GNDZ

Basm Yaym D atm

T icaret ve San. Ltd. ti.

D inin Trk T oplum una Etkileri

M u za ffer S en cer
Birinci Bask: 1968
kinci Bask: M art 1971
n c Bask: Eyll 1999
Yayn H aklar G n d z Basm Yaym
D atm T icaret ve San. Ltd. ti.'n e Aittir.
ISBN 9 7 5 -8 3 0 4 -4 8 -8

Bask-Cilt
C eren B asm Yaym

SAFMAL YAYINEV
a talem e Sk. M erili Apt. 5 2 /3 C aalolu - stanbul
: (0 212} 51 3 94 23 - 513 95 21
Fax: (0 212) 5 2 2 45

Muzaffer Sencer
0

DNN TRK
TOPLUMUNA ETKLER

NDEKLER
nsz 7
Giri 9
I
slamlktan nce Trkler 25
n
slamlk 65

III
slamln Ekonomiye Etkisi 79

IV
slamln Hukuk ve Politikaya Etkileri 133

V
Sonu 225

 nsz

Genel olarak din, kutsal bir dnyayla ilgili bir inan ve

pratikler sistemi olarak tanmlanabilir. Bununla birlikte, 11.
yzyldan bu yana Trklerin dini olarak slamlk, bu genel din
tanmnn erevesini aan nitelikler tamakladr.
Gerekten slamlk, yalnz bir inan ve pratikler sistemi de
il, ayn zamanda temellendirdii eitli kurumlarla bir sosyal
sistem ve politik rejim zelii gstermektedir. Bu bakmdan,
ad geen yzyldan balayarak Trk toplumlarn biimlendir
mi ve devlet rgtnden gnlk hayatn en ince ayrntlarna
kadar sosyal hayat belirlemitir.
Baka bir deyimle, kurucusu yalnz bir din szcs deil
ayn zamanda bir toplum rgts olan slamlk, yalnz bir
din deil, btn kurallar tanrsal bir temele dayanan deimez
bir toplum dzenidir.
slamln, erevesi iine giren toplumlar her bakmdan
belirleyen bir din olmas yznden, Trk toplumu tarihsel ge
lime dorultusunda, btn kurum lanyla dinin etkisi altnda
kalm ve bir takm sapmalarla birlikte slarni kurumlan rnek
edinm itir.
slamlk, bu zelliiyle Trk toplum lanna teokratik bir ka
rakter kazandnrken, Tanr buyruunda temelini bulan dei

mez kurallarla, yzyllarca deimeden kalan statik bir sosyal

dzene yolamtr.
Teokrasiyi ykan ve Trkiye'nin laik ve uygar bir toplum ol
mas yolunda byk ve nemli bir adm olan Cumhuriyet d
neminde de, dinin izleri gnmze kadar uzanan etkileri sre
gelmitir.
Bu durum dinin, gnmz Trkiyesinde nemli ve aktel
bir sorun nitelii tadn gstermektedir. Bu yzden, slam
ln Trk toplumuna etkilerinin aratrlmas, bu sorunun ay
dnlanmas ve zmlenmesi yolunda ilk adm olabilir.

G iri

Bir btn olarak sosyal yapyla rgtl bir kurum olan din
arasndaki ilikiye girmeden nce, bu incelemede konuyu ele
alrken kullanlan metodolojik yaklam genel izgileriyle be
lirlemek yerinde olacaktr.
Genel olarak sosyal, zel olarak dinsel olgularn tarihsel ev
rim sreci iinde zmlenmesi ve aklanmasnda bugne ka
dar sosyal bilimciler tarafndan birbirinden ok farkl iki ayr
yntem kullanlmtr. Kendi iinde de birok eitlilik gster
mekle birlikte ilkece ortak bir temele dayandnlabilecek olan
bu iki yntemden ilki, gemiteki ve bugnk rnekleriyle
burjuva sosyolojisinin, dieriyse marksist sosyolojinin
yntemi eklinde belirlenebilir.
Gerekten bu iki sosyoloji, bir btn olarak sosyal yapnn
olduu kadar, sosyal olgu ve kurumlann -evrim leriyle birlikte
zmlenmesinde birbirinden ok farkl bir dorultu izlemi
tir.
Bu farkllk, burjuva sosyolojisinin terimleriyle yle temellendirilebilir;
M arksist yaklam, sosyal olgularn aratrlm asnda tek
ynl bir nedensellik ilikisine bavurmaktadr. Baka bir dc-

yimle, marksist sosyoloji, politika, hukuk, din, ahlak vb. gibi

kurumlarn, retim gleri ve retim ilikilerinden olumu
altyap tarafndan biimlendirildii ve belirlendii savndadr.
Oysa, sosyal olgular arasnda, V. Pareto'nun basitletirici
adn verdii(l) tek yanl bir ilik i deil, eitli kurumlarn
karlkl olarak birbirini etkileme ve belirlemesinden doan
bir ok ynllk szkonusudur. rnein ekonomik olgular
sosyal olgular etkiledii gibi, ters bir iliki olarak, politika,
hukuk, din ve ahlk olgular da ekonomik ve sosyal olgular
belirler.
Bu yaklam farkn, ilk olarak burjuva sosyolojisinin yn
temine rnek alnacak olan ve bu sosyoloji yandalarnca a
da sosyal bilimin balca kurucularndan biri s a y la n ^ Max
Weber'in dili ve zmlemesiyle gstermeye alalm:
Pareto'nun, marksist yntemin, herhangi bir etkide pay
olan etmenlerden birini nedensel olarak alp dierlerini ona
bal sayd yolundaki grne katlan M. W eber'e gre, bi
ricik analitik tulum, btn etmenlerin fonksiyon bakmndan
birbirine bal sayld tutumdur. rnein din olgusu szkonusu olduunda, ekonomik ve sosyal ilikilerin din zerinde
olduu gibi, dinin de bunlar zerinde etkisi olduu kabul edil
melidir. Olgunun btn her iki dorultuda aratrlmaldr.
Hangi etmenin dieri zerinde daha gl etkide bulunduu da
ancak bu ilemden sonra gereince belirtilmi olacaktr.*3^
Gerekten, olgular arasnda karlkl fonksiyon ilikisine
dayanan ok yanllk eklinde zetlenebilecek olan bu burjuva
yntemini din olgusuna uygulayarak kullanan W eber'in amac,
kapitalist uygarln geliimini salayan psikolojik koullar
belirlemektir. Onca, byk mali kaynaklarn kontroluna yola-

( 1) Nurettin azi Ksemihal: Sosyoloji Tarihi, s. 331.

(2) Talcotl Parsons: Yeni Baskya Sunu IM . W eber: T he P rotestant E thic
a n d th e Spirit o f Capitalism) s. XVII.
(3) Hans Freyer: tim ai Nazariyeler Tarihi (cv. T. aatay) s. 190.

10

an ve speklasyon, tefecilik, ticari girikenlik vb.nin sonucu

olarak sahiplerine servetler kazandran byk bireysel kalkmlar anlamnda kapitalizmin kkleri ok eskiye gider. Ama,
para olarak kr amacyla sermaye sahipleri tarafndan hukuka
zgr cretlilerin organizasyonuna dayanan ve toplumun her
ynne damgasn basm olan kapitalizm, ada bir olgu
d u r/4)
Kendi deyimiyle, modern alarda, Bat, baka hibir yer
de grlmeyen ok farkl bir kapitalizm biimi gelitirmitir:
Bu, zgr emein rasyonel kapitalist organizasyonudur.^5)
Bununla birlikte, kapitalizm ancak yzyllar sren mcade
lelerden sonra kurulabilmitir. Bunun nedeni, Kapitalizmin,
Kilisenin ve birok Avrupa devletlerinin sayg gren uzlamlar, benimsenmi sosyal ahlk emas ve hukukla derin ayr
lklar gsteren bir ekonomik gidi ve insan ilikileri sistemi
oluudur. Kapitalist anlayn -ahlki bir yaptrm gerektiren
belli bir yaama biimi anlam nda- mcadele etmek zorunda
kald en nemli g, gelenekilik olarak adlandrlabilecek
olan bir tavr tr ve yeni durumlara kar gsterilen tepki olm utur.^6) Bu bakmdan Weber'in deyimiyle genel kltr ta
rihi bakmndan temel sorun, zgr emein rasyonel organizas
yonuyla birlikle saduyulu burjuva kapitalizminin kayna so
runudur/7)
Eski dzenin dzenin temel ilkelerini deitiren bu kayna
a gelince, Weber, Genel Ekonomi Tarihi (Almancas, 1923-1
adl incelemesinde bu konuda ileri srlen grleri eletire
rek onlarn yetersizliklerini gstermeye almaktadr.
Gerekten, M. Weber, kapitalizmin douuna yol at
sylenen nedenleri ele alarak, nce nfus art etmenini gz
(4)
(5)
(6)
(7)

R.H. Tawney: "nsz (M. Weber: a.g.y.) s. I (b)-I (c).

M. Weber: The Protestant Ethic and The Spirit o f Capitalism,s. 21. 58-59.24.
M. Weber: The Protestant Ethic and The Spirit o f Capitalism,s. 21. 58-59. 24.
M. Weber: The Protestant Ethic and The Spirit o f Capitalism,s. 21. 58-59.24.

11

den geirmekte ve bunu Bat Kapitalizminin geliiminde

nemli rol olan bir etmen saymann yaygn bir yanl olduu
nu ne srmektedir. Onca, Avrupada nfus art, -a z bir n
fusla sistemin, gerekli igcn salayamamas yznden- ka
pitalizmin gelimesine yardmc olmusa da, dorudan doru
ya bu gelimenin nedeni deildir.
Deerli madenlerin oalmas da Kapitalizmin douunun
temel nedeni saylamaz. Para olarak byk servetlerin belli
gruplarn ellerinde toplanmas bu gelimeyi tevik etmise de,
rnein Roma egemenlii dneminde Hindistan'da byk bir
deerli maden ktlesi dolama girmekle birlikte bu, ticari ka
pitalizmin douuna ok az katkda bulunmutur.
K apitalist gelim enin d koullar arasnda, nce corafya
koullar gelir: Geri Bat'da, bir ideniz olarak Akdeniz'in ko
numu ve zengin nehir balantlar uluslararas ticaretin geli
mesine yaramsa da bu etmenin rolnn de fazla bytlme
mesi gerekir. Antik a uygarl zce ky uygarl ve ticaret
olanaklar ok geni olmakla birlikle, antik dnemde kapita
lizm dom am tr.
Bu geliimde, askeri gerekimlerin de, dorudan olmasa da,
Bat ordularnn zel ihtiyalar yznden olumlu bir rol ol
mutur. Lks talepleri de, dolayl olarak buna katkda bulun
mutur. Sn olarak, kapitalizmi douran etmen, rasyonel giri
kenlik, rasyonel muhasebe, rasyonel teknoloji ve rasyonel hu
kuktur.
Ama bunlar da tek bana yeterli etmenler deildir. Ta
mamlayc zorunlu etmenlerse, rasyonel anlay (spirit, geist),
genel olarak hayat gidiinin rasyonelletirilmesi ve rasyonel
bir ahlk (ethic)'dr/8)
te W eber'e gre, bu rasyonel anlay yaratan protestanlk olmutur. Grld gibi, Weber, kkeni din olan bir anla

(8) M. Weber: G eneral E conom ic History: s. 355-356.

12

yn, yeni bir ekonomik ve sosyal yapnn, kapitalizmin dou

unda en etkin bir rol oynad grndedir.
Gerekten, Weber'e gre, her din sisteminde, temel olarak
bulunan Tanr, teki dnya, insanlarn kurtuluu vb. gibi teolo
jik konular yannda, insanlarn i ve gnlk hayat gidileriyle
ilgili bir reti yeralr. Baka bir deyimle her din, bir ekono
mik ve sosyal ahlk yaratarak gelitirir. Demek ki btn din
sistemlerinde bulunan ahlk ilkeleri, insanlarn sosyal eylem ve
hareketlerini sk skya etkisi altnda bulundurur ve bylece
sosyal dzenin objektif yapsnn belirlenmesinde nemli bir
rol oynar.
te yandan, kkeni dinde olan belli duygu ve dnce ie
rikleri, bir dereceye kadar bamszlaarak balangtaki din
sel ieriklerinden syrlrlar ama insanlarn dnce ve davra
nlarnda etkilerini srdrrler. Bu, laikleme (secularization)
o lay d r/9^
ite 1904 ve 1905 yllarnda yaynlanan Protestan Ahlk
ve Kapitalist Anlay balkl m a k a l e s i n d e (1) M. Weber'e
gre, h er ekonomik sistem gibi ada kapitalizm belli insan
niteliklerine, iliki biimlerine vb. dayanr. Baka bir deyimle,
bir kapitalist anlay vardr ve ancak bu anlay yaygnlk ka
zandktan sonra kapitalist sistem geerli bir duruma gelir. Bu
n koulun eleri unlardr: Her eyden nce, bu dnyayla il
gili, gnlk mesleki uralarn, insann ana gcn harcamas
gereken deerli bir hayat ierii saylmas gerekir. Bundan
baka, rasyonel i yntemleri gelim i olm aldr. Bu durum
da, eski retim adetlerine ve genellikle geleneksel hayat ve i
biimlerine gl bir ballk olmayacaktr. Bunun iin, dnya
baars ve zellikle ekonomik kazan kaytszlkla karlanmamal ve stelik onursuz bir i saylmamaldr. Bu bir, dn
yaya kar tavr alma, bir ahlki deerler btn, tam bir hayat
(9) H. F re y cr a.g.y. s. 191-193.
(10) R.H. Tavvncy: a.g.y. s. 1 (b)

13

gidi sistemidir ve bu anlay, bir toplumda veya toplumun ge

ni bir tabakasnda belirleyici bir zellik kazanmadka, kapi
talizm etkinlik gc bulam ayacaktr/1
Buradaki anlamyla rasyonellik sz Weber tarafndan,
adet ve gelenekler zerine deil, ekonomik vastalarn kr ama
cna, bilinli ve sistemli bir ekilde uydurulmas temeline da
yanan bir ekonomik sistemi dile getirmek zere kullanlmakta
dr. Bu durumda, cevaplandrlacak ana soru, bu tutumun, s
nrsz kazan tutkusunu (oppetilus divitiarum infnitus) anti
sosyal ve ahlaka aykr sayan geleneksel tavr zerinde niin
zafer kazand sorusudur. W eberin bu soruya cevab yledir: Bu durum, 16. .yzyln din devriminde kaynan bulan
hareketlerin sonucudur/12^
Ad geen soruyu cevaplandrrken Weber, kapitalist klt
rn en karakteristik elerinden biri olan ve bir meslek kav
ram ve igcnn meslee adanmas fikrini douran somut
bir rasyonel dnce biiminin kaynan aratrmaktadr. Onca, Almanca B e ru f ve daha ak bir ekilde ngilizce Caling (meslek) kelimelerinde dinsel bir anlam, yani Tanr tara
fndan konulmu grevler anlam bulunmaktadr. Bu kelime
nin tarihine bakldnda, ne ounluu Katolik olan ne de kla
sik Antik toplymlarda kelimenin tad anlama (hayat grevi,
i yaplacak alan) benzer herhangi bir ifadeye rastlanmaktadr.
Oysa, ounluu Protestan olan btn toplumlarda bu kelime
vardr.
Modern anlamyla bu kelime, orjinalinden deil, evireni
nin anlayndan tr ncil'den tremektedir. Luther'in ncil
evirisinde, bugnk anlamyla bu kelimenin ilk kez kullanl
d grlmektedir. Daha sonra, btn Protestan halkn gnlk
dillerinde, hzla gnmzdeki anlamn kazanmtr.
Kelimenin anlam gibi kavram da yenidir. Reformasyonun
(11) H. Freyer: a.g.y. s. 194-195.
(12) R.H. Tawney: a.g.y. s. I (c).

14

bir rndr. Burada, en azndan su gtrmez bir ekilde yeni

olan, dnya ileriyle ilgili grevlerin yerine getirilmesinin, in
sann ahlki eyleminin alabilecei en yksek biim olarak de
erlendirilmesidir. Hergnk dnya ilerine dinsel bir nem
kazandran, bu anlamda bir meslek anlay yaratan ite budur.
Buna gre. Tanrnn istedii biricik hayat yolu, dnya
ahlkllk aamasn bir manastr ilecilii iinde atlamak de
il, tersine, ancak dnyadaki konumunun insana ykledii g
revleri baarmaktr. Dnya eylemlerinin, ahlki bakmdan hak
l gsterilmesinin, Reformasyonun en nemli sonularndan bi
ri olduu phesizdir/13)
Grld gibi, Bat ve Orta Avrupa'da bu anlay, Hristi
yan dininin Protestanlk biimiyle birlikle Reformasyon hare
ketleri anda domutur ve balangcnda kapitalist ekono
mi ve genellikle ekonomik konularla ilikili olmayan bir kay
naklan gelmitir. Bu anlay, insanlar anlay bakmndan ka
pitalizmin kurulmasna yol aacak ekilde deitirmitir.
Bilindii gibi M. Weber'e gre her byk din, teolojik re
tilerden baka, insann dnya karsndaki durumlarn ilgilen
diren retiler sistemi de yaratr. Bu, insanlarn gnlk davra
n ve ilikilerini byk lde etkiler. te Katolik teologlarnkine ve zellikle Ortaa din retilerine oranla olduka
farkl bir ekonomik ve sosyal ahlk ilkeleri ortaya koyan Luther, Calvin gibi protestan reformcular, insann dnyaya kar
durumunu deitiren ve zellikle alm a ve i ilikileri konu
sunda yeni bir ortam yaratan bir reti temellendirmilerdir.
Her eyden nce dnya meslei konusunda yeni bir ahlk
anlay getiren Protestanlk, mesleki uralar, hangi alanda
olursa olsun kutsal ve insan deeri bakmndan belirleyici say
mtr. Bu anlama gre, insann bu dnyadaki meslei, Tanr
tarafndan kendisine verilmi ve yklenmi bir grevdir. By-

(13) M. W cber: a.g.y. s. 78-81.

15

lece, gnlk alm a ve i, Ortaa Hristiyanlk ahlknda g

rlmemi bir deer ve kutsalla ulamtr. rnein Calvin'e
gre, bir insann alm asyla elde ettii baar. Tanr ba
nn grnr bir ifadesidir.
te dinsel ereve iinde beliren bu ahlki deerlerin laik
lemesiyle, kapitalist ekonomiyi hazrlayan anlay domu
tur.
Tezini saysal verilerle de pekitirmek isteyen W eber'e g
re, protestan kilisesinin egemen olduu veya protestanlarn o
unlukta bulunduu Hollanda, Ingiltere ve Amerika Birleik
Devletleri gibi lkelerde, kapitalist ekonomik sistemin kurulu
ve geliimi daha nce olmutur. Protestan ve Katolik mezhepli
topluluklarn kark olduu lkelerde, rnein Almanya'da
kapitalist ekonomi biiminin kuruluunda protestan kesimi ile
ri, katolik kesimi geridir.^14)
Bylelikle Weber, Marksist tarih anlayna btnyle ay
kr olarak dinsel glerin ekonominin geliimine dolayl ola
rak etkide bulunduu tezini temellendirmeye almaktadr.
Daha ok burjuva sosyolojisinin yaklamn bir rnekle
gstermek zere ele alnan Weber'in tezi, burada, derinliine
eletirilecek deildir. Bununla birlikte, bu yaklamn, tezin
geerliini kaldracak nitelikte bir metodolojik yanla dt
ve bu bakmdan olduu kadar, olgusal verilere uygunluu
asndan da birok ciddi eletiriye sonuna kadar ak olduu
ortadadr:
Gerekten, rnein Prutenlik'le sosyal dzen arasnda kar
lkl bir iliki gren R.H. Tawney'e gre, bu tez, daha sra
dan ve gndelik glerin sonucu olan ve d koullarn uygun
bir ortam yaratt her yerde dinsel ilkelerin karakterinden ba
msz olarak beliren gelimeleri entelektel ve ahlki etkilere
balam akta arla dm tr.

(14) H. Frcyer: a.g.y. s. 196-199.

16

te yandan, bu kapitalizm yorumu, H. See'nin yapt ve

grlerine uygun dmesi iin W eber'in bu terimin anlamn
basitletirdii ve snrlad yolundaki eletirisine de aktr.
rnein, kapitalizmin Hollanda ve ngiltere'deki geliimi, bu
lkelerin veya belli bir kesiminin. Calvinist yorumuyla Reformasyonu benimsemeleriyle deil, daha ok, kendi yarattklar
byk ekonomik hareketler ve sosyal deimelerle ilikilidir.
Yine Brentona'ya gre, Rnesans'n politik dncesi, Calvin'in retisi kadar geleneksel engellerin zlmesinde gl
bir rol oynamtr. Herhalde, ngiltere'de 16. yzyln ardarda
gelen mali krizleri ve fiyat dzeylerindeki deimelerden ya
rarlanarak iadamlar ve ekonomistlerin para, fiyat ve kambiyo
speklasyonlar, Weber'in gelenekilik dedii tavrn temelini
rtmede ayn lde etkili olmutur.
Ayrca, ekonomik dncenin gelimesi zerindeki son
aratrmalar, Kalvinizme balanan ekonomik ahlktaki gr
deiikliinin hibir ekilde ona zg olmadn, tersine Pro
testan yazarlarn olduu kadar Katoliklerin de grlerinde
yank bulan genel bir entelektel hareketin bir paras olduu
nu gstermektedir. stelik, bizzat Kalvinist retinin etkisi ka
rakterce tek biim ve ayn dorultuda olmam, tersine, ekono
mik koul ve sosyal geleneklerin vb. farkllklarna gre d
nemden dneme, lkeden lkeye geni lde deiiklik gs
termitir.
Son olarak, Calvinin kendi sosyal organizasyon idealinin,
aslnda, papazlar diktatrlyle ynetilen bir teokratik sistem
olduu anlalmaktadr. Gerekten, Fransa'da Reformcu Kili
selerin, ngiliz Presbiterian Hareketinin amac Tanrsal bir di
siplin kurmak olmu, te yandan New England'daki saintlerin
ilk izledii politika, ekonomik girikenliin sk bir ekilde
kontrol olarak belirmitir. Bu sistem, sonradan, refah ve din
sel kurtulu arasnda daha adil bir dengenin kurulduu bir uzlatrcla varm, ustalarn teolojisini alkoymakla birlikte,
onlarn sosyal ahlk emasn tanmamtr. Bu hareket, Tan

17

rnn, gelecek hayat olduu kadar bu hayat da adadna ina

narak Devletin ve Kilisenin i hayatyla ilgili tulumlarna ka
rmakta ayak diremitir. te Calvin'in kendisi deil de, bu
ikinci, bireyci Kalvinizm aamasnndr ki Weber'in Kapita
list Anlay adn verdii nitelikte bir yaknl v a rd r/15>
Grld gibi, gerekte Protestan Hareketi, dinden etkilen
mek yle dursun tersine ona kart olarak gelien bir ekono
mik ve sosyal sre oluturan yeni ilikilerin dinsel bir ifade
sinden baka bir ey deildir.
Bu arada, bu tezin, dayana olan Bat tarihinin olgularyla
uzlamay bir yana, ayr bir evrede gelimi olan bir baka
dine, yani slamla uygulanamayacan belirtmek gerekir.
Gerekten Weber, kurucusu bizzat bir tccar olan ve ticareti ve
dier dnya ilerini ok onurlu sayan ve hatta ycelten slaml
hemen btnyle ihmal etmitir. Oysa slamlk, Weber'in
anlad anlamda rasyonel bir Kapitalist Anlay bir ahlk
ilkesi olarak gelitirmi olan bir dindir. Bununla birlikte, bu
anlay, slam dnyasnn -A kdeniz ticaretinin Arap kontrolunda bulunduu Abbasiler dneminde nemli bir ticari geli
meye sahne olmasna ram en- kendiliinden kapitalizme gee
bilmesini salayamamtr. Bu durum da gstermektedir ki
dinsel bir anlay, bir ekonomik ve sosyal gelimenin belirle
yicisi deil, tersine bu gelimeye paralel oluan bir olgudur.
Ekonomik olgularla dinsel olgular arasndaki iliki temeli
zerinde burjuva sosyolojisinin yaklam bir rnekle gsteril
dikten sonra, imdi de, -b u incelemede kullanlacak o lan marksist sosyoloji yntemi ele alnacaktr:
Burjuva sosyolojisinin basitletirici ve tek yanl olarak
niteledii marksist yntem, en genel anlamyla, evrensel bir
yntem olan dialektik materyalizmin, tarihsel srece, evl
dinamii iinde sosyal olgulara uygulanmasn ifade eden "ta
l i 5) R.H. Tawney: a.g.y. s. 7-11.

18

rihsel materyalizmdir. Bu yntem, maddi glerin deime ve

gelim esine bal olarak tarihin evrildii, baka bir deyimle,
toplumlarn deime dinamiinin temelinde maddi glerin yerald tezipc dayand iin maddidir. Tarihte, gelierek sos
yal deim eleri belirleyen maddi glere gelince, bunlar, re
tim gleri ve retim ilikileri, en genel bir deyimle ekono
mik yapdr. O halde, marksis yntem, geni tarih olaylar
nn son kertede ekonomik etmenler tarafndan belirlendii ilke
sine dayanan bir yntemdir.
Her eyden nce unu belirtmek gerekir ki, marksist ynte
min ekonomik yapy belirleyici olarak almas, sosyal yap ve
olgularn aklanmasnda ekonomik etmenlerin ncelik ve
arlnn belirlenmesi, toplum yaplar iin aklayc bir sis
temin kurulmas ve buna dayanarak toplum yaplarnda geer
likte olan kanunsalln saptanmas olarak anlalmaldr.
Bu niteliiyle marksist sosyoloji, dier pozitif bilimlerin
ynteminin sosyal alana uygulanmas anlamna gelir.
Ayrca, nasl ki dier bilimler olgular arasndaki ilikilerin
genel ifadesi olarak kanunsallklara dayanarak gelecekle ilgili
bir takm karmlarda bulunmakta, yani ndeyiler yapmaktay
sa, ayn ekilde marksist yntem, belirleyici olan maddi gle
rin deiim kanunsallndan kalkarak sosyal alanda gelecek
konusunda karmlarda bulunma olana salar.
Baka bir deyimle, Paretonun basitletirici, dier burjuva
sosyologlarnn kehanet arac sayd bu yntem, bir bak
ma, Kepler'in astronomide yapt devrimin sosyal bilimler ala
nnda gerekletirilmesidir. Gerekten, gkcisimlerinin hare
ketlerini ve buna bal olarak aralarndaki kanunsal ilikileri
Ptoleme gibi dnyay merkez, Copem icus gibi gnei merkez
alarak daire eklindeki yrngeler temeli zerinde de aklaya
bilmek olanakldr. Ama bu durumda, pratikle yararl karm
larda bulunma frsat vermeyecek kadar karmak bir sistem
yaratlm olacaktr. te nasl ki Kepler, gne sistemindeki

19

gezegenlerin, odak noktalarndan birinde gnein bulunduu

bir elips eklinde hareket ettiklerini gstererek astronomik ol
gularn kolaylkla aklanabilecei ve kanunsal ilikilere ba
lanabilecei bir sistem sunmusa, marksizm de ayn ii sosyal
bilimlerde yapmtr. Kulland yntemle, eitli olgularn
aklanm asnda, nedenlerin artc ve karmak okluu ve
eitliliini, nedenler arasndaki belirleyicilik bantsyla gi
dermi, olgular toplum tipleri erevesi iinde sistem letir
mi ve sonunda bu tipler temeli zerinde toplumlarm deime
ve gelim e kanunsallna varmtr.
Bununla birlikte, bu materyalist tarih ynteminin yorumlan
mas ve uygulanmas konusunda eitli sosyalist doktrinler
arasnda gr ayrl belirmitir. Gerekten, 19. yzyln
ikinci yarsndan sonra gelien bilimsel sosyalizm yani marksizmin, birbirinden farkl zellikler gsteren iki ayr dorultu
sundan ortodoks marksizm veya sovyet marksizmiyle evrimci
sosyalizm veya revizyonizm arasnda materyalist tarih anlay
konusunda bir uzlama yoktur.
rnein modern revizyonizmin babas saylan E. Bern
stein, komnist liderler tarafndan yorumlan ekliyle mark
sist doktrine sert bir teorik saldrya gemitir. Bu arada, zel
likle materyalist tarih yorumunu yeniden ele alarak. Marx ve
Engels'in, ekonomik etmenlerin sosyal gelimenin biricik
anahtar olmad yolundaki son dnemlerdeki ifadelerine dik
kati ekm itir.*'6) Bemstein'a gre, geerli bir tarih yorumu,
yrrlkteki hukuk ve ahlk ilkelerini, dinsel gelenekleri, top
lumun kltrel karakterini ve ayn ekilde corafi ve dier fi
ziksel koullan da hesaba katmaldr. Ekonomik etmenlerin
her zaman stnln kabul eden Bemstein'a gre, insan toplumlarnn gelimesiyle ahlki ve entelektel etmenler, maddi
koullarn gcn deiiklie uratarak bamsz bir stat ka

(16) Eduard Bernstein: Evolutionary Socialism , s. 6-18.

20

zanrlar.(17>
Materyalist tarih yntemini, J. Stalin vb. gibi, dar anlamda,
daha ok teknolojik determinizm olarak kullanan ortodoks
marksistlerle, onu burjuva sosyolojisinin yntemine yaklak
bir anlamda yorumlayan E. Bernstein vb. gibi revizyonistler
arasnda, Marx ve Engelsin konumlarn belirlemek yerinde
olacaktr:
Ekonomi Politiin Eletirisine B ir Katk (1859) adl incele
mesinin nl nsznde Marxa gre;
nsanlar srdregeldikleri sosyal retimle kendi istemleri
dnda ve kanlmaz bir takm ilikiler iine girerler, bu re
tim ilikileri, onlarn maddi glerinin geliim inde belli bir
aamaya karlktr. Bu retimin tm, toplumun ekonomik
yapsn meydana getirir. Bu yap, zerine hukuki ve politik
st yapnn kurulduu bir temeldir. Ve yine bu yapya karlk
olan belli sosyal bilinlilik biimleri vardr. Maddi hayattaki
retim biimi, sosyal, politik ve spiritel hayat srelerinin ge
nel karakterini belirler.^18)
Bu, materyalist tarih ynteminin en genel formldr. Bu
nunla birlikte F. Engels'in belirttii gibi bu anlaytan kalkarak
ekonomik enin biricik, tek belirleyici olduunu sylemek,
bu forml anlamsz ve soyut bir ifade klna sokmaktr.
Ekonomik durum temeldir ama, eitli st yap eleri, tarihsel
atmalarn ak zerinde etkide bulunur ve birok durumda
onlarn biimlerinin belirlenmesinde stn bir rol oynar.<19>
Bu aklamadan anlaldna gre, son kertede ekonomik
etmenler tarafndan belirlenmi olmakla birlikte, politika, hu
kuk, din, ahlk vb. gibi ideolojik st yap kurum lannn da ta
(17) Louis W asserman: M odern Political Philosophies, s. 83.
(18) K. Marx: Contribution to the critique o f Political Economy, MarxEngels, s. 43.
(19) Engels'ten Joseph Bloch'a Mektup, Londra, 21-22 Eyll 1890, MarxEngels, s. 398.

21

rihsel sre zerinde etkenlikleri vardr.

ite burjuva sosyolojisindekinden ok farkl olan bu yn
temle kapitalizmin douu olgusuna yaklaan marksist sosyo
loji, sz konusu ekonomik ve sosyal deimeyi yle zmle
mekledir:
Marx'a gre, retim glerinin geliiminde en ileri aama
olan kapitalizm, ana tarihsel n koulun sonucudur: Bunlar,
a) Para olarak servetin varl,
b) Uzm anlam kent zanaatkrlnn varl,
c) Emein zgrlemesi ya da cretli emektir.
Gerekten, kapitalizmin, emekle olumsuz bir iliki iinde
olan temel eleman yani sermaye (kapital), balang noktasn
da paray, para olarak servetin varln gerektirir. Sermaye do
lamn rn olduundan, birikimi, ticaret ve tefecilikten elde
edilen servetlerden gelmektedir.
Para olarak servetin sermayeye dnmesini salayan, bir
yandan zgr emekiler, bir yandan da serbeste sallabilen ob
jek tif alm a koullan bulabilmesidir. Demek ki para eklin
deki bu servet, ancak, (toprak, hammadde, geim maddeleri, i
aralan vb. gibi) objektif alma koullaryla, bunlarn em ek
ten ayrmas yznden deitirilebilir. Ve ancak zgr emei,
varlnn objektif koullarndan koptuundan satn alacak du
ruma gelir. .
Ama sadece para olarak servetin varl, emekle objektif
alma koullar arasndaki ilikisinin zlmesinin serma
yeyle sonulanmas iin yeterli deildir. yle olsayd, Roma,
Bizans vb.'nn tarihleri zgr emek ve sermayeye varrd. Ser
maye objektif alm a koullarnn birikimiyle gereklemez.
Sermayenin meydana gelii, tarihsel zlme srecinin, servet
eklindeki deere, bir yandan objektif alma koullarn sa
tmalna, te yandan da artk zgr olan iilerin emeini pa
rayla deitirebilme olana vermesi yznden olmaktadr.
nceden varolan bu eleri ayran ve paraya sermaye olma

22

olanan salayan bir tarihsel Sretir; bir zlme sreci, ya

ni igcnn emek pazarna atlma sreci.
Sermaye zaten varolan geim maddelerine, kullanm deer
leri yerine deiim deerleri kazandrr. Sermaye, zaten varo
lan emek ve i aralarn egemenlii altnda birletirir, gerek
sermaye birikimi budur.
phesiz ki tccarn para olarak serveti, deiim deerine
daha byk bir nem kazandrd iin eski retim ilikilerinin
zlmesini hzlandrmtr. Bununla birlikte, parann bu etki
si bile, sermaye ve cretli emee deil, emein loncalarla r
gtlenmesine dayanan kent zanaat uralarna baldr. n
k retim aralarn yaratan kent emei olm utur/20^
Grld gibi, Marx'a gre, sermayenin oluumu, para
olarak servetin, bir yandan, toprak, hammadde, retim aralar
gibi objektif alma koullarn, bir yandan da bu koullar
vastasyla zgrlemi emei onlara bir deiim deeri ka
zandrarak satnalmasdr. Bu bakmdan, sermayenin veya ka
pitalist retimin douunun tarihsel ve en temel n koulu,
emein objektif alma koullarndan ayrlarak zgrleme
sidir. Bu srete, kent zanaatnn rol, retim aracn yaratm
olmasdr.
Bu bakmdan kapitalizmin hazrlaycs olan feodalizmin
bu sre iindeki rol, isler serfliin, isterse zgr kylnn
zel mlkiyeti olsun, kylnn topraktan, teyandan lonca ili
kileri iinde retim aracnn mlkiyetine sahip olan zanaatkrn bundan koparak ayrlmasn salamasdr.
Btn bu sre iinde zlen, kullanm deerinin, yani
dorudan tkemi iin retimin belirledii ilikilerdir.(2I)
Ksas, sermaye eklindeki para, artk serbest hale gelen
objektif alm a koullaryla zgr igleri arasna girebil
mi ve ilkiyle emei satn alabilmitir.
(20) K. M arx: Precapitalist Economic Formations, s. 107-112.
(21) K. Marx: a.g.y. 104-105.

23

Temellendirildii gibi, Marksist sosyolojiye gre kapita

lizm, ekonomik yapdaki deimelere paralel olarak, feodaliz
min temel elerinin zlerek kkl dnmlere uramas
sonucunda domutur.
zellikle 15. yzyl sonu ve 16. yzyl balarnda belirtile
ri grlen bu dnm, retim ilikileri alanndaki karl
n, yani bir sosyal snfn, yani sermayenin zel mlkiyetini ele
geiren burjuvazinin douunda bulmutur. Bu snf, barnda
olutuu feodal toplumun, ekonomik, politik ve sosyal kurum
ve ilikilerine kar karak kendi maddi karlarnn ideolojik
bir ifadesi olarak liberal doktrini gelitirmitir. Bu doktrin,
burjuva loplumunun btn st yap kurumlarnn temeli ol
mutur.
te 16. yzyldaki Reformasyon hareketi, Ortaa Kilisesi'ne kar, ekonomik alanda olduu kadar, moral planda da
mcadeleye girien burjuvazinin, geliimini engelleyici gele
neksel, dinsel ahlk anlayna kar bir tepkisidir. Baka bir
deyimle, Protestan reformu, burjuva snfnn ideolojisi'olan li
beralizm hareketinin, din alanndaki ifadesidir. Bu yzdendir ki
Protestanlk, burjuva devriminin yapld toplumlann din ha
reketi olmutur.
te bu incelemede, yukarda genel izgileriyle zetlenen ve
burjuva sosyolojisinin ynteminden zce ayrlan marksist yn
tem uygulanarak, genel olarak din sistemleri ve zel olarak s
lamlk, toplumlarn retim srecindeki nitelikler ve sosyal or
ganizasyonlarna gre biimlenen ideolojik yaplar olarak
zmlenecektir. Daha doru bir deyile, din olgusu, genel anla
myla. baml bir deiken olarak ele alnacaktr.
Bununla birlikte, son kertede, retim sreci tarafndan belir
lenmi olmakla birlikte, olumu bir kurum olarak din, bu
balamda slamlk, toplumun gidii zerindeki etkinliiyle bir
likte temellendirilecektir.
Bu yzdendir ki incelemenin ad, Dinin Trk Toplumuna
Etkileri olarak belirlenmitir.

24

slam lk ta n nce T rk le r

Trklerin slaml benimsemelerinin gerekelerini belirle

mek ve slam kltr evresinin Trk toplumunda meydana ge
tirdii deiiklikleri temellendirebilmek iin, slamlk ncesi
Trk toplum lannn genel niteliklerini tarihsel olarak ele almak
yerinde olacaktr.

H siung - N ular

inin saldrlarndan korunmak iin in eddini yapt

kuzey komular iinde Hsiung - Nu adn verdikleri Trk nite
lii belirgin bir ulus olan Hunlar'la ilgili bilgilerimizi zellikle
in kaynaklarna borluyuz. .. 1400'den nce bile, in kay
naklar, M oolistan'da Hsiung - Nu denilen bir gebe halkn
atalarndan sz etm ektedirler/11
C hin slalesi zamannda kuzeyde snrlarm genileten
(I)

Zeki Velidi Togan: "R ise o f the Turkish Empire, M iddle E ast s. 105.

25

inlilerin, gebe kabileleri otlaklarndan yoksun brakmalar

zerine, ilk olarak T'ouman'.n (Teoman) ynetiminde, kabile
birlii eklinde Hsiung - NuTarn, temelleri atlm tr/2*
Mao - Tun (M ete) (.. 2 0 9 -1 74)'un bakanlnda, atl g
ebe bir uygarla sahip olan ve biraz tarmla uraan*3* Hsi
ung - Nularn in'e egemen olmak istemelerinin nedeni, uyruk
lar arasna elden geldii kadar fazla kyl alarak besin sorunu
nu srekli bir ekilde zmleme isteidir. Bylelikle ticaret
ve yamaclk gereksiz olacaktr. Bu yzden, in'e egemen
olabilmek iin Hsiung - N'Iarm hakan da gn olu olarak
grnmek zorunda kalarak*4* in mparatoru gibi Tengri Kutu
(gn olu) adn almtr. Mao - Tun dneminde byk bir
g haline gelen Hun'Iar onun lmnden sonra paralanm
lardr.
in kaynaklarna gre, Hun'Iar at besleyen ve at yalnz ko
um hayvan olarak deil, bir sava arac olarak kullanan, en
kk birimlerine kadar savaa hazr bir askeri rgt kuran
ulustur. Bu bakmdan Hun'Iar, normal sosyal dzenleri iinde
de bir ordu eklinde rgtlenmi olarak savaa hazr bulunan
ve harekete geirebildikleri kalabalk atl ktalaryla inlileri
aknla dren bir hareket yetenei gsterm ilerdir/5*

Gktrkler: (T'u - checi)

439da Toba'larn bir Hsiung - Nu devleti olan Kuzey Liang

devletini yok etmelerinden sonra Juan Juan (Ccen)lara kaan
(2) W . Eberhard: in Tarihi, s. 82.
(3) W. Eberhard: "O rta ve Garbi Asya Halklarnn M edeniyeti" Trkiyat M ec
muas cilt: V ll-V lll. cz 1. s. 169.88.
(4) W. Eberhard: "O rta ve Garbi Asya Halklarnn M edeniyeti" Trkiyat M ec
muas cilt: V ll-V lll. cz 1. s. 169. 88.
(5) mer Ltf Barkan: Trk Hukuk Tarihi s. 10.

26

Asihih - Na adl bir kabile inlilerce Tu - cheh (Trk) diye

adlandrlan ulusun ekirdeini meydana getirmitir. 552 tari
hinde, hakanlar T'umen (Bumin)'in ynetimi altnda ayaklana
rak Juan Juan'lar ortadan kaldran*6) Gktrk'ler, ilk kez Trk
adyla tarih sahnesine kan bir ulus olmulardr.
Dou'da Munurya'dan batda Karadeniz'e ve Gney'de
Hint snrlarna kadar uzanan bir Trk devleti kuran Gktrkler, Dou ve Bat olarak ikiye blnmlerdir(581).*7) Bu b
lnmeden sonra Tang slalesi dneminde Dou Gktrk'ler
630, Bat Gktrk'lerse 659 tarihinde in egemenliine girmi
*8), Kullug Kaan ve veziri Tonyukuk'un Dou Gktrk'lerinin
bamszln yeniden salamalarna (683) ve Moch'o (Kapanga) ve Bilge Kaann baarlarna ramen*9) 745'dc ykl
m tr.
in kaynaklarna gre, ounluu byk bir ef evresinde
birlem i bir kabileler konfederasyonu eklinde kurulmu
olan byk step imparatorluklarnn balarna*10) nceleri
shan - y denilmiti*11), .. 3. yzylda Tengri Kut, daha
sonra da Kaan ad verilmitir.
Trk'lerde bakan, doa st glerle donatlm, gcn
gkten (Tengri) alan bir otorite saylmtr. Gktrk yaztlarn
da Ben, Tanrya benzer gkte domu, Bilge Kaan tahtma
oturdum, szlerimi sonuna kadar dinleyin*12) denmesi, bunun
bir belgesidir. Bu bakmdan kaanlk bir soyun ayrcal ve
Lekelinde kalmtr.
Gktrk mparatorluunun yaps, dier byk step devlet
leri gibi, bir devletler veya kabileler konfederasyonu nitelii ta(6) Eberhard: a.g.y. s. 172-173.
(7) Z. Velidi Togan: Umumi Tiirk Tarihine Giri, s. 42-43.
(8) A. Caferolu: Trk D ili Tarihi, c. I . s. 100.
(9) Eberhard: a.g.y. ss. 207-210.
(10) .L. Barkan: a.g.y. s. 18.
(11) Eberhard: a.g.y. s. 89.
(12) H. Nam k Orkun: Eski Trk Yaztlar.

Tl

rmtr. tl bakanlar ve oym ak reislerinin, sava ve bar

yetkilerini de iine alan bir zerklii o lm u tu r/131
Gebe bir uygarln temsilcisi olmakla birlikle, Gk
trk'lerin demir ileriyle uratklarn ve tarih sahnesine k
tklarnda Juan Juan'lara bal olarak ok ve yay yaptklarn
in tarihleri belirtmekledir. in'le ilikide bulunduklarnda,
onlardan ipek kuma, tahl ve tarm aralar almlardr. Bu
durum, Gktrklerin ilkel aamada bir tarmla da uratklar
n gstermektedir.
in'den gelen ve ag adn tayan ipekli kumalar para
gibi l olarak kullan lm tr/14) Karlk olarak Gktrk'ler,
in'lilere Trk atlar satmlar, ehir ticareti dnda, evreye
kervanlar (tirki) da gndermilerdir.
Trklerin konutu adrdr. Trk yaztlarnda adr szne
rastlanmamakta yerine ev bark sz gemekledir. ehir karl
olarak balk sz kullanlm aktadr/15) Yaztlarda geme
mekle birlikte, bir kereg terimi vardr ki, Kagarl M ah
mut'un, Trkmenlerde adr, gebelerde klk ev eklin
de aklad bu sz anlamca adra k a rlk tr/16)
Eski yaztlardan anlaldna gre, mal (barm)'n davar
(tavar)'dan ibaret olmas117), Gktrk'lerin temelce hayvanclk
ekonomisine dayanan bir toplum nitelii tadn gstermek
tedir.

Uygurlar

Horasanda arap egemenlii yerletikten sonra da, Orta A s

ya'nn dou kesiminde uzun sre slamlk ncesi dnemin ge
(13) .L. Barkan: a.g.y. s. 20-21.
(14) Para basldnda "ag szne, benzetm e eki olan "a eki eklenerek a
ca, yani aka denilmitir.
(15) H. Nam k Orkun: Trk Tarihi, s. 139-140.
(16) Divanii Liiga! it Tiirk: c. I., s. 447.
(17) H.N. Orkun; a.g.y., s. 140.

28

leneklerini yaatan Trk ya da Mool slaleleri egemenlik kur

mulardr. 745'de Moolistan'da, Gktrk devletinin yklma
sndan sonra egemenlik Tokuz - Ouz - Uygur'lara gemitir.
Uygurlarn hakanlar nceleri Orhun yresindeki Kara Balgasun'u bakent edinerek 840'a kadar varlklarn srdrm
lerdir. Bunlardan Br Kaan, 763'de manihaizmi kabul ede
rek, bu dinin Orta Asya'nn dousunda geni apta yaylmas
na yol amtr. 840 ylnda, Yenisey yresindeki Krgzlarn
basksyla Uygurlarn bir ksm Bat'da Bebalk ve Koo e
hirlerinde, yani Dou Tien - Shan'da, dier bir ksm da in
egemenliini kabul ederek Kansu kesiminde yerlemilerdir.
Bu tarihten sonra Uygur lkesi saylan Dou Tien - Shan'da
Uygurlar mahaizm'den ok budizm'in etkisine girmi ve varlk
larn 13. yzylda Moollar dnemine kadar srdrmlerdir.
(18)

Ouzlar

G ktrk'ler arasnda Ouz'larn nemli bir yeri olduu, Or

hun yaztlarndaki Kuzey'de Ouz kavmine kar szleriyle
ortaya kmaktadr. Bu, 8. yzylda Ouz'larn Gktrk'lerin
kuzeyinde, T ola ve Selenga rmaklar yresinde oturmu ol
duklarn gsterm ektedir/19* 10. yzyldaysa Ouz'larn yurdu,
Hazer D enizinden Sir (Seyhun, nce) rmann yatandaki
Farab (Karauk) ve sficab (Sayram)'a kadar olan yerle, rma
n kuzeyindeki bozkrlardr. Ouz yabgu'su, yani hakannn
kla olan ehir, Yenikent, rman azna yakn bir yere ku
rulm utur. Y ine ayn rman kysnda, m slm anlann da
oturduu ve yabgu'nun egemenlii altnda olan Cend ve Huvara ehirleri bulunm aktadr/2?*
(18) Z . V elidi Togan: a.g.y. s. 55.
(19) H.N. O rkun: a.g.y., s. 40.
(20) Faruk Sm er: 10. yzylda O uzlar, s. 134-135.

29

Bir M acar bilginine gre, Ouz adnn boylar anlamna

gelmesi. Ouz'larn bir boylar birlii zellii tadn gster
m ektedir/21* Gereklen, Reidddinin Cami Tevarih adl
eserinde, ana nitelikleriyle bir Ouzname olan Ouz'un tari
hi ve onun cihangirliinin hikyesi adl blmndeki Ouz
Destan'na gre, Ouz'lar 24 boydan kurulmutur. Destann di
le getirdiine baklrsa, Trklerin ilk hakan gebe olup, yay
la nan ehri blgesindeki Ortak ve Krtak, kla ayn
blgede Porsuk'taki Karakum olan Olcay Han'dr. Bu bilgiler
den Trklerin yaadklar yerlerin genellikle Balha - Aral gl
leri aras olduu grlmektedir.
Ouzname'ye gre Ulcay Han'dan sonra yerine Dib Yavku
gemi, onun da yerini drt olundan Kara Han almtr. Kara
Hann olu olan Ouz, babasyla arparak Hanl ele geir
mi, Trk ilinde birlii saladktan sonra Sayram Tala blge
sindeki yurdundan kalkarak dnyay fethe girimitir. Yurdu
na dndkten sonra bir gn ava giden oullarndan by
(Gn, Ay, Yldz) av dn bir altn yay, kyse (Gk,
Da, Deniz) altn ok getirmilerdir. Ouz Han altn yay
byk oluna vererek onlara Bozok, altn oku da k
k oluna vererek onlara da ok adn koymutur. Ve Bozok'larn ok'lardan Orun (mevki)'ca stn olduklarn ve
sa kolu meydana getireceklerini sylemitir. Bu. btn Trk
illerinde geerli olan ikili bir rgtn, Ouz linin Bozok ve
ok adyla iki kola ayrlnn aklanmasdr.
Destan'da, Bozokun bozmakdan geldii ileri srlmekle
birlikte, Faruk Smere gre okdaki birinci kelimenin say
olmasna baklarak, Bozokdaki ilk kelimenin de aslnda say
olup, zamanla bu durum a geldii dnlebilir/22* te yanxlan, Divan Lgat it Trkde, rnein Angar bir ok tegdi: Ona
mirasdan bir pay dt" cmlesinde olduu gibi okun mira(21) H .N .O rkun: a.g.y.. s. 41.
(22) Faruk Smer: O uzlara ait Destani M ahiyette E serler. s. 359-362, 363366.

30

smdan den pay anlamna gelmesi, Bozok ve ok terimleri

nin, Ouz Han'm lkesini oullan arasnda pay ediinde da
yand ly belirttii akla gelebilir.
Ouz Han'dan sonra, yerine geen olu Gn Han'n veziri
Irk] Hoca'nn salk vermesi zerine, Ouz Han'n alt olun
dan doan 24 torun iin ad, damga, ongun (ku) sk; yani
toylarda her birisinin koyunun etinden yiyecekleri paralar
belirlenm itir.
Boylardan her birinin ayr ayr damgas olm asna karlk,
her drt boyun bir ongunu vardr. Bylece Kay, Bayat, Alka
evli ve Kara evli boylarnn ortak ongunu ahin, Yazr, Dgcr, Dodurga ve Yaparlu'larnki kartal, Avar, Kzk, Bedgili ve Karknlar'nki tavanc!dr. te yandan oklardan Ba
yndr, Peenek, avundur ve epni'lerin ongunu Sungur,
Salur, Eymir, Alayuntlu, Yregirlerinki Kuu, dir,
Bugdur, Yira ve Knk'larnkiyse akrdr.
Reidddin, Ouz Han'n 24 torununun koyunun etinden
yiyecekleri ksmlara et pay demitir. Kay, Bayat, Alka ev
li, Kara evli boylarnn et pay, koyunun sa krek kemii ve
sa kol ksm anlamna gelen sa kar yarndr. Yazr, Dger, Dodurga ve Yaparlu'larnki sa al yani akn (to
puk kemiinin) bulunduu et paras, Avar, Kzk, Bedgili ve
Karkn'larmki sa umaca yani kala kemii, Bayndr, Pee
nek, avundur ve epni'lcrinki sol kan yarn, Salur, Eymis,
Alayuntlu ve Yregir'lerinki ucayla (sol umaa,) dier drt
boyunkiyse sol aludur.<23)
Bu dalm, her kabilenin byk kurultaylarda veya sradan
lenlerde alacaklan orun'u (mevki) belirleyen ve kabile rg
tnde nemli bir rol olan ilkelerdendir. Ouz boylarnn gele
neine gre, kurultaylarda her boyun oturaca yer ve lende
kesilecek hayvann etinden alacaklar pay (l)lar. Gn Han
(23) Faruk Siimcr: O uzlara air D eslani M ahiyette Eserler: s. 359-362. 363366.

31

tarafndan belirlenmitir.
Divan Lgat it Trk'de 22 Ouz boyunu sayan Kagarl
M ahmut (11. yzyl), Reidddin (14. yzyl) ve Eblgazi Ba
hadr Han (17. yzyl)'m verdii Ouz boylan orunlar sras
ayn olmamakla birlikte,!24) sistemin deimeden kaldn
gstermektedir.
Gerekten bu gelenein 17. yzylda Orta Asya Trkmenleri arasndaki ekli!25) Eblgazi Bahadr Han'n Seccrei Terakime adl eserinde aka gsterilmitir.!26) Orun sisteminin
Anadolu Trklerinde de son zamanlara kadar yaad anlal
maktadr.!27)
Ouznameye gre yine Gn Han zamanlarnda Bozok'larn
ve oklarn yaylak ve klaklar belirlenmitir.!28)
10. yzylda Ouz'lar, genellikle gebe bir hayat yaam
lardr.
Ouz'larn balarnda Yabgu'larn, yani hakanlarn bulun
duu grlmektedir.!29) Bu Yabgu'larn adlar bilinmemekle
birlikte, Cami t Tevarihdeki Trk destannda birok yabgu
ad anlm tr.!30) Klk ehirleri, Sir suyunun azna yakn
bir yerdeki Yeni Kent olan yabgularn memurlar olarak suba
, yani ordu kumandan; Klerkin yani yabgunun vekili ve
Tarhan ve Yinallere rastlanmaktadr.!31)
Ouz boylarnn banda beg (bey) nvanl, zengin soylu
lar bulunmaktadr. bn Fadlan'a gre, Ouz'lar arasnda yzbin
koyun ve onbin binee sahip kimseler vardr. Ouz'lara ait des
tanlarda bu varlk, sk sk verilen toy'lar ve baka nedenlerle
(24)
(25)
(26)
(27)
(28)
(29)
(30)
(31)

Abdlkadir lan: Orun ve lii Meselesi, s. 121-125, 121.

Abdlkadir nan: Orun ve l Meselesi, s. 121-125. 121.
H.N. Orkun: "O uzlarn Tarihine Dair, lk Mec. s. 28.
Abdlkadir nan: a.g.y.. s. 130.
Faruk Smer: a.g.y., s. 366.
Faruk Smer: 10. yzylda Ouzlar, s. 148.
Faruk Smer: O uzlara A it Destai M ahiyette Eserler, s. 375.
Faruk Smer: 10. yzylda Ouzlar, s. 148-149. 139,145-146.

32

belirtilmektedir. Beylerden sonra zgr boy yeleri yer almak

ta, beylerin ve zenginlerin komu Trk elleriyle yaplan sava
larda ele geen tutsaklardan meydana gelen erkek (kul) ve ka
dn (karaba krnak) kleleri bulunm aktadr/32*
10. yzylda genellikle gebe hayat yaadklarndan,
Ouz'larn ekonomik eylemleri balca hayvanclktan ibaret
tir. Bu bakmdan zenginliklerini koyun srleri, ylklar (at s
rleri), katar develer ve sr meydana getirmektedir. At binek,
deve yklet (tat) olarak kullanlmakla birlikte Ouz destanla
rnda Ouz'larn da at ve deve eti yedikleri ve bundan mslman olduktan sonra vaz getikleri anlalmaktadr.
Hdud ul Alem (yazl 982)" de Ouz'larn tam gebe
bir el olduklar sylenmekle birlikte, tccarlarnn ok olduu
belirtilmekte ve bu nokta ayn yzyla ait dier kaynaklarla
dorulanmaktadr. Ouz'larn balca ihra mal olan koyun
Horasan ve Maverannehr halknn et ihtiyacn geni apta
karlam tr. A yrca Ouz'larn, slam dnyasnda tannm
olan Trk keesi sattklar dnlebilir. te yandan
Ouz'larla komu mslmanlar arasndaki ticarette kle sat
larnn da nemli bir yeri olduu anlalmaktadr. Ouz'lar
herhalde komu Trk elleriyle yaptklar savalarda ellerine
geen tutsaklardan yoksul ve kimsesiz olanlan mslmanlara
sa tm la rd r/33*
Grld gibi, genellikle bozkrlarda yaayan halk, evre
nin doal gerei olarak gebe bir hayat srmlerdir. Bu ba
kmdan Asya'daki Trk devletleri gebe bir toplum temeli
zerinde kurulmulardr. Steplerin, tarm a elverili olmay,
geim kayna olarak hayvancln n plana gemesine yoiamtr. Srlerine ot ve su salama zorunluluu gebeleri s
rekli olarak yer deitiren gezginci bir yaaya zorlam, ya
zn otlaklarda, kn snakt kesimlerde oturmak ihtiyac
zel bir gebe uygarl dourmutur.
(32) Faruk Smer: 10. Yzylda Ouzlar, s. 148-149, 139. 145-146.
(33) Faruk Smer: 10. Yzylda Ouzlar, s. 148-149, 1.39. 145-146.

33

Hayvan srleri besleyerek geinen gebelerin, yaay

biimlerini bu ekonomik uraya gre dzenlemeleri kanl
maz olduundan, belirli bir kesime yerlemeleri sz konusu
deildir. Baka bir deyimle, tarmsal retimin bulunmay,
yerleik hayat olanan ortadan kaldrmtr. Bu balamdan,
kolayca kurulup toplanabilen adrlar bir barnak devi gr
mtr. Gebelerin ikinci uras da avclktr. Ouzname'deki boylarn sembollerinin av kularndan meydana gel
mesi de bunun bir belgesidir.
Gebe boylar, srdkleri yaay gerei, akc ve dinamik
bir uygarln yeleridir. Bu akkanla yardmc olan e at
tr. Cahize gre, Trk'n savamak, yolculuk etmek ve avlan
mak vb. gibi amalarla at zerinde geen gnleri yer zerinde
oturarak geirdii gnlerden daha oktu r/34^
Gerekten Trkler, at yetitirmeyi becererek bir ekonomik
baar saladklar gibi, at srtnda savamak yollarn bula
rak, srleri peinde, geni alanlar iinde g etmek alkan
lk ve olanaklaryla istilac ve fatih uluslar olarak uygarla
katkda bulunmulardr.
Ana zenginlik kayna olan srlerin ihtiya gsterdii ve
rimli otlaklar aramak ve ncelikle ele geirmek ve beslenme
sorununu srekli olarak zmek zere tarmc toplumlar ege
menlik altna almak gebeler iin kanlmaz olduundan, el
verili otlaklar elde etmek ve istilalar gerekletirmek ama
cyla sava bir rgt kurmulardr.
Gerekten, byk hayvan srlerini beslemek, bir yerden
bir yere aktarmak, insanlar, eyalar ve adrlar kaldrarak
yeni bir yurt bulmak, ancak temeli, sarslmaz bir rgtle ola
nakldr. Gerek g, gerekse yamaclk temeline dayanan isti
lalar rgtlemek otoriter bir ynetime ihtiya gstermitir.
Baka bir deyimle, gebe imparatorluklar, beyler tarafn

(34) Cahiz: Hilafet Ordusunun M enkbeleri ve Trklerin Faziletleri, s. 68. 82.

34

dan ynetilen ve aralarndaki ba zayf olan kabilelerin bir or

du kumandannn, kaann yksek otoritesi altnda birleme
siyle kurulmutur. Daha sonraki Trk - slam devletlerinde de
sregelen ve belirli bir unvanla kendini gsteren grev rgt,
bir kamu hukukunun ilk temellerini o n aya koymutur. Byle
bir politik rejim kuvvetli bir istem sahibi bir ef tarafndan ka
bileler aras birliin salanmas, kom ulannn yama edilme
leri ve haraca balanmalaryla uzun sre devam edebilmitir.
Trk ve M ool'larn kurduklar im paratorluklann varlnn
aa yukar otoriter babularn hayatlaryla snrl olmas da
bunu gstermektedir.
Y aya savaan yerleik kavimlerin yaadktan alanlar, ge
zegen bir ordu eklinde rgtlenmi atl gebe kavimlerin is
tilalarna sahne olmutur.
H ibir ulusta grlmeyen bir sava yetenei gsteren^35)
Trk'lerin fetihlerinin kendilerine zg, belirgin zellikleri var
dr. Ouz yabgular adyla, baz Hun yabgulanndan da sz et
tii anlalan Ouz Destan'nda, bu kavim lerin y u n lanna bal
olmakla birlikte, gebe ve harekette olmay, kendilerinin dn
ya egemenliinin temeli olduuna inandklar dile getirilmekte
dir. Gerekten, Ouz Destan'nm Yazcolu naklinde Barthol'un Cengiz yasasndan alnm olduunu gsterdii Daima
g edeler, oturak olmayalar" cmlesine rastlanmaktadr. Yine
ayn Yazcolu sylentisinde Merhum Kara Osman dahi dayim bu d olanlarna verirmi, olmasn ki oturak olasz,
ki beglik, Trkmenlik ve Yrklk edenlerde kalr dermi"
szleri gem ektedir/36*
Salt gebe olan Hun ve Ouzlar yannda, ounlukla k
n ehirlerde ve kylerde yaayan, yaz Tienan yaylalarnda
geiren Gktrk'ler gibi yar gebeler de fetih amalar gt
mlerdir.
(35) Cahiz: H ilafet Ordusunun M enkbeleri ve Trkierin Faziletleri, s. 6 8 .8 2 .
(36) Z .V . T ogan: U m um i Tiirk fa rih in e Giri, s. 101-105.

