MERLIN STONE

TANRILAR KADINKEN

EVREN: NLGN ARMAN

PAYEL YAYINLARI
: 141
ada Kadnn Kitaplar : 22

ISBN 975-388-121-5

Dizgi
Dizgi operatr
Dzelti
Bask

:
:
:
:

Payet Yaynevl
Birgl Kl
irgl Kl-Filiz Koer
Ozal Matbaas

Merlin Stone eitli niversitelerde sanat ve sanat tarihi ret

menlii yapt. 1958'den 1967'ye dek yontucu olarak alt.
eitli yerlerde sergiler at, kendisine birok yerde heykel
yapma grevi verildi. Sanat onu arkeoloji ve eski dinlerle ilgi
lenmeye yneltti. Bu kitab hazrlamak iin on yl akn bir s
re aratrma yapt. Merlin Stone halen yaamn A.B.D. ve n
giltere' de srdrmektedir.

Yaptn zgn ad: Whn God was a Woman

Trke ilk basm: 2000

MERLIN STONE

TANRILAR

KADINKEN
eviren
NLGN ARMAN

payel

PAYEL YAYINEV
stanbul

TEEKKRLER
Aadaki yayn haklan sakl kitaplardan yararlan
mama izin verildii iin teekkr ederim.
They Wrote on Clay, Edward Chiera: The University of
Chicago Press'in izniyle yeniden baslmtr. 1938,
1966 The University of Chicago. Tm'haklar sakldr.
Ancient /srael, Roland de Waux: Yayn hakk 1965
Roland de Vaux. McGraw-Hill Book Company ve Dar
ton, Longman&Todd Ltd.'in izniyle kullanlmtr.
Archaic Egypt, W. B. Emery: Yayn hakk 1961
Walter B. Emery. Penguin Books Ltd.'in izniyle kulla
nlmtr.
The Greek Myths, Robert Graves: Curtis Brown, Ltd. 'in
izniyle yeniden baslmtr. Yayn hakk 1955, Robert
Graves.
The Hittites, O. R. Guemey (2. basm, 1954) Yapt
hakk O. R. Gurney 1952, 1954. Penguin Books
Ltd.'in izniyle kullanlmtr.
The Greatness That Was Babylon, H. W. F. Saggs: Pra
eger Publishers, Inc.'in izniyle kullanlmtr.

JENNY VE CYNTHIA 'YA

SEVGYLE

NDEKLER
nsz ..............................................15
Giri ...............................................19
1. Bir Gr Olan Masallar ............................33
2. Kimdi? ..........................................41
3. Kadnlarn Tanrlatrld Yerde Kadnlar ...............61
4. Kuzeyli Aknclar ..................................92
5. Kendi Soylarndan Biri .............................130
6. Kral Gzya Dkmezse ............................154
7. Kutsal Cinsel Gelenekler ............................177
8. Cennet'in Ecesi'ne Ttsler Sunmulard ................187
9. Ve Kentin Erkekleri Onu Taa Tutup ldrecek ..........204
10. A.dem'le Havva Sylencesinin zm .................222
11. Havva'nn Kzlar .................................247
Tarih izelgeleri .....................................265
Kaynaka ..........................................269
Dizin ..............................................285

HARTALAR

1. Baz Cilalta a ve Bakrta a Yerleimleri

.. 7000-4000 .....................................48
2. Drdnc Blmde Sz Geen Blgeler .................95
3. Estonya'dan Basra Krfezine Kadar Bellibal Su Yollar ....108
4. Gney Kenan (Filistin) - Eski Ahit Dnemi .............194

Erkeklerin yazdklar yasalar onaylayan bir tanrya sahip olmak gibi bir stn
lkleri vardr; kadnlar zerindeki mutlak yetkenin onlara Yce Tanr tarafn
dan balanm olmas da bir talihtir. Btn br dinlerin yan sra, Yahudilik
te, Hristiyanlkta ve Mslmanlkta erkein efendilii tanrsal bir haktr; dola
ysyla Tanr korkusu, ezilen kadnlarn bakaldrya ynelik btn tepkilerini
bastrr.
Simone de Beauvoir

Kadn (kinci Cins) 1949

Kadnlarn papaz olarak atanmasna kar kan bildirisinde Piskopos C. L. Me

yers piskoposluk papazlnn "eril bir kavram" olduunu belirtmiti.
Grace Katedrali'nde 2,5 gn sren toplantda 760 temsilci arasnda elden
ele dolatrlan bildirisinde "Bir papaz istese de istemese de 'Tanr simgesi'dir.
Hem Eski Hem de Yeni Ahit'te Tanr eril imgelerle betimlenmitir" diyordu.
Bildiride "Papazln kayna sa'dr. sa'nn cinsiyeti rastlantsal olmad
gibi, erkeklii de rastgele belirlenmemitir. Bu tanrsal bir seimdir" deni
yordu.
San Francisco Chronicle
25 Ekim 1971

Balangta sis vard: Bilgelerin en Bilgesi; btn varlklar douran Tan

ra, O. Yce Kadn, ilci Msr Toprann, korunaklarn, gklerin, Yaam Evi
nin, Tanr sznn Ulu Kadn O. Tek ve Esiz. Yapt byk ve olaanst
ilerde, br Tanrlardan daha stn ve daha bilge bir bycyd o.
Thebes, Msr, . . on drdnc yzyl

Byk Gne Tanras Arinna, Sen saygn bir tanrsn. Adn br adlar
dan stn tutulur; Senin tanrsalln br tanrlarnkinden stn tutulur; yalnz
bu mu Ey Gne Tanras, br tanrlar arasnda da en saygdeer yalnz Sen
sin; Ey Gne Tanras en byk yalnz sensin; yok hayr, hibir tanr seninle
kyaslanacak kadar saygn ya da byk olamaz...
Boazky, Trkiye, . . on beinci yzyl

Kararlan veren, her eyin Tanrasna, Yakanlar kabul eden Gkyz ve

Yeryznn Ulu Kadnna; Karklklar yattran Ece sthar. Gklerin Ece
si 'ne, Evren'in Tanras'na, korkun Kargaa'da yryp Sevi Yasas'yla ya
am getiren Kii'ye; Kargaa'dan Uyum getirdi bize; elimizden tutup sen
karttn bizi Kargaa'dan.
Babil, .. on sekizinci-yedinci yzyl

itin ey lkeler, Ece Nana'ya dzlen vgleri; Gklere kartn vgleri

nizle Yaratc-Ana'y; yceltin saygnln; ykseltin Onun ann, yakn du
run bu gl Kadn'a.
Smer, . . on dokuzuncu yzyl

N SZ
IBu durum aslnda nasl olup da ortaya kt? Erkekler, hangi sava

larn yaplacandan tutun da, akam yemeinin kata yeneceine ka

dar uzayp giden eitli konularda dnyay ekip evirmelerine izin ve
ren ynetim ve denetim gcn ilk olarak nasl kazand?
Bu kitap toplumumuzda kadnlarn yeri hakknda kendi kendimize
ve birbirimize sorup durduumuz bu gibi sorular karsndaki tepkimin
sonucudur. Btn bu sorularmza yant olutururcasna, bir baka so
ru daha aklmza taklr. Yzyllar boyunca kz-erkek bti'n ocuklara
evreni ve iindeki her eyi ERL bir tanrnn yarattn; bu tanrnn
ERKEG kendi tanrsal imgesiyle donatarak oluturduunu - biraz
durup dndkten sonra da erkee uysal uysal hizmet etsin diye ka
dn yarattn reten bir toplumdan daha baka ne beklenebilir? Ko
cas iin, kocasnn kaburgasndan yaratlan Havva imgesi, insanla
ykm getirdii dnlen bu kadn, birok adan btn kadnlarn im
gesi olmutur. Bu dnce nasl oluturulmutur?
Hristiyan, Musevi ya da slam ilkelerinin yrrlkte olduu top
lumlarda, ylann szn dinleyip yasak meyveyi yiyen, Adem 'i de ay
n ii yapmaya kkrtan Havva'nn yksnden habersiz ancak birka
kii vardr. Pek kolay etki altnda kalnan ocukluk yllarnda bize ge
nellikle, Cennet'in yitirilmesine, A.dem'le Havva'nn ve tm insanln
bu mutluluk ve erin dolu ilk yuvadan kovulmasna, bilgi aacnn tat
l yemiini yeme ediminin neden olduu retilir. O andan bu yana,
kadnlarn erkek egemenliine boyun emek zorunda oluunun Tanr
tarafndan, bu edimin sonucu olarak buyurulduunu da iyice anlama-

TANRILAR KADINKEN

mu salanr - erkeklere kadnlar ynetme hakk da zaten o zaman

Tanr eliyle verilmitir.
Adem'Ie Havva'nn Cennet Bahesi'nden kovuluu yeni duyduu
muz bir haber deildir; gnmz kadnn daha dolaysz bir biimde
etkileyen baka ada olgular da vardr. Hala (ada uygarlmzn
en laik ynlerinin bile iine ilemi) Musevi-sevi inanlarn deer ve
trelerinin derinden etkiledii bir toplumda, kadn eitliini kazanmak
iin giritiimiz savamda, tarihsel kkenlerin yan sra bu yaratl
masalnn da tepeden trnaa incelenmesinin bize yaamsal neme sa
hip bilgiler verdiini hemen grebiliriz. Bu inceleme kadnn batan
beri ve srekli bask altnda tutulup boyun edirilrnesinde ada din
lerin ilevini -ve bunun nedenini- anlamamza yardm eder.
nsan geliiminin tarihncesi ve ilk tarihsel dnemlerinde, insanla
rn yce yaratclarn kadn biiminde tasarlayp sayg gsterdii din
ler vard. Byk Tanna'ya -Tannsal Ana-ataya- .. 7000 yllarn
da ikinci cilalta devrinden balayp, .S. 500 dolaylarnda son Tanr
a tapnaklarnn kapanna kadar tapnlmt. Konunun uzman baz
kiiler Tanra'ya tapnmay .. 25.000 yllarna dek yani yukar yont
mata devrine kadar uzatmaktadr. Bununla birlikte, genellikle "zama
nn balangcnda" yer aldna inanmamz istenen Kutsal Kitap asln
da tarihin balad dnemlerde ortaya kmtr. Kutsal Kitap konu
sunda incelemeler yapan birok bilim adam, daha ok Yehova olarak
tannan tanr Yahve'nin ilk yalvac (peygamberi) brahim'in i..
1800'den nce, hatta, bir olaslkla .. 1 550'1erde yaadna inanr.
En nemlisi, her iki dinin de -yakn komu olan halklar arasn
da- binlerce yl boyunca ayn anda yaam oluudur. Kazbilimsel,
sylenbilimsel (mitolojik) ve tarihsel kantlarn hepsi, diil dinlerin do
al bir biimde silinip gitmediini, bunlarn, eril tanrlar stn tutan
daha yeni dinlerin savunucular tarafndan yzyllar boyunca uygula
nan srekli bask ve eziyetin kurban olduunu aa kartmaktadr.
Adem'le Havva'nn yaratl sylencesiyle Cennet'in yitirilii masal
ite bu yeni dinlerden kaynaklanmtr.
Bilge ve yiit kadn yaratcnn ululand bir toplumda yaayan
kadnlarn yaam nasld? Daha sonra ortaya kan eril dinlerin yele-

NSZ

17

ri bu ilk tapnmay -hatta ansn bile-- bastrmak iin neden bu den

li saldrgan biimde savamtr? Adem'le Havva'nn yks aslnda
neyi belirtmek ister, ne zaman ve neden yazlmtr? Benim bulgulad
m yantlar, bu kitabn ieriini oluturdu. Kadn kuttrenlerinin bas
trlmasnn yks olan Tanrlar Kadnken, tarihsel olaylar, Musevi
Hrstiyan D sylencesiyle Cennet'in yitiriliinin yazlmasn; da
ha nemlisi bu yitiriin suunun Havva kadna, o zamandan bu yana da
olanca arlyla btn kadnlarn zerine yklmasna yol aan siya
sal tutumlar aklamak iin yazlmtr.

GR
GNMZDE din, zellikle de sa'dan nceki yzyllar anlatan
Eski Ahit'teki yazlar, oumuza gemiin eski bir ans gibi grn
mekle birlikte, ana-babalarmz, byk ana-babalarmz, onlarn ana
babalar, bunlar kutsal gerek ya da tanr sz saymaktadr. Buna kar
lk onlarn dinsel inanlar ve bunlarn sonucunda ortaya kan dav
ranlarla toplumsal kalplar hepimizi eitli biimlerde etkilemitir.
Uzak saydmz gemi, gerekte dlediimiz ya da inanmay yele
diimiz kadar geride kalm deildir.
Aslnda kadna hep sabreden-yardmc kii ilevi verilirken, kadm
erkek ilikisinin doal biiminin bu olduuna inandnlrken, erkein
en byk, en nemli ileri baaran kii imgesini nasl ve neden kazan
dn tam olarak anlamak istiyorsak, insanlk tarihinin bu uzak d
nemlerine doru bir yolculua kmamz gerekir. Aratrp bulmak zo
runda olduumuz ey, insan uygarlklarnn kkeniyle dinsel kalplarn
ilk geliimidir. Buysa greceiniz gibi, hi de kolay bir i deildir.
nsan uygarlklarnn en eski dnemlerinde taplan dii tanrlar hak
knda ne kadar az ey yazldn grmek, sonra da eldeki gerelerin
halk yaznnda ve genel eitimde neredeyse yok sayld olgusuyla
karlamak hem artc, hem fkelendiricidir. Museviliin, Hristi
yanln ve Yunan klasik ann balangcndan binlerce yl nce ge
liip serpilen engin diil dinlerle ilgili bilgilerle, sanat yaptlarnn o
u, yalnzca niversite ve mze kitaplklarnn gzlerden uzak tutulan
raflarna dikkatle dizilmi anlalmas g kazbilim yazlarna yeniden
gmlmek zere topraktan karlmtr. Ancak niversiteyle kurulan
yakn ilikiler ya da yksek renim diplomas kant gsterilirse, bun
lardan birkana ulalabilir.

20

TANRILAR KADINKEN

Uzun yllar nce bu konuda bir aratrmaya giritim. Bu da sonun

da -San Francisco'dan Beyrut'a kadar- dnyann yarsn dolama
ma yol at. Eski Tanra dinleri hakknda daha ok bilgi edinmek isti
yordum. Yol boyunca karma kitaplklar, mzeler, niversiteler ve
Amerika Birleik Devletleri'nde, Avrupa'da ve Yakndou'da da kaz
alanlan kt. Oradan oraya dolaarak, eitli kaynaklardan bilgi topla
dm; snrsz sayda bilgilerden bir sylence paracn, bir yakary,
ufack bir deyii sabrla aykladm.
Eski dii tanrlar hakkndaki bu gereleri toplarken, birok eski
sylencenin, dinsel trenlerde oyun olarak kullanlm olduunu gr
dm. Kutsal enliklerdeki kuttrenlerde bir yandan br dinsel etkin
likler yaplrken bir yandan da bu oyunlar canlandrlyordu. Olaylarn,
sylencelerin ve yakanlarn kaydedildii yontular, duvar resimleri, ya
ztlar, kil tabletler ve papirsler dinsel geleneklerle tutumlar ve tanr
larn yapsn aklyordu. Bir lkenin yaznnda, bir baka lkenin di
ni ya da tannlanyla ilgili yorumlar bulunuyordu. Bunun en ilgin ya
nysa, her kltrn kkenini aklayan sylencelerin, her zaman en es
ki sylence olmadnn anlalmasyd. Yeni eitlemeler, byk bir
arballkla "zamann balangcnda olanlar buydu" aklamasn ya
parak genellikle daha ncekileri geersiz klyor, onlarn yerini alyor
du.
Chicago niversitesi'nden Profesr Edward Chiera, yeryzyle
gkyznn Tanr Marduk tarafndan yaratln konu alan Babil sy
lencesi hakknda unlar yazmt: "Bu olduka yeni kentin yeni tanr
s Marduk'un elbette bylesine nemli bir iin ann salt kendisine
mal etmeye hakk yoktu ... Ama Hammurabi'nin dneminde Babil ken
ti kralln merkeziydi.. Hammurabi'nin ordular tarafndan destekle
nen, Marduk artk bu topraklarda en nemli tanr olma hakkna kavu
abilirdi." Profesr Chiera sonunda Asur'da Tanr Ashur'un en byk
tanr oluunu da yle aklar: "Asurlu dinadamlan Ashur'a bu onuru,
salt eski Babil yaztlarndan Marduk'un adn karp, yerine kendi tan
rlarnn adn yazarak vermilerdir. Ama bu i pek dikkatli yaplma
m, bu nedenle de baz yerlerde Marduk adyla kalmtr."
Gere toplarken glklerle karlatka, eski yazlarla yontularn
bile bile yok edildiini dnmekten kendimi ala,adm. Museviliin,
Hristiyanln ve Mslmanln, kendilerinden nce gelen dinlerin

GR

21

kutsal nesnelerine ynelik dmanca tutumlarnn ykleri, bunun

byle olduunu, zellikle Kenan lkesi'nde (Filistin) taplan tanra
olay aka gstermektedir. Kanl kymlarla yontularn (rnein ok
tanrl dinlerin tapncaklarnn) krlmas ve tapnaklarn yklp yok
edilmesi Kutsal Kitap'n sayfalarnda Yahve'nin u buyruunu izle
mektedir: "Ele geirdiiniz uluslarn tanrlarna hizmet eden her yeri,
ister yksek dalarda, tepelerde ister ulu aalarn altnda olsun yerle
bir edin; sunaklarn ykn, dikili talarn krn, kutsal direklerini ke
sin, tanrlarn oyma imgelerini yakn, adlarn olduklar yerden kazyp
karn" (Eski Ahit, 12:2, 3). Eski Ahit'in dedii gibi, srekli saldrla
rn ok deerli, bir daha yerine konmas olanaksz bilgilerin ounu
yok ettiine kuku yoktur.
Daha sonraki dnemlerde Hristiyanlar btn dnyada "oktanrl"
ya da "kafirlik" ad verilen dinlerin yaznyla kutsal tapncaklarn yok
etmeleriyle tannr olmutu. Profesr George Mylonas ilk Hristiyan
imparator Thedosius'un ynetimi srasnda, "zellikle Antakya ve s
kenderiye gibi byk kentlerde Hristiyanlar kyc, oktanrl dine ina
nanlarsa kylan olmutu; tapnaklar ve tapncaklar atee verilip yok
ediliyor, inananlar eziyet gryordu" diye yazar. Eski tanrlara tapnma
yasaklanp bastrld, tapnaklar ykld, kapatld ya ela sk sk ol
duu gibi Hristiyan kiliselerine dntrld iin, yontularla tarih
sel kaytlar, dinyayc Hristiyan papazlar tarafndan da yok edilmiti.
Ykm ok byk olmakla birlikte, toptan deildi. Bereket gzden
karlan birok nesne ve bunlardan arta kalanlar, bu l "oktanrl"
dinsel tre ve inanlarn yapsn, kendi yorumuyla anlatmay srdr
yor. Yakn ve Ortadou'nun ilk tarihsel dnemleriyle, cilalta dnem
lerine ynelik kazlarda karlan ok sayda tanra yontucuu, eril
tanr savunucularnn rahatn karan eyin, bu yontularn neredeyse
hepsinin aka dii nitelikler tamas olduunu dndrmektedir.
"oktanrl din tapncaklarnn" ounun memeleri vardr.
Bildiimiz gibi Yahudi-Hristiyan Kutsal Kitap yazarlar, Kenan
lkesi'ndeki branilerin komular Babil ve Msr'n kutsal kabul etti
i dii tanrlarn cinsel kimliini bile bile gizlemektedir. Eski Ahit'te
"Tanra" anlamna gelen tek bir szck bile yoktur. ncil'de Tanr
a'dan, tanr olarak yorumlanmas gereken eril nitelikli Elohim adyla
sz edilir. Ama Mslmanlarn Kuran' bu konuda ok aktr. Burada

22

TANRILAR KADINKEN

"Allah puta tapanlar... kadna yakaran oktannl dinden olanlar ho

grp balamaz" denir.
Bu bilgilerin byk bir blmn niversite ve mze kitaplklarn
dan topladm iin, karlatm sorunlardan biri de, on dokuzuncu
ve yirminci yzyl bilginlerinin cinsel ve dinsel eilimleri oldu. Hem
kazbilim hem de eski dinler tarihi konusunda eldeki bilgilerin ou er
kek yazarlar tarafndan derlenip irdelenmiti. Erkek bilim adamlarnn
gl baatlnn, kadn-erkek neredeyse tm kazbilimcilerin, tarih
ilerin, tanrbilimcilerin eril-ynelimli Musevilik ve Hristiyanlk din
lerine kucak aan toplumlarda yetimi olmasnn iddetli etkisi, kap
sama alnp ilenen konularla, nemsiz ve sz etmeye demez bulunan
konularn belirlenmesinde aka grlyordu. Profesr R.K. Harrison
Tanra dini hakknda unlar yazmt: "Bu dinin en gze arpan zel
liklerinden biri tapn yntemlerindeki ksnllk, ayartclk ve cinsel
lie ar dknlktr." Hemen hemen her cilalta a ve tarihsel d
nem kazsnda Tanra tapnaklarnn ortaya karlmasna karn, Wer
ner Keller salt Eski Ahit'teki szleri yineleyerek kadn tanrya aslnda
"tepelerde ve tepeciklerde" tapnldm yazar. Filistin kazlar konu
sunda nde gelen uzmanlardan biri olan Profesr W. F. Albright diil
din hakknda "cinsellie dkn tapnma, duyumsal plaklk ve kaba
saba sylence" diye yazar. Szlerini "Bu dinin yerini, kr yaamnn
yalnl ve anl; yce tektanrcl ve sert ahlak yasalaryla l\luse
vilik almtr" diyerek srdrr. Kenan lkesi'nin yerli halknn bra
niler tarafndan kltan geiriliini Hoea'nn kitabnda, zellikle de
dokuzuncu blmden on birinci blme kadar anlatld biimiyle
okuduktan sonra, bu szlerin bilimsel adan nasl olup da hakl ka
rlabildiini anlamak zordur. Profesr S. H. Hooke denemelerini topla
d Myth, Ritual and Kingship adl yaptnda "Tanrnn, indirecei
tanrsal esinlere ara olarak srail kavmini setiine kesinlikle inanyo
rum" diyerek bunu kabul ettiini aka belirtir.
Albright, "Kutsal Topraklarda kaz yapan bilim adamlarnn dinsel
nyarglarnn, Filistin kazlarnn bilimsel niteliini ciddi bir biimde
bozduu sk sk sylenir. Baz kazbilimcilerin Filistin'e, ncil'e duy
duklar byk ilgi yznden gittii ve bazlarnn da ilk eitimlerini
genellikle Kutsal Kitap aratrmacs olarak ald dorudur" diye yaz-

GR

23

mtr. Ama sonradan bilimsel niteliin bozulma olasln yadsmaya

girimi, vard sonucu da ncelikle, ilk kazlarda grev alan bilim
adamlar tarafndan eski Filistin'deki yerleimlere ve buralardan kar
lan nesnelere yaktrlan tarihlerin belki sanld kadar eski olmayp
gnmze daha yakn kmasna dayandrmt. Tutmlarla inanlarn
ne srlen "dinsel nyarglarn" doasnda bulunup bulunmad soru
su bir olaslkla zmlemeyi ustalkla etkilemi ve simgeciliin tanm,
dinsel trenler, eski dinlerin genel yaps tartmaya bile almamt.
ou kazbilim (arkeoloji) yazlarnda diil dinden "reme tapnc"
olarak sz edilir; bu da bir olaslkla yazarlar etkileyen eitli dinler
tarafndan inanlp srdrlen cinsellie kart tutumlar aa vurmak
tadr. Ama evrenin yaratcs ve yasalarm dzenleyici, yalva (pey
gamber), insan yazgsnn hazrlaycs, buluu, otac, avc ve sava
larda yiit nder olarak kadn tanrlara gsterilen saygnn kazbilim
sel ve sylencebilimsel kantlar, "reme tapnc" adnn son derece
karmak tanrbilimsel bir yapy, stnkr bir biimde an yalnla
trma abas olduunu dndrmektedir.
Anlambilime, ustalkl dilbilimsel antrmalara ve anlam ayrtla
rna biraz daha dikkatli baktm zaman, "din"den daha az incelikli ve
uygar bir eyi artran "tapn" szcnn, kilise papazlar tarafn
dan deil, nesnel olduu dnlen kazbilimcilerle tarihiler tarafn
dan neredeyse hep kadn tanrlara tapnma iin kullanldnn ayrd
na vardm. Yahudi-Hristiyan Yahve'yle (Yehova) birletirilen dinsel
trenlerse ayn bilim adamlar tarafndan her zaman saygyla "din"
olarak tanmlanyordu. "Cennetin ecesi", "tanra", ve "diil o" oun
lukla kk harflerle yazlrken, "Tanr" hatta "eril O"nun her zaman
byk harflerle yazldn grdm zaman, bunun tersini denemeye
karar verdim ve grnte nemsiz bir deiikliin cokusal duygula
nm kadar anlam da nasl ustalkla etkilediini gzlemledim.
Bilim yazarlar, uzun zaman gml kalm kentlerle tapnaklar
anlatrken, cinsel adan etkin olan Tanra' dan "uygunsuz", "dayanl
maz lde saldrgan", "utan verici biimde ahlaksz" diye sz eder;
sylencelerde kadnlarla su perilerinin rzna geen, onlar batan ka
ran erkek tanrlar "oyuncu", giderek hayranlk uyandracak lde "er
keksi" olarak tanmlanr. Tanra'nn saygn tanrsallyla atba giden
ak cinsellii, bir bilim adamnn kafasn ylesine kartrmtr ki so-

24

TANRILAR KADINKEN

nunda bu tanradan, artc Kz olan kz-Yosma diye sz etmekten

baka kar yol bulamamtr. Tanra inancnn eski cinsel trelerini
izleyen ve kendi dillerinde saygn ya da kutsal bilinen kadnlardan s
rekli "kuttren yosmalar" diye sz edilir. Byk olaslkla Kutsal Ki
taba dayal, szck seimi, epey rk ahlak bir kez daha aa vur
maktadr. Aslnda bu kadnlar iin kullanlan kutsal anlamna gelen ga
desh' in evirisinde "yosma" teriminin kullanlmas, yazarlarn tanm
layp aklamaya altklar tanrbilimsel ve toplumsal yapy pek de
iyi anlamadn dndrmektedir.
Evrenin yaratcs, kltrde buluu ya da donatmc olarak kadn
tanrnn tanmna kitaplarda ok ok bir-iki satr ayrlr; ya da bunun
sz bile edilmez; bilim adamlar kadn tanrlarn bu ynlerini anlma
ya demez bulup bir yana atverir. Tanra'nn sannn "Cennet'in Ece
si" olmasna karn. baz yazarlar O'na yalnz lmsz "Toprak Ana"
demeye raz olur. Sava ya da avc, yiit asker ya da keskin nianc
olarak sayg gren kadn tanr, bazen en "allmadk eril" niteliklere
sahip gsterilir, gcnn ve yiitliinin O'nu uuklatrdna, tinsel
adan anonnalletirdiine inanlr. Tarihncesi kazbilim profesr J.
Maringer rengeyii kafataslarnn yontmata andaki avclardan kal
ma olduu dncesini yadsr. Neden? nk bunlar bir kadnn me
zarnda bulunmutur. Maringer, "Buradaki iskelet bir kadndr; yley
se rengeyii kafataslaryla boynuzlar avclk armaanlar olamaz" der.
Bu yazarlar sz konusu kadnlarn doal bedensel yapsn, bugnk
bat modasnn krlgan, dal gibi kadn lksyle yarglyor olamaz m?
Tanra'nn kehanet konusundaki bilgeliinin ortaya koyulduu
kutsal yerlerinde t ve akl veren tren yrtcs kadnlar bu ko
numa uygun kiiler olarak tanmlanyordu; nk kadn olarak, daha
gl "sezgilere" sahip ya da daha "cokulu", dolaysyla indirilen tan
rsal esin asndan kusursuz bir ara olduklar dnlyordu. Ayn
yazarlar genellikle verilen tlerin siyasal nemini, ya da bu kadnla
rn aslnda akll ve bilgili, yaamsal gereklilii olan akl verme konu
munda bulunan kiiler olarak ululandn gz ard etmitir. Yahve'nin
erkek peygamberlerinin cokusal niteliklerden ya da sezgisel gler
den hi sz edilmeyii de aknlk vericidir. Gerhard Yon Rad bunu
yle yorumlar: " ..... anlalmas g yldz falclna balananlar her
zaman kadnlar olmutur."

GtRt

25

Hem kadn hem erkek tanrlar sz konusu edilirken "ilahlar" szc

yerine "tanrlar" szcn kullanmay ounlukla, eski dinin a
da yazarlar yelemektedir. Birbiriyle elien eviriler, eviride seilen
belirli szcklerin kullanmndaki doruluk ve zen asndan baz so
rularn ortaya atlmasna yol amtr; Driver'in "O kartt al-rp
toplayan kadnlan tarlalardan" tmcesinin, Gray'de "Gidip gelerek sr
drd kadnlar aa kesmeyi tarlalarda" tmcesine dnmesi, bu den
li yaln bir konuda bile elikiye dldn gstermektedir. Eski dil
leri yorumlayp zmenin, sonra da bunlar ada szck ve terimlere
evirmenin g olduu dorudur. Baz durumlarda belirli lde, gr
len renime dayal kestirimlerde bulunulabilir; bu geici bir yarar sa
lar ama sanrm burada da nyargl tutumlar ne kmaktadr.
Ne yazk ki, aslna uygun olmayan eviri rnekleri, yanl yorumlar,
yaktrmalar ve akl yrtmeler, eski alarn inanlaryla tutumlar
nn aklanmasna belki de bilmeden kartrlmaktadr. nemli, nem
siz btn konularda grlen eril eilim, nyargl dinsel tutumla birlik
te, u anda elimizde bulunan kazbilimsel ve tarihsel gerelerin zm
lenmesindeki nesnellik asndan konuya ilikin ivedilikle yantlanma
y bekleyen sorulara yol amaktadr. Bu, uzun zamandr kabul edilmi
kuramlarla sonularn yeniden ele alnp irdelenmesi, deerlendirilme
si, sahici kantlarn gsterildii yerlerdeyse yeniden gzden geirilme
si gerektiini dndrmektedir.
1961'de bir dizi yanl, en eski Msr mezarlarnn bazlarnda ya
plan kazlarda grev alm Profesr Walter Emery tarafndan akla
np tanmlanmt. Emery yle yazmaktadr: "Meryet-Nit'in zamandi
zinsel durumu ile toplumsal konumu belli deildir, ama onun Zer'in
ardl ve Birinci Krallk soyunun nc ecesi olduunu dndren
nedenler vardr." 1900'de bu mezarn Sir Flinders Petrie tarafndan ya
plm kazs hakkndaki yazsnda da yle yazar: "O zamanlar Mer
yet-Nit'in kral olduuna inanlyordu, ama sonraki aratrmalar bu
adn bir kadna, ve gmlenin zenginliine baklrsa da bir eceye ait ol
duunu gstermitir." Yazsn yle srdrr: "1896'da Eski Uygar
lklar Kuruluu'nun o zamanki yneticisi de Morgan Nakada'da, iin
den kan nesnelere baklarak, Birinci Krallk Soyunun ilk kral Hor
Aha'nn gmld yer olarak belirlenen ok byk bir gmt (me
zar) bulmutu. Bununla birlikte daha sonra yaplan aratrmalar bura-

26

TANRILAR KADINKEN

snn byk bir olaslkla Hor-Aha'nn anas Nit-Hotep'in gmt ol

duunu gstermitir." Emery ayrca unlar yazar: "Kral Narmer'in
asas zerinde yer alan, glgelikli taltrevanda oturur biimde gsteri
len kiinin nceleri erkek olduu dnlmt; ama Sakkara' da bulu
nan talta tabela zerindeki benzeri resimlerle yaplan karlatrma bu
nun olanaksz olduunu ve sz konusu resmin neredeyse kesinlikle bir
kadn simgelediini gstermitir. Ancak, Emery en zengin gmtlerle
krallk tahtrevanlarnn kadnlardan ok erkeklere zg olduunu sa
vunan kendi varsaymlar dizisine karn, sonradan Kral Narmer'in g
mtn tanmlarken unlar yazar: "Bu ant, Nakada'i Nit-Hotep'in
gmtne kyasla pek de nemli saylmaz; bundan, bunun ancak kra
ln gneydeki mezar olduu ve asl gmld yerin hala bulunmay
bekledii sonucu kartlabilir ..." (talikler bana ait.) Baz firavunla
rn iki mezar yaptrdn bilmemize karn, insan bylesine kesin bir
sonutan ve Msr'da ilk krallk soylarnn yaad dnemde, ecenin
(kralienin) mezarnn kralnkinden daha byk ve daha zengin biim
de sslenmesi olaslnn st kapal yok saylmasndan ok, "belki
de" ya da "bir olaslkla" diye anlatlan bir sonuca varlmasn bekli
yor.
Palestine Before the Hebrews (branilerden nce Filistin) adl ya
ptta E. Anati Msr'a gelen bir topluluu anlatr. Burada, gelenlerin er
kek olduunu ve yanlarnda, u srayla, eyalarn ve eeklerini, karla
rn ve ocuklarn, aralarn, silahlarn ve alglarn getirdiklerini
aklar. Anati'nin Tanra'nn ilk ortaya kyla ilgili tanmlamas da
az eril-ynelimli deildir. yle yazar: "Bu yukar yontmata devri er
kekleri szde bir Tanna'y ya da verimlilii simgeleyen bir kadn figr yaratmt...... bu nedenle Anatanrann tinsel antrmalar byk nem tayordu ... Burada dnen erkein, zdeksel baarlar ka
dar, zihinsel baarlara da sahip olan erkein imgesinin bulunduu
yadsnamaz" (italikler bana ait). Hi eekler ve br mallarla ayn s
raya konan bu kadnlarn, atalan dnen, tinsel ve zdeksel (maddi)
baarlara sahip kadnlar olabilir mi?
1949'da eski Msr konusunda yazan, Londra niversitesi'nden Dr.
Margaret Murray, Msr tahtnn yasal haklarn edimsel olarak elinde
tutan Kleopatra'nn "romantik" ilikisini kuatan olaylar dizisinin,
eril-eilim sonucu yanl anlaldn ne srer. Murray yazsnda,

GR

27

"Kadnlara erkeklerin mal gzyle bakmalarnn yan sra, babayanl

soy ve tekelilik trelerine bulanm klasik tarihiler, durumu bt
nyle yanl anlam ve tm dnyaya da yanl bir yorum sunmutur,"
der.
Bunlar karlatm cinsel ve dinsel eilim rneklerinin yalnz bir
kadr. Yakndou A ratrma-nceleme Profesr ve Massachu
setts'deki Brandeis niversitesi eski Blm Bakan Cyrus Gordon'un
da syledii gibi "renme srecinde konu kadar tutumlar da anlayp
kavryoruz. Aynca tutumlar, konuda anladklarmzla anlayamadklar
mz belirlememize yarar. Eitim srecinde tutumlarn en az konu ka
dar nemli oluunun nedeni budur." A kla birok soru gelmektedir. Bu
gn elimizdeki yazlar yazm eski bilim adamlarnn ounu ada
dinler nasl etkilemiti? Ka bilim adam salt erkeklerin nderlikte ve
yaratc bulularda her zaman egemen konumda olduunu varsayp bu
varsaymlarn eski kltr zmlemelerine yanstmtr? Bu yzylda
renim gren bunca insan neden Eski Yunan Uygarl'n, ondan en
az yirmi be yzyl nce yazl dil kullanlm, byk kentler kurul
muken, hala en nemli ilk kltr saymaktadr? Ayrca belki de en
nemlisi, ilk hukuk, ynetim, tp, tarm, mimarlk, madencilik, teker
lekli aralar, seramik. dokumaclk ve yazl dillerin en nce Tann
a'ya tapnan topluluklarda gelitii kazbilimsel olarak kantlanm
ken, neden srekli "oktannl" dinler ann, (kazara sz edilen) ka
dn tanrlara tapnma dneminin karanlk ve karmakark, gizemli ve
gnah dolu, daha sonraki eril dinlerle birlikte yer ald dnlen d
zenin ve akln uzun ndan yoksun olduu sonucuna varlr? Kendi
mizi. Evren'in eski Kadn Yaratcs'na tapnan topluluklar konusunda
kolayca elde edilebilecek bilgilerden neden binlerce yl yoksun kald
mz merak ederken bulabiliriz.
Btn engellere karn, eldeki bilgileri aratrdm, toparlayp bir
araya getirdim; sonra da topladklarm karlatrarak aralarnda iliki
kurmaya baladm. Bu ilemlere giritiimde, bu eski dinin nemi,
uzunluu, karmakl gzlerimin nnde biimlenmeye balad. Tan
nyla ilgili bir sz, bir masal parac, belli belirsiz bir gnderme,
ou kez drt-be yz sayfalk bir aratrma yazsna sokuturuluver
miti. Girit'te braklvermi bir tapnak alan, stanbul'daki bir mze
de hakknda yok saylabilecek kadar az bilgi bulunan bir yontu, resmin
btn iinde kendine bir yer bulmaya balad.

28

TANRILAR KADINKEN

Bin bir glkle bunlar bir araya getirdiimde, sonunda gerei

anlamaya baladm. Bu, eski bir yakar yaztndan, bir mze rafnda
cam arkasnda duran bir sanat kalntsndan, ayrlk bir alana dal
m bir zamanlar eski bir tapna ayakta tutan krk stunlarn ya da
temel talarnn paralarndan ok daha fazlasyd. Bu yap-boz bilme
cesinin paralar yan yana getirilince, geni bir corafyaya yaylm,
daha nemlisi, binlerce yl halk ynlarn etkisi altna alm dinin tm
yaps gzler nne serildi. Tpk gnmzdeki dinler gibi, bu da top
lumun, kural ve kalplaryla; en bilinemezci (agnostik) ya da tanrtan
maz kafalarn bile derinliklerine ilemi tanrbilimsel inanlarn etki
sinde kalm tutum ve trelerle btnlemiti.
Eski diil dinin canlandrlmasn ya da geri getirilmesini ne sr
yor deilim. Sheila Collins'in de yazd gibi "Kadn olarak bir eyle
re eriip doyum bulma umudumuz sylencelerde anlatlan altn ada
deil iinde bulunduumuz anda ve gelecekte yatmaktadr..." Ama
ben, Evren'in, tm yaamn ve uygarlklarn bilge Kadn Yaratcs ola
rak kadn tanrlara bir zamanlar gsterilen yaygn sayg konusunda
ada bilincin, daha sonra ortaya km eril-tapnma dinlerinin nc
leri tarafndan Tanra'ya tapnmaya kar dolaysz bir tepki olarak ge
litirilmi kyclk ve yalana dayal ataerkil imgeleri, basmakalpl,
treleri ve yasalar kaldrp ataca umudunu koruyorum. nk be
nim aklamama gre, eski tapnmay ve trelerini yok etme amacyla
sonraki eril tanr savunucular kendi retisel yalanlarn benimsetme
ye almlardr; bu yalanlarsa, sonularn eitimin, hukukun, yaz
nn, tutumbilimin, felsefenin,, ruhbilimin kitle iletiiminin ve genel
toplumsal tutumlarn iinde eriterek, kendilerini gnmzn en dinden
uzak kiilerine bile kabul ettirmektedir.
Kitabmn konusu tarih ya da kazbilim deildir. O daha ok, kadn
lara kim olduumuzu aratrp bulma abalarna katlma atrsdr, bu
nu da gemiimizin, erkek kltrnn krk-dkk, yar rtl para
sndan te bir ey olduunu renmeye balayarak yapabiliriz. Kazbi
lim ve eski din incelemelerini herkese ak olmama stnln yok
etmek, bugne kadar retilen bildirilere, dncelere, evirilere, yo
rumlara ve ilgi alanlarna baml kalmak yerine gemii kendimiz
kefetmek zorundayz. Bilgi toplayp edindike, eril-ynelimli dinler-

GtR

29

de tanr sz uyarnca belli bir niteliin olaan ya da doal saylmas

n; uygunsuz bir sapmannsa kadnlara yakmad, hatta gnah oldu
u saptamasn; kadnlarn daha bandan kabul edip izlemesi iin ya
ratlm birmekliklerdeki yanltc varsaymlar ok daha iyi anlayp
aklayabiliriz. Kadn olarak kendimizi olgunlam, zgr istence sa
hip insanlar olarak grebilmemiz, ancak Yahudi-Hristiyan tannbilim
retilerini, siyasal ve tarihsel kkenlerinin nda grmemize, bu
retilerin sonularnn laik yaamn her yanna ilediini anlamamza
baldr. Bunu anlarsak. kendimizi erkein srekli yardmcs deil, i
yapan kii; onlarn ss ve el altnda bulundurduu destekleyicisi de
il, haklarn bilen, sorumluluk sahibi ve yeterli bireyler sayabiliriz.
Havva imgesi, biz kadnlarn imgesi deildir.
Bu ayn zamanda erkeklere -kadnlara yaktrlan imgelerle i
levlerin nedenini sorgulam, ada toplumlarda yaayan, ama bu ko
nuyu aklna bile getirmemi btn erkeklere de- bir ardr. Bu Kut
sal Kitap'n tarihsel ve siyasal kkeninin; gnmzdeki kadnlarla er
keklere ynelik tutumlarn dile getirilmesinde Yahudi-Hristiyan tanr
biliminin yzyllar boyunca yklendii ilevin ayrdna varlmasnn,
kadnlarla erkekler arasnda anlaya, ibirliine ve karlkl saygya
imdiye kadar olduundan daha fazla yol amas umuduyla yaygnla
trdmz bir ardr. nk bu amaca ulamak isteyen, gemii ara
tran erkekler tarihsel evrimleri iinde deerlendirdikleri bugnn cin
sel birmeklikleri konusunda ok daha derin ve gereki bir kavray
gstermektedir.
Btn kapsaml almalarda ya da incelemelerde olduu gibi, bu
kitabn hazrlanmasnda da itenlikle yardm eden ve teekkr borlu
olduum birok kii var. Her eyden nce anneme, kz kardeime ve
aratrma yllarm boyunca byk bir cokuyla beni yreklendiren iki
kzma teekkr etmek istiyorum. Gene, kitabn ngiltere'deki ilk bas
ksn hazrlayan ve yaymlanmasnda zaman, emek ve kiisel ilgileri
ni esirgemeyen, Virago Limited'den Carmen Callil ve Ursula Owen'a,
Londra'daki Ouartet Books Limited'in kadn haklar savunuculuu b
lmne teekkrlerimi sunann; bu kitabn hazrlanmasnda emei ge
en Joyce Engelson, Debra Manette, Donna Schrader, Anne Knauerha-

30

TANRILAR KADINKEN

se ve Dial Press'de alan herkese teekkr ederim. Aynca bana son

derece yardmc olan, ama aralarndan birini unuturum korkusuyla ad
larn yazmaktan ekindiim mze yneticilerine, alanlarna, mze
ve niversite kitaplklar grevlilerine, kaz alanlarndaki kazbilimci
ve emekilere de teekkr borluyum. Srada kitaplarndan yararland
m kazbilimciler ve tarihiler var. (Aralarnda geliigzel seilmi
blmleri kitaplarna sokan ve kadn tanrlarn varln yok saymay
becerebilmi birok kii de vard.) Bu yazarlarn vardklar sonularla
yorumlarn bazlarnn beni, doal erkek egemenlii konusundaki sor
gulanmadan benimsenmi inanlar karsnda aknlk dolu bir yl
gnla srklemi olmasna karn, gemiin sanat yaptlarnn gn
na karlmas ve zmlenmesindeki almalar, elinizdeki kita
bn yazlmasn salad. Aslnda elimden, imdiye kadar syledikleri
min ve kitap boyunca syleyeceklerimin, Tanra'ya-tapnan insanlar
la ilgili gelecein anlayn etkilemesini ummaktan baka bir ey gel
miyor.
Artk yaamayan Stephen Langdon'un, S. G. F. Brandon'un, Ed
ward Chiera'nm Cyrus Gordon'un, Walther Hinz'in, E. O. James'in, Ja
mes Mellaart'n, H. W. F. Saggs'm, J. B. Pritchard'n ve R. E. Witt'in
yaptlarndan ok yararlandm. Ama ncelikle, artk aramzda olmayan
Margaret Murray ve Jane Harrison, E. Douglas Van Buren, Sybelle von
Cles-Reden, Florence Bennett, Rivkah Harris ve Jacquetta Hawkes gi
bi kadn bilim adamlarna teekkr borluyum, nk yaptlaryla bana
benzersiz bir anlaya sahip ok nemli bilgiler sundular ve yazlm bu
kadar ok eyin nesnelliini sorgulama yreklilii alayp, elimdeki
gereleri dikkatle eleyerek olgulardan kanlar ayklamay renmemi
ve -belki de en nemlisi- nelerin darda brakldn fark etmemi
saladlar.
Kazbilim ve eski dinler son derece yaltlm, ancak belli bir k
menin anlad alanlar gibi grnseler de, kitabmn birok insan, bu
konuyu kendi adna aratrmaya iteceini umuyorum, bylece belki bir
gn gemiin olaylarn daha iyi anlayabilir, bile bile ya da dikkatsiz
lik sonucu gizlenen konular aa karabilir, olgu diye baklan temel
siz birok varsayma meydan okuyabiliriz.

TANRILAR KADINKEN

BR GR OLAN MASALLAR
ELK yaplann, fonnika tezgahlann ve elektronik televizyon ek
ranlannn ortasnda yaamakla birlikte, kadn-erkek hepimizin iinde
gemie derinden bal olduumuzu duyumsatan bir ey var. Belki, bir
kumsaldaki maarann beklenmedik nemi, ya da ulu aalarla dolu ko
yu glgeli bir koruda, yapraklarn girintili kntl oyalarndan iplik
iplik szlen bir gne , akllanmzn gizli bir kesinde saklad
mz eski ve uzak bir gemiin, uzaklarda kalm yanklarn uyand
rabilir, bizi gezegenimizdeki insan yaamnn ilk cokularna dndre
bilir. Belki insanlar bugnn ataerkil dinlerine, toplumumuzun en laik
ynlerinde bile bizi etkileyen dinlere gre yetitirilip koullandrld
iin, ilk yce tanrnn dinine hizmet eden tren grevlisi kadnlarn g
zettii kutsal gmtlerle tapnaklarn, bir trl yok olup gitmeyen ne
redeyse doutan getirilen anlan yerli yerinde durmaktadr. Balan
gta insanlar Yaamn Kadn Yaratcs'na, Gklerin Sahibi Kadn'a
yakarrd. Dinlerde tan aarrken, Tanr kadnd. Anmsyor musunuz?
Yllar boyunca bir ey beni zaman iinde gerilere, Tanra'nn mut
lak g sahibi olduu, kadnlarn dinin biim ve trenlerini denetleye
rek din grevlileri ilevini grd bir aa srkledi, bir mknats gi
bi sylenceleri, tapnak alanlarn ve eski kadn kuttrenlerini aratr
maya ekti.
Beni, insanlarn ilk barnaklarnda ve tarihncesi tapnak ykntla
rnda bulunan Tanra yontularyla ilk kez kar karya getiren, belki
de yontuculuk eitimimle bu alandaki almalarm olmutur. Bu bel
ki de bir tr coumcu gizemcilikti ve bir ara bundan sklp utandm

34

TANRILAR KADINKEN

da olmutu; oysa imdi bana yllar boyunca ilk diil dinler ve kadn
tanrlarn ululanmas hakknda bilgi toplama alkanl kazandrdn
mutlulukla aklyorum. Ara sra. fazlasyla dsel olduu ve iimle de
hibir ilgisi bulunmad iin (o zamanlar elektronik yontularla evre
dzenlemesi yapyordum) bu konuya duyduum ar ilgiyi bir yana
atmaya alyordum. Yine de srekli kazbilim dergileri incelemekten.
mze ve niversite kitaplklarnda raflara yl kitaplar didik didik et
mekten kendimi alamyordum.
Okuduka. yaamm boyunca bir yerlerde birilerinin bana hep kabul edilmi bir dnceyi- byk ve gl Gne'e kukusuz erkek
olarak tapnldn; puslu, krlgan, duygu ve akn simgesi Ay'nsa
hep kadn sayldn sylemi olduunu anmsadm. Ama Kenan lke
si'nde. Anadolu'da. Arabistan ve Avustralya'daki Gne Tanras y
klerini okuyup, Eskimolar. Japonlar ve Hindistan daki Khassiler ara
snda Gne Tanralarna. Ay olarak simgelenen ikinci konumdaki er
kek kardelerin elik ettiini bulguladmda ok ardm.
Yeryznn her zaman kadnla zdeletirilip, edilgen bir biimde
tohumu iine alan Toprak Ana olarak tanmlandn. oysa gkyznn
doal ve yapsal adan erkek sayldn, elle dokunulmazlnn salt
erkeklere zg olduu varsaylan soyut kavramlarla dnme yetisini
simgelediini iime sindirmitim. Bunu da -Yakn ve Ortadou'daki
hemen hemen btn kadn tanrlarn Gklerin Ecesi olarak adlandrld
n; Msr'da eski Gne Tanras Nut'un gkyz olarak tanmlanr
ken. erkek kardei ve kocas Geb'in yeryzn simgelediini renene
kadar- hi sorgusuz kabul ediyordum.
Beni en ok artan. btn varlklarn Kadn Yaratclarnn anlatl
d. yalnz ilk insanlar deil yeri-g douran tanralar anlatan sa
ysz ykyle karlamak oldu. Smer'de. Babil'de, Msr'da. Afri
ka'da. Avustralya'da ve in'de bu tr Tanralarla ilgili kaytlar vard.
Hindistan'da Tanra Sarasvati ilk abecenin buluusu olarak ulu
lanrken, Kelt rlanda'snda Tanra Brigit dilin koruyucu tanrs say
lyordu. Kitaplar, yaz sanatyla, kil tabletleri ilk bulan kii olarak S
mer'de Tanra Nidaba'ya sayg gsterildiini aklyordu. Nidaba, bu
konumda sonradan yerini alan btn erkek tanrlardan daha nce g-

BR GR OLAN MASALl..AR

35

rlyordu. Smer cennetinin yazman bir kadnd. Ama en nemlisi u

ana kadar bulunmu yazl dillerle ilgili ilkrneklerin kazbilimsel ka
ntlaryd: be bin yl nce yazlan bu rnekler Smer'de, Erech'deki
Cennet'in Ecesi tapnanda bulunmutu. Yaznn hep bir erkek tarafn
dan bulunduu sylenegelmi ve byle tanmlanm olsa da. szn et
tiimiz etmenler bileimi slak kile ilk anlaml imleri basan kiinin ka
dn olduu konusunda en inandrc kantlar ortaya koymaktadr.
Yiyecek toplama edimlerinin bir uzants olarak tannn gelimesine
kadnlarn yol atn ne sren, herkesin kabul ettii kurama uygun
olarak, uygarla bu armaan balam kadn tanrlar her yerde gr
lyordu. Tarmsal geliimin ilk kantlarnn bulunduu Mezopotam
ya'da Tanra Ninlil. halkna ekim ve hasat yntemlerini rettii iin
ululanyordu. Dnyann hemen hemen btn blgelerinde gmtleri
gzeten kadn din grevlilerine, oraya tapnmak iin gelenlerin hekim
lii ilevini ykleyen kadn tanrlar. otac; saaltc otlarn, kklerin bit
kilerin ve br iyiletirici yardmlarn datcs olarak yceltiliyordu.
Baz sylenceler kadn savalarda nder; gl ve yrekli bir
cenki olarak tanmlar. Sonralar klasik Yunan edebiyatnn Amazon
lar adyla and kadn askerlerle ilgili saysz kayt, Tanra'ya yiit
bir sava olarak tapnldn gstermektedir. Amazonlarn kadn tan
rlara gsterdii saygyla ilgili ykler daha kapsaml bir biimde in
celendiinde, Libya, Anadolu, Bulgaristan, Yunanistan, Ennenistan ve
Rusya topraklarnda avlamp savaan sava tanralara tapnan kadn
!ar apak grlr; ayrca bunlar gnmz yazarlarnn bizi inandnna
ya alt gibi sylence dlemleri de deildir.
Tarihncesi ve en eski tarihsel dnemlerde kadnlarn dnme ye
tilerine ve zekalarna ynelik tutumlarn, bugnk ada imgelerden
ne denli uzak olduunu grmezden gelemiyordum; nk o zamanlar
hemen hemen her yerde Tanra, bilge danman ya da yalva olarak
yceltiliyordu. rlanda'nn Hristiyanlk ncesi sylencelerinde Keltli
Cerridwen Akl ve Bilgi Tanrasyd; Yunan-ncesi dnemdeki tap
naklarda tanrsal esin bilgeliini, Tanra Gaia'nn kadn din grevlile
ri datyordu; Yunanl Demeter'le Msrl sis'eyse erdemli bilgeliin,
t ve adaletin datcs ve yasa dzenleyicisi olarak yakarlyordu.

36

TANRILAR KADINKEN

Msrl Tanra Maat, Evrendeki dzeni, ritmi ve doruluu simgeli

yordu. Mezopotamyal tar Halklarn Kadn Y neticisi, Yalva (pey
gamber), nsezi Tanras adyla anlyordu; tar'a tapnlan Nemrud
kentiyle ilgili kazbilimsel kaytlarsa kadnlarn mahkemelerde yarg
ve hukuk grevlisi olarak hizmet verdiini aklyordu.
Okuduka bulguladklarm da artyordu. Kadn tanrlara tapnma
dnyann her yerinde grlyor ve nmde imdiye dek hi karla
madm bir kadn imgesi duruyordu. Sonuta, sylencenin gcn
dnmeye baladm ve bu sylencelerin, ilk bata bana grnd gi
bi salt zararsz ve ocuksu ykler olmadn algladm. Bunlar son
derece zgl bir gr olan yklerdi.
Sylenceler, zellikle gen ve kolay etkilenebilir olduumuz d
nemlerde, bizi belirli bir biimde dnp kavramaya koullandrarak.
alglama yetimizi ynlendiren dncelerle buluturur. Sylenceler ge
nellikle davranlarndan tr dllendirilip cezalandrlan insanlarn
yaptklarn anlatr; bizi de bunlara kanmamz ya da yknmemiz ge
reken rnekler olarak bakmaya zendirir. Anlamaya baladmz ya
lardan bu yana bize anlatlan yklerin pek ou tutumlarmz, evre
mizdeki dnyay ve kendimizi kavraymz derinden etkiler. Tre ve
ahlak anlaymz, davranlarmz, deerlerimiz grev ve hatta aka
duyumuz genellikle yaln ocukluk masal ve ykleriyle geliip orta
ya kar. Bu yklerden, yaratldklar toplumda toplumsal adan ne
lerin benimsenip kabul edildiini de reniriz. Sylenceleri anlaml
bulan insanlar arasnda, bu ykler iyiyle kty, doruyla yanl, do
al olanla olmayan belirler. Tanr'nn kadn olduu; bilgelii, yiitli
i, gc ve haktanrlyla ululand bir dinden doan ve bu dinle ya
ylan sylencelerle masallarn gnmzdeki eril-ynelimli dinlerin
sunduundan ok farkl bir kadn imgesi verdii aktr.

"EVREN'N YARATILIINDAN ON BE GN SONRA"

Sylencenin gcn irdeledike, erkek tanrlara tapnan dinlerin yan

sra giden sylencelerin, ocukluk inanlarmn anas, bir baka Hav-

BR GR OLAN MASALLAR

37

va, yani bir dii olarak domann ne anlama geldii hakkndaki dn

celerim zerinde brakt byk etkiyi sorgulamadan gemek bana
gittike zor gelmeye balamt. ocukken bana, Havva'nn Adem'in
kaburgasndan, ona arkada ve yardmc olsun, yalnzlktan kurtarsn
diye yaratld anlatlmt. Asla birinci olamama, hep ikinci kaptan
konumunda kalma grevi, sanki toplumun gelien bir yesi olarak ge
lecekle ilgili tasarlarm engellemeye yetmiyormu gibi, bir de Hav
va 'nn kolayca aldatlabilen bir budala olduunu renmitim. Byk
lerim bana, onun hain ylann verdii szlerle kolaycack kandrld
n anlatmt. Tanrya kar gelmi, Adem'i de aynsn yapmaya k
krtm, dolaysyla iyi bir eyi -Cennet Bahesi'nde srdrd
mutlu yaam- ykp yok etmiti. Adem 'in de en az onun kadar buda
la olduunun neden hi dnlmedii, elbette tartmaya demezdi.
Ama btn kadnlarn simgesi olarak sunulan Havva'yla zdeletiril
mi bu suta, gizemli bir biimde benim de paym vard - Tanr da
btn olup biteni benim suum sayyor, cezalandrlmak zere beni se
iyor ve yle buyuruyordu: "Doururken ektiin acy arttracam;
eziyet iinde douracak, gene de kocan arzulayacak ve hep onun y
netiminde olacaksn" (Yaratl, 3:16).
Bylece daha kk bir kzken, bydmde Havva yznden,
ac ve eziyetler iinde ocuk douracam renmi oldum. Sanki bu
yeterli bir ceza deilmi gibi, sevecenlik, acma uyandrp yiitliim
den tr sayg greceim yerde, bu acy sululuk duygularyla yaa
yacak ve salt Havva'nn kz, kadn olduum iin btn arlyla ze
rime yklan ilediim gnahn bedelini deyecektim. Durumu iyice
ktletiren, Adem tarafndan simgelenen erkeklerin bir budalalk da
ha yapmam nlemek zere beni denetleme -beni ynetme- hakk
na sahip olduu dncesini kabul etmemin beklenmesiydi. Drstl
ne ve bilgeliine korku dolu bir sayg duyup hayranlk beslememin
beklendii mutlak g sahibi erkek tanrya gre, erkekler kadnlardan
ok daha akllyd. Bylece kadn olarak bana biilen ceza ve edilgen
konum, yaklak bin sayfalk Yahudi-Hristiyan Kutsal Kitap'nn da
ha nc sayfasnda sapasalam belirlenmiti.
Ama erkek stnlyle ilgili bu ilk buyruk ancak bir balangt.
Havva'nn budalaln anlatan sylence unutulmamal ya da gzden

38

TANRILAR KADINKEN

karlmamalyd. Sonra, Cennet'in yitirilii yksn, srekli kadn

larn doal ikincilliklerini aklamak ve kantlamak iin kullanan Yeni
Ahit'teki peygamberlerin szlerini rendik. Cennet Bahesi'nde
renilen dersler srekli aklmza sokuldu. nce erkek yaratlmt. Ka
dn, erkek iin oluturulmutu. Tanrnn imgesini yalnz erkek tayor
du. ncil'e ve bunu tanr sz kabul edenlere gre, erkek tanr erkekle
ri kayrm ve onlar doutan stn yaratmt. Yeni Ahit'ten alnan u
blmlerin, pazar gnleri saygn kilise krssnden; baba ya da koca
nn raftan indirdii aile ncil'inden kim bilir ka kez okunduunu ve dindar kadnn da bunlar dinlediini merak etmekten kendimi ala
myorum:
Kadn uysallkla ve sessizce rensin. Ama kadnn retmesine ya da erkei
ynetmesine izin vermem; o sessiz kalmaldr. nk nce Adem yaratld,
sonra Havva; ve Adem aldanmad, aldanan ve gnah ileyen kadnd... (fimo
teosa 2:11-14)
nk erkek kadndan deil, kadn erkektendir. Kadnlar kilisede sessiz
kalsn, nk konumalarna izin verilmemitir; onlara boyun eip sz dinleme
leri buyrulmutur, yasa byle syler. Eer bir ey renirlerse, kocalarna evde
sorsunlar; nk kilisede konuma lan ayptr. (Korintoslulara I, 11 :3, 7, 9)

Pazar Okulu retmenlerinin srekli abalarna karn, tuhaf bir bi

imde hibir zaman ok dindar olmadm. Aslnda byme ana ula
ana kadar, rgtl dinlerin retmek zorunda olduu eylerin ounu
bir yana atvermitim. Ama gene de Adem 'le Havva sylencesi konu
sunda aklm kurcalayan, sanki kltrn derinliklerine ileyip yaylm
bir eyler kalmt. Bu sylence iirlerle romanlarn temel simgesi ola
rak hi durmadan karma kyordu. Sanat tarihi derslerimde, gsteri
ciden birbiri ard sra geen byk ustalarn resimlerinde, bu sylence
yalboyayla grsel olarak yorumlanyordu. Moda dergilerinde rn
ler, eer kadn doru kokuyu kullanrsa byk talihsizlikten alnnn
akyla kurtulabilir diye tantlyordu. Pazar gnleri yaymlanan izgi
romanlardaki aptal akalarn bile temeli bu sylenceydi. Kadn her
yerde erkei ktle kkrtyormu gibi gsteriliyordu. Btn top-

BR GR OLAN MASALLAR

39

!um ayn grteydi; Adem'le Havva kadn imgesini iziyordu. Kadn

lar doutan sua yatkn, dzenci ve cinsel adan tehlikeli bir biim
de kkrtc, stne stlk budala ve biraz da akl kt kiilerdi. Besbel
li ki yoldan kmalarn nleyecek bir erkee gereksinimleri vard dolaysyla tanrsal olarak kararlatrlm bu durumun isteklisi erkek
de oktu.
Yaamn yaratln anlatan sylenceleri, ayn olay Msr'da Nut
ya da Hathor'a, Smer'de Nammu ya da Ninhursag'a, Mezopotam
ya'nn br blgelerinde Mami'ye, Tiamat'a ya da Aruru'ya, Afri
ka'da Mawu'ya yaktran ykleri okuyunca. Adem'le Havva sylen
cesine de bir baka masal, yaratln balangcnda olup bitenleri ak
lamaya ynelik zararsz bir giriim gzyle bakmaya baladm. Ama
sonra bu belirli sylencenin ayrntlarnn nasl zgl bir biimde d
nlp dzenlendiini anlamaya balamam uzun srmedi.
1960'da sylenbilimci (mythologist) Joseph Campbell, Adem'le
Havva sylencesini u biimde yorumluyordu:
ki bin yl boyunca btn Bat dnyasnda evrenin yaratlndan on he gn
sonra yer ald dnlen olayn kesinlikle gvenilir yks olarak benimse
nen bu tuhaf sylencesel dnce, dahas olgu, karmza yapay ve dzmece
olduu apak grnen sylencelerin etkisi ve insan inanlaryla uygarln
ilerleyiine gre sylenbilimin zaman iinde ald biim hakknda son derece
ilgin bir soru kartmaktadr.

Profesr Chiera da yle yazar: "ncil bize tek deil birka yarat
l yks sunar; Yaratl"n ilk blmnde anlatlan yk sradan in
sanlar arasnda en az beeniyi kazanm olan gibi grnmektedir... Bu
yky kukusuz bilimsel evreler uydurmutur". Sonra da bugnk
dinlerle eski tapmlar arasndaki fark tartr ve unlar yazar:
Eski Smer sylencesinin tam yksn kartmay ok sayda tablet paras
n bir araya getirerek ancak birka yl nce baardk. Ben bu yky Smerli
lerin Darwin kuram olarak nitelendirmitim. Bu sylence epey dolam ol
malyd, nk birok benzeri bulunmutu. Bunun nci/'deki ykyle ortak ya
n, tpk Havva gibi, kadnn bakede oluudur. Ama benzerlik burada biter.

40

TANRILAR KADINKEN

Sonraki kuaklar zavall Havva'ya ilenip durmutur, oysa Babilhler kadn ata
larn ylesin e yceltmiti ki onu tanrlatrmt.
Btn br sylenceleri okuduka, kadnn eski dinlerde Tann
a'yla simgelenen ilkmeinin, Havva kadndan birok adan farkl
olduu aka ortaya kyordu. Sonra bu dou ve yaratl masallar
nn ounun, A.dem 'le Havva sylencesinin de yeerdii topraklardan,
yani Kenan lkesi'nden, Msr ve Babil'den kaynaklandn grdm.
br Yaratl ykleri de brani Yehova'ya tapnmayan, ama ilk bra
nilerin yakn komular olan halklarn sylencesel dinsel edebiyatlarn
dan kmt.

KMD?

(r ETL kantlarn yerli yerine oturmas. ilikilerin biimlenmesi

;i(uzun srmedi. Eski Ahit'in hor grlen "kafir" tanrs Ashtoreth
(cil yazmanlarnn kimliini durmadan eril ad kullanarak deitirme

abalarna karn) aslnda -Kenan'da da bilindii zere Yakndoulu

Cennet'in Ecesi, Byk Tanra- Astate'ydi. ncil'in bu puta tapan
kafirleri -baka yerlerde Innin, Inanna, Nana, Nut, Anat, Anahita,
tar, sis, Au Set, shara, Asherah, Ashtart, Attoret, Attar ve Hathor ola
rak bilinen- ok-adl Tanrsal Ana Ataya, bir kadn tanrya yakaryor
du. Ama bu adlarn her biri, O'nu yceltenlerin dil ve lehelerinde hep
ayn Byk Tanra'y belirtiyordu. Btn o Pazar Okulu yllarnda.
Ashtoreth'in kadn olduunu renmeyiim salt rastlant olabilir miy.
d.?

Bundan daha da artcs, O'nun dininin, erkek tanr Yehova'nn

ilk peygamberi ataerkil brahim'in geliinden binlerce yl nce, Yakn
ve Ortadou'da geliip serpildiini gzler nne seren kazbilimsel ka
ntlard. Kazbilimciler Tanra'ya tapnmann izlerini .. yaklak
7000 ylndaki cilalta a, bazlar da i.. yaklak 25.000 yllarn
daki yukar yontmata a topluluklarna kadar geri gtrmt. Bu
tapnmann varlnn, cilalta andaki balangcndan, Roma dne
mine kadar srd birok kez kantlanmt. Bununla birlikte ncil
aratrmaclar, brahim'in Kenan lkesi'nde (Filistin) gnmze da
ha yakn bir tarihte, .. 1800 ile 1550 arasnda yaam olduu dn
cesini paylamaktadr.
Bu Tanra kimdi? En yce tanr olarak neden bir erkek deil de
kadn seilmiti? Tapnmann nemi ve etkisi neydi, aslnda ilk olarak

42

TANRILAR KADINKEN

ne zaman balamt? Bu sorular kendi kendime sorduka. cilahta ve

yontmata alarn daha derinlemesine irdelemeye baladm. Dnya
nn btn blgelerinde Tanna'ya tapnlsa da, din Yakn ve Ortado
u'dan kt iin, dikkatimi bu noktada younlatrdm. nk Yahu
diliin, Hristiyanln ve Mslmanln doduu topraklar buralany
d. Kadn tann dininin bu topraklardaki geliiminin dnyann her ye
rinde u ana kadar bulunmu dinlerin ilk balangcyla rglenip i ie
gemi olduunu grdm.
GRAVETYEN CENNET BAHES'NDE GN DOGUMU

Yerleim alanlarndan ou Avrupa'da bulunmu olmakla birlikte. Ya

kndou daki cilalta dneminin son zamanlarnda doduu iin. Yu
kar yontmata a Tanra dininin temeli saylr. Bu dnem yazl ka
ytlardan nce yer ald ve aklamalara yardm edecek tarihsel bir
dneme dorudan yol amad iin, yontmata anda Tanra tap
mnn varl konusundaki ada bilgiler kurgusal kalmaktan teye
gitmez. Tanra'nn bu dnemde ortaya kyla ilgili kuramlar. ana
akrabal geleneklerinin ata tapmyla yan yana yer al zerine ku
rulmutur. Bu kuramlar birbirinden ayr kant dizisine dayandrlr.
Bunlardan birincisi anayanl (ana-akrabal zerine kurulu) top
lumlar aklamay, insanbilimsel benzeime dayandrr. Son birka
yzyldaki "ilkel" kavimleri ele alan incelemeler, baz yaltlm "il
kel" insanlarn, bu ada bile, cinsellikle gebeliin ilikisini bilinli bir
biimde kavrayamam olduunu anlamamz salamtr. Bylece
yontmata a insanlarnn da bu konuda ayn dirimbilimsel bilgi d
zeyinde olduunu ne sren bir benzeim kurulur.
Jacquetta Hawkes 1963'de "gerek Avustralyal. gerek baka ilkel
kavimler babaln dirimbilimsel (biyolojik) yann anlamyor ya da
cinsel ilikiyle gebelik arasnda zorunlu bir ba bulunduunu kabul et
miyorlard"der. Ayn yl. ngiltere'de Manchester niversitesi Kar
latrmal Dinler Profesr S. G. F. Brandon dncelerini yle belir
tiyordu "Bebein dlyatana nasl girdii ilkel insan asndan kuku
suz byk bir gizemdi... dllenmeyle doumu birbirinden ayr tutan

KMD?

43

dneme bakarsak. gebelik sresiyle doumun imleminin, bu grng

lerin cinsel ilikiden sonra gebe kalnmasnn sonucu olduunun anla
lmasndan ok nce sezildiini dnebiliriz."
Leonard Cottrell "James Frazer, Margaret Mead ve br insanbi
limciler, insanlk geliiminin ilk basamaklarnda insan dourganlnn
gizlerinin anlalmasndan ve cinsel ilikiyle doum arasnda bir ilinti
kurulmasndan ok nce kadnn yaam veren kii olarak sayg grd
n saptamtr. Yalnz kadn, kendi benzerini yaratabiliyor, erkein
bu sreteki ilevi henz bilinmiyordu" diye yazar.
Bu konuya eilen birok uzman gibi, sz edilen yazarlara gre de,
eski ilkel toplumlarda insanlar bir olaslkla cinsellikle remenin ili
kisini bilinli olarak anlayamyordu. Dolaysyla babalk kavram ve
nitemi henz anlalmamt. Bu konuda eitli sylencesel aklama
lar bulunmakla birlikte, bebekleri yalnz kadnlar yaratp douruyordu.
Durum byle deerlendirilirse. ana ailenin tek atas. br kuakla
rn tekil yaratcs saylr. Bu nedenle ocuklarn da ana soyunun ya da
boyunun adn almas doal olur. Ailedeki soy zinciri. bugnk bat
toplumlarnda uygulanan gelenek gibi babadan oula deil, anadan
kz ocua doru sralanarak tutulur. Bu tr bir toplumsal yapya ana
yanl, yani ana-akrabalna dayal denir. Bu tr kltrlerde (klasik Yu
nan dneminde bulunduu tarihsel olarak aklanan toplumlar kadar,
bugnk "ilkel" topluluklar arasnda da bilindii gibi) ana soyuna yal
nz adlar deil, sanlar, tanmazlar ve toprak haklar da geer; bylece
bunlarn aile sopunda (klannda) kalmas salanr.
Hawkes Avustralya'da babalk kavramnn henz anlalmad
blgelerde, " .... anayanl soyun ve kar-kyl evliliklerin (yani koca
nn, karsnn aile evine ya da kyne tanmasnn) ok yaygn oldu
unu; kadnn toplumsal konumunun erkekten ok daha stn olduu
nu gsteren pek ok eyin'" bulunduunu belirtir. Ayrca bu gelenekle
rin Afrika' nn baz blgelerinde ve Hindistan' da Dravitler arasnda ha
la srdn, Malinezya, Mikronezya ve Endonezya"da kalntlarnn
bulunduunu yazar.
kinci kant dizisi, dinsel inanlarla kuttrenlerin balangcn ve
bunlarn anayanl soyla ilintisini ele alr. Yontmata a kltrn ele
alan, o dnemde yaayan insanlarn yerleim alanlarn ve llerini g-

44

TANRILAR KADINKEN

merken yaptklar kuttrenleri inceleyen birok aratrma vardr. Btn

bunlar eski din kavram gelitike, bu trenlerin ata tapm biimine
girdiini dndrmektedir. Ayrca yontmata a topluluklaryla, son
iki yz yldr insanbilimcilerin inceledii "ilkel" kabilelerin ounda
bulunduu belirtilen dinsel kavramlar ile kuttrenleri arasnda bir ben
zeim kurulmutur. Tm dnyadaki ilkel topluluklarda ata tapm yer
almaktadr. Maringer, bunu yazd sralarda, yani l956'da bile, As
ya'da yaayan baz kabilelerin dzuli adyla bilinen birtakm kk yon
tular yapmay srdrdn belirtir. Bunu da "bu putlar kadnd ve b
tn kabilenin insan kkenini simgeliyordu" diye aklar.
Dolaysyla, (belki de btn tanrbilimsel dncelerin ekirdei
olan) en yce yaam kaynan arama serveni, ilk homo sapiens'in l
dinsel kavramlarnn ortaya kp gelimesiyle balam oluyordu. Bu
-anann ailedeki tek ata sayld, ata tapmnn kuttrenlerinin teme
lini oluturduu ve soyun bir olaslkla salt anayanl olarak belirtildi
i- yukar yontmata a toplumlarnda, tm insan yaamnn yara
tcs kavram, sopun en eski, ilk atas olan kadnn imgesiyle anlatl
yor; bu imge tanrlatrlyor ve Tanrsal Kadn Ata olarak yceltiliyor
du.
Akla en yakn gelen nc kant dizisi, yukar yontmata ann
Gravetyen-Aurignac kltrnde bulunan ok saydaki kadn yontula
rndan (heykellerinden) karlmtr. Bunlarn bazlar i.. 25.000 ta
rihine dek uzanmaktadr. Ta, kemik, kil kullanlarak yaplan ve Vens
figr olarak adlandrlan bu kk, kadn yontucuklar bir zamanlar
yerleik topluluklarn yaad alanlarda bulunmutur. Bu yontucuklar
genellikle, belki de yeryznde insan eliyle yaplm ilk barnaklarn
toprak altnda kalm duvarlarnn kalntlar dibinde bulunmutur. Ma
ringer, duvarlardaki oyuk ya da ukurlarn bu yontucuklar koymak
iin yaplm olduunu belirtir. Bazlar gebe gibi duran bu kadn yon
tucuklar, spanya, Ransa, Almanya, Avusturya, ekoslovakya ve
IHomo sapiens (gerek anlamyla "bilen ya da bilgili adam") terimi, erkee verilen
asal nem konusundaki bilimsel yaktrmay bir kez daha ortaya koymakta ve byle ta
nmlandnda trn kadn kesimini btnyle yok sayma noktasna varmaktadr. Eer
btn homo sapiens'ler gerekten erkek olsayd, o zaman tr daha ortaya kp gelime
den, kendi cinsini retme yetisine sahip olmad iin yok olup giderdi.

KMD?

45

Rusya gibi geni bir alana yaylan birbirinden uzak blgelerdeki Gra
vetyen-Aurignac yerleimlerinin hepsinde bulunmutur. Bu yerleim
lerle yontular en az on bin yllk bir zaman dilimine yaylm grn
mektedir.
Maringer, "O zaman sz konusu kadn yontucuklarnn, Gney
Fransa'dan Sibirya'daki Baykal Gl'ne kadar uzanan geni Avrasya
topraklarnda yaam, gmen olmayan Aurignac mamut avclar ta
rafndan uygulanan 'yce ana'ya tapnmann putlar olma olasl
yksektir"' der. (Bu arada Sibirya'daki Baykal Gl blgesinden, yak
lak ayn dnemde Kuzey Amerika'ya g ettii sylenen [ve burada
Amerikal Kzlderilileri oluturan] kavimlerin, kkeninin de bu oldu
una inanldn sylemek isterim.)
Alexander Marshak'n son kitab Roots of Civilization'da (Uygar
ln Kkleri) alnt yapt Rus talbilimci (paleontologist) Z. A. Ab
ramova epey farkl bir yorum sunar ve yontmata a dininde "Kadn
Ana imgesi ... ok karmakt, bu imge, eski klan toplumundaki kadn
larn zel imlemine ilikin eitli dnceleri kapsyordu. Kadn ne
tann, ne put, ne de tanrnn anasyd; o klann anasyd . .. Bu anaerkil
klan dnemindeki avc kavimlerin felsefesi, kadn yontucuklannda
yanstlmt" diye yazar.
CLALITA AGI SABAHI

Yontmata ann kadn yontucuklaryla, daha sonra cilalta anda

Yakn ve Ortadou'da Tanna'ya tapnan topluluklarn belirii arasn
daki iliki kesin olmamakla birlikte, birok uzman tarafndan ne s
rlmtr. Vens yontularnn biimlendirilmekte kalmayp ocaklarda
piirildii ekoslovakya'daki Gravetyen Vestonice yerleim blgesin
de zenle dzenlenmi bir kadn mezar bulunmutu. Kadn yaklak
krk yalarndayd. Yannda baz aralar vard; bir mamutun krekke
mikleriyle rtlm ve zerine krmz aboyas serpilmiti. Dicle Ir
ma'mn kuzey bklmleri zerinde yer alan Shanidar'daki birinci ci
lalta dnemi yerleiminde, .. yaklak 9000 yllarndan kalma bir
baka mezar daha bulunmutu. Bu da gene krmz aboyal, biraz da
ha gen bir kadnn mezaryd.

46

TANRILAR KADINKEN

Bu iki dnem arasndaki en nemli balanulardan biri, ortaya

klarndan yazl kaytlarn bulunduu tarihsel dne,me varncaya ka
dar, cilahta a topluluklarnda Tanra'y simgeledii anlalan ka
dn yontucuklardr. Yontmata kltryle cilalta anda yer alan
yontular, kullanlan gereler, boyut ve en artcs biem asndan
birbirine ok benzemektedir. Hawkes bu iki dnem arasndaki ilikiyi
yorumlarken, yontmata a kadn yontularnn " ... cilalta anda
Avrasya'da yaayan tarm topluluklarnn Ana ya da Toprak Tanrala
rna olaanst benzediini ve dorudan doruya onlarn atas olduu
nu yazar. E. O. James'de cilalta dnemi yontularndan sz ederken
bu benzerlik konusundaki dncelerini, "Bunlarn ou Gravetyen
yontmata a ilkmeklerine tpatp benzemektedir." diyerek belirtir.
Ama bunlarn ar.snda belki de en nemli olan. Anadolu'da Antalya
yaknlarndaki Haclar'dan altm mil uzaklkta ve Suriye'de (bir za
manlar Kenan lkesi'nin bir blm olan) Musa Da"nda. cilahta
dneminde Tanra'ya tapnan bir topluluun yaad Aurignac yerle
im merkezinin bulunuudur.
Ankara'da ngiliz Kazbilim Kurumu'nun eski yardmc yneticisi
olan, imdi de Londra'daki Kazbilim Demei'nde ders veren James
Mellaart Yakndou'daki birinci cilalta dnemi kltrlerini .. yak
lak 9000-7000 yllan arasna yerletirir. O dnemde "Sanat. hayvan
..
oymalaryla ve yce tanr Ana Tanra yontucuklaryla dile gelmitir
der.
Bu cilalta topluluklar (cilahta dnemi topluluklar diye tanm
lanmalarna yol aan) tarmsal geliimle ilgili ilk kantlarn bulunma
syla ortaya kmtr. Bu topluluklar, sonralar Kenan (Filistin [sra
il]), Lbnan ve Suriye olarak bilinen blgelerde; Anadolu'da. Dicle'y
le Frat Irmaklarnn kuzey blmlerinde (Irak ve Suriye) grlmtr.
Btn bu kltrlerin, en yakn kaynaktan - Anadolu'dan elde ettii
obsidiyene (yanarda kkenli doal cama) sahip olduunu da belirt
mekte yarar var. Van Gl yaknlarnda bulunan bu yerlerden biri, b
yk olaslkla dorudan doruya Rus bozkrlarndan balayp Yakndo
u'nun ilerine kadar uzanan yol zerindeydi.
.. yaklak 7000 yllarnda (Kenan'da) imdiki adyla Eriha ken
tinde insanlar sval, tuladan yaplm, bazlarnda bacal kil piirme

KLVID?

47

ocaklarnn, hatta kap yuvalarnn bulunduu evlerde yayordu. Dik

drtgen biimli sval mezarlar oktan yaplmaya balanmt. Sybelle
von Cles-Reden, Eriha'dan sz ederken "eitli bulgular dinsel yaa
mn etkin olduunu gstermektedir. Ellerini gslerine kaldrm, kil
den kadn yontular, sonralan Yakndou'ya geni lde yaylacak
ana tanra putlarn andrmaktadr" der. Mellaart da Eriha hakknda
unlar yazar: "zenle Ana-tanra'nn kilden kk rneklerini yap
mlard."
Bir baka cilalta dnemi topluluuysa, .. yaklak 6800 do
laylarnda Kuzey Irak'taki Jarmo'da yaamt. Sami dilleri Profes
r H. W. F. Saggs, Jarmo'da "Kilden yaplm ana tanra yontucuk
larnn yan sra hayvan yontucuklar da vard: bu tr yontucuklarla
simgelenen ana tanra. cilalta dnemi dininde en nemli figr gi
bi grnmektedir" der.
Antalya'daki Aurignac yerleiminden altm mil kadar uzaktaki
Haclar'da .. yaklak 6000 ylnda insanlar yaamaktayd. Burada
da Tanra yontular bulunmutur. Anadolu'daki Kilikya ovas. Konya
yaknlarndaki atalhyk kazlarnda Mellaart. .. 6500'den bala
yan krk akn mezar bulmutu. atalhyk kltrel varln yaklak
bin yl srdrmt. Mellaart yle yazar: "Yontular atalhyk'de
yaam cilalta a insanlarnn tapnd belli bal tanrlar tanma
mza yardm etmitir. En nemli tanr, gen bir kadn, douran bir ana
ve yal bir hanm olarak ynyle gsterilen bir Tanra'yd. "Mel
laart kadn mezarlarnn saysn kant gstererek. atalhyk'te ka
dnlarn ounlukta olabileceini ne srer. atalhyk'te de llerin
zerine krmz aboyas serpilmiti; krmz aboyal mezarlarn he
men hemen hepsi kadnlarnd. Mellaart dinin aslnda tarmn ilk geli
iminde kadnlarn stlendii ilevle ilikili olduunu ne srer ve
"Byk bir olaslkla Tanra'ya tapnma genellikle kadnlar tarafndan
ynetiliyordu" diye ekler.
.. yaklak 5500 dolaylarnda evler, odalar bir avlu evresine s
ralanm olarak yaplyordu; bu biem bugn hala birok mimar tara
fndan kullanlmaktadr. Bunlar Hassuna adyla bilinen dnemi simge
leyen topluluklarn, Dicle Irma'nn kuzey uzantlar boyunca yaad-

.:,..
00

MACILAR

ATALHYK

KIBRIS

c;t'

AKDENZ

ERHA

SURYE L

GEREK H ALAF BLGELER

HALAF KLTRNN ETKSNDEK BLGELER

Harita 1: Baz Cilalta a ve Bakrta a yerleimleri (i..7000-4000)

KMD?

49

blgelerde bulunmutu. br cilalta topluluklarnda olduu gibi

kazbilimciler burada da, apa ve orak gibi tarm aralar, tahl sakla
ma kaplar ve kil ocaklar bulmutu. Profesr Saggs da "Hassuna d
neminin dinsel dnceleri kilden yaplm ana tanra yontucuklarn
da yanstlmtr" der.
Eski Yakn ve Ortadou'nun en karmak ve incelikli tarihncesi
kltrlerinden biri, Dicle'nin kuzey kylar boyunca ve Habur Irma
'ndan batya uzanan blgede yer almaktayd. Bu, Halaf kltr ola
rak bilinir ve .. 5000 dolaylarnda eitli yerlerde ortaya kmtr.
Halaf yerleimlerinde sokaklar kaldnm ta denmi kk kasaba
lar bulunmutur. Halaf kltrlerini, kazbilimciler tarafndan bakr-ta
a (kalkolitik) adyla tanmlanan evreye yerletirecek maden, bu d
nemde kullanma girmiti.
Saggs, toprak bir vazo zerindeki resme bakarak "Tekerlekli ara
larn bulunuu byk olaslkla Halaf dnemine rastlamaktadr" der.
Tanra yontucuklar btn Halaf yerleimlerinde bulunmutur, ama
bir Halaf kasabas olan Arpaay'da bu yontular, tarihsel dnemde bi
lindii adla Tanra tapmna ilikin simgelerle, ylanlarla, ift baltay
la ve gvercinlerle bir aradadr. Arpaay'da ince ince ilenmi, ok
renkli toprak anak-mlein yan sra, tho/oi adyla bilinen yaplar da
grlmt. Bunlar ok iyi bir mhendislik bilgisiyle kurulmu, tonoz
lu tavanlar olan, ap on metreye kadar kabilen daire biiminde oda
lard. Bu yuvarlak yaplar uzunluu yirmi metreyi bulan dikdrtgen bi
imli geeneklerle birletirilmiti. Tanra yontucuklarndan ou bu
tholoi'lere yakn yerlerde bulunduu iin, bunlarn mezar olarak kulla
nld dnlebilir.
Bu Tanra yontulan, Frat Inna'nn gney ucunda, Basra Krfe
zi'nden pek uzak olmayan bir yerde kurulu Ur ve Uruk kentlerinde ..
4000 dolaylarnda belirmeye balamtr. Yaklak ayn dnemde M
sr'da da cilalta ann Badariyen ve Amretiyen kltrleri ilk kez g
rlr. Msr'da tarm ilk kez bu yerleimlerde domutur. Msr'n bu
cilalta topluluklarnda da gene Tanra yontucuklar bulunmutur.
Tarih, bu noktadan balayarak, yaznn bulunuuyla, -.. Yakla
k 3000 yllarnda- hem Smer'de (Gney Irak) hem de Msr'da
domutur. Tanra tarihsel dnemlerde, Yakn ve Ortadou'nun btn

50

TANRILAR KADINKEN

blgelerinde tannyordu. Yzyllar boyu yer alan dnm, dini ku

kusuz eitli biimlerde deitirmekle birlikte, kadn tanrlara tapnma
klasik Yunan ve Roma dnemlerine dek varln srdrmtr. .S.
yaklak 500 yllarnda son Tanra tapnaklarn kapatan Roma ve Bi
zans'n Hristiyan imparatorlarna kadar bu tapnma btnyle bastrl
mamt.
NSANLARIN TANRIYI BUGN DNDG BMDE TANRIA

Bulunan kazbilimsel nesneler, cilalta ve bakrta a topluluklarn

da ou yazarn genellikle Ana Tanra adyla and Tanrsal Ana
ata 'nn en yce tanr olarak ululandn dndrmektedir. O. yalnz
insanlara can vermekle kalmyor. ayn zamanda denetlenebilen besin
kaynaklarn da salyordu. C. Dawson 1928'de kansn "lk tarm
hem kutsal bir yer hem de toplumsal ve tutumbilimsel merkezler olan.
dolaysyla gelecekteki kentlerin ekirdeini oluturan Ana-Tanr
a'nn trbesi evresinde yaplm olmaldr" diyerek belirtiyordu.
Prinitive Mythology'de (lk Sylenceler) Joseph Campbell'dan
alnt yapan W. Schmidt eski kltrlerden "Burada kendi stnlkleri
ni gsterenler kadnlard; onlar yalnz ocuk douran kiiler deil ay
n zamanda balca besin reticileriydi. Ekip bime olanann bulun
duunu kavramlar. bylece topra deerli klmlar. sonuta da onun
sahibi olmulard. Dolaysyla hem tutumbilimsel. toplumsal g hem
de saygnlk kazanmlard" diye sz eder. 1963'de Hawkes. "Birinci
cilalta dnemine zg yaam biimi koullarnda anaerkiyle kabile
dizgesinin egemen olduunu, topran genellikle kadn soyuna geti
ini varsaymak iin her trl neden vardr"' diye ekler.
lk bata Tanra tek bana egemen grlmekle birlikte, zaman
iinde bilinmeyen bir noktada (corafyadaki yerine bal olarak) yan
na bir oul ya da erkek karde alr; bu ayn zamanda Tanra'nn sev
gilisi ve yoldadr. Bu kii ilk tarihsel dnemlerin simgeciliiyle tan
nr olmu ve genellikle ok daha eski dnemlerdeki diil dinin bir par
as saylmtr. Profesr E. O. Jame. "Bu, imdiki durumuyla hi de

KMD?

51

olanaksz grlmeyen, ilkel anaerkil toplum rgt dizgesini yanstsn

ya da yanstmasn, Tanna'nn, balangta kocas ya da sevgilisi ola
rak yannda beliren Gen-tanr zerinde bir stnlk kunnu olmasn
deitirmez" diye yazar.
Tanna'yla yllk. kutsal cinsel birlemede erkek ileviyle simgele
nen gen ite buydu. (Bu kuttren tarihsel dnemlerden bu yana bilin
mekte. ama genellikle dinin cilalta dneminde de yer aldna inanl
maktadr.) eitli dillerde Damuzi, Tammuz. Attis, Adonis, Osiris ya
da Baal olarak tannan bu sevgili, genken lm ve Tanra'ya tapan
lar arasnda her yl ac ve yasla geirilen bir dnemin domasna yol
amtr. Bu genle birletirilen simgecilik ve kuttrenler erkek yolda
konu alan blmde daha ayrntl aklanacaktr; ama bu gen len
yoldan erkek tanr olarak belirlendii her yerde, Tanra dininin bu
lunduunu; birok kltrde olaanst benzerlikler gsteren yas kut
trenlerini ve sylenceleri de grdmz sylememiz gerek. Tanr
a'nn oluyla, ya da belirli baz yerlerde olunu simgeleyen yakkl
genle ilikisi, Msr'da .. 3000 yllarnda bilinmekteydi; ayn ey
Babil'in son dnemlerinde ortaya kan Smerlilerin yaznnda, Ana
dolu'da ve Kenan'da grlm. klasik Yunan sylencesi Aphrodite ve
Adonis'de. hatta Hristiyanlk ncesinde Roma'da Kibele ve Attis sy
lencesinde snn ve bir olaslkla orada ilk Hrristiyanlk simgeciliiy
le dinsel trenlerini etkilemitir. Bu, dinin hem yereysel hem de za
mandizinsel olarak kapsad yaylm alanlar arasnda bir kpr kuran
en nemli ynlerinden biridir.
Ama ilk cilalta topluluklarnn, Gravetyen-Aurignac kltrlerinin
torunlar olarak Avrupa'dan gelmi olabilecei gibi. ok daha kuzeyde
yaayan insanlar da sonradan dalga dalga Yakndou'ya inmi olabilir.
Bunlarn (.. yaklak 15.000-8000 yllarndaki) ortata anda (Me
zolitik) yaayan kuzey Avrupal Maglemosyen ve Kunda kltr top
luluklarnn torunlar olduunu ne sren baz varsaymlar da vardr.
leride daha ayrntl olarak aklayacam zere. bunlarn gelip blge
ye yayl Tanra topluluklarnnki gibi yava yava olmam, tersine
Tanra topluluklarnn blge blge ele geirilmesiyle sonulanan bir
dizi saldn ve aknla gereklemitir.

52

TANRILAR KADINKEN

Genellikle Hint-Avrupa ailesi adyla bilinen bu kuzeyli saldrgan

lar, kendi dinlerini yani gen sava tanr ya da yce baba tanr tap
nm da birlikte getinnilerdi. Bu topluluklarn geliinin .. 2400 do
laylarnda gerekletii tarihsel ve kazbilimsel olarak kantlanmrr,
ama baz aknlar bu tarihten ok daha nce de yaplm olabilir. Kuzey
li aknclarn doas, dinleri ve bu dinlerin Tanra'ya tapnan topluluk
lar zerindeki etkisi, Drdnc ve Beinci blmlerde ok daha ayrn
bl olarak ele alnp tartlacaktr. Ama saldrlardan sonra ortaya
kan kalp, kentten kente bazen birinin bazen tekinin gl olduu g
rlen iki tanrbilimin, birbirinin iinde erimi karmyd. Saldrganlar
daha ok toprak kazanp, sonraki iki yz yl boyunca gcn artbrma
y srdrdke, bu bileik din genellikle kadn tanrlarla erkek tanrla
r birbirinin eiti olarak deil, erkei stn koca ya da hatta Tanra'nn
canna kyan kii olarak yan yana koymutur. Gene de utku kazananla
rn eski tapm kmseyip yok etme abalarna karn, sylenceler,
yontular ve belgesel kaytlar Tanna'nn varlnn ve dine ilikin ge
leneklerle kuttrenlerin srdn gzler nne sermektedir.
Geri yazl dilin, dnyada imdiye kadar bulunmu en eski rnek
leri, ilk kez i.. 3000 yllarndan biraz nce, Smer'deki Ere'de Cen
net'in Ecesi tapnanda ortaya kmb, ama yaz o zamanlar aslnda
tapnan hesaplarn rutmak iin kullanlyor olmalyd. Kuzeyden ge
len topluluklar cuneiform (slak kile baslm kk ivi imleri) olarak
bilinen bu yaz biimini benimseyip kendi edebiyatlarnda ve kaytla
rnda kullanmaya baladlar. Profesr Chiera bunu "Eldeki btn yaz
nn i.. 2000 yllarndan bir iki yzyl sonra klgsal olarak yazyla
kayda geirildiini grmek epey artcdr" diyerek yorumlar. Yazl
dilin bu tarihten nce sylencelerle masallarda ara olarak hi mi g
rlmedii ya da bulunan tabletlerin bir zamanlar yok edilip sonra ye
niden mi yazld akla gelen yantsz kalm bir sorudur. Ama ne ya
zk ki bu, kuzeylilerin aknlaryla utkularnn balangcndan sonra
kayda geirilen yazna gvenmekten baka seeneimiz olmadn
gsterir. Gene de Tanna'nn belirli blgelerde en yce tanr olarak ya
am bulup katmn srdrmesi, gelenekler, kuttrenler, yakanlar, sy
lencelerin simgeciliinin yan sra tapmak alanlaryla yonrulardan elde
edilen kantlar, bize o zamanlarda bile Tanra tapmnn olduu konu-

KMD?

53

sunda birok bilgi vermektedir. Bu bilgiler aynca dinin yapsn, ilk ta

rihsel ve cilalta dnemlerindeki biimiyle daha iyi anlamamz iin,
sonraki iki bin yl kapsayan gei dneminin ilerleyiine bakarak ge
miten anlam karmamza izin verir.
Daha nce de belirttiim gibi, kadn tanrlara tapnma ounlukla
eski kltrlerdeki dinsel inan kalplaryla ilgili incelemelere salt
nemsiz bir ek olarak sokulmu, ou yazarlar da eril tanrlarn nem
kazand dnemleri tartmay yelemitir. Birok kitapta Tanna'dan
geliigzel sz eden blm, O'nun yerini alm erkek tanrlarla ilgili
upuzun blmn nne yerletirilivermitir. En aldatc olansa, kadn
tanrnn ululanmasn apayr, nemsiz, allmadk ya da olaand bir
olay gibi gsteren belirsiz karmlardr. Kitaplarn ou corafyadaki
zgl bir blgeyi ele ald iin, bu bir bakma Tanra'nn yreye z
g birtakm zgl ad ya da adlarla tanmlanmasnn ve btn iinde yer
alan ilikilerin hi sz edilmeden braklmasnn sonucudur.
Bununla birlikte, dikkatli bir incelemeyle farkl blgelerde kullan
lan adlarn ounun, yalnz Byk Tanra'ya verilen sanlar, yani
Cennet'in Ecesi, Ykseklerin Hanm, Gksel Ynetici, Evrenin Han
m, Gklerin Egemen Ecesi, Kutsal Kurul'un Dii Aslan ya da salt
Aziz Tanra gibi nitemler olduu apak ortaya kar. Bunlara genel
likle, ad daha da zglletiren, kentin ya da kasabann ad eklenirdi.
Bununla birlikte karmza akl kartracak denli ok sayda tanr k
maz; tersine farkl dil ve lehelerden kaynaklanan ama kadn tanrya
verilmi birbirinin ayns eitli sanlarla karlarz. Duruma bir kez
bu geni ve btn gren bak asyla baknca, Yakn ve Ortadou'da
kadn tanrnn -bugn insanlarn tanry dnd biimde- Tanr
a olarak sayg grd aka ortaya kar.
Strong ve Garstang'in 1913'de yazd Syrian Goddess (Suriyeli
Tanna) adl kitapta bu ilikilerin bazlar aklanmtr. "Babillilerle
kuzeyli Samiler arasnda O, tar'd; ncil'in Ashtoreth'i, Fenike'nin
Astarte'siydi. Suriye'de Ad Athar'd, Kilikya'daysa Ate (Atheh) bii
mini almt".
Robert Graves'in .S. ikinci yzylda Romal yazar Apuleius tara
fndan yazlan The Golden Ass (Altn Eek) adl yaptnn evirisinde,
Tanna'mn kendisi ortaya kp aklar:

54

TANRILAR KADINKEN

Ben Doa'ym, Evrensel Ana, tm elerin hanm, zamann balangcndaki

ocuk, tinsel her eyin tek egemeni, hem llerin hem de lmszlerin ecesi,
btn tanrlarla tanralarn tek belirirniyim. Bir ba eiimle, Gklerin parlak
yksekliklerini, salk saan deniz esintilerini, altmzdaki dnyann yas dolu
sessizliklerini ynetirim. Geri insanlar farkl grntlerime tapnr, saysz
adla tannrm ve vldm kuttrenler birbirinden farkldr, ama tm dnya
da ululanan hep ben olurum.
lk Frigyallar bana Pessinuntica, Tanrlarn Anas derdi; kendi toprakla
rndan fkran Atinallar bana Kekropeia Artemis'i adn vem1iti; Kbrslla
ra gre Paphoslu Aphrodite, Giritli okulara gre Diktynnaym; -dilli Sicil
yallara gre Styks lrma'nn Proserpina'sym; Eleusisliler iin eski zaman
larn Tahl Anasym. Kimi beni Juno diye bilir, kimi Sava Bellona diye ta
nr; bazlar Hekate, bazlar Rhamnubia olarak tanr, ama topraklarnda sabah
gneinin her yerden nce parlad hem Aithiopia soyu (yz yanklar) hem
de eski bilgiler konusunda herkesten stn olan ve tanrlma yakan tren
lerle bana tapnan Msrllar bana asl admla Ece sis diye seslenir.

Tuhaf bir rastlantyla sis. Msrl Tanra Au Set' in Yunanca 'ya uyar
lanm biimiydi.
Yontular, sanlar, ylan, inek, gvercin ve ift balta gibi simgeler,
lp giden ve her yl yas tutulan oul/sevgili ilikisi, hadm din grev
lileri. yllk kutsal cinsel birlemeyle tapnan cinsel gelenekleri ara
sndaki benzerliklerin her biri, Smerlilerin ilk kaytlarndan balayp
klasik Yunan ve Roma dnemine dek uzanan, zaman ve uzam asn
dan birbirine uzak blgelerdeki kadn tanr tapmlar arasndaki st s
te binen ve temel oluturan ilikileri gzler nne serer.
Eski dnyann birok blgesinde kadn tanrlarn ululanp yceltil
mesi ayn izlein eitlemeleri, insan uygarlnn en eski dnemlerin
de ortaya kan ayn tanrbilimsel temel inanlarn birbirinden pek az
farkllk gsteren uyarlamalaryd. (Yukar yontmata andan kalan
kaynaklara baklrsa) ya yirmi be bin ya da yedi bin yllk bir dnem
boyunca, ulusal snrlar, aradaki geni denizleri aarak kilometrelerce
alana yaylan topraklarda. Tanra'ya gsterilen olaanst saygnn
younluuyla imlemini kavramak ok gtr. Ama bir zamanlar inan
lan bu dinin yaygn gcyle etkisini tam olarak anlamaya almak bi
le son derece nemlidir.

KMD?

55

Ozan ve sylenbilimci Robert Graves'e gre, "Gnmze kalan

nesnelerle sylencelere bakarak yarglarsak, btn cilalta Avrupa "s
Suriye ve Libya da da tannan ok-sanl Ana Tanraya dayal son de
rece benzeik bir dinsel dnce dizgesine sahipti diyebiliriz ... Byk
Tanra lmsz, deimez, her eye kadir saylrd; babalk kavram
henz dinsel dncelerle gizlenmiti."
Graves'in ele ald dinin ok benzeri, bugn Irak, ran, Hindistan,
Suudi Arabistan, Lbnan, rdn, srail (Filistin), Msr, Sina, Libya,
Suriye, Trkiye, Yunanistan ve talya ad verilen yerlerin ve Girit. Kb
rs. Malta, Sicilya ve Sardunya gibi byk adalarn kltrlerinde ok
daha eskiden vard. .. yaklak 3000 yllarnda balayan Avrupa ci
lalta dneminde ayn tapnm rnekleri bulunuyordu. Tuatha de Da
naanlar (rlanda'nn eski halk) kkenlerini, rlanda'ya yanlarnda ge
tirdikleri Tanra'ya kadar uzatr; bu da Roma kltrnn rlanda'ya
geliinden ok ncedir. Bugn rlanda, skoya. Galler lkesi ve Bri
tanya'daki nfusun nemli bir blmn oluturan Keltler'e Romal
lar Galyallar derdi. .. ikinci yzylda Anadoludaki Pessinus' a (Bal
lhisar) Tanra Kibele iin dzenlenen kutsal enliklere din grevlile
ri gnderdikleri bilinmektedir. Ayrca, Camak'da bulunan oymalar ve
Fransa"daki Chartres'le St. Michel Da'nda yer alan Galya mezarlar,
buralarn bir zamanlar Byk Tanra yerleimleri olduunu dndr
mektedir.
"HNDSTAN'DAN AKDENZ'E KADIN EN YCE EGEMEND"

Byk Tanra'nn toplumsal konumuyla kkeni eitli eski tapm in

celemelerinde ele alnp tartlmtr. Bu bilim adamlarnn ounun
ilgi odan ouVsevgili ve diil dinden erile gei konular oluturu
yordu. ama yazlanlarn her biri Tanra'nn en yce tanr olduunu
aka gstermektedir.
1962'de James Mellaart Earliest Civilization of the Near East (Ya
kndou'nun lk Uygarlklar) adl yaptnda .. 9000-7000 yllarn
daki kltrleri anlatr. Daha nce de sylediim gibi, o zamanlar "Sa
natn ilk ortaya k hayvan oymalarnda ve en yce tanr, Ana Tan-

56

TANRILAR KADINKEN

ra yontucuklar biiminde olmutur" diye yazar. Yedi bininci ylda

atalhyk'te "En byk tanr Tanra'yd..." der. .. 5800 dolayla
rnda yaayan bir cilalta a topluluunun eski Haclar yerleimini
anlatrken "Yontucuklarn Tanra'y tanmladna, erkeinse yalnz
ocuk ya da sevgili olarak ikincil ilevde grldne" dikkat eker.
Haclar'dan karlan bir Tanra yontusu imdi Mellaart'n Hac
lar ve atalhyk'te gerekletirdii kazlarda bulunan birok paray
la birlikte, Ankara'daki bir mzede durmaktadr; bu paralarn eskil
yaps mzenin ada mimarisi ve bezemiyle garip bir biimde eli
mektedir. Szn ettiimiz Tanra yontusu, O'nu seviirken gster
mektedir, ama erkein bulunduu blm krlm; yalnz belinin ve
kalalarnn kk bir blmyle bir baca kalmtr. Bunun kucak
lanm bir ocuk olma olasl vardr ama daha ok, sekiz bin yl ka
dar nce, kadn tanrnn oul/sevgilisini tanmlamak amacyla yapl
m bir delikanlya benzemektedir.
Almanya'da ran zerinde Aratrmalar Kurumu Yneticisi Dr.
Walter Hinz, 1973 'de yaymlanan The Lost World ofElam (Yitik Elam
Dnyas) adl yaptnda Yakn ve Ortadou'daki Tanra tapmm irde
lemitir. Elam devleti Smer'in hemen dousunda yer alyordu; bu iki
kltr ilk tarihsel dnemlerde sk bir iliki iindeydi. Dr. Hinz "Bu
dnyadaki en yksek yer Tanra'nnd - bu da Elam'n en belirgin
tutumudur... O, Elamllar iin "tanrlarn ulu anasyd." stnlk ve
nceliin, btn br Elaml tanrlardan yukarda ve tek bana duran
Tanra'ya verilii, bu dine inananlarn anaerkil yaklamn gster
mektedir" der.
Dr. Hinz Tanra'nn Elam Topraklarnda eitli merkezlerde tann
dn anlatr ve sonra "nc bin ylda bu 'tanrlarn ulu anas',
Elam panteonunun banda kar gelinmez ynetimini srdrm ama
ikinci bin ylda bir deiiklik olmutur. Tpk yz yllk Elam anaerkil
liinin, erkeklerin konumunun yava yava ykselii karsnda boyun
eii gibi, tanrlar arasnda da bunun karl bir dzenleme yer alm
tr... nc bin ylda (Humban, Tanra'nn yolda) hala nc s
radayd ama ikinci bin yln ortalarndan balayarak panteonun bana
geti" diye yazar.

KMD?

57

1894'de birtakm kestirimlerde bulunduu Religion of the Semites

(Samilerin Dili) adl yaptnda Robertson Smith, hem Arap hem de b
rani halklarn iinde barndran Samiler arasnda kadn tanrya nce
lik ve stnlk tanndn aklar, Sami dininde ata tapmyla kadn
akrabal dizgesinin yan yana geliinin dolaysz bir sonucu olarak ka
dn tanrlarn yceltildiini ne srer. O zamanlar unlar yazmtr:
Ailenin tarihi konusunda yaplan son aratrmalar, izleri Samilerin yaad
btn blgelerde bulunan tanryla ona tapnanlar arasndaki bedensel akraba
ln, aslnda babalk olarak dnlmediini gstermitir. Btn br eski in
sanlarda olduu gibi, Samilerde de asl akrabalk ban oluturan babann de
il, anann kanyd; toplumun bu aamasnda eer kavim tanrs soy atas ola
rak dnlmse, o zaman tapm nesnesinin de tanr deil, tanra olmas ge
rekir.

Profesr Henri Frankfort 1948'de yaymlanan Kiship and the

JOds (Tanrlarn Akrabal) adl yaptnda, "Mezopotamya'da tanra
en yce varlkt" der ve "nk tm yaamn kayna kadn saylyor
du. Dolaysyla tanr da onun soyundan geliyor, olu olarak tanmlan
yordu. Kutsal evlilik trenlerinde, tanra ncelii batan sona elinde
tutuyordu. Evrende her eyin kargaa iinde olduu durumda bile ka
dn Tiamat nder, Apsu'ysa onun erkek tamamlaycsyd" diye srd
rr.
Sir James Frazer 1907'de yaymlanan on iki ciltlik eski ve "ilkel"
dinlerle ilgili byk aratrmasnda Msrl Tanra sis'den (Au Set)
ve onun erkek kardei/ kocas Osiris'den (Au Sar) sz eder. Altn Dal
adl yaptna ek olarak, Attis, Adonis and Osiris adl ayr bir kitap da
ha yaymlamtr; bu balk Altn Dal'n baz blmlerinde yeniden
kullanlmtr. Her iki yaptnda da, Msr sylencesine gre sz konu
su ikili arasnda sis'in daha gl bir tanr olduunu ne srer. Frazer
bunu "ana-akrabal" olarak tanmlad, Msr'da uygulanan mal ve
soy dizgesine balar. Tanra'nn gen sevgilisinden "doann sylen
cesel olarak kiiletirilmesi" diyerek sz eder ve bu kiinin en yce ka
dn tanryla cinsel adan birletirilmesinin gerekli olduunu syler.
"Delikanlnn dindeki konumu ve toplumsal durumu hakkndaysa" u

58

TANRILAR KADINKEN

yorumu yapar ve "Her durumda (Attis, Adonis ve Osiris'in durumun

da) balarda tanrann, tanrdan ok daha gl ve nemli bir kii ol
duu grlmektedir" der.
H. J. Rose 1928'de yazd Handbook ofGreek Mythology'de (Yu
nan Sylenceleri El Kitab'nda) kutsal cinsel birlemede erkein ile
vini tartr ve onu "tanrann ikincil konumdaki erkek arkada" ola
rak tanmlar; dncelerini "u ana kadar tanray evli olarak deil.
kendisinden ok aa olan biriyle az-ok geici ilikiler iinde gste
ren sylenceleri ele aldk; bu tutum aslnda e deil ana olan ve sevgi
lilerinin kendisine oranla deersiz sayld dou tanralarnn ayrc
niteliidir" diyerek srdrr.
Tanra'yla onun oul-sevgilisi arasndaki ilikinin tanm. Profe
sr E. O. James'in 1960'da yaymlanan The Ancient Gods (Eski Tan
rlar) adl yaptnda ele alnmtr. James, Tanra 'nn yceliini yle
aklar:
Sevgilisinin iyileip dirilmesinden Tanra sorumluydu; doann yenilenmesi
de onun canlanmasna balyd. Dolaysyla son zmlemede, gen tanr Tan
ra 'nn temsilcisi olarak bu srete bir ara olarak grlmekle birlikte, en b
yk yaam ve yenilenme kayna Damuzi-Tammuz deil, nanna-tar'd...
Ama iftilikle evcilletirmenin kurumlamasyla birlikte retme srecinde er
kein ilevi daha belirgin ve nemli oldu; Ana Tanra eine babalk ilevini
ancak o zaman verdi; oysa rnein Mezopotamya'da erkek, Tanra'nm gen
oul/sevgilisi ya da uayd. Aslnda o, genellikle evlenmemi bir tanra ola
rak, Hindistan'dan Akdeniz'e en yce tek egemendi.
Oxford niversitesi'nde sekin bilim adam ve nl bir kazbilim
ci olan, Girit adasndaki Knossos saray yaplar topluluunun yerini
belirleyen, kazlarla ortaya karan hatta bir blmn yeniden kuran
Arthur Evans 1936'da u yorumu yapmt: "Her ne kadar eril e, Mi
nos Uygarl' nn ykselme dneminde kendini kantladysa da, din
hala toplumsal geliimin eski anaerkil aamasn yanstmay srdr
yordu. En yce varlk kesinlikle Tanra'yd..."
Evans, Girit'teki Minos'la alm-satm yapan ve smrge kurma
asndan yakn bir iliki iinde bulunan Anadolu'yu irdelerken, "Ana-

KMD?

59

dolu'nun byk bir blmnde gene duruma gre yannda eril-uydusu

yani kocas, sevgilisi ya da ocuu bulunan ayn ulu anann tapncn
grrz" diye yazar. On dokuzuncu yzyl sonlarnda yaam bir ba
ka Oxfordlu aratrmac L. R. Fanell'de Girit hakknda 1896 yllarn
da yazmtr. The Cults of the Greek States (Yunan Devletlerinin Ta
pnlar) adl kitap dizisinde u yorumu yapmtr: "u ana kadar elde
ettiimiz kantlara bakarak, uygar Girit'teki en eski dinin genellikle
ulu Tanna'ya bal olduunu, erkek tanrnnsa, Tanra tapmcnda her
zaman kanlmaz bir durum olan ikincil konumda kalp, hep geride b
rakldn kesin olarak syleyebiliriz."
nceden, tanrann soy atas olarak ululandn ne sren Robert
son Smith de Arabistan'daki Tanra'nn konumundan sz eder. O za
manki g aktarmn tanmlar: "Arap dininde Tanra ve Tanr bir ift
oluturuyor, Tanra mutlak g sahibi. tanrysa onun olu, daha
nemsiz bir varlk saylyordu. Sonradan Tanra'nn tad nitelikle
rin tanrya yaktrlmas. dolaysyla kadnn erkekten daha aa bir
konuma getirilmesiyle, yava yava gerekleen bir deiiklik oldu."
Smith daha sonra ortaya kan ataerkil dinde, Tanra'nn hala ta
nndn belirtir ve Tanra tapmnn. kkeni "ana-akrabal dnem
lerinde" yatan "tapnlarla" balantl olduunu ne srer. Sonra da
deiikliin yer ald zaman irdeler:
...akrabalk yasasndaki deiiklik, anay aile iindeki eski stn konumundan
yoksun brakm ve yetkesiyle saygnlnn byk bir blmn babaya ak
tarmt ... kadnlar elerini kendi istekleriyle seme hakkn yitirmi, kar ko
cann egemenliine boyun eer duruma getirilmiti... ayrca ocuklar, kalt ve
kan bana ilikin btn ilerde anann deil baba soyunun yeleri olmutu.
Din, bu geliime bal olarak ortaya kan toplum trelerinin yeni yasalarna
ayak uydurduka, bamsz kutsal ana da kanlmaz olarak erkek tanrnn,
ikinci konumdaki ei olmutu... tanrann stnl bu biimde zayflatla
mayacak kadar salam kurulmusa, o zaman, tar'n erkek Athar'a dnt
rld Gney Arabistan'da olduu gibi, cinsiyetini deitiriyordu.

zetlersek, Smith erkek akrabalnn kabul edilmesiyle kadnn

toplumda ikincil bir yere oturtulduunu, dindeki nemli konumunsa

60

TANRILAR KADINKEN

tanrann elinden alnp tanrya verildiini dnmektedir. Geri

Smith bu deiiklii epey doal bir biimde gereklemi gibi gster
mektedir, ama daha nce sylediim ve ilerde ayrntl olarak zerinde
duracam zere, bu gei aslnda Yakn ve Ortadou'nun her yerinde
srdrlm iddetli saldrlar, acmasz kymlar ve toprak savalary
la baarlmtr.
Bunlar ve konu hakknda yazlm saysz incelemeyi okuduktan
sonra iimde, eski diil dinlerin varlna; eski tannbilirnsel dizgelerde
kadnlarn en nemli ve en yce kutsal varlk olarak tannlatnlp y
celtildiine ilikin hibir kuku kalmad. Kitabn geri kalan blmn
de, benzerlikleri ve yerel farkllklaryla bir zamanlar eski dnyann
her yerine yaylm olan bu din anlatlacaktr. Kitap zgl adlara ve y
relere gre yeniden blmlere ayrlacaktr nk eldeki gereler en iyi
bu biimde anlalabilmektedir; ama dinin bir kltrde bilinip uygula
nan biimleriyle kuttrenlerinin eitli benzer ynlerini bir baka
kltrde grp kavramadmz da pek az olmutur. Bu dinin eril din
lerden binlerce yl kadar nce geldii aktr. Ama bu bilgi merakm
gidermemi, tersine kamlamtr. Kutsal Ana-atann ululand top
lumlarda gerekten yaam kadnlarn toplumsal konumuyla durumu
na ilikin saysz soru bana ok daha anlaml gelmektedir.

3
KADINLARIN TANRILATIRILDIGI
YERDE KADINLAR
IEN zor - belki de direngenliiyle bu kitabn yaratlmasna neden
olan soru udur: Kadn tanr tapmnn, Tanra'nn yceltildii killtr
lerde yaayan kadnlarn konumu zerinde ne gibi etkileri olmutur?
Hinz, Evans, Langdon ve btn brleri Tanra'ya tapnan eski toplu
luklardan, anaerkil olarak sz etmitir. Bu aslnda tam olarak neyi be
lirtmektedir?
Burada tahteravalli uslamlamasna girmek, yani Tanra'ya tap
yorlar, bu nedenle de kadnlar yksek bir konumda bulunuyordu, ya da
kadnlarn toplumsal konumu yksek olduu iin Tanra'ya taphyor
du demek kolaydr; eer bugnk eril tanrlara tapnan toplumlarn tu
tumlarna bakarak bir yargya varrsak, bu iki etmen arasnda sk bir
iliki olduunu da syleyebiliriz. Ama neden ve sonular karm gi
bi grnse de, ya da ayn anda yer alan olaylar ayn dorultudaym gi
bi alglansa da, bu konuyla ilgili eitli grler enine boyuna irdelen
melidir. Yapmak istediimiz, diil dinle kadnlarn konumu arasndaki
ilikiyi olabildiince kapsaml bir biimde irdeleyip, anlamaktr.
1923'de Almanya'da yazlan The Dominant Sex (Baat Cins) adl
yaptta M. ve M. Vaerting, tanrnn cinsiyetinin, gc elinde tutan ki
ilerce belirlendiini ne snntr:
Kendi genel tutumunu yaygnlatrma gilcilnil elinde tutan ibandaki cins,
zgl dililnyapsn da genelletirme eilimindedir. kincil cinsin ynelimle
ri buna uygun deilse, o zaman bu eilimlerin, egemen cinsin kar konulmaz
lyla orantl olarak ok daha gl bir biimde bastrlmas olasl vardr.

62

TANRILAR KADINKEN

Sonusa, eril tanrlarn egemenliinin genellikle erkeklerin stnlilil, diil

tanrlarn egemenliinin de kadnlarn ilstnlyle birletirilmesidir.
Sir James Frazer, balangta kadnlarn toplumsal konumu yksek
olduu iin, kadn tanrlarn ululanp sayg grdne inanyordu. Fra
zer, kadnlarn toplumsal ve siyasal adan erkeklerden stn olduu
na inanlan Mikronezya'daki Pelew kabilesinden sz ediyordu. "Ada
l Pelew kabilesinde tanralarn, tanrlardan stn tutulmasn, kuku
suz toplum dizgesinde insanlarn kadnlara byk nem vermesiyle
aklamak yerinde olur'' diye yazmtr.
Robertson Smith en yce tanrnn cinsiyet seimini, aile iinde er
kein ya da kadnn egemen oluuna balamaktadr. Akrabalk dizge
sinin sonucu olarak. en yce tanrnn cinsel kimliini. ailenin bann
cinsel kimliinin belirlediini ne srer.
Bunlarn her biri tanrnn cinsiyetinin -Tanra'nn durumunda,
kadnn aile ve toplum iindeki yksek konumunun- bir cinsin br
cins zerinde nceden kurduu stnlkle belirlendiini ne sren ku
rama rnektir. Bu kuramlarn yan sra. kadn erkein tapnma nesnesi
ne dntrd dnlen ocuk yapma yetisinin bysnden kay
naklanan korku, yani kadnn --erkekler tarafndan- dourganlk sim
gesi olarak tanrlatrlmas konusunda ynla iirimsi gere vardr.
Biraz nce de sz ettiim gibi, vard sonular "ilkel" yerleik
toplumlar konusunda yllar boyu yapt aratrmalarna dayandran
Frazer, Tanra'ya en yce varlk olarak tapnlmasna kadnlarn yk
sek toplumsal konumunun yol atn ne srer. Bu aratrnann so
nucu olarak. kadn tanrya tapnmay ana-akrabal dizgesine ve ata
tapmna balar; bunu da yle aklar: "Tanra'nn tanrdan stn ol
duu ve kadn atalara daha byk bir saygyla tapnld yerlerde. he
men hep bir ana-akrabal yaps vardr." Robertson Smith de en y
ce tanrnn cinsel kimliini btn toplumlarda yrrlkte olan akraba
lk dizgesine balar.
ne srlen neden-sonu ilikileri ne olursa olun, tarihsel dnem
lerde yer alan eski diil dinlerde kadnn toplumsal konumu ve ileviy
le ilgili gerelerde srekli grlen en nemli etmenlerden biri, bu di
nin belki de geliim kayna olan kadn akrabal ve anayanl soyla

KADINLARIN TANRILATIRILDIGI YERDE KADINLAR

63

yakn ilikisidir. Kadnlarn konumu incelenirken, adn ve mallarn

anayanl soya geiine yol aan bu ana ya da kadn akrabal yaps
zerinde dikkatle durmak gerekir.
Anayanllk genellikle , kaltn (mirasn) ana soyundan getii, oul
larn. kocalarn ya da erkek kardelerin sanlarla mallara ancak yasal
olarak sahip olan kadnla ilikilerinin sonucunda ulaabildii toplum
yaps olarak tanmlanr. Anayanl soy, kadnlarn g sahibi olmas ya
da daha zgl anlatmyla ailenin ba olan anann bu konumunu toplu
lukta ya da devlet ynetiminde de elinde tutmas olarak tanmlanan ana
erkillik demek deildir. Baz anayanl toplumlarda ad ve mal haklarna
sahip olan kadnn erkek kardeinin nemli bir ilevi vardr. Ama, ana
yanl ve kadn-kyl geleneklerin, kadnn toplumsal konumuyla duru
munu eitli biimlerde etkileyebilecei olasln da gz ard edeme
yiz. Evi, mallar ya da san elde etmek iin ortaya kan ya da kadnn
evlilik yoluyla edindii akrabalaryla deil de, kendi ana-babasnn
evinde. kynde yerleip kald kadn-kyl topluluklarda grld
gibi, g oyunlaryla konum pazarlklar da enine boyuna irdelenmeli
dir.
Cilalta a ve ilk tarihsel tarm topluluklarnn tutumbilimi (eko
nomisi), toplumbilimci V. Klein tarafndan 1946'da ele alnp irdelen
miti. Klein, "Eski toplumlarda belli bal varlk kaynaklarn kadn
kullanyordu; evin sahibi. yiyecek reticisi kadnlard, barnak ve g
venlii de onlar salard. Dolaysyla erkek tutumbilimsel adan kad
na bamlyd"' diye yazmt.
Kadn ya da ana akrabal geleneklerini izleyen toplumlar eskiden
de vard; bugn de dnyann birok blgesinde vardr. Balangta o
u toplumun anayanl. anaerkil hatta okeli (bir kadnn birka kocay
la yaamas) olduunu ne sren kuram, on dokuzuncu yzylda ve
yirminci yzyln balarnda birok kapsaml incelemenin konusu ol
mutur. Johann Bachofen. Robert Briffault ve Edward Hartland gibi
bilim adamlar, kuramlarn ok sayda kantla destekleyerek eski ana
erkillik ve okkocallk dncelerini kabul etmi, ama bu dizgeleri
evrimsel geliimde zgl bir basamak saymlard. Bu bilim adamlar
btn toplumlarn, uygarln en st aamas olarak beliren ataerkillik
le tekelilie dnmeden nce anaerkil bir evreden gemek zorunda

64

TANRILAR KADINKEN

olduunu ne sryordu. Jacquetta Hawkes'un dncesine greyse,

"Bugn eski anaerkil toplum dzeninden sz etmek ank zamann
doldurmutur. Gene de dnyann birok blgesinde kadnlarn ilevi
nin eskiden beri toplum yapsnn eitli kesitlerinde zayflatlm ol
duunu gsteren kantlar vardr."
Anaerkillikle ilgili incelemelerin ou, insanbilimsel benzeimle,
klasik Yunan ve Roma edebiyatn temel alr. Bu aratrma almala
rnn ou on dokuzuncu yzylda ve yirminci yzyln balarnda ya
pld iin sz konusu yazarlar bugn elimizde bulunan kantlardan
yoksundu. Belirli yanl anlamalara ya da yanl deer yarglarna kar
n, bu yazarlarn yerinde kestirimlerle zamanlarnn ok ilerisine ge
mi olduunu syleyebiliriz.
Bugn eski yazarlarn elindeki gerelerin yan sra, btn bir yz
yl boyunca Yakn ve Ortadou'da yaplm kapsaml kazlardan kar
tlan gerelerden de yararlanabiliyoruz. Kazbilimsel bulgularn rast
lantya braklm yazglarnn -bulunamadan kalanlar, bulunanlarn
okunamayacak kadar bozulmu oluu, zmlenemeyenler, kullanlan
zgn gerecin yaps nedeniyle yok olup gidenlerin- birtakm kstla
malara yol at dorudur.
Uzun zaman en eski yasa derlemesi olduuna inanlan Hammura
bi'nin Babil yasalarndan nce (.. yaklak 1790), bakalarnn da
yer ald daha sonra bulunanlarla anlalmtr. Bunlardan birinin tari
hi i.. yaklak 2300 ylna dmekte, brleriyse i.. 2000'e ya da
biraz daha sonraya uzanmaktadr. Dolaysyla ancak kuzeyli saldrla
rn balangcndan sonra yazl biimde beliren gerelere gvenmek
zorundayz. Ama aa ve yere gre deiiklik gsteren eldeki kantlar
la amlamalar dikkatli bir biimde inceleyerek, Tanna'ya tapnan
toplumlarda kadnlarn konumuna gnl gzmz aabiliriz. Tanra
dini, yava yava gerilmekle birlikte, hfila varln srdryordu.
ETIYOPYA VE LlBYA - "TM YETKE KADINDAYDI"

sa'nn doumundan krk dokuz yl nce Roma Sicilyas'ndan bir

adam, Kuzey Afrika'yla Yakndou lkelerinden bazlarna yapt
yolculuklar yazm ve yolda karlat halklarla ilgili gzlemlerini

KADINLARIN TANRILATIRILDIGI YERDE KADINLAR

65

kaydetmiti. Kltrel kalplara byk bir merak ve ilgiyle yaklamt;

kukusuz insanbilim ve toplumbilim konularnda nclerden biriydi.
Bu adam Diodoros Sicilus, Sicilyal Diodoros adyla tannyordu. Yaz
larnda kadnlarn yksek hatta stn konumunun anlatld birok b
lm vard. Onun neden kadn savalar ve evresindeki tm lkelerde
yer alan anaerkillik hakknda btn br klasik yazarlardan daha fazla
bilgi verdiini sorabiliriz. Di0doros, bu tr toplumsal dizgelerde yaa
yan erkekleri kmsemiy<'fdu; zaten amac da bu deildi. Aslnda bu
gc kullanan kadnlara hayranlk besleyip sayg duyuyor gibiydi.
Etiyopyal kadnlarn silah tadn, ortak evlilikler yaptn ve
genellikle ocuklarn doal anann kim olduunu kartracak derece
de ortaklaa yetitirdiklerini anlatan da Diodoros'du. Tanra Nieth'e
byk sayg gsterilen Libya'nn baz blgelerinde, Amazon kadnla
ryla ilgili ykler Roma dneminde bile varln srdryordu. Di
odoros bir Libya kavmini yle anlatr:
Tm yetke her tr kamu grevini yerine getiren kadnlara verilmiti. Bizde ka
dnlarn yapt ev ilerine burada erkekler bakyor ve bunlar da karlarnn
syledii biimde yerine getiriyorlard. Erkeklerin sava hizmetlerini yklen
melerine ya da ynetimde grev almalarna, kamu ilerinde almalarna, ka
dnlara kar seslerini ykseltecek gc bulamasnlar diye izin verilmiyordu.
ocuklar doar domaz, onlar st ya da yalarna uygun bir besinle doyurup
besleyen erkeklerin eline braklyordu.

Diodoros Libya'da yaayan sava kadnlardan sz ediyor ve bu

kadnlarn baka lkelere saldrlar dzenleyen ordular oluturduklar
n anlatyordu. Diodoros'a gre burada en byk tanr olarak Tanr
a'ya sayg gsteriliyor ve Tapm iin kutsal yerler kuruluyordu. Ger
i Diodoros belirli bir ad vermemektedir ama, bu ykler bir olaslk
la Msr'da da bu adla ululanan ve Neith olarak bilinen Libyal sava
-Tarra'dan sz etmektedir.
MISIR - "KOCALAR EVDE OTURUP DOKUMA YAPARKEN"

Tarihncesi Msr'nda, Yukar Msr (Gney) blgesinde Tanra, ak

babayla simgelenen Nekhebt olarak stnl elinde tutuyordu. Ku-

66

TANRILAR KADINKEN

zey atalaz blgesini de iine alan Aa Msr halk yce Tanra

larna kobra olarak tapyor ve ona Ua Zit (Byk Y lan) adn veriyor
du. i.. yaklak 3000 yllarndan balayarak, bir olaslkla Nekhebt
adndan tretilmi Nut, Net ya da Nit adyla tannan Tanra'nm, he
nz hibir ey yaratlmamken bile var olduu syleniyordu. Bu Tan
ra tm varlklar yaratmt. Msr sylencesine gre, gne tanrs
Ra'y gkyzne yerletiren de O'ydu. Msr konulu baka kitaplar da
Tanra'dan varlklarn yaratcs Hathor diye sz eder, Hathor'un y
lan biimire girdiini anlatr.
Msr'da Tanra kavram hep canl ve nemli kalmtr. Hanedan
lar dneminin balamasyla (.. yaklak 3000) eril tanrlarn da orta
ya k Drdnc Blmde daha ayrntl olarak ele alnacaktr. Tan
ra "nn cilalta a topluluklarnda kabul edilen eski stnln
byk olaslkla bu durum zayflatmt. Ama Tanra tapmnn srd
. buna bal olarak Msrl kadnn da eitli alardan bundan yarar
land bellidir.
Diodoros, Ua Zit ve Hathor'un grnn kendinde birletiren
Tanra sis (Au Set'in Yunanca ad) tapnm uzun uzadya anlatm
tr. sis ayn zamanda. sylencelerde anas olduu anlatlan Tanra
Nut'la birletirilir; tablolarda sis, Nekhebt'in kanatlarn takmtr. Di
odoros, Msr dinine gre sis' in byk otac ve hekim. hukuk yasala
rn ilk kuran ve tarm bulan kii olarak sayg grdn anlatmtr.
Diodoros daha sonra. bugn bize ok artc gelen Msr yasalar
n anlatr, bunlarn ulu Tanra'ya gsterilen saygnn sonucu olduu
nu aklar. "Aslnda, kralienin kraldan daha gl ve saygn klnma
snn, sradan kiiler arasnda kadnn kocas zerinde yetke kullanabil
mesinin, evlilik anlamasnda kocalarn her konuda karlarnn szn
dinlemeyi kabul etmesinin nedenleri bunlardr" diye yazar.
Frazer, sis'in ululanmasyla, kadn akrabal gelenekleri arasnda
ki iliski konusunda dncelerini belirtir ve "Mal ve kalt konularnda
erkeklere kyasla kadnlarn kaynlmasyla Msr'daki eski ana-akra
bal dizgesi, Roma dnemine kadar srmtr." der.
Msr'n, kadnlarn byk bir zgrlk iinde yaad, kendi ya
amlarn ve belki de kocalannnkini de denetleyebildii bir lke oldu-

KADINLARIN TANRILATIRILDIGI YERDE KADINLAR

67

unu gsteren daha pek ok kant vardr. Diodoros'dan birka yzyl

nce yaayan Yunanl Herodotos, Msr'da "kadnlarn pazaryerine
gittiini, sorunlar zmlediini, ilerle uratn, kocalarnnsa ev
de oturup dokuma dokuduunu" yazar. ada Sofokles de "D
nleri ve davranlar btnyle Msr'a zgyd, nk erkekler ev
de dokuma tezgahnn banda otururken. kadnlar gnlk ekmeklerini
kazanmak iin darda alrd" diye yazmtr.
Profesr Cyrus Gordon 1953'de eski Msr'daki yaam yazmtr.
Bize unlar anlatr: "Aile iinde kadnlarn artc derecede byk
nemi vard nk kalt babadan deil, anadan geerdi ... Bu dizge yal
nz anayla ocuk arasndaki ak ilikinin bilindii, babayla ocuk ara
sndaki daha az belirgin ilikinin bilinmedii tarihncesi alar anm
satmaktadr."
Dr. Murray "Kadnn, bir olaslkla ekonomik bamszl nedeniy
le iyi ve yksek bir konumda bulunduunu" dnyordu. S. W. Baron
Msr papirslerinde "kendi kocalarna ve babalarna kar bile olsa, hu
kuk davalarna ve bamsz i balantlarna giren kadnlarn grld
n" yazar. Msr piramitlerinin en eski kazbilimcilerinden biri olan
Sir William Flinders Petrie 1925'de, "Msr'da btn mallar kadn so
yundan geiyordu, kadn evin efendisiydi; eski yklerde de kendisinin
ve tm evresinin denetimini elinde tutan kii olarak gsterilmektedir,"
diye yazmtr.
Tannbilim uzman ve kazbilimci Roland de Vaux 1965'de eski
Msr'da kadnlarn durumunu ele alm ve "Msr'da kadn ailenin ba
yd ve bu tr bir konumun gerektirdii tm haklara sahipti" diye yaz
mt. Ptah-Hotep retisinde kocalar uysal olup sz dinlemeye zorla
nyordu. Btn alarn evlilik anlamalar, kadnlarn son derece ba
msz bir toplumsal ve tutumbilimsel konuma sahip olduunu gster
mektedir. Vaerting'in incelemesinde alnt yapt E. Meyer'e gre,
"Msrllar arasnda kadnlar son derece zgrd... .. drdnc yz
yl gibi eski bir tarihte ataerkil evliliin yan sra, kadnn kocasn se
ebildii ve bir dence (tazminat) karlnda boayabildii bir evlilik
biimi daha vard."
Msr gmtlerinde (mezarlarnda) bulunan sevi iirleri, gnl el
me oyunlarna girienlerin, erkein kar koyularn zayflatmak ama-

68

TANRILAR KADINKEN

cyla sarho edici ikiler iirerek onu elde etmeye alanlarn kadnlar
olduu konusunda gl ipular vermektedir. Robert Briffault nce
vali. sonra da orduda bakumandan olan Msrl bir kadn yazcdan
sz eder.
Msr'da kadnlarn konumu ve toplumsal yap konusunda en ay
dnlatc ve nemli inceleme 1949'da Dr. Margaret Murray tarafndan
yaplmtr. Byk bir zen ve dikkatle Msr'daki kral ailelerinin soy
zincirini izlemi ve sonunda, krallar dzeyinde Msr kltrnn ou
dnemde anayanl olduunu kantlamt. Murray kral ailesini incele
miti nk bu kiilerle ilgili kaytlar daha oktu. Murray'e gre tah
tn asl kahtlar oullar deil, kz ocuklard. Murray, oulun kral ai
lesi ayrcalklarndan yararlanmasna izin veren, kz karde-erkek kar
de evlilik geleneinin o dnemde baladn ne srer. Msrl pren
seslerin yzyllar boyunca aile ii evlilikler yapmasna ve uluslararas
evlilik anlamalarnn bulunmamasna, tahta k konusundaki ana
yanh hakkn neden olduunu yazar. Frazer'n erkek karde/koca Osi
ris'den ok daha nemli bir tann olduunu belirttii; Diodoros'un M
sr'daki kadnlarn yksek konumunun nedeni sayd Tanra sis'in
Egemen adyla tannmasnn gerekesi budur.
Ancak Msr'da bile kadnlar saygn konumlarn yava yava yiti
riyordu. Bu arada, Londra niversitesi'nde Dr. Murray'n saygn u
rata Sir Flinders Petrie eski Msr'daki adn din grevlilerinin ile
vini incelemekteydi. lk Hanedanlardan (.. 3000 ve sonras) On se
kizinci Hanedan'a gelene kadar (.. 1570-1300) geen srede kadn
larn konumunun nasl deitiine dikkat ekiyordu. Eldeki kaytlara
gre Hathor olarak bilinen, sis'in zdei Tanra'ya eskiden altm bir
kadn, on sekiz erkek din grevlisi hizmet ederken. Neith adyla tan
nan Tanra'ya yalnz kadn grevliler elik ediyordu. On sekizinci Ha
nedan dnemine doru kadnlar artk din adamlar snfnn bir paras
olmaktan km, salt tapmak mzikileri olarak hizmet etmeye bala
mt. Msr'da Hint-Avrupa etkisinin en ok duyumsand dnem de
On sekizinci Hanedan dnemidir; bu etmen Drdnc ve Beinci B
lmlerde daha ayrntl ele alnacaktr. Bu arada. genellikle "kral" sz
cnden ok daha gl imgeler yklenen "firavun" szcnQ, as-

KADINLARIN TANRilATIRILDIGI YERDE KADINLAR

69

lnda gerek anlam "byk ev" olan par-o teriminden kaynakland

n sylemek istiyorum. Bu szcn, ailede kral olan erkei belirtmek
iin kullanlmas da on sekizinci Hanedan dneminde balamtr.

SMER - "ESKDEN KADINLAR K KOCA ALIRDI..."

Profesr Saggs 1962'de Smer ve Babil'i iine alan Mezopotamya

topluluklar stne yazmt. Mezopotamya ad genellikle Basra Kr
fezi'nden balayp Anadolu'ya kadar uzanan Dicle ve Frat Irmaklar
arasnda kalan Irak blgesi iin kullanlr. Saggs, Tanralarn ululan
masndan Smer'deki (Gney Irak, .. 3000-1800) kadnlarn top
lumsal konumuna kadar olan ilikileri ele alm, kadnlarn daha son
raki alara kyasla eski alarda daha iyi durumda olduu, bu konu
mun yllar getike yava yava gerileyip ktletii sonucuna varm
tr. Profesr Saggs unlar anlatr:
Eski Smer kent devletinde kadnlarn konumu kukusuz sonraki duru
muncian ok daha yksek ve iyiydi ... Smer topluluklarnn balangcnda ka
dnlarn, Smer kltrnn en canl dnemine kyasla ok daha iyi bir konum
da olduunu gsteren ipular vardr; bu durum ounl_ukla eski Smer dinin
de, sonradan tanrlarn ei olarak kalanlardan baka -tar bunun dndadr
hemen hemen silinip giden tanralarn ok nemli bir konumda bulunmas ol
gusuna dayanr. Yeralt Dnyas da bal bana tek bir tanrann ynetimin
deydi; bir sylence bu tanrann kendine e bulmak iin buraya geliini anla
tr; sylencelerde tanralar toplantlar yaparak tanrsal kararlarn alnmasna
katkda bulunur. Bir zamanlar okkocalln uygulandn gsteren son dere
ce gl bir antrma bile vardr, nk Urukagina refornlar kadnlarn bir
den fazla koca aldn aklamaktadr; baz bilim adamlar bu gndermenin,
dul bir kadnn yeniden evlenmesiyle ilgili olduunu syleyerek, bu sonu kar
snda ekimser kalmay yeler ama Smer yazlarnn biemi bunu destekler
grnmemektedir.
Yeralt Dnyas Tanras'nn kendisine e almakla kalmayp, sa
larndan srklendiini, tahttan uzaklatrldn, sonradan gzyala
rn pp kurutan, kocas olan ve yannda ynetime katlan saldrgan

70

TANRILAR KADINKEN

Tann Nergal'le evlenmeyi kabul edene kadar lmle tehdit edildiini

de bunlara ekleyebilirim.
Urukagina dzeltiminin tarihi . . 2300 yllarna dek uzanr. Bura
da unlar yazldr: "Eskiden kadnlar iki koca alrd, ama bugnn ka
dnlan byle yaparsa taa tutulur." Bu yzylda bile Hindistan'n Dra
vid Tanna'sna tapnna blgelerinde okkocalln olduu sylen
mektedir.
i. . yaklak 2000 yllarnda yazlan ve bir olaslkla eski tutumu
yanstan Smer Eshnunna devlet yasalar kk bir kasabada bulun
mutur. Burada yazlanlara gre, "Eer bir erkek, kars ocuk dour
duktan sonra karsndan yz evirip bir bakasn alrsa, evden anlr,
sahip olduu her ey elinden alnr ve onu bylece kabul edenler de ar
dndan gidebilir." Ayn yasalar aynca kocas savatayken baka bir er
kekten ocuk dourur kadnn yasal adan hala ilk erkein kans say
lacan belirtir. Yasad cinsel ilikiye verilen bir cezadan sz edilme
mektedir. Evlilik izninin hem anadan hem de babadan alnmas zorun
ludur.
Naditu olarak bilinen bir kme Smerli kadnn konum ve etkinli
i, 1962 de Rivkah Harris tarafndan derinlemesine irdelenmitir. S
mer yazlarn dikkatle inceleyen Harris, naditu kadnlarnn tapnak
etkinlikleri iiyle uratn, kendi adlarna tanmaz mallara sahip
olabildiini, dn para verdiini ve genellikle eitli tutumbilimsel
etkinliklere katldn ortaya karmtr. Ayn zamanda, bu dnemde
yaayan birok kadnn tuttuu hesaplan da bulmutur. Ama Profesr
Sidney Smith'in Hooke tarafndan yaymlanan Myth, Ritual and
Kingship (Sylence, Dinsel Tren ve Krallk) adl yaptnn bir bl
mnde naditu szcnn "belki de yklm, umutlarn tannya ba
lam kadnlar anlamna gelebilecei" yazldr.
Smer ilahilerinde de kadn hep erkekten nce gelir. Glgam Des
tan'nda Smer cennetinin resmi yazcsnn kadn olduu, ilk yaznn
da tanra tarafndan bulunduu sylenir. nceden de belirttiim gibi,
naditu bir olaslkla tapnan ile ilgili hesaplarn tutan, yaz sanatn
gelitiren kadn din grevlileriydi. Naditu kadnlarnn ounun yaa
d, Erech'deki Tanra nanna tapnanda bulunan ilk yaz rnekle-

KADINLARIN TANRILATIRILDII YERDE KADil';LAR

71

ri (.. yaklak 3200' den balayarak) toprak kiras olarak tapnaa ya

plan demelerin hesaplardr.
Oxfordlu sekin bir bilim adam olan Stephen Langdon 1930'da,
Smer Cenneti'nin Ecesi nanna'yla birletirilen sylencelerin byk
olaslkla "anaerkil toplum dizgesinde" yaratlm olabileceini yazar.
Yzyllar sonra Babilli tar olarak karmza kan Tanra nan
na'nn ileviyle imgesindeki deiiklikler de bize bunu dndrmek
tedir. Smer sylencesinde nanna gcn ve her eye yeten fkesini,
olu/sevgilisi Damuzi'nin Kendisine doru drst sayg gstermeyi
kabul etmemesi zerine onu ller lkesi 'nin eytanlarnn eline bra
karak gsterir; on yzyl sonra, ayn yknn yeni bir uyarlamas
olan Babilli tar sylencesinde Tanra gencin kaza sonucu lmn
den zntye kaplp yas tutar.
Smerlilerin .. yaklak 2300 yllarnda yer alan Urukagina re
form kaytlar asal olarak halka ve topluma yneliktir. Bu kaytlar, o
zamanlar hzla gelenekleen, din grevlilerinin deil de gereksinimi
olanlarn kullanaca dnlen, tapmak topraklarndaki besinlerle
meyve aalarndan sz eder. Bu tabletlerde, sz konusu reformlarn
eskiden her eyin nasl yapldm anmsatp yinelemesi, Eski Smer
topluluklarnn ok daha ortaklamac olduunu dndrmektedir.
En ilgin olanysa, bu reformlar niteleyip snflandrmak iin, "zgr
lk" ve "anaya dn" olarak iki anlamda yorumlanan amargi szc
nn kullanlmasdr.
ELAM - TREN YRTCS YCE KADININ NNDE IPLAK

Dr. Walther Hinz 1973'de (Smer'in biraz dousunda, .. yaklak

3000 yllar dolaylarnda) Smer'le yakn ilikide olan Elam'da, Tan
ra'nn balangtaki stnlnn, O'nun dinine inananlarn "anaer
kil yaklamlarn" gsterdiini ne srmtr. Hinz, tanra nc
binylda egemen olmakla birlikte, sonradan ei Humban'n yannda
ikincil konuma dtn, bylece Yce E diye adlandrldn ak
lar. Elam topraklarnn kuzey ucundaki Susa'da erkek ee n Shushi
nak ad veriliyordu. Daha eski dnemlerde Zayflarn Babas olarak bi-

72

TANRILAR KADINKEN

liniyor, ikinci bin yln ortalarna doru Tanrlarn Kral adn alyor,
i.. sekizinci yzyldaysa ona, Yer ve Gk Tanrlarnn Koruyucusu
olarak yakarlyordu.
Elam 'n ilk dnemlerinde kadn ve erkek din grevlileri tanrlara
hizmet ediyor, eski Smer geleneklerine gre erkekler dinsel trenleri
yrten yce kadnn nne plak kyordu. Hinz, tpk Smer'deki
naditu kadnlar gibi Elam'da da "tren yrtcleri arasnda, yaam
larn Byk Tanra'ya adayan kadnlar ya da gen kzlar tarafndan
zgl bir kme oluturulmutu" der. Bu kadnlar aslnda alm, satm ve
toprak kiralama ilerine bakyordu.
Aslnda i.. yaklak 2000 yllar sonras Elam'la ilgili yasa belge
leri, kadnlarn tek miras olduunu gstermektedir. Evli bir kadn ko
casyla miras ortakl yapmaktan kanm, mirasn kzna brakmay
tasarlamt. Bir baka tabletteyse, oulla kz ocuun miras eit ola
rak paylamas gerektii belirtiliyor, kz ocuun ad nce anlyordu.
Birka tablette de kocann sahip olduu her eyi karsna brakt; o
cuklarnn ancak analarna sayg gsterip bakmn stlenirse miras
alabilecekleri anlatlyordu.
BABL - "MALLARINA SAHP IKIP YNETMEK"

i.. yaklak 2300 yllarnda Sargon ynetimi altnda ykselme dne

mine getikten sonra Akadlar Mezopotamya'da, blgenin kltrel ve
siyasal ncleri olarak Smerlerin yerine geip egemenlik kazanm
lard. Frat'n orta blgelerinde bakent Babil'i kurmular, Babil mpa
ratorluu olarak bilinen devleti oluturmulard. Babillilerin Akad dili
Orta Dou'da uluslararas bir dil olmutu; buna karlk Smer dini
Babil kltrne sokulmu ve tpk tm dnyada Roma Katolik Kilise
si kitlesinin Latinceyi kullanmas gibi, burada da dinde Smer dili ge
erli olmutu. .. yaklak 1600'de Kassitler Babil'i egemenlikleri al
tna almt. Dilbilimsel kantlar Kassitlerin Babil ve Asur'a yava ya
va szlen, Hint-Avrupal, kuzey aknclar tarafndan ynetildiini
gstermektedir.

KADINLARIN TANRILATIRILDIGI YERDE KADINLAR

73

nclleri Smerlerle kyaslandnda Babilli kadnlar yksek top

lumsal konumlarn yitirmelerine karn gene de belirli baz bamsz
lk haklarn elde tutmay srdryordu - Babilli kadnlarn bu konu
mu yitirmelerinin yannda, sylencelerde kendi konumunu gvenceye
alp, durumunu iyiletirmek iin Yaratc Tanna Tiamat' ldrd
sylenen Marduk gibi erkek tanrlarn stnlk kazanmas da yer al
yordu. A adaki alnt, Kassitlerin egemenliinden nce olan ama en
az .. 2000 yllar ve sonrasnda kuzeyden gelen Hint-Avrupa saldr
larndan etkilenen Hammurabi yasalarn temel almaktadr. W. Bosca
wen unlar yazar:
Babil'de kadnlara balanan zgrlk, kendi mallarna sahip kp ynetme
lerine izin veriyordu; bu zellikle, geni lde alm satmla uraan tapnak
taki tren yrtcs kadn grevliler iin geerli bir durumdu ... Bu eski Ba
bil uygarlnn en ilgin ve kendine zg niteliklerinden biri de, kadnlarn
bulunduu yksek konumdu. Burada ana "evin tanras" anlamna gelen bir
imle simgelenirdi. Anaya kar ilenen btn sularn, anaya kar gelip onu ta
nmayn cezas, topluluktan srlmekti. Bu olgu, insanlarn bir zamanlar ana
erkil soy yasasna sahip olduunun ak kantdr.

De Vaux'nun 1965'de yazdna gre "Babil yasasnda, baba gen

geline kadnn hakk olan birtakm mallar verirdi; kocannsa yalnz
bunlardan yararlanma hakk vard. Bu mallar kadn dul kalr ya da ken
di kusuru olmadan boanrsa. gene onun oluyordu. Babil'de kadn mal
elde edebiliyor, hukuk davalarna katlabiliyor, anlamalarda yanlar
dan biri olabiliyor ve kocasnn mirasndan belirli bir pay alabiliyordu."
Hammurabi zamannda kadnlar boanma isteyebilirdi; bir Babil
yasas da eer kadn kocasnn evlilikncesi borlarndan sorumlu tu
tulmak istemiyorsa, kocasndan bunu kabul ettiine ilikin bir belge al
mas gerektiini bildiriyordu. Evlilikte parasal sorumlulukla ilgili bu
yaktrma kadnlarn (Msr'da da olduu gibi) para ve i ilikilerine
girdiini hatta belki de bir zamanlar ailenin tutumbilimsel sorumlulu
unu yklendiini dndrmektedir. Sz konusu kadnlarn tutumbi
limsel konumunun ele alnd ve bunun da ok hzl bir deiim iin
de olduunu bildiren Hammurabi yasalarndan yedisi, tapmaktaki t-

74

TANRILAR KADINKEN

ren yrtcs kadnlarla, onlarn miras brakma haklaryla, ocukla

rna neleri brakp neleri brakamayacaklaryla ilgiliydi.
tar "sekin buyruklar veren grkemli ece olarak ululanyordu. Bir
yazda tar yle der: "Benim bir durumadaki varlm, konuyu kav
ram bir kadnn varldr." Kuzey Mezopotamya'da Nemrud'da top
raktan kadnlarn yarg ve hkmet grevlisi olduunu gsteren ka
ytlar karlmur; bu kaytlar .. sekizinci yzylda bile kadnlarn
nemli ve saygn bir konumda bulunduunu kantlamaktadr. Birka
kentte, krallarla nderlere siyasal ve askeri tler vererek devlet ile
rinde szlerinin getiini aka gsteren, bilici peygamberlik grevi
ni stlenmi Habilli tren yrtcs kadnlarla ilgili ykler bulun
mutur. Kadn yazclarla ilgili ykler, btn Babil dnemlerinde yer
almaktadr; oysa bu alanda erkekler kadnlardan sayca daha oktur.
kinci bin yln sonlarna den Babil dnemi yasalarnda, kocas,
olu ya da kaynbiraderi tarafndan grevlendirilmedike evli bir kad
nn ile uramasna izin verilmiyordu. Bir kadnla i yapmaya kalk
an biri kadnn evli olduunu bilmediini syleyerek kendini savunsa
da, sulu kabul edilip cezalandrlyordu.
ANADOLU - "ESKDEN BER KADINLAR TARAFINDAN
YNETLYORLARDI"

Babil'in tam kuzeyinde Babil'le yakn bir siyasal ilikisi olan; bugn
Trkiye adyla tannan, bazen de Kk Asya denilen Anadolu blge
si vard. Cilalta dneminde Anadolu'da Byk Tanra ululanyor
du. Tapm .. 6500 yllarndaki atalhyk'te yer alan tapnaklarda
balamu. Anadolu'nun atalhyk sonras dnemi hakknda pek az
ey bilinmektedir, ama .. 2000 yllarndan biraz nce Anadoluda
Hint-Avrupa ailesinin saldrlarna uramtr.
Kuzeylilerin en youn yerleim blgeleri, Orta Anadolu'da ve bu
nun gneyinde kalan alanlardayd. Kuzeylilerin bir blm Hatti ady
la bilinen blgeyi ele geirmiti. Bylece bu topraklarn ilk sahipleriy
le, sonradan gelenler Hititleri oluturmu oldu. Bu blgede Hititlerin

KADINLARIN TANRILATIRILDIGI YERDE KADINLAR

75

geliinden sonra yazlm yazlarla edebiyatta grlen Tanralarn o

u aslnda eski Hatti tanrlaryd. Varln srdren en nemli kadn
tanrlardan biri Gne Tanras Arinna'yd. Hititlerin utkusu zerine,
Tanraya frtna tanrs olarak.simgelenen bir koca verilmiti. Kuzey
lilerin ynetimindeki kentlerin ounda, bu frtna tanrs egemenlik
kazanmasna karn, Arinna'da hep ikincil konumda kalmt. Ama il
gin olan yan, Hitit ecelerinin birka yazda, Gne Tanras Hat
ti'yle ok yakn iliki iinde gsterilmesidir; bu eceler Tanra'nn t
ren yrtcl grevini stlenmitir. Bunu dorulayacak kesin bir
kant olmamakla birlikte, bu yazlarn varl, bir zamanlar byk bir
gz peklikle topraklara el koyan aknclarn, ele geirdikleri halkn
gznde tahta kma konusunda daha gvenli yasal hak kazanabilmek
iin Hattili tren yrtcleriyle evlendiini dndrmektedir.
Anadolu'nun bat kesimlerinde, anayanl soy ve Tanra tapm kla
sik alarda da varln srdrmtr. sa'nn doumundan ksa bir za
man nce yaayan Strabon, evlenmemi kadnlarn dourduu ocukla
rn yasal ve saygn sayld, douda Ermenistan'a dek uzanan Kuzey
Anadolu kentlerini yazmtr. Strabon'un anlattklarna gre ocuklar,
bazlar saygn ve aristokrat yurttalar olan analarnn adn alyordu.
Hitit aknlar srasnda, Tanra'ya-tapnan insanlarn ounun ba
tya kam olma olasl da vardr. Efes kentindeki nl Tanra tap
na, havari Paul'un gayretli din yayma abalarnn hedefiydi (Yaplan
ler 19:27). Sylencelerle klasik yazlarn "Amazonlar" tarafndan
kurulduunu ne srd bu tapnak, .S. 380 ylna kadar btnyle
kapatlmamt. Likya, Lidya ve Karya olarak bilinen blgelerini kap
sayan bat kesiminde, kadn savalarla yani Amazonlarla ilgili yaz
larn yan sra, klasik Yunan ve Roma yaznnda da "btn Tanrlarn
Anas'nn yaygn bir biimde ululandn syleyen ykler vardr. Di
odoros bu blgede "yce gc ve krallk yetkesini elinde tutan" kadn
larn bulunduu bir ulustan sz eder. Diodoros'un yazdklarna gre,
yasalar saptanrken, bu topraklarn ecesi yn eirme ve br ev ileri
ni erkeklere vermiti, Diodoros tahta kma hakknn ecenin kznda ve
aile soyunun br kadn miraslarnda olduunu ne sryordu. Sy
lencelerdeki Hint-Avrupa ailesinden Yunanl Hercules'in Lidya top-

76

TANRILAR KADINKEN

raklarnda Ece Omphale'nin kle sevgilisi olarak tutulduu sylenir.

Bu noktada, "Amazon" kadnlaryla ilgili saysz yknn, aslnda es
ki Tanra gmtn savunmaya alan ve kuzeyden gelen ataerkil
aknclar geri pskrten kadnlarla ilgili Hint-Avrupa ailesinin Yunan
ykleri olup olamayacan sorabiliriz. Gene Encyc/opaedia Britan
nica'da "Amazon yklerinin en akla yakn aklamas, bunun her e
yin tersine yapld, yani erkeklerin yerine kadnlarn savau uzak
bir lkeyle ilgili bildik bir yknn eitlemesi olduudur" diye yazar.
Varlklarn bat Anadolu' da uzun zaman srdren ve dikkatleri
zerinde toplayan Likyallar arasnda anayanl soyla anaerkilliin bu
lunduunu ne sren antrmalar hep yazlagelmitir. Herodotos "Bir
Likyalya kim olduunu sorun, size kendi adn, anasnn adn ve ana
snn soyunu syleyerek yant verecektir" diye yazmur. aml Niko
las "Likyallar analarnn adn alr, mallan miras yoluyla oullara de
il, kz ocuklara geer"' der. Heraclides Ponticus Likyallardan "Eski
den beri kadnlar tarafndan ynetilmilerdir" diye sz eder.
GRT - "DL LKE EGEMEND"

Klasik yazarlann ou, Likyallarla Karyallann Girit adasyla gl

balar olduunu yazmtr. Bazlar Likya'nn bir zamanlar bu zengin
ada kltrnn smrgesi olduunu ne srer. Girit'te, eitli cilalta
dnemi yerleimlerinde Tanna yontular bulunmutur, ama bunlarn
hibiri anakaradakiler kadar eski deildir. Girifteki Messara ovasnda
Arpaay'daki Halaf yerleiminde bulunanlara ok benzeyen ve tholoi
olarak bilinen baz yaplar ortaya karlmtr. Cilalta dneminden
balayp Dor aknlarna kadar Girit, srekli anayanl hatta anaerkil ol
duu dnlen bir toplumdu.
Yunanistan'daki ngiliz Kazbilim Okulu'nun eski yneticisi Sinc
lair Hood. The Minoas, Crete in the Bronze Age (Minoslular, Girit ve
Bronz a) adl yapunda unlar yazar:
Girit'te anaerkillik (ana ynetimi) olarak tanmlanan trden geleneklerin sr
drlm olma olasl byktr. Bu gelenekler, bir bebek doduunda baba-

KADINLARIN TANRILATIRILDIGI YERDE KADINLAR

77

snn kim olabileceinin anlalamad ilkel topluluklarda ortaya kmtr. Bu

nedenle ocuklar analarnn adn alyor, miras da ana soyuna geiyordu. Bu
tr ilksel gelenekler Bat Anadolu'da klasik alarda da varln srdrm
tr. Dolaysyla Anadolu'nun bat kylarnda yaayan Karyallar arasnda ..
drdnc yzylda soy hala ana yoluyla ilerliyordu; Karya'nn gneydousun
da yer alan Likya'da da ocuklara analarnn ad veriliyordu.
Charles Seltman, 1952'de, balangc Kutsal Kitap'n birka yzyl
ncesine rastlayan ok gelimi Girit kltrn ele almt. Seltman,
Girit'te anaerkilliin bir yaam biimi olduunu belirtiyordu. Tann
a'nn, varlklarn z olarak belirdii topraklarda ve evresinde ka
dnlarn yksek bir toplumsal konuma sahip olduunu sylemi, ka
dnlarn cinsel zgrln, anayanl soyu ve "kraln" ilevini irdele
miti.
Seltman yle yazar: "Akdenizliler arasnda, genel kural olarak
toplum, soy zincirinin kadndan getii en yksek dzeylerde bile, ka
dnn evresinde kuruluyordu. Erkek ancak resmi evlilik yoluyla kral
ya da kabile bakan olabiliyor; tahta olu deil, kz geiyor, bylece
bir sonraki kabile bakan kznn evlendii gen oluyordu ... Kuzeyli
lerin geliine kadar din ve gelenekler diil ilkenin ynetimi altnday
d."
Gustave Glotz 1925'de The Aegean Civilization (Ege Uygarl)
adl yaptnda Girit'te kadnn ilevini incelemi, dinin biimiyle tren
lerinin, balangta kadnlarn denetimi altnda olduunu ne snn
t. Glotz unlar yazar:
Dinsel uygulamalara uzun sre tapnak grevlisi kadnlar bakanlk etmitir.
Kadn, tanrsal varlklarn doal aracsyd; bunlarn en ycesi tanrlatrlan
kadnd. Birok nesne, grev bandaki tapnak grevlisi kadnlar simgeler...
tanrnn tanrayla ortaklk kurmas gibi, erkeklerin tapnca katlm daha son
raki geliimdir. Erkeklerin, dinsel trenlerdeki ilevleri, kral toplantnn baka
n bile olsa, hep ikincil bir ilev olmutur. Sanki snr atklarn balatmak
ve gleriyle bu eyleme kalkmalarna yol aan kt ruhlara engel olmak is
tercesine, tanrsal hizmetlerini gerekletirirken, kadnlarn tren giysilerine
brnrlerdi... zel tapnmalar, kk putlarn nnde yaplrken, herkesin ka
tld tapnmalarda tanral bir kadn stlenirdi. Yardmclarndan ve ina-

78

TANRILAR KADINKEN

nanlardan tapnmalarla sunulan kabul etmek iin, tanrann koltuunda onun

yerini alan, kutsal bir aacn dibinde oturan ya da bir dan tepesinde ayakta
duran, hep yce tapnak grevlisi bir kadn olurdu.

raklion'daki Kazbilim Mzesi Yneticisi Stylianos Alexiou, Mi

noan Civilization'da (Minos Uygarl'nda) Girit dini konulu blm
de unlar yazmtr: "Helga Reusch'a gre, Knossos'daki su merme
rinden yaplm taht, duvardaki resimde yannda yar aslan yar kartal
ejderhann bulunduu Tanna'y canlandran tapnak-grevlisi ece iin
tasarlanmt. Kral evinde bir tr kutsal sunak gibi ayn bir yere yerle
tirilen taht, tapnmalar kabul etmek iin oraya sahiden bir insann
oturduunu gstermektedir. Matz'a gre ece, saray merdivenlerinden
kutsal gmtlk (mezarlk) iinde yer alan odalara indii zaman, co
kuyla kendinden gemi tapnanlar yn tanrnn sahiden belirip g
rnd kansna kaplyordu.
Jacquetta Hawkes 1958'de Girit'teki kadnlarn toplumsal konu
muyla ilgili baz sezgisel dnceler sunmu ve Tanna'nn bir erkek
d olma olasl da akla gelmesine karn "Giritli kadnlarla erkek
ler her yerde grkemli bir Tanra'nn nemsiz, kendisine yakaran bir
tanrya ecelik ettiini grmeye alkt; bu anlay kukusuz bunu ka
bul eden bir toplumun birtakm tutumlarn yanstyor olmaldr" de
miti. Hawkes kadnlarn zgveninin ve toplumdaki salam yerleri
nin bir baka nitelikle de ortaya ktn belirterek szlerini yle sr
drr: "Bu, btn dinsel anlatmlar boa karan, her iki cinsin kkr
tc giysilerinde, birbirleriyle kolayca kaynamalarnda apak ortaya
kan, korkusuz ve doal cinsel yaamn vurgulanmasdr - bir eyin
z en iyi kartndan anlalr: Mslman kadnlar kendilerine bir ruh
bile vermeyen inan yznden, evlere kapatlp, arafa sokulur.
Knossos'daki nesnelerle duvar resimlerine, raklion'dak Kazbilim
Mzesi'ne ve Girit'teki br mzelere baktmzda, birka bin yl bo
yunca kadn tanrlarn Girit'te en kutsal varlklar sayldna ve kadn
larn O'nun din grevlisi olduuna kukumuz kalmaz. Bu nedenle Gi
rit kltr belirimlerini izlemek ilgintir, nk bu belirimler sonra-

KADINLARIN TANRILATIRILDIGI YERDE KADINLAR

79

dan, ok daha yakndan tandmz klasik Altn a'dan (.. yakla

k 500-200 yllan) hemen hemen bin yl kadar nce Yunanistan'da da
grlmtr.

YUNANSTAN - "ANAYANLI KLANLARA SALDIRI"

likilere, anakaradaki yerleimlerden biri olan Miken kenti yznden

kazbilimcilerin Mikenliler olarak adlandrd kavimlerin Girit'te ve
anakara Yunanistan'da kurduu dnlen yerleimlerle bir anlam ka
zandrabiliriz. Bu yerleim birimlerinde yaayan sz konusu kavimle
rin kkeniyle ilgili ipular bilim adamlarnn kafasn kartran olas
lklar yaratmaktadr. Birok bilim adam Mikenlilerin Hint-Avrupa ai
lesinden bir kme, Akhalarla ayn kiiler, ya da kuzeyden daha eski bir
kavim gyle gelenler olduuna inanr. Baka bilim adamlar, bunla
rn Girit'in yerli halk olduunu ve .. 1400'den ksa bir zaman nce,
eski ynetimi devirdiklerini ne srer. Bazlar bu kavmi Deniz Halk
lar olarak tannan toplulukla birletirirken, brleri onlarn Filistinli,
ya da Filistinlilerin bir Miken kolu olduunu ne srer. Hatta Miken
lilerin, atl sava arabalar kullanan ve eskiden Msr' birka yzyl
boyunca egemenlii altna alan "oban krallar'la" yani Hyksoslarla
akraba olduu dncesi de vardr. Hyksoslar'n Msr'dan srlp
karlmas, Mikenlilerin ilk ortaya klaryla ayn zamana denk d
mektedir.
Kkenleri ne olursa olsun, Mikenlileri nemsememezin nedeni,
kltrlerinin ok iyi bildiimiz gibi, bir lde Girit, bir lde Yunan
kltr oluudur. ou bilim adam Mikenlilerin Girit kltrn, Yu
nanistan'a tadna inanr. Mikenlilerin mal saym dizelgesi olan, Li
neer B tabletleri Knossos Saray'nda bulunmutur; bunlarn hepsinin
tarihi ayn yllara, .. yaklak 1400'e rastlamakta, hepsinde bilim
adamlarnn daha nce Girit'te kullanlandan farkl olduuna inandk
lar bir dil kullanlmaktadr. Tartmalarla geen yllardan sonra uz
manlarn ou bu tabletlerdeki dilin Yunanca'nn eski biimi olduu
nu kabul etmitir (geri Gordon bir dizi kant sunarak bu dilin Ugarit'te

80

TANRILAR KADINKEN

kullanlan Kenan lkesi diliyle benzerlikler gsterdiini ne srm

tr, ama daha eski bir dilin im ve simgeleriyle yazlm bu dil henz
tam bir kabul grecek lde zmlenememitir). Eer Mikenliler ya
da ncleri, bu tabletlerin dndrd gibi aslnda Hint-Avrupa ai
lesinden olsayd, Girit'e yerleince sz konusu dili, el sanatlar uygu
laym biimlerini, giyimi, yazy ve adann daha nceki dinini de he
men benimserlerdi.
Cottrell, "Miken sanat ... yaz dizgesini benimsedii Akdenizlilerin
Minos kltrn yanstmay srdrmtr" diye yazar. Cambridge
niversitesi'nden R. W. Hutchinson "Yunanllar byk olaslkla ikin
ci bin yln ortalarna doru, az sayda olmakla birlikte Girit' e zaten
yerlemilerdi; bu Miken Yunanllarnn ou Girit tapmcn ve dinsel
geleneklerini de benimsemiti. Hatta anakarada Minos'un ya da eski
Yunan-ncesinin dininden arta kalanlar bulabiliriz ..." diye yazar.
Atina'daki Ulusal Kazbilim Mzesi"nde Tarihncesi Derlem/er
Kitap'nda, mze yneticileri "Birok Girit zelliinin benimsendi
ini aka grd "imz Miken dininde, her eyden ok dikkatimizi
eken, Girit d0a Tanras'nn beliriidir" diye yazmtr. Bu byk
mzede anakara Yunanistan'daki yerleimlerde yaplan kazlardan
karlm nesneler bir araya getirilmitir; Tanra'yla yardmclarnn
gsterildii -neredeyse Minos "Girit'inde" yaratlanlara tpatp ben
zeyen- sahnelerin ince bir iilikle izildii mhrlerle, mhr y
zkleri bu derlemin en dikkat ekici paralardr.
Sonradan klasik ada Yunanistan'da da bilinen baz tanrlarn ad
larnn getii Lineer B tabletlerini inceleyen Cottrell unlar anlatr:
"... (anakaradaki) Pylos'da ve (Girit'teki) Knossos'da Potnia'ya -ya
ni 'Hanm'a ya da 'Anamza'- sk sk gnderme yaplr; bu yaztlar
kazbilimcilerin, anakarada bulunan mhrler zerindeki kantlar y
znden uzun zamandr kukuland bir konuyu -yani Mikenlilerin
de Minoslu Ana Tanra'ya tapndn- dorulamaktadr."
l"Minos" (Miken-ncesi) yerli Girit kltne, burada kazlar yapan Sir Athur
Evans'n verdii addr. Bu ad, klasik Yunan dnemine ilikin sylencede ad geen, bu
gn Miken dneminde yaadna inanlan Giritli Kral Minos'a dayanarak verilmitir.

KADINLARIN TANRILATIRILDII YERDE KADINLAR

81

Mikenliler, byk olaslkla bir saldn ya da depremin yol at

nemli bir ykmdan ksa bir zaman nce Girit'te yayor ve buray
Knossos Saray'ndan ynetiyordu. Anakaradaki birok Yunan ncesi
kenti de bu kavim kurmu, Giritli Tanra tapmna da birlikte getir
milerdi. Miken Dnemi genellikle .. 1450'yle l 100 yllan arasna
yerletirilir. Balang tarihiyse genellikle Musa'nn yaad dn
len dnemin hemen ncesine der. Mikenliler, Homeros'un yaad
dnemdeki Yunanistan'dan yzyllar nce glenip zenginlemiti, za
ten Homeros'un yazdklar da bu dnemde ya da hemen sonrasnda yer
alan olaylar gibi grnmektedir. Karlan Helena'nn aranmas, byk
bir olaslkla Isparta tahtna giden yasal haklarn aranmasdr. Klasik
a Yunanistan' genellikle bat kltryle uygarlnn temeli saylr,
ama ilgin olan yan bu uygarln aslnda yaznn bulunuundan yinni
be yz yl sonra kurulmu olmasnn ve bunu kendisinin dile getirme
sinin, aynca ondan binlerce yl nce yaam olan Yakndou klt
rnden etkilendiinin anlalmasdr.
Yunanistan birka kez kuzeyli kavimlerin saldrsna uramtr.
Robert Graves 1955'de The Greek Myths (Yunan Sylenceleri) adl ya
ptnn giri blmnde unlar yazar: ".. on nc yzyldaki Ak
ha saldrlar anayanl soy geleneini ciddi biimde zayflatmtr ...
ikinci bin yln sonlarna doru Dorlar geldiinde babayanl soy ege
men olmutur." Bu kuzeyli kavimlerle birlikte, Hint-Avrupa ailesine
zg Dyaus Pitar tapm da gelmitir; bu aslnda Tanr Baba demektir
ve sonradan Yunanistan'da Zeus, Roma'daysa Jupiter olarak adland
rlmtr. Dor saldrlaryla ok iddetli biimde gelen deiikliin, ya
ni Tanra tapmndan eril tanrlara dnn yer ald bu gei dne
mi, E. Butterworth'n 1966'da yazd Some Traces of the Pre-0/ym
pia Wor/d (Olympos ncesi Dnyann Kimi zleri) adl yaptta ele
alnmtr.
Butterworth, Murray'in Msr konusunda yaptn Yunanistan iin
gerekletirmeyi baarmtr. Saraylardaki soy zincirini dikkatle izle
mi ve kk birer ulus olan en byk Yunan ncesi kentlerinin ou
nun aslnda anayanl olduunu kantlamtr. Butterworth, Argos, The
bes, Tiryns ve Atina'nn yan sra br kentlerde bir zamanlar anayan-

82

TANRILAR KADINKEN

l soy geleneklerinin izlendiini belirtir. Butterworth Girit'in anayanl

hatta belki de anaerkil olduunu syler ve bu geleneklerin Tanra ta
pmnn ve Tanra'nn Girit kkenli oluunun sonucu olarak izlendi
ini aklar.
Butterworth'n en ok ilgi duyduu, babayanl soylarn, iddet uy
gulayarak kendi geleneklerini evrelerine zorla kabul ettinneye giri
tikleri dnemdir.
Anayanllk btn Yunan ve Ege toplumlarnda yer almamakla birlikte, ok
yaygnd... krallkta ardllk, mallarda kalt hakknn o zamanki yaamda ok
byk bir etkisi vard. Soplarn byk ounluu gelenekler asndan anayan
lyd; eski Yunanistan tarihindeki en byk devrim, bu gelenein anayanldan
babayanl ardlla dntrlp klana balln yok edilmesiyle gerekleti
rilmitir.

i.. 3000 yllar ve sonrasnda, tapnak grevlisi kadnlar yontular

da betimlenmi ve Girit'in el sanatlar nesneleriyle duvar resimlerinde
yer almaya balamlardr; bu da tapnm kadnlarn denetiminde oldu
unu dndnnektedir. Girit sonradan, yerli halkn dinini ve kltr
nn birok ynn benimseyen Mikenliler tarafndan ynetilmitir.
Mikenlilerin dinsel sanat yaptlar Tanra 'nm yardmclarn kadn
olarak gsterdii iin, Yunanistan'daki Miken topluluklarnda bu y
netim ayrcalnn kadnlarn elinde olduu dnlebilir. Butter
worth, dine sahip kp koruyanlarn kadnlar, zellikle de sarayl ka
dnlar olduunu ne srer. Bunu yle anlatr:
Anayanl soplara yaplan saldrlar sop yaamnn gcn ve bununla birlikte
dini de yok etmiti ... eski dinsel krallk ailelerinin yklmas, dalp gitmesi ve
yeniden kurulmas srasnda, babayanllkla anayanlln arpmas, o gnle
rin tarihini delik deik etmitir. Anayanl dnyann zne, Potnia Mater'e (B
yk Tanra'ya) yaplan kanl saldrlarla kurulu dzen yklmtr.

Hera adyla bilinen. tapm Mikenliler zamanndan beri srp giden

Tanra'yla ilgili Yunan sylencesini anmsamadan edemiyorum;
O'nun yeni evlendii kocas Zeus'a kar engellenmi bakaldns ku
kusuz Tanna'nn ncelii iin savaanlar ve yenilenleri anmsatan

KADINLARIN TANRILATIRILDIGI YERDE KADINLAR

83

bir eretilemedir. Ama Hawkes'a gre kadnlarn klasik Yunan dne

mindeki ikincil konumuyla ilgili tutumlarn ou "on dokuzuncu yz
yl biliminin eilimleri" tarafndan abartlmtr. Hawkes, kadnlarn
klasik Yunan dneminde bile, Giritli atalarnn zgrlne bir lde
sahip olduunu syler:
Tpk Girit'teki gibi, kadnlar Tanna'nn gcn hem tinsel hem de toplum
sal adan paylayordu; tapnak grevlisi kadnlar son derece saygn kiilerdi
ve kadnlarn dinsel kurumlan, tapnaklarla kutsal yerlerin evresinde kurulu
yordu. rnein bunlarn en etkililerinden birinin, Efes'deki ilnlil Artemis (Di
ana) tapna olduu diiilnillilr. Bu kentte ve aslnda genellikle onya'da ka
dnlarla gen kzlar son derece zgilrdil. Kadnlar gil ve sorumluluu, biltiln
lkede tanra iin dzenlenen enliklerde ve tapnaklarda hizmet ederek ka
zanrken, eski tapnlara da zgilrlilk tannyordu. Saygn evli kadnlarla gen
kzlar gecelerini plak tepelerde topluca, cokular kamlayan danslar ede
rek; belki alkoll ama genellikle gizemli birtakm ikiler ierek geirirdi. Ko
calarn bunu onaylamad ama dinsel konulara da pek karmak istemedikle
ri sylenir.

Tanna'nn Artemis olarak ululannn glenerek srd Ispar

ta klasik dneminde kadnlar son derece zgr ve bamszd. Hem
Euripedes hem de Plutarkhos'a gre Ispartal gen kzlar evde otur
maz, kstlayc giysilerini tkarp attklar ve yatlar erkeklerle g
retikleri beden eitimi merkezlerine giderlerdi. Ispartal kadnlar cin
sel adan da tam bir zgrlk iindeydi; tekelilik resmi evlilik kura
l olmakla birlikte, birok klasik yk bunun pek ciddiye alnmadn
anlatr. Plutarkhos Isparta'da evlilikd ilikisi olan kadnlarn bir l
de vldn sylerken, aml Nikolas, belki de kiisel bir dene
yim sonucu, Ispartal kadn, yerli ya da yabanc bulduu en yaktkl
erkekten gebe kalyla nldr.
KENAN LKES - "SRAL KAVMNDE KA DININ E OLARAK
TOPLUMSAL VE YASAL KONUMU"

ki brani kavmi olan Yahuda ve srail budunlarndaki kadnlan irdele

meyi sona braktm, nk bu kavimler genellikle, yalnz eril tanrlara

84

TANRILAR KADINKEN

tapan yaltlm ataerkil toplumlarn bir paras saylr. Bu noktada, b

rani kavminde yaayan kadnlarn konumunu, salt kendi kltrleriyle
i ie geip rglenen Babil ve Msr kltrndeki adalaryla deil,
son yerletikleri yer olan Kenan lkesi'ndeki br kadnlarla da kar
latrmak aklayc olacaktr.
.. on drdnc yzylda Kenan lkesi'nin kuzeyinde, bir brani
topluluu olmayan Ugarit kentinde ad "Kral Evinin Saygn Hanm"
olarak evrilebilecek bir kadnla ilgili belgeler bulunmutur. Bu kad
na ("Efendi" anlamndaki Adon szcnn kadnlar iin kullanlan
"Hanmefendi" karl) Adath deniyordu. Bu blgede Tanra da, bi
raz nceki szcn ok benzeri olan Anath adyla anlyordu. Anath
sylencelerinin de gn na karld Ugarifte (bugnk Suriye'de
Ras amra kenti) bulunan yazlar bu "Saygn Hanm'n'' siyasal konu
larda da etkin bir ilevi olduunu gstermektedir.
Ugarit'te yaplan ilk kaznn yneticilerinden biri olan Claude
Schaeffer 1939'da yle yazmtr: "Ugarit'te kadnlarn toplumsal ko
numunun, zellikle de aile iindeki yerinin son derece yksek ve say
gn olduu grlmektedir." Ayn dnemle ilgili Ugarit belgeleri, bo
anma ya da dul kalma durumunda kadnn mallarn elinde tutabildi
ini gstennektedir. Yasalarla ilgili kaytlarda, tpk Elam dakiler gi
bi, kocalarn mallarn ocuklarna deil karlarna brakt yazldr;
ocuklardan analaryla tartmalar, tersine saygl davranp, sz dinler
olmalar istenir. Bundan sonraki iki blmde de aklayacam gibi,
Ugarit'te, kuzey ve gney kltrlerinin, dinsel sylencelerde de yans
tlan dikkat ekici bir bileimi yer almaktadr. On drdnc yzyl do
laylarnda, bu kentte yaayan Hint-Avrupa ailesiyle ilgili birok yk
vardr, ama kadnlarn o zamanki toplumsal konumu bundan pek etki
lenmi grnmemektedir.
Kenan lkesi'nde yaayan ve branilerin srekli atmaya girdii
bir kavim olan Ammanoullarnda, kadnlar resmi ilerde grev al
yordu. Kazbilimci G. Landes 1961 'de "kadnlarn, gebe treleri
uyarnca stn bir konuma sahip olduunu" yazar. Seba Ecesi (..
yaklak 950) gibi ecelerin, bazen Arap lkeleriyle kavimlerini ynet
tiini ve bunun .. sekizinci ve yedinci yzyllarda aka grld
n belirtir.

KADINLARIN TANRILATIRILDIGI YERDE KADINLAR

85

evrelerindeki kadnlarn tutumbilimsel, yasal ve toplumsal konu

muna btnyle ters den srailli kadnlarn konumu, eril tanr Yeho
va'nn ve ona elik eden ataerkil toplumun neredeyse tam olarak ka
bullenilmesinden doan etkileri gzler nne sermektedir. Dorulaya
cak kazbilimsel bir kant henz bulunmam olmakla birlikte, ncil'e
gre srail yasalarnn tarihi Musa'ya dek (.. yaklak 1300-1250)
uzanmaktadr. Bunlar, srail adyla bilinen kuzey krallnn .. 722
ylnda; Yahuda adyla bilinen gney krallnnsa .. 586'da ykl
na kadar, Kenan lkesi'nde yaayan branilerin yasas olarak srm
tr. Ayn yasalar gnmze kadar gelen Yahudi-Hristiyan Kutsal Ki
tap'ndaki Eski Ahit'te hala bulunmaktadr.
Bir kazbilimci ve papaz olan Roland de Vaux, ncil'i enine boyu
na irdelemi, brani kadnlarla ilgili dncelerini 1965'de Ancient s
rae/ (Eski srail) adyla yaymlanan incelemesinde yle dile getirmi
tir:
srailli bir kadnn yasal ve toplumsal konumu, evredeki byk lkelerde ya
ayan kadnlarn konumuna kyasla daha aadayd ... btn yazlar sraillile
rin aile soyunu ve varln srdrp ata kaltn korumak iin genellikle oul
sahibi olmak istediklerini gstermektedir... Koca kansn boayabilir... ama ka
dnlar boanmak isteyemezler... Kadn kocasna Ba'al ya da efendi diye sesle
nir; ona adon ya da sahip de diyebilir; aslnda kadn kocasndan, bir klenin
kralndan sz ettii gibi sz eder. On Emir kadn, kocann mallan arasnda sa
yar... kadnn btp yaam hep ikinci dzlemde kalr. Kadn kocasndan, kz
ocuklar babalarndan, erkek miras olmadka, miras alamaz. Bir kzn ya
da evli bir kadnn sznn geerli olmas, babann ya da kocann onaylama
sna baldr; eer bu onay verilmezse, sz bo ve anlamsz saylr. Erkein k
zn satma hakk vardr. Kadnlar soyun dnda tutulur.

De Vaux, Yakndou'daki br kltrlerden farkl olarak srail

inancnda tapnak grevlisi kadnlarn bulunmadn ne srer. Bunu
yle aklar:
... tapnak grevlilerinin arasnda kadnlarn da bulunduu dncesi, dilbilim
sel olgularla atmaktadr: Asur'da tapnak grevlisi kadnlar vard, Feni
ke'de yce tapnak grev!isi kadnlarla bakanlar vard; bunlar kohen'in (bra
nicede rahip) kadn karl olarak gsterilir; Mina yaztlarnda, baz bilim a-

86

TANRILAR KADINKEN

damlarnn branicedeki "lewy" szcyle birletirdii "lw" (papaz) szc

nn diil biimi yer alr ama eski branicede kohen ya da lewy'yi karlaya
cak bir ad yoktur; aynca srail kavminde kadnlar hibir zaman din adanlan
snfnda yer almamtr.

brani yasalarna gre kadnlarn boanma durumunda para ya da

mal alma hakknn olmadn, sz geerli saylmad iin de bir ie
giremediini eklemek istiyorum. Btn bu yasalarn iinde en sarsc
olan, evlenmeden nce kzln yitiren bir kadnn talanarak ya da
yaklarak ldrlmesi gerektiini syleyen yasadr, bu ceza Yakndo
u'daki hibir yasa kitabnda yoktur; gene brani yasalarna gre bekar
kadn bir rza geme olayna kurban giderse, rzna geen kiiyle ev
lenmeye zorlanr; nianl ya da evliyse rzna geildii iin ldrlene
kadar taa tutulurdu.
Eski brani kadnlarnn toplumsal konumuyla ilgili en ak tanm
lama 1970'de, kazbilimci D. Ussishkin tarafndan yaplmtr. sra
il' de yakn zamanlarda gn na karlan eski bir brani mezarn
yle anlatr: "Kesinlikle bir kocaya ait olduu dnlebilecek bir be
den. karsnn bedeninden daha yksek bir yere yerletirilmiti; byle
ce kadnn ikincil konumunun lmnden sonra bile srd gsteril
mi oluyordu."
Kadnn ikincil konumu srail yasa ve gelenekleri tarafndan belir
lenmi olsa da, srail saray iinde bile eski Tanra dininin srdrl
dn dndrebilecek iki olay vardr. Bunlarn eski inanlarla ilin
tisi, iki ecenin, br "kafirlik" kalplaryla birlikte szlp srail'e gir
mi eski anayanllk gelenekleriyle g kazandn dndrmektedir.
Hem srail'de, hem Yahuda'da brani Ecesi ad verilen kadnlar vardr.
Bunlardan birincisi Ece Maacah diye bilinen kadnla ilgilidir; bu ka
dn byk olaslkla brani kral Davut'un hareminde bulunan ve ayn
ad tayan bir Arami prensesinin torunudur. kinci Maacah'n ad Kut
sal Kitap'ta, srail'in .. 922-915 yllan arasndaki kral Rehoboam'n
ecesi olarak geer. Kraln anas brani soyundan deil, Amman oulla
rndan bir prensesti. Belgelerde bu kraln, "kafirlerin altn buza yon
tularn diktirdii yazldr. Murray, bu Ece Maacah'n Maacah'la Reho
boam'n olu saylan bir sonraki kral Abijam'n kars olduunu ne

KADINLARIN TANRILATIRILDII YERDE KADINLAR

87

srer. Murray'n bu dncesi, baz Kutsal Kitap yorumlarnda Ma

acah'n Abijam'm olu Asa'nm anas olarak gsterilmesine dayaldr.
Baka yorumlardaysa Maacah, Asa'nn bykanas saylr, ve neden
se, genellikle anasnn adnn kullanlmas gereken yerlerde hep b
ykanasmn ad geer; aynca Asa'nn anasnn kim olduundan hi
sz edilmez; bu da sarayl brani erkek ocuklaryla ilgili btn br
tanmlamalardan farkl bir dzenlemedir. Murray, "Abijap'la Asa'nn
anasnn ayn kii olmasnn tek yolu, Abijam'n kendi anasyla evlen
mesidir" der.
O zamanlar son derece yaygn olan "oktannl" uygulamalar bas
trarak birok brani reformu karan ve sonunda Maacah' tahttan in
diren kii de Asa'dr. Asa'nm soyu konusundaki ilgin elikileri ay
dnlatmak zere Kutsal Kitap'n tahttan indiriliine gsterdii neden
hepsinden daha ilgintir. 1. Krallar blm 15:2-14'de, Maacah'n bir
asherah yani Tanra Asherah'n yontusunu yapt yazldr. Bu d
nem boyunca her eyde srekli "kafirlik" kantlar bulunduu dn
lrse, o zamanlar diti dini ve tahta kadn soyundan akrabalarn ge
mesini kabul eden srail kavminin, eski dinsel gelenekleri de benimse
mi olmas akla yakn gelir. Eer byle olduysa, o zaman Maacah tah
tn kadn kalts olur ve Asa, byk olaslkla brani din adamlarnn
etkisi altnda Yehva dinini bir kez daha kurana kadar da, bu konumu
nu korurdu.
kinci olayn tarihiyse, .. yaklak 842'ye, yani Ece Jezebel'in
kz Athaliah'n Yehova tahtnn kendi hakk olduunu ne srd y
la denk der. brani yasalarna gre bir kadnn tek bana ynetme
hakk yoktu. Ancak onu tahttan indirmek gene de iddetli bir devrim
gerektirmiti. Jezebel, eski dinle zdeletiriliyordu. Jezebel'in ana ba
bas, yani Athaliah'm bykanasyla bykbabas, bir Kenan kenti
olan Sidon'u kral ve kralie olarak ynetiyor, buradaki Ashtoreth ve
Baal tapnaklarnda yce din grevlileri olarak hizmet ediyordu. Ku
zey srail krallnda Ahab'n yan sra kralie olarak ynetimde bulu
nan Jezebel'in ldrl aslnda Tanra dinine ynelik siyasal bir
saldryd. Bu konu Kutsal Kitap'm Krallar 1. ve il. blmnde, Jeze
bel'in ldrln izleyen olaylarn anlatld yklerle aklk ka
zanmtr. Bu nedenle Yehova krallk tahtna kan Jezebel'in kznn,

88

TANRILAR KADINKEN

brani halkn bir bana yneten tek kadn oluu dikkate deer bir ko
nudur. En nemlisiyse, tahta kma hakk Athaliah tarafndan bir kez
gvenceye alnnca, ecenin brani din adamlar tehlikesine karn, eski
"oktanrl" dini lkenin her yannda kurarak, alt yl boyunca bata
kalmasdr.
ZET

Geri anayanl soy, kadnn saygn konumu ve Tanna'nn ululanmas

arasndaki neden sonu ilikileri hep birbirine kartrlr, ama durma
dan karmza kan kantlarn, Tanra diniyle kadn akrabal dizge
sinin Yakndou'nun birok blgesinde i ie geip kaynatn do
rulamas da grmezden gelinemez. Gerelerin ou kral soyuyla ilgili
olmakla birlikte, elimizde anayanl geleneklerin birok blgede halk
tarafndan da uygulandn gsteren yeterli kant bulunmaktadr. Tan
ra dininden, en yce varlk olarak eril tanrlara tapnmaya geii ve
bunun kadnlarn toplumsal konumu zerindeki etkilerini incelerken,
ortaya belirli birtakm kalplarn ktn grrz.
kinci bin yln balangcnda, Asurlular Hint-Avrupa ailesinden
Hititlerle sk bir siyasal ve tecimsel iliki kurmutu. Ayn sralarda,
Hint-Avrupa ailesinden Hurri prensleri kuzey Suriye'deki eitli kent
lerde boygstermeye balamt. .. yaklak 1600 dolaylarnda Ba
bil, Hint-Avrupa ailesi ynetimindeki Kassitler'in denetimi altnda bu
lunuyordu. .. yaklak 1500 dolaylarnda Asur btnyle, Mitanni
kralln kuran Hurrilerin egemenliine girmiti.
Kazanlan btn bu utkularn yannda Marduk sylencesi de gel
miti; anlatlanlara gre Marduk, Tanra'y Babil'de stn konuma
gelmek iin ldrmt. Asur'da da ayn sylence anlatlyor, ancak
Marduk yerine Ashur ad kullanlyordu. Btn ikinci bin yl boyunca,
Hint-Avrupa ailesi Kenan lkesi topraklaryla Mezopotamya'ya akn
etmi, bundan sonraki iki blmde ele alacam gibi, brani diniyle ya
salarnn oluumunda nemli bir yer tutmutu.
Bu noktada, kadnlarn yaamlarnda eitli ynleri etkiledii iin
yasalarda yer alan deiiklikleri zetlemek yararl olur inancndaym.

KADINLARIN TANRil.ATIRILDIGI YERDE KADINLAR

89

.. yaklak 2000 yllarnda (Smer'deki) Eshnunna'da, bir erkek bir

kadnn rzna geerse, ldrlrd. Hammurabi'nin Eski Babil Dne
minde Hint-Avrupa ailesinin nemli aknlarndan nce, birok kuzeyli
daha o zamanlardan Babil'e gelmi olmakla birlikte, rza geene gene
ayn ceza veriliyordu. (Asur'un Hint-Avrupa ailesinin denetiminde ol
duu) .. 1450-1250 yllan arasnda yer alan Asur yasalarnda, bir er
kek, bir kadnn rzna geerse, kadnn babasnn ya da kocasnn, rza
geen adamn karsnn ya da kznn rzna gemesi; ya da kzn onun
la evlendirmesi gerektii yazldr. Yasann bu son blm, brani ya
salarnda da ayn biimdedir, ama braniler buna bir de rzna geilen
kadn evli ya da nianlysa, onun ldrlmesi gerektiini eklemiler
dir. ocuk aldrmadan ilk sz eden de Asur yasalardr; buna biilen
ceza da lmdr.
Urukagina reformlar (.. yaklak 2300) kadnlarn eskiden iki
koca alabildiinden sz eder; ama bu kraln ynetimi srasnda o da ya
saklanmtr. Eshnunna yasalarna gre, birinci kars ocuk dourduk
tan sonra ikinci bir e alan erkek malsz mlksz evden atlrd. Esh
nunna' da bir kadn kocas savatayken baka bir adamdan ocuk dou
rursa. adamdan kadn hfila kans saymas beklenirdi. Yasad cinsel
ilikilere verilen bir cezadan sz edilmiyordu. Hammurabi yasalarna
gre, bir kadn baka bir erkekle cinsel ilikiye girerse, kendisinden
beklenen, tapnaa gidip ant imesi sonra da evine ve kocasna dnme
siydi. Asur ve brani yasalarysa, kocaya kadnla sevgilisini ldrme
hakk veriyordu.
eitli dnemlerle yerler arasnda kyaslama yapmak biraz zordur,
nk yasalar son derece zgl olaylan bir dizgeye balamak, deiik
durumlarda onlara bavurmak iin tasarlanm gibi grnmektedir.
Kadnlarla ilgili yasalardaki en nemli deiiklikler. kadnlarn tutum
bilimsel etkinliklere katlma haklarn, neleri kalt alp neleri alamaya
caklarn. karlnda ocuklarna neleri brakabileceklerini, rza ge
me, ocuk aldrma, kan ya da koca tarafndan aldatlma olaylarna y
nelik tutumlar ve, yalnz branilerde olmak zere -kadnlar iin
evlilikten nce kzln yitirilmesi durumunda lm cezas verilmesi
gibi konulan etkilemitir. Bu yasalar, ncelikle kadnlarn tutumbilim-

90

TANRILAR KADINKEN

sel-cinsel etkinliklerini kapsad iin, anayanl soy geleneklerini he

def alm gibi grnmektedir. Yasalarn ounun kadnlarla ilgili olu
u, kadnlarn tutumbilimsel-cinsel konumunun belirlenen ilk kuzey
aknlarndan balayp (.. yaklak 2300), byk olaslkla ..
1250'yle 1000 yllar arasnda yazlm brani yasalarna kadar geen
zaman iinde srekli deiikliklere uradn dndrmektedir bununla birlikte, daha nce de sylediim gibi, bugne kadar brani
yasalaryla ilgili hibir zgn yaz paras bulunamamtr.
Kadn akrabal geleneklerinin ve kadn tanrlara gsterilen sayg
nn, kadnlarn toplumsal konumunu ne lde etkilemi olabileceini
sorgularken, yaplmas gereken en iyi ey belki de, tek bana eril tan
r tapnm ve yaadklar toplumda haklaryla konumlarn denetleyen
yasalar benimseyip kabul eden brani kavimlerindeki kadnlarla ilgili
incelemelerden yararlanarak bir yargya varmaktr.
Ayn zamanda, ok daha kiisel bir bakla, branilerin erkek ocuk
iin tanrlara yakarp, aile soyunu srdrecek oullar dounca sevinme
leri gibi, (bugn bile birok ailenin tutumu bundan pek farkl deildir)
anayanl toplumlarda da kz ocuklarn doumunun zel bir mutlulua
yol am olabileceini dnebiliriz. Kz ocuklar da belki ayn neden
lerle sevin kayna oluyordu. ngiltere'deki Cambridge niversitesi
Kazbilim Mzesi yneticilerine gre bugn bile, "Afrika'daki anayan
l Asanti kabilesinde kan frnogya) iletme ve anasoyunu (abusua) sr
dnne gcne sahip olduklar iin kz ocuklara ayn bir deer veril
mektedir." Eski alarda Anadolu'da Arinna Gne Tanras'nn ya
n sra, O'nun iki kzna ve torununa da taplyordu. Assaml Khassis- .
ler Tanralarnn yan sra, kzna ve dik bal oluna da tapyordu.
Bunun, o zamanlar gen bir kzn zsaygsyla geliimi zerinde ne gi
bi cokusal etkileri olduunu kestinnkten teye geemeyiz.
Tanra'nn ululanmasnn, adn, maln ve tahta kma hakknn
anayanl aktarmyla ilikisinin bilincine varmak, Tanra dininin bas
trlmasn anlamak asndan ok byk nem tar. Daha sonra da
aklayacam gibi, bu b.:lki kuzeyden gelen aknclarn, Tanra tap
mna (ve simgeledii her eye) fke duymasnn temeldeki nedenidir.

KADINLARIN TANRILATIRILDIGI YERDE KADINLAR

91

Tanna'nn, Yakn ve Ortadou'daki cilalta ve bakrta a top

luluklarnda en yce tanr olarak yer alna bakarak, Tanra tapm da
byk olaslkla anayanl geleneklerle birlikte, binlerce yl boyunca
hibir meydan okumayla karlamakszn varln srdrmtr di
yebiliriz. Dinsel inanlarla toplum geleneklerindeki en byk deiik
lik, Tanra'ya tapnlan blgelere gelilerinden biraz daha nce her
ynden atayanll ataerkil gelenekleri ve en yce varlk olarak eril
tanrlara tapnmay kurup yerletiren aknc kuzeylilerin boygsterme
siyle yer almtr. Bu kuzeyli kavimler kimlerdi? Binlerce yl boyunca
yaam eski Tanra dinini nasl yava yava bastrm, sonunda bt
nyle yok edebilmilerdi?

KUZEYL AKINCILAR
I['.UZEYL kavimlerin eril tannlan neden ve ne zaman ye tutma
ya balad tartmal bir sorudur. Bu kavimlerin ilk geliim dnem
lerinden hibir tablet ya da tapnak kalmamnr. Dikkatimizi ilk kez, o
gne dek varsl kent merkezlerinde toplanm Yakn ve Ortadou'daki
Tanna'ya tapnan topluluklarn yaad blgelere gelileriyle eker
ler.
Bu kavimlerin anayurdu olan kuzeydeki Rusya ve Kafkasya blge
sinde eski kltrel merkezlerle ilgili hibir kantn bulunmay, bunla
rn Yakn ve Ortadou'ya gelene kadar avclk ve balklkla uraan
gebe topluluklar, tarm yeni yeni uygulamaya balam obanlar ol
duunu dndrmektedir. Bu kuzeyli kavimlerden, eitli kitaplarda
Hint-Avrupa, Hint-ran, Hint-Ari ailesi ya da yalnz A riler adyla sz
edilir. Tarihsel dnemlerde boygsterneye balar balamaz, bu kavim
de yaayanlarn iki atl sava arabalar sren saldrgan savalar ola
rak tanmlandn grrz; tarihncesi alardaki ilk kurgusal beliri
lerindeyse, Avrupa'yla Yakndou kylarn ve nnaklann gemilerle
dolaan byk denizciler olarak karmza karlar.
Bu kavimlerin kkenini irdeleyen Hawkes, "sava baltas kltrle
ri" olarak bilinen bu ortata ve cilalta a topluluklar hal:knda un
lar yazar:
Uzmanlar hibir alanda, bu kltrn kkeni konusunda olduu kadar ok g
r ayrlna dp nesnellikten uzak davranmamtr. Bu kr krne yan
tutmann nedeni, uzmanlarn tek konuda dnce birliine varmasnda yatar
- bu da sava baltas kltrlerinin, Hint-Avrupa dili konuan kavimlerin kk-

KUZEYL AKINCILAR

93

!erini simgelediidir. Burada, sava baltas kavminin Maglemosiyen ve Kunda

gibi orman kltrlerinde yaayan avc-balklarndan byk bir budunsal, top
lumsal, kltrel kalt aldn biraz daha kesin olarak syleyebiliriz ... Geri du
rum her zaman ve her yerde byle olmam olabilir, ama bu nitelik zamanla
baat olarak krsal, ataerkil, sava ve yaylmac olup kmtr.'

Ortata anda yaayan Maglemosyen ve Kunda kavimleri (..

yaklak 15.000-8000). kuzey Avrupa'nn ormanlk ve ky blgelerin
de, en ok da Danimarka'ya gelip yerlemiti. Yerleim alanlar genel
lilde. bize Vens yontularn kalt brakan Gravetyen -Aurignacyen
topluluklarnnkinden ok daha kuzeydeydi.
Topraklarn, kuzeyli kavimler tarafndan ele geirilmesi bir kerede
gereklemi tek bir olay deildir; tersine en az bin, hatta belki de
bin yllk bir dnem boyunca dalga dalga gelen bir dizi g olaydr.
.. 2400 yllarnda balayan tarihsel dnemlerdeki bu aknlar, ede
biyatla ve gnmze kalan nesnelerle dorulanmaktadr; aynca ou
tarihi ve kazbilimci de bu konuda ayn gr paylar. Tarihncesi
alardaki akmlarsa salt akl yrnneye, antrmal kantlara ve k
kenbilimsel ilintilere dayaldr. Bu daha eski ve dar kapsaml aknlar
bizi, .. 4000-3000 yllarna gtrr; dolaysyla yazl belge dne
minden nce yer almlardr. Genellikle bu saldrlar hep ayn aknc
kabilelerle birletirilmez; ama okuyucunun kendi sonularna varabil
mesi iin, hakknda daha ok bilgiye sahip olduumuz dnemlerin ya
n sra, ortaya kan kantlara dayanarak bunlardan da sz edilmesi ge
rektiini dnyorum.
Tarihsel alarda en nemli ey. kuzeyli aknclarn kendilerini s
tn bir kavim olarak grmesiydi. Sanrm bu tutumun temelinde, kl
trel adan ok daha gelimi eski halk. yani Tanna'ya tapnan ka
vimleri egemenlikleri altna alabilme becerileri yatyordu. Hint-AvruI Baz uzmanlar Hint-Avrupa dili konuan kavimleri, Karadeniz'in kuzeyinde ve
Kafkasya "da yaayan Rusya cilalta dnemi Kurgan kltr kavimleriyle birletirmek
tedir. Kurgan kavminin, sonradan cilalta a Avrupa 'snda yaayan kavimleri ynet
tii konusunda ne srlen baz dnceler de vardr: giderek bir yazar Hint-Avrupa
dilinin Avrupa'ya bu kavim tarafndan sokulduunu ileri srmektedir. (Ama Rusya'da
ki Kurgan kavminin. ya da o zamanlar Avrupa'da yaayan kavimlerin diliyle ilgili hibir
kant olmad iin, bu kuram kurgusal olmaktan teye geememitir.)

94

TANRILAR KADINKEN

pa kavimleri yalnz topraklarna el koyduklar insanlarla deil, kendi

kendileriyle de srekli bir atma iindeydi. Boygsterdikleri btn
blgelerde ortaya kan kalp, girdikleri her lkenin yerli halkna nce
saldran, yenen ve sonra da onlar yneten bir saldrgan topluluu ve
bunun yannda yer alan saygn bir din adaml kastyd.
Yakndou'da ilk boygsterileriyle ilgili olarak verilen tarihler e
itlidir. Profesr James, Hint-Avrupa ailesinin drdnc bin yl dolay
larnda ran Yaylas 'na yerletiklerini ne srer. ngiltere' de Cambrid
ge'de bulunan Fitzwilliam Mzesi'nin sanat yneticileri, bu kavimle
rin Anadolu'ya giri tarihleri olarak drdnc bin yln sonlaryla,
nc bin yln balarn gsterir. Profesr Albright bu kavmin Ana
dolu'da ortaya knn "nc binyln bandan daha ge" olmad
n ne srerken, Profesr Seton Lloyd ".. yaklak 2300 yllarn
da, Luvi lehesiyle konuan Hint-Avrupa ailesinden byk bir kavim
dalgas Anadolu'yu batan baa kaplamtr" der.
Profesr Gordon unlar anlatr: "Hint-Avrupa ailesi Yakndou
sahnelerinde .. 2000 ylndan ksa bir zaman sonra boygstermiti.
En nemli temsilcileri Hititler olmakla birlikte, Mitanni krallaryla
tannlar Hint-Avrupa adlar tard. ran Yaylas (ranllarn da kkeni
ni oluturan Hint-Avrupa ailesinin bir blm diyebileceimiz) Arile
rin urak yeri olmutu." Gordon dncelerini u aklamayla geliti
rir: ".. ikinci bin ylda Hint-Avrupa ailesinden gmenlerin Yakn
dou'ya akn, sava ustaln da tepeden trnaa deitirmitir. Yeni
gelenler, Yakndou'da o zamana kadar bilinmeyen, hzla vurma gc
salayan atl sava arabalarn da birlikte getirmiti... Hint-Avrupa di
linde maryannu ad verilen bu sekin srcler, Msr' da iine almak
zere tm blgede yeni bir aristokrat snf oluturmutu."
Bu kavimler Anadolu ve ran'dan, gneydeki Mezopotamya'yla
Kenan lkesi'nin ilerine doru akn akn ilerlemeyi srdrmtr.
Profesr A lbright'a gre,
i.. 18. yzylda kuzeydoudan Suriye'ye byk bir g akn ya da aknlar
olduunu gsteren kazbilimsel ve belgesel kantlar vardr. Bu aknn sonucu
olarak Hurriler ve Hint-ran kavimleri btn lkeye yaylmtr. 15. yzyl do
laylarnda kuzey ve dou Suriye'nin byk bir blmnn Hurriler ve Hint
ranllar tarafndan ele geirildiini grrz ... (Kenan lkesi'nde bulunan)

KUZEYL AKINCILAR

95

IRAN
SURYE L

M IR
ARABSTAN L

Harita 2: 4. blilmde sz geen blgeler

Megiddo, Kuds ve Ascalon kentleri, Anadolu'ya ya da Hint-ran'a zg ad
lar tayan prensler tarafndan ynetilmektedir. Daha nceleri Akdeniz'e zg
bir nitelik tayan Megiddo'daki kafatas tr, artk Alp zellikleri gsteren k
sakafa trne dnmtr.

Aknlar zaman zaman ve dank yapldndan bunlar izlemek

zordur, ayrca tam olarak aklanmas iin, her blgeyi uzun bir zaman

96

TANRILAR KADINKEN

srecinden ayn ayn ele alan kitaplarn yazlmas gerekir. Bununla bir
likte tarihsel, sylenbilimsel ve kazbilimsel kantlar, k kavramn
iyilik, karanlysa ktlkle birletirenlerin (bu byk olaslkla g
ney blgelerinin esmer tenli kavimlerine ynelik kendi rk tutumla
rn gstermektedir) ve en yce varlk olarak eril tanr kavramn geti
renlerin kuzeyliler olduunu dndrmektedir. Erkek tanrnn, dur
madan onun yceliini anlatp aklayan edebiyatlarnda belirmesi ve
din adanlan kastnn an yksek konumu, bu aknlarn toprak kaza
nm kadar din uruna da yaplm olabilecei grne yol aar.
Hint-Ari kavimlerinin gelii, erkek tanrlarn ele geirdikleri top
raklarda yaayan yerli halkn kadn tanrlarndan stn gstermeleri ve
bunun ardndan gelen iki tanrbilimsel kavramn karmak. anlalma
s g rgs, btn kltrlerde sylencesel olarak yer almaktadr.
Tanra tapmnn bastrlmasna yol aan tutumlara da ite bu sylen
celerle tank oluruz.
Sheila Collins'in yazdklarna gre, "Tanrbilim son derece siyasal
dr. Topluluklarn stn olan tanrlatrma, ve iyiyle kty snfland
rp belirleme ynteminin. baka bir blgeden gelen dorunun kendili
inden aa kmasndan ok. tanrbilimi yaratan toplum dizgesinin
g devinim yasalaryla ilintisi vardr."
Tarihsel dnemlerde Hint-Avrupa ailesi tarafndan ynetilen lke
lerin saray belgeliklerinde bulunan, sarayl yazmanlarla din adamlar
nn, genellikle yenilen halklarn diliyle yazd dinsel spylencelerin
yaratlna bakarak bir karara varrsak, gdlenimin dinsel emellerden
ok siyasal amalardan kaynaklandn dnebiliriz. Evrenin eril
tanrlar tarafndan yaratldn ya da, daha nce bir rnei grlme
mi, krallk kurumunu anlatan sylencelerin yaygnl, bunlarn akn
c kavimlerin din adamlar tarafndan, yeni erkek tanrlarn stnl
n; krallk kurumunun da kraln eril tanryla ilikisinin sonucu olarak
getiriliini hakl karmak iin yazld konusunda gl ipular ve
rir.
Tanra dininin ouVsevgilisinden farkl olan Hint-Avrupa ailesi
nin erkek tanrs, genellikle yksek bir dan tepesinde ate ya da im
ek parltlar iinde parlayan frtna tanrs olarak betimlenir. Durma
dan yinelenen bu simgecilik, kuzeyli kavimlerin bir zamanlar tanrla
rnn belirimi olarak volkanlara taptn dndrmektedir; bu etmeni

KUZEYL AKINCILAR

97

Beinci Blmde daha ayrntl biimde ele alacam. Baz blgelerde,

frtna tanrs Taru'yla Arinna Gne Tanras'nn, ya da Zeus'la He
ra'nn birletirilmesi gibi, bu tanrnn yanna bir de Tanra katlr. Bu
tanr baz sylencelerde, tanrsal sradzende kendisine verilen stn
lk sz zerine eski kadn tanry kahramanca silip yok eden bakal
drc bir gen olarak boygsterir.
Bu sylencelerin ounda kadn tanr, genellikle karanlk ve kt.
lkle birletirilen bir ylan ya da ate saan bir srngen olarak simge
lenir. Bazen bu srngenin cinsiyeti belirsiz, giderek (Tanra anas ya
da karsyla birletirilen) erkek bile olabilir. Ama yknn temelini
oluturan simgesel izlek ve konu btn sylencelerde ylesine byk
bir benzerlik gsterir ki, kadn tanrlarn adn kullanan yklere baka
rak. srngenin ya da ylann imgesel kimliinin, Tanra dininin z
dei olduu kansna kolayca varabiliriz. lkelerine akn eden Hint
Avrupa kavimleri tarafndan yenilip ynetilen halkn ilk yce tanrs
Tanra yok saylmyor. yerinden edilmesini izlememize izin verecek
biimde szdedinsel sylencelere, simgesel olarak sokuluyordu.
Erkek tanr her zaman n gl savunucusudur. Ayn sava sy
lencesi pek kk deiikliklerle her yerde karmza kar; bu sava
Hitit Anadolu'sunda frtna tanrsyla. ate saan ejderha lluyankas;
Hindistan'da Balar Tanrs ndra'yla Tanra Danu ve olu Virtra;
Kuzey Kenan lkesi'nde (Saphon Da frtna tanrs ve Tanra
Anath 'n erkek kardei-sevgilisi olarak ikili bir ilevi olan) Baal'le y
lan Lotan ya da Lawtan (Kenan dilinde Lat, Tanra anlamna gelir);
Babil'de byk olaslkla Kassitler ynetimindeki Hint-Avrupa ailesi
dneminde, Marduk'la Tanra Tiamat; Hint-Avrupal Mitannilerin
ynetimindeki Asur'da Marduk'un ilevini yklenen Ashur'la Tanr
a; Hint-Avrupal Yunanistan'da Zeus'la, (Tanra Gaia'nn olu)
ejderha Typhon; Apollo ile (gene Gaia'nn olu olduu belirtilen) y
lan Piton, Hercules'le, Tanra Hera'nn (Zeus'la evlendii zaman Ga
ia tarafndan verildii sylenen) kutsal meyve aacn bekleyen ylan
Ladon arasnda yer alr. Bu sylence, ylan Leviathan'n (Lotan'a Ke
nan dilinde verilen bir baka ad), brani tanr Yehova tarafndan alt e
dilii biiminde (Hint-Avrupa ailesiyle ilikileri daha ayrntl olarak

98

TANRILAR KADINKEN

Beinci Blmde tartlacak) eski brani yazlarnda da grlr. Bu

sava, St. George ve ate pskren srngen; St. Patrick ve ylanlar
sylencelerinde bile vardr.
Diil din, zellikle ilk saldrlardan sonra, erkek tanrlar eski tap
nm iinde eritmi ve Tanra dini, bu ilk aknlardan sonra binlerce yl
boyunca, kavmin halk dini olarak varln srdnntr. .. on altn
c yzyldaki Marduk ve Ashur zaman dolaylarnda. Tanra'nn Me
zopotamya'daki konumu byk lde zayflatlp alaltlmtr. Ama
dinin bastrlp, sonunda neredeyse btnyle unutulmas. nce brani
lerin, ardndan da sa'dan sonra ilk yzyllardaki Hristiyanlarn sald
rlaryla olmutur.
lk branilerin dncelerinden ounun kkenini, Hint-Avrupa
kavimlerinin yklerinde bulabiliriz. Dan tepesinde, k saan tan
r kavramn, iyiyle kty simgeleyen aydnlkla karanlk arasndaki
ikilii; Hint-Avrupa ailesi diniyle toplumunda herkesin bildii erkek
tanrnn ylan alt etmesi sylencesini ve yce ynetici snfn nder
liini, brani dininde olduu kadar siyasal dncelerinde de bulabili
riz. Bu etki ya da Hint-Avrupa kavimleriyle kurulan olas balant,
Beinci Blmde ayrntlaryla ele alnacak branilerin ar ataerkil
tutumlarna bir aklama getirebilir. Hint-Avrupa ailesinin siyasal ka
lplaryla dinsel imgelerini bilirsek. sonradan Hristiyanla da soku
lup benimsetilen brani tutumlaryla dncelerini daha iyi anlayabi
liriz.
HNDSTAN - "KASTLARIN KKEN..."

Hint-Ari saldrlaryla, eski Tanna'ya tapnan kavimlerin alt edilmesi

konusunda en ak kantlar Hindistan'dadr. Hindistan'n Hint-Ari di
li, bugn bizim Sanskrite dediimiz dildir. Kuzeyli kavimler ilk gel
diklerinde henz yaz yntemini bilmiyordu. ki ayn abeceyi, byk
olaslkla Akadlar'dan alp benimsemilerdi. Dinsel arklarn ve ya
znlarn, bu yaz biimini kullanarak yazmlard. Dolaysyla. Hindis
tan' daki Hint-Ari kavminin en anlalr kaytlar, .. 1500'le 1200

KUZEYLl AKINCILAR

99

yllar arasnda, dn alnm yaz kullanlarak, Hint-Avrupa dilinde

yazlm Veda adyla bilinen kitaplarda yer alr.
l 963 'de Profesr E. O. James unlar yazmtr:
Eski Veda panteonunda gk tannlan Ari kabileler tarafndan, daha .. ikinci
bin ylda g etmeye baladklar srada benimsenmi gibi grnmektedir...
Hindistan' a geldikleri zaman, 1922 'den beri ndus Koya ve evresinde yap
lan kazlardan nce inanlann tersine, burada ilkel bir yerli halkla deil, Rg
Veda'da tanmland zere kendi grece yaln yaam biimlerinden stn
olan son derece gelimi bir kent uygarlyla karlamlard.

Guiseppi Sonnani de 1965'de yazdklaryla unlar anlatr: "Ariler

burada kendi barbar toplumlarna kyasla, son derece uygar, oktan
yerleik dzene gemi bir toplumla karlatlar." Szlerini yle sr
drr: "Bunlar anaerkillii oktan bir yana brakm. ataerkil aile diz
gesinin yan sra ataerkil ynetim biimine gemilerdi."
Hint-Ari Rg Veda'daki dinsel arklara gre, zamann balangcn
da yalnz asura -dirim gc- vard. Asura sonradan iki acunsal k
meye blnmt. Bunlardan biri, analar Tanra Danu ya da Diti olan
Arilerin dman Danavalar ya da Dityalard; br kmeyse, A-Ditya
lar olarak tandklar Ari kahramanlard. Bu ad, sz konusu sylence
sel yapnn, Diti'ye tapnanlarn varlna tepki diye yaratld olgusu
nu saptnnaktadr; nk A-Ditya szcnn gerek anlam "Ditya
olmayanlar", yani Diti kavmi dndakilerdir. Bu da sylencelerdeki
dinsel arklarn salt Ariler Tanra kavimleriyle iliki kurduktan son
ra yazlm olmas gerektiini deil, ayn zamanda o dnemden sonra
yaratlp ezgiletirildiini dndrmektedir.
En byk Hint-Ari tanrs, ndra adyla tannan Dalar Tanrs'dr,
"kentleri yerle bir eden O'dur." Eer Danu ve olu Virtra'y ldrme
yi baarabilirse, kendisine verilen egemenlik sz gereince eylemini
tamamlam olacak dolaysyla A-Dityalar arasnda kralln kurabile
cektir. Bu olay anlatan Rg Veda'daki ndra'ya yaklan bir dinsel ar
kda, Danu'yla olu nce kt ruhlu ylanlar olarak tanmlanr; dp
ldkleri zamansa, bir inek ve buza olarak simgelenirler. Hem inek
hem de ylan simgesi. Yakn ve Ortadou'da bilindii zere, Tanra

100

TANRILAR KADINKEN

tapmyla ilikilidir. Canlarna kyldktan sonra "her yeri acunsal sular

basar ve gebe kalrlar." Sonra da srayla Gne'e ocuk verirler. lksel
sulardan doan bu Gne kavram, br Hint-Avrupa sylencelerinde
de grlr ve iki tarihncesi aknla ikikili olarak yer alr.
Hint-Arilerin kadnlara ynelik tutumu, Rg Veda'da ndra'ya ya
ktrlan iki tmcede apak ortaya kar. "Kadn akl, skdzeni kal
dramaz. Anlay kttr." Ataerkil, eril tanrlara tapnan Hint-Ari ka
vimlerin kltr dzeyini, zorla boyun edirdikleri kadn-tanr-yne
limli Tanra'ya tapnan kavimlerinkiyle karlatrdmzda, bu anla
tm bize epey alayc gelir.
Rg Veda, Prajapati ve Dyaus Pitar adlaryla tannan atalarnn tan
r babasna da gnderme yapar. Bu tanr, Rg Veda'da karmza hemen
hemen soyut bir dnce gibi kar. Buna karlk daha sonraki Brah
ma yazlarnda "her eyin en yce babas" olarak tantlr. Atadan kal
ma baba tapmyla ilgili kantlar Rg Veda daki eitli dinsel arklarda
da grlr. Hint-Ariler, ata baba tapnm anlatan Pitriyajna'y her gn
sylerdi. Bu trende ailenin babas yce din grevlisi ilevini yklenir,
sras gelince de bu grevini en byk oluna aktarrd. Sanskrite'de
pitar baba anlamna gelir; pati szcnnse eitli anlamlar vardr.
Bu ilikiler bize kuzey kavimlerinde erkein konumuyla ilgili gveni
lir bilgiler vermektedir. Pati szcnn eitli evirileri arasnda tan
r, ynetici, efendi, sahip ve koca szckleri saylabilir.
Hint-Ari kltrnn yaylm Hindu dininin kkeniyle ak-renkli
tenin koyu-renkli tenden daha iyi olduu grn de yannda getir
mitir. Ak-renk tenli Hint-Arilerin din adamlar Brahmalar rk sra
dzeninin rnekleri olarak grlyordu. Sormani unlar anlatr:
Kastlarn gerek kkeniyle ilgili birok inceleme yaplmtr; en gvenilir ku
ramlar bunlarn tarihini eski alardaki aknlara dek uzatr. Beyaz tenli Ariler,
blgenin yerli halk olan Dravidlerle karmak istemezdi (kast szcnn
Sanskritesi varna, renk demektir). Halk kastlara blmeye ynelik ilk lt
ler, Arilerle Dravidlerin evlenmesini yasaklayan yasalard.

Daha sonra yazlan Bhagavad Gita'da Ari kahraman Arjuna iinde

ki "toplum yapsnn" temelini zayflatma korkusundan sz eder. O

KUZEYL AKINCILAR

101

manlar "kadnlarn bozulmas" anlamnda tanmlanan, karlnda

"kastlarn karmna" yol aabilecek bir "yasa-tanmazla" neden ol
ma korkusu tamaktadr.
Daha nceki masallarda da bilinmekle birlikte, i.. 400 Hint-Ari
sylencesinde grlen bir kii de, Brahma geleneini simgeleyen Ra
ma'dr. Pensilvania niversitesi'nde Sanskrite Profesr Norman
Brown, Rama'y yle tanmlar:
Rama, Ari (yani Brahma ya da Sanskrit) kltrn, artk kltrn bile ilkin
Brahmalarn mal sayld Hindistan'n gney blgelerine, genellikle Dravi
dien temel zerine yerletirip yaymak iin yaratlm sylencesel bir imgedir...
Rama'nn yengisi silah gcyle kazanlmtr... dolaysyla Rama, uzlamas
olanaksz kiilere eytan, gnll olarak dnenlereyse maymun ya da ay ad
nn verildii yerli halka kltrle getiren kii olarak gsterilir.

te bu nedenle rk tutumlardan, kadnlar aa gren ataerkil saldr

ganlar sorumlu tutulabilir.
Arilere gre k, yanarda patlamalarnn gz kr eden ola
bilir; bu sonradan, eskiden beri sregelen ate kurbanlarnn yla,
gk cisimlerinin, zellikle de Gne'in yla. frtna tanrlarnn im
ekleriyle, Akdeniz kavimlerine kyasla kendi tenlerinin daha ak
renkli oluuyla ve len Arilerin ruhlarnn gidecei dnlen "sonsuz
k lkesiyle" simgelenmitir. "Esirgeyip acyan babalar, parlak k
ta, nur iinde oturur." Ad sonunda yce tanrnn ad olup kan Brah
ma, "bedeni ktan oluan" diye tanmlanr. Sanskrite'de tanr anla
mnda kullanlan Dev, aslnda parlak ya da k saan demektir. Rg Ve
da'da yer alan ve sonradan ran'da yazlan Avesta'da ok daha nem
li bir ilev yklenen tanr Mithra srekli kla birletirilirken, Dyaus
Pitar'a verilen baka bir ad olduunu dndmz Varuna'da "yer
altnn derin ve karanlk boluundan, parldayan Gnei" kartmak
iin gnlk kurban verme gereini yerine getirme grevini stlenir.
Kazbilimsel kantlar, zellikle de Sir John Marshall'n almala
r, Ari aknlarndan nce Hindistan'n yerli halknn Tanra'ya tapn
dn gstermektedir. Indus Koya'nda yer alan eski kltrlerin, ..
yaklak 3000 yllarnda Smer ve Elam'la ilikide olduu dnl-

102

TANRILAR KADINKEN

mektedir. Dinsel tutumlarla inanlar, genellikle aile ve toplum gele

neklerine smsk yapmur. Halkn byk bir blm bir zamanlar
Tanra'nn kutsal olduuna inanmsa, zaman aral ok artc da
olsa, bu inanlarn aktan benimsenmesiyle bir saknca bulunmad
dnemlerde, yeniden canlandrldn grmek hi de allmadk bir
durum deildir.
Hint tarihinin daha sonraki dnemlerinde diil dinin zerine eril
tanrlara tapnmann getirildii birok blgede olduu gibi, daha uzak
ve yaltlm yerlerde kalan insanlar Tanra tapnm srdrmtr.
.S. 600 gibi ge bir tarihte bile, kadn tanrlara tapnma Hindistan'da
bir kez daha ortaya kmur. Purana ve Tantra yklerinde Tanra e
itli adlarla anlr, ama Tanra anlamna gelen Devi ad bunlarn hep
sini birletirir. Gene de Devi Sanskrite'deki Dev szcnden tretil
mitir; Tanra'ya verilen Danu ya da Diti adlan unutulmutur.
Profesr Brown bunu yle aklar:
Tanra'nn adn daha nce duymaymzn nedeni kukusuz, Yce Ana'nn
kkende Ari olmay ve Brahmalarn onu ge tanmasdr. Bu Tanra Rg Ve
da'daki btn kadn tanrlardan farkldr... Bugn Hindistan'daki Ari olmayan
evrelerde Yce Ana Tanra'ya geni lde tapnlmaktadr; Gney Hindis
tan'da her kyde Amma ya da Ana derlemleri yer almakta ve tapmlar ky
halknn en nemli dinsel trenlerini oluturmaktadr... bu tanrlarn din adam
lar (kadnlarla birlikte) Brahma deildir... Bunlar daha aa grlen kastlarn
yeleridir, bu da bize Ari-ncesi ya da en azndan Ari olmayanlarn Tanra ta
pnm dolayl olarak gsterir.

Brown, Tanra'nn sonunda Brahma yaznna da girdiini syler, ama

"Yce Ana'nn Brahma evrelerinde hala belirsiz bir konumda bulun
duunu da" belirtir.
RAN - " ...AR LKELERN TOHUMU"

ok daha ge bir dnemde olmakla birlikte, Hint-Ari inanlar ran ya

zlarnda da yer almur. ran'da bulunmu en eski yazl gerecin tari
hi ne yazk ki _ancak Zerdtlerin Kutsal Kitap' Zend Avesta'nn ya-

KUZEYL AKINCILAR

103

zld .. 600 yllarna der. Ama bu sylencesel gere aydnlatc

bilgiler iermektedir; nk James'in aklamasna gre "Hintlilerle
ranllar, grnd kadaryla, birbirinden pek farkl deildir; Hint
Avrupa ailesiyle ayn budunsal soydan gelen Ariler, .. drdnc bin
yldan beri ran yaylasnda yayor, Veda Sanskrit lehesiyle konuu
yordu."
Profesr M. J. Dresden de "Dilbilimsel, dinsel ve toplumsal konu
larda son derece nemli ve zengin bir kant ktlesi, anlatmn bir yan
dan Hint Rg Veda'snda, te yandan da ran Avesta'snn baz blm
lerinde bulan iki kltrn tayclarnn birlik oluturduu varsaym
n dorulamaktadr", der.
Kukusuz Rg Veda'dan Avesta'nn yazlna kadar ok byk de
iiklikler olmutur, ama simgeleyen ve artk Abura Mazda ad
verilen yce baba kavram yeniden karmza kar. Bu yce babaya
genellikle Ik Tanrs denir, altn klar saan bir dan tepesinde otu
rur. Yaad yerin, yaratlan ilk da olduu dnlen Hara Da'nn
tepesi olduu sylenir. Hint-ranllarn dilinde hara aslnda da de
mektir. ran dinsel dnndeki iyilikle ktl artran aydnlk
la karanln ikili anlam, her yerde apak grlr. Abura Mazda iyi
liiyle ykseklerdedir; oysa Ahriman adl kt kii "derin karanlklar
iindedir." Bir ykde Ahriman aralarndaki snra kadar gelme yrek
lilii gstermi, ama Ahura'nn onu orada kr etmitir. Ahura'nn
yiitliiyle stnlnn "kendisininkinden baskn" olduunu grn
ce kap karanlklara gitmitir. .S. 200 yllarndaki Mani adyla bili
nen ran yazlarnda iyilikle ktln aydnlk ve karanlkla eleti
rildiini bir kez daha grrz. Bu yazlarda "insanln sorunlarnn bu
ikisinin karmndan kaynakland" sylenir. Rg Veda'da yer alan
Mithra'nn dnndeki imlemi daha byktr: artk "karanln kt
lklerini" alt eden Mithra'dr.
Bunlarn arasnda en ilgin olansa Gayo Mareta adyla, yaratlan
ilk insan olarak bilinen ran kahramandr. Hindistan'da ndra neyse,
Gayo Mareta da ran'da bir zamanlar onun ayns olmu olmaldr. Ga
uee ya da Gavee Sanskrite'de inek anlamna gelir. Sanskrite'deki
Mrityu lm ya da ldrme demektir; bu szck Hint-Avrupa ailesin
den Almanca'da ldrme anlamnda mord'da; Hint-Avrupa ailesinden

104

TANRILAR KADINKEN

ngilizcede murder'da gene ldme anlamnda varln korumakta

dr. Demek ki Gayo Mareta'ya "inek ldren" anlamna gelen bir ad
verilmitir. Tpk tapnm Msr'dan ok iyi bildiimiz Danu'nun inek
Tanra, ndra'nn da O'nun canna kyan kii olarak simgelenii gibi,
Gayo Mareta bir zamanlar ran'da ayn konumda bulunmu olabilir.
i.. yaklak 400 yllarnda yazlan Pehlevi kitaplarnda "Ahura, Gayo
Mareta'dan Ari topraklar ailesini biimlendirmi, Ari lkelerin tohu
munu atmtr" denir.
Bildiimiz gibi ran sylencelerine daha sonra yaplan bir ekleme,
Tanra dininin yeniden canlandrl gibi grnmektedir. .S. drdn
c yzyl ran yazlarnda Tanra Anahita evrenin yneticisi olarak
yeniden boygsterir. Burada "Ahura Mazda'nm Ahahita'ya btn var
lklar gzetme grevini vermi olduunu" grmek ok ilgin ve ar
tcdr.
HURRLER - "... HNT-AR YNETIC KASTI"

Aknc kuzeylilerin kimliiyle kltrel kalplar konusunda aydnlatc

bilgiler veren daha eski kavim kmesi Hurriler adyla tannr. Hurrile
rin byk ounluu Hint-Avrupa ailesinden deildi; en azndan Hint
Avrupa ailesi dilini kullanmyorlard. Bununla birlikte bu kavim de ya
Anadolu'nun kuzey blgelerinden ya da Kuzey ran'dan gelmiti,
Hint-Avrupa ailesi gibi (Alplere zg) ksa kafallardand (brakisefal).
Hint-Avrupa kavimlerine belki de ilk kez bu blgelerde yenik dp,
onlar tarafndan ynetilir olmulard.
Profesr Saggs, "Eski Ahit'te adlar uzun zaman Horitler ya da Ho
rimler olarak geen bu kavimler, sonraki Urartu dilinin dnda baka
hibir dille benzerliini grmediimiz bir dil konuurdu. Asur'un ku
zeyindeki dalardan, byk olaslkla Kaflcasya'dan, .. nc bin
yln ikinci yarsnda gelmi olmaldrlar" der.
.. 2400 dolaylarnda, Asur'un batsndaki Habur koyanda yer
alan Urkish'de btn br yerleimlerden uzak bir Hurri yerleimi var
d. Sonradan Hurri krallnn nemli merkezleri olacak Nuzi (Yorgan
Tepe) ve Teli Brak'da Hurri adlan, ite bu sralarda grlmeye bala-

KUZEYL AKINCILAR

105

mt. .. 2300 yllar dolaylarnda Hurri adlar Erch'in altm kilo

metre kadar uzanda yer alan Nippur'da grlrken, gneyde de Ba
bil'e kadar yaylmt.
Kazbilimci O. R. Gumey 1952'de The Hittites (Hititler) adl yap
t yazd. Gumey bu kitapta Hurrilerin ilk anayurdunun Kuzey ran ol
duunu ne srer. Gumey "Hurri kavminin .. 2300 yllar ve sonra
snda Hazar Denizi'nin gneyindeki dalk blgede bulunan anayurt
larndan yava yava gneye ve batya doru yayldklar, ikinci bin
ylda... Frat ve Habur rmaklarnn yukar kesimlerinde birtakm g
l krallklar kurduklar bilinmektedir" diye yazar.
Hurri kavminin byk ounluu Hint-Avrupa ailesinden olmama
sna karn. Hurriler ya da Horitlere duyduumuz ilginin kayna, kral
larnn ya da nderlerinin bu aileden olduunu gsteren kantlardr.
Saggs, " ...Mitanni krallar Hurri deil, Hint-Avrupal adlar tayordu,
oysa taplan tanrlar eski Hint tanrlar, Mitra, Varuna ve ndra 'yd...
Btn bunlar, ounluu Ari olmayan halk yneten bir Ari sava
kastnn bulunduunu gstermektedir," der. Gumey, Mitannilerin
" ...Ari kkenli adlara sahip kral aileleriyle ynetildiini; tapnanda
ndra ve Varuna gibi Hint tanrlarnn bulunduunu" belirtir ve "dola
ysyla Hurri halknn, Hint-Ari ynetici kastnn egemenlii altnda
olduu aktr" der.
Indra sylencesi Hurri tabletlerinde ad getiinden bu yana bilini
yor olabilir, ama bu masaln anlatld asl Hurri ykleri henz bulu
namamtr. rneksel bir ejderha yks olmamakla birlikte, btn Hi
tit yazlarnda yer alan bir Hurri sylencesi, nemli bir Anadolu Tanr
as olan Hepat'n sevgilisi Teub'u yok etme abalar evresinde d
ner, Hitit Ecesi Pudu-Hepa'nn zdeletirildii bu Tanra, Gne
Tanras Arinna'nn hemen hemen aynsdr. yklerdeki en nemli
kahramanlardan biri de, dinsel merkezi eski bir Hurri yerleimi olan
Urkish'de bulunduu belirtilen Kumarbi adl tanrdr. Bu sylencede
kumarbi'ye "btn tanrlarn babas" ad verilir. Arilerle balar adn
dan da bellidir; Sanskrite'de Rajkumar prens demektir. Kumarbi Ul
likummi adnda tatan bir ocuk dourur; bu ocuun ad, Gneydou
Anadolu'da Kilikya'da yer alan Kizzuvatna topraklarnda, bugn Ha
san Da olarak bilinen ift-doruklu yanardan addr. Teub'u yok et-

106

TANRILAR KADINKEN

mek Ullikummi'nin grevidir. Yaz epey uzun ve kannaktr; birok

nemli blmyse krlp bozulmutur, ama anakonu Ullikummi'ye
verilen "Kummiya kentini ele geirme", "Teub'a saldrma", "onu sa
man p gibi ineme", "ayayla karnca gibi ezme" buyruudur.
Kesin olmamakla birlikte sylencedeki Kummiya kenti, Tanra He
pat'm en byk dinsel merkezinin bulunduu Kummani kenti olabilir.
Hurri, Horit ya da Horim adnn kkensel anlam bir ran szc
olan hara (da) ile birletirilebilir. Bu szck Almancada tepe anlam
na gelen hhe, yce anlamndaki hher, (byk olaslkla ngilizcede
ki yksek higher) szcklerinde varln srdrmektedir. Bu da akla
Hurrilerin kendilerini, ilk anayurtlarn tanmlayan "dalar" ya da "te
peler" anlamna gelen bir szckle nitelediklerini getinnektedir.
Terimin aslnda Sanskrite'de altn sars anlamna gelen hari sz
cyle de ilikili olduu dnlebilir. Bu szck genellikle Dalar
Tanrs ndra'yla birletirilir; bir zamanlar onun yayn, atn, ayan
daki sandallar ve br simgesel eyalarn tanmlamak iin kullanl
mtr. Szck gene Sanskrite' deki hiran szcnn anlatt, daha
sonra Latincede oro szcne dnen altn da anlatyor olabilir. Bi
raz daha ileri gtrerek, her iki szck kmesinin de eski altn da d
ncesinden tretildiini syleyebiliriz; bu altn da, Ari kavminin ata
larnn ldkten sonra gittikleri dnlen sonsuz aydnlk lkesini
simgelemektedir. Bu imge sonradan Hara dann tepesinde klar sa
an evinde oturan Ahura imgesiyle apak karmza kar.
OBEYT DNEM- ERDU, URARTU, ARARAT VE ARATTA

Hint-Avrupa kavimlerinin nc bin yln ortalarndan balayan, ta

rihsel adan kantlanm bu boygsterilerinin yan sra, Hint-Avrupa
llarn ya da Hurrilerin nclleri gibi, bunlarla yakndan ilikili toplu
luklarn .. drdnc binyl kadar eski bir dnemde Irak'a girdiini
ne sren kurgusal bir dnce de vardr. Genellikle Obeyt kltr
kavmi diye tannan topluluk Dicle-Frat blgesine bu sralarda girmi
ti; (Kazbilimciler, kavmin ilk grld yerin ada adnn El-Ubey
yit olmas nedeniyle sz konusu kltre bu ad vermitir.) Geri baz

KUZEYL AKINCILAR

107

uzmanlar artk bu kavmin lrak'n kuzeyinden geldiine inanmaya ba

lamhr ama, ounlukla Obeyt kavminin ran'n dalk blgelerinden
geldii ne srlr.
Baz yazarlar Smer dilini Obeyt kavminin getirdiini syler, ama
o sralarda hibir yaz biimi bulunmad iin, bu kesin deildir. Ne
Sami ne de Hint-Avrupa dil ailesine benzeyen bu dil, uzmanlar uzun
sre uratrp dndnntr. Smer tabletlerini zmleme konu
sunda kapsaml bir alma yapan Profesr S.N. Kramer, Smer dili
nin "bir lde Ural-Altay dillerini anmsattn" ne srer. Bu dilin
grld baz blgeler tam Hazar Denizi'nin kuzeyiyle batsnda yer
almaktadr. Smer yazlarnda ad sk geen bir yer olan Aratta 'nn da,
ayn blgede ya da biraz gneyde, ran'n Hazar Denizi kylar boyun
ca uzanan kuzeybat topraklarnda yer ald dnlmektedir.
Blgeye girileri hangi ynden olursa olsun, Obeyt kavmi en b
yk yerleimini, sonralar Eridu adyla bilinen, Dicle'yle Frat'n bir
leip Basra Krfezi'ne dkld yere yakn bir kasabada kurmutur.
Bu kavmin Dicle ve Frat blgesinde yayld da bilinmektedir. Mel
laart, sonuta Halaf kltrnn "daldn", "Arpaay'da ykm ve
kym olduunu" syler. Obeyt kavmi, byk olaslkla gebe bir top
luluk olarak ilk kez ortaya ktklar kuzeyde ran-Rus snr yaknla
rnda bulunan Urmia Glyle Van Gl'ne kadar yaylmt. Bu bl
ge sonradan. Aratta szcnden tretilmi Ararat ya da Urartu adn
almtr. Eridu ad da bir zamanlar burada yaayanlara Aratta ya da
Urartu adn anmsatmak iin verilmi olabilir (Urartu 'da daha sonraki
dnemlerde Hurrilerin yaad bilinmektedir; bazen de bu blgenin
onlarn anayurdu olduu ne srlr.)
.. yaklak 4000 yllarnda Obeyt kavmi Eridu'da bir tapnak
kunnutu. .. 7000 yllarndan balayarak Frat ve Dicle boylarnda
yer alan cilalta ve bakrta a yerleimlerinde Tanna'ya adanm
kutsal gmtler yaplm olmakla birlikte, Eridu'daki bu tapnan bir
ykseltiye kurulan ilk tapnak olduu dnlmektedir. Bu, hi da
bulunmayan bir yere, benzerini kunna giriimi olamaz m? Smer ilin
de da anlamnda kullanlan szcn hur ya da kur oluu da ilgintir.
O zamanlar Irak'da yaayan br topluluklardan farkl olarak, Eri-

108

TANRILAR KADINKEN

du'daki Obeyt kltrnde bir tek Tanra yontucuu bile bulunama

mtr.
Hint-Avrupal kavimlerin kltrel atas olarak nceden de szn
ettiimiz Maglemosyen ve Kunda kavimleri, ortata anda bile "ii
oyuk aa gvdelerinden" kayklar kullanyordu. Bu kayklar temelde
binenlerin oturmas iin ortalar yaklarak oyulan ktklerdi. Bu ka
vimler daha eski dnemlerde kuzey Avrupa'da ve Danimarka'da ya-

AZAKDENZ

dARALGL

Harita 3: Estonya'dan Basra Krfezi'ne kadar balca su yollar

KUZEYL AKINCILAR

109

amt. Biri Hollanda'da bryse skoya kylarnda bulunan iki ka

yn Maglemosyen kavmine ait olduu dnlmektedir. Magle
mosyen dmen krekleri, balk alar ve balk kapanlar, bu kayklarn
kavmin yaamnn en nemli etkinliklerinden biri olan balk avcln
da kullanldn gstennektedir.'
Buzul a buzullarnn erimesine yakn bir dnemde, .. 10.000
yllarnda yaan youn yamurlarn sonucunda, Avrupa'yla Yakndo
u'yu ap geen says bugnknden fazla nnaklar zerinden Eri
du'nun lman iklimine doru kuaklar boyu gelmeyi baaranlar belki
de ite bu eski denizcilerdi. Maglemosyenlerle ilgili kantlar Eston
ya'da da bulunmutur; bu da sz konusu kavmin Hazar Denizi'ne d
klen Volga'dan aaya doru ilerlediklerini dndrr. Bu insanlar,
Hazar'n bat kylar boyunca yol alp Kafkas blgesine dklen ok
sayda nnan oluturduu krfezlerde dolam olabilir. Bugn bile
Hazar Denizi'ne dklen rmaklarn en nemlilerinden biri, Aras'tr.
Bu kavmin bir blm Aras' izleyerek Urmiye ve Van Gl blgesi
ne, yani Urartu topraklarna ulam olabilir. Urartu'da Dicle'nin kol
lar Frat'la birleir, gidip Basra Krfezi'ne dklr.
Hawkes "El-Ubeyyit kltr insanlar belki de Frat'taki ilk kural
lara uygun nnak gemicileriydi... Eridu'daki ge dnem El-Ubeyyit
gmtnde bulunan bir taslak dnyada bilinen en eski yelkenliyi gs
termektedir" der.
Tarihsel dnemlerde Eridu'da tapnlan tanr Enki'dir. Sz konusu
kutsal gmtn tanrs, tarihncesi alarda balk ya da su tanrs ola
rak ortaya kmt; kendisine armaan edilen balklar, sunanda ya
klrd. Tarihsel alarda Enki su tanrs olarak biliniyor; genellikle
kaynda giderken gsteriliyor ya da yalnz "suda giden" adyla anl
yordu. Bu balk ya da su tanrs kavram, banda bir balkla sudan
kan gne tanrsn betimleyen Hint-Avrupal Hititlere ait bir tablet
parasnda bulunana ok benzemektedir. Aynca, Danu'yla Virtra'nn
lmnden sonra ndra tarafndan salverildii varsaylan acunsal su
lardan doan gne tanrsn da anmsatmaktadr. Geri Enki genellik
le gne tanrs olarak gsterilmemitir, ama Marduk sylencesinde
1 Hareketlilik ve tama aralarna byk ilgi duyduklar anlalan Maglemosyen ka
bilesi yeleri kzak ve kayak da yapmlard.

110

TANRILAR KADINKEN

ad Marduk'un babas olarak geer, bu nedenle de Marduk'a "gnein

olu" denir.
Obeyt kavminin Eridu'daki sulama kandllarn ilk gelitirenlerden
olduuna inanlr. Bunlar sonradan Basra Krfezi'nden gelen sular ne
deniyle tuzlanm olmakla birlikte, sulama kanallar kavramnn, ya
amlarn rmaklar ve akarsular zerinde geirip sonra kurak blgelere
yerleen insanlar iin doal bir dnce olduunu grrz.
Eridu'daki Obeyt kavminin kimlii konusunda. krallk kurumunu
ve ikinci bin yln ilk blmndeki krallar dizelgesinde ilk Smer kra
l olarak Alalu adnn gemesini ipucu sayabiliriz. Alalu'nun yaad
yerin Eridu olduu yazldr. Tarihncesi alara gndenne yapt g
rlen bu tabletlere gre, "kralln gkten indirildii yer" Eridu kenti
dir. Alalu ad, daha nce de szn ettiimiz Hurrilerin Kumarbi sy
lencesinde gemitir. Hurri sylencesi "Eskiden Alalu'nun kral oldu
u gkyznde, Alalu tahtnda otururken ..." diye balar. Alalu adn
Hurrilerin de kullanmasnn, onlardan daha eski olan Smer yazlarna
dayand sk sk ne srlse de, bu adn gemilerle Unniye Gl bl
gesine geri dnen Obeytlerin belleinde kalm olma olasl da var
dr; onlarn buradaki varl, Eridu 'dakilerden daha eski yerleimlerle
de dorulanmaktadr. Bu ad belki o blgede yaayan insanlarn sylen
celerindeki varln byle korumutur.
SMER VE BABL - YEN NSANLAR, YEN TANRILAR,
VE TANRIA'NIN LDRLN AIKLAYAN YKLER

.. 3400'le 3200 arasnda Smer'e bir baka topluluun daha girdii

grlr. Profesr Saggs, Uruk Evresi Beinci Dnem olarak bilinen bir
tapnan yapm biemi hakknda bu "ta ileme uygulaymn yakn
dan tanyan dal bir soyun geldiini gstennektedir" der. Bu sralarda
Nippur ve Kish blgeleri bayndr birer merkez olarak gelimeye ba
lamtr.2 Eski alardaki Nippur'da Enlil adyla bilinen tann, En
ki'nin yerini alm gibi grnmektedir. Sylencelerde ve yaztlarda
2smer krallar dizelgesi byk bir takndan sz eder. takndan sonra kralln
gkten bu kez Kish kentine indirildiini belirtir.

KUZEYL AKINCILAR

111

Enlil'den "parlak gzl yce da" olarak sz edildiini, Smer'in b

yk blm deniz dzeyinden yaklak 200 metreden daha yksek ol
mamasna karn, Nippur tapnann Dalarn Evi olarak tanmland
n okuruz. Enlil'in Nippur kentine gelii, sylencelerde Tanra'nn
kz Nunbarshegunu'nun Nippur'da saldrya uramasyla birletirilir.
Bu kza o zamanlar Ninlil ad verilmi, sonradan da Enlil'in kans ola
rak tanmlanmtr. Enlil, Hava Tanrs olarak da bilinir; bu san, hava
szcnn imi olarak yelkenin kullanld Msr'daki tanryla birle
tirilir. Hurri sylencelerinde Kumarbi'yle Nippur arasnda bir iliki ku
rulmutur; onun Kumarbi'nin kenti olduu sylenir.
Smer tabletlerinde Tanra'nn eitli adlarla anldn grrz.
Daha eskiden bunlarn her biri, belirli bir topluluk ya da kentin Tanr
sal Kadn Atas olarak ululanm olabilir. Ninsikil, Smerlerin Cenne
ti olarak bilinen, ama kaytlarda sahici bir kentin ad olarak geen Dil
mun'un koruyucu tanrsyd. Nammu "yeryzyle gkyzn dou
ran", "btn tanrlarn anas" diye tannyordu. Nina'yaysa "Tanrlarn
Yalvac" olarak tapnlyordu. Lagash'da Nanshe "yetimleri bilir, dul
lar tanr, yoksullara hak, gszlere barnak arar"d. Ylbanda btn
insanl yarglard. Erechli Nidaba kutsal yerlerin bilge kiisi olarak
bilinirdi; O, cennetin yazman, tanrsal yarglan retendi. Shala ady
la anlan ninni, kendini "yeryzyle gkyzn tasarlayan o yce ece
Tanra, benim" diye tanmlyordu.
Eski alarda Nannar adl (Akad dilinde Sin) ay tanrsnn kans
olarak bilinen Ningal ya da Nikkal'e ("Yce Hanm"), bir zamanlar
gne olarak tapnlm olabilir. Anadolu da Gne Tanras Arin
na 'nn yce tapnak grevlisi-ecelerine, kendi adlarnn yannda Nik
kal ad da veriliyordu. Eski dnemlerde, bir yenilik olarak O'na Utu'
nun, gnein anas denmiti. Tanra, eskiden kesinlikle Ningal'in ol
mas gereken Ur kentindeki kutsal gmtl birok dnemde koca
syla paylamtr. Ur kentinin Kassitler dneminde, Tanra asl kutsal
gmtlnden kartlm, daha kk ek bir yapya yerletirilmitir.
Bu Tanra'ya "Ur kentinin anas ve ecesi" olarak adanm uzun bir i
ir vardr; bu iirde Tanra'nn ishib rahibi olarak, Nannar'n ad geer.
Ninmah adyla da bilinen Tanra Ninhursag, Enki'nin kans ve
kz kardei olarak onun tapmyla zdeletirilmitir, ama eski sylen-

112

TANRILAR KADINKEN

celerde daha etkin bir ileve sahiptir; ad da Enki ve Enlil'den nce ge

lir. Sylencelerden biri bu Tanra'nn, Nammu'nun yardmyla ilk in
sanlar yarattn anlatr. Ereshkigal adyla bilinen ve sonradan yeral
t dnyasnn Yce Kadn olarak karmza kan Tanra, eski bir S
mer sylencesinde -yeryznn Enlil'in elinde olduu dnemde
yeralt dnyas'na dl olarak gtrlr. Ama okuduklarmza bak
lrsa Tanra yeralt dnyasnda da rahat braklmaz, sonunda Yazg
Tabletleri'ni eine vermeye. ynetimi onunla paylamaya zorlanr.
Tanra'ya verilen nanna ad, nnin. nnini ya da Nina'dan tretil
mi gibi grnmektedir. O'nun Ningal'in kz olarak anlmas, Utu'ya
gne adnn verilmesiyle ayn zamana denk gelmi olabilir. Bu Tanr
a'ya yazl sylenceler dneminde (yani .. 2000'den ksa bir sre
sonra), kendisine hala byk bir sayg gsteriliyordu, ama eskiden sa
hip olduklarn yitirdii akt. Geri Nammu yeryzyle gkyzn,
Ninhursag, Nintu ya da Ninmah ilk insanlar yaratmt, ama bir sy
lenceye gre dnya dzenini kuran da Enki'ydi. Bir sylencede En
ki'nin "Dicle'yle Frat' birlikte doyurarak" sulama kanallarn yaratt
n okuruz. Sonra da, eitli tanrlar belirli konumlara atadn, En
ki'nin ya da kanallarn bana getirdii kiilerin "soylu dizeleri saray
dan alp ya gibi kaydrdn" reniriz. Bu dize epey karanlk grn
mekle birlikte, o sralarda ldrlen gen bir prense gnderme yapl
m olabilir, diyebiliriz. Bu dizeden hemen sonra nanni'nin Enki'ye
iki kez sorduu "Nerede benim krallk gcm" sorusunun ardndan iki
ayr yerde, krallk asasndan vazgetiini okuruz. Enki, Tanra'y
avutmak ister gibi, kendisinin saptad, ama "delikanlnn dile getirdi
i" szlerin O'ndan sorulduunu, asann, g ubuunun ve "obanlk
deneinin" hala onun elinde olduunu syler. Tanra'mn, su yollar
nn yapm sonucunda gcn yitirmi olmasna bir aklama getirmek
ister gibi szlerini "nanna, uzaktaki kuyular, balama halatlarn bil
meyen sen, takn geldi, toprak yenilendi, Enlil'in tufan geldi" diye
bitirir.
Bu masalda okuduklarmz, Tanra'nn, Eridulu Obeytlerin gelii
zerine ya da, bir Smer sylencesine gre, Enki'nin Nippur'da arma
anlara boduu Enlil'in yandalar tarafndan zayflatlan gcyle
toplumsal konumunun bir aklamas olarak yorumlayabiliriz. Sylenceler .. 2000 yl sonrasna kadar yazya geirilmedii iin, bu dei-

KUZEYLl AKINCILAR

113

ikliklerin Enki'ye inananlarn gelii srasnda m yoksa Nippur'un ku

rulu dneminde mi ortaya ktn sylemek zordur. Geri kadnlarn
konumuyla Tanra'nn stnl, Smer dnemi boyunca gerilemi
tir, ama btn bu deiikliklerin tam anlamyla gereklemesi yzyl
lar hatta bin yllar alm olsa gerek. Gene de btn eski dnemler bo
yunca Tanra, nanna olarak, zellikle Erech'de byk bir sayg g
ryordu; Tanra her zaman nderlik ya da krallk haklarn balayan
kii saylm olmaldr; bu etmen Altnc Blm'de daha ayrntl bi
imde ele alnacaktr.
Bu iki dnem srasnda Tanra dini yeniden canlandrlm bile
olabilir, nk sylencelerden biri kltrel merkezin Eridu'dan
Erech'e kaydrlm konu alr; burada Enki nanna'nn, kendisinden
btn uygarlk armaanlarn aldn ne srer. Btn bu "uygarlk
armaanlarnn" cilalta andaki Tanra'ya tapnan topluluklarda
gelitiini gsteren kazbilimsel kantlarn yan sra, dikkate deer bir
baka nokta da Smerlerin kulland ifti, saban, kark. demirci, do
kumac, derici, sepeti. mleki ve duvarc gibi szcklerin hibirinin
Smer szc olmay; bunlarn baka. daha eski bir dilden dn
alnm oluudur.
Smer'de nc erkek tanrnn ortaya k, byk olaslkla
Hurrilerin bu blgeye girdikleri zaman saylan ikinci bin yln balarn
dan biraz nce olmutur. Bu tanr An ya da Anu adyla tannyordu; bu,
genellikle Smer dilinde gkyz anlamnda kullanlan szcktr. Bu
nunla birlikte an ya da ahn eitli Hint-Avrupa ailesi dillerinde "ata"
anlamnda karmza kar; Almanca'da r-ahn szc, ilk ata de
mektir. Bu san, Hint-Avrupa dil ailesinden Yunanca'da gkyz tanr
s Uranus adnda da karmza kar. Profesr Hooke, "Eski Smer d
neminde Anu pek tannm bir ad deildi; bu tanrnn adna sz konu
su dneme ilikin on sekiz dizelgede de rastlanlmaktadr," der.
Anu, daha nce ele aldmz Hurrilerle Hititlerin Kumarbi sylen
cesinde Alalu'nun ardl olarak grlr. Ama en ilginci onun sonradan
"gnein olu" Marduk sylencesinde de boygstermesidir. Burada
Enki'den, Tiamat adn verdikleri Yaratc-Tanra'ya boyun edirme
si istendiini reniriz; geri Enki Tanna'nn kocas Apsu'yu ldr
meyi baarm, bylece kendisi Abzu (ilk sular) Tanrs olmutur, ama
Tiamat'a boyun edirmeyi becerememitir. Sonra bu i Anu'ya veril-

114

TANRILAR KADINKEN

mi, ama sylenceye gre Anu da Tanna'y karsnda grnce kor

kudan eteine yapm, grevini tamamlamaktan vazgemitir. So
nunda Enki'nin olu Marduk, baarrsa btn tanrlarn en ycesi ola
ca sz zerine, ii stlenmitir. Buysa, ndra'nm Danu'yla olu Vir
tra'y ldrmeden nce almak istedii sz akla getirmektedir; her iki
sylence de aa yukar ayn dnemde (.. 1600-1400) yazlm ola
bilir.
Enuma Elish adyla bilinen ve Marduk'un stnln anlatan bu
sylence, uzun zaman Babil, dolaysyla Akad ve Sami sylencesi ola
rak grlmtr. Geri Marduk Hammurabi dneminde de biliniyordu,
ama son aratnnalar ona stnlk veren sylencenin, aslnda Kassit
ler Babil'i ele geirene kadar grlmediini ne srmektedir. Profesr
Saggs, "eldeki buna ilikin yazlarn hibirinin birinci bin yldan daha
eski olmadn", "aslnda bu yaptn ancak Kassitler dneminde, yani
bugn en youn yaznsal etkinlik dnemlerinden biri saylan ada
doduunu" belirtmektedir. Daha nce sylediim gibi, Kassitler de
Hint-Avrupallar tarafndan ynetiliyordu. Gurney, Kassit kavminin
byk blm Hint-Avrupal olmas da, "Kassitlerin Babilli ynetici
lerinin adlarndaki bir eyi Hint tanrlarnn adlarndan aldklar g
rlmtr" der.
i.. yaklak 2100 yllarnda Ur Nammu adl kral lkeye adaleti
getireceini bildirmiti; bu bir lde ncl Urukagina'nn dzeltim
lerine benzemektedir. Bu kraln, o zamanlar insanlara yklenen ar
borlarla vergileri kaldrd ve "lkeyi kzlere, koyunlara ve eekle
re el koyan byk denizcilerden kurtard" sylenir (italikler bana ait).
Smer yaztlaryla sylencelerinin ounda, Smerlerden "kara
kafal insanlar" olarak sz edilir. Bir olaslkla o sralarda Smer' de
yaayanlarn ounun sa renginin tanm olan bu niteleme, deyimin
ilk kez hangi amala kullanldn sorgulamaya baladmzda, il
ginlik kazanr. nsanlar genellikle farkl yanlaryla tanmlanr. Tek
ya da ikiden fazla gzl bir topluluk kmesi olmadka, bir toplulua
"iki gzl insanlar" demeyiz. Smer yazlarnda Smer kavmine sk
sk yaktmlan bu tanm, terimi ilk bulup kullananlarn gene kendile
ri olduunu; ya da en azndan kendileri gibi "kara-kafal insanlar" ol
mayan ak renk sallar yakndan tandklarn gsteren bir kant sa
ylabilir.

KUZEYL AKINCILAR

115

Btn bu ilikiler, yan yana ele alndnda, Enki, Enlil, Anu ve

Marduk'un Hint-Avrupallarla ya da Mezopotamya'daki Tanra kl
trlerine giren kuzeyli topluluklarla yakn bir balants olduunu d
ndrebilir. Enlil, Enki ve Anu, Tanra'ya tapan birok kavime ya
va yava benimsetilmi gibi grnmektedir. Ama daha sonra ortaya
kan Marduk'a ve zellikle de Hurri ynetimindeki Asur'da onun ye
rine geen Aur'a, kadnlarn konumunun zayflayp geriledii top
lumlarda taplyordu.
MISIR - GKYZNDE BR TEKNE M?

Kurgusal saylabilecek bir baka olaslk da, ayn kuzeyli aknclarn,

Msr'daki ilk hanedanlk dneminden ok ksa bir sre nce burada
boygstermesidir. .. 3000 yllarndan biraz nce Msr'a saldrld
n gsteren kantlar vardr; bu saldrnn hemen sonrasnda, Eridu'daki
gibi, burada da krallk kurulmutur. Bylece Yukar Msr'la Aa
Msr ilk kez tek kraln ynetiminde birlemitir. Geri o zamanlar her
topluluun tapnd birok yerel tann vard, ama saldrya kadar M
sr'daki cilalta a kltrleri, kuzeyin Kobra Tannas'yla (Ua Zit)
gneyin Akbaba Tannas'n (Nekhebt) en byk iki tann kabul edi
yordu. Topraklarn ele geirilmesinden sonra bu Tanralar glerini
yitirmiti; ama gene de kraln bana takt Aa ve Yukar Msr
krallnn -i ie gemi- tacnda simge olarak yer almay srdr
yorlard.
M. E. L. Mallowan "O zamanlar Msr'la Smer arasnda bir iliki
olduu Cemdet Nasr tr mhrlerin varlyla dorulanmtr" diye
yazar. Smer'in Cemdet Nasr dnemi, Nippur kentinin kuruluu ve
Enlil'in ortaya kyla ayn zamana denk dmektedir. Mallowan da
yap ve biemlerine bakarak Birind Hanedan mezarlarnn, Mezopo
tamya tapnaklarndan esinlenerek yaplm olduunu ne srer.
Cemdet Nasr dnemini ele alan Saggs, "O zamanki Msr'da Me
zopotamya'nn kltrel etkisini gsteren pek ok kant bulunmutur.
Msr'a yabanc, ama Cemdet Nasr kltrnn rneksel zelliini yan
stan tula yap yntemlerinin yan sra, silindir biiminde mhrlerin

116

TANRILAR KADINKEN

bulunuu nemli bir olgudur. Ayn zamanda o gnk Msr sanatnda

Mezopotamya'ya zg motiflerle nesneler yer alyordu; bunun arpc
bir rnei, bak sapna oyulmu Mezopotamya tr bir teknede gr
lr... ayrca Msrllar yaz (uygulaymn deil) ilkesini kukusuz Me
zopotamya'dan almt" der.
Cemdet Nasr dneminde yeni topluluklarn Smer'e girdii gn
lerde buradan ayrlan ve Smerli Obeytler diye bilinen kavim, byk
olaslkla o sralarda Msr'a gelmiti. Eski hanedan gmtlerindeki re
simlerde, soyu dorudan doruya Maglemosyenlere dayanan kuzey
Avrupal Ertebolle kavminin kullandna benzeyen koni biimindeki
balk sepeti grlmektedir. Msr'da eski Tanra Nut'un babas say
lan tanr, Hava Tanrs u adyla tannyordu. Daha nce sz ettiim gi
bi, Msr'da hava imi bir yelkenle gsteriliyordu, tanrlar szcnn
imiyse, baka zamanlarda teknelerin pruvasna ekilmi bir dizi bayrak
ya da sancakt. Msr'n aknclarla birlikte gelen erkek tanrs, En
ki'nin "suda giden" tanr diye adlandrl gibi, teknesinde yol alan g
ne tanrs olarak gsteriliyordu.
Profesr Walter Emery eski Msr mezarlaryla piramitlerinde yap
n kazlara krk be yln harcamtr. Bu kavmin Msr'a geliini ir
delemi ve unlar yazmnr:
Bu aknlarn yava yava szlerek mi yoksa ete saldrlaryla m gerekle
tirildii pek belli deildir ama kantlara, zellikle de Gebel-el-Arak'da bulu
nan fildii bak sap zerindeki oymalara, Hieraconopolis'de ge dnem ha
nedanlk-ncesi mezar duvarlarnda bulunan resimlere bakarsak, ikincisinin
daha doru olduunu dnebiliriz. Bak sapnda Mezopotamya hatta Suriye
kkenli olduu dnlebilecek bir sanat biemi ve saldrganlara kar bir de
niz savann gsterildii bir sahne grrz; bu ayn zamanda Hieraconopolis
mezarnda da kabataslak izilip gsterilen bir temadr. Her iki resimde de M
sr'a zg yerli gemilerin yannda Mezopotamya kkenli olduu su gtrmez
yksek pruval, direkli tuhaf tekneler yer almaktadr.
. . drdnc bin yln sonlarna doru, aristokrat snf ya da tm Msr'
buyruu altna alm, geleneksel olarak "Horus'u izleyenler" adn verdiimiz
kavim karmza kar. Egemen soy kuram, Yukar Msr'n kuzey blgelerin
de yer alan ge hanedanlk-ncesi dneme ait mezarlardan elde edilen bulgu
larla dorulanmaktadr; bu mezarlarda kafataslar ve bedenleri yerli halktan

KUZEYL AKINCILAR

117

daha iri olan insanlarn bedensel kalntlar bulunmutur; boyutlardaki farkllk

ylesine belirgindir ki, bu insanlarn burada yaayan daha eski bir soydan gel
dii dnlemez.

Emery, ilk krallardan birine ait topuz banda, kral byk bir trende
suyolu aarken gsteren sahneyi de anlatr ve "Kuzey fatihinin, kuzey
li bir prensesi kendine e alarak konumunu yasallatrmaya alt
konusunda gl kantlar vardr" diye ekler.
Msrllar bu dnemdeki aknclara Shemsu Hor, -Hor kavmi
adn veriyordu. Hor kabileleri sonradan bakent olarak Memphis'i
semiti. Kendileriyle birlikte yeni bir tanry da getirmilerdi. Bu tan
rnn ad Hor-Wer, yani Y ce Hor'du. Msr sylencelerindeki Hor'un
kkeniyle ilgili yaptlar yazan Eski Msr Uygarlklar Profesr Ru
dolf Anthes yle der: "Bu, en eski tarih belgelerinin braklmaya ba
land; koul ve olaylarnsa, Msr'da kralln kuruluuyla devinim
kazand, .. nc bin yln balaryla ortalarna den zamand."
.. 2900 dolaylarndaki resimleri, Gne Tanrs Hor-Wer'i gk
lerde teknesiyle giderken gsterir. Gklerde teknesiyle szlp giden
gne tanrs imgesinin, daha sonra Hint-Avrupal Hindistan ve Yuna
nistan'da karmza kan atl arabasn gklerde koturan gne tanr
s imgesinden pek de farkl olmadn dnebiliriz.
Profesr Emery'ye gre, .. 270 yllarndaki Manetho tarihinde
Narmer ya da Menes adyla bilinen Birinci Hanedan'n ilk kralnn ad,
aslnda Hor-Aha'dr. Ama, Hor ad sonradan, ok daha eski olan Tan
ra dinindeki "len oul'1a birletirilmitir. Bu da biri aknclarn es
ki k tanrs, tekiyse Tanra sis'in olu iki Hor arasnda birok ka
rkla yol amtr.
eitli kitaplarda (Yunanllarn sonradan Horus adn verdii)
Hor'un, Set ad verilen baka bir tanryla trensel bir kavgaya tututu
u anlatlr. Set genellikle Hor'un amcas ya da erkek kardei saylr.
Sava Hor'un Set'e stn geliini simgeler; Hor kla iyiliin, Set'se
karanlkla ktln simgesidir. Dr. E. Wallis Budge, "Gne Tanrs
Horus'un gece ve karanla kar srd sava, ok eskiden sis'in
olu Horus'la, erkek kardei Set arasndaki kavgayla zdeletirilmi-

118

TANRILAR KADINKEN

tir. Aslnda Set ya da Sut doal geceyi simgeliyordu ve Horus'un kar

tyd" der.
Sanskrite'de sat szcnn anlam paralara ayrp yok etmektir.
lmnden sonra Horus olan Osiris sylencesinde, Osiris'i ldrp
bedenini on drt paraya ayran Set'tir; (ama Osiris ayn zamanda Ho
rus'un babas olarak da tannr). Ancak set szcnn Msr dilinde
"ece" ya da "prenses" anlamna gelmesi de dikkat ekicidir. Yunanl
larn sis adn verdii Au Set adnn anlam "srad ece"dir. Sava
sylencesinde Set, Horus'la cinsel ilikiye girmeye alr; buysa ge
nellikle bir aalama olarak yorumlanmtr. Ama Zet adyla tannan
karanlklar ylanyla sk bir balants olduu dnlen. klasik Yunan
yazarlarn Tanra Gaia'nn ejderhas Typhon olarak and Set'e ya
ktrlan en eski kimlik, bir kadn kimlii olabilir; ya da bu cilalta a
nn Kobra Tanras, Yce Y lan Ua Zit'le balantl olarak, bir bi
imde Tanra dininin simgesi de saylm olabilir.
Tanr Hor'un, cilahta a Msr'n ele geiren izdeleri, burada
krallk kurmutu. Hor genellikle ahin ya da atmacayla simgeleniyor,
krala verilen Horus san doanla gsteriliyordu. Hint-Avrupal ran'da
xvarah szc, yasal krallk yetkesi anlamna geliyordu. Bir ran
sylencesinde bu xvarnah sahibini yzst brakp - doan klnda
uur gider.
Shemsu Hor, Msr'n uzak. hanedanlk-ncesi dnemlerinde boy
gstermitir. Bu kavimle ilgili bilgiler dank ve azdr. Ama Shemsu
Hor'la, bizim sonradan Hurri ya da Horitler olarak tandmz kavim
arasnda bir zamanlar bir iliki bulunduu; bunlarn nce Kuzey ran a
sonra Smer'e yerletii ve sonunda da Msrl Shemsu Hor kavmi
adn ald dnlemez mi?
kinci Hanedan dnemi sralarnda, Memphis'in on be-on alt ki
lometre kuzeyindeki (Msrllarn Annu adn verdii) Heliopolis ken
ti, yazman papaz okulunun merkezi olmutu; buradaki papazlar da bir
tekneye binmi Gne Tanrs'na tapyordu. Papazlar bu kentte Ra ad
n kullanyordu. Sanskrite'de Ra, krala ait ya da ycelere km an
lamna gelir. Bu nek, Sanskrite'de kral szcnde raca, kralie
szcndeyse rani olarak yer alr. Bu, Almancada, yksee erimek

KUZEYL AKINCILAR

119

anlamnda ragen; Franszcada kral anlamnda roi; ngilizcedeyse ro

(krala ait), reign (saltanat), ve regal (krala zg) szcklerinde
varln srdrr.
Beinci Hanedan'n ( .. yaklak 2400) Piramit Yazlarnda Ho
rus, Ra'yla e tutulur. Hem Horus hem de Ra'nn krallk hakkyla ya
kn ilikisi vardr; bazen bu yarmaya bile dnr. Ra-Harakhty ola
rak Ra. evren Horus'uyla zdetir ve ikisi de domakta olan Gne
anlamna gelir. Ra, kutsal teknesiyle gkleri ap geen gne olarak
izilir. Neden gkyznde bir tekne? Bunun nedeni acaba k tanrs
dncesini getiren insanlarn aslnda teknelerle gelmesi olabilir mi?
Ra'nn teknesinin ilk sulardan doduu sylenir; bu tpk, Enki'nin
Eridu'daki Abzu'nun derin sularnda teknesiyle gezdii, ya da Hint
Ari gne tanrsnn acunsal sulardan doduu sylentisine benzemek
tedir. Banda bir balkla denizden kan sudaki gne tanrs hakkn
daki Hint-Avrupal Hitit sylencesinde olduu gibi, Ra da her sabah
sulardan doar.
Ra, gne tanrs olarak, "parldayan", "n atas", "n efendi
si" adlaryla tannyordu. Burada ejderha sylencesinin bir kez daha Ari
dinini antrdn grrz. Ra, sonradan Apophis ad verilen, karanlk
lar ylan Zet'le her gn savar. Gne'in douunun, zellikle de M
sr ikliminde, bylesine g bir i gibi grlmesi artcdr. Bu tr bir
dncenin kuzey Avrupa kkenli oluu daha akla yakn gelmektedir.
Ama gece karanl her gn savalmas gereken bir g olarak grl
yordu; bu, Hint-Ari Varuna'nm gnei topran altndaki derin ve karanlk boluktan kartmak iin kurban vermesine benzemektedir.
Horus ad, Tanra dinine sis'in olu olarak girdii iin, Memphis
li papazlar da bir baka yce tanr baba kavramn ortaya atmt. Tan
rya bu kez, ilgin bir biimde Sanskritedeki Pitar' andran Ptah ad
veriliyordu. Sz konusu tanryla ilgili btn yazlar, tm varlklarn ya
ratln balangta Ptah vard diyerek anlatmaktadr. Bu kez Ptah'n
kendini okayp doyurarak btn br tanrlar yarattn, bylece
kutsal kadn-ata gereksinimini btnyle ortadan kaldrdn reni
riz.
Msr'n en yce varlklar Kobra ve Akbaba Tanralarnn yerini
alan btn bu erkek tanr basknna karn, Tanra kavramnn hi

yal

120

TANRILAR KADINKEN

unutulmadn grrz. Dinlerine yeni tanrlar sokmakta bylesine

usta olan (hatta saysz ad ve birbirine karm sylenceleriyle bizi bu
naltan) eski Msrllar, eitli yeni biimleri toplayp dinde birletire
rek topraklarna saldranlarn erkek tan:larn da benimsemiti. Ana
yanl soy kalplarnn eski alara dek uzanna bakarak bir yargya
varrsak, soy kalplarn ou sarayda kalm olsa bile, Msrllar saldr
ganlar da kendi ilerinde eritmitir diyebiliriz.
Kobra Tanra Ua Zit'in yaps daha sonra ortaya kan birka ka
dn tanrda da srdrlmtr. Bunlardan biri Hat-Hor adyla bilinen
Tanra'dr, bu adn asl anlam Hor'un Evi diye tanmlanabilir. Hat
Hor genellikle alnnda kobra tayan bir inekle simgelenir. Bununla
birlikte bir yazda dnyay yaratan ilk ylan olarak tanmlanr. nsan bi
iminde izilen Au Set de alnnda bir kobra tar. Au Set ad, Ua Zit'den alnm olabilir.
En ilgin olanysa, Maat adyla bilinen Msrl Tanra'dr. Maat
evrenin dzenini, erdemli ve iyi olan her eyi simgeler. Yaznn bulun
duu yere gre Tanra'ya Horus'un Gz, Ra'nn Gz ya da Ptah'n
Gz olduunu syleyebiliriz. Msr dilinde gz, uzait'dir; bu da Uaz
it'e ok benzeyen bir szcktr. Ama Hint-Avrupa dil ailesinden Yu
nancada, mati szc gz anlamna gelir. Maat, eski Msr tanrlar
nn simgesi olan kutsal ylan kobrann bedene brnm halidir. Erkek
tanrlardan birinin mal olarak kald srece, niteliklerini ve yapsn
korumasna izin verildii anlalmaktadr. Profesr Anthes yle der:
"Piramitteki metne gre kral yaad srece Uraeus'u sihirli bir
ekilde korur, gzetirdi. Ancak kral lnce, kin dolu zehirli ylan, bir
bakasnn korumasna verilmezse kaar giderdi."
Bu sylenenler Hor, Ra ya da Ptah izdelerinin yorumuyla bir ya
sayla dzenin ancak Kobra Tanra kraln denetiminde kald srece
olabileceini dndrmektedir. O zamanlar Maat ad verilen simgesel
kobraya yklenen niteliklerin allmadk bileimi -en yce bilgelik
ve tehlikeli, belki de bakaldran kargaa- Msr krallarnn simgesi
kobrann, aslnda Tanraya tapan topluluklar simgelediini akla ge
tirmektedir.
Beinci Hanedan'la ilgili Piramit yazlarnda yer alan bir gnder
me, eski Msr kltr uzmanlarn epey artp uratrmtr. Bu, es-

KUZEYL AKINCILAR

121

kiden Osiris'in mezarnda -kzl sal- erkeklerin kurban edildiini

anlatan ykdr. Eer Shemsu Horlarn, sonradan Hint-Avrupallar ya
da Horitler adn verdiimiz insanlarla ilikili olduu kabul edilirse. bu
gnderme ok daha iyi anlalr.
Eridu'daki Obeyt dnemi, Nippur'daki Cemdet Nasr dnemi ka
vimleri ya da Msrl Shemsu Horlarn aslnda ilk Hint-Avrupal toplu
luklar olup olmad ya da bunlarn Kafkasya ve Urartu blgelerinden
gelen kavimlerle ilikisi bulunup bulunmad sorusu. en azndan daha
kapsaml bir aratrma yaplana kadar varsaymlara dayal akl yrt
meler olarak kalacaktr. Kesin bir ey varsa bu da sz konusu topluluk
larn, Tanra'nn kutsallna inanan insanlarn topraklarna girdikleri
zaman kendileriyle birlikte erkek tanr tapnm da getirdikleri; hem
Obeytlerin hem de Shemsu Horlarn krallk kavramn ilk balatanlar
olduu; Nippur ve Kish kentindeki kavimlerinse bunu canlandrd
dr.
HITTTLER "...KENDNE ZG BR KASTIN YARATILII"

Hint-Avrupal saldrlarn tarihsel adan dorulanm dnemlerine ge

ri dndmzde, Hititlerin Anadolu'ya .. yaklak 2000 yllarnda
Kafkasya blgesinden girmi olduuna inanldn grrz; ama ayn
kavimden daha kk topluluklarn Anadolu'ya bu tarihten nce gel
diini gsteren rnekler de vardr.
Profesr Gumey 'e gre "Anadolu'da eitli yerleim blgelerinde
bulunmu kafataslar zerinde yaplan incelemeler, .. nc bin
ylda nfusun byk bir blmnn ounlukla (Akdeniz' e zg)
uzunkafal (dolikosefal) olduunu; buna biraz da (Alpler'e zg) ksa
kafal (brakesefal) trn kartn gstermektedir. kinci bin yldaysa
bunlar yaklak % 50 orannda bir art gstermitir."
Sonunda Hitit mparatorluu'nun ynetici snf olup kanlar, ite
bu ksakafal ya da Alp kavimleri diye tandmz insanlard. Blge
ye gelilerinden nce bu topraklarn yerli halk Hatti kavmi olarak ta
nnyordu. Hitit krallnn birbirinden ok farkl iki ayn topluluktan

122

TANRILAR KADINKEN

olutuunu bilmeyen ilk bilim adamlarnn Hititler dedii kavme bu

adn verilmesine aslnda Hatti ad yol amt. Bu, birka Hitit kralnn
Hattuili adn almas ve aknclarn byk olaslkla kimliklerini bu
kavmin insanlaryla zdeletirmek iin bakente Hattua adn ver
meleriyle daha da karmaklamtr. Bu topraklarn asl sahibi halk
kleletirilen ya da yenilen snf olutururken, saldrgan Hint-Avrupa
llara krallk ve nderlik grevlerinin verilmi olduu artk daha iyi an
lalmtr; buysa tpk Shemsu Horlarn Msr'da tarihsel olarak do
ruland zere, Arilerin Hindistan'da Hurri kkenli Mitannilerin Kas
sitler arasnda ve daha sonra Yunanistan'la Roma'da yaptklarna ben
zer.
Gurney "Hitit devleti, lkenin yerli halkna karan kendine zg
bir kastn yaratlyd. .. bir bek Hint-Avrupal gmen yerli Hatti so
yu zerinde egemenlik kurmutu" der, Profesr Saggs, "Hint-Avrupa
l saldrganlarn Kzlrmak blgesine aknndan kaynaklanan bir kar
klk dneminden sonra, Labarna sann tayan prenslerden biri ken
di kralln kurmutu; Hitit geleneine uygun olarak topraklarn, ba
arl savalarla, snrlar denize ulaana dek geniletniti" diye yazar.
Saggs, "Hitit krallnda ynetimin soylu ve kapal bir kastn elinde ol
duunu; yerli halk bunlarn ynettiini; bunlarn yalnz askeri etkin
liklerle ve merkezi devlet ynetimiyle ilgilendiklerini" syleyerek
Gurney'le ayn dnceyi paylatn belirtir.
Atl sava arabalar, demirden yaplm silahlar ve (koni biimin
deki yaklak otuz be-altm santimlik balklaryla daha da uzun g
rnen) iri bedensel yaplaryla Hint-Avrupallar, o zamana dek karla
lmadk derecede byk bir askeri stnlk kazanmt. Tekerlekli
aralar, Halaf dnemindeki Tanra'ya tapan kltrlerde de vard, ama
Hititlerle Hurrilerin geliine kadar, iki ya da drt tekerlekli arabalara
yalnz eekler kouluyor, ncelikle insan ya da yk tamak zere kul
lanlyordu. Atn kullanl ve atl sava arabalarnn Yakndou'ya so
kuluu, ancak Hint-Avrupal maryannu savalarnn burada boygs
termesiyle balamtr. Rg Veda'da anlatlanlara gre, bu arabalar iki
binicinin ynettii yan yana koulu iki at ekiyordu. Geri .. 2500
yllarndan kalma bir mezarda demirden yaplm bir kama ele geiril-

KUZEYL AKINCILAR

123

mitir, ama madencilikle demir eritme ilemlerinin genellikle .. ikin

ci bin ylda Hititler tarafndan bulunduu sylenir. Tanra kltrlerin
deki bakr, altn ve tunca kyasla demirden ok daha "etkili" silahlar
yaplabiliyordu. Demir (iron) szc, Ari szcnden tretilmi ola
bilir, nk bulunuundan sonra yzyllarca ileniini bir giz gibi ko
rumay baaran bu kavimle birlikte anlmtr. Cilalta andaki M
srllar, "gk madeni" adn verdikleri gkta demirini kullanyordu.
Arilerin gksel kkenli oluu ve kralln gkten indirildii dncesi
ni ne sren sylenceler belki de, topraktan elde edildii bilimsel ola
rak kantlanmakla birlikte, demirin (iron) Arilerle bir arada dnl
mesine yol amtr. Hint-Avrupal saldrganlar, demir silahlar zerin
de kurduklar tekelden ve (belki de barsever kent halknn gzn
yldran) atl sava arabalarnn gcyle hzndan yararlanarak, gelile
rine kadar Yakndou'da bilinmeyen askeri bir g elde etmilerdi.
Topraklan elden giden Haniler, lkelerini yneten bu iyi silahlan
m sava kastn verdii korkuyla ses bile karamam olmaldr. Bir
Hitit yasas "Kraln yargsna kar kann evi yerle bir edilir; byk
lerin kararna uymayanlarn kafas uurulur" diyordu.
Saldrlardan nce Hititler, en azndan sylenceleri ve yazn sapta
mak zere yazl bir dil gelitirmemiti. (Aslnda Hitit hiyeroglifleri
vard; bunu ileride daha ayrntl olarak ele alacam.) Bu kavim S
mer yazsn temel alan Akad ivi abecesini, blgeye gelip Akadlarla
iliki kurduktan sonra kullanmaya balamt. Hititler sylencelerinin
ounu yazarken Akad dilini kullanyor, kendi dillerini Akad yazsy
la saptyorlard. Hint-Avrupa dil ailesinin en eski biimlerinden biri,
ite bu Hitit dilidir. lk tarihsel alarda bu dilin Sanskrite, Yunanca
ve Latinceyle sk ilikisi vard. Gnmzdeyse bu dilin, Almanca,
Franszca, ngilizce, Danimarkaca ve hemen btn br Avrupa dille
riyle balantl olduunu gryoruz.
Gurney, "Hitit dilinin, Hint-Avrupa dilleriyle ilikisi bir ek bilim
adam olan B. Hrozny tarafndan bulgulanm ve 1915'de yaymlan
mtr. Hint-Avrupa dilinin, sa'dan nce ikinci bin ylda Kk Asya
halknca konuulduunu ne srmesi yle artc bulunmutu ki, sy-

124

TANRILAR KADINKEN

ledikleri nceleri byk bir kukuyla karland" der. Szlerini,"ama

artk bu olgu hi tartmasz kantlanmtr," diye srdrr.
Hititlerin bakenti Hattua'n yaklak 200 kilometre gneyindeki
atalhyk'te yaayp Tanra'ya tapan ok daha eski bir kavimle ak
raba olduunu syleyebileceimiz Hattiler de, en yce varlk olarak
Tanra'ya tapyordu. HannaHanna, Hepat, Kupapa ve Gne Tanr
as Yce Arinna gibi Tanralar eski Hatti dininden beri vard. Birka
yazda da Tanra'dan salt "Egemen" diye sz edilmektedir; Tanra'nn bu san, Msr'daki sis'le birletirilebilir.
Yazlarnda bu kavmin ndra, Mitha ve Varuna'ya taptn gste
ren kantlar bulunmakla birlikte, bu tanrlarla ilgili Hitit ykleriyle
sylenceleri henz gn na kmamtr. Dalarn frtna tanrsn
Hititler getirmitir; Hitit Anadolusu'yla ilgili yazlarda, bu yeni erkek
tanrlara kar taknlan baz tutumlarla karlarz. En eski Hitit kral
larndan biri olan Annita'yla ilgili yazlarda, frtna tanrs Taru'dan en
yce varlk diye sz edilir. Ama yzyllar sonra, Hattua'dan bir gn
lk uzaklkta bulunduu sylenen, ancak yeri tam olarak belirlenm
mi Arinna kentinde farkl bir yk anlatlr. Boazky yazlarn ince
leyen Gumey unlar yazar: "Arinna'da en byk tanr, Gne Tanr
as Wurusemu'ydu; ei Hava Tanrs Taru, ikincil konumdayd; adla
r Mezuna ve Hulla olan iki kz ocuk, aynca Zintuhi adl bir de kz to
run vard."
Baz yazlar Hitit ecelerinin Tanra adna tren yrtcl g
revini stlendiini syleyerek, Gne Tanras Arinna iin yaplan
kuttrenleri anlatr. Daha nce de sylediim gibi, Hitit eceleriyle G
ne Tanras arasndaki yakn iliki, aknc Hint-Avrupallarn, ana
yanl soydan geldikleri iin tahta kma hakkn elinde tutan Hatti ra
hibeleriyle evlenerek toplum onayn aldklarn; bylece taht zerinde
yasal hak kazanm olduklarn dndrmektedir. Gumey, Ari kralla
rn eski Hatti tapnaklarn koruduunu," ... ama lkenin en yce din
sel grev ve trenlerini yrtme iini kendilerinin stlendiini" yazar.
Burada ejderhann yenilii sylencesiyle bir kez daha karlarz.
Hitit kral il. Mursilis, birka kentte frtna tanrs adna enlikler d
zenlemi olduunu yazmtr. Mursilis ayn yazda, bakent Hattu-

KUZEYL AKINCILAR

125

a'da Lilwanis adyla bilinen bir Tanra'nn antmezarnda yaplan

benzer trde ok byk bir enlie de deinir. Bu enliklerde, Msr'da
Hor'la Set arasndaki sava anmsatan trensel bir arpma anlatlr
ya da canlandrlrd. Bu arpma frtna tanrsyla ejderha lluyankas
arasnda geerdi. Kral olarak Mursilis'in de bu oyunlarda byk olas
lkla frtna tanrsn canlandrd dnlebilir. Ama ykdeki, Tan
ra nanna'yla sevitikten sonra frtna tanrsnn ejderhay yenmesine
yardm edecek kadar glenen Hupisayas adl genci canlandrmas ona
daha uygun grnmektedir. Tanra'yla sevierek g kazanan Hupisa
yas'n yks, Altnc Blm'de daha aynntl ele alnacak Smer ve
Babil yaztlarnda anlatlanlara ok benzeyen yllk kutsal cinsel birle
me trenleriyle canlandrlm olabilir. Smer ve Babil'de kral, sonra
dan kendisine krallk hakkn balayacak Tanrann hizmetindeki
yce rahibelerin oul-sevgilisini oynard. Bu durumda, eski Hint-Av
rupal krallarn da konumlarn yasallatrmak zere ayn oyunu Hatti
rahibeleriyle oynad dnlebilir. Ejderha lluyankas"n ad, Tanr
a Lilwanis'le birletirilebilir. ykde ejderha lluyankas, yine ejder
ha klndaki Tanra Tiamat gibi, Marduk tarafndan ldrlr. en
liin Lilwanis tapnanda deil de, Tanra'nn ant mezarnda yer al
mas salt rastlant olabilir mi?
Hitit tanrs Taru'nun ad, kimi zaman ele geirme anlamndaki
tarh szcyle birletirilir. Sanskrite'de tura szc, gl anlam
na gelir; Hindistan'daysa Tura Shah, ndra'nn br ad olarak kullan
lr. Bu szck boa anlamna gelen taurus ya da toros szcklerinde
varln srdrmektedir. Ama Hor, Hur ya da Hara szcklerinde ol
duu gibi, bu szcn de dalarla bir ilikisi bulunduu dnlebi
lir. Anadolu'daki en byk sradalardan birine Toroslar, en yksek te
pesineyse Toros Da adnn verilmesinin yan sra, Hint-Avrupa dil ai
lesinden Keltede tor'un kayalk doruk, Almanca'da trm'n kule, n
gilizce'de tower'n gene kule anlamna geldiini grrz. Ayn ey Et
rsk frtna tanrs Tarchon'un adnda da karmza kar; hatta nl
Viking frtna tanrs Thor'un adyla da birletirilebilir.
Hititler Msr ordularyla srekli atma iindeydi; iki kavim de
topraklan bugn Suriye, Lbnan, srail ve Filistin arasnda paylalm
Kenan lkesi'nin ynetimini ele geirmeye alyordu. Belki de bu

126

TANRILAR KADINKEN

atmalarn sonucu olarak, Hitit, Huni ve Kassit prensesleri bar

salamak ya da blgeye szmak zere birka kuak boyunca ard ard
na Sekizinci Hanedan (.. 1570-1300) krallaryla evlendirilmiti. Ba
z uzmanlar, dinde devrim yaratan kral Ahenaton'un anas Tiy ve ei
Nefertiti'nin Hitit ya da Huni soyundan geldiini savunur. Bu doruy
sa, i.. 1350'de kral Ahenaton'un Aton adn verdii gne emberiy
le betimlenen Ra'dan baka btn br tanrlar yok sayp, bakenti El
Amarna'ya tamasna yol aan din devriminin nedeni de aklanm
olur. Bu evlilikler baka topraklara szma amacyla yapldysa, o za
man tasarlanan gereklemitir diyebiliriz, nk kendini dinsel t
renlere kaptran Ahenaton, Kenan lkesi'ndeki dostlaryla yandalar
na gereken nemi vermemi, dolaysyla Hitit ve Hurri ordular da y
netime el koyma olanan bulmutur.
Bir baka ilgin konu da, Ahenaton'la damad Tutankamon'un
lmlerinden ksa bir zaman sonra, bir Hitit kralna yazlan mektuptur.
Bu mektubu Nefertiti'nin mi yoksa kz Anhesenamen'in mi gnder
dii konusunda tartmalar vardr. Mektubu yazan, kendini Msr Ece
si olarak tantyor ve Hitit kralndan, oullarndan birini kendisine ko
ca olarak gndermesini istiyordu.
Hint-Avrupallar tarafndan ynetilen br kavimler gibi, Hititler
de srekli uluslararas savalarla siyasetin iindeydi. Hititler .. yak
lak 1610 yllarnda Kral Mursilis ynetiminde Babil'e saldrmt,
ama Mursilis ldrlnce, ynetim Kassitlerin eline gemiti. Mitan
nilerin kurduu Hurri Devleti, sz geen dnemden balayarak birka
yzyl boyunca Asur'u ynetmi, bu arada Kassitler de eski Smer
kentleri Ur ve Erech'i ele geirmiti.
Kenan kazlar. .. yirminci yzyldan on altnc yzyla kadar bu
blgede srekli bir g karklnn yaandn gstermektedir. Bu
nun nedeni genellikle blgedeki g savalarna balanr. Ama Hint
Avrupallarn Kenan topraklarna giriini "gebe akn" diye tanmla
yan Profesr Albright. "on beinci yzyl dolaylarnda Hint-ran ve
Horit prensleriyle soylularnn hemen hemen her yerde boygsterdii
ni" yazar. Bu "g karklnn", lkeye girip kendilerini ynetici di
ye kabul ettirene kadar savaan Hint-ran veHorit kavimlerinin ilk sal-

KUZEYL AKINCILAR

127

drlarnn sonucu olduu pek ender sylenir. Wemen Keller El Amar

na'daki Ahenaton belgeliklerinde bulunan mektuplar anlatr ve "biraz
allmadk gelse de, Kenan lkesi'nden haber gnderen soylulardan
ncsnn atalarnn Hint-ranl olduunu syleyebiliriz" der.
.. on drdnc yzylda Kenan lkesi'ndeki Ugarit'te Tanr
a'nn erkek arkadann ve Musa'dan sonra (.. yaklak 1250-586)
Gney Kenan'n Kutsal Kitap dneminde Ashtoreth'in sevgilisinin ad
olarak kullanlan Baal adnn kkenini de Hint-Avrupa dil ailesinde
bulabiliriz. On drdnc yzylda Ugarit halknn byk blm Hur
rilerden oluuyordu. Hitit ve Hurri yazlarnda Baal szcnn imi,
Akadlarnkiyle ayndr. Sanskrite'de bala, tura'yla, yani boayla ay
n anlama gelir, yce ya da gl demektir. Szck zellikle asker top
luluklaryla (troops) balantl olarak kullanlr. Bu da, Baal'in ikili i
levinin aklanmasna yardm eder. Ugarit'teki Hint-Avrupal frtna
tanrs gibi, Tanra Anath'dan kendisine yakan bir tapnak kurmas
n isteyen Baal de Saphon Da'nn efendisidir. Saphon Da'ndan
Hurrilerin Kumarbi sylencesinde de sz edilir. Eski alarda Casius
Da adyla biliniyor, Zeus'la ejderha Typhon arasnda geen savan
yeri olarak gsteriliyordu; Yunan sylencesine gre Typhon, Zeus'un
kendisine ilk saldrd yerde, Anadolu'da Kilikya blgesinde bir da
maarasnda domutu. Van Gl'nn kuzeyindeki yanardan, hala
Sphan Da adn tamas anlamldr; bununla birlikte Baal'in Sap
hon Da, genellikle (bugn Cebel el-Akra adyla bilinen) Ugarit ya
knlarndaki Saphon olarak bilinir. Hor'un, tpk Msr'da Tanra
sis'in oluna verilen ada dnmesi gibi, Baal ad da Tanra'nn sev
gilisi, Tammuz'un yerini almtr; bununla birlikte Tammuz ad ..
620'lere dek Kuds'te kullanlagelmitir.
El adyla bilinen Ugaritli bir baka erkek tanrnn, Asherah adl
Tanra'nn sevgilisi olduu dnlr; bu tanr ok eski zamanlardan
beri Tanra dininin bir paras saylmtr. Gene de Ugarit'teki El'in
yaps hakknda kukularmz vardr, nk burada bulunan yazlar on
dan srekli Thor-El diye sz eder; bu da onun Hint-Avrupal frtna
tanrsyla balan olduunu dnmemize yol aar.

128

TANRILAR KADINKEN

LUVILER, LUVISCHLER YA DA LOWITLER

Anadolu'da Hitit topraklar yaknnda, abecenin yorumuna bal ola

rak Luviler ya da Luwiler adyla tannan Hint-Avrupal bir topluluk da
ha vard. Luvilerin bir blm Toros Dalar yaknnda Kilikya olarak
bilinen blgede Hititlerin tam gneyinde yayordu. Buras, atalh
yk'teki Tanra tapm kltrlerinin serpilip gelitii blgedir. Luvi
ler uzun zaman Hitit kavminin bir kolu saylm, ama bunlarn bt
nyle ayn bir topluluk olduu ancak son yirmi-otuz yl iinde aa
kmtrr.
Bu kavim konusunda, genellikle saray antlaryla birka yazda g
rlen ve Hitit hiyeroglifleri denen resim szcklerin yaratcs olduu
dnda, pek az ey bilinmektedir. Bu resim yazlarn zmlenmesi
ok zor olmu bugn bile birou karanlkta kalmur.
Luvilerin Anadolu'ya giriiyle ilgili tarihler eitlidir. Albright,
"Luwiler, .. nc bin yln balarna kadar gney Kk Asya'nn
byk blmn ele geirmiti" der. R. A. Crossland, Cambridge An
cient History (Eski Cambridge Tarihi) adl yaptnda daha yakn bir ta
rih verir ve "Luvilerin .. 2300 yllarndan balayarak bat Anado
lu' da yaadn ne sren karma olanaksz diyemeyiz" der. Profe
sr Lloyd, ".. yaklak 2300 yllarnda Luvice denen bir dilde konu
an byk bir Hint-Avrupal kavim dalgasnn Anadolu'ya yayldn
syleyebiliriz ... lerleyilerinin izi, arkalarnda brraktklar byk y
kmda grlebilir ..." diyerek Crossland'le ayn dnceyi paylaun
belirtir.
Baz uzmanlar Luvilerin, Hititlere kyasla daha eski olduunu ne
srer. Luvi ad bize, Hitit yazlar araclyla ulamnr; bu yazlarda
sz konusu kavmin yaad topraklardan Luviya, konutuklar dilden
de Luvili diye sz edilir. Hatti kavmine ounlukla Hititler; Hurrilere
de bazen Horitler denmesi gibi, bu kavim de Luwiler ya da Luviler ola
rak adlandrlm olabilir. Fransz kazbilimciler bu kavimden Louvit
ler diye sz eder. Almanlar Luvischler der. Gerek adlarysa bundan
sonraki blmde yeniden ele alp aklayacam gibi, nemli bir etmen
olabilir.

KUZEYL AKINCILAR

129

Dilbilim uzmanlar Hititeyle yakndan ilikili Luvi dilinin, Hint

Avrupa dil ailesinden olduunu sylerler. Sz konusu kavim hakknda
biraz bilgi edinme olanana ancak bu dil evrilip yorumlanmaya ba
lannca kavutuk. Hititbilim uzman Hans Gterbock 1961 'de, "Luvi
lerin de baka dilde konuan bir halkn yerini aldn varsayabiliriz,
ama bu alt katman hala bilinmemekte ve adlandrlamamaktadr. Hitit
resimyazsyla yazlan bu dil bir Luvi lehesinden baka bir ey deil
dir" demitir.
Bu resimyazlar zmlerken karlalan sorunlar, imdiye kadar
bulgulananlarn azl ve gerelerin snrll yznden, Luvi dini
hakknda pek az ey bilinmektedir. Ama ad Hitit tanrs Taru'nunkine
ok benzeyen en byk tanrlarnn frtna tanrs olduunu biliyoruz.
Luvi dilinde bu tanr Tarhund, Tarhunta ya da Tarhuis diye adlandrl
yordu. Gterbock bu resimyazlarda henz hibir sylencesel gerece
rastlanmadn, bunlarn byk bir blmnn adak niteliinde oldu
unu syler. Bunlardan "by tr", "kuttren yazlarna sktrlm
by szckleri" diyerek sz eder. Baka yaz aralar elde hazrken,
btnyle dinsel ierikli gerelerin bylesine yaygn oluu akla. "Lu
vilerin bir din adam kast olduunu getirir; tpk Hindistan'daki Brah
ma rahipleri, ya da Msr'n Annu kentindeki Ra din adam yazmanla
r gibi. Hurri, Hitit ve Akad dilinde sylenceler reten yazmanlk okul
larnn Luvi topraklarndaki Kizzuvatna'da yer al, bu olasl g
lendiren bir kant saylabilir.
Gterbock, "Kilikya ovasn kapsayan Gneydou Anadolu blge
sindeki Kizzuvatna'nn bir Hitit Devleti olduunu, Hurri yazmanlk
okullarnn da en ok burada gelitiini" syler. Gterbock bunu, Hitit
diliyle yazlan, ama Hurri sylencelerini ileyen yazlarda Luvi dilin
den alnm birok szcn bulunuuna dayanarak ne srer. Ama
eviri yapanlarn Luvi olma olasl da ayn lde vardr.
Resirnyaz zmlemeleri oalp, daha ok gere gn na
karlana kadar, Luvilerle ilgili syleyeceklerimiz snrl kalacaktr.
Ama Tanra dinini sonunda ortadan kaldran ataerkil kltrlerin ince
lenmesini srdreceimiz sonraki blmde aklanaca zere, Luvile
rin din tarihinde ok nemli bir ilevi olmutur.

5
KEND SOYLARINDAN BR
ITLKLER pek olas deilmi gibi grnse de, Hint-Avrupallarla
balarn ele alacamz bir sonraki kavim topluluu branilerdir. Ge
orge Mendenhall'n yazd gibi "Artk eski srail, btn brlerinden
bamsz, kendi bana bir inceleme konusu olarak ele alnamaz; ister
din, siyasal tarih, ister kltrle ilgileniyor olalm, bu kavmin tarihinin,
eski dou tarihine smsk bal olduu grlr."
Mendenhall aynca, "Varsaymlar salkl aratnnalann temelini
oluturur ve son derece yararldr; bunlar olgularn yerine konmak ze
re kurulma?, yalnz olaslklar ne srp gelecekteki aratnnalara yol
gsterirler" diyerek dncelerini belirtir. Syleyeceklerimin bu anla
yla yorumlanacan umuyorum.
brani kavimlerin atas, brani tanrs Yahve'nin ilk peygamberi b
rahim, soydalarnn kenti Harran'da yaayan Hint-Avrupallarn gizli
toplantlarna katlm ya da bunlardan fazlasyla etkilenmi olabilir.
Bizim daha ok Yehova diye tandmz, Tevrat'ta Yahve adyla an
lan Musevi-Hristiyan Tanns'nn ad, aslnda Sanskrite, dunnadan
akan anlamndaki yahveh szcnden tretilmitir. brahim adnn da,
Hindistan'daki Ari papazlk kastnn, yani Brahma rahiplerinin adyla
ilikisi olabilir; branilerin ataerkil tutumlar da. genellikle dnld
gibi kltrel bir bolukta deil, kuzeyden gelen eril-ynelimli akn
clarla ilikisi sonucunda ortaya km olabilir.
Kukusuz brani kavmi hibir zaman Hint-Avrupal olarak d
nlmemitir; bir sre Msr'da yaadktan sonra gelip Kenan lkesi'ne
yerletikleri sralarda, bu kavmin ounluunu Samiler oluturuyordu.

KEND SOYLARINDAN BR

131

A ma branilerden ayn olmasna karn bu kavmin bir kolu saylan bir

topluluk daha vard. Bu topluluk Levi papazlaryd. Bu kesinlikle, im
diye kadar ne srlen en tarnmal varsaymdr, ama kar konulmas
g btn dinsel, cokusal ve bilimsel tepkileri gze alarak, Levilerin
Hint-Avrupallarla zellikle de eitli evirilerdeki adlaryla Luviler,
Luwiler, Luwitler, Luvitler'le akraba olduunu dnyorum. Nere
deyse evrensel olarak kabul edilen inanca, yani branilerin her zaman
btnyle Sami soyundan geldii inancna karn bu kavmin Hint-Av
rupallarla ilikisi olduunu dndren ve en azndan bu balamda
ele alnmas gereken ilgin kantlar vardr.
Biraz daha ilerlemeden nce, gnmze kadar gelen en eski bra
nice Tevrat'larn tarihi sa'dan nce iki- yz yl ncesine uzanan
Kumran'da bulunanlar olduunu anlamamz ok nemlidir. Bu bulgu
lardan nceki en eski uyarlama, yaklak ayn dnemden kalma Yu
nanca eviridir. Kumran bulgularndan nce elimizdeki en eski kitap,
.S. yaklak onuncu yzyldan kalmadr. Kullanlan szcklere, dilin
yapsna, insan ve yer adlarna bakarak, Eski Ahit'te Yahve'nin yk
s olarak bilinen bu blmn .. yaklak 1000 yllarnda; Papazlar
adyla bilinen br blmlerinse .S. 600'de yazldna inanlr.
Kutsal Kitap'n bugnk biiminin, yzyllar boyu urad dei
iklikler sonucunda ortaya ktn da dikkate almalyz; bu etmen
Kutsal Kitap'n birbiriyle elien blmlerinde apak grlr. Profe
sr Edward Chiera yle yazar:
Kutsal Kitap konusunda, btn eski zaman yaznsal yaptlarna ait bu yaylma
ynteminin yan sra, farkl ve zt bir eilim daha vard; bu eilim kitapta, ken
di tanr kavramna uymadn ya da soyun atalarnn tarihine yakmadn
dnd olaylarla aklamalarn bulunmasn istemeyen; onaylamad b
lmleri sofuluk ve banazlkla eleyen papazlarn uygulad amansz skdene
timdi.
sve Uppsala niversitesi'nde Dou Dilleri uzman George Wi
dengren de unlar yazar: "Musevi din yasalar araclyla bize kadar
ulaan Tevrat' n srail ulusal yaznnn yalnz bir blm olduunu
gzden karmamalyz - stelik bu blmn en nemli blm olup

132

TANRILAR KADINKEN

olmadn da bilmiyoruz. Ayrca bugne kadar gelebilmi bu bl

mn baz paralarnn sk.denetime urad ve istenmeyen yerlerin te
mizlenip yok edildii aka grlmektedir."

YARATILI KfABINDA HNT-AVRUPALILAR

Kutsal Kitap uzmanlarnn brahim iin verdikleri tarih .. 1800-1700

yllardr. Ama ayn uzmanlar Musa'y da .. yaklak 1300 ya da 1250
tarihine yerletirir. Bununla birlikte, gemi kuaklan Kutsal Kitap'ta
verilen sraya gre izlersek, bu iki ataerkil kii de iinde olmak zere,
arada yedi kuak bulunduunu grrz. Be, hatta drt yz yl yedi ku
ak iin epey uzun bir zaman gibi grnmektedir. Musa'yla ilgili tarih
ler, tarihsel kantlan temel ald ve Saul, Davut ve Sleyman hakkn
daki tarihsel yklere daha dolaysz gtrd iin, brahim'i ..
1550 yllarna yerletirmeyi daha doru buluyorum. Musa'y .. 1300
yllarna yerletirirsek, her kuak iin krk yldan fazla bir zaman kalr;
bu da br tarihlerin ne srd altm, yetmi yldan daha akla yakn
grnmektedir. Hibir adn atlanmadn varsayarsak. Kutsal Kitap'ta
ki soy dizelgesini kullanp her kuaa otuz-krk yl verirsek, bra
him'den yalnz on kuak nce yaayan Nuh'un, .. yaklak 20001900 yllarnda ilk kez boygsterdiini grrz; bu da Hint-Avrupalla
rn tam Yakndou'ya girdii zamana denk dmektedir.
Eski Ahit'te brahim'in, Kaide dnemindeki Ur kentinde yaam
olduu sylenir. Sz konusu kentin genellikle, Eridu'dan yedi-sekiz
kilometre uzaktaki Smer kenti Ur olduu dnlr. Ur kentinin Kut
sal Kitap'ta ilk anlndan sonra, brahim'in lkesi, akrabalarnn top
raklar baba yurdu olarak hep Harran'n ad geer. Kutsal Kitap'ta
Ur'dan ayrldktan sonra, "gelip Harran'a yerletikleri" belirtilir (Ya
ratl 11:32). Ama Harran'a gelince "Tanr brahim'e, yurdunu, akra
balarn ve baba evini brak der" (Yara. 12:1). Baz Kutsal Kitap uz
manlar, o zamanlar Urkish, Uruk, Ura, Urfa ve bunun gibi adlara sa
hip kentler bulunduu iin (ur, eski ya da byk demektir) bu kentler
den birinin aslnda Kutsal Kitap'ta sz edilen Ur kenti olabileceini

KEND SOYLARINDAN BR

133

ne srer. Harran, ibrahim'in asl yurdu, ata kenti gibidir, shak ve Ya

kup yklerinde bu balantnn daha da akla kavumasna bakarak,
brahim'in ya da ailesinin eskiden Harran'dan Ur kentine g ettiini
varsayabiliriz. .. 2300 dolaylarnda Nippur'da Hurrilerin olduunu
biliyoruz. Zaten Kutsal Kitap'ta da brahim'in kans ve ailesiyle Ur' dan Harran'a g ettii yazldr.
Hint-Avrupallarn aknlaryla ilgili bilgiler, i.. 1800 dolaylarnda
Hurrilerin, sonradan Mitanni adn alan blgeye g ettiini aka
gstermektedir. Harran bu kralln tam merkezinde yer alyordu. Ken
tin ad da byk olaslkla Hurri topraklarndaki konumundan kaynak
lanyordu; bu kent tarihi .. yaklak 2400 yllan olarak dnlen,
Hurrilerin eski Urkish yerleiminden pek uzakta deildi. brahim'in bu
kentle ilikisi, akrabalarnn adlarnda da grlebilir. brahim'in b
ykbabas ve erkek kardelerinden biri Na Hor adn tayordu. br
erkek kardeinin adysa Haran'd.
Btn Kutsal Kitap boyunca, ama zellikle Yaratl blmnde,
Hitit ve Horit kavimlerine gndermeler vardr; bunlarn bazlar bra
him'in ailesine ilikindir. Yaratl'n 23:6. blmnde, b!lhim'in Ke
nan lkesi'nde kans Sara'y gmecek bir yer aradn okuruz. nsan
lar llerini gmerken genellikle kutsanm ya da en azndan bildik bir
evrede toprak bulmaya alr. Bu nedenle, brahim'in Sara'y gm
mek iin topran kullanmak istedii adamn Hititli Ephron olmas il
gintir. ok daha artc olansa, brahim topran parasn demek is
tediinde Ephron'un verdii yanttr. Hititli, brahim'e "Sen aramzda
yce bir beysin" der. "ln sahip olduumuz en iyi mezarla gm."
Hitit lkesi'ndeki bu toprak konusu, brahim ldnde bir kez daha
karmza kar. brahim 'in torunu Yakup bile Msr'da lmeden nce
oullarndan bedenini Kenan lkesi'ne geri gtrmelerini ve bra
him'in Hititli Ephron'dan satn ald topraa gmmelerini ister.
brahim'in olu shak'tr. shak'n Yakup ve Esau adl iki olu var
dr. shak'a bir e seme zaman geldiinde, brahim erkek kardei Na
Hor'un kzn bulmas iin uan Harran'a gnderir. Yakup evlenir
ken de, seilen kii gene bir Harranl, Na Hor'un torunu olur. Esau iki
kez evlenir. Karlarndan biri Hititli Elon'un kz, bryse Horitli Zi-

134

TANRILAR KADINKEN

beon'un kzdr. Esau daha sonra ailesiyle birlikte, Kutsal Kitap'ta ad

"Seir'in dalk lkesi, Horit topraklan" olarak geen Kenan'da bir bl
geye g eder. Kutsal Kitap yazlarnda pek ok grlen kuaklar di
zelgesinde (soyaacnda), Esau'nun torunlarnn sralamas yaplr,
Esau'nun karsnn bykbabas Horitli Seir'in torunlarnn soyundan
da epey sk sz edilir. Hititler ve Horitlerle kurulan bu ilikilerin ou,
Kutsal Kitap'n ilk blm Yaratl'da yer alr. Daha sonra Hezeki
el'in kitabnda iki yerde Hezekiel'in srail kavmini "Baban Amori,
anansa Hititli'ydi" diyerek payladn grrz. Bu, Hint-Avrupal ki
inin Sara, ya da Yaratl Kitap'nn hibir yerinde anlmayyla dik
kati eken brahim'in anas olduunu dndrr. Kukusuz elimizde
ilikiler konusunda kesin kant yoktur, ama brahim'in ailesinin, o s
ralarda var olan Hint-Avrupa krallklaryla balannsn bildiimiz ka
vim ve yerlerle yinelenen ilikisi gz nnde bulundurulmaldr.

BAGLANTILARDAN BRKAI

Bir baka ilgin benzerlikse, branilerin lenin kardeiyle evlenme ge

lenei yani kocas len kadnn kaynbiraderiyle, eer yoksa kocasnn
babasyla evlendirilmesi tresidir. Profesr Gordon, "Bu gelenein es
ki Hindistan'da uyguland kantlanmtr; ayn gelenek Yakndo
u'da Hint-Avrupallarn aknlar sonucunda birdenbire ortaya km
nr; ite bu nedenle sz konusu gelenein Hint-Avrupallar tarafndan
getirildii ya da en azndan yaygnlatrld apak ortadadr." der.
Profesr Gumey de Hititlerdeki lenin kardeiyle evlenme geleneini
ele alr ve dncelerini syler. "Bu yasa branilerin lenin kardeiy
le evlenme yasasna ok benzemektedir." lenin kardeiyle evlenme
gibi yrek dalayc bir eyin, umursamadan benimsenmi bir gelenek
olmas olanakszdr; bu gelenein, uyguland toplumlar iinde derin
lere uzanan kkleri olmaldr.
Profesr Gordon, Hint-Avrupallarla brani kavimleri arasnda ya
zn, dilbilim ve gelenekler asndan ok sk bir iliki olduunu uzun
zaman nce belirtmitir. Benim ne srdm kadar sk bir ilikiden

KEND SOYLARINDAN BR

135

sz etmemekle birlikte Gordon, "Artk bat tarihileri olarak ilk ortaya

kanlarn neden branilerle Yunanllar olduu konusunda ipular ne
srebiliriz. Her iki topluluk da tarih yazarl uralarna Hitit temelin
de balamtr" der. Robert Graves de branilerin ve Hint-Avrupal Yu
nanllarn edebiyatlaryla dnceleri arasnda sk bir iliki olduunu
ne srer ve grn, kendisinin bir ngiliz Yahudisi" olamadm
syleyerek savunur.
Daha nce de sylediim gibi, byk bir blm sonralar, byk
olaslkla Adem'le Havva sylencesinin eklendii sralarda yok edil
mi olmakla birlikte, braniler de Yahve'yle ylan Leviathan arasnda
ki atma sylencesini belleklerinde saklamtr. Eski Ahit'te Eyp
blm 26:13'de ve Mezmurlar l04'de gene Yahve'nin ilk ylan yok
ettii yazldr. 14. Mezmurda da "Gcnle [tpk Marduk'un yapt
gibi] deniz canavarn ikiye ayrdn; deniz ylannn su yzndeki ka
fasn paraladn; Leviathan'n saysz kafasn ezdin" dizelerini gr
rz. Y lan Leviathan. Kuzey Kenan lkesi'nde yer alan Ugarit'teki ya
zlarda da frtna tanrs Baal'in dman olarak biliniyordu. Geri bu
rada yaayan topluluun Hint-Avrupal olup olmadn henz bilmi
yoruz, ama Hitit ve Luvi tapnaklarnn birka kilometre gneyindeki
bu Ugarit yneticilerinin Hitit krallaryla son derece iyi ilikiler iinde
olduunu biliyoruz. Ayrca bu yazlarn yazld dnemde, yani ..
yaklak on drdnc yzylda Ugarit'te ok sayda Hurri'nin bulun
duunu da biliyoruz. Ugarit'te Baal'in baba;nn ad Dagon'dur. Da
szc bugn T rkiye'de hfila kullanlmaktadr. Ugarit yazlar Ba
al'in ejderha Lotan', Lawton'u ya da Leviathan' yeniini anlatr. n
ceden de sylediim gibi Lat ya da Elat. Kenan dilinde Tanra demek
tir. Bu ad karmza. Hercules'i anlatan Hint-Avrupal Yunan sylence
sinde bir kez daha kar; bu sylencede Hercules. Tanra'nn kutsal
yemi aacna bekilik eden ylan Ladon'u ldrr.
Yahve 'nin ilk ylan yeniini anlatan Kutsal Kitap ykleri, artk
bize tandk gelen karanlklar ylann, yani Tanra'y bozguna ura
tan Hint-Avrupal erkek tanr yksnn bir baka uyarlamas olabilir.
Musa dneminden sonra iki brani devletinin yklna kadar brani
ler Baal adn hor grp kmsemitir, nk frtna tanrsnn ad,

136

TANRILAR KADINKEN

Tanra dinine oul/sevgili Tammuz ileviyle sokulmutur. Akad dilin

de Baal yalnz Bey, Baalat'sa Hanm anlamna geliyordu. i.. yaklak
1000 yllar dolaylarnda Baal'in ad Ashtoreth'in sevgilisi olarak ge
iyordu. Ama, kutsal Baal ad Ugarit diline ilk girdii sralarda, daha
kendi tapna yokken, Baal'le Yahve belki de ayn tanryd; (Baal ad,
belki Sanskrite gl anlamna gelen bala szcnden tretilmitir).
Ugarit yazlarnda "Ey Baal dikkat et dmanlarna; ezecein dman
lara dikkat et" denir. Kutsal Kitap'n 92. Mezmurunda, "Ya Rabbi,
dmanlarna dikkat et; yok olacak dmanlarna dikkat et" denir.
Ugarit'te Baal'e Bulutlarn Srcs ad verilir. Mezmur 104:3'de
Yahve'nin araba olarak bulutlar kulland sylenir.
Kutsal Kitap'ta karmza, ilk Hint-Avrupal balantlara bir gn
derme olarak kabul edebileceimiz, anlalmas g bir baka blm
daha kar. Arilerin kendi soylarn yenip ynettikleri topluluklardan
stn saydklarn anmsarsak, bu blm belki de bu tutumun yansma
s olarak dnlebilir. Kutsal Kitap'm ilk blmnde (Yaratl 6:2-4)
unlar yazldr: "nsanlar oalp, yeryzne yaylnca ve kz ocuk
lar dounca, tanrlarn oullan insanlarn kz ocuklarnn ok gzel
olduunu grd; bylece setikleri kadnlan kendilerine aldlar ... tan
rnn oullan, insanlarn kzlaryla sevitii ve onlardan ocuklar ol
duu gnlerde, dnyada Nephilimler [devler] vard. Onlar eski kahra
manlar, nl kiilerdi."
nsan uygarl geliiminin uzayllarn ii olduunu ne sren son
gnlerdeki kitap yamurunda durmadan ele alnp irdelenen bu blm,
aslnda Tanna'ya tapnan kk yapl Akdeniz kavimlerine kyasla
daha iri yapl ve dan tepesindeki k tanrsna tapnan Arilerin ken
di imgelerine yaptklar bir gnderme olabilir. Ari papazlar tarafndan
son derece hor grldn bildiimiz bu melez oalma, yalnz
Nuh'un ve gemisindeki akrabalannn kurtulduu byk taknn temel
nedeni gibi grnmektedir.
Geri Eski Ahit'teki Yahve blm Papazlk blmleriyle eza
manldr, ama ran edebiyat, genellikle Yahve blmlerinin yaktrl
d dnemden drt yzyl sonra ortaya kmtr. brani ve ran sy
lenceleri arasndaki benzerlikler, o dnemdeki (.. yaklak 600) ili-

KEND SOYLARINDAN BR

137

kilerin sonucu olabilir, gene de hangi kltrn ilk yaratc olduuna

karar vennek zordur. Ama her ikisinin de ayn Hint-Avrupal dinsel
dnceden tretilmi olma olasl vardr. i.. 600 yllarnn Aves
ta'sna dayanan, .. 400'deki Pehlevi yazlarnda, evrenin yedi ilem
le yaratld anlatlr. Bu ilerle brani yksndekiler arasnda ok
byk bir yaknlk vardr. Birinci gnde gkyz; ikincisinde, su;
ncsnde, yeryz; drdncsnde, bitkiler; beincisinde, srlar;
altncsnda, insan; yedinci gndeyse Ohnnazd'n (Ahura Mazda'nn)
kendisi yaratlr. yklerin birbirine ok benzese de baz alardan
farkllk gstennesi, bunlarn dorudan dn alnm ykler olmad
n; aslnda ayn eski kaynaktan gelen iki ayn geliim izgisinin so
nucu olduunu dnmemize yol aar.
Pehlevi kitaplarndaki bir baka yaz da ilk kadnla ilgili Hint-ran
grn ele alr. Bu kadn, Jeh, yani "btn yosma eytanlarn ecesi"
adyla tannr. yk, Yaratl'da Jeh'in, eytanla (Ahriman'la) birlik
te geldiini anlatr; bu nedenle de Adem'le Havva sylencesinin nite
liklerini tar. ykde Jeh eytanla konumaz, bunun yerine ona cinsel
adan baldr. Onun, sonradan btn erkekleri batan karacak ka
dnlar gnaha itebilmek iin eytanla birletii belirtilir. ykde daha
sonra, "Btn kadnlar eytann klesidir, erkeklerin bozulmasndan
da onlar sorumludur" denir. Kukusuz yk, ayn yk deildir, ama
temeldeki dnce ve tutum kesinlikle birbirinin ayndr. Aynca, bra
ni yklerinin neden Hint-Avrupal ranhlarnkiyle hep ayn dorultu
da gittiini de sorgulayabiliriz.
Gene Kutsal Kitap'ta rastlanan bir baka yk de, Yima adl bir
adamla ilgili ran yksdr. Ahura ykde, insanlar gnah iledii
iin dnyaya ykmn taknlar biiminde gelecei konusunda bu ada
m uyarr. Ahura Yima'ya vara yapmasn retir; bu szck genellik
le kale olarak evrilir. Vara'sna ate, yiyecek ve hayvanlarla insanlar
-ift olarak- koymasn syler. Bu byk takn sylencesi salt ran
ve brani edebiyatnda deil, eski Smer sylencelerinde de yer alr.
Genellikle branilerin bu yky Smerlerden ald dnlr. Ama
takn yks belki de, Smer'in Cemdet Nasr dneminden ksa bir
zaman nce buraya gelen "dallar" tarafndan da, bir zamanlar atala-

138

TANRILAR KADINKEN

nnn dalk Aratta lkesi'ne gelileriyle ilgili olarak sylencesel bel

leklerde saklanp anlatld biimiyle biliniyordu. Bu daha sonra S
mer'e gelileriyle birletirilmi olabilir; o dnemde btn bu blgeyi
etkisi altna alan youn yalarn anlatld "Enlil' in Tufan geldi,
toprak yenilendi" dizesinin kayna da bu ykdr. Smer sylence
sinde grlnn yan sra yk, sonralar brahim'in atas Nuh ve
ranl Yima'yla birletirilerek, Aratta'ya (Ar Da'na) snanlarn
belleinde de saklanm olabilir.
Smer'de byk ykseltilerin. geminin zerine konaca dalarn
bulunmadn dnrsek, bu olaslk daha akla yakn gelir, (nitekim
Smerler de geminin bir daa oturduunu sylemitir). brani yks,
geminin Ararat Blgesi'ne ya da Ar Da'na oturuunu anlatr. Ara
rat Da bugn de ayn ad tamaktadr. Yaknndaki btn br da
lara tepeden bakar ve ykseklii yaklak 5000 metreye ular. Bu da
Trkiye'nin en dou ucunda, ran'la Rusya snrnda, bir zamanlar
Urartu adyla bilinen topraklarda yer alr; Urartu'yla Ararat'n adlar
birbirine ok benzemektedir. Aslnda buras Hazar Denizi'ne dklen
Aras Irma boyunda yer alr. Ayrca branilerin, ilk brani atas
Nuh'un takndan sonra bu blgeden yola ktn sylemesi son de
rece anlamldr; zaten Hint-Avrupallarn Anadolu'ya buradan girdii
tarihsel olarak da kantlanmtr.
Kutsal Kitap sylenceleriyle Smerinkiler arasndaki bir baka
benzerlik de sulama kanallaryla ilgilidir. Kutsal Kitap, Yahve yery
zn yarattktan sonra su olmad iin bitkilerin yetimediini yazar.
Yaratl 2:6 'da "Su topraktan fkrsn, yeryzn sulasn diye takn
dan yararlanld" denir. Smer Cenneti Dilmun sylencesinde de su ol
mad iin bitkilerin bymedii sylenir. O zaman Eridu tapna
Tanrs Enki, yeryzn sulamak iin topraktan su karlmasn buyu
rur. Dnya dzenini kuran Enki sylencesinde, Enki'nin su yollarn
kurmak iin yaptklar yazldr. Bu yklerin ikisi de ok az yamur
yaan ya da hi ya almayan lkeleri anlatmaktadr. Suyu elde etme
nin tek yolu, topraktan kartmaktr. lk sulama yollarnn yapld
Obeyt dnemindeki Eridu'da durum byle olmu olmalyd - bu d
nemle ilgili ykler, iki bin yl sonra, yani ikinci bin yln balarnda

KENDt SOYLARINDAN BtRt

139

Smer'de hala anlatlyordu. Gene iki yer arasnda srp giden iliki
ler gz nne alnrsa. bu iki topluluun Aratta'ya geri dnd varsa
ylabilir.
Musa'nn, Yusuf'un hatta brahim'in Msr Saray'yla kurduu
balantlar, branilerle Hint-Avrupallarn ilikilerinde bir etmen ola
rak irdelenmelidir. Daha nce de sylediim gibi, On sekizinci Hane
dan boyunca ( i.. yaklak 1570-1300), Hitit ve Hurri prenseslerinin
Msr'a e olarak gnderildiini gsteren kantlar vardr; bu da kuku
suz anayanl soy kalplarnda kopmalara yol amtr. Bu, Msr tap
naklarnda tren grevlisi rahibelerin bulunmad ve Par-O szc
nn (firavun) sarayllar deil, salt kral iin kullanld dnemdir. Ge
ne bu dnemde Ahenaton'un din devrimi yer alm; Hitit ve Hurri or
dularnn Kenan lkesi'ndeki egemenlii glenmitir; Ahenaton'un
saray belgeliinde bulunan mektuplardan ncs, nl Hint-Ari ad
lar tayan prenslerden gelmitir.
Kutsal Kitap'ta Musa'nn. firavunun kz tarafndan bebekken bulu
nup "evlat edinildiinin" belirtilmesi epey anlamldr. Kutsal Kitap'n
k blm 2:5-lO'da Musa'y bulann firavunun kz olduu ve ba
klp gzetilmesi iin szde asl anas olan kadna verdii yazldr.
Ama daha sonra, "ocuk biraz byynce. bu kadnn onu firavunun k
zna gtrdn ve kzn da ocuu evlat edinip ona Musa adn ver
diini" okuruz. On yedinci, On sekizinci ve On dokuzuncu Hanedan fi
ravunlarnn ounun ad Kamose, Amosis, Tutmosis ve Ramses'di. Fi
ravunun kznn bu "buluntu" ocua bir kral ad koymas ilgintir.
Ama Musa'dan ok daha nce, Yakub'un br olu Yusuf'un da
Msr Saray'yla yakn bir ilikisi vard. Yusuf'un konumunu d yo
rumlama yeteneini kullanarak elde ettii sylenir. Yaratl 41:41 'de
"Firavun Yusuf'a 'bundan byle sana tm Msr topraklarnda yetke
veriyorum' dedii" yazldr.
Onlardan nce gelen brahim'in de Msr sarayyla epey yakn ili
kisi varm gibi grnmektedir. Yaratl 12: 10-20'de brahim ve Sara,
Kenan lkesi'nde kt varsaylan ktlk sonucu Msr'a gider. Bu kez
brahim'in Sara'dan karde olduklarn sylemesini istediini reniriz.
Sara ok gzel olduu iin firavunun sarayna -e olarak- girer.

140

TANRil,AR KADINKEN

Kutsal Kitap firavunlardan zgl adlaryla sz etmedii iin, eli

mizde kesin kantlar yoktur. Ama hem brahim hem de Yusuf dnem
leri on sekizinci Hanedan zamannda gemi olabilir; Musa dnemiy
le bundan ksa bir zaman sonra yer alm olmaldr. Hint Avrupal
prenseslerle, onlara elik edenler ve bu belirli dnemde Msr firavun
laryla yakn ilikisi olan brahim, Yusuf ve Musa hakknda Kutsal Ki
tap'ta anlatlan ykler arasnda bir balant bulunup bulunmadn
bir kez daha sorgulayabiliriz.
TANRILAR VE IILDAYAN DAGLAR

Hint-Avrupallarla braniler arasnda bir baka artc, bir o kadar da

nemli ve aklayc iliki da, zellikle de dan tepesinde parldayan
k simgesidir. Hindistanl Ariler ata-babalarna "sonsuz k lkesine
szlp uanlar" diyerek tapnyordu. ndra Dalar Tanrsyd; sahip
olduu nesnelerin altndan yaplm olduu anlatlyordu. Hint-ranl
Ahura'nm Hara Da'nn tepesindeki evi iin aydnlk ve klar iin
de deniyordu. Daha nce de sylediim gibi, Hint-Avrupal ran dilin
de hara aslnda da demekti.
brani yazlarnda Musa yks genellikle Sina yarmadasnn g
ney ucunda yer alan Sina Da'yla birletirilir. Ama Kutsal Kitap'ta
Musa'nn Yahve ile konutuu daa yaplan gndermelerde, ondan
hep Horeb Da diye sz edilir. Musa bu da. branileri Msr'dan
kartmadan ok nce bulmutu. (Exodus) 3: l 'de, k zamanndan n
ce Musa lde tek banayken "Tann'nn Da Horeb'e geldii" yaz
ldr. Kutsal Kitap'ta k'dan ve Musa'nn Sina Da'na ok iyi bil
diimiz gidiinden sonra gene "Horeb'de. Rabbinin, Tanr'nn nnde
durduun gn asla unutma" dendiini okuruz. (Tesniye 4: 10) Aynca
Tes. 4:15'de "Rabbin Horeb'deki atein iinden seninle konutuu
gnde..." denir.
Kutsal Kitap'n kesinlikle en eski blmn oluturan Mezmur
lar'da, Yahve'nin dala birletirildii ya da da olarak gsterildii apa
k ortadadr. Mezmur 31, 62, 71, 89 ve 94'de Yahve'den "snak ka-

KEND SOYLARINDAN BR

141

yas" diye sz edilir. Mezmur 62'de "kurtulu kayas"dr. Mez. 18'de

"gven bulduum kayas"dr. Mez. g'da "kayam ve kurtarcm"dr.
Mez. 28'de ona "ya, benim kayam", Mez. 42'deyse "Tanr benim ka
yamdr" denir. Mez. 78'de "Tanr onlar Kutsal Da'na ard" yaz
ldr. Mez. 48'de Yahve'nin "Kutsal Da'nda" olduunu reniriz;
Mez. 99'da yazar okuyucuya "Tanrnn Kutsal Da nnde eilmesi
ni" syler. Mez. 92'de "Tanr benim kayamdr" demekle yetinilir. Da
bu denli ok anbrlmam olsa, bunlar salaml gsteren simgeler
saylabilirdi; ama burada dala kurulan yakn ilikileri ve dan kendi
bana tad nemi de grrz.
k 24: 17'de Yahve'nin yalnz dan tepesinde durduu sylen
mekle kalmaz ayn zamanda ateten klar saan bir ayann zerinde
yer ald da anlatlr. "Tanrnn grkemli dan tepesinde srail
kavmine her eyi yutacak bir ate gibi grnd." Tes. 4:5'de "Tanr
dadaki atein iinden seninle yz yze konutu" denir. Mez. 144'de
Yahve'den "imeklerini akhrmas" istenir. Mez. 104'de Yahve'nin
"ktan bir giysiye" sarnm olduu sylenir.
Elinde imek ve yldrmyla Hint-Avrupal Zeus Olimpos Da'n
da otururdu. Ayn imek simgesiyle Baal Saphon Da'nda oturuyor
du. Hititlerle Hurrilerin frtna tanrlar genellikle ellerinde imekler,
bir hatta iki dan zerinde dururken gsterilir. Altn prltlar saan
ndra da Dalar Tanrs olarak bilinir, o da elinde vajra ad verilen im
ei tutar. Ahura, Hara Da'nn tepesindeki parlak kl evinde yaar
d. Horeb Da'ndaki atein iinden seslenen brani Yahve'nin, bu Hint
Avrupal tanr imgeleriyle kavramlarndan farkl olduu dnlebilir
mi? Ya da Yahve, Rg Veda'da anlatld zere, Hint-Arilerin "parlak
kta oturan atas" saylamaz m? Zaten branicede tepe szcnn
karl olarak har szcnn kullanl son derece ilgintir.
LUV VE LEVLER

branilerin Hint-Avrupal topluluklarla ilikilerini genel anlamda irde

ledik, ama brani dininin kna asl yol aanlarn Luviler olduu da

142

TANRILAR KADINKEN

sylenebilir. Luvilerin (ya da Luvitlerin), brani papazlar Levi'lerin

balangc olduunu dndren pek ok kant vardr.
Luvi yazlarnn zmlenmesi hala srmektedir. Daha nce syle
diim gibi, Luvilerin Hurri ve Hitit topluluklaryla yakn ilikisi vard;
aynca kazbilimciler tarafndan da uzun sre bunlarn Hititler olduu
dnlmt. Adaklar, kuttrenler ve bylerle ilgili, bugne kadar
hep Luvilere yaktrlm yazlarn yaygnlna baklarak bir karara
varlrsa, tpk Hindistan'daki Brahmalar gibi, bu topluluun da ayn
bir Hint-Avrupal papazlk kast olduu dnlebilir. Btn br
Hint-Avrupallar tarafndan kullanlan yaz biimleri el altndayken, bu
topluluun neden hi de esnek olmayan resim yazsn kullanmay sr
drdn, bu resim yazsn neden salt kurban kuttrenlerini anlat
makta ve saray antlarndaki yaztlarda kullandklarn sorabiliriz. Yaz
manlk okullarnn ou Luvi topraklarnda yer alyordu; bu da, Luvi
lerin Hitit, Hurri ve Akad dillerini, dncelerini yaymak amacyla
kullandklarn, kendi resim yazlarnysa kutsal bir yaz biimi olarak
sakladklarn akla getirmektedir. (Yahudiler ayn eyi branicede yap
mtr).
Hint-Arilerin Brahmalar olarak tannan papazlk kast, ate kurban
trenini dinin en nemli ynlerinden birine dntrmtr. Profesr
Nornan Brown, .. drdnc yzyldaki Brahmalar incelemi ve
"benzersiz bir yetkeye sahip Brahmalar tarafndan son derece karma
k eski bir kuttren uyarnca, her ayrnts zerinde durularak gerek
letirilen Veda kurban trenlerinin ezici gcn" anlatmtr. Brown
ayrca, "Brahmalar kendilerine, bu her eyden nemli kuttrenin ko
ruyucusu ve tek yetkilisi olma grevini bimitir; bu konum onlara es
ki laik orduyla ynetici aristokratlar zerinde trel ve toplumsal bir s
tnlk kazandrmt..." der.
Guiseppi Sornani, Rg Veda'dan ksa bir zaman sonra yazlan,
Brahma kurban ve kuttren yakanlar derlemi. eski Sanskrit Ayurve
da'smda "Papazlar toplumu ynetiyordu; kuttrenlerle kendi istekleri
ne uydurduklar tanrlardan bile stndler. Brahmalann papazlk g
c, bu Veda'da aka grlr" der.
Bu tanmlar Brahmalar kadar, brani Levilere de uygulanabilir.
Luviler benzeri bir papazlk kastydysa ve bir kmesi sonradan brani

KEND SOYI.ARINDAN BR

143

Levi papazl olarak tanndysa, o zaman bu balant Levilerin br

brani kavimleri arasnda elde ettii olaanst konumu aklayabilir.
Kutsal Kitap'n k, Levililer, Saylar ve Tesniye blmleri, yani
Eski Ahit'in ilk be kitabndan drd uyarnca, Levililer tek ve benzer
siz bir topluluk olarak kalmtr. Musa'nn, erkek kardei Aaron gibi,
Levili bir ana-babann olu olduu anlatlr. Saylar 8: 14 de Yahve 'nin
"Levilileri btn br sraillilerden ayracaksn, bylece onlar bana ait
olacak" dedii yazldr. Saylar 18:2'de Yahve, Aaron'a "Papazlk g
revinin tm sorumluluu yalnz sende ve oullarnda olacak" der.
Yahve papazlna yalnz Levililer kabul ediliyordu. Musa, Aaron
ve oullar en yce papazlard. Levili yce papazn yalnz yabanc de
il, baka brani kabilesinden bir kadnla bile evlenmesi yasakt. Hatta
kendi kabilesinden de olsa, bir dulla. daha dorusu, baka bir erkekle
cinsel ilikiye ginni bir kadnla evlenemezdi.
Yahve'ye kutsal Huzur adr'na Leviliden bakas giremezdi. Ter
sini yapann cann tehlikeye ataca gizliden belirtiliyordu. srail-o
ullar Sina l"n yryerek geerken, Levililer bir sonraki dura
saptamak zere "bir gn ileride .. yol alarak onlara nclk etmiti.
Geri nceleri Musa'nn btn tartmalarda tek kamr verici olduu
syleniyordu, ama sonradan birbirinden bamsz birimlerin bana so
rumlu grevliler atamt. Bu birimler tam bir ordu gibi, her birinin ba
nda dikkatli bir grevlinin bulunduu on, elli, yz ve bin kiilik k
meler olarak dzenlenmiti. Levililer toplum hukukunun yarglaryd.
"Sesleri btn tartmalarda son kamr bildirecek"ti (Tesniye 21:6).
Toplanmak ve dalmak iin kullanlan iki gm borazann ml
kiyeti ve kullanm Levililere aitti. Tek borazann t, br kabile
bakanlarnn Huzur adr nnde toplanmalarna aryd; bu onlara
br kabile bakanlar zerindeki yetkelerini aka gsterme olana
veriyordu. ki borazann tyse, btn srail Topluluu'na yaplan
aryd. Kumran kaytlarna baklrsa. byk olaslkla askerlere sa
va ynetim bilgilerini duyurnak ve sava srasnda sraillileri cotur
mak amacyla alman bu iki borazann yalnz Aaron papazlar tarafn
dan kullanlmasna izin vard.
lde, byk olaslkla Kenan lkesi'ne girnek iin sava hazr
lklar yaplrken kabilelerin saylp hesaplanmas buyurulmutu. Ba-

144

TANRILAR KADINKEN

langta bu salt br on bir kabile iin geerliydi. Askerlik hizmeti ya

pabilecek yirmi bir yan zerindeki btn erkekler hesaba katlyordu.
Sonradan Levililer sayldnda, bir ayn zerindeki btn erkeklerin
adlar yazlm ve askere alnma niteliine baklmamt. Saylar 13: 115'de Kenan lkesi'ne yaklarken, durumu denetlesin diye bir keif
birlii oluturulmutu: btn br kabileler bir kiiyle temsil ediliyor
du, ama aralarnda hibir Levili yoktu.
Kle olarak ok kt kullanldklar varsaymna karn, yiyecek
yokluundan ve Msr'daki rahatl yitirdiklerinden yaknan br ka
bileler arasnda ayaklanmalar ktndan da ara sra sz edililiyordu.
Ama Levililer, kurallarn inenmesine ok ar cezalar veriyordu. Le
vililer 24: 16'da Yalve' den kafirce sz eden bir adamn lene kadar ta
land yazldr. Saylar 15:32'de Levililer'in saptad Dinlenme G
n'nde ubuk toplarken yakalanan bir adamn yks anlatlr. "Bunun
zerine onu konaklama yerinin dna gtrdler ve Tann'nn Musa'ya
verdii buyrua uyarak, lene kadar taladlar". Hoea ynetimi Mu
sa'dan alnca insanlarn ona u sz verdii sylenir: "Musa'nn sz
n dinlediimiz gibi, seninkini de dinleyeceiz. Yetkene kar kan ve
buyruklarn yerine getirmeyen ldrlecektir" (Hoea l: 18).
, Atee kurban, Hindistanl Bralmalarnki gibi, Levi kuttrenlerinin
de en nemli ynlerinden biriydi. Levililer kitabnn ilk on blm b
tnyle bu atee kurban trenlerine ayrlmtr. Levililerin yasalaryla
kuttrenlerinin anlatld Saylar ve Tesniye kitaplar boyunca olduu
gibi bu blmlerde de atee kurban trenlerinin gnde iki kez yapld
n, ayrca dinlenme gnnde, mevsim deiimlerinde; kirlenme, su
ve gnah ileme durumlarnda da gerekletirildiini reniriz.
Yukarda sralanan kurbanlar iin Huzur adn'na getirilen yiye
cekleri yeme hakkna salt Levililer sahipti. Bylece br srail kabile
leri srlar, koyunlar, kolar, gvercinler, msr, un, ekmek, zeytinya
ve arap getirerek Levililerin yiyecek gereksinimini karlyordu.
Levilerle ailelerinin (salt erkek yeleri olmakla birlikte), bu hakkndan
o kadar ok sz edilmitir ki, sz konusu yasalar kitaba almamay
yeliyorum. Bu kurallarla ilgili bir blm durumu aklamaya yeter
sanrm.

KEND SOYLARINDAN BR

145

Yukarda "Tanrlara kurban edilmek zere yaklan hayvanlar" diye

sz edilen btn ate kurbanlar, adrdaki papazlara getiriliyordu.
Yasa unu belirtiyordu:
Levili papazlarn, btn Levi kabilesinin srail'de hi topra ya da kalt yok
tur; onlar Tanr'ya sunulan besinleri yer. Bu papazlarn, ister boa ister koyun
olsun, kurban sunan kiilerden alaca trel haktr: krek ve yanak etleriyle, i
kembe papazlara verilir. Tahllarnzn ilk rnn, taze arapla zeytinyam
z, srlerin krklmasnda elde ettiiniz ilk yapay papazlara verin. nk
onlar btn srail kabileleri arasndan Tanr'y gzetmek iin, Rabbin, Tan
r 'nn setii kiilerdir. (fesniye 18:2-8)

Levililere armaan olarak altn, gm ve mal verilmesi, Yah

ve'nin durmadan yineledii bir buyruktur. Yirmi yandan byk her
erkek, can kurtarmal olarak yarm ekel vermek zorundayd. Gene
bir baka yaam kurtarmal dizgesinde Levililere 1365 gm ekel
verilmesi gerektii bildiriliyordu. "Aaron ve oullar iin kurtarmalk
diye kullanacaklar paray verin" (Saylar 3:48).
Evlerini satan Levililer, bunun bedelini verip geri alma hakkna her
zaman sahipti; kurtarmalk bedelini demezlerse, sattklar yedi yl
sonra kendilerine geri verilirdi. Baka kabileden biri evini bir Leviliye
satmak istediinde, deer bime hakk Levili'nin olurdu. Adam satt
n geri almak isterse, deerinden yzde yirmi fazlasn demek zo
rundayd.
Buyruklarn birinde, alt kapal araba ve on iki kzden sz edilir.
"Bunlar Levililere verin" (Saylar 7:5). Gene bir baka blmde 2400
ekel deerinde gm, 120 ekel deerinde altn dolu tas, 36 boa,
tam gelimi 72 ko, 72 teke, ve bir yanda 72 koun adra adak su
nusu olarak verildiini okuruz (Saylar 7:84-88). Saylar 18:S'de un
lar yazldr: "Tanr Aaron'a: Rabbin olan Ben, bana sunulan balar,
yani srail kavminden gelen btn kutsal armaanlar senin denetimi
ne brakyorum. Bunlar, halkna den pay olarak sana ve oullarna
veriyorum, dedi". Saylar 18:20'de "srail'deki btn ondalk vergile
rini Levililere brakyorum" denir.
Yukarda da sylediimiz gibi Levililerin miras alma hakk yoktu;
bu da ounlukla, her verileni almalarnn nedeni saylr. Ama Saylar

146

TANRI KADINKEN

35:2-6'da "sraillilere, babalarndan miras kalan kentlerini ev olarak

Levililere brakmalarn, kentleri evreleyen ortak topraklarn vermele
rini syleyin" deniyordu. Bylece toplam krk sekiz kent Levililerin ol
mutu.
k 28'de Levililerin mor ve kzl dokumalarla ince ketenden ya
plm, altn ve deerli talarla ssl giysileri konusunda son derece
zgl bilgiler verilir. Aaron'un oullan cppe giyiyor, ayrca kendile
rine "saygnlk ve ululuk" kazandran, byk olaslkla Hititlerin yk
sek apkalarndan esinlenmi balklar takyordu. Bunlar takmaya kal
kan kiinin "baba soyuyla ilikisi kesilirdi."
br srail kavimleri, "Yerleimlerinizde yaayan Levilileri yzs
t brakmayn" (Tesniye 14:27), "Yaadnz srece topraklannzdaki
Levililere bakmay unutmayn" (Tes. 12: 19) diye uyarlyordu.
Tesniye 31:24'de "Musa bu yasalar batan sona yazp bitirince,
Levililere u buyruu verdi ... Bu kitab tannz olsun diye Cenab
Hakkn On Buyruk Sand'nn yanna koyun." lk Levililer tarafndan
y:azlan bu yasalar, sonradan yalnz Levililerin, yani bunlara ulaabi
len, yorumlayabilen, kesip biebilen ya da istedikleri biimde deiti
rebilen tek topluluun mlkiyetine verilmiti.
Ortaya kan genel grnm, manastr papazlarnn ya da uzak do
u dervilerininkine benzemez; bu, br brani kavimleri zerinde
egemenlik kuran yce bir yetkiye sahip iyi giyimli, iyi beslenen. barn
ma ve ulam sorunlar bulunmayan mis gibi bir aristokratlk grn
mdr.
Levililerle ilgili yasalar batan sona okuduumuzda. bu kavmin
konumunun, br sraillilere kyasla epey srad olduunu grrz.
Bildiimiz gibi ncirde Levililerin, Yakub'un on iki olundan biri olan
Levi'nin torunlar olduu sylenir. Gene, soy zincirini izlersek Mu
sa'nn, Levi'nin byk byk torunu olmas gerektiini grrz. Buy
sa, Msr'dan ayrldktan ksa bir sre sonra yaplan saymdaki erkek
saysna pek uymamaktadr. Geri rakamlar biraz abartlm olabilir
ama, Levililer aralarnda 22.000 erkein, gerekten kuaklk ailele
rinin bulunduunu ne srer.

KEND SOYLARINDAN BiR

147

Levilerin, brani kavimlerinin ynetici snf olarak, kukusuz

Hint-Avrupal kalba dayal konumu, bu mirasn onlara br kavimler
le ilikilerini hakl karmak iin verildiini dndrmektedir. Bu
nunla birlikte brahim, shak ve Esau yklerinin, Hitit ve Horit y
kleriyle ok yakn ilikisi vardr; hatta bu ykler akla, Yakup ve b
rahim 'in aslnda Levilerin nderi Musa'yla erkek kardei Aaron'un
atas olabileceini getirmektedir; oysa br Levilerle geri kalan on bir
kavmin yeleri bu atalk durumunun dirimsel deil, simgesel olduu
nu dnyordu. Saylarna bakarak karar verirsek, br kavimlerin
ayn simgecilik altnda toplandklar sylenebilir; bu simgecilik ayn
zamanda on iki brani kavmini oluturan on iki oulun babas olduu
varsaylan Yakub'un neden aslnda genellikle branilerin ilk atas say
lan brahim'in adyla deil de, srail adyla anldn aklar.
lk branilerin tek bir soydan gelmedii dncesi Mezmurlar'da
da dile getirilr. Mez. 107'de "Tann tarafndan kurtarlanlar, onun tara
fndan dmann gcnden esirgenenler, kuzey. gney, dou, bat b
tn lkelerden gelip toplananlar, sylesin..." denir. Mez. 87'de srail
Ulusu'nun bir baka ad olan Sion'a, "her soydan insann doduu ana
adnn verileceini" okuruz. Bu akla, Mezmurlarn yazld zamanda
srail'in kendini srail belirtkesi altnda toplanm bir soy topluluu
saydn getinnektedir; byk olaslkla bu toplulua Levi ynetimi
altnda birleen Sami l kavimleri, Msrllar, Kenanllar ve bakalar
da giriyordu.
Levileri Hint-Avrupal bir topluluk olarak irdelerken karlat
mz bir baka ilgin blm de Tesniye 18:14-22'dedir. Burada Mu
sa'yla dan tepesinde konuan Yahve yks anlatlr. "Onlara senin
gibi. kendi soylarndan bir peygamber vereceim."
branilerin, papazlarna verdii Levi ya da Lewi ad, ngilizce, Al
manca ve Franszca evirilerde de aka grld zere ayn sz
cktr. Hem bu adn hem de Levilerinkinin yanarda patlamalarndan
kan zdekten, yani dan doruklarndan akan parltl, erimi ktle
den tretildiini dnyorum.
Latincede lavo szc akarsuda ykamak demektir; lavit szc
yse dklmek anlamna gelir. Hitit dilinde lahhu szc de ayn

148

TANRI KADINKEN

anlama geliyordu. Franszcadaki laver szc de ykamak demektir.

Bu da akla, sz konusu szcn ncelikle svlarla ilintili olduunu
getirmektedir. Ama ayn zamanda Almancadaki /avine szcnn
, ngilizcedeki lavish'in bol ve takn demek olduunu grrz.
Dolaysyla btn bu szckler, devinen, akan ktlelerle birletirilebi
lir.
Birbirine ok benzeyen bir dizi szck de, parldayan kla ilintili
olarak karmza kar. Latincedeki levo szc ykselme demektir;
zellikle de gnein douuyla birletirilir. Sanskrite' de /auha lda
yan kzllk anlamna gelir; imeeyse loh/a ad verilir. Almancada l
he'nin alev ya da ate; Danimarka dilinde /ue'nin alev alev ykselmek
demek olduunu grrz. Ama hepsi yanardadan fkran ltl eri
mi ktle demek olan ngilizce lava, Almanca lava, Franszca lave
szcklerinde, bu iki kavramn yani neredeyse sv gibi akan kla
alev kavramnn anahtarn buluruz.
Hem branilerin Horeb Da yklerinde betimlenen hem de Hint
Avrupal erkek tanr imgesi olarak karmza kan ldayan dan te
pesindeki tanr imgesi, bir zamanlarn yanardalara tapnanlar olarak
bu topluluklarn birbirleriyle ilikilerini gsteriyor olabilir. k'taki
"Tanr'nn da" yksnde unlar okuruz: "nc gn sabah oldu
unda gkgrltleri art arda patlyor, imekler akyordu; dan te
pesinde youn bulutlar vard; grltyle ten borazan sesi duyuluyor
du; konaklama yerindeki insanlarn ii korkuyla doldu" (k 19: 16).
k 20:18-2l'de unlar anlatlr: "nsanlar imeklerin aktn g
rp gkgrltsnn patlayn, borazann sesini duyduklarn; da
dan ykselen duman grdkleri zaman, korkuyla titreyerek uzaklarda
durdular. Musa'ya 'Bizimle sen konu' dediler, 'seni dinleriz; ama
Tanr konuursa lrz.' Musa yantlad, 'Korkmayn. Tanr sizi sna
maya geldi; bylece korkusu iinizden kmayacak, gnah ilemekten
kanacaksnz.' Bunun zerine Musa Tanr'nn bulunduu karanlk
buluta yaklarken, insanlar uzakta beklediler." Daha sonra Tesniye'de
Musa "Tanr'nn Da, Horeb"deki olaylan anlatrken branilere un
lar anmsatr: "Sonra yaklap dan eteklerinde durdunuz. Dadan
gklere alevler ykseliyordu: Karanlkt; her yeri bulutlar ve youn bir

KEND SOYLARINDAN BR

149

sis kaplamt. Tanr atein iinden sizinle konutuunda, sesini duydu

nuz ama kendini gremediniz; yalnz sesi duyuluyordu" (Tes. 4: 1113). Onlara. kendisi yokken uydurduklar "kafir" buzay anmsata
rak, "yarattnz o gnahkar buzay aldm, yaktm, ezdim, toz olana
kadar ttm; sonra da tozlarn dadan gelen akntya satm" der
(Tes. 9:21, italikler bana ait).
brani Mezmurlarna baktmzda karmza gene, "Gnahkarlarn
zerine akkora dnm kmrler yadracak" (Mez. 11); "Yakp yok
eden alevler nden gidiyor, O'nu elenk gibi sarmalyordu" (Mez. 50);
"Ate gibi tken daha ne kadar srecek?" (Mez. 89); "yeryz akan
imeiyle aydnland... Rab yaklarken dalar balmumu gibi eridi"
(Mez. 97); "Bulutlar perde gibi yayd, geceyi aydnlatan alevler sat"
(Mez. 39) gibi anlatmlar kar. Yahve'yi yanarda gibi anlatan en can
l tanmsa Mezmur 18'de grlr. Burada "Yeryz sallanp kabard,
da temelinden sarsld; sarslp sallandlar nk Tanr kzmt. Bur
nundan dumanlar; azndan yakc alevler, kor gibi kmrler, kavuru
cu bir scaklk fkrd... nnden giden aydnlktan youn bulutlar
kt, dolular ve kor gibi kmrler yad... Ok gibi imekler att ardn
dan yanklarn yollad." Bu betimlemenin gzden kamas olanaksz
dr.
Bir zamanlar Urartu adyla anlan topraklarda. Van Gl'nn kuze
yinde bugn hala Sphan Da olarak bilinen dan, bir yanarda olu
u da ok nemlidir. Kilikya'daki Kizzuwatna adl Luvi lkesi'nde iki
yanarda yer alr. Katkasya'da ve tam gneyinde kalan blgede, yani
gene Urartu topraklarnda, bugn bile etkin olan en az on ya
narda vardr. Bunlardan biri Hazar Denizi kysnda hemen hemen
Aras Irma knda Bak yaknlarnda yer almaktadr. Zeus'la ejder
ha Typhon arasnda geen savan anlatld Yunan sylencesinde,
Typhon'un Zeus tarafndan ilk saldrya urad Kilikya'da bir da
maarasnda doduunu, sonradan Zeus'la Casius Danda savaa tu
tutuunu ve sonunda Sicilya'daki Etna Yanarda'nda Zeus tarafn1 Bugn Hasan Da adn tayan bu dalardan biri, iki doruklu bir yanardadr; bu
belki, Hitit frtna tanrsyla Hitit kralnn neden, her aya bir tepede olmak zere, ift
doruklu bir dada dururken gsterildiini aklayabilir.

150

TANRI KADINKEN

dan ldrldn anmsatmak yerinde olur. Ama en nemlisi, Ara

bistan'da Sina'nn tam dousunda, Msr'a bakan bat kys boyunca
bir dizi, artk snm yanardan bulunuu ve Ararat'n da bir yanar
da oluudur.
Yanardalarn genellikle ksa zaman aralklaryla birok kez st s
te patladn kavramamz, bu aralklar gzmzn nnde daha ak
canlandrmamz asndan ok nemlidir. Hawaii'deki Kilauea Yanar
da son yirmi yl iinde yirmi drt kezden fazla patlamtr. (Yeri gel
miken, bu yanardaa Tanra Pele adyla tapldn da sylemeli
yim.) Bugn bile ran'da varln srdren Zerdtler hala atee tapar;
topraklarnn bir blm, bir zamanlarn Urartu'sunda yer alan Krdis
tan'da Yeni Yl kutlamalar srasnda dalara ateler yaklr.
Hint-Avrupal ve brani tanrlarna yanarda olarak tapnma, ate
kuttrenlerinin Brahmalar'la Levililer arasnda tad byk nemi
aklayabilir. Bu ayn zamanda Kutsal Kitap uzmanlarn uzun sre
bilmece gibi uratran Yahve adn da aklayabilir; uzmanlar bu sz
cn anlamn Sami yazlaryla kltrlerinde bulmaya almtr
nk Sanskrite' de yahve. durmadan akan anlamna gelir ve yanar
da patlamalarndan szan lav szcn antrr; hatta bu szckle
lav szc arasnda bir balant olduu bile dnlebilir. Dikkat e
kici bir nokta da, Luvi dilini konuan bir baka topluluun, Trki
ye'deki baka bir yanarda blgesinde yaam olduunun dnlme
sidir; bu topluluun Ahhiyava adn tamas son derece ilgintir.
Hint-Avrupallarla braniler arasndaki ilikiler hafife alnmayacak
denli oktur ama Luviler'le Leviler arasndaki dolaysz ilikiler, ancak
Luvi yazlar daha iyi anlaldnda ya da daha iyi durumda yeni ge
reler bulunduunda tam olarak kantlanabilir ya da yadsnabilir.
LEVLER VE IIGIN OGULLARI

kisi de Ik Tanrs'na tapan brani kavimleriyle Hint-Avrupallar ara

snda iliki bulunduunu dnmemize, daha ok herkesin l Deniz
Kaytlan adyla bildii son gnlerde bulgulanan eski brani yazlar yol
amaktadr. Filistin'de Kumran'da bulunan bu kaytlar, gnmze ka-

KEND SOYLARINDAN BR

151

dar gelen Eski Ahit kitaplarnn en eskisidir ve tarihi i. . yaklak

nc yzyla uzanmaktadr. Bu yazlar, kk deiiklikler dnda,
genellikle Yunanca hatta daha sonraki branice uyarlamalara uygun
dur. Ama burada Kutsal Kitap uzmanlar asndan yeni. ek bir blm
daha yer almaktadr. Bu "In Oullarnn, Karanln Oullarna
Kar Sava Kaytlar"nn yksdr. Kaytlarda yaplacak sava iin,
sava taslaklaryla dzenlemeleri yer almaktadr. Dman, topluca Ka
ranln Oullar adyla anlmaktadr; levili papazlar tarafndan yne
tilen branilerse In Oullar'dr. Yaz "In Oullarnn ilk grevi
Karanln Oullarna saldrmak olacaktr... In Oullar Tann"nn
topluluudur" diye balar.
Uzmanlarn ou bir kez daha bu artc bulguya, Ahura tapmnn
hfila srd ran'dan etkilenme yaktrmasn yapmtr. Ama Kum
ran"da bulunan br yazlarn ounun Eski Ahit'ten olduunu gz
nne alrsak. bu belirli yknn neden bunlarn ara5na sokulmas ge
rektiini sorabiliriz. Ayrca Ahura'dan hibir biimde sz edilmemek
tedir. Grm olduumuz gibi, Ik Tanrs kavram braniler iin hi de
yeni bir dnce deildi. Hint-Avrupallarn k ve karanlk ikiliinin,
Yahve'nin dnyay yaratnn en eski tanmnn temeli olduu grlr.
nk Yaratl l:3'de "Tanr 'Ik olsun' dedi ve k oldu; Tanr n
iyi olduunu grd ve aydnl karanlktan ayrd" yazldr.
Kaytlarda yer alan bir baka nemli etmen de, Levili papazlarn
hala ynetimin banda olduunun anlatlmasdr. Kumran' daki kavim,
Yahuda'yla Benyamin'in kabilesindendi; bu ikisi kuzeydeki br sra
il kavimlerinin yenilip . . 722'de dalmasndan sonra, gneyde son
kalanlard. Geri Yahuda'nn gneyde kurduu devleti. . 586'da y
klmt ama, yabanc ynetim altnda da olsa bu blgede yaamak iin
pek ok kii geri dnmt. Bugnk branilerin soyu bu iki kavme
dayanr; brleri byk olaslkla Suriye, Lbnan, Trkiye ve Irak
Halk'na karmtr; bununla birlikte zaman zaman branilerin izlerini
rlanda"da ya da Kuzey Amerika'daki eitli Kzlderili kltrlerinde
gsterme abalar vardr.
Eski Ahit kitaplarnda olduu gibi Kumran kaytlarnda da Levili
lerin giyimleri. bayraklar, grevleri ve konumlar ayr ayr ele alnp

152

TANRI KADINKEN

dikkatle tanmlanmtr. Bayraklