflann grlerini kabul etm iyoruz" diyerek iradeyi eriat sa
hiplerinin anlad ekilde kabul eder.
Hocazde, lemin kdemini ikinci meselede incelemitir. Fi
lozoflara gre, lem kadm, eriat sahiplerine gre hdistir. Filo
zoflarn delili udur: Eer, filemi yaratacak artlarn hepsi ezelde
10
96
262
TE H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N ASEBET
hasl olmusa, lem kadim olmaldr H ocazde, benzerden

birini iradesiyle seer szne m ukabil, filozoflar namna
mkul itirazlar serdeder, hatt, bunlara kar sonuncu bir cevap
vermemekle beraber balangta belirtmi olduu irade anlaym
benimsemi olduu sylenebilir.
Fozoflann anlayna kar lem yaratlm azdan nce zaman
var deildi, nasl, lem niin, bu iinde bulunduu mekndadr
denilmezse, niin bu zamanda yaratdd diye sorulmaz dem ek
suretiyle fazla bir ey beyan etmemi, sadece, zamann mahlk
olduunu kabul etmekten ibaret ayn bir hareket noktasm benim
semitir. Zamann kdem i v eya hudusu konusunda yaplm
olan mnakaalar birletirici bir rol oynamam tr, zira, yapdan
ey filozoflann hareket noktalan karsna a y n bir hareket noktas
koymaktr, nemli olan ey k noktalarnda itirki salamak
olduu halde, burada, her iki tarafn mebdeleri mmkn olduu
iin zamann kdemi veya hudusu hakknda sonuncu hkm elde
etmek imknsz kalmaktadr, vaziyet antinomiktir.
H ocazde'nin filozoflara vermi olduu nc vevap udur:
lemi icat hususunda gereken eyler ezel olsayd, gnlk hadi
seler de ezel olurdu, oysaki muhdestirler. Buna karlk, H ocazde,
filozoflann illetler zinciri feleklerde son bulur, feleklerin aracl
ile kadmden hdis kar; yoksa, kadmden hadis km az'' ceva
bnn kdemi ispat etmediini syler.
Drdnc cevabma gelince: lemin ezelde vucudu memnu
dur. Messir, lemin imknm ihdas edebilir. Buna kar lemin
imkn ezeldir, aksi halde inkilp gerekir, tarznda yapdan itiraz
imknn ezeliye ti ezeliydin imknm gerektirmez, birisinde ezel
imknn zarf dierinde lemin vucudunun zarfdr'' diyerek
cevaplandm .
Burada, Gazl mnasebetiyle iaret etmi olduumuz nem
li bir mesele vardr: Acaba mstahii olan bir ey mmkne dner
m i? Dnerse, o takdirde dncenin gidiine itibar temin edecek
bir dayanak noktas kalmaz. Bir eyin var olmas onun mstahil olduuna deil gereklemesinin yeter sebebi bulunmadna
da dellet eder. Bu mesele metafiziin lem niin vardr da yok de
ildir meselesidir. Hocazde o noktay filozoflann nc delilin
de mtalea etmee ahm, aym zamanda Gazl'nin grlerine
de dayanmtr: lem yaratlmazdan nce mmkn deildi sz
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D t N
M N ASEBET
263
filozoflan n zannettii gibi, o halde, mstahildi fikrini tazammun

etm ez. Bu szn mns mutlak vucut bakmndan deil, sadece
o vakitte var olmas mmkn deildir mnsmdadr. Hususinin
imknszl umuminin de imknszln gerektirmez. Bu cevaba
kar bir vakitte mmteni olan bir vakitte mstahii ise o takdirde,
hdiselerin messirden istinas gerekir* tarznda kendisinin yap
m olduu itiraza yine kendisinin cevab, yani Gazl'nin dedi
i gibi, takdir edilen imknlar vehmin iidir, darda varlklan
yoktur, o halde zamann kdemi gerekmez sz belirttiimiz
n ok tay ele alp aydnlatmaktan uzaktr. Yoktan var etme fikri
bir elime tamamakla beraber, eer mmkn, varl kadar
yokluu da eit olm ak zere, zihnen elime davet etmeyen ey,
mstahii, varl imknsz olan ey mnsna geliyor ise, mmk
nn mstahile dnmesi akim alaca bir ey deildir. Yukarda
belirttiim iz gibi bu nemli nokta Gazl'nin de gznden kam
tr. Fakat, filozoflann iddia ettii gibi i m k n n ezeliyeti varln
ezeliyetini istilzam etmez. Bu hususa dair Hocazde muhtelif
misller getirmitir: Hareket ve ses gibi seyyal arzalann czleri
darda itim a etmez, daima yenileir ve an iinde varha gelirler;
mevcudiyetleri bir nceki an da var bir sondakinde yoktur; bu
nunla beraber bu gibi eylerde inkp bahis konusu deildir.
Hocazde Gazli yi bir noktada tenkit eder; ona gre Gazl
nin sznde yle bir glk vardr: Bir eyin imknnn mns
her trl vucudu kabul eder demek deil, her hangi bir vucudu
kabul eder demektir. Hocazdeye gre imkn ezel olan eyin vu
cudu da ezeldir gr zerindeki anlamazlk iki trl mmkn
kabul etmekten ileri gelir: a. stidad bir imkna muhta olmaks
zn daima varha hazr olan ve mebdeden varhk alanlar, b. lstidad bir imkna muhta olanlar, bunlar, bir istidat beklerler
Halbuki bize gre anlamazlk imkn tarifinden kmaktadr. Eer
imkn zdd elime ihtiva etmeyen mnsnda srf bir akl form
olarak dnlr de muhtevaya balanmazsa, o takdirde, ezel
olarak mmkn olan eyin var olmasna ne geecek ne de gemiemiyecek bir durum hasl olur.
lemin kdemine dair Hocazdenin filozoflardan getirmi
olduu ikinci delil zamann hdis olmayp kadm bulunduuna
dayamr: a. Hareketin, iinde getii ve azlk-okluk kabul eden
miktar zamandr, b. Babalk ve oulluk mnasebetindeki nce ve
264
TE H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N ASEBET
sonralk da zamana dellet eder. H ocazde y e gre bu a ve b durum

lar itibardir, harite varlklan yoktur. B u n oktada zamann
sbjektif ve objek tif anlaylan kardamaktadr. A risto'dan nak
lettii hale gre hareketin seyyal gibi olan cephesi zihne baldr,
fakat kat etmek mns zihne bah deildir. Zam an iin de durum
ayndr. Zaman, eer darda devaml fakat kararl olm ayan bir
ey varsa onun devam ve kararszl yznden hasd olur.
Fakat
Hocazde im tidat tem in etm ek iin darda devaml
fakat kararsz (gayn mstakar) bir ey olmas gerekmedii kanaatm dadr; den damla ile hareket eden alevde olduu gibi. A y m
ekilde, mrurun be tre hasredilmesini de kabul etmez.
Grlyorki, buraya kadar H ocazde mesele karsnda ken
dine mahsus bir durum taknmaktadr. Ancak, Gazl'nin takad
dmn zaman! deil, fakat zat olduuna dair getirdii delilden
de aynca istifade etmitir.
Hocazde lemin kdemine getirilen nc delilde kendisinin
mmkn ve im kn anlay verir: m kn darda varl olm ayan
akli itibarattandr. mknn, mmknn mahiyetine lzm olm a
snn mns udur: Melzum zihin veya harite gerekletikte
lzm ona sabit olur. Yoksa, imkn varln ve yokluun gerekmezliidir diye tarif edilemez. mkn ztma nazaran vu cu t veya demi
kabul etmedir. Bir eyin bir ey olmas iin imkm kfi gelir.
Tus nin imkn her nekadar akl bir ey ise de haric bir eye
mtealliktir" sznde haric bir eye taallk eden imkn bir eyin
varlnn dieri zerindeki imkndr. Bir eyin varlnn kendi
liinden imkm haric bir eye taallk etmez.
Hocazde filozoflann lemin kdemine dair drdnc olarak
maddenin kdemi delilini getirir. lkin, cismin sonsuz blnebilme
imkn bir ilk madde gerektirir delilini cevaplandrr: Ciamin mfret cisimlerden terekkp etmesi niin muhal olsun
Grlyor ki bu meselede Hocazde Gazl ile lb n -i Rt arasn
daki mnakaadan ne bahsetmi ne de aynca lbn -i Rt'n delil
lerini deerlendirmitir, sadece iaret ettiimiz bir ka yerde Gazl'den ya tenkit ederek veya onun delillerini zikrederek ve
bazan ona dayanarak bahsetmitir. Geri kalan cihetlerde filozof
lar karsnda kendi husus vaziyetini almtr. Tus den bahset
mesi dikkate deer bir farkhlktr.
TEH F T
B A K IM IN D A N
FELSEFE-DtN M N A S EB ET
265
2 lem E be d d b
a Meselenin meelife gre ayn ayn hlsas

1 Gazl'nin Tehftne gre
Filozoflan n lemin, hareketin v e zamamn ebediyeti iddiaalan lemin kdem i meselesinin bir daldr. O meseledeki drt delili burada da aynen kullanrlar: 1. lemin illeti ezeli ve ebed
olduu iin lem de ebedidir, y o k olmaz, zira, bu, iradeye tagayy ir gerektirir 2 . lem y o k olsayd iinde yokluu vuku bulan bir
zaman gerekirdi. 3. lemin varbk imkn ebeddir. Ebu Huzeyl
bunu kabul etm ez v e derki: Gamite sonsuz devirler nasl mm
kn deilse gelecekte de deildir. Oysaki bu delil kuvvetli deil
dir, zira, bir hdisin ba olm ak gerektii halde sonu olmak icap
etm ez. lemin sonu olmas da olmamas da caizdir. Bu iki mm
knden hangisinin gerekleeceine dair akl deil eriat hkm
verir. 4. H er y o k olan ey, zerinde yok olaca bir eye muhtatr, onun iin madde ebedidir.
79;i
80;2
81 ;5
Bu delillere verilen cevaplar da kdem meselesinde olduu

gibidir.
81;6
Bu hususta filozoflann dier deliDeri unlardr: 1. G a lc n o s

derki: Gne y ok olm ay kabul etseydi ufalrd, ufalmyor, o
halde y ok olm uyor.
82;7
Bu delile iki bakmdan cevap verilebilir: a) Bu muttasd art

82-83;8
kyastr, neticesi lzm deildir, b) Gnee klme, ufalma (zubul)
n z olmad nereden m alm dur? Gzlemlerle denilirse bile k
lmenin hissedilmeyecek kadar az olmas mmkndr, oysaki
gzlemler ancak yaklak miktarlara dellet eder. 2. lemin yok
83-84;9
olmasnn bir sebebi olmak gerekir. Bu sebep Allahn iradesi ola
maz, zira, tagayyr gerekir veyahut Allahla iradesi aym ey olur.
Kaldki yokluk bir ey olmadna gre nasl fiil olabilir ? lem yok
edildikte meydana gelen fiil nedir? lemin yokluudur denemez,
85;11
zira, lemin yokluu bir ey deildir, onun iin fiil denemez.
Bu delile muhtelif islm frkalar cevap vermi ise de, filozof
lara gre, hepsi ayn ayn tenkide lyktr: 1. Muteziieye gre
Allah filemi bir anda yok eder, yok etme nnda Allahtan sdr
olan fiil mevcuttur, bu fiil fen fiilidir. Fenfinn fenasn gerektiren
bir zincir teekkl etmez, zira fen kendim de ifna eder. Fen var
86-8713
266
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N ASEBET
olan bir ey olmadna gre nasl yaratlabilir? Neden kendi ken

dine y o k olu yor? Y oklu k lemin neresinde yaratlm tr? Alem
varken ona yokluk nasd n z olur, ztlar itim a eder m i ? Allah lemi
birden dedde ksm ksm y o k edem ez m i ? 2. Kerram lere gre
87;14
y o k etme fiilini Allah kendi ztnda yaratr. O takdirde Allah h

diseler mahalli olur, halbuki durum yle deildir. 3. E'arilere gre
88*15
beka yaratmamas yznden y o k olurlar. Oysaki bu lemde araz

larn bekas grlebildii gibi, b u gre bir bekalar zinciri gerekir.
88;16
4. E arilerin bir baka koluna gre cevherler Allahn onlarda artk

ne fiil ne sknet ne birleme ne aynlm a yaratm am as ile y ok
olur. Y o k etme bir fiil deil, bilkis, bir fiilsizliktir.
90-91; 19
Filozoflann bu szleri teker teker almp cevaplandnlabilir,

am a uzatmamak iin u kadarla yetinelim : Y o k etm e (idam)
ve var etme (icat) de Allahn iradesi ile hasd olmu fiillerdir. Allah
istedimi var eder istedimi y ok eder, kudretinin yetkin olmasnn
mns ite budur. FaUden sudur eden ey, evvelce var olm ayan
bu adem (yokluk) dir. Suret ve arazlarn nz olmas gibi dem de
leme nz olur. Vuku bulan ey nedir diye srar etm ek yersizdir,
zira, filozoflara gre, arazlar muhakkak surette ztlan ile y o k ol
mazlar, hareket veya gz bebeinde hayalin teekkl etmesinde
olduu gibi.
arazlar kendi kendilerine, cevherler ise Allahn onlarda artk bir
91-21
92;23
94.25
Meydana gelen eyin kadm irade ile vuku bulduu kabul

edildikten sonra vaki olan eyin vucut veya adem olmasnn bir
nemi yoktur.
2 lbn-i Rt'n Tehftne gre

Gazl lemin ebediyeti hakknda filozoflann ilk iki delili zerindeki szleri dorudur. nc delil hakknda syledikleri eyler
120;4 doru deildir. Gemite vuku bulan her eyin evveli vardr sz
btd bir hkmdr. Zira gemite vuku bulduu halde ba olmayan
ey vardr, ba olan ey vardr. Filozoflar devri harekette bir ba
lang vazetmediler, onun iin bunlann bir sonu olduunu kabul
etmek mecburiyeti yoktur. Ba olan her eyin bir sonu vardr,
120;5
ba olup ta sonu olmamak bilinen bir ey deildir. E bu Huzeyl
121;6 her hadisi fsit saymakta filozoflarla birdir. Gemi ve gelecei
varha girmi ve girmemi olma esasna gre ayrmak kanktr.
Gemite olan ey zamana girmitir, zamana giren eyi zaman
119;2-3
267
iki ynden taar, bu ey zaruri olarak sonludur. Zamann gemite

m ebdei (ba) yoktur, onun iin sonsuz (gayn mtenahi) dur. Zamanla beraber olan ey hakknda zaman iindedir denilemez,
eer denilirse zamann onu iki taraftan kuatm olmas lzm
gelir.
Fiilleri kendisinden geri kalmayan ezel bir mevcudun fiil
lerinin de ezel! olmas yani gemie girmemesi lzm gelir. Eer
girerse sonlu olur. Ezeldir sz gemie girmitir*' sznn
nefyidir. Ba (m ebdei) vardr demek gemie girmitir demektir
o halde, hem ba vardr hem de ebeddir demek doru olmaz. Her
gemie giren ey varha girmitir sznn iki mns vardr:
1. Gemie girmi olan her ey varha da girmi, dahil olmutur.
B u dorudur. 2. Am a ezel! vucuda mukarin olan ve gemi bulu
nan ey baklanda vucuda girmitir denilemez. Zira ezel vucuda
m ukarindir szmz girmitir"* szmzn zddnr. Mademki
gemie girmemitir o halde ezeli vucudun fiillerinin vucuda gir
mesi lzm gelmez. Bu ise ilk Mevcud-u EvveTe fiili ezeli olarak
mmteni klmaktr. Oysaki bu son derece hatadr. lemi eriatn
yapt gibi, hudus ile isimlendirmek e arilerin hareketinden daha
iyidir. nk lem fiil olarak muhdestir ama kdemi tasavvur
edilebilir.
te bu yzden leme kadim demek islm iin zorlat, zira
onlar kdemden illetsiz mnsm anladdar.
Drdnc delil udur: lem yok olsa yok olann zerinde yok
124:13
olaca bir maddeye ihtiyac vardr, ancak suret ve arazlar yok
olur.
Filhakika, suretler teakubu bir yerde olur ve bu teakubun
125;14
faili ezeli olursa bu muhal deildir. Eer bu teakup sonsuz yerler
de veya nevice sonsuz suretlerde olursa ve bunlara ezeli olmayan
bir fail vazedilirse, muhaldir. nk bilfiil sonsuz kabul edilmi
olur.
lemin ebediyetine dair filozoflann getirmi olduklan delil126;16
(erin ilkine Gazl'nin yapm olduu gnein miktan deimemi
tir, yle ise lem fasit o lmamtr** hkmnde arti muttasdanm
sonucu, ancak bir artla lzmdr. Yokluk muhakkak klme ile
olmaz birden bire de olabilir' itirazn ele alalm. Bu lzum eer 127;17
y ok olma tabii mecrasnda olursa sahihtir, kasr olursa deildir.
Semavi cismin tabii fesad klmektir. Bu szler burhan! deil
268
127;18
iknadir, mevsuk olam udur: G k fesat bulsa ya terekkp ettii

unsurlara fesat bulur veya suretim deitirir. kisi de m uhaldir;
zira, a) unsurlar (ustukusat) czdr, ge nisbetle y o k mesabesin
dedir; b ) ortada altnc bir cisim olm ak gerekirdiki b u ne sema,
ne toprak, ne hava, ne su ve ne de atetir.
128;20
Klmez sz yakn ncllerden (evil-i yakm iyye) deilse

bile mehurdur. Gnein klmesini rasat v e his anlayam az
szne gelince, gnein klmesi hissen anladmasa bile bura*
daki tesirleri ile anlalabilir.
129;21
131 ;25
Filozoflann ikinci delili failin fiilinin ademe taallk edem iyecei esasna dayanr. lemin hudusunu kabul eden kimsenin
onun ademini de kabul etmesi lzm gelir sz her frka iin k
tdr. nk icat bilkuvve vucuttan bilfiil vucuda karmak,
idam ise bunun zdddr. Mutlak icat ve idam da fiil ademe taal
lk eder, oysaki fiil ademe taallk edemez, eer ederse yokluk var
ha, varlk yoklua inkilp etm ek gerekecektir. B u hal ztlar
arasnda bile son derece mstahildir. O halde im kn v e madde her
hdise lzmdr. Birey bizatihi kaim olunca onun iin adem ve
hudus mmkn olmaz.
135;32
Gazl mutezillerin idam Allahn feny yaratmas eklinde

izah etmelerim reddetmektedir; onlann b u halleri reddedilmekten
de fenadr. Zira fen, ademle e anlamldr, eer Allah ademi yarat
mazsa feny yaratmaz. Fen bir araz olsa mahalsiz bir arazn
varl kabul edilemez.
135;33
Kerramlerin idam ve icad Allahn ztmda var olmu fiiller
135*34
olarak farzetmesine gelince: Onlarca fiilin failde meydana gelmesi

tagayyr gerektirmez, zira fiil bir nisbet ve izafettir. zafet v e nisbetin deimesi zt deitirmez. Onlarn fiil failin zt ile kaimdir
szleri hataldr. Fa ile m ef ul arasnda mevcut bir izafet var
dr, faile nisbetle fiil, mefle nisbetle infial adn alr. Bunu ka
bul etmeleri onlann Kadmi muhdesin mahalli saymalann ge
rektirmez, ancak, Kadmden daha kadim olan bir eyin varl
n gerektirir.
136;36
E arilerin arazlar kendiliklerinden fena bulduu halde,

cevherler onlara ilve edilen beka e bakidir szn Gazl bu
fasittir, hem gnlk hdise, hem de Allahn sfatlanmn ilve bir
beka ile bki olmalan bakmndan fsittir tarznda cevaplandr-
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE - DN MNASEBET)
269
m aktadr. B u sz son derece dktr. Eskiler her ne kadar var-
37;37
lklan daim ! bir seyelan iinde kabul ediyorlarsa da bu fikrin ihtiva

etm i olduu muhaller sonsuzdur. Eer bir ey kendi kendisini
nefyediyorsa nefyetm i olduu eyle vucut buluyor demektir; vucut
fenann zdd olduuna gre, bu, mstahildir. te o yzden, mev
cu t olan bir eyin fenas tasavvur edilemez. Her mevcut varolmak
ynnden blddir; ona ilve bir beka ile bki kalmasna ne gibi
138;39
bir hacet olduunu bilm ek isterdim.

Drdnc frkann arazlar kendiliklerinden cevherler fiil*
sizlikten y o k olurlar" szn ele alalm: Arazlar iki zamanda
baki kalmazlar, onlann cevherdeki vucudu cevherin bekas iin
arttr diyen kimse szndeki elimenin farknda deildir. Cevher
arazn vucudunda arttr, araz da cevherin vucudunda art olunca
cevher kendi kendisinin vucuduna art olmu oluyor, halbuki, bir
ey kendi varlnn art olamaz; stelik, iki anda sabit kalmayan
ey sabit kalan bir eye nasd sebep olabilir? Bunlann hepsi heze
yandr. H eyul vazetmeyen kimsenin mevcudu muhakkak surette
basit olarak vazetmesi lzmdr. Basit ne yok olur ne de tagayyr
eder.
138;40
139;41
139;42
Adem in Allahtan suduru onun kudretine muzaf olmasdr'
141 ;45
sz safsatadr. Zira filozoflar mfsidin ifsad de ademin vuku

bulacam kabul ederler, ama, mfsidin bu fiili ademe adem olarak
evvelen v e bizzat taallk etm ez; ancak, bilfiil vucudu bilkuvve
vucuda karmak ynnden taallflk eder; failin fiili ademe ikinci
olarak ve arazen taallk eder.
141 ;46
142;47
Gazli nin filozoflarla, arazlara ademin nz olmasn reddeden kimse arasnda ne fark v a rd r?" sorusunun cevab udur:
Fozoflar ademin vukuunu inkr etmezler, ancak onun evvelen
ve bizzat vukuunu inkr ederler.
142;48
Bu sorusuna filizoflardan getirmi olduu var olann yokluunu kabul etmeyiz, yokluun mns ztlann deimesidir" ce
vab fsittir. Zira onlar ademin failden dolay nz olduunu d eil,
ademin kast evvel ile oluunu reddederler.
Siyahn yokluu nz olmutur hkm makuldr, bu nz
olu arazendir. nk Kadir vucudun kendisini yokluun kendisine eviremez. Bir madde vazetmeyen kimse failin fiilini evvelen
ve_bizzat ademe taallk ettirmek zorunda kalacaktr. te btn
] 43;49
144-53
270
bunlardan dolay eskiler madde ve suret gibi iki mebde kabul

etmilerdir.
Gazlnin Filozoflara gre zdd ile deil mutlak yoklukla
yok olan arazlar vardr, hareket gibi; o halde hdis olan bir ey
kadim irade ile hdis olmusa bunun adem veya vucut olmas
arasnda fark yoktur szn alalm. Bilkis ok iddetli fark var
dr. Eer, sudur veya hudus bilkuvve vucuttan bilfiile dndrmek
mnsmda alnrsa o zaman sahih olur. Filozoflara gre mmteni
olan ey lemin suret deitirmesi deil, onun srf hilie dnmesi
dir.
te bu kitapta hep bu neviden szler vardr. Onun iin ismine
ya Mutlak Tehft Kitab veya Ebu Hmid'in Tehft demeli
dir, yoksa Filozoflann Tehft ismini vermemelidir. simlerin
en uygunu Szlerin Doru Olamyle Tutarsz Olann Ayrmak
145;55
145;56
146;47
) tr.
3
30
31
Hocazde'nin Tehftne Gre
lemin ezeliyetinde sz konusu edilen drt delil biraz deiiklik

lerle burada da caridir: 1. lemin icadna taallk eden her ey ezelde
hasd olmutur. Eer lem yok olursa Kadm y a durumunu dei
tirmez o takdirde mall illetten tahallf eder, veyahut deitirir,
bu ise tagayyr' gerektirir. Bu haller ancak fail, icab fail olduu
vakittedir: eer fail muhtarsa iradesi taallk etmeyince lem yok
olur. 2. Eer zaman var iken yok olsa, yokluu ile varl arasnda
sonra ve ncenin itima edemiyecei bir uzaklk kalr, zamam yok
tur derken varolarak kabul etmi oluruz zamann yok olmas ms
tahildir, zaman harekete baldr, hareket cisme baldr, o halde
lemin ebediyeti gerekir. 3. Bu delil lemin ebed olarak mmkn
olmasna dayanr. 4. Bu delil imknn maddede bulunmas gerek
tii fikrine istinat eder.
Gazl bu meselede filozoflann iki delilini nakletmitir: 1.
Gne yokluu kabul etseydi kltd. Buna cevap olarak yok
olmann art klmek deildir, stelik, rasatlar takribidir de
mitir. Bir ey yok olmusa bir sebebi vardr. Bu sebep kendisi
olamaz ne de bir irade olabilir, zira ona tagayyr gerekir. Fakat
sebep zt olabilir, yleki bir zamanda varlm bir baka zamanda
yokluunu gerektirmi olur. Ademin lemin ztnda yaratlmas
ztlann itimaim gerektirmez; zira, burada kastedilen ey bekaya
271
mnafi olan eydir. Yokluun sebebi, artn zevali olamaz zira

teselsl gerekir* szn kabul etmiyoruz; zira bu art hareket de
virleri gibi, birbirinin yerini tutan ve kendiliinden baki kalmayan
arazlardan olabilir. art son bulunca merut da son bulur. Buna
kar hareketin varl mahalline mevkuftur, eer hareketin ma
hallinin art o hareket olsa buna devir gerekir' dendebilir. Fakat
bize gre devir gerekmez. nk arazlarn mahallerine ihtiyac
bekalar iin deil varlklar iindir. stelik btn bunlar btl
olsa bile ademin sebebi irade olabilir. Bu tagayyr gerektirmez,
zira, irade bir olduu halde taallklar oktur.
Failin eseri adem olamaz* denilebilir. Eer adem devaml
ise bu dorudur, fakat, hdis olan adem iin doru deildir. radenin ademe taallkunun mns artk lemin varlna taallk etmedi
demektir. Vaziyet tpk arazlarda olduu gibidir. Buna kar araz
larda yok olma ded fakat ztlann nz olmas bahis konusudur
denilebilir ise de bu kabul edilemez, zira, bir zdd gelmezden nce
orada bir araz bulunmaktadr. Zdd geldikte ya ztlar itima ede
cektir veya birinci yok olacaktr, stelik, hareket gibi, zdd ol
mayan arazlar da vardr.
32
b Meselenin Tahlili
Sadece Allahla lem arasndaki meseleler gurubunun en nem
lisi deil fakat, aym zamanda Tehftlerin de en nemli meselesi
olan lemin kdeminin tamamlaycs, lemin ebediyeti meselesi
dir; yleki bunu ayn bir mesele olarak mtalea etmemek lzmdr.
Zira bahis konusu olan deliller Tehft melliflerinin de belirt
mekten geri durmadklar gibi, bz ilvelerle, burada da kullan
labilir.
Gazli lemin kdemi delillerinden ncsn zikrettii es
nada Ebu Huzeyl'in nasd gemite sonsuz devirler mstahilse
gelecekte de mstahildir den ibaret olan delilini kuvvetli bul
maz; zira bir hdisin ba olmak gerektii halde sonu olmak gerek
mez, sonu olur veya olmayabilir; hangisinin gerekleeceini eriat
tyin eder.
lbn-i Rt onun bu mtalealanm doru bulmaz. Ona gre
mzide vuku bulan eyin ba olmak gerekmez, eer bir eyin m
lide ba varsa muhakkak onun sonu da olmaldr, zamana dahil
olmu olan eyi zaman iki ynden taar ve bu ey zaruri olarak
80-2
221:6
272 TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DtN MNASEBET
128;20
82 - 83;8
sonludur, mtenahidir; zamann gemite ba olmad iin son

suzdur, mtenahi deildir.
Eer Gazl hdis ile zaman iinde bir balangc olan eyi
kastediyorsa tbn-i Rt'n ona yapm olduu itirazlar isabetli
dir, fakat bize gre, yukarda lemin kdemi meselesinde de belirt
tiimiz gibi 280 hdis sz ile iki taraf ayn eyi kasdetmemektedir. Gazl hdis ile daha ziyade halk mnsm kasdettii halde,
lbn-i Rt zamanda vuku bulmay kasdeder. Fakat Gazl'nin
bir hdisin ba olmak gerektii halde sonu olmak icabetmez"
sz hdisten halk mnsm kasdetse de etmese de isabetsiz deil
dir, zira akd iin balayan eyin bitmesi gerektiine dair bir zaru
ret yoktur.
Bu iki meselede de btn glkler, yoktan varetmek veya
yok iken var etmek mnsnda olmak zere yaratmak mefhumunu
ihdas etmek mefhumunun yardm ile merulatrmak ve temel
lendirmek istemekten deri gelmektedir. Durum netice itibariyle,
aka ifade edmemekle beraber, ihdas ve halkn telif edilemiyeceine mncer olmakta ve bu ikisi iki ayr hareket noktas olarak
kalmaktadr. Bununla beraber Gazl'nin filozoflan tekfir ettii
meseleden ilkinin kdem meselesi olduu ve bn-i Rt'n de
leme kadm demenin islma zor geldiini nk kdemden illetsizi
anlam olduklanm zikretmi olduu hatrlanmaldr.
lemin ebediyetine dair Galenos'tan getirilen gne yok ol
may kabul etseydi ufalrd" delilini Gazl iki noktada tenkit
eder: a. Bu, muttasl art i bir kyastr, neticesi lzm deddir.
b. Gnee klme nz olmad eer rasatlarla biliniyorsa, rasat
lar ancak yaklak deerler verir.
lbn-i Rt delilin burhan deil ikna olduunu ufalmaz"
sznn yakn ncllerden olmayp mehur bulunduunu sy
lemekle Gazl'nin ilk itirazm teyit etmektedir. Gazl'nin ikin
ci itiraz rasatlarn deerine dairdir; fakat tecrb metot ve ma
hedenin tenkidine yneltilmi olan bu nemli itiraz deeri e
oranth bir ekilde cevaplandrmam olmas lbn-i Rt'n aley
hine kaydedilmek gerekir. nk, Gazl'nin matematik ilimler deki kesildiin tecrbe tarafndan temin edilemiyeceine dair olan
bu iareti dikkate deer olmasna ramen, lbn-i Rt onun nemi
zerinde durmamtr.
380 Bk. S. 253.
lemin ebediyetine dair filozoflardan getirmi olduu adem

bir ey deddir, nasd fiil olabilir?** itirazna kar Gazl yine
temel mefhumu olan irade mefhumuna dayanmaktadr: dam
(yok etme) da icat gibi Allahn iradesi ile hsl olur. Allah
istedi mi var eder istedimi yok eder, kudretinin yetkin olmasnn
mns ite budur. GazU*ye gre, meydana gelen eyin kadim
irade ile vuku bulduu kabul edildikten sonra vki olan eyin
varbk veya yokluk olmasnn nemi yoktur.
90;91
Bu meselede meydanda olmamakla beraber temel olarak

ele alman imkn mefhumuna dayanm bir irade anlayna malik
olduunu bildiimiz Gazllnin durumu teolojiktir. nk isterse
yapar istemezse yapmaz mnsna gelen ve kk Kur'anda olan
irade tarifine dayanmaktadr.
kinci delilin esasnn failin fiilinin yoklua taallk edemiyecei fikrinin tell ettiini syleyen lbn-i Rt'n ihdas de halk
142;47
arasndaki tercih bakmndan durumu sarihtir: Mutlak icat ve
idamda fiil ademe taallk eder, oysaki, fiil ademe taallk edemez;
eer ederse, yokluk varha varlk yoklua inkilp edecektir. Hal
buki filozoflara gre, ztlann bile inkilb tasavvur edilemez. Ka
dir, vucudun kendisini yokluun kendisine eviremez. Bir madde
vaz etmeyen kimse, failin fiilim evvelen ve bizzat yoklua taal
143:49
lk ettirmek zorunda kalacaktr; ite btn bunlardan dolay
eskiler madde ve suret gibi iki mebde kabul etmilerdir. Vaki
olan eyin vucut veya adem olmas arasnda ok iddetli fark var
dr. Sudur veya hudus bdkuvve vucuttan bUfide dndrmek m
nsnda alnrsa, o zaman sahih olur. Fdozoflara gre mmteni
olan ey lemin suret deitirmesi deil, onun srf hilie dnmesi
dir
Grlyorki lbn-i Rt varl ve onun kanunlarn dini an
laya kar mdafaa etmektedir. Mutlak var etme (icat) ve mut
lak yok etme (idam) filozoflar iin mmkn deilse, acaba lbn-i
Rt iin durum nasd telkki edilmektedir ? Gazl'nin tekfir mese
lesine temas dahi etmediine, aynca, ret veya tasdik yollu fikrini
bddirmediine gre onlarla aym gr kabul ettii sylenebilir.
Netice itibariyle, yapdan mnakaalann sonunda, iki taraf
da kendi hareket noktalarna geri dnmektedirler.
Hocazdenin bu meseledeki durumu ileyi, itiraz ve cevap
landrmalarnda baz zellikler arzetmesine ramen, Gazlinin
Ftlsrfe-Din F. t
274
pln dna km olduu sylenemez. lve etmek lzmdrki

burada da, Hocazde, bn-i Rt'n ne kendisinde ne de itirazlanndan bahsedip deerlendirmitir.
3-
LEMN BR YAPICISI (SAlf)
VARDIR
a ) Meselenin M ellife Gre A y n A y n Hlsas

1 Gazl''nin Tehftne Gre
94-95;1
Filozoflann bu lemin bir yapcs (sanii) olduuna inanmalan onlarm grlerine ynden uymaz: Fail, fiil, ve fa-fiil nis
beti bakmndan.
Ifpl
1. Fail denildii vakit mrit ve muhtar yani istedii eyi bden

ve yapan bir fad hatrlanr. Asd fa budur; o yzden, tabii olarak
99;9 yapt sz eliiktir; ihtiyar ile yapt sz ise bir tekrardr;
100;11
eer, fiil yaplmsa, irad olarak yaplmtr; eer, tabi olarak ya101;12 plmsa, o hakikaten fid deil, ancak, mecazen fiildir, mesel ate101 ;13
in stmasnda olduu gibi. Eer, bir insan bir kimseyi atee atar
sa, yakmann faili ate ded, o insandr. Yani katd ate deddir,
rade de fid yapmayan bir fade fad ismi ancak mecazen verilir.
102;15 Allah bu lemi iradesiyle yaratmaynca, hakik ded, ancak, meca
z olarak fail olduu kabul edilmi demek olur. Nasd, gne yok
olduu vakit, klan da yok olursa, Allah yok olduu vakit bu
103;6 lem de yok olur, o yzden Allah bu lemin hakikaten failidir'
tarznda verilecek cevap durumda bir deiiklik yapmaz, zira,
hakik fad ancak, iradesi de fid yapandr. Bu meseleden maksat,
filozoflann sadece, fad ismini telffuz etmekle yetinip mny
braktklarn gstermekti, o da hasd olmutur.
103-104;8
2 . Hakik fiilin mns ihdastr, yoktan var etmedir. Fdozoflara gre, lem kadm olduu yani daima varlkta bulunduu iin,
ihdas edilmemi demektir, o halde, lem Allahn hakik fiili ola
maz, ancak, mecazen fiili olabilir. Fdozoflarm delili udur: Failin
fiili ancak varha taallk eder, yoklua taallk etmez. cat keli
mesinden maksat icat edenle edden arasnda bir nispettir, bu nis
pet ve irtibat devam ettii mddete vucut devam eder, irtibat
105-106;21
kesilirse vucut yok olur. Allahn yaratc olmas bina ustas de bina
arasnda mevcut nisbet gibi deil, sadece, AJilahla lem arasnda
devaml bir nisbet ifadesidir.
108;25
Bu deld Allahn lemin hakik faili olduunu gstermemek
275
tedir. Zira hakik fl yoktan var etmedir, bunun dn da olan her

hangi bir eyin fid olduunu iddia etmek mcerret bir iddiadr
109;28 I
veyahu t fid kelimesini mecazi olarak kullanmaktr.

3.
Fail de fid arasnda m evcut olan bir arttan dolay, filozof-
110;29
lara gre, lemin Allahtan sudur etmemesi lzmdr. Zira, birden

ancak bir kar. Allah birdir, oysaki lem okluk ve eitliliktir.
F dozoflar Allahtan lemin b u eitlilik ve okluu de deil, fakat
teker teker v e sra de kt iddiasndadrlar. lkin, Mall-u Evvel
sonra, srasyla dier Akllar ve varlklar kmtr.
Birden ancak bir kar esasna sonuna kadar sadk kalnd
vakit, filozoflann bu lemde birliklerden meydana gelmi olan
heT hangibir btn kabul etmemesi lzmdr. Zira birden daima
111-112;33
b ir karak, varlklar,bir stteki bir alttakinin sebebi olacak surette

b ir erit m eydana getirir, bu erit aa doru artk mall olmayan
bir malle y ukanya doru da illeti olmayan bir illete ular; oy
saki, filozoflar, mesel ruh v e bedenden mrekkep olan insan, heyul v e suretten mrekkep olan cisim gibi bir takm terkipler
kabul ederler. B u terkipler nasd hasd olm utur? Tek illetten de
nilirse, birden ancak bir kar hkmleri btd olmu olur; mrekrekkep bir illetten denilirse, o takdirde sual bu mrekkep illete ev
rilir: basit bir illet bulununcaya kadar sondur.
112;34
F dozoflan n lemin Allahtan ne ekdde sudur ettiini ak116;41

lamak iin teklif edden dokuz felek ve On A k gr 281 ta
mamen tahakkmdr, ryada grlse inandmaz, karanlk stne
karanlk dve etmektir.
F dozoflann Mall-u Evvelde iddia ettikleri ynlerden kesret
117;42
gerekmesine bir ok bakmlardan itiraz eddebilir: 1. Filozoflara
gre, Mall-u Evvelde kesret hasd eden cihetlerden birisi onun
mmkn-l vucut olmasdr, bu bakmdan ondan felek cirmi
hasl olur. Eer, mmk-l vucut olmak kesret hasd ediyorsa,
vcib-ul vucut olmak da kesret hasd etmeli ve EvveVde kesret
meydana gelmelidir, oysaki filozoflar Em eri basit kabul ederler.
2.
Onlara gre, Mall-u EvvelTin mebdeini dnmesi yzn118-119;45
den kesret hasd olur. Eer, Mall-u Evvel kendi ztm dn
mekle kesret gerekiyorsa, bu, kendi ztm dnen Evvel iin
m Fasla bilgi iin Bk. Tuh., S. 114, 115, 116.
276
119;46
de varit olmaldr. Kesret lzumundan kam ak iin Allahn sa

dece kendi nefsini bddiini iddia edenler olm utur; fakat, lb n -i
Sin ve taraftarlar bu fikrin eriat aleyhine tad neticelerden
121 ;48
kurtulmak iin Allahn gaynm cz olarak ded, klli olarak

bddiini kabul ettiler. Oysaki Allaha dair olan meseleler insan
gcn aar.
121;49
122,53
I24;55
125-126;59
127;63
129-120;67
Evvel ancak kendi nefsini bddii takdirde kesret lzumu orta

dan kalkar; ztm dnmek suretiyle mebde olduunu idrk eder
ve bylece kesret hasl olur tarznda verilecek olan bir cevab y
le kardamak mmkndr: B u vaziyet ona bir illetle m i yoksa
dletsiz mi hasd olu r? Bir illetle lazm geldii iddia edilemez, zira,
illet EvveVdir, Mall-u Evel ise malldr ve birden ancak bir kar
prensibine gre, EvveVden ancak Mall-u Evvel kmtr, baka bir
ey kmamak gerekir, llletsiz gerektii de iddia edilemez, zira
o takdirde EvveV den sebepsiz yere bir ok varhklann kmasna
bir engel kalmaz.
3. Malln kendini dnmesi l bir kesret ded, daha
fazla bir kesret gerektirir. Zt, kendini bilmesi, kendiliinden
mmkn-l vucut ve bakasyla vcib-ul vucut olmas beli bir
kesret gerektirir.
4. Onlarm zannettikleri gibi Mall-u EvveVe sadece ynden
ded, birok ynlerden kesret gerekir: a) Mall-u Evvelden hasl olan ilk semav cirim madde ve suretten ibarettir. Bu madde ve sure
tin her birine bir mebde lzmdr, b) Cirm-ul Aks belli bir byk
lktedir; olduundan ne daha byk ne de kk olabilir; o halde,
onu bu miktar zere belirleyen bir muhassis gerekir, e) Felek-l
/ks mn dier noktalarnn ded de o belli noktalan nin kutup
olarak belirlenmesinin sebebi nedir?
Eer Mall-u EvveVe bylece ok sayda kesret gerektii kabul
edilirse, btn varhklann bir arac olmakszn ondan sdr olduu
kabul edilsin. Zira, ilk MalVe lzm olan eyin iki veya oldu
una karar verildikten sonra, bu saynn daha da deri gtrlme
sinde ne mahzur vardr?
5. Mall-u EvveV1in mmkn-l vucut olmasndan dolay
Felek-l ^ks mn cirmini gerektirdii iddias yerinde deddir;
zira o ikisi arasnda yle bir ba yoktur; bir insann mmkn-l
vucut olmas, nasd, Cirm-ul Aks1nin varlna sebep olmazsa,
Mall-u EvveVde de durum ayndr.
277
Filozoflar bizi bu noktada reddettiniz, sizin fikriniz nedir?
130;69
diye soracak olurlarsa, cevab udur: Maksadmz, filozoflann dvlann alt st etm ekti o da hasd olmutur. Getirmi olduklan
deldler kesin deddir; birden oun kmas ve Allahn sfatlanmn
bir olmas muhaldir', szlerinin her ikisi de btldr, zira mstahii
olduunda bir zaruret yoktur, ancak, bu haberlerle gnderilmi
olan nebderin sylediklerini kabul etm ek lzmdr.
2
b n -i R t' n T eh f t n e G re
Gazll nin fad hakiki fail ise mrit ve muhtar olmaldr

sz kendiliinden bilinir bir ey deddir. Ortada iki nevi fad grm ekteyiz: a) Ate gibi, daima bir tek ve ayn fiili yapan, b) ztlan
147;1
147;2
yapabden mrit fail. Filozoflara gre, Allah bu iki sfattan da

mnezzehtir. Mrit murattan yoksuldur, irade tagayyrdr,
Allah bunlardan mnezzehtir. Allahn fail ve mrit olduu cihet
burada aklanamaz, zira onun iradesine benzeyen bir ey yoktur.
Allah insann iradesine benzemeyen bir irade de mrittir.
Gazli nin Fad kendisinden fiilin irade de kt faddir,
filozoflara gre lem Allaha zaruri olarak lzmdr sznn iki
ksm vardr: 1. Fad sebepler ancak iradeli olanlardr, tabii olanlar
fad sebep deddir. 2. Glgenin ahsa lzm olmas fiil deildir. Bunlar yanltr. Zira filozoflar drt sebep kabul etmilerdir: fail, mad
de, suret, gaye. Fad bakasn kuvveden fide karandr, bu bazen
iradi bazen de deddir. Allahn failiyeti insamnkine benzemez.
Onda kudret, irade, hikmet aym derecededir. Allah irade ettii
zaman kadirdir, fid ondan zaruri olarak ded, fazlndan dolay
kar.
I49;5
149;6
150;7
Terkip iki eittir: 1. Mrekkeplerin vucuduna zait bir mn151;10

da olan terkip, 2. Madde-surette olan terkip. Sonuncu terkip var
lklarda unsurlardan ncedir. Terkibin illeti olan czlerin varl
nn da illetidir. Allah lemdeki terkibin illetidir, o halde, lemin
failidir. Fdozoflann gr ite budur.
Gazl nin her ey kendiliinden vcib-ul vucut deildir,
153;12
bakasyla vcib-ul vucuttur; ite buna mefl bunu yapana fail
diyoruz cins ayrmyoruz diye filozoflardan getirmi olduu cevap
153:13
kendiliinden bilinir bir ey deddir.
G a z ll n in her se b e b e fa d , h e r seb e p le n m ie m ef l d e m iy o r u z ;
b y l e o ls a y d , ta n fiili olurdu*
s z n d e b irin ci ksm d o ru d u r,
1S4;14
278
ikinci ksm deildir, zira ate bilkuvve olan eyi bilfide kara
bilir, failin vasf budur, eer canszlar bunu yapyorlarsa tam faddirler.
Onun, failin mrit olan v e olm ayan diye taksim eddm esini
156;19
uygun bulmamas doru deildir. Zira, irade de olan fid limi ifade
eder, ama, fiilin blnmesi ilm i tazam mun etm ez. F ad bakasn,
bilmeksizin, yokluktan varha karabilir.
157;23
Onun zannettii gibi, tabi olarak y ap t sz yapt sz

de eliik deddir. Tabi olarak yapan tebih de fad deddir, tam
mnsyla faddir. Faili iradeli ve tabi diye ayrm ak mterek
isim taksimi ded, cins taksimidir, iradesiyle yap t sz gz de
bakt szne benzetdemez. Zira tabi olarak yapan da hakik faildir, irade de yapan da hakik faddir. E arler iin, asd, bunun tersi
158;24
gerekir: Tabi olarak yapt szn gz ile bakt szne benzet

meleri lzmdr. Zira, onlara gre, insamn iktisab ve messir fiili
yoktur. Onlarm, grnrdeki fad h a k k n d a bu ekdde hkm
158;25
vermiken, gaiptekini nasd olupta iradeli olarak kabul ettiklerini

bilmek isterdim.
Gazl nin ate yakmann faili olarak alnamaz, atee atan
156;20
160;28
160;28
160 ;30
162;33
162;34
kimse fad saylr ' sz kartrmadr. Zira, hi bir kimse fadi ate e nisbet etmez. Fiil, lk Muharrikte nisbet edilir. Fdozoflar Allah
hakknda mutlak olarak mrit deddir demezler, ancak, onun in
san iradesine benzeyen bir irade de mrit olduunu kabul etm ez
ler.
Gazl nin Allahn fad olmasyla O nun bakasnn sebebi
olduunu kastederiz, O nun varl tasavvur olunmasa lem de
y ok olur diye filozoflardan getirmi olduu cevap fenadr. Zira,
o takdirde, filozoflann EvveVin suret tarikiyle her hangi bir ekd
de her eyin mebdei ve nefsin de ceset iin mebde olduunu ka
bul etmeleri lzm gelir; oysaki filozoflann hi biri yle bir ey
sylememitir. O bakmdan Gazl nin itikat ettiiniz mslmanha aylandr demesi doru deddir, zira filozoflar onun sylemi
olduu eyleri sylememilerdir.
Gazl nin lem filozoflara gre kadmdir, daima vardr,
o halde faili yoktur ifadesini alalm. Alem y a kendiliinden kadm
olur veya hudusta daim olmak ynnden kadm olur. Fdozoflar
kinciyi kabul ederler, o bakmdan, lem Allahn ihdas ettii
bir eydir.
279
Gazl nin filozoflardan fad hdis olma ynnden ya vucuda
162;35
v e y a ondan n ce gelen ademe taallk eder. Oysaki, ikisine de ta

allk edemez* diye getirmi olduu deld b n -i Sin*mndr ve sofistiktir. Buradaki galat, failin fiilinin bilfid vucuda taallkunu
I6336
kabul etm emekten ileri gelir. Ancak, kendisine ademin mukarin
164^37
olduu vucut bir muhdise muhtatr. Bu ekten kurtulmak iin

lem varlna adem iktiran etm ede ezelidir demek lzmdr, tpk
harekette olduu gibi, hareket daimi bir muharrike muhtatr.
F ilozoflar, l alemin Allahla olan durumunu ite byle telkki
164:38
ettiler.
Masnuat ise bir kerre yaratld m, o artk, kendi kendine var
olm akta devam eder.
Gazli*nin icat eer, icat eden bir faille icat edden bir mefl
165;39
gerektiriyorsa, icadn ancak var olana taallk etmesi lzm gelir,

ite o yzden, Allah lemin ezeli ve ebed failidir, lem de Allahn
ezel v e ebed fiilidir, Allahn bu irtibat kesilirse, lem de var ol
maktan kesilir, diye getirmi olduu cevab ele alalm. Eer, mucidin mucedi olmas kendi ztna zait ise, o zaman nisbetin kalkmas
vucudun ortadan kalkmasn gerektirmez. Eer deilse, o takdir
de, b n -i Sin*mn dedii bu sz dorudur.
166;40
Fakat, lem izafet babnda deil, cevher babnda bir mev

cuttur. Sin*mn bu sz ancak semav cisimlerin suretleri hakknda
doru olabilir. Buna kar Gazl nin vermi olduu cevap tama-
167;42
men dorudur: Fid fade ademi cihetinden ded, hudusu cihetinden

taallk eder. Failin fiili olmas iin vucudun un ademle mesbuk
olmas arttr. Vucudu ademle mesbuk olmayan bir vucut failin
fiili olamaz.
Fakat filozoflar, cevheri fasllan hareket olan varlklar t esbit ettder: Gkler ve onun altndakderin vucudu da hareketle
kaimdir. Bu byle olunca, bu varhklann hudusta daimi olmalan
icabeder. Eer, lem bu eitten olmasayd, bir kerre var olduktan
sonrra, artk Allaha ihtiyac kalmazd. O halde, lem iki ynden
fade muhtatr: 1. Alemin cevherinin hareketle kaim olmas, 2.
lemin sureti m uzaf tabiatmdandr, keyfiyet tabiatndan deddir.
4Eer, failin fiille beraber bulunmas gerekiyorsa, fad kartfar
ise fid de kadm, hdis ise hdis olur, suda hareket eden el de suyun
hareketi gibi* diyerek Gazlnin filozoflardan getirmi olduu
167;43
168:44
168;5
280
cevap muharrikle beraber olan hareket iin dorudur, hareket ve

sknetle alkas olm ayan ey iin doru deddir.
170,48
Biz, ancak, fiilin kadim olmasn muhal buluyoruz, nk,

yoktan hdis olm ayan eye fiili dem ek mecazendir sznde filo
zoflann Allahn fad olmasndan sadece, onun lemin illeti olduu
171;50
iddias vardr. Bu sz filozoflan dediklerinden uzaklatrmaktr.

Zira, mall, o malle suret veya gaye yoluyla illet olan bir illete
lzm gelir. Fail illete mall gerekmez. Fad illet olduu halde m a
ll olmayabilir.
171;51
Fdozoflann gr udur: lemin, onu yokluktan varha

karmakta ezel ve ebed olan bir faili vardr. Aristo, Efltun un
tersine, lemi kadm saynca, Efltun un taraftarlar Aristo nun le
161 ;52
min yapcs olduunu kabul etmediini zannettder. Bunun zerine

Aristo taraf tarlan bir yapcs olduuna dair u hcceti getirdder:
Semav cisimlerin varl hareketle kaimdir, o halde, onlara hareket
veren ey onlarm varlnn da sebebidir. F id hdistir szleri do
173;55
173;56
174;59
1 7 5 ;6 0
176;61
177 ;63
178;66
rudur, zira fid harekettir; kdeminin mns ba v e sonu olmamak

ve hareket olmas ynnden kadm eylerle kaimdir demektir.
E arler bunu anlamad onun iin kdem ismi yerine hudusta da
imidir sz uygun oldu. (Fad birdir, lem muhteliftir, birden ancak
bir kar diye getirilen nc vechin cevab gtr. Bunu islm
filozoflanndan sonra gelenler (mteahhire) sylemitir.
Eer, lem Allahtan vastal olarak ve teker teker meydana
gelmise, o takdirde, lemde mrekkep olan bir ey bulunamaz,
tek sral bir illet-eser zinciri mevcut olur sz EvveVi grnrdeki
fail gibi vaz etmekten deri gelir. Varlklan basit kabul eden kim
seye lzmdr. Fakat, varlklan mufrak ve heyulni olarak blen
bir kimseye lzm gelmez. Bu Aristo nun doktrinidir. Birden bir
kt hkm cedel bir aratrma sonunda vasd olduklan bir
hkmdr. Kesretin sebebi heyuldr diyenler Anaxagoras ve
taraftarlandr. Kesretin sebebi lettir diyenler yamnda, vastalann
okluuna bahyanlar da olmutur, Efltun gibi. En ikna edici
olan da budur.
Fakat, bugn, m f d e n , bir tek sudurla, btn mtegayyiratn kt kabul edilmektedir. Gazl nin itiraz onlara lzm
gelmez. Fdozoflar kesreti iki yerde kabul ederler: 1. Heyula ile
ilgini olmayan basit varlklardaki kesret, 2. madde v e suretten
deri gelen ve semv cisimlerin altndakilerde bulunan kesret.
281
Semvl cisimler suretlerim madde ile ilgisi olm ay an d k m uharrikten

almlardr. Onlar kendderinin altnda bulunanlara suret verir
ler. Fdozoflar buradaki nizam ite b y le anlarlar.
178;67
E b u N asr v e lb n - i Sin gibi m slm an filozofla r gaipteki
179:68
fa d h a k k n d a gr n en e b a k a ra k h k m verd ikleri, birden ancak

b ir k t n , E vveV in b a sit old u u n u k a b u l ettikleri vakit kesretin
n a sd su d u r etti in i izah etm ek te g le u radlar, ve bylece,
E vveV in g n l k hareketin m u h arriki olm ad neticesine zorlan
dlar. E vveV d en , ilk in , en b y k felein m uharriki, on dan , en byk
felek le o n u n a ltn da k in in m uharriki k a r zira, b u m uharrik ken
din i v e E vveV i id r k etm ek ted ir. O ysaki, b u , hatadr. Zira insan-
180;69
d a b d e k il v e m k u l a y m eydir. B u n la n n hi biri A risto y a lzm

gelm ez, zira, gr n rdek i fa d k a ytld r, gaipteki m utlaktr, m ut
la k fa d d e n m u tla k fid ka r, o fail u v ey a b u hususi
mefllc
tahasss etm ez.

V arl a n ca k b ir irtib a t sonu nda sahih olan eylerin varl
I80;70
b u irtib a ta ta b id ir. O halde, irtib a t veren kim se varl veren

k im se olu r. H e r ba la n a n , va h it b ir m nda balannca, bu v a
z iy e t, ken diliin den ka im olan b ir vah itten deri gelir. Vahidin ver
m i o ld u u va h d e t va rh k la n n ta b ia tla n hasebiyle eitlenir, scak
b ir eyd ek i snn, ateten ib a ret olan ilk scak cism e kadar y k
selm esi g ib i. A risto b u va sta yla m ahss (duyulabilir, duyusal)
v u e u tla m k u l v u cu d u birletirdi v e ded ik i: lem birdir, birden
k m tr. V h it, b ir cih etten vahdetin b ir cihetten kesretin se
b eb id ir. O rtad a v h it b ir m ev cu t vardr, ondan v h it b ir kuvvet
ifa ze eder, bun un la varlklar hasd olur, varlklar oktur, o halde
o u n b irden km as va cip tir.
Senin, h ukem em n szlerinin burhan olup olm adm eskile-
183;73
rin kitaplarnda aram an lzm dr, yoksa, lb n -i Sinnn veya dh

ilim lerde, eskderin doktrin ini deitirenlerin kitaplannda arama
m alsn.
G azlnin sudur vetiresi hakknda *** filozoflar adna nakJetmi oldu u eyler, E b u Nasr v e lb n -i Sin nn filozoflara yapm
o ld u k la n iftiralardr.
E skderin dok trin i udur: O rtada bir takm m ebdeler vardr:
* Bk. Tak. al-Tak., S. 182; 73
184;74
184;75
282 TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE - DN MNASEBET!
Semvl cisimler. Bunlann da maddeden mufrak ve onlann mu

harriki olan mebdeleri vardr. Semv cirimler itaat iin onlara
doru hareket ederler, ite o bakmdan onlann canl, kendini ve
mebdeini bdir olmas gerekti. lmin zellii maddede bulunma
maktr. Bu lk Mebdeler, mufrak olduklan iin limdirler ve
devaml hareket iindedirler, Mebde-i Evvel1e baldrlar.
F d o z o fla n n b u h usustaki szleri rt l d r, a m a , d o ru b d giyi arayan kim se, b u n la r zerin de du rm al v e g n l k h arek ete
186;80
b ak m ah dr. B u hareketin m iri A lla h tr, lb n - i Sin nn m eb d elerin b irb irin den k t m sylem esi filo z o fla n n b ild ii b ir ey d e d
dir. O n lan n b d d i i ey, b u Mebdelerin EvveVe nazaran m a l m
m ak am lan oldu u du r, a n cak , aralarn daki irtib a tta n d o la y b ir-
186:81
birinin m all olabilirler. B u ra d a fa d -m e f l n isb eti m ir-m em u r

nisbeti gibidir. M em urun varln n art em ir alm ak ise, b u art
m ir gerekletirir. n san o rta d a olu p b ite n eylere b a k t zam an
canl v e lim denen eylerin im aksa th v e belli h areketlerle, k en dili-
187;84
inden hareket ettiin i gr r. G n d e m u n ta za m h areketlerin i

m ahede ettikten sonra, on la n n ca n h oldu k la rn a h km eder.
Sem v cisim lerin hareketlerinin n eticesin de, b u lem d eki olu
ve y o k olular m ey d a n a gelir. H asis, m u zlim v e k k ola n b ir
o k cisim ler canh oldu ktan sonra, b y k , kl v e erefli olan se
m v cisim ler canh olm a y a dah a l yk tr.
190;87
B u b y k , canh, n tk v e erefli cisim ler m em u rd u r; m ir

Allahtr. E er insan m kem m el v a rh k la n n h i b ir m en faa t o l
m adan b z hareketler y a p t m grrse, b u n u n in a y et oldu u n u
anlar. B u hareketleri on a m ir em reder. te y d d zla r d a b y led ir,
onlar da b ir mire b a h m em urlardr. O n lan n z tla n m em u r o l
m akla k aim dir, k u l olm alan zta zait deddir. B u b y le olu n ca
onlarm buradaki cisim ler ta rzn d a yaratlm am old u k la n anla-
193;90
hr. nsan akl b u fiilin k eyfiyetini anlam aktan acizdir. O ik i varl

birbirine b enzetm ek gaflettir. A llahn o cisim leri buradaldler ne-
193-,91
vinden b ir ihdasla m ihdas ettiin i bilm ek v e tesb it etm ek, cid

den zordur.
194;94
G azl filozofla n n doktrinlarini zikrettikten sonra, bun lar

birsamlm n hayallerine benzem ektedir, r ya da grlse inanlm az
demitir. B y le b ir ey lime d e cahde d e a n z olabilir. O na v cip
olan ey filozoflan b u gibi neticelere srkleyen hususlar akla-
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE - DN MNASEBET 283

maktr, bylece, dinleyen, onlann fikirleriyle onlan
fikirlerini mukayese edebilsin.
iptal edenin
195:97
Gazll nin mmkn-l vucudun imkn ya ztn ayndr,
veya gayn dr; ayn ise kesret yok, gayn ise kesret vardr demesi
doru deildir, Zira nc bir ksm ihmal edilmitir, yleki:
Vcib-ul vucudun byle oluu dardan ona ilve deddir, tpk
196:98
bir mevcudun bir olmasndaki gibi. Durum, kendiliinden mmkn-l vucut olan ey iin de yledir, zta ilve bir vziyet yoktur,
onun mns, zt ancak bir illetle vcip olmay gerektirir demek 196:99
tir. Sanki vcip kendiliinden ve bakasyla olmak zere bln 197;100
m gibidir. Bu blme cevheri deildir, selb ve zaf hallerin bir
ifadesidir, lbn-i Sinnn galat buradadr: lbn-i Sina biri zta ilve 197:101
edilmi bir ey zannetmitir. Kendiliinden mmkn-l vucut
198:102
bakas de vcib-ul vucut ibarelerini ilk defa lbn-i Sin icadetmitir. Bu ibareler redd ibarelerdir.
Vucudun imkm terkip gerektirir mi meselesine gelince,
eer, bu, zaf bir sfatsa gerektirmez; Gazlnin her zait mef
humu olan ey darda bilfid bulunan zait bir man gerektirir
demesi galattr. Bu, onun, vucudu vcip ve mmkn diye ayr
masndan da anlalmaktadr. Zira, vucudu byle taksim etmek 199:104
canly yryc ve uucu diye taksim etmeye benzemez, zira,
bunlar mterek olan canlla yani zta ilvelerdir. Mmkn ise
redd bir ibaredir.
Gazlnin kendiliinden olan eyle kendiliinden olmayan 200;106
ey nasd vahit olur? szn ele alalm. Gazl imknn vucudun un 200;107
ancak zihinde olduunu zannetmitir. Bu szden terkibin ne ken
diliinden vcib-ul vucutta ne de bakasyla vcib-ul vucutta
olmas icabeder fikri anladabilir. Bakasyla vcib-ul vucut olan
eyde, eer cisimse, illet ve mallden ibaret bir terkip bulunur.
Eer, cisim dedse hi bir ynden kesret yoktur. O bakmdan 201;108
mebdeler basittir. Evvel basitlik bakmndan bata gelir; ikinci
ncden daha basittir. kinci, kendi ztm dnnce bir ey,
mebdeini dnnce bir baka ey sudur eder sz galattr. Zira
eer byle olsayd o takdirde birden fazla sureti bulunur ve mahal
itibariyle tek, had itibariyle ok olurdu. Bu gibi szlerin tesiriyle,
lh ilimler fkh sanatndan daha ok zann olmutur.
Netice itibariyle Gazlnin mmkn-l vucuttaki ilzama

dayanarak vcib-ul vucutta kesret ilzam doru deildir. Zira
201;109
284
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN
MNASEBET!
m m knden hakik m m kn kastedilirse, an cak, o zam an terk ip

gerekir; eer zihn m n anlalrsa gerekm ez.
202;110
2 0 2 ; I 11
Gazli nin m ehdeini id r k etm esi ztm n
ay m m dr, eer
ayn ise kesret olm az; g a y n m dr, o ta k dirde kesret v a rd r; A llah

da g a y n m
dnr, im di, kesret v ard r diy e getirdii ikinci
itiraz ele alalm. B irin ci k doru du r. M ebdein i id r k etm esi,

ztm n aym dr, zira o dn m u za f olan ey ta b ia tm d a n d r;
Evvel ise kendiliinden m evcu t olan ey ta bia tm dan dr.
Allahn
ancak ztm idrk etti i doru du r, fakat b u hale G azl nin d zam gerekm ez, zira Allahn z t bir bakm a b t n m ev cu d a ttr.
203;112
"Bakas iin m ebde olduunu id r k etm edik e, A llah, ztn
203;113
idrk edem ez sz bozuk tu r. M ebde oluu onun zt deil, ancak

m uzaf bir m ndr. Eer y le olsayd daha y k sek olan daha
aa d e tam am lanm olurdu.
203,114
Z tm idrk etm esi ztm n aym dr, o takdirde ztm m all

olarak idrk eder v e her ey onun ztm a raci olur, kesret gerek
203;115
mez* szn ele alalm :

hususunda
M ebde-i EvveVin
altndakderin kesreti
Gazli nin sylem i oldu u szler filozofla n n szleri
deddir. F dozoflara gre bu Akllarda asla kesret y ok tu r, birbir

lerinden kesret ve basitlik cihetinden ded,
sadece
dlet-m all
olm a cihetinden ayrlrlar.
EvveVin vucudu kendiliindendir, onlarm v u cu d u bakas

204;116
dedir, EvveVle kaim dir. O yzden basitlik yn nd en aym m erte

bede bulunmazlar. M ufrak Akllarda akl v e m kuln bir olm as
da onlann hepsinin basitlik bakm ndan ayn m ertebede bulunm alann gerektirmez. H akiki m nda basit olan ey an cak EvveVdir, dierlerinin varl onunla kaim dir.
205;117
206;120
207,121
B u szlerin hepsi v e onlann ceva p lan cedeldir, akhn ne oldu

unu bilm eden o mnlar zerinde konum ak hezeyandr.
Gazli nin Allah ancak ztn bdir, g a y n m bilm ez; kd,
mkul, akd hepsi birdir szlerine iki ynden ceva p verdebilir:
1. B u suretle Allah yaratklanndan daha aa olur, zira, onlar
pek ok ey bddikleri halde Allah gaynm bdm em ektedir. Bundan
kurtulm ak iin b n -i Sin Allah m ebde olarak kendini bilir varhkda klli olarak bdir demitir szn ele al ah m : H alka eer bir
kadem grlen gne, arzdan y z yetm i defa daha b y k
tr dendseydi buna inanmazlar ve birsamhnn szleri gibi sayar
lard. Mesele hendesi konularda by le olduktan sonra dhi konu-
285
larda ev leviyetle y le olur. nk b u ilim ler ilk bakta anlada-
207; 122
bilen eylerden deildir v a siyet b y le olu nca b u ilim de cedelf m u

h ataba v u k u bu lm az. Cedel, dier ilim lerde faydal v e m u bah
oldu u halde, ilh! ilim lerde haram dr. O bakm dan b u k on u la r
209:125
insan aidinin keyfiyetlendirem edii konulardr, eer akl b u n u y a

p a bilseyd i, o zam an, ezeli aklla kin v e fasit olan akl b ir tek ey
olm u olurdu. te b u bakm dan Gazl filozoflann d h i ilim leri
zanntdir dem itir.
B iz, burhan olm asa da, b u ie ancak bu adam hayal s ok tu u v e
209,126
halk fa z d iler ileyerek saadete ulamakdan alkoyduu iin n em

v erdik **. Z tm
bilm esi g a y n m
bilm ediine dellet eder1 sz,
226:161
eer zt d e gayrndan baka birey kastediiseydi lzm gelirdi.

H albu ki filozoflar onun ztnn b t n varlklara eit olarak v a ze
derler. A llah varlk lan bizim idrk ettiim iz tarzda idrk etm ez,
227:164
eer idrk etseydi ona erik koulm u olurdu ite bu yzden Allahn
227:167
ilm inin kll v ey a c z olarak vasflandrdm as doru deddir.

A llah varlk lan ilm inin illeti olarak
idrk etm ez, aksi ta kd irde
ereflinin aa de tamam lanm as lzm gelirdi. Eer Allahn zt

b u varhklann g a y n olsayd o takdirde on lan idrk edecek baka
b ir akla ih tiyac olurdu. Alem ve gk ok olduu halde, nasd, bir
canlnn czlerinin bir araya toplanm asnda olduu gib i, vah it
ise ite tpk bunun gibi eer toplayc bir ku vvet olm asayd nizam
fasit olu rd u ; filozoflara gre, Allah nizam verendir.
232;172
G azll nin malln illeti bilmesi onun varl iin zarur

olm aynca, illetin mall bilmemesi evleviyetle zaruri olamaz
234; 177
sz sofistiktir. Zira illeti malln dnen cinsten farzetmek

suretiyle onun zta d ve bir illet olduu gerekmez.
235;I79
236; 180
H er m all m mkn-l vucuttur demesi ancak mrekkep

m allde dorudur, halbuki onda mrekkep bir ey bulunmaz, zira
o ezelidir; filozoflara gre ise her mmkn-l vucut muhdestir
bunu A n sto birok yerlerde aklamtr, lb n -i Sinnn mmknl v u cu t sz asd m mkn l vueutla ismen itirk eder.
236;181
Gazli nc itiraz hakknda unlan sylem itir: Malln

*** tbn-i R jt bu buraata filozoflann delillerini ve grlerini anlatr; fazla
bilgi iin Bk. Tah. a l - T a h S. 210-226
tbn-i R flfte gre filozoflarn bn hususta sylemi olduklar szler kelmcdarm sylemi olduklarndan d aba az ikna edici deildir. Bk. Tah. al-Tah.,
S. 218
237:182
286 TEHFT BAKIMINDAN
kendini idrk etmesi kendinin aym mdr, gayn mdr ? A ym olamaz

zira, ilim malmun gayndr, gayn ise Mebde-i Evel hakknda da
byle olsun, o takdirde kesret gerekir.
237;183
Bu sz sadece bn-i Sin sylemitir. Filozoflara gre akhn

ztmn mall ancak mebdeinden idrk etmi olduu eydir,
yoksa, ortada bir zt birde zta dve bir ey yoktur; eer byle
238;185 olsayd mrekkep olurdu. Halbuki onun vucudu kendiliindendir,
ikinci illetin vucudu ise zafdir. O bakmdan mufrak suretlerde
illet ve mall birlemitir.
238;186
Gazl nin drdnc itiraznda semav cisimlerin dier cisim
lerde olduu gibi madde ve suretten mrekkep olduu sz bn-i
239;188
Sina nn kartrd bir szdr, oysaki filozoflara gre semv ci
simler basittir, eer mrekkep olsayd fesat bulurdu. Eer bu ka
bul edilseydi o zaman birden bir ktm iddia eden kimseye drt
leme lzmgelirdi.
239;190
Gazlnin getirmi olduu ikinci vecih yani Cirm-ul Aksnm
(En uzak cisim) miktan belirlidir, onu bu miktar zere tayin eden
240;192 nedir sorusu fasittir; zira filozoflar cismin mufraklardan sudur
ettiine inanmazlar, aym ekdde madde ve sureti mufrak mebde
lerden sudur ettiini de kabul etmezler. Kin ve fasit olan var
lklardaki hakik fad heyul ve suret yapmaz ancak heyul ve
suretten terkip yapar, onun iin cevap vermeye lzum yoktur.
243;199
nc vehe verilecek cevap udur: Basit u iki mnda
sylenir: a. Bir ok czlerden mrekkep olmayan sadece mad243;200 de ve sureti olan; bu mnda drt cisim basittir, b. Semv cisim
lere de basit denir. Bu mnda basitin czlerinin tabiat itibariyle
muhtelif olmas caizdir. Krenin mahdut cihetleri olmasndan
onun basit olmamas gerekmez. Madde ve suretten mrekkep
olmamak bakmndan basit, kutup czlerinin alelade noktalar
olmamas cihetinden gayn mteabihtir. Eer byle olmasayd
o zaman, krelerin ihtilftn gerektiren merkezleri olmazd. Sun
krelerde her cz mteabbih olduu halde tabii krelerde ded
dir. Bu krelerde kutup noktasn fad tayin eder. Fakat failin
ok adette olmas icabetmez. Onlar birden bir kar hkmn ne
kadar yanl anlamlardr.
24503
Gazlnin her halde mebdede kesret nevileri vardr ama biz
ancak bir kam biliyoruz diye getirmi olduu sz ele alalm.
Eer filozoflar birden bir ktna inanmlarsa, o takdirde oktan
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE - DN MNASEBET!
287
bir ktn kabul etmemeleri lzmdr. Eer Mall-u EvveVdelzi

kesretin her biri ilk olursa o takdirde Evvellerin de ok olmas
icabeder. Acaba bu husus Ebu Nasr ve lbn-i Sina ya nasd kapal
kalmtr? Zira bu gibi hurafeleri ilkin onlar sylemitir.
242;204
Zt de mmkn gayn de vcip szn ele alalm. Mmk

nn tabiat zaruriye dnerse mmkn vcip olur. Halbuki zaruri
tabiatlarda imkna ait hi bir ey bulunamaz. Bu szlerin hepsi
hurafedir, filozoflara ait deddir felsefeye sonradan girmitir,
bu szler ded cedel! hatt htab ve ikna! bde deddir. te bu
yzden Gazli nin onlarn dhi ilimleri zannidir diye sylemi
olduu sz hakldr.
24606
Bu takdirde Mall-u EvveVden herey sdr olmutur deyiniz.

247^09
248;210
Bunu kabul edince artk Mall-u EvveVin varlk hikmeti kalmaz
ondan istina vaki olur* tarznda Gazlinin getirmi olduu il
zam sahih olduu gibi, ayn ekdde lk Uet*ten istina ilzam da
sahihtir. Gazlnin 4biri getikten sonra sonsuz sayda mebdeler 249;2I3
vazetmek muhal olmaz sz onlann birden bir kar deyip bu
250;2I5
bire okluk vazetmelerinden deri gelir. Oysaki bu szler hurafe ve
hezeyandr. Onlar Aristonun doktrininde vahidin nasd illet oldu
unu anlamamlardr. Eer Mall-u EvveVde kesret vardr, fakat
bu kesret muayyen bir vahdaniyetle vahittir deselerdi bundan
kurtulurlard.
Bu hal Mall-u SanVye (kinci Mall'e) de gerekir zira 251 ;219
ondan yddzlann felei sadr olur, oysaki yddzlar pek ok yn
lerden kesirdirler . Gazlnin getirmi olduu bu pheden, eer
vermi olduumuz cevap dnlrse fari olunur; zira filozof
lara gre semv cirimler basittir.
Bir eyin mmkn-l vucut olmas bir dier eyin varlna 252,221
sebep olamaz diye Gazlnin getirmi olduu beinci itiraz ele
alahm: Bu sz lbn-i Sinnmdr, bununla beraber ikna cihetinden
mertebesi Gazlnin zannettii gibi deddir. Zira canh, mrit,
alim, semi. . . . olan bir varla btn lem lzm gelir denddii
halde byle olan insana da lzm gelir neticesini karmayz. Gazl
hunian sylemekle kesretin meneinde onlann burhanlan olmad
n sylemek istiyorsa, durum byle deddir, onun ilmi bu meseleyi
kavrayacak mertebede deddir. Bunun sebebi Gazllnin sadece 254;224
lbn-i Sinnn kitaplann okumu olmasdr; kusurlan ite bu
cihetten ileri gelir.
288
255;226
255;227
TE H F T
BA K IM IN D AN F E LSE F E -D tN
M N ASEBET
Gazlnin son olarak syledii insan aklnn ermedii husus

larda eriata dnmelidir sz dorudur. Zira Allah akln ciz oldu
u eyi vahiyle verir. Bu aciz y a mutlaktr, y a o insann kendi
tabiatndan veyahut bilmemekten deri gelir. V ahiy bu snflarn
hepsi iin rahmettir. Gazl nin maksat kartrmaktr demesi
ona yakmaz; limin lim olarak maksad, akllar phelerle a
rtmak ded, ancak haktr.
256;229
256;231
Bir ahsn iki meknda birden olmas m stahddir ncl

de birden ancak bir kar ncl tasdik cihetiden birdir. Y a kin ncllerin tefadul etmesi bir ksmnn hayale hitap etm e
sinden deri gelir.
nsan varlklan aratrdka onlann hadleri v e isimlerinin
onlarm fiillerine gre deitiini grr. Eer herhangi bir m evcut
herhangi bir fid ve fadden karsa o zaman varlklar bir birleri
ne karrlar ve bilgi btd olur. 4Failin art, ondan, m utlak fijln
kmasdr; yoksa hususi bir fiilin kmas deddir demlemez.
Eer byle olsayd o zaman her hangi bir mefl herhangi bir fa d
den kar ve o suretle varlklar birbirlerine kanrd. K aldki m ut
lak mevcut hakik mevcuttan ademe daha yakndr.
Birden bir fiilin kmas grlen lemde gaiptekine nazaran
daha ok bellidir. Bir ilimden bir tek ey sudur eder, yoksa bir ok
ey sudur etmez fakat Kadm 9in dm i muhdes dm e benzemez.
259;237
260 38
Kesir illet hususunda lb n -i Sin nn szn btd ettin, o

halde b u meselede senin kanaatm nedir sorusuna u cevab vere
bilirim: Bu kitapta bunun burhan! cevabm vermek zordur. L
kin, zannedildii gibi, okluun vastalarla meydana geldii fik
rini Aristo da ded Sur lu Porfiriyos ta bulduk. Bence kesretin se
bebi noktada toplanr: Vasta, istidat, let sebepleri. Bunlann
hepsinin vahide nasd istinat edip raci olduunu beyan ettik. Mese
l mufarak aklda kesret o eylerin tabiatlanmn farkllndan ha
sd olur. Bu anlatlanlardan bir ey tebeyyn etti ise ne al, aksi
halde vahye ba vurmaldr.
3 Hocazdenin Tehftne Gre

(A) Birden ancak bir kar meselesi
Eer fad kendiliinden bir ise ondan kan mefln o belli
mefl olmas gerekir, eer baka bir mefl de gerektirirse o takdir
de hi birinin faili olmaz. O belli (muayyen) mall de tahasss
T E H F T
BAKIM IN DAN
FELSEFE - DN MNASEBET 289
etmesi illetin zt ynnden dir. Mall-u Evvel ile tahasss et

mesi baka Mall- Sni ile tahasss etmesi bakadr, o bakmdan ikisine birden illet olur denilemez, zira zt her bakmdan
vhit olarak vazedilmitir.
33
Eer o belli mall de tahasss etmese, onun iktiza etmesi

bakasn iktiza etmesinden evl olmazd* szn ele alalm. Bu*
radaki baka sz de eer bir illetin mall olmayan ey kastedi
liyorsa, o zaman, o illet o belli malle taallk etmezse mlzemeti
kabul etm eyiz. nk sadece o belli malma taallk etmeyen fa
kat aralarna onu da alan birok umura taallk edebilir ve yine
evleviyet gerekleir. Bylece, tek mall ded ok mall sudur
etmi olur. Eer bu baka sz ile o illetin ayr bir mall kastedi
liyorsa mlzemeti kabul ederiz. Fakat o takdirde evleviyet yok
tur, o belli mall iktiza ettii gibi, dier mallleri de iktiza eder.
Eer illetin zt her ynden bir ise ve kendisine nisbeti aym
olan bir ok umurla bir tek hususiyete sahip ise, yani hepsinin il
leti ayn olm ak durumu varsa o takdirde bu eyler tektir* deni
lirse cevab udur: Eya arazlar de deil, ztlar de birbirinden
ayrlr. Varlklar illet cihetinden ded kabil cihetinden temayz
ederler. Geri bir tek nevin fertleri arazen temayz ederse de
bu arazlarn da sebebi baka arazlardr, teselsl gerekir. Eer
hakiki bir olandan bu m uhtelif arazlarn ifaze etmedii vahit bir
nevin fertleri karsa bu fertler temayz etmezler.
Birden bir kt apaktr denilemez, zira bu hususta mdel
ehli ih td f halindedir.
Hakiki vahidi izafet ve selpler ya bozar ya bozmaz; bozarsa,
ondan bu cihetle kesret kar. Bozmazsa, bir selple bir mall, bir
baka selble bir baka mall kar. Buna kar malln sudurunda
adem bir emir rol oynayamaz, aksi halde, adem malmn vu
cuduna dahil olmu olurdu* dendemez. Zira bir eyin faili var
olmaldr ki ondan vucut sdr olsun cmlesi aktr ama bir eyin
vucudunun mtevakkf olduu eyin varolmas gerekir hkm
ak deildir.
Birinci vaziyeti kabul ederiz: Selp hakiki vahdeti bozar.
Selp meslp gerektirir, o takdirde, vhit vhit olmaz. Fakat biz
selbin meslp gerektirdiini kabul etmiyoruz. Eer selp yznden
kesret hsl olsa Mall-u EvvePi icat ederken de kesret gerekirdi.
Fttft-D F. 19
290
TE H F T B A K IM IN D A N F E LSE F E -D N M N ASEBET
lb n -i Sin nn talebesi Behm enyar a yazd deld udur: Eer

hakiki bir (vahit) den A v e B sadr olsa bu ay m vahitten, ayn
cihetten hem A sdr olmu olur hem de A sadr olm am olur,
nk B , A nin gayrdr, oysaki bu muhaldir.
Bunun cevab udur: Ondan B sadr oldukta, bu , A sdr
olmad demek deddir. Sadece, A olm ayan ey sdr oldu de
mektir. Vahit bir illette taaddt vehi yoktur. Ondan A ve B gibi
iki ey ksa, B , A m n kt vecihle kacaktr, oysaki kmamas
lzmdr. Demekki ortada bir elime vardr.
tikak mehaz sabit olunca, ki burada bir eyden A mn suduru ve gayn sudurudur, mtakn ona gre olmas lzmgelir, ki
burada ondan A sdr oldu, A sdr olm ad szdr. O halde iki
nakz itim a etmi olurlar demlemez. nk A nm gayr- suduru
nun mns A mn suduru olm ayan ey dir. B u takdirde A nm su
duru baka B ninki bakadr. Eer A mn gayr- sudurunun mns
sudurun A dan nefyi ise bu mn daha husus! olup ona B nin su
duru gerekmez. B nin suduru mnsna gelen A m n gayr- suduru
A mn sudunum nefytm ek mnsna gelen A nm g ayn sudurunun
doruluunu gerektirmez. ki zt bu halde ded aksi halde itim a
etmi olurlar.
A nm suduru olmayan ey m efhumu umumdir, A mn sudu
runun nefyi mefhumu hususdir. Umumi iin doru olan ey hu
susnin doruluunu gerektirmez. Onun iin A mn sudurunun gayn olan B gerekletikte, A nm sudurunun nefyinin gereklemesi
icabetmez. A mn sudurunun nakzi A mn sudurunun nefyi ded
dir; onun nakzi A mn sudurunun gayn dr.
(B) Alemin Mebdeden Suduru
lemin mebdeden suduru keyfiyetine u itirazlar yapdabilir384. 1. lk sdr olan ey cisim olamaz zira o madde ve suretten
mrekkeptir szn kabul etmiyoruz. Zira cisim kuturlan im ti
dat l basit bir ey olabilir. 2. Birden bir, ancak ortada bir art
yoksa kar, suretin sebebi heyul olabilir. Buna kar Suret
heyulann illetine eriktir, birbirinin sebebi olsa devir gerekir*
demlemez. Zira heyulnn enk illeti mutlak surettir, muayyen
suret deddir. stelik, eer suret heyulya messirse, ahs itiba*** Fazla bilgi iin, bilhassa sudnr hakknda filozoflann doktrinine dair Bk.
Hocazde, Tak., S. 36-37
TEHFT BAKIMINDAN FE LSEFE-DN MNASEBET
291
riyle ona takaddm etmesi icabetmez. 3. Mall-u Evvel nefis

olabilir.
Bunlar mstahd o b a bile, Mall-u EvveVin yine akl olmas
gerekmez. Bu, M all-u EvveVin sfatlarndan bir ey olabilir. Buna
kar vahit bir eyin bir eyi hem kabul edip hem onun faili olmas
caiz deildir9 denilebilir. Bu hususta deride sz sras gelecektir.
Fdozoflar imkn gibi itibari eylerin kesretin sebebi olduunu deri
srdler. O halde, kesretin izafet ve selplerle kmas niin caiz
olmasn ? Tus buna yle cevap vermitir: Selp ve izafet ancak
gayrn subutundan sonra mevcut olur; selp meslba, izafet men
suba muhtatr, aksi halde devir gerekir. Bir gayra kyas edden
eyin bir baka gayra mebde olmas caiz olmaz m denilirse, cevab
udur: kinci gayrn vcib-ul vucuttan suduru birinci gayr vastasyladr. Bir eye mtevakkf olan ey, o eye de mtevakkf
tr. Eer sudur kendiliinden ise bu gerekmez.
Buna yle cevap verilebilir: Eer bu sz ile meslbun ve
mensubun zihinde subutu kastediliyorsa kabul. Fakat burada de
vir lzumunu kabul etmiyoruz. Eer, selp ve izafet meslp ve men
subun varlna mtevakkftr fikri kastediliyorsa, bunu, izafet
hakknda kabul ederiz, selp hakknda etmeyiz. Zira mantkta
salibenin doruluu konunun subutun un varlna mtevakkf
deddir.
Eer Mebde-i EvveVin vucudu hakikatinin ayn ise, mutlak
vucut onun hususi vucuduna anz olduundan dolay, daha onda
ilk admda, mutlak ve hususi vucuttan dolay Mall-u Evvelde
kesret hasd olur.
Baz islm filozoflan itibari eylerin kesret mebdei olabdeceklerini kabul etmedder. Onlara diyoruz ki itibari eylerin birden
ok kmasnda mene olmalan niin caiz olmasn? Malln kes
ret meneinin var olan eyler olmas neden lzm olsun ?
Birden oun kmas keyfiyeti hususunda Gazl filozoflara
birok bakmlardan itiraz etmitir:
1.
Eer Mall-u EvveVin imkn kendinin ayn ise kesret
yoktur; gayn ise, bu, Mebde-i EvveVe de gereksin. Eer vucub-ul
vucut imkn gibi kesret mebdei olamaz, vucudun ta kendisidir
denilirse cevab udur: Vucubun iki mns vardr: a. Vucudun
gayrndan istinas, b. Mutlak vucudu iktiza etmek. Burada iktiza
itibari, istina selb bir eydir, ikisi de darda mevcnt deildir,
292
TE H F T B A K IM IN D A N F E LS E F E -D N M N ASE B E T
o halde illete muhtatr diye getirilen mahzur ortadan kalkm

olur.
Gazlnin Vucub-ul vucut vucudun aym olamaz, nk
vucup nefyedildii halde vucut sabit kalr sz muvazeneli bir
sz deddir. nk vucubun kevni olduu iddia edden vucut onun
hususi vucududur ve dier vucutlardan bununla aynlr; o yzden
eer vucubu nefyedilirse vucudu sabit kalamaz.
2.
Mebdeini idrk etmesindeki vaziyet de aym dr. Mebdeini idrk etmesi kesret gerektiriyorsa bu neviden kesret Meb
de-i EvveV e de gereksin. Bazdan Allahn ztm bdmesi ztn ay
ndr, zt idrk ederek gaynm idrk eder kanaatmdadrlar.
Bunu gstermek iin derler ki: nsanda bdgi hususunda hal
vardr: a. Bu halde malmat (bilinenler) kendiliinden ayn
ayn bir hale gelmitir, b. Bu halde malmat bir kuvvetle
ayn ayr hale gelmitir, c. nsanda basit bir hal vardr o hal
den kesir malmat doar. Czler bu basit ilimde gizlidir. En erefli
ilim ite budur. Fakat bu zan fsittir, zira gayr EvveV in ztmn
lzmdr. Zt bilmek lzmlar bilmeyi gerektirmez. nc du
rumdaki dier bilgi lzmlara deil czlere taallk eder.
Buna kar Mebde-i EvveVin ztm idrk etmesi gayra illet
olduunu idrk etmesi demektir, bu, icmali bir bilgidir denilirse
u cevap verdir: Gayra mebde olduunu idrk etmesi ztm ken
disi deddir. Zira izafeti idrk etmek muz afi idrk etmek de
ddir, aksi halde, A kl- EvveVin mall olduunu bilmesi ztm
bilmek olur, ztn bilmesi ztmn aym olunca kesret gerekmezdi.
Bu kimselerden, Allahn gaynm bilmediine inananlar olmutur.
slm fdozoflanndan Allahn ztn ve btn mallleri va
stasz bir dimle bddiini iddia edenler vardr. Allahn bu bilgi
sinde okluk hasd edecek bir vecih yoktur. Aym ekdde, ilmi de
bu cinstendir.
Gazl Mall-u EvveVin sadece kendi ztn idrk etmesi
icabettiini sylemitir. Aksi halde kendi ztnn dletinden baka
bir illet gerekirdi, halbuki, ztnn illeti hakik birdir (vahittir),
birden ancak bir kar. Mall-u EvveVin mmkn-l vucut
olmas, onun, mebdeini idrk etmesini, Mabde-i Evvel gerektir
mez. Demekki ortada mebdeini bdmekten ileri gelen bir kesret
293
olmaz. Buna kar mebdeini bilmesi Mebde-i EvveV den sdr

olmu bir eydir dendebdir.
3. Mall-u EvveVin kendi nefsini idrk etmesi kendi nefsi
deddir. nk ilim baka malm bakadr. O halde aym durum

mebde-i EvveVde de varit olsun. Bunun cevab udur: Bu hal bir
eyin gayrn idrk etmesi iin dorudur, oysaki burada ztn

idrk etmektedir.
4. Felek cirminde basit bir mn var olmak gerekirken
ynden terkip bulunmaktadr: a. Suret ve heyuldan mrek
keptir, b. miktan muayyendir, c. kutuplan bellidir. Bunlan
tayin eden ayn ayn illetler olmaldr. Buna kar yle cevap veri
lebilir: Akl- EvveVin mallleri onun imknndan, Felek-l Aks nn cirmi ve sureti onun varlndan kmtr.
mam Razye gre, felek cirminde mevcut mkller yzn
den onda kesret hasd olmutur. Araz itibariyle bir, kemmiyet,
eyn, fid, infial yznden nevi nevidir. Fakat, iki veya kesret
kabul edildikten sonra artk kesret kaps alm olur. Felek cir
minin bu miktan kabul etmesi ya heyulsnn ancak bu miktan
kabul etmesinden veyahut nevi suretinin bu miktan gerektirmesin
den ileri gelir. Kutup noktalanmn o muayyen noktalar olmas
o husus hareketi yapmasndandr. Hareketin asl, ilkin, yksek
mebdelere benzemektir, sonra bundan aalk olan eylere (safilt) inayet hasd olur. Bu da husul mmkn olan vazlann fide
kmas suretiyle hasd olur, ve gerekleir. Eer, kemalt vazlarn kuvveden fide kmasnda ise, bunun iin bir husus harekete
lzum yoktur, her hangi bir hareket bu ii gerekletirebilir' tar
znda yapdacak olan bir itiraz yle karlanabilir: Kemalt cz
lerle ded, klle hasd olur. nsan akl byle eyleri anlamaktan
ciz olduu iin czi hususu tayin etmeye yol yoktur. Bu cz
maksadn ancak bu husus! hareketle hasd olduunu kabul etmek
lzmdr.
43
5.
Sabit yddzlann felei Akl- Sn ye dayanr. Oysaki, yl
dzlar sayszdr, demekki kesret ve vahdete dayanmaktadr.
Fakat filozoflar Akllarn saysnn on olduunu kat olarak
Bylemedder, o halde sabitelerin feleinin ok sayda olduu sy
lenebilir. Buna kar saydar muayyendir denilse bile kesreti temin
eden fakat bizim bdmediimiz cihetler olmas mmkndr. Fakat
294
TE H F T BA K IM IN D AN FE LSE FE -D N M N ASEBET
bu tarz bir cevap kabul edilemez; zira, Mall-u Snt de bilme

diimiz kesret cihetleri bulunmak caiz olunca ayn ey Mall-u
EvveVde de olsun ve bylece dier Akllar m varl ortadan
kalksn. Halbuki filozoflar bunu kabul etmezler, saydanmn on
olduunu kesin olarak belirtmemilerse de daha az olabdecei
fikrim tutmazlar.
(Eer kendisine benzenden ey vahit olsayd, hareketler de
hz ve yn bakmndan vahit olurdu' denilemez, zira, hareketin
gayesi benzemektedir, fakat, ondan dolay benzemek isteyenin
says ile benzenden eyin says kestirilemez.
6.
mkn tabi! ve birdir, vahittir; ancak, teahhusat ile
oklar ve muhtelif olur. O halde, nasl olur da bundan ba
zen Felekti Aksl En Uzak Felek, bazen baka felek, bazen
unsun lemin heyuls, bazen de hi bir ey sadr olur? Mll- EvveVin nefsim ve mebdeini idrk etmesinden, nasl olur
da iki ayr ey sdr ohr, halbuki insanda byle bir ey olmaz ?
Cevab: Fdozoflar Akl- EvveVin imkm lk Felein
cirmini icabeder dememiler, kendi ztmn hususiyetini, imkn
ynnden idrk etmesi bunu icabeder demilerdir. nsanda
byle bir ey vuku bulmamasna gelince: kisinin imkn bir
dir, ama, aslnda, Akl- Evvel dier nevderin hepsine muhalif
tir. Akl- EvveVin felei de Felek-i Aksnm. cirmi arasnda
ne gibi bir mnasebet vardr sorusu ll bir soru deddir.
nk, maksat kesretin mebdeini aratrmaktadr, yoksa sudurla sdr olan arasndaki mnasebeti beyan etmek deildir.
nsan ald byle eyleri anlamaktan ciz olduu halde yksek
mebdelerdeki durumu nasd anlasn?
Gazl! filozoflann Allahn lemin bir sanii olduunu kabul
etmeleri bir telhistir, bu hal onlarn esaslarna ynden ay
landr: Fad, fid, ye ikisi arasndaki mnasebet bakmndan.
Fad irade ile fid yapan eydir, faili tabi! fail ve irade ile fiil
yapan fail tarznda ayrmak hataldr. Allah, fdozoflara gre
mucip olunca, hakiki fail olmaz. Fid ihdastr, yokluktan varha
getirmektir, oysaki bu durum kadmde farzeddemez zira, anlara
gre lem kadmdir, demitir.
Gazl'nin bahis konusu etmi olduu bu iki vacih filozof
lann dvlann iptal atmek iin deil, sadece, kelimede niza
295
etmek iindir. Zira, fiili srf iradi olana hasretmek memnudur.

Bir kimseyi atee atana k t il deriz, atei katil saymayz' fik
rini kabul ediyoruz, ama, atee atan katlile mutlak olarak
vasflandramayz. Gazll nin gayesi filozoflar aleyhine telhis
iddia etmektir. Halbuki filozoflar, fail ile mutlak messiri, fiil
ile mutlak eser veya tesiri kastetmektedirler, irade ile fiil yapan
faili noksan bulurlar.
Gazlnin nc vecihteki szlerinin hlsas udur: Allah
vhit, lem kesirdir, halbuki, birden ancak bir kar, o halde lem
Allahtan kamaz. Eer, lem, Akllardan ibaret bir zincir vastasiyle Allahtan kar denilirse, o takdirde birliklerden mrekkep
olan bir ey olmamak gerekir. Halbuki, lemde mrekkepler var
dr. Aksi halde birden bir kar sz btl olur.
Fakat sana malmdurki, her bakmdan bir olan Allahtan kesr olan lemin kmas mmkndr. Zira, Mebde-i EvveVin A
olduunu farzedelim, ondan ilkin B kar, sonra B vastasiyle bir
C k a r.. . . ilh, ve kesret hasl olur. Gazlnin gayesi kesretin
kendiliinden ve vastasz olarak kamyacan gstermektir.
Zaten fiilden vasta nefyedilemez, bu hali kendisi de ate
vastadr diyerek itiraf etmiti.
46
*7
Allahla lem arasndaki mnasebetlerden doan meselelerin
ikinci gurubu lemin bir yapcs, yaratcs olduuna taallk eder
ve Tehful'lcrin III., IV. ve X meselelerini ihtiva eder. Yalnz,
Hocazdenin Tehft nde de IV. ve V. meseleler Gazlnin III.
meselesine, VI. mesele IV. meselesine, X II. mesele X . meselesine
aa yukar tekabl eder; tamamen tekabl ettiinden bahsetmeyiimizin sebebi aada yaplan tahliller sonunda meydana ka
caktr*85.
Gazlye gre bu lemin bir yapcs olduu, bakmdan, filozoflann grlerine uymaz: 1. Fail, 2. Fiil, 3. Fail ile fiil arasndaki
nisbet.
Birinciyi ele alalm: Gazlye gre asl fail irade ile fiil yapan
dr. O bakmdan irade ile yapt sz bir tekrar, tabi olarak
yapt sz ise bir mecazdr, zira tabi fail asl fail deil, mecaz
,M Bk. S. 310
94-95;1
99:9
296
TE H F T B A K IM IN D A N F E LSE F E -D N M N ASEBET
faildir. O halde, Allah filozoflann dedii gibi tabii olarak fail ise,
hakik deil, ancak mecaz bir faildir.
lbn-i Rt Gazlyi iki ynden tenkit eder, birisi onun filo
zoflan yanl naklettii iddias dieri ise umum olarak tenkit
etmesidir.
Birinci noktay ele almazdan nce, unu tesbit etm ek lzm
dr. lb n -i Rt burada filozoflar terim i ile daim a Gazl'nin kas
tetmi olduu mny kastetmemekte daha ziyade Aristo ve y u
nan aristoculanm iaret etmektedir, halbuki Gazl aristocular
ve filozoflar olarak daha ok Frb ve lb n -i Siny iaret et
mektedir. Her nekadar lehinde deliller gsterilebilirse de, tam
bir aratrma olmadka bu fikrin, imdilik, bir hipotez olduunu da
kaydetmek icabetmektedir. Eer, lb n -i Rt, filozoflar olarak
Aristo ve Yunan aristoculanm kastediyorsa, o takdirde, Gazl ye dair ok nemli bir m etot tenkidi ve anlay karsnda
bulunuyoruz demektir. bni R t tenkitlerini sadece Gazl ye
kar deil, nemli bir ksmn Frb v e lb n -i Sin'ya ynelt
mitir. O bakmdan muayyen bir mndaki filo z o fla n tasvib
ederken, baka mndaki filozoflar tenkit etmitir, o halde,
filozoflan hem tenkit hem tasvip etmekten ibaret zt bir duru
mu temsil ettii sylenemez. Gazl ye kar doktrinlerini anlat
m olduu filozoflan n islm aristocular olmamas lzm gelir,
lb n -i Rte gre, filozoflar, drt eit yani fail, madd, sur,
150-151
ga illet tanrlar. Fail, bakasn kuvveden fiile karandr, bu,
bazen iradeli olur, bazen olm az; terkip de iki eittir: 1. Mrekkebatm vucuduna zait bir mnda olan terkip, 2. Madde
surette olan terkip. Sonuncu terkip varlklarda unsurlardan nce
gelir, terkibin illeti czlerin varlnn da illetidir. Allah da lem
deki terkibin illetidir, o halde, onun failidir.
lbn-i Rt, Gazl nin, tbn-i Sindan her ey kendiliinden

vcib-ul vucut deildir, bakasyla vcib-ul vucuttur. ite buna
mefl, bunu yapana fail diyoruz, cins ayrmyoruz cevabn
kendiliinden bilinen bir ey olmadm sylemek suretiyle lbn-i
Siny tenkit etmektedir286.
Aym ekilde, Gazli nin, Allahn fail olmasyla, onun gaynn
sebebi olduunu kastederiz. Onun varl tasavvur olunmasa lem
Bk. Tah. al-Tah., S. 153; 12
T E H F T BAKIMINDAN FE LSE FE -D N MNASEBET

de y o k olur*
297
tarznda filozoflardan getirmi olduu cevab fena
bulur, zira, eer, byle olsa, EvveVin suret yoluyla her eyin mebdei,
nefsin de cesedin de mebdei olmas gerekir, oysaki filozoflann hi

biri yle bir ey kabul etmemi, ve yle bir ey sylememilerdir;
onun iin Gazl'nin itikat ettiiniz mslmanha aylandr*
demesi, lbn-i Rt'e gre, filozoflara lyk deildir, nk, filozof
lar onun sylemi olduu eyleri sylememilerdir.
Burada bahis konusu olan filozoflann hangileri olduu sorul
maldr. Kastedilenler Aristo ve yunan aristoculan mdr, yoksa
Frb ve lbn-i Sin mdr? Cevaba gre, durumda nemli sonu
lar hasl olur. Eer, birinci gurup ise onlann slm problemlerle
ne gibi bir alkalan olabilir?
Denilebilir ki, Aristo ve yunan aristoculanmn ortaya koymu
olduklan fikirler islmiyetin fikirleriyle uygun olmak mnsnda
alkaldr ve lbn-i Rt'n kanaati budur; fakat, Gazl'nin itirazlan saf aristoculua kar yneltil meyi p, ancak, Frb ve lbn-i
Sin'nn temsil etmi olduklan aristocu'lua yneltilmi bulunmas
dolaysiyle, muteber saylmasa bile, Aristo'nun fikirlerinin mesel
yoktan var etmede olduu gibi, ana meselelerde islmiyetle uzlaamyaca bellidir. Aynca, Gazl'nin Aristo'nun sisteminin is
lmiyetle uzlamazlnn srf onlann fikir yaplanndan ileri gelmi
olduunu gsterdii hatrlanmaldr.
Tehftne baklrsa, lbn-i Rt'n aristocu sistemle slm
gr telkki etmesiyle Frb ve lbn-i Sin'mn telkki etmesi
arasmda nemli fark vardr, lbn-i Rt, Aristo'nun ilhiyat konu
sundaki grnn Kur'an nakzetmediini sylemek durumun
dadr, fakat, bunu Tehftle gstermemi stelik Gazl'nin ten
kitlerine ramen kanaatim muhafaza etmitir. Halbuki Frb
ve lbn-i Sin bu uygunluu, Aristo'nun fikirlerini tahrif etmele
rini bahasna da olsa, ispata almlardr; lbn-i Rt ise, uy
gunluu gstermedikten baka, gstermi olduklann zanneden
Frb ve lbn-i Sin'y reddetmitir.
te bu yzden, lbn-i Rt, eer ikinci gurubu kastediyorsa,

Gazl onlan tahrif etmi olmaktadr; fakat; o takdirde, lbn-i
Rtn bir ok yerlerde *7 Frb ve lbn-i Sinnn birinci
M7 Bk. S. 341
298
TE H F T BAKIM IN D AN FE LSE FE -D N M NASEBET
gurubu tahrif ettiinden bahsetmesi ve Gazl'nin onlar hakknda

yapm olduu tenkitlere itirk etmesi nasl tevil edilecektir?
Buna karlk, lbn-i Rt onlan her noktada deil, ancak, bz
noktalarda itham etmitir denilebilirse de o noktalar hem ok
nemlidir, mahiyetle vucudun Allahta eit olmas meselesinde
olduu gibi, hem de lbn-i Rt'n aristocu ve slm model kar
snda, onlann uygun olduklanna dair olan tavnm deitirmez.
lb n -i Rt'n birinci ksma taallk eden um um tenkidine
gelince: lb n -i R t'e gre, failin hakik fail olmas iin m uhtar ve
mrit bulunmak gerektii sz kendiliinden bilinen bir sz de
ildir, failin tabi v e iradeli olarak ayrlmas mterek isim taksimi
deil, cins taksimidir. rade ile yapt sz gz ile bakt szne
benzetilemez, zira, e'arlere gre, insann iktisab v e messir fiili
156-157
yoktur. E'arler, grnrdeki fail hakknda by le hkm verirken

gaipteki hakknda iradeli hkmn vermeleri lb n -i R t'e gre, a
lacak bir eydir, lbn -i Rt'n e'arlere kar yneltm i olduu
tenkidi karsnda, acaba, Gazl'nin durumu ne olabilirdi? Eer,
insana baklarak Allaha dair hkm beyan edilemiyeceini iddia
etseydi, o halde Allaha dair nasl hkm verilecektir ?
lb n -i Rt de, Allahn fail v e mrit olduu cihet burada ak

lanmaz, zira O'nun iradesine benzeyen bir ey yoktur, Allah in160;8 sann iradesine benzemeyen bir irade ile mrittir derken
aym gr tutmaktadr. Byle bir yolla Allahn bilgisini edinmek
meru olmadktan baka, eer, mmkn de deilse, hangi yolla
O'nun bilgisi edinilecektir ? Onlann bu durumlar K ant mnsnda
rasyonel teolojinin imknsz olduunu tastik etm eye mi mncer
olmaktadr? Eer, hal byle ise, lb n -i Rt, Allahn failiyeti
insamnkine benzemez" dedii halde, nasd, Allahta kudret, irade
150 hikmet, ayn derecededir, irade ettii zaman kadirdir, fiil ondan
zarur olarak deil, fazlndan dolay kar" ifadesinde bulunabil
mektedir ?
103-104;8
Gazl'nin ikinci itiraz fiil mefhumunun tarifine taallk eder.

Hakik fiilin mns ihdastr, yoktan var etmedir. Filozoflar lemi
kadim kabul ettii yani lem daima varlkta bulunduu iin ihdas
edilmemi demektir, o halde, Allahn hakik fiili olamaz.
lbn-i Rt'n bu itiraz karsnda alm olduu tavr sarih
TEHFT BAKIMINDAN FE ESE FE -D lN MNASEBET!
299
gibi grnmesine ramen yle deildir. Zira itirazn arbk nok

tasn tekil eden yoktan var etme'nin imkn zerinde durmaz,
meseleyi yine Aristo asndan halletmee alr, oysaki, byle
bir mefhumun onun sisteminin yabancs olduunu belirtmitik
Kaldki, lbn-i Rt'n bu tereddtl durumu vermi olduu
cevaplarda da meydana kar. lem ona gre ya k e n d ili in d en
kadim olur veya hudusu daim olmak ynnden kadim olur; filo
zoflar kinciyi kabul ederler, o yzden lem Allahn muhdesidir.
lbn-i Rt, Gazl'nin lbn-i Sin'dan getirmi olduu fail,
hdis olmak itibariyle, ya vucuda veya ademe taallk eder, oysaki
ikisi de imknszdr' delilini sofistik bulur ve buna kar lbn-i
Sinnn fiil faile ademi cihetinden deil, hudusu cihetinden ta
allk eder, failin fiili olmas iin vucudun un ademle mesbuk olmas
gerekir' demesini tamamen doru sayar. Hatt, lbn-i Sin'nn
itirazndan doan pheyi halletmek iin u fikirleri benimser:
Kendisine ancak ademin mukarin olduu vucudun bir muhdise
ihtiyac vardr, o halde, lem varlna adem iktiran etmede
ezeldir demek lzmdr. Tpk hareketin daima bir muharrike
ihtiyac olmasndaki gibi, filozoflar, A l lemin Allahla olan
durumunu ite byle telkki ettiler.
163
164
Burada, aristo fiziinin kasr hareket anlaynn, yani bir

cismi harekette tutmak iin ona daima bir kuvvet tatbik etmek
gerektii fikrinin, nasl, ilhiyat grnde malzeme olarak kul
lanlm olduu grlmektedir. Kasr harekette, tatbik edilen kuv
vet kaldrldkta hareketin durmas icabettii fikri Allahn her
an leme mdahale etmesi neticesine gtrmtr. te onun iin,
lbn-i Rt, eer, lemle Allahn bu eitten bir mnasebeti olma
sayd bir kerre var olduktan sonra lemin artk Allaha ihtiyac
kalmazd fikrini bir trl benimseyememektedir.
Burada, lbn-i Rtn grnn Allah her an leme mda
hale ettirten e'arlerden ne fark olduu sorulabilir. bn-i Rt'e
gre, lemin, onu yokluktan varha karmakta ezeli ve ebed
olan bir faili vardr. Semav cisimlerin varl hareketle kaimdir,
^
o halde, onlara hareket veren ey onlann varlnn da sebebidir. 171
Kdemin mns ba sonu olmamaktr, earler bunu anlamadk- 172
w> Bk. S. 253
300
TE H F T B A K IM IN D AN F E L S E F E -D lN M N ASEBET
lan iin kdem ismi yerine hdis olmakta daimdir szn

uygun buldular.
G rlyor ki lbn-i Rt bir yanda Gazl'nin fikirlerini tastik
eder gibi davranrken dier yanda, Gazl'nin reddetmek istedii
noktaya, yani, kdemin mns ba ve sonu olmamaktr nok
tasna dnmektedir.
Gazl'nin nc itiraz fail ile fiil arasndaki mnasebete

110
taallk eder. Onun iddiasna gre, filozoflann gr lemin A l

lahtan sudur etmesine elverili deildir; zira onlar birden ancak
bir kt iddiasndadrlar, oysaki, lem okluk v e eitliliktir.
173
176
lb n -i Rt bunun cevabnn g olduunu itira f etm ekle be

raber, Aristo'nun doktrinini b u itirazdan tenzih eder. Birden ancak
bir kt hkm cedel bir aratrma sonunda elde edilmi bir
179
hkm olup, bunu islm filozoflanndan Frb ve lb n -i Sin gibi

sonra gelen filozoflar sylemitir. Bunlar gaipteki fail hakknda
grnrdekine bakarak hkm verdikleri ve birden ancak bir kt
m v e EvveVin basit olduunu teslim ettikleri iin kesretin
suduru keyfiyetini izah etm ek onlar iin glemitir, E w erin
gnlk hareketin muharriki olmad sonucuna varmlardr.
180-181
177
182
184
186
Halbuki, Aristo, ona gre, varlklan basit kabul etmez, m

rekkep olanlar da vardr. Birden bir bakm a birlik bir bakma
okluk kar. Bununla beraber, kesretin suduru keyfiyetim , E f
ltun un yapt gibi, vastalann kesretine balamak en ikna edici
bir yoldur, lb n -i Rt bu meseleye dair senin hukemamn szleri
nin burhan olup olmadm eskilerin kitaplarnda araman lzm
dr, yoksa lbn -i Sin'mn veya lh ilimlerde eskilerin grn
deitirenlerin kitaplarnda aramamalsn" hkmn verm ek su
retiyle dikkatimizi metot ynnden ok nemli olan bir noktaya
evirmemize sebep olmutur.
Aym ekilde feleklerin suduru keyfiyetine dair Gazl'nin
nakletmi olduu eyleri filozoflara Frb ve lbn -i Sin'nm yap
m olduu iftiralar olarak vasflandrln as da bu noktay teyit
etmektedir289, lbn-i Rt'e gre, filozoflar mufrak mebdelerin
hareketinin amirinin Allah olduuna kanidirler; lb n -i Sin'nm
mebdelerin birbirinden ktn sylemesi filozoflann bildii bir
Bk. S. 281
301
ey deildir, onlann bildii ey ancak bu mebdelerin EvveVe naza

ran malm m akam lan olduudur, yalnz aralanndaki irtibattan
dolay birbirlerinin m all olabilirler, aralanndaki fail-fi il nisbeti
am ir-memur nisbeti gibidir.
Frb ve b n -i Sina'da Liber de Causis ve Theologia adl
kitaplara ait fikirlerin A risto'ya m al edilmi olmak durumu290
lb n -i Rt'n hakl itirazlann davet etmitir. Burada felsefe
tarihi bakm ndan nemli bir problem e iaret etmek mmkndr,
o da lb n -i Rt'n Frb ve b n -i Sin tarafndan Aristo'nun
grn deitirmesinde mil olan sebeplere vkf bulunup bulun
maddr. A y n ca bizim de b n -i Rt ve Gazl'ye dair hkm
verirken b n -i R t'n Gzl aleyhine yapm olduu bu metot
tenkidini, ortada ister bir tarih hata olsun ister olmasn, dikkate
almamz icabedecektir.
Burada ay n mesele bulunduunu da hatrlamak lzm gel
mektedir: 1. Aristo'nun ilhiyat konusundaki gerek fikirleri, deimeksizin islm iye te geebilmi m idir? 2. Eer byle bir ey
varit ise Aristo'nun asl fikirlerinin slmiyet bakmndan ne gibi
bir nemi olabilir? 3. Acaba, lbn -i Rt Aristo'nun fikirlerinin,
olduu gibi islma tatbik edilebilecei kana atnda mdr? Birinci
sorunun cevabnn m sbet olmad yukardaki iaretten anla
lr; fakat, asl nemli olan mesele ikinci ve nc noktann lbn-i
Rt asndan durumlarnn ne olduunu bilmee almaktr.
lb n -i Rtte, Tehft bakmndan, sonuncu meseleye msbet
bir cevap tekil edecek deliller gsterilebilir. Yoktan var etme
karsnda dm olduu tereddtl durum ve feleklerle semv
cisimlerin suduru hadisesine temas edi tarz bunu gstermek
tedir281. Eer, semv cisimlerle Allah arasndaki mnasebet
onun iddia ettii gibi, memur-amir mnasebeti gibi ise, bu mna
sebet, nceden, her iki haddin varln tazammun ettiinden,
ortada yok iken var etmek bahis konusu olamaz.
Semv cisimlerin canh olmalan gerektiine dair olan d?lil,
filozofik deildir; bu hususta lbn-i Rt'n yet zikretmesi de
o vasf aynca meydana koyar. bn -i Rte gre, semv cisimlerin
* Bk. S. 33
w Bk. S. 282, 299
187
302
TE H F T B A K IM IN D AN F E L9E F E -D IN M N ASEBET
yapm olduklan fiillerin keyfiyetini insan akl anlam aktan ciz

bulunduuna ve bu iki varh birbirine benzetm ek gaflet olduuna
gre, stelik, m uayyen bir mnda, metafizik yapm ann imkn*
sizlii kanaatim beslemektedir*92. B ylece tbn-i R t' n y a p
m olduu ey, Gazl nin tezini, hatt ondan daha fazla olarak,
desteklemek olmutur.
Tarih bir hata neticesi olarak A risto y u ilhiyat konusunda
tahrif edenleri takip etmekle beraber, Gazl, teolog vasfna ra
men, bir filozofa yakacak surette hareket ederek, m uayyen bir
felsef grle yaplm olan metafiziin m atem atik kesinlik ta
d iddiasnn deerini yoklam tr. lb n -i Rt ise, Aristo yu doru
anlam olduu kabul edilse bile, filozof vasfna ramen, daha
ziyade, bir teoloa yakacak surette hareket etm i, baz konulan
insan aklnn alamyacan iln etmitir. A risto nun grlerini
desteklemek iin, frsat bulduka, yetler zikretmi olmasn ilve
etmek lzmdr; Gazl Aristoy u tenkit etm ek iin byle bir yola
bavurmam, bilkis, sistemin kendi kendisiyle veya baka mm
kn grlerle olan tutarszlm ortaya koyarak, bir filozof gibi
hareket etmitir.
bn -i Rt, Gazl nin, filozoflann semv cisimler hakkndaki grlerini birsamhmn hayallerine benzetmesini ho kar
lamaz. Byle bir ey lime de cahile de nz olabilir. Gazl nin
onlan bu neticelere sevkeden sebepleri aratrmas vacipti demek
suretiyle, onu, daha ziyade, ilm dap cephesinden tenkit etmee
teebbs etmitir223.
117 ;42
Gazl, aynca, bn-i Sin nn EvveVden kesretin hangi yolla

sudur ettiini aklarken kullanm olduu tarz bir ka noktada
tenkit eder: 1. bn-i Sin, onun iddiasna gre, Mll-u EvveVde
kesret hasd eden cihetlerden birisi onun mmkn-l vucut olmas
dr, mmkn-l vucut olmasndan felek cirmi hasl olur demek
tedir. Eer, hal byle ise, vcib-ul vucudun vcib-ul vucut olmasn
dan kesret lzm gelmelidir.
Gazl burada mmkn-l vucut ve vcib-ul vucut szleri
nin birer zihn nisbet olarak telkki etmektedir. bn-i Sin
mmkn-l vucudu zta zait farzetmise, o takdirde izah
** Bk. S. 282
aw Bk. ay. yer.
303
etm ek zorunda bulunduu kesreti nceden kabul etmi olur; eer,

zta zait deil de bir nisbet bahis konusu ise Gazl'nin lbn-i
Sin y o halde vcib-ul vucuda da kesret gerekmelidir tarznda
ilzam etmesi tamamen hakldr. Halbuki lbn -i Rt bunu kabul
etm ez; ona gre, vcib-u l vucut olm ak bir eyin bir olmas gibidir,
v e dardan zta ilve edilmi deildir, kendiliinden mmkn-l
vu cu t olan ey iin de durum ayndr, lbn-i Rt, lbn-i Sin nn
biri zta ilve zannetmi olmasndan dolay galata dtn be
lirtir. B yle sylemesine ramen Gazli nin lb n -i Siny ilzam et
mesini haksz bulmas anlalmaz bir eydir, lbn-i Rt Gazl nin, zaten nceden tenkit etmi olduu noktay tenkit eder. Sanki
aralarnda gr ayrlklar varm gibi bir durum taknr. O ba
km dan burada Gazli yi deil, lbn -i Sin y tenkit etmek duru
mundadr.
Zaten, lb n -i Rt sudur keyfiyetinin lbn-i Sin tarznda tas
tik etm ek yle dursun, galat saymaktadr. Mebdeler ona gre
basittirler. Fakat, eer mebdeler basit iseler mrekkebin onlardan
nasl km olduu suali baki kalmaktadr. Ancak, lbn-i Rt n
mebdelerden basitlik dereceleri kabul etmi olduunu iaret et
melidir. Bununla beraber grn izah etmemitir. 294
lbn -i Rt hem lbn-i Sin'nm fikirlerini iaret ederek bu
gibi szlerin tesiriyle, lh ilimler fkh sanatndan daha ziyade
zann olmutur demekte, hem de sudur keyfiyetini izah etme
mektedir. Bu hali, aka, kendisine ramen, Gazl nin sylemek
istedii eyi tastik ettiini gsterir.
246:206
2.
Filozoflara gre, Mall-u EvveVin mebdeini idrk etmesi
yznden kesret hasl olur, eer, hal byle ise Gazl kendini
idrk eden EvveVe de kesret gerekmesi icabeder demektedir.
Eer, Allahn birlii esas alnr da yalnz kendi ztn idrk et
tii sylenirse, o takdirde, kesret izah edilemedikten baka, Al
laha mahlkunun haiz olduu bilgi bakmndan aa bir mevki
120
verilmi olur, zira mahlk hem kendini hem gaynm idrk ede
bilmektedir; eer, kesret esas alnrsa, o takdirde Allahn birli
ine halel gelir.
Gazl'nin bu esasl itirazm cevaplandrmak bakmndan
lbn -i Rtte tenkidi vaziyet ayrmak lzmdr:
*** Bk. S. 281, 282, 285
118-119
304
TEHFT BAKIM INDAN FELSEFE-DN MNASEBET
Birincisi vaziyetin onun tarafndan umum tenkididir. Eer,

halka bir kadem grnen gnein dnyadan yz yetmi defa
daha byk olduu sylenseydi, buna inanmazlar, ve birsamlnn
szleri saylrd, mesele hendes konularda byle olduktan sonra,
il&hi konularda bsbtn byledir, bu ilimler ilk bakta ani a*
207 ;122
lverecek eylerden deildir. Vaziyet byle olunca bu ilimlerde
cedel muhataba vuku bulmamaldr; cedel dier ilimlerde faydal
ve mubah olduu halde il&h ilimlerde haramdr. stelik, bu ko
nular, insan aklnn keyfiyetini bilmedii konulardr; eer, insan
209;I25
bunu yapabilseydi, ezeli aklla kin ve fasit akl bir olmu olur
du. te bu bakmdan Gazli filozoflann lh ilimleri zanndir
209;126
demitir, lbn-i Rt biz, burhan olmasa da bu adam bu b
yk ilme hayal soktuu ve halk fazl iler ileyerek saadete
ulamaktan alkoyduu iin nem verdik demektedir, lbn-i
Rt n, lh ilimlerin mantk deeri hakkndaki hkmn kendi
ifadesiyle bundan daha ak bir ekilde anlatan bahis zor bulunur,
lbn-i Rt burada iki eyi birden itiraf etmek durumundadr:
1. Gazl'nin tezi hakldr, 2. lh ilimlerde mhim olan haki
kat endiesi deil, fakat, sadece, halkn saadeti ve sosyal nizam
olmaldr. Zaten ona gre, lh meseleler akhn kavrayabile
cei cinsten deildir. Bu muayyen bir mnda metafizik yapma
nn imknsz olduunu sylemektir. Bu vaziyet Gazl'nin Tehftte tastik edilmesini istedii eyden de fazlasn yapmaktr:
o da akl tahsis ederek aczini gstermek deil, dorudan doruya
iktidarsz saymaktr. Gazl'nin Tehft*teini gayesi tahsis ede
rek onun aczini gstermek olduu halde lbn-i Rt'n tavr
onu mahkm etmektir 297.
186 ;80
kincisi filozoflann, bilhassa Aristo'nun, doktrinlerinde lbn-i
203;115
Sinnn anlatm olduu eylerin bulunmadna dairdir, lbn-i
Rt'e gre, Mebde-i EvveVin altndakileri kesret hususunda syle
nilen eyler filozoflarn szleri deildir. Filozoflara gre, bu Akllar
da asla kesret yoktur, birbirlerinden kesret ve basitlik ynnden
deil, sadece, illet-mall olmak ynnden ayrlrlar. Hakik m
nda basit ancak EvveVdir, dierlerinin vucudu onunla kaimdir,
lbn-i Rt'e gre, Allahn ancak ztm idrk ettii dorudur.
207;121
**7 Bk. Tah. al-Tah., S. 193; 90-91. 209; 125-126. 246; 206. 255; 226.
TEHFT BAKIMINDAN F E LS E F E -D N MNASEBET
305
Gazl'nin ilzam varit olmaz, zira Allahn zt bir bakma btn

varhklardtr; nk filozoflar Allahn ztn btn mevcudata
eit olarak vazederler.
Kesret ilzamndan kamak fakat ayn zamanda Allahn gay

rm bilmediini iddia etmemek iin tbn-i Rt acaba bir panteizm
mi teklif etmek durumundadr? Filozoflar dedii kimseler Aristo
ve yunan aristoculan ise bu neviden bir panteizm bilhassa birincide
mevcut deildir; o bakmdan lbn-i Rt'n bir nevi oklukta
birlik teklif etmi olmas daha uygundur.
lbn-i Rt, sonunda, una karar vermitir: Allah varlklan
bizim idrk ettiimiz tarzda idrk etmez, eer, idrk etseydi ken
disine irk koulmu olurdu. Onun iin Allahn ilmini kll veya
cz olarak vasflandrmak doru deildir1*8.
Buraya, lbn-i Rt'n, zt ile mmkn gayr ile vcip mef
humlarm tenkit ediini ilve etmek lzmdr. Ona gre, bu taksimi
ilk defa lbn-i Sin icadetmitir, ancak, mmknn tabiat zaru
rye dnerse, mmkn vcip olur. Oysaki zarur tabiatlarda imkna
ait bir ey bulunmaz. Bunlann hepsi hurafedir, filozoflann szleri
deildir, felsefeye sonradan girmitir. Bu szler cedel olmak yle
dursun htab veya ikna bile deildirler. te o yzden Gazl'
nin onlann lh ilimleri zannidir" sz hakl bir szdr299.
lbn-i Rt nc tenkidi durumunu Gazl'nin itirazlar
karsnda almtr. Gazl, mademki, itirazlann lbn-i Sinnm
grne evirmitir, lbn-i Sin ise filozoflann fikirlerini akset tirmemitir, o halde, lbn-i Rt'n filozoflann asl gr asn
dan Gazl'yi tenkit etmesi metot ynnden doru deil, ve s
telik lzumsuzdur. Gazl'nin nc ve drdnc itirazlan kar
snda lbn-i Rt'n taknm olduu tavr byledir. lbn-i Rt'
n vazifesi ya lbn-i Sin'y reddetmekte Gazl'nin hakl olduunu
aka sylemek veyahut lbn-i Sin'y tenkit etmek olabilirdi. Filo
zoflann byle eyleri sylememi olduklanm beyan ederek mese
leden kamak, Gazl'nin dvasn btl etmek ynnden bir ie
yaramasa gerektir*00.
Gazl'nin, eer kreler basitse, onlarda kutup noktalann
" Bk. S. 285
Bk. ay. sa,
Bk. S. 279-285
Felptfr-Din F. SO
306
243;200
MNASEBET
tayin eden nedir sorusuna lbn-i Rt iki nevi kre ayrarak cevap
verir: Sun kre, tabi! kre. Birincide krenin her noktas bir
birine benzedii halde, kincide benzememektedir, czlerdeki bu
benzemezlik tabiatlan hasebiyledir.
lbn-i Rt burada tabiat mefhumu gibi zaten mphem bir
mefhum kullanmak suretiyle, sadece, mevcut olan tekrar etmek
tedir, bu, ashnda hi bir ey izah etmemektir. Her hangi bir ha
diseyi tabiat gerei mefhumu ile izah etmee almann bu trl
aristocu sebep gsterme tarzmn yetersizliine kanaat getirildii
modern ilim evrelerinde nasl itibardan dm olduu malm
dur. Filhakika, izah istenen eyi tabiat gibi bir kelime kulla
narak izah unsuru ittihaz etmeye, bylece, zerinde ilenecek
temel terkedilip, pozitifin zdd mnsyla, kt, formalist ve
totolojik bir metafizik iine dlmee varr.
Bu bakmdan Gazl nin durumu daha sonurguludur, zira,
sual, vazedilii ynnden bugnk llerle ilm bir sual olmasa
bile, anlay bakmndan geometrinin verdii tarife sadktr. Ku
tup noktalannn o ekilde tayin edilmesini lbn-i Rt'n tabiata
atfetmesiyle Gazlnin Allahn iradesine atfetmesi arasnda, iki
mefhumun da operasyonel olmay bakmndan, fark yoktur.
Ancak, burada kutup noktalannn neden dolay o noktalara tah
sis edildii sorusuna cevap veren pln bahis konusu edilebilir:
a) Allah iradesi pln, b) tabiat mefhumu pln, c) operasyonel pln.
Sonuncu plnda sual vaz edilii ynnden ilk ikisinden farkldr. Ast
ronomide kutup noktalan, o noktalarn niin o noktalara tahsis
edilmi olduklan eklinde bahis konusu edilmez, ancak onlann
vazyetlerinin nasl olduu matematik vastasiyle tavsif edilmeye
ve operasyonel tarifleri verilmeye allr. lk iki pln tariflerinin
operasyonel olmamasndan dolay sonuncu plnn dmda kalmak
bakmndan farksz olduklan halde, birbirlerine nazaran farkl
drlar. nk, Gazl kutup noktalannn niin o yerlere tahsis edil
dii hususunda, tahsis edenin Allahn iradesi olduunu sylerken
operasyonel bir tarif getirdii iddiasn tamamakta ve o hususta
sahip olduu yaknin istidlller sonunda eriilmi olan burhan
bir yakn deil, ancak, psikolojik bir yakn olduunu sylemek du
rumunda bulunmaktadr. Halbuki lbn-i Rt, tahsisin tabi kre
nin tabiatndan ileri geldiini sylerken bu neticeye dair burhan
yakne sahip olduunu zmnen iddia etmektedir. Netice itibariyle
TEHF T BAKIMINDAN
FELSEFE - DN MNASEBET!
307
Gazli., bu hususta, istidlali yalrne sahip olduklarndan dolay

ilm! vaziyeti temsil etmek iddiasnda bulunanlarn temelsiz olduk*
lann gstermi b n -i Rt ise iddiac muhafaza etmekte devam
ederek ispat etmeye girmemitir.
Bununla beraber, bn-i Rt n, bn-i Sin nm tutarszlk
larn iaret ettii baz noktalarda, mesel kesret meselesinde ol
duu gibi, Gazl nin ilzamlarn sahih bulduunu da ilve etme
liyiz.
Gazl birden oun kmas meselesini eitli ynlerden in
celedikten sonra toplayc olarak iki nemli durum tesbit eder:
1. Kendisinden bu meseleleri ele almamaktan maksad doru
cevab getirmek deil, fakat, sadece filozoflann dvlann kar
trmaktr; o da hasd olmutur. 2. lhi bahislerde elimeye
dmek suretiyle hakikate eriemediini gsteren akldan ziyade,
bu gibi meselelerde, nebilere vahyolunan eylere tabi olmaldr.
bn-i Rt onun bu halini birinciyi tenkit, kinciyi tasvip
ederek deerlendirmitir; ona gre Gazlnin maksat kartr
maktr sz Gazl ye yakmaz; limin lim olarak maksad
haktr, yoksa, akllan kartrmak deildir. Bununla beraber, onun,
insan aklnn eriemedii hususlarda eriata dnmelidir sz
dorudur, zira, Allah akln aciz gsterdii hususlan vahiyle bil
dirir. Bu aciz ya mutlaktr, ya o insamn kendi tabiatndan ileri
gelir veyahut bilmemekten trdr, vahiy bu snflarn hepsi
iin rahmettir301.
Bununla beraber, bn-i Rt bilginin objektif deerim temi
nat altna almak endiesini daima izhar etmekten geri durmam
tr. Eer, ona gre, her hangi bir fiil her hangi bir failden karsa,
varlklar birbirine kanr ve bilgi btl olur; oysaki, mutlak vucut
hakik mevcuttan daha ok ademe yalandr303. Bu sonuncu
fikri Hegelin mutlak varln vasfsz oluu onun yokluk olduunu
gsterir303 fikrine benzemek bakmndan ilgi vericidir.
bn-i Rt kesret meselesinde kendisinin son cevabnn ne ol
duu sorusuna bunun bu kitapta burhan cevabn vermek zor
dur, ama, kesretin vasta, istidat, ve let sebepleri yznden hsl
P Bk. S. 288
* Bk. ay. sa.
Bk. E. Breliler, Hi*t. de la PhU.t II, S. 748-749
308
F E L S E F E -D tN
M NASEBET
olduu sylenebilir; bu anlatlanlardan bir ey tebeyyn etti ise ne

al aksi halde vahiyle gelen eylere bavurmaldr* demektedir*04.
Bu fikirlerinden dolay lbn-i Rt'n felsefe veya vahiyden
birisini semekte tereddtl olduu neticesi karlabilir. Bylece
kendisinin aleltlak agnostik saylmak m gerekecei, yoksa bil
kis, Aristo yolundan Kurandaki hkmlere felsefi istidlllerle
gidilebileceine kani olduu halde, srf dini takibattan kurtulmak
iin vahyi tutar grnmek ihtiyacn m duyduu yahut sadece ve
samim surette ift hakikat anlaym m mdafaa ettii meselesi,
imdilik, bir problem olarak kalmaktadr.
Hocazde'nin bu meseledeki durumuna gelince:
Hocazde'nin IV. ve Y . meselelerde ele ald konular Gaz
l'nin JII. meselesinde ele aldklaryla tam tekabl halinde deilse
bile, ayn fikirler hakkndadr.
IV . meselede Hocazde birden ancak bir kar hkmn do
rudan doruya lbn-i Sin'nm talebesi Behmenyr'a bildirmi ol
duu deliline itiraz ederek, kendine mahsus bir ekilde, semboller
yardmiyle cevaplandrmaktadr. O delil udur: Eer hakik bir
den A ve B sdr olsa, bu aym birden aym cihetten hem A
sadr olur hem de A sadr olmam olur, oysa ki bu muhaldir.
Bu delili Hocazde yle cevaplandrr: Birden B sdr olduu
vakit, bu, A sdr olmad demek deildir, sadece sdr oldu de
mektir. A mn suduru olmayan ey mefhumu umumdir, A mn su
durunun nefyi mefhumu hususdir. Umum iin doru olan ey
hususnin doruluunu gerektirmez. Onun iin A nm sudurunun
gayn olan B gerekletikte (yani sudur ettikte) A mn sudurunun
nefyinin gereklemesi icabetmez, A nm sudurunun nakzi A nm
sudurunun nefyi deildir, onun nakzi A mn sudurunun gayn ol
maktr.
Yani, A, C dir ile A, G (non G) dir hkmlerinin nakSz ol
mas gibi A, C dir ile (yani B), C dir hkmleri nakz deildir.
A, C dir hkmnn nefyi A, C (non C) dir hkmdr; yoksa,
(yani B), C dir hkm deildir. Ne de A, C (non C) dir hk
m A (yani B), C dir hkmne eittir. O bakmdan Hocazde'nin
itiraz isabetlidir. Bylece lbn-i Sin'nm birden ancak bir kt
iddiasna kar getirmi olduu delilin mantk bir hata ile mall
olduunu gstermitir.
804 Bk. S. 288
F E L S E F E -D tN
MNASEBET
309
H o c a z d e , a y n c a , b u hkmn apak olmadn nk milel

eh linin b u hususta anlamazlk iinde olduunu belirtmekten de
geri k a lm a m tr.
H ocazde, Gazl'nin III. meselede, balangta, bahis konusu

etm i olduu husustan V . meselesinde sonda, sondakileri bata
mtalea etmitir. H ocazde'nin asl ifade etmek istedii ey itibari
hususlann kesret menei tekil etmesinde ne gibi bir mahzur oldu
unu sormaktr. B u arada, kesret meneini izah etmee alan
filozoflara Gazl'nin yneltm i olduu tenkitler zerinde de ayn
ay n durur.
Bunlann ilki vcib-ul vucuttan vucup kaldnld vakit vu
cut kalr m kalmaz m sorusuna taallk eder. Gazli y e gre kalr,
H ocazde'ye gre ancak m utlak vucutta kalr.
Mall-u EvveVin kendi ztn ve mebdeini bilmesi suretiyle

kesret hasl olabilecei filozoflann delillerini bu delillere itiraz
eden G azl'ye kar, muhtemel cevaplar getirmek suretiyle, m
dafaa etm ek durumuna den Hooazde nin. maksad kesretin
birtakm itibarlar bakmndan ktm ifade etmektir.
Gazl Mall-u EvveVin imknndan nasl olur da tik Felein
cirmi kabilir, A k l- EvveVin imkn ile Felek-i Aksann cirmi ara
snda ne gibi bir mnasebet vardr ? demektedir. Hocazde bura
da, filozoflar sudur ile sdr arasndaki mnasebeti aramyor, sadece sudur un meneini aramaktadrlar* cevab ile mukabele ederek
onun bu sorusunu yersiz bulur. Oysaki Gazli burada ister Akl-
EvveVin imknm ister kendi ztnn hususiyetinin imknn
dnmesi** ynnden olsun, lk Felein cirminin nasl kabile
ceini hakl olarak sormaktadr. Gazl'nin buradaki gayesi ikisi
arasndaki bir mnasebeti aratrmak deil, byle bir mnasebetin
nasl olduunun izah edilmesini talep etmektir, zira, byle bir m
nasebet olduunu iddia etmektedirler. Gazl'nin bu sorusundan
maksat byle bir mnasebetin ne kurulabileceini ne de izah edi
lebileceini hissettirmektir.
O
halde, Hocazde'nin insan akl byle eyleri anlamak
ta yetersizdir, nasl, yksek mebdelerdeki durumu anlasn ? *
diye sormas fazladr. Zaten Gazl nin maksad baka bir ey deil,
ancak, bu durumu itiraf ettirmektir.
Hocazde'nin, Gazl'nin III. meselesinin banda mtalea
810
MNASEBET
etmi olduu konular hakkndaki kanaatma gelince; Gazl'nin

hakiki fiili iradi olana hasretmesini srf kelimede niza etmek olarak
vasflandrr306; nk, ona gre, fiili sadece irad! olana hasretmek
memnudur.
Gazl'nin fiili iradeye balamas kelimede niza yaratmaya
irca edilecek kadar nemsiz deildir. Bilkis, Gazl nin dvsnn yapsnda dayanm olduu en nemli mefhumdan birisi
irade mefhumudur. Asl fiili irade ile yaplm fiil saymas da bu
anlaynn tabi bir neticesidir.
Gazl'nin, birden ancak bir kar iddiasna kar yapm ol
duu tenkitleri, Hocazde, kesretin kendiliinden ve vastasz
olarak kmayacan gstermek iin yapt kanaatndadr. Hal
buki Gazl'nin byle bir gayesi olmad gibi byle bir ak iddias
da yoktur. Gazl'nin yapmak istedii ey bir metot tenkididir.
Acaba, Hocazde'nin endiesi Gazl'yi bu tenkidinde isabetli
bulduunu sylemekten ok, -zira, eer, ona itirk ederse, sanki
Allahtan lem sudur etmemi gibi olacaktr. - kesretin birden k
masnn mmkn olduunu belirtmek midir ? Eer, hali byle ise
yine fazla bir ey yapmam olacaktr. nk, Gazl birden ok
kmasnn mmkn olup olmadm aratrmakta deil, filozof
lann birden bir kar iddiasn deerlendirmekle megldr. O ba
kmdan Gazl'de mahede etmi olduumuz metot tenkidi uu
runa Hocazde'nin de aym kuvvet ve kavrayla sahip olduunu
sylemek g olsa gerektir.
Burada, Hocazde tbn-i Rt'ten bahsetmemelde beraber
fiili srf irad olana balamamak ve okluun birden vasta ile kt
m kabul etmek ynnden lbn-i Rt'le fikir birlii arzettiini
iaret etmeliyiz. Ancak, bu hali, onun Gazl ile lbn-i Rt arasn
da bir hakem rol oynad iddias iin yeter bir delil olamaz.
Allahla lem arasndaki mnasebetlere taallk eden mesele
lerden III. meseleyi tamamlayacak mahiyette olan IV. ve X . me
seleler aada sra ile ve ayn ayn ele alnacaktr306.
4 - L E M N B R Y A P IC IS I (S A N I) V A R M ID IR
a) Meselenin Mellife Gre A yn A yn Hlsas

*
Bk. S. 294-295
** Hocazdede V I. mesele IV . meseleye; X I I . mesele, X . meseleye tekabl

eder.
TEHFT BAKIMINDAN
FELSEFE I DN MNASEBET 311
1 Gazli1nin Tehfutne Gre

Filozoflar, lemdeki hdiselerin sonsuz olarak devam etmeleri
mstahii olduu iin, artk, kendisinin bir illeti bulunmayan var
lkta durmas gerektiini yakn olarak delillendirememilerdir.
Sonsuz illetlerin varl mstahii deildir, bilkis mmkndr.
stelik, filozoflar, insan ruhlarnda olduu gibi, bilfiil sonsuz olan
varlklar kabul etmilerdir.
137;138
136
2 bn-i Rt'n Tehftne Gre

Filozoflar, lemi kadm kabul etmekle, onun fa ili olmad
mnsm kastetmemilerdir. Zira, fail iki trldr: 1. Kendisinden
bir mefl sadr olan ve kendisinin artk onunla bir iliii kalmayan
failler, dlgerle ev arasndaki mnasebette olduu gibi. 2. Kendi
sinden bir mefl sadr olup, bu mefln varl daima kendisine
muhta bulunan failler. Bu failler erefe birinciden daha stn
dr. Allah ite byle bir faildir. Allah kadm olunca ondan hdis
olan lemin de kadm olmas icabeder.
264;3
265;5
Gazl'nin illetler zinciri sonsuz gidemiyecei iin bir yerde
durur, ite kendisinin bir illeti olmayan fakat bakasna illet olan bu
son illet Mebde-i Evveldir"" diye filozoflardan getirmi olduu cevap
266:6
sahih deildir, ancak iknadir. Zira, a) illetin drt illetten (madd,
suri, fail, ga) hangisi olduu aklanmamtr; eer, bu szle fiili
ezel olan fail illet kastedilirse, o zaman cevap sahih olur, b) Ken 266;7
disinin illeti olmayan fakat bakasna illet olan ifadesi de kark
tr. Zira bu art gerekletiren her eyin Mebde-i Evvel olmas ica
266:8
beder ve arada Dehrilerle bir fark kalmaz, c) Gazl'nin varl
iin bir illet olmayan bir mevcudun tesbit edilmesine burhan
kaim olmutur eklinde filozoflardan getirmi olduu cevap da
karktr. Zira, teker teker her drt illetten biri ilk illetlerine sonra
bunlann tekrar bir ilk illete irca edilmesi lzmdr, d) illetler zin267;9
rinin sonsuz gidemiyecei meselesine gelince; bu husus filozof
lara gre bir yandan kabul edilir bir yandan edilmez. Sonsuz
ardardahk eer, bizzat ve bir doru istikametinde ise ve nce gelen
sonra gelenin illeti ise, memnudur. Eer, ortada bir ilk fail olmak
zere, bu ardardahk arazen ve bir daire zerinde ise, nce gelen
sonra gelenin varl iin art deilse, memnu deildir, Sonsuz il
letlerin bizzat ardarda geliim Dehrler kabul eder, e) Gazl'nin
2
'Mebde-i Evvel gkler olamaz, zira onlar oktur, oysaki bu hal
312
270;16
270;17
F E L S E F E -D N
M N ASEBET
tevhit deliline aykrdr* sz sahihtir, f ) Gazl nin M ebde-i Evvel

gk olamaz, zira O m adde v e suretten mrekkeptir, sz filozoflann
deildir. Sadece b n -i Sinya aittir. F ilozoflara gre m adde v e
suretten mrekkep olan her ey muhdestir, oysaki gkler ezelidir.
Heyul fesat sebebidir, im di, gn heylsz yani basit olmas
lzmdr.
274;24
Gazl nin lb n -i Sin dan nefislerin sonsuz olmas caizdir,

ancak, vaz sahipleri sonsuz olamaz** diye nakletmi olduu sz
275;25
sahih deildir. Bunu filozoflardan hi kim se sylem emitir. O ba

kmdan Gazl'nin ilzam filozoflara gerekmez. Gazl'nin cisim
lerin meknda sonsuzca st ste gelmesini caiz grmedikleri halde,
zamanca st ste gelmelerini niin caiz gryorlar?** sorusunun
cevab udur: Sonsuz cisimleri beraber olarak vazetm ek bilfiil
sonsuz vazetmek demektir, halbuki bu muhaldir. Zaman vaz sa
hibi olmad iin ona bu muhal gerekmez, yani bilfiil sonsuz deil
dir.
275;26
276;27
276;28
278;31
279;32
Varlk mmkn ve zarur olarak ayrlr; mmknn bir faili

olmak gerekir, lem btnnde mmkn olunca, ona bir fail ferekir burhamm felsefeye ilk defa getiren lb n -i Sin dr. B u sz
yalan deildir, ama, lemin btnnn mmkn olduu kendili
inden bilinen bir ey deildir. Zira var olan ilkin illeti olan v e ol
mayan diye taksim edip, sonra, illeti olan mmkn v e zarur
diye blmek kendiliinden bilinen bir ey deildir. Eer mmkn
sz ile hakik mmkn kastediliyorsa, bu, zarur bir mmkne
gelir dayanr, yoksa, illeti olmayan bir zarur eyde son bulmaz.
Eer, illeti olan kastediliyorsa, bu illeti olamn da bir illeti olur ve
vaziyet sonsuzca uzar gider ve bir vcibde nihayet bulmaz.
Eer, sonu olmayan mmkn sebepler vaz edilirse, faili ol
mayan mmkn vaz etmek icabeder; sonsuz illetleri olan zarur
eyler vazedince, o takdirde illeti olduu sylenilen eyin illeti
olmamas lzm gelir. Halbuki faili olmayan mmkn muhaldir,
muhakkak surette bir vcib-ul vucutta son bulmas gerekir.
tbn-i Sin*nm varl, ilkin, mmkn olan ve olmayan tarzn
da blmesi doru deildir, lb n -i Sin varl mmkn (illeti olan)
ve vcip (illeti olmayan) diye bld iin sonsuz illetlerin mm
teni olduuna dair delil getiremez. O yzden, Gazl*nin her biri
mmkn olduu halde btn vcip olabilir tarzndaki ilzam
T E H F T
BA K IM IN D AN
F E L S E F E -D tN
MNASEBET
313
filo zo fla ra d e il, tbn-i Sin ya rcidir, zira onlar belirttiimiz gibi,
ister zaruri ister m m k n olsun bizzat sonsuz olan illetlerin var-
bn ca iz grm ezler.
Gazli nin V cib-u l vucudun mmknlerle kaim olm a sn
filozoflann kabul etmeleri lzmdr, zira onlara gre, kadm, h a d is
lerle kaimdir, kadm olan zamann hdis anlardan meydana gelmi
olmas byledir szne cevabm z udur: Filozoflar, kadmin
282:40
muhdes ve sonsuz czlerle kaim olduunu kabul etmezler, bilkis,

iddetle reddederler. nk, bu , Dehrilerin fikridir. Bir btn ya
282;41
282:39
sonlu v e kin-fsit ahslardan veya sonsuz ahslardan teekkl

eder. Birinci halde btn kin ve fasittir. kinci halde Dehrlere
gre, btnn illetsiz olarak ezel olmas gerekir, bir illete ihti
yac yoktur. Halbuki filozoflann gr baka trldr: Bu gibi
cinsler mmkn ve kin - fsit olm ak ynnden muhakkak surette
bir illete sahip olm ak zorundadrlar, bu sebep onlann cinsinden
deildir, ezel ve ebeddir.
Cinsler hakknda trl gr vardr: 1. Her cins, ahslan
sonlu olm ak ynnden kin v e fasittir; 2. cinsler sonsuz ahslan
ihtiva eder, kendileri de sonsuzdur. Bunu kabul edenler ikiye ay
rlrlar: a. Bu cinslerin devam, zaruri ve sayca tek olan bir sebebe
bahdr. Filozoflann gr budur. b. ahslarn varlnn sonsuz
olmas onlarm ezel olmasnda kfidir. Bu gr
Dehrilerin OgrO
*
dr.
Bu mesele lemin kdemi meselesine tabidir. Bir tarafta hudusu kabul edenler ve Kelmclar, dier tarafta Dehriler bulunmak
tadr. Filozoflar ikisi ortasmdadrlar. Grlyorki sonsuz illetler
kabul eden kimsenin bir ilk illet tesbit edemiyecei iddias yalan
dr. Bilkis, sonsuz illet vaz etmeyen bir kimse, ezel olan bir ilk
illet vaz edemez, zira, sonsuz malller ezel bir illetin varln ge
rektirir.
Gazl'nin ruhlar bahsinde filozoflara atfetmi olduu szler
filozoflara ait deildir.
283;42
284;43
284:44
286;48

Gazly e gre, lemi hdis farzeden b ir k im sen in on u n fa ili
olduunu kabul etmesi kolaydr. lemi kadim ve failsiz say a n b ir
kimsenin de gr anlalmaktadr, fakat, hem k a d m sa y p hem
fail kabul edenlerin gr eliiktir.
47
314
T E H F T B A K IM IN D AN
F E L S E F E -D tN
M N ASEBET
Cevab: Eer, kdem ile mall olm amas kastediliyorsa m em

nudur; eer, sni sz ile var etmemiken var eden anlalrsa, filo
zoflar bunu kabul etmezler. Filozoflara gre, lem mm kndr,
o halde, bir yapcs vardr. 0 takdirde onlann meslei elime ih
tiva etmez.
Filozoflar bir mebde ispat etm ek iin yle delil getirirler:
Var olan y a mmkn ya vciptir. Mmkn, varbn m illeti olandr;
vcip, olmayandr. Mmknler zinciri vciple kesilir. B u vcip
cisim olamaz, zira, o mrekkep deildir; nefis de deildir, zira her
bakmdan birdir. O halde baka bir nc eydir,
Gazli bu gre ynden itiraz etm itir: 1. Bu m ebde fe
leklerden biri olabilir. 2. Burada, teselsln mstahii olduu ortaya

konulmamtr. Tatbik burhan, evveli olm ayan m teakip hadise
lerle nakzedilmitir. Onlar vucutta itim a etmedikleri iin tatbik
tasavvur olunamaz, denilirse, buna kar filozoflar insan ruhlar
nn bilfiil sonsuz olduklarn kabul etmektedirler denilebilir. Fakat,
bu ruhlarda tertip olmad iin tatbik burhan yine gemez.
Mteakip hadiselerin her ne kadar, darda vucutlan yoksa
da M ele-i A 9l'nm ilminde mevcutturlar denilirse, b u ilimler
her halde insann ilminden baka trldr, zira, zamana dahil
olmazlar tarznda bir cevap vermemelidir. Zira, maksat, teselsl
iptal eden delilin mutlak olarak tamamlanamyacam gstermek
deildir, bilkis, maksat, bu delilin filozoflara gre tamamlana
nryacam gstermektir. Bu ilimlerdeki tertip m cenet, zamani
tertip deil, tabiS bir tertiptir. Tabii tertibin hakiki vucutta olduu
iddia edilemez, zira, yksek mebdelerin eyay bilmekteki maksat
lar onlann illetlerini bilmektir. stelik her ne kadar b u ilimler,
hal, gemi, ve gelecekte deillerse de, onlarla, vaki olan vakitler
bilinir, o yzden tertip hasl olmu olur. O halde tatbik burhan
da varit olmutur.
49
Baz kimseler, ruhlann tabi ve vaz tertipleri olduunu kabul

etmi olduuna gre, o halde, ruhlar ynnden de tatbik hasl
olmutur.
Ruhlarn tabi ve vaz tertipleri olduuna yle itiraz edi
lebilir: Tabi terettpte, babann ruhu oluna hareketler ve beden
vastasyla illet olur. Bu silsilede aradaki iki birlik y ok olur, mev
cut olan ey maduma intikal etmez; baki kalan birliklerin ise ara-
315
lann da terettp yoktur. Vaz tertipte birliklerin btnnde te

rettp yoktur, her bir birlik baka bir zamanda hdis olmutur.
F ilozoflan n teselsl kelimesine dellet eden dier burhanlar
udur: H er mmkn bir baka mmkne dayanr, bu zincirin b
tn de mmkndr, o mmknn de bir illeti olmaldr. Bu illet
ne btnn kendisi ne de onun bir cz olabilir, dardan bir il
lettir. Fakat, bu illet btnden bir ferdin illetidir, bu fert sonuncu
veya mutavasst mall olamaz. Aksi halde, ya bir malle iki illet
tevart eder veya dardaki illet bir ziyade gerekir, bylece zincir
kesilmemi olur.
Zincirin illeti dardan bir ey deil, bu zincirden bir czdr
fikrini kabul ederiz. Btnn mucidi czlerin de mucididir sz ile
eer, tek tek her czn mucididir fikri kastedilirse, memnudur;
eer, her bir czn ya kendiliinden veya czlerle mucididir fikri
kastedilirse, kabul ederiz. O takdirde, sonuncu olduu kabul edi
len malln nndeki illet olur, fakat, bu, mmkn olduu iin
ona da bir illet gerekir, bu illet zincirden bir czdr ve ikinci mal
ln nndedir, o halde teselsl hasl olur.
Buna kar kastedilen fail mstakil faildir, zincirdeki her
cz ona istinat eder* denilemez, zira, bu neviden bir istikll an
cak, birbirine dayanan ve sonlu olan birliklere gerekir. Ama, birlik
sonsuz olunca, bu neviden bir istikll tasavvur edilemez. Bu bir
likteki failin istikllinin mns dardaki bir faile ihtiyac olmad
mnsna niin gelmesin ? Zincirden her czn bir illeti vardr ve
kendi altndakini hasl eder.
Eer, bir cz silsilenin illeti olsa, bu, mreccihsiz bir tercih
demek olur* denilirse cevab udur: Silsilenin zincirinin muhassh sonuncu malln nndeki czdr, zinciri o tamamlad iin
evvelen ve bizzat illettir.
Teselsl kelimesine dellet eden hu ikinci istidlle Gazlnin
vermi olduu cevap udur: Mmkn sz ile illeti olan, vcip
sz ile illeti olmayan kastediliyorsa, o takdirde, her bir czn
ztna ilve bir illete sahip olduundan dolay mmkn olduunu
sylemek lzmdr, oysaki btnde byle bir vaziyet yoktur. Bu
hale vcibin mmknlerle kaim olduu neticesi lzm gelmez, zira,
filozoflara gre, zaman kadmdir, ama, hdis olan eylerden mey
dana gelmitir. O halde birlikler iin doru olan eyin btn iin
316
TE H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D tN
M N ASEBET
de doru olmas icabetm ez. Demekki filozoflan n bir illet isbat et

mek iin yollan yoktur.
Gazl'nin b u sz haivdir, zira, btn (kl) m m kndr
ve bir illete m uhtatr. V aziyeti kadmin hdislerle kaim olmasna
benzetmesi gzeldir am a, bunu filozoflara nisbet etmesi gzel
deildir. Zira filozoflar hdis birliklerin toplanm ak
kadmi tekil ettiini sylem em ilerdir. A kll kim se
suretiyle
czlerin
den birisi daha bugn hasl olan b ir ey iin kadm dir dem ez.
Btnn gereklemesi iin czlerinin gereklem i
zm gelirken b y le bir ey nasl iddia
ed ileb ilir?
olm as l
F ilozofla n n
harekette kdem den anladklar ey her bir devirden n ce

sonsuz devirler olduudur. B az ahkm da, k l ile cz m te
rektir. K dem , kl iin sabit olan eyin cz iin de sabit oimasn gerektiren eylerdendir, hudus da yledir, o bakm dan
bunda niza etm ek doru deildir.
b) M eselenin Tahlili
137-138
Gazl'nin kanaatna gre, filozoflar, lemdeki hdiselerin

sonsuz olarak devam etmeleri mstahii olduu iin artk,
kendisinin bir illeti olmayan bir varlkte
durmalar
gerektii
hususunda yakn delillere sahip deillerdir. Zira sonsuz illetler

zinciri mmkndr, her bir halkann bir illeti olabilir fakat
136
btn zincirin bir sebebi olm ak zarur deildir. Kaldki filozof

lar, ruhlarn varh gibi, bilfiil sonsuz kabul etmilerdir.
lbn -i Rt, bu iddiay bazen Gazl ye hak vererek, bazen,
filozoflar adna ileri srlen iddialarn sadece tbn-i Sin'ya ait
olduunu belirterek ve stelik, tbn-i Sin'y Gazl'den daha fazla
ve tefenuath olarak tenkit etmek suretiyle desteklemekten baka
bir ey yapmamtr.
265; 5
267; 8
tbn-i Rt'n illetler zincirinin sonsuz gidemiyecei iin bir

yerde durmas gerektii delilini sahih deil ikna bulmas, varl
iin bir illet bulunmayan varln tesbitine burhan kaim olmak
iin teker teker her drt illetin ilk illetlerine sonra da bunlan bir tek
illete irca edilmesi gerektii kanaatini tamas, bu kabildendir.
tbn-i Rt tbn-i Sin'y u noktalarda tenkit etmektedir:
lbn-i Sin mn varlk mmkn ve zarur diye ayrlr, mmknn
bir faili olmak gerekir, lem btnnde mmkn olunca, ona bir
fail gerekir delili tbn-i Rt e gre dorudur, ama, lemin mm-
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN
M N ASEBET
317
kn olm as kendiliinden bilinen bir ey deildir. Zira var olan

mmkn v e zaruri olarak blm ek kendiliinden bilinen bir ey
276; 27
deildir. O sebeple, lb n -i Sin sonsuz illetlerin mmteni olduuna
276; 28
dair delil getiremez; fakat, Gazl'nin, her biri mmkn olduu

halde, btn vcip ola bilir" tarznda getirmi olduu ilzam filozof
lara deil, lb n -i Sin ya racidir.
Gazl bu meselede filozoflan dehrilikle itham etmektedir.
Zira, onlara gre kadm, hdislerle kaim olur, lbn-i Rt bu itham
282; 40
iddetle reddeder; zira, ona gre, kadmin hdislerle kaim olmas

fikri filozoflann deil, Dehrilerindir.
Fakat, bu meselede lb n -i Rt'n vermi olduu izahat. Dehrlerle filozoflan ayran fark gstermemektedir. Zira lbn-i Rt
sadece sonsuz olan cinslerin varlm kabul eden iki cins ayrmakla
yetinm i fakat zarur delili getirmemitir. O cinsler unlardr:
1. B u cinslerin devam zarur ve sayca tek olan bir sebebe baldr,
283:42
filozoflann gr budur. 2. ahslann sonsuz olmas onlann ezel

olmas iin kfidir. B u grn sahipleri Dehrilerdir.
Gazl'nin anlamak istedii ve filozoflann gstermediklerini
iaret etm eye alt ey sonsuz giden bu cinsler zincirinden na
sl olupta illeti olmayan bir baka varha sranddr, daha
dorusu bu sramann zaruretinin gsterilmesidir, lbn-i Rt'te
bunun cevab bulunmamaktadr. Bilkis, sadece, sonsuz illetler vaz
etmeyen bir kimsenin ezel olan bir illet vaz edemiyeceini id
dia etmektedir.
lb n -i R t'e ait u durumu da tesbit etmek lzmdr: Acaba,
lb n -i Rt lbn -i Sin'y reddettii halde, yerine bir slm felsefe
koym akta m dr? Yoksa, sadece Aristo'yu mu mdafaa etmek
ted ir? Birinci sorunun cevabn verebilecek olan bir noktaya Tehftte rastlamadk. Eer, varit olan kincisi ise, o takdirde hem
yukarda belirttiimiz aykrlk tekerrr edecektir: slmiyet ile
Aristo'nun fikirlerinin ne gibi bir ilgisi vardr ? Hem de mesele una
mncer olacaktr: slmiyet yeni bir felsefeye muhta deildir,
bu, Yunanda mevcuttur.
Hocazde, Gazl'nin, lemi hem kadm kabul edip hem de
faili olduunu syleyen grn elime ihtiva ettii iddiasn
kabul etmemekle beraber, teselsl iptal eden delilin filozof
lara gre tamamlandm gstermek ister: Ardarda gelen hdise-
284; 44
318
43
49-50
TEHFT
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N A SE B E T
lerin her ne kadar darda varlklar yoksa da M ele-i A 'l mn il

minde mevcutturlar, onda tabi bir tertip zere sralanrlar, o halde,
tatbik burhan burada da gemelidir.
Hocazde filozoflarn teselsl kat eden delillerini de tenkit
eder o delil udur: Her mmkn bir baka mmkne dayanr, b
tn de mmkndr, b mmkn btnn dardan bir illeti olmaldr. Czlerden biri illet olamaz zira, byle olsayd, ya bir ma
lle iki illet tevart eder veya dardaki illete bir ziyade gerekir.
Hocazde buna kar illetin silsile dahilinden bir illet olmasn
mmkn bulur. nk, btnn mucidi tek tek czlerin mucidi
deildir, hal byle olunca teselsl kesilmemi olur. Hocazde nin
bu gr bir sra zerinde giden teselsl tsavvuruna deil, da
ha ziyade bir daire tekil eden teselsl anlayna uymaktadr.
nk, ona gre, silsilenin muhassh sonuncu malln nndeki
czdr, silsileyi o tamamlad iin evvelen ve bizzat illettir.
Hocazde, filozoflarn bu deliline yneltmi olduu itirazda
Gazlnin haiv yapm olduu kanaatndadr. Zira, ona gre,
filozoflar, Gazlnin iddia etmi olduu gibi, kadmi hdiseler
topluluu olarak grmezler; filozoflann hareketin kadm olmasn
dan anladktan mn udur: Her devirden nce, sonsuz devirler
vardr.
Hocazdeye gre, bz hallerde kl ile cz mterektir, kdem
ve hudus ite bunlardandr. Onun zaman hakknda sormu olduu
sualler zamann hdis olduu tezini tutmu olduunu gsterir.
Netice itibariyle, aka ifade etmi olmamakla beraber, me
seleyi inceleyi tarzndan, onun, teselsl kesmek hususunda filo
zoflann kesin delilleri olmad kanaatma sahip bulunduunu
syleyebiliriz.
Hocazde bu meselede de lbn-i Rt bahis konusu etme
mitir. Bilhassa var olan mmkn ve vcip olmak zere blen
lbn-i Sinya kar lbn-i Rtn yneltmi olduu itiraz hi ba
his konusu etmediine ve sanki bu tenkit yaplmam gibi yeniden
Gazlye kar lbn-i Sinnn delilini getirdiine baklrsa, hatt,
lbn-i Rtn Tehftn grmemi olabilecei gibi bir ihtimal
dahi hatra gelmektedir.
5 - ALEMN B R LL E T V A R M ID IR
a) Meselenin U Mellife Gre A yn A yn Hlsas
TEHF T BAKIMINDAN F E L S E F E -D t N
M N ASEBET
319
1 Gazl'nin Tehftne Gre

Filozoflar lemi kadim farzettikten sonra, lem iin bir yara
tc isbatna alnmamal ve Dehrilerin izinden yrmelidirler.
Dehrtlere gre lem bylece kadimdir ve bir yaratcs yoktur.
206; I
illeti olmayan eylerin vcib-ul vucut olmas icabeder, oysaki

birden fazla vcib-ul vucut olamaz demek suretiyle bir mdafaa
yaplamaz, zira, vcib-ul vucudun srf teselsl kesmeye yarad
aklanmt. Varlklan mmkn-l vucut ve vcib-ul vucut tar
znda blmek hatal bir blmedir, zira vcib-ul vucut illeti olmayan
demektir, varlklar byle ayrmak cisimleri ya bir illeti vardr,
veya bir illeti yoktur diye ayrmaya benzer.
207; 2
207; 3
208; 4
208; 5
ka
208; 6
Cisimlerin hdis olduunu kabul etmeyen bir kimsenin bir

yaratcnn varlna inanmasnn bir asl yoktur, yle bir kimseye
dehr ve ilhat gerekir.
209; 8
Aym ekilde, cismin czlerden yaplm olmas da

dim olmasn nlemez.
cismin

Gazl, her cisim hdistir diyen bir kimse, lemin bir sanii
olduunu dnebilir, ama, filozoflan dehrilerden ayran fark ne
dir? Dehrilere gre bu lem bylece kadimdir, bir sanii yoktur,
ancak, hadiselerin illeti vardr* demektedir.
414; 1
Filozoflara gre, her cisim muhdestir diyen ve hudus sz ile

yoktan var etmeyi kasteden kimse, bu fikrini mahede edilmemi
bir eye dayandrmaktadr, onun iin burhan getirmesi lzmdr.
Gazl'nin filozoflan dehr ile ilzam etmesine gelince, mnszdr.
Zira, filozoflara gre, cisim ister kadm, ister hdis olsun varl
ynnden kendiliinden mstakil deildir. Kadm cisimde bir sani*
kabul etmemek vehmin iidir. Aristo lem ve Gk'n ikinci ma
kalesinde, ite bu yzden a n , akllar illet farzedebtlsin diye ilkin,
muhdes olarak vaz etti, sonra onu ezelye nakletti.
415; 2
Filozoflan Dehrilerden ayran ey udur: Dehriler hisse daya

nr, onlar, hareketlerin semavi cisimlere ulap teselsln onlarla
kesildiini grnce, hissen inkitaa urayan eyin aklen de inkitaa uradna hkmettiler, oysaki, durum byle deildir. Filo
zoflar hissin inkitaa urad yerde mkul sebeplere de itibar eder
ler. Bu mkul sebeplerle mesele duyusal olmayan bir mevcuda
gelir dayanr. E arfler ise duyusal sebepleri inkr ederler ve duyu
416; 5
320
TE H F T
B A K IM IN D A N
F E L SE F E - D N
M N ASEBET
sal varlklarn illeti olarak Bir'i vaz ederler, sebep ve sebeplenmi*

leri inkr ederler.
4 17 ; 7
Yarlklarn bir illeti olduuna dair cisimler y a vcib-ul vu

cuttur bu muhaldir, veya m mkn-l vucuttur, o halde illeti
vardr diye getirilen delilde, vcib-ul vueutla illeti olm ayan,
mmkn-l vueutla illeti olan kastedildikte, var olan o tarzda
ikiye blm ek kabul edilemez. Zira birisi kp btn varln illeti
olmadm iddia edebilir.
418; 10
Am a, vcib-ul vueutla zaruri varhk m m kn ile hakik m m

kn kastedilirse, mesele o zaman muhakkak surette bir illeti olm a
yan bir varha gelir dayanr. m di, blm e yle yaplm aldr: H er
varhk ya mmkn veya zarurdir. Mmknse, illeti vardr ve te
selsl illeti olmayan zarur bir illetle kesilir. Eer, zaruri illeti olan
bir zarur ise, o da illeti olm ayan bir zarurye gelir dayanr, lb n -i
Sin blmeyi bu ekilde yapm ad iin yolu bozuk bulmutur.
418-419;11
Varhklann illeti olduuna dair getirilen dier cismin czleri

vardr, btn bu czlerle kaimdir, czler zttan ncedir deliline
kar Gazl nin getirmi olduu btn ne czlerinin ne de onlann
toplanmasnn illeti olmayabilir v e bylece fail bir illet olmakszn
kadm bulunabilir cevab cisim olmayan bir varhk ispat etm ek
iin vcib-ul vucut yolundan giden bir kimseye lzm gelir. Bunu
lb n -i Sin yapmtr. Hareket ve zaman ispat etm ek iin vcib-ul
vucut yolunu tutm ak elverili deildir. K adm czlerden mrek
kep olan bir varhk farzolundukta, lem ve czleri gibi, lemin de
czlerinin vcib-ul vucut olmas icabeder. Bu y ol burhan deil
dir. Eer, bilfiil czlerle kadm olan bir mrekkep vaz edilirse,
bu kadmin zt itibariyle de kadm olmas lzm gelir. Mrekkep
bir eydeki vahdet, ancak, kendiliinden vahit olan bir ey yzn
de ndir. skender de aym noktaya temas etmitir: Ortada, lemin
czlerine sereyan eden bir kuvvet bulunmak icabeder, fakat can
lnn czlerim birbirine rapteden bir kuvvetin varlnda olduu
gibi. Aradaki fark udur ki lemin ba, balayan kadm olduu
iin kadmdir, canhnmld ahs itibariyle kin - fsit, nevi itibariyle
yle deildir.
419;12
420;13
421;14
Mank ehli semav cisimleri canh telkki etmitir, lb n - i Sin

ise onlan mevzuu olan vcib-ul vucut saymtr. Bence, semav
cisimler cisman cevherde olan vcib-ul vucut, mekndaki hare
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E - D t N
MNASEBET
321
ketleri itibariyle mmkn-l vucuttur, onun muharrikinin cevheri

itibariyle vcib-ul vu cu t olmas ve iinde asla kuvvet bulunma
mas icabeder, sfat bu olan bir ey asla cisim olamaz.
3 Hocazde'nin Teh&ftne Gre

H ocazde de, Gazli ve lb n -i Rt'n X . meselelerine tam
mnsyla tekabl edecek mstakil bir mesele gsterilemez; Alla
hn cisim olup olam yaca meselesi bir karlk olarak tutulsa
bile o meselenin zeti verildii iin tekrarlan myacaktr *07.
h) M eselelerin Tahlili
Gazli, I II. v e IV . meselesinde filozoflann bir sni (yapc)
ve yaratc ispat etm ek ynnden muhtelif itirazlara maruz kala
bileceklerini gsterdikten sonra onlar bu meselede dehrlik, yani
bir bakm a ateistlikle itham etmektedir.
lb n -i Rt n yaratm a karsndaki sarih durumunun ne ol
duu hakknda yukarda 808 sormu olduumuz sualin cevabn
bu meselede vermi olduu grlmektedir, lb n -i Rt, burada,
filozoflara gre her cisim muhdestir diyen ve hudus szn yoktan
var etm e mnsmda kullanan bir kimse, bunu, mahede edilme
mi bir eye dayandrmaktadr, onun iin burhan getirmesi lzm
dr demek suretiyle, slm ynden nemli neticeleri olan bir mese
leyi grmezlikten gelmektedir. Bununla beraber lbn -i Rt baka
bir eserinde K ur anda yoktan var etmeye dellet edebilecek sarih
bir yet bulunmadndan da bahsetmektedir so*.
415;2
Gazl nin filozoflan dehilikle itham etmesi, lbn-i Rte

gre, mnszdr, zira, kadm cisimde sni kabul etmemek vehmin
iidir.
Drdnc mesele dolaysiyle ortaya koymu olduumuz filo
zoflarla dehrler arasndaki fark hususunda lbn-i Rt u h usus
la n da belirtmektedir: Dehrler hisse dayanr, duyunun mahede
etmedii yerde sz biter; onlar, teselsln en son semav cisimlerde
kesildiini grnce, hissen inkitaa urayan eyin aklen de inkitaa
uradna kanaat getirdiler; halbuki filozoflar hissin sona erdii
yerde, mkl sebeplere itibar ederler. Bu mkl sebepler duyusal
,#T Bk. S. 155-156

Bk. S. 299, 301
w# Bk. S. 253, n. 271
FrUtft-D in
F. ti
416;5
322
417;7
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N A SE B E T
olmayan bir varba dellet eder. Earler duyusal sebepleri inkr

ettikleri iin filozoflann gr bakmndan orta yerde olmalar
icabeder s.
lbn-i Rt, lbn-i Sinnm var olan mmkn ve vcip
tarznda ayrmann Dehrlie giden yolu kapamad kanaatindadr, zira her hangi bir kimse, varl btnnde vcip saya
bilir. Eer, varlklar mmkn ve zarur olarak blm ek cihe
tine gidilirse, ona gre, vaziyet dzelebilir, zira, teselsl, illeti
olmayan bir zarur illet ile de kesilebilir.
lbn-i Rt n vcip kelimesini zaruri ile deitirmesi, bize
gre, duruma bir zm getirmi deildir, yaplmas mmkn
olan itiraz burada da varittir: Bir kimse kp varlklan btnn
de zarur sayabilir. Burada, nemli olan ey her hangi bir blme
esasm kabul ve tercih etmek deil, blmenin niin o tarzda ihtiyar
edildiinin burhan delilini vermektir.
Cisim olmayan bir mevcut ispat etmek iin vcib-ul vucut

yolundan giden bir kimseye Gazl nin tenkidinin lzm geleceini
4I8;10 sylemek suretiyle lbn-i Rt lbn-i Sinnm tenkit edilmesine i
tirk etmi olmaktadr. Ona gre, hareket ve zaman ispat etmek
iin vcib-ul vucut yolunu tutmak elverili deildir. Bununla be
raber lbn-i Rt bu tenkitlerden Aristonun mnezzeh olduu
kanaatnda bir deiiklik yapmamtr.
Allahla lem arasndaki mnasebet bakmndan lb n -i Rt n
gr, sonunda Aristoyu tekrarlamaktr. Ona gre semavi cisim
ler cisman cevherde olan vcib-ul vucuttur, mekndaki hareketin
de ise mmkn-l vucuttur. Bu hareketi muharrikinin cevher y
nnden vcib-ul vucut olmas ve iinde asla kuvvet bulunmamas
420;13 icabeder, iinde kuvvet olmayan ey cisim olamaz. Ayn zamanda
lemin ba balayan kadm olduu iin kadmdir.
Bundan iki netice kmaktadr: 1. lbn-i Rt Gazl nin k
noktasn tasdik etmek durumundadr. 2. lbn-i Rt, Gazl nin
tenkitlerine ramen dnlmemek gereken noktaya dnmtr.
Gazl nin tenkitleri bizi u neticeye evketmitir: lem eer
kadm ise, Allahtan sudur ettiine dair burhan deliller getirile
mez. Buna ramen lbn-i Rt lemin hem kadm, hem de Allahn
10 B. S. 319
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN M NASEBET
323
eseri olduunu syler. Fakat, balayan kadim olduu iin lem de

kadimdir demek, lslmiyetin lemin yoktan yaratldna dair
olan inancna aylandr. Bu hususu Gazl yapm olduu itirazlar*
la ortaya koymutur.
Fakat dier taraftan hudustan yoktan varetmeyi kasteden
kimselerin mahede etmedikleri eyi iddia etmek durumunda
bulunduklarn belirtmekle lbn-i Rt, onlann da delilden mahrum
olduklann sylemektedir. Netice itibariyle her iki tarafn da bur
han delilleri olmad meydana km bulunmaktadr. O halde
burada sorulmas gereken sual udur: Felsefe ile din arasndaki
uygunluk temin edilemeksizin kalm oluyor m u?
Gazlnin vcib-ul vucudun cisim olabileceine dair ve lbn-i
Sinya kar yneltmi olduu itirazlann lbn-i Rt hakl bul
maktadr. Ona gre cisim olmayan bir mevcudu isbat etmek iin
vcib-ul vucut yolundan gitmek elverili deildir, Gazlnin ilzam
ettii gibi cismin de vcib-ul vucut olmas mmkndr.
418-419
te bu hususu Hocazde ayn olarak X II. meselede incelemi

tir. O meselede Hocazdenin getirilen delillere muhtemel itiraz ve
ilzamlann burada tekrarlamyacaz. Gazl ve lbn-i Rt n
X . meselelerine tekabl edecek bir meselesi olmay Hocazdenin
o iki mellifin fikirlerini mukayese ve deerlendirmek durumundan
uzak olduuna bir delil tekil eder.
C) GK HAKKINDAK MESELELER
Gk hakkndaki meseleler onlann ne olduu, hareketlerindeki

gaiyete ve nefislerinin bilgisine taallk eder. Birinci blmn m
nakaas ve cevab Gazl ve lbn-i Rtte X IV . meselede Hocazdede ise X V I. meselede ele alnmtr.
I
GN CA N LI OLUU
a ) Meselenin Mellife Gre A yn A yn Hlsas

1 Gazl'nin Tehfutne Gre
Filozoflar, aynca, gn (Sema) ne olduu, onun muharrik
gayesi ve nefislerinin bilgisi hakknda baz iddialar ileri srp
deliller geti inilerdir. Onlara gre gk hayvandr, yani canhdr,
bir ruhu vardr, hareketinin sebebi Allaha ibadettir.
239;1
324
239-240;2
Bu grn mstahii olduu iddia edilemez, nk, hayat

(canllk) iin ayn ve husus! bir ekle sahip olmak art deildir.
Kaldki Allah her eye kadirdir. Filozoflann bu grn ele al*
maktan kast o neticelere akl delilleri ile ulalamyacam gs
termektir. Eer byle bir ey varitse onu Allahtan gelen bir vahiy
ve ilham ile nebiler bilebilir. Filozoflann getirmi olduklan delil
ler bir katiyet ifadesi deil, bir zan ifadesidir.
241
Delilleri udur: Hareket a) kasr, b) tabi, c) irad olmak ze

re ancak trldr. Eer ilk ikisi btl olursa ncs tahak
kuk etmi olur. Hakikaten, gk kasr veya tabi hareket yapamaz;
zira ksr {^Ji) muharrikin hareketi ya irade ile hareket eden
242;7
243
243;8
244;9
245;10
246;2
bir cisimde veya kasr hareket eden bir cisimde son bulacaktr. Al
lahn kendi iradesi ile g kasr olarak hareket ettirdii sy
lenemez. Zira neden dolay baka cisimleri hareket ettirmeyip de
g hareket ettirdii sorulabilir.
Gk tabu olarak da hareket edemez, zira devr hareket yap
maktadr, tabi olarak kalan bir yere tabi olarak dnmek mm
kn deildir. Hareketlerin ilk ikisi btl edildiine gre, demekki,
gk irad olarak hareket etmektedir.
Gn hareketi hususunda filozoflarn ileri srm olduklan
bu ihtimallerden baka ihtimaller de varittir: 1. Gn hareketi
baka bir cismin zoru ile olabilir. 2. Gk Allahn iradesi ile kasr
olarak hareket edebilir. Cebr hareket yapan dier hareketliler
de Allahn onlarda hareket yaratmas ile hareket ederler. Kaldki
Allahn iradesi iin daima, mreccihe lzum kalmakszn iki ben
zerden birini tercih etmek mmkndr. 3. Gk tabi hareket yapa
bilir. Filozoflann tabi olarak kalan yere tabi olarak dnle
mez iddialar telhistir. Zira, bu, onlann cisim birdir, bilfiil
czleri yoktur; devr hareket de birdir, paralanmaz szlerine
aylan der o halde hareketi bir mekn talebi veya ondan kamak
eklinde tefsir etmeleri kendi grlerine uygun olmaz.
Gn devr hareketinden Allaha bah bir canh olduu hu
susunda Gazl'nin sylemi olduu szler arasmda apaktr diye
iddia edilenlerin hepsi yle deildir. Bu nermeler iinde netice
olanlar da vardr. Gazlnin, hkemadan zikretmi olduu bu
szleri burhan neticeleri olduu halde kendiliinden bilinen
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE -D N M NASEBET 325

eyler olarak vazetmesi cedeltdir. Semav cisimlerin birer
ruh sahibi olduunu lbn-i Sin sylemitir. Bu hususta eskilerin
yolu daha mazbut ve aktr.
Gazl'nin gn hareketini bir baka cisim salayabilir,
o halde irad olmasna lzum yoktur, demesi btldr. Zira filozof
lar gn ne iinde ne de dnda byle bir cisim bulunduunu
tesbit ettiler.
473;10
473;11
473;] 2
Gazl'nin 4gk bir cisim olduu halde niin iradesi ile hare474;13
ket etmektedir, bu cismi irade ile tahsis eden muhassis nedir?
o takdirde ya hususiyeti iki benzerden birini ayrmak olan bir irade
kabul edilecek veyahut teselsl gerekecektir' itirazn ele alalm.
475;14
Eer, ezel iradenin her yerde tesiri grlrse ve mesel ate tabi
atndan dolay deilde o irade yznden yakarsa, o takdirde hi
bir eyin ne tabiat, ne hakikati ve ne de haddi kalmaz. Gazl'nin sormu olduu ey niin ate ate sfat ile, toprak toprak s
fat ile vasfland tarznda bir sual sormaya benzer, yle bir soru
yu sfatlara husus bir mevzi atfetmeyen, bir sfatn her yere ko
nulmasn caiz gren kimse sorar. Bu yol e'arilerin akl olan hik475; 15
meti iptal etmek iin tutmu olduklan bir esastr.
Gazlnin gk bir hareket yapar ve bunu bilmez. Tabiat
gerei kalan yere tabiat icab dnlemez' sz bir telhistir.
Zira filozoflara gre cisim bir olduu gibi devri hareket de birdir;
burada bir mekn terketmek bahis konusu deildir. Bu iddia ha
reketi mekn talebine vesile klm olur, halbuki esas, mekn ta
lebi deil, hareketin kendisidir.
Gn kasr hareket yapmadna delil getirilmitir. Zira
kasr hareketi yaptrtan eyin gn ya iinde ya dnda olmas
lzmdr. Halbuki ikisi de mmkn deildir. Eer Allah gkteki
kuvvete mracaat etmeden onlan hareket ettirmise, bunun irkin neticeleri olur, o da Allah bu lemdeki fenalklara itirk et
tirmektir. Hereyin kendine mahsus olan sfatm iptal etmek makult iptal etmektir.
Filozoflann gr udur: Devr hareket hareketlinin mekn
talep etmedii harekettir, mteharrik devr hareketin ancak
kendisini talep eder. Vasf bu olan hareketin sebebi, tabi olarak,
onun nefsidir, yoksa tabiat deildir. Harekete hareket olmas
hasebi ile evkli olan onu tasavvur eder. te semav cisimlerin
477;!8
478;19
480;21
326
akl sahibi olduunu gsteren eylerden birisi budur. Kresel ci

simler douya v e batya olm ak zere iki eit hareket yapm akta
drlar, b u da hareketin tabi olm adm gsterir. Sem av cisimlerin
akl sahibi olduklarnn en ak delili onlarm muharrikinin akl
sahibi olmalardr. B u gibi eyler burada ancak ga ve mukn b e
yanla beyan olunur.
Filozoflara gre gk irade ile hareket eden bir canldr. Onla
rm bu grleri ayk n deildir, zira, Allah her eye kadirdir, ama,
delil getirmeleri icabetmektedir. F ilozoflan n delilleri udur: Felek
kendiliinden hareket etmektedir. B u hareket y a tabi y a kasr
v eya irad olur. Hareket devr olduu iin tabi olam az, zira tabi
olarak terk edilen yere tabii olarak dnlemez. Hareket kasr de
olamaz, zira tab* olm ayan yerde kasr da olm az, o halde iraddir.
Cevab: Feleklerin hareket ettiini kabul etm iyoruz. Onlann
hareketine delil olarak getirdikleri gzlem (mahede) feleklerin
deil, ancak, yldzlann hareketine dellet eder.
Feleklerin daire hareketi yapt hususunda Tabiyyun 'un
kanaati udur: Felein czlerinden her birinin vaz onun ztna
lzm deildir, aksi halde, tabiatlan m uhtelif olur v e bylece felek
basit olmaz. Tasavvur olunan her vazm zta nisbetle zevali m m
kndr. B u zeval imkm, o cz n baka bir vaz a intikaline imkn
verir. Bu vaziyet dairesel hareketle olur. O hareket meyille tasav
vur olunur. Felein bilfiil mstedir m eyli vardr ve daire hareketi
yapar.
Tabiiyyun 'un zikretmi olduu bu eyler eksiktir: 1. Basit

lik zerine dayand iin bu, ancak tahdit eden ile tamamlanr.
2. Vaz lann vcip olmamas ve zeval im knlan oraya doru hareket
etmeyi gerektirmez. EeT bir vaz a gelmeyi o eyin tabiat gerektirmiyorsa, demekki o vaz o cz iin mmtenidir. O halde vazlann tabiata nisbet edilmesi icabeder, oysaki, bu, istenilen eye
aykrdr. Eer tabiatlarna nazaran hareket edemiyorlarsa, s
knette olmalan icabeder. 3. Felein bir czne farkl bir suret
eklenmesi ve o czn farkl bir hareket yapmas caiz olabilir.
4 . Felekte mstedir bir meylin mebdei bulunduunu kabul etmi
yoruz. Zira takdir edilen ey mstedir hareket imknnn nce gel
mesidir, o da bir mebdein varln gerektirmez. Buna kar meb-
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE * D N M N A S EB ET
327
de nev surettir, bu suret bilfiil olan felekte mmkn olunca, ondaki vucudu da bilfiil olur* denilirse yle cevap verilebilir: mebde
nev suret olamaz. Felekte mstedir olma imkn onun nev suret
olduunu gerektirmez. 5. Basitte,
mstedir meylin mebdeinin
varolm as ortada bir mni olmadm gsterir* hkmn kabul

etm iyoruz. 6. A y m ekilde mstedir harekete ancak mstakim olan
veya mrekkep bir meyile sahip olan mni olur* hkmn de ka
bul etm iyoruz, zira o mni olan eyin ancak cisim olmasn gerek
tirir. 7. Meylin mebdeinin varl ve bir mniin yokluu bilfiil
m eyil gerektirmez. Zira ortada meylin mtevakkf bulunduu ber
hangi bir art olabilir. Felein mstedir hareket ettiine getirilen
delil felein cihetleri ve kutuplan meselesine aykndr. Cihetlerin
ve kutup noktalarnn hususi oluu mreccihsiz bir tercihtir.
Felein hareket ettiini kabul etsek bile hareketin tabi olma
dm kabul etm iyoruz. nk tan yukandan aaya doru olan
hareketi bunu nakzeder. Burada her nokta ilkin istenilmi sonra
terkedilmitir. Buna kar hareket, zt bakmndan matlup olan
bir ey deildir, bilkis gayra ynelmitir** denilse bile bu szler
filozoflann szleridir, delilsizdir. Hareketin tabi olmad takdirde
ksr olduu szn de kabul etm iyoruz, nk mebde dardadr.
Filozoflara gre gk canldr. Gazli nin itiraz bu fikre deil,
zira canh olm ak iin zel bir ekil sahibi olmak art deildir, sadece
bu fikre akl delleti ile ulald iddiasna kar yneltilmitir.
239-
Gazl nin bu ta v n Tehfutne yazd girile ve dier meselelere

kar alm olduu durumla tutarldr. Ona gre filozoflann
bu hususta sahip olduklan bilgiler birer zann ifadedir.
Gazlnin bu esas metot tenkidinden sonra ne srm olduu
itiraz lbn -i Rt yle cevaplandrmtr: 1. Gn m u harriki bir baka cisim olabilir . Filozoflara gre hu mmkn deil
dir, zira, lemin ne iinde ne de dnda byle bir cisim tesbit edi
lemez. Bize gre bu itiraz lemin sonluluu meselesine mncer
olacak, o da mekn mnakaalarna gtrecektir. Bu mnakaa
larda kesin ve tketici bir cevap bulunmadn biliyoruz
2. Allah gn o hareketini iradesi ile yaratr*, lbn-i Rt
,u Bk. S. 254-255
273;1
328
475;14
burada filozoflan n fikirlerini yle temsil eder: E er ezeli iradenin

her yerde tesiri grlse ve m esel tabiat m efhu m u na hi ba v u rulmasa, o takdirde, hi bir eyin ne tabiat ne haddi ne d e haki
kati kalr. Oysaki her eyin kendi sfatm iptal etm ek m kult
iptal etmektir. stelik A llahn gktek i k u v v ete
ba vurm adan
onlan hareket ettirmesinin irkin neticeleri olur, o da A llahn b u

lemdeki fenala itirak etm i olm ak durum una girm esidir.
Burada lb n -i R t'e ait v e sonulan bakm ndan nemli olan
bir noktay tesbit etm ek im knna sahibiz. G azll nin Tehftn
dayandrm olduu nem li m efhum dan birisi olan irade anla
yna ve dolaysile Allahn kudretinin snrszlna kar lb n -i
R t bir cephe almtr. A llahn iradesini m enfi y n d en yegne
snrlayan ey, Gazl ye gre 31* m uhal
dir, yani A llahn
irade ve kudreti muhale taallk edem ez, lb n -i R t Allahn irade
sini eyamn tabiat gibi ikinci b ir eyle de snrlam aktadr.
lb n -i R t burada varl v e kanunlarm , A llah keyfinin istedi
ini yapan bir hkm dar tasavvuruna uygun olarak telkki edebi
lecek olan bir gre kar korum aktadr. E yam n kendine mahsus
bir tabiat vardr, b u tabiat kaldrld anda m kult v e bilgi
kaldrlm olur, lb n -i R t n b u endiesi b ilgiyi m dafaa etm ek
ve onun ob je k tif deerini korum ak bakm ndan
nsan plnda,
tamamen hakldr. Fakat dier taraftan m utlak kadir olan bir

Allah pln ile intibak halinde deildir. Zira lb n -i R t eyay kendi
477-478
kanunlarna sahip olarak Allahn karsna koym aktadr. stelik,

Eer Gkteki kuvvete mracaat etmese, A llah, lem deki k t
le ortak olmu olur demekle Allah b u ortaklktan korum ak
bahasna, onun karsna ktlk prensibi olabilecek b ir baka
ey koym akla bir nevi dalizmi tervi eden bir durum da bulun
maktadr.
O
bakmdan, lb n -i R t n, islmi grle ne dereceye kadar
tutarh kalabilecei sorulmaya deer. Yalnz, lb n -i R t n burada
filozoflann grlerini m i yoksa kendi fikirlerini m i aksettirdii
meselesi gz nne alnmak uygun olur.
3.
Filozoflann tabi hareket m efhum u cisim birdir diyen g
rlerine uymaz. O halde gk tabi hareket yapabilir, lb n -i Rt
i t Bk. S. 76.
329
Gazl'nin bn itirazn yle karlamtr. D evri hareket bir mekn

talep etme hareketi deildir; gaye, hareketin kendisidir.
47S;10
Bu meseleye dair bn-i R t n sonuncu hkm olarak bu

gibi eyler burada ancak ga! v e m ukn beyanla beyan olunur de
mesi Gazllnin tezini tutmaktr.
481 ;23
H ocazde b u m eseleyi koyu ynnden Gazl'nin plnn

tatb ik etm itir. B ununla beraber getirm i olduu delil v e cevaplar
d a m stakil b ir durum u olduu sylenebilir. Mahedenin felek-
86
lerin deil, fakat yldzlarn hareketlerine dellet ettiini sy

lem esi, gerekten, dikkati eken bir noktadr. lk a tefekkrn
de g k
cisimlerinin
feleklerinde akl olduklarn kabul eden
gre m ukabil, b u iaret b ir deiikliktir. Ancak ilk a tefek

krnn astronom i ile ilgili bahislerinde gk cisimleri ile onlann
felekleri arasndaki m nasebetin ne olduu hususunun kesin ve
sonuncu cevab eer, akl olm a mnasebetinden ileri gitm e
mise, o m nasebetin Orta ada telkki edili tarz ve onun tarih
sras gzden kanlm akszn, H ocazde'nin bu iaretine, isterse
b ir m nakaa srasnda temas etmi bulunsun, bir nem atfetmek
fazla saylm asa gerektir. A y m ekilde, H ocazde'nin tam dme
sine kar yneltm i olduu aa den ta talep etmi olduu
m ekn terketm ek durum undadr" itiraz da Aristo telkkisi d
na kmas bakm ndan bir deeri haizdir. Ancak, her iki tenkidin
m stakil olarak v e tefekkr tarihinde bir rol oynam ak kabiliyetini
haiz bulunm as bakm ndan ne gibi bir nem i olacan sormak
im kn daim a bakidir.
GN HAHEKETNN MAKSADI
a) Meselenin Mellife Gre Ayn Ayn Hlsas

1 Gazl'nin Tehftne Gre
F ilozoflara gre, irade ile vuku bulan her hareketin bir m aksad vardr. Gn hareketinin maksad Allaha
yaknla
m aktr. Bu yaknlama sfatlar da Allaha benzemek eklinde an1almaldr. nsamn da hareketlerinin gayesi budur; insan iin
b u yaknlam ada ilk rnek meleklerdir. Bunu temin edebilmek
iin eyamn hakikatim renmek lzmdr. Semav melekler gk
leri hareket ettiren ruhlardr, nefislerdir. Semavi meleklerde bil-
247;1
248;3
249;4
330
kuvve olan bir cihet bulunur, o da mmkn olan btn durum ve

yerlerin alnmam olmasdr, ite, o bakmdan bir yerden sonra
baka bir yer talep etmek suretiyle hareketine daima devam eder
ler, Allaha itaatinin mns ite budur. Bu felek hareketlerinden
hasl olan nisbetlerden Ay - alt kresinde hdiseler meydana
gelir: Semv ruhlann mkemmelleme yollan ite budur.
250;6
251 ;7
252;8
Filozoflann delillerinin ncllerine (mukaddimelerine) bir

ok itirazlarda bulunulabilirse de son ksma iki noktada kar klabilir: 1. Mekndan mekna dolamak bir itaat deil, bir budalalk olabilir, byle bir ey kemal olmayabilir. 2. Allaha benzemek
maksad feleklerin hareket ynlerini, yani hangisinin douya han
gisinin batya doru hareket ettiini, izah edemez. Ay-alt lemin
deki hareketler bu ynlerin tersine dnmesi suretiyle hsl olmaz
m? Kaldki, Allah tagayyrnden uzak olduu iin feleklerin
skneti tercih etmesi daha mkul olurdu.
Grlyor ki getirilen deliller hayalttr ve aslszdr. Melekler
ve gklerin (Melekt-u Semavtn) srlarna bu gibi hayallerle
ulalamaz, Allah o bilgilere nebi ve evliyasn istidll yolu ile
deil, vahiy ve ilham yolu ile ulatrr.
2
4 8 2 ;2
4 84;3
485;5
485;6
407;10
bn-i Rt'n Tehftne Gre
Gn muharrik maksad hususunda Gazl nin anlatm

olduu eyler ya filozoflann grdr veya onlarm lzmdr. An
cak gk, hareketleri ile sonsuz cz vaz lar talep eder sz sa
dece lbn-Sinya aittir ve Gazlnin ona yapm olduu muanede kfidir. Filozoflara gre, gn maksad hareketi hareket iin
yapmaktr. Zira, canhmn vasf harekettir, yaratcsna benzemek
ise daim harekette bulunmak suretiyle vuku bulur. Bu hareket
buradakileri yaratmak iin verilmi deildir, stnden stn ol
mayan sdr olur fakat bunun tersi olamaz, muhaldir.
Gazl nin her yerde olmay talep etmek itaat deil, hamakat
olabilir, mekndan mekna gemekte kemal yoktur itiraz ya
cahil veya kt bir kiiden sdr olur. Felekler durumlann dei
tirdiklerinden dolay buradaki hdiseler vuku bulmaktadr, bundan
daha byk ibadet olabilir mi?
Gazlnin ikinci itirazm tekil eden bu maksat batya do*
ra dnmekle de hasl olabilir, o halde niin ilk hareket douya
dorudur ? Douya dnenler batya, batya dnenler douya dn-
331
eler ne gibi bir mahzuru olur? Grlyorki melekler ve gkle*

rin srlarna bu gibi hayallerle ulalamaz, 0 srlan Allah nebi 488;l ]
ve evliyasna istidll yolu ile deil, ilham yolu ile gnderir'
cmlesini ele alahm. Bu muanede sofistiktir, zira bir meseleyi
bir meseleye nakletmektedir. Gn hareket ynlerinin sebep
lerini gsterememekten onun hareket sebebini gsterememek
gerekmez. Bununla beraber gk canldr, sa ve solu vardr, tp
k dier canllarda olduu gibi, sann sol, solunun sa olmas
mmkn deildir, bu hal onlann tabiat gereidir. Bu hususta in 490;15
san akl iin daha fazlasn anlamak caiz olamaz.
Gazllnin kemalin gereklemesi harekette deil, sknet 491 ;17
tedir, zira, Allah, tagayyrden mukaddestir. Mademki bu lemde
olup bitenler yn farkndan ileri gelmitir, ynlerin deimesi
mmkn olamaz m? tarzndaki itirazn gzden geirelim.
Varlklarda bir hikmet
vardr. Gkte
mahede
edilen 492;20
eylerin hepsi ga bir hikmeti gerekletirmek iindir. Felein
Allaha benzemesi iin sknette olmasn tervi etmek doru de 493:21
ildir, zira Allah ne sknette ne de harekettedir.
3 Hocazde'nin Tehfutne Gre

Filozoflara gre, gk mademki irade ile hareket etmektedir,
o halde bir maksad olmaldr. Bu maksat hiss olamaz, zira, hissi
maksat istek veya isteksizlik eklinde tecelli eder, bu ikisi
de cisme baldr. Halbuki felekler basittir, bu eit maksatlan
yoktur, onlann maksatlan ancak akl olabilir ve hareketle elde
edilir. Bu halde, maksat ya unsuri leme ya feleklerin kendisine
veya onlardan yksek bulunan bir eye taallk edecektir. Birinci
ve nc hal mmtenidir, zira o hallerde yksek alaktan istifade
etmi olacaktr. O halde maksadn kendisinde olmas lzm gelir.
Bu maksat ya bir ztm, ya bir ztn sfatnn veya bunlann ben
zerinin elde edilmesine taallk edecektir. lk ikisi muhal olduu
iin ncs tebeyyn etmitir. Felein maksad maukuna
benzemektir. Bu da onun sfatlanna benzemeyi istemekten ibaret
tir. Bu Akllar kemaltn gerekletirmek mnsnda hareket
edeler. Onlarda iki ynden kemalt hasl olur: 1. Cism ynden:
bu, bilkuvve durumlann (vaz) bilfiilletirilmesidir. 2. Nefsi yn
den; daha yksek bir kemal tekil eder. O bakmdan hareketin
her meknda gidip gelmeye kyas edilmesi suretiyle yaplan ilzam
burada gerekmez.
89

91
Cevab: Felek hareketinin irad olduunu kabul etmiyoruz.

Maksat mukarenetin kendisi olabilir, hissi olabilir; yksek alak
ile tamamlanabilir; maksat ztn elde edilmesi olabilir. Kendisine
benzenilenin felek cirmi olmas caizdir; benzenilen bir akl ola
bilir. stelik, Gazl nin dc belirtmi oldui gibi, cihetler tersine
dnmek suretiyle de aa leme hayr ifaze edilebilir.
92
Buna kar denilebilir ki: Mesele, feleklerin hareketlerindeki

maksad beyan etmektir, yoksa, ynlerinin gayesini tesbit etmek
bahis konusu deildir. Y n tayinindeki maksad insan akl anla
maktan acizdir. O halde melekler ve gklerin srlarna erimekden vaz gemelidir. nsanlar bu lemdeki eylerin hepsine muttali
olmamken nerede kaldki feleklere muttali olsun.
250;6
251;7
258;8
487;10
Gn muharrik sebebi ve maksad hususunda Gazl nin

filozoflara kar yneltmi olduu itiraz, onlann bu konuda bur
han delillere sahip olmadklarn gstermek gayesini tamakta
dr. Gn muharrik maksadnn hareket etmek suretiyle Allaha
benzemek olduu hususunda filozoflann rtlemez delilleri
yoktur. O bakmdan, mesel, mekndan mekna gemek bir keml
deil, bir budalalk olabilir; Allaha benzemek maksad douya ve
batya dnmekle izah edilemez, zira, bu ynlerin tersine olmas
mmkndr; Allah tagayyrden uzak olduu iin ona benzemek
isteyenin sknette kalmas daha akla uygundur.
Gazl bu itirazlanndan sonra, o hususlarn bilgisine istidllle
deil, sadece, Allahn nebi ve evliyasm ilham yoluyla yaklatr
mas sayesinde eriilebilecei kanaatim beslemektedir. Burada
Gazlnin hakl itirazlar serdettikten sonra, bu neticeye nasl gel
mi olduunu sormak durumundayz. Gazl bu meselede filozof
tavryla deil, teolog tavryla grnmektedir. rtlebileceini
gstermi olduu bir nevi inanca kar yeni bir inan teklif etmek
tedir. Fakat, filozoflann mezheplerinde grm olduu tutarsz
lklar, yeni bir iman hareket noktas tesbit etmesini nlemezse
de onun varln sonuna kadar merulatrmaz.
lbn-i Rt, Gazlnin hareketin bir kemale deil, bir hamakate dellet edebileceine dair ileri srm olduu itiraz tabiat
gerei mefhumuna dayanarak cevaplandrmtr. Onun, gn
hareket ynlerinin sebeplerini gsterememekten onlann hareket
333
sebebini gsterememek neticesi kmaz itiraz hakldr. Fakat bu

gibi konulan insan aklnn anlayamayaca ihtimalinden bahsede
rek tereddtl bir tavr taknmas onun ift hakikat anlay ile
baldr *1*.
lbn-i Rt, bir yanda, felein Allaha benzemek iin hareket
ettiini kabul etmekte, dier yanda, Allahn hareket ve sknetle ilgisi olmadn sylemektedir. Bu durum karsnda sarih
vaziyetinin ne olduu kesin olarak sylenemez. Zira, eer, Allah
- hareket ve sknet plnnda mtalea edilmemek gerekiyorsa
ona benzemek iin hareket yolunu tutmak icabettii nasl iddia
edilebilir.
Hocazde bu meselede Gazl yi bir noktada tasvip bir baka
noktada tenkit etmitir. Ona gre, felek hareketi aleldc bir gidipgelme hareketi olarak deil, kemalt talebi iin yaplmtr, o bakmdan Gazlnin ilzam varit olamaz. Bununla beraber, ona
gre, Gazlnin aa leme hayr ifazesi iin ynlerin tersine
dnmesinin mmkn olduu ihtimalini ileri srmekte hakl oldu*
unu teslim eder. Fakat, buna kar maksat felek hareketlerindeki
gayeyi belirtmektir, cihetler bahis konusu deildir tarznda bir
itiraz bahis konusu etmesi lbn-i Rt n itirazm hatrlatmakta
ise de onun ismini zikretmemesi gz nne alnrsa, Hocazdenin
onun kitabm Gazlninki ile mukayese ettii neticesi karlamaz.
stelik, ibn-i Rt hareket ynlerini tabiat gerei mefhumu ile
izah etmitir, oysaki Hocazde bu cevab zikretmemekte, bilkis,
yn semedeki maksad insan akl anlayamadndan Melekler
ve Gklerin srlarna vakf olmaya almay bir yana brakmay
tavsiye etmektedir. Ancak, bu fikrin Hocazdenin asl fikri mi
olduu yoksa sadece bir sual sormak durumunda m bulunduunu
metnin yaps bakmndan kesin olarak sylemek kolay deildir.
Bununla beraber, her iki halde de her nevi bilgiyi elde etmek
b a k m n d a n bir metot olarak akhn yetersizliine dikkatimizi
ekmektedir.
3 ---- G K R U H LA RIN IN LM
a ) Meselenin Mellife Gre A yn Ayn Hlsas

1
Gazl'nin Tehfutne Gre
** Bk. S. 367 ve devam.
48
49
90
91
92
334
255;1
256;3
258;6
259;7
260;9
261; 10
262;13
263;15
263>264;13
Gk ruhlarnn (nefislerinin) bu lemde olup bitenler hakknda

bilgileri olduu hususunda filozoflar u fikirleri ileri srmlerdir:
Yakn Melekler, Mcerret Akllardr ve yaratklarn en ereflisidir.
Bunlar gk ruhlar zerine cz suretleri ifaze ederler. Felek irade
ile hareket eder, her cz hareket iin bir irade hasl olur. rade ile
hareket eden her ey muradn ve ona lzm olan btn neticeleri
bilir. nsanlar gelecekte vaki olacak eyleri bilmezler, nk, hadi
selerin btn sebeplerini bilmezler; eer, hdiselerin btn sebep
leri bilinmi olsayd vuku bulacak eyleri nceden bilmek mm
kn olurdu. Bz insanlann uykudu gelecee ait vakalar grmesi
onlarm Mahfuz Levha ile temasa gelip onu mtalea etmeleri ne
ticesidir. Temas sonunda muhayyile kuvveti onu sratle sembolletirip nakeder. O bakmdan baz ryalarn tabire ihtiyac
vardr. Uyankken temasn hasl olmamasnn sebebi ruhun be
denle megul edilmi olmasdr. Nebilerin ruhlar o kader kuvvet
lidir ki uyankken Mahfuz Levha ile temasa gelirler. Nebinin grm olduu eyler bazen olduu gibi hatrnda kalr, bazen sem
bolleri kalr. te o zaman vahyin tevil edilmesi icabeder. Eer,
btn olu Mahfuz Levhada sabit olmasayd, nebilerin gayb bil
mesi mmkn olmazd.
Filozoflann bu grleri mmkndr, fakat, imknlar on
lann yle olduuna dellet etmez. Bu hususta esas ancak eriatn
gsterdiini kabul etmektedir yoksa akhn gsterdiklerini kabul etmekte deildir. Nebinin gayb veya nceden grenin gelecei bil
mesi dorudan doruya Allahn bildirmesi ile vukua gelemez m i?
Cz hareketlerin cz tasavvurlara muhta olduu fikri kabul
edilemez, zira, filozoflara* gre, hareketin czleri yoktur, hareket
btndr ve tektir. nsamn her bir hareketi iin bir cz irade hasl
olmas lzmdr, ama, semv hareket vechi bir tek olan harekettir,
kre ancak kendi hayyizi iinde hareket eder; dan kmaz. Onun
iin bu harekete klli bir irade kfi gelir. O halde filozoflann bu
ncl konulu ynnden bir tahakkmdr.
Filozoflann cz hareketleri tasavvur ettii vakit, onun lzmlanm da tasavvur eder1 szleri de bir tahakkmdr. Zira, bu sz
bir insamn yrmeye balad vakit, bu hareketine gereken son
suz lzmlan bileceini iddia etmee benzer, oysaki durum yle
deildir.

insamn bedenle megul edildiinden dolay eyay dneme-
266-26
dii, oysaki feleklerin nefislerinin byle bir meguliyetleri olmad

iddiasna kar yle sorulabilir: Felek nefislerinin megl bulun*
madiinin delili nedir? Onlann Allaha kar olan istirak ve iti
yaktan bu nefisleri czileri bilmekten alkoyamaz m ? Engellerin
insamn mahede ettii kadan olduu nereden malmdur?
2 tbn-i Rt'n Tehftne Gre

Semavi ruhlann bu lemdeki olaylan ve czileri bildii hususunda Gazli nin nakletmi olduu eyleri, benim bildiime gre,
lbn-i Sin sylemitir. skender KUn Mebdeleri eserinde bu ci
rimlerin tahayyl etmediklerini sylemitir. Mcerret Akllan
Yakn Meleklerle, Gk Nefislerini Gk Melekleriyle tevil etmesi
filozoflann aslna uygundur, ama, Mahfuz Levhay tevil etmesi
uygun deildir.
4 95 :2
Devri hareketin iradesi hususunda sylemi olduu szlerin

497;5
lb n -i Sinya ait olduunu zannediyorum. Bu delil her nekadar,
mukn ve cedeli ise de nclleri ok genitir, her czi mefln
bir cz iradeden ktm sylemek bu kabildendir. O n
cllere kar yle muanede edilebilir: Akl sahiplerinden cz
fiil, ancak, ilkin umum olarak tahayyl edilip sonra ondan cz 498;6
umur sdr olur mnsmda sdr olur. Bu tahayyl klli idrklerle
cziler arasnda vastadr. Semavi cisimlerde de byle olmaldr.
Czi iradeler bir nevi iinde ahs tefriki yaparlar, bu hal semavi
cisimlerde yoktur. Eer, semavi cisimler burada olup bitenleri
tahayyl cihetinden biliyorlarsa, bu, ancak sylediimiz umum
tahayyl cihetindendir, yoksa, ihsasn gerektirdii cz tahayyl
cinsinden deildir. Acaba, semavi cisimlerin kendilerini ve burada
499:8
olup biten eyleri bilmesi ztlarnn aym mdr, gayn mdr? Bu,
dnlmelidir. Eer, onlar lim iseler ilim ismi itirakle verilmi
tir.
Gazlnin rya ve vahyi izah etmesi lbn-i Sinnm tarzdr.
500; 10
Eskilerin fikri byle deildir. Bilfiil sonsuz ahslan bilmek
mmtenidir. Buraya vahiy ve rya meselesini ilve etmek m501;1I
nszdr, semavi cisimler aslnda tahayyl etmemelidirler. Bizim
aklmz kin ve fsittir. Semavi cisimlerinki byle deildir.
Onun idrki aslnda ne klli ne de czidir.
Gazlnin * Nebi gayb Allahn ona retmesiyle renir, 50I502;12
336
503;13
sizin zikretmi olduunuz eylerin hi birine ihtiyac yoktur, e

riatn Levh ve Kalemden anlam olduu ey asl, sizin anlam
olduunuz ey deildir. Szleriniz mkul olabilir, ama, bu hususta
yolu akl deil eriat gsterir' sz sunidir ve mkul deildir, bu
kitapta bahis konusu etmenin mns yoktur.
Felsefe eriat meselelerini ele alr, eer, onu idrk ederse, iki
idrk ayn olur, ve marifet tamamlanr; eer, idrk etmezse, akln
ona erimekten ciz olduunu iln eder; o bakmdan Levh ve K a
lem meselesini burada ele almann mns yoktur.
504;15
507;20
Gazl'nin cz hareketlerin cz tasavvurlara muhta oldu

unu kabul etmeyiz* diyerek lbn-i Sin'y reddetmesi sahihtir.
Zira, gn, onun dedii gibi, mstedir olan hareketi bir tektir
ve cz yoktur. Ortada ryalar ve olaca kestirmek gibi vakalar
olduuna gre, czyatn bulinmesi bahis konusudur, bu ise as
lnda nevi bilmedir ve inayettir.
Gazl'nin cz hareketi bilen bir kimsenin onun tabileri ve
lzmlarn da bileceini sylemesine gelince, eyay zt lzmlar
ile bilen bir akhn ne vucubu ne de istihalesi ak deildir. Maddeden mufrak olan eylerin ilmi ne kll ne de czdir. Fakat bu gibi
szlerin yeri buras deildir.
3
Hocazde'nin Tehftne Gre
Aristoculara gre Akllarda, kll, felek nefislerinde cz, lbn-i

Sinya gre her iki umur zere, olmu olacak ve olmakta eyler
mcerret Akllarda, ve felek nefislerinde mrtesemdir. lbn-i Sin
feleklerin ruhu, nefsi olduunu kabul eder, aristocular ise, kabul
92 etmez, lbn-i Sinya gre felek nefisleri cisimlerinde yaygndr ve
bizim btna kuvvetimize benzer. eriatn Mahfuz Levha dedii
ey ite budur. Eer, bu Levha yaz tahtas gibi bir ey olsayd,
hdiseler sonsuz olduundan, sonlu bir eye yazlmalar mmteni
olurdu diyenler kdeme inandklar iin byle sylemektedirler,
halbuki bize gre, olaylar ve lem sonludur, Levha*ya yazlmas
93 Str. 14 mmteni deildir. Hdiseler arttka Levha*nm bymesi tasav
vur olunamaz, Allah bilir ki, bu, insan aklnn ermedii bir
baka yolla o I u t .
94
Nebinin gayba ulamas hususunda Gazl filozoflann gr
lerini naklettikten sonra onlara baz itirazlar yneltmitir. Bakaca
u itirazlar da yaplabilir: I. Feleklerin hareketlerinin irad olduu
92
TEHFT
BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET
337
hkmn nceden iptal etmitik. 2. C z hareketler iin c z i irade

gerektii fikrini kabul etmiyoruz, zira, filozoflara g re, felein ha*
reketinde cz yoktur. 3. Cz! hareketler tasavvur o lu n d u k ta o n la
n n tbilerinin de tasavvur olunaca fikri k a b u l ed ilem ez. B u n a
kar mebdei bilmek onun lzmlarm bilmeyi g e re k tirir denilirse,
cevab udur: Felek nefisleri, tpk insan nefislerin de o ld u u gibi,
Evverin hakikatim bilemezler. Buna kar insan m a d d e ve onun
gerektirdikleriyle megldr, Felek N efisleri ise y le deildir tar
znda bir cevap verilse bile bunu kabul e tm e y iz , stelik, aristocular
felek nefislerini kabul etmezler,
95
94 Str. ld
Gazli felek nefislerinin czi hareketleri ve onlann lzmlann

bildiini sylemektedir, oysaki, bu, filozoflann grne uymaz.
nk, felek hareketleri ve onlann vazlan hdiselerin ne tam
illeti ne de fail illetidir. Filozoflann iddias tam illeti bilmenin
mall bilmeyi gerektirdii ve felek hareketlerinin irad olmasn
dan onlann, btn hareket ve hadiseleri deil, fakat, yaptklar
eyleri bildiklerini istidll etmektir.
Gazli filozoflann fikirlerine itiraz ettikten baka, aynca,
onlara mmkn bulmaktadr. Fakat, onun asl iddias bu hususta
sz sahibinin akl deil, eriat olduunu bildirmektedir. Nebi gayb
Mahfuz Levhaya muttali olarak deil, sadece Allahn bildirmesiy
le bilebilir demek suretiyle imkn, irade ve kudret mefhumlanna
dayanmaktadr.
lbn-i Rt, Gazlnin bahis konusu etmi olduu fikir-Ierin
bn-i Sinya ait olduunu bildirmektedir. Halbuki skender
Klln Mebdeleri eserinde o cisimlerin tahayyl etmediklerini
bildirmitir, lbn-i Rtn filozoflar sz ile daha ziyade yunan
aristoculanm kastetmi olduuna bu bir delil saylabilir.
lbn-i Rt Gazlinin lbn-i Sinya kar getirmi olduu
tenkitlere itirk eder, onun fikirlerini burhan deil, fakat, ikna
edici ve cedel sayar. Semavi cisimlerin ilminin insan ilmi nevinden
olmadn sylemekle beraber, o ilmin mahiyetine dair bilginin
hangi yolla edinilebileceini Tehftte izah etmemitir.
Vaziyet vahiy ve rya hususunda da yledir. bn-i Rt vahiy
ve ryann Mahfuz Levhaya muttali olmak suretiyle izah edilmesi
fikrinin filozoflara deil, bn-i Sinya ait olduunu belirtir, filoFeU tft - Din F. 33
261 ;10
500;10
504;5
338
MNASEBET
zoflara gre, semav cisimler tahayyl etmezler, onun idrki ne

cz ne de kllidir, insamnkine benzemez.
503;13
lbn-i Rt, Gazl'nin Mahfuz Levhay tevil etmelerini tenkit

etmesini ve asl bu hususta eriata dnlmesini tavsiye etmesini
sun ve gayn mkul grmektedir. Eer, bu fikriyle, lbn-i Rt,
Gazl'nin eriatn kesin ve sonuncu merci olduuna nasl ge
mi olabileceini kastediyorsa itiraz isabetlidir. Zira filozof
lann tutarsz olduklanm ortaya koymak eriatn meruiyetine delil
tekil etmez. Eer, o fikriyle Gazl'nin itiraznn yersiz olduunu
sylemek istiyorsa, isabetsizdir. Zira, Gazl'nin bu kitab yazmak
taki gayesi filozoflann tutarszhklann meydana koymakt.
lbn-i Rt'e gre, felsefe eriat meselelerini ele alr, eer onu
idrk ederse iki idrk bir olur; eer, idrk etmezse, insan aklnn
ona erimekte yetersiz bulunduunu iln eder.
92-93
Hocazde bu meselede Gazl'den geni lde paralar nakletmitir. Bununla beraber lbn-i Sin'mn fikirleriyle aristoculannkini birbirinden aynr. lbn-i Sin felek nefisleri kabul etmi olduu
halde, aristoculann kabul etmedii kanaatndadr. Filozoflara gre
Levha yaz tahtas gibi bir ey olamaz, nk olaylar sonsuzdur,
halbuki eriata gre olaylann ve lemin sonlu olduu ve o bakmdan
Levhaya. yazlmasnda bir imknszlk olmad kanaatndadr.
Hocazde bu meselesinde lbn-i Rt'ten bahis amamtr.
Ancak lbn-i Rt'n skender'in Klln Mebdeleri eserinde se
mav cisimlerin tahayyl etmediinden bahsetmesi ile Hocaz
de'nin filozoflann felek nefislerini kabul etmediklerini ileri srd
n kaydetmek lzmdr. Bu husus lk a mtefekkirlerinin
gerek dncelerinin aydnlatlmasna baldr.
C) IV .
T A H LL N
n e t ic e l e r i
En nemli ayrmlar, bnyelerini tekil eden rmelerin menelerin in birisinde vahiy dierinde akl olduu iki sistemde, din ile
felsefede kurulduu iddia edilen ahenk, Gazlnin iddia ve nakline

gre, filozoflar nazarnda burhandir.
Burhan ilm bir kyastr, zan deildir, nclleri (mukaddi
meleri) doru, ilk, mkul, ve neticelerin sebepleri olmaldr. Aksi*
yomlar bu guruba dahildirler. Aristo, tabiat ne olursa olsun doru
olan her trl burhan nermeyi aksiyom sayar: elimezlik,
nc halin imknszl, iki taraftan eit miktarlar karldkta
eitlik bozulmaz v.s. g ib i814
Cedel kyasa gelince, onun nclleri doru ve vastasz deil,
fakat sadece, muhtemeldir, ilmi ynden bir deeri yoktur, mna
kaa sevgisi iin mnakaaya yarar ns.
Gazlye gre filozoflann matematik ilimlerin hepsinde tabi
ilimlerin bir ksmnda burhan nermelere sahip olduklan hi p
hesizdir; fakat lh ilimlerde bu neviden nermelere malik bul un
duk!an iddialan temelsizdir; Gazlnin Tehfitteki vaziyet ab
ite ancak bu duruma kardr 31*.
Modellerin tenkidi, yani iindeki nermelerin eliik, kart
veya operasyonel olmay iki yoldan yaplr ve gsterilir: Ya o
modelin sadece kendi btn ele alnr ve unsurlan birbiriyle kar
latrlr ve yahut o modelin karsna kendi cinsinden olan veya
olmayan baka bir model -bu model felsef, ilm, edeb, din ve ah
lk olabilir- getirilerek ona nisbeti deerlendirilir.
Her bir Tehft yazan da byle bir vaziyeti bahis konusu
etmek durumundadr. Burada birer model olarak ayn ayn felsefe
ve dinin deerlendirilmesi ile bu iki ayn modelin, yani felsefe ile
dinin, aralannda e deerlik ve belki de bir ikame iddiasnn
deerlendirilmesi bahis konusudur.
Tehft bakmndan felsefe ile din mnasebetine dair h
km verirken bizim vaziyetimiz u sorunun cevabn getirmek,M Bk. Ross, Aristote,, S. 65
* Bk. ay. e*., S. 83
** Bk. Tah. a l- T a h S. 8-9
340
TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D tN
MNASEBET
ten ibaret bulunacaktr: 1. Her bir Tehft bir btndr; bu b

tnlerin ayn ayn herbirinin iindeki ifadelerin, kendi hareket nok
talarna ve birbirlerine nazaran durumu nedir? 2. Tehftlerin
birbirlerine nazaran durumlar nedir? 3. Felsefe-din mnasebeti
bakmndan Tehftler nasl telkki edilebilirler? Birinci sorunun
cevabm vermeden nce Tehftlerde takip edilmi olan metotlar
hakknda u nemli noktalan belirtmek istiyoruz.
Tehftlerdeki Metot Hakknda:

Gazli konusunu ilerken, yani, filozoflann tehft lerini
gsterirken Aristo'nun deil fakat onu islmda en iyi temsil eden
Frb ve lbn-i Sin nm fikirlerine dayanacam belirtmitir:
ulslm felsefecilerinin nakil ve tahkik bakmndan en salam
Ebu Nasr ile lbn-i Sindr. O halde biz, onlann dallet iinde
bulunan reislerinin (yani Aristonun) mezhebinde doru grp
benimsedikleri eye kendimizi verelim. Zira onlann (bu mezhebde)
kabul etmekten ekindikleri eyin bozukluunda phe olmad
iin, onu uzun uzadya inceleyip reddetmee ihtiya yoktur.
O halde malm olsun ki biz kendimizi onlarm mezheplerini ancak,
bu iki adamn naklettikleri ekli ile reddetmeye vereceiz 817.
Gazl metodunun bu hususiyetini aklamakla beraber onu
doru tatbik edip etmediini kendi kendimize sormak mecburi
yeti bilhassa, lbn-i R t318 ve Hocazdenin 819 tenkitlerin
den sonra artm bulunmaktadr.
Acaba Gazl baz hususlarda filozoflann grlerini niin
yanl aksettirmitir ? Y a bu halinde bir kast yoktur, samimidir,
onun zamannda umumiyetle filozoflar adm bilinen eyler, yanl
da olsa, bunlardr; ya filozoflan yanl anlamtr, yahut anlan
kasten tahrif etmitir. Birinci ihtimal kaynaklann geriye doru
ve birinci elden mukayeseli tetkikini gerektiren uurlu bir felsefe
tarihi etdn icabedeT. Bununla beraber Gazlnin metot hu
susunda baz mahzurlar bulunduunun farknda olmad pek
iddia edilemez, zira .......... Aristo nun szlerini tercme eden*
lerin tercmeleri tahrif, deitirmek, tefsir ve tevile muhta ol
maktan geri durmad iin bu vaziyet de onlar arasndaki anla* Bk. Tah. a l - T a h S. 9
818 Bk. S. 343 ve devam.
*w Bk. S. 345
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE I DN MNASEBET
341
mazl artrmtr ** demektedir. Gazl kaynaklann geriye

doru ve birinci elden mukayeseli bir tetkikini yapmam olmakla
beraber, filozoflan iki sene kadar devamb olarak mtalea etmitir Ml. Onun gayesinin ilkin ve asl islmi meselelere taallk
ettii nisbette filozoflarla megl olmak bulunduu dikkate al
nrsa kendisi bir dereceye kadar mazur grlebilir.
Bununla beraber, Gazlnin bu vaziyeti filozoflann fikirlerine
dair onlann temsilcisi sayd Frb ve lbn-i Sinya dayanarak
mnakaa etmek suretiyle, hkm vermi olup olamyacan
ayn ca sormamza mni deildir. Eer Gazl nin hareket noktas
Frb ve lbn-i Siny tenkit ederek filozoflan tenkit etmi olmak
ise, bu, nceden iki gurubun ayniyetini kabul etmi bulunduunu
tazammun eder. Halbuki Gazlde bu iddiasn teyit edecek olan
husus ve mukayeseli bir yoldan elde edilmi deliller yoktur. n
k Gazlnin bir felsefe tarihisi tavn ile yunan felsefesinin hangi
vastalarla ve ne ekilde Islmiyete intikal ettii, gei esnasnda
bu fikirlerden nelerin deitii meselesini ele aldm zannetmi
yoruz. Maksid'i filozoflar diye anlan kimselerin fikirlerinin top
lu ve sdk bir ekilde ifadesidir, bu noktaya evvelce Renan
da iaret etmitir (Bk. Averroes, s. 62) Fakat eser tahlil ve mu
kayeseli bir ett olmad iin, hangi fikrin hangi filozofa ait
olduu derhal anlalmamaktadr. lk a yunan medeniyetinin
Islmiyete intikali meselesinin tetkik konusu olarak ele alnmas
yakn zamanlarda vuku bulmutur.
Eer Gazl filozoflan kasten tahrif etmise, o takdirde, b
yk bir otorite olmasndan dolay kendisine itimat etmi bulunan
kimseleri yanl yola srklemi ve bylece felsefenin mslmanlar nazannda itibardan dmesinde rol oynam bulunur. Gazl
nin, filozoflann fikirlerini bilerek ve isteyerek tahrif edip etmedi
i meselesi Tehftne baklarak halledilemez; zira, Gazl bu ki
tapta bir meseleyi ele almadan nce o meselede ilkin filozoflann
grlerini ortaya koyar, sonra deerlendirir. Okuyucu iin bu
fikirleri kontrol etmek, fikirlerin alnd kayna gstermediin
den dolay *** zor olsa bile imknsz deildir. Bahis konusu etmi
Bk. Tak. t S. 9
Bk. Munky S. 14
*** Gndermelerin zorlucu hakknda Bk. Sm . M b., S. 361.
342
MNASEBET
olduu fikirlerin Fr&b ve lbn-i Sina dan getirmi bulunduunu

aklamas kontrolde bir nevi kolaylk salar. Demekki Gazl'nin
Tehftte filozoflan uurlu olarak tahrif edip etmedii meselesinin
asl cevab mukayeseli bir aratrmaya baldr.
Ibn-i Rt ve Hocazdeden bilhassa birincinin Gazlyi filo
zoflan baz yerlerde yanl nakletmekle sulandrmasn tatmin
edici bir cevaba balamak ayn bir noktann aydnlatlmas ile de
ilgilidir. O da bu ikisinin sksk kullandklar filozoflar hukema
kelimeleriyle hangi grubu, Aristo veya Yunan aristoculanm m
yoksa Frb ve lbn-i Sin gibi islm aristoculanm m 383 iaret
iin kullandktandr.
Filozoflar terimi ile kastedilen ey tamamen sarih deildir.
nk kelime her nekadar akl ve tecrbe ile baz hakikatlara
ula tklan n iddia eden bir gurup insana verilmi bir isim ise de bu
muhteva ok umum olduu iin vuzuhsuzlua gtrebilecek is
tidattadr. Bu insan gurubunda, eitli, ayn ve ou defa aykn
gr sahipleri ve cereyanlar vardr. Filozoflar kelimesi bu farklan
belirtmeye kfi deildir. O bakmdan Gazlnin filozoflan tenkit
ettii veya lbn-i Rt ve Hocazdenin onun filozoflan yanh
naklettii iddialann deerlendirebilmek iin iki tarafn da bu
terim ile hangi gurup filozoflan kasdettikleri tesbit olunmaldr.
Ondan sonra her nn filozoflar adna istifade etmi olduklan
kaynaklar tesbit edilir ye sonra asl kaynakla, mesel Aristonun
kitaplan ile karlatrma yaplr. Bu mesele gelecekte, bah bana
bir aratrma konusu olabilir, byle bir tahkik yapmadka bu
hususta an sigas ile konumak uygun bir hareket olsa gerektir.
Tehaft-t Tehfiite bakarak lbn-i Rtn hukema veya
filozoflarla kimleri kasdettii kesin ve ak olarak sylenemez.
Bununla beraber daha ziyade Aristo ve yunan aristoculanm ia
ret ettiini gsterecek deliller olduu gibi 824 kelimeyi islm
aristoculan iin de kullandm kabul ettirecek deliller de var
dr885.
*** Frb ve lbn-i Sina'ya tamamen aristocu demek mmkn grlmemek
tedir. Alemin suduru keyfiyetinde yeni-efltuncu bir tavrlar oldua iin bac
mellifler onlara yeni - efltunca nazari ile bakmaktadrlar: Bk. De Boer, The
Hiatory af Philosophy in slm, S. 131-148.
334 Bk. Tah. al-Tah., S. 260, 271, 420.
m Bk. ay. es.t S. 67, 173, 179, 393.
343
Eer b n -i Rt hukema ile Aristo ve yunan aristoculanm

a n ly o r ise bu takdirde onlann islmf meselelerle ne ilgisi olabile
ceini sormak lzmdr. Bu filozoflann islm dininin ortaya kar

d baz problemlerle, tarihi zaman sras bakmndan, yzyze
gelemiyecekleri ak bulunduu iin, lbn-i Rt n zmn dn
cesi, filozoflann ilhiyat konusunda beyan etmi olduklan fikir
lerin Kuranda haber verilen hakikatlara aykn olmadm sy
lemek mmkndr dncesidir.
Gazl ile tbn-i Rt aristocular terimine vermi olduklan
mn bakmndan ayran en nemli fark birincinin Frb ve lbn-i
Siny Aristo nun islmdaki en byk temsilcileri olarak grmesi,
kincinin ise Frn ve lbn-i Sinnm Aristoyu tahrif ettiklerine
kani olmasdr.
lbn-i Rt, Gazl nin, Aristonun fikirlerini islmiyette en
iyi temsil eden kimseler olarak Frb ve bilhassa tbn-i Siny
almasna iki nemli noktadan hcum etmitir: 1. Gazl
lbn-i Siny baz yerlerde yanl naletmitir, baz yerlerde ise
anlamamtr. 2. Frb ve lbn-i Sin Aristo'yu baz hususlarda
yanl nakletmilerdir. Bundan, tbn-i Rte gre, her iki bakm
dan da Gazlnin metodu yanltr neticesi kar. Gazllnin
lbn-i Sin dan yanl veya eksik nakletmi olduu yerler, lbn-i
Rte gre, feri ilimlerin taksimi, ruhun mcerret olmas, Allahn
mahiyeti ve vucudu, Allahn gaynm bilmesi ve Allahla lem ara
snda fail-fiil olma mnasebetine taallk eder.
1. Ruhun mcerret olduuna dair Gazlnin lbn-i Sindan
nakletmi olduu birinci delil udur: lim birdir blnmez, mahal
linin de blnmemesi lzmdr, o halde, bu mahal cisim olamaz.
lbn-i Rte gre, bu delil eksiktir, aslnda yle olmaldr: M
kller eer, cisme hull ederse, onda, ya blnmeyen bir eye veya
blnen bir eye hull eder; her ikisi de btldr, oysaki Gazl
bunlardan yalnz birisini alp, akhn cisme baka bir nisbeti olabile
ceinden bahsetmitir s>6.
2.
Ruhun mufrak olduuna dair Gazlnin getirmi olduu
altnc delil, yani, eer akhn bir mahalli olsayd, onu idrk ederdi
delili filozoflann deildir s*7.
Bk. Tah. al-Tah., S. 552; 8
T Bk. ay. es., S. 566; 28
344

3.
A llahn m ahiyeti v e v u cu d u m eselesinde G azli, b n -i Si
n nm grn old uu gibi nakletm em itir. lb n -i Sin y a gre,

bir eyin v u cu d u o eyin ztm a zait b ir sfattr, b y le olu n ca , zt
o eyin vucudun un sebebi olam az; zira, b ir ey kendi v u cu d u n un
sebebi olam az, baka bir faile ihtiyac vardr, Allahn faili olduuna
gre, A llahn zt A llahn vucudun un ayn dr. te bu n u n iin G a
zl nin, v u cu d u ztn lzm larndan b ir lzm a benzetm esi d oru
deildir, zira, zt lzmn sebebidir; oysak i b ir eyin k en d i v u c u
dunun illeti olm as m m kn deildir, stelik, v u c u t m ahiyetten
nce gelir. B ir eyin m ahiyetini inn iyet olarak v a z etm ek o eyin
m ahiyetini kaldrm ak deildir, b u ikisinin ittihad icabd r. V u cu t,
m evcudun lhiklerinden olunca v e m m kn eyaya v u cu t veren bir
fail bulununca, o takdirde, fa ili olm ayan eyin y a v a r olm am as
gerekir, halbuki b u m uhaldir, v e y a o eyin v u cu d u o eyin m ahi
y eti olm ak gerekir ***.
Hakikaten b u konuda Gazl nin nakletm i old u u eyler ba
ka trldr: Gazl filozoflan n m ahiyeti selbettikleri noktasndan
hareket ederek teselsln, m ahiyeti olan bir v u eu tla kesilm esinin
ne gibi bir mahzuru olduunu sorm aktadr. B ununla beraber, G a
zl, Allahta, m ahiyetin vu cu d a eit old uu kkn ele alm aktan
ve b u halin, teselsln basit b ir eyle kesilm esine delil tekil edemiyeceini sylem ekten geri durm ad gib i, lb n -i Sin n m asl
grnn A llahta m ahiyetin vucuda eit olduunu bilm ektedir 328.
K aldki lb n -i R t lb n -i Sin nm b u grn, varlklarda b ir tertip
olm ak gerektii fikrini benim sedii iin, kabul etm em ekte, hem
de meseleyi ele almaktan kam aktadr. unu d a ilve etm ek lzm
dr k i lb n -i R t n bu meselede lb n -i Sin nm asl grnn
ne olduuna dair fikri sarih deildir. nk, ta rif meselesinde
lb n -i Sin nm , vucudu, um um lzmlardan saydn sylerken,
basitlik meselesinde, bir sfat telkki ettiini v e zira vucudun
lzm olam yacandan bahsetm ekte v e Gazll y i vucudu
b ir lzma benzeterek muanede etm ek ynnden isabetsiz bulm ak
tadr 33.
4.
Allahn gayn bilmesi hususunda lb n -i R t, Gazl y i fi
lozoflann grn doru anlatmamakla itham etm ektedir. Ona
328 Bk. Tah. al-Tah., S. 392
Bk. ay, t., S. 192; 15 Aynca Bk. 146
330 Bk. ay. ta., S. 391; 2 ve 369-370; 5
345
gre, Gazli, lbn-i Sinnm bu hususta getirdii eylerin ilki olarak

unlar nakletmitir; Evvel maddeye dayanmayan bir mevcuttur,
sfat bu olan her mevcut mahz akldr. Mahz akla btn mkul
ler aktr. Bu szde bozuk olan ilk ey mezhebin anlatlmasdr.
Zira Gazllnin mukaddimelerden ilktir diye getirmi olduu ey
ler neticelerdir. O halde, itiraz, GazlTnin itiraz etmi olduu eylere
deil, k noktalan (evail) na yneltilmelidir 331.
5. Fail meselesinde Gazll nin filozoflann grlerini mslmanla aykn bulmasn lbn-i Rt kabul etmez. Zira, bu suretle
Gazlinin Allahn fail olmasyla, onu, gaynn sebebi olduunu
kastederiz; onun varl tasavvur olunmasa lem de yok olur
tarznda filozoflardan getirmi olduu cevap hem fenadr hem de
buna EvveVin suret yoluyla her eyin mebdei ruhun da bedenin
mebdei olmas lzm gelir. Oysaki filozoflann hi biri byle bir
ey sylememitir. O bakmdan Gazli nin itikat ettiiniz mslmanha aykndr demesi doru deildir m .
Hocazde de, aynca, insan ruhlar ve Allahn failiyetine dair
Gazlinin filozoflan doru nakletmedii kanaatndadr. Gazll
nin insan ruhlan hakknda sylemi olduu eyler filozoflann mufraktan sonra ki insan ruhlan hakkndaki szlere uymaz. nk
onlara gre, eer ruhlar, bedenlere taaklan halinde kendileri
iin kemalt olduunu bilselerdi onlara kar itiyak duyduklan
halde elde edememekten ileri gelen bir azaplan olurdu 83S.
Sonra Gazl eyh (bn-i Sin) ten iki meslek daha nakletti:
Allah lemin failidir, fail fiilini bilmek gerekir. Buna itiraz iki ci
hettendir: 1. Fail fiilini eer fail irad ise bilir, oysaki sizce irad
deildir. 2. Allahtan, size gre, nce Akl- Evvel sudur etmitir,
o halde Allah sadece Akl- EvvePi bilir. Derimki bu neviden bir
8tidlli ne filozoflann mesleklerinde ne onlann nakillerinde gr
dm. Bu, onlarm asllanna uymaz. Zira onlar fiilleri uur sa
hibi olmayan eylere atfederler. Zannediyorum ki bu vaziyet
onlann mesleklerini deitirmektir *84.
lbn-i Rtn bz noktalarda Gazliyi bn-i Siny iyi an
lamamakla vasflandrmasna gelince: Ona gre, Gazlinin lbn-i
Sinnn vcib-ul vucudu, bizatihi (kendiliinden) ve bigayribi
*** Bk. Tah. al-Tah., S. 431 ve devam
** Bk. ay. cv., S. 160; 30
** Bk. Hoeasade, Tah., S. 79

,94 Bk. ay. yer.
346
(bakasyla) tarznda ayrmasn vcib-ul vucut illeti olmayan

demektir, illeti olmayan eyin ya bir illetle illeti yoktur, veya
illetsiz olarak illeti yoktur demek mstahildir diyerek hatal bul
mas doru deildir. Zira, bunun mns, vcib-ul vucudun bir
sebebi var mdr, yok mudur demek, deil; sadece, bu ona has bir
tabiat mdr demektir 335. bn-i Rtn bu itiraz yukarda 3.
maddede deerlendirilmitir 338.
Gazli, ona gre, Allahn ztm bildii hususunda da filozofzoflan iyi anlamamtr, bunun kk fiili tabii ve irad olarak ayr
dklar halde, mnlarna nfuz edememeye bahdr.
Gazl'nin filozoflan, bilhassa bn-i Sin'y, baz yerlerde
yanl naklettii veya anlamad iddias Gazlnin, Tehftnde,
filozoflann grlerinin hepsini gerek anlatmasna gerek anlama
sna bir phe beslemeye tamamen kfi gelmez. Gazl'nin Frb
ve bn-i Sin'y ele almasndaki salamha dair hkm vermek
endiesinin bizi evketmi olduu sorunun 337 cevab, fail-fiil
mnasebeti hari, menf deildir. Yani, Gazl'nin filozoflardan
nakletmi olduu eyler onun gayesi bakmndan, baz noktalar
hari, gvenilebilir eylerdir. Bu hkm, balangta 338 sz ko
nusu etmi olduumuz gibi, ilkin Gazl nin istifade etmi olduu
kaynaklara inip sonra bir karlatrma yaparak deil, bn-i Rt
ve Hocazde nin Te/t/ullerindeki kanaatlanna, iddia ve cevaplan mn mukayesesine dayanarak karm bulunuyoruz. bn-i Rt
bir ok yerlerde Gazl nin filozoflan doru naklettiini 339
aka belirtmekten veya onun anlayndan phe ediiemiyeceinden sk sk bahsetmi 340 olduunu, aynca, ilve edelim.
bn-i Rt, Gazlnin Tehftnde, Frb ve bn-i Sinnm
fikirlerini Aristo nun fikirlerinin temsilcisi telkki etmesini, Frb
ve bn-i Sinnm Aristoyu olduu gibi nakletmemeleri yznden,
de tenkit etmektedir. Bundan, Frb ve bn-i Sin, bilhassa, so
nuncu, muhtelif yerlerde, Aristo nun fikirlerini tahrif veya ilvelerle
deitirmi olduklan iin, Gazlinin bu iki filozofu Aristo'nun
temsilcisi saymasnn doru olmdl neticesi kmaktadr, imdi,
Gazli nin metodu yanh olmak gerekir.
m Bk. Tah. al-Tah. S. 289; 4-5
*** Bk. S. 343 ve devam
337 Bk. S. 328
338 Bk. S. VI-VII
339 Bk. Tah. al-Tah., S. 510; 2, 202; 111, 108; 200
M0 Bk. ay. m., S. 108; 199, 30; 52
347
lbn-i Rt'e gre, rya, vahiy, vucut ve mahiyet, sonsuz,

ruhlar, gkler, fail-fiil mnasebeti, ve tevhit meselelerinde lbn-i
Sin filozoflarn grlerini olduu gibi nakletmeyerek onlara
iftira etmi veya kendisi yeni bir gr ortaya atmtr: a) Nebinin
gayba ulama tarz hakknda Gazl'nin nakletmi olduu fikirler
filozoflara deil, lbn-i Sinya aittir 841 b) Mevcut kelimesinin
eyann ztnda umum bir lzma dellet etmi olduu fikri filo
zoflara deil, lbn-i Sinya aittir ve btldr MJ. lbn-i Sin vucu
dun bir eye ve bir zta ilve olduunu zannederek galata dm
tr 843 c) Yaz olan sonsuzla vaz olmayan sonsuzu bn-i Sin icadetinitir, hurafedir; nk, filozoflar, ister vaz olsun ister olmasn
bilfiil sonsuzu reddetmilerdir 344. d) Hkemadan, lbn-i Si
ndan baka, ruhlann hakik bir hudusla hdis olduklan halde,
onlann bak olduunu iddia eden bir kimse grmedim ***.
e) Feleklerin cirmi, nefsi, akl, says, ve Allahtan sudur keyfiyet
leri hakknda Gazlnin filozoflar adna getirmi olduu fikirler
Frb ve lbn-i Sin ile bakalannn filozoflara hakkn da uydurmu
olduklan yalanlardr 34i. f) Her fiilin bir faili olmak gerektiim
ispat etmek bakmndan Frb ve lbn-i Sinnm tutmu olduk
lan yol eskilerin yolu deildir 347. g) Tevhit meselesinde Gaz
lnin anlatm olduu eyler sadece Gazl ye aittir 348.
lbn-i Rt, netice itibariyle, yle sylemektedir : Bu mese
lelerdeki szlerin burhan olup olmadn, lbn-i Sin ve bakalan
gibi, filozoflann grlerini deitirenlerin kitaplarnda deil, filozollann kitaplarnda tesbit et M*; bu galaUn sebebi, Gazlnin
sadece lbn-i Sinnm kitaplanna bakmasndan ileri gelmi ve o
cihetten kendisine kusur anz olmutur 3S0.
lbn-i Rt'n metot tenkidinin bu ksmnda iki durumu ayr
mak zorundayz: 1. Gazl filozoflann fikirlerinin temsilcisi olarak
Bk. Tah. al-Tah., S. 497; 5, 516;10
141 Bk. ay. es., S. 369-370;5
949 Bk. ay. et. S. 197; 101
949 Bk. ay. st., S. 27; 46
* Bk. ay. at., S. 107, ve 274; 24
M* Bk. ay. e s.S . 184; 74,186; 80, 237; 183, 239; 188, 244; 202, 245; 205,
252; 221, 270; 17.
947 Bk. ay. es., S. 54; 93
949 Bk. ay. et., S. 289; 3
M> Bk. ay. et., Tah., S. 182; 72
** Bk. ay. et., S. 254; 224
348
MNASEBET
Frb ve lb n -i Sin 'y ele alm ak suretiyle o iki filozofun A ris to 'y u
yanl anlamalarna itirk etm i dem ektir. O bakm dan lb n -i
R t m etot tenkidinde hakldr. 2. F akat, G azl nin gayesi din
meselelerde filozoflann burhan delillere sahip old u k la n iddias
nn deerini yoklam ak olduuna gre, filo zo f olan F rb v e lb n -i
Sin nm fikirlerini de, bunlar ister A risto y a sadk kalsnlar ister
kalmasnlar, ele almas tabi ve bahis
m iyeti ilgilendirdii iin
konusu
m eseleler
isl-
daha u ygun , h att zarurdir.
lb n -i R t' n m etot tenkidinden kan v e felsefe din m na

sebetini ilgilendiren neticelerin ne oldu u nu kendim ize sorm ak
m ecburiyetindeyiz. Y ukarda bahis konusu etm i oldu u m u z esas
fikirlerin A risto'ya ait olm ayp lb n -i Sin'nm gr olduunu
belirtmek lb n -i R t n on lan filozoflar adna cevaplandrm aktan
mstani kalmasna sebep olam az. Y a h u t, lb n -i R t b u fikirleri
reddetmelidir, netekim , yle yapm tr. Fakat, b u durum u Gazly i reddetm eye deil, tastik etm eye m ncer olm ak zorundadr.
stelik, ne A risto'nun asl fikirlerini lb n -i R t' n tan yp tanm a
d suali ortadan kalkm akta, ne de A risto nun ilh iyat hususun
daki gerek fikirlerinin slm gre uyup uym adm
lzumu y o k olm aktadr 851.
lb n -i R t' n
sorm ak
G azl'nin filozoflan her hususta aynen nak
letmedii iddiasna m ukabil, kendisinin nakillerinin de shhati

sorulabilir358. B u mesele, geriye doru kayn ak tesbitini tazam m un
eden bah bana bir felsefe tarihi etddr.
lb n -i Rt'n, Gazl'nin m etodunda beenm eyip tenkit
ettii dier bir nokta, onun fikir adam ahlk cephesine taallk
eder. Gazl filozoflan sem av cisimler hakkndaki mezheplerini anf|j Bu hususta Bk. S. 253 n. 271
Mt Ross a gre, A Kitabnda Aristonun tasavvur etmi olduu Allahn ilmi

kinata taallk etmez; stelik, kinata yapm olduu tesir onun dncesinden
sudur etmez. Aristo erhileri onda byle bir inan olabileceine pek ihtimal
vermedikleri iin, Aristo'nun sylemedii szleri Aristo'ya sylettiler. Alexandre
Aristonun Providence Divine hakknda bir bilgisi olduu temaylne sahiptir,
en eski Skolstikler bu fikre itirk etmilerdir. Allahta, her trl yoktan var
eden fiili ve her trl iradeyi reddeden tbn-i Rtn kendisi bile, Allaha, ki
natn umum kanunlarm bilmekten ibaret bulunan bir ilim atfetmitir, o,
bunu yaparken Aristo'yu takip ettiini zannediyordu. St. Thomas ve D. Scottus da Aristo'yu ters mnda tefsir etmilerdir. Aristoda ne bir yoktan var
etme teorisi ne de bir Providence Divine" teorisi vardr. Bk. Ross, Ariatotle'a
Meiaphysics, I Int. S. CXLIX; franszca tercme, S. 257
TEH AFT BAKIMINDAN FELSEFE-DtN MNASEBET
349
lattktan baka, bunlar birsamlnn hayallerine benzer, ryada

grlse inanlmaz1 363 demitir; ama, lbn-i Rt e gre, byle
bir ey lime de cahile de anz olabilir; vcip olan ey filozoflan bu
gibi neticelere srkleyen hususlar aklamaktr, bylece, dinleyen
kimse, onlann fikirleriyle, onlan iptal edenin fikirlerini mukayese
edebilir ,M. Yine, lbn-i Rt'e gre, Gazllnin maksadm ha
kikat deil, kartrmak ve filozoflann szlerini iptal etmektir"
355 demesi ona deil, fena kiilere yakr; limin lim olarak
vazifesi akllan phelerle artmak deil, ancak haktr **.
Filozoflar yazm olduklan kitaplarla ykseldiler, Gazli ise bu ki
taplardan istifade etmi ve o yzden zamann insanlanndan s
tn olmutur. O halde, filozoflann kitaplann zemmetmesi hi caiz
midir? Filozoflar, eer, lhi ilimler de hata yapmlarsa, bu, debi
lerle gsterilir; fakat, onlann gayeleri sadece, hakikattir. lhi
ilimlerde inanlacak bir ey sylemeseler bile, bu maksat onlan
methetmeye kfi gelir 357.
Gazl Tehftnii yazmak hususunda, filozoflann lh ilim
lerde burhan delillere sahip olmadklann her trl gre ba vu
rarak gstermekten ibaret bulunan gayesini eserinin Giriinde ve
gvdesinde sk sk belirtmi olduu iin, bunda, gayn ahlk say
labilecek bir cihet olmasa gerektir. Eer, gayesini aklamadan
buna teebbs etseydi belki lbn-i Rtn ayplamasna lyk
olurdu. Fikre hrmetin, dndklerini usul dairesinde ifade et
mee mni olacam zannetmiyoruz. Kaldki tenkidi zemmetmekle
bir tutan gr muteber saylmamak lzm gelir.
1. Tehftlerin A yn A yn Durumlan
Gazlnin n kfr on yedisini bidat sayd yirmi mese

lede islm ar8toculannm burhan kaidelere riayet edememek
yznden tenakuza dm olduklan iddiasnn isabeti hakkndaki sorunun cevab, balangta meseleyi sistematik olarak vaz eder
ken sormu olduumuz 358 u sorunun da cevabdr: Her Tehft
a y n bir modeldir; bu modellerin ayn ayn olmak zere her birinin
iindeki ifadelerin bir yandan kendi hareket noktalarna dier
yandan, kendi arala rn da , birbirlerine nazaran durumu nedir?
H Bk. Tah., S. 116; 41
m Bk. Tah. al-Tah., S. 194; 95
** Bk. Tah., S. 131; 69
* Bk. Tah. al-Tah. S. 225; 227
m Bk. ay. m. S. 352; 82, 353; 85
Bk. S. 7
350
a. Gazl'nin Tehft9
Mucize meselesi karsndaki durumu:
Gazli dete aykn olmak mefhumu ile elime mef
humunu birbirinden ayrarak ve mmknn varl yokluunun
zaruretine delil deildir diyerek mucizeyi merulatrmtr. Gazl'nin, illet-eser arasndaki bantnn bir zaruret ifadesi deil, bir
alkanlk olarak telkki edilmesine dikkati ekmesi hem iddiasnn
doruluu hem de modern tefekkrde tabiat olaylan arasndaki
bamtlann zarureti deil, fakat, ok yksek bir ihtimaliyeti ifade
ettii fikrinin nclerinden biri olmas bakmndan isabetlidir
359. Atee atldkta yanmayan brahim Peygamber ile atee
konuldukta buz tutan su" mefhumlan eliki sahasnn dnda
olmak asndan aym plndadrlar.
llet-eser arasndaki banty alkanla balamak ilmin
teminatm ortadan kaldrmaz; tabiat olaylann zaruret ereve
sinde mtalea etmek mantk ynden temelsiz olduktan baka
tabiatn mmkn alardan ele alnmasna da engel olabilir; mo
dern tefekkrde, ihtimaliyeti yksek olmak" mefhumunun zaruret
mafhumuna nazaran daha elverili ve mnh olduu fikri mda
faa edilmektedir. O bakmdan Gzl'yi Tehftte ilmi ykm
olmakla sulandrmak yanl ve hatt tahriftir 86; zira; kendisi
filozoflann matematik ilimlerde burhan delillere sahip olduklanm oktan iaret etmitir 861.
Ancak, Gazl'nin cisimleri zel tabiatlan gerei deil, fakat,
Allah onlarda iradesi ile istedii bir zellik yarattndan dolay
fiil yaptklan iddias ile imkn mefhumundan Allahn iradesi mef
*** let-eser arasndaki bantda bir zaruret olmad ve mucizelerin akl
iin elime ihtiva etmedii fikrine Earllerin de sahip olduklarm iaret etmek
icabeder. Bk. S. 27
3,0 Baka bir bakmdan Goldziher bu mnya dellet etmitir: Felsef bahis
lere biganelik sadece felsefeden deil, felsefenin d ah saylmaktan dolay, isterse
bu ilimlerle din arasnda en kk bir atma olmasn, ilimlerden nefret eden
din adamlarnda da geliyordu ve Gazli Mi'yr-al *Ulm da bu halden ikyet et
mekteydi**. Bk. t . Goldziher, Stellurg der alterislamischen Orthodozie i u den
antiken Wissensrhaften Berlin 1916, ar. ter. jSlrfl fjU
u&y
2. Bsm. 1946 Kahire, S. 125-126
Ayn ekilde, A. Advar slmda din ilimle deil, felsefe ile karlat derken
ve ilmin duraklama sebebi olarak Sacheaunun bilhassa Gzl'yi gstermesini
tenkit ederken, (Bk. tlim-din, S. 98, 103) hakldr.
m Bk. Tah., S. 8-9
TEHF T BAKIMINDAN
351
humuna gemesi mantld bir atlamadr. Gazli nin illet-eser ara*

sndaki mnasebete dair yapm olduu analiz dorudur, fakat,
illet-eser arasndaki bantnn mmkn olmasndan Allahn ira
desine gemek ilmi ynden zaruri deildir. Bununla beraber Gaz
lnin Allahn ancak muhal olmayan eye kadir olduunu sylemesi
rasyonalist vasfnn bariz noktalarndan biridir.
Ruh hakkndaki meseleler karsndaki durumu:

Ruhun maddeden mcerret bir cevher olduu fikri eriata
aykn olmamakla beraber, filozoflann getirmi olduklan delil
lerden on tanesinin akl bakmdan itirazdan masun olma
dm Gazl gerekten ispat etmitir. Bilhassa filozoflarn
maddede olan her eyin blndn ileri sren fikirleriyle, m ad
dede olduu halde blnmediine inandklar kuvvetlerin mesel
dmanhn idrki gibi, tekil ettikleri elimeye iaret etmesi
nemlidir. Aym ekilde, Gazl, onlann deimeyen bir eyin de
ien bir eyde olamyaca fikirleriyle hafza kuvvetini maddeye
bal saymalanndan ileri gelen elimeyi de meydana karm
tr, zira, eer, hafza kuvveti beyne bah ise, beyin deitii halde
bu kuvvetin deimemesi nasl izah edilebilecektir.
Netice itibariyle, gazl ruhun bedenden mcerret bir cevher
olduunu iddia eden filozoflann bu grlerinde kendileriyle
elimeye dtklerini gstermeye muvaffak olmutur.
2) lbn-i Sinnm insan ruhlarnn ezeli oluu hususundaki
delilinin mevsuk olmadn ispat etmitir.
3) te dnyadaki elem ve lezzetlerin cisman olmad husu
sunda Gazl filozoflan ilzam etmitir: Zira, ona gre, cisman ve
ruhan lezzetlerin birlemesi daha mkemmel bir durum temsil
edebilir.
Ruhlann bedenlere dnmesi mmkndr, mtenakz deil
dir demekle beraber, Gazl filozoflann teferruattaki itirazlarnn
bir ksmm cevaplandrmadan gemitir, mesel, eer cesetler ol
duu gibi haredilecekse, hasta ve sakat olanlar cennete yakr
m ihtimalinde olduu gibi. Gazl Allahn kudretini mnakaa
etmeyip onu zaten var sayarak filozoflan ilzam etmitir. Bu hali
ayn bir hareket noktas olduu iin itirazlan filozoflann sistemi
dndadr, varit deildir.
Allahn kendisine taallk eden meselelerde Gazlnin durumu
udur:
352
TEHFT BAKIM INDAN F E L S E F E -D N
MNASEBET
1) Vcib-ul vucut sz ile illetler zincirini kesen ey

kastediliyorsa, Gazli, filozoflarn vcib-ul vucut birdir diyen
szlerini temeUendiremiyeceklerini gstermitir.
2) Eer, filozoflar vcib-ul vucutta terkip muhal olduu iin
Allahn tarifi yaplamyaca iddiasnda iseler, Gazli onlan ilzam
edebilmitir. Zira illetler zinciri sadece teselsl kesmeye yarar,
oysaki, teselsl ok sayda olan eylerle de kesilebilir.
3) Eer, filozoflar terkibi kaldrmak iin Allahtan mahiyeti
selbediliyorsa, Gazli, buna onlar bakmndan lzum olmadm
gstermitir. Maksatlan teselsl kesmek ise, bu, mahiyeti olan bir
vucut ile de kesilebilir.
4) Filozoflar terkibi kaldrmak iin Allahn cisim olmad
n iddia ediyorlarsa, Gazli, onlarm bu iddialarnn zaruret ifade
etmediini gstermitir.
5) Filozoflar, terkibi kaldrmak iin Allahn sfatlanmn
zttan ayn deil, fakat izafet veya selplerden ibaret olduunu
iddia ediyorlarsa Gazl, teselsln kadm sfatlan olan bir ztla
da kesilebileceini gstererek filozoflann bu hususta zarurete g
tren delilleri olmadm ispat etmitir. Bylece, bir iddiaya kar
bir iddia koymu olmaktadr.
Bu be noktada Gazl nin filozoflara kar savunmu olduu
tezin esas udur: Teselsln kesilmesi gerekir fikrinden teselsl
kesen eyin vasflan kanlamaz. Hatt teselsln kesilmesi gerek
tii fikri dahi bir zaruret ifade etmez. O bakmdan Gazl bu
meselede filozoflarla Dehrler arasnda bir fark olmadn gster
mitir (IV. mesele).
6) Allahn gaynm bildii meselesinde Gazl filozoflan ilzam
edebilmitir. Fakat, ondan dolay bu ilzamlardan kurtulmak iin
felsefeyi brakp lemin irade ile hdis olduunu kabul etmek l
zmdr fikrine gemesi zarur olmayan bir atlamadr.
7) Allahn ztm bildii iddialarnda Gazl filozoflan ger
ekten ilzam edebilmitir. Fakat, bundan, lemin hudusundan
baka bir ey Tadeye dellet etmez hkmn karmas varl
zaruri olmayan ayn bir ncl kabul etmektir.
8) Gazl, filozoflann Allahtan teselsl kesen ey anlamalan yznden Allahn czleri bilmedii szlerini ilzam edebilmi
tir.
TEHF T BAKIM INDAN FELSEFE - DN MNASEBET
353
AUaMa lem arasndaki mnasebetten doan meseleler kar

snda Gazl nin durumu:
1) lemin kdemine dair g etird ik leri d elillerd e, G azl, filo
zoflarn kendi sistem leriyle tutarsz olduklarn v e n e tice itib a riy le
zaruret iddiasndan uzakta bulunduklarn isp a t e tm itir; yaln z,
onun, Allahn iradesi m efhum una g em esi ilm y n d e n zaruri
deildir.
2 ) lemin ebediyeti meselesindeki d u ru m u k d em m esele
sindeki gibidir.
3)
lem in bir sanii olm ak gerektiine dair, filo z o fla n n getir
mi o ld ik la n delillerin zaruri ve kesin olm adm isp at etm itir.

F akat, G azl nin asl failin yoktan var eden fail o ld u u h km
delillendiriim i deildir.
Gk hakkndaki meseleler k a rsn d a k i du ru m u :

han
1) Gazl, gn canh o ld u u h u su su n d a filo z o fla n n b u r

delilleri olm adn gstermitir.
2)
G n
m uharrik maksadnn n e o ld u u hususunda filo
zo fla n n kesin v e burhan d elilleri o lm a d n isp at etm itir.
3) Gazl, G k Nefislerinin czleri bild i i id diasn d a filozof

lan n delillerinin itiraz edilemez olmadkla n m gsterm itir.
G azl, Tehftte ele alm olduu y irm i n o k ta d a , lb n -i Sin nn o k nem li slm meseleleri izah etm ek iin kurm u old u u
felsef m odelin hem islm eriat bakmndan -lem in kd em i, m u
cize ve Allahn czleri bilm edii meselelerinde o ld u u g ib i-, hem
d e kendisine kar -m drik kuvvetler, insan ru h la n , A llahn ilm i
meselelerinde olduu gibi- tamamen uygun v e tutarl b ir m odel
olm adm ispat etm eye m uvaffak olmutur.
B u ispat srasmda Gazl balangta belirttii filozoflann
ilhiyat bahislerinde burhan delilleri olmadn gstermek gaye
sine -hatt mesel, Allah iin varlklan bilmesinin kemal olduunu
sylerken 361 dier taraftan kemal olmadn sylemek 363
gibi tesatlara dmek, veyahut, Allahn kendisine ait meselelerde
bahis konusu edilen, bir yanda bir nevi politeizme, dier yanda
ateizme mncer olabilecek ve slma tamamen aykn fikirlerle
kar k oym ak 304 bahasna da olsa- sdk kalmtr; o bakmdan,
eseri boyu n ca kendisiyle tam bir tutarlk iinde bulunmaktadr.
Tehftiin sistematik bnyesindeki b u eitten tutarszlklar veya
* Bk. Tah., S. 238; 25
Bk. Tah., S. 220, 221; 7
Bk. Tmh., S. 190; 11, 137-138
F r i -f Din F . 23
354
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E j D N
M NASEBET!
slm ge aykrlklar Gazl nin k noktas gz nne aln

d vakit giderilebilirler 866.
Gazl yirm i meseleyi tam bir dnce hrriyeti ve serbestsi iinde incelemitir, itiraz v e cevaplarnda akhn elimezlik ve
zdelik gibi en umum prensiplerine uygun olarak serbest ileyi
inden baka bir eye tbi olm am trM. M uhtelif grlere
dayanlmas onlan birer vasta olarak kullanmaktan ileri git
memitir.
Bir kelmc olarak telkki edilen Gazl tefekkrndeki bu
hrriyet ve otorite dmanl ile, Tehftte, tam bir filozof
tavrn haizdir, filozoftur. Onun sadece Tehfte has olm ayan bu
vasfna mesela lbn -i Sebn 887, C. de Vaux 38, R . Chidiac M9 Gautm Gazlnin atom ca doktrinin deeri karsnda sarih bir durum u olm ad
onun eserlerine nisbetle iddia edilse b ile; Gardet nin, onun, T ehafttt atom cu
luu kabul, Maktu id'de ise reddetmekte olduunu delil getirmesi (B k. Raison et
Foiy R . Thom iste, N o. 2,1939., S. 347) bilhassa Tehftnn gayesi bakmndan
varit olmasa gerektir. nk, Gazl Tehfttel m aksadnn iddia getirmek
deil, m uhtelif meslekler yardm ile, filozoflarn ilhiyat konusundaki grle
rini iptal etmek olduunu belirtmiti (B k. Tak., S. 13).
Gazli nin Tehftteki gayesini bildiren n szlerin nem i zerinde bir daha
dururken u hususu iaret etmelidir. M unk, o tarihte henz tam olarak neredil
memi olan Tehft metni yerine, onun brani tercmesiyle JCeg/ussunun daki
Balang v e nszleri ihtiva eden lnsmn arapa metnine dayanarak, Gazli
nin Tehftteki maksadm isabetli olarak kavramtr. B u mnasebetle, Munkun,
hi olmazsa ya Tehfl n brani tercmesi veya aym eserin fena yaplm
ltince tercmesi yoluyla Gazl'nin maksadm anlamaya almam olan Schmlders e yneltmi olduu itiraz yerindedir (B k. Mflanges, S. 372).
M* Gazlnin, dmanlan olduu filozoflardan sillojistik m etodu aldna
dair Bk. Anawati, n tr.%S. 72
**7 l / l l gkV
JbU fjK* J
fay
Uj
Bk. Massignon, Receuils S. 129-130
S j^ f& t
j
( Massignon, lbn Sab in et la Critiue Ptychologique, Memorial H . Basset
iinde Franszca tercmesi vardr. Paris, Geuther 1928)
*** Bk. C. de V aux,In Penseurs (Tslm. S. 180-181, C. IV
M* Gazl nin polemik eserlerim la logique, toujours serree et subtile**in
karakterize ettiini ve Gazl de Pascal dan ziyade Descartes bulan Chidiac,
onun hakknda mutlak bir taklit dman olduu neticesini karmaya gidil
memesi gerektiinden bahsetmektedir. Bk. Rffutation Excellente de la D iviniti
de Chirat d'aprfa les Evangilet. Texte {tabii, trad. et com . par R obert Chidiac
Leroux paris 1939 S. 20 ve S. 43
Gazl, Tehftte, aklla sonuna kadar merulatnlamayan eye kardr,
o bakmdan, iinde tenakuz tamadka, islmi esaslara olan inancm deitir
mesi beklenemez.
TE H F T
B A K IM IN D A N
FELSEFE DN MNASEBET
355
hier
A n a w a ti971 de dellet etmilerdir. Bu vasf mesele*
leri mtalea edi tarzndan baka, mensup olduu dinin esaslarna
aykn neticeler verebilecek aratrmalara girimekten ekinme
diinde de mahede edilebilir: Ruh meselesini, Allahn birliini,
sfatlarn, lemin kdemini ele al tarznda olduu gibi. Bilhassa
Allahn birlii ve sfatlan bahsinde meseleleri bir nevi politeizme
gtrebilecek tarzda mtalea etmesine ve stelik, mesel Allah
l olabilir demesine mukabil, lemin kdemi meselesinde bir ate
ist tavryla konumutur. Gazli nin iddetle filozoflann tesirinde
kalm olduu sylenmektedir ,7*.
Gaz lnin tefekkrndeki hrriyet Aristo felsefesinin ana
kavramlannn kadrosu dna kabilmesinde de grlr ,7*.
Aristo fiziinin dayand tabiat mefhumunu hedefleyen
tenkidi, illet-eser aras bantsnn bir zaruret ifadesi olmad
neticesine gtrmtr. mkn, Aristo anlayndan farkl olarak
maddeden ayn , sadece, aksi elime ihtiva etmeyen akl kaziyesi
olarak telkki etmesi; mekn Aristo anlayndan deiik surette,
cisimden farkl mtalea etmesi dncesine verebildii genilik
ten dolay bizi, onun, eer asnmzda yaasayd, modern mantk,
fizik ve geometride hakim olan zihniyete kar yabancdk ekmiyecei hkmne kadar gtrebilir.
Allahn kudretini Allah ancak muhal olmayana kadir olur
demek suretiyle negatif ynden snrlamas rasyonalizminin en
keskin noktasdr. Fakat Gazli mnakaalan arasnda bir defa bile
* Bk. Seo. M u. S. 359-360. Gazldelri kritik zihniyet iin aynca, Bk.
Duhem , Systeme du Monde, IV , S. 501 n. 2
*71 M ellif G azlld en bahsederken sa curiosite insatiable, son terribJc
esprit critique demektedir. Bk. ntr., S. 70
*7* Magrip mslfimanian tarafndan, Gazlnin dununa, a za n zaman, bidat
telik ld edilmi v e Subkl nin Tabaka t ta, (Bk. C. TV S. 114) bahis konuta etmi
olduu gibi Ah b . Y usu f b. Tafin, kendisine felsefe ile ilgisi oldua sylendii
zaman, Gazlfnm kitaplarnn yaklmasn emretmitir. A ynca Bk. Boer, Gesekiehte dar Philosopike im slm, ar. t e r.. S. 226 n. 2 ve S. 234 n. 5 ve S. 234
A yn ca bu husus iin Bk. Beyhaki, Tatimma, S. 24 ve C. Salibi, Gazli ve
Zu'ama al-Falasifa, R A A D , S. 513, Gardet, Raison et la F oi S. 346
lb n Arabi ise: jjJ U g / i it >lj f
jU j
y.l
demek*
tedir. Bk. Minkae al-Sunna II, 1 (bu hususa Prof. Tanct dikkatlini ekmitir.)
*7* B u hususta aynca Bk. C. Sallb Gasll ra Zuim>al-Fala'si/a, RAAD,
S. 512
356
F E L S E F E -D N
M NASEBET
olsa bireyin bir anda mmkn baka bir anda mstahii olmas
mmkndr demek suretiyle akhn itibarm sarsacak bir ifadede
bulunmutur. Bu beyan onun polemik endiesine verilse bile
rasyonalist olan tavn ile telif edilemez.
A ynca, iki benzerden birini seen kuvvet mnsnda olmak
zere bir irade tarifi kabul etmesi, Allah isterse yapar istemezse
yapmaz ve asl fail yoktan var eden faildir hkmlerini hareket
noktas olarak almas temellendirmed:i ve bn-i Siny tenkit eder
ken kullanm olduu unsurlardr. Bununla beraber, gayesinin
temellendirmek deil, tenkit etmek olduu hatrlanmaldr.
Cesetlerin dirilmesi, gk cisimlerinin vasflar gibi mesele
lerde bn-i Sin nm modelini baan ve isabetle tenkit etmesinden
yani onun uygun model olmadm gstermesinden, inanmay
tavsiye ettii bilgilere nebi ve evliyann delleti ile ulalaca
neticesi zaruretle kmaz; ancak o ayn bir hareket noktas olabilir.
Tehftte dayanarak Gazl nin rasyonalist veya antirasyonalist olup olmadna dair hkm verirken bu iki tavnn birbirin
den ayrmak lzm gelir. Filozoflann ilh! ilimlerde burhan de
lilleri olmadm gstermek iin her trl meslei kullanacam
ifade ettiine ve aynca, itiraz ve cevaplanndaki tavra bakarak
onun rasyonalist olduunu sylemek lzmdr. Eer bahsetmi
olduumuz atlamalan paranteze alnrsa, Tehftte karmza
kan Gazll nin bir rasyonalist olduunu syleyebiliriz.
Topyekn bir ifade kullanarak, Tehftte, Gazl nin akla

kar geldii sylenirse, bu, temellendirilemiyecek bir ifade olur.
nk Gazl o kitabnda akla deil sadece lbn -i Sin nm ve dolaysiyle Aristo nun ilhiyat bahislerinde kurmu olduklan modele
kar g> lmekte yani onun uygun bir model olmadm iddia et
mektedir. ddiasn bilhassa ve enok akhn umumi prensiplerini,
sonra islm dininden alnm unsurlan ve o modelin kendi iindeki
tutarszlktan kullanarak isbat etmitir. Gazl nin filozoflan ten
kit ederken getirmi olduu deliller maruf tabiri ile nakil deil
akldir. Aristo felsefesi akhn kurabilecei mmkn modellerden
ancak birisidir, btn akl demek deildir. Gazl nin, Tehftte,
akla kar gelmi olduu hkm -eer mevcutsa- bu ince ve nemli
fark gz nnde tutmam olmaktandr. lhiyat konusu btn
felsefe demek olmadna gre, Gazl nin, ilhiyat konusunda
T E H F T B A K IM IN D AN FELSEFE-DtN MNASEBET
357
filozoflan n elimelerini gstermesi btn felefeyi ve bilhassa

m atem atik ilimleri yktna dellet etmez, aksini iddia etmek
Tehftteki Gazl yi tahrif etmektir.

Her ne kadar konumuzun dnda kalmaktaysa da u noktay
iaret edelim. Gazl nin Tehftten sonra yazm olduu eserlerinde hakikat a, yani ona gre Allaha gtrecek yola felsefeden baka
bir metotla gidilebileceini iddia ettiini reniyoruz. Bu, dini
hakikatlerin bir nevi yaay ve tecrbe konusu olarak alnma
sdr 874.
b. bn-i Rt'n Tehft
bn-i Rt Tehft-t-Tehftte Gazl nin Tehft-UFelsifesndeki szlerin tasd'k ve ikna bakmndan derecelerini ve
ounun yakn olmaktan uzak bulunduunu gstermek istemek
teydi. Bu gayesi onu, zarur olarak Aristo felsefesi ile islm dini ara
snda bir uygunluk olup olmad ve vahiyle gelmi olan nerme
lere burhan istidlllerle eriilip eriilemiyecei meselesi karsnda
bir durum taknmaya sevketmitir.
Tehft-t Tehftt eki ifadelerin bir yandan hareket nokta
larna dier taraitan birbirlerine kar olan durumlan udur:
Tabiat meseleleri gurubu
lbn-i Rt eyada zarur birer tabiat bulunduunu kabul
eder. Eer bir eyde ztlar varha gelmek ynnden eit iseler,
bu, onun kanaatin ca, onun hem var hem yok veya ne var ne yok
olmasn gerektirir. Halbuki tabiat mefhumu zdelik ve elimezlik
prensipleri ile temellendirilemez. Zira birinci prensip bir eyin ne
olduunu syler, neden dolay o ey olduunu sylemez. Gazlnin
illet-eser aras bada zaruret bulunmadn kabul eden grne
safsata demesi isabetsizdir, zira Gazl nin o gr dorudur,
ibn-i Rt'n zten temeli tecrbe olau illiyet prensibini yeter
sebep ilkesi eklinde yeniden tecrbenin temeline koymas bir btl
devirdir. O halde lbn-i Rt mmknn varl yok olmasnn
zaruretine delil deildir fikrine dayanarak mucizeyi bir bakma
174 Bn hususta Bk. Munk, M&anges, S. 382. Boer, Gesch. der Phil. im si.,
ar. tere. S. 239
A ynca Bk. L. Gardet Raison et Foi en slam, Revue Thomiste, Avrfl 1939
C. X IV , no. 2, Paris, De Brouver S. 383; C. Salibi: Gazli ve Zu'am al-Falsifa, RAAD S. 397; ve Wensinek. La Penste de Gassali, 1940 Paris A. Maisonncuve, S. 127 ve devam.
358
merulatrm olan Gazllnin bu telkkisini tabiat mefhumunu

ileri srmek suretiyle iptal edememi olmak durumundadr.375
Eyada zaruri tabiatlarn var olmak gerektii fikrine Allahn
ilmin eyamn sebebi sayarak veya y,xT jjlfcJ
J j ayetini
delil getirerek temellendirmeye almas ayn bir hareket noktas
kabul etmektir, eer rasyonel bir modeli varsa, ona hariten sokul
mutur, ilmi ynden zaruri bir temellendirme saylamaz, lbn-i
Rtn insan akl eriememekle beraber mucizeyi kabul etmek
lzmdr fikri sistemde temelini mantki olarak gstermedii bir
nerme olduktan baka, onun, sebepleri kaldrmak akl ve ilmi
kaldrmaya mncer olur fikri ile tutarszlk halinde olup ikisi
telif edilemezler.
Ayn ekilde, mterek maddesi olmayan eylerin birbirinin
suretini kabul edip etmiyecei hususunda, netice itibariyle mucize
meselesinde, kelmclann ve filozoflann yakin delilleri olmadn
itiraf etmesi hem bu fikri ile uzlatmlamaz, hem de Gazlnin
k noktasn tasdik etmee muadildir.
lmin teminat olmak zere eyada bir kararllk tesbit etmek
zorunu hissederek tabiat gerei mefhumuna tamamen ba
lanmas ve o yoldan varln kanunlann keyf bir iradeye kar
korumas lbn-i Rtn bilgi lehine gzel ve isabetli bir gayretidir.
8u gayreti zamanmz bakmndan onun mutlak determinizmi
tasvip eden zihniyete balanabileceini sylememize imkn vere
bilir. Fakat, vasflara dayanan Aristo fiziine sk ball, Gazal nin illiyet prensibi hakknda yapm bulunduu isabetli ten
kidin deerini lmesine, imdi, lemi baka mmkn alardan
grmesine mni olmutur.
lbn-i Rt bir filozof olmasna ramen mucize meselesini
bu vasf ile telif edilemiyecek bir ekilde bir teolog gibi neticelen
dirmitir. Onun mucizeyi bir tarafta tasdik etmek veyahut bu
meselede her iki tarafn da burhan delilleri olmadn syleyerek
septik bir tavr taknmaktan ibaret zt ve kararsz durumlara d
mesi onun ift hakikat anlayna balanabilir 37#.
*71 lbn-i Rtttn Tabiat* mefhumuna olan nk ball hususu iin, aynca
Bk. Kaff'an Manhic Al-Adilla, L Tb. Mt. *llmiyya, Mr 1313 (h.) S. 33, 73
378 Bk. S. 367 ve devam
359
Ruh hakkndaki meseleler karsndaki durumu :

1) bn-i Rt ruhun maddeden mufrak bir cevher olduuna
dair filozoflarn delillerinin yakin! olmadn kabul ederek Gaz
lye hak vermitir. Ruhun mufrak olduu meselesinde vak m
deil cedel ve ikna delillere ulalabilecei kanaatndadr. Bu bilgi
lere ancak rasih limlerin eriebileceini sylemesi ve
lllp lll
ja
JJ ayetini zikretmesi cihetinden bu meseledeki tavn
filozofik deil teolojiktir; insann ruh hakkndaki bilgilere erie

bilecei meselesi karsnda agnostiktir. bn-i Rt ruh meselesi
ni incelemekten kamtr. 0 tereddtl durumu yine ift hakikat
anlayna balanabilir 877.
Bununla beraber nefis ilmi cedelle anlalmaktan ok yk
sektir demesi ve, mesel, gr gren gz mefhumunun tekil
edilemiyeceinde olduu gibi, tecrbenin deimezlii mefhumu
na dayanarak ilmi teminat altna almaya almas zihn davran
bakmndan isabetli ve ilmin lehinde bir harekettir.
2) nsan ruhlarnn ebediyeti meselesinin felsefenin halli en
g problemlerinden olduu kanaatim besleyen bn-i Rt o konu
da Gazlnin itirazlarm cevaplandrmamtr. Her ne kadar ara
larnda ilgi bulunan iki eyden birinin yokluu dierinin yokluunu
gerektirmez ise de ruhun hem bekasn hem taadddn kabul
eden kimsenin, ruhu ltif bir madde olarak kabul etmesi gerekir
demek suretiyle ibn-i Siny tenkit etmekte ise de o haliyle Gazlyi tasdik etmek durumuna girmitir.
3) lbn-i Rt maat meselesini mnakaa etmez, bu konuda
eriatn szlerini kabul eder, nk, ona gre, eriat meden ve za
rur bir sanattr, insamn pratik hayatm dzenler ve ahlk cep
hesine taallk eder.
Maat meselesinde Gazlyi muanedesinde hakl bulur, lbn-i
Rt n maadi pratik olarak temellendirmesi, onun teorik pln
dan kaldrmak suretiyle bir bakma meseleden kamaktr. Netice
itibariyle, lbn-i Rt han teorik olarak temellendirmemitir.
Bu tavn da ift hakikat anlay zemininde mnlandnlabilir.878
*77 Bk. S. 367 ve devam

*7> Bk. ay. yer.
360
Allahn kendisine taallk eden

durumu udur:
meselelerde b n -i
Rt'n
1) lbn-i Rt her ne kadar, vucutta bir tertibe sahip

olmak mefhumuna ba vurarak kesreti kaldrmak istemise de,
teselsl kesmek icabetmesi bakmndan ulalm olan vcib-ul
vucut mefhumunda buna muvaffak olamamtr. nk, vucutta
bir tertibe sahip olmak mefhumu temellendirilmeden kullanlan
ayn bir ncldr. Fertleri arasnda vucut ynnden bir tertip olan
cins mefhumu bir izah deil bir tasdiktir. O bakmdan politeizme
gidebilecek olan yolu, Gazl nin itirazn cevaplandramyarak,
kapat amamak durumuna dmektedir.
2) Allahn tarifi meselesinde lbn-i Rt durum arzeder:
1. lbn-i Sin ona gre, tevatu ile sylenen cins ile tekik ile sylenen
cinsi ayrmamak yznden, varl cins kabul etmemek suretiyle
yanlmtr, o sebeple Gazli nin lbn-i Sinya kar yneltmi ol
duu tenkitler dorudur. Demekki lbn-i Rt bu meselede Gazlyi
deil tamamen lbn-i Siny tenkit etmektedir. 2. lbn-i Rtn
Allahtan tarif dolaysiyle hasl olacak terkibi kaldrmak iin varhk
asndan aralarnda takdim tehire sahip ve erefe farkl merte
beleri haiz olan cins mefhumunu tekil etmesi bir tekrardr ve
muhtevaya dair yeni bir haber vermemektedir, netice itibariyle,
Allahn ilk varhk olduu meselesini burhan olarak temellendirmemektedir. Aynca, dalizmi kaldrmak iin VjuJ -CulNl
\cf~ jttj)
(X X I,22) yetini delil olarak getirmek bir filozof olan lbn-i
Rtn hem teolog vasfma dellet eder hem de sisteme yabanc
bir hareket noktasdr. 3. Gazlnin teselsl kesmek iin ulal
m bulunan vcib-ul vucut mefhumunun basit bir varha dellet
etmesinde zaruret olmad yolundaki iddiasn cevaplandrmamtr.
3)
Allahn mahiyeti ve vucudu meselesinde lbn-i Rtn
durumu udur: 1. Ona gre vucudu mahiyete nz olan bir sfat
kabul etmekte lbn-i Sin hata etmitir. Vucut onun zannettii
gibi ne bir nz sfattr, ne de Gazl nin dedii gibi ztn lz
mdr; vucut, fertleri aym seviyede olmayan ve varlk ynnden
aralannda takdim tehir bulunan bir nevi cinstir. 2. Ona gre Ga
zl lbn-i Siny yanl nakletmitir, zira lbn-i Sin Allahtan ma
hiyeti 8elbetmemi, sadece, Allahn mahiyetinin Allahn vucuduna
361
olduunu sylemitir. 3. lbn-i Rt Gazlnin teselsl kesimi

ile ulalm bulunan vcib-ul vucudun basit olduunda zaruret
olmad iddiasn burada da cevaplandrmamtr. 4. lbn-i Rt
zaruri mevcudun tabiat nedir sorusunun cevab halkn saadetini
artrmayaca iin eriat bu hususu bahis konusu etmez demek
suretiyle meseleyi pratik olarak temellendirmekte fakat her ne ka
dar vcip imkndan ridir(S. 395 }L#I
j j u H t H iyi)
e it
dncesinde ise de teorik cevabn vermemektedir. nk teselsl

birka vcib-ul vueutla da kesilebilir. 5. Bu husustaki szlerin
burhani deil fakat cedelin en yksek mertebesinde olduunu syle
mek suretiyle Gazllnin k noktasn kabul etmi olmaktadr.
4) Allahn cisim olmamas gerektiine dair lbn-i Rt bur
hani deliller getirememitir. Ancak cismin kuvveti sonludur,
hareket sonsuz olan kuvvetini cisim olmayan bir mevcuttan alm

olmaldr delilinin en ikna edici olduunu syler. Gazlnin ci
simler cisimleri halk etmez delilini mahedeye aykn bulur. Ga
zali halk etmekten yoktan varetmeyi lbn-i Rt ise ekil dei
tirmeyi kastetmektedir. Hakikaten, mahedenin verileri yoktan
varetmeye deil, ekil deitirmeye dellet eder. lemin niin ol
duundan daha byk veya daha kk bulunduuna dair lbn-i
Rt burhan! delil getirememi, bilkis, bu sahann akln erieme
dii bir blge olduunu itiraf etmitir.
5) Sfatlar meselesinde lbn-i Rtn durumu udur: 1. Ona
gre lbn-i Sin varl vcip ve mmkn diye ayrmak suretiyle
EvveV den terkibi nefyedemez, lbn-i Sin'nm szleri yakn deil,
zannidir. 2. Burhan! szler Aristonun kitaplanndadr, lbn-i Sin
ve benzerlerinin kitaplarnda deildir. 3. Sfatlar bahsinde en ikna
edici yol Allah bilfiil bir kuvve ok kabul eden mutczilSlerin yolu
olmakla beraber, vcip yolundan gidilerek EvveVin basit olduu
isbat edilemez. Fakat lbn-i Rtn bilkuvve olan madum hk
mndedir sz a7*. hatrlanacak olursa aslnda onu burada sfat
lan var saymad neticesi kanlabilir, bu ise slm eriatna
aykndr. 4. Earfler zta zait sfatlar kabul etmektodir, bu, Allahn
birlii ile telif edilemez, oysaki hristivanlar zti sfat kabul ederle/,
bylece terkip ortadan kalkar zira Allah bilfiil bir bilkuvve
olur. 5. lbn-i Rt Gazllnin filozoflann sfatlar bahsinde birlik
Bk. Tmh. at-Tah., S. 24 str. 1.
362
isbat edemedikleri iddiasn cevaplandrmam onu tasdik etmi

tir. 6. Ona gre Allahn ilmini mtalea etmek hem haramdr, hem
de akhn halledemiyecei bir meseledir, lbn-i Rtn bu tereddtl
tavn ift hakikat anlay ile balanabilir. 7. lbn-i Rte gre, ka
bul heylya dellet eder. Fail-i EvveFin sfat olmamas gerekir.
Mrekkep bir kadim Aristo sistemine aykndr. Grlyorki onun
sfatlar bahsindeki fikirleri slma deil Aristo sistemine uymak
tadr.
Allahn basitlik ve birliine taallk eden bu meselelerin esas
teselsl kesen eyin vasflan meselesidir.
lbn-i Rtn bu husustaki durumu udur: 1. Ona gre lbn-i
Sin nm illetler zinciri sonsuz gidemez cmlesi sahih deildir:
lletlerin, lkin drt sebebe onlannda bir tek sebebe irca edildii
gsterilmelidir. Aym zamanda, lbn-i Sin nm, varl mmkn
ve vcip diye ayrmas hem kendiliinden ak olan bir ey deil
dir. Hem de doru deildir. Bu hali ile Gazllnin tenkitlerinin
zn tasvip etmi olmaktadr. 2. Filozoflan dehrilerden yle
aynr: Sonsuz mmkn sebepler vazetmek faili olmayan mm
kn vazetmek demektir, oysaki filozoflar iin sebebi olmayan
mmkn mefhumu eliiktir, mmknler zincirinin bir vcib-ul
vucutta son bulmas icabeder. lbn-i Rt, isbat etmeden sonsuz
cinslerin devam zaruri ve sayca tek olan bir sebebe baldr
demektedir; oysaki bu, teselsln kesilmesi gerektii fikrinden
teselsl kesen eyin vasflarna geilemiyeceini iddia eden Ga
zlye karlk tekil etmez. Demekki lbn-i Rt Gazlyi bu
en esash noktada cevaplandrmamtr.
6)
Allah gaynm bilir meselesini, lbn-i Rte gre eriat m
talea etmez: bu hususta eriatn syledikleri halkn saadeti iin
kfidir. Ona gre, Allahn ilim ve oradesi insamnkine benzetilemez,
Allah yle bir ilimle bilir ki onun keyfiyetini sadece o bilir. Netice
itibariyle, lbn-i Rt bu bahiste Gazl nin iddialann cevaplandrmayp agnostik bir tavr taknarak meseleden kamtr 880
ve problemi sadece pratik olarak temellendirmitir. Bu durumu
ift hakikat anlay ile izah edilebilir.
7)
Alemin iradeden sudurunu acayip bulmakta lbn-i Rt
hakldr. Zira o iddia mantk olarak temellendirilmemitir bu hu380 Bk. S. 363 n. 381
363
susta kelmclann szleri burhan deil iknadir. Ancak, Allah z

tm bilmez hkmnde lbn-i Rt filozoflann burhan delilleri ololmadm iddia eden Gazl nin grn tasdik etmektedir.
8)
lbn-i
Rtn Allahn ilmi insamnkine benzemez, Allah
insann ilminden daha erefli bir cihetten bilir demesi onu Gazl
nin cziyat meselesindeki ilzamndan kurtarmaz. bn-i Rt bura
da da meseleyi ele almaktan kamakta ve Gazlyi cevapsz b
rakmaktadr 881.
Allahla lem arasndaki mnasebetten doan meseleler kar

snda bn -i Rt'n durumu:
1)
lemin kdemi meselesinde lbn-i Rt Gazl nin getirmi
olduu irade tarifinin burhan olmadn sylemekte hakldr.
Bununla beraber burhann ne filozoflann ne de kelmclann tarif
ettii bir iradeye gtrmediini sylemek suretiyle Gazlinin
k noktasn tasvip etmi olmaktadr. Gazli tarznda bir irade
tarifi vermek lemin hdis olduu neticesine gtrmez; zira ayr
bir hareket noktasdr. Her art tamam olan bir failden fi>*l taahhur
edemez hkm ayn bir hareket noktas kabul edilmed ke aksi
iddia edilemez. O bakmdan lbn-i Rt itiraznda isabetlidir. Buna
mukabil Gazlnin kutup noktalan ve cihetlerin tahassununda
bir irade olmak gerektii ilzamm lbn-i Rt cevaplandrmamtr. Cihetlerin tahasssn her ne kadar tabiat mefhumu
na balamsa da delilin ancak stn bir zan ifade ettiini
beyan etmitir, hatt buna dair bir yeti delil olarak kullanm
olmas onun filozofik deil teolojik tavnn iaret eder. Allahla za
mam beraber mtalea etmenin hatah olacam belirtmesi isabet
lidir; bu konudaki szlerin burhan deil ancak ikna edici ve cedel olduunu beyan etmesinden kan netice Gazlye hak ver
mektir. lbn-i Rt Gazlnin mmkn mstahile dner hkmn
tenkit etmekte tamamen hakldr. Fakat kendisinin imkn an
lay aristocudur; ruh hakkndaki gr bu anlayla telif edile
mez, o bakmdan Gazl itiraznda isabet etmitir. Netice itiba
riyle her iki tarafn da lemin kdemine veya hudnsuna niha
ve kesin olarak dellet edecek burhan delilleri yoktur ***.
*** bn-i Rt bu meseleyi baka bir eserinde aynca cevaplandrmtr. Bk.
Fal, S. 34-38 (arnima)
na lemin kdemi ve hudnsu meselesi, bir bakma yoktan, varetme mm
kn mdr deil midir sorusunun cevabn aratrmaktr, lbn-i Rt, Kur'anda
364
2)
lemin ebediyeti konusunda esas mesele ihdas ile yoktan
varelmek mnsnda halk mefhumunun telif edilemiyecei nok
tasna mncer olur, tbn-i Rtn vaziyeti aktr: Mutlak icat
filozoflara gre mmkn deildir.
B) lemin bir sanii olmak gerektii hususunda lb n -i Rt
asl faili irad fail olarak almann apak olmadn belirtmekte
hakldr, bu ynden e ariyeyi ilzam dorudur. Fakat halk mef
humunu yoktan varetmek mnsnda deil sadece terkibi veren
mnsnda kabul etmekle slm eriatna aykr bir hkm beyan
etmi olmak durumuna girer. Frb ve lbn-i Sin hakkndaki
tenkitlere itirk ederek lhi ilimlerin zann olduunu sylemesi
Gazl nin hareket noktasn tasdik etmi demek olur, lb n -i Rt
sudur keyfiyetini akl anlayamaz, onu sadece Allah bilir demek
bakmndan hem agnostik hem teolojik bir tavr temsil ettii gibi,
gibi, neticede, Tehftte, meselenin halli bakmndan her iki taraf
da kendi ayn hareket noktalan iinde kalmtr.
Gk hakkndaki meseleler karsndaki durumu :

1) Gn canh oldua hakknda lbn-i Rtn Gazl nin da
yand irade mefhumunu ayn bir hareket noktas olmas itibariyle
tenkit etmesi isabetlidir. Tabiat mefhumu ile varln kanunlarm
keyf bir Allah iradesine kar mdafaa etmesi ilim ve akl hesabna
uygundur, fakat tabiat mefhumunun Gazl nin gstermi olduu
gibi burhan bir temeli yoktur. Bu hususlan aklamann yeri bu
ras deildir, beyanlar ancak, ikna edici olabilir demek suretiyle
meseleden kamakla beraber Gazl ye hak vermi olmak durumu
na dmektedir.
2) Gn muharrik maksad hususunda lbn-i Rt mesele
nin sonuncu cevabm vermemekte ve ekinmektedir; bu tavn
ift hakikat anlay ile izah edilebilir 383.
3) Gk cisimlerinin czleri bilmesi hususunda lbn-i Rt
Gazl nin itirazlanna itirk eder, fakat Mahfuz Levhadan bah
setmenin yeri bu kitap deildir diyerek meseleyi ele almaz, bu du
rumu da yine ift hakikat anlay ile alkaldr 3M.
yoktan varetmeye dellet eden ak bir yet olmadm iddia etmekle, imdi,
Aristo nun bu husustaki izah makbul olmak icabedecektir. Aynca Bk. S. 253
n. 271
m Bk. S. 367
384 Bk. ay. yer
365
lbn-i Rt Gazlnin Tehftnde beyan edilmi olan szle*

rin tastik ve ikna cihetinden derecelerini gstermek ve ounun
burhan mertebesinde bulunmadn aklamak bakmndan iki
cepheli bir duruma maliktir: 1. Gazli ile beraber olmas: lhiyat
konusunda lbn-i Sin nn fikirlerini, bazen, Gazl den daha id
detli tenkit etmitir *s. Bu suretle Gazl nin Tehftte gayesi
bakmndan muvaffak olduunu tastik etmi olmak durumuna
dmtr; nk, Gazli nin maksad filozoflann ilhiyat konu
sunda yakn delillerini olmadn gstermektir, lbn-i Rt Tehaftnn de lb n -i Sin nm fikirlerini tenkit etmesine ramen, sanki
o fikirler Gazllye aitmi gibi bir vaziyet almas metodolojik bir
hatadr; zira kendisi, tenkitlerinde, Gazlnin gayesine hizmet
eden bir kimseden farkl deildir.
Fakat, Gazlinin islm aristoculanm vasta ederek Aristo
ve aristo culan tenkit ettii fikrine lbn-i Rt, hakl olarak, itirk
etmemektedir. Bu tavrm mtemadiyen burhan szler Aristonun kitaplanndadr Frb ve lbn-i Sin Aristoya iftira etmi
lerdir veyahut bu fikri lbn-i Sin dan baka bir kimse syleme
mitir gibi cmlelerle belirtmitir 8M. Metoda taallk eden
bu ok nemli ve isabetli itirazna mukabil, kendisi Aristonun g
rnden Islm eriatnn esaslanna nasl gelebileceini gster
memi 887 meselelerin teorik deil, sadece, pratik temelini vere
bilmitir. Bu tavn dahi, metot tenkidi hakkndaki deerini
muhafaza etmekle beraber, Gazlnin iddiasn teyit eder. Ay
nca, lh bahislerde, akhn anlayamyaca hususlar bulunduu
nu bu noktalarda eriatn gsterdiine inanmak gerektiini aka
beyan ve tavsiye etmek suretiyle, yine Gazlyi bir baka bakm
dan da tastik etmi olmaktadrs88.
2.
lbn-i Rtn Gazlye kar olmas: Gazlinin Allah ira
desi veya yoktan var etme gibi mefhumlara dayanmasnn bur
han olmadm belirtmesi isabetlidir. Hakikaten bu terimler ay
r hareket noktalandr, burhanla ulalmamtr389 Fakat Ga*** Bk. S. 346 ve devam.
* Bk. ay. yer.
* Bk. S. 253 n. 271.
" * Bk. S. 259, 362.
M* Bk. Tah. al-Tah., S. 255, 396, 428, 503, 507, 527, 557, 581, 582.
366
zl de bu terimlerin birer zaruret ifade ettiklerine dair burhan

kaim olduu hususunda ak bir iddia olmadn belirtmek lzm
dr.
Meseleleri ilerken lbn-i Rt Gazli nin ikazlarna ramen,
aristocu mefhumlarn dna kamamtr, bilhassa, tabiat veya
tabiat gerei, mucize, imkn, zaman-mekn, mefhumlarnda
bunu gryoruz 39. Bu hale gre, bir karlatrma yapmaya msa
ade edilirse, dnce istikameti ynnden, modern formel mantk
ve geometriyi, endeterminist anlay, Gazlye nazaran kolayca
benimseyecek durumda olamyaca dnlebilir. Aristocu mef
humlara ba ll 391 ve Gazl'nin tenkitlerine ramen bu ba
llnda bir deiiklik yapmamas, tefekkr tarihinde, hem geriye
doru bir temayl temsil eder, hem de onun serbest dnceye sahip
olmasndan ok sdk bir aristocu talebe olduunu gsterir. Ese
rinde olduka sk rastlanan burhan szler Aristonun kitaplanndadr veya Aristo bunu byle sylememitir tarzndaki ifadedeleri, onun, Tehftte otorite metodu dna kamam olduu
nun delilleridir, lbn-i Rtn bu hali hususunda lb n -i Sebn in
vermi olduu hkm mbalal saylmaz391. Halbuki L. Gauthiernin tezinin kontrandsn yapm olan Cl. Huart lbn-i Rt
hakkndaki hkmnde acele etmitir 393.
lbn-i Rt n fikirleri ilerken taknm olduu ikinci durum
Kurandan sk sk yetler zikrederek meseleleri temeUendirmeye
alm olmasdr; bu suretle, Gazl nin fikirlerinin tam tersine
olarak, filozof vasfna ramen bir teolog gibi hareket etmitir.
Bununla beraber, Aristo nun yanl veya tahrif edilerek anla
tldna srarla iaret etmesi, keyf bir Allah iradesine kar tabiat
*M Bk. S. 83, 252, 253, bn-i Rtn Aristo felsefesi erevesinden ka
mam olduu hususunda Bk. M. Allard, Le Rationolisme d'Averroes, S. 55.
(Bn makale tez baskda iken grlmtr.)
m Bk. S. 251, 252
***
Ji .>! &>.) 4
j!%\
ji
) J Ju>
is-yj
jf
- J ' i i l jj*
X ; 3 jJ u l
iL u
jj j
* j*
4U 1
ju l y y t ll J J J g U l
ij \ j
j Jk 15 f
jm I <mi ! ^
I4 M
JA
Bk. Massignon, bn Seb'in, S. 128. Rougier

3
3 J>joJ1
de onun bu vasfna dellet eder, Bk. Scolattique et le Thomitme, S. 346, 348
Aynca Bk. Sco. Mu. S. 236
*** lbn-i Rt iin grande figre du dfenseur de la libert6 dexamin
contre Gazl demektedir. Bk. .T. A. XV, s, X 1910 S. 355-357
367
mefhumuna dayanarak -bu mefhum, bilgi teorisi ynnden temel

siz de olsa- varln kanunlarm ve dolaysiyle akhn ve ilmin iti
barm mdafaa etmesi, Gazl'nin imkn istihaleye dner fikrini
tenkit etmesi, filozoflann yanl bilgilere sahip olsalar da onlan
vmek iin hakikat aratn cilan olduklarn dnmenin kfi
geleceini belirtmesi tamamen doru ve isabetlidir.
lbn-i Rt, bir taraftan Gazlnin islm aristoculanm vasta
ederek ilhiyat konusunda aristocu modelin baz islm meselelerini
izah etmek bakmndan uygun model olmad iddiasna kar,
aristocu modelin uygun olduunu sylemekle yetinip bunu ispat
etmeyerek meseleden kamtr ,M dier taraftan, Gazllnin
mmkn olarak ileri srm olduu model veya modellerin teorik
olarak temellendirilememi olduunu gstermitir. Netice itibariyle
lbn-i Rt, Tehftnde, ilhiyat konusuna taallk eden slm
meseleleri izah edebilecek bir uygun felsef model getirmemi olmak
durumundadr ,5.
lbn-i Rt n Tehftnde bu birbirini tutmayan nokta
yani a) lbn-i Rte gre, Aristonun ilhiyat modelinin slm
izah bakmndan uygun olmas 396 halbuki b) Gazlnin tenki
dini kendisine dayanarak yapm olduu irade ve yoktan var etme
fikrini temele alan modelin uygun bulunmamas ve c) baka bir
uygun model getirmeyerek, meselenin mtaleasn haram sayp
eriat olduu gibi kabul etmeyi tavsiye etmesi ancak lbn-i Rt
n ift hakikat anlay iinde mtalea edilirse mnlandnlabilir.
tbn-i Rt'te ift Hakikat Telkkisi:

lbn-i Rt Tehfite girerken Gazlnin Te//u tndeki sz
lerin ounun burhan olmadn gstermek istediini belirtmiti;
bu iddias bizi Gazlnin yirmi meseledeki tenkitlerini cevapianBk. S. 358
** Bu bakmdan Thery'nin Averroes avait creus la fossl en tre la philosophie et ]'orthodoxie musulmane hkm onun Tehft ynnden isabetsiz
saylmaz. Bk. Entretient sur Ut Philosophie Musulmane et la Culture Franaise,
ed. Heinta, Oran, 1945, S. 50 Aynca Bk. Anawati, fntr, S. 268 n. 7 ve 320, 343
*M Aristonun ilbiyat ile Islm! grn uzlaamyaca hususunda Bk.
Goldziher, Stellung, ar. ter. S. 123-172 Fakat lbn-i Rt yoktan var etmenin
tevil oldu&unu sylemektedir. Bk. S. 253 n.271 S. 374.n. 418
Aristonun ve islimin Allah fikrinin arpmas hakknda Bk. M. Allard,
Le Rationolisme d'Avarroes, S. 53.
368
TEHFT BAKIM INDAN FELSEFE-DtN MNASEBET
drarak; burhan deliller getirecei, netice itibariyle, Aristo felsefesi

ile slm dininin esaslarna telif edecei midine sevketmiti. Tah
lillerimiz lbn-i Rtn byle bir midi cevaplandrmadm gs
terdikten baka, onun hareket noktas ile telif edilemiyen bir
duruma dtn de meydana karmtr.
lbn-i Rt, Tehftte Allahn kendisine ait meseleleri (tes
niye nefyi, Allahn mahiyeti vucuduna eittir hkm, Allahn ci
sim olup olmad, sfatlan, bilhassa ilim sfat, Allahn ztn,
gaynm, czileri bilmesi), fiillerini (mucize, lemin suduru keyfiyeti,
maat meselesi) ruh (ruh mcerret ve ebedi midir meselesi) ve ge
ait meseleleri (gk canl mdr, muharrik gayesi nedir, czileri bi
lir mi) eriattan bamsz olarak incelemenin haram olduunu sy
ler; onlan anlamakta akhn yetersiz olduunu belirterek mesele
leri izah etmek zeTe sk sk yetler zikreder W, aym zamanda
bu meseleleri aklla izah etmenin halkn saadetini artrmayacan,
bu hususta eriatn bildirdiklerinin kfi olduunu ilve eder 39e.
Bu fikirleri ile lbn-i Rt n felsefeyi mutlak olarak haram
sayd neticesi karlamaz. nk, burhan szlerin Aristo nun ki
taplarnda olduunu da aynca bildirmektedir 8M.
lbn-i Rtte din ile felsefenin karlkl durumlarna taal
lk eden bu ztlk onun Fasl-ul Makl isimli eserinde birdereceye
kadar ortadan kaldrlmtr. Maksad eriat asndan felsefe ve
mantkla megl olmann ahkmn hangi blmne girdiini gs
termektir 40. Felsefe varlklan hliki ynnden incelemek ol
duuna gre eriata aykn dmez, hatt, eriat Allah ve varlklanm kyas vastasiyle bilmeye sevkeder. O halde felsefe eriatn
aleyhine olan bir yere gtrmez, zira hak hakka zt deil bilkis
uygundur 401.
eriatta beyan edilmemi eyler, beyan edilmi olanlardan
kyasla kardr. Beyan edilmi olanlarda lfzn delleti ya bur
han neticeye uyar veya uymaz, uymazsa, tevil talep edilir. Tevil
307 Bk. S. 69, 89, 169, 221
" B k. S. 68
399 Bk. S. 361

400 Bk. Fal,S. 8
lbn-i Rtn paradoksal durumu iin Bk. M. Allard, Le Rationalisme
d'Averroes, S. 55
401 Bk. Fal,
S. 8
O TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DtN MNASEBET
369
mecazi mndan hakiki mny karmaktr. Zaten mslmanlar

tevil etme esasnda deil, sadece, neyin tevil edilip neyin dilmeye
ceinde ihtilf etmilerdir; tevilde ihtilfa dmek kfr gerektirmez M8. slmiyet te affedilmeyen hat eriatn prensiplerine
taallk ederse kfrdr, prensipler zerine kurulmu eylerde ise
bidattir. eriatn zahiri cedeli ve htab delillerle bilinir, btn
ise ancak burhan ehline aktr401. Asla taallk eden mnnn tevil
edilmesi kfrdr. Tevile kalkan kimse ister burhan ister cedel
ehlinden olsun kfrden kurtulamaz 404 bu husus bilhassa mteabih yetler de varittir.
4-b j l J
ilU
j yetinde durmal-
dr. Tevili ancak burhan ehli yapar cedel ve hitap ehlinin yapmas
ve tevil ehlinin ifa etmesi kfre gtrr, kfre gtren kfirdir
408. Teviller ancak burhan ehline ve stn zeklara hitap eden
kitaplarda o mahdr. Gazl gibi, cedeli ve hitab kitaplarda bu
ii ele almak eriata kar bir hatdr 406. Mslman imamlarn
vazifesi bu ilimleri ehlinden baka kimseye menetmekdir 407,
eriatn hkmn en iyi ve en stnler (efdaller) bilir. eriatn
maksad hakik ilim ve hakiki ameli retmektir. Hakik ilim
Allah, dier varlklan, uhrev saadet ve ekay bilmek, hakik amel
ise saadet veren eylere gitmek ekavetten kamaktr.
eriat ekseriyete hitap eder: 1. eriatta cedeli ve hitab olmak
la beraber yakn bulunan ncllerden hareketle elde edilmi neti
celer vardrki tevili kfrdr. 2. Mehur olmakla beraber yakn
olan ncllerin neticeleri tevil edilebilirler. 3. Yakin olmayan me
hur ncllerin (mukaddimelerin) neticeleri tevil edilmez kendileri
tevil edilir. 4. n c l yakn deil mehur ve maznun (zann) olursa
sekinlerin tevil etmesi halkn ise grnn (zhiri) kabul etmesi
farzdr 408.
Tevil ynnden insanlar e ayrlrlar: 1. Tevile hakk olmayan
halk 2. Cedel ehli; bunlar tevili cedeli yaparlar. 3. Yakn tevil ehli,
4M Bk.
Bk.
404 Bk.
* Bk.
404 Bk.
Bk.
Bk.
ay.
ay.
ay.
ay.
ay.
ay.
S. 12-13
es. S. 18
e. S. 19
S. 21
S. 21
ea. S. 21
es. S. 18-19
FtlttffDin F. 24
370
bunlar tevillerini deil halka, cedel ehline bile aklamamaldrlar,

aksi halde kfre giderler. te bunun iin zhir olduunda anlama
bulunmayan noktalan mteabih sayp tevilini yalnz Allahn
bildiini sylemelidir 40. Tabip beden shhatine, eriat adam
ruhun shhatine bakar 41. Halka ne sahih ne de fasit tevillerden
bahsetmelidir til. Felsefe eriatn st kardeidir, arkadadr411.
Grlyor ki lbn-i Rt e gre felsefe eriat ynnden vciptir; onun kardeidir. Felsefe de hakikattir, eriatta hakikattir;
daha dorusu bu ift hakikat 413 aym hakikatin iki yzdr,
zira hak hakka aykn olmaz. eriatta mteabih yetler, eer
asllara taallk ediyorsa tevilleri haramdr; etmiyorsa onlann
zhiri mnlarm btni mnlar ile tevil etmek ancak stn ze
kl ve sekin burhan ehline caizdir, farzdr; cedel ve ikna eh
line haramdr burhan ehlinin bu tevilleri cedel ehline ifa etmesi
kfre gtrr, haramdr; lbn-i Rt Gazlyi bu ynden nerede
ise, earileri ise, aka kfrle itham etmitir tt4.
lbn-i Rt e gre eriatn maksad hakik ilim ve ameli
retmektir; ekseriyete hitap eder. Halka ruhlannn shhati iin
eriatn zhiri kfidir, onlara sahih veya fsit tevillerden bah
setmek haramdr.
imdi neden dolay lbn-i Rt n yukarda bahis konusu
etmi olduumuz meseleleri halk nnde mnakaa etmekten
ekindii ve cevap olarak yetler zikretmi bulunduu anlalm
oluyor. Her ne kadar ona gre eriatla hikmet hakikatin birer y
z ise de halka ve cedel ehline felsefe ile megl olmak haramdr,
nk onlar anlaylar kt olduu iin burhan delilleri kavrayamazlar; cedeli ve bilhassa ikna deliller onlara yetiir ve zten
ruhlarnn shhati iin eriat onlara kfi gelir. Halka tevillerden
bahsetmek onlan zehirlemek yani kfre sevketmektir. Kfre sevk
etmek ise kfrdr, lbn-i Rt o yzden Gazliyi Tehft.nden
yani bu gibi meseleleri cedeli olarak ve halk nnde mnakaa
ettiinden dolay nerde ise kfrle itham etmitir. Bu grnn
409 Bk. Fal, S. 26
410 Bk. ay. es. S. 28
Bk. ay. es. S. 29
Bk. ay. es. S. 32
41* Bu tabir Fald* gemez, anlatmada temin ettii kolaylk yznden,
Rougiernm de kulland (Bk. Sco. Mu. S. 230) bu terimi tercih ettik.
414 Bk. Fal, S. 21 ve 30
TEH F T BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET
971
tabii bir neticesi olarak bahsettiimiz meseleleri halk nnde ele

almaktan ekinecektir.
lbn-i Rt Farda da meseleyi ancak pratik olarak zm
tr, Gauthier nin hakl olarak dedii gibi bu kitap halka bir din
lzmdr formlnn en limane bir erhidir ttS.
Fasi'da mahede ettiimiz bn-i Rt din ile felsefenin telif
edilebileceine ve hatt telif edilmesi gerektiine dair bir kanaat
beslemekte ve bunu aa vurmaktadr. Fakat biz burada
ok nemli iki meseleyi birbirinden ayrmalyz. Din ile felsefenin
telif edilebilceine dair midi olmal baka eydir bu telifi
fiilen yapp gstermi olmak baka bir eydir. O bakmdan Gaut
hier. lbn-i Rt n din-felsefe arasndaki telifine dair olan tezin
de, her nekadar lbn-i Rt, eserlerinin henz tamamen neredil
memi olmasndan dolay, mnkir ile mmin arasnda blnebilen btn izah gamlarna ayn ayn uydurmaya alm bulunan
Renan, Asin ve Mehrene kar, onun avama hitap ederken fideist
filozoflara kar tam rasyonalist olmak gibi bir durum temsil etti
ini mdafaa ederse de belirttiimiz ayrmay ihmal ederek lbn-i
Rtn fiilen teorik bir telif getirip getirmedii sualim kendisine
sormam, hatt Tehafutn fideist lbn-i Rtn bir grnt yeri
saymtr 416.
Gauthier tezinde sadece lbn-i Rtn felsefe ile din arasnda
msbet bir mnasebet bulunduuna inand kanaatma varmtr.
Fakat lbn-i Rtn hakikaten bu mnasebeti teorik olarak kur
mu olup olmadn sormamtr; tezi lbn-i Rtn [felsefe-din
zerindeki gr olduuna gre, kaydettiimiz ikinci noktann is
ter istemez sorulmu olmas lzm gelirdi. Mellif lbn-i Rte dair
tesbit ettii bir noktada dinlerin sosyal ve ahlki rolleri hyktr,
onlar speklatif nizamda deil sosyal nizamdadr; en iyi din en do
ru ve en felsefi olam deil, fakat avamn ruhuna en tesirli olandr,
din mat lak olarak faydac, felsefe ise dorudur 417 demek su
retiyle onun din ile felsefeyi telif etmek yle dursun tamamen
1,1 Bk. Leon Gauthier, La Teori* d'lbn Rochd (Averroes) Sur les Rapporte de la Religion et de Philosophie, Paris 1909 Lerotuc, S. 111
tM Bk. Ganthier, La Theorim, S. 179-180
417
Bk. Ganthier, La Theorie, S.119-120; ve Aynca Bk. L. Ganthier, ntroduction l'Etde de la Philosophie Musulmane, Paris 1923 Leronz, Appandiee
S. 130-131
3&f
T E H F T BA K IM IN D AN F E LSE FE -D tN M NASEBET
ayrm olduunu zmni surette ifade etm i olm ak durum unda

dr. Tezinin Fal, Manahic, Zamime ve Tehafte dayanarak verdii
ve b n -i Rt halka kar fideist filozoflara kar rasyonalisttir
hkmnden ibaret olan netice* i bu ayn h iln etm itir. K aldki
Fa$ra dayanarak bile b n -i Rt n felsefe ile dini, sonuna kadar

rasyonalist kalmak suretiyle, m utlak olarak te lif ettii sylenem ez.
nk b n -i Rt FasVda a) asla taallk eden mnnn tevilini
kfr sayp, bilhassa mteabih yetlerin tevillerinin yalnz Allah
tarafndan bilindii
iin lVI
JUL
yetinde
durm ak
icabetriini syler; bunlar cedeli v e htabl olmakla beraber yakinl
ncllerin neticeleridir, b) mehur olmakla beraber yakinl olan
ncllerin neticeleri tevil edilebilirler. b n -i Rt bir yanda asllara taallk eden yetlerin tevilini htt filozoflara dahi menederek
akla bir snr ekerken te yanda cedeli, htabl veya mehur olan
ncllerin yakni olduunu iddia etmekle, tecviz edilem iyecek bir
durum ihdas etmitir. Ondan dolay lb n -i Rt n burada psikolijik ve mantki olm ak zere iki yakn nizamn birbirine kartr
m olduuna hkmetmek tabiilemektedir.
Gauthier tezi ile lb n -i Rt n din ve felsefenin telif edilmesi
gerektiine dair ak midi olduunu belirtmitir, fakat bunu ger
ekletirmi olup olmadm kendi kendisine sormamtr, lb n -i
Rt n din-felsefe uygunluu meselesi karsndaki durumu onun
bu telifi gerekten yapp yapmam olduunun cevabm vermekle
tamamlanacam zannediyoruz.
lbn -i Rt n yukarda belirttiimiz meseleleri ele almaktan
kanmas ift hakikat anlay ile izah edilebilmitir; fakat aym
meselelere ait olupta ift hakikat anlaynn izah edemedii dier
hususlar vardr, onlarm durumlar ne olacaktr? B u sorunun
cevab aym zamanda onun, Tehftte, din-felsefe telifini gerekten
yapp yapmam olduunun da cevabm tekil edecektir.
1.
Mucize meselesinde mucizeyi akl kabul etmelidir hk
m ile sebepleri kaldrmak ilmi kaldrmaktr hkm arasndaki
tearuz ift hakikat anlay ile zail olur; fakat mucize meselesinde
ne kelmclann ne de filozoflann yakinl delilleri vardr hkm
onun rasyonalist vasfyle telif edilemez.
2.
Ruhun mufrak veya ebedi oluu meselesinin en ar mese
lelerden biri olduu, bu bakmdan eriata inanmak gerektiini
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE | DN MNASEBET
373
ileri srerek meseleden kanmas halk, yani cedel ve hitap ehli

nnde onun mnakaasn caiz grmemesinden ileri gelmektedir.
Fakat ruh bahsindeki deliller yakinl deildir hkm ile nefis
ilm i cedelle anlalmaktan yksektir hkm arasndaki tutar
szlk kolaylkla giderilemez. Delilleri yakn olmad halde nefis
ilm inin cedeli olm aktan stn olduu iddias varit bulunmama
ldr.
3. Ma ad i mnakaaya girmekten ekinmesi yine aym sebebe
balanabilir.
Maadin sfatlan hakknda burhan deliller vermemitir.
4. Terkip teselsl kesen illetle ortadan kaldrlmaynca, varhk

ynnden mertebeleri farkl fertlerin meydana getirdii cins mef
hum unu tekil etmesi burhan bir izah deil, ancak bir lastiktir.
5. Tesniye nefyine dair yet zikretmesi halka hitap ederken
K u r an a ba vurm ak hususunda duyduu bir mecburiyete atfolunabilirse de teselsl kesen eyin basit olduuna zaruri ve burhan
bir delil getirmemitir.
6.
Allahn mahiyetinin vucuduna eit olduu meselesini
incelemenin halkn saadetini artrmad kanaatnda bulunmas
yine aym grle izah edilebilir. Fakat bu meseledeki szlerin ce
deli olduunu sylemesi ift hakikat grne balanarak msait
karlansa bile, asl bu hususu burhan ehline aklam olduu
bir risalesi olup olmadm kendimize sormak mecburiyetinde
yiz. Fakat yle olsa bile Allahn cisim olmad hakknda bur
han delillere malik bulunulmadm belirtmesi rasyonalizmi ile
telif edilemez.
8. tbn-i R tn sfatlann ele alnmasn haram saymas
ft hakikat anlayna gre mn!andrmak mmkndr. Ama,
onun burhan szlerin Aristo nun kitaplarnda olduu hkm ile
K ur anm tasvir ettii Allahn sfatlan meselesi telif edilemez.
Aristonun Allahn m sfatlan ile Krann tasvir ettii Allahn s
fatlan birbirine uymaz.
9. Allah gayn bilir hkmn incelemenin halkn saade

tini artrmayacan Sylemesi ayn gr erevesinde mnlandmlabilecei halde ilminin keyfiyetim yaniz Allah bilir hkm
ile onun ilmini filozoflar da anlayabilir hkm arasnda bir t e lif
yaplamasa gerektir.
874
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E L S E F E -D N
M N ASEBET!
10. Allah ztn bilir hkmnde filozoflann yakn delillere

sahip bulunmadm sylemesi kendisinin rasyonalist vasfna uy*
maz.
11. Kdem meselesinde filozoflarla kelmclann irade tari
fine gtrecek burhan delilleri olmadn ve mesel cihetlerin tahassusunda olduu gibi, bu eit bilgilerin stn zan ifade ettiini
beyan etmesi aym rasyonalist vasfa aykndr.
12. lbn-i Rt ebediyet meselesinde, mutlak icadn mm
kn olmadm beyan ettikten sonra bu grnn slm gr
ile nasl telif edilebileceini aklam deildir 41S.
13. lemin snii yoktan varetmeyip sadece terkibi veren ise,
bunun slm gr ile nasl uzlatnlabilecei keyfiyeti karanlk
kalmaktadr, lbn-i Rtn, nceden, ilh ilimlerin zann olduunu
iln etmesi veya sudur keyfiyetinin yalnz Allah tarafndan bilin
diini ileri srmesi ilerde filozof olarak meseleyi burhan olmak
iddias ile tekrar ele almasna mahal brakmamtr.
14. Gk hakkndaki konulan incelemekten kanmas da
ift hakikat anlayndan ileri gelmektedir. Bununla beraber
gk hakkndaki bilgileri sadece ikna edici olduunu sylemesi,
onlan burhan olarak temellendirebilecei midine set ekmitir.
Bu bahsettiimiz on drt noktann cevabn lbn-i Rt Te
hftte. vermemitir. Baka eserlerinde vermi olaca midi bes
lenebilir, fakat o eserlere ba vurmadan nce bu konudaki szlerin
burhan olmadm iln etmesi uygun dmemitir. Eer o
konulara ait deliller halk nnde burhan olmayan deliller ise na
sl olupta onlarm filozoflar nnde mahiyet deitirerek burhan
bir deer kazanacaklan izah edilmemitir.
ift hakikat anlay baz noktalan izaha kfi gelse bile, hakik
felsefe-din telifinin filozof tarafndan ve burhan ve zarur delil
lerle yaplm olmat gerektiine gre, lbn-i Rt n Tehftnde
Aristo felsefesi ile slm grlerini telif edemedii hkmne
varan mtalamz deitirmeye saik bir sebep tekil etmemek
418
lb n -i R ft fin yoktan var eden Allah mefhumunun Kur anm tevil
edilmesi suretiyle nlaylm^ bir mefhum olduu kanaatmda bulunduunu ifaret
edelim. Bu hususta B k. F ofl, S. 14, 15, 16 S. 361, n. 1
bn-i Rt n yoktan var etmeyi kabul etmedii hakknda B k. M. Allard,
Le Ralionalisme d Avrroes, S. 36
TEHFT
B A K IM IN D A N
FELSEFE-DN MNASEBET
375
tedir. stelik, bir taraftan kendi ifadelerinin mns, bu husus

taki zler iknadir demesinde olduu gibi, dier taraftan Aristo
felsefesi ile islm dininin prensiplerinin telif edilebilir olmamas,
onun bu telifi nasl yapabileceini phe ile telkki etmemize yol
amtr
L. Gauthier, bn-i Rt n felsefe ile din arasndaki telife dair
ileri srm olduu tezini teyit edip tamamlayan bir makalesinde
Louis Rougier nin Les Paralogismes du Rationalisme (1920) ve La
Scolastique et le Thomisme (1925) adl eserlerinde din ve felsefenin
telif edilemiyeceine dair, sebeplerini gstererek ileri srm olduu
tezini islm skolstiine tatbik iddias bakmndan tenkit et
mektedir 4*.
Rougier, ona gre, ksaca, hristiyan skolastiinin Aristo nun
4*eSsence ile existence arasnda mantk olarak koymu olduu
fark, ontolojik olarak telkki etmek temeline dayanan ve Aris
to yu tahrif ettiinden dolay baarszla mncer olan grn
islm skolstii iin de aynen varit olduunu kabul etmi; ve
ister, Kindi, Frb, bn-i Sin gurubunda olduu ekilde, bu
farka dayanlsn isterse, bn-i Rt te olduu ekilde, fark orta**
dan kaldrlarak Aristoya dnlsn, birinci gurubun, ayrca Gaz
linin de gsterdii gibi411, mevsuk olmayan bir Aristodan hare*
ket ederek heteredoks bir teolojiye varmak suretiyle, ikinci guru
bun ise ift hakikat anlayna ba vursa bile, felsefe ile dini telif
edemiyerek 4Maym baarszlk akbetine uradn iddia etmitir.
Gauthiernin bu teze kar Islm skolstiinin , Hristiyan
skolstiinden hareket noktalan, durumu ve neticeleri ynnden
arzetmi olduu fark gstererek yapm olduu tenkit, hakikaten
isabetli, hakl ve vakaya uygun ise de, bu, Rougiernin vahiy ha
kikatlerinin Aristo felsefesi plmnda onunla gerekten telifi kabil
eyler olup olmad hususunda varm olduu menfi neticeyi de41* Bk. L. Gauthier, Scolatique Musulmane et Scolastigue Chretienne, Rev.
d H i. de la Philosophie 2. e An. 1928 S. 238, 340, 356-357
4,0 Bn hususta Gauthiernin, ibn-i Rtn rasyonalist bir temelde, hem
teorik hem pratik ynden tam olan bir felsef skolstik kuran teoriye sahip
olduu iddiasna itirk etmemi mmkn deildir, Bk. Ganthier, ht Rochd,
1948 Paris P .U .F S. 266
4U B k. Rougier, Seo. et Tho., S. 366; ve Ganthier, Sco. M u., S. 232
H B k. Rougier, Sco. ot Tho., S. 357; ve Ganthier, Sco. Mu., S. 236-237
376
MNASEBET
itirmez. Mesel vah iy hakikatlerinden olan Allahn lemi yoktan

var etmi olmas Aristo felsefesinde yerleecek bir ke bulamaz.
Aristo felsefesinin esasa taallk eden bu eit vahiy unsurlarm
zaruri suretle izah edememi olduunu Gazli Tehftte gster
miti, o bakmdan Rougier nin tespit ettii netice vakaya uygun
dur 423. Bizi burada ilgilendiren ey Rougiernin skolstii anla
y deil, sadece, Aristo modelinin slm esaslarm izah edebilecek
uygun bir model olmadm belirtmi olmasdr.
L. Gauthiernin islm filozoflanmn telif bakmndan ulam
olduklan neticelerin modern kritie tahamml edemiyeceklerini4,4
ve Rougier nin telifi gerekletirecek olan essence-existence
farkna dikkati ekmekle isabet ettiini belirtmesi 46, kendisine
ramen, Aristo felsefesi ile slm dinini telif etmek gayretinin
fiilen baanlamama olduunu itiraf etmek durumunda bulun
mas demektir.
Bu makalesinde L. Gauthiernin Rougerye kar koyarken
ileri srm olduu u fikirlerine de temas etmek istiyoruz.
1. Gauthierye gre lbn-i Rt kr bir aristocu deildir; bu
lunmu hakikatleri yeni batan arayacak yere, kabul etmeyi tavsiye
ederse de Aristoyu tenkit ettii noktalar olmutur 4M. lbn-i
Rt'n baka noktalarda Aristo yu tenkit etmi olmas konumuz
dndadr. Gauthiernin bu fikri Tehftte tespit ettiimiz lbn i
Rtn tam ve sadk bir Aristo hayran olduu neticesini dei
tirmemektedir.
2. Gauthierye gre, Allahn ilmi hususunda Gazli yanlm
ve bunu lbn-i Rt ispat etmitir, yleki: Allahn ilmi insannkinden farkldr, eyadan mteessir olmaz; bilkis, ilmi eyay yara
tr, onun iin deimez. Bu netice burhan (demonstratif) dir w .
Gazl Allahn ilmi hususunda lbn-i Siny yanl anlam olabilir;
fakat, lbn-i Rtn bu hkmne demonstratif nazariyle bak
mak kolay deildir. Zira burada, insamn ilminden hareket edile
rek, ayn bir plnda ele alnmas icadeden Allah hakknda hkm
4t* Bk. yukarda n. 421 e
,u Bk. Gauthier, Sco. Mu., S. 344
* Bk. ay. es. S. 357
Bk. ay. e*. S. 239-240
47 Bk. ay. es. S. 244
TEHFT BAKIMINDAN
FE L S E F E -D N
MNASEBET 377
verilmi olmaktadr, iki ayn pln birletirildikte, insan pln iin

varit olan mlhazalar Allah plnna da tatbik edilerek bz uygun
olmayan neticelere vanhr. O takdirde, yaratma deim eyi tazam
mun ettiinden, hem ilminden dolay yaratp hem deimeyen bir
Allah mefhumu ve tasavvuru burhan olm aktan uzak kalr. Oy
saki, lbn-i Rt tamamen tersini yaptn zannetm ektedir.
3. Gautlrernin kanaatna gre, bn-i R t m uayyen bir fel
sefeyi deil felsefeyi mdafaa ediyordu
Tehftte tespit
etmi olduumuz lbn-i Rt deil felsefeyi, A risto felsefesini bile,
bir iki nokta hari, fiilen mdafaa etm em i, ancak, burhan
szlerin Aristo nun eserlerinde olduunu iddia etmekle yetinmi
tir. Aristo felsefesini mdafaa etmek iin, onun, Gazl nin itiraz
larn karlayacak ekilde uygun m odel olduunu fiilen gstermi
olmas lzm gelirdi. Fal al-\Jakdi hakknda da aym neticeye
varm olduumuzu belirtmitik ***.
4. Gauthierye gre, lbn-i Rtn Tehft Gazlye kar
Frb ve lbn-i Siny mdafaa etm ektedir *so. Tehfutn
tetkiki bu iddiay teyit etmeye deil, tekzip etmee yarar, ib n -i
Rt miktar itibariyle Frb ve lbn-i Siny en az Gazl kadar
tenkit ettikten baka esasta da yani essence-esistence farkna
dayanmalannda da aym tenkidi durumu muhafaza etmitir 4S1.
5. Gauthier, islm filozoflanmn dayanm olduu temelin
essence-existence fark deil, fakat, felsefenin ve hakikatin bir
lii olduunu ileri srmektedir4M. Onun bu fikrini teyit edecek
deliller hakikaten gsterilebilir. Fakat, bu, ancak, din ile felsefe
nin telif edilebilecei (felsefe ile Arisyo sistemi kastedilmektedir)
midinin ifadesidir; telifin gerekten yaplm olduunun delili
deildir. Bu noktaya temas etmitik tt. Aym ekilde Gauthier
de kendisine ramen bu noktay tastik etmektedir 4M.
Gauthiernin islm skolstiini hristiyan skolstiinden ay
ran fark belirtmesi, aynhklann aklamak bakmndan, ger448 Bk.
*n Bk.
Bk.
m Bk.
** Bk.
4M Bk.
*** Bk.
Gauthier, Sco. Mu., S. 245

S. 371
S. 122
S. 371
S. 376
378
T E H F T
B A K IM IN D A N
F E LSE FE - D N
M N ASEBET
ekten, kymetlidir. Fakat, bu durum telifin fiilen yaplm oldu*

una delil tekil etmemektedir.
6. Gauthier, Earlerin iradeyi temellendirmek iin haksz
yere illiyet ve yeter sebep ilkesini mahkm edip, elimezlik bana
dayanm olduklarm sylemektedir tt8, ama, Eartlerin bu iki
prensibi tenkit etmelerinde ne gibi bir hakszlk olduunu belirt memektedir. ddia edilen hakszlk ne teorik ne de pra1ik ynden
varit olmasa gerektir 488.
7. Gauthier, din-felsefe telifi bakmndan islmiyetin essenceexistence farkndan vaz geebileceini sylemektedir 487. Eer,
felsefe ile Aristo felsefesi kastediliyorsa, bu farktan vaz gemek
suretiyle bilhassa yarat sim nasl izah edilebilecektir ? Ne fark
kaldrmak, ne de koymak bu telife gtrebilecek mahiyette g
rnmemektedir. Birinci noktay Gazl ortaya koymutur; ikinci
hususun delili ise, Aristo nun kendisinin yaratmayan, ancak tanzim
eden Allah tasavvurudur.
Gauthiernin Rougiernin fikirlerini deerlendirmek maksad
ile yazm olduu bu makalesinden, slm dini ve Aristo felsefesi
arasnda bir telif yaplma asndan, karm olduumuz netice
onun tezinden karm olduumuz neticenin ayndr
yani,
bu makalesinde de Aristo felsefesi ve slm dini arasnda fiil bir
telifin yapld gsterilmemitir.
Netice olarak, lbn-i Rt felsefe ile din arasnda bir telif ya
plabilecei midinde olmakla beraber, Tehftte, slm dini ve
Aristo felsefesi arasnda fiilen bir telif yaptm gstermemitir.
Burhan szlerin Aristo nun kitaplarnda olduunu sylemesi bir
delil deil, bir iddiadr.
c. Hocazde'nin Tehft
Ftihin emriyle felsefe ile dine taallk eden konular hakkn
da bir kitap yazan Hocazde nin o kitabnda varm olduu neti
celer yle tespit edilebilirler:
Mucize hakknda
Mucizeleri reddetmek iin, ona gre, filozoflann salih
m Bk. Ganthier, Sco. M u ., S. 349
m Bk. S. 73 ve devam.
Bk. Gauthier, Sco. M u., S. 247,
499 Bk. S. 371-372
497
343, 345
379
bir vecihleri yoktur. Zira, a) felek devirlerinde her hangibir

deime olursa, tabiatlar ve istidatlar deiebilirler, b) Kavi
ruhlar unsur Aleme hakim olarak mucize yaratabilirler, c) Allah
isterse, mucize yapar. Hocazde z bakmndan Gazl nin fikir
lerini tekrar etmektedir.
Ruh hakknda :
1) Hocazde, ruhun mufrakat bahsinde filozoflann bur
han delilleri olmadm gstermitir. Esas, itibariyle Gazliyi
tekrarlamaktadr. Yalnz, taakkulun filozoflara gre fiil deil, in
fial telkki edilmek gerektiini iaret etmesi dikkate deer.
2) Ruhlann fensna dair filozoflann burhan delilleri ol
madm gstermitir. Onun, burada, Gazlyi tamamen tekrar
ettii sylenemez; zira imkn anlay bakmndan aristocu g
rnmektedir. Bununla beraber, filozoflann grlerini kabul etme
nin muhtar bir faili ortadan kaldracam halbuki kendisinin
muhtar bir fail kabul ettiini syler. Muhtar bir fail mefhumu
mantk olarak temellendirmedii ayn bir hareket noktasdr.
3) Hocazde, cisman lezzetler hakknda hukemanm gr
lerinin eriata aykn olduunu iddia etmemi, sadece, bu gibi bil
gilere akl delillerle ulatklan iddiasnn temelsiz olduunu gs
termitir. Ona gre, cesetlerin han Allahn kudreti dahilindedir
ve mmkndr. Hocazde, bu meselede, Gazlye nazaran, filo
zoflann daha fazla delillerini ele alm ve cevaplandrmtr. Da
yanm olduu temel mefhum, Allah iradesi, ayn bir hareket nok
tasdr.
Allahn kendisine taallk eden meseleler karsnda Hocazdenin durumu udur :

1) Hocazde, tbn-i Sin nm vcib-ul vucudun bir olduu
hakkndaki delilini vacib-ul vucut, vcibin mahiyeti deil, ara
zdr diyerek reddetmi, mahiyet ve teahhustan yaplm terki
bin vcib-ul vucut iin mmteni olmadm gstermitir.
2) lbn-i Sinnm terkip muhal olduu iin Allahn tarifi
yaplamad iddiasn Hocazde kendisine mahsus bir ekilde
deerlendirmitir; ona gre, tarif darda bir terkip gerektirmez,
terkip zihndir. Bu fikriyle tarifin terkip olduunu kabul eden
Gazl ve lbn-i Rt ten ayrlmaktadr. Mufrak olma mefhumu
hususunda da hem Gazl hem lbn-i Rtten aynlr. Gazlnin
380 O TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET

kabul ettii gibi bu mefhum bir cins deil zta lzm selb bir m
ndr, onun iin terkip gerektirmez, lb n -i Rt ise onu tekik ile
sylenmi oins kabul etmektedir. Hocazde, bylece, terkip demek
olan tarifi nefyederek, vcib-ul vucudun basit olduu yani gayn
ile cins tekil etm edii iddiasn kabul etmemi olmaktadr. Eer,
ta rif terkip olsayd, vcib-u l vucudun cinste itirk etmesi gere
kecek, sonra, ta rif nefyedilm ek suretiyle onun cinsi olmad ne
ticesi kacakt. H ocazde, daha ilk admda, tarifin terkip olmad*
n sylem ekle, terkip dem ek olan tarifi nefyederek vcib-ul v u
cudun basit olduuna giden yolu kapatm olm aktadr. A y n ca ,
filozoflann bu delili, ona gre, iki vcib-u l v u cu t bulunamaz fikrine
dayanr. H albuki filozoflan n bu husustaki delilleri tam deildir.
3) H ocazde, vcib-u l v ucutta m ahiyetin vucuda eit olduu
delilinde netice itibariyle lb n -i Siny hakl gryor ise de Gaz
ll nin itirazn cevaplandram am tr. Yerm i olduu hal tarz bir
teorik tem ellendirm e olm aktan ok , sadece, bir durum tastikidir.
4) EvveVin cisim olm adna dair getirilen delillere mmkn
v e m ukabil itirazlar yapm olduu halde, sonda, Allahn cisim
olm adna dair
getirilen delilde kesinlik bulunm adn ifade
etm ektedir, bununla beraber o iddiann leh v e aleyhinde sonuncu

deliller bulunm ad neticesine varm olduunu syleyebiliriz.
5) A llahn sfatlan bahsinde, H ocazde, bir tarafta, ziyade
nin sebebi zt olabilir v e v ah it olan b ir eyin ayn bakm dan
hem fail hem k ab il olam yacam da b ir kesinlik bulunm am akta
dr id d iala n y la , zta zait sfatlar ih tiyar etm ek du rum unday
ken -bu hali on u G azli nin neticesine getirm ektedir-, vu cu d u
icattan n ce tutan kim se iin ztm fail olm as caiz deildir nce
tu tm ay an kim se iin bu halin b t n m m kn atta ta tb ik edilm esi
gerektiini -b u takdirde A llahn eyann faili oldu u ispat edi
lem ez- belirtip , b u m eselenin dnlm eye m u h ta olduunu iln
etm ek suretiyle teredd tl b ir v a ziy ete dm ektedir. Sfatlar ba h
sinde H ocaz de im am ih tiy a r etm ekle beraber, felsefeden gelen
itira zla n d a b u im an y an n d a m taleadan geri durm az. O ba k m
dan kendisinde m eselenin son u ncu ceva bn tesbit etm ek m m kn
deildir.
A llahn b a s itlik v e birliin e taallk eden b u terkip v e y a kes
ret n efyi meselesini teselsl kesen eyin sfatlarm aratrm ak
T E H F T B A K IM IN D A N FELSEFE-DN MNASEBET!
381
olduunu Gazli ve tbn-i Rt vesilesiyle iaret etmitik u *.

Teselsl kesen ey mefhumundan o eyin sfatlarna geilip geile
miyecei hususunda Hocazde nin durumu udur: Aka ifade
etmemekle beraber, meseleyi nceleyi tarzndan, onun, teselsl
kesmekte filozoflann itiraz edilemez delilleri olmad fikrine sahip
bulunduu neticesi karabiliriz.
6) Allahn gaynm bildii iddias karsnda Hocazde, Gazlninkilerden baka trl olan itirazlar ileri srerek filozoflann
kesin delilleri olmadn gstermitir. Bu iddiay incelerken ta
akkuln tarifine itiraz etmesi ve ilmin kemal olmad fikrini tut*
mas, kendisinde srasnda muhtevaya nem vermeyen ve srf
cmle kahplanyla megul olan mahir bir cedelci rnei tesbit et
memize sebep olmaktadr. Bir taraftan filozoflann delillerine itiraz
ederken dier taraftan Gazliyi onlann grlerini doru akset
tirmemekle itham etmesi ve ak ifadelerle hangi taraf tuttuunu
gstermemesi, onun durumunu kesin olarak tesbite engel olmak
tadr. Bu hali din! ve felsef hakikatleri iki baka bilgi dzeni ola
rak kabul ettii kanaatna gtrecek mahiyette olmakla beraber
filozoflann delillerindeki kesinsizlii gstermemi olduu de iddia
edilemez.
7) Allahn ztn bildii iddiasnda, Hocazdeye gre, bir
zaruret yoktur.
8) Allahn czileri bilmedii meselesinde Hocazde, filozof
lann kesin bir netice temin eden delillere sahip olmadklarn or
taya koymutur. Bununla beraber, Gazli nin tbn-i Siny tekfir
eden kanaatinin zaaf tad dncesindedir, lbn-i Sinya
gre, Allah, czileri, insamn bir eyi bilmesinde olduu gibi, zaman
iinde deil, fakat tek tek bilir.
Allahla lem arasndaki mnasebetten doan meseleler kar

snda Hocazdenin durumu:
1)
lemin kdemi hususunda filozoflann mefln tam failden
geri kalamad fikrine dayanan birinci itirazna ancak iki ben
zerden birini seen ey demek olan irade gibi, teorik olarak temel
lendirmedii ayn bir hareket noktas kabul etmekle cevap ver
mitir. Zamann kdemini iddia eden ikinci delile karlk, zamann
Bk. S. 352
382
hadesi gibi mmkn ve mukabil gr ileri srmtr. lemin

imknn ezeli olmaktan ibaret olan nc delillerine cevap olarak
messir lemin imknn ihdas edebilir*' demektedir. Bu ifadesi
muhal mmkne dnebilir fikrini tazammun ederse de, imkn
darda varl olmayan akli itibarattan saymak ve bir eyin zta
nazaran varhk veya yokluu kabul etmesi eklinde tarif etmek
suretiyle fikrini tasrih etmekten geri durmamtr. Hocazde,
netice itibariyle, lemin kdeminde, yeni bir hal tarz getirmemi
tir. Felsef modelle dini modelin dayanm olduklan temeller
ayn ayn mmkn olmakla beraber, uzlatrlmadan braklmtr.
2)
lemin ebediyeti bahsinde Hocazde nin durumu Gaz
l nin bir tekrandr.
Gk hakknda:
1) Gn canh olduu hususunda filozoflann kesin delilleri
olmad iin, Hocazde, netice itibariyle Gazlinin iddiasm te
yit edecek bir sona ulam olmaktadr.
2) Gn muharrik maksadnn ne olduunu bilmek, ona
gre, akllarn eriemiyecei bir mertebedir.
3) Semavi Cisimlerin czileri bilmesi bahsi ile ilgili olan Mah
fuz Levha sonsuz olaylan almak iin, ona gre, herhalde akhn
kavrayamyaca bir ekilde genilemelidir.
Hocazde, Tehftnn. giriinde filozoflann ilhiyat ve bir
ksm tabnyyat bahislerinde kesin delilleri olmad iddiasm
eserinde ispat edebilmitir.
Bu ispat esnasnda, onda, mantk kaideleri ustalkla tatbik
etmek suretiyle nerme kahplanyla oynamak mnsnda deil,
fakat, Gazl de tehis etmi olduumuz gibi umumi metot
olarak akhn deeri mnsnda bir metot uuruna dellet eden umu
mi bir davran tespit etmek mmkn olmamtr; ele alm olduu
fikirler onun bu haliyle mtenasip olarak dank kalm ve karar
l bir ekilde tebellr edememitir. Bilhassa, imkn, irade ve Al
lahn ilmi meselelerinde durum byledir.
Netice itibariyle, Hocazadede felsef gr ile dini gr ayn
ayr mmkn olmakla beraber, aykn ve yanyana olarak durmak
zorunda kalmlardr. Mefhumlar hakkndaki kararsz ve vuzuhsuz
hali bazen elimeye yakn aykn durumlara dmesine sebep ol
T E H F T BA K IM IN D A N
383
mutur: Tesniye nefyinin dayandrld vcib-ul vucudun bir taraf

tan vcibin mahiyeti deil, fakat, araz olduunu sylerken, dier
taraftan lbn-i Sinnn vcipte mahiyetin vucuda eit olduunu
syleyen fikrini kabul etmektedir. Hocazde nin elinde meseleler
Gazli deki canllk ve hareketliliini kaybetmi olup, daha ziyade
bir mantk gsterisine yakn bir manzara arzetmektedirler.
Hocazde, Tehftte, cedel ve mnazara kaidelerine tama
men vkf bir cedelci olarak istidll ekillerini ve tazammun tah
lillerini maharatle baarmtr; kar taraf ilzam edebilmek iin
en umumi hareket noktalarna dahi hcum etmekten ekinmemi
tir: Tarifin terkip olmadm iddia etmekte veya taakkln taritarifini kabul etmemekteki durumu byle telkki edilebilir.
lbn-i Sinnm fikirlerini doru anlatmad yerde Gazl yi
tenkit etmesi muhakkik vasfna dellet ettii gibi, dikkatli bir
mantk olduu sylenebilir. Bu vasf bilhassa Gazlinin iddia
etmi olduu devrin devir olmadm belirtmesinde mahede edi
lebilir 440. Tehft asndan muteber tutulmak artiyie diyebilirizki, Hocazde nin, uurlu ve kkten olduu iddia edilemese
bile aristocu tabiat mefhumunu tenkit etmesi ve yldzlatn felek
lerinde akl olmadn, mahadeye dayanarak, iddia etmesi
dikkate deer iki noktadr 441.
2. Tehftlerin Birbirlerine Nazaran Durumlar
Tehftlerin iindeki fikirlerin bir taraftan hareket noktala

rna dier taraftan bir birlerine kar olan durumlarm ve meseleleleri ele ah ve ileyi ynnden her mellifin tavrlarn gr
dkten sonra, imdi meseleye girerken vazetmi bulunduumuz
ikinci nemli sorunun cevabm vermee alabiliriz: U Tehj
tn birbirlerine kar olan durumlar nedir?
Gazlinin Thftnn ilkin lbn-i Rtn sonra Hocazde
nin Tehftleri ile mukayese ettikten sonra lbn-i Rtn ve Ho
cazdenin Tehftleri karlatrlmak suretiyle her birbiri
ile mnasebeti bakmndan incelenmi olacaktr.
Gazli, Tehfitte, bata lbn-i Sin olmak zere filozoflann ilhS ilimlerde kurmu olduklan felsefi modelin veya modellerin hem
440 B k. S. 186
441 Bk. S. 329
384
kendi i bnyeleri, hem de slm eriat bakmndan uygun model

ler olmadm teolog olmasna ramen bir filozof tavn ile gster
mitir. tbn-i Rt Tehftnde tbn-i Siny ondan daha ok ten
kit etmek suretiyle, iddiasna ve kendine ramen, Gazliyi tasvip
ve hatt takviye etmek durumundadr.
Gazli bilhassa lbn-i Sinya dayanarak lbn-i Siny ve Aris
toyu; lbn-i Rt ise Aristoya dayanarak lbn-i Siny tenkit et
mitir. Neticede lbn-i Sinnn bu husustaki fikirleri Gazl ve
lbn-i Rt tarafndan mtereken itibardan drlm olmak
tadr. O bakmdan, eer lbn-i Rtn filozoflan mdafaa ettii
syleniyorsa onlann hangileri olduu tasrih edilmelidir, lbn-i Rt,
Tehftte, lbn-i Sinda ykdklanna mukabil slm ilhiyat
bahislerini izah edebilecek yeni bir model getirmi olduu syle
nemez; yalmz, ilhiyat bahislerinde burhan szlerin Aristo nun
kitaplarnda bulunduunu sylemekle yetinmitir. Aristo'nun
fikirlerinin slm ilhiyat iin uygun model olduunu iddia etmek
Gazl nin hakl tenkitlerini grmezlikten gelerek bir nevi geriye
dn olduktan baka, stelik, Frbi ve lbn-i Sinnn, yeni Efltuncu fikirler tayan eserlerden dolay bir dereceye kadar daha
kolaylkla tesis etmi bulunduklan din-felsefe telifinin de gerisine
dmekten ibaret bulunan bir ters vaziyet temsil eder, lbn-i Rt
n durumu ite budur. Eer ilim ve felsefenin din tarafndan ho
grlmesi ve hayat hakk tannmas isteniyorsa dini grle felsefi
grn sadece pratik olarak deil fakat teorik olarak da telif
edilmesi gerektii tezine itibar edilecek olursa, slm ilhiyatna
dair uygun bir felsefi model getirmemekle felsefenin hayatiyetine
mani olmak bakmndan Gazali Tehftnde ne kadar suland
rlma lbn-i Rtte o kadar sulandrlmak icabeder. Kaldki
Gazlnin teolog olduu dnlerek durumunu mazur gstere
cek sebepler bulunabilir. Filozof olan lbn-i Rt byle bir muazerete sahip deildir. Onun ift hakikat anlay ise teorik bir telif
deil teorik telife dair bir inantr.
lbn-i Rtn, Tehftte iman-akl farkm, Gazlden daha
gayretli olarak yetler zikretmek suretiyle kabul ve beyan etmesi,
isterse bu gr ift hakikat anlayna dayansn, Gazl nin
k noktasn tasdik etmekten baka birey deildir. O halde
lbn-i Rt'n Tehftle Gazlyi yere serdii iddias eeT varsa,
yersiz ve hataldr; bilkis ikisi elbirlii ile, yalmz lbn-i Sinnm
TEHF T
BAKIMINDAN
F E L S E F E -D N
MNASEBET
385
fikirlerini tenkit etmilerdir; u farktaki Gazl bunu teolog vas

fna ramen filozofa, lbn-i Rt ie filozof vasfna ramen teolog
ca yapmtr.
Hocazde'nin Tehjutnn Gazl ve lbn-i Rt'n Tehfutieri
ile olan mnasebetine gelince:
Hocazde'nin tabiyyat bahsindeki meselelerle Allahn kendi
sine ve lemle mnasebetine dair olan hususlarda z bakmndan
Gazl'nin fikirlerinin tekrardr. Bununla beraber Hocazde bn-i
Sin'nm fikirlerini doru nakletmedii hususlarda ve aynca Gaz'l'yi tenkit etmekten geri durmamtr. Denilebilirki Hocazde bu
eserinde lbn-i Sin'nm bir bakma, mdafaasn yapmaktadr.
Bilhassa Allahta vucubun mahiyete eit olduu meselesinde ve
Allahn czleri bilme keyfiyetindeki durumu byledir; onun bu
tavrm ilk iki mtefekkirde tesbit etmitik. Bununla beraber Hocazde'de slm ilhiyatma uygun br felsefi model getirmek gibi ne
bir endie ne de tam bir teebbs bulunduunu sylemek kolaydr.
Zira mellif her zaman keskin ifadelerle durumunu belli etmemek
tedir. Bu belirsizlik ifade formundan da ileri gelmekte, zira, fi
kirleri desenki. . . derim" tarznda beyan etmektedir, Bazen de
kesin fikrini syledikten sonra mnakaaya devam etmitir.
O bakmdan biz daha ziyade, her iki sahay yani dini ve felsefi
gr, sonuncu bir telife varmadan yanyana mtala ettii neti
cesine varm bulunuyoruz. Sfatlar bahsindeki durumu bilhassa
byledir.
Hocazde'nin Tehftnn ilk iki mtefekkirin Tehfutlerini mukayese ederek bir hkme varmak zere kaleme alnd
iddiasnn 442 salanmasna gelince:
1. Byle bir iddiaya mellif kitabnn ne nsznde ne de bn
yesinde temas etmitir.
2. Meselelerin taksimi yirmi iki olup dier iki Tehfiitten fark
l ve husus olarak ele alnm olanlar vardr. Tam illetten
tahallf (1. mesele), birden bir kar (V. mesele) meselelerinde
olduu gibi.
442 Bk. S. 56 ve devam.
Bu iddiay **qui dramatise l'hiatoire olarak vasflandran Bouyges, iddi
ann lbn-i Rfifte taallk eden kmnnm kfi derecede temellendirilmemi oldu
unu akaik ve Ke^f-us-Zunn'a dayanarak iaret etmitir. Bk. Tah. al-Tak.
S. X I X ve not 2.
Ftiseft-Din F. 2i
386
S.
Hocazde iki tarafn meselelerini mukayese etmedikten
baka, bn-i Rt'n baz itirazlarndan haberli deildir. Mesel,
vcib-ul vucutta, mahiyetin vucuda eit olduu meselesinde a)
lbn-i Rt'n fikirlerinden bahsedilmedii gibi, b) lb n -i Rt'n
varhk anlay bakmndan hem lbn-i Sin hem de Gazli hakkn
da ve c) aynca, Gazl'nin filozoflann vacipte mahiyetin vucuda
eit olduunu ileri sren fikre sahip bulunduklarm syleyecek yere
onlar vucuttan mahiyeti selp etmilerdir" hkmn ileri srmek
hususunda yapm olduu tenkitten haberli olmamas bu kabil
dendir.
4.
Hocazdenin bz meselelerde kullanm olduu deliller
baka ve fazladr, ruhun mufrak bulunduu meselesinde byle
bir vaziyetle karlalr.
5. Hocazde mellif isimlerini olduka sk kullanmasna ramen,
-Gazli, Ebu Ali, Behmenyr, Rzi, Ts gibi- lbn-i Rt'n adm
bir defa bile zikretmedii gibi Tehftnn de adn anmamtr.
6. Tabiiyyat meselelerinde, Allahn tarifi, Allahn mahiyeti
vucuduna eittir meselesinde, Allahn cisim olmad, lemin k
demi ve ebediyeti, gk cisimlerinin canh oluu ve Allahn czileri
bilmesi meselelerinde iki Tehft mukayese ettiine dair bir ia
ret yoktur.
a) Yalmz, kendiliinden vcib-ul vucut mefhumunu Gazl'nin anlamadn ve asl mnnn iki muhtelif tabiat bir lzmda
itirk edemez" fikri olduunu belirtirken Hocazde lbn-i Rt'le
bir fikir benzerlii arzeder. Zira, lbn-i Rt de Gazl'yi aym nok
tay anlamamakla itham etmiti. Ona gre, asl mn vcib-ul
vucut olmaklk sadece Allaha hastr, gayra mahsus deildir"
demektir.
b) Allahn czileri bilmedii meselesinde Hocazde, lbn-i
Rt ile ayn konuyu ele almak ve lbn-i Siny tekfir etmesini tas
vip etmemekte birleirler.
Hocazdenin a ve b hususlarnda lbn-i Rt'le fikir birlii
arzetmesi onun iki Tehft mukayese etmesinden ok, her ikisi
nin ayn ayn lbn-i Sin'y tetkik etmelerinden ileri gelir. stelik,
b durumunda, lbn-i Rt Hocazde gibi tekfir meselesini Allahn
czleri bilmedii meselesinde bahis konusu etmemitir; onun tek
firi tasvip etmediini biz dolaysiyle karmaktayz. Zira her vesile
TEH F T
B A K IM IN D A N
FELSEFE-DN MNASEBET
387
ile Ayet zikretmekten geri durmayan lbn-i Rt, nceden belirt

tiimiz gibi *** meselede hassasiyetle durmamtr.
c) Hocazde renk ve renklilik konusunda Gazl'yi tenkit
etmek bakmndan lbn-i Rt'le itirk eder. Fakat Hocazde'nin
bu tenkidi ondan aldm gsterecek bir iaret yoktur; bilkis,
vaziyeti onun mtalasmn tersi bir ekilde ele ahr. lbn-i Rt
ve Hocazde'nin bu itirkleri daha ziyade bir mesele hakknda
birbirinden ayn ayn dnen iki aristocunun itirakine benzemek
tedir.
d) Sfatlar bahsinde Hocazde bizzat fail olmak, terkip ve
icat mefhumlan ile czleri bilmemek Allah kk drmek
tir hkmn mtalea ederken lbn-i Rt'n fikirlerine benzeyen
grler ileri srmtr.
e) Hocazde Gazl'nin filozoflann Allah gaynm bilir" hk
mn doru anlatmad kanaatndadr. lbn-i Rt aym noktay
ele almtr, d ve e durumlanndaki benzemeye bakarak Hocazde'
nin Tehftte lbn-i Rt ve Gazl'yi mukayese ettii neticesine
varmak kolay deildir. Zira, Hocazde bu neviden bir fikri ne filo
zoflann mesleklerinde ne de onlarm onlann nakillerinde grdn
sylemektedir 444. Hakikaten, eer Gazl bu hususta filozof
lann mesleklerini yanl naklettiyse, onlan doru olarak bilen
bir kimsenin bu yanln farkna varaca tabiidir. Hocazde'nin
sadece hukema tabirini kullanp lbn-i Rtn ne ismini ne de
eserini zikretmemesinde, eer bu mtefekkiri inceliyorsa, bir
sebep olmasa gerektir; bilhassa d durumu iin unu ilve etmek
lzmdrki vhit bireyin ayn bakmdan hem fail hem kabil olamyaca hususunda filozoflann kesin delilleri olmadm belirt
mek ve lbn-i Sin nm Allahn ilmi hakknda, Allahn varlklan
huzur bir ilimle bildii iddiasnda olduu iin kesretten kurtulamyacan sylemesi lbn-i Rt desteklemediini gsterir; ben
zeyi aym meseleyi ele almaktandr, yoksa lbn-i Rtn Gazli
muvacehesinde deerlendirilmesi bahis konusu deildir.
f) lemin vcipten suduru keyfiyetinde fiili srf irad olana has
retmemek ve kesretin vasta ile ktm kabul etmek, aym zaman
da, gn hareketinin baya bir gidi geli deil fakat kemalt
** Bk. S. 207
Bk. S. 193-194
388
talebi iin olduunu belirtmek bakmndan Hocazde lb n -i Rt

ile fikir birlii arzeder. Bu benzeyi dahi, onun, iki Tehft muka
yese ettiine deil, fakat, sadece, her iki mtefekkirin hukemanm
fikirleri gibi bir temelde itirk etmelerine dellet eder.
Grlyorki Hocazde Gazl'nin ve lbn-i Rt'n Tehftlerini mukayese ederek Gazl'yi her iki hal bakmndan hakl
karmamtr. Bu iki kitab mukayese etmek yle dursun lbn-i
Rt ile itirk arzettii noktalarn ounda Gazl'yi hakl bul
mayp bahsettiimiz sebepten dolay bilkis lbn-i Rt'e tema
yl etmi olmak durumuna dmtr. unu da ilve etmemiz
lzmdr ki yukardan beri tahkik etmee altmz ey, Hoca
zde'nin lbn-i Rt'n Tehftn okumu olup olmadn
tesbit etmek deil, sadece Hocazde'nin Tehftnn Gazl'nin
ve lbn-i Rt'n Tehftlerim mukayese ederek yazlm bir
eser olup olmaddr. Bununla beraber o eseri okumu olduun
dan phe ettirecek deliller vardr. Mtalealanmzdan Hocaz
de'nin o iki Tehft mukayese etmemi olduu neticesi k
maktadr.
3. Tehftlerin Felsefe-Din Mnasebeti Bakmndan Durumlar
Felsefe-din mnasebeti lsnde Tehftlerin ne ekilde
telkki edilebilecekleri meselesine gelince: Yukarda eserlerin bn
yeleri hakknda yapm olduumuz tahliller a) Tehftlerin Philon,
Tertullianus, St. Augustinus, St. Thomas veya Leibniz de olduu
gibi dorudan doruya imanla akl arasmda bir uygunluk olup
olmad meselesini incelemediini gstermitir445 . Filhakika
Kur'anda Teslis, Tecesst ve Kefaret (redemption) gibi Allaha ve
tabiatna ait srlar yoktur. Bunlar Hristiyanha mahsustur, o
bakmdan mslman filozoflarda akhn imanla kuvvetlendirilmesi
gibi bir mesele yoktur 448 . b) Tehfutlerde slm dininin uygun
model olup olmad da aratrlmamtr -yani gayesi pheleri
defederek delillerini getirerek din inanlar sapasalam tesis etm ek"
ten ibaret bulunan ve netice itibariyle inanlar isbat eden ve mua
rzlarn pheleri defeden bir apoloji deildir- c) Ne de Weber in
446 Beyhaki nin, Gazlnin Teh&ftndeki fikirlerin Philoponos un Prokloa'a
kar yazm oldua reddiyesindeki fikirlerden alnm olduu iddiasnn
doruluunu, tahkik etmi olmamakla beraber, hatrda tutmaktayz. Bk. Boer,
Gesh. d. Phil. im ls.y ar. ter. S. 226, n. 2
444 B k. Anawati, tntr., S. 321, 322, 344 Anawati nin dedii gibi Islmda fel
sef dnce olmakla beraber, teolojinin hizmetisi olan bir felsefe yoktur. Bk.
tntr., S. 325. A ynca B k. Gauthier, La T h e o r ie S. 116-117 v e Sco. Mu. S. 231

iddia ettii ekilde 447 sillograf Timon'un yapt gibi, Gazli,
sistemleri birbiriyle ykmaktadr. Ancak Tehfutlerde d) Aristo
felsefesine dayanarak slm dini hakknda uygun olduu iddia
syla ortaya atlan bir modelin byle olup olmad incelenmitir.
Tehfutlerde esas gaye ve odak noktas her ne kadar filozof
larn, bilhassa lbn-i Sina'nn, slm dinini izah etmek hususunda
bilhassa Aristo felsefesine dayanarak kurmu olduu felsefi
modelin uygun model olup olmadn aratrmak idiyse de
bu meselenin arkasnda, daba dorusu yannda imanla akhn
din ile felsefenin muhakemesi, netice itibariyle, yer alm bulun
maktadr.
Din sahann akl darda brakan bir iman konusu olduunu
dnmek nekadar eksik bir gr sahibi olmaya dellet eder
ise, -zira dinde akhn anlayabilecei unsurlar da ihtiva edilmi ol
mak dolaysiyle akl mutlak olarak darda braklm deildirfelsef sahannda iman darda brakan bir akl sahas olduunu
dnmek o kadar eksik bir gr sahibi olmaya dellet eder. n
k bz iman unsurlarm ihtiva etmi olmas bakmndan felsefe,
iman mutlak olarak darda brakm deildir. u kadar varki
dinde iman konulan ok ve deimezdir, nk insamn eseri olma
d iddiasn tar. Felsefede iman konulan azdr ve deiir, nk
insamn eseridir.
Tehfutlere gre Allahn bir, basit ve gayn cisman olmasna,
sfatlan ve fiilleri, ruh-beden mnasebeti ve gk cisimlerine dair
sahip olduumuz bilginin durumu ve keyfiyeti nedir? Bu hususta
felsefenin ulat bilgiler ve dinin teklif ettii haberler nedir?
Allahn bir tek olmas gerektii hususunda Gazl kesin delil
ler verilemiyeceini akl olarak isbat etmi, bn- Rt ise onun bu
durumunu tasdik etmitir; nk ona gre de silsilenin bir tek
illetle kesimi zarur deildir. O halde teselsl kesimine dayanarak
monizm isbat edilemedii gibi dalizm veya politeizm de nefyedilemez, demek ki akl grten hangisinin gereklemi bulun
duunu hkmedememek durumuna dmektedir. Netice itibariy le bu delile dayanarak Allah basit ve gayn cisman olarak d
nlse bile, byle olup olmad aklen kesin surette ispat edilemez,
lbn-i Rt'e gre Allahn sfatlan Allaha kesret gerektirir; sfat
441 Bk. W cber, F tlu fe Tarihi, S. 128 o. 1

lan bulunan Allahn bir olduuna burhan! delil getirilemez. Bilhas
sa ilim sfatm insan akl izah edemez. zah etm ek iin Allahn
ilmini insan i l m i n * benzetm ek doru deildir, nk, burada,
grlmeyen ey grlen ey vastasiyle hkm edilm i olm aktadr.
B u hususta sylenecek eyler burhan deil, cedeldir, ilminin keyfi
yetini ancak Allah bilir. Allahn z&tn; gayrm v e czileri bilm ek
ten ibaret olan ilmi hususunda lb n -i R t burhan szlerin A risto'
nun kitaplarnda olduunu sylem ek suretiyle Tehftte brhanlan getirmemi ve meseleyi m enf olarak cevaplandrm, yan i Gazl'y i tasvip etmitir. nk, burada Aristo'nun Allahnn ilm i deil,
K ur'anm haber verdii Allahn ilm i m evzu bahistir, o bakm dan,
netice itibariyle, bu hususta akl sonuncu hkme ulaamamak du
rumuna dmtr.
Gazl'ye gre ruh-beden mnasebetinde akl, ruhu cisman
olarak da dnebilir, fakat, hangisinin gerekletiini hkmedemez. lbn -i Rt ise ruh-beden mnasebetini halli en ar olan
meselelerden sayar; ona gre, b u hususta burhan deil, ancak,
cedel neticelere ulalabilir; ruh hakkndaki bilgileri Allah ancak
rasih limlere verir, bu hususta fazla sual sormak haramdr; ruhun
ne olduu
yetlerle ifade edilmitir: (j*
Cf" ^
G k cisimlerinin canh oluu, hareket maksatlar veya bilgi

leri hususunda Gazl'ye gre, akl m uhtelif klar mtalea ede
bilir, ama, hangisinin gereklemi olduunu syleyemez, lb n -i
Rt ise bu gibi hususlar akhn anlayamayaca kanaatndadr.
Allahn ne olduu, sfatlan, ruh-beden mnasebeti, maat ve
gk cisimleri konusunda, Gazl, akhn, m aruf tabiriyle, antinom ik" vaziyetleri mtalea edebileceini gstermitir; o bakm
dan, Gazl akhn deerini tasdik etm ek durumunda bulunmak
tadr. Ancak, bu antinomik vaziyetlerden hangisinin gereklemi
olduunu eriat bildirir. Gazl'ye gre, akl ancak bu noktada
taciz edilebilir. Netice itibariyle Gazl akl din konular karsn
da tahsis etmek suretiyle deerlendirmitir 448.
448 Bouyges un b u noktay, D . B . M acdonald i tenkit ederken, a y n ca , hakl
olarak belirtmi bulunduuna kaydedelim : II est exager6 de dire, me semble3- que, d apres Algazal, l intellect ne droit scrvir qu a detruire la confience
que l on a en lui. Car Algazal ne rejette pas tou te certitude intellectuelle; fl
T E H F T BA K IM IN D AN FELSEFE -D N
MNASEBET
391
lb n -i R t ise bu hususlarda akhn burhan! deil, cedeli so

nulara ulaabileceini itiraf ettikten baka, ruh meselesinde ol
duu gibi, bazen agnostik davranm, bazen, durumu o konulan
ele almay haram saym aya 449 kadar gtrmtr. Byle olmak
la beraber burhan szlerin Aristo'nun kitaplarnda bulunacan
sylemesi veya ift hakikat anlayna dayanmas onun durumuna
bir kararszlk amili sokmu bulunmaktadr. Fakat, bu hali var
m olduu neticeye tesir etmez zira, o halde dahi Aristo felsefesi
ile slm dini, iman ile akl sonuncu ve kesin ekli ile telif edileme
den braklm olmaktadr. Yukarda belirtmi olduumuz gibi
din ile felsefenin hakikatin iki yz gibi olduklarndan dolay telif
edilebileceklerine dair inan tamak bu telifin fiilen yapldn
gsterm ek deildir. Gazlde de bu meseleler ynnden felsefe
ile din iman ile akl hristiyanlkta olduu gibi birbirine zt ve ayk n olm ak mnsnda deil, bilkis, akhn hesaphyabiidii imkn
lardan hangisinin gerekleebileceinin sonuncu ve kesin cevabn
verem em ek bakmndan, telif edilememektedir 45, yani akl
saydm z konularda antinomik olmakla beraber muhtelif g
rlere varabilir, ancak, hangi grn gereklemi bulunduunu
eriat bildirir.
Allahn bir, basit, gayn cisman olmas, sfatlan, ruh-beden
mnasebeti maat v e gk cisimleri hususunda lbn-i Rt, Teh/tnde, Gazal nin yapm olduu tenkitleri kabul ve tasdik etmek
impote seolement ses limites au champs des certitndes proprement inteUectuelles.
QuAlgazl reconnaisse lintellect Iaptidude k etre ccrtain datteindre
la v6ritl objeetive, on ne peut en doater apris avoir n ce tju il dit, dans le TaJfuty des sciences logiqnes et physiqnes des Falasifat. Que cette aptitade de lintellect ne soit pas refbulee par ni hors dn cercie des scienses divines, cela est
galement indeniable, puisqulgazal ne rejette pas en bloc tout ce qui disent
les Philosophes dans le domaine de ces sciences. et se contente de determirner
avec som les thises o ils sont en dffant , Bk. M el. de F U ni. S. Joseph, t. VIII
fasc. 8 Algasaliana I. Sur dix Publicationes Ret. Algazal, Beirouth lmp. Catolicjne 1922, S. 379-380
A ynca Bk. ve K rj. de V an, Penseurs., IV, S. 180*1; ve C. Salibi, Gasli
ve Zu'am a al-Falasifa RAAD, S. 399-400. 508
*** A ynca Bk. lbn Rd, al-K a f, S. 59.
410
Gazlnin hi bir saman Helien felsefesini kabul etmemi olduu sy
lenmekle beraber, (Bk. Sco. M u. S. 230), o tezin aksi de iddia edilmektedir.
392
suretiyle felsefe ve din sahalarnn sonuncu ve kesin ekli ile telif

edilebilir olmadklarn zmnen itiraf etmitir.
A ynca, lbn-i Rt Allahn fiilleri bahsinde Gazl nin getirmi
olduu modeli bir filozof olarak tenkit etmi olsa bile bu durumu
yine aym neticeyi yani din ve felsefenin iki ayn saha olduu neti
cesini verir. Allahn fiillerinin balcalanndan birisi lemin varha
getirilmesidir; bu mesele lemin kadm veya hdis mi olduu
yaratlp yaratlmam bulunduu problemidir.
lemin varl meselesi din bir form iinde grnmekle beberaber var olan niin vardr da yok deildir? veyahut yok
olan niin yoktur da var deildir ? sorularndan ibaret olan nemli
metafizik meselenin yani var olann varlnn yeter sebebi, var
olmayann yokluunun yeter sebebinin aratmlmasndan ibaret
tir: Mmkn olan eyin gereklemi olmasnn sebebi nedir?
Gazl varl ve yokluu eit olarak mmkn olan lemin
varlnn yeter sebebinin ne olduu sorusunu cevaplandrabilmek iin elimezlik, imkn ve irade mefhumlarna ba vurmu
tur. rade, iki benzeri bir mreccih gerekmezsizin birbirinden
ayran sfat olmak zere, yeter sebeptir. Yani Allah yokluu
da mmkn olan lemi iradesiyle halketmitir yani yok
tan varetmitir 451. Allahn iradesi, insan iradesine benzemedii
iin ona tagayyr gerekmez. Yoktan varetmek mefhumu akl
iin eliik deil mmkndr. Buna mukabil lbn-i Rt irade
tarifini kabul etmez Ona gre a) byle bir irade mefhumu mrec
cihsiz bir tercih demektir, ztlar iradeye taallku bakmndan
eittir; fail tam oldukta, fiil ondan geri kalamaz, o halde eer Al
lah failiyetinde tamsa, ve ezel ise fiilinin ondan geri kalmas mkul
olamaz o halde lem yaratlmamtr, ezeldir, b) Allah zaman d
bir eydir, zamana nisbetle mtalea edilemez, Allahn vucudu za
mana nas dahil olmusa fiilleri de o ekilde dahil olmutur, c)
rade tagayyrdr.
w lb n -i Rt, Fo|I al-Makl de kelmclann Allah vard onunla beraber
hibirey yoktu; Allah alemi yoktan varetti hkmne ancak tevil suretiyle gel
diklerini, halbuki Kur'anm hi bir yetinde bu mnnn ak olmadn iddia
etmitir. Bk. S. 253 Eer hal byle ise, o takdirde, yaratmak Aristo semininde de deitirme eklinde izah edilebilecek demektir.
Islmiyette Allahn lemi yaratt aka ifade edilmi olmakla beraber
varatmanm ekli ve nasTnm izah edilmemi olduu iddias hakknda
aynca B k. Allard, he Raticnalitme dAverroes, S. 36.
393
lbn-i Rt n Allahn varlndan sonra, din inancn bel ke

miini tekil eden byle bir irade anlayn reddetmesi, oktan,
felsefe dinin akl ile imann, vahiyle gelen hakikatlere burhant istidlllerle kesin ve nihai olarak ulalamyaca mnsnda, uzla
maz olarak kabul etmi bulunduunu gsterir. -nk Gazli
akhn eitli ihtimalleri hesaplayabildii halde hangisinin gerekle
mi olduunun veya olacann kesin cevabn veremediini gs
termitir- Her nekadar a) burhan ne byle bir irade anlayna ne
de bakasna kaim olmamtr, veya b) bu hususta hkm ft
rat- faika ya rcidir, yahut c)Mirade, Allahta fiili ilminden hasl
olmutur mnsna gelirdemise de bu cihet dahi imanla akl
sabasn belirttiimiz mnda ayrdn gstermi olmaktan ba
ka bir eye yaramaz.
A yn ca halk mefhumundan Gazl gibi yoktan var etmeyi
deil fakat suret deitirmeyi anlamas lbn-i Rt n slm dini
ile Aristo felsefesi arasna keskin ve uzlamaz ayrl yerletirmesi
demek olur <M.
Buna mukabil Gazlinin filozoflarda bireyin neden dolay
o ey olduunu izah eden ve varln kan unlan m keyfi bir Allah
iradesine kar koruyan tabiat mefhumunu tenkit etmesi ve bu
nun sentetik deil analitik bilgi verdiini belirtmesi filozoflann
varh veya ekillerini izah etmek ynnden daha ileride bul unmadklannj gstermitir. nk gereklemek bakmndan varh
ve yokluu eit olan bir mmknn varha gelmi olmas, onun
niin yok olarak, menf mnda, gereklemediinin delili deil
dir; ite bu ynden mucize mmkndr. nk bir eyin tabiat
gerei vuku bulduu hususunda akd iin deliller tam deildir,
bu bilgi istikra ile elde edilmitir.
Netice itibariyle Tehfutlerde Gazl ve lbn-i Rt, varh
izah etmek bakmndan, iki taranda birbirini yetersiz bulma
sndan ibaret olan ayn birer noktaya dnmektedirler.
Bk. S. 253 n. 271
V. UMUM NETCE
Tahlillerimiz gstermitir ki netice itibariyle Gazl nin Te
hft. bakmndan akl tezlil edilmek durumunda deil, bilkis,
deeri ve snn gsterilerek tahsis edilmektedir. Varh mtala
ederken muhtelif ve hatt zt ihtimalleri eit derecede hesaplyabilmesi akhn hem kuvvetine hem de zaafna bir iarettir; akl muh
telif imknlan dnebilmektedir, o halde kuvvetlidir; fakat bu
ihtimallerden hangisinin gereklemi olduuna karar vermekte
kifayetsizdir. Hangi imknn gerekletiini ancak eriat haber
verir.
lbn-i Rtn Tehftnde akhn gc ile eriatn karlkl
durumlar baka trl telkki edilmitir, lb n -i Rt sekin bir zm
re nnde, deil, fakat halk nnde aka din problemleri mna
kaa etmeye, yani, akln hatt biribirini nefyetmek durumunda
bulunan mmkn ihtimalleri hesaplamasna dahi, Gazlnin zd
dna olarak, tahamml gstermemekte vc bunlar haram saymak
tadr. Bu cephesi ile mutaassp bir iman taraftan grnmesine
ramen, dieT taraftan burhan szlerin Aristo nun kitaplarnda
olacam iaret etmek suretiyle hatt islm problemlerine, bu ba
kmdan, bigne bir filozof olarak karmza kmaktadr. Her iki
halde de iman ile akhn Islm dini ile Aristo felsefesinin uzlama
dm itiraf etmek durumunda bulunmaktadr. Aym zamanda
akim yukanda sz geen din hakikatlere eriemiyeceini, bu
hususlarda eriata ba vurmak gerektiini aka bildirmekle
beraber lemde hereyin bir hikmeti olduu halde insan aklnn
buna eriemiyeceini bildirmek suretiyle, bir bakma, metafizik
yapmaya mni olmaktadr. Bylece akl dindaT halk adam nn
de kltm olmak durumuna derken, dier taraftan, filozof
lar nnde imam deerden dm olarak telkki etmesi icabeder.
manla akhn uygunluu meselesinde ift hakikat anlayna
bavurmak meseleyi her nekadar pratik olarak hallederse de
teorik olarak ve msbet ekildt kkten halledememek, ancak or
tadan kaldrmak veya teorik olarak ve menf ekilde halletmektir.
Hocazdede mesele derin, metodolojik bir tenkitten ziyade
O TEHFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D tN MNASEBET
395
GazlT nin neticelerini kabul etmek eklinde tezahr etmitir. Ho

cazde baz meselelerde lbn-i Sin nn modelini kabul eder gibi
grnyor ise de, nihai olarak, akhn din! hakikatle le tearuz halin
de olmadm belirtmekle beraber onun bu hakikatlere kendi ba
na eriemiyecei kanaatini tamaktadr.
Tehftlerin son tahlilde din ile felsefeyi daha dorusu Islm
dini ile Aristo felsefesini, fiili ve teorik bir telif vermemeleri
bakmndan birbirinden ayran bir noktaya ulam olduklan g
rlmektedir.
Bununla beraber Tehftler bakmndan varm olduumuz
neticelerin o melliflerin dier eserlerindeki durumlan tayin edil
meden onlann din ve felsefeye dair olan son davramlan hakknda
hkm verilmi saylamaz.453 O yzden, ulam bulunduumuz
neticelerin tamiminden ekindiimizi ve o neticelerin ancak Tehftlere taallk et iini bir defa daha belirtmek isteriz. Kaldki bir
insamn fikr hayat bir nokta ile deil bir grafik erisi ile temsil
v e tavsif edilebilir. Tehftler o melliflerin fikir mnhanilerinin
kendilerini deil ancak bir noktasn daha dorusu bir parasn
tekil ederler. Zira, Tehftlerin de, kendi balanna birer nokta
ile deil birer eri ile temsil edilmeleri daha uygundur. Bu bakm
dan eride rasyonalist ve fideist paralarn bykl, kkl,
azl ve okluu mtala ve mukayese edilebilir. Gazlde ras
yonalist paralarn lbn-i Rt e nazaran ounluu tekil ettiini
*** Moise de Narbonne Maksid'e yazm olduu erhin banda, tbn-i Rt*n Gazlnin tam bir mmin olmad fikrini zikrettikten sonra, Gazl nin 7ehftan ardndan sekinlere hitap eden ve orada filozoflara kar yapm olduu
itirazlar cevaplandrd bir eser kaleme aldm sylemektedir. Munka gre,
hakikaten birka yazmada Tehft'n ibran tercmelerini takiben Gazl ye
atfedilen byle bir risale vardr. Bn risalede felekler, onlarm hareketleri ve ruh
lar, lk Muharrik, tik Muharrikin vasflan ve insan ruhu gibi en nemli metafizik
meseleler ele alnm, zamann ve hareketin ezeliyeti kabul edilmitir. Bn esnada
Tehftte burhan saylmayan deliller kullanlmtr. Bn eserin sonnnda bu ri
saleden sadece anlayl kimselere bahsetmek gerektii de ilve edilmitir. Bk.
Mdanges, S. 379-380.
Munk, aynca, Mfan al-'Amal, el-Munkis ve Tehft eserlerindeki fikirler
arasndaki eliiklii tbn-i Tufeylin Hay tbn-i Yeksan'da (Bk. S. 19-21) belirt
tiine de iaret etmektedir. Masnn bihi ala Gayn Ehtihi' de de, eser hakikaten
Gazlnin ise, mellif Tehftte reddetmi olduu fikirleri bu eserde kabul etmek
tedir. Bk. MOanges, S. 381-382; K a tf al-Zunn, 11, S. 1713
Bu hususta aynca Bk. S, 354, not 365.
396
TEHFT BAKIMINDAN FELSEFE-DlN MNASEBET
sylemek fikrimizi daha kolay bir ekilde ifade etmeye hizmet

eder.
Ancak, bir mellifin hayatnn sonuna doru yazm olduu
eserlerinin umumiyetle onun olgunluk eserlerinden saylaca
iddias her zaman muteber olmasa gerektir. nk bu iddiann
temeli bir nevi tekml tazammun eden bir postlaya dayanmak
tadr. yle bir tekmln hangi tip eserlerde gerekleebilecei
gzden uzak tutulmamaldr; hayatn sonunda yazlan eser bir
olgunluk ve tekml arzedebilecei gibi, bir zayflama ve gerileme
de temsil edebilir. 0 bakmdan mellifin Tehftler dnda
felsefe ve din mnasebetine dair ileri srm olduklan fikirleri,
onlann bu konudaki btn dncelerine nfuz edebilmek iin
zaruri olsa bile, bu mlhazann haricinde kalamaz.
mellif Tehftlerde felsefe ve dini ayrmak bakmndan
birleseler de bu ayrmay yaparken taknm olduklan tavr ve
bu tavnn fikir tarihi ynnden tam olduu nem hususunda
ayrlmaktadrlar. Gazlinin, lbn-i Rt n bile mteaddit yer
lerde, Tehftte, Fasl-ul MakVde Menhic-ul Edille'de iaret et
mekten kendim alamad, slmi inanca aykn neticelere varmak
bahasna, filozofik bir tavrla temsil etmi olduu kritik zihniyetin
neden dolay canh ve yaratc bir devama sahip olamad sorulsa
yeridir.
Gazl nin tenkitleri muayyen bir mndaki felsefeyi, Aristo
felsefesini hedeflemi olmakla beraber, neticede, slm gr ba
kmndan hangi neviden bir felsefenin uygun olamyacam gs
tererek yeni bir felsefe aramaya gidecek yolu am durumdadr.
Aristo felsefesi aldn kurabilecei mmkn modellerden yeg
nesi ve sonuncusu olmad gibi, bu felsefe akhn kendisine de eit
deildir. O bakmdan Aristo felsefesinin tenkitlere maruz
braklarak bertaraf edilmesi akhn bertaraf edilmesi mnsna al
namaz. Aristo felsefesinin kusurlu taraflan gsterildikten sonra
Gazl de dahil olduu halde acaba neden dolay Aristo d
uygun bir model arama cihetine gidilmemitir? Bakaca, lbn-i
Rtn o felsefeyi brakp bir yenisini kurmaya ahmamas,
bilkis ters yolu tutmas, da sorulmaya deer. Ayn zamanda, Islmiyette felsefenin konu bakmndan ilhiyat meselelerine
saplanp kalm grndne baklarak bilgi teorisi, ilimler ve
397
s an atlar veya sosyal felsefeler olarak niin geliemedii veya o
trl felsefelerin gereklemi olup olm ad ve durumlar gibi

meseleler de nemle bahis konusu edilebilirler.
yle zannediyoruz ki b u sualler Islm iyette felsefenin gemi
teki durumunu ortaya koymak ve geleceini mnlandrmak mese
lesine bah olan bir kltr dvas ile ilgili olup, zm aratr
malarn k em m iyet ve keyfiyetine tbi olan bamsz deikenlerin
ayklanp foksiyonel m nasebetlerinin kurulmasn gerektiren
uzun vadeli bir itir.
Aynca, slm dininin um um iyetle felsefe karsndaki duru
munu mn aland rp deerlendirm ek daima mmkn olduu gibi,
akan v e deien hayat ve dnya karsnda bir mecburiyet olsa
gerektir.
ZKREDLEN ESERLER
* A b d a l - R i z i k , M u j a f a B : Tam hld li Trih al - Fal,safa al-
sl m iyya , al-K hira, 1363 (1 9 4 4 ), L a cn a t al-TalIf.

A bl
A j I * A l- b a j a h I : P tir f t al-G azll, Cairo, 1943.
A d i v a r , A .A .: O snunli Trklerinde lim , stanbul, 1943, M aarif Mt.
,,
: T arih B oyunca tlim ve D in , I, sta n b u l, 1944,

K enan M t.
A h m a d A m n : u h al-tsl m ,
I , T b . 4 ., al-Khira, 1 946, L ac
nat al-Ta*Hf.
m
>5
: u h a l-tsl m , I I, T b . 2 ., al-Khira, 1 934, L ac

nat al-T a Uf.
,,
,,
: u h a l lsl m , I I I , T b . 3 ., al-Khira, 1949, Lac
,,
,,
: F acr al - slm , T b . 5 ., al-Khira,

nat al-T a lf.
nat a l-T a lf.

1945, L ac
A l l a r d , M c h e l : L e R ationalism e dA verroes (Tapres une Etde
Sur la CrSation, B ulletin d Etudes O rien tales, t . X I V , A n n .

1952-1954, D am as, 1954.
A k d e r , N. :
T a n n F ikrin in A na K ayna na D a ir E serler
S erisin den 8 . C ild zerine T ahlil D n c e le r D . T . C. F .

D e r g is i, V I I I , 4 , 1951, A n k a ra , S. 659-674.
A rsto
(B k . R o s s ).
A s n y P a l a c o s , MGUEL : Sens du mot Tahafut dans les (E uv-
res d1al-G azali et d A verroes tra d . d e lespa gn ol p a r J . R o bert. R evu e A frica in e , n s. 261 -2 6 2, 1906.
A 'a r I : M aklt a l-sl m iyyin ,
Ritter Neri, I. T b ., sta n b u l,

1928, D evlet Mt.
A v e r r o e s : T a fsir M B a'd al-Tabitaii I I, Tesire E tabii par M.
B uyges, S. J ., B eyront, 1942, m p. Catholiue.
B a b in g e r : M ehm ed der Eroberer und Seine Seit, Munchen, 1953,
F . Bruckm ann.
B ay h a k I : Tatimma vn al-H ikm aty M. afi neri, Lahor,
1351 (1935).
al. B a y z v !, K a z Nfir al-DIa A b l (Said <A bd Allah b. Omar:
A nvr al-T anzl va A srr al-Ta'vlL, I, Leipzig, 1846-1848,
Ner. H . O. Fleischer.
400
ZK R E D LE N ESERLER
B o r e l , E m l:
Le Hasard, Nouvelle ed. Paris, 1948, P . U. F.
M. : Algazalina 1. Sur Dix Publications Relatives Algazal, Mel. de lni. St. Joseph, Beyrouth, t. V III, fasc.
B ou yges,
8, Beyrouth, 1922, m p. Gatholique.
B reher, E.: UHistoire de la Philosophie, 11, Paris, 1938, F. Alcan
: Les Idtes Philosophiques et Religieuses de Philon

dyAlexandrie 3. ed, Paris, 1950, Yrin.
C.: Geschichte der Arabischen Litteratur (G.A.L.)

I, II; Supplement I, II, Leiden, 1943,1949,1937,1938, Brill.
B r o c k e lm a n n ,
B u r s a li M eh m et T a h r
mire
D
: Osmanl Mellifleri, I, stanbul, 1933,
M t.
D . R u n e s : The Dictionary o f Philosophy, New-York,

Philosophical Library.
agobert
De B
T. J.: The History o f Philosophy in slam, trad. E. R.

Jones. 2. nd. ed. London, 1933. Arapa tercmesi: Trihi
al-Falsafa fVUlslm. Nakala ilal Arabiyya v a Allaka
Alayh M. Abd al-Hdi Ab RIda, 2. Tb. al-Khira 1368
(1948), Lacnat al-Talf.
oer,
De V
aux,
Ca r r a
: Les Penseurs de Vslm,
IV ,
Paris, 1923 P.
Geuthner.
Eddngton, Sr A .: Sur le Problhme du DSt4rminismet Ac. Sci.

et
Ind., 112, Paris, 1934, Hermann.
Encylopedy of Religion and Ethics ed. J. Hastings c. X .
Ergn, Osman: Muallim Cevdetin Hayat. Bibliyografya Bahsi,

S. 399-480, stanbul, 1937, Bozkurt Bsm.
Faik R eat : Eslf\ stanbul, 1311, Alem Mt.
Gardet, L. - M. A nawat: Introduction & la ThSologie Musulmane

Essai de Thiologie Comparie, Paris, 1948, J. Vrin.
Gardet, L. : Raison et Foi en slam, III, Revue Thomiste, avril

1938, t. X IIV , no. 2, Paris, De Brouwer.
Gauther, L. : bn Rochd (Averroes), Paris, 1948, P.U.F.

,, : Introduction a VEtde de la Philosophie Musulmane - VEsprit Smitique et VEsprit Arien-La Philosophie
Grecque et la Religion de Vslam, Paris, 1923, E. Leroux.
: Scolastique Musulmane et Scolastique Chretienne
,,
ZKREDLEN ESERLER
401
A Propos d Un Livre Recent, Rcvuc d Histoire de la Philo

sophie, 2. e an., 1928, Paris, J. Gamber.
Gautheh, L. : La Thiorie d' bn Rochd ( verroes) Sur L es Rapports de la Religion et de la Philosophie, Paris, 1909, E.
Leroux. Thfcse.
GazlI : M a k s id a l-F a l sifa , Nereden : Muhyid-Dfn abrf al'
KurdI, 1. Tb., Saadet Mt., Mr.
Gazi. : al-Munkizu Min ed-Dall. ev. Hilmi Gngr, stanbul
1948, Mil .E.Bsm., Dnya Ed. Tere. Se., ark-slm Kl.: 18
GhazlI : Refutation Ezcellente de. la DivinilS de Jesus-C h risl

d'Aprfo les Evangiles. Texte Etablie. trad. et. comm. par
R . Chidiac, Paris, 1939, E. Leroux.
Gochon, A. - M. : La Distinction de PEssence et de V E xistence

d'A pres Avicennef Paris, 1937, De Brouwer.
Goldzher, I. : M a v k a f ahi al-S unnat a l-K udam , bi iza* *Ulm
a l-A v a 'il, arapaya eviren: (Abd al-Rahman Badavf (A lT u r s a l-Y n d n i fV l-H a z ra t a l-tsl m i iinde) 2. Tb. S.
123-172, al-Khira, 1946, al-Nohza al-Mriyya.
Gn a lt ay, eMSEDDrv : slm Dnyasnn nhitat Sebebi Seluk

stils mdr ? Belleten, c. II. Sa. 5-6,1938, Ankara, T.T.K.Mt.
bn A bI Uaybâ tUyn al-Anb\ 1. Tb., Vahbiyya Mt., 1299
(1882).
bn H allkn: Vafay, II, Khira, 1299.

BN al- m d r azart al-Zahab} 9, Maktabat al-Kuds, 1351.
bn al-NADM : Fihrist, 1348, Msr, Rahmaniyya Mt.
BN R u d : Al-Kaf *an Mand/ic al-Adilla f i Aka'id al-Milla, 1.
Tb., Mt. llmiyya, 1313, Msr.
bn R ochd (verroes): TraitS Dcisif (Fal al-Maqal) Sur VAccord

de la Religion et de la Philosophie suivi de VAppandice (Dhamima). Texte arabe, trad. fran. par L. Gauthier, 3. e ed.
Alger, 1948, J. Carbonel.
brahm Hakki (Erzurumlu): Marifetnme, stanbul, 1330, Ah

met Kamil Mt.
smail Beli B ursavi: Gldestemi Riyaz, Bursa, 1287, Hdavendigr Mt.
402
ZKREDLEN ESERLER
H ak k i: Mslman Trk Feylosoflar, Trk Ta.

Aia Hat. Se. Msveddeleri, stanbul, 1934 - 1936 ( ? ),
Akam Mt.
ZMRL, 1. H. : Yeni lm-i Kelm, stanbul, 1341, Evkaf- tel*
miyye Mt.
K t p e l e b i : Kaf al-Zunn., I , stanbul, 19 4 1 , Maarif Mt.
J. A .: (Journal Asiatique).
lalaisde: Vocabulaire Technique et Critique de la Philosophie,
Paris, 1951, P. U. F.
L e b n z : Oeuvres Philosophiques de Leibniz, V , nereden P. Janet,
2 e. ed. 1 Paris, 1900, Alcan.
Madkour, 1 L'Organon d'Aristote Dans le Monde Musulmane,
Thdse, Paris, 1933, J. Vrin.
Madkour, 1. : La Place d'Al-Frb dans VEcole Philosophique
Musulmane, Paris, 1934, A. Maisonneuve.
Massgnon, L . : bn Sab n et la Critique Psychologique dans l'Histoire de la Philosophie Musulmane, S. 123-130, dans Mem. H.
Basse, Paris, 1928, Geuthner
Massgnon, L. : Receuil de Textes Iredits Concernant VHistoire
de la Mystique en Pays d'slam, Paris, 1929, P. Geuthner.
Mehren, A. F. : Etudes Sur la Philosophie d'verroes Concernant
ses Rapports avec celle d9Avicenne et de Ghazal, Museon de
Louvain, V II, 613-627, V III, 1-20. 1886.
ZMRL, I s m a l
Meyerhof, Max : La Fin de VEcole dAlezandrie dapres Quelques

Auteurs Arabes, Archeion, X V , 1933, S. 1-15.
Meyerhof, M .: Min al-tskandariyya il Baddd arapaya ev.

al-Rahman Badav (al-Tur al-ynni fVl-Hazrat
al-slm iinde) 2 Tb., 37-100, al-Khira, 1946, al-Nohza
Abd
al-Msriyya.
Munk, Salamon: Melanges de la Philosophie Juive et Arabe, Paris,

1859.
Nallno: Buh fVl-Mu'tazila. Al Tasmiyatiha. Arapaya ev.

Abd al-Rahman al-BadavI (al-Tur.. .iinde) S. 173-198
al-Kahira, 1946, al-Nohza al-Mriyya.
Nallno: sm al-Kadariyya, arapaya ev. 'A bd al-Rahman alBadav (al-Tur . . . iinde) S. 194-204, al-Khira, 1946, alNohza al-Mriyya.
N a d c z d e , M.b. A.: Mir1al ul-Kint, stanbul, 1290, Tatyos Mt.
ZKREDLEN ESERLER
O r h a n S a d e d d n , D r. :
403
Felsefe Tarihi Usul, sta n b u l, 1930,
D e v le t M t., sta n b u l n . E d . F a. Ner.
tgen,
Bibliyotekinin El Kitab, I , sta n b u l, 1947, M ill E.
A. :
B am .
La Philosophie Arabe Dans VEurope Mediivale. Des

Originea a verroes trad. de ltalien. par R. Huret, Paris
Q u a d r , G. :
1 9 4 7 , P a y o t.
R . A . A . D . : R e v u e d e lAcademie Arabe de D a m a s.
Renan, E. : verroes el VAverroisme, III, Oeuvres Compleles

de E . Renan ed. H. Psichari, Paris, 1949, Calmann-Lcvy.
Renan, E . : Nouvelles Considerations Sur le Caracteres Geniales
des Peuples Semitiques, J. A. t. X III, se. 5, 1859.
R oss, W . D .: Aristole, Paris, 1930, Payot. Franszcaya ev. Parodi
,,
: Aristotles Metapkysics, 1*11, R eviged Text, Oxford

1948, Clarendon Press
: Aristotle's Physics) Revised Text, xford, 1936, Cla
rendon Press
R ouger,
Le Scolastique et le Thomisme, Paris, 1925, Gauthier
L. :
V illard s.
Salb, C. : Al-Gazll va Zu'ama al-Falsifa, R. A. A. D., cy-te.

I, te. II-Ka. I, 1946, Dmk.
Sarton, C. : ntroductwn to the History o f Science, I, Baltimore

1927, W illia m -W ilk in s
Sayili,
D r . A .:
Frb ve Tefekkr Tarihindeki Yeri, Belleten,
X V , 57 O ca k 1951, S. 10-59, A nkara, T .T .K . Bsm.
Serks,
Y . E .:
Mu*cam al-Matbu*t al-'Arabiyya va'l-Mfarriba
1928, M r M t. Sarkis.
Sleyman Hasb Bey: Tehft Tercmesi (Y a z m a )
stan b u l n.
K it . N o . 4213
ahrastanI,
M. :
Kitb al-Milal ta'n-Nihal, ed. W. Cureton,
L o n d o n , 1842-1846, J . M aden.
T a k p r z a d e :
Hadaik-i akaik, E dirneli M ecdi Ef. ter., stan
bu l, 1269, A m ire M t.
Tavfk alTavIl: K sa a l - N iz a 1 B a yna d -D in va 'l-F alsa fa

Mr, 1947, M t. a l-(tim ad .
404
ZKREDLEN ESERLER
: Enlretien sur la Philosophie Musulmane et la Culture
Franaise, Oran, 1945 ed. Heintz,
T hery
Uzunarili 1. H .: Osmanl Tarihi, II, Ankara, 1949, T .T .K .

Bsm.
lken, H. Z. : tslm Dncesi, stanbul, 1946, R. Kokun Mtb.
,,
: slm Felsefesinde Akl ve man Meselesi. S. 56-72
F elsefe Semineri Dergisi, I, stanbul, 1939, Trkiye Bsm.,
,,
: Mantk Tarihi, stanbul, 1942, R . Kokun Bsm.
: Trk Tefekkr Tarihi, I, stanbul, 1933, Ebuzziya
Mt.
Van den Berg, Smon : verroes Tahafut, OLZ (Orientalische

Literatr Zeitung), 1933, No. 5, S. 319.
Walzer, R .: The Rise o f tstaniic Philosophy, 0 rien s,T II, say. I.
1950.
Weber, A .: Felsefe Tarihi, Trkeye ev. H. V. Eralp, 2. Bsm.

stanbul, 1949, Pulhan Mt.
W ensnck, A. J.: La Penste de Ghazali, Paris, 1940, Maissonneuve.
W o lfson, H. : Philo, I, 2. nd. ed. Cambridge Mass. 1948 Harvard University Press.
Y altkaya, . : Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler S. 463467 ( Tanzimat. Yznc Yldnm iinde). stanbul 1940
Maarif Mt.
Y azir, E lmalili, A. H .: Hak Dini Kur'an Dili, I ve IV, stanbul,
1935, Ebuzziya.
Zabd, Abu l Fayz M. Murtaza b. M. b. M. b. Abd bI-razzak

al-HuSAYN : thaf al-Sda al-Muttakin, I, Khira, 1331.
Z eydan , C. : Medeniyyet-i lslmiyye, III, ev. Z. Maamiz, s
tanbul, 1329, kdam Mtb.
N D E K S 1
Abb&si mparatorluu, 9t 26, 30, 32.
Abd ol-Hamld II., 42, 45.
Abd al-Rzk, 30, 33, 399.
Adem, 19
Advar, A. A., X IV , 10, 21, 31, 60,
350, 399.
Adliyye, 22.
Agnostik, 308, 359, 362, 364, 391.
Ahmad Amn, 13, 14, 20, 25, 30, 33, 399.
Akademi, 31.
Akder, N., IX , X II, 182, 399.
Albertus Magnus (Bk. Byk Albert)
Alexandre o f Aphrodisias (Bk. II
kender el-Efruds).
Algcr, 8.
A li,
16, 17, 2 2 .
Ali b. Yusuf b. Tafin, 355.
Allard, M., X V , 366, 367, 368, 37-1
392, 399.
Alpaslan, 10.
Ammoniyus, 82.
Anawati, X , X V , 6, 12, 17, 18, 20.
22, 25, 354, 355, 367, 388, 400
Anaxagoras, 103.
Antakya, 30, 31.
Antmomik, 391.
Arabistan, 57.
Araplar, 14, 21, 29, 30, 34.
Asin y Palacios, M. XV, 371, 399.

Aster, E. Von, X IV .
A|aH , (Bk. Ear).
Atatrk, X .
Ateist, 321, 353, 355.
Avendeut, 34.
Averoes (Bk. bn-i Rd).
Avicenna (Bk. bn-i Sina),
Augustinus Nifus, 51.
Ayront, H., 47, 399.
Babinger, 59, 399.
Badat, 10, 32, 86.
Badad, 17.
Bakill&nl. 27.
Basra, 10.
Bdniyye (Batimler), 12, 13.
Baybak (Bk. Beyhaki).
BayzvI (Bk. Beyaavf).
Becker, C. H., 21.

Bebmenyr, 308, 386.
Belin, XIV.
Bent srail, 110, 111.
Ben Musa, 32.
Beyhaki, 41, 355, 388, 399.
Beyrut, 42, 46, 51, 52.
Bianchi, XIV.
Bibliothque Nationale de Paris, 41.
Bizans, 31.
Boer (Bk. De Boer).
Bombay, 42.
Borel, E., 80, 400.
Aristo (ve Aristo felsefesi), 2, 5, 6, 27,

31, 34, 47, 50, 84, 103, 127,128,
141-144, 148, 159, 165, 178-182,
199, 208, 217, 223, 224, 230, 233,
241, 245-254, 256, 280, 288, 296,
Bonyaes, M., 8, 10, 41, 42, 45, 47,
297, 300, 302, 304, 308, 317, 322,
50-52, 385, 390, 400.
339, 340, 342, 343, 346, 348, 355,
Brdhier, 6, 307, 400.
358, 361, 362, 364-368, 373-378,
Brorkelmann, 41, 54, 400.
384, 389, 396.
Bnbt Yiu, 32.
1
Asl konular iindekiler Barsa,
de
57.
genif olarak belirtildii iin buraya Bnrsab, M. Tabir, XIV, 43, 58, 400.
dercedilmemiytir.
Byk Albert, 34.
408
TEHAFT BAKIMINDAN F E L S E F E -D N MNASEBET
Cahiliyye, 14, 15, 29, 30.

Chiz, 30.
Calo-Calonymos, 8, 51.
Calonymos ben David, 51.
Carame, 142.
Chidiac, R., 354.
Cebriyye, 20, 21, 25.
Clarke, 255, 356.
Cundipur, 31, 32.
Curcant, 27.
Dagobert D. Rnnes, 4, 400.
Dr ul- Hikme, 32.
Davut b. Huncyn, 32.
De Boer, X V , 8, 10, 20, 21, 33, 51,
80, 342, 355, 357, 388, 400.
De Vaux, C. X V , 59, 60, 354, 391,
400. Debus, 111.
Dehrlcr (Dehriyye), 23, 37, 214, 225,
241, 311, 313, 317, 318, 321, 322,
352, 362.
Descartes, 13, 354.
DevvanS, 53, 58.
Dmk (Bk. am).
Dieterici, 34.
Drama,^43.
Dugat, X III, 8.
Dnhem, 34, 355.
Dalizm, 389.
Ehl-l Adi vet Tevhid (Bk. Mu'tezile).

Elmalk, M. H. (Bk. Yazr).
Emevfler, 14, 15, 17, 20, 21.
Endeterminist, 366.
Epikurostar, 5.
Ergin, O., 400.
Erzurumlu, t. H., 45, 400.
Escurial, 41.
Eski Ahit, 6.
Ear, 24, 26, 57, 399.
Earler (Eariyye), 26; 155, 216,
230,266-268, 298,322, 361, 364,
370, 378.
Faik Reat, 60, 400.
Frb, Eb Nasr, 6, 34, 35, 38, 48-50,
133, 141, 142, 158, 207, 240, 281,
287, 296, 297, 300, 301, 340-343,
346-348, 365, 375, 377, 384.
Fars, 30, 34.
Ftib Kitapl, 41.
Fatih, Mehmet, X I, 53, 56, 61,
Fideist, 371, 372; 378.
Filistin, 31.
Filon, 5, 6, 388.
Flgel, 8, 23.
Galenos, 32, 230, 265, 273.

Gardet, L., X V , 6, 8* 11, 354, 355,
357, 400.
Eb Beldr, 56.
Ganthier, L., X V , 8-10, 29, 51, 354,
Eb Bir Mett, 32.
371,372, 375-378, 388, 400, 401.
Eb Huzeyl, 265, 266, 271.
Gazl, III - V II, X , X V II, XVIII,
Ebul Maal, 72.
6-8, 11-13, 16, 27, 28, 35, 36,
Ebul At el-Bakari, 12 399.
39, 41-43, 45, 47, 49, 52, 56-62,
Eb Nasr (Bk. Frb).
65, 66, 68, 70, 7 73-75, 80-85,
Eb Ride, 20, 21, 33.
87-90, 92, 94-101, 104-107, 116Eb Sleyman, 36.
120, 122, 124- 131, 133-136, 139"!E<ldmgton, Sir A., 81.
155, 157- 161, 164-167, 169, 170,
Edesa, 31.
172, 173, 175, 177- 191, 193-210,
Edirne, 54, 57.
215-229, 233-247, 251-265, 267Edirne Kap,^43.
270, 272-274, 277-288, 291, 292,
Efltun, 5, 32, 38, 47, 102, 103, 219,
294-297, 300-314, 316-319, 321280.
325, 327-333, 335-367, 369-371,
Ehl-i Hads, 22, 23.
375-381, 390-396, 401.
Ehl-i Snnet, 10, 13, 28.
NDEKS
Gazneliler, 9.
Gelenbev, A. Tevfik, 43.
Geyln Dmifkl, 25.
Goichon, 142, 253, 401.
Goldziher, ., 350, 367, 401.
Gflcbe, fi.
Giinaltay, ., 10, 57, 60.
Gngr, H., 10, 58, 60.
Halid b. Yezd, 31.
Hanbelller, 24.
Harieer, 16, 17, 27.
Harran, 31.
Haran ur- Reid, 32.
Haan ul-Basr, 22.
Hasb, S., X II, 10, 42, 44, 45,
Havric (Bk. Hariciler).
Havyam, mer, 12.
Hegel, 307.
Heenistik Devir, 30.
Hesiodos, 5.
Hristiyan, 6, 18, 20, 22, 44, 361, 391.
Hristiyanlk, 5, 6, 21, 388.
Hmt, 111.
Hitti, Ph., 47.
409
t bil, 19.
bn-i Btrik, 32.
bn-i Ebl Useybia, 50, 401.
bn-i Haldn, 17, 27, 29, 36.
bn-i Hazm, 27.
lbn-nl md, 54, 401.
bn-i Lka, 32.
tbn-i Nedim, 29.
bn-i Sabin, 354, 366.
bn-i Sina, III-VII, X IV , X V II, 6, 8,
35, 38, 39, 48, 49, 50, 68, 73, 88,
94, 102, 105, 119, 121, 122, 124,
126, 130, 133, 134, 137, 138,
140-143, 144, 145, 147- 152, 154,
158, 165, 169, 170, 171, 179,
181, 188, 190-192, 197, 206,
209, 210, 218, 224, 225, 227, 240,
242,
244, 260, 279, 281, 283, 285,
287, 288, 296, 297, 301-305, 307,
312, 316-318, 320, 322, 323, 330,
335, 337, 338, 340-348, 351, 353,
356, 359, 360-363, 375-377, 379,
381, 383-389, 395.
tbn-i Rt, n i - VII, X , X I, XVII,

7, 8, 10, 11, 35, 41, 48, 50, 51,
56-60, 68, 74, 75, 77, 78, 80 - 84,
Hocazde, III | V II, X , X I, XVII,
87, 94-102, 106, 107, 110, 117,
7, 39, 41, 53, 54, 56-58, 60 - 62.
72, 79, 84, 90, 94-99, 101, 103,
119, 126-130, 133, 134, 139-145,
106, 107, 111, 117, 122, 129-131,
147, 150, 151, 154, 157-161, 163,
137, 145, 146, 149, 151, 152, 155,
177-185, 187-189, 194-199, 201160, 161, 173, 184-188, 191, 197,
203, 207-209, 215, 237-248, 251198, 200, 202, 204, 209, 210, 229,
261, 265, 266, 271-274, 277, 285,
261, 264, 270, 273, 274, 288, 290,
296, 298, 299-301, 303, 305-307,
308-310, 313, 317, 318, 321, 323,
310, 311, 316-319, 321-324, 327326, 329, 331, 333, 336, 338, 340,
330, 332, 333, 335, 337, 338, 340,
342, 345, 346, 378-383, 385 - 388,
342-349, 357-368; 370-381, 383,
394, 401.
396.
Homeros, 5.
bn-i Tufeyl, 395.
Horten, Max, XV, 51.
brahim elebi, 43.
Huart, O ., X IV , 45, 59, 366.
brahim Peygamber, 65, 70, 75, 350.
HaJefa-i Hafidin, I'6.
icma- mmet, 15, 28.
Home, 80.
hvan- efi, 33.
Huneyn b. shk, 32.
llhiyyfln (lhiler), 37, 38.
tlm-i Kelm, 12, 16, 18, 21, 27, 29,
tbn-i Arabi, 355.
33, 36.
111 TEHAFT BAKIMINDAN FELSEFE-DN MNASEBET

mamet meselesi, 16, 17-22.
ncil, 19.
ran, 9, 10, 15, 57.
sa, 6, 111.
lshak b. Hucyn, 32.
skender el-Efrdis, 32.
skenderiye, 30, 31, 111.
slm, X I, X V I, 13, 14, 15, 20, 21,
26, 29, 31, 33, 49, 361, 362, 364,
365, 367, 368, 374, 376, 378, 388,
389, 391, 393-397.
slm skolstii , 375.
slm dini, 7, 397.
slmiyet, 5, 6, 15, 16, 29, 39, 378,
396, 397.
smail Beli Bursav, 58, 401.
smail! Cereyan, 10.
smail Saip kitaplar, 60.
spanya, 9, 50.
stanbul, X I , 32, 41, 42, 54, 57.
zmirli, 1. H., XTV, 10, 56, 60.
Leibniz, 39, 255, 256, 388, 402.

Lelingrad, 41.
Levh ve Kalem, 336.
Levh-i Mahfuz (Bk. Mahfuz Levha).
Louvain. 8.
Lgal, N., X II.
Lka, 19.
Mabed ul-Cuhen, 25.

Mac Donald, X , 21, 390.
Madkour, 1., X V , 8, 32-35, 47, 48, 52,
80.
Mahfuz Levha, 334-338, 369, 382.
Malebranche, 78.
Mlik b. IJnes, 24.
Manikeizra, 30.
Manrar, 32.
Markus, 19.
Massignon, L., X V I, 34, 41, 51, 354,
366, 367.
Mattrd, 26.
Mazdeizm, 30.
Medine, 13.
Jakobitler, 35.
Mehren, A. F., 8, 10, 51, 74, 371,
Janet, P., 256.
402.
Jeans, 80.
Mekke, 13, 32.
Johanna Dmk! (amb), 20-22.
Melik ah, 10.
Kaderiyye, 20-22, 25.
Me mun, 31, 32.
Kahire, 42, 47, 51, 399, 342, 404.
Mett, 19.
Kant, 298
Mett b. Ynus, 32.
Ktip elebi, 41, 53, 58.
Meyerhof, M., 31.
Kefaret, 6, 388.
Msr, 9, 15, 50, 54, 58, 403.
Kelma (Bk. Mtitekellimln).
Moise de Narbonne, 395.
Kelm bareketi, 16, 36.
Molla Husrev, 54.
Kesp Teorisi, 25.
Molla Zeyrek, 53, 54, 58.
Kerramler, 266, 268.
Monizm, 389.
Kyas, 15.
Muaviye, 17.
Kind, 34.
Muhkem Ayetler, 18.
Kftfe, 10.
Munk, S., 8, 354, 357, 395, 402.
Kuran- Kerim, 1, 13-15, 17, 18, 20- Murcia, 17, 27.
26, 28, 30, 108, 181, 240, 253, Msa, 110.
273, 297, 308, 321, 363, 366, 373, Musevilik, 5.
374, 388, 390, 392.
Mustafa b. Ysuf (Bk. Hocazde).
Mutasavvflar, 12.
Lalande, 258, 402.
Mu tezile, 17-21, 27, 209, 227,230, 231,
Lleli Ktphanesi, 57.
265, 268, 361.
Laplace, 81.
NDEKS
MuvahMde, 22.
Milcessime, 22.
Mtieyyet Zde, 53.
Mfiyebbihe, 22.
MtttekeUimln, 5, 27, 28, 28, 49, 189,
194, 217, 221, 240.
M&teabih Ayetler, 18, 372.
Mtevekkil, 32.
Nallino, C. A., 17, 20, 47, 402.
National-Bibliotek, 41.
Nesturller, 35.
New York, 47, 400.
Niyabur, 10.
Nianc sde, 54, 58, 402.
Nismiye Medreseleri, 10.
Nizm ul-Mlk, 10.
Nusaybin, 31.
411
Reha (Bk. Harran).

Renan, E., X V , 8, 9, 29, 33, 80, 341,
371, 403.
Rasyonel Teoloji. 298,
Rey, 15.
Rittcr, 27, 399
Robert, J., 8.
Roma, 47.
R o m , W. D., 2, 245, 247, 249, 250,
251, 253, 256, 339, 348, 403.
Rougier, 142, 366, 375, 376, 378.
Sabia, 110.
Sbit b. Kurra, 32.
Salibi, C , 78. 80, 355, 357, 391, 403.
Samanoguflan, 9.
miler, 30.
Sazrnf, F., 47.
Sarton, 11, 12, 13, 30, 31, 34, 59, 403.
Sayd, A., X II, 34, 52. 403.
Origines, 31.
Schmolders, 8, 354.
Orhan Sadettin, X V III, 403
Sehabe, 21.
OsmanlIlar, X , X IV .
Seluklular, 10.
Seleflyyun, 23, 24.
ldid, 247.
Serlris, 59, 103.
mer, 31.
Sezgin, F. X II.
tgen, A., X IV , 403.
Sokrates, 38, 47.
Panteizm 305.
St. Augnstinns, 6, 39, 388.
Paris, 41, 47, 400, 401, 402, 403, 404. St. Thomas. 6, 348, 388.
Pascal, 354.
Stefan (skenderiyeli), 32.
Philopponos, 388.
Stoailar, 5, 32, 34.
Pitagoraslar, 32.
Snbld, 355.
Plotinos, 31, 34.
Suriye, 15, 34.
Plutarkos, 32.
Suryanus, 32.
Politeizm, 353, 389.
Sleyman Dnya, 42.
Porfiryos, 32, 34, 288.
Sleyman Hasb (Bk. Hasb, S.)
Prantl, 48.
Sleymaniye Ktphanesi, 54.
Pravifte, 43.
Snnet, 14, 15.
Proklos, 34, 388.
Synave, P., 47.
PurgstaJJ, 8.
am, 20, 21, 403.
Quadri, X V , 33, 34, 80, 403.
aml Johanna (Bk. Johanna Dnk).
Raimundi Martini, 8.
ehit Ali Paa Ktphanesi, 54.
Ragp Paa Ktphanesi, 55.
ehristanl, 15, 17, 18, 20, 48.
Rsf, F., 27, 92, 139, 149, 152, 293, erefeddin Yaltkaya, 56-58.
386.
eyh Huseyn Efendi, 45.
412
T E H F T
B A K IM IN D A N
m 27.
F E L S E F E -D N
M NASEBET
niversite Ktphanesi (stanbul) 10.
iraz, 10.
Tabityyun (Tabiiler), 37, 326.
Tand, 355.
Takprisade, 53, 58, 403.
Tavfik al-Tavl, 81, 403.
Tecessftt, 6, 388.
Temistiyos, 32.
Teofrastos, 32.
Tertullianus, 6, 39, 388.
Teslis, 6.
Tevrat, 19.
Thalas, 2.
Thery, 367, 370, 404.
Timon (Sillograf), 389.
Ts, 10.
Ts, N., 231, 236, 264, 291, 386.
Ts, Aleddn, X I, 53, 56, 59.
Trkistan, 16.
Van den Bergh, 8, 47, 51, 52, 404.

Vsl b. At, 22.
Vatican, 41.
Von Kramer, 20, 21.
Walxer, R., 34, 404.
Watt, W. M., 13.
Weber, A., 6, 253, 388, 389, 404.
Wensinck, 357, 104.
Wolfson, H., 5, 6, 404.
Yahudiler, 20, 21.
Yahya b. Ad, 32.
Yahya Nahvi, 32.
Yaltkaya, . X IV , 404,
Yaur, Elmall M. H., 1, 404.
Yeni-efltuncu, 31, 33, 34.
Yuhanna, 19.
Uhut, 20.
Ulm-u Dhile, 29.
Unesco stanbul Brosu, 51.
Uzunarl, 1. H., 10, 58.
Zebid, 61, 404.

Zebur, 110.
lken, H. Z., XIV, 13,46, 57, 60, 141,

404.
Zeydan, C., 31, 404.
Zerdtk, 33.
Zerkal, 11.
D Z E L T M E L E R
Sayfa
2
3
3
4
4
6
7
7
8
8
8
8
8
8
9
9
9
9
Satr
Yanl
Doru
31
30
33
17
Plnlan
etmez, kutsal
Tehffitler
sistemli iddiasn
37
24
24
24
9
B. Dunes
ile
Brehier
Theologie
T hffit
Teh af tn deki
Son Rapport
Rosch
Decisife (Facl
Al-Gazal
s. 243
Flugel
HBT
olduunu ikinci
irrefleehie
Gzl
Thahafot
Plnlar
etmez, kutsal
Tehfl1er
sistemli olduu iddi
asn
D. Runes
ite
Brthier
Theologie
10
12
16
16
17
18
44
13
29
33
41,44
10
10
10
11
11
12
21
13
16
16
17
18
33
30
32
36
40
12
20
20
20
21, 22
22
34
Not 57
29
17
25
39
26
28
24
12
*
Gngr ise
S. 73
Tahft-t
ervresi
ghazl
undan
2 uh
Bk. Ay. es
etmitir
Facr, I, s. 223
2 uhfi
ter.), S.
Trih
srlmekle, beraber
makul
Tehfl
Tehf tndeki
Se* Rapport
Rosebd
Decisif (Fal
Algazal
s. 343
Flgel
HFT
olduunu, ikinci
irrefleehie
Gazali
Tahafot
n.,
Gngr
S. 72
Tahaft-
evresi
Ghazli
nndan
2uh
Bk. Sull Origene
etmi
Facr, s. 189
2uh&
ter.), S. 173-198
Trih
srlmekle beraber
mkul
D ZELTM ELER
Yanl
Satr
25
26
26
27
27
27
28
29
29
29
29
29
30
30
31
31
31
32
32
32
33
33
33
33
33
33
33
29
23
32
24
30
31
11
23
24
24
27, 38
24
9
33
9
25
41
8
18
25
13
20
14
19
25
28
25
33
32
33
34
35
36
38
41
41
41
44
26
40
41
29
(Not 117)
32
36
26
45
39
41
6
2
20
domay
1hanesinde
Makalftt
ktisad
Kelmclan
bi
edebilirler?
el-Murkiz
2 oh i, s. 20
S.ft 48
paras
2 nhi
evrelerindir
istikametlrin
zerin deok
s. 273
edil-mesini
tbbna
Hnneny
Galien
rihlerinin, eserlerinin
herhengi
;Tamhid
yeni-efltncu
Znh
vetiresidir .
(Bk. t. Madkour
s. 36;
Thologie
La Placa, s. 29
Mslpan
327-337
Munkizdde
etmidir.
Zunun
Bauyge
teiniz
oldular
dikate
smail Hakk
Doru
dogmay
bne'tnde
Makll
tktisd'
kel&mclann
bir
edebilir?
el-Munkiz
2u ^ i, III, s. 20
S. 48
parac
2ub&. III.
evreleridir
istikametlerin
zerinde ok '
s. 273-274
edilmesini
tbbini
Huneyn
Galenos
rihlerinin eserlerinin
herhangi
; A. Rzik, Tamhld
yeni-efltuncu
2 ub
vetiresidir (Bk. The
Hist. of Philos. S. 29)
(Ren and a da bu fikir
bulunmaktadr, Averroe, S. 49 ; Ayrca Bk.
1. Madkour
s. 36, II, s. 292;
Theologie
La Place, s. 28
Mslman
340-342
Munkiz'de
etmitir.
Zunn
Bouyges
temiz
olduklar
dikkate
brahim Hakk
DZELTMELER
Sayfa
45
46
46
46
47
47
48
48
48
50
51
53
53
53
57
58
59
59
60
67
71
74
79
81
85
87
88
89
94
95
95
Satr
41
23
39
12
20
32
(Not 147)
33
(Not 148)
(Not 157)
(Not 163)
(Not 176)
(Not 177)
(Not 178)
(Not 189)
(Not 196)
(Not 199)
(Not 200)
35
20
8
(Not 215)
(Not 221)
22
26
36
35
1
6
18,19
22
100
102
37
105
109
110
111
127
129
130
26
4
17
(Not 232)
15,16
11
Yanlif
S.)
etabe
nomaralur
niversitesine
"Bouyges:
- 298
Bu kitapta
be
Kayf
G ALJ
S. al-Tah.,
akik
s. 167
s. 519
. 433
s. 111
c. III
s. 834
va al-Hukama
var olmas
Sljl
Son Rapport
Znam
ayetini
ayn, idrk
b) sfat
zayflk
X V II, 87)
V&hib-UM Srer
nretmahal
mufarak
Suretler B alayan
nefisicir
: mkn
mddetlelerin
(istibat)
vlmeyi
ba'd at-Tabiat
anatiktir.
gelir.
417
Doru
S. 592)
ftablie
numaralar
niversitesinde ve
Socicte de Jesusye
1) Bouyges:
- 296
Bzdarua gre, bu
kitapta
ve
al-Kaf
GAL, Suppl, I
Al-Tah., S.
akk
s. 157
s. 513
s. 463
s. m
c. II
s. 843
val-Hukam*
var olmasnn.
jlji
Ses Rapports
Zu'am
yetlerini
ayn idrk
b) sfat
sayflm
(XVII, 87) yus VI
Vhib us-Snvcr
suret-mahal
mufrak
Vhib us-Suver (Su
retler Balayan)
nefisleri
: 1- mkn
mddetlerin
(istib(ad)
vlmeye
ba*d at-Tabiat
analitiktir.
gelir.
D ZE LTM E LE R
ayla
131
136
136
136
136
153
154
Satr
15
12
13
19
26
28
37
Yanl
Evvel baklanda, onan

Vacut
birdir veya
denilseki bu
, oysaki bu,
, cisim
Suretler Balayan
Dora
Evvel hakknda,
V dp
birdir; veya
denilse ki: Bu
, bu,
, cismin
Vhib us-Suver
(Vhib us-Suver)
157
158
159
161
168
170
186
211
216
228
232
245
253
255
256
258
265
267
269
274
274
25
9
(Not 242)
10
11
9
(Not 245)
30 .
17
29
37
33
(N ot 271)
7
4
8
34
16
25
3
5
Suretler Balayan
filozoflar
Tah. Tah.
syleyebiliriz.
mez
etmekten
sayd
mnsiyla
demesi filozoflar
dda
oullak
Byklerin
X o f/
iki
olmaskin
nndeki
g
zddnr
tallflk
kendisinde
LEMN BR YAPICISI
(SAN) VARDIR
275
275
276
276
282
288
290
294
Vhib us-Suver
filozoflar
Tah. al-Tah.
syleyebiliriz.
mez*
etmesinden
saydna
m nsiyle
demesi filozoflar
dnda
oulluk
Byklklerin
Al-Kaf
ilri
olmakszn
nndeki
gre
zdddr.
taallk
kendisinden
LEMM YAPICISI
(SK I) HAKKINDA
2
dn da
dmda
34
EmelTin
EmeTin
13
Evel
Evvel
32
ilk Mll
Mall-u Evvel
17
imaksath
m aksatl
10
cihetimden
cihetinden
19
nefytmek
nefyetmek
14
Aksl En Uzak Felek
Ahe (En Uzak Felek)
8 ey
ey
29
Gazli filozoflarn
Gazlt filozoflarn
31 -ye
ve
30
etmelerini
etmeleri
(Not 287)Bk. 341
Bk. S. 381
5
yaknl
yaktnt
419
D ZELTM ELER
Sayfa
329
335
339
340
343
346
347
351
351
353
354
356
357
357
358
358
362
366
356
366
371
376
384
385
385
385
388
388
390
390
391
391
391
391
391
392
392
393
394
394
395
395
395
395
395
396
397
Satr
28
6
(N ot 316)
(N ot 317)
13
34
(N ot 349)
14
21
12
40
17
(Not 374)
(Not 374)
22
(Not 375)
30
33
35
36
11
33
31
15
(No 285)
15
27
28
(Not 448)
(Not 448)
23
30
32
33
35
19
39
4
4
13
8
12
13
16
35
39
8
Yanl
Dora
MAKSADI
czleri
GAYES
Tah. al-Tah.
Tah. al-Tah.
Fikal
Tah.,
Tak.,
obnd
Tah., S.
kuvvetlerin
Gzl!
oldiklan
paris
Tehflte
C. X IV
czlcri
Firbt
olmad
S.
kuvvetlerin.
Gazali
olduklar
Paris
Tehftc
s. 383
gzel
C. XLTV
s. 343
gzel
Kaf
Al-Kaf
oradrsi
A l*
j
olmal
icadeden
mnazerete
etmitik
Bk. 310
etmitik
(redemption)
Hristiyanla
semhle-il
d apres
mnasebeti
scienses
determirner
Mel.,
379-380
gerekmezsisin
yaratmann
felsefe
mtala
dnnde, deil
fiili
neticelerin
edilmeden
et iini
Melanges
tatmas, da
olan
iradesi
iU *
olmak
icabeden
mazerete
etmemitik
Bk. S. 308-309
etmemitik
(Redemption)
Hristiyanla
semble-t-il
dapr&s
mnasebeti,
sciences
determiner
ML,
479-480
gerekmeksizn
yaratmann
felsefe le
mtalea
nnde deil
fiil
neticelere gre.
edilmeden.
ettiini
M61anges
tatmas da
olan.

Mübahat Türker - Üç Tehafüt Bakımından Felsefe Ve Din Münasebeti (Doktora Tezi)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mübahat Türker - Üç Tehafüt Bakımından Felsefe Ve Din Münasebeti (Doktora Tezi)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANKARA NVERSTES DL VE TARH-CORAFYA FAKLTES

Dil ve Tarih - Corafya F ak lte U mum Felsefe ve M eta

b ) Meselenin Tarih Olarak V azedilm esi.......................................

b. Basm alar.......................................................................... .................

d. Tehftun Gaye v e M e to d u ......................................................

tbn-i Rft'n Tehfiit l-Tehft'nn Takdim i.......................

a. Yazmalar ........................................................................................ .....50

e. T erc m eler .......................................................................... 51

Hocazdenin Tehft l-Feisifesinin Takdim i ................................53

a) Meselenin MeDife Gre A yn A y n Hlsas

3. Hocazde'nin TaM^uriinde Mucize Meselesi ..........................72

nsan Ruhu Kendi Kendine K aim V e Maddeden Mcerret

nsan Ruhu Ebedidir

2. lbn-i Rt n Teh&ftne Gre ...................................

3. Hocazde'nin Teh&ftne G r e ....................................

2 - L H Y A T GURU BU N A A T OLAN M ESE LELER

3. Hocazde nin Teh&ftne G r e ....................................

2. lbn-i Rtitn Teh&ftne Gre ..................................

Allahn Tarifi Yaplamaz

1. Gazll nin Teh&ftne G r e ...........................................

3. Hocazde nin Tehftne G r e ....................................

3. Hocazde nin Tehfutne G r e .....................................

........... ........................................ ..............

a ) Meselenin Mellife Gre A y n A y n Hlsas

2. lb n -i Rt n Tehft'ne Gre ................................ ....J63

6 Allah Gaynn Bilir

2. lb n -i R ln Tehftne G r e ................... .................J89

Allah Ztn Bilir

Allah Czileri Bilme*

lem Ezeldir, Kadimdir

3. Hcazdenin Teh&ftne G r e ....................................

................................................................ ... 271

lemin Yapcs (Sanii) Hakknda

lemin Bir Yapcs Var mdr

lemin Bir lleti Var mdr

TehfcrAeki Metot Hakknda

TehtfAerin A yn A y n Dnrnmlan.................................... ............

a. Gazlnin Tehft ................................................................... ..350

Tehferin Birbirlerine Nazaran Durumlar

Tehfliderin Felsefe-Din Mnasebeti Bakmndan Durumlar

V. UMUM NETCE ............................................................................. 394-397

ndeks .............................................................................................................. 405-412

Fakltenin Felsefe Blm nde iken devam etmi olduu

sefeler karsndaki durumu belirtilm elidir. B u ise bizi bir bakm

yledir. Aksi takdirde meseleye halledilmi gzyle baklacan*

kam' va*l - Gazali) H ocazde ninki ile karlatrmak zere, bu

knda bile, esirgememi olduu samimi ilgisinin beni ne kadar

Ankara, 28 Aralk 1953

B u sorulan karlam ak iin ilkin b ib liyog ra fik aratrm aya

admla aratrmak m m k n dr: a) T rk iy e

devrinde yazlm eserler, b ) O sm anhlar devrin de yazlm olan

bavurm ak tabi bir y o l olarak gr n d ; zira b u k ita p ta bibliyografyalann bibliyografyasn bu lm ak m m k n d r1.

yografya makalesinde haber verilen 9 altmiki

baa taram ak ilk bakta hatra gelebilirse de b y le b ir taram a

teker elden geirilmesi ise ta tb ik kabiliyet ir den

H uart, Bianchi bibliyografyalan 1856 1891 y lla n

arasndaki Osmanl neriyatm gzden geirm ek im km n v er

A rcheion (1931 1938,

(1927 den sonrakiler), O .L .Z (1928, 1932 1934) gibi m ecm ualann

neredilm i felsefe tarihlerinde

C. de V a u x , Q uadri) bu k on u ya ait, bir felsefe tarihinin msaade

Anaw ati, Gar-

d et, M adk ou r M . A lla rd gibi melliflerden bilhassa Renan, Gauthier

b u eserlerde dahi felsefe din mnasebetinin Tehafutler bak

.............. iareti hlsa edilen fikirler iin k u lla n lm tr.