35

Cahiz'e gre Trk'ler lkelerinde savarken bunu sadece

ganimet elde etmek amacyla yapmaktadrlar.*37* Halife mer
(mer b. Hattab)'e yklenen, Trklerin zarar ok fazla, elde
edilecek ganimeti ok az bir dman olduu sylentisi138* ve
Trk'ler size dokunmadka onlarla bar iinde geinin" ha
disi,*39* Trklerin ganimet amac gden sava bir ulus oldu
unu gstermektedir.
Yine Cahiz'in Trk'n yama ve gaspla karn doyurmay
ye tuttuu ve av ve ganimetten baka bir ey yemekten ho
lanmad yolundaki aktarmas*40* ve Trk'lerin eitli er
demleri yannda kusurlarndan birinin yama ve apulculua
dknlkleri olduu gr,*41* Trk toplumlannn yama
temeline dayanan rgtlerini aklayc niteliktedir.
te yandan, Kagarl Mahmut'un, Yce Tanr, Benim bir
ordum vardr, ona Trk adn verdim, onlar Dou'da yerletir
dim. Bir ulusa kzarsam Trkleri o ulusun zerine musallat k
larm diyor eklinde dile getirdii*42* Tanrnn cezalandr
mak istedii kavimlere Trk ordusunu dadandrd yolundaki
aktarmas Trk savalk geleneklerinin bir belgesidir.

slamlk ncesi Trklerin Dini

Trklerin, slamlk ncesi inanlaryla ilgili kaynaklar, ayr

din teorilerine konu olan totemizm, animizm ve natrizm e
lerinin bir arada bulunduu ve amanizm ad verilen bu siste
min, bu inan ve pratiklerin toplam saylabileceini gster
(37) Cahiz: a.g.y.. s. 70, 7 3 .7 4 (Not), 75 ,7 7 .
(38) Cahiz: a.g.y s. 70, 7 3 .7 4 (Not). 75 .7 7 .
(39) Cahiz: a.g.y s. 7 0 .7 3 .7 4 (Not), 7 5 .77.
(40) Cahiz: a.g.y s. 7 0 .7 3 ,7 4 (Not). 7 5 ,7 7 .
(41) Cahiz: a.g.y s. 7 0 ,7 3 ,7 4 (Not), 7 5 .77.
(42) Kagarl Mahmul: Divanii L gat it Trk. c. 1. s. 3 5 1.

36

mektedir. Bu bakmdan ayr din teorileri olarak sunulmakla

birlikle dinlerin evriminde ayr aamalar olan ad geen din
sistemlerine ksaca deinmek yerinde olacaktr.
Genel insanlk tarihine ilk olarak Mac Lennan tarafndan
balanan 'totem izm / 43* Durkheima gre en temel ve en ilkel
bir klt olarak*44* bilinen en ilkel ve en basit bir rgt olan klan
rgtnde*45* geerlidir.
Klan meydana getiren bireyler kendilerini bir akrabalk ba
yla, ama ok zel trden bir bala birlemi sayarlar. Bu ak
rabalk, onlarn birbirleriyle belli kan balarnn bulunmasn
dan ileri gelmez, onlar sadece ayn ad tadklarndan akraba
drlar.
Bu ad, ayn zamanda, kendisiyle ok zel ilikilerin bulun
duuna inanlan belli bir maddi nesneler trnn de addr. Bu
ilikiler akrabalk ilikileridir. Klan kolektif olarak gsterme
ye yarayan nesneler trne totem" denir. Klann totemi ayn
zamanda yelerinden herbirinin de totemidir.
Her klann, ancak kendisine zg olan bir totemi vardr ve
ayn kabilenin iki ayr klan ayn toteme sahip olmaz.*46*
Totem olarak kullanlan nesneler, ok byk bir oranda, ya
hayvanlar ya da bitkiler dnyasna, zellikle de ilkine zg
dr.*47*
Totem yalnz bir ad deildir, bir amblemdir.*48* Totem yal
(43) Em ile Drkheim :
1 0 3 .1 1 3 .1 1 9 .
(44) Em ile Durkheim :
1 0 3 .1 1 3 .1 1 9 .
(45) Em ile Durkheim:
103, 113, 119.
(46) Em ile Durkheim :
103, 113, 119.
(47) Em ile Durkheim:
1 0 3 .1 1 3 .1 1 9 .
(48) Em ile Durkheim:
1 0 3 .1 1 3 .1 1 9 .

The Elementary F orm s o f R eligious Life, s. 8 8 ,9 6 , 102,

The Elementary Form s o f Religious Life. s. 88, 96, 102,
The Elementary Form s o f R eligious Life. s. 88, 96, 102,
The Elementary F orm s o f Religious Life. s. 88, 96, 102.
The Elementary Form s o f Religious Life, s. 88, 96, 102,
The Elementary Form s o f R eligious Life, s. 88, 96, 102,

37

nz bir ad ve bir amblem deil, gerek bir kutsal nesne tipidir.

(49) Totem, klan yeleriyle totem olan nesne arasndaki tz
(cevher) birlii anlamna gelmektedir. Totemin basitletirilmi
ekli eya vb. zerine kazlm aktadr/50^
Grld gibi, totemizm, temelce, klan birliini temsil
eden bir semboln kutsallatrlmasdr. Dinlerin kkeniyle il
gili bir sistem olarak ana izgileriyle animist teoriyi kuran
Tylor'dur. Ondan sonra teoriyi gelitiren Spencer, onu birtakm
deiiklikler yapmakszn yeniden tekrarlamam olmakla bir
likte, genellikle sorunlar her ikisi tarafndan da ayn terimlerle
konmu ve benimsenen zm ler ayn olm utur/5
Tylor ve Spencer'e gre ruh kavram, dinin temel kavram
dr. tik insan basit bir yanlgnn sonucu olarak rastgele bu
kavrama ulamtr. Dlerinde, bedeni bir yerde durup kal
mken kendisinin urada burada dolamas ve eitli iler
yapmas yznden, o, kendisinde iki varln bulunmas gerek
tii karm nda bulunmutur. Yine dlerinde bedenleri d
grlen yerde olmayan kimseleri grmesi ve onlarla konuma
s yznden, onlarn da kendilerinde iki varla sahip olmalar
gerektii yargsna varmtr, bylelikle giderek her bireyin
bedenen ayrlma ve uzaklarda dolama gcnde bir einin, bir
baka kendisinin bulunduu kavramna ulamtr. Bu e, ki
iye benzemekte ama ondan eitli zelliklerle ayrlmaktadr.
(52)

Bu e ruhtur. Bu ruhsa, bir tin (spiril) deildir, kendi

sinden ancak olaan d durumlarda ayrld bir bedene ba
ldr. Ruh, ancak kendisini deitirecek bir tin olabilm itir/53^

(49) Emile Drkheim: The Elementary Forms o f Religious Life, s. 88, 96. 102,
103. 113.119.
(50) H.Z. lken: D ini Sosyoloji. s. 28-29.
(51) E. Durkheim: a.g.y.. s. 49.
(52) Kingsley Davis: Human Society, s. 510.
(53) E. Durkheim: a.g.y., s. 50-51.

3R

te yandan lmn sadece bir uzun baygnlk veya uzayan

bir uyku olduunu dnen ilk insan, bedenin uyanacana, so
nunda daldn grmtr. Bylelikle ruhun serbest kald
n ve cisimlenmemi bir tin meydana getirdiini varsaymak zo
runda k a lm tr/54* Bylece herhangi bir organizmadan ayrl
m ve m ekanda serbest kalm tinler domutur. Artk ruh bi
im deitirmitir. Bir insann bedenini canlandran basil bir
hayal ilkesinden, bir tin, iyi veya kt bir cin ve hatta bir tanr
lk dom utur. Ama bu tanrlatrmaya lm yol atndan,
insanln bilinen ilk klt, llere, atalarn ruhlarna ynel
m i tir/55*
Serbest kalan ruhlarn yaayan varlklar arasnda dolatk
lar ve her trl iyilik ve ktln onlardan gelecei inanc,
insan, bu ruhlarn ktlnden kurtulmak i u /56* birtakm
yollara bavurmak zorunda brakmtr. Bylece, ilk trenler
cenaze trenleri, ilk kurbanlar gmlerin ihtiyalarn kar
lamak zere ayrlan besinleri sunma, ilk sunak m ezarlardr/57*
Ata ruhlarnn ayr bir varlk alan meydana getirdii inan
cndan hareket eden bu sistem, doa st dnyadaki ata ruhla
rnn yneticiliiyle, kutsalln baba yoluyla getii ilkesine
d a y a n r/58* Bu bakmdan, soy yeleri ata ruhlarn kutlayarak
onlar adna yanan soy odunu sndrmemeye almlar
d r /59* Animizm'in temelindeki postla, dinin, hi olmazsa
kke, hibir fiziksel gereklii gstermediidir. Ama Max
M ller, kart bir ilkeyle ie giriir. Ona gre, dinin, btn
otoritesini ald bir deneye dayand bir aksiyondur. Mller,
Din der, bilincimizin yasaya - uygun bir esi olarak yerini
alacaksa, dier btn bilgiler gibi duyulur deneyle balamal
d r/^ 60*
(54)
(55)
(56)
(57)
(58)
(59)
(60)

K. Davis: a.g.y., s. 511.

E. Durkhcim: a.g.y.. s. 52.
N. azi Kscmihal: Sosyoloji Tarihi, s. 192.
E. Durkheim : a.g.y.. s. 52.
Hilmi Z iya lken: D ini Sosyoloji, s. 29.
M ethal, s. 46-47.
E. Durkheim: a.g.y., s. 73.

39

Gerekten Max M ller ve dier Sanskrite aratrclar,

dinin kaynarn bir baka dorultuda, d doann insan ze
rindeki etkisinde aram lardr/6'*
Tanrlarn adlan genellikle, ya hl kullanlan cins adlar
veya orijinal anlam bulunabilecek nceden cins olan kelime
lerdir. Bunlarn her ikisi de ana doa olaylarn gsterir. rne
in Hindistan'n ana tanrlarndan birinin ad olan Agni, kk
e duygularmzla algland ekilde ve herhangi bir mitolojik
ekleme olmakszn yalnz maddi ate olaym gstermitir. Bu
ve buna benzer olaylar, bu toplumlarda doann biim ve g
lerinin, dinsel duygunun kendisini balad ilk objeler; tanr
latrlacak ilk nesneler olduunu gstermektedir.
Mller, lk bakta der, doadan daha az doal hibir
ey yoktur. Doa en byk srpriz, bir korku, bir aknlk,
bir duraan mucizedir ve sreklilik, deimezlik ve dzenli
olarak tekrarlanmalar yzndendir ki bu duraan mucizenin
belli grleri, nceden sczilebilirlik, olaanlk, anlaabilirlik
anlam nda doal saylm tr. lk zamanlardan balayarak din
sel dnce ve dili douran, bu geni srpriz, korku, akn
lk, mucize alan, bilinenden ayr olarak bilinmeyen, daha iyi
dendikte, sonludan ayn olarak sonsuzdur. Bu sonsuzun duyumlartmasndan din k m tr/62*
Bununla birlikte, gerekte din, ancak bu doal gler, artk
zihinde soyut bir Biimde gsterilmedikleri zaman kurulur. Bu
glerin, kiisel etmenler, yaayan ve dnen varlklar, tinsel
gler ve tanrlara dnmesi gerekir. Max Mller'e gre, d
nce zerine yapt etkiyle bu biim deiimini douran dil
dir.
Kendisinden kullandmz btn kelimelerin kt ve b
tn Indo - Eropen dillerin temelinde bulunan kk'ler, iki be
lirgin karakteristik gsterir. nce, kkler geneldir, yani, zel
(61) Kingsley Davis: H uman Society, s. 512.
(62) E. Durkheim: a.g.y s. 73-74,75-77.

40

nesne ve bireyleri deil, tipleri halta ar genellikteki tipleri

gsterir, ikinci olarak, bunlarn karlk olduu tipler, obje tip
leri deil, eylem tipleridir. Bunlar, canl varlklarda, zellikle
insanlarda grlen en genel eylem biimlerini gsterirler.
ite kkenleri yznden, bu kelimeler, doa glerini, an
cak insan eylemlerine en yakn grnen belirtileriyle gsterebi
lirler. rnein gne, bolukta alm oklar atan bir ey ola
rak adlandrlm tr. Ama, doal olaylar bu ekilde insan ey
lem leriyle karlatrldndan, onlarn baland bu ey
zorunlu olarak az ok insanlara benzeyen kiisel etmenler bii
m inde anlalm tr.
Bylece dil, duyulara ak olan maddi dnya stne, hiten
yaratlan ve fiziksel olgularn nedenleri saylan tinsel varlklar
dan m eydana gelen yeni bir dnya koym utur/63*
Bir kere bulundukta, tinsel dnyay gsteren kelimeler, s
nrsz genilem e gc kazanm, bylece bir pantheon, bir tan
rlklar hiyerarisi yaratlabilmitir, insann kendi ruhu fikri,
ikinci dereceden bir gelimedir ve atalara tapnma dini, daha
nemli olan doaya tapnmann bir yansm asdr/64)
Bu teorinin dayanan ve ieriini meydana getiren
inan ve pratiklerin, birbirine kart ve ayr ayr dinin kayna
n aklayan sistemler olmaktan ok, -h i olmazsa Trk'lerin
dinleri sz konusu olduunda- birbirini izleyen dinsel gelime
dnem leri olduu dnlebilir.
Gerekten Trklerin din tarihinde, bu ayr inan ve pra
tikler kmesinin ardarda gelen ayr gelime aamalarna kar
lk olan sistemler olduu grlmektedir. Her sistemin kendi
sinden sonra gelene, inan ve pratiklerinin bir ksmn bir ka
lnt olarak aktard ve bu yzden Trklerin bilinen tarih d
nemlerinde bu sistemin karma olan bir din aamasnda
bulunduu anlalmaktadr.
(63) E. Durkheim : a.g.y., s. 73-74, 75-77.
(64) K. Davis: a.g.y., s. 513.

41

Trklerde, totemizm, animizm ve natrizm'in belirli bir

ekonom ik yapnn karl olduu grlmektedir.
Gerekten, ilk retim biimi olan ilkel komnal sistemde,
topluluk, meyve toplama, avlanma (ve hayvan besleme) gibi
doay igal ekonomisine*65) dayanmtr. Bu sistemde, re
tim ilikilerinin temelini, retim aralarnn sosyal mlkiyeti
meydana getirir. Topran mlkiyeti, btn toplulua zgdr,
bu da, bireyin topraa tasarrufunun n kouludur.*66) Baka
bir deyimle toprak mlkiyetinin bu en eski biiminin ilk n ko
ulu, kendiliinden meydana gelen evrimden doan komnal
insan toplumudur: Aile, ailenin bymesiyle meydana gelen
kabile ya da kabileler grubu. Gebelik insanlarn doadan gel
me zellii olduundan, gebe hayat, ilk hayat biimidir.*67)
Bununla birlikte, bu uzun aamann, gsterdii sosyal r
gtler evriminin karlk olduu birtakm ekonomik evrim d
nemlerine ayrlmas olanakldr.
Gerekten balangta, toplayclk, avclk ye ilkel oban
lk dneminde, biricik servetin, ana donatm maddeleri, silah
ve besin elde etmek ve hazrlama aralarndan meydana geldi
i*68) grlmektedir. Komnal mlkiyet konusu olan bu ara
larla yaplan retimin -toplayclk, avclk ve ilkel obanlkMarx'in aile,*69) Morgan ve Engels'in gens*70) ve Durkheim'n klan*7*) olarak adlandrd en ilkel sosyal rgt bii
mini belirledii dnlebilir.
te, Trklerde totemci inanlarn, ekonomik uralar ba
kmndan toplayclk, avclk ve ilkel obanlk dneminin
rn olduu anlalmaktadr. Komnal mlkiyetin geerlikte
(65)
(66)
(67)
(68)
(69)
(70)
(71)

M. Godelier: A sya Tipi retim Tarz, s. 16. 15.

M. Godelier: A sya Tipi retim Tarz, s. 16. 15.
Karl Marx: Kapitalizm ncesi Ekonomi ekilleri, s. 74-75.
F. Engels: L'origine, s. 58.
K. Marx: a.g.y s. 74.
F. Engels: a.g.y., s. 31.
E. Durkheim: a.g.y., s. ...

42

olabilecei bu dnemde, klan sembol olan bitki veya hayvan

iaretinin ayn zamanda bir ortak mlkiyet sembol olmas
olanakldr. Gerekten in kaynaklar da, Trklerin hayvanla
ra vurduklar damgalar mlkiyet belirtisi saymlardr.^72!
Ama ilkel obanlk dneminde, zel mlkiyet konusu olma
yan, gense ait bulunan hayvanlarn, evcilletirilmesi ve sr
lerin yetitirilmesi, grlmemi bir zenginlik kaynan geli
tirmi ve yeni sosyal ilikiler dourm utur/73! Hayvan yetiti
ricilik ve obanlk dneminde hzla artan srlerin bir zengin
lik kayna haline gelii ve bir servet birikimine ortam hazrla
mas, ana hukukuna dayanan gens zerine kurulmu toplu
mu geni lde sarsmtr. Hayvan srlerinin bir servet biri
kimine ve zenginliin gelecek kuaklara aktarlmasna olanak
salamas, bu servetin sahibi olan babalarn kendi kanndan
z ocuklarna zenginlii aktarm alar/74) totem veya ortak bir
sembole balla dayanan bir rgt yerine, kan ballna da
yanan bir sosyal rgt biiminin domasna yol amtr.
te, hi olmazsa Trklerde ayn toteme balla dayanan
akrabaln yerine kan akrabalnn geii, yani klan ereve
sinin krlarak aileler birlii olan boya gei, anim izm le zamandatr. Yukarda belirtildii gibi, atalara tapnma ve kut
salln baba yoluyla gemesi anlamnda animizm'in temeli,
hayvan srlerini ayn soy iinde miras olarak alabilme kura
lnda aranmaldr.
te yandan henz topraa yerlemeyi gerektirmeyen, bu
nunla birlikte az ok nfus artna ve nfusun kk alanlar
da younlaabilmesine yolaan ilkel tarm, -d ah a nce ola
naksz o lan - ok sayda insann tek bir merkezi ynetim altn
da birlem esine ortam hazrlam^75! boylar ve kabileler birli
inin kurulmasn salamtr.
(72)
(73)
(74)
(75)

M ethal, s. 40.
F. Engels: a.g.y.. s. 5 8 ,6 0 -6 3 , 10.
F. Engels: a.g.y., s. 5 8 ,6 0 -6 3 , 10.
F. Engels: a.g.y., s. 5 8 ,6 0 -6 3 , 10.

43

te, boylarn birlemesiyle byk kabilelerin kurulduu ve

bir kabilenin dierlerine ba edirmesiyle egemen bir slalenin belirdii sralarda, aile atalarna tapnma niteliindeki
animizm'in naturizm'e dnt grlmektedir.*76* Gerekten
ilkel tarmn naturizm'e yol at dnlebilir. Geni lde
doal glerin etkisine bal olan tarmcln insanlar, g-,
ne, yer, su vb. gibi doa nesnelerine ve olaylarna stn g
ler yklemeye, doann en nemli ve belirgin ynlerini tanr
latrmaya ve bu glerle egemen varlk arasnda bir aymlatrma yapmaya srkledii anlalmaktadr.
Trklerin din tarihleriyle ilgili kaynaklarda, bu ayr aa
may izlemek olanakldr.
Tarihsel dnemlere geri gtrlebilen ulusal efsanelerle
dinsel trenlerde kalntlar grlen baz anlaylar, Trklerin
din kklerinin bir tr totemcilie dayandn gstermektedir.
rnein Gktrk'lerin kurttan inmi olduklar efsanesiyle
Ouz efsanesinde totemciliin kalntlar sregelmitir. Ger
ekten, ok eski alarda Baykal (Si - hai) glnn kylarnda
oturan Gktrk'lerin, bir kk ocuk dnda btnyle yok
edilmelerinden sonra, elleri ayaklar kesilen ocuu besleyerek
byten bir dii kurdun ondan gebe kalmasyla yeniden redik
leri yolundaki efsane, eski Trk'lerin totemlerinin kurt olduu
nu gstermektedir.*77* Yine, Gk Tanryla evlenmeleri iin ba
balar Hun ham tarafndan bir kuleye kapatlan iki kzn bir
kurtla evlenmelerinden Uygur'larn meydana geldiini syle
yen bir efsane vardr.*78*
te yandan Ouznamenin slam etkisi altnda kalmam
ve Uygur harfleriyle yazlm bir metninde, Ouz Han'n uzun
seferinde, Gne gibi parlak bir k iinden kan gk tyl.

(76) M ethal: s. 47-48.

(77) Hseyin Namk Orkun: T rk Efsaneleri, s. 27-28.22-23.
(78) Hseyin Namk Orkun: T rk Efsaneleri, s. 27-28, 22-23.

44

gk yeleli byk bir erkek kurf'un. ordunun nnden yrme

si,'(79) kurt kltnn nemini gstermektedir.
Gerekten, Eblfadl Reidddin ve bni Bibi g ib f'm v errihlerde belirtildii zere, Ouzlar meydana getiren 24 boy
dan herbirinin avc kuu olan bir ongunu bulunmaktadr. Reidddin'in aklamasna gre, ongun sznn kutsal anlamna
gelmesi, bir hayvan sembol olmas, ongun olan nesneyi ldr
menin, etlerini yemenin yasaklanm bulunmas, bu ongunla
rn totemcilik dneminin kalntlar olduunu ve Ouz'larn bir
totemcilik dnemi yaadn gsterm ektedir/80)
te yanda Kagarl Mahmut'un belirttiine gre, eski Trk
kavimlerinde bir dnem meydana getiren on iki yln, san,
kz, kaplan, tavan, ejderha, ylan, at, koyun, maymun, ta
vuk, it ve dom uz gibi hayvan adlar tamas, bu hayvanlarn
eski Trk klanlarnn totemleri olabilecei dncesini dour
m ak tad r/81)
Trklerin slamlk ncesi dinleri olarak bilinen amanizm,
totemizm, animizm ve natrizm'in inan ve pratikleriyle ykl
bir sistemdir. in kaynaklarnn verdikleri bilgilere gre eski
Orta Asya amanizminin temelleri Gk tanr, Gne, Ay, Su,
Ata ve Ate (ocak) kltleridir. in kaynaklar Hun kltrnden
sz ederken, her yln banda yaplan dinsel trenlere dein
mektedir. Bu trene H unlann 24 boyunun babuu katlmakta
ve yln beinci aynda da Lung - eng ehrinde toplanlarak
Atalara. Gk tanrya, Yer - su ruhlarna kurban sunulmaktadr.
Hakan her sabah adrndan karak gnee ve geceleri aya
tapm aktadr.(82)
Bu bilgi, Hsiung - Nu'larn bir yandan ata ruhlarna taptk
lar, te yandan doa tanrlarn kutladklarn ortaya koymak

(79)
(80)
(81)
(82)

Hseyin Namk Orkun: Trk Efsaneleri, s. 27-28.22-23.

M ethal: s. 45-46.
D ivan Lgat n Trk: c. I.. s. 345-346.
Abdlkadir nan: amanizm, s. 2.

45

tadr. Gerekten, in kaynaklarna gre, Hsiung - Nu hakanla

rnn Tanr Kutu adn tamalar ve Mete'nin in mparatoru
na gnderdii mektuplarda, kendisinden Gkle yerin dourdu
u. Gnele ayn tahta geirdii Hsiung - Nu'larn byk Tanr
Kutu olarak sz etmesi, Hunlann yer ve gk natrizmin etkisi
altnda bulunduklarn gsterm ektedir/83)
Hunlardan sonra Orta Asya'da devlet kuran eitli slaleler
den sz aan in kaynaklar, bunlarn da Gk Tanr'ya, Yer su'ya, Gnee ve Aya kurban sunduklarn bildirmektedir. r
nek olarak, l.. 2. yzylda Vu-Huanlarda .. 3. yzylda Toba slalesi dneminde Hun kltleri sregelmitir.
Orta Asya gebe boylan, in mitolojisi ve felsefesi, Hint Tibet budizm ve zerdtizm'in etkisinde kalm ve gneye
inen amanisl Toba'lar, zellikle aristokrat gruplanyla Bu
dizmi benimsemitir. Bununla birlikte 6. yzylda byk Trk
devletini yeniden kuran Gktrk slalesi, amanist boylarn
yetirdii bir slale olmutur. 7, 8. yzyl Gktrk'lerinde, ilkel
amanizm elerinin yaygn olduu grlmektedir.
G ktrkler tannlarnn ekillerini keeden yapm ve deri
torba iinde saklamlardr. yayla yalayarak snk zerine
diktikleri bu ekiller Altayllarn tz, Yakutlann tanafa
Moollarn ongun dedikleri putlardan baka bir ey deildir.
Hakann adr tken damdadr, kaps Dou'ya bakar.
Her yl boy babularyla birlikte atalarnn m aarasna kur
ban, aym ilk onunda, rmak kysnda Tanrya kurban keser
le r/84) Orhon yaztlarnda ze Kk tanr, asra yaz yer kln
dkta, ikin ara kii olu klnm (Yukarda mavi gk, aada
yaz yer yaratldktan sonra ikisinin arasnda insan olu yara
tlmtr) szleri, Gktrklerdcki Gk-Tanr ve Yer - su kl
telerinin belgesidir/85)
(83) M ethal: s. 4 9 ,5 0 .
(84) Methal: s. 4 9 ,5 0 .
(85) M ethal: s. 4 9 ,5 0 .

46

Toba Han (572 - 581 )'n Buda dinini kabul etmesi, Gktrkler arasna budizmi sokmu. Bilge Han'n Buda dinine gs
terdii eilim, in'de olduu gibi, karargahnn evresine kale
yapmak. Buda adna tapnaklar kurmak ve uyruklarn ehir
hayatna altrm ak istemesine yolamtr.
Gkrklerin elinden egemenlii alan ilk Uygur hakanlar,
amanist zellik tamlardr. Bk Han 763'de, eitli dinle
rin ilke ve trenlerini uzlatran Manihaizm'i Uygurlar arasna
sokmakla birlikte, Uygur slalesinin egemenlik anda Mani
haizm ve Budizm'in, koyu amanln yurdu olan tken ve
Baykal evrelerinde yaylma ortam bulamadklar bir gerek
tir.
Anayurtlar Yenisey Irma kaynaklan olan Krgzlar da,
in ve slam kaynaklarnn verdikleri bilgilere gre amanizme bal kalm lardr.
10. yzylda Hazer Denizi'yle Aral Gl arasnda yaayan
Ouzlar zerine bn Fadlan'n verdii bilgiye gre Ouzlar, s
lam lkelerine yakn komu bulunduktan halde am anlklannda direnmilerdir. Ouzlarn bu dnemde, insan nitelikleri
ykledikleri bir Tanr kavramna ulatklar grlmektedir.
Ouz Destan'nda rastlanan boy ongunlannn, totemik
inanlarn kalnts saylabilecei belirtilmitir. Boy ongunlar
olan ahin, Kartal, Tavancl, Sungur, akr ve kuun avc
kular olmas, totemciliin Ouzlar arasnda avclk dnemi
ne rastladn gstermektedir. Ayn efsaneden, her drt boya
baz adlar verildii, sk denilen bu adlarn hayvann (ko
yunun) belirli yerlerini gsterdii ve yln belirli gnlerinde ya
plan trenlerde Ouz ileri gelenlerinin kesilen kurbann bu be
lirli yerlerini yedii anlalmaktadr. lkellerdeki komnyon t
renlerini andran*86^ bu klt, kutsal bir nesnenin yenmesiyle
boylar arasndaki birlii glendirmek amacn tamaktadr.
(86) H.Z. lken: Sosyoloji, s. 78.

47

Ouz Destannda sk sk sz geen boy (len)'larn, genel

likle yama aknlarndan sonra verilmesi, ortak tketim kurumunun dinsel bir nitelie brnm olduu kansn uyandr
maktadr.
10. Yzylda Ouzlar, amanist bir zellikle, eski Gktrklerinkine benzer gmme trenleri yapmakla, mezar zerine
kurgan kurmakta ve llere kurban sunm aktadrlar/87!
10.
Yzylda Yedisu'da ve Sirderya rmann dou blge
sinde egemen olan Karluk Trklerinin, yanmayan aatan ya
plm tapnaklar bulunduunu, duvarlarna eski hakanlarn
resimlerinin izilmi olduunu Ebu Dlef bildirmektedir. Bu
duruma gre Karluk amanizmi gelimi ve tapnakl bir din
haline g elm itir/88! Bununla birlikte amanizmin genel olarak,
gebe kltrnn rn olmas bakmndan tapnaksz bir din
olduu sylenebilir. Ortak din eyleminin periodik olarak yapl
d sabit bir mekan olarak tapnaklarn yerleik hayatn sonu
cu olarak ortaya kt aktr.
Mool istilasn gerekletiren Cengiz Han'n Moollar ve
bunlara katlan kuzeyli Trk uluslarnn amanist olduklar g
rlmektedir. lkel amanizmin temsilcileri olarak zellikle ku
zey ormanlarnda yaayan Uryanktlarn gze arpt bu d-'
nemde amanizm, byk dinin: slamlk, Hristiyanlk ve
Budizmin gelimesine sahne olmu ve Budizm ve slam dinle
rine birok kalnt brakarak ancak Sibirya ormanlarnda ve Altay dalarnda barnabilm iim

amanizm

Trklerin dinsel evrimlerini belirledikten sonra, totemizm,

animizm ve natrizm elerinin bir bileimi olan amanizm
(87) Faruk Smer: a.g.y.. s. 144.
(88) Abdiilkadir nan: a.g.y., s. 10-11.

48

inan ve pratikleri zerinde durmak yerinde olacaktr.

Eski Trklerde bir ve byk tanr hakknda ak bir inan
ve anlayn bulunup bulunmad kesinlikle bilinmemektedir.
in kaynaklarnn belirlediine gre Orta Asya'da devlet kuran
slalelerin hepsinde Gk tanr kltne rastlanmaktadr. Gk
trk yaztlarndan 6. ve 7. yzyllarda. Gk tanr hakkndaki
inanlarn gelim i olduu, Tanr adnn tek bana, baka
tanrlarla kartrlmadan sylendii anlalmaktadr. Bununla
birlikte Gktrk ve ilk Uygur hakanl dneminde, maddi bir
varlk olarak tasarlanan Gkle, onun sahibi olan ruh birbirin
den ayrlm am olsa gerektir. Kagarl M ahmut'un Tengri
szcn aklarken, kafirler ge tengri derler, yine bu
adam lar byk bir da, byk bir aa gibi, gzlerine ulu gr
nen her eye tengri derler. Bu yzden bu gibi eylere ynrler (tapnrlar) demesi, eski Trklerde tengri szcnn
grnen gkle, ulu varlk anlamna geldiini, maddi bir varlk
saylan gkle byk bir gcn aynlatrldn gstermekte
dir. Bugnk amanist Trkler, tengri kelimesini eski Trklerdeki anlamyla kullanmakta ve bizdeki anlamyla gk ke
limesine dillerinde yer vermemektedirler.
Gne, ay, yldz, yldrm ve yelle ilgili inanlar, Gk tan
r kltyle ilikilidir. Altayl am anistler gnele and ierler.
Altayllara gre Gne ana, Ay atadr. amanistlerin inanlar
na gre, gne ve ay tutulmasnn nedeni, gne ve ayn kt
ruhlarla arpmaya girimesi ve bazen yakalanarak karanlk
dnyasna srklenmesidir. Btn Trk lehelerinde bu olayn
tutulm ak"la aklanmas, eski bir inancn izlerini gsterir. G
ne ve ay tutulduu zaman, amanistler bunlar kt ruhlarn
elinden kurtarmak iin barr arr, davul alarlar.
Altay am anistlerinin dua ve ilahilerinden anlaldna
gre en byk tanr lgendir. Krgz, Kazak lehelerinde l
ken kelimesi byk ve ulu anlamna gelir. Bir Altay efsanesine
gre, ilk kii yeryzne indikten sonra Tanr lgen onun ot ve
meyvelerle beslenmesini salam, sonra et yiyebilmek iin

49

atee ihtiya olduundan insanlara iki tala ate yakmasn

retm i ve bu ate, atamn gcnden taa dm atetir de
mitir. Bu yzden Altayllar ve Yakutlarda ancak akmak ta
ndan elde edilen ate kutlu saylmaktadr.
Yakut amanistleri ayin ve trenler iin kullandklar atei
akmak tayla elde ederler. Bununla birlikte, aile ocanda ya
nan ate, nasl yaklrsa yaklsn kutlu saylmaktadr. Atei
suyla sndrmek, atee tkrmek, atele oynamak kesinlikle
yasaktr. Atee bakarak falclk yapmak Trklerde ok eski bir
gelenektir. Ate ruhuna okunan, aman ilahilerinden anlald
na gre, aile oca kltyle ate klt birbirinden ayrdedilemez. Dn trenlerinde ate ve ocan gerek amanistlerde
gerekse Trklerde ok nemli bir yeri vardr. amanistlerin her
treninde kesinlikle ate bulunur. aman dininin trenlerini ya
pan, ruhlarla lml insanlar arasnda araclk edenlere Trk
kavimlerinde Kam denir. Kagarl Mahmut'da kahin ek
linde evrilen kam szcnn bulunmas, 11. yzylda
kamlarn mslman Trklcr arasnda bile unutulmdn gs
termektedir. Ayn ada, Balasagunlu Yusuf Hacib, Kutadgu
Biligde Gerek tut otac, gerek kam tut szleriyle, kamlar
otac (hekim )larla bir tutmutur. Bundan anlaldna gre
11. yzyl mslman Trklerinin kamlara baknda byk bir
deiiklik olmamtr. Bununla birlikte Kutadgu Bilig'in yazl
d yllarda, Dou Trkleri slamlamaya balayal birbuuk
yzyl gemitir. Kamlar yeni hayat koullarna ve yeni dine
uymak zoruyla eytanlar karmak iin dualarn yazld
muskalar (bitig) kullanmlar ve eski aman dualarna, pey
gamberlerin, meleklerin, evliya ve eyhlerin adlarn sokmu
lardr.
slam Trkleri Kam kelimesini unutmulardr.
Trklerin dinini adlandran aman terimi, Trklere ve Moollara yabanc bir terimdir. Avrupa bilim evrelerince, 18.
yzyln sonuna doru kabul edilmi olan aman terimi,
Ruslarn Kuzey Sibirya'da, Tonguzlardan rendikleri bir keli

50

medir.
Kam'lk (amanlk) sanat renmekle elde edilmez. Kam
olmak iin belli bir kamn soyundan gelmek gerekir. Gemi
kam-atalann ruhundan biri kam olacak toruna dadanarak, onu
kam olmaya zorlar. Yal ve tecrbeli bir kam yannda eitim
grmek zorunda olan kamlar, ister erkek ister kadn olsunlar,
bir kast halinde bulunmazlar. Bal olduklar topluluun yesi
olarak halk iinde yaarlar. Bunlarn dier lml insanlardan
stnl, ancak ayinler srasnda, tanrlar dnyasna kartk
lar anlarda olur. Baka dinlerin etkisinde kalmayan amanistlerde, aman, eski statsn korumutur.
Her dinde olduu gibi, amanizm rahipleri olan kamlarn
da kendilerine zg klklar vardr. Kamlarn ancak trenlerde
giydikleri bu giysiler cbbe ve klahtr. Kam'lar iin klktan
sonra en nemli ey davuldur. Ruhlarn beenisine sunulmas
gereken aman cbbesi, atm kadar paradan meydana gel
mi, ana paras beyaz koyun derisinden yaplm cekettir.
Davullarsa, amann lmnden sonra ormana gtrlp par
alanr ve bir aacn dalna aslr. amanlar, obadan ve yollar
dan uzak bir tepeye, hayvan srlerinin yaklaamayaca bir
yere trensiz olarak gmlr.
amanist Trk kavimlerinin ayin ve trenleri, a- belirli d
nemlerde yaplmas gerekenler, b- rastlantsal olaylar dolaysiyle yaplanlar olmak zere ikiye ayrlabilir. Belirli dnemler
de yaplan trenler ilkbahar, yaz ve gz mevsimlerindekilerdir.
Eski Trk mparatorluklar dneminde bu ayinlerin devletin
resmi dinsel bayramlar olduu in kaynaklarndan anlal
maktadr.
amanistlerde kurbansz ayin yaplmaz. Kanl kurbanlardan
baka, kansz kurbanlar da vardr. Sa, yalm a (aalara ve
aman davuluna balanan paralar , tzleri (ongun) yedirme
(azlarn yalama), atee ya atma gibi trenler bu kansz
kurbanlardandr. Kansz kurbanlarn en nemlisi, ruhlara ba
lanarak babo salverilen idik yada iduk denilen hay

51

vanlardr.
Prof. Zelinin'in aratrmalarna gre zk - duk klt,
uzun bir gelime dnemi geirmitir. At, koyun, geyik gibi
idik tiplerinin, obanlk dneminde meydana geldii phesiz
dir. Daha sonra diri totem kaybolmu, yerine ongunlar klt
gemitir. Bu dnem ataerkil topluluun olgunlama an
meydana getirmitir. Gebe topluluun yapsnda byk de
im eler sonucu, din anlaynda nemli deiiklikler olmu,
hayvan eklindeki (zoomorf) ongunlarn yerini, insan eklin
deki (antropomorf) ongun - putlar almtr.
amanizmin balca elerinden biri de falclktr. Eski
Trk dilinde, fal karl kullanlan rk kelimesi, Trki
ye'nin birok yerlerinde kader, talih, fal anlamnda kullanl
maktadr. Falclar fal amak iin kullandklar nesnelere gre
eitli adlar alrlar.
amanistlerde, mslman Trklerden Krgz - Kazaklar ile
Nogaylarda en tannm fal, krek kemii faldr. Araplar da
fala, eski Yunan bilimlerinden biri sayarak lm-l Ketf (krek
kemii bilgisi) adn vermilerdir.
Atete yaklan krek kemii zerinde beliren izgilere ba
karak gelecei yorumlama anlamna gelen krek kemii fal en eski amanizm kalntlarndan biridir. Krgz-Kazaklarm k
rek kemiine sayg gstermeleri, krmadan kpeklere atmama
lar, bu inanla aklanabilir.
Trk kavimlerinde, ok eski dnemlerden beri yaygn bir
inanca gre, byk Trk Tanrs Trklerin atalarna Yada
denilen ve istendii zaman yamur, kar, dolu yadran, frtna
karan bir sihirli ta armaan etmitir. amanistlere gre bu
ta, zam anm zda da en byk kamlarn elinde bulunmaktadr.
Eski in ve slam kaynaklan bu yamur tandan sz a
m aktadr/89)

(89) Abdlkadir nan: amanizm, s. 11-162.

52

Trklerdeki bu yamur tandan sz aan Cabir, Kartukla

rn topraklarndaki bir derede bulunan bu tan, ii suyla dol
durulm u bir kaba atlarak yamur yadrldn bildirmekte
dir. Dier sylentilerden birinde, yamur yadracak kimsenin
kendisinin suya girecei ve bu ta azna alp ellerini sallaya
ca, dierinde de tan suda slatldktan sonra asl olarak braklca bildirilm ekledir. Kagarl M ahmul, yam ur tan
yat olarak adlandrmakta ve yle aklamaktadr: Bir trl
kahinliktir. Belli bal talarla yaplr. Bylelikle yam ur ve
kar yadrlr, rzgr estirilir. Bu Trkler arasnda tannm bir
eydir. Ben bunu Yama lkesinde gzlerimle grdm.1905
Eski Trklerdeki yam ur ta geleneinin Yamur namaz,
yam ur duas klnda yaad ve daha yakn zam anlara ka
dar, yam ur dualarnda okunmu talarn bir rm aa brakl
masnn bu eski Trk adetinin devam olduu phesizdir/915
Evlenmeyle ilgili trenlere amanlarm katlmas ok sey
rek olur. Kz kararak evlenme adetinin sregeldii Ya
kut'larda, k karmaya gidecek genler amann yapt bir
trenden sonra yola kmaktadrlar. Krgz - Kazaklarda dn
adetlerinde grlen amanizm gelenei gelinin, kaymbabasnn evinde yanan atee ya atarak, nnde secde etmesidir.
Bakurtlardaysa gelinler, kaynbabann itii pnar, rmak ve
gl sularna paralar saarak selam verirler.
amanist ve mslman Trklerin evlenme trenlerinde or
tak olan amanizm esi, gelinin geldii gn bana sa sa
maktr. Bu sa, her dnemde, toplumun rettii en nemli
rn olmutur. Avclk dneminde avn kan, ya ve eti, o
banlk dneminde st, kmz ve hayvanlarn ya, iftilik d
neminde de dar, buday ve eitli meyveler sa olarak kulla
nlmtr. Sa, yabanc soydan olan bir kzn, kocasnn soyu-

(90) D ivan Lgat it Trk. Cilt: 111, s. 3.

(91) erafcllin Yal ikaya: Eski Trk An'anelerinin Baz Dini M cssesclcre T e
siri" Trk Tarih Kongresi. III. s. 680-697.

53

nun atalar ve koruyucu ruhlar tarafndan kabul edilmesi iin

yaplan bir kurban treninin kalntsdr. Gnmzde de, Ana
dolu'nun eitli yerlerinde sa geleneinin devam ettii grl
mektedir.
Gelinler iin birok eylerin tabu olmas, kocasnn ve
onun soyundan erkeklerin adn syleme, belli bir sre kayn
peder ve kaynbiraderle konuma yasa, ok eski amanizm
inanlaryla ilgilidir.
lkel amanizmin birok elerini ocuk dourma ve ocu
a ad verme ile ilgili trenlerde grebilmek olanakldr.
Yakutlar, tanrdan ocuk islerken amana bavururlar. o
cuu olmayan Yakut kadnlar, kutsal bir aacn dibinde yalva
rarak dua ederler. Krgzlarda amanizm dneminden kalma
kutsal aalar atalarn ve byk amanlarn mezarlar slm
latrlm ve evliyalarn trbeleri olmutur.
Krgz - Kazaklarda ksr kadnlarn sahrada tek bana bi
ten bir aa, bir kuyu yannda koyun kesip geceledikleri bildi
rilmitir. Gnmz Trkiyesinde, ocuk doumu iin yaplan
adaklarn bu inanla ilgili olduu sylenebilir.
Doum srasnda lohusalara dadanan kt ruha, btn Trk folklor ve sylentilerinde Alkaras, Albast, Albis vb. denil
mektedir. Bu ruhun lohusalara dadanma ekli (lohusann cier
lerini alp gtrmesi, suya atmas, ocakl adamlardan korkma
s, tfek sesinden kamas gibi), Krgz, Kazak ve Anadolu
Trklerinde btn ayrntlaryla ayndr. Btn Trklerde bu
ruh diidir.
Gerekten, Anadolu Tk bo inanlarnda Iohusa kadnlara
dadanan Alkaras ve Albast, zellikle krmz renkten korkar.
Bu yzden Iohusa yalaktayken, bana beyaz yamak ve kr
mz tl balanr, krmz altn taklr, krmz eker sunulur.
(92) Bugn Trkiyede grlen yaygn Albast miti, amanizm
(92) Alnllkadir nan: a.g.y., s. 162-171.

54

dnem inden kalma bir inanca dayanr. Al kjrdcla balamak,

yatan altna bir demir koymak gibi nleyici tedbirler hemen
btn doum yapan kadnlara uygulanr. H astalk baladktan
sonra en gvenilir yol ocaklara bavurmakt ir. Ocak amann
bugnk temsilcisinden baka bir ey deildir. Anadolu'da bazan irkin ve korkun bir kadn, bazan bir ku, bazan bir ey
tan olarak tasarlanan Alkaras, zellikle lohusa kadnlarn ci
erlerini yiyerek yaayan al bir kadn d r/93^
Eski Trkler can ve ruh kavramlarm, genel olarak tn (ne
fes) szcyle dile getirmilerdir. ada amanist Trk
boylarndan Yakutlar, bu kavram n, kut ve sr kelimeleriyle
anlatrlar. Tn ayn zamanda esinti, rzgr ve soluk anlamla
rna da gelir. Tn bedenden ayrlrsa lm meydana gelir. Sr,
uyurken bedenden kp her yanda dolaabilir,
A ltayllar, ayn kavram tn, sne ve kut kelimeleriyle dile
getirirler. Kul her nesnede bulunur, tn btn varlklarda, sne
ise ancak insanlarda vardr.
in kaynaklarndan, eski amanist Trklcrin, Hunlarn
gmm e trenleriyle ilgili bilgiye gre ller, iki katl olan ve
altn ve gm ilemeli kum alarla kaplanan tabutlara kon
maktadr. lyle birlikle ldrenlerin says yz, yzelliye var
m aktadr. Gktrklerin gmme trenleriyse yledir: lnn
konduu adrn nne, akrabalar tarafndan kesilen at ve ko
yunlar serilmekte ve evresinde at zerinde yedi kez dolal
maktadr. lnn yaknlar kapnn nnde bakla yzlerini
kesip alamaktadrlar. Sonra belirli bir gnde lnn atn ve
eyasn lyle birlikte atete yakarak, kln, yine belli bir
gnde mezara gmmekte ve mezarna hayatta ldrd adam
larn saysnca ta koym aktadrlar/94^ 9. yzyl Ouz boyla
rndaki gmme treni de Gktrklerinkin benzemektedir.
(93) Cahil ztelli: "Albast, A lkaras K orunm a vc Tedavisi Trk Folklor
Aratrm alar Dergisi, say 209.
(94) Abdiilkadir nan: a.g.y., s. 176-178.

55

Ouzlar llerini, giysileri, silahlar ve zel eyalaryla biriikt e (95) hazrladklar bir ukura oturtur, sonra ukurun zerine
topraklan kubbe gibi deme yaparlar. Atlarndan, lnn ser
vetine gre birkan keserek etlerini yer, ban, derisini,
ayaklarn ve kuyruunu srklara asp Bu onun atdr, bunun
la cennete gider derler/96* Bu gelenein de gsterdii gibi
Ouzlar, lnn gmldkten sonra dirilip cennete (umak) gi
deceine inanmaktadrlar. Gmlme ii bittikten sonra, lnn
hayvanlarnn ldrlerek yenilmesi Trkiye'de yaygn olan
ya a ve l a geleneini andrmaktadr.
Trkiye'de zellikle Seluklu dneminde yaygn bir ekilde
grlen ve Trk adrna benzetilen kmbetlerle Ouzlarn
kubbemsi mezarlar arasnda yakn bir iliki vardr/97*
lnn, hayatta ldrd adamlarn says kadar aatan
ekil yontularak, lye hizmet edecekleri dncesiyle meza
rnn zerine braklmaktadr.
in kaynaklarna gre, Trk uluslarnda aa yukar ayn
dnemlerde eitli gmme adetleri grlmektedir: Yakma,
aaca asma, topraa gmme. Gktrklerin gmme trenleri
hakknda verilen bilgiler, bunlarn llerini yaktklarn belirt
mekle birlikte, Gktrk dnemine ait olduundan phe olm a
yan mezarlarda iskeletler bulunmaktadr.
ada amanistlerin ou yoksul oymaklar olduu iin
gmme trenleri eski amanistlerin gmme trenlerine oranla
snk ve basittir.
Grld gibi amanizm, gebeliin belirledii bir din
sistemidir.

(95) Faruk S m er a.g.y.. s. 140.

(96) Abdlkadir nan: a.g.y.. s. 178.
(97) F. Smer: a.g.y..s. 141. 147.

56

Trklerin slaml Benim sem eleri

Genel olarak dinler tarihinde, eitli kabilelerin birleerek

topraa yerlemeye baladklar ve sile kurduklar dnemlerde
ortaya kan politeizm (ok tannclk)'in, tanrlar aras bir sen
tezle monoteizme (tek tanrclk) ortam hazrlad bilinmekte
dir. slamln M ekke ehrinde douunun, bu trl bir sosyo
ekonomik olayla ilikisi vardr. Gerekten kabileler aras eko
nomik ilikilerin merkezi, bir pazar yeri olan ehirlerin, kabile
tanrlar arasnda bir yaknlamaya yol at grlmektedir.
rnein Mekke'deki Kbe, eitli kabilelerin ayn zamanda ti
caret mevsimi olan Hac dneminde ziyaret ettikleri ve kabile
putlarnn toplu olarak bulunduu bir yerdir.
ehirlerin kuruluunun ve yerleik bir hayatn, gelimi
bir tarmsal retim dnemine rastlad, baka bir deyimle
oturak hayatnn tarm ekonomisinin rn olduu bilindii
ne gre, tek tanrclk temeline dayanan evrensel dinlerin ta
rmclk ve topraa yerleme olayna bal olduu ne srle
bilir.
Bu bakmdan 10. yzylda topraa yerlemee balayan ve
insani zellikle ykl de olsa bir tanr kavramna ynelen
Ouzlarn, kabile rgt ve gebeliin damgasn tayan amanizmin erevesini krarak tek tanrda dayanan bulan bir
dinsel sistemi benimsemeleri bir zorunluluk olmutur.
Ouzlar, 10. yzylda genellikle gebe yaamakla birlikte,
nce de belirtildii gibi, yabgulannn oturduu, tnci'nin azna
yakn bir yerde Yeni Kent adl bir ehirleri de olmutur. Mesud'ye gre. Ouzlar gerek ad geen ehir, gerekse ona yakn
yrelerde oturak hayat yaamakladrlar. Ayn yzylda
mslman olmu birtakm Ouzlar, Farab - Stkent yresinde
oturmaktadrlar. 11. yzylda, Karauk dalarnn etei ve Sirderya'nn kylarndaki ehirlerin Ouzlara ait olduu ve bir

57

ksm Ouzlarn bu ehirlerde oturduu grlm ektedir/98^ Bu

konuda, bilgilerimizi borlu bulunduumuz Kagarl Mah
mut'a gre, zellikle Sepren, Karauk (Farab), Kamak, Sunak
ehirlerinde oturan eldalarna Ouzlar, kendi anlaylarna
gre, sava yapmayarak tembelce oturduklar iin kmseyici
bir tavrla yatuk adn verm ilerdir/99*
Gerekten, eski in ve Arap kaynaklarnn bozkr Trkle
rinden ayr olarak bir de ehirli Trklerden sz ettikleri grl
m ek ted ir/100* Bu bakmdan Trk sosyal tarihi ynnden ok
nemli olan 11. yzylda Ouzlarn ehirlemesi olayn s
laml benimsemelerinin sonucu saymak olanakszdr. Arap
gezginlerinin slamlk ncesi Ouzlarn da ksmen bir ehir
leme olaynn bulunduunu gstermeleri yannda, eitli ta
rm aralarnn ekilen bitkilerin ve eitli tarm eylemlerinin
ve madenlerin z trkede karlklarnn bulunmas Trklerin
slaml benimsemelerinden nce yerleik bir hayat gerekti
ren tarm ve madencilikle uratklarna belge saylabilir.
Ouzlarn slaml kabul etmee baladklari 10. yzylda
ksmen yerleik bir hayata girdikleri tarm ve madencilikle il
gili ve birok Trk lehelerinde ortak olan z trke szcklere
sahip olmalaryla aklanabilir. rnein eski trkede tarla'ya
targlag iftiye targ denmekte; bir tarm arac olan sa
pan, sapmak mastarndan yrtmak, demek anlamnda trke
bir szck nitelii tamaktadr. Ayrca, anz, ekinlik, boyun
duruk ve orak gibi szcklerin ve t, kerpi vb. gibi yerleik
hayatta kullanlan eya ve malzemenin adlarnn Divan Lgat
it Trk'de yer almas, bir yandan yalnz gebe Ouzlarn deil
yerleik olanlarn da Trkiye'ye gelmi olduklarn, te yan
dan slam kltr erevesine girmeden nce Trklerin yerle
(98) F. Smer: a.g.y., s. 141, 147.
(99) Ouzlardan bir (akm lan vardr ki, ehirlerinden danya km azlar, sava
yapmazlar. Onun iin bunlara yatuk denir. Tem beller ve allm lar de
mektir. Divan Lgat il Tiirk. Cilt: III, s. 14-15.
(100) .L. Barkan: a.g.y.. s. 7.

58

ik hayata baladklarn gstermektedir. Bu yzden Ouzla

rn mslm an olmadan nce yerleik hayata doru nemli bir
adm attklar ve ifti bir ulus nitelii kazanmaya paralel ola
rak slaml kabul ettikleri dnlebilir. Gerekten Ouzla
rn, gittike yerleik hayat benimseyerek tarm la uramalar
nn, hayvanclk temeline dayanan gebe kltrnn yetersiz
bir durum a gelmesine ve yeni ihtiyalar karlayacak yeni bir
kltr erevesini benimseme zorunluluunun domasna yol
at dnlebilir. Bu bakmdan Trklerin slaml kabul
n, hayvanclktan tarma, gebelikten yerleik hayata gei
in bir sonucu saymak yerinde olur.
G erekten Ouzlarn 10. yzyln ikinci yarsndan bala
yarak kmeler halinde slam dinine girdikleri anlalmaktadr.
bn Havkal'n Mavcrannehr'deki Sabran, Farab ve Stkent'ten
sz ederken Ouzlardan ve Kariuk'lardan bir kmenin slaml
benim sem i olduklarn belirtmesi*1011 Ouzlar- arasnda
mslm anln ilk olarak ehirliler arasnda yayldn gs
termektedir.
slaml ran kanalndan tanyan ve benimseyen Ouzlar,
balangta, yerleik dzenin gerektirdii Islami kurumlan
ran dam gasyla benimsemilerdir. Kagarl M ahmut'a gre,
O uzlar Fars'larla dp kalkmaya balaynca, birtakm trke
kelimeleri unutmular, onun yerine Farsa kullanr olmular
dr.
rnein Ouzlar kovaya aftab derler, Farsada aftabe
denir.*1021
O uzlarn, yeni sosyo-ekonomik koullann gerektirdii
kavranlan balangta. slamln araclyla benimsedikleri
Farsa'dan aldklar kelimelerle dile getirdikleri anlalmakta, dr. Gereklen Divan Lgat ilT rk'de geen Tatsz Trk bolmaz, basz brk bolmaz (A cem siz Trk, basz balk ol
1101) Faruk Smer: a.g.y., s. 145.
(102) Divan Lgat it Trk: CiU: t, s.431-432, 349.

59

maz), sav<103) btn Trklerce, Farsa konuan kimse anla

mna gelen tatm, Trkn dayana olduunu belirtmektedir.
te yandan en eski atasz kitab nitelii tayan ve Osmanl
ncesi dnemin rn olan 1466 tarihli bir derlemede Trk iti
ehre gelicek, Farisice rer(I0^ atasz. Trkn kpeinin bi
le ehirde Farsa uluduunu, baka bir deyile, ehir dilinin
Farsa olduunu belirtmektedir. Bu durum yerleik hayata
balayan Trklerin ehir hayatnn gerektirdii kavramlar
Farsadan aktardklarn ve model olarak aldklar slamla
dayanan ran kurum lan araclyla mslmanl benimsedik
lerini ortaya koymaktadr. Bu bakmdan Trklerin slamlama
larnn, hayvanclktan tarm cla gei aamasnda beliren
ihtiyalann rn olduu sylenebilir.
Trklerin, ayn ada varolan birka evrensel kltr ere
vesinden, niin slaml benimsedikleri sorusuysa. slam kana
lndan gemelerine yol aan, batya alma zorunluluu, yann
da, bir hukuk sistemi zellii tayan slam dininin, yerleik
hayat ihtiyalarna cevap verecek bir karakter tamasyla
aklanabilir. Bununla birlikle Trklerin slaml kabul, e
kimeli uzun bir dneme ihtiya gstermitir.
kinci Halife m er zamannda, Kadsiye baarsndan son
ra, Sasani egemenliini kran A rap larn /105' 642 ylnda Nehavent savayla Sasanilerin son glerini de ortadan kaldrma5, (106) y a n z btn ran'n Arap egemenlii altna girmesi de
il, Dou kaplarnn Arap istilas ve slam dinine almasn
sa la m tr/107' Kesin olmamakla birlikte eldeki bilgilere g
re, ilk Trk Arap karlamas, son ran Hkmdar III. Yezdiccrd'in Toharis'tan'da 642 ylnda yenilgiye uramas zerine
o lm u tu r/108' Horasan' alan Arap ordular, slamln lay( 103) Divan Lgat it Trk: Cilt: I, s. 431 -432. 349.
(104) Velet zbudak: A talar Sz. 56/584.
(105) Brockelmann: slam M illetleri ve D evletleri Tarihi, s. 4 9 .5 3 .
(106) Brockelm ann: slam M illetleri ve Devletleri Tarihi, s. 4 9 ,5 3 .
(107) Tiirk Tarihinin Ana Hatlar," Methal, s. 63.
(108) H.A.R. Gibb: Orta Asya'da Arap Ftuhat, s. 14.

60

cs olarak Trk snrlarna dayandklarnda, Dou Gktrkleri

inliler tarafndan yklm, Bat H anlysa beyliklere para
lanm durumdadr. Araplarn, Halife mer'in lmyle Muaviye'nin halifelii arasndaki kargaalklarla dolu duraklama
dnem inde Bat Gktrkleri yklm (659) Emevi Halifelerin
den Abdlmelik'in Haccac' Horasan valiliine atamas (689)
Kulluk Hann Gktrkleri yeniden bam szlatrarak Ceyhun
boylarna kadar egemen olduu bir dneme rastlam tr/1091
H accac'n salk vermesi zerine 704 ylnda Horasan'n dou
iline vali olarak gnderilmi olan Kuteybe bin Mslim*1101 kan
dkerek ve ehir yamalayarak ToharisCan, Fergana, Buhara ve
Sem erkant yresini Arap egemenlii altna sokm utur/1111
Kuteybenin 717'de ldrlmesinden sonra Arap Valisi Yezid
bin M ahalleb de bask ve iddet yolunu semekle birlikte
nem li bir baar kazanamam*1121 Araplar douda Maverannehr'e kadar giren Kutluk devleti engeliyle karlamlar
d r / 11^
Bat Gktrk kabile birliinin Isg glnn batsnda, ili ve
u rmaklar boyunca kurulan ve Sulu Han dneminde (716737) M averannehr'i Araplardan geri alan Trge'ler*1141 ve
766'da devlet kuran Karluk'larn kar koym alarna ramen ad
geen kesimlerin Araplarn eline gemesi nlenem em itir/1151
Trkler arasnda slamln yaylmas, Samanl Iranllarn
Maverannehr'de bir slam hkmeti kurduklar dneme
ra s tla r/1171 Halife Memnun zamannda, Semerkant, Fergana,
a ve Herat valiliklerini ikta olarak alan*1181 Trk dostu Esed
( 116)

(109) M ethal, s. 64.

(110) Brockelm ann: a.g.y s.
(111) M ethal, s. 65.
(112) Brockelm ann: a.g.y.. s.
(113) M ethal, s. 66.
(114) Gibb: a.g.y s. 55-71.
(115) M ethal, s. 67.
.
(116) Brockelm ann: a.g.y., s.
(117) M ethal, s. 67.
(118) Brockelm ann: a.g.y., s.

75.
52.

154, Z. Vclidi T ogan: a_g.y., s. 55.

154.

61

bin Saman'n oullar zamannda*119) Seyhun'un kuzeyindeki

alanlara yaylan ve Isg glden rti rma boylarna kadar uza
nan kesimdeki Trk kabileleri zellikle Karluk'lar, Trge'ler ve
Ouz'lar, 963 tarihinden balayarak ynlar halinde slam dini
ni benim sem ilerdir/120) 10. yzylda herhangi bir devlete ba
ml olmayan Ouzlarn Peenekler, Kimekler (zellikle Kp
ak boyu) ve Kartuklarla olduu gibi, gney komular mslmanlarla ilikileri de ounluk dosta olmamtr. slamlarn
balca dm anlan arasnda gsterilen Ouzlarn Harizm ve
M averannehr ynnden mslman komular zerine aknlar
yaptklar an lalm ak tad r/121)
Gerekten Ouzlarn 10. yzyln ikinci yarsndan balaya
rak kmeler halinde slam dinine girdikleri bilinmektedir. bni
Havkal Maverannehrden sz ederken, Ouzlardan ve Kartuk
lardan bir kmenin mslman olduklarn belirtmektedir.
Ouzlar arasnda slamlama hareketi 11. yzyln banda
geni apta yaylm aya balam ve bunda Seluklu Trk mpa
ratorluunun kuruluunun byk rol o lm u tu r/122)
Yabgularn egemenliinin btn Ouz ilinde yaygn olup ol
mad bilinmemekle birlikte, Ouz beylerinin arasnda sk sk
atmalarn kt bir gerektir. M eliknameye gre, yabgunun
subas yani ordu kumandan olan Seluk, yabgunun ktl
nden ekinerek oymak ve yandalaryla birlikte yurdundan
ayrlp slam lkesine gelmi ve Cend yresinde yurt tutmu
tur.
Gerekten 10. yzyln ilk yansnda Aral gl Hazer deni
ziyle Gney Urallar arasnda yaayan Ouzlara bal olan ve
Seluklu devletine adn veren Dakak olu Seluk suba, 985
sralarnda*123) 100 atl er, 1500 deve ve 50.000 kadar koyunla
(119) H.Z. lken: M ezhep Cereyanlar, s. 46.
(120) M ethal, s. 67.
(121) F. S m er a.g.y., s. 149-151, 145.
(122) F. Smer: a.g.y., s. 149-151, 145.
(123) l. Kafesolu: Byk Seluklular, s. 1.

62

birlikte Sirderya kylarnda fnslmanlarn oturduu Cend

ehri yrelerine g e lm itir/124* Seluk'un baarlan, buyruun
daki Ouz topluluunun oalmasna yol amtr. Hayatta ka
lan oullarndan en by Arslan'n yabgu nvann tama
s, Seluklu ailesinin kendilerini Ouz elinin ba saydklarn
gsterm ektedir/1251
Seluun torunu Torul beyin 1038'de Niabur'a girerek
kendi adna hutbe okutmas ve Sultan unvann almasyla^126*
Seluklu Devletinin kurulmas, Ouz yurdundan ran'a birbirini
izleyen dalgalar halinde bir gn balamasna yol am tr ve
bu kmeler Bat'ya, ulara gnderilmitir. Trk mparatorlu
unun Bat'ya doru gelimesi ve daha 11. yzyln ortalarn
da Kpaklarn Ouz yurdunun kuzey ve bat kesimlerini kap
lamas, bu glerin ana belirtisidir.
Ouzlarn, 10. yzyln ilk yarsndan balayarak slamla
eilim gsterdikleri bilinmekle birlikte, mslmanlk ancak
Torul Bey zamannda Ouzlarn genel dini o lab ilm itir/127*
Balangta, Mukaddesi'nin belirttii gibi, 10. yzylda
Melikleri Ordu ehrinde oturan ve sfcab Trk meliklerinin
saldrlaryla, onlarn buyruklarna ve slam la giren Ouzlardan tmyle a y r- bir toplulua verilen Trkmen ad
sonralar genel olarak mslman anlamnda Ouzlar iin kulla
n lm tr /128*

(124) Z.V . Togan: a-g.y.. s. 175.

(125) Fank Sm er: a.g.y s. 152.
(126) . Kafcsolu: a.g.y., s. 5.
(127) Z.V. T ogan: a.g.y.. s. 177.
(128) Faruk Sm er: a.g.y., s. 155-162.

63

slamlk<*>

slam ln Doum Yeri

Muhammed'in 7. yzylda kurduu yeni din. lkenin eski

hayat dzeniyle o kadar kesin bir ayrla yol amtr ki,
onun, slam ncesi dnemi dile getirmek iin kulland cahiliyye kelimesini tam anlamyla yorumlayarak ardllar, slam
lk ncesini bilgisizlik a olarak adlandrmlardr. Bunun
la birlikte, slam ncesi dnemde, slam'n beiinde, slam
uygarlna nemli katklarda bulunan dikkate deer bir klt
re rastlanmaktadr. Eski Ta Dneminden balayarak, az ok
srekli bir ekilde insanlarn yaad Arabistan yarmadasn
da, Proto Negroid, Armcnoid ve M editeranean" tipleriyle kar
la lm tr.
Tarihsel dnemlerde, Arabistan halkyla ilk M sr ve Mezo
potamya uygarlklar arasndaki ilikileri gsteren tarihsel bel
(*) Arapa kkeninde tann istem ine boyun em e anlam na gelen slam" teri
m i. Kuran'daki kullanm yla T anrya m utlak ba em e" anlamn tamak
ladr. M ehm et Taplam acolu: Din Sosyolojisi. s. 120-121.

65

gelere rastlanmaktadr. Bu belgeler Araplar, bir dereceye ka

dar ticaretle ilgilenen, ama daha ok aknlarla uraan bir de
ve halk olarak tantmaktadr. Araplar, eflerin ynetimi al
tnda kabileler ve kabile konfederasyonlar eklinde rgtlen
mi ve yerleik olmaktan ok gebe olarak yaayan kimseler
dir.
Bu dnemlerde. Kuzey Araplar ounlukla gebe olmakla
birlikte, Gney Araplarn byk tapnaklar ve saraylar olan
gelimi bir ehir uygarlna, rgtl ve kararl bir sosyal sis
teme ve ksmen tarm, ksmen de Dou'yla deniz ticaretine da
yanan gelimi bir ekonomiye sahip olduklar grlmektedir.
Yaztlardan, Gney Arabistan'da be krallk, M inal'lar (..
1400-700), Sebal'Iar (.. 700-115), Katabanllar, Hedramavt'lar ve A vsanh'lar hakknda bilgi edinilmitir.
Kuzey Arabistan'da ok sonraki dnemlere kadar bu trl
bir uygarla rastlanmamtr. Kuzeyde, gerek Arap yerleik
uygarlnn ilk iz le r i(1) Filistin'in gneyindeki eski Edom bl
gesinde kurulmu olan ve .S. 106da yklan Nabatl'larda
ortaya kmaktadr. Bunlar da ticaretle ve sarn ve su olukla
ryla sulamaya dayanan bir tanm la uramaktadr. Bizans za
mannda, nemli bir ksmn, Gney Arabistan'dan g edenle
rin meydana getirdii birok kk krallklara rastlanmaktadr.
Bunlarn en nemlileri, merkezi Hirc'dc olan Lahmi'ler (.S.
268-613) am'dan l Denize kadar uzanan Gassaniler ve mer
kezi Arabistan'daki Kindelilerdir.
slam ncesi Arabistan dini, temelce eski semitik paganizm
dir. Kutsal talara, aalara, sulara ve bir kurban kltnn uy
guland kutsal yerlere rastlanmaktadr. te yandan Gne,
Ay, yldzlar ve gk olaylaryla ilgili erkek ve dii tanrlar g
ze arpm aktadr.
(1) Arthur Jcffery; "T he Birthplacc of Islamic Civilization" M iddle Eas, s. 8891.
(2) Neet aalay: i sicimdim nce Arap Tarihi, s. 37-43.
(3) A. Jeffcry: a.g.y., s. 91-92.93.
(4) A. Jeffery: a.g.y., s. 91-92,93.

66

Gney Arabistan'n eski dininde nemli tanrlar Atar

(Zhre Yldz), Vedd veya Sin (Ay), Nekruh (Zuhal yldz),
ems (G ne)'dir/5!
Gassaniler, ounlukla monophysite hristiyanl benim
semi, Lahmiler ve Kindeliler nasturi hristiyanla balan
mlardr. Bylelikle, hristiyanlk Kuzey ve Gney Arabis
tan'da iyi bilinen bir dm olmutur. Yahudi kolonilerine, ticaret
yollan boyunca aa yukar btn vaha yerlemelerinde rast
la n m tr/6^
slamln ortaya kaca sralarda, daha nce Bizans'la
ran arasndaki uzun savalar sonucunda, Asya ve Uzak Do
u ticaret yollarnn Basra Krfezi, rak, Suriye arasndaki k
smlar terkedilmi olduundan daha gneyden dolaarak Ara
bistan zerinden Msra geen kesimler, bu arada Yemen, Mek
ke, M edine byk nem kazanmtr. Bir eraf pltokrasisi
eklinde ynetilen Mekke nemli bir rol oynayan dinsel ve ti
cari bir merkez olm utur/7^
slamln Mekke'de domas ve M edinede (Yesrib) yayl
mas bakmndan, bu ehirleri iine alan Hicaz blgesinin s
lam tarihinde nemli bir yeri v ard r/8^
Kabileler aras srekli atmalar, kan davalar ve alma
lar cahiliyye dneminin belli bal karakteristiidir.
Btn Arabistan halk iin gerek yllk bir panayr yeri
olan, gerekse Hac yznden dinsel bir merkez nitelii tayan
Mekke ve Kbe, Muhammed'in beinci gbekten dedesi olan
Kusay'n<9) koyduu kurallar ve Hac iin gelenlerle ilgili dev
lerle, bir ehir cumhuriyeti nitelii kazanmtr. ehir ve Kbe
ileriyle ilgili devler Muhammed'in bal olduu Kurey ka(5)
(6)
(7)
(8)
(9)

Neet aatay: a.g.y s. 33.

A. Jeffery: a.g.y., s. 93.
.L. Barkan: ktisat Tarihi, s. 56-57.
Neet aatay: a.g.y.. s. 7 5 ,9 2 -9 3 ,9 4 .1 0 4 .
Neet aatay: a.g.y., s. 7 5 ,9 2 -9 3 ,9 4 , 104.

67

hileleri arasnda paylalm. Peygamberin aogum u srasnda

ehirde en nfuzlu kimse dedesi Abdlmuttalip o lm u tu r/101
Dinsel metinlere gre brahim Peygamber ve olu smail ta
rafndan yaplan ve brahim'in yayd dinsel kurallar gerei
Tanr evi olarak tavaf ve ziyaret" edilen Kbe, Hicaz halk
nn puta tapmas yznden putlarn topland bir yer zellii
kazanmtr. Ancak Mekke'nin Muhammed tarafndan fethin
den sonra putlardan tem izlenm itir/111
Gerekten Kbe'de, tanrlar arasndaki kaynamaya uygun
olarak Tek Allah fikrine ulamaya ortam hazrlayacak ekil
de, kabileler arasndaki yaklamann bir belirtisi olarak, eitli
kabile tanrlarnn putlar bir arada yeralmtr.
Gney Arapasnda tapnak anlamna gelen mkrap sz
cyle ayn anlamda, Ptolcme'nin makarobe dedii Mekke,
Gney Arabistan'la Suriye arasndaki kervan ticaretinin aktar
ma yeridir. ehrin ortasnda drt ke bir bina olan Kbe'de,
Ay Tanrs Habel'in bir sembol bulunmaktadr. Bunun yann
da tanraya, Lat, Uzza ve Manat'a taplm aktadr/121
Gerekten, zellikle eski dnemlerde, Hicaz ve Mekke hal
knn Kbe'ye byk nem verilerinin nedeni Hac mevsimle
rindeki ticari nitelii olmutur. Bu durumda bir ayrcalk kaza
nan Mekke'lilerin ticaret kaynaklarndan biri, Gneye (Yemen'e) ve Kuzeye (Suriye'ye), Bahreyn blgesine ve ran'a
gnderdikleri ve bazan 2500 develik kervanlardan elde ettikleri
kr olmakla birlikte, bunun kadar nemli olan, bir sonraki yln
belirli gnlerinde Kbe'ye gelen haclardan salanan gelir ol
mutur. slam lktan nce, Araplarn savasz ve kavgasz ken
di ileri ve ticaretle uratklar haram aylarnda (Zilkade, Z il
hicce, Muharrem ve Recep), Ukaz, Z'lmecaz ve Mecenne'de
panayrlar kurulmu sonunda M ekkede toplanlarak Hac devi
(10) Neet aatay: a.g.y., s. 7 5 ,9 2 -9 3 ,9 4 , 104.
(11) Neet aatay: a.g.y., s. 7 5 .9 2 -9 3 ,9 4 , 104.
(12) Brockelmann: a.g.y., s. 13.

68

yerine getirilmitir. Bu bakmdan Kbe anahtarlarn zerinde

tam a ve eitli Hac grevleri byk nem tam ve eitli
atm alara yolam tr.(13)
Arabistan'n dier kesimlerinin tersine, kuvvetli bir merkezi
otoriteden yoksun olan Hicaz blgesinde, aileler ve kabileler
eklinde yayan Araplarn bakanlklarn eyhler yrtm ek
tedir. eyhlerin grevleri bar ve savala ilgili konumalar
yapmak, kabileleri ynetmek, g srasnda yerleilecek yeri
sem ek ve konuk arlam aktr/14>
Cahiliyye anda, zellikle lde yaayan gebe Arapla
rn balca nc kahramanlk, airlik ve nfuz sahipliidir.
Ana ekonom ik eylemin hayvan yetitiricilii olduu llerde,
apulculuk bir gelenek nitelii kazanmtr.
Saylar ok az olan ehirlerdeyse, biraz daha yumuak ol
makla birlikte, ayn zellikler geerliini korumu, balca ge
im yolu tarm ve ticaret olmutur.
Araplarda, zellikle Hicaz kesiminde merkezi otoritenin
yokluu nem li sonular dourmutur. Bu bakmdan soyluluk,
gl bir kabileye ballk eklinde belirmitir. Ailenin veya
kabilenin ortak adn tayan, ayn haklara sahip olan zgr
Araplardr. Y alnz Mekke'de Kusay soyundan olanlar zgrle
rin stnde bir stat tam lardr. zgr kiilerin tad
haklardan yoksun olan kleler ve cariyeler snf, savata tut
saklanan veya kle pazarlarnda satn alman kimselerden mey
dana gelm itir. Bir mlk zellii tayan kleler, alnp satl
makta, miras yoluyla aktarlmakta, armaan edilebilmekte veya
gelin mehri olarak verilebilmektedir. Cariyelerden doan o
cuklar da kle veya cariye saylmaktadr. Kurey kabilesinin
nderi olduu kle ticareti, belli zamanlarda ve yerlerde kuru
lan panayrlarda yaplmtr. Cahiliyye dneminde insanlk di

l i 3) N. aatay: a.g.y.. s. 104-105.92-93. 119-123.

14) N. aatay: a.g.y., s. 104-105.92-93.119-123.

69

 davranlara maruz kalan klelerin, slaml bir kurtulu

yolu saym olmalar olanakldr.
Genel olarak azat edilmi kle ve cariyeler, bir ara snf
meydana getirmilerdir. Azat edilen kle, sahibinin kabilesine
bal saylmaktadr. Klelerin azad, bazan mukatebe deni
len, kleyle sahibi arasndaki bir szlemeyle yaplmaktadr.
Mevla'nn zgr bir kz veya kadnla evlenmesi yasaklanm
tr.1
te slam dini ve slam Devletinin kurucusu Muhammed'in
iinden kt evre budur.

slam D evletinin D ouu

Zengin bir dul olan Hatice'nin hizmetinde, Mekkeli kervan

larla ticaret gezilerine kan Muhammed, tek tanrc dinleri ta
nmak olanan bulmu ve M ekke'nin komu ehri T aifli
meyye bin Ebi's Salt gibi birok adalarnn genel bir tek
tanrclkla y e ti n d ik l e r i b i r ortam da yetimitir. Evrensel
bir din sisteminden hareket eden Peygamber'in iinden kt
Arap topluluu, birlii ve kamusal kurumlan kan ortaklna
dayanan bir topluluktur.
Balangta M uham m edin, zellikle ticari varln geni
apta Kabe'deki Hac trenine balam olan Mekke'nin tanrla
rna kar ok sert tavr almas ve bu yzden Mekke'nin ekici
liini yitirecei korkusu1 ve kan birliini paralayc, btne
ynelmi bir din anlaynn bozuculuu kukusu1 Kureylilerin tepkisine yol amtr. Bu bakmdan slamlk, Araplarn
daha ok iftilikle urat1 , ok sayda Yahudinin oturdu
(15)
(16)
(17)
(18)
(19)

N. aatay: a.g.y., s. 104-105,92-93, 119-123.

Brockelmann: a.g.y.. s. 12-13.
W ellhauscn: Arap Devleti ve Sukutu a.g.y., s. 10,2.
W ellhausen: "A rap Devleti ve Sukutu a.g.y., s. 10,2.
Brockelm ann: a.g.y., s. 17, 18.

70

u, Grek, Roma, Hristiyan, Aram etkilerine ak ve Gney

Araplarndan saylan1201 Evs ve Hazrec kabilelerinin ykc
dm anlnn kan birlii erevesini am aya elverili bir or
tam yaratt Yesribde tutunm utur/211
622 ylnda, mslmanlarn dnm noktas olarak kabul et
tikleri ve takvimlerini balattklar Hicret'ten sonra Yesrib,
adn Medinetn Nebi (Peygamber ehri) ve sadece Medine
(ehir) olarak deitirilm itir/221 Bu bakmdan Medine Muham m cdin bizzat rgtledii bir ehir olmutur. Kabileler s
t bir otoritenin bulunmad bu ehirde, Muhammed, dinsel
inancn birletirici zelliiyle M edine'yi din temeli zerinde
bir tanr topluluu olarak rgtlemitir. Daha ok politik an
lamda ortaya kan din gc, yeni bir topluluk ve zerinde tan
rda kiileen bir otorite y aratm tr/231 Bu tanrsal gcn
temsilcisi olarak Peygamber'de somutlaan egemenlik dinsel
buyruklarla temellendirilmi teokratik bir zellik kazanmtr.
M edine'ye vard andan itibaren, Muhammed farkl bir rol
yklenmi, Peygamberlikten yneticilie gem itir/241 Teok
rasi kavramndan doan, mslmanlarn ayn politik haklara
sahip olduu noktas, eski rgtlerin erevesini kramamakla
birlikte, Bedir savalarndan nceki dnemlere ait Muhammed'in emirnamesi Medinenin, akrabalk birlii deil dinsel
topluluk anlamna gelen homojen bir mmet olduunu belirt
m ek ted ir/251
Bu bildiride Muhammed, M uhacirin'le Ensar ve onlarla
birleenler ve onlarla birlikte din uruna savaanlar, dier in
sanlardan ayr bir topluluk meydana getirirler" dem ektedir/261
(20)
(21)
(22)
(23)
(24)
(25)
(26)

Brockelm ann: a.g.y.. s. 17, 18.

W ellhausen: a.g.y.. s. 3.
H uston Smilh: The Religions o f Mat. s. 208.
W ellhuusen: a.g.y., s. 4.
H uston Smith: a.g.y., s. 208.
\VeIIhausen: a.g.y., s. 6.
Esad Fuat Tugay: Allahn Kulu ve Resul M uhammed s. 84.

71

Bununla birlikle, ad geen bildiride mmet kavram, grld'

gibi, yalnz mslmanlar deil, btn Medine halkn kap
samaktadr.*27)
Gereklen, ayn bildirideki Yahudiler korunacak ve din
serbestliinden en geni anlamda yararlanacaklardr. Saldr
karsnda m slm anlarla Yahudiler ortak dmana kar bir
lemek zorundadrlar*28^ szleri, ilk admda Medine birliini
salamak yolunda bir tedbir olmutur. Medine'de, Muhammed'in dinsel tutumuna, Yahudiler'le olan ilikileri etkide bu
lunmutur. rnein, lO Tiri'dcki Yahudi perhizine uygun ola
rak, 10 Muharrem'de bir aure gn orucunun konmas, Mek
ke'de, gnde iki kere namaz klan mminlere, Yahudilere para
lel olarak, leyin nc bir namazn buyrulmas, genel iba
det gn olarak Yahudilerin Sebtine karlk, Cumann ge
tirilmesi, Yahudilerin kazanlmas yolundaki tedbirler olarak
yorumlanabilir.*29) Bununla birlikte, zamanla mslman olma
yanlara ve Yahudilere kar tutum deitirilmi, gerek muha
cirleri topraklandrmak*80) gerekse M edine'de saylar gittike
artmakta olan tccar Mekke'lileri korumak amacyla yeni bir
pazar kurmak yannda*31) topraklar olan ve ticaret olanaklar
n elinde bulunduran Yahudi kolonlar ehirden karlmtr.
(32)

Muhacirlerin kervan vurgunlarndan zarar gren Kurey'lilerin kukulan, Peygam berin Kble'yi, Kuds'ten M ek
keye evirmesi, slamln braiimin dini ile ayn olduunu
bildirmesi, Kabe'yi yine kutsal bir yer, Hac yeri olarak kabu
lyle giderilmi ve Hicret'in 8. ylnda Mekke'nin alnmas yo
lunda gerekli ortam hazrlanmtr.

(27)
(28)
(29)
(30)
(31)
(32)

VVeiihausen: a.g.y., s. 6.
E.F. Tugay: a.g.y., s. 85.
Brockclmann: a.g.y., s. 22.
W ellhauscn: a.g.y., s. 8.
E.F. Tugay: a.g.y., s. 87.
W cllhausen: a.g.y., s. 8 ,1 0 - 1 1.

72

Mekke'nin felhi ve Havas'nin egemenlik altna alnmasn

dan sonra Arap kabileleri, reis ve eyhlerinin araclyla s
laml kabul etm ek zorunda kalmlardr. Ksa bir sre sonra
Arabistan birlii salanm ve teokrasi btn Arabistan'a ya
y lm tr /33^
Grld gibi, slam rgt daha balangta, bir devlet,
bir politik yap zellii tamtr. slam dininin kurucusu olan
Muhammed, bir yandan vahy alarak din yayan bir peygam
ber, te yandan yeni dini benimseyenleri toplayarak yeni bir
politik kurulu, bir devlet kuran devlet adam nitelii kazan
m tr /34' Baka bir deyimle, Roma devleti erevesi iinde,
doan hristiyanlm tersine, devletsiz bir toplum iinde doan
M uhammed, bir inancn vaizi ve bir dnya topluluunun rgt
sdr. Bu yzden sosyal kanunlar, dinsel kanunlarn tamam
layc bir parasdr. Vahiy, inancn ve dnya rgtnn ortak
temelidir. Hristiyanln tersine, devlet ve din rgt bam
sz sistemler de ild ir/35' slam devletinin sosyal temelleri ve
hukuku, dinsel bir kitap olan Kuran'a ve din kurucusu olan Muham m edin buyruk ve kararlarna dayanmtr. slam devleti,
pratikte bir teokrasi olarak kurulduu gibi, teoride de bir teok
rasi nitelii ta m tr/36'
Teokrasi (theos: tann, kratos: g) din devlet ilikisi y
nnden, dinsel rgtn devletin stnde olduu, politik ege
menliin dinsel rgtn elinde bulunduu ve btn hukuk ku
rallarnn dine dayand devlet tr olduuna g re /37' slam
devletinin tam bir teokrasi zellii tad grlmektedir.
Gerekten, Kurann birok srelerinde, egemenliin Allaha
(33) W ellhausen: a.g.y.. s. 8, 10-11.
(34) S.M . Arsal: Teokratik Devlet, Laik Devlet, s. 76.
(35) Claude Cahcn: The B ody Politic-Uniry and Variety in M uslim Civilization,
s. 133.
(36) S.M. Aral: a.g.y., s. 7 6 ,5 9 .
(37) S.M. Aral: a.g,y s. 7 6 .5 9 .

73

ait olduu belirtilmitir. rnein Furkan sresinin ikinci aye

ti: Onundur gklerin ve yerin hkmranl... O'dur her eyi
yaratan ve nizam takdir eden*38) szleriyle her trl egemen
liin biricik sahibinin Tanr olduunu belirtmektedir.
Muhammed'in lmnden sonra teokrasi bir sarsnt geir
mi ama Peygamber'in geici vekilleri olan halifeler yoluyla
Kuran ve Snnete dayanan tanrsal egemenlik korunmutur.
Ebubekir'in kendisini, Halifet'r - Resulillah olarak adlandr
mas bu temele dayanm tr/39* Bu bakmdan ilk drt halife
dneminde de durum deimemi, yeryznde Allah'n temsil
cisi olan Muhammed'in vekili olarak halifeler, Peygamber'in
hak ve yetkilerini aktarm ve hem din, hem de devlet bakan
olarak egemenlik srm lerdir/40* Ksas, devlet reislii ile
dinsel nderliin tek elde toplanarak ynetimin tmyle tinsel
bir hukuk sistemine dayandrlmas anlamndaki teokrasi, s
lam tarihinde, M uhammedin hem peygamber hem de devlet re
isi oluuyla ortaya km, daha sonra onun vekili olan halife
lerin ayn zamanda poiitik rgl ellerinde bulundurmalaryla
devam etmi ve 661 ylnda Emeviler slalesiyle varln sr
drmtr.

E m eviler

Kurucusu Muaviye bin Ebu Sfyanm Beni Umeyye ailesi

nin ana kolundan olmas yznden Emevi adn alan 14 halife
lik bu hanedan (661 - 750), Welhausen'a gre Araplarn ulus
olarak kurduklar ve dinin ikinci dereceden rol oynad bir
devlettir.
Balangta slam lkta ekimi olan bu M ekke aristokra
(38) Kuran: 25/2, Nebiolu evirisi.
(39) WeUhausen: a.g.y., s. 16-17.
(40) S.M. Aral: a.g.y., s. 86.

74

sisinin, koyu dinsel eilimlere yabanc olduu ve daha ok cahiliyye dneminden kalma seyyid" kafasnn ve tccar sitesi
nin iadam anlayna sahip olduu dnlebilirse de, bu
hanedana slamln katklar da gzden karlmamaldr.*411
Halifelerin seimle deil soya ekimle belirlenmee balad
Em eviler dneminde, devletin teokratik yaps deimemi,
baz halifelerin inan ve yaama biimleriyle slamlktan uzak
lam alarna ramen, din bakan olduklar iddialar sregel
mitir.*421 Bununla birlikte Abbasiler dneminde Emeviler,
Peygamber'in kurduu ekilde teokratik devlet dzeni esprisi
ne kar km akla sulanm lardr.
Bir klik tarafndan 656'da ldrlen Osman'n kan davasn
gden M uaviye ve Emevilerin kartlar, dinden en kk bir
ayrl bile ho grmeyen Haricilerle, slale meruiyetilii savunuculuunu yapan ia olmutur.
M uaviyenin 66 l'deki hilafetiyle, halife, snnetin uygulay
cs olmaktan karak bir melik zellii kazanmtr. iann,
nderi H asan'la anlaarak halife olan Muaviye'nin, daha sal
nda, kabile reislerini olu Yezid'e biat ettirmeyi baarma
s, iktidar ailenin btnnn bir ayrcal sayan Arap rf ve
adetlerine kart olarak, hilafetin babadan oula geen bir sal
tanat haline gelmesine yolamtr. Emevi egemenliinin par
aland Hicri 65 ylnda Halife olan Abdal Melikin dnemi,
devletten baka bir otorite tanmayan Haccac'n yardmyla
mutlak monariye ynelmi bir dnemdir. Eyalet valilerinin
otoritesini azaltarak onlar sradan bir memur durumuna sok
maya alan bu eilim, M uhalleb ve bn al Aar'n bamsz
lk kalkm larn bastrarak politik birlii salamtr. Yine
Abdal Melik zamannda Araplar, Trklerle karlatklar Orta
Asya'ya doru genilemeye balam ve olu Velid'in halifeli
inde Kuteybe bin Mslim'in komutasndaki slam ordular
Trk lkelerini fethe devam etmitir.*431
(41) Lcvi Delta Vida: Emeviler M addesi" slam Ansiklopedisi.
(42) S.M . Aral: a.g.y., s. 77.
(43) Levi Della Vida: Emeviler M addesi slam Ansiklopedish-

75

Abb asiler

749'da hilafeti ele geiren ve slam devletinin merkezini

Irak'a aktararak ran uygarlk erevesine giren*44) Peygamber'in amcas, El Abbas bin Abd-el Muttalip bin Haim'in so
yundan gelen Abbasiler*45' dneminde. Sasani hkmdarlarna
benzeyen yaay biimlerine ramen, halifelerin dinsel otori
teleri n plana gemitir.
Ebul Abbas'n kurduu Abbasiler slalesi dneminde ege
men hukuk, dinsel hukuk yani Fkh olmu, yarglama ileri
din adamlarnn ellerine braklarak devlete tam bir teokratik
karakter kazandrlmtr.*46)
kinci Abbasi Halifesi Mansur tarafndan, iktidarn Pey
gamber slalesinden olanlarn eline gemesi yznden tasarla
dklar teokratik idealin gerekletiini gren ve Emevilere
kar M edinede tavr alm olan hadis ve fkh bilginleri sara
ya arlm*47) ve bylece resmi bir dinsel hukukun temelleri
atlmtr. Bununla birlikte 788'de dris. bin Abd Allah'n
Fas'ta, 800'de brahim bin el Aglab'n Kayravan'da, 822de Tahir Zul Yaminayn'n Horasanda ve daha sonra Ahmed bin Tulu'nun M sr'da, aa yukar bamsz bir duruma gelmeleri
Badat'n otoritesini sarsm, Halife Mutasm dneminde
(833-842) cretli Trk askerlerinden bir ordunun kurulmas ve
908'de Halife Muktedirden balayarak askeri kumandanlara
A mir el Umara nvanyla geni yetkilerin tannmas*48) m
paratorluun paralanmasna ortam hazrlamtr.
9. yzyldan balayarak, birok vilayetin politik bir bam
szlk kazanarak ayrlmas, Halifenin egemenliinin Badat
yresine zg kalmasna, 10. yzylda dnya egemenliinden
(44)
(45)
(46)
(47)
(48)

S.M. Aral: a.g.y.. s. 77.

K.V. Zelterstccn: A bbasiler M addesi" slam Ansiklopedisi.
S.M. Arsal: a.g.y.. s. 77.
Brockclmann: a.g.y.. s. 101.
K.V. Zettcrstcen: "A bbasiler M addesi slam Ansiklopedisi.

76

btnyle yoksun olmasna yolamtr.

Bununla birlikte, teoride, Halife btn m slm anlarn din
lideri ve politik iktidarn kayna olmaya devann etmitir. Han
ve Sultanlarn politik egemenliinin m eruluu, Halife'nin
onayyla salanm, rnein Gazneli M ahm ut ve Sclhaddini
Eyyubi Halife tarafndan tannmak ihtiyacn duym ulardr.
11.
yzyl ortalarnda slam lkelerinde dnya egemenlii
nin Seluklulara gemesinden sonra, Halife El Kaim'i Biemrullah'n kendi isteiyle Torul Bey'i Em ir l M m inin ilan et
m esiyle hilafet dnya egem enliinden ayrlm tr/49! Gerek
ten, Abbasileri egemenlii altna'alm olan B v ey h iler/50! or
tadan kaldrmak amacyla 1055'de Badata giren Torul Bey,
adnn hutbelerde okunmas ve Halife'den D ou ve Bat'nn
M eliki sfatn almasyla^5'! yan teokrasi zellii kazanan
Seluklularda, Halifeliin, slam dnyasnda din bakanl ni
telii korunmutur.
1258'de Hlgu'nun Badat' alarak Halife Mutasm' ldr
mesinden sonra yine Abbasi soyundan birinin (Muntansir Billah) M sr Sultan tarafndan 1261'de Halife ilan edilmesiyle,
hilafet merkezi Badat'tan Kahire'ye gemitir.
kibuuk yzyl kadar, hkm darla grnte bir me
ruluk ss vermeyi yararl bulan M sr sultanlarnn elinde^52!
halifeler, sultanlarn saltanatn kutsal onayyla pekitiren bir
memur zellii kazanm, 1412'de alt ay kadar kendisine sul
tan nvan verilen M ustasm bir yana braklrsa politik ege
menlikten uzak yaam lard r/53!
Osmanl Padiah I. Selim'in 1517'de Msr' fethinden son
ra stanbul'a gtrlen Abbasi hilafetinin son temsilcisi Mte
(49) S.M. Aral: a.g.y., s. 77-78.
(50) K.V. Zettersecn: A bbasiler M addesi slam Ansiklopedisi.
(51) . Kafesolu: a.g.y., s. 6.
(52) T.W . Amold: "H alife M addesi" slam Ansiklopedisi.
(53) S.M. Aral: a.g.y., s. 79.

77

vekkil'den, Osmanl sultanlar tarafndan halife sfat alnm

t r / 54)
Balangta bu nvana fazla nem vermeyen Osmanl padi
ahlar, imparatorluun knt yllarnda, uluslararas iliki
lerde halifelik niteliklerini kullanm lardr/55)
lk kez 1774 Kaynarca antlamasyla bamszlk verilen
Krm Trkleri arasnda, Sultann dinsel otoritesini srdrebil
mek amacyla halifelik hukuku kullanlm ve bu sfattan en
ok yararlanmak isteyen Sultan da, II. Abdlhamit olmutur.
Gerekten, ilerde belirtilecei gibi, Abdlhamit'in tahta k
ndan sonra ilan edilen Kanunu Esas'nin 4. maddesiyle Zat
Hazreti Padiahinin hasbel hilafe dini slam'n hamisi oldu
u belirtilm itir/56)
Bununla birlikte daha balangtan, teokratik bir monari
nitelii kazanan Osmanl mparatorluunda, slamln ana ku
rallarna uygun olarak din ve devlet ileri birletirilm itir/57)
Bir Trk slam devleti olan Osmanl mparatorluu da slaml
n etki alanna girm i ve hukuksal karakterinin belirlenmesin
de dinin byk rol olmutur. slamlk zellikle zel hukuk
alannda daha kkl bir etkide bulunmutur.

(54)
(55)
(56)
(57)

T .W. Amold: "H alife M addesi slam Ansiklopedisi.

S.M. Aral: a.g.y., s. 79.
TAV. Amold: H alife M addesi slam Ansiklopedisi.
Rccai Okandan: A m m e Hukukumuzun Ana Hatlar, s. 15.

78

slam l n E k o n o m iy e E tk isi

Toprak ve Tarm

Gnmz Trkiyesinin toprak sorunlarnn niteliini anla

yabilmek iin smanl mparatorluu dnemine inmek) ve bu
dnem de uygulanan toprak politikasnn temellerini belirtmek
gerekir. Bununla birlikte, Osmanl mparatorluunda karla
lan toprak dzenini, birdenbire ortaya km, btn etkiler
den uzak kendi kendini yaratm bir sistem olduunu sanmak
yanltr. Osmanl mparatorluunun kendi potasnda youra
rak yeni bir kla soktuu ve iten ryp yklyla mpa
ratorluun da kn hazrlayan bu sistemin kklerini, daha
eski alarda ve kendisini nceleyen toplumlarda aramak ye
rinde o lu r/2' Topraklarn yksek mlkiyet ve kontrol hakknn
genellikle miriye mal edilmi olmas anlamna gelen bu sis
te m /3' Trk-lslam mparatorluklarnn ykntlar zerinde ku
(1) m er Llfi Barkan: Trkiye'de Toprak M eselesinin Tarihi Esaslar. I. s. 51.
(2) O ya Scncer-M uzaffcr Scncer. Trkiyede Toprak M lkiyeli Sorunu s. 43.
(3) .L. Barkan: T rk Toprak Hukuku, Tarihim izde Tanzim at" (Tanzimat s.
325)

79

rulan ve kendisi de bir Trk - slam mparatorluu olan Osman

lIlarda ilk planda iki temele geri gtrlebilir: Trk ve slam
toprak rejimleri.
Trklerin slamlktan nceki tarihleri ve zellikle sosyo ekonomik kurum lan tam anlamyla bilinmemekle birlikte, g
ebe ya da yar gebe olduklar, boylar halinde yaadktan
anlalmaktadr. Gebe olmalar ve tarmdan ok hayvanc
lkla uramalar, Trk topluluklarnda toprak mlkiyeti soru
nunun n plana gemesini engellemi olmaldr. Bununla bir
likte, Asya Hunlarndan balayarak eitli adlar altnda ayn
yapy srdren Trk Devletlerinin bal olduu kural ve yasa
lar, Seluklular dneminde de geerliliini korumutur. Bu ku
rallarn en nemlileri orduya ait olanlardr ki Seluklulardan
balayarak toprak mlkiyeti alannda uygulanm ve bu uygu
lam a son eklini Osmanl mparatorluunda almtr.*4)
Tarm c bir yerleik aamaya girmelerinden sonra benim
sedikleri slam lk, toprak sorunlaryla ilk olarak karlaan
Trklerin, toprak rejimiyle ilgili uygulamalarnda bir bavur
ma erevesi olmu ve Seluklu Devletinin toprak politikas
nn belirlenmesinde nemli bir rol oynamtr.
Bu bakmdan, slami toprak rejimini tarihsel sre iinde
ayrntl olarak ele almak gerekir:

slami Toprak Rejim i

slam fetihlerinin henz balad dnemde toprak, gani

met hukuku erevesi iinde ele alnmtr. Genel olarak,
mslman olmayanlardan savata ele geirilen silah, binek
hayvan ve btn teki tanabilir mallar*5) anlam tayan
(4) O ya Sencer-M . Scnccr: a.g.y., s. 43-44.
(5) T .W. Juynboll: "Ganim et M addesi slam Ansiklopedisi.

80

ganim et kavram, balangta tanamaz mallar da kapsaya

cak bir genilik ta m tr/6* Kuranda temelini bulan ganimet
hukukuna gre, ganimetin bete biri Allah'n saylm tr/7*
Bedir Savandan biraz sonra inen Bilin ki ganimet olarak al
dnz herhangi bir eyin mutlaka bete biri Allah'n, Resul'nn, akrabasnn, yetimlerin, yolcunundur18* eklindeki
ayetle Arap reislerinin eskiden beri ganimetten pay alma gele
nei srdrlmtr. Geri kalan ksmn savaa katlanlar ara
snda paylalmasn ngren ganimet hukukunun^9* toprak
alannda geerlik derecesi, Muhammed'in Medine'den kard
Yahudi Beni Nazir kabilesinin tarla ve hurmalklaryla ilgili
uygulam alarda ortaya kmtr. Bu topraklarn savaarak de
il, bar yoluyla eie geirildii gerekesiyle Muhammed, on
lar kuatmaya katlanlar arasnda ganimet olarak paylatrma
yarak, ihtiyac olan muhacirlere vermeyi kararlatrm tr/10*
Yine bir Yahudi kabilesi olan Beni Kureyze de ayn durumla
k a rla m tr.
Medine'den srlen iki Yahudi kabilesinin topraklar, Peygam berin payna den ksm dnda m slm anlar arasnda
paylalm akla birlikte, Medine d ilk fetih olan Hayberde,
ele geirilen Yahudi topraklarnn, Muhammed'in buyruuna
ayrlan ksm d n d a /11* salanacak rnn yarsn vermele
ri kouluyla eski sahiplerine brakld grlm ektedir/12* Yi
ne Peygamber'in salnda, Bahreyn'de giriilen uygulamada,
Belazuri'nin bildirdiine gre, mslman olmayanlar, kii ba
na vergi dnda, ileyecekleri topraklarn k arl n d a/13*
(6) J. W ellhauscn: Arap D evleti ve Sukutu, s. 14.
(7) Th. W. Juynboll: a.g.y.
(8) Kuran 8/41.
(9) Th. W. Juynboll: a.g.y.
(10) Th. W. Juynboll: "Fcy Maddesi slam Ansiklopedisi.
(11) Th. W. Juynboll: Fcy Maddesi slam Ansiklopedisi.
(12) Balazuri: Ftuhiil Buldan, s. 40, 130.
(13) Balazuri: Fiituhiil BiHdan, s. 40, 130.

81

Cizye tl arz adyla rnlerinin yars orannda vergilendiril

m i l e r d i r / 14) Bylcce, mslman olmayanlarn toprak alann
da vergilendirilmeleri yolunda ilk admlar atlmtr.
Mslmanlarn vergilendirilmesi yolundaysa ayr bir do
rultu izlenmitir. Gerekten, Medine'de H. 7 - 10. yllarda, ge
im zorluu iinde bulunan muhacirlerin durumu gznne al
narak115) mslmanlarm demeleri gereken vergi eklindeki
mali ykmllkler, zellikle zekat ve sadaka terimleriyle dile
getirilmi ve Kuran'n 9/60 ayetinde gsterilen sarf yerlerine
harcanmak zere116) eitli konularda denmesi istenmitir.
rnein O ardakl ardaksz balar, o meyveleri ve tadlar
eitli hurmalar, toprak rnlerini, zeytinleri, narlar, birbirine
hem benzer hem benzemez bir halde yaratp yetitiren O'dur.
Her biri rn verdii zaman rnnden yiyin. Devirildii ve
topland gn de hakkn (sadakasn) verin, israf etmeyin117)
eklindeki ayet, toprak alannda vergi konusu olan rnleri be
lirtmektedir. Tarmsal rnden alman vergiler, belgelerde, ver
ginin orann dile getirmek bakmndan onda bir anlamnda
ur (r) adyla yer a lm tr/18) .
slamln Arabistan'da ilk yaylmas srasnda, putperest
Araplar iin slaml kabul ya da kltan geirilmekten baka
bir k sz konusu olmamtr. Bu durumda slam l kabul
eden Araplarn topraklar ellerinde ri yani r dnda
bir ykmll olmayan mlk topraklar olarak braklmtr.
Dierlerinin bo braktklar topraklar fatihler arasnda gani
met olarak paylatrlarak ri topraklar kategorisine girmi
tir.

(14) Salih Tu: slam Vergi Hl < um Ortaya k, s. 9 5 .4 8 .

(15) Salih Tu: slam Vergi H km nn Ortaya k, s. 9 5 .4 8 .
(16) Sadakalar, Allahtan bir farz olarak, ancak fakirlere, m iskinlere, zerine
m em ur olanlara, kalpleri altrlmak istenenlere, klelere, esirlere, borlu
lara, Allah yolunda ve yol oluna mahsustur.
(17) Kuran, 6/141.
(18) Salih Tu: a.g.y.. s. 55.

82

Hristiyan ve Yahudi gibi "ehli kitab olanlarsa, ya slaml

kabul etmek ya da slamlara vergi vermek zorunda kaldkla
r bir anlam ayla m slmanlara balanmak klar karsnda
kalmlardr. Tersi durumda; Araplarca alan savalarda ye
nildiklerinde, kendileri tutsak olmu, mal ve tarlalar ganimet
olarak Araplar arasnda paylalmtr. Bununla birlikte, bu
durumda da topraklarn ar koullarla iletilmek zere kendi
lerine braklmas zorunluluu da d o m u tu r/19*
Mslman olmayanlarn, genel olarak vergiye balanmas
yolundaki ilk admlar gzden geirilecek olursa, Hicret'in ar
dndan Muhammed'in Medine'de kurduu rgtte, mslman
olmayanlarn a) sosyal bir sigorta niteliinde alnan paylar, b)
baz durum larda sava m asraflarna katlm a dnda toprak
vergisi konusunda bir ykmllk alanda bulunmadklar g
rlmektedir. Mslman olmayanlarn slam topluluu iinde
bal olacaklar mali ykmllkler, Peygamber'den sonra
zellikle hara terimiyle adlandrlacak olan ve Kuran'da 59/
6 - 1 0 . ayetlerde belirsiz bir ekilde ilkeleri belirlenen fey
kavram altnda ortaya k m tr/20*
Bu kavramn Kuran'daki anlam, bata da belirtildii gibi,
savamadan ele geirilen topraklarla ilgili olan, Allahn, onlar(n malndan) Peygamberine verdii fey(e gelince): Siz bu
nun zerine ne ata ne deveye binerek komadnz/ 21* Alla
hn (fethedilen) lkeler halkndan Peygamberine verdii fey,
Allaha, Peygamberine, akrabalarna, yetimlere, yoksullara, yol
da kalanlara aittiri22* ayetleriyle abasz alnan ganimet ek
linde belirlenm itir/23*
Bu bakmdan uygulam ada, balangta, sava veya barla
ele geirilmesi bakmndan ganimet kavram bir anlam ikilii
kazanm tr:_____________
(19) .L. Barkan: a.g.y., l, s. 236.
(20) Salih Tu: a.g.y., s. 88.
( 2\ ) Kuran. 5 9 /6.59/7.
(22) Kuran, 5 9 /6.59/7.
(23) Haan Basri antay: Kur'an-t Hakim ve M eali Kerim, s. 998.

83

Bir ehir veya bir blge, barla teslim olduunda, halka

hayat ve mlk balanmakta ve teslim anlamasnda belirti
len lde bir vergi vermek zorunda braklmaktadr. Sava
yoluyla ba edirilenlerse, her trl haklarn yitirmi sayl
makta, sahip olduklar mallarla birlikte ganimet zellii kazan
m aktadrlar/24) Hkmet hkmdarlara ait eski mallar ve sa
hiplerinin bo brakt topraklardan baka, bu ganimetlerin
bete birini de alm aktadr/25)
Bununla birlikte, ganimet ilkesine gre, tanamaz mallarn
da ordunun askerleri arasnda paylalmas gereklilii, pratik
olmad ve mali sakncalar dourduu iin Muhammed'in uy
gulamasnn altnda, toprak, vergi demek kouluyla es
ki sahiplerinde braklm , salanan gelirden Arap sava ve
varislerine aylk balanm tr/26) Bu bakmdan uygulamada,
fethedilen yerlerin, haralarnn istenildii kadar ykseltilebil
mesi dnda, savalm adan alnan yerlerden zce bir ayrm
o lm a m tr/27) Bylelikle Muhammed'ten sonraki dnemde
ganimetle fey arasnda somut bir ayrm ortaya kmtr. Gani
met, tutsaklan da iine alan tanabilir mallar eklinde tanm
lanarak, nceden olduu gibi savalar arasnda paylatrl
mtr. Feyse zerinde oturanlarla birlikte, tanamaz mallar
anlamnda paylalm adan hara karlnda eski sahiplerinde
braklmtr. Vergileri, memurlar kanalyla her yl toplayan
devlet, askerlere belirli bir aylk deyerek geri kalann devlet
hzinesine k atm tr/28)
Gerekten, Halife mer, uzun sre fethettikleri lkelerin
topraklarn bir ganim et gibi paylamak veya kiisel mlk
e'dinmek alkanlndan caymayan*29) Araplarn byk di

(24)
(25)
(26)
(27)
(28)
(29)

J. \Vellhauscn: a.g.y., s. 14.

Brockclmann: slam M illetleri ve Devletleri Tarihi, s. 57.
J. W ellhasen: a.g.y., s. 14.
C. Brockclmann: a.g.y., s. 57.
J. \Vcllhausen: a.g.y s. 15.
.L. Barkan: a.g.y., s. 238.

84

renlerine ramen, Suriye ve Irak'ta geni lkelerin fethinden

sonra, rgtl bir devlete dzenli ve garantili gelir kaynaklar
salamak*30* ve Arap askerlerinin iftilemesini nlemek*31*
zorunluluunu duymu ve yeni fethedilen lkeleri fatihler ara
snda paylatracak yerde halkn kendi topraklar zerinde
serbest brakarak slam topluluu yararna haraca balamak is
te m itir/32* Szlke geri dnme anlamna gelen Fey, yukardaki ayetlerde dile getirildii ve Peygamber'in Hayber'de uygu
lad ekilde*33* Halife mer'in fethedilen topraklardan btn
mslmanlann yararlanabilmesi iin belirledii vergilerde, de
iik oranlarda olmakla birlikte, temel olarak alnm tr/34*
Kuran'daki tanm ve M uhammed'in uygulamasnda, daha
ok, mslman olmayanlardan savalmadan alnan her trl
mal anlamn gelen ve Beytlmal'e ait saylarak kamu yararna
Peygamber tarafndan ynetilen fey, Halife mer zamannda
anlam ca geniletilerek fetihle alman yerlere de uygulanm*35*
ve sava veya barla ele geirilen lkeler haraca balanarak
*36* orduyu kaldracak ve mliyeyi ykacak nitelikte olan usul
b ra k lm tr/37*
Bylece, ancak Hristiyan, Yahudi gibi kitap dinine bal
olanlara korunmalar karlnda yklenen*38* ve ykmls
nn slam semesi halinde ortadan kalkacak*39* kii bana
bir vergi olan Cizye yannda, fey'in alanca geniletilmesinden
doan hara vergisi ortaya kmtr. Ancak mslman ol
mayanlardan alnan hara, toprak alannda, topraktan alnan
(30) Corci Zeydan: M edeniyeti slam iye Tarihi
(31) Th. W. Juynboll: a.g.y.
(32) .L. Barkan: a.g.y., s. 238.
(33) A dolf Grohm ann: "H ayber M addesi slam Ansiklopedisi.
(34) Salih Tu: a.g.y., s. 93.
(35) Th. W. Juynboll: a.g.y.
(36) .L. Barkan: a.g.y s. 238.
(37) O sm an Turan: "kta M addesi" slam Ansiklopedisi.
(38) Salih Tu: a.g.y.. s. 94, 96.
(39) Salih Tu: a.g.y.. s. 9 4 ,9 6 .

85

vergi veya gelirinden alnan pay anlam tamaktadr. Hara

vergisine bal bulunan topraklara arazii haraciye ad veril
m i tir/40) Bylece, mslman olmayanlardan alnan hara ve
cizye vergilerinden meydana gelen Beytlmal, mslmanlardan alnan zekat ve r vergilerinin toplad Beytlsadaka
adl zel kasadan ay rlm tr/41 ) Haraca balanm olan top
raklarn eski sahiplerinde satma, kiralama ve paralama yetki
siyle tam bir mlk eklinde braklp braklmad kesinlikle
bilinm em ektedir/42^ Maverdi'ye gre, sahiplerine tam bir ml
kiyet hakkyla braklan haraci topraklarn, daha ok barla ve
bir anlamayla Darlislama balanan lkelere ait olmas gerek
mektedir. Bununla birlikte sylentilere gre, Halife mer Arap
yarmadasnda Araplk ve mslmanln yaylmas iin bu
yabanc uluslar Suriye ve Mezopotamya'ya srdnde top
raklarnn deerini vermitir. Bu bakmdan balangta Araplar iin kiilerin mlk olmayan bir toprak anlaynn tam an
lamyla bulunmad sylenebilir/43)
Gerekten, ilk dnemlerde hara ister topraa bal olsun,
yani fey topraklarn kullanan halkn slaml kabul veya bu
topraklarn mslmanlarca satn alnmas halinde yine haracn
denmesi zorunlu olsun0*4) isterse olm asn/45) haraci toprakla
rn satlabilmesi olay mlk olarak brakldklar yolunda bir
belge saylabilir. Tarihsel verilere gre, slamm ilk ganimet an
layna aykr olan hara topraklarn ortaya kt I. mer
dneminde, sava ve ganimet kaygsnn bastrd toprak
edinme eilimi, daha hareketsiz dnemlerde yeniden belirmi
ve hara topraklar, grnte kanuni bir engel olmadndan
satla veya eitli yollarla Araplarn eline gem itir/46) By(40) Ebulula Mardin: "H ara M addesi slam Ansiklopedisi.
(41) Ebulula M ardin: H ara M addesi" slam Ansiklopedisi.
(42) .L. Barkan: a.g.y.
(43) .L. Barkan: a.g.y.
(44) Th. W. Juynboll: a.g.y.
(45) J. W clihausen: a.g.y.. s. 131, 130.
(46) J. \Vellhauscn: a.g.y., s. 131, 130.

86

lece birok mslman toprak saln alm ve bir mslmandan

hara alnamayaca iin vergi bakl ileri srm, te
yandan vergiyle ykml olan kyller slam dinine girmek ve
ehirlere yerlemekle vergiden kurtulabilm ilerdir/47*
Bu durum da Araplarn kyllemesi ve vergi ykmlleri
nin din deitirmesi kazanl bir i olmutur. Bylelikle I.
m erin snflar ve mlk ekilleri arasndaki ayrm silinmekte
ve vergi azalmas devlet hzinesini zarara sokm aktadr/48* Bu
bakmdan devlet gelirlerinin azalmasn nlemek zere, Emeviler dneminde nce Haccac, hara blgesinde mlk sahibi ol
mu Araplarn hara d kalmalarn engellem i ve nceden
bu vergiden kurtulmu olanlara da bunu yeniden yklem i'49*
ve kylerden g etmeyi yasaklam tr/50*
n . mer de ayn amala, ama dinsel kurallara uygun olarak
hara topraklarn ilk planda mslmanlann ortak mlk oldu
u ve ikinci planda bunlarn yararlanma hakk karlnda ve
rildikleri topluluklarn ortak mlk saylmas, yani bu bakm
dan baz paralarn btnden ayrlarak mslman mlklne
gemek yznden vergi d zel mlk haline sokulmamas ge
rektii sonucuna varmtr. Buna uygun olarak H. 100 ylnda
balayarak hara topraklarn Araplara ve mslmanlara sat
n gem ie yaygnlatrm adan yasaklanm tr/51* Vergiyle
ykml bir kyl slam dinine girerse, mlk ky topluluu
nun ortak mal olmakta ve brakt mal tekrar ekip bimek is
tediinde topluluktan kirayla tutmak zorunda kalm aktadr/52*
Bununla birlikte, sistemin baarl olmas, sonralar Haccac'n yntemine geri gidilerek hara ve cizye arasnda kesin
bir ayrmn yaplmas, sadece kiiye balanan ve mslman
(47) C. Brockclm ann: a.g.y., s. 84.
(48) J. NVelhauscn: a.g.y.. s. 131, 132.
(49) J. W elhauscn: a.g.y., s. 131, 132.
(50) C. Brockclm ann: a.g.y.. s. 84.
(51) J. W elhausen: a.g.y.. s. 132.
(52) C. Brockelm ann: a.g.y.. s. 84.

87

olmayanlara yklenen cizyenin, din deitirilmeyle kaldrl

mas, topraa balanan ve hara toprak ileyen mslmanlarn
da demesi gereken haracn din deitirmeye bal olmama
syla sa lan m tr/53^
Bununla birlikte II. mer, aa yukar bir yzyl nce
alm olan eyaletlerde bu ilkeleri getirmekle birlikle dne
minde ancak saldrlan ve hi olmazsa tam anlamyla ba edi
rilmemi olan eyaletlerde, Maverannehr, Hindistan, Afrika ve
spanya'da zel bir politika izlemi ve slamln kabuln
salamak amacyla mslman olanlardan hara istememitir.
(54)

slam topluluunun ortak mal olan hara topraklarn, zel

mlk olarak satnn yasaklanmas, bu topraklar ileyenlerin
din deitirerek slaml benimsemeleri halinde ortak mlk
nitelii kazanmas, miri topraklar rejimine bir balang sayla
bilir. Bu bakmdan, yllk rnn yarsna kadar varabilen ha
racn ^5', bu vergiyle ykml topraklarn mslmanlara ge
mesi veya din deitirmeyle, re dnmesini nlemek zere
giriilen pratikler, yeni slami toprak rejimine temel hazrla
m tr.
Bununla birlikle bu kuraln, slamlarn, ran'n ve bir ksm
eski Roma eyaletlerinin fethinden sonra karlatklar ve top
raklarn, sahiplerinin tam ve mutlak mlk olmad yeni bir
sistemin geerli bulunduu yerlerde(56) kolaylkla uygulanabil
dii sylenebilir.
ite 11. yzylda Maverdi'nin Ahkam s Sultaniyesinde sz
ettii miri topraklar rejiminin temelini meydana getirmesi gere
ken zel bir tr haraci topraklar bylelikle ortaya kmtr.
Bylece satlamaz, kimsenin mlk olamaz, ancak kirayla ilc(53) J. Wclhausen: a .g .y ..s. 133, 138-139.
(54) J. Wellausen: a.g.y., s. 133, 138-139.
(55) Ebulul Mardin: a.g.y.
(56) .L Barkan: a.g.y.

88

tilebilir olan bu topraklar, hangi elde bulunursa bulunsun belirli

olan kirasn getirmesi gereken devlet topraklan olm utur/57*
Grld gibi, Peygamber zamanna kadar karlabilecek
bir gelenee gre, slam lkelerinde geliri ve halta tam mlki
yeti devlete braklarak slam topluluu yararna yarclkla i
letilen bir ksm haraci topraklar her zaman var olagelmitir.
Bu topraklarn balangta, Araplar arasnda ganimet kanunu
na gre paylalan topraklardan Beytlmal pay olarak ayrlan
bete birle, Peygam berin dorudan doruya payna denler
den ve savala fethedilmeyerek anlamayla ele geirildiinden
mslman topluluu adna ynetilen topraklardan meydana
geldii dnlebilir. Bu bakmdan, Muhammed'in ganimetler
den, kendisine ayrd topraklar, varislerinin iddialarn kabul
etmeyen Ebubekir tarafndan mslman topluluu adna alkonm utur.
Bu arada Peygamber, Allahn vekili ve mslman toplulu
unun ba olarak, balangta bu topraklarla sahipsiz ve i
lenmeyen dier bo yerleri serbeste tasarruf ettiinden, bir
ksmn baz mslmanlara mlk olarak ikta etmi ve bylece
ikta sistem inin temellerini atm tr/58* Gerekten ilk toprak
ikta, Araplar tarafndan fethinden nce Suriye'de bizzat, Muhammed tarafndan yap lm tr/59*
Balangta, fethedilen yerler Arap askerlerine mlk olarak
datlmayp haraca balanmakla birlikte, istila yznden sa
hipsiz ve bo kalan yerlerin devlete ait vergilerini demek ko
uluyla kiilere braklmasndan doan ikta sistemi, kaynak
larca Halife I. mer'e dayandrlmtr. rnein mam Ebu
Y usuf a gre, Halife mer, rak dolaylarnda, Sasani haneda
nndan kalan sahipsiz yerleri kiilere ikta etmitir. kta zerin
(57) .L. Barkan: a.g.y.
(58) .L. Barkan: a.g.y.
(59) W. Bijorkm an: slamda Serm ayenin Zuhuru Trk H ukuk ve ktisat T ari
hi Der.

89

de bir dokunulmazlk ve veraset hakk tanndna gre, bunla

rn zel mlk nitelii tad ortaya km aktadr/60) Daha
sonraki dnemlerde bo ve sahipsiz topraklar zerindeki bu gi
bi ilemler, btnyle ikta kavram dna atlm ve sadece
temlik terimiyle dile getirildii gibi, dman topraklarndan
yaplan temliklerde de ikta sz kullanlm am tr/61)
Her ne kadar Maverdi (11. yzyl), mamur topraklara ait
ikta ilemlerinde yalnz vergilerin sz konusu olduu ve mlk
eklindeki iktalarm ancak mevat (bo, sahipsiz) topraklar
dan yaplabileceini ne srerek, yukarda sz geen Halife I.
mer dnemindeki iktalarm, topraklarn arazii amire (mamur
topraklar)"dan olmas yznden mlk olarak deil, icare (ki
ra) yoluyla yapldn belirtmekteyse de, kendi dnemindeki
ikta ilkesini gemie de yaygnlatrmak istedii dnlebi
l i r / 62) Bununla birlikte, bu bilgi, sonraki dnemlerde, toprakla
rn askeri veya sivil bir grev karl deilse de, devlet gelir
lerinin garantilenmesi iin Beytlmale bir kira bedeli demek
kouluyla temlik edilmeksizin ikta edilmi olduunu gster
mektedir.
Devletin, bir blgenin veya bir veya birka vilayetin btn
vergi gelirlerini belirli bir miktarn denmesine karlk, o
unluk mzayede yoluyla iltizama vermesi anlamnda bu sis
tem, mltezimin devlete verdii miktar kryla birlikte kara
bilmek iin halk soymasna yol am ve toprak speklasyon
larna yol a m tr/63)
Belli bir hazine geliri salandktan sonra, ri veya haraci
bir yere ait sadece vergilerin zel kiilere braklmas anlamn
daki bu ikta, Seluklularn ortaya kn nceleyen dnem
lerde, kumandanlara askerlerinin masraflarn karlamak iin
vergilerin braklmas eklinde verilen iktalarm hareket nokta(60) O sm an Turan: a.g.y.
(61) Osman Turan: a.g.y.
(62) Osm an Turan: a.g.y.
(63) W. Bijorkman: a.g.y.

90

sidir.

Gerekten Abbasiler dneminde, askerlik grevi Araplardan Trklerin eline geince, balangta cretli olan askerlerin
ihtiyalar, para ekonomisinin sarslmas yznden, hzineye
ait vergilerin toplanarak maa olarak datlmas yerine, do
rudan doruya toprak gelirine balanmtr. Bylelikle birok
yerlerde vergi toplayc ve kiracs durumuna gelen kumandan
lar, buyruklarndaki askerlerin masraflarna karlk olarak he
saplanan vergileri topladklar yerlerin ikta sahipleri olmular
d r .^
zellikle ilk yzyllardan balayarak slam devlet rgtn
de yer alan amil teriminin zamanla urad anlam deiikli
i de bu gelimeyi aklayc niteliktedir:
Taberi gibi eski kaynaklarda sk sk geen ve vergi topla
makla ykml memur anlamnda kullanlan bu t e r i m i ba
langta yneticilikle vergi toplayclnn ayr ellere dald
n gstermektedir.
Oysa 11. yzyln ilk yarsnda yaayan Maverdi'de bu ke
lime, belli bir blgede r, hara gibi vergileri toplamakla g
revli bir maliye memuru anlamna geldii gibi byk bir blge
nin veya ehrin genel ynetiminden sorumlu yksek memura
verilen ad anlamnda kuIlanImakta(), bu durum da da, terimin
kapsamca genileyerek zamanla yerel ynetim erkiyle mali
kontroln tekellemeye baladn ortaya koymaktadr.
Mali ynetimle emirlik (askeri kumandanlk)'in birlemesi,
eyaletlerin her an bamszlamasna ortam hazrlayan bir
zerklik kazanm alarna yol amtr.(67) zellikle Abbasiler
dneminde grlen bu feodal karakterli sistem, rnein Ahmet
Tolun'un bam szlna imkn salamtr.
(64)
(65)
(66)
(67)

O sm an Turan: a.g.y.
Fuat Kprl: "Am il M addesi slam Ansiklopedisi.
Fua Kprl: Amil M addesi slan Ansiklopedisi.
Fual Kprl: Amil M addesi" slam Ansiklopedisi.

91

Yukarda dile getirilen btn bu zellikler, slami toprak re

jim inin, eitli dnemlerde ve kesimlerde deiiklikler gster
mekle birlikte(68\ miri toprak ve ikta sisteminin temellerini ta
dn ortaya koymaktadr.
Bu rejim, sonulan gnmz Trkiyesine uzanan Osmanl
toprak sistemine nemli katklarda bulunmutur.

Seluklu Toprak R ejim i

Ouzlara bal Dadak olu Seluk'un kurduu Seluklu

devletinin toprak rejimi, Mool ve Bizans kurumlanndan da et
kilenmekle birlikte, genellikle Trk sosyal rgtyle slami
toprak sisteminin sentezi olmutur. Gerekten, bata da belir
tildii gibi, despotik bir babuun ynetiminde bir ordu eklin
de rgtlenmi olan Trk sosyal yaps, slamlktaki ikta siste
mine askeri bir karakter kazandrarak Seluklu iktam hazrla
mtr. slami toprak rejimini Trk rgtyle yourarak geli
tiren Seluklular, Turuy Bey'in lmnde Irak, Azerbeycan ve
ran'a yaylmlar, onun yerine geen Alp Arslan'n Malazgirt
Savayla Anadolunun Trkletirilmesi yolunda ilk ve kesin
adm atmlardr. Alp Arslan'n olu M elikah dneminde
doruk noktasna ulaan mparatorluk, Anadoluya bir eit ge
nel vali olarak gnderilen Emir Sleyman ahn elinde Bizans
lIlar gerileterek Anadolu Seluklularnn temelini hazrlam
tr.
Gerek Byk Seluk mparatorluunun, gerekse Anadolu
Seluklularnn yklna kadar uygulanan ve Osmanl mpa
ratorluunda da baz deiikliklerde sregelen toprak dzeni
nin en kesin ve en belirgin eklini ald dnem, M elikah ve
Nizam l Mlk dnemidir.
(68) .L. Barkan, a.gy.

92

Eski Trk geleneklerinin etkisiyle, Seluklularda Sultan, in

san st bir varlk saylm tr. Bu anlayn doal sonucu, top
ran sultann ve sultan ailesinin ortak mal saylmasdr. B
yk sultan, ikta sahibi emirlerin, meliklerin bal olduu mut
lak otoritedir.
Sultan ve ikta sahibi meliklerden meydana gelen bu yne
tim sistemi, ilk dnemlerde btn mslman hkmdarlar gibi
Seluklu sultanlarnn da istediklerine ikta datmalarndan
meydana gelm itir. Bu trl bir karlksz M ukataa sistemi,
devlete yararl olm am , halkn ezilmesine, topraklarn gerei
kadar ilenm em esine yol amtr. stelik ikta sahiplerinin
glenerek bir derebeyi nitelii kazand ve merkezi otoriteye
bakaldrd grlm tr. te yandan orduda hizmet grenle
rin m aalar hzineden karlanm atr.
te Nizam l Mlk'n, Trk ordu rgtnn temellerini
toprak sorunuyla birletirerek ve ordu kuruluunu n plana
alarak ilkelerini koyduu Askeri kta sistemi, bu sakncalarn
ortadan kaldrlm as amacn gtmtr.
Gerekten, Nizam l Mlk, byk lkeleri ellerinde bulun
duran ikta sahiplerinin zamanla g kazanarak Sultana bakal
drmalarn nlemek zere ilk olarak Romallardan beri uygu
lanan ve slam lkta deiik bir klkta rastladm z Askeri
M ukataa" sistemini kurmutur. Bu yeni dzen gerei, mpara
torlukta Sultana ait olan ve has adn tayanlarn dnda
kalan topraklar, kk paralara ayrlarak grev karlnda
kumandan ve askerlere datlm ve bunlardan sava iin her
an Sultann buyruuna hazr olmalar istenmitir. Bylece bir
yandan, odunun devlet hzinesine yk olmas nlenmi, te
yandan, kendi topraklarnn geliriyle geindikleri ve topran
ilenmesi kendi yararlarna olduu iin, askerlerin toprakla ya
kndan ilgilenmeleri salanm tr.(69)
Bu dnemin kanunlar hakknda eldeki en nemli kaynak,
(69) . Kafesolu: Byk Seluklu m paratorluu, s. 164-165.

93

Nizam l Mlkn Siyasetnamesidir.

Daha nce de belirtildii gibi, btnyle Sultann mal sa
ylan mparatorluk topraklan, has, ika ve haraci toprak
lar olmak zere e ayrlmtr. Has topraklar, Byk Sultann
zel mlk olan topraklardr ki, halkn iledii paralardan
toplanan vergiler, htiyat Hazineye yatmaktadr.
kta topraklar, sava gcnn arlk merkezi olan Hassa
Ordusu"nun yelerine lkenin eitli yerlerinde verilen ve ta
rada oturup seferlere asker gtrerek katlanlara datlan top
raklardr/70^
Bununla birlikte, hanedandan olanlara, emirlere ve devlet
byklerine, askeri bir kuvvet beslemek kouluyla veya bir
hizmet karlnda verilen mukalaalar, hukuka deil, fii
len irsidir. Gerekten her yeni tali ta kan hkmdarn, ikta
yenilemesi, ikta sahibinin lm veya azli halinde ikta berat
la r m varisler adna onaylamas gerekm ektedir/7')
Siyasetname'deki kesin kurallara gre, ikta sahibi tarafn
dan reayann ezilmesi de engellenmek istenmitir. Bu kural
lara gre, vergi zaman gelmeden halka hibir ykmllk
yklenmemeli ve bir memurun kylden ykml olduundan
fazla para almas halinde bu para kylye geri verilm elidir/72)
kta sahiplerinin halktan sadece yasaya uygun vergiler (mali
hak) alabileceklerini ve bunu da iyilikle ve zor kullanmadan
yapmak zorunda olduklarn bilmeleri gerektir. Vergisini de
mi olan kimsenin can, mal, kars ve ocuklarnn gelecei
gven altndadr. Tanabilir ve tanamaz btn mallar,
gasba kar korunur ve ikta sahibinin bunlar stnde hibir
hakk olamaz. Bu kural hie sayan ikta sahibinin elinden top
ra alnr ve ibret iin cezalandrlr. Herkesin, mparatorluk

(70) I. Kafesolu: B yk Seluklu mparatorluu, s. 164-165.

(71) Faruk Kprl: "Bizansm Osmanl M esscselerine Tesiri" T.H.l.T. M ec
muas.
(72) Nizam l Mlk: Siyasetnam e Blm: 4 ,5 .

94

toprann Sultan'a ait olduunu, ikta sahibi ve emirlerinse yal

nz bu topraklar gzetmekle ykml bulunduunu bilmesi
gerekir. Vergi memurlarnn, bulunduklar blgede g kazana
rak halk ezmemeleri iin her ylda bir yerleri deitirilir.
(73)

Grld gibi, ikta sahibine kar korunan reayann her

trl gvenlii salanmaya allm tr. Hakszla urayan
reayann dorudan doruya Byk Divana bavurma hakk
vardr.
Kyl bulunduu yerde almak zorunda deildir ve elin
deki topraa ancak ilemesi halinde sahip olur. Toprak sadece
erkek ocua intikal eder.
Bu trden topraklar ileyenlerden, slami ilkelere gre
r alnr. Bunun dnda blgelere gre deien baz r
fi vergiler de vardr.*74*
nc bir kme meydana getiren haraci topraklarsa, fet
hedilen yerlerde mslman olmayan prenslerin elinde brakla
rak, slami ilkelere gre haraca balanan topraklardr.*75*
Grld gibi, slamlktan etkilenmi ama eski Trk gele
neklerinden de bsbtn syrlmam olan Seluklularn top
rak sistemi, bir askeri ikta sistemidir.*76*
1157de yklan Byk Seluklu mparatorluundan doan
trk devletlerinde de askeri mukataa sisteminin srdrld
grlmekledir. rnein, Halep Atabeklerinde veraset yoluyla
erkek ocua geen askeri mukataalarn varlna rastlanmakta, Seluklularn devam olan Eyyubiler ve Harzemahlar dev
letinde de ikta sistemi ve askeri mukataalarn geerliini koru
duu bilinmektedir.
Byk Seluklularn ardllar olan bu devletlerde sregcldi(73)
(74)
(75)
(76)

Nizam ili Mlk: Siyasctnam e Blm : 4 ,5 .

brahim Kafcsolu: a.g.y., s. 165-166.
brahim Kafesolu: a.g.y.t s. 165-166.
O. Sencer - M. Sencer: a.g.y s. 50.

95

i grlen ikta sisteminin Anadolu Seluklularnda da yrr

lkte kalmas doaldr. Gerekten, Anadolu Seluklu Devletin
de, hanedan yelerine, byk devlet memurlarna, lkeleri elle
rinden alman baz prenslere, Mool istilasndan kaarak Ana
dolu'ya snan Harzem emirlerine belli oranlarda bir askeri
kuvvet beslemeleri kouluyla geni topraklarn ikta edildii
anlalmaktadr. rnein Yazcolu Ali'nin Seluknamesi'nde
I. Alaeddin Keykubad'n, umarlar gazilere, yani sipahilere
verdii ve bir tmar sahibinin lmnde olu yeterliini kant
laynca tmarn kendisine aktarld belirtilmektedir.
Askeri mukataalara, yani umar sistemine genellikle Ana
dolu beyliklerinde de rastlanmas, geni apta, sistemin Sel
uklulardan aktarlm olduu kansn glendirm ektedir/77)

Osmanl Toprak Rejimi

Mool lhanlIlarnn Anadolu'yu istilalarndan sonra 1308

ylnda Anadolu Seluklu Devleti kesin olarak ykldnda,
merkezi otoritenin zayflamasyla oktan beri varlklarn sr
dren baz feodal unsurlar bamszlk kazanarak, Anadolu
Trk Beylikleri dneminin balamasna yal am lardr/78)
Anadolu Trk Beyliklerinin sosyo-ekonomik kuramlaryla
ilgili belgeler az olmakla birlikte, 15 ve 16. yzyllara ait Arazi
Tahrir Defterlerindeki kaytlar, Anadolu Beyliklerinde ve onla
rn en k olan Osmanl Beyliinde toprak dzeninin, Sel
uklu toprak sistemini andran bir feodalite olduunu gster
mektedir. rnein Osmanl Hkmdar 1. Murat, Hamitoullan Beyliinden satn ald kasabalarda, ad geen Beylie ba
(77) Fuat Kprl: a.g.y.. s. 229-230.
(78) O ya Sencer: Trkiye'nin Toprak Sorunlarna Tarihsel Adan Bir Bak"
Sosyoloji Dergisi, 17-18.

96

l tmarlara rastlayarak bunlarn beratlarn kendi turasyla ye

nilem i, Yldrm Beyazi de, Aydnoullan ve Menteoullarndan ald topraklarda ayn ilemi tekrarlam tr/79)
Yine bu defterlerden karlan sonulara gre, reaya" ad
n tayan halk, ikta reayas, vakf reayas ve mlk reaya
s olarak zerinde yaad topran durumuna gre adland
rlmtr. Beylikler dneminde topraklarn ikta, vakf" ve
mlk olarak ayrld grlmekle birlikte, ikta topraklarn
zel mlk veya vakf topraklara oranla nemini kaybettii anlalm aktadr.
Ksas Beylikler dneminde, merkezi otoritenin ortadan
kalkyla, askeri grevlere bal toprak rejiminin soysuzlat
, m alikanelerin yaylmaya balad ve Bat Feodalitesini an
dran kurumlarn belirdii grlmektedir. Gerekten bu d
nemde Anadolu Beyliklerinin topraklarnn byk bir ksm,
malikaneler ve evlatlk v a k flar haline girmitir. Mlk top
rak al - veriinin okluunu gsteren kaytlar bu olguyu do
rulamaktadr. Evlatlk vakflar, slami miras hukukunun topra
blc niteliini gidermek ve toprak soyluluunu srdrmek
am acyla bulunmu bir zm y o lu d u r/80)
Gerekten byk toprak mlkiyetinin, bir aile mlk halin
de kuaklar boyunca elde tutulmasna ve topraa bal yerli bir
soylular snfnn douuna en byk engellerden biri de, s
lam miras hukukunun mlk zen etkileri olmutur. Toprak
mlklerinin varisler arasnda paylalmas konusunda tana
bilir mlklerden ayr bir miras hukuku tanmayan slam Huku
ku soylularn byk mlklerinin birka kuak iinde paralan
m asna yolamtr. Bylece paralanan ve nemini yitiren
mlk, devletin kolayca mdahalesine olanak salamtr. Bu
bakmdan evlatlk v a k f sistemi, slami miras hukukunun
(79) sm ail Hakk Uzunarl: 14 ve 15. Asrlarda Anadolu Trk Beyliklerin
d e Toprak ve Halk daresi" Trk Tarih Kongresi.
(80) O. Scncer-M . Senccr. a.g.y., s. 56.

97

zc etkilerine kar soyluluk dncesinin ve ailenin btnl

duygusunun bir tepkisi saylabilir. Bu yolda mlklerini va
kf ekline sokanlar, bir tr vasiyetname kl kazanan ko
ullu vakflarda slami miras hukuku erevesini amay ve
bylece bir ksm miraslar haklarndan yoksun brakarak ai
lenin konumunu srdrmeyi dnmlerdir. Bu vakflar, bir
devlet kurumu nitelii tayan, tzel kiilii olan ve kamu ya
rarn ama edinen vakflardan farkldr/81)
te, Orhan Bey zamanndan balayarak Anadolu birliinin
kurulmasna alan Osmanllar, karlatklar bu toprak sis
temini, merkezi bir ynetim ve devlet otoritesini her kesime
ulatracak bir dzenle ortadan kaldrmaya ynelmilerdir. Bu
balamdan Osmanl mparatorluunun kurulu dneminin, do
uda ve batda derebeylerine kar giriilen bir sava dnemi
olduu grlmektedir.(82) Gerekten kurucusu olan Osman
Bey'e emirlik, Seluklu Sultan Alaeddin tarafndan bir fie f olarak verildiinden, balangta canl bir feodal anlayn
etkisi altnda eitli toprak temlik'lerinde bulunmakla birlikte
<83) OsmanlIlarn, kurulu dneminin belirgin nitelii, Tavaif
Mlk anarisi iinde doan ve onun zararna gelien merkez
ci bir mparatorluun toprak soylular snfyla uzun bir at
maya girimesi ve bu atmann bir sonucu olarak malikane
sisteminden sipahi umarTna doru bir gelime izgisi izle
mesidir. Bu politikann amac, malikane tipi topraklarn srekli
olarak devlete katlmas olmutur. er'an her trl saldrdan
uzak olmas gerekirken, her dnemde umara kalm zel
m lk.ve vakflarn varlyla ilgili kaytlara rastlanmaktadr.
te yandan, mparatorluk dneminde, aile mlk halinde koru
nabilmesi iin vakflatrlm olan kiisel nitelikteki toprak
mlkiyetlerini de devlet, gidermekle uram aktadr/84)
(81)
(82)
(83)
(84)

O L. Barkan: "K urulu Devrinin Toprak M eseleleri" Tiirk Tarih Kongresi.

O. Senccr: a.g.y., s. 144.
.L. Barkan: "M alikanc-Divani Sistem i" T .ll. T. M ecmuas II.
.L. Barkan: Kurulu} Devrinin Toprak Meseleleri.

98

Osm anl devleti bylece, topra devletletirecek belli bir

dzene balam ve topran eski sahibini de topran banda
bir eit devlete bal memur haline sokmutur. Bylelikle,
Osmanl fetihlerinden nce derebeylerine ait saylan ve topra
yer yer deien koullarla devaml ve irsi bir kirac olarak i
leyen kyl, devletin mal olmu ve kiilerin elinden kurtarl
m tr / 8^
Eski kanunlardan karlan sonulara gre, Osmanl Devleti
topraklarn devletletirilmesi iini ar ve tedbirli admlarla
gerekletirm itir. Fethedilen yerlerde allm kural ve gele
neklere olduu kadar allm kiilere de sayg gsterilm i
tir /86^ Gerekten kurulu dnem inde rastlanlan bir baka
zellik de toprak ve tarm konusunda blgelere gre deien
kanunlarn kabul edilmi o lm asd r/87!
Y eni fetihler sonunda topraklar geniledike; miri arazi
(devlet topraklar) ve buna bal olarak da "tm arla oalm
t r / 88)
G erekten Osmanl fethi, her eyden nce tmar sisteminin
yerlem esi demektir. nk bir lkede topraklarn il yazclar
tarafndan saylarak (tahrir) tmarlara blnmesi, fethin son ve
kesin aam asn m eydana g etirm itir/89) Merkezi otoriteyi l
kenin en uzak kelerine yaygnlatrm a mekanizmas olan t
m ar sistem i, Osmanl Devletinin bamsz birimler eklinde
dalm asn nlemitir. Timur bozgunundan sonra Anadolu'da
merkezi otoritenin tekrar salanabilmesi ancak bu mekaniz
m ayla aklanabilir/90)
(85)
(86)
(87)
(88)
(89)

.L. Barkan: Osmanl mparatorluunda ifti Snflarn H ukuki Stats.

N eet aatay: Osmanl mparatorluu A razi ve Reaya Kanunnameleri.
O. S enccn a.g.y., s. 145.
.L. Barkan: Trkiye'de Toprak M eselesinin Tarihi Esaslar.
Halil nalck: 1431 Tarihli T m ar Defterine Gre Fatih Devrinden nce
T m ar Sistem i Trk Tarih Kongresi IV.
(90) Halil nalck: 1431 Tarihli Tm ar D efterine Gre Fatih Devrinden nce
T m ar Sistem i" Trk Tarih Kongresi TV.

99

Bununla birlikte, mlk topraklann tmar haline getirilmesi

ancak Fatih Sultan M ehmet zamannda genel bir nitelik kazan
m ve dirlik ad verilen paralar halinde, ounluk askeri
grevlere bal kiilere, devlet byklerine, din adamlarna,
Hanedan m ensuplan"na deerlerine gre tmar, zeamet,
has eklinde ayrlarak verilmilerdir ki, bu sistemin btn
tm ar sistem i adn tam aktadr/91!
Tmar sistemi Osmanl Devletinin, bir yandan gl bir or
duya sahip olmasn ve bu ordunun hzineye ykleyecei mas
raflardan kurtulmasn salam, te yandan topraklarn kont
rol altna alnmasyla tmarl sipahilerin derebeyi olarak belir
melerini engellemesine olanak hazrlamtr.
lk bakta bir slam mparatorluu olan OsmanlIlarda, top
rak hukukunun er'i hukuk kurallarna uygun olmas beklenir.
slam hukukuna gre, mlk sahibi bir mslmandan vergi ola
rak yalnz r ve zekat alnabilir. Kolayca anlalaca gibi,
bu iki vergi ykmll dnda mali bir ykmll olma
yan bir ifti snf, imparatorluun ekonomik ykn kaldr
maktan uzaktr. te kylnn devlete ait topraklar zerinde ki
rac olarak bulunduu ve sk kurallara bal olduu miri top
rak rejimi, slami sistemin gediini kapatarak er'i hukuk ya
nnda rfi hukukun dom asna yolam tr/92! Bununla bir
likte, bu hukukun Arap fetihlerinin ilerlemesiyle yine islami
ereve iinde temelleri atlan ve Seluklularda biimlenen bir
toprak hukukunun devam olduu phesizdir.
Gerekten Osmanl mparatorluunda fethedilen lke top
raklarnn genellikle devlete ait olduu ve dier mlklerin ba
l bulunduu fkh hkmlerinden ayr birtakm kiraclk ko
ullarna, fermanlarla belirlenen rfi bir toprak hukukuna ba
land konusunda ilk ak belgelere Kanun Sultan Sleyman
dneminde, Ebussuut Efendinin skp ve Selanik Livalarn
( 9 1 ) 0 . Sencer - M. S cn cer a.g.y., s. 60.
(92) .L. Barkan: Trk H ukuk Tarihi (Teksir).

10D

tahrire memur il ktibi olarak meydana getirdii defterlerle,

Budin Defteri'nin bana yazd nszde rastlanmaktadr. Bu
nunla birlikte Ebussuut Efendi balangtanberi Osmanl mpa
ratorluunda geni apta uygulanan bir rejimi formllemitir.
Bu tr topraklarn varln Fkh kitaplar ilkece kabul et
mekle birlikte, kontrol Beytlmal'e zg saylan bu toprakla
rn bal olaca tasarruf ve miras hukuku, rfi bir hukuk siste
mi eklinde ve ihtiyalara gre padiah fermanlaryla belirlen
diinden, bu tem eller fkh kitaplarnda yer almamtr. Bu ba
kmdan, dier ri ve haraci mlk topraklar iin de geerli olan
ve tanabilir ve tanam az btn m allara uygulanabilen er'i
miras hukukuyla, miri topraklarn bal olduu rfi hukuk ara
snda toprak alannda bir ikilik yer almtr.
ite Ebussuut Efendi tarafndan Budin Defleri bana ko
nulan bir kanunla, yerinde braklan vilayet halknn, tanabi
lir ve tanamaz btn mallar mlk olarak kendilerine brakl
d halde, tarlalarn kontrolnn, sair memaliki mahmiyede
arz miri demekle m a'ruf olan erazii memleket gibi Beytlmal'e ayrlm olduu grlmekte ve bu durum, eskiden beri
uygulanan bir ilkenin, M acaristana da genelletirilmi olduu
nu ortaya koymaktadr.
Dier livalarn kanunnamelerinde deil de, zellikle Ebus
suut Efendi zamannda Rumelinde yeni fethedilen bir ksm
lkelerle ilgili kanunnamelerde miri toprak hkmlerinin yer
almasnn nedeni, yerlem i baz eski gelenekler yznden ve
ya kadlarn yalnz er'i hukuk renim iyle yetimi olmalar
nn sonucu olarak bu hkmlerin ihmal edilmi olmalarna
balanabilir/93^
rnein 16. yzyla ait bir ferman, miri topraklara ait tasar
ruf ve miras hukukunun uygulanmasnda, dier mlkler alann
da geerli olan er'i miras hukukunun etkisi altnda glklerle
(93) .L. Barkan: T rk T oprak Hukuku Tarihinde T anzim at Tanzimat.

101

karlaldn gsterm ektedir/94)

Bununla birlikte, fkhta miri toprak kurallarnn ilenme
mi olmas, bu rejimin tohum olarak balangcn, ilk tslami
uygulamalarda aramamak gerektii anlamna gelmez. Fkh ge
nel olarak, Kuran ve snnet gibi, rle ykml zel mlk
topraklara sahip mslman Araplarla ilgili hkmlere dayanan
kaynaklardan meydana gelen bir hukuk sistemi olduuna gre,
haraci topraklarn zel durumundan doan miri toprak kuralla
rna yer vermemitir. te yandan yerel rflerin hukuk kural
haline gelmesi anlamnda icma, ksa zamanda kuruyan bir hu
kuk kayna olmutur. Bu bakmdan, Fkh kurallarndan miri
toprak rejimi ilkelerinin karlamayaca phesizdir.
Miri toprak sisteminin temelleri. Kanun zamannda, Ebussuut Efendi'nin giri yazsnda dile getirilmitir.
Btnl iinde ve vergi bakmndan ele alndnda Osmanl mparatorluu topraklan, haraci, ri ve miri ola
rak e ayrlabilir.
Haraci topraklar, fethedilen yerlerde eski sahiplerinin elle
rinde braklarak haraca balanan topraklardr.
ri topraklar, sahipleri mslman olan mlklerdir ki, r
ad verilen onda bir rn vergisi demekle ykmldr.
Miri topraklarsa, yukarda sz geen ve imdi kurallar ele
alnacak olan devlet topraklandr.
Miri topraklar, has , zeamet ve tmar" adn tayan
kmeye ayrlmtr. Bu eit topraklarn r ve resimleri ikta
olarak grev karl kiilere braklmtr. Bu topraklara
devlet adna sahip olan ve onlan reayaya kiralayan kimseye
sahibi arz denmitir.
Kanun dneminde kesinlikle belirlenen deerlere gre, de
eri 3-20 bin ake arasndaki topraklar tmardr. Tmarlar, as
. (94) .L. Barkan: 15 ve 16. Asrlarda Trkiye'de Zirai Ekonominin H ukuki ve
M ali Esaslar, s. 52.

102

keri grevlere bal olarak tmarl sipahi ad verilen kiilere

braklmakta ve bunlardan tmar gelirlerinin ilk bin akesi ken
dilerine ait olmak zere geri kalan her bin ake iin tam donatml ve sefere hazr bir cebeli beslemeleri kouluyla verilen
topraklardr.
H aslar Padiahndr, veya vezir vb. gibi ok yksek rtbeli
memurlara verilir. Deerleri 100 bin akenin zerindedir.
Deeri, 20-100 bin ake arasnda olan zeam etler, yksek
grevli kiilere, devlet memurlarna ya da savata byk baa
r gstermi kimselere, gelirlerinin her be bin akesi iin bir
cebeli beslemeleri kouluyla verilen topraklardr.
Her eyalette, tmarl sipahi ve zeamet sahiplerinin adlarm,
knyelerini, topraklarn yer ve deerlerini gsteren defterlere
gre, sefer halinde Beylerbeyi yoklama yapar. Sefere gelmeyen
veya ykml olduu cebeliyi getirmeyen tm ar sahibi azledi
lerek dirlii bakasna verilir.
Padiahn miri topraklardan ayrarak baz kim selere mlk
olarak verdii yerler de vardr ki, bunlar malikanelerdir. Miri
topraklar Padiah buyruuyla temlik edildikten sonra, miri top
rak hukuku dna karak mlk toprak nitelii kazanr. Bu
zel mlkler zerinde devletin hibir yetkisi yoktur. Sahipleri
nin istedikleri gibi tasarruf edebildikleri bu topraklar miras yo
luyla er'i hukuka uygun olarak intikal eder.
Bunlardan baka bir de, zellikle Anadolu'nun Dou vila
yetlerinde rastlanan*95^ ve kkleri Seluklulara kadar uzanan
*96) bir malikane-divani sistemle karlalmaktadr. ki ba
tan tasarru f denilen bu sistem, yalnz topran kuru bir ml
kiyet hakknn zel kiilere braklmas ama tasarruf hukukunun devlette alkonmasndan domutur. Malikane sahibi
nin toprak zerinde, satmak ve hibe veya vakfetmek, varisler
arasnda er'i hukuk kurallarna gre taksim etmek yetkisi bu
(95) .L. Barkan: "M alikane-D ivani Sisemi T.H..T. Mec. II.
(96) .L. Barkan: "M alikanc-D ivani Sistemi T.H.-.T. M ec. II.

103

lunmakla birlikte, tasarruf hukukuna sahip olmadklar ve top

raklarm kylye istedikleri koullarla kiralayamadklar g
rlmektedir. Toprak sahibiyle kyl arasndaki ilikilerin, miri
toprak kurallar gibi, daimi ve irsi bir kiraclk eklinde yr
d ve tapu resminin malikane sahibi tarafndan deil, sipahi
tarafndan alnd anlalmaktadr. Bu bakmdan malikane sa
hipleri, mlkiyeti kendilerine aiL olan topraklar ileyen kyl
den yalnz malikane pay denilen bir toprak kiras istemek hak
ve yetkisini tamakta, te yandan sipahi araclyla kylden
devlet, divani adn tayan bir vergi almaktadr. Grnte iki
sahibi bulunan ve miri topraklardan ayr bir grup meydana geti
ren bu tr haraci topraklarn, mlkiyet hakk zel kiilerindir.
Sz konusu, malikane-divani sistenfin fetihler srasnda ge
nellikle, yerli toprak sahipleriyle fatih devletin adamlarn ay
n zamanda ve ayn toprak stnde tatmin etmek ihtiyacyla
uygulanm olduu dnlebilir/98^
Eldeki kanunlara gre(99) miri topraklarn bal olduu ge
nel kurallar unlardr:
Osmanl mparatorluunda, topran yksek mlkiyet ve
kontrol hakknn (rekabe) devletin elinde altkonarak miri'ye b
raklm olmas ta sa rru fu n snrlandrlmasna ve ilkece s
rekli ve irsi bir kiraclk szlemesi eklini almasna yol a
mtr. Bununla birlikte kirann her yerde topran verim dere
cesine gre rnden bir pay eklinde, alnmakta olmas, bir
vergi nitelii kazanmas ve babadan oula gemesi, kiracln
sakncalarn gidermitir.
Devlete ait topraklar zerinde kirac olarak yerletirilen
kyl tam bir mlkiyet hakkna sahip olmamakta, rnein tar
lasn satmak, hibe etmek, vakfetmek, vasiyet etmek, miras

(97) .L. Barkan: "M alikanc-D ivani Sistem i" T.H.I.T. Mec. II.
(98) .L. Barkan: M alikanc-Divani Sistem i" T.H J.T. M ec. II
(99) .L. Barkan: 15 ve 16. Asrlarda Trkiye'de Zirai Ekonominin H ukuki ve
M ali Esaslar.

104

larna aktarmak, istedii ekilde kullanmak ve deerlendirmek

ve ilemek veya ilememek zgrlne sahip d e ild ir/100*
Kyl genellikle, bir ift kzle srlebilecek, bir ifti ai
lesinin geinmesine elverecek byklkte olan ve ift ad ta
yan, paralanmas yasaklanm olan iletme btnlerinden
b irin /101*, devlet adna bu topraklarn kiralanmas ve yneti
miyle grevli sipahi veya emine, tapu resmi ad altnda
bir pein kira (icare i muaccele) vererek kiralam aktadr/102*
Bu trl bir rtk szleme gereince, ifti kendi arala
ryla topra ileyerek rnden rf ve adetlere ve topran ve
rim derecesine gre, onda birle yar arasnda deien bir mik
tar ve ayrca ift akesi adn tayan belli bir paray kira ola
rak her yl devlete vermek zorundadr/103*
Dinlendirme vb. gibi i gerei yeterli bir gereke olmaks
zn yl bo braklan toprak, tapu resmi ve bunun salad
kullanma ve yararlanma hakk ortadan kalktndan, kiracnn
elinden alnarak baka birine k ira la n r/104*
Bununla birlikte bu rtk szlemenin dayand baz ku
rallar vardr: Kiralama, serbest pazarlk ve artrma yoluyla ya
plm amaktadr. Ayrca irsi ve srekli bir kiraclk nitelii ta
maktadr. Dier miraslara aktarlmamakla birlikte, toprak ba
badan oula bir m lk gibi gemektedir. Olu olmayan bir kim
senin, kz veya baba bir erkek kardei olduunda, sipahi yeni
den tapu bedeli alarak topra ncelikle onlara brakmak zorun
dadr. Tapuya hakk olanlar, belli bir sre iinde bu haklarn
kullanmazlarsa, toprak srasyla, nce yakn akrabalardan biri
ne, yoksa, kyde toprak ihtiyac duyanlara ve sonunda isteklile
re verilebilir. Bu srann deitirilmesi, tapu bedelinin yksel
tilmesi szkonusu olamaz. Devletin belirledii bu ilkelerin uy
(100)
(101)
(102)
(103)
(104)

.L. Barkan: Tpnzimat. s. 322.

.L. Barkan: " iftlik M addesi slam Ansiklopedisi.
O. Sencer-M . Sencer. a.g.y., s. 68.
.L. Barkan: Tanzimat, s. 324.
O. S e n c c r a.g.y.

105

gulanmas sipahilerin grevidir.'1051

Bylelikle, topraklarn mlkiyet ve kontrol hakknn genel
likle miriye mal edilmi olmas, devletin, eri miras hukuku
nun dier mallar alanndaki geerliini toprak alannda gidere
rek kendi karlarna uygun bir toprak politikas izlemesine
olanak salam tr.
Kanun dneminde en yetkin eklini alan Tm ar sisteminin,
yine bu dnemde balayarak Tanzimata kadar sren bir bozul
ma ve soysuzlama aamasna girdii grlmektedir.
Gerekten, Koi B e y '106) ve baz tarihiler'107), miri top
raklar rejiminde, daha K anunnin son yllarnda, bir gevekli
in baladn belirtmekte ve bu konuda Sadrazam Rstem
Paa'y sulamaktadrlar. Yukarda belirtildii gibi, artrma
(mzayede) yoluyla verilmeyen tmarlarn, Rstem Paa zama
nnda, artrmayla mltezime verilmeye baland anlal
maktadr. Bylece, zellikle mparatorluun k yllarnda
halk ezen iltizam sistemi domutur.
Tmarl sipahilerden farkl olarak, miri topraklarn gelirleri
ni pein para karlnda bir sre iin satn alan mltezimler,
topraktan en fazla geliri salayabilmek iin her trl geici ted
bire bavurmulardr. Bylece, bir yandan halkn soyulmas
na, te yandan topraklarn verimsiz ve bakmsz kalmasna yol
am lard r.'108)
Devletin miri topraklar, pein para karlnda mltezim
lere brakmasnn nedeni, tmarl sipahi rgtnn ordudaki
nemini yitirmesi ve hazine gelirlerinin azalmasna paralel ola
rak srekli ve maal bir ordu iin gerekli mali olanaklarn sa
lanmas ihtiyacnda aranmaldr.
Gerekten uzun sre Osmanl Ordusunun byk bir ksm
(105) .L. Barkan: a.g.y., s. 322-325.
(106) Koi Bey R isalesi (A. Kemali Akst)
(107) Cevdet Tarihi; Cili V. s. 205.
(108) O. Sencer: a.g.y., s. 154-155.

106

n, devleti geni bir ordunun ar mali yknden kurtaran t

marl sipahiler meydana getirmitir. 1. M uratn srekli bir kuv
vet olarak 1363de kurduu Yenieri Ordusu ve genel olarak
Kapkulu Ordusu, Tmarl Sipahi Ordusunun ok kalabalk ol
duu Bayezid dneminde, 7 bine karlm, 1528 tarihli bir
belgeye gre, 85-90 bine varan Tmarllar ve Cebecilere kar
lk 27 bine ykselmi, 1610 tarihinde 115 bin Tmarl Sipahi
ve Cebecileri karsnda 88.839'a varmtr. Uzun yllar say
ca ikinci planda kalmakla birlikte, Kapkulu Ordusunun 17.
yzyl balarnda Tm arl Sipahilere yaklat grlmektedir.
16. yzylda Kapkulu'mn srekli olarak artrlmas askeri
zorunluluklardan ileri gelmi ve O rta Avrupada ateli silahlar
kullanan ar Alman piyadesi karsnda Kanun Sultan Sley
man da tfekli Yenieri saysn artrmak zorunda kalm ve
bu ihtiya gittike oalmtr. Ok, yay, kl, mzrak, grz gi
bi ilkel silahlarla savaan ve talim grmeyen tmarllarn sava
a elverisizlii, 16. yzyl sonlarndan balayarak Tmar reji
minin ilgisiz ve kontrolsz kalmasna yol amtr.
te yandan, dorudan doruya Hazine-i Amire'den (Devlet
Hzinesi) ayda bir maa alan Kapkulu'nun sayca artmas
Hzineye byk mali ykmllkler yklemitir. rnein
1562de Kapkulu maalar 172 milyon akeyken 1610'da 380
milyon akeye k m tr/1091
te bu mali zorunluluun, devletin, artk orduya tam anla
myla yararl olam ayan tmarlar, pein parayla, vergi sat
yoluyla iltizama vermesine yol at dnlebilir.
nceleri yllk olarak ve artrma (mzayede) yoluyla veri
len iltizamlar*110) ounluk, teklifini artrmaya kimsenin cesa
ret edemedii Liva Paalar gibi ynetim rgtnden kimsele
rin eline gemitir. M zayede sonunda iltizam alan kimse,
( 109) Halil nalck: "O sm anlI D evrinde Trk O rdusu" Trk Kltr, 22.
( 110) A. du Velay: Esasi su r l H istoire Financire de la Turquie.
( 1 1 1 )0 . S e n c e r a-g.y., s. 156.

107

pey olarak verecei %10'u bulabilmek iin yabanc aznlktan

sarraflara bavurm u ve onlarn ortakln salam tr. Bylece bir ticaret meta haline gelmesi, topran bakmsz kalma
sna ve halkn yoksullaarak rgatlam asna yolam tr ki,
uzun yllar Anadoluda srp giden Celali ayaklanmalarnn te
melinde bu bozulmu toprak dzeni vardr. Ge kalm ve
soysuzlam bir feodalitenin filizlendii bu dnemde, Tm ar
lar askeri niteliklerini yitirm itir/1111
II. Ahmet zamannda yeni vergi kaynaklar bulmak iin,
emlakin ynetimini kkl bir ekilde deitirme-denemesi
yaplmtr. Defterdar kk Evvel'in verdii bir layiha zeri
ne, am, Halep, Diyarbekir, Mardin, Adana, Malatya, Tokat
ve baka yerlerde iltizama verilmi olan devlete ait topraklar
stnde bulunan reaya korunmamaktadr. Buralarn iltizamn
alm bulunanlar nasl olsa sahibi deilim, ancak birka yl bu
ralardan faydalanacam dncesiyle reayay ezmekte ve
bunlarn dalm asna yol amaktadr. Bu yzden iltizama veri
lecek yerler, bundan byle yabanc bir kimseye satlmamak ve
devlete borlanlan bedeli taksitte demek kouluyla, hayat
boyunca malikane eklinde verilecektir. yolunda alnan karar,
1695 tarihli bir irade'yle yrrle sokulm utur/1121
III. Ahmet zamannda, malikane eklinde iltizama verilen
devlet topraklarnn uyduu kurallar bir daha deitirilmi ve
iltizamlarn malikane haline sokulmas iin ileri srlen ayn
gerekelerle, bu defa tekrar yllk iltizam yoluna dnlmtr.
( ' 131 Bu dnemin toprak sorunlar bakmndan en nemli olay,
ayanlarn tremesidir. Balangta blgenin eski ve tann
m ailelerinden olan ayanlar, zamanla resmen tannm ve Pa
alarn ve Sancak Beylerinin vergi toplamada dayanaklar ol
mulardr. Gitgide hayat boyunca seilmeye balayan ayanlar,
haklarn oullarna aktarm ve yerel bir soy asaletinin temel(1 12) M. Belin: Trkiye ktisadi Tarihi Hakknda Tetkikler, s. 172-174. 191.
(113) M. Belin: Trkiye ktisadi Tarihi Hakknda Tetkikler, s. 172-174, 191.

108

lerin h azrlam lard r/1141

III.
Selim dneminde umar, zeamet ve dier dirlik sahipleri
ellerinde bulunan topraklarn gelirlerini, yabanc aznlktan
sarraflara pein parayla satmakta, sarraflar da bunlar, bedelle
rine, ilk satanlara dedikleri paray da ekleyerek nc kiile
re yeniden iltizama verm ektedir/1151 Bylece iltizamlarn be
delleri gn getike artmakta*1161, speklasyon konusu haline
gelm ekte ve sonunda karl kylden alnmaktadr.
1808'de tahta kan II. Mahmut dneminin en nemli olay
larndan biri. Derebeyi nitelii tayan ayanlarn glerinin ve
varlklarnn resmen tannmas anlamna gelen, Devletle ayan
lar arasndaki Senedi ttifak adn tayan szlemedir.
Ayanlarn varl resmen tannmakla birlikte, glerinin krl
mas yolunda tedbirlerin alnmasna da allm tr.
Askeri aristokrasiye de bir son veren II. Mahmut, artk bir
smrge kayna durumuna gelmi olan Tm ar sistemini yk
m ve yzyllarca Osmanl mparatorluunun toprak politika
snn arlk merkezini meydana getirmi olan miri topraklar
rejim ine son darbeyi vurmutur.

Tanzim at Dnemi

1839 ylnda Abdlmecid tarafndan ilan edilen Tanzimat

Ferm am 'yla balayan dnem, toprak sorunlarnn Batl hukuk
kavram laryla ele alnd bir dnem olmutur.
Tanzimat'n ilanndan sonra, eski kanunlarda yaplacak de
iiklii belirlem ek zere Babalide bir defter almtr: Bu

1114) O. Sencer: a.g.y.. s. 159.

(115) M. Belin: a.g.y s. 263-264.
(116) C evdet Tarihi: Cilt IV, s. 237.

109

defterdeki toprak sorunlaryla ilgili kaytlara gre, Tanzimat il

keleri gereince, mltezimler kaldrlm ve devlet adna vergi
toplama hakk muhassl" denilen memurlara verilmitir.*1171
Hemen belirtmek gerekir ki, muhassl sistemi mltezim siste
minden daha baarl olamam, memur olmalarna ramen
muhassllar, kendilerine kar salamak amacyla bir yandan
halk ezmi, bir yandan da devleti zarara sokmulardr.*1181
Eitlik ilkesinden hareket eden Tanzimatn, vakflarda ve
haslarda bulunan halkn muafiyet ve imtiyaziann ortadan
kaldrmas gerekirken, ad geen Kanunu Kalemiyeden
rendiimize gre, zellikle dini ve ruhani vakflara muhassllarn karamayaca ve bu trl dinsel kuramlara, eski padi
ahlar tarafndan tayin ve tahsis edilmi olan kyler haslat
nn eyhler ve zaviyedar ve mtevelliler tarafndan alnmakta
devam edilmesi, bu zatlara tazimen ve onlann ruhaniyeti seniyelerinden istimdat ile hayr dualarn celbetmek mnasip g
rlm tr.*1191
Yine btn uyruklarn vergi karsnda ve kanun gznde
eitlii ngrld halde, defterde grld gibi, mukteday nas olmak bakmndan imam-ve hatiplerin ve sahihn
neseb sadat kiramn, genellikle grevlerini hasbi olarak y
rttkleri gerekesiyle, raiyete mahsus olan rsum ve tekalif-'
ten affedilmeleri uygun grlmtr.*1201
Yine Fermann getirdii vergi eitlii ilkesinden hareket
edilerek, o zamana kadar blgelere gre 1/2'den 1/10'a kadar
deien ve toprak gelirinden bir pay eklinde alnan aar
vergisinin oran, bir iradeyle lkenin her yannda 1/10 olarak
belirlenmitir.*1211 Tanzimat ncesinde byk bir deiiklik
gsteren vergi oranlarnn belirlenmesinde, topran l, ed(117) .L. Barkan: Tanzimat, s. 351.
(118) O. Sencer: a.g.y., s. 162.
(119) .L. Barkan: a.g.y., s. 352.
(120) .L. Barkan: a.g.y., s. 352.
(121) O. Seneen a.g.y.

110

na ve evsat olarak nitelenen inbat kabiliyeti ve sulanma

durum unun gznne alnm olduu phesizdir. Bu durum
da devlete veya bir mlk ve vakfa ait olan bir topran, kylye
kiraya verilmesi halinde toprak kiras olarak rnden pay ek
linde alnacak rn eitli oranlarda olmas doaldr.
Oysa Tanzim at yanl bir eitlik anlayndan kalkarak,
uyruklarn vergi eitliini salad kansyla, topran verim
lilik derecesini gznne almadan, aarn, Tanzimat Hayriye
icra olunan yerlerde alelumum lafzi manasna mutabk olarak
msavaten onda bir olmasna ittifak r ile karar vererek
(122! bir yandan vergi adaletsizliine yol aarken, te yandan
devlet gelirlerinin nemli bir kaynan zayflatmtr.
te yandan 1847 (1623) tarihli bir resmi teblide, bir ye
nilik olarak miri topraklarn intikali veya bakasna satnda
tasarruf iin tapu lemessl adyla verilmekte ve o zamana
kadar deruhteciler adna dzenlenmekte olan senetlerin, bun
dan byle defterhaneden verilmesi kararlatrlm ve ayrca
veraset hukuku alannda yeni bir dnemin balamasna yol
aan bir hkm yer almtr. Bu hkme gre, topran (miri),
babadan yalnz oula deil, kz ocua da geebilecei grl
mektedir. O zamana kadar kz ocuklar, ancak erkek ocuk bu
lunmad hallerde, o da tapu resmi deyerek miri topraklar
zerinde hak elde ed eb ilm itir/123! Bundan byle, Usuli mlkiyeye ve kaidei hakkaniyete muvafk deceinden kz o
cuklarn da erkek ocuklar gibi veraset hakkna girmeleri ka
ra rla trlm tr/124!
Bu tebliden az sonra karlan bir emirname gerein
ce, "taifei nisa zerinde olan arazii miriyenin dahi, babadan ol
duu gibi anadan dahi oluna ve kzna meccanen intikal elmesine izin verilerek, kadn sahiplerin ellerinde bulunan toprak(122) .L. Barkan: a.g.y., s. 357.
(123) O. Scncer: a,g.y s. 163.
(124) .L. Barkan: a.g.y., s. 359, 360.

111

lann kesinlikle ocuklarna geemeyecei yolundaki nceki

kural d e itirilm itir/125)
1849 ylnda, arlk eski toprak kanunlar geerli olmadn
dan ve yukarda dile getirilen deiiklikler de iradeler halinde
kaldndan. eyhlislam A rif Hikmet'ten bir kanun risalesi ha
zrlamas istenmi ve bylece ad geen noktalarn zetlendii
1265 (1849) tarihli Ahkam Meriye meydana getirilmitir.
(126)

Tanzimatn ilanyla 1274 (1858) ylna kadarki sre, miri

topraklar rejimi kurallarnn Bat rneine gre deitirilmesi
yolundaki hazrlk yllar oimutur.
Yeni bir Arazi Kanununun karld 1858'de, miri top
raklarda intikal hakknn bedelsiz olarak ana-babaya da yay
gnlatrldn ve tapu hakk derecesinin 9 dereceye karl
dn bildiren bir Hatt Hmayun karlarak, veraset hakk
daha da temellendirilmek istenm itir/127)
Bir sredenberi Ahmet Cevdet, Mehmet Rt, A rif ve
Tahsin Efendilerden kurulu bir komisyonun hazrlad H.
1274 tarihli Arazi Kanunnamei Hmayun/ 128) Osmanl
Devletinde toprak hukukuyla ilgili ilk ayrntl kanundur/129)
Ad geen Kanun lke topraklarn be kmeye ayrmtr:
a) Arazii Memluke (Mlk Topraklar),
b) Arazii Emiriye (Miri Topraklar),
c) Arazii Mevkufe (Vakf Topraklar),
d) Arazii Metruke (Metruk Topraklar),
e) Arazii Mevat (l T opraklar)/130)
Kanun mazbatasnn giriine gre, eskiden zaman zaman
(125) .L. Barkan: a.g.y., s. 359,360.
(126) O. Sencen a.g.y s. 163.
(127) .L. Barkan: a.g.y., s. 365.
(128) O. Sencen a.g.y.. s. 164.
(129) Blent Kprl: Toprak H ukuku, s. 12.
(130) B. Kprl: a.g.y.. s. 14.

112

icabat eri erife uyularak verilen em irlerden meydana

gelmi kanunlar bulunmakla birlikte, sipahiliin kaldrlmasy
la mparatorluun idari ve mali rgtnde en byk deiik
lik yaplmtr. Bu yzden toprak hukukunun yeni temellere
gre yeniden dzenlenmesi gerekmektedir.*131^
Bu gerekelerle belirlenen, yukarda ad geen be tr top
rak, mer Llf Barkan'a gre, balca iki kmede ele alnabi
lir: V akf topraklarn a) ri veya harai mlk topraklardan ve
ya temliki sahih ile temlik edilmi miri topraklardan ayrla
rak vakfedilmi olan sahih veya mutlak vakflar ve b) miri
topraklarn rsum ve menafinin bir ciheti hayra tahsisi ek
linde tahsis ve irat kabilinden vakflar olarak ikiye aynlmas
ve ilkinin m lk topraklar, kincisinin miri topraklar kmesine
sokulmas olanakldr. Gerekten ilk tr vakflarda, topraklarn
rekabe ve tasarruf hakknn toprak sahibi elinde toplanmasna
karlk, ikinci tr vakflarda, topraklarn yksek mlkiyet
hakknn devlete ait olduu ve sahiplerinin tasarruf haklarnn
da miri topraklarla ilgili kurallara benzedii grlmektedir.
le yandan, ky halknn ortak kullanm ve yararna bra
klm, zel kiilerin mlk olmayan koru ve otlak gibi met
ruk, topraklarla, kimsenin tasarrufunda olmayan dalk ve or
m anlk topraklardan meydana gelen meva topraklar miri
topraklar arasnda saylabilir.*132^
Bylece kabaca mlk ve miri olarak iki kmede toplanabi
lecek olan toprak trlerinden ilki, yani mlk topraklarla ilgili
hkmlere Arazi Kanununda genel olarak yer verilmemitir.
Bu kurallar tam anlamyla Islami bir temele dayanan Fkhn
miras (feraiz) blmyle M ecelle'ye braklmtr.
Hem mlkiyet, hem de yararlanma hakknn sahiplerine b
rakld m lk topraklar, Kanuna gre drde ayrlmtr:
a) Tetimmei Skna (Oturmay Tamamlayan) Topraklar,
(131) .L. Barkan: a.g.y., s. 370,373.
(132) .L. Barkan: a.g.y s. 370.373.

113

ky ve kasaba iinde bulunan topraklarn kenarlarnda tamam

layc nitelikte olan topraklardr.
b) Temliki Sahih ile temlik olunan topraklar, miri topraklar
dan temlik edilerek mlk zellii kazanan topraklardr.
c) ri Topraklar, re bal olan ama rleri yoksullara
datlan topraklardr.
d) Haraci Topraklar, fethedilen lkelerde, yeri halkn elinde
braklarak devlete gelir olmak zere haraca balanan toprak
la rd r/*33)
Arazi Kanunnamesi'yle Mecelle iki ayr hukuun sonucu ol
makla birlikte, rfi hukukun uygulann alannn zamanla eri
hukuk lehine daralm olduu, ad geen Kanunname'nin F
kh kitaplaryla ilikisinde ortaya km, bylece miri toprak
lara ait tasarruf ve miras hukuku, slamln mutlak mlk anla
yna ve er'i miras hukukuna geni apta y a k l a m t r / 13*)
Sz geen bu yaklamada, baka bir deyimle miri toprak ku
rallarnn mlk toprak kurallarna benzemesinde, Bat devletle
rinin ve hukukunun dolayl ve dolaysz rolleri olmutur.
- Gerekten, Kanunname'nin 8. maddesine gre, Bir karye
ve kasabann btn arazisi toptan olarak ahalinin heyeti mec
muasna ihale ve tefviz olunmayp ahaliden her ahsa baka
baka arazi ihale olunarak keyfiyeti tasarruflarn mbeyyin
yedlerine tapu senetleri ita olunur." Bu duruma gre, Kanun,
iletmeler iin kiisel bir tasarruf ilkesini getirm ektedir/135)
Ancak, kylnn ortak mal olmasnda yarar grlen otlak
ve koru gibi metruk topraklarn bu hkmn dnda kalmas
ngrlmtr. Kanun, kylnn bu hakknn korunmas, do
laylarndaki iftliklerin hayvanlarn bu otlaklarda otlatmama
lar yolunda baz tedbirler a lm tr/1361
(133)
(134)
(135)
(136)

B. Kprl: a.g .y .,s. 14-18.

.L. Barkan: a.g.y., s. 375.
.L. Barkan: a.g.y., s. 375.
O. Sencer: a.g.y., s. 165.

114

Ortak tasarruflara yer vermekle birlikte, Kanunname temel

ce bamsz kk ifti iletmelerini ama edinmekle ve r
nein 8, 130 ve 131. maddeleriyle bir ky toprann bir veya
birka kii eline gemesiyle bu kullanm eklinin ortadan kalk
masn nlemek istemekledir. Yeni Kanunun miri topraklar
zerindeki iftiye salad tasarruf hakk, tam bir mlkiyete
yaklam ve kylye istedii ekilde tarm yapma hakk ba
lanm tr. (M adde 9)
Bununla birlikte, miri topraklarn memurdan izin alnma
dan geliigzel kullanlamay (Mad. 12), zrsz yl ardarda bo braklamay (Mad. 9) ve yine memurun izni ol
m adka aa dikilerek ba bahe yaplamay (Mad. 33) vb.
gibi kstlamalar, tasarruf hakknn henz tam ve mutlak olma
dn gsterm ektedir/137) Gerekten Kanuna gre, gerek
mlkiyeli devlete ait olan bir toprak zerinde daimi ve irsi"
bir kirac durumunda bulunan iftinin tasarruf hakk, topra
iledii sreyle snrlandrlm tr. (Mad. 68) te yandan miri
toprak ileyenler, kirac olarak tasarruf ettikleri topraklan,
vakf ve vasiyet edemedikleri gibi, bakasna da satamamakta
drlar. Fkh kitaplarnn konusu olan bey (gerek sat) ak
nden farkl olan devi ve fera, taraflann kanuni ehliyeti ve
sahibi arzn izniyle yaplmakta ve karlksz tevars hakk an
cak akrabadan birka kiiye tannm bulunmaktadr.
Bor iin haczedilemeyen miri topraklarn, rehin olmas da
yasaklanm tr.
Ayrca, ayn Kanunun 10. maddesinde, yabanclara tana
maz mal mlkiye hakk verilmemitir. Osmanl Devleti uyru
undan olan bir kimsenin toprann, yabanc uyruktan olan
ocuklarna ve ana-babasna geemeyecei, bu gibi yabancla
rn tapu hakknn da olamayaca belirtilmir.
Miri topraklarda mlk topraklar arasndaki ayrm, tasarruf
ekilleri bakmndan olduu kadar, intikal yollan ynnden
(137) .L. Barkan: a.g.y., s. 391-395.

115

de ortaya kmaktadr. Arazi Kanunnamesi'nde dile getirilen

intikal kurallar, ayrm gzetilmeksizin tanabilir ve tana
maz btn mallara uygulanan ve Fkh kitaplaryla Mecelle'nin
konusu olan er'i irs kurallarndan farkldr. Gerekten er'i
miras hukukuna gre, miras paylaacak olanlarn says ok
fazla olduu, yalnz belirli paylara sahip olanlarn miktar 12'yi
bulduu halde, miri toprak hukukunda, topran, nceleri yal
nz oula, sonra oul bulanmad zaman kza, sonunda sz
edilen iradelerde grld gibi, olu ve kz olmayann baba
sna veya anasna gemesi kabul edilmitir. ntikal hakkna sa
hip olanlarn sayca geni apta azaltlm olmasnn nedeni,
miri topraklarn paralanmasn nlemektir.
Bununla birlikte, soygunculuk, mtegallibe basks, vergi
dengesizlii, yol yokluu, mltezim smrs yznden tar
mn ilkel, kylnn yoksul kalmasnn nedeni^138), Batnn li
beral ve mutlak m lk anlaynn etkisiyle miri topraklarn ta
sarruf ve intikal ekillerinde aranmtr. Bu bakmdan Avru
palI gzlemcilerin, Osmanl geriliini miri topraklar sisteminin
mutlak mlkiyet ve serbest tasarrufa elvermeyen kurallarnda
bulmas, Tanzimat yneticilerinde, mlkiyetle ilgili hukuksal
deiikliklerle tarmsal ekonominin kalkmdrlabilecei kan
sn dourm utur.
Gerekten, Abdlaziz dneminde, Avrupa Devletlerinin,
zellikle ngiltere ve Fransa'nn Osmanl mparatorluunda ta
rm gelitirm e yolunda kalkndan olmutur. Endstri Devrimi'ni yaayan liberal karakterli Avrupa, bir yandan endstri
iin gerekli olan hammaddeye, te yandan mamul eya sat
iin d pazara ihtiya duymaktadr. Osmanl mparatorluu,
hammadde kaynaklar olan, henz el endstrisi dnemini yaa
yan ve ticareti, kapitlasyonlar ve 1838 Ticaret Anlama
s y l a tannan ayrcalklarla AvrupalIlarn tekeline giren bir l
ke olmak yannda ayrca kalabalk nfusuyla elverili bir tke
(138) Enver Ziya Karal: Osmanl Tarihi, C ilt VH, s. 241-245,245-249.

116

tim alandr. Bu yzden, Trkiye'nin gelimi bir tarm lkesi

olmas gerektii teziyle, Osmanl ekonomisiyle ilgilenen Batllar, mparatorluun zengin bir tarm lkesi olmas iin u ko
ullar ngrmektedir:
a)
Miri topraklar halka verilmeli, b) V akf topraklar dzeni
deitirilmeli, c) Osmanl mparatorluunda birikmi sermaye
bulunmad iin yabanclara mlk ve toprak zerinde tasarruf
hakk salanmal, d) Vergi sistemleri ve yntemleri deitiril
meli, yol ve sulama tesisleri yaplmaldr.
Bu konuda Osmanl mparatorluuna sunulan notalar ve
projeler zerine, topraa tapuyla tasarruf eden bir kimsenin
lm halinde topran ocuklarna, yoksa ana ve babaya be
delsiz geeceini, bunlarn yokluu halinde, tapu harc deme
leri kouluyla belli akrabalara aktarlacan belirten Arazi Kanunnamesi'nin, topran ksa zamanda mahlul (bo) kald
gerekesiyle deitirilmesi yoluna g id ilm itir/139) 1284
(1868) ylnda, Arazii M iriye ve Mefkufenin Tevsii ntikaline
D air bir kanunla, intikal hakkna sahip olanlarn says, 3'den
8'e k a rlm tr/140^
1328 tarihli ntikalat Kanunu M uvakkatyla, snrlan ok
geniletilen ve fru (torunlar)a kadar yaygnlatrlacak
o l a n r i 41) intikal kurallarndaki bu deiiklik, miri topraklarn
m lk topraklara geni lde yaklatrlm olduunu gster
mektedir.
Bununla birlikte bu deiiklikler, zaten muvazaal yollarla
toprak edinmekte olan yabanclann Trkiye'de resmen toprak
edinmelerini ve bu yzden de devlet ve vakfa ait topraklann
halka verilmesini isteyen Fransa ve ngiltere'yi doyurmamtr.
1862 ylnda Paris Anlam asn imzalam olan Devletler, Osmanl Hkmetine ortak bir nota vererek 1856 Islahat Ferma(139) Enver Z iya Karal: Osmanl Tarihi, Cilt VII, s. 241-245.245-249.
(140) .L. Barkan: a.g.y.. s. 40 2 .4 0 4 .
(141) .L. Barkan: a.g.y.. s. 4 0 2 .4 0 4 .

117

m nda yer alan bir maddenin uygulanmasn ilemilerdir. Ad

ge^en madde udur: Emlakin alm ve salm ve tasarrufu hakkndaki btn kanunlar tebaa iin eit olduundan, Devletin
kanunlarna ve belediye zabtas nizamlarna uymak ve asl
yerli halkn verdii vergi ve resimleri vermek zere, Osmanl
Devletler arasnda sureti tanzimiyeden sonra ecnebiye dahi em
lake tasarruf msaadesi verilecektir.
Hariciye Nazr Ali Paa'nn, Osmanl imparatorluumda
yaayan yabanc uyruklular, kendi hkmetlerinin memurlar
na bal olma hakkn veren kapitlasyonlarn deitirilmesi
kouluyla bu istein yararl olacan belirtmesi zerine,
1867'deki bir irade'yle, yabanclarn ilgili kanunlara bal ol
malar ve osmanl mahkemelerinde yarglanmalar kouluyla,
Hicaz dnda mparatorluun her yannda yerli halk gibi e
hirlerde ve kylerde m lk ve topraa tasarruf edebilecekleri be
lirtilm itir/142^ Bu durum Osmanl imparatorluunun geni
apta zararna olmutur.
Ksas, Tanzim at'ta miri toprak hukukunu, ef'i hukukta te
melini bulan mlk toprak hukukuna yaklatrmak, hukuk ikili
inin kaldrlmasyla btnyle liberal bir toprak dzenine gi
dilm ek istenm ise de bu alanda son adm atlmamtr. Y apl
mak istenen slahat, liberal bir temele ve szde bir eitlie
dayandrlmak istenmi, ama lkenin tarihsel koullar gznne alnmad ve Bat rneine uyulduu iin, toprak siste
minin soysuzlatnlm asm dan teye geilem em itir/1431
Tanzimat'tan sonraki dnemde, Arazi Kanunnamesi'nin n
leyici hkmlerine ramen, merkezi otoritenin zayflamasna
paralel olarak mtegallibelerin elinde byk iftliklerin meyda
na geldii grlm ektedir/1441
Miri topraklarn mlk topraklar haline gelmesi ve zellikle
(142) Enver Z iya Katal: a.g.y.. s. 250-251.
(143) O. Scncer: a.g.y., s. 166.
(144) .L. Barkan: a.g.y., s. 4 1 2 ,4 1 4 ,4 8 6 .

118

son zamanlarda, rnein 1296 tarihli arazii emiriye ve mevkufeden bulunan iftlikatm hazinei mliyece mlknamei hma
yun ile tefvizi yolundaki uray Devlet kararnda grld
gibi, Hazine'nin ihtiya karsnda miri topraklar zel kiilere
mlk olarak satmas11451, byk iftliklerin kurulmasna, ky
lnn topraksz ve yoksul kalmasna yol amtr. te yandan,
mlk topraklar alannda geerlikte olan eri hukukun,
iffleri kk paralara blc zellii, topraklarn veriminin
dm esi sonucunu dourmutur.
Etkili bir kredi rgtnn bulunmay da, bir yanda top
ran ounluk Ermeni ve Rum aznlklardan meydana gelen
tccar ve sarraflar elinde bir speklasyon konusu olmasna, te
yandan yksek faizlerle borlanan kylnn topran elden
kararak kirac durum una dmesine yol amtr.
Ayrca Medeni Kanun'un kabulne kadar yrrlkte kalan
1328 tarihli Kanunun, miri topraklarn mlk toprak nitelii ka
zanmas yolunda nemli bir aama olduu grlmektedir. Ger
ekten, intikal snrlarnn ok geniledii ntikalat Kanunu
M uvakkatndan 1 yl sonra 1329 da yaynlanan Emvali Gayrimenkulenin Tasarrufu Hakkndaki Kanunu Muvakkatn 16.
maddesiyle miri topraklarn bor iin satlma serbestlii kabul
edilmitir. 115. maddesiyle, miri topraklarn, borlunun haya
tnda satlamayaca gibi lmnden sonra da satlamayaca
hkmn getiren Arazi Kanunnamesinin, miri topraklarn bor
iin borlunun hayatnda satlamayaca yasa, 1277 ve 1278
tarihli iradelerle devlete ait borlara zg olmak zere kaldrl
mtr. 1286 tarihli Nizamname'yle bu hkm, adi borlara da
yaygnlatrlm , 1288de sat yasa, devlete ait borlar iin
borlunun lmnden sonras iin de giderilmi, sonunda,
1329 tarihli Kanun'la bu karar adi borlar da kapsamna al
m t r / 14^
( 145) .L. Barkan: a.g.y.. s. 4 1 2 ,4 1 4 ,4 8 6 .
(146) .L. Barkan: a.g.y., s. 412, 414.486.

119

Bu bakmdan Merutiyet dnemlerinin bir zm yolu bu

lamad toprak sorunlarnn, Cumhuriyet dnemine kadar git
tike arlaarak sregeldii sylenebilir.

Ticaret

slamlk, Osmanl mparatorluumun tarm politikasnn ol

duu kadar ticaret politikasnn belirlenmesinde de nemli bir
rol oynam tr.
slamln ticaret eylemlerine kar tutumunu temellendire
bilmek iin, ilk slam fetihleri dnemine geri gitmek gerekir.
slam fetihlerinin toprak alannda olduu gibi ticaret alann
da da nemli sonular olmutur. Gerekten, krsal Ortaa
Avrupasnn altn stoklarn ekmekle birlikte, Bizans'n altn
sknts duymasna karlk, fetihler srasnda Sasani Sarayla
rnda ve Rum manastrlarnda birikmi donmu altnlar gani
m et olarak ele geiren Araplar, canl bir sermaye hareketine ve
bir ticari gelimeye yol am lardr/1471
Tccar bir Peygamberle balayan ve ticareti deersiz bir
ura saymayan slamlar, Dou'ya giden M ezopotamya ve
Kzl Deniz yollarn ele geirmi ve sonunda Hal Seferleri
ne yol aan Bat Akdeniz egemenliiyle*1481 Dnya ticaretini
yeniden canlandrmlardr. Araplar elinde Badat, am ve s
kenderiye gibi ehirler Rum ticaret ve endstri merkezlerini
g e m itir/1491
Gerekten, slamlk temelde ekonomik eylemlere kar de
ildir. rnein Ahmet Nazmi, Nazar tslamda Zenginliin
M evkii adl kitabnda, ekonomiye yaknlk gsteren ve onu
( 147) m er Liitfi Barkan: ktisat Tarihi, s. 60-63.
( 148) H crben Heaton: Economic History o f Europe, s. 84.
(149) Frederick Nussbaum: Economic Institutions o f M odern Europe, s. 17.

120

tevik eden 47 kadar hadis toplamtr. M uhammede ykle

nen retim kaps srmelidir, onun anahtar hareket etmektir
szleri, ekonom ik uralarn Islamda deerli sayldn gs
termektedir. Bununla birlikte bu hadislerin, ounluk Peygam
berin szleri ve ileri klna sokulmasna ramen, bilindii
gibi, onun dorulanm ifadeleri deil, belki de sonraki kuak
larn kendi grlerini glendirmek zere dayandklar temel
olarak nitelenmesi olanakldr.
Ortaada Hristiyan Kilisesinin faiz engeli nasl aldysa,
Douda da, kesin yasaa ramen, faiz hkmlerinden kanma
yollar bulunmutur. Faiz almann yollarndan biri, muzaaf
sahte bey (sahte alm satm) szlemesi olmutur. Buna gre
borlu, deeri az olan bir eyay daha yksek bir karlkl al
mak zorunda braklmtr. Baka bir oyun da, borlunun
nc bir eyay yararlanmas iin alacaklya rehin brakma
sdr. Veya borlu alacaklya kendi isteiyle bir armaan sun
m utur.
Btn bu kanmalara ramen, riba (ar faiz) en byk
gnahlardan biri saylm, inanllar bu konuda er'a aykr
davranmaktan her zaman ekinmilerdir.
Bu bakmlardan, slam tarihinde elverili derecede byk
sermayelere rastlanmaktadr. lk dnemlerle ilgisi olmas bak
mndan ihtiyatla deerlendirilmesi gereken belgelerden, gerek
ilk rnei Halife I. mer dneminde grlen tahl speklasyo
nu yoluyla kazanlan para, gerek fetihlerden doan devlet gelir
leri, gerekse toprak kazanlar gibi sermaye birikimi trlerinin
ortaya kt grlmektedir.
Em eviler zamannda zel sermayenin ortaya k konu
sunda hemen hibir ize rastlanmamaktadr. Tacirlerin de henz
byk bir rol oynadklar sylenemez.
Bununla birlikte Emevi halifeleri ve ordu kumandanlarnn
byk sermayelere sahip olduklar ve bunlar malikanelere ve
gsterili binalara yatrdklar anlalmaktadr.

121

Adam M ez'in slamlkta Renaissancenda aklad gibi,

sermaye ile Arap kltr uygarlnn en gelimi dnemi Abbasiler zamandr. Bu dnemde balca sermaye sahipleri, ilk
planda hkmdarlar ve devlet memurlardr. rnein Halife
Haruncr-Reid'in brakt servet 48 milyon dinara ulamakta
dr. Bu sermayelerin geni apta trenlere ve dnlere har
cand grlmektedir. te yandan serveti 10 milyon dinara
varan vezirlere rastlanmaktadr.
Devletin yardmyla sermayelerini biriktiren bu sermaye sa
hipleri yannda, zengin tacir ve bankerler de yeterince servet
edinmilerdir. slamlkta sermayeyle lks birbirine skca bal
olduundan, en zengin ticaret ve endstri nderleri, patiska, ba
harat, mercan ve inci tacirleri gibi kimselerdir. 912 ylnda
Badat'n en zengininin mcevherci Gevheri, Msr'n en zen
gin tacirininse patiska ticaretiyle uraan Sleyman olduu g
rlmektedir. Bu trl bir gelir ve servet koulu altnda, geni
apta i gren zengin bankerlerin de eksik olmad kolayca
anlalr. Para ilerinin daha ok mslman olmayanlarn,
zellikle Yahudilerin elinde olmas da slamlktaki faiz yasa
yla ilgilidir. Vezirlerin gerek kendileri, gerekse devlet iin
istikraz"da bulunmay ihmal etmedikleri bu Yahudi bankala
rnda faiz %20, %30'a varmakta, zel durumlarda ok daha
yksek oranlara ulamaktadr.
eitli yollardan salanan parann tedavle konmasysa,
servetin byk bir miktarnn, hatta tamamnn tanamaz mal
lara yatrlmas eklinde olmutur. rnein Mez'in dile getir
dii bir olay, servetin kullanm yollarn gstermek bakmn
dan tipiktir: 40 bin dinarlk bir mirasa konan gen bir adam,
akll bir davranla , bunun bin dinarn baba ocan can
landrmaya, 7 binini ev donatmna harcar, 2 binini de bir taci
re verirken, 10 binini zel durumlar iin yere gmm, geri ka
lan 20 bin dinaryla da bir iftlik satnalarak kazancyla yaa
m tr.
Gerekten akkan paraya veya ticarete yatrlan servete

122

nem verilmeyen bu dnemde ekonomi balca mlk ve toprak

zerine dayanmtr.
Devletin, bir blgenin ya da birka vilayetin gelirini artrma
yoluyla deimez ve belirli bir miktar deme karlnda ilti
zama vermesi de, bir sermaye yatrm nitelii kazanmtr.
ounluk devlet memurlarna zg olan bu sermaye kullanm
yolu dnda, parann ticarete de yatrld'grlm ekteyse de
deerli eya edinmek genellikle sermayeyi iletmekten daha
gvenilir sa y lm tr/150^ Sermayenin ounluk topraa ve
mlke veya deerli eyalara yatrlmasnn nedeni, devletin ti
carete mdahalesi ve sermayeye el koyma alkanlnda aran
mak gerekir.
Devletin ticarete karmas iki trl olmutur: nce tahl
gibi nemli ihtiyalar zerinden speklasyon yaplmasn en
gellemi ve pazar fiyatlarnn almasn muhtesib denilen
zel pazar polisi araclyla denetlemitir. Ayrca, devlet, yal
nz gmrkler yoluyla deil, zellikle tahl alannda devlet ti
careti kurmakla ve Devlet endstrisi ve tekel yoluyla ticarette
kazanca dorudan doruya katlmaya almtr.
Bunun dnda, sermaye ister toprak ve vergi iltizamna, is
terse ticaret ve endstriye yatrlm olsun, srekli olarak g
ven altnda kalamamtr. Tehlike zellikle byk zel serma
yelere el koyma frsatlar arayan devletten gelmitir. Bu ba
kmdan, paray gven altnda tutabilmek iin, gmme yolunu
semek, slam Dousunda sk rastlanan bir yol olmutur. te
yandan, serveti mcevherlere yatrmak da gvenilir yollardan
biri saylm tr.
Ayrca, emlak ve para olarak serveti Beytlmalden kur
tarmak amacyla, v a k f aresine bavurulmutur. Emlakin
kamu yararndan ekilerek kilise yararna veya baka amalar
la tahsisi anlamnda v a k f bir Bizans kurumudur. Bu tr va
t 50)

W. Bijorkm an: "slam da Sermayenin Zuhuru ve Tedavle Vaz T.H..T.

Mec. II.

123

kflara, slam veraset hukukuna aykr grnmeleri yznden

kar durulm usa da, sonralar izin verilmi ve devletin el
koyma sistemine kar bir zm yolu olarak, zellikle, yneti
mine kurucusunun ardllarnn atand aile vakflar gittike
gelim itir.
Bununla birlikte iki tr frsat, devlete mdahale olana
salamtr: Biri, zengin birinin lp de mlknn varislerine
gemesi, dieriyse bir memur, rnein bir vezirin azli halidir.
slam devletinin sermayelere mdahalesinden baka, eko
nomik eylemlere dier dinler paralelinde tavr almakla birlikte,
slamlkta baz hkmlerin, ekonominin salamca gelimesine
elverili olmay bir yana, byk sermayelerin meydana geli
ini en azndan zorlatrd grlmektedir.*s )
Gerekten, genel faiz yasan da aan ar faizi engelle
yen ve mirasn paylalmasyla ilgili olan slam kurallar, bu
konuda olumsuz ve ykc bir etkide bulunmutur.
Kur'an'daki eitli ayetler, riba (faiz)y en byk gnah
lar arasna sokucu bir nitelik tamtr. rnein, Faiz yiyen
ler eytan arpm gibi kalkarlar. Bunlarn byle olmalar,
al veri de faiz gibidir demeleri yzndendir. Oysa Allah
alverii hell, faizi haram klm tr.*152) Allah, faizin be
reketini giderir*153), Ey iman edenler imannzda gerek ise
niz, Allahtan korkun ve faizcilikten kalan brakn*154), Ey
iman edenler, tvbe ederseniz sermayeniz sizindir*155), Bor
lu darlk iindeyse, ona genileyinceye kadar sre tanyn.
Borcu balamak bilseniz sizin iin daha hayrldr*156), Ey

(151) W. Bijorkman: "slam da Sermayenin Zuhuru vc Tedavle V azV' T.HJ.T.

M ec. II.
(152) Kur'an 2 /2 7 5 ,2 /2 7 6 ,2 /2 7 8 ,2 /2 7 9 .2 /2 8 0 .3 /1 3 0 .
(153) K u ra n 2 /2 7 5 .2/276.2/278, 2/279,2/280, 3/130.
(154) Kur'an 21215.2 /2 7 6 .2 /2 7 8 .2 /2 7 9 .2 /2 8 0 . 3/130.
(155) Kur'an 2 /2 7 5 ,2 /2 7 6 ,2 /2 7 8 ,2 /2 7 9 .2 /2 8 0 , 3/130.
(156) Kur'an 2 /2 7 5 ,2 /2 7 6 ,2 /2 7 8 ,2 /2 7 9 .2 /2 8 0 ,3 /1 3 0 .

124

iman edenler, faizi kat kat yemeyin*157>vb. gibi ayetler, faizin

kesinlikle yasaklandn gstermektedir. slam ncesi dne
min her yl iki katna kan ykc faizini kaldrmak amacyla
konulan*158^ ve uygulanm alan slam hukukular arasnda
ok tartlm olan faiz yasann, tam uygulanmas halinde,
ekonom ik hayatn serbeste gelimesine kar ne lde ar
bir engel olduu aktr.
Grld gibi, slam lkelerinde sermaye, balca fetih
lerden elde edilen ve zellikle fetihlerin yavalamasyla kayna
kuruyan ganim etler yoluyla birikmi, ar faiz yasa y
znden serbeste gelime imkn bulamay ve devletin m
dahaleci tutumunun gvensizlik yaratmas yznden ticaret
alanndan ok topraa ve deerli eyalara yatrlarak yeniden
dondurulm utur.
te yandan, tanabilir ve tanamaz btn m allar alannda
geerli olan ve mirasn belirli paylar eklinde btnyle para
lanmasna yolaan Islami miras hukuku, en byk mlk ve ser
mayelerin ksa bir sre iinde paralanarak eitli ellerde da
lm asna yolam tr.
Gerekten slami miras hukuku, gerek Osmanl imparator
luu ncesi slam devletlerinde, gerekse Osmanl Devletinde
ekonom ik bakmdan nemli etkilerde bulunmutur. Fkhn feraiz blmnn konusu olan er'i miras hkmleri, kkleri ilk
slam devletlerinde olan ve Osmanl imparatorluunda geni
bir uygulama alan bulan Miri Toprak Sistemi, dnda, her
alanda yzyllarca yrrlkte kalmtr.
Temelini Kur'n hkmlerinde, zellikle Medine'de inen
Bakara ve Nisa srelerinde bulan miras hukuku, lnn
mirasnn paylalm asn ngrmektedir.
Gerekten, Mal sahibi birinizin lm annda, ana, babas
na ve akrabalarna meru olarak vasiyet buyurulmutur. Bu,
(157) Kur'an 2 /2 7 5 ,2 /2 7 6 ,2 /2 7 8 .2 /2 7 9 .2 /2 8 0 , 3/130.
(158) M uhammed Ham idullah: M odern ktisat ve slam, s. 25.

125

Allah'tan korkanlar iin bir haktr.! 159' Vasiyeti iittikten

sonra bunu deitirenler, gnah sahibi olurlar!16, Ana, ba
ba ve akrabann braktklarndan erkeklere bir pay vardr, ana,
baba ve arkabann braktklarndan kadnlara bir pay vardr,
geriye kalann azndan da oundan da. Bu pay belirlidir! 161',
Mirasn blm srasnda hsmlar, kszler ve yoksullar
hazr bulunurlarsa, onlara da bir ey verin ve gzel szlerle g
nllerini aln!162', Allah, ocuklarnz hakknda erkee, iki
kadn pay vermenizi buyurmutur, lnn ocuklar ikiden
fazla kadnsa, babalarnn braktklarnn te ikisini alacaklar
dr. Eer tek bir kz ocuksa, mirasn yarsna sahiptir. ocu
unun olmas halinde, lnn ana ve babasndan herbirine, b
raktklarnn altda biri verilir. Eer ocuu yoksa ve varisi ana
babasysa, annesi te birini alacaktr. Eer kardeleri varsa,
annenin pay altda birdir. Bunlar lenin vasiyeti ve borlan
yerine getirildikten sonra yaplr!163', Eer ocuklan yoksa,
kanlarnzn braktklarnn yars sizindir, am a ocuklar var
sa, braktklarndan drtte biri size aittir. Bu da vasiyeti ve bor
cu dendikten sonra geriye kalandandr. Eer ocuunuz yok
sa, kanlan nz braktklannzn drtte birini, ocuunuz varsa
sekizde birini alrlar. Bu da vasiyet yerine getirildikten, bor
dendikten sonradr.! '64'
Ksaca zetlemek gerekirse, tslami miras hukukunun temel
ilkeleri unlardr:
a)
Bir mslman hayatta olduka, mlkn mutlak olarak
istedii ekilde elden karma ve armaan etme hakkna sahip
tir, ama lmnde cenaze masraftan karlandktan ve borlar
dendikten sonra mlknn geri kalannn ancak 1/3 derece
sinde vasiyette bulunmak yetkisine sahiptir.
(159) Kuran:
(160) Kuran:
(161) Kuran:
(162) Kuran:
(163) Kuran:
( 164) Kuran:

2 /1 8 0 ,2 /1 8 1 .4 /7 .4 /8 ,4 /1 1 ,4 /1 2 .
2 /1 8 0 ,2 /1 8 1 ,4 /7 ,4 /8 .4 /1 1,4/12.
2 /1 8 0 .2 /1 8 1 .4 /7 ,4 /8 ,4 /1 1 ,4 /1 2 .
2 /1 8 0 ,2 /1 8 1 .4 /7 .4 /8 ,4 /1 1 .4 /1 2 .
2 /1 8 0 .2 /1 8 1 ,4 /7 .4 /8 .4 /1 1 .4 /1 2 .
2 /1 8 0 .2 /1 8 1 .4 /7 .4 /8 ,4 /1 1 .4 /1 2 .

126

b) Bir erkek, iki kadn payna sahiptir.

c) Kendilerine vasiyetle miras braklanlarn talepleri kar
landktan sonra, geri kalan hzineye yani Bcytlmal'e kalr.
(165)

Varis iin vasiyet yoktur ilkesinden kalkan(,66) er'i m i

ras kurallarna gre, miraslarn ilk sralan yle belirlenmi
tir:
a) Eshab Feraiz" denilen, belirli pay (farz) sahipleri: Say
lar 12'ye varan bu pay sahipleri belirli paylarn aldktan sonra
geriye kalandan dier miraslara pay dmektedir. Bunlar, ko
ca, kar, baba, dede, ana bir kardeler, kz, olun kz, ana ba
ba bir kz kardeler, baba bir kz karde, ana bir karde, ana,
ninedir.
b) Asabeler, yani baba tarafndan olan akrabalar, eshab
feraizden artan miras kalntsn alan ve yalnz balarna ol
duklarnda mirasn btnn ele geiren varislerdir. Bunlarn
da eitleri vardr:
lki, Binefsihi Asabeler, lyle balantsnda kadn olma
yan erkek akrabalardr: Bunlar srasyla, oul, olun olu, baba, babann babas- erkek kardeler ve oullar - amca ve
amca oullardr.
kincisi, yalnz olduklarnda belirli pay alan eshab feraiz
den olm akla birlikte, belli asabc erkek kardeleriyle bir arada
bulunduklar srada asabe haline den kadnlardr. Bunlar
da, kzlar, oullarla birlikte - oul kzlan, oul oullaryla bir
likte - ana baba bir kz kardeler, erkek kardeleriyle birlikte baba bir kz kardeler, erkek kardeleriyle birlikle.
ncs, aslnda eshab feraizden olduklan halde, dier
bir kadnla bulunduklar iin asabe saylanlardr. Bunlar da,
kz veya oul kzyla birlikte olan ana baba bir ve baba bir kz
(165) M uham mcd Valibhai M erchant: Quranic Laws, s. 179.
(166) Ebu Davud-Tirmizi: (Seyyid Kuub: Islam da Sosyal Adalet" s. 159).

127

kardelerdir.
Drdncs, hkmi asabe yani soydan deil, ancak hk
men asabe saylan kimsedir.
c)
Zevil Erham: lye yaknl olup da ad geen belirli
pay sahiplerinden veya asabeden olmayan kimselerdir.
Her ne kadar asabe arasndaki mirasta kural, ncelii olan
larn dierlerini miras d brakmalar eklindeyse de, miras
larn saysnn bu kadar ok, trlerinin bu kadar eitli olma
s, mlklerin miraslar arasnda ok kk paralara blnme
sine yolam tr.(167)
Grld gibi, feodal dnem Avrupasmda, birok lkeler
de ve zellikle ngiltere'de mlklerin paralanmadan en yal
ocuktan en yal ocua gemesi anlamna gelen ve "primo
geniture ad verilen*168! kuraln tersine Islamda mirasn b
lnmesi ilkesi geerlikte olmutur. Bu durum, belli bir lde,
her trl sermaye birikimini nlemi ve bir slam kapitalizmi
nin douuna engel Olmutur. er'i miras hukukunun yrrlk
te kald Osmanl mparatorluunda, miri topraklar dnda
her alanda uygulanan bu kuraln, ayn sonulan dourduu
sylenebilir.
Islam i kaynaklarda tem elini bulan ekon om i politikas, O s
manlI m paratorluunun B atdaki ek onom ik g elim elere para
le l bir g id i izle y e m e m e sin e y o l am tr.

Gerekten Batda, Ortazada Norman, M acar ve Arap isti

lalar sonunda beliren "Feodalite yeni bir ekonomik gelime
nin temeli olmutur. Merkezi otoritenin zld Feodal D
nemde, hayal krlara ekilerek senyr malikaneleri iinde r
g tlen m itir/169!
Feodal hiyeraride, kendisi de bir landlord (derebeyi)
olan kral, topraklarn zel bir anlamayla, belirli bir grev ve
(167) .L. Barkan: Tanzimat, s. 394-399.
(168) Marc Bloch: Feudal Society, s. 189.
(169) .L. Barkan: a.g.y., s. 96.

128

para karl olarak sosyal sta bakmndan kendisinden alt

dzeyde olan dier landlordlara kiralamtr. Bununla birlikte,
landlord'un sahip olduu toprak bir zel mlk nitelii kazan
m t r / 170)
Feodal dnem Avrupasnda, krlarda zellikle tarm ilerin
de uraan halk ynlar, ak ve savunm asz blgelerde da
nk bir durum da yaamtr. Sz geen istilalar srasnda, de
rebeyleri, savunmasz kyl halk koruyabilmek amacyla, ge
reinde kyllerin mal, hayvan ve rnleriyle snacaklar ko
runakl atolar kurmu ya da iftliklerinin villa denilen mer
kez binalarn bir kale haline sokmulardr. te bu ato veya
burglarn ou byk ehirlerin kurulmas yolunda bir ekir
dek zellii ta m la rd r/171^
Gerekten landlord'larn topraklarn ileyen kyl halk,
zamanla retim fazlas yznden kapal ekonominin snrlarn
zorlam ve bu retim fazlasnn burglar arasnda deitirilme
si anlam na gelen ticaretin gittike gelimesi, ehirlerin kurul
masna ve servet birikmesine yol amtr. Bylece Avrupada
dolam aya balayan tccarlarn, urak ve korunma yerleri senyrlerin burglar olmutur, ite zamanla, henz bir dkkan
aarak bir kasabada yerleme imkanndan yoksun olan gezgin
satc nitelii tayan tccarlar, yerleme blgesi olarak gven
altnda olduklar ve nemli bir rol kava durumunda bulunan
atolarn evresini sem ilerd ir/172) Bylece burglarn evre
sinde, bir kabuklanm a eklinde ehirler domaya balamtr.
tte, zellikle derebeylerin yaadklar atolarn evresin
de, ehirlerin (bourg) kurulmasna olanak salayan*173) ve ka
pal ekonomi dzeni olan feodal ekonominin deitirme eko
nomisine dn srasnda ticaretle gelien bir snf, burjuva
(170) H.W .C. Davis: M edival Europe, s. 67.
(171 ) .L. Barkan: a.g.y s. 96-97,97-98.
(172) .L. Barkan: a.g.y.. s. 96-97,97-98.
(173) F. Nussbaum : a.g.y., s. 37.

129

zi (bourg'lu) d o m u tu r/174) thtiyalarn eitli feodal ekono

mik birimler arasnda rn deiimiyle karland deitir
me ekonomisi*175), ticaretin zel bir ekonomik ura ve bir
servet birikimi kayna haline gelmesine yolamtr.
15'Ie 18. yzyllar arasndaki Ticaret Devrimi, feodal bi
rimlerin eritilerek merkezi ulusal birliklerin ve merkezi otorite
lerin kurulduu ve Dinsel Orta a Devletinin, yani Kilisenin
egemenliinin yklmaya balad dnemdir.
Salad servet birikimiyle 18. yzyldan balayarak En
dstri Devrimine ortam hazrlayan bu burjuva snf olmutur.
Oysa, ayr bir sosyo-ekonomik yapya sahip olan Osmanl
mparatorluu, Anadolu'da henz filizlenmeye balayan bir fe
odal dzenin yannda, Seluklularn salam Devlet rgtlerinin
kalntlarn bulmu ve merkeziyeti bir devlet anlayyla bu
rgln bir paras olan tmar sistemini btn fethettii lke
lere de yayarak ve byk zel mlkler zararna genileterek bir
Bat Feodalitesi olanaklarn ortadan kaldrmtr.
Gerek feodalizmin tarihsel temellerinin kaldrlmas, gerek
se ticaretin gelimesini nleyen koullarn varl, Osmanl
mparatorluunda servet birikimini ve bir burjuva snfnn
domasn engellem itir.
Bu bakmdan Batdaki ticaret ve endstri gelimesine ayak
uyduramayan mparatorluk, zellikle 18. yzylda balayan
Endstri Devrimiyle geni apta sarsntya uramtr.
Gerekten el endstrisine dayanan rnleriyle, 18. yzyla
kadar dengeli bir ekonomiye sahip olan Osmanl mparatorlu
u, Batyla ticari ilikiler kurmutur. rnein 1792 ylnda
Trkiye ile ilgili eserinde bir Fransz, Halkn ve ordunun b
yk bir ksmnn kulland ynl kumalar Edirne ve Scla-

(174) M uzaffer Sencer: nsz" (Prens Sabahattin: Trkiye Nasl Kurtanlabilir.)

(175) F. Nussbaum: a.g.y., s. 31.

130

nik'te, zengin kemerler ve ipekli kumalar Adalar Denizinde,

Sakz'da, pamuklu bezler skenderiye ve Kbrs'ta, keten bezle
ri Trkiyenin her yerinde yaplr" demekte ve Urfa'nn basma
larndan. Mardin, Musul ve Badatn pamuk ve keten bezlerin
den, Ankara'nn soflarndan sz etm ek ted ir/176)
Bununla birlikte. Endstri Devrimi'nden sonra, dk gm
rk resimleriyle lkeye giren makine ii rnlerle baedemeyen Osmanl endstrisi, gittike km, yurt dna hammad
de satan bir lke haline gelmi, mparatorluun belli bal e
hirlerinde yabanc mal satan dkkanlar ve esnaf belirmi ve
bu durum, seri imalata ayak uyduramayan esnaf ve sa
natkrn isiz kalm asna y o lam tr/177*
A y n ca yabanclarn, kapitlasyonlarla zel bir takm haklar
ve baklklar elde etmeleri, 19. yzyldan balayarak yerli
bir endstriyi tevik am acyla gsterilen abalarn baarszl
a uramasndan sonra, zel ayrcalklarla yabanc sermayeye
kaplarn almas, mparatorlukta yerli bir ticaret ve endstri
olanan btnyle ortadan kaldrmtr.
M erutiyet'ten nce ve sonra, endstriyi ve el iiliini ge
litirm e yolunda yaplan kalkmlar, nemli bir deiiklie
yolamam, 1915'de yaplan bir endstri saymnda, nemli
endstriyel kurulularn ancak stanbul, zmir, Bursa, Bandr
ma, Manisa, Uak, zmit gibi nemli merkezlerde, 264 ana,
18'i ikinci dereceden olmak zere 282 iletmeden, alanlarn
saysmnsa toplam olarak 14.060'dan ibaret olduu anlal
m t r / 178)
Bu durum, aa yukar gnmze kadar Trkiye'de zel
likle tarmda, toplanan retim gleri ve buna bal olarak re
tim ilikileri alannda kkl deimelerin grlmedii ve re
tim srecinin temel niteliklerini srdregeldiini gstermekte
(176) smail Hsrev Tkin: ktisadi ve tim ai Trkiye, s. 5.
(177) N ecdel Serin: Trkiye'nin Sanayilemesi, s. 9 6 ,9 6 .
(178) N ecdet Serin: T rkiye'nin Sanayilemesi, s. 9 6 .9 6 .

131

dir. Bu yzdendir ki, bu srece damgasn vuran ve yrrlkte

ki mlkiyet ilikilerinin ideolojik ifadesi olan slamlk, ilkece,
varolan yapya aykr dmemekte ve dinsel olduu kadar, hu
kuki ve ahlki fonksiyonunu korumaktadr.

132

slam l n H u k u k ve
P o litik ay a E tk ile ri

Grld gibi, retim ilikilerinin biimlenmesindelslamln geni lde etkisi altnda kalan Trk toplumunda, bu
ilikiler temeli zerinde belirlenmi islami hukuk sistemi de
byk bir geerlik ve ilerlik kazanm ve gnmze kadar
toplumda kkl yapsal deiiklikler grlmedii iin de, ilke
ce, yrrlkteki ilikilere aykr dmemitir.
Gerekten dinsel temele dayanan slam hukuk sisteminin,
eitli hukukular tarafndan ilenmi bulunan zel hukuk
kurallar, fkh kurallar eklinde, Osmanl Devleti'nde yrr
lkte kalm tr/*)
te yandan, Osmanl Devleti'nin kuruluunda, slam dini
nin ana ilkelerinin etkisi altnda, politik kuruluun rgt ve y
netim i de slamln hkmlerine bal kalmtr. slamln
ilkeleri, Osmanl Devleti'nin yapsnda nemli bir yer tutmu,
politik varlnda bir temel yasa roln oynam ve eri-

(1)

B lent Kprl: Toprak H ukuku D ersleri, s. 9.

133

atla snrlandrlmakla birlikte, mutlakiyet rejimini geerli

bir durum a sokm utur.
Osmanl Devleti'nin kuruluundan Tanzimat'a kadar, gerek
bireyin bireyle olan ilikilerini dzenleyen zel hukuk, gerekse
devletin bireyle olan ilikilerini dzenleyen kamu hukuku ala
nnda, kincisinde biraz daha az olmakla birlikte, dinsel kuralla
rn egemen olduu grlmekdedir.

slam Hukuku (Fkh)

slam hukuk bilimi anlamna gelen Fkh, gerek dinsel, ge

rekse din d konularda bir hkmler sistemidir. Fkh szc
nn anlam, eski eriat dilinde bu kadar geni deildir.
lim terimi, Kur'an ve tefsirden baka, Peygamber ve saha
belerden aktarlan er'i hkmleri doru olarak bilmek anla
mn da tad halde, fkh deyimi, karlalan bir sorun
da, bu soruna benzer durumlarda uygulanabilecek daha nce
den verilmi er'i bir hkm bulunmad ya da bilinmedii
zamanlarda akl yrtme ve kiisel itihad yoluyla h k m e" varma anlamnda kullanlmtr. Bir sorunun byle serbeste
ele alnmas ve bir sonuca vardrlmasna rey (Opinio Prudentium) ad verilir. Bununla birlikte, fkhla ilgili bilgilerin
kaynaklarnn genellikle kabul ve onayyla fkh teriminin te
mel anlamndaki aktarmalara dayanmadan hkmler kar
m a erevesi alm tr. O halde Fkh, eriat bilmek, e
riat hkmlerini belgelerden kararak bilmek anlamna gel
mektedir. Bu hkmlerden sz eden bilime ilm-i fkh, er'i
hkmleri, belgelerinden dorudan doruya karmak iin belli
kurallar konu alan bilime de usul-i fkh bilimi denmitir.
eriat, slam kanunu anlamnda kullanlmtr. arnin
(2) Recai Okandan: A m m e Hukukumuzun Ana Hatlar, Tanzim at, s. 98.
(3) Goldziher: Fkh Maddesi slam Ansiklopedisi.

134

hitab anlamna gelmektedir. ar", slam kanununun koyucu

su anlamnda Tanr ve onun bildirmeyle grevlendirdii resul M uham m ed'dir/4)
eri hkmlerin karlmas iin dayanlacak drt temel
(asi) vardr: Fkh ynteminin dayana olan bu drt temel,
a - K uran
b - Snnet
c - cma
d - Kyas'dr.
Bu bakmdan fkh deyimi, ad geen drt temelden gelen
bilgileri kuatan bilimin ad olmu ve bu bilimin uzmanlarna
fakih den ilm itir/5*
slam hukukunun, ilkelerini kutsal kaynaklardan karma
anlamndaki tmdengelimsel nitelii (dedktif nitelik), birka
yzyl iinde slamln yeni koullara uyma yeteneini orta
dan kaldrm tr.
slam dininin zellii, sistemi iinde hukuksal kavramlara
verilen nemde ortaya kar. eriat, yani kutsal hukuk, bu dinin
gerek temelidir. eriatte, szlemeler (akit) ve miras kurallar
gibi salt hukuksal konularla, namaz ve oru gibi dinsel devler
arasnda bir ayrm gzetilmemitir. Hepsi kutsal hukukun bir
paras sa y lm tr/6)
Yeni bir hukuk dzeni nitelii tayan slamln, hukuku
tanrsal bir temele dayandrm olmas, deimez bir sistem
nitelii kazanmasna yolamtr.

(4) Sabri akir Ansay: H ukuk Tarihinde slam H ukuku, s. 15.

(5) I. Goldzihcr: Fkh M addesi" slam Ansiklopedisi.
(6) S.D . Goitein: "slam Hukukunun Doum A n" slam Aratrmalar, Cilt: I.

135

Kur'an
slam hukuk kayna olarak ilk planda gelen Kur'an, Muhammed'in 23 yl sren Peygamberlik hayatnda, eitli neden
lerle inen vahiylerin, Halife Osman dneminde 6247 ayet ve
114 sre eklinde ve en uzunu en bata olmak zere dzenlen
mesiyle meydana gelm itir/7* Okuma anlamna gelen
Kur'an, olduu gibi okunmas halinde ok kark gelecek bir
dzene sahiptir18*. Sistematik bir dzeni olmayan ayetlerin ini
sras, sz konusu ettii olaylarn tarihiyle ve Mekke ve Medi
ne'de inenler arasndaki konu ve deyi farklaryla belirlcnebilmektedir. Konular bakmndan dank olan ayetlerin bir ks
mnn, daha nce inenleri aklad, tamamlad, bir ksmn
da deitirip nesh ettii grlm ektedir/9* Deitirm e veya
giderme anlamna gelen ve Kur'an'da varl, Biz bir ayetle
neyi nesh ettirir veya unutturursak ondan daha hayrlsn veya
mislini getiririz ayetiyle dile getirilen nesh*10*, eitli d
nemlerde inen Kur'an hkmlerinin birbiriyle uyumamas de
mektir.
Kur'an'n zellikle ilk dnemlere ait ayetlerinde karla
lan belirsiz bir ruh, yeminler, elif, lm, mim vb. belirsiz for
mller, dzensiz bir vezin, seci ve kafiyeler, tekrarlar cahiliyye dnemi kahinlerinin kulland dili hatrlatm aktadr/11*
Bu bakmdan Muhammed, kendisini airlerle bir tutanlara
kar km, aTere gelince, onlar izleyen sapklardr112*
ayetiyle bunu formllendirmitir.
Ancak yorumlarla sistemletirilen ve temelce bir dua kitab
olan Kur'an, srail oullarnn Peygamberlerine ait hikyeler,
(7) .L. Barkan: Tiirk Hukuku Tarihi, s. 62.
(8) Allan Menzies: History ofR eligion. s. 236.
(9) .L. Barkan: a.g.y., s. 62.
(10) Sabri akir Ansay: a.g.y., s. 64.
(11) Sabri akir Arisay: a.g.y., s. 64.
(12) Kur'an 26/224.

136

ahlk, inan ve ibadetlerle ilgili buyruklar, cennet ve cehennem

tasvirleriyle dolu olduundan, tutarl bir kodeks olmamakla bir
likte, hukuku ilgilendiren, somut ve pratik sorunlara ve hayat
dzenlemeye ynelmi 500 kadar ayeti iine almaktadr.^1-3)
Genellikle Kur'an'n snrl lde hukuksal malzemeyle ykl
olduu ve bu malzemenin btnyle sistemsiz ve geliigzel
olduu sk sk belirtilmi ve Kur'an'n ancak 500 ayetinin hu
kuksal bir nem tad sylenmitir. Bununla birlikte,
Kur'an'da ortalama ayet uzunluunun 1-3 satr olduu, te yan
dan hukuksal sorunlara deinen ayetlerin 3-6 satr arasnda de
ilii ve bu alanda tekrarlarn da ok az olduu dnlrse,
Kur'an'daki hukuksal niteliin arl ortaya kar.
Araplarn anlad anlamda hukuk, M usevilerde olduu gi
bi, rgtenmi bir topluluk iindeki bir otorite tarafndan veri
len ve uygulanan deimez bir buyruk olmad gibi, bir h
kmdar veya bir yasama kurulu tarafndan da yaratlmaya ihti
ya gstermemektedir. Hukuk, bilge bir insann yayaca bir
doruluktur. slamlktan nce, yargca, branice hakkam yani
bilge, Tanrsal "ilham a ulam kii anlamna gelen el ha
kem denmitir.
Bu bakmdan hukuku ynyle yadrganmayan Muhammedin kanun koyuculuu ile ilgili grler. O'nun Mek
ke'deyken yalnz vaiz ve Peygamber olarak i grd, Medi
ne'deyse durmadan gelien bir toplumun koullaryla zaman
zaman yarglam a (kaza) kararlan almak zorunda kald nokta
snda toplanm tr.
Bununla birlikte, gerek Medine halkn rgtledii, gerekse
kendisine sunulan hukuksal sorunlar bir karara balad bir
dnemde, birok Medine sresinin ok az hukuksal malzeme
kapsad grlmektedir. Medine dneminin balangcnda
birok srelerde daha az yarglama (kaza) kararna rastlanma

(13) .L. Barkan: a.g.y., s. 63.

137

snn nedeni, M uhammed'in, hukuksal sorunlarn tanrsal vah

yin bir paras olduunu ge anlam olmasdr. Peygamberin
hayatnda bir dnm noktas olan bu gelime, Hicretin 5. y
lnda indii sanlan M aide sresinin 4 2 - 6 1 ayetlerinde g
rlmektedir. Allahn gnderdii kitap gereince hkmet,
Allahtan daha iyi ve daha doru yarg bulunabilir mi? ayet
leri, artk hukuksal sorunlarn tanrsal bir nitelik kazandn
aka ortaya koym aktadr/14!
Bu durum, slamlkta hukukun tanrsal bir temele oturtuldu
unu ve deim ezlik zellii tadn gstermektedir. Ger
ekten, Muhammed'e Allah tarafndan vahyedildiine gre, e
riatn, slam kanununun, ana kurucusu Tanrdr. Kur'andaki
buyruklar er'in temelidir. Saylar 114'e varan Kur'an
srelerinden 93' Mekke, 21 'i Medine'de inmitir. Medine'de
inen sreler daha uzundur/15!
Fakihlerin evrensel din grlerinin sonucu, toplum dzeni
ni her eyden nce Kur'an'da aramak o lm u tu r/16! Kur'an'daki
"biz kitapta hibir eyi eksik brakmadk"117! ayetine dayanla
rak her trl hukuk kural Kur'an'dan kartlmaya allm
t r / 1!

Snnet (Hadis)

slam dininin, eriatn ikinci kayna snnettir. slamda

snnet, Kur'an dnda kalan ve ona aykr olmayan noktalarda
Peygamberin sz, i ve skut (takrir)'dur. Goldziher'e gre,
snnetin belgesine hadis ad v e rilir/19!

(14)
(15)
(16)
(17)
(18)
(19)

S.D. G oitein: slam Hukukunun Doum An.

Sabri akir Ansay: a.g.y s. 19,21.
Sabri akir Ansay: a.g.y., s. 19,21.
Kur'an, 6/38.
I. Goldzihcr: Fkh M addesi" slam Ansiklopedisi.
Sabri akir Ansay: a.g.y., s. 23-24.

138

Kur'an genel anlamyla hukuksal bir nitelik tamakla bir

likte, bunlar ounluk somut olaylarla ilgili, kesinlikten uzak,
yoruma ve btnle ihtiya gsteren belirsiz szler olarak e
itli hikyeler iinde yer almaktadr. Bu bakmdan Kur'an'dan
rnein vergi ve ynetim sistemlerini, yarglama yntemlerini,
her trl hukuksal sorunu zmleyebilecek ak ve ayrntl
kurallar karmak zordur/20*
Genellikle evlilik ve mirasa ait hkmler getiren Kur'an'dan(21* ticaret kanunlarn ve kira szlem elirinin koullarn
renmek olanakszdr/22* Bu yzden Kur'an'la uzlamak zo
runda olmakla birlikte slam eriatnn sonradan olutuu sy
lenebilir.
Bu durum karsnda Peygamber salnda birok sorun
lar kendi insan bilinci ve vicdanyla zmlemek zorunda kal
m, Kur'an'daki belirsiz ve yetersiz olan buyruklar yorumla
m ve tamamlamtr. Bu bakmdan Peygam ber'in hareket ve
szleri zamannda byk nem kazanm ve snneti meyda
na g etirm itir/23* Kke, izlenmesi adet olan yol, yani alla
gelm i davran biimi anlam na gelen Snnet, sonralar Pey
gam ber ve ashabnn davranlarn rnek alm a ykmll
anlamn k azan m tr/24* rnein Kur'an'da Namaz klnz,
Zekat veriniz trnden ksa buyruklarn ayrntl uygulama
lar yntemleri ve ilkeleri Peygamberce belirlenmi, ilk d
nemlerde slam hukukuyla ilgili sorunlar kesinlikle Peygam
ber'in sz ve davranlaryla zm lenebilm itir/25*
Gerekten btn nemli mslman fkhlar, ortaklaa,
Peygamber'in dinsel bir karakter tayan ve koyduklar ilkelere
gre gvenilir olduu kantlanan her snnetinin, Kuran'dan
sonra gelen bir hukuksal nem tad grn benimscmi(20) .L. Barkan: a g .y ., s. 69.

(21) S.. Ansay: ag.y., s. 22.

(22) .L. Barkan: a g .y ., s. 69,69-70.
(23) .L. Barkan: a g .y ., s. 69,69-70.
(24) Hadis M addesi" slam Ansiklopedisi.
(25) .L. Barkan: a g .y ., s. 70.

139

lerdir/26* Snnetin szle aktarlmasna hadis ad verilmitir.

Balangta, bildiri ve sylenti anlamn tayan hadis sz,
sonradan zelleerek Peygamber ve sahabelerin sz ve hare
ketleriyle ilgili bilgiler anlamn kazanmtr. Balangta
Peygamber'in snneti konusunda en iyi aktarma kayna olan
ashabdan sonra, bilgileri ashab'a dayanan tabiin yani Peygamber'den sonraki ilk kuaklan olanlarn aktarmalar ve daha
sonra da tabi l tabiin denilen, Peygamber'den sonraki ikinci
kuaktan olup da tabiinle kiisel ilikide bulunmu olanla
rn szleriyle yetinm ek zorunda kalnm tr/27*
Hadis, btn slam dnyasnda Kur'an'daf sonra en ok ge
erlik tayan bir hukuk kaynadr ve bu bakmdan balan
gta Kuran metniyle karaca kukusuyla128* ve bilimin sa
trlarda deil kalplerde (suturda deil sudurda) kalmas gerekti
i inanc ile129* ortaya kan baz direnler abucak giderilebil
m itir.
Kuaklar boyunca, kiisel aktarmalar zelliini koruyan
hadisler, iki ksm dan meydana gelmitir:
a) Hadisi srayla birbirine aktarm olanlarn adlarn kap
sayan isnad,
b) Aktarlan haberin ana ierii (muhteva) yani metin.
Byk fetihler sonunda slamln, eitli uluslarn, dinle
rin ve kurumlarn yaad geni alanlara yaylmas, eitli
sorunlar ve atm alara yolam ve eitli amalarla Peygambere yklenen hadisler ortaya k m tr/30*
Gerekten srail Peygamberlerinin, Arap bilgelerinin, Yu
nan filozoflarnn baz szlerinin Peygamber'in szleri diye ak
tarlm olduu gr lm tr/31* Bu bakmdan Peygamber'in
(26) M. Z ubayr Sddq: Hadilh as a Sourcc of Islamic L aw s" Sludies'in slam
jan: 1964.
(27) Hadis Maddesi slam Ansiklopedisi.
(28) S.. Ansay: a.g.y., s. 25.
(29) Hadis M addesi" slam Ansiklopedisi.
(30) Hadis M addesi" slam Ansiklopedisi.
(31) .L. Barkan: a.g.y., s. 73.

140

snnetiyle ilgili hadislerin bir ksm gerekten, gvenilir ol

maktan uzaktr.
M slmanlarn anlayna gre bir hadisin salam ve ge
erli olabilmesi iin, isnad'nn kesintisiz bir dizi halinde Sikatlardan (szne inanlr kimse) olmas gerekir. Hadisi aktaranla
rn (rical) ne zaman ve nerede yaam olduklarn ve hangile
rinin birbirleriyle ilikide bulunduklarn anlamak iin, onlarn
yalnz adlarnn ve hayatlarnn renilmesi yeterli grlme
mi, aralarnda Sikat'den olanlarn belirlenmesi iin, her biri
nin ehli snnet vel cemaatten olup olmad, doruluk sevgi
si ve metin aktarma yetenei bulunup bulunmad inceden in
ceye aratrlmtr. Marifat al Rical (ricali, yani hadis
rvilerini tanma bilgisi), hadisle uraan bilginler iin kanl
m az saylm tr.
Hadis'in ara rvilerine ne lde gvenilebilecei konu
sunda byk ayrlklar ortaya km, zellikle aktarlan hadi
sin ierii bakmndan atm alar domutur. Birka yzyl
iinde, aralarnda eliikleri bile bulunan eitli hadisler ze
rinde, bir oy birlii domakla birlikte hadisler, gvenilirlik de
recesine gre eitli snflara ayrlmtr. Hadisler nce k
m ede toplanm tr:
1) Sahih (salam). Bu, hadisin isnad' ve kamuca benimse
nen hibir fikirle atkn olmamas bakmndan, anlamca tam
bir kesinlikte olmas demektir.
2) Haan (gzel): Bunlar, gerek isnad'lannn eksiklii, ge
rekse rvi'lerinin szlerine gvenilme konusunda tam bir oybir
lii olmay yznden kesinlikle salam olmayan hadislerdir.
3) Zaif (zayf): Gerek ierii bakmndan ciddi eletirilere
yer verebilen gerekse rvi'leri pheli saylan veya ehli sn
netk en olmayan hadislere verilen addr.
Bundan baka, rvi'lerden birinin kiisel dncelerinin
Peygamber'in szleri arasna karmas yznden kesinliini
yitirm i olan hadislere mudrac yetkisi zayf tek bir kiinin

141

syledii hadise matrak, aka yalan saylan hadiseyse

mevzu (uydurma) hadis ad verilir.
te yandan kaynaklarn ncelik derecesine gre hadisler:
1) Peygam berle ilgili haber verenler marfu,
2) Sahabelerin sz ve davranlarna zg olanlar (mavkuf),
3) Tabiin'in sz ve davranlarndan nceye gitmeyenler
maktu olmak zere e ayrlr.
Hadisler isnadn yetkinlik derecesine gre ele alndn
dan, hi kesintiye uramadan Peygamber ashabna yklenebi
lenlere musnad rvi'lerin hepsiyle ilgili zel kaytlar bulu
nanlara m usalsal, son ve ilk rvileri arasndaki araclar ok
az olanlara li denir.
Yine bir hadis, rvi'leri kesintisiz bir dizi meydana getiri
yorsa muttasl , tersi durumdaysa munkati adn tar. Bu
nunla birlikte genellikle munkati deyimi, isnad'mda bir tabiin
eksik olan hadis anlamna gelir. Ebu Hanife gibi imamlar, bu
trl hadislere deer vermekten yana olmulardr.
Buna benzer yollarla, eitli ekillerde adlandrlan hadis
lere verilen terim leri; balangta slam bilginleri ayn anlamda
ele almamlardr. rnek olarak, mam afii'nin maktu ile
munkati arasnda hibir ayrm gzetmedii sylenir/32)
Birinci yzyln sonlarna doru, Emevi halifesi mer bn
Abdlazizin buyruuyla, slam hukuk bilginleri lke lke dola
arak doru bir hadis aktarabilecek durumda olup, slam fetih
leri yznden uzak lkelere dalm olanlarn azndan hadis
dinlem ek ve kaydetmek iine girim ilerdir.^3)
Byle deiik zamanlarda, bazlar, dnemlerinde dinsel
bir kanun nitelii kazanan eitli hadis kitaplar meydana geti
rilmekle birlikte, kesinlikle resmi bir hadis mecellesi yaratlma
(32) Hadis M addesi slam Ansiklopedisi.
(33) .L. Barkan: a.g.y., s. 7 1.

142

mtr. B alangta hadis'ler, konulanna gre deil rvi'lerint

gre sralanarak dzenlenmitir ki, en nemlisi Ahmet bir
Hanbel'inkidir. Daha sonraki dnemlerde, hadisler konulanna
gre sralanarak musannaf (tasnifli) kitaplar meydana getiril
mitir. Bu m usannaf'lardan, hepsi de 3. yzylda dzenlenen
alts, snni slam dnyasnda yzyllardan beri geerlik kazan
mtr. Bunlar Buhar, Mslim, Ebu Davud, Tirmiz, Nasa bn
M aca hadis k itaplardr/34)
Bu alt hadis kitabndan ikisi, Buhar (194 - 256) ile Ms
lim (204 - 261) mecmualar, iki sahih (sahiheyn) adyla n
kazanmtr. Sylentiye gre Buhar, kitabna ald 9000 ha
disi, altyz bin hadis arasndan semitir. Geriye kalan hadis
lerin iinde doru olanlarn says ok olmakla birlikte, uydur
ma hadislerin de pekok olduu bilinmektedir. Peygamberin
sylemediim eyleri benden rivayet edenler ve bana ykle
yenlerin yeri cehennem olacaktr hadisi sylentisi de bu konu
da bir anlam tar.
Bylelikle, daha ilk yzyl iinde, Kur'an'n yannda bu
kutsal kitabi n eksik ve belirsiz brakt noktalan tamamla
yan, Peygam berin her sz, her davrann anlamlandrarak,
yorum layp deitirerek azdan aza dolatka zenginleen
hadisler, slam hukukuna zengin bir kaynak kazandrm tr/35)
Bununla birlikte, uzun sre yumuak ve szl bir ekilde
kurulmu ve gelim i olan ve 3. yzylda resmi bir nitelik ka
zanan snnetin, zamanla bir hukuk kayna olarak sert kalpla
ra brndkten, yazl ve formel bir klk kazandktan sonra
geliimi durm u ve yenileme, yeni koullara uyma olana
ortadan k a lk m tr/36)

(34) Hadis M addesi" lalan Ansiklopedisi.

(35) .L. Barkan: a.g.y., s. 74,78.
(36) .L. Barkan: a.g.y., s. 7 4 ,7 8 .

143

cma
Baz hariciler ve ii'ler dnda slam fkhnn nc
kayna saylan icma, Peygamber'in lmnden sonra, zellik
le fetihler ilerledike karlalan sorunlara zm yolu bula
bilmek iin bavurulan yollardan b irid ir/37)
slamln yabanc lkelerde yeni hayat koullan ve yaban
c rf ve adetlerle karlamas, Kur'an ve Snnette yeri olma
yan birok yenilikleri meru gsterme olanaklarnn aranmas
na yol a m tr/38) te bu ihtiyaca icma ilkesi karlk ver
mitir. Bu bakmdan icma, tanm olarak, halk iinde mtehidinin Peygamber'in lmnden sonra her dnemde ve dini il
gilendiren her konuda uzlamalar anlamna g e lir/39)
cma'n slam eriatnn bir kk saylmas, Peygamber'den
aktarlan mmetim sapklkla uzlamayacaktr ve Msl
manlarn gzel grd ey, Allah katnda da gzeldir hadis
lerine day an r/40)
slamlk, mmetin zerinde uzlat noktalarn doru ol
duu ilkesini getirmekle birlikte, icma ilkesinin anlam tart
malara yolamtr. Muhammed eshab ve eski M edine ulema- sna zg klnm aya allm akla birlikte, gelien koullara
cevap veremeyen ilk icmalarn zaman ve mekanca snrlandrlmamas gerekiti aka ortaya km tr/41)
Szlke uzlama anlamna gelen "icm a, avam'n uz
lamasyla deil012), hukuk bilginlerinin bir sorun zerindeki
uzlamasyla meydana gelmitir. Bylelikle balangta sn
nete aykr saylan birok yeniliklerin, herkes tarafndan be(37)
(38)
(39)
(40)
(41)
(42)

S.. Ansay; a.g.y s. 26.

.L. Barkan: a.g.y s. 78.
"cm a M addesi" slam Ansiklopedisi.
S.. Ansay: a.g.y s. 26.
.L. Barkan: a.g.y s. 78-79.
S.. Ansay: a.g.y., s. 26.

144

nimsenmesinden veya uygulanmasndan sonra dinsel bir otorite

kazanmas salanm tr/43)
Gerekten, slaml benimsemi olan her topluluk Arap
rf ve deti iinde erimemi, tersine ona katkda bulunmutur.
Bu bakmdan slam hukuku, eitli mezheplerin douuna or
tam hazrlamtr. rf ve deti, hukukun bir kayna sayan s
lam fakihleri arasnda, bunlarn eskilik ve sreklilik zellikleri
ayrlklara yolamtr. rnek olarak mam Azam ve afii
yandalan rf ve detlerde eskilii ve sreklilii temel alarak,
geerli ve hukuka kaynak olacak rflerin hem srekli, hem de
bir nceki kuaktan herkesin kabul ettii rfler olduu gr
n savunmular ve bunu, Hilaf sabk icma' lahika manidir
ilkesiyle dile getirmilerdir. te yandan bu grn karsn
da yer alan Ebu Yusuf ve mam M uhammed okulu, rf ve
detlerde imdiki zaman l olarak alm, imdiki zamanda
hilaf bulunmayan konularda icma'm yaplabilecei kansy
la, Hilaf sabk icma'i lahika mani deildir demilerdir.
Burada birincilerin, rf ve detlerdeki sreklilik zelliine
nem vererek tutucu, kincilerinse yaygnlk niteliini n plana
alarak evrimci gr temsil ettikleri grlm ektedir/44)
Bununla birlikte Mahmud Esad'a gre, slam bilginlerinin
nedensiz olarak bir sorun zerinde uzlamalar dnlemiyecei ve akli bir neden zerinde birlemeleri er'i bir hkm
ifade etmeyecei iin, icma'm bir er'i belgeye dayanmas ge
rekm ektedir/45)
Bu durum, slamda itihad olanaklarnn sonsuz olmad
, icma'n snrl olduu ve yeni koullarn hepsini karlaya
cak hkmler karmaya elverili olmadn gstermektedir.
Bu ilke balangta slam eriat iin gelimek ve yeni koul
lara uymak olanaklarn hazrladktan sonra, slam hukukunun
(43) .L. Barkan: a.g.y.. s. 79.
(44) C ahil Tanyol: Sanat ve Ahlk, s. 12-13.
(45) S.. Ansay: a.g.y., s. 27.

145

gelime olanann sona ermesi yznden kabul edilmemee

balanmtr. Artk her trl yenilik ve itihat kaplar kapan
m ve Kur'an'n resmi yorumlar ve sahih hadisler otorite ka
zanmtr. Bylece slamln toplum dzeninde devrimler ya
pan nitelii ksa bir sre sonra, dogmatizm, formalizm ve gele
nekilie dnm tr/46^

Kyas

slam hukukunun gerek kaynaklan, Kur'an'la, Hicret'in ilk

iki yz yl iinde yeni hadislerle geniletilen snnet olmakla
birlikte, iki kaynan da yetersizliini gren slam bilginleri,
toplumun dayanaca er'i temelleri geniletmek zorunda kal
mlardr. Bu konuda bavurulan yollardan biri de eldeki h
kmlere kyasla, akl yrtme araclyla yeni hkmlerin
karlmas anlamna gelen ve genellikle slam hukukunun dr
dnc kayna saylan kyas olm utur/47)
Kyas, btn mtehidlerin sz olan icman tersine, bir
mtehidin sz olabilir. Kyasn otoritesi, Kuran ve snnete
baldr. Szlke, deerlendirmek anlamna gelen kyas,
Usul- Fkhva gre, belli bir olayla ilgili hkmn nedenini,
benzeri olan dier belli bir olayda, rey ve itihad yoluyla or
taya koymaktr. Hakknda nas bulunan, Kur'an ve Snnet'te
ak olan sorunlarda kyasn anlam yoktur. Bu bakmdan k
yasn bir kaynaktan ok, bir yntem olduu ileri srlebilir.
Kyasta bulunan ncl, Kur'an'dan Snnetten ve cma'dan
karldna gre, kyas bir kaynak saylamaz. Kyasn ak (ce
li) ve kapal (hafi) olmak zere iki tr vardr/48) rnein

(46) .L. Barkan: a.g.y., s. 80-81.

(47) .L. Barkan: a.g.y., s. 80-81.
(48) S.. Ansay: a.g.y., s. 27-28.

146

Kur'an'da yalnz arap haram saylmakla birlikte, fkhlarn

bu yasa btn alkoll ikilere genelletirmeleri, kyasn be
lirgin bir rneidir/49^
Kur'an ve snnette bulunmayan ve kyas yoluyla hkm
verme olana olmayan durumlarda, hukukunun uygun grd
karar ve itihad'da bulunmas uygun grlm tr/50)
Gerekten Muhammed'in, ashabtan M uaz ibn Cebel'i Yemen'e m em ur olarak gnderirken nas arasnda neyle icra
kaza edecei sorusuna, kitabullah'la, onda bulunmazsa Reslullah'n snnetiyle ve onda da bulunmazsa (rey)iyle itihad'da
bulunaca cevabn alnca memnun o lm a s /51) slamln itihad olanan tandn gstermektedir. Bylelikle Kur'an ve
snnet'ten hareket edilmekle birlikte kyas, rey ve icma yol
lar ile baz byk hukukularn ulatklar sonularn toplan
m asyla fkh kitaplar m eydana gelm ee balam tr/52)
Em eviler dnem inde hukuk alannda yaplm dank a
lmalar, hukuksa] malzemenin sistemli bir btne ulatrlma
s sonucuna varamam, bu i, Abbasi hilafetinin ortaya k
yla baarabilm itir.
slam hukukunun sistemletirilmesi yolunda yaplan kalkmlarn eldeki en eski rn, Zeyd bin Ali (lm, H. 122,
M. 740)'nin fkh mecmuasdr. Islamn snni kolunda, fkhm
en eski zamanlarndan gnmze kalan en eski hukuk mecmu
as, M edine'li M derris Malik bin Enes (97 - 176)'in Muvatta s d r/53)

(49) Brockelmann: a.g.y., slam M illetleri ve Devletleri Tarihi" s. 44.

(50) .L . Barkan: a.g.y., s. 81.
(51) S.. Ansay: a.g.y., s. 21-27.
(52) .L. Barkan: a.g.y., s. 81.
(53) G oldziher: Fkh M addesi slam Ansiklopedisi.

147

M ezhepler

Fkh kitaplarnn ortaya kaca sralarda bu hukukular

arasnda atm alar domu ve bunlar, baz byk m ezhepler
evresinde toplanmlardr. Bu mezhepler, ana kaynaklarn yo
rumunda geerli olan anlayla, her mezhebin ortaya kt
alanlarda yaylm olan hadislerin tr ve miktarlarna ve zel
likle kyas, rey ve icm a gibi dier yntemlere ve iinde yaa
dklar koullarn gerekimlerinc vermi olduklar nem dere
cesi bakmndan birbirinden az ok farkl okullar halindedir.
(54)

eitli ynlerden birbirinden ayrlan mezhepler, snni ve

bidat ehli olmak zere iki kmede toplanmtr. Bidat ehli ad
verilen kmede yer alanlar, balca tbad, Zeyd, mam mez
hepleridir. Snnet ehli adn tayan dier kmeyse, balang
ta ok sayda mezhebi kuatmakla birlikte, drt ana mezhebe
blnm tr/55)
slam dnyasnn snni kesiminde fkh, adlarn ilk reti
lerini kurmu olan imamlardan alan drt dorultuda gelim i
tir /5
Drt snni imamn fkhlar, itihadlarnda dayandklar
er'i belgeler bakm ndan ikiye ayrlmtr:
1) Hicaz veya hadis fkh, ya da hadis ehli,
2) Irak veya rey ve kyas fkh, ya da rey ehli.
slamln doum yeri olan Hicaz'da hadislerin yaygn ve
yakndan bilinir o lm a s/57) ve Arap rfne uygun bir nitelik ta
mas Hicaz fakihlerinin geni apta hadislere dayanm alarna
yolamtr. Hicaz Hadis Fkhnn mam, M alik bin Enes'dir.
Birok noktalardan mam Malik'e kar olmakla birlikte, mam
(54)
(55)
(56)
(57)

.L. Barkan: a.g.y., s. 92.

S.. Ansay: a.g.y.. s. 36.
Goldziher: "Fkh M addesi slam Ansiklopedisi.
S.. Ansay: a.g.y., s. 3 8 ,39.

148

afii ve Hanbeli de hadis ehlinden saylmtr.

Hadislerin Hicaz'da olduu kadar yakndan bilinmedii*58'
ve yeni rf ve sosyo-ekonomik koullarn geerli olduu
Irak'da, hadislerin doruluu iin birok koul aranm ve o
unluk rey'e ve kyas'a bavurulmutur. Gerekten mam
Azam 'a gre salaml kesin olan hadislerin saysnn 17 ol
duu sylenir.*59'
Drt snni mezhep: Hanef, Malik, afi ve Hanbel mez
hepleridir.

H anefi M ezhebi

Hanefi mezhebinin kurucusu olan ve mam Azam adyla

anlan Ebu Hanifenin Trk veya ran'l olduu yolunda eitli
grler vardr.*60' Bununla birlikte Arap sosyal evresinden
farkl bir ortamda yetien ve Zota adl bir Trkn torunu oldu
u sylenen*61' Ebu Hanife'nin Arap olmad bir gerektir.
Reyin en egemen bir yer tuttuu bir fkh okulu kuran
Hammad b. Ebu Sleyman'n yaad Irak'da*62' Ebu Hani
fe'nin kurduu Hanef mezhebi, rey"e dier snn mezhepler
den daha ok yer vermitir. Bu bakmdan, banda olduu f
kh akm na Ehl-i Rey ad verilmitir.*65'
Gerekten, ticaret ve ekonominin gelimi olduu Irak ve
Suriye gibi lkeleri, Medine rf ve detleriyle dzenlemek zor
(58) S.. Ansay: a.g.y. s. 3 8 ,39.
(59) Corci Zcylan: M edeniyeti slam iye Tarihi. CiJt: III, s. 122-129 - Ansay, s.
26.
(60) Neet aatay - brahim A. ubuku; slam M ezhepleri Tarihi, s. 134.
(61) cm scddin Bey: slam M edeniyetinde Trklerin M evkii T rk Tarih
K ongresi, s. 296.
(62) Fkh M addesi" slam Ansiklopedisi.
(63) N eet aalay - brahim ubuku: a.g.y.. s. 134.

149

olmutur. Buralarda, gelimi, elverili ve uygun bir hukuk

sistemine ihtiya belirmitir ki, bu grev Hanef mezhebi kuru
cusu Ebu H anife tarafndan baarlm tr/64)
Ebu Hanife, iyi ile kty tanmak diye tanmlad f
k h la ilgili sorunlarn zmnde, Kur'an, snnet, kyas ve icm a'a dayanmtr. Dorudan doruya kitap ve snnete bala
namayan sorunlarda, ashabn fetva ve hkmlerinde bir kaynak
bulmaya alm ama tabiin'in sz ve davranlarna uyma
mtr. Kendisinin de tabiin'den olduuna, onlara eit bir du
rumda bulunduuna inanan mam, kendi rey (gr) ve iti
h a d n adalan olan tabiin'kilere kesinlikle ye tutmutur.
mam ve yandalarna gre, hakknda nas olan bir olayn hk
mn denk ve benzerine de aktarmaktan ibaret olan kyas, yine
reylerden meydana gelen bir ilemdir. te yandan imam ve ar
dllar, hakknda nas bulunmayan iin mansur benzerinin bi
linmedii durumlarda, salt reye dayanarak uygun bir hkme
balanmasna isthsan ad vererek, bunu kyasa bal bir
kaynak veya gizli kyas saymlardr. stihsan'n.er'ibelge ve
kaynaklardan saylmas eletirilere uram ve mam afi'nin,
reddi iin bir risale dzenlenmesine yol am tr/65)
Ebu Hanifenin Ehl-i Rey'in banda saylmas, kyas ve islihsan'a verdii nemdendir. stihsan, kyasn nedenine mtehidin anszn deil, inceleme ve derinlemeyle varmas anla
mnda bir tr gizli kyastr. Ya da kyasa kart grnen bir du
rumda, kyas brakarak, insanlarn kullanmna en uygun ola
nn almaktr. I- Snnet istihsan, 2- cma istihsan, 3- Zaruret
istihsan, olmak zere trl istihsan vardr. te yandan fkh'da rf ve deti de belge olarak ele alan Ebu Hanifeye gre,
Kur'an, snnet ve sahabe szlerinde dayana bulunmayan,
zerinde uzlama (icma) olmam, kyas ve istihsan'a da uy
gun dmeyen sorunlar rf ve adetle zm lenir/66)
(64) .L. Barkan: a.g.y., s. 82.
(65) Halim Sabil ibay: Ebu Hanife Maddesi slam Ansiklopedisi.
(66) N. aatay - . ubuku: a.g.y.. s. 144-145.

150

Hanef mezhebi, eski ran hukuku ve rf ve adetlerinden,

Bizans ve Yahudi hukukularn yaptklarndan etkilenmitir.
Ebu Hanife'nin hadise ok az bavurmasnn nedeni, henz ha
dis toplam a iinin balamam olmas ve Kfe ehrinin henz
bu trl bir bilimin merkezi nitelii tamaydr. Bu bakm
dan Irak'ta ve ran'da karlalan sorunlarn zm iin o
unluk Arap geleneini yanstan hadisten ok, Kur'an'a ve k
yasa bavurmutur. Hanife'nin sisteminde, reyin ve tersi bir
belge olmadka herhangi bir zm eklini gzel bularak ter
cih etmenin (istihsan) ve rf ve detlere yer verme kaygsnn
rol byktr. Gelenein basksna bir silah olarak kullanlan
rasyonel ynjcmlerle,' slam dnyasnn ihtiyalarna cevap ve
rilm i tir/67^
Bu bakmdan, nceleri Badat'ta ipek ticareti yapm olan
Ebu Hanife, rasyonalist bir hukuku zellii tar/68* Kendisi
ne yaplan kadlk teklifini kabul etmeycn(69* ve renci evre
siyle, yalnz bir kuramc olarak yaayan Ebu Hanife'nin Kfe
camimdeki dersleri, fkh yntemlerinin temellendirildii bir
akademi zellii kazanmtr. Bylece slam hukuku, somut ve
tek tek sorulara cevap veren ampirik bir hukuk olmaktan ka
rlarak, birbirine benzer sorunlarn zmlerinin genel ilke ve
ortak tem ellere dayandrld soyut ve ideal bir bilim ekline
sokulm utur.
Emevilerin din ilerindeki kaytszlklarna bir tepki olarak
iktidara geen Abbasi'ler, teokratik bir devlet dzeni kurmak ve
kutsal bir kanun olan eriat dnya ilerine tmyle uygula
mak amacn gtm ve byk imamlarn slam Hukuk bilimi
nin temellerini kurmalarn tevik e tm itir/70*
Ebu Hanife'nin en deerli ardllar, Ebu Yusuf (lm 795)
ve Haan el ey bani (lm 805), mezhebin ilkelerinin kurulu
(67)
(68)
(69)
(70)

.L. Barkan: a g.y.. s. 83.

S.. Ansay: a.g.y., s. 40.
N. aatay - . ubuku: a.g.y.. s. 139.
.L. Barkan: a.g.y.. .s. 85.

151

unda Ebu Hanifeden daha ok etkili olmulardr.

Hanef mezhebi, Irak'ta domu ve Abbasiler dneminde
devletin balca fkh mezhebi olmutur. Mezhep, zellikle
douya doru yaylarak Horasan ve Maverannehirde en b
yk geliim ine u lam tr/7*) Seluklular, Hanefilii benimsemi^72* Osmanl Devleti de Hanefilii kabul ederek, halkn
baka mezheplerden olduu yerlere bile stanbul'dan Hanef
mezhebinden yarglar gnderm itir/73)
Hanef mezhebi, zellikle Trkiye, Orta Asya ve Hindis
tan'da yaylm tr.

M alik M ezhebi

M alik mezhebinin kurucusu mam Malik (Ebu Abdullah

Malik bin Enes) (712 - 795), Hac iin M ekke'ye gidii dn
da, aa yukar srekli olarak M edine ve dolaylarnda yaam (75) ve Peygamber'in zamanndan beri ok az deiiklie
urayan bir tutucu evrede kadlkta bulunm utur/76)
Hkmlerinde balca Kitap ve Snnete nem veren mam
Malik, nc olarak yakndan bildii ve snnetin uygulanma
sndan ibaret sayd, sahabe fetva ve szlerine dayanmtr.
tihadnda icma'a da yer veren mam Malik'in bunu, Peygam
ber'in uzun yllar birlikte yaad Medine halknn bir hkm
de birlem esi177) eklinde yorumlamas, icma'n alann snr
landrm tr.
(71) Halim Sabit ibay: Hanefler Maddesi slam Ansiklopedisi.
(72) S.. Ansay: a.g.y., s. 42.
(73) H anefler M addesi slam Ansiklopedisi.
(74) Goldziher: Fkh M addesi slam Ansiklopedisi.
(75) aatay - ubuku: a.g.y., s. 155.
(76) S.. Ansay: a.g.y., s. 44.
(77) aatay- ubuku: a.g.y., s. 155.

152

mam Malik, hadis ehlinden olm akla birlikte kyasa da ba

vurmu, yani rey'e de nem vermi, istihsan eri bir kay
nak olarak kullanmtr.*78* Malikilerc zg olmamakla birlik
te, genellikle bu mezhebe balanan istihsan, maslahat gere
ince davranmak, kamu yaran bakmndan karar verebilmek
demektir.*79*
mam Malik, sedd-i zeraiyi yani aralan da fkh'ta bir
belge saymas, rnein haramn aralarnn da haram olduu
gerekesiyle*80* yasaklarn snrlarm geniletm itir.
M ezhebin balca karakteristii, Medine'nin sosyal koul
lar ve rflerinin etkisiyle dar ve yerel bir anlaya sahip olu
u d u r /81*
M alik mezhebinin zellikle Kuzey Afrika'da ve Yukar
M srda yaylm olm asnn nedeni*82* Hac iin Hicaz'a gelen
ve Irak evresiyle iliki kuramayan bedevilerin*83* bu mezhe
bin etki alanna girmeleri ve bu lkelerle Arabistan'n sosyal
yaps arasnda byk bir benzerliin bulunmasdr. Gebe
hayatnn gerekimlerine uygun bir evrenin ihtiyalarn kar
layan bu mezhep, uygarlk merkezlerinde tutunamamtr.

afi M ezhebi

Adn bu mezhebe veren mam afi de, Kitap ve Snneti

ana kaynaklar olarak ele alm tr (767 - 8 1 9 )/85*
(78) aatay-ubuku: a-g.y., s. 155.
(79) S.. Ansay: a.g.y., s. 45.
(80) aaay-ubuku: a.g.y., s. 155.
(81) .L. Barkan: a.g.y., s. 82.
(82) Goldziter: Fkh M addesi" slam A nsiklopedisi.
(83) S.. Ansay: a g .y ., s. 45.
(84) .L. Barkan: a.g.y., s. 82.
(85) S.. Ansay: a.g.y., s. 46.

153

M edine'de mam Malik'ten ders alan ve Irakta Ebu Hanife

evresiyle iliki kuran ve ran, Kuzey Irak ve Msr'da eitli
rfleri tanyan mam afi/86! rey ehliyle Hadis ehli ularnn
ortasnda bir arac olarak ortaya k m tr/87!
mam afi, Kitap ve Snnet'in yannda nc olarak bir
an bilginlerinin bir konuda uzlamalar anlamna gelen icna'a nem vermitir. afi, her eyden nce sahabe'nin icma'na arlk tanmakla birlikte, Malik'in tersine, bir konudaki
icma'n bir yerdeki bilginlerin deil, btn slam lkelerindeki
bilginlerin oybirliiyle geerli olduu inancyla Medinelilerin
icma'n bir belge saymamtr.
Kyas bir kant olarak kabul eden mam afi, istihsan'a
kar olumlu bir tavr taknmam ve bu yola bavuranlar, pa
zar ve gnn fiyatlarn bilmeden malna fiyat koyan tacire
ben zetm itir/88!
Biraz akademik bir tona sahip olan ve pratik sorunlara pek
eilmeyen afi'nin, Hanefi okuluyla Hicaz fkhn uzlatr
mak istedii grlm ektedir/89!
Ebu Hanife gibi, slam eriatna, Peygamber'in evresinden
ok farkl bir sosyo-ekonomik yapya sahip lkelerin kabul
edebilecei bir klk kazandrabilmek iin mam Azamdan da
ha snrl ve rtk bir ekilde olmakla birlikte yabanc baz ge
lenek ve detlerin slam hukukuna szmasn hogryle kar
lamtr. Ama snnetin buyurucu ve engelleyici niteliini el
den geldiince azaltarak akla yer vermee alan Ebu Hanife'ye karlk, mam afi, yabanc hukuk kurumlarn slam
latrmak iin hadislere bavurmu ve onlar dinsel bir kayna
a geri gtrmtr. Bylece afi, bir tepkiye yol amadan,
Ebu Hanifenin rey yoluyla vard sonularn, ounluk aynna, o dnemlerde bolca yaratlan hadisler yoluyla varmakta,
(86)
(87)
(88)
(89)

aatay-ubuku: a.g.y.. s. 159.

G oldziher: "Fkh M addesi" slam Ansiklopedisi.
aatay-ubuku: a.g.y.. s. 160.
S.. Ansay: a.g.y., s. 46.

154

sonunda gnlk hayatn zorlad kural ve kurumlan dinsel bir

temele dayandrrken, Haneflik'le M alikilik arasnda araclk
yapm aktadr/90*
afi mezhebi, Msr, Gney Arabistan, Endonezya, Dou
Afrika ve Suriye'de yaylm tr/91*

Hanbeli M ezhebi

Hanbelilik, Badatta doan Ebu Ali Ahmed bin Hanbel e

eybani (781 - 855)'nin kurduu ve adn verdii bir mezhepd ir /92*
Genellikle hadisi olarak tannan mam Hanbel, genliin
de ders ald afi'nin ok etkisinde kalm, bununla birlikte
hogrden uzak fanatik bir Snnilie dm tr/93* Gerek
te, fkhta, dier snni imamlar gibi Kur'an ve Snnet'e daya
nan mam Hanbel, ikinci olarak Sahabenin icma'yla sonuca
varmtr. Mursel ve zayf hadisleri de yerine gre kant sayan
imamn, bir zorunluluk olmadka kyasa bavurmad grl
mektedir. Bu bakmdan drt byk mezhep arasnda Hanbel
mezhebi rey e en uzak olandr/94*
zellii, eriatn buyruklarna kesinlikle boyun emek,
pratik zorunluluklara nem vermemek, bidat'lara yani her trl
deiiklie, Peygam berin snnetinde karl olmayan her
eye kar durmaktr. Y alnz aklc ve reyci Hanife'ye deil,
hadisi afi'ye de kar karak ve slaml yabanc eler
den temizleyerek ilkel arlk ve basitliine geri gtrmeyi ken
dine ama ed inm itir/95*
(90) .L. Barkan: a.g.y.. s. 86-87.
(91) G oldziher: Fkh M addesi". slam Ansiklopedisi.
(92) aatayrubuku: a.g.y., s. 164.
(93) S.. Ansay: a.g.y., s. 47.
(94) aatay- ubuku: a.g.y., s. 164.
(95) .L. Barkan: a.g.y.. s. 88.

155

Bu mezhep 14. yzyla kadar Irak, Msr, Suriye ve Filis

tin'de glce yerlemiken, imdi Arabistan'a (Necd) zg
k a lm tr/96)
Osmanllar dneminde kurulan Vehhabilik, Hanbeli mezhe
binin sertletirilmesi ve daraltlm asyla ortaya km ve din
sel ve askeri bir hareket olarak Osmanllar ok uratrmtr.
Bu mezhep, yandalan en az olan Snni m ezheptir/97)
mam Azam'n ilmi Kelam ve ahlk" konularn da iine
alacak ekilde daha genel anlamda ele ald fkh, sonralar,
pratik ilere zg saylm ve pratik eriat sorunlarn bilmek
eklinde tanm lanm tr.
Fkh'n bu tanm, ahret ii olan ve taharet, salat,
savm", hac ve zekatdan meydana gelen ibadafla, dnya
ileri olan mnakehat, muamelat ve ukubat kapsamak
ta d r/98) Fkhn, ibadal, mnakehat (nikah ve aileyle ilgili h
kmler), muamelat (mal, bor ilikileriyle ilgili hkmler),
muamelat (mal, bor ilikileriyle ilgili hkmler), ukubat (ceza
hkmleri) olmak zere 4'e ayrlnda miras hukukuna yer ve
rilm em itir / " ) Yani dnya ileriyle ilgili hukuk, yaayanlara
zg klnm, lmle ilgili miras hukukuysa Feraiz advla
bamsz bir bilim dal sa y lm tr/100)
M odem hukuk, eski Roma Jurisprundentia'smda ve Corpus
Juris Civilis'de grlen blnmeye uygun olarak ikiye ayrl
mtr: zel Hukuk ve Kamu H u k u k u /10*) slamlk zellikle
kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen zel hukuk alannda di
erlerine oranla daha byk gelime gsterm itir/102) Gerek
ten, slam fakihleri, zel hukuku daha ok ilemi, kamu huku
(96) Goldziher: "Fkh Maddesi , slam Ansiklopedisi.
(97) S.. Ansay: a.g.y., s. 38, 15-16.
(98) S.. Ansay: a.g.y.. s. 38,15-16.
(99) Hfz Veldel: Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, s. 188.
(100) S.. Ansay: a.g.y.. s. 16,49.
(101) S.. Ansay a.g.y., s. 16.49.
(102) Blent Kprl: Toprak H ukuk Dersleri, s. 9. Cilt 1.

156

kuna giren Anayasa ve tdare Hukuku gibi konularla daha az

uram ve devlete, fkh kitaplarnda im am et konusunda
ksaca deinmitir. slam'da bu konular kamu ileri ereve
sinde Halife'nin oyuna b rak lm tr/103' Grld gibi, slamda din, hukukun kayna olmutur. slam bilginleri, huku
ku din erevesi iine sokmular ve akli deil nakli bir bi
lim sa y m la rd r/104) Dnya ilerini dzenlem ee ynelmi
hukuk kurallarnn, dinsel bir temele dayanmas, bu kurallara
bir deim ezlik karakteri kazandrm ve toplumun statik bir
zellik tam asna yol amtr. Deien sosyo-ekonom ik ko
ullarla, konulduklar an damgasn tayan dinsel kurallar
arasndaki alma, din kesiminin zorunlu olarak tutucu bir ta
vr alm asna ve yenilik ve deim elere kar durmasna yol
am tr.
Bu atma, hukuksal bir karakter tayan dinsel buyruklar,
varolan ekonomik yapnn gerektirdii hukuksal ilikilere uy
gun dt oranda kendini ortaya koymamtr. Bununla bir
likte, egemen bir nitelik kazanmamasna ramen deien eko
nom ik ilikilerle buna bal sosyal deim elerin balamasyla
baka bir retim srecinin belirledii ideolojik yap ve zellik
le dinsel hukuk kurallaryla kart bir duruma gelmesi, dinin
statkocu zelliini su yzne karmtr. Bu sre zellikle
Osm anl mparatorluunun son dnemlerinde, d etkilerin
sonucu olarak, aka ortaya kmtr.
Gerekten, Tanzim ata kadar, ada anlamda bir kamulama hareketinin grlmedii Osmanl mparatorluu'nda, bir s
lam devleti olmann zorunlu bir sonucu olarak en byk kanu
nun T ann'nn hakunun, yani eriat oludu ve zellikle kii ve
aile hukuku alannda ilikileri dzenleyecek kanunlarn gerek
sizlii gr geerlikte k a lm tr/105'
(103) S.. Ansay: a.g.y., s. 16-17,49.
(104) S.. Ansay: a.g.y.. s. 16-17,49.
(105) H fz Veldct Velidedeogl: K anunlatrm a Hareketleri, s. 154, 156, 1871 9 9 ,1 5 5 .1 6 0 -1 6 1 .1 61-165.

157

Geri Tanzimat'tan nce, daha ok ynetimsel bir nitelik ta

yan ve eskiden beri bulunan kurallarn toplanp sistemletirildii Fatih Sultan Mehmet Kanunnamesiyle1106) daha genel
bir nitelik tayan, zel hukuk ve ceza hukuku alanlarn iine
alan, zellikle cezai kurallarn dinsel hkmlerden esinlendii
Sultan Sleyman "Kanunnameleri ne rastlanmaktaysa da1107),
tam anlamyla genel bir kanunlatrma hareketinden sz edile
m e z i 108) Kanun Sultan Sleyman'dan sonra, daha ok bir zel
hukuk nitelii tayan bir kanunname nin bandaki Kanunname-i Sultandir ki er'i erife muvafakat mukarrer olup ha
len muteber olan kavanin ve mesaildendir ifadesi, o dnemde
geerlikte olan anlaya gre btn kanunlarn temelinin eriat
olduunu gstermektedir.
Eski kanunnamelerde, bir yandan zellikle zel hukukla il
gili kanunlarda fetva eklindeki kurallardan meydana gelen
sorun hukuku (case Iaw)nun geerlikte olduunu, te yandan
zellikle cezai hkmlerde tek tek durumlarn dnda, genel
kurallarn dile getirildiini grmekteyiz.1109)
zellikle Osmanl mparatorluunun k dnemlerinde
yazlan kanun mecmualarnn, ounluk dzen ve sradan
yoksun oluu, kanun nshalar arasndaki tutarszlk, adalet
sisteminin Tanzimat ncesi bozukluunun balca belirtisidir.
(110)
Teokratik zelliini koruyan Osmanl mparatorluu'nda,
yksek ynetimsel mevkiler ve yarglama yetkileri Medre
(106) Hfz Veldcl Velidedeolu: K a n u n la lm a
199,155, 160-161,161-165.
(107) H fz Veldct Velidedeolu: Kanunlatrma
199, 155, 160-161,161-165.
(108) Hfz Veldet Velidedeolu: Kanunlatrma
199, 155,160-161,161-165.
(109) Hfz Veldet Velidedeolu: Kanunlatrma
199, 155, 160-161, 161-165.
(110) H.V. Velidedeolu: a.g.y., s. 161. 165.

158

H areketleri, s. 154, 156, 187Hareketleri, s. 154, 156, 187H areketleri, s. 154, 156. 187Hareketleri, s. 154, 156, 187-

se'den yetim i kimselere braklm, lkede geerli olan hu

kuk sistemi, dine dayanan fkh olarak k alm tr/1111
Reform hareketlerinin douuna, yani Batnm farkl bir te
mele dayanan stnlnn, askeri ve hukuksal kurumlarnn
taklidine yolana kadar, dini kaynandan gelen hukuk siste
mi mparatorluk iin bir sorun dourmamtr.
Dinse! kurallarn toplumlan dzenlemekle birlikte, tanrsal
bir otorite tarafndan konulmu olmalar yznden bir dei
m ezlik zellii tamalar toplumlarn gelimesiyle doan ihti
yalarn karlanm asnda yetersiz kalmalarna yolamtr.
( 112)

Gerekten Osmanl mparatorluu, d dinamik gerei,

baka bir deyimle, ekonomik gelime srecini tamamlamak
zere olan Bat karsnda varln srdrebilmek amacyla,
ya da d basklarla, Avrupa'nn eitli kurumlarn aktarma
yoluna gitmitir.
mparatorlukta kapital, sava ganimetleriyle biriktii iin
(,I3) ilk planda askeri yenilgilerle sarslan ekonomik durumun
zoruyla orduyu slah asndan balayan yenilik hareketleri,
daha sonra Fransz devriminin Bat'ya getirdii yeni hukuk sis
temini bir btn olarak aktarma dorultusu kazanmtr. te
srekli olarak Bat'nm stnln ynetim biiminde bulan
hukuksal kurumlarn kopya ederek tmparatorluu kurtarma
amacnda olan slahat hareketleri nin balamasyla , yrr
lkte olan dinsel hukuk sisteminin tepkisi de ortaya kmtr.
Bu bakmdan, Osmanl mparatorluundaki Islahat Hareketleri
Tarihi, ayn zamanda bir dinsel tepkiler ve kar devrimler tari
hidir.

(111) Sadri Maksudi A rsal: a.g.y.. s. 90.

(112) H.V. Vclidcdcolu: a.g.y., s. 139-141.
(113) Kemal Karpat: Turkey's Polittcs, s. 4 .3 -4 .

159

Tanzim at ncesi Yenileme H areketleri

Gerekten Osmanl mparatorluu, Bat'nn kendi askeri ve

politik stnln ortaya koyuuna kadar baarl olmu ve
17. yzyln sonlarndan itibaren*114) hzla bir k dnemine
girmitir.
16. yzyldan sonra balayan askeri yenilgiler ve Bat'nn
ekonomik bir temele dayanan ve gittike artan teknik stnl
, fetih temeli zerine kurulmu olan Osmanl mparatorluu
nu slahat yollar aramaya zorlamtr.*1I5^ Baka bir deyimle,
17. yzyln sonlarndan itibaren, her alandaki Bat stnl
g dengesini Osmanllar zararna bozmu ve onu dengeyi ye
niden kurma yollarn aramak zorunda brakmtr.
Bat'nn bu teknik gelimeye uygun olarak yeni olanaklarda
donatt bir askeri rgt karsnda, kurulu yllarndan beri
ordunun arlk merkezini meydana getiren tmarl sipahi r
gtnn yeterli olmay, ilerde ayrntl olarak ele alnaca
gibi, askeri bir temele dayanan tmar rejiminin ilgi grmeyerek
soysuzlam asna yolamtr.*1161 te yandan Bat gcnn
artyla, mparatorluun ynetiminde, zellikle ordudaki bo
zulma ayn dnem e rastlam, sk disiplinlerini brakan Yeni
eriler devlete bir mali yk ve Sultan'n iktidar iin devaml
bir tehlike olmulardr.*117)
Bu yzden, kn balad tarihlerden itibaren, ordu
nun dzenlenmesi fikri n plana gemi*118\ ordunun kendi
sinden beklenen baary gstermeyii karsnda Osmanl
devlet adamlar gerilemenin tek nedeni olarak orduyu ileri sr
mlerdir. Tm ar rejimi ve tmarl sipahi rgtnn gerileme
si, says gittike artan kapkulu askerinin, dzenli bir ekono
(114)
(115)
(116)
(117)
(118)

Kemal Karpa't: Trkey's Politics, s. 4 .3 -4 .

M uzaffer Sencer: nsz Prens Sabahattin, Trkiye Nasl Kurtarlabilir.
Halil nalck: Osmanl Devrinde Trk Ordusu, Trk Kltr, say 22.
K. Karpai: a.g.y s. 6.
E.Z. Karal: Osmanl Tarihi, cilt 7. s. 91.

160

minin beslemedii devlet btesinden maalarnn denememesi yznden bir anari kayna haline gelmesi, slahat hareketlerinde ordunun arlk merkezi olm asna yolamlr.
Bu bakmdan, mparatorlukla reformlar, 18. yzylda ordu
da, Bat, zellikle Fransa modeline gre kurulan ve retici
kadrosunu Bat'dan alan askeri okullar eklinde balam*119\
III. Selim ve II. Mahmut dnemlerinde daha ok askeri alana
zg kalm ve lkede geerlikte olan hukuk,sistemi ve devlet
rgtnn yapsn deitirmek amac gtmemitir.*120) Ger
ekten II. Sultan Osman'dan balayarak, I. Mahmut, III. M usta
fa, I. Abdlhamit, III. Selim ve II. Mahmut dnemlerinde, sra
syla Yenieri rgtnn slah zerinde durulmu, Comte
de Bonnevaln yardmyla mhendishane alm, Baron de
Tott adl bir mhendisin abasyla tophane" dzenlenmi,
Avrupadan mhendisler getirilmi, Nizam- Cedit Ordusu
rgtlenmi ve sonunda Yenieri Oca kaldrlarak Asakiri
Mensureyi M uhammediye rgt kurulmutur.*121^ 1834 y
lnda bir eitim kurumu olan Mektebi Ulumu Harbiye'nin kuru
luu da*122\ ordu mensuplarnn Bat rneine gre yetitiril
mesi amacn tamtr. te yandan gerek IV. M urat'a sundu
u risale'de Koi Bey*1231, gerekse ehzade Sultan Mustafa'ya
sunduu Hlsat-l kelm fi redd-il avam balkl layihada Koca Sekbanba*1241, ilerin bozukluunun ana nedeni
olarak ordunun dzensizliini gstermekte, III. Sclim'in zel
bir grevle Viyana'ya gnderdii Ratip Efendi izdii bir sla
hat programnn banda askeri slah ilkesini ortaya koy
maktadr.*1251 Btn bunlar Osmanl mparatorluunda slahat
hareketlerinin, balangta genellikle ordunun dzenlenmesi
(119) K. Karpat: a .g .y ..s. 7.
(120) S.M. Aral: a.g.y., s. 91.
(121) Ahm et Bedevi Kuran: nklap Hareketleri ve M illi M cadele, s. 14.
(122) Ercm ent Kuran: Trk Ordusu ve Batllam a," Trk Kltr, say 22.
(123) K oi Bey Risalesi: Nak. Ali Kemali Akst.
(124) Cavit Orhan Ttcngil: P rens Sabahattin, s. 11.
(125) A.B. Kuran: a.g.y.. s. 21.

161

anlamna geldiini gstermektedir. Bu durum Osmanl mpara

torluunda ordunun, Bat'yla ilk iliki kuran kurum olmasna
ve ordu mensuplarnn Tanzimat sonras politik hayatmzn
dorultusunu belirlemelerine yol a m tr/1261
OsmanlIlarla Batklar ve zellikle Franszlar arasnda ya
knlamalarn balad Lle Dcvri'nde(127) Nevehirli Damat
brahim Paann verdii talimatta kulland, Fransa'nn ve
saiti mran ve maarifine dahi laykiyle kesbi ittila ederek kabili
tatbik olanlarnn takriri ifa d e s/1281, slahat dncesinin yal
nz askeri alana zg olmadn gstermektedir. Gereklen,
Bat kapsnn ilk olarak araland bu dnemde, matbaa kurul
mu, kitaplar evrilmi, skdar'da bir kla binasyla askeri
slahata balanmak istenmi, baz sanayi kollarnn geli
m esine a l lm tr/129*
Bu yenileme hareketleri, ekonomik koullarn hazrlad
huzursuzluktan yararlanmasn bilen Patrona Halil ve evresi
nin, kendileriyle ibirlii yapan ilmiye ricali"nden kimseler
den fetvalar alarak eriat Muhammediye uygulama amacy
la halk ayaklandrm asna yol am1130) ve bu olay Lale Devri'nin sonu olmutur.
Lale Devri'nden sonraki dnemlerde yenilik hareketleri or
duda yaplan slahatlara zg kalm1131), bununla birlikte,
belgeler III. Selim dneminde balayarak, daha geni kapsam
l bir slahat programnn tasarlandn/132) ve Nizam- Ce
dit kavramyla III. Selim'in Yenieri ordusu yannda Fransz
modeline gre modern bir ordu kurmaktan baka, ulemann
nfuzunu krmak, fetvalaryla padiahlarn yasama hakkn s
(126) M. Senccr: a.g.y., s. 20.
(127) Ahmet Refik: Lale Devri.
(128) E.Z. Karal: Garpllam a Hareketleri, Tanzimat, s. 15.
(129) .H. Uzunarl: H alil H am it Paa, (E.L. Karal: a.g.y., s. 15)
(130) M nir Aktepe: Patrona syan, s. 134-141.
(131) E.Z. Karal: a.g.y.. s. 20-24.
(132) T.Z. Ttnaya: Batllam a Hareketleri, s. 22.

162

nrlandran ey h l slam larn yetkisini kstlam ak v e A vrupa

lIlarn bulularna ortak olarak ek on om ik kurumlarndan aktar
m alar yapm ay anladn g ste rm e k ted ir/133*

Ancak kk bir ksmn gerekletirebilmekle birlikte, ge

ni kapsaml reform lar tasarlam ilk Osmanl Padiah olan
III. Selim*134*, yeniliklere kar ibirlii yapan ulema ve Yeni
erilerin yaratt ortamda, Kabak M ustafa ayaklanmasyla
tahttan in d irilm itir/135* Ayaklanma ortamn salayanlardan
ilmiye snfnn, III. Selim in Hadiml Haremeyn sfatna yet
kili olmad gr. Yenierilerin M oskof olurum Nizam-
Cedit olmam esprisi*136*, yeniliklere kar dinsel tepkinin be
lirgin bir rnei olarak ortaya kmtr.
II. Mahmut, III. Selim'in baarszlk ve ayaklanmayla so
nulanm olan yenilik hareketlerine girimenin gln an
lamakla birlikte, imparatorluu kten kurtarmak iin Bat'y taklitten baka bir yol kalm ad gryle*137* askeri re
formlarn yansra dier slahatlara da yer vermitir.
Kabak M ustafa ayaklanmasn bastran Alemdar Mustafa
Paa, ksa sren sadrazaml srasnda, kiisel abasyla, i
anari ve ayaklanm alarla sarslm olan merkezi otoriteyi sa
lamak zere*138* ve Osmanl Devletinin politik btnlne
kar gelien feodal muhalefeti tehlikesiz bir duruma sokmak
amacyla 1808 ylnda hkmet merkezinde yan ve beyleri
toplayarak yedi maddelik bir Senedi Ittifakn kabuln sala
m t r / 139*
M erkezi iktidara snrlar koyan*140* ve feodal elerin si
ti 33) E.Z. Karal: a.g.y., s. 24.
(134) K. Karpat: a.g.y., s. 8.
(135) E.Z. Karal: a.g.y., s. 27.
(136) T.Z. Tunaya: a.g.y., s. 24.
(137) E.Z. Karal: a.g.y.. s. 27-28.
(138) Rccai Okandan: Am m e Hukukunun Ana Hatlar.
(139) R. Okandan: a.g.y s. 99-101.
(140) R. Okandan: a.g.y., s. 99-101.

163

tann yerel yetkilerine ortak olduu bu ittifakta11411 karlk

olarak yan'n yenilik hareketlerinin gereklemesine alaca
bildirilm itir.
Alemdar'n lmnden sonra, II. Mahmut, slahatnn en
gelleyicisi sayd Yenieri Ocan, Balkanlardaki bir ayak
lanmay bastrmadaki gszlklerinin yol at halk kzgnl
ndan yararlanarak 1826da kaldrmay baarm tr.1142) Oca
n kaldrlmas iin karlan fermann gerekesi de slahat
hareketlerinde askeri yeniliklerin arln ortaya koymakta
dr.
Yenieri taifesi bozulmu bir g olarak amacn gerek
letiremez bir duruma geldii gibi, her trl askeri slahat ter
tiplerini ayaklanmalaryla nlemitir. O kadar ki. Yenieri
Ocann durumu, lkeyi din dmanlarnn sarm olmas ka
dar nemlidir,.11431
Yenieri rgtnn kaldrlmas zerine, bu kez Prusya'dan
anian subaylarn ynetiminde Asakiri Mansure-i Muhammediye adl talimli bir ordunun yetitirilmesine giriilm itir.11441
Bylece sadk ve modem bir ordu kuran II. Mahmut ayanlarla
uramak ve askeri tmarlar kaldrmak11451 gcn kendisin
de bulabilmitir.
Yine II. Mahmut dneminde, yeni bir hukuksal dzen kur
mak amacyla ve bu konudaki hazrlklar yapmak zere11461,
1837'de Sultann hak ve yetkilerinin yrtlmesini ve kullanl
masn az ok snrlandracak Meclisi Ahkm Adliye ve Dan
ray Babli kurulmu ve kanunlann ancak bu meclislerde
tartlp karar altna alnmasndan sonra yrrle girebilece
i ilkesi konmutur.11471
(141) T.Z, Tunaya: a.g.y., s. 26.
(142) K. Karpat: a.g.y., s. 8.
(143) T.Z. Tunaya: a.g.y s. 27.
(144) E.Z. Karal: a.g.y., s. 28.
(145) K. Karpat: a.g.y.. s. 9.
(146) H.V. Vclidedeolu: a.g.y., s. 169.
(147) R. Okandan: a.g.y., s. 102, Tanzim at.

164

Yine ayn ylda Keecizade zzet M olla'mn hazrlad ve

yeni bir dzenin kurulmasndan szeden slahat layihasnda,
zamann en nfuzlu grubu olan softa gruhunun iddialar ce
vaplandrlmak istenmitir. Layihadaki mehdi zuhur edecek
diyerek tanzimi memalik etmenin manas yoktur ifadesi*1481
hukuk reformlar karsnda dinsel tavrn arln gster
mektedir.
Yine Sultan Mahmut dneminde, 1838 tarihinde, zellikle
kadlarn kt kullanmlarn nlemek am acyla karlm
olan Tariki ilmiye dair Ceza Kanunname i Humayun^ 1491 ve
memurlarn grevlerini gerek anlamyla yapmalar, rvetin
nlenmesiyle ilgili hkmler getiren ceza kanunu kabul edil
m i tir /150^
Bu kanunlarn dikkati eken yn, cezalarn belirsiz ve
er'i o lu la rd r/1511 te yandan, meclislerin kuruluuyla sa
lanmak istenen yetki snrlamalar, devletin politik yapsnda
kkl bir deiiklik dou ram am tr/1521
II. M ahmut'un giritii slahat hareketleri, dinsel tepkilere
ve gvur sultan olarak adlandrlm asna y o lam tr/1531
Gerekten Ahmet Rasim'in dile getirdii gibi, rnein, eyh
Sal adndaki birinin yeni kprden geen Sultan Mahmut'un
atnn dizginine yaparak, Gvur Padiah, Cenab Hak sen
den, ettiin kfrn hesabn soracaktr. Sen slamiyeti tahrip ve
laneti Muhammediyi zerine celbediyorsun demesi*1541, genel
olarak reform hareketini kfr sayan dinsel bir tepkinin*1551
zeti niteliindedir.

(148) H.V. Velidedeolu: a.g.y., s. 170. Tanzimat.

(149) R. Okandan: a.g.y., s. 62.
(150) H.V. Velidedeolu: a.g.y., s. 170-171, 172.
(151) H.V. Velidedeolu: a.g.y s. 170-171, 172.
(152) R. Okandan: a.g.y., s. 102.
(153) K. Karpat: a.g.y., s. 9.
(154) R. Okandan: a.g.y., s, 102.
(155) T .Z . Tunaya: a.g.y., s. 31.

165

Tanzimat D nem i
II. Mahmut dneminde ortam hazrlanan1156*, Abdlmecit
dneminde balayan ve Tanzimat adn alan slahat daha geni
kuatmldr. Osmanl m paratorluunda ada anlam da ka
nunlatrma hareketi Tanzim at'la b a la r/157*
Gerekten bir yandan reformlar askerlik d alanlara da
geniletmek fikri, te yandan, Bat lkelerinin Osmanl m pa
ratorluundaki hristiyan halka eitlik ve garanti tannmas yo
lundaki srarl istekleri 1839 ylnda Tanzimat eklinde ger
ekleen politik reform lar h azrlam tr/158*
19. yzyln ilk yansnda, 1839 ylnda 3 Kasm gn,
evinden helalleerek kan Sadrazam Mustafa Reit Paa tara
fndan okunan ve birer rnei btn yabanc devletlerin elile
rine verilmi olan Glhane Hatt Hmayun'u yeni bir politik
rgtn gerekliliini ilan etmi1159* ve kamu hukuku alannda
yeni bir dnemin balang noktas o lm u tu r/160*
Dzensizliklerin giderilmesi amacyla yaynlanan Glhane
Hattnda, birbuuk yzyl boyunca sregelen gerilemenin eri
ata uymamaktan ileri geldiinin ileri srlmesi, Tanzimat'ta da
temel olan kanunun eriat olduunu ortaya koym aktadr/161*
Gerekten, Hatt Hmayunun gerekesindeki, Cmleye
malum olduu zere Devleti Aliyyemizin bidayeti zuhurundan
beri ahkam celileyi Kuraniye ve kavanini eriyeye kemaliyle
riayet olunduundan saltanat seniyemizin kuvvet meknet ve
bilcmle tebaasnn refah ve mamuriyeti rtbe- gayete vasl
olmu iken yz elli sene vardr ki gavaili mteakibe ve esbab
(156)
(157)
(158)
(159)
(160)
(161)

E.Z. Karal: a.g.y., s. 13-14.

H.V. Velidedcolu: a.g.y s. 165.
K. Karpal: a.g.y., s. 10.
T.Z. Tunaya: a.g.y.. s. 32.
R. Okandan: a.g.y., s. 106.
H.V. Vclidedeolu: a.g.y.. s. 137.

166

mtenevviaya mebni ne eri erife ne kavanini mnifeye inkyad ve imtisal olunmamak hasebiyle evvelki kuvvet ve memu
riyet bilakis zaaf ve fakre mbeddel olm u*162) ifadesi, Baya dn anlamna gelen Tanzimat Hukuk anlaynn teme
lindeki kanlmaz dinsel nitelii aka gstermektedir.
eriat temeli zerinde bundan byle Devleti Aliye ve Memaliki Mahrusemizin hsn-i idaresi zmmnda baz kavanini
cedide vaz' ve tesis lazm ve mhim*1631 grld gereke
siyle ferman, yeni bir kanun koyma zorunluluunu ngrerek,
kanunlatrm a akmnn hareket noktas olmu*164) ve ibu
kavanini muktaziye'nin mevad esasiyesinin, emniyeti can
mal ve tayini vergi ve asakiri mukteziyenin sureti celp ve md
deti istihdam kaziyelerinden ibaret*165) olduu belirtilmitir.
Bu kavanini nizamiye hasl olmadka tahsili kuvvet ve
mamuriyeti ve asayi ve istirahat*l66)n mmkn olamayaca
kansnda olan ferman, ad geen kanunlarn taba-i saltana
t seniyeden ehl-i slam ve millet-i saire arasnda ve her tr
l insan iin eit olarak uygulanmasn ngrmektedir.*167)
Glhane Hatt, kiisel dokunulmazl garanti altna almak
zere cezalarn kanunilii ve yargcn hkmne dayanmas,
cezalarn kiisellii ve elkoymanm kaldrlmas ve kanun kar
snda eitlik ilkelerini getirmitir.*168)
Bir kanunlatrma hareketini haber veren Tanzimatdan son
ra karlan ve yerli kanun nitelii tayan kanunlarn ilki 1256
(1840) tarihli ceza kanunudur. Kanunun giriinde Kaffei tebaai devleti aliyenin bila istisna emniyeti can ve mal ve mahfuziyeti rz ve namus hukuku meffuzasndan sz edilmesi ve ber
(162)
(163)
(164)
(165)
(166)
(167)
(168)

Reat Kaynar: M ustafa Reit Paa ve Tanzimat, s. 176.

R. K aynan a.g.y., s. 177.
H .V . Velidedcolu: a.g.y., s. 174.
R. Kaynar: a.g.y., s. 177.
R. Kaynar: a.g.y.. s. 177.
H.V. Velidedeolu: a.g.y s. 174.
T ah ir Taner: Ceza Hukuku," Tanzimat, s. 225.

167

muktazay hrriyeti eriye huzuru er'i ve kanunda ve mevadd hukukiyede herkesin yeksan ve seyyan bulunmasnn
umuru tabiiyeden olduunun belirtilmesi, bir yandan Glhane Hatt ilkelerinin uygulanm anlam tamakta, te yandan
da Bat'daki doal hukuk ve rasyonalizm akmlarnn ve Fran
sz devriminin eitlik ilkesinin etkisini aka gstermektedir.
(169) Ksasla ilgili er'i kanunlarn yer ald*17 bu kanunun
birok eksikliklerinin oluu, 1267 (1851) tarihinde, daha geni
olarak er'i hkmlerin uygulanmas gereini belirten*1711 yeni
bir ceza kanununa yerini brakmasna yol amtr.*17
Ruslarn, Osmanl mparatorluundaki Ortodokslar koruma
yolundaki isteklerinin yolal 1853 savann sonunda, 1856
Paris antlamasn nceleyen gnlerde, yabanc devletlerin
salk vermesi zerine Abdlmecit, 1856 Islahat Hatt Hmayununu yaynlamtr. zellikle hristiyan uyruklarn hukuku
nu geniletmek dncesiyle karlan bu Hatt Hmayunda,
1839 Fermn'yla uyruklara sunulan btn haklar ve ayrcalk
lar yeniden dorulanm ve bunun kamilen fiile karlmas
iin tedabiri messirenin ittihaz gerei belirtilmitir.*1731
1856 tarihli Kanunname-i Araziden sonra, Tanzimat son
ras kanunlatrma hareketlerinin en byk rn M ecelle ol
mutur. Mecelle'nin hazrlanmasna yolaan etmenleri Cevdet
Paa yle dile getirmektedir:
Gndengne AvrupalIlarn memaliki mahruseye tevard
ziyadeleip alel husus Krm muharebesi mnasebetiyle fev
kalde oald ve bu cihetle daire-i ahzu ita vsat buldu. Dersaadette ruzmerre zuhure gelen davaii ticareti bir mahkemeyi ti
cariye idare edemez oldu. Ecnebiler nehakimi eriyeye gitmek
istemez, mslim aleyhinde gayrimslimin ahadeti eran isti(169) H.V. Velidedeolu: a.g.y., s. 177.
(1 7 0 )T .T a n e r:a .g .y ., s.2 7 7 ,2 2 9 .
(171) T. Taner: a.g.y., s. 2 7 7 .229.
(172) H.V Velidedeolu: a.g.y., s. 179.
(173) R. Okandan: a-g.y.. s. 108-109.

168

ma olunmamak meselesi ise AvrupalIlarn nazarna pek ziyade

arpar olduundan hristiyanlarn mehakimi eriyedc muhake
melerine iliraz eder oldular. Bundan dolay baz zevat, Fransa
kanunlar Tkeye tercme olunup da mehakirfi nizamiyede
anlar ile hkmolunmak Fikrine sahip oldular. Halbuki bir mille
tin kavanini esasiycsini byle kalp ve tahvil etmek ol milleti
imha hkmnde olacandan bu yola gitmek caiz olmayp ule
m a gruhu ise o makule alafranga efkara sapanlar tekfir eder
lerdi.
Bunun zerine ilmi fkhn muamelat ksmna dair Trke
Metni M etin nanile ve herkesin anlayabilecei ibarat vazha
ile bir kitap yaplmasna beynel vkala karar verilerek^174!
1272 (1856) ylnda Cevdet Paa'nn yesi olduu bir kurul
grevlendirilm ise de baarya ulaam adan d a lm tr/175!
1284 (1868) ylnda, Meclisi Valay Ahkam Adliyenin kal
drlm as zerine kurulan uray Devlet ve Divan Ahkam
Adliye'den, kincisinin bakanlna getirilen Cevdet Paa'nn
ynetimindeki bir kurul tarafndan Mecelle meydana getiril
m i tir /176!
C evdet Paa'nn dile getirdii gibi, ekonom ik koullarn
AvrupalIlarla ticaret ilikilerinin oalmas ve yabanc devlet
lerin basksnn Osmanl Devletindeki kanunlama hareketine
yolat grlm ektedir/177!
Ahkam Umumiye saylan bir nszle 16 kitaptan meydana
gelen M ecelle, toplam olarak 73 blm ve 1851 maddelik bir
kan u n d u r/178!
1286 - 1293 tarihleri arasnda hazrlanm olan Mecelle-i
Ahkam A dliye tmyle eriat hukuku temellerine dayanm
(174) Ahm c C evdel Paa; T etakir 1-12, s. 62-63. Yaynlayan Cavi Baysun,
T.T.K .; 1953.
(175) Ebul ula M ardin; A hm et C evdel Paa. s. 46-48.
(176) E.Z. Karal: Osmanl Tarihi, cilt 7. s. 166.
(177) H.V. Velidedeolu: a.g.y s. 189,190.
(178) H .V . V elidedeolu: a.g.y s. 189, 190.

169

ve yargc taraf sultaniden icra-i muhakeme ve hkme vekil

s a y m tr /'79^
Gerekten Mecelle fkha, yani slam hukukuna dayanan ve
kklerini bu hukukta bulan bir yasama rndr. Gerekesin
deki Elhasl bu Mecellede mezhebi Hanefi'nin haricine klm ayp ifadesi M ecelle'de Hanefi mezhebinin temel alndn
gstermektedir. Hanefi mezhebinden baz imamlarn szleri,
nasa evfak ve maslahat asra evfak olmak habesiyle tercih
edilmitir. Yani rf ve adetin fkh hkmlerine uygunluunu
salamak ve bu rf ve adeti olduu gibi koruyabilmek iin bun
larn imam szlerine dayandrlmas gerekli grlm tr/180)
Mecelle, birinci maddesinde, lmi Fkh, mesaili eriyye-i
ameliyyeyi bilmektir szleriyle fkhn tanmn yaparak M e
saili fkhiye ya emri ahirete taalluk eder ki ahkam ibadettir,
veyahut emri dine taalluk eder ki mnakehat ve muamelat ve
ukubat ksmlarna taksim olunur szleriyle dinsel hukuk g
rn temellendirmitir. M eceile'nin lmi Fkh'a dayanmas,
belirsiz olmasna, halk tarafndan anlalmas, hatta hukuku
lar tarafndan bile yeterince kavranmasnda gle yol am
t r / 181)
te yandan tam bir medeni kanun nitelii tamayan ve
1926 tarihine kadar Medeni Kanun niteliinde yrrlkte kalan
M ecelle, medeni ilikilerin en nemlileri olan kii, aile ve m i
ras ilikilerine ve ayn haklarla ilgili birok noktaya yer verme
mekte ve genel hkmler nitelii tayan giriinde genel kural
lardan yoksun bulunm aktadr/1821 Bununla birlikte Mecelle,
ihtilaftan ari ve yalnz ahvali muhtareyi havi olmak zere mu
amelat fkha dair sehll mehaz bir kitap olmas bakmndan
bir sistem letirm e hareketi olarak bir balang zellii ta
makta ve fkhn muamelat ksm n ekilce de olsa dinden ayr
mak amacn gtm ektedir/1831
(179)
(180)
(181)
(182)
(183)

M ustafa Reit Bclgesay: " Tanzim at ve A dliye T e k ila t Tanzimat.

H.V. Velidedcolu: a.g.y., s. 19 2 ,1 9 3 .1 9 4 . 1 95.196.199.
H.V. Velidedcolu: a.g.y., s. 1 92.193,194. 195. 196, 199.
H.V. Velidedeolu: a.g.y., s. 192, 193, 194, 195. 196. 199.
H.V. Velidedeolu: a.g.y.. s. 192, 193,194, 195,196. 199.

170

Y erli kanunlar dnda, zellikle muamelat ticaretin nizamat kaviye ve mstahsene tahtnda bulunmas amacyla Kanunname-i Ticaret (1850), Ticareti Bahriye Kanunnamesi
(1864), Ceza Kanunname-i Hmayunu Usul-u Muhakemat
Cezaiye Kanunu (1880) aktarma kanunlar olarak yrrle
girmitir. Bat'dan, zellikle Fransa'dan aktarlan bu kanunlar,
btn olarak deil bazan ksaltma, bazan da er'i erifle uyu
m azlk ynnden eksik olarak a ln m tr/184!
Ksaca, gerek Glhane Hattnda, gerekse ngrd kanun
larda, hatta ceza kanunlarnda daima eri hkmlere yer ve de
er v e rilm itir/185!
Bu arada dinsel ilkelere gre hkm veren eriye mahke
melerinin Bat temeline dayanan yeni kanunlar uygulamaya
elverili olmadklar grlerek, yeni mahkemeler ihtiyacn
karlam ak zere nizamiye mahkemelerine zorunluluk du
y u lm u tu r/186!
D aha Tanzimat ncesinde, Avrupayla ticari ilikilerin ge
lim esi, tccarlar arasndaki atm alarda eriatn yetersizlii
ni ortaya koymu ve bu alanda tccar ve vekillerden meyda
na gelen kurullara bavurulm aya b alan m tr/187!
Bu gerekeyle ilk olarak 1276 (1869)da nizamiye mahke
m eleri olarak ticaret mahkemeleri kurulmu ve ticari ilerin d
ndaki hukuk alannda yetkili olmak zere ilk kurulan mahke
m eleri dzenleyen kanun, 1286 tarihli Divan Ahkam Adliye
Nizam nam esi olmutur. Bylelikle, eriye ve nizamiye mah
kem eleri ekilce birbirinden ayrlmtr.
Bununla birlikte, bu mahkemelerin grev ve yetkileri birbi
rinden gereince ayrlmam olduundan bu konuda uzun yl
lar bir kargaalk s reg elm itir/188!
(184)
(185)
(186)
(187)
(188)

H.V. Velidedeolu: a.g.y s. 192,193, 194, 195, 196, 199.

T ah ir Taner: a.g.y., Tanzim at, s. 226.
H .V . Velidedeolu: a.g.y., s. 203.
M ustafa Reit Bclgesay: a.g.y., Tanzim at, s. 213.
H.V. Velidedeolu: a.g.y s. 203.

171

eitli bildirilere ve 1914'dc yaynlanan ve eriat hukukuy

la zmlenmesi gereken konulan sayarak dnda kalanlar
nizami mahkemelerin yetkisi iinde sayan Usul Muhakemat
eriye Kararnamesine ramen(l89) bu grev atm alar eriye mahkemelerini kaldrarak bu ikilie son veren Cumhuriyet
dnemine kadar varln s rdrm tr/19 kinci M erutiyet
dneminde de giderilemeyen bu ikilik Cumhuriyet dneminde
8 Nisan 1924'de eriye mahkemelerinin kaldnim as ve 1926
tarihli Trk Ceza Kanununun kabulyle giderilebilm itir/ 19
Tanzimat dneminin hukuksal nitelii ksaca zetlenecek
olursa, bu dnemde karlan Hatt erif ve Hatt Hmayunla
rn hibirinin bir anayasa nitelii tamad ve devletin politik
yapsnda bir deiiklik dourmad sylenebilir. Bu ferman
larda iktidar ve otoriteyi bir anayasaya balayan, hkmdarn
hak ve yetkilerini, bireylerin hukuk ve imtiyazlarm ykml
lkleriyle birlikte dzenleyen ve belirleyen, padiahn mutlak
yetkilerini snrlayan bir nitelie rastlanm aktadr/19
Tanzimat, Osmanl Devletinin teokratik karakterini dei
tirmemitir. mparatorluun k nedenlerini er'i erife uy
mamaya balayan 1839 Hatt erifi ve bunu deitirmek ve
geniletmek amacyla karlan Islahat Fermannda da ayn
esprinin egemen olmas, geerlikte olan sistemin teokratik ya
psnda hibir deiikliin yaplmadn gsterm ektedir/19
Ancak banda, btn slam dnyasnn dinsel lideri saylan
sultann bulunduu Osmanl Devleti, yapsna aykr olarak
mslman olmayan uyruklarna olduka geni bir din ve vic
dan zgrl salamtr. Tanzimat, mslman uyruklara vic
dan ve din zgrl balamam, onlarn yalnz ceza ve
vergi alanndaki slahattan yararlanmalarn ngrm tr/194)
(189) M.R. Bclgesay: a.g.y., s. 216.
(190) H.V. Velidedeolu: a.g.y s. 204.
(191) Tahir Taner: a.g.y., s. 232.
(192) R. Okandan: a.g.y., s. 116. Tanzimat.
(193) R. Okandan: Trk Amme Hukukunun A na Hatlar, s. 96.
(194) S.M. Arsal: a.g.y.. s. 92.

172

Tanzim at Hatt erifi, Hatt Hmayun ve fermanlar, politik

sistem e ve rejim e kar ulusal bir tepki sonucu-domamtr.
Gerek Tanzimat Ferman gerekse 1856 Islahat Fermannn ya
ynlanm asnda Bat lkelerinin basksnn byk pay olmu
tur. Gerekten, Osmanl mparatorluunu ak pazar olarak
kullanm aya balayan Bat lkelerinin gerek kendi uyruklar
nn, gerekse Avrupa tccarlaryla ibirlii yapan yerli aznlk
larn can, mal ve namus gvenliini ve mslmanlarla eit sa
ylmalarn salamak ve ilk planda eri mahkemelerin yetersiz
olduu ticari davalar salam bir temele dayandrabilmck ama
cyla ad geen fermanlar empoze ettikleri ileri srlebilir.
1839 ylnda aktif olarak balayan Batllam a hareketleri
nin ilk planda askeri nedenlerle Fransa rneine gre yaplma
s, mparatorluun edebiyat ve dnce hayatnda geni apta
bir Fransz etkisinin yerlem esine yolamtr.
Gerekten, Fransz devrimi fikirlerinin mslman Trklere
aktarlm asnda ana dnem, III. Selim'in askeri reformlaryla
balayan ve tahttan indirilmesi ile sona eren 1792 - 1807 ylla-

rdr.^195)
Bu yzden, Fransz toplumunun eitli kurum lan ve geer
likte olan politik kavramlarn tanmak olana bulan Osmanl
aydn, Dou'nun gerilii sorununa zm yollar aram ve
Fransz Devrimi'nin Avrupaya getirdii zgrlk, eitlik vb.
gibi imkanlar Bat stnlnn ana etmeni olarak grmtr.
Edebiyat kanalyla mparatorlua giren Fransz kltr, bu
yandan yeni bir biim kazanan Trk edebiyatna romantik zel
likler eklerken te yandan Fransz Devrimi'nin arka plannda
yatan dncelerin Osmanl kafasna szm asnda araclk et
mitir. Tanzimat dneminde 1789 devriminin parolas olan z
grlk, eitlik, insan haklar gibi kavramlar bir kutsallk kazan
m ve bu ak iinde yetien gen Osmanl aydnlar m para
torluu kurtaracak yolun eitlik ve zgrlk yolu olduu, b
(195) Bernard Lewis: The Em ergency o f M odern Turkey, s. 55.

173

tn ktlklerin temelinde mutlakiyetin bulunduu grn

benimsemilerdir.
zellikle Tanzimat dneminin sonlarna doru, Abdlaziz
zamannda beliren istibdat eilimlerine kar gelien bu fikir
akmnn Yeni Osm anllar adn tayan temsilcileri, orijinal
bir politik grn deil, 18. yzyl Avrupasnn liberal anla
ynn szcln y a p m la rd r/196) Bunlardan inasi, Re
it Paa'ya yazd vgde Ettin bizi azad olmu iken zulme
esir msrayla*197) Tanzimatn getirmek istedii yeni hukuk
sistemini bir kurtuluun belirtisi olarak alklamakta. Ali Suavi'yse Paris'te yaynlanan Ulum gazetesindeki makaleleriyle
istibdat! iddetle eletirmekte ve halk egemenliinden sz et
mektedir. Ziya Paa Osmanl Devletinin kn nleyecek
tedbirler arasnda bir Esas Tekilat Kanununun yaplmas ve
bir meclisin kurulmas gereine deinmekte*198), Montesquieu,
J.J. Rousseau gibi Fransz Devriminin hazrlaycs olan d
nrlerin etkisiyle Namk Kemal, Bir artname-i esasi olma
d gerekesiyle Glhane Hatt'n yetersiz bulmakta ve bunun
ancak hrriyeti efkar, hakimiyeti ahali ve usul meve
ret" gibi temellere dayanmas halinde bir artname-i esasi
zellii tayabileceini ileri srmektedir.*199)
Oysa bir burjuva devrimi nitelii tayan 1789 Devrimi bir
sosyo-ekonomik zorunluluun sonucudur ve bir sosyal snfn,
kapital olanaklarna sahip ama sosyal haklar kstl burjuvala
rn ihtiyalarna cevap vermitir. Fransa'da belli bir snfn po
litik haklar elde etmek amacyla lkletirdii kavramlar, Bat'nn stnln ynetim biiminde bulan Yeni Osmanllar
ve daha sonra Gen Trklerce benimsenmi, meruti ynetim
btn sorunlarn zm yolu olarak belirlenmitir.
Gerek Tanzimatn ilanyla mparatorlua giren yeni kunm(196)
(197)
(198)
(199)

R. Okandan: A m m e Hukukumuzun Ana Hatlar, s. 119.

inasi: M ntehabat Earm.
R. Okandan: a.g.y., s. 120.
R. Okandan: a.g.y., s. 120.

174

1arn geleneksel kurum lan ortadan kaldram am nn, ksaca

nl Tanzim at ikiciliinin, gerekse M erutiyet lksne bel
balayanlarn baarszlklarnn nedenini, lk e d e yerletiril
mek istenen kurumlarn sosyo - ekonomik tensellerinin bulun
m aynda aramaldr, ilkece, tarmsal bir e k o n o m ik temel
zerinde, deimez bir dinsel hukukunun nitelendirdii mpa
ratorluk, ekonomik niteliini deitiremedii iin, er'i kurumlarla yeni kurum lar arasnda bir atm aya sah n e olm utur.
Gerekten, Fransa'da zgrlk adna yaplan devrim , do
rudan doruya bir halk hareketi nitelii tada halde Osmanl
m paratorluunda ayn dorultudaki uralar* halkn dnda
ki bir ynetici kadronun, e lif in gerekletirdlii bir hkmet
darbesi olmaktan teye geememitir. rnein I. M erutiyetin
kurulm asnda en nemli adm olan Abdlaziz'in hal' bu trden
bir olaydr.(200> Sultan M urat tahta karan b ir grubun kara
ryla meruti bir ynetim vadeden II. Abdlhaunit, Sultan Mu
rat'n yerine saltanat mevkiine geirilmitir.
Yine, Osmanl mparatorluunda m slm an olmayanlara
tannacak hak ve ayrcalklar incelemek zere stanbul'da bir
konferans yapld srada!201* 23 Aralk 1876'da ilan edilen ve
kaynaklarn Fransa ve Belika kanunlarnda bulan Kanun-u
Esasi!202* yeni bir dnemin, I. M erutiyetin balangc ol
m utur.

I. M eru tiyet D nem i

Bat rneinde bir anayasa olmaktan uzak!203*, politik bir

doktrin ve ideolojiden yoksun olan!204* Kanunu Esasi, geerlik
(200) A hm et Bedevi Kuran: nklap Tarihim iz ve Jn Tiirkler s. 14.
(201) R . Olcundan: a.g.y., s. 206,149.
(202) R. Okundan: a.g.y.. s. 206,149.
(203) T.Z. Tunaya: Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, s. 44.

175

te olan politik sistemde kkl bir deiiklik dourmam ve

stn iktidar ve yetkilerin ulusa deil, slale-i al-i Osman'dan
usul kadimesi vehile ekbcr evlada zg olduunu kabul et
m i tir/205*
te yandan Padiahn ilann bildirdii Hatt Hmayunun
da belirtildii gibi, ahkam er'i erife mutabk olan 1293
Kanunu Esasisi, Osmanl Devleti'nde balangtan beri ege
men olan dinsel zellii, yani Devletin teokratik karakterini or
tadan kaldrmak bir yana, tersine bu zellii onaylamtr.
Laik bir devletin varln dile getirmekten uzak olan ve 11.
maddesiyle devletin resmi dininin slamlk olduunu belirten
(206) Kanunu Esasi'de, devlet yine teokratik zelliini korumak
tadr. Ad geen maddede dini islamn korunmas gerein
den sz eden Kanunu Esasi'nin 7. maddesinde hkmdara ah
kam eriyeyi yrtme grevinin yklendii 27. maddesinde
dinsel ileri yrtmekle grevli eyh l slamln devlet rg
tnde yerald 87. maddesinde adli yasama kuramlarnn ya
nnda eri mahkemelerin tannd ve 64. maddesinde de islami ilkelere aykr kanunlar red yetkisinin Ayan Meclisi'ne
verildii grlmektedir.
Ayn Kanunu Esasi'nin nc maddesindeki Saltanat Seniye-i Osmaniye Hilafeti kbray slamiyeyi haiz olarak slalci al-i Osmandan usul kadimesi vehile ekber evlada aittir ve
yine 4. maddesindeki Zat Hazreti Padiahi hasbel hilafe dini
islamn hamisi ve bilcmle tebaai Osmaniye'nin hkmdar ve
padiahdr ifadesiyle ve padiahn adnn hutbelerde anla
can bildiren 7. maddesiyle*207* Osmanl sultanlarnn elinde
sultanlkla halifeliin birletiini gsterm ektedir/208* te yan
dan 1876 sistemine gre, seimle kurulmu bir organn, M ecli
(204) R. Okandan: a.g.y.. s. 148, 151.
(205) R. Okandan: a.g.y., s. 148,151.
(206) S.M. Arsal: Teokratik Devlet-Laik Devlet, s. 93.
(207) R. Okandan: a.g.y., s. 155.
(208) S.M. Arsal: a.g.y., s. 93.

176

si M ebusann yetkisi, seime dayanmayan ve dorudan doru

ya padiaha atanan organlar, sadrazam ve heyeti vkela, Ayan
M eclisi ve uray D evletle snrlandrlm tr/2091 Ayrca pa
diaha, meclisi zamanndan nce databilmek ve istedii sre
ce ertelem ek yetkisi verilm itir/2101
Kanunu Esasi Devleti Osmaniye tabiiyetinde bulunan efra
dn cmlesine hangi din ve mezhepte olursa olsun Osmanl ta
bir olunur (M adde 8) OsmanlIlarn kaffesi huzuru kanunda
ve ahvali diniye ve mezhebiye'den maada memleketin hukuk
ve vezaifnde mtesavidir. (Madde 17) hkmleriyle, bireyler
arasndaki eitlik ilkesini. OsmanlIlarn kaffesi hrriyeti ah
siyetlerine malik ve aharn hukuku hrriyetine tecavz etme
mekle mkelleftir (madde 9)" ve Hrriyeti ahsiye her trl
taarruzdan masundur, hi kimse kanunun tayin ettii sebep ve
suretten maada bir bahaneyle mcazat olunamaz (madde 10)
maddeleriyle kiisel zgrl temellendirmek istemekle birlikte^2111 bu hak ve zgrlkleri hukuksal yaptrmlara bala
m am ^2121 ve tersine, I. M erutiyet dnemi gerek bir istib
dat" dnemi olm u tu r/21?1
18 Mart 1877'de toplanan 130 yelik Meclis, 86 toplant ya
parak, 14 Mart 1878'de II. Abdlhamit tarafndan olaanst
durum lar ve halkn yetersizlii gerekesiyle kapatlm tr/2141
Jn Trklerin lkleri olan parlamento zleminin younla
t I. M erutiyet dneminde Tanzimat'dan fazla bir slahat ya
plam am tr.
Bat'nn Aydnlanma Dnemi Felsefesinin Osmanl mpara
torluundaki uygulayclar olarak mparatorluu meruti bir

(209) T.Z. Tunaya: Batllam a Hareketleri, s. 45.

(210) T.Z. Tunaya: Hrriyetin lan, s. 35.
(211) R. Okandan: a.g.y., s. 170-171, 172,241.
(212) R. Okandan: a.g.y., s. 170-171, 172,241.
(213) R. Okandan: a.g.y., s. 170-171. 172,241.
(214) T.Z. Tunaya: Batllam a Hareketleri, s. 4 5 ,4 6 -6 6 , 69.

177

yapya ulatrmak isteyen, bununla birlikte teokrasi erevesi

ni aamayan Gen O sm anlla/2151 I. M erutiyetin hazrlayc
s olmutur, te yandan 31 yllk istibdat dneminde, yurt d
nda Abdlhamit'in ahsna ve rejimine kar youn bir eyle
me girien Jn Trkler, II. Merutiyetin temellerini hazrla
m lardr.
Aralarnda doktrin ortakl bulunmamakla birlikte Jn
Trklerin grlerini iki ayn cemiyet evresinde rgtlenen
iki kmede toplayabilmek m m kndr/2161
Bunlardan biri, 1892 ylnda Askeri Tbbiye rencileri b
rahim Temo, Abdullah Cevdet, KafkasyalI Memet Reit, Baku'lu Hseyinzadc Ali ve Diyarbakr'l shak Sukut'nin, lke
nin iinde bulunduu felaketlerin temelini hkmetin ynetim
sisteminde, ulusal gelecein bir kiinin istek ve hevesine bal
bulunmasnda grerek kurduklar/2171 ve yurt dndaki tem sil
ciliini sonradan Ahmet Rza'nn yrtt12181 Trkiye'nin
politik tarihinde nemli bir aama olan ttihat ve Terakki Cemiyetidir.
Dieriyse, istibdat rejimini devirmek amacyla yabanc l
kelerden mcadeleye girien Jn Trklerin abalarm daha ve
rimli klabilmek iin, 1902'de Paris'de yaplan bir kongrenin ar
d n d a n ^ 19! Prens Sabahattin tarafndan kurulan Teebbs
ahsi ve Ademi Merkeziyeti dari Cemiyetidir.
Ahmet Rza Bey'in liderliini yapt Terakki ve ttihat
Cemiyeti, Auguste Comte'un etkisiyle merkeziyeti bir meru
tiyetin savunuculuunu yapm tr/2201
Prens Sabahattin ise, Science Sociale (ilmi itima) okulu(215) T.Z. Tunaya: Batllam a H areketleri, s. 4 5 ,4 6 -6 6 ,6 9 .
(216) T.Z. Tunaya: Batllam a Hareketleri, s. 4 5 .4 6 -6 6 ,6 9 .
(217) Ahmel B. Kuran: nklap Tarihim iz ve Jn Trkler, s. 30.
(218) R. Okandan: Amme H ukukum uzda kinci M erutiyet Devri, s. 7, 9.
(219) R. Okandan: A m m e Hukukumuzda kinci M erutiyet Devri, s. 7, 9.
(220) T.22 Tunaya: a.g.y., s. 68-70.

178

iiun etkisiyle merkez-dcla nem vererek, blgesel yneti

min yerel hkm etlere braklmasn ngrm tr/22*)
lkede byk nem kazanan ve sorunlarn zlebilmesi
iin Kanunu Esasi'nin geri gelmesi ve M erutiyetin yeniden
kurulmasn zorunlu sayan ve askeri glerin de desteini kaza
nan ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin Selnik merkezinin tehdidi
(222) ve gene| gerginlik II. Merutiyet veya lam Hrriyet
adn alan bir dnem in balamasna yolamtr.

II. M eru tiyet D nem i

Rumeli s la h a tn konumak zere Dveli Muazzamanm 1908 Hazirannda Ravel'de toplanmalarnn*223) ardn
dan bizzat Abdlhamit'in Hatt Hmayunuyla 11 Temmuz
1908de, II. M erutiyetin ilanyla, 1876 Kanunu Esasi yeniden
yrrle g irm itir/224)
1876 (1293) Kanunu Esasi'sinin, Meruti ynetimle uzlaamaz bir zellik tamasna ramen II. M erutiyetin ilanndan
sonra, ad geen Kanunu Esasi kaldrlarak yeni bir Anayasa
m eydana getirilm i deildir. 1293 Kanunu Esasi'si temel alna
rak, hkm leri, Meruti ynetimin yapsna uygun bir kla
sokulmak ve ulusal egemenlik ilkesiyle az ok uzlaabilmesi
salanm ak isten m itir/225)
M ebusan Meclisi tarafndan yaplacak deiikliklerin te
mellerini belirlemek zere kurulan komisyonun teklifleri 20

(221) P rens Sabahaiin: Trkiye N asl Kurarlabilir. s. 52-53.

(222) R. O kandan: a.g.y.. s. 14-15.
(223) T .Z. Tunaya: H rriyetin lan, s. 16.
(224) R. O kandan: A m m e H ukukum uzun A na H atlar, s. 254, 293. 295. 296,
297, 303.
(225) R. O kandan: A m m e H ukukum uzun A na H atlar, s. 254, 293. 295, 296,
2 9 7 ,3 0 3 .

179

Nisan 1325 tarihli oturumdan itibaren grlerek kabul edil

mitir.*22^ Bununla birlikte, kabul edilen teklifler Osmanl Imparatorluu'nun teokratik zelliinde bir deiiklik dourmamtr.*227)
Devletin teokratik yapsn aynen koruyan ve dorulayan
1325 deiikliine gre de, bir yandan Devleti Osmaniyenin
dini, slam dr eklinde balayan 11. maddeyle, devletin din
sel karakteri korunmu ve te yandan devletin banda bulu
nan hkmdarn ruhani ve cismani iki nitelik tad ve
bunlara karlk olan iki trl yetkiye sahip olduu, bu yetkile
ri kiiliinde toplad belirtilmitir.
Gerekten, Kanunu Esasi'nin deien 3. maddesinin ilk fk
ras Saltanat Seniyeyi Osmaniye, Hilafeti kbray slamiyeti
haiz olarak slale-i al-i Osmandan usulu kadimesi vehile ekber evlada aittir, 4. maddesi Zat Hazreti Padiahi hasbet hilafe dini islamn hamisi ve bilcmle tebai Osmaniye'nin h
kmdr ve Padiahdr hkmlerini koymakta, 5. maddesi
Zat Hazreti Padiahinin nefsi hmayununa bir kutsallk ta
nmakta, deien 7. maddeyse hutbelerde adnn anlacan
belirtmektedir. Ayrca, eyhlislam'm Padiah tarafndan sei
lerek atanacan, ahkam eriyenin korunma ve yrtlme
siyle ykml bulunduunu bildiren ve eyhlislam'm Kabine
ye girmesini imkn alannda bulunduran Kanunu Esasi'nin 118.
maddesi, kanunlarn meydana getirilmesinde ahkam fkhiye"nin temel alnmasn ngrmektedir.*228)
1293 Kanunu Esasi'sinde II. M erutiyet'in yapt deiik
likler, Osmanl Devletinin monarik yapsnda da bir deiik
lik meydana getirememitir. Devletin, hkmet biimi olarak
kendine zg nitelii soyaekimsel bir monari olmasdr.
(226) R. Okandan: Am m e Hukukumuzun Ana H atlar, s. 254, 293, 295, 296,
297.303.
(227) R. Okandan: A m m e Hukukumuzun Ana Hatlar, s. 254, 293, 295, 296,
297.303.
(228) R. Okandan: A m m e Hukukumuzun Ana Hatlar, s. 254, 293, 295, 296,
297.303.

180

Bununla birlikte, 3. madde gerei, Padiahn tahta kn

da Kanunu Esasi hkmlerine uyacana dair yemin etmekle
ykml tutulmas hkmdara tannan y etkidir/229! te yan
dan 5. madde gerei, Nefsi hmayunu mukaddes ve gayri me
sul olan Zat Hazreti Padiahiye" verilen geni yetkiler, Heyeti
Vkela tarafndan yrtleceinden(230) ve yrtm e organ ya
sama organnn denetimi altnda bulunduu ve ona kar so
rumlu olduu iin, ulus temsilcileri tarafndan deneenebilmitir. Gerekten, 1878 olayndan alnan dersle Kanunu Esasi'de
1909 ylnda yaplan deiiklie gre. Heyeti V kela Meclis
tarafndan kolayca drlebilmekte, buna karlk yrtme
organ (Padiah ve Heyeti Vkela) Meclisi M ebusan' daha
g koullarla databilm ektedir/23*! Bununla birlikte, ksa bir
zamanda bir parti basks kuran ttihat ve Terakkinin Meclis'teki ounluu iindeki zlmelerin ve muhalefetin artma
s zerine, meclis ounluu karsnda yrtm e organnn
arln salam ak amacyla(232!, 1911 ylnda, zellikle 35.
maddenin deitirilmesiyle, yrtme organnn Meclisi daha
kolay databilmesi yolunda bir tedbire bavurulmu ve bu
teklif byk tartmalara yolaarak ancak 1914'de kabul edile
b ilm itir/233!
Osmanl mparalorluu'nun teokratik yapsn deitirme
dii halde getirdii yeniliklerle II. M erutiyetin, eriatn tepki
siyle karlaarak saldrya uramas uzun srmemitir.
Kklerini daha nceki dnemlerde bulan(234> ve M eruti
y etin en yaygn aknt olan^235) slamcln yaratt ortamda,
(229) R. Okandan: Am m e Hukukumuzun Ana H atlar, s. 254, 293, 295, 296,
297, 303.
(230) R. Okandan: A m m e Hukukumuzun Ana H atlar, s. 254, 293, 295. 296,
2 9 7 .3 0 3 .
(2 3 1) T.Z. Tunaya: Batllam a Hareketleri, s. 47.
(232) T.Z. Tunaya: Hrriyetin lan, s. 37-38.
(233) T.Z. Tunaya: Batllam a Hareketleri, s. 47.
(234) R. Okandan: a.g.y., s. 457.
(235) T.Z. Tunaya: H rriyetin lan. S: 73.

181

Padiahn etkisinde olan Mehmet Kamil Paa kabinesinin d

rlmesinden sonra, eriatn ortadan kalkt ve din'hkm le
rinin uygulanmad gerekesiyle 31 Mart (13 Nisan 1909) ola
y dom utur.
ttihat ve Terakki'nin ordu ve ynetim kadrosundaki tasfiye
leri ve gazeteci Haan Fehmi'nin ldrlmesinden doan hu
zursuzluktan yararlanan slam clar/236* zellikle stanbul'daki
avc taburlarna propaganda yaparak, askeri birliklerin 31
M art'da eriat isteriz parolasyla^237* ayaklanmalarna yolamlardr. 31 M art olayn hazrlayan ve onu Osmanl mparatorluu'nu kurtaracak bir devrim hareketi sayan evrenin yele
ri Volkan gazetesinde toplanan ve olaydan sekiz gn nce
Beyannamesini yaynlayan ttihad Muhammedi Frka
s y l a aksiyon alan bulan slamclardr. Volkan bayazar ve
partinin kurucularndan olan Dervi Vahdeti'nin nderliinde
(238) aj-k a plam hazrlanan hareket, bir eytanlar devri olan
M erutiye'tin eriatn m uhafz olmas ve kanunlarn kayna
nda eriat Ahmediyenin bulunmas g e r e k t i / 2 3 ^ ) inanc
ve reisi Hazreti Muhammed M ustafa olan*240) bir partiyle
Kur'an- Kerim'in, eriat mutahhara'nn devamna gayret etmek(241* ilkesi zerine oturtulmutur. Nedenleri kesinlikle bi
linmeyen, ama gerici bir davran olduu aka belli olan
ayaklanma^242* kabinenin istifasn ve Abdlhamid'in eri e
rif hkmlerinin uygulanmasna daha ok nem verilecei yo
lundaki trade'sini salam tr/243* eriata uygun kanuni bir y
netim ve hkm et isteinde bulunan ve stanbul'a 11 gn ha
kim olan ayaklanma, Selanik'den hareket eden ve Hareket or(236) T.Z. T uraya: slamclk Cereyan, s. 1 24-125,131,118, 120-121.
(237) T.Z. T uraya: slamclk Cereyan, s. 124-125,131, 118, 120-121.
(238) T.Z. T uraya: slamclk Cereyan, s. 124-125,131, 118, 120-121.
(239) T.Z. T u ray a: slam clk Cereyan, s. 124-125, 131,118,120-121.
(240) T.Z. T uraya: Siyasi Partiler, s. 271.
;241) T.Z. T uraya: slam clk Cereyan, s. 123.
242) T.Z. T uraya: H rriyetin lan, s. 23-24.
243) R. Okandan: a.g.y., s. 282,282-286. 344.

182

duu adn tayan nc ordu tarafndan bastrlarak II. Abdlhamid'in tahttan indirilmesiyle son bulm utur/244*
31 M art olayndan sonra, ttihat ve Terakki'nin politik duru
mu glenm i ve hkmet yava yava bu partinin etki ve te
keline g irm itir/245*
Nitelike bir gericilik hareketi olan 31 Mart olaynn soy
suzlatrd slam clk a k m /246*, II. M erutiyet dncesine
egemen olan politik ve ideolojik akmlardan en etkilisi olmu
tu r/247* Bu akm II. Merutiyet'te balamamakla birlikte, olay
larla yorularak gerek ve homojen bir adm niteliini bu d
nem de kazan m tr/248* slamc akmn savunduu grler,
gem ite slam uygarlnn, vahet ve bedeviyet halindeki
bir kavm in dnyann en yce mparatorluklarndan biri haline
ykselm esini salam olm asna dayandrlm tr/249* Bu ba
kmdan, slamln temel ilkelerine dn, slamc dnce
akmnn ana tezidir. Osmanl mparatorluunun teokratik bir
yapya sahip oluu, Padiah'n ayn zamanda btn Msl
manlarn Halifesi bulunuu, eyhlislam'n politik olaylara
dinsel bir ykmllk katan bir hkmet organ oluuyla*250*,
yaygn bir etki ortam bulan slamc akn, II. Merutiyet'in bir
ok politik olayn etkilemitir.
Balca temsilciliini eyhlislam M usa Kazm, Mahmut
Esat gibi koyu eriatlarla, M ehmet Akif, M. emsettin, Sait
Halim gibi daha eletirici kiilerin yapt*251* slamc akm,
Srat M stakim , Seblrread, Mekatib ve Medaris ,

(244) R. Okandan: a.g.y., s. 282,282-286, 344.

(245) R. O kandan: a.g.y., s. 282,282-286, 344.
(246) T.Z. Tunaya: Batllama Hareketleri, s. 85.
(247) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 1 ,1 9 , 1-2.
(248) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 1, 19, 1-2.
(249) T.Z. Tunaya: slamclk Cereyan, s. 1 .1 9 ,1 -2 .
(250) T.Z. Tunaya: Hrriyetin lan, s. 73.
(251) Peyam i Safa: Tiirk nklahm a Baklar, s. 57.

183

Beyanl hak, Livay slam, Mahfel gibi dergilerle geni

bir yayn evresi bulm utur/252'
slamclarn grlerini dile getirmeden nce, zerinde or
taklaa birletikleri nokta, slam dnyasnn gerilemekte olu
udur. slamln bu derece saadete isal edici niteliine ra
men slam toplumlarnn gerileme nedenleri slamlk ilkelerin
den uzaklalarak yeniliklere kar durulmas ve Bat'nn H
ristiyanlk yznden, slamln son kalesi Osmanl mparator
luu zerindeki ar basklardr/253'
Gerekten, slam ilkelerinden habersiz olan Mslmanlarn
ounluunun bilgisizlik ve adaleti, Osmanl mparatorluunu
uuruma srklemekte, te yandan kapitlasyonlarn yaratt
ekonomik tutsaklk, mparatorluu Bat karsnda her trl
haklarndan yoksun bir lke durumuna sokmaktadr."*254'
Osmanl mparatorluunun Bat taklitilii yaparak benli
inden ve geleneklerinden uzaklat kansnda olan slamc
akm, slaml kurtarmann yolunu, gerek anlamda slamla
dnmekte, slam lamakta bulm utur/255' Baka bir deyimle
slamclar, Osmanl mparatorluumun genliinin, ana islami
ilkelerden sapmadan ileri geldiine inanm ve bu sapmann,
mparatorluun esprisine yabanc olan Bat fikir ve kurumlannn kabulnden meydana geldiini belirtm ilerdir/256'
rnein Prens Mehmet Sait Halime gre, slamn, din ve
dnyay kapsayan sosyal bir din olduu kabul edildikte, slam
lamak, slamn eitli sistemlerini daima zaman ve muhitin
ihtiyacna en muvafk bir surette tefsir ve bunlara uymaktr.
Yabanc dnceleri benimsemekle slamialamayaca kan
snda olan Sait Halim Paa, slamlamann, siyasi olduu ka
dar sosyal btn hak ve vecibeleri, rejimi, hrriyet ve adaleti
(252) T.Z. Tunaya: slamclk Cereyan,
(253) T.Z. Tunaya: slamclk Cereyan,
(254) T.Z. Tunaya: slamclk Cereyan,
(255) T.Z. Tunaya: slamclk C ereyan,
(256) K. Karpal-' a.g.y.. s. 19-20.

s.
s.
s.
s.

184

3 -4,5-6,
3-4,5-61
3-4. 5-6,
3-4. 5-6,

10-11.
10-11.
10-11,
10-11,

12.
12.
12.
12.

slami prensiplerden" karmak olduu grn savunmu

tu r/257*
slamc akm, slamln modern sosyal ilkelerle uzlaamayaca, ulusu uygarla iletmek yerine eski kurallara geri g
trd ve bu bakmdan ilerlemeye engel olduu grne
kar, Osmanl mparator!uu'nda gerek slamln deil,
esatiri hurafelerin, uydurulmu bidatlerin" geerli olduu id
diasyla, slamln manii terakki olmadn ileri srm
lerd ir/258^
rnein M. emseddin'e gre, slamiyet terakkiye ve me
deniyete mani olsayd Badat'da, Semerkant'da, am'da, Endlsde, Kuds'de, Krvan'da, Msr'da, stanbul'da o kadar abidat muhallide, o kadar mebani ve messesat medeniye, o de
rece eseri terakki grlmezdi.*259*
slamclara gre, politik ve sosyal hayat dzenleyen kural
lar her zaman ve her mekan iin koymu olan slamlk, ilkece
devrim ci, yenilie ak ve aklcdr. Bu bakmdan manii te
rakki deil, amiri terakki bir d in d ir/260* Ksas, Osmanl
mparatorluumun kurtulu yolu, islami ilkelere dnmektir.
(261)

slamln yalnz uhrevi deil, dnyevi bir din oluun

dan hareket ederek slamclar, devletin baarl olabilmesi iin
dinsel ilkelere dayanmas gerektii grn savunmular*262*
ve slamln politik doktrin nitelii zerinde nemle durmu
lardr.
slamln kamu hukukunu dzenleyen bir din oluu ve bir
devlet teorisine dayanmas, slamclarn dini, devletin kanl
maz dayana saym alarna yolamtr. Bu bakmdan, slaml
n ayrlm az bir esi olan politik doktrin, her slamc grn
temelinde vatan bir ilkedir. slami kurallarn belirledii bu te(257)
(258)
'259)
(260)
(2 6 D

T.Z. Tunaya: a.g.y.. s.

T .Z. Tunaya: a.g.y.. s.
P. Safa: a.g.y., s. 58.
T .Z . Tunaya: a.g.y.. s.
T .Z. Tunaya: a.g.y.. s.

12, 13. 14.

12. 13. 14.
14-15. 1 8 .2 2 .2 5 .2 6 ,2 7 .3 1 -3 2 .
14-15, 18,22, 2 5 ,2 6 , 27. 31-32.

185

okratik devlet tipi, slamln ayrlmaz bir paras olduundan

II. Merutiyetten gnmze kadar beliren din akmlarna ak
veya kapal bir ekilde rengini veren zellik eriata dayanan
bir Devlet anlay olmutur. slamln dnyevi bir din olu
u ve deim ez bir hukuk sistemi zellii tamas, bir yandan
slamclarn eriata dayanan bir Devlet zlemi duymalarna,
te yandan srekli deimeler karsnda belli sistemin savu
nucusu olmalar bakmndan geleneki, tutucu ve gerici olma
larna yol amtr. Bu bakmdan, ne kadar inan alannda kal
mak iddiasnda olursa olsun, bir slamc grn eriat ol
mas, Devleti teokratik bir temele dayandrmak istemesi ka
nlmazdr.
Gerekten slamclar, slam dininin saadeti dnyeviye ve
uhreviye'yi mutazammn kavanini mahsusa olarak irsal buyurulduu gryle, slam Devletinin dine dayand, eriata
bal olduu ve din - devlet ayrlnn sz konusu olamayaca
m ne srmlerdir. Bu bakmdan, rnein mer Rza, m
tareke yllarnda, Dini, devletten ayrmak haince bir teeb
bstr ifadesiyle*263* slamc akmn grn zetlemitir.
Bunun sonucu olarak slamda ekli hkmet teokratiktir di
yen slamclar, eriat bizzat hkmeti emreder ve Hkmet
esasen vecaibi akliyeden olmakla beraber, vecaibi eriyeden
bulunduu da diyaneti mukaddese-i Ahmediye tarafndan ke
mali ehemmiyetle kabul ve tasdik buyurulmutur*264* gr
yle teokratik bir devletin slamln kanlmaz bir sonucu
olduunu belirtmilerdir. Bu yzden slamclar iin Devlet, ik
tidarn Tanrdan (arii Azam) alan teokratik bir devlettir.*265*
Egemenliin temelini kutsal bir kaynaa geri gtren bu anla
y, icray adli em reden ve meveret (danma) yolunu
ngren slamln*266* egem enlik hakkn kstlad kansn
(262) T.Z.
(263) T.Z.
(264) T.Z.
(265) T.Z.
(266) T.Z.

Tunaya:
Tunaya:
Tunaya:
Tunaya:
Tunaya:

a.g.y s.
a.g.y., s.
a.g.y., s.
a.g .y ..s.
a.g .y .,s.

14-15, 1 8 .2 2 .2 5 ,2 6 ,2 7 , 31-32.
1 4 -1 5 ,1 8 ,2 2 ,2 5 ,2 6 .2 7 .3 1 -3 2 .
1 4 -1 5 ,1 8 .2 2 ,2 5 ,2 6 .2 7 . 31-32.
14-15, 1 8 ,2 2 ,2 5 .2 6 .2 7 .3 1 -3 2 .
14-15, 1 8 ,2 2 ,2 5 .2 6 .2 7 .3 1 -3 2 .

186

dadr.
Ksaca zetlersek, teokratik bir devlet anlayn dile geti
ren ve btnyle dinsel temellere dayanan slamclk akm,
Osmanl Devletinin k nedenini, slami ilkelerden uzakla
lm olmasnda, Bat'nn taklidinde aramtr. Bu yzden
Osmanl Devletinin kurtuluu, ancak dnyevi ilerle de ilgili
ilkeler getirmi olan slamln temellerine geri gitmek ve bun
lar geerli klmak ve Devletin yapsn bu ilkelere uygun ola
rak slah etmek, tek kelimeyle slamlamakla mmkndr.
(267)

slamn politik hukuk ve ahlk ilkelerine dn tleyen

slam c grn, yandalar balangta ekli m erutiyet'in
en parlak misali olan meveretin gereklilii kansyla II.
M erutiyet'den yana olm ularsa da(268), sonralar M eruti
yet'in, takliti bir anlayla, kurtuluu Avrupa kurumlarnda
aramas ve cemaat ilkesini yani itihad- slam" gerekle
tirem em i olmas ynnden karsna km lardr.
Gerekten slamclara gre, slami ilkelere uygun olan
M erutiyet'in baarszl, ynetim in slam la aykrlnda,
yabanc kurum ve anlaylarn lkeye aktarlmasyla yetinil
mi olm asnda aranm aldr.
slamc akm, Merutiyet'in olumlu sonular douramama
snn nedenlerinden birini de, lkede sosyal birlik ve dayan
mann salanam aynda bulmu ve sosyal ve politik btnl
n salanmasn din birliinde aramtr. 19. yzylda Avru
pada gelien ve 20. yzylda Dou dnyasna giren milliyet
akmn ve M slman olmayan elerin tepkisine yolaacan
hesaba katmadan, panizlamizm, ittihad slam" grn sa
vunm ulardr. ^269)
II. M erutiyet'in Batclk ve Trklk gibi dier fikir
(267) R. Okandan: Am m e H ukukum uzun A na H atlar, s. 457.
(268) T.Z. Tunaya: slam clk C ereyan, s. 53-55.
(269) R. Okandan: a.g.y., s. 458-459.

187

akmlar karsnda slam clar olumsuz bir tavr almlardr.

rnein ahlk ve maneviyat bakmndan Dou'dan geri olan
Bat'dan ancak teknik olanaklarn aktarlabilecei gryle,
(270) Bat kltrnn de alnabilecei kansnda olan Garp f lara kar km , btn M slmanlarn karde olduu,
kavmiyet davas gldlmemesi ve Trkln cemaat kura
lna aykr olduu gerekesiyle Trklerc tepki gstermi
lerdir.
Gerekten slamclar, bir yandan Batllama hareketlerinin
eitli sonularna saldrmlardr. Kadnlar nrtnmesinin
dinsel kanun gerei olduu (Ahmet Naim) ok karlln zorunluu (Aksekili Ahmet Hamdi), Tiyatronun ahlkszlk yuva
s olduu ve slam Dininin kumar gibi, sigortay da kabul et
medii (Mustafa Sabri)(27l\ vb. gibi sloganlarla tepkilerini dile
getirmilerdir.
te yandan, her kavmin kendi bana hareketi slam iin
bir felakettir (Aksekili Ahmet Hamdi), Mslmanlkta anasr
m olurmu? Ne gezer? - Fikri kavmiyeti telin ediyor Pey
gamber (M ehmet A kif) gryle kavmiyet akmna kar
karak slam Birlii ilkesini savunmulardr. Bu bakmdan Bal
kan ve Birinci Dnya Savalarnda, Mslman uluslarn Osmanl Devletine kar tutumlar, slam Birliini lk edinen s
lamclara ar bir darbe olmutur.
Balangta zellikle Srat Mstakim sayfalarnda v
len ttihat ve Tcrakki'nin, eyhlislamlkla Adliye Nezareti
arasnda bir grev blm yaparak eyhlislam'a yalnz dini
ileri brakmas, yarg alanndaki yetkilerini alarak eriye
Mahkemelerini de btnyle Adliye Nezaretine balamas, ks
mi bir laiklie yolatndan slamclarn ar eletirilerine yolam tr.(272l
(270) T.Z. Tunaya: Batllam a Hareketleri, s. 83.
(271) H.Z. lken: Trkiye'de ada Dnce Taril, s. 310-312.
(272) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 108-109, 114-116.

188

Osmanl Devletinin kurtuluunu slamc ilkelerin ve eria

tn tam uygulanmasna balam olan evreler, eitli dem ek
ve partiler eklinde rgtlenmitir. rnein bunlar arasnda,
31 Mart olayyla politik hayata katlan Cemiyeti lmiye-i slamiye", slam dinini yaymak amacnda olan El slam Cemiye
ti, 31 Mart'm arlk merkezi olan ttihad Muhammedi Fr
kas, 1919 ylnda kurulmu bulunan Teali-i slam Cemiye
ti , 1921 'de kurulan Tariki Salah Cemiyeti saylabilir.*273*
te yandan 1911 ylnn, muhalefetini kendisinde toplam
olan Hrriyet ve tilaf Frkas*274* bir ittihatlk sayd
Kurtulu Savana kar km, rnein eyhlislam Drrizade 11 Mays 1336'da (1920) Anadolu Hareketi liderlerinin
Kuvay M illiye ad altnda Anayasay ineyerek Fitne ve
fesat karan haydutlar olarak eriata gre idam edilebilecek
lerini ilan etm itir/275*
Y alnz bir ulusal bamszlk sava deil, ayn zamanda
sosyal ve politik deimelerin hareket noktas olan Kurtulu
Sava, teokratik stanbul Hkmetinin olduu kadar, slamc
cephenin de saldrlarna uramtr.
Kurtulu Sava'na Drrizadenin idam fetvasyla kar
km akla yetinmeyen stanbul Hkmeti ve eriatlar,
1920de Anzavur'un kiiliinde Balkesir'de milli cepheleri
mizi arkadan vurmak*276* amacyla silahl mdahaleye de gi
rimilerdir. Anzavur'un stanbul'a arlarak, Saray'dan Biga
ve Bandrma yresinin Kuvay Milliyeden temizlenmesi iin
Kuvay Muhammediye komutan olarak Biga'ya gnderilme
si*277*, Anadolu'daki ulusal direnmenin karsnda eriatla
rn M uhammediye cephesi eklinde rgtlendiklerini gster
mektedir.
(273) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 108-109,114-116.
(274) T.Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 338.
(275) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 110-112.
(276) Atatrk: Nutuk, cilt I, s. 392.
(277) Zhtii G ven: A nzavtr syan.

189

Uluslarn kendi kaderlerini kendileri belirledikleri bir tarihi

dnemde hkmetlerin de ulusal iradeye bal olmalar ve bu
yzden Hkmet'in Milli Meclisi hemen toplantya arma
s gerektii sonucuna varan(2781 Erzurum Kongresi ve Hukuku
Milliye ve Menafi Osmaniyeyi mdafaa kararyla sonulanan
Sivas Kongresi'nin(279> ngrd Byk Millet Meclisi Hk
metinin, ulusal egemenlik ilkesiyle badamayan kurumlara
kar olaca phesizdir.

Cum huriyet D nem i

Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti her trden saltana

t ve teokrasiyi reddeden bir Devlet ve Hkmet sistemi olarak
belirmitir. Merutiyet dneminde Trklerin lksnn ger
eklemesi anlamna gelen Trk Devrimi srekli olarak.ttucularn ve lmiye Snfna bal bir evrenin tepkisiyle kar
lam tr.
Teokratik monariden, Laik Cumhuriyet'e, ulusal egemen
lik araclyla geilmitir.
Devrimci tutum ilk olarak 1921 Tekilat Esasiye Tanunu'nun gereklemesinde belirmi ve Hakimiyet bila kayd
art Milletindir. dare usul halkn mukadderatn bizzat ve
bilfiil idare etmesi esasna mstenittir diyen 1. maddeyle ulu
sal egemenlik ilkesi benim senm itir/2801 Bu madde bir devrim
mantnn hareket noktas olmu ve Devrim'le badamayan
kurumlar bu ilkeyle giderilm itir/2811
Bununla birlikte egemenlii btnyle ulusa dayandran bu
trl bir Anayasa, egemenlik kaynan Tanrdan alan teokra
(278) Sabahattin Selek: Anadolu htilali, s. 228.
(279) Vehbi Cem Akm: Sivas Kongresi, s. 151.
(280) 7 ubai 1337. Tekilat Esasiye Kanunu.
(2 8 D T .Z . Tunaya: slam clk, s. 147-149.

190

tik saltanat hukuksal bir varlk olarak tanmak zorunda kal

mtr. Anayasa, Byk Millet Meclisi, hilafet ve saltanatn,
vatan ve milletin ihtilas ve istiklalinden ibaret olan gayesinin
husulne kadar eriati atiye dairesinde mstcmirren inikat
eder eklindeki, 1920 tarihli Nisab M zakere Kanunu'nun 1.
maddesine atf yaparak amacn belirlem itir/282*
ktidar iki kart kaynaa dayanan millet ve saltanatn or
taklaa korunmas isteinin dourduu paradoks, saltanatn
kaldrlarak, ulusal egemenliin gerek anlamda salanmasyla
giderilmitir. Saltanatn kaldrlmas, slami ilkelere gre tek
elde toplanm olan politik ve dinsel otoritenin ayrlmasn
salamak bakmndan laiklik yolunda nemli bir adm olmu
tur.
Kurtulu Sava'nn baaryla sonulanmas zerine, Bat
Devletlerinin bar konferansna stanbul ve Ankara hkmet
lerini ayr ayr armas ve stanbul Hkmetinin son Sadra
zam Tevfk Paa'nn, T.B.M.M. Reisi M ustafa Kemal'e telgraf
ekerek Selameti milliyemize mtealik mevaddi mhimmenin
evvelce beynimizde mzakere ve tesbiti isteinde bulunmas,
saltanatn kaldrlmas ihtiyacn dourmutur. Sultana bal
stanbul Hkmetinin hukuksal bir varlk olarak tannmas teh
likesine kar, Gazi'nin vukuu karib olan konferansta, Trkiye
Devleti yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisi Hk
meti tarafndan temsil olunur, eklindeki cevab, stanbul H
kmetinin hukuk dayanan reddetmitir.
Tevfk Paa'nn inad zerine, fiilen ortadan kalkm olan
Saltanatn hukuka da ilga"s amacyla konu Meclis'e getiril
mitir. Geici tedbirlerle sorunu zmlemek isteyenlerin ya
nnda, iinde M ustafa Kemal'in de bulunduu 80 kiilik bir
mebus grubunun verdii takrirle i kkten zmlenmek is
tenmitir. Takrir'in Meclis'in karar altna almasn istedii alt

(282) elin zek: T rkiyede Gerici Akm lar, s. 18.

191

nokta unlardr:
a) Osmanl mparatorluu, otokrasi sistemiyle birlikte tari
he karm tr.
b) Trkiye Devleti adyla gen, din, Milli Halk Hkmeti
temelleri zerinde B.M.M. Hkmeti ortaya kmtr.
c) km Osmanl mparatorluu yerine geen yeni Tr
kiye Hkmeti, onun ulusal snrlar iinde biricik varisidir.
d) Tekilat Esasiye Kanunu ile egemenlik haklan ulusa
verildiinden, stanbul'daki Padiahlk tarihe gmlmtr.
e) stanbul'da meru bir hkmet olmayp, stanbul ve
evresi de B.M.M.'ne aittir.
0 Trkiye Hkmeti hakk meru olan Makam Hilafeti
tutsak bulunduu yabanclar elinden kurtaracaktr.
1- 11-1338 tarihli oturumda, Rza Nur ve arkadalar slam
clarn hilafetin gvenlii konusunda gsterdikleri an titizlik
zerine, takrirlerinin 6. maddesini, Hilafet Hanedan a-li Os
mana aittir. Trkiye Devleti makam Hilafetin istinatgahdr
eklinde deitirm ek zorunda kalm lardr/283^ Gerekten sal
tanatn kaldrlmas konusundaki grmelerin balamasyla,
Saltanatla Hilafetin aynlp ayrlamayaca sorunu ortaya k
mtr. slamiyetin hkmeti emretmesi yznden saltanatn
kalkmasyla hilafetin de iktidardan yoksun kalaca sorunu,
Osmanl Hanedanna ait olan Halifeliin dayanann Trkiye
Devleti olduu gryle zlm ve Meclis Hkmeti siste
mi ile devam eden bir teokrasiye yer verilm itir/284^ Bu arada
saltanatla hilafetin ayrlamayaca kukusunu gidermek zere
Atatrk, 1-10-1922 tarihli konumasyla, tarihsel belgelerle
Trk Devletinin Hilafetten ayrlabilecei ve saltanatn kalkma
syla hilafetin yok olmayaca ve yalnz, ulusun sultann yerini
alaca grn savunm utur/285^
(283) elin zek: a.g.y s. 31.
(284) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 150-153.
(285) etin zek: a.g.y., s. 32-33, 34.

192

Takrir, Encmende grldkten sonra oya konulmu,

Reisi sani Adnan Bey iltifak 'la kabul edildiini bildirmi,
bununla birlikte Lazistan Mebbusu Ziya Hurit Ben muhali
fim, binaenaleyh, ittifakla deil ekseriyetle kabul edilmitir
szleriyle saltanatn kaldrlmasna m uhalif kalmtr. Byle
likle B.M.M. Hkmeti, hukuksal bir nitelik kazanm*286)
Padiahn bandan alman ta, milletin bana geirilm i
tir.^ )
Trk Devriminin ikinci aamas Cumhuriyet rejimidir. Ulu
sal egem enlik ilkesinin kanlmaz sonucu olan ve zaten bilfiil
vaki olan bir hali tesbit ederek mekukiyeti izale eyleyen
Cum huriyet rejimi, Rauf (Orbay) Bey'in zamansz buluuna,
baz evrelerde, paavra olarak adlandrlmasna ramen 29
Ekim 1923'de Meclisin 286 yesinden 158'inin oyuyla kabul ve
ilan e d ilm itir/288)
Saltanatn kaldrlmas, dinsel ve politik otoritenin ayrlm a
sna yol am ve yan teokratik bir zellik kazanan Devlet'in
dinsel niteliini ortadan kaldramamtr. Laiklik alannda bu
nemli adm. Hilafetin kaldrlm asyla atlmtr.
18-11-1922 tarihli oturumda, B.M.M.'nde Zat ahanenin
vaziyeti hazra neticesinde hrriyet ve hayatn tehlikede gr
dnden btn slamlarn halifesi sfatyla ngilizlere sn
dn bildiren Beyannamenin okunmas, eriye Vekili Veh
bi Efendi'nin Vahidcttin'in hal'i ve yeni bir halife seilmesi yo
lunda fetvasna yolamtr. Bitlis M ebusu Y usuf Ziya Bey'in
islami otoritenin ulusal otoriteye stnln ileri srmesine
ramen. Gazi Mustafa Kemal'in Fetva behemmahal Meclis-i
Ali'nin reyine vaz edilmelidir cevabyla fetva oylanarak kabul
edilmi ve dinsel buyruun ulusal otoriteye bal olduu orta
ya km tr.
(286) etin zek: a.g.y., s. 32-33.34.
(287) T.Z. Tunaya: a.g.y., s. 157, 159-160.
(288) T.Z. Tunaya: a.g.y., s. 157,159-160.

193

Halife seilen Abdlmecit'in, bal olmas gereken koulla

ra aykr davranmas, teokratik bir ynetimden yana(289* ve
Atatrk kadrosuna kar olan90* Kazm Karabekir, Rauf Bey,
Ali Fuat Cebesoy ve Hseyin Cahit gibi kimselerce ziyaret
edilmesi, laik Cum huriyet iin sakncal bir ortam dourmu
tur.
stanbul basnnn Halifcyi desteklemesi yannda91* Hali
fcliin ilgasyla son bulan krize yolaan, Hindistan Mslman
larnn hilafetle ilgilenmesi olmutur. 24 Kasm 1923'de
ana stanbul gazetesi, iki sekin Hint Mslman lideri Aa
Han'la Emir Ali'nin imzalad, smet Paa'ya gelen bir mektu
bun metnini y aynlam tr/292* Ad geen liderler, Halifeliin
Sultanlktan ayrlmasnn M slmanlar iin Halifeliin nemi
ni artrdn belirtmi ve Trk Hkmetinden Hilafet ve imamete, mslman uluslarn gven ve saygsna deer bir yer
verilmesini dilem ilerdir/293*
Mustafa Kemal, Hayat dahiliye ve bilhassa hayat hrici
yesiyle ecdad padiahlarn mesleini muakkip grnmekte"
olan Halife'nin hibir mana ve hikmeti mevcudiyeti" olmad
ve Cumhuriyetin safsatalarla, mevcudiyetini, istiklalini tehli
keye maruz brakamayaca dncesiyle Halifelii ve eriye
ve Evkaf Vekaletini kaldrma yoluna gitmitir.
Hilafetin ilgasna dair kanun teklifi, Meclise, T rkiye
Cumhuriyeti dahilinde Makam Hilafetin vcudu Trkiye'yi
dahili, harici siyasetinde iki bal olmaktan kurtaramad , H i
lafet evaili islamda hkmet mana ve vazifesinde ihdas edilmi
olduundan, dnyevi ve uhrevi bilcmle vezaifi mtevecciheyi
ifa ile m kellef olan zaman hazr hkmeti islamiyenin yann
da ayrca bir hilafetin sebebi mevcudiyeti yoktur gerekesiyle
(289) etin zek: a.g.y s. 40.
(290) T.Z. Tunaya: a.g.y.. s. 163.
(291) etin z e k : a.g.y., s. 40.
(292) B. Lewis: The Emergence o f M odern Turkey,
(293) T.Z. Tunaya: a.g.y.. s. 161.

194

s. 258.

sunulm utur ,<294>

rnein sparta mebusu Hafz brahim ve evresinden H
kmetin dini islamdr. O vekalet (eriye) bakidir. eklinde ge
len kar koym alara ramen, Bavekil sm et Paa'nn bir yan
dan H alifenin btn nfuzunu kullanarak milletin varl aley
hine hareket ettii, te yandan halifeliin varlnn btn
m slm an milletlerin istiklalini sakatlad yolundaki konu
m asndan sonra 4 M art 1924'de Hilafet kaldrlmtr. Halifeli
e son veren Kanunun I . maddesi Halife hal edilmitir. Hila
fet, hkm et ve cumhuriyet mana ve mefhumunda esasen mn
dem i olduundan Hilafet makam mlgadr eklindedir.*295)
Hilafetle birlikte, eriye ve E vkaf Vekaleti de kaldrlarak itikadat ve ibadata dair btn ahkam ve mesalihinin tedviri ve
messesat diniye'nin idaresi iin C um huriyetin makarrnda bir
D iyanet leri Reislii makam tesis edilm i*296) ve Tevhidi
Tedrisat Kanunu kabul edilmitir.
Bylece teokratik karakterinden syrlan Trk Devleti, La
iklik yolunda devrimci admn atmtr. Trk Devriminin laik
lik alanndaki bu gelimeleri, slamc evrelerin tepkisine yolam akta gecikm em itir. eyh ve Hocalarda kiileen bu tep
ki, Askeri Hoca'nn Silifke'de bir nmayi dzenlemesi ve Bur
sa Readiye ve Adapazar'nda benzer olaylarla aa km
tr.*297)
Bu ortam iinde, 1924 sonlarnda, Rauf Bey, Ali Fuat Paa
ve Batllam a hareketlerini eletiren Kazm Karabekir Paa
vb.'nn elinde Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurulmu
tur. Halklardan daha tutucu olan bu parti yeleri, programla
rnn 6. maddesinde Fkra, efkar ve itikad diniyeye hrm etkrdr ilkesini gelirmi*298) ve Halk Frkasyla sk bir e
(294)
(295)
(296)
(297)
(298)

K. Arbum u: M illi M cadele ve nklaplarla lgili Kanunlar.

K. A nburnu: M illi M cadele ve nklaplarla lgili Kanunlar.
etin zek: a.g.y.. s. 42.
T .Z. Tunaya: a.g.y., s. 167.
T .Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 617.

195

kim eye girim itir.

Bu arada ubat 1925'de, Dou illerinde bir Krt ayaklanma
s km ve Bavekil Fethi Bey'in Terakkiperver Frka men
suplarndan bazlarnn irticai istismar" edici eylemlerde bu
lunduunu belirtmesinden sonra Frka, icra Vekilleri Heyeti
kararyla kapatlmtr. Terakkiperver Frka'nn kapatlmasna
yolaan isyan 13 ubat 1925'de Nakibendi Tarikatndan eyh
Sait'in liderliinde Piran kynde (Bingl)(299> bamsz bir
Krdistan kurmak ve Halifelii getirmek amacyla^300* patlak
vermi, zerinde m uhtelif mukaddesat yazl birok bayrak
larla efkar tevik ederek(301) olduka bym ve ciddi bir
askeri hareketle bastrlmtr.
ilerde ayrntl bir ekilde grlecei gibi, Cumhuriyetin
ksa tarihi iinde Terakkiperver Frka'yla balayan ok partili
hayat denemeleri, Devrime kar olan bir evreye verilen taviz
ler yznden bata laiklik olmak zere Cumhuriyetin getirdii
ilkelerin tepki grmesi ve saldrlara uramasna yol amtr.
Trk devriminin amac, modem bir toplumun kurulmas ol
mutur. Bu devrim ok ynldr ve kiilerin gnlk yaama
larn da kapsamna almaktadr. Bu amaca ulamak zere Trk
Devrimi, dinsel bir nitelik tayan tutucu evreler ve zellikle
ilm iye snfyla atm ak zorunda kalmtr. Batllam a
dmanl eklinde beliren bu akmn tezi, bir yandan Bat
uygarlnn hristiyanlk rn olduu ve bu uygarln kabu
lyle dinin elden gidecei, te yandan Batllamann, birta
km ktlklerin Trk toplumuna girmesi anlamna geldii g
rnde zetlenebilir.
Ziya ve Raif Hoca'larla Meclis'de de temsilci bulan slamc
akm, Tesettr eri adl brornde Trk kadnn Orta
a karanlklarna gmmek isteyen skilipli A tf Hoca'yla a
(299) Behet Cemali: eyh Sait syan, s. 23.
(300) K. Karpat: Turkey Poiitics. s. 46.
(301) nn'nn Sylev ve D emeleri, s. 1 3 0,7 Nisan 1341 tarihli konuma.

196

n bir zeilik kazanmtr.*302)

Osmanl mparatorluumdaki her yenilik hareketine kar
kan ve onu soysuzlatran slamc akmn bir devam niteli
inde olan bu akm, 28 Kasm 1925'de apka Kanununun ka
bulnden sonra lke'de byk bir anari ortam yaratmtr.
Trk Devriminin nderi Atatrkn Trkiye Cumhuriyeti hal
k, fikriyle, zihniyetiyle medeni olduunu ispat ve izhar etmek
mecburiyetindedir. Medeniyim diyen Trkiye Cumhuriyeti hal
k, aile hayatyla, yaay tarzyla medeni olduunu gster
mek mecburiyetindedir*303) szleriyle at kampanya, Serpuun Trkler ile sair medeni ve asri devletler arasnda bir
alameti farika olduu*304) gerekesiyle apka Kanunu tasars
hazrlam ve Bursa Mebusu N urettin Paa'nm "Tekilat Esa
siye Kanununa tearuz ettii*305) iddialarna ramen Kanun ka
bul edilm itir.
Zorla apka giyilecei, kadnlarn araflarn aaca yo
lundaki propaganda sonunda, 25 Kasm 1925de Rize'de silahl
bir kyl hareketi olmu, daha sonra Erzurum'da hocalarla
halk yrye gemi, M ara'da Cam ii Kebir'den kan k
krtclar apka giymeyeceiz sloganyla gsteri yapmlar,
erke'de cami kapsna beyannam eler yaptrlm tr.
Genilem ee balayan hareketler bastrlarak, istikll
M ahkemesi" kurulmu ve ilerinde A tf Hoca'nn da bulundu
u birok kimse idam edilmitir.*306)
Youn irtica olaylarndan sonra, slamc evrenin kontrol
altna alnd bir dnemde, Trk Devriminin temel ideolojisi
olan laikliin gerekletirilmesi yolunda nemli admlar atl
m tr. Laikliin gelimesi, Cum huriyet Halk Frkas progra
(302) T .Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 170-171.
(303) A tatrk'n Sylev ve Dem eleri, cilt II, s. 210.
(304) K. A nbum u: a.g.y., s. 181, 182-183.
(305) K. A nbum u: a.g.y s. 181. 182-183.
(306) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 178.

197

mndaki gelimeye paraleldir. 1923 Genel seimine, Frkann,

beyannamesinde, teokratik bir kurum olan Halifeliin slam
Milletleri arasnda en yksek bir makam olduunu belirterek
girmesine ramen^307) T.B.M.M.'nin 2. dneminde, nemli ka
rarlar almas, laiklik ilkesinin gereklemesine ortam hazrlan
mtr. Trkiye'nin gerek anlamda laiklemesi 1928 ylna
rastlamtr. Gerekten, henz baz dinsel ilkeleri iine alan ve
2. maddesinde Trkiye Devletinin dini, slam dinidir diyen
1924 Tekilat Esasiye Kanununun ad geen maddesiyle, 26.
maddedeki Meclisin grevleri arasnda saylan Ahkam eriye'nin tenfizi yrtlmesi) ksmnn karlmasyla ve Meclis
yeminlerinin laikletirilmesiyle 14 Nisan 1928'de laiklik kan u n la trlm tr/308) Malatya Mebusu smet (Paa) ve 121
arkadann tadil teklifinde gereke, ulusal egemenliin ger
eklemesini salayan en ileri devlet eklinin laik ve demokra
tik Cumhuriyet olduu ve bu bakmdan laik devlet ilkesine ay
kr fkralarn Anayasa'dan karlmas gerektii eklinde
belirlenmitir. Gerekeye gre, din devlet ayrl, dinsizliin
desteklenmesi deil, dinin yneticiler elinde alet olmaktan kur
tarlm asd r/309)
Laiklik, Cumhuriyet Halk Partisinin 193l'deki Kurultayn
da alt ok arasna girmitir.
Trkiye'de laiklik ilkesi, pratikte, dini kamu hizmeti olarak
benimseyen Devletin dini kt kullanmlardan korumak ve din
sel evrelerin politik ve sosyal basksn nlemek amacyla din
ilerinin kontrol altnda tutulmas eklinde belirm itir/310)
1921 ylnda C.H.P. Kurultaynda kabul edilen Devleti
lik, Cumhuriyetilik, Halklk, Laiklik, Milliyetilik ve nk
laplk ilkeleri 1935 ylndaki Kurultay sonunda ulusal bir
(307) T.Z. Tnaya: Syas Partiler, s. 580-581.
(308) A nbum u: 1222 no. 14.4.1928 tarihli kanun, s. 71.
(309) etin zek: a.g.y., s. 49.
(310) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyanlar, s. 182-183.

198

ideoloji nitelii kazanm ve gerek program, gerekse rgt y

nnden devlet ve parti kaynatrlmm*31 11 Bu bakmdan
1937 ylnda, sm et nn ve 153 arkadann getirdii teklifin
315 sayyla kanunlamasyla, alt temel ilke Anayasa'nn 2.
maddesine sokulmutu*3121 ve bylece laiklik bir ana ideoloji
haline getirilmitir. Tekilat Esasiye Encmeni M azbatasn
da, A nayasaya sokulan kurallarn Trk Devletinin ekliyle be
raber dou tarznn ve kuruluunda hakim olan ve fiiliyat sa
hasnda imdiye kadar inkiaf eden umdelerden ibaret olduu
belirtilmi, laikliin amac, Biz diyoruz ki dinler vicdanlarda
ve m abetlerde kalsn, maddi hayat ve dnya iine karmasn.
K artrm yoruz ve kartrm ayacaz szleriyle aklanm
tr.*3131
Dier be ilkeyle birlikte laikliin, aykr davranlara kar
korunmas amacyla laikliin nakz olan klerikallik ve in
klapln nakz olan irtica lehinde hibir faaliyet yaplama
yacaktr gryle, Anayasa'nn 103. maddesiyle hkmn
savsaklanmamas. Ceza Kanunu'nun 146 maddesiyle aykr
davranlarn nlenmesi salanmak istenmitir.
Trk Devriminin gereklemesi yolunda atlm en gl
ve nemli bir adm olan ve M eclis'ce 'T rkn ve istikbalinin
sigortas saylan laiklik*3141, ok partili dnemin balamasy
la tehlikeye girmekten kurtulamam ve laikliin yeni yorum
lar bu yce ilkeyi sakatlama yoluna girmitir.
Gerekten ok partili dneme girene kadar, dinci evreler
ve tutucu aydnlar, devrim temelleri ve laiklik ilkelerine srekli
bir tepki gsterememi olmakla birlikte, slam dini ve teokratik
devleti savunma amacn gden Devrim kart hareketlerin or
taya kt grlmtr. Bu olayn Serbest Frka'nn kurulu
(311) T .2 . Tunaya: Siyasi Partiler, s. 570.
(312) K. A nburnu: 3115 sayl kanun, s. 85.
(313) elin zek: a.g.y.. s. 52-53.57.
(314) etin zek: a.g.y., s. 52-53,57.

199

undan hemen sonra patlak vermesi bir rastlant deildir.

1930 Austosunda, Fethi (Okyar) Beyin'in liderliinde Aaolu Ahmet vb. gibi bir grup mebus tarafndan, Atatrk'le
Fethi Bey arasndaki mektuplama zerine kurulan Serbest
Cumhuriyet Frkas, ikinci ok-partili rejim denem esidir/315)
lkede eitli aksaklklarn nedenini Byk M illet Meclisi'nin bir frkadan mteekkil olmasnda bulan Fethi Bey'in
mektubuna karlk Gazi'nin Byk M illet M eclisinde ayn
temele istinat eden yeni bir frkann faaliyete geerek millet i
lerini serbest mnakaa etmesini Cumhuriyet esaslarndan
(316) saydn bildirmesinden sonra parti kurulmu ve olaylar
la ykl zm ir gezisinin ardndan 17 Kasm 1930da kendini
feshetm ek zorunda kalm tr/3 *7>
Liberal karakterli olan Serbest Frkann Cumhuriyet Halk
Frkasnn kiiliinde Devrimlere kar olan bir ktleyi hare
kete geiren bir ortam yaratt grlmektedir. Yeniliklere kar
slamc Cephe nin direnme ve saldrlar niteliini tayan
bu hareketler, Osmanl mparatorluumda slahat hareketlerine
tepki gsteren bir akmn Cumhuriyet dnemindeki halkalar
olarak belirmitir.
Gerekten, 22 Aralk 1930 ylnda Nakibendi Tarikatn
dan Dervi Memet ve arkadalarnn Menemen'de yarattklar
irtica olay, bunlarn en etkili ve en nemlisidir: Sabah nama
zndan sonra Ankara Hkmetini kaldrarak II. Abdlhamid'in
olu Selim'i Halife ilan edeceini bildiren Dervi Memet ve
evresi, kendilerine mdahale eden askeri mfreze kumandan
Kubilay' ldrerek, ban testereyle kesmilerdir. Nakiben
di hareketi olduu anlalan M enemen olaynn amac, Bave
kil sm et Paa tarafndan, eriat kurmak, Trk Devriminin ge
tirdii politik ve sosyal dzeni ykmak eklinde zetlenmitir.
(315) T.Z. Tunaya: Siyasi Partiler, 622-623.
(316) Aaolu Ahmel: Serbest Frka Hatralar, s. 22-23.
(317) T.Z. Tunaya: a.g.y s. 635.

200

28 kiinin idamna ve birok ar hapis cezalarna yolaan bu

olay(318\ eriatn Trk toplumunda byk tehlikelere gebe ol
duunu gstermitir.
1933 yl balarnda Bursa'da Nakibendi Tarikatndan
Kozanl brahim ve arkadalarnn dzenledii Arapa ezan ta
lebinde bulunan gsteri, 1935'de Siirt'te Naki eyhi Halil,
sonra da olu Abdlkudds'n m ehdilik iddiasyla giritii ha
reketler ve 1936 yl Ocak'nda yine Nakibendi tarikatndan
Kayserili Ahmet Kalayc'nn yrtt skilip olay, gen Trk
D evletinin gelim e ve yerleme yolundaki davranlarna di
nin gsterdii sert tepkilerin birer rnekleridir/319! Bununla
birlikte, Devrim'in irticaa ve tutuculua taviz vermek zorun
da kalm ad 1945 ylna kadarki dnemde, dinin politik alan
da etkide bulunmasnn nne geilebilmitir.
Gerekten, bu tarihe kadar Cumhuriyet rejimi, C.H.P.'nin
egem enlii altnda, tek parti'rejim i olarak sregelmitir. Parti
lerin sayca oald ve devrimci glere kar muhalefetin
belirdii dnemlerde tutucu ve dinci akm politik hayata uzan
mtr. 1924 Terakkiperver ve 1930 Serbest Frka denemeleri,
bu durum un birer rnei olmutur. A a kan akmlarn teh
likeli bir nitelik kazanmas, ok partili rejim denemelerinin ba
arszla uramasna yolamtr. Bu yzden, Anadolu ve
Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyeti'nde temelini bulan ve sonra
lar Halk Frkas, Cumhuriyet Halk Frkas adlarn alan Cum
huriyet Halk Partisi, 1919'dan balayarak 1945'lere kadar lke
nin geleceini belirlem itir/3201
1945 ylnda C.H.P. Genel Bakan ve Reisicumhur smet
Paa'nn, Meclisi a konum asnda, m uhalefet partilerinin
oalm asnn iyi karlanaca yolundaki aklam asyla Trki
ye yeni bir dneme admn atmtr.
Gerekten nn, ad geen konumasnda Demokratik
(318) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 185-188.
(319) T .Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 185-188.
(320) T .Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 559-560.

201

karakter btn Cumhuriyet devrinde prensip olarak muhafaza

olunmutur. Diktatrlk, prensip olarak hibir zaman kabul
olunmadktan baka, zararl ve Trk Milletine yakm az ola
rak daima itham edilmitir... Bizim tek eksiimiz Hkmet
Partisinin karsnda bir parti bulunmamasdr. Bu yolda mem
lekette gemi tecrbeler vardr. Hatta iktidarda bulunanlar ta
rafndan tevik olunarak teebbse giriilmitir. ki defa
m em lekette kan tepkiler karsnda teebbsn muvaffak
olamamas bir talihsizliktir. Fakat memleketin ihtiyalar ev
kiyle, hrriyet ve demokrasi havasnn tabii ilemesi sayesin-,
de, baka siyasi partinin de kurulmas mmkn olacaktr dem i tir/32*)
Bylece C.H.P.nin devrimci tutumu ve genellikle devleti
politikasnn belirledii Cumhuriyet tarihi, kinci Dnya Sava'nn tek parti iktidarlarnn yenilgisiyle sonulanmas zeri
ne, 18 Temmuz 1945'de Milli Kalknma Partisi'nin kuruluuyla (322) 0 jc partili rejime girmitir.
ok partili hayatla birlikte balayan eitli akm lar arasn
da Merutiyet slamclarnn devam niteliinde olan ve Trk
Devrim abalarna kar karak muhalefeti destekleyen tutucu
akm, zellikle halkn C H.P.'ne kar honutsuzluundan ya
rarlanan Demokrat Parti'ye kendi rengini vermeye almtr.
Oy kaygsyla bu akma kar hogrl davranmak ok parti
li dnemde dinci evrenin gn getike arlk kazanmasna
yolam tr.
1945 Temmuzuyla D.P.'nin iktidara getii 22 Mays 1950
tarihi arasnda, Trkiyede 24 politik parti ve kurulu ortaya
km tr. Be yl iinde rgtlenen bu kurulular, ounluk
la, yaygn bir gelime ortam bulamamakla birlikle, programla
rnda tutucu bir tavrn savunuculuunu yapmlardr, t323)
(321) nn'nn Sylev ve D em eleri, 1 Kasm 1945 konumas, s. 397.
(322) T.Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 638.
(323) T.Z. Tunaya: slamclk Cereyan, s. 191, 191-192.

202

Gerekten, rnein Milli Kalknma Partisi, d politika ala

nnda slam Birlii ark Federasyonu tasarsn gerekletir
m ek istem i*324^ ve Tznn 19. maddesinde, Maarifle
her ey ahlk ve milli anane esasna gre ayarlanacaktr ifa
desine yer vermitir.*325) 1946'da kurulan Sosyal Adalet Parti
s i b i n amac, Dnya Mslmanlar birlii fikrini desteklemek
tir.*326) Ayn yl kurulan partilerden ifti ve Kyl Partisi, ge
leneklere balln bildirmi,*327) Artma Korunma Partisi de
dinci bir politik parti zellii tamtr.*328) Yine 1946 yln
da kurulan ve slam Koruma Partisi adn tamakla birlikte
politik eylemde bulunmayan bir kurulu, am acnn yalnz islamn ykselmesi ve dayanmas olduunu belirtmitir.*329)
1947'de kurulan Trk M uhafazakr Partisi, islami ilkeleri temel
alm*330), 1948'de dinci bir grubun D.P.'den ayrlarak kurdu
u M illet Partisi, dine ve geleneklere byk arlk tanyan bir
parti olarak belirmitir. Gerekten, Programnn 7. maddesinde
Parti itimai nizamn teekklnde, itikatlarn, ahlkn, gele
neklerin, rf ve adetin byk hisselerini tanr. Bunlar sk sk
deim ezler ve devletin nfuzu dnda kalr denmektedir, 8.
maddeye gre, Parti, din messeselerine ve milli ananelere
hrm etkardr, 12. maddeye gre de Parti din ilerinin devlet
ilerinden ayr tutulmasn kabul*33') etm ekle birlikte din i
lerinin zerk ve ayr bir kurulua balanm asn istemektedir.
(332)

1949 ylnda kurulan Toprak, Emlak ve Serbest Teebbs

Partisi de, dinsel demeklerin serbestliini ve rgtlenmesini is
(324) T .Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 191, 191-192,
(325) T .Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 6 4 4 ,6 9 3 ,6 9 5 ,7 0 8 .
(326) T .Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 6 4 4 ,6 9 3 ,6 9 5 ,7 0 8 .
(327) T .Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 6 4 4 .6 9 3 ,6 9 5 ,7 0 8 .
(328) T .Z . Tunaya: Siyasi Partiler, s. 644, 693, 695, 708.
(329) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 192.
(330) T.Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 711.
(331) M illet Partisi Program ve Tz.
(332) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 191.

203

tediini Programnda aka belirtm itir/333)

te yandan, 7 Ocak 1946'da C.H.P.'den ayrlan veya kar
lan milletvekilleri tarafndan kurulan Demokrat Parti(334\
1950'den sonra izleyecei din politikasnn tohumlarn serp
mitir. Programnda Partimiz laiklii, devletin din ile hibir
ilgisi bulunmamas ve hibir din dncesinin kanunlarn tan
zim ve tatbikinde messir olmamas manasnda anlar; din hr
riyetini, dier hrriyetler gibi, insanln mukaddes haklarn
dan tanr 5madde 14(335) szleri yer almakla birlikte D.P. da
ha muhalefetteyken, 1949'daki ikinci byk Kurultaynda s
lamc fikirlere kapsn amtr. Parti Genel Bakan Celal
Bayar, sylevinde Trk Milletinin mslman olduunu, mslman olarak Allahna kavuacan belirtm itir/336)
D.P.'nin iktidara gemeden nce, dinin politikaya kartrlma
mas konusundaki tutumunu, Terakkiperver ve Serbest Frka
denemelerinden ald derse balamak yerinde olur.
Deien i politika koullan, iktidardaki CHP'nin genel
olarak programn ve zellikle de laiklik ilkesini yeniden ele al
masna yolamtr. 1945 ylnda C.H.P.'de, ilk olarak dinde
reformu, yani,
a) Laiklik bir rejimde Diyanet leri Tekilatnn yer alma
mas,
b) Kur'an'n ztrke dzenlenmesi,
c) badet yerlerinin Halk evleri ekline sokulmas,
d) Dinsel klklarn kaldnlm as,
e) badet metod ve zamanlarn dzenlenmesi, vb. ngren
teklif, yine parti iinden bir tepkiye yolamtr. nan ve pra
tikle ilgili konularn devlete dzenlenmesinin dine mdahale
olduu grn savunan bu akm, Parti'de arlk kazanm
(333) T.Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 737,646.
(334) T.Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 7 3 7 ,646.
(335) D em okrat Parti, Program ve Tzk.
(336) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 199, 195-198.

204

ve 1947 Kurultay'nda aka ortaya kmtr.

C.H.P.'nin 7. Kurultay', laiklik sorunun tartld ve ge
lenekilerin laiklii yumuatma isteiyle ortaya ktklar bir
kurultay olmutur. nsanlar arasndaki sosyal dayanmann
dinle salanabilecei noktasndan hareket eden gelenekiler,
dine nem verilmesi ve ilgi gsterilmesi, yeni kuaklarn ye
timesinde manevi bir gda olan dinden yararlanlmas ge
rektiini savunmulardr.
Bununla birlikte, 7. Kurultay, gelenekilerin tekliflerini red
dederek laiklie ve devrimcilie bal bir tavr taknmtr.
(337)

Dinci evrenin gelimesi zerine, 1949 ylnda Son za

manlarda dincilik propaganda ve cereyanlar dikkati ekecek
bir m ahiyet almtr. Cemiyet nizamlarn dini akidelere uy
durmak isteyenlerin hareket ve faaliyetleri bir tehlike tekil et
m ee balam tr,338) gerekesiyle Ceza Kanunu'nun 163.
maddesinin yeniden gzden geirilmesi ve ihtiyac karlaya
cak bir ekilde dzenlenmesi zorunlu saylm tr/339) "Siyasi
maksat veya ahsi nfuz ve menfaat temini kastyla yaplan di
ni telkinlerin cezalandrlmasn ngren tasan, tepkiyle kar
lanm , Osman Nuri Kni "D insizlii esas alan bu tasannn
dini slama tecavz ve laiklie klliyen m uhalif olduunu ile
ri s rm t r/340^ te yandan Necati Erdem e gre, bu ekilde
dinsizlie ayrcalk tannm, laiklik perdesi altnda dinsizlik
korunm u olm aktadr/34)

(337) T .Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 199, 195-198.

(338) K. A nbum u: Trk Ceza Kanununun Baz M addelerinin Deitirilmesine
D air K anun Tasars, s. 3 4 7 ,353,258-259.
(339) K. A nbum u: Trk Ceza Kanununun Baz M addelerinin Deitirilmesine
D air Kanun Tasars, s. 3 4 7 ,353,258-259.
(340) K. A nbum u: Trk Ceza Kanununun B az M addelerinin Deitirilmesine
D air Kanun Tasars, s. 3 4 7 ,353,258-259.
(341) TZ. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 200-201, 202-203, 205,207, 210.
215.

205

Bu dnemde, II. Mcrutiyet'in slamclk akmyla balan

ts bulunan, bununla birlikte temsilcileri snrl olan tutucu
akm, zellikle devrimlerin sonularn eletirmekle yetinmi
tir. lk planda CHP'nin laiklik anlayn yererek ie girien s
lamclar, davranlarn vicdan hrriyetine aykr bulduklan
Parti'nin, Trk Halknn Mslmanln hie saydn ve di
ne nem vermemesi halinde yklacan ne srmlerdir.
Bu adan Hacm, vatani bir grev trnden dinsel bir
grev olduu ve din adam ktl bulunduu niversitelerde
din fakltelerine ihtiya olduu ve dinsel retimin uygulan
mamas yznden bir maneviyat ve ahlk buhran doduu
grn savunm ulardr/342^
Sebilrread kanalyla zamannda Cumhurbakan n
n'den partisinin din konusundaki tutumunu deitirmesini is
teyen Cumhuriyet dnemi slamclar, 1949 ylnda Medreseli emseddin Gnaltay'n Bavekillie gelmesiyle umuda
kaplm larsa da, bu umut ksa zamanda snmtr. Gnaltay'n Hkmet Programnda devrimlerin btn iddetiyle ko
runacan belirtmesi zerine slamclar dinsizlik eklindeki
laikliin devam edeceini kabul etmilerdir:
Bu dnemde, slamc akmn zerinde en ok durduu ko
nu, Kur'an diliyle ibadet sorunu olmu ve bunun engellenme
si, laiklie aykrln en byk rnei saylmtr. te yandan
Arap harflerinin kaldrlmas da eletiriye uram, Ali Fuat
Bagil, bu olay Memleketin tefekkr hayatna indirilen ar
bir darbe olarak nitelemitir.
te yandan, slamclar, uydurma dil saydklar ztrkecilie iddetle yklenmi, hareketin amacn Trk ulusunun ta
rihsel kaynaklarn sndrmek ve dil zerinde Arap etkisini si
lerek dine kar davranta bulunmak eklinde yorumlamaya

(342) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 200-201, 202-203. 205-207. 210.
215.

206

k a lk m tr/343^
Din eitim ve retiminin ihmalini, Trk Devriminin en b
yk yanl sayan slamc akm, mam-'Hatip Okullar amak
ve lahiyat Fakltesi kurmak zorunluluunu ne srm ve din
okullarnn ynetiminin Diyanet leri Reisliine braklmas
gerektiini savunmutur.
"Din dmanln komnizm yolu sayan slamclar, din
de reform iddialaryla Kur'an hkmlerini kaldrmak modas
nn komnizme gtren bir akm olduu kansndadr. Ahmet
Hamdi Akseki'ye gre Tam manasiyle bir teceddt ve terakki
dini olan slam dini, esaslar baki kalmak artiyle eri h
kmlerde bile yenilikidir. Terakkiyi ahlk ve karakter geli
iminden ibaret sayan Akseki iin slamlk gelimeyi salayan
bir dindir.
Grld gibi, Cumhuriyet dnemi slamclar, II. Merutiyet'tekiler gibi slamln gelimeye engel olmad tezini sa
vunmak zorunda kalmlardr.
Bu yzden, slamclar tarafndan, dinde reformun yapla
mayaca ve slamlkta itihad kaplarnn kapanmam oldu
u ileri srlmtr. Yine slamc akm, Din ile Dnya ileri
birdir, aksini iddia son yirmi senenin modasdr. Cahilane ve
garazkarane bir iddiadr ifadesiyle rtk olarak Devletin din
temeline dayanm as grn tem ellendirm ilerdir. Batlla
ma konusunda da slamclarn olumsuz bir tavr takndklar ve
Dou'nun m aneviyat ve ahlkiyat alannda Batllamaya ih
tiyac olmad ilkesini savunduklar grlm ektedir/344*
Bu tutucu evre, 1948'den balayarak Halk Partisini, laiklik
ilkesini farkl yorumlamaya ve geni apta tavizler vermeye
zorlamtr. Yeni kurulan partilerin, program larna dinci bir
renk katmalarn gerektiren ortam, C.H.P.'nin de yeni bir do
(343) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 200-201. 202-203. 205-207, 210,
215.
(344) T .Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 200-201, 202-203. 205-207, 210,
215.

207

rultuya girmesine yolamtr. Tutuculara taviz taktiinin ilk

rn 1948 ylnda, ilk olarak, Hac'ca gideceklere dviz izni
nin verilmesi olmu, 1 ubat 1949'da ilkokul programlarna is
tee bal din dersleri konmu, yine 1949'da sonralar okul ha
line getirilen imam Hatip Kurslar almtr.
1950 ylnn M artnda, yani C.H.P.'nin iktidar brakt se
im ncesi dneminde bu alanda daha da ileri gidilmi, din
adamlarnn ynetimi yeniden Diyanet leri Reisliine bra
klm tr.
7 Ocak 1949 tarihinde, Ankara niversitesi Senatosu ilahi
yat Fakltesi almas konusunda karar vermi ve bu karar H
kmet Programna girm itir.'345) 4 Mart 1950de de, 1925 ta
rihli Tekke, Zaviye ve Trbelerin kapatlmasna dair kanunun
1. maddesi deitirilerek'346), Milli Eitim B akanlnn n
grd 19 Trbe halka almtr.
Bu sralarda dorudan doruya laik devlete saldrmay
ama gden bir ar slamc akn, Ticanilik, demokratik or
tamn yaratt laiklik tartmalarndan ve tavizlerden g ala
rak etkilerini eylem alanna sokmak imknn bulmutur. Do
um yeri Fas olan ve 1930larda Trkiye'ye giren Ticanilik, Ke
mal Pilavolu'nun liderliinde gelierek, zellikle Ankara ve
orum dolaylarnda yaylmtr. Amac, Tanr emirlerini ye
rine getirip Peygamberin ahlkn temsil etmek eklinde zet
lenmekle birlikte, ana amacnn teokratik bir devlet olduu or
taya kmtr. Trk Devrimini dinsizlik, Devrim nderi
Atatrk' M elun eklinde adlandracak kadar saldrgan ve
tehlikeli olan ticaniler, 1941 ylnda kabul edilen Trke Ezan
Kanunu'na aykr olarak eitli yerlerde tekbirler getirmee
balam ve sonunda 1949 uba'nda Meclis'te yksek sesle
ezan okumaya kadar varmlardr. Ticaniler dinci gsterilerine
D.P. zamannda da youn bir ekilde devam etm ilerdir.'347)
(345) etin zek: a.g.y., s. 190.
(346) K. Arbum u: 5566 sayl kanun, s. 264.
(347) T.Z. Tunaya: slamclk Cereyan, s. 221-222.

208

 zellikle gerici evrelere verdii sz ve tavizlerle yaylma

olana bulan D.P.'nin, 14 Mays 1950 seimiyle iktidara geli
i, Trkiyede laikliin anlam ve uygulanm bakmndan, tu
tucu evreler iin yeni bir dnemin balangc olmutur.
slam clara kar D.P.nin hogrrl tavrnn ilk ve nem
li rneine, Adnan Menderesin. Babakan olarak 29 Mays
I950'de okuduu Hkmet programnda rastlanmaktadr. M en
deres, M illete malolmu inklaplarmz mahfuz tutacaz
(348) ifadesiyle, Devrimleri bir btn olmaktan karp bazlar
n ortadan kaldrm a olanam hazrlamtr.
Ar sol cereyanlar fikir ve vicdan hrriyeti mevzuunda
m talaa etm ek gafletinde bulunmayacaklarn belirten Baba
kan, buna karlk irticai tahrike asla msaade etmemekle be
raber din ve vicdan hrriyetinin icaplarna riayet edeceiz di
yerek, aka, ar din akm larna ak kap brakm tr. A y
rca, Hkmet olarak, gerek din dersleri meselesinde, gerekse
din adamlar yetitirecek yksek messeselerin faaliyete ge
mesi hususunda icabeden tedbirleri sratle ittihaz etm ek kara
rnda olduklarn bildirmitir.!-349)
iktidara geene kadar, kendisinden nceki ok parti dnem
lerinin baarszlkla sona ennesinden ders alarak, program ve
propagandalarnda din asndan ihtiyatl davranan D.P., se
imleri kazandktan sonra, eitli uygulamalarla dinci evreyi
doyuran, islamiyetin kurtarcs!350) sfatn alm asna yolaan bir nitelik kazanmtr. Politik amalarla yaratlan dinci
tepki ortamnda, basnda, vaaz krslerinde ve hutbelerde sk
sk Atatrk dnemini de iine alan 27 senelik zulmden sz
edilm itir.
slamc kanadn taktii, laiklii ilkece kabul etmekle birlik
te, Trkiye'deki uygulanmn eletirm ek olmutur.!35*)
(348)
(349)
(350)
(351)

M ustafa Doan: A dnan M enderes'in konum alar, citl I, s. 14. S.

M ustafa Doan: A dnan M enderes'in konum alar, c ilt I. s. 14, 15.
T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan. 2. 22 4 ,2 2 5 .
T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan. 2. 22 4 .2 2 5 .

209

rnein Trkiye'de din ve devlel ilikileri yznden, Dine

bal devlet, Yar dini devlet ve Devlete bal din olmak
zere dnem ayran Ali Fuat Bagil,(352) Cumhuriyet dne
mini dinin devlete bal olduu bir sistem saymtr. Gerek
ten Bagil, 2 Mart 1924'te eriye ve Evkaf Vekaletini kaldra
rak 429 sayl kanunun kabulyle balayan dnemin, Devlete
bal din" dnemi olduu ve gerek laiklikle badaamayaca
grn savunmutur.*353)
lk olarak bu tez Arapa ezan yasann kaldrlmas y
nnden ortaya atlm*354^ ve 1950 Haziran'nda Demokrat
Parti Meclis Grubunda verilen kararn*355) Mecliste kabulyle
Trk Ceza Kanunu'nun 526. maddesi, vicdan hrriyetine ve la
iklie aykr olduu gerekesiyle deitirilmitir.*356)
Arapa ezann kabulyle reaksiyoner davranlarn Ata
trk heykellerini krma ekline dnen Ticanilerin saldrganlk
lar 1951 ylnda artmtr.
Bu olaylar karsnda, Cumhuriyetin ve nklaplar rejimi
nin sembol olan Atatrk'n hatrasna, eserlerine ve onu ifade
eden varlklara vaki olacak tecavzler nlenmek amacyla, 31
Temmuz 1951'de Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda
Kanun karlmak zorunluluu domutur.*357) Liderleri olan
Kemal Pilavolu'nun on be yl hapse mahkum edilmesiyle Ticaniler youn ve ak gsterilerine son vermilerdir.*35)
Arapa ezan serbest brakarak milli iradeye borcunu de
yen iktidar, eitli tutumlaryla dinsel tavizlerine devam et
mitir. Ceza Kanununun 526. maddesini deitirme teklifinde
(352) Ali Fuat Bagil: Din ve Laiklik, s. 145, 156-158.
(353) Ali Fuat Bagil: D in ve Laiklik, s. 145, 156-158.
(254) T.Z. Tunaya: a.g.y., s. 226.
(255) M ustafa Doan: a.g.y., s. 31.
(356) etin zek: a.g.y., s. 197.
(357) K. A nbum u: 5816 sayl kanun, Gereke^.." s. 269.
(358) etin z e k : a.g.y., s. 227.

210

bulunanlardan Ahmet Grkan, yine ayn kanunun 1949'da ka

zand se n biimi, vicdan zgrlne aykn bularak eletirm i ( 3 5 9 ) ( te yandan 163. maddenin daha aktif bir ekilde ile
yebilmesi iin Hkmete yaplan kanun teklifi, Menderesin
Sa cereyan tehlikesi olmad gerekesiyle geri alnmtr.
(3 6 0 )

'

M eclis'te, 1956 Bte tartmalarnda, Abdullah Aytemiz,

laiklikle, slam din ve hukukunda kabul edilen esaslann ayn
olduunu, mer Bilen'de slamiyetin memlekette btn kud
retiyle hakim olmasnn art olduunu ileri srmtr. Daha
sonra, M nir Hayri rgpl tarafndan, bizzat dini ve Peygam
beri koruyucu hkmler getiren ve Ceza Kanunu'nun 175. mad
desinin deitirilmesini ngren teklifi, kabul edilmemekle bir
likte, Peygamberi tebcil eden ve Allahn ve Kur'ann irade
sini btn olarak kabul etmenin gerekli olduunu, laikliin,
zppelikten baka bir ey olm adn belirten konumalara
frsat v erm itir/361)
Sonunda, Fahri Aaolu'nun kiiliinde en byk cret r
nei ortaya km ve Meclis'te grlmemekle birlikte, ad
geen Milletvekili slam dininin resmi devlet dini olarak kabul
edilmesi yolunda bir kanun teklifi hazrlam tr/362)
rnein, Milletvekili Haan Fehmi Ustaolu'nun Trk
Milletinin Atatrk devrimlerine borlu saylamayaca anlay
nda szcln bulan bir iktidarn hazrlad irtica'a elve
rili ortam, 1957'de Bursa'da rnn vermitir. Ulucami'de,
bir cuma namazndaki gsteriyle balayarak ehirde byk bir
panie yol aan ve bir Nakibendi hareketi zellii tayan
olay bym eden bastrlm tr/363)
ktidarn korumak iin D.P.'nin bavurduu Vatan Cep
(359) T.Z. Tunaya: a.g.y., s. 228.
(360) etin zek: a.g.y., s. 225.
(361) T.Z. Tunaya: a.g.y., s. 228-230.
(362) etin zek: a.g.y., s. 226.
(363) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 232.

211

hesi olay da milli iman cephesinin politik ad olarak nite

lenmi ve dinsiz C.H.P.'nin iktidara gelii, Menderes'in
bayra altndaki Vatan Cephesi ile nlenmek istenmitir.*364!
slamclara gre, Trklk, slamclk ve Garplk ideolojile
rini birletirecek olan Vatan Cephesi, Menderes'in ehlisa
lip olarak adlandrd bir cephcye kardr. Bu bakmdan
Vatan Cephesini, D.P.'nin iktidarda kalma kukularnn sonucu
olduu kadar, geni bir slamc cephenin rgtlenmesi olarak
grmek yerine olur.
Trk Devrimine ve zellikle laik devlete saldrganlkta,
Nakibendiler ve Ticaniler yannda gnmzde daha yaygn
ve etkili olduu grlen Nurcular, nemli bir yer tutmaktadr.
D.P.'nin politik karlar uruna gelimesine gz yumduu
Nurculuun nemli bir sorun olarak ele alnmasna ihtiya var
dr.
Gerekten cumhuriyet tarihinde, devrimlere kar kan en
byk ve orgnize birlik Nurculuk olmutur. zellikle 1952'den
sonra ortaya kan bu akm, devrim dmanlarnn bir sembo
l haline gelmitir.
Sistemli bir doktrini olmamakla birlikte, bir btn olarak
devrim dmanl ilkesinden hareket eden Nurculuk, laik dev
let dzenine btnyle kar karak teokratik bir sisteme dn
mek amacndadr. Belli bir din grn temel almad iin
eitli mezhep ve tarikatlar kuatc bir akm olan Nurculuk,
slamc akmlarn en tehlikelisidir.*365!
Nurculuun lideri, 31 Mart olaynn ileri gelenlerinden,
Volkan yazar ve ttihad Muhammedi Frkas kurucularndan
Bedizzaman Said Krdfdir.*366!
1873 ylnda Bitlis'in Nurs kynde doan*367! ve cumhuri
(364) etin zek: a.g.y., s. 229.239-240, (Fetih no: 37, Haziran 1958.)
(365) etin zek: a.g.y., s. 229,239-240-, (Fetih no: 37, Haziran 1958)
(366) T.Z. Tunaya: Siyasi Partiler, s. 261.
(367) Neda Armaner: Nurculuk, s. 3

212

yet dnemi boyunca doduu kye ilikin olarak Nurs adn

alan Said Krdi, temelsiz ve ksa bir renim grmtr. s
laml kurtarmak amacyla yapldna inand iin Kurtulu
Sava'n desteklemekle birlikte, Garpllam ak bahanesi al
tnda erairi slamiye aleyhinde bir cereyan hissettiinden la
ik cumhuriyet rejimini benimsememi ve Van'a giderek Risalei N u ru yazm aya g irim itir/368^
Krt ayaklanmas zerine, Said Krd, hkmete Barlaya
srlm, daha sonra Kastamonu ve Emirda'nda oturmak zo
runda braklm tr.
Dini, politik karlar uruna geni apta kullanan D.P.,
Nurculuun byk bir hogr ortamnda rahata gelimesini
salam ve Hkmet yeleri, Emirda ilesinde stad"la bu
lum ulardr. Babakan M enderes, 19 Ekim 1958'dc ad ge
en ileyi ziyaretinde. Nurcular tarafndan minareye aslm
H ilafet ve Saltanat temsil eden iki tural yeil bayrakla kar la n m tr /369>
Hayalnn son yllarn sparta'da geiren Said Nurs, l
m ne yakn, belki de politik bir amala lke apnda bir geziye
km ve bu gezi Urfa'da 1960ta lm yle sonulanmtr.
(370)

Said Nurs*nin, bir yandan, risalelerin ilhamla yazld yo

lundaki ifadeleri pekitirmek iin yar mmi olduu ileri s
rlm , te yandan, asr saadettckiler hari, slam alemi byle
byk bir alim yetitirm em itir szleriyle nitelendii grl
m t r/371^
Nurcularca fevkalbeer saylan ve bni Sina'y, bni
Rt' ve Farabi'yi geride brakt ileri srlen1372^ ve bizzat
(368) etin zek: a.g.y., s. 244-245.
(369) T.Z. Tunaya: slam clk Cereyan, s. 233.
(370) etin zek: a.g.y., s. 246, 249.
(3 7 1) etin zek: a.g.y., s. 246,249.
(372) etin zek: a.g.y., s. 247, 249.

213

muannit filozoflar hayretler iinde brakp biroklarn imana

getirmi^373) bir kii olarak grlen Said Nurs, rnein elekt
rik, meteor gibi fizik ve astronomik olaylarn bilimsel aklan
masn dine aykr bularak bunlarn hepsinin izah Kur'an'da
mevcuttur ve fizik kanunlarna gre aklama yapmak,
Kur'an'n kudretine, hikmetine aykr dmekledir grn
savunm utur/374^
Nurculuun kayna olan Risale-i Nur, saylar yz otuza
varan ve ounluk yanl ve anlalmaz bozuk bir Osmanlca'nn kullanld bir yaz serisid ir/375)
Nurcular iin Risale-i Nur, Yirminci asr beerinin ihtiya
cna tam cevap veren, insaniyetin maddi, manevi, fenni terakkiyatma hadim olan ilimlerin, keiflerin, medeniyetin Kur'an'la
bark olduunu gsteren tefsirdir.^376)
Anlalmak iin zel bir abaya ihtiya duyan Said
Nursfye gre de O byk davay yzde doksanna kazandran
ve yirmi senede yirmi bin adama o davann kazancnn vesika
s ve senedi ve berat olan iman tahkikiye eline veren ve
Kur'an- hakimin mucizeyi maneviyesinden neet edip kan
ve bu zamann birinci bir dava vekili bulunan Risale-i Nur
dur.*377)
Yenilikten, aydnlktan uzak olan ve toplumu ve politik d
zeni din temellerine dayandrmay ngren Risale-i Nur, kar
k ve anlamsz cm leler btn olarak nitelenebilir.
Nurculuun amac, iman kurtarmak, kalplere ilahi iman
yerletirmek ve katiyen siyasetle uramamaktan ibaret sayl
mtr. Bununla birlikte Nurculuun dolayl dolaysz .bir ekil
de politikann iinde olduu aktr.

(373) Said Nursi: Genlik Rehberi. nsz.

(374) N. Armaner: a.g.y., s. 4 ,3 .
(375) N. Armaner: a.g.y., s. 4 ,3 .
(376) A.G. Gigin: Ankara D avas, s. 76.
(377) Saidi Nursi: Aray M usa. . zek: a.g.y., s. 241.

214

Gerekten Nurculua gre, devletin resmi dini bulunmal.

Hkmet eriatn koruyuculuunu yapmal, Anayasa Kuran
olmaldr. Devlet ynetimi de bir ulema heyetine braklmal
dr. Bu bakmdan Said N ursye gre laiklii ilk olarak koyan
Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, eriat esaslarna aykrdr.
(378)

Sosyal alanda yaplm olan yenilikleri de btnyle eria

ta aykr sayan Nurcular, Ceza Hukuku alannda eri temellere
dnmek isteindedirler. Milliyeti bir din ba olarak yorum
layan Nurcular, politik grlerini slam birlii amacnda erevelem ilerd ir/379)
Klk, takvim, harf devrimlerine kar olan ve ok kadnla
evlenmek de tslami olduu iin caiz ve artr diyerek Medeni
Kanunun hkmlerine aykr den Nurculuk1380^ islami bir
toplum zlemindedir.
Nurcular, sosyal ve politik lklerini gerekletirecek en
yksek organn, Kahire'deki Cami l Ezher'in kz kardei ola
rak dnlen Medrcsetz zehra adl bir retim kurumu ol
duunu belirtmilerdir. retim dilinin dayanaca forml,
Lisan Arap vacip, Krt caiz, Trk lazmdr. Nurculara gre,
stanbul niversitesinde bir Nur Medresesi almaldr.
Said N urs zel bir konumasnda Kam er gneten ayr
lan bir paradr. Gne kamere peyk olamaz. te bunun gibi,
din de mukaddestir, siyasete alet edilemez. Ancak siyaset dine
ait olabilir^381* szleriyle, Nurculuun temelinde, politikann
dinin ayrlm az bir esi olduu ilkesinin yer aldn ortaya
koymaktadr.
Nurculuk, Risale-i Nur'un Kur'an'n bu asrda en yksek
ve en kudsi bir tefsiri, Kur'an'n meali olduunu ne sr(378)
(379)
(380)
(381)

etin zek: a.g.y., s. 235-236.

etin zek: a.g.y., s. 235-236.
N. A rm aner: a.g.y., s. 25.
Y lm az etincr: nan Smrcleri, s. 74.

215

mekle birlikte, Bu hcetler ve tabiratn, bu kelima ve teabihatn ar Azam'dan indii m uhakkaktr (Zlfikann Hatime
si) szleriyle semavi bir kitap olduunu belirtmee al
maktadr. Risalelerin tanrsal bir nitelik tadn temellendir
mek iin, kendisinde peygamber zellikleri bulan Said Nurs,
Bunlar ben yazmyorum, bana yazdrlyor (Nur meyveleri)
dem ektedir/382^
Kur'an gibi Nur Risalesinin de 23 ylda tamamland ya
zlm ve Said Nurs'ye peygamberce mucizeler yklenmitir.
rnein hayvanlar bile Risele-i Nur'a hayran kalm, Said
Nurs sparta'ya ve Barla'ya geldiinde mevsimi olmad hal
de yamurlar yamtr. Rcsale-i Nur'u yazmak zere, dardaki rencilerinin yanna gelmeleri yasaklandnda kuraklk
b a la m tr/383)
Doa olaylarna hakim olmay da beceren Nurculara gre,
Ehli tahkikin tasdikiyle gne bir saat tevakkuf etmitir.
Nurculuun amac Said Nursfyi mehdi olarak tantmak
tr. Seni sevip yazanlara ve okuyup kafasna katanlara sen rah
metler ve bereketler sap harika kerametler gsteriyorsun,
Bu hakikatten anlalyor ki sonra gelecek o mbarek zat, Risale-i Nur'u bir program olarak neir ve tatbik edecek ve o z a - '
tn ikinci vazifesi eriat icra ve tatbik etmektir. O zatn n
c vazifesi, hilafeti slamiyeyi ittihad slama bina ederek sevi
ruhanileriyle ittifak edip dini slama hizmet etmektir szleri
Said N ursnin kendisini tanrsal bir grevle ykml sayd
n gstermektedir.
Risalc-i Nur bu zamann mehdisidir,Ehlikalbin latif ke
iflerinden birisi de, o beklenen zat (mehdi) bir kitap yazacak,
gemite hi kimse ona benzer bir kitap yazmayacaktr, Elhak Rsale-i Nur bunun gne gibi delilidir ifadeleri de Said
Nursnin mehdilik iddialarnn rnekleridir.
(382) N. A rm aner a.g.y., s. 7 .8 , 15. 16.20.
(383) N. Amancr: a.g.y.. s. 7 .8 .1 5 , 16.20.

216

Kur'an ayetlerini eitli eitli ekillerde yorumlayarak

Kur'an'da Nurculuun ve Said N ursnin belirtildii ne srl
mektedir. rnein eddesiz iki Muhammed kelimesi Bedizzaman'a, eddeli iki Muhammed kelimesi El Krd'ye rakamla
eit olduu ve ayetteki savt un Nebi'de Resailin Nur'a tevafuk
ettii eklindeki szler Nurculuun hurufelie ardna kadar
ak olduunu ortaya koym aktadr/384!
Eitim ve retimden yoksun olan Said Nursnin bilgisizli
i, Peygamber'in m m ilii ile karlatrlarak, konumalar
doa st ilh an lara dayandrlmtr. Demek ki ihtiya var
d ki yle yazdrld (Ayetl Kbra)*385! gibi szler Said
Nurs'nin tanrsal bir dnyayla iliki kurduu yolunda bir belir
ti olarak sylenmitir.
Kendinde insanst yetenekler varsayan Said Nurs, krk
dakikada kitaplar yazmakta, gnde yz para veya bir kurula
geinmekte ve yiyip imeden yaayabilm ektedir/386! Bir ya
ndaki bebeklerin dahi kendi manevi varln hissedip koa
rak ellerini ptkleri (Hanmlar rehberi)*387! Said Nurs, ruh
sal bakmdan dengesiz bir tipin btn belirtilerini tamakta
d r /388!
Uzun sre Risale-i Nur baslamad iin, Said Nurs, elle
oaltlmas iine nem vermi ve Risale-i N uru okuma ve
yazp datmann zikir ve duadan daha sevap olduunu
b elirtm itir/389!
Tahmidiye Risalesindeki dua ve ayinlerin sevap ve bere
keti Nurcular iindir" ifadesinin de gsterdii gibi Nurculuk
mslmanlar arasnda ayrmlar gzetmekte ve gizli bir tarikat
zellii kazanmaktadr. Ayrca Risalelerde sk sk rastlanan
(384)
(385)
(386)
(387)
(388)
(389)

N. Armaner: a.g.y s. 7 ,8 , 15. 16,20.

N. Armaner: a.g.y., s. 7 ,8 ,1 5 , 16.20.
N. A rm an er a.g.y., s. 7 ,8 .1 5 . 16.20.
etin zek: a.g.y., s. 246-247.
N. Arm aner. a.g.y., s. 2 0 .6 ,2 4 .2 5 .
N. Armaner: a.g.y., s. 20. 6, 2 4 .25.

217

Ey Tiirkler ve Krtler vs. gibi hitaplar. Nurculuun blc fi

kirlere geni apta yer verdiini gstermektedir.!390*
Ksas, eriat temeline dayanan bir sistemin savunuculuu
nu yapan Nurculuun bir yandan Trk devrimi ve laik devlet
iin byk bir tehlike olduu, te yandan da slamlktan ayr
lan bir akm zellii tad grlmektedir.

2 7 M ays Sonras D nem

Anayasaya aykr den bir iktidara kar direnme hakk
nn kullanlmasyla gerekleen 27 Mays 1960 Devrimi, ge
nel olarak hukuk devliti, zel olarak da laiklie aykr davra
nlar nleyici hkmler getirmek zorunluunu duymutur.
Devletin ada uygarlk seviyeine ulamasn ama
gden rejimin laik bir cumhuriyet olduu, kiilerin dinsel
inanlar bakmndan kanun nnde eitlii ve dinsel inan z
grl ilkesinden kalkan bir Anayasa projesini temel alarak
Kurucu Meclis Anayasa Komisyonu, bir Anayasa tasars ha
zrlamtr. Bu tasar birtakm deiikliklerle M eclis'e kabul
edilerek halk oylam asna sunulmu ve 27 Mays 1961d e y
rrle girmitir.
1961 Anayasas, btnyle, Atatrkle bal devrimci
ve laik bir dzeni ama edinmitir. Anayasa Komisyonu, laikli
i demokratik cumhuriyetin zorunlu bir sonucu saym, Kuru
cu M eclis, cumhuriyetin laiklik kuralyla baarya ulat ve
bu ilkenin Trkiye iin bir yaama koulu olduunda birle
m itir.
Diyanet leri Reisliinin devlet hiyerarisi iinde yer al
masn devletin dine mdahalesi eklinde yorumlayarak, laik
(390) N. A rm anen a.g.y., s. 2 0 .6 .2 4 ,2 5 .

218

sistemde, ad geen kurumun ayrl gr savunulmakla

birlikte, Atatrklk anlamnda ve 1924 Anayasasnn benim
sedii ekilde bir laiklik anlay Meclise egemen olmutur.
Anayasa Komisyonu, laiklii, dinin devlet ilerine kar
masn ve hukukun rasyonel olmayan kaynaklarn etkisinde bu
lunmasn engellem ek anlamnda yorumlam ve onu, Trk
devriminin temel ilkelerinden biri ve demokratik bir zorunlulu
un ifadesi saymtr. Bir komisyon szcsne gre, sosyal ya
ps gerei, ihmalle teokrasiye srklenebilecek olan Trki
yede, devletin kabul ettii laiklik, Devletin, dinin vesayeti al
tnda bulunmamasn salayan laikliktir.^391)
1961 Anayasas 2. maddesiyle, devlitin politik bir rgt
olarak, dinsel temel ve inanlara dayanmamas anlamnda, Tr
kiye Cumhuriyetinin laik bir devlet olduunu belirtmektedir.
Bu anayasann laiklik konusunda getirmi olduu yenilik, zel
likle 1950 sonras kt kullanmlar ve dinin politikaya alet
edilmesi ve laik kurum lann tehlikeye girmesini nlemek ama
cyla, laik devlet dzenini koruyan temel hkmlerin Anayasa
hkm haline getirilm i olmasdr.
Gerekten Anayasa, laik dzeni salayan 8 ana kanunu kal
drlam az bir durum a sokarak, aykr gidileri engellemitir.
Anayasann 153. maddesine gre Bu Anayasann hibir hk
m, Trk toplumunun ada uygarlk seviyesine erimesi ve
Trkiye Cumhuriyetinin laik niteliini koruma amacn gden
aada gsterilen devrim kanunlarnn, bu Anayasann halkoyuyla kabul edildii tarihte yrrlkte bulunan hkmlerinin
Anayasaya aykr olduu ekilde anlalamaz ve yorumlana
maz.
1 - 3 Mart 1340 tarihli ve 430 sayl Tevhidi Tedrisat Ka
nunu,
2 - 2 5 Terinisani 1341 tarihli ve 671 sayl apka ktisas
(391) etin zek: a.g.y.. s. 63.

219

Hakknda Kanun,
3 - 10 Terinisani 1341 tarihli 677 sayl Tekke ve Zaviye
lerle Trbelerin eddine ve Trbedarlklar ile Birtakm nvanlar Men ve lgasna dair Kanun,
4 - 1 7 ubat 1926 tarihli ve 743 sayl Trk Kanunu M ede
nisiyle kabul edilen, evlenme akdinin evlendirme memuru tara
fndan yaplacana dair medeni nikah esas ile ayn Kanunun
110. maddesi hkm,
5 - 2 0 Mays 1928 tarihli ve 1288 sayl Beynelmilel Erka
nm Kabul Hakknda Kanun,
6 - 1 Terinisani 1928 tarihli ve 1353 sayl Trk Harfleri
nin Kabul ve Tatbiki Hakknda Kanun,
7 - 2 6 Terinisani 1934 tarihli ve 2590 sayl Efendi, Bey,
Paa gibi Lakap ve U nvanlarn Kaldrldna dair Kanun,
8 - 3 Kanunuevvel 1934 tarihli ve 2596 sayl Baz Kisve
lerin Giyilemeyeceine Dair Kanun(392)
Bylelikle 1961 Anayasas, laik devlet dzenini btnyle
koruyucu bir zellik kazanmtr.
Herkesin din ve mezhep ayrm gzetilmeksizin kanun
nnde eit olduunu bildiren 12. madde, kanunlarda dinsel bir
ayrmn yaplmadn belirtmekte ve Anayasa Komisyon sz
csne gre dinsel inanc olmayan kimseyi de kapsamna al
m aktadr^393)
Laik dzenin zorunlu bir sonucu olan, herkesin dinsel inan
ve kanlarnda zgr olduu ilkesi 19. maddeyle salanmtr.
Anayasada dnce ve vicdan zgrlnn bir blm olarak
yer alan din zgrl, bireylerin kanun nnde dinsel inanlar
bakmndan eitliini olduu kadar, inan, ibadet, eitim hak
larn da iine almtr.
Gerekten Anayasann 19. maddesinin 1. ksmnda Herkes
(392) Trkiye Cumhuriyeti Anayasas.
(393) etin zek: a.g.y., s. 78.

220

vicdan ve dini inan ve kanaat hrriyetine sahiptir ifadesiyle

din zgrlnn sbjektif yn temellendirilmitir.
te yandan ayn maddenin 2. fkras, Kamu dzenine ve
genel ahlka veya bu amalarla karlan kanunlara aykr ol
mayan ibadetler, dini ayin ve trenler serbesttir eklinde din
pratiklerini uygulama zgrl salamtr. Bu duruma gre,
dinsel bir nitelik tayan pratiklere izin verilmekte ve kamu d
zeni, genel ahlk ilkeleri ve kanunlarla ibadet hrriyetinin s
nrlar izilmekte ve kt kullanmlar nlenmektedir. Ayrca
ayn madde, kimse ibadete, dini ayin ve trenlere katlmaya,
dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz. Kimse dini
inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz fkrasyla din z
grln gven altna almtr.
Yine 19. maddesinin 4. fkras, Dini eitim ve retim an
cak kiilerin kendi isteine ve kklerin de kanuni temsilcile
rinin isteine baldr ifadesiyle bir yandan dinsel renimin
serbest olduunu, te yandan ancak istee bal olup zorlana
m ayacan ngrmtr.
Aynca, 21. maddenin 4. fkrasndaki ada bilim ve ei
tim esaslarna aykr eitim ve retim yerleri alamaz ilke
siyle, ada bilim temellerine aykr den dinsel eitim kurum larna izin verilmemitir.
Dinsel propaganda zgrl Anayasada aka dile getiril
memi olm akla birlikte, Herkesin dnce ve kanaat hrriye
tine sahip olduu ve bunlar aklayp, yazabileceini belirten
20. maddenin kapsam iinde dinsel kanlarn yaylabilecei
yolunda serbestliin bulunduu ortaya kmaktadr.
Anayasa, 1950-1960 dneminin tehlikeli gidiinden esinle
nerek laik devlet dzenini korumak ve dinin ktye kullanlma
sn nlemek amacyla yenilikler getirmitir. Gerekten, A na
yasann 19. maddesinin 5. fkras, vicdan hrriyetinin kt
kullanlamayacan, bir istismar kayna haline getirilemeye
ceini ifade etmek zere u hkmleri getirmektedir: Kimse,

221

devletin sosyal, iktisadi, siyasi veya hukuki temel dzenini,

ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma veya siyasi veya
ahsi kar veya nfuz salama amacyla, her ne surette olursa
olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan
eyleri istismar edem ez ve ktye kullanamaz. Bu yasak d
na kan ve bakasn bu yolda kkrtanlar kanuna gre ceza
landrlr; dernekler, yetkili mahkemece ve siyasi partiler Ana
yasa Mahkemesince temelli kapatlr.^ 94)
Anayasann ak ve kesin hkmlerine ramen, din zellik
le 1965 seimlerinde yine bir politik ara ve istismar konusu ol
mu, oy toplam a kaygusuyla konum alarda ilenen balca te
ma zellii kazanmtr.
10 Ekim 1965 seimleriyle iktidara gelen Adalet Partisi, din
konusundaki tutum ve davranlaryla slamc akmn yeniden
canlanmasna yolam ve Babakan Sleyman Demirel'in,
Ocak 1966 tarihli, ...Mbarek Ramazan Bayramm gnlden
tebrik eder, Cenab hakkn milletimizi ve memleketimizi her
trl ktlkten korumasn niyaz ederim eklindeki Bayram
mesaj, 29 Ocak 1966'da Ankara Siyasal Bilgiler ve Hukuk Fakltesi'nin laiklie aykr gidilere dikkati eken bildirilerine
yol am ve derin yanklar yaratmtr.
Dinci evrelere verilen tavizlerin yaratt tepki ortamnda,
Demokrat Partinin iktidara geliinin ilk yllarnda rastlanan,
Trk Devrimlerinin yaratcs ve sembol Atatrk'n kiiliine
ve heykellerine kar giriilen irkin saldrlara paralel bir ha
reketin balad grlmtr. Gerekten 15 ubat 1966'da
Balkesir'de, 9 Nisan 1966'da zmir'de, 12 nisan 1966'da Antal
ya ve Malatya'da, 25 Nisan 1966'da Tokat'ta, 1 Mays 1966'da
Urfa'da, 20 Mays 1966'da Denizli'de ve 27 Haziran 1966'da
Adana'da Atatrk heykel ve resimlerini paralama eklinde be
liren geni bir tecavz salgn dom utur.(395) Kamuoyu, ba
(394) Anayasa, 1961.
(395) Cum huriyet G azetesi 1966 yl koleksiyonu.

222

sn, niversite ve genlik evrelerinde byk znt ve tepkiye

yolaan bu saldrlarn n alnmsa da, resmi kurulularn
laiklie aykr gidileri nleyecek kkl tedbirlere bavurduu
grlmemitir.
7 Eyll 1966da Yargtay 1. Bakan mran ktem'in, adli
yl a konum asnda Gerici ve sac akm lar ok tehlikeli
bir hal almtr szleriyle zetledii bu dunm, gnmz Tr
kiye'sinde nemli sorunlara yol aacak bir tehlike belirtisi sa
ylm aldr. .
slamc akmlarn bylesine yaygn bir etki ortam bulmala
rnn nedeni, halkn iinde bulunduu sosyo-ekonomik yapnn
biimlendirdii statik anlay gznne alnmadan aklana
maz.
slamlk, ilkece bir tarm ekonomisi temeline dayanan, hu
kuk sistemi ve sosyal dzenini bu ekonomik temel zerine ku
ran bir dindir. Trklerin yerleik bir tarmc aamaya girdikle
ri bir dnemde slaml benimsemelerinin nedeni, slamln
tarmc bir hukuk dzeni nitelii tam asna balanmtr. s
lamln Tanr buyruunda temelini bulan ve tarmc toplumlarn tutucu dnce sisteminde gelien statik yaps, ekonomik
devrimlerin gerekleememesi yznden varln srdrm
tr.
Gerekten, Bat'da gerek kilisenin resmi otoritesinin, gerek
se dinsel kltr erevesinin krlarak, laik devlet ve laik klt
rn gereklem esi 15. yzyldan balayan ekonom ik deime
lere, ticaret devrimine balanabilir. Bu devrim feodal dnemin
sonunda, ehirlerin douuna olanak salayan ve kapal bir
ekonomi dzeni olan feodal ekonominin deitirme ekonomisi
ne dnmesi srasnda ticaret yoluyla gelien ticari burjuvazi
nin rndr. Bat'da, kilisenin veya Evrensel Ortaa Devleti
nin egemenliine ekonomik alanda olduu kadar hukuk alann
da da bakaldrarak Renaissance' gerekletiren ticari burju
vazi olmutur, ilerde ayrntl bir ekilde gsterilecei gibi, 15

223

- 18. yzyllar, -Ticaret Devrimi olarak adlandrlan dnem, ba

msz feodal birimlerin zmlenerek ulusal birliklerin kurul
masna paralel olarak kilisenin otoritesinin yklmaya balad
dnemdir. Gerek derebeylerine boyun edirme, gerekse kili
se egemenliinin sarslmas yolunda, krallar gittike zenginle
en ticari burjuvaziye dayanmlardr, ite bylelikle burjuva
zinin derebeyleri ve kiliseyle ekonomik kar ayrlna daya
nan atmasyla, Hristiyan Avrupa'sn byk bir ksmyla
bir birlik iinde toplam olan Dinsel Ortaa Devleti, laik ulu
sal devletlere blnmee balamtr.
Devletlerin laiklemesi anlamndaki bu devrim, teolojik ve
metafizik bilgilerin dar emberinin alarak pozitif bilimlerin
temellerinin atld, dilde Latince'nin egemenliinin krlarak
laik eitim ve retimin yaygnlamaya balad kltr devrimiyle paralel yrmtr.
ite Bat lkelerinin laiklii gerekletirebilmelerine yol
aan bu sosyo-ekonomik devrimden zel tarihsel koullardan
tr yoksun kalan Osmanl imparatorluu, dinin erevesini
amak ve laik kurumlar kurmak olanan bulamamtr.
Trkiye'nin ekonomik yapsnn gnmze kadar kkl bir
deiiklik gstermeyii, tarm ekonomisinin belirledii dinin
bir hukuk sistemi olarak fonksiyonunu srdrmesine yol am
ve tarmc ekonominin ortam hazrlad, dinsel bir nitelik ta
yan tutucu ve statik dnce ve anlayn kalplarnn krl
masn geciktirm itir.
Bu bakmdan, kabaca, geerlikte olan ve dinsel hukuk ku
rallaryla aykr dmeyen yaygn retim ilikilerinin deiti
rilmesinin, bu anlayn snrlarnn alarak laik bir temele
olanak hazrlayaca dnlebilir.

224

Sonu

Bu almada ayn zamanda belirleyici bir etmen zellii

tayan din olgusuna baml bir deiken olarak yaklalm
tr. Bu yaklamn temeli, dinlerin, toplumlarn evrimine bal
olarak gelitii, kke, toplumlarn retim srecindeki nitelik
lere gre belirlendiidir. Baka bir deyimle, eitli din sistem
leri, toplumlarn evrim indeki eitli aam alara karlktr. Bu
nunla birlikte, loplum lann evrimlemesinde olduu gibi, din
sistemlerinin evrimlemesini, genel anlamda ele almak gerekir.
Baka bir deyimle, bu aamalar, zincirleme ve kronolojik evre
ler olarak deil, ontolojik gelime aamalar olarak nitelendi
rilmelidir.
Bununla birlikte, dinin kaynan aklamak amacn gden
eitli din teorileri, dinin evrimde ayr aamalarn karakteris
tiklerini, genel olarak dinin kayna saymlardr. Oysa, tote
mizm, animizm ve natrizmi, dinin dou nedenlerini akla
yan teoriler olarak deil, dinlerin geliiminde ayr aamalar
olarak anlamak gerekir.
Bu adan bakldnda, en ilkel din olan totemizm, topla
yclk, avclk, balklk gibi en ilkel bir retim srecinin bi

225

imlendirdii en ilkel toplumlarn (elan, gens) rndr. An

cak kolektif bir almayla retimin yaplabildii ve bu bakm
dan ortak mlkiyetin geerli olduu bu toplumlarda, ortak bir
sembole ballk anlam nda totemizm gelimitir.
Ata ruhlarna tapnma anlamna gelen animizmse, gebe
obanlk dneminin rndr. Hayvan srlerinin bir servet
kayna haline gelmesi ve babadan oula aktarlmasyla, soyun
ataya gre hesapland bu toplumlarda, ata ruhlarnn kutsal
latrlmas biiminde animizm belirmitir.
lkel tarmsa, bir din sistemi olarak natrizmi dourmutur.
Geni lde doann etkisine bal olan tarmsal retim ba
langta, doa glerinin kutsallatrlmas ve doa glerine
tapnma anlamna gelen nalrizme yol amtr.
Musevilik, Hristiyanlk ve slamlk gibi tek tanrc dinler
se, gelimi tarm ekonomisinin rndr. Gerekten, rnein
slamlk, Arap kabilelerinin topraa yerlemeye balad ve
kabileler aras yaknlamann ifade olarak Kbe'de kabile pul
larnn toplanmasna yol aan ekonomik koullarn hazrlad
tek tanrcla elverili bir ortamda domutur. slamln ilk
olarak bir tarm ehri olan Medine (Yesrib)'de tutunmasnn
nedeni, tarm ekonomisinin salad koullarla aklanabilir.
Hristiyanlktan farkl olarak, merkezi otoriteden ve yerle
ik hayat dzenleyen bir hukuk sisteminden yoksun olan bir
kesimde (Hicaz) gelimesi, slamln, Arap kabilelerini bir
letirici bir g olarak ayn zamanda bir politik sistem zellii
kazanmasna yolamtr. Bu bakmdan slamlk, tarm ekono
misi temeli zerinde Arap toplumunu rgtlendiren bir politik
rejim ve hukuk sistemi roln yklenmitir. Baka bir deyim
le, slamln bir din olarak karakterini kazand sre, ayn za
manda toplumu dzenleyen hukuk kurallarnn tanrsal bir kay
naktan gelen ayetler biiminde belirlendii sretir. Bu bakm
dan ilk rnei Peygamber'de grlen, dinsel otoriteyle devlet
otoritesinin birlemesi, slam devletlerinin teokratik bir karak

226

ter kazanm asna varmtr.

Trklcr 10. yzyldan balayarak gebelikten yerleiklie
geerken, slaml yalnz bir din sistemi olarak deil, ayn za
manda bir hukuk sistemi olarak benimsemilerdir. Gerekten
Trklerde slamlk, gebe hukukunun yetersiz kald yerle
ik tarm hayatnn dourduu ilikileri dzenleyen bir hukuk
sistem i rol oynamtr.
Trk toplumunu biimlendiren slami hukuk dzeni, Osmanl mparatorluunun Bat karsndaki geriliini anlama
sndan doan slahat hareketleri ne kadar bir sorun dourmam tr.
Batnn 15. yzylda ticaret, 18. yzylda endstri devrimleriyle yeni bir ekonomik evrim aamasna girerken yaratt
burjuva snf, kilisenin ekonomik ve eitimsel basksn y
karak ticaret eylemleri iin gerekli olan laik bilgilerin yaygn
lam asna ve pozitif bilimlerin douuna yolamtr. Rne
sans bu devrimin rndr. te yandan burjuva snfnn des
teiyle Kutsal Ortaa Devletinin yklmasyla taik ulusal dev
letlerin temelleri atlm ve yeni ekonom ik yapnn belirledii
yeni bir politika ve hukuk rejimi domutur.
Trk toplumunun, yeni bir sosyo-ekonomik gelime aa
m asna ulaam ay, dinsel hukuk erevesinin almasn, i
dinam ikle laik bir hukuk ve politika sistemine varlmasn en
gellem itir.
Batda yeni bir ekonomik dzenin dourduu laik hukuk
sistemi, Batnn stnln sadece bu sistemde bulan Osmanl "Islahat hareketleriyle m paratorlua aktarlmak istenmi
ve bu aamadan balayarak, toplumu dzenleyen bir kurallar
sistemi olarak dinin tepkisi belirmitir. Bu bakmdan Osmanl
slahat harcketlerinin tarihi ayn zam anda bir dinsel tepkiler
tarihidir.
Temelce tarm ekonomisinin izdii bir hukuk sisteminin
kayna olmak dine, ticaret ve endstri devriminin biimlendir

227

dii laik bir hukuk sistem iyle uzlaamay bakmndan, ka

nlmaz olarak tutuculuk nitelii kazandrmtr.
Tarm ekonomisi temeline dayanan bir toplumun ihtiyala
rna karlk veren ve direnme gcn, tarmsal retimin yol
al statik bir anlayta bulan bu dinsel hukuk sisteminin
alm as, ilkece bir yap deiikliiyle olanakldr. Baka bir
deyimle, Batda ticaret ve endstri devriminin yaratt laik hu
kuk sisteminin Trk toplumunda ancak kkl ekonomik dei
ikliklerle, yani retim gleri ve ilikilerinde gerekleebile
cei sylenebilir.

228

m il l iy e t il ik

KURAMLARI
Eletirel Bir Yaklam
Umut zkrm l

B u alm a, b ir dizi sosyal b ilim ci tarafndan

son b ir-ik i y ld a g e litirilm e y e b a la n a n yeni bir
y a k la m sa v u n a c a k tr. B u y a k la m n te m e lin
de, m illiy etili in y a ln z c a sc a k a tm a lard a
k en d in i gsteren saldrgan b ir ideo lo ji, d n em d
n e m o rta y a k a n b ir 'm o d a ' o lm a d d n cesi
y aty o r. M illiy etilik , h e r ey d en n ce b ilin cim ize
b ir ekil veren, d n y ay a n la m la n d rm a m z sa
lay an b ir s y lem ; b ak a b ir d e y ile , to p lu k im lik
lerim iz i b elirley en , g n l k k o n u m a la rm z , d a v
ran ve tu tu m la rm z y n le n d ire n b ir g rm e ve
y o ru m lam a, b ir alg lam a b iim i.
E tn ik a tm a la rn , sa v a la rn , so y k rm la rn y a
an d b ir d n y a d a 'tarih in so n u n a' g elin m ed i i
ak . U zun zam andan beri o y n a n m a k ta olan se
n a ry o y irm i b irin ci y z y ln e i in e u la t m z
u g n le rd e g eerlili in i k o ru m ak ta; to p lu m lar
h l a d a le t, e itlik , refah p ein d e. D e ien tek
ey o y u n cu lar, h a tt o n larn b ile tm d e il.

ATATRK ve
TRKYENN
MODERNLEMES
Jacop M. Landcu
T r: M eral A la k u

K em alizm in ilkeleri to p lu m sal ilerlem ey le ilgili

baz u y u m lu ve tu tarl fik irle r ierm ek ted ir. F akat
b u n lar, e v ren i, y aam ve to p lu m sa l v a ro lu u yoru m lay ab ilen esiz b ir m e ta fiz ik ve ep istem o lo jik
sistem d en olu an b ir felsefen in iin d e y e r alan fi
k irler deildir.
K em alizm , T rk d evletinin ve T rk top lu m unun
n asl o lab ilece in i ay d n la tm a k o n u su n d a snrl
b ir k lav u zlu k y ap m ay a a l r a m a b ilim se l an
lam d a b ir ideo lo ji olam az. A ta t rk n d a n m an
lar derin entelektel in an lar o lan k im seler d e
ildi. N e A tat rk n kendisi ne d e ev resin d ekiler,
b y k h ay ran lk b esled ik leri a d a k a p ita list B a
t u y g arl n d a tem el b o z u k lu k la r b u lu n d u u h a k
k n d a h i b ir p h e y e d m e m i le rd ir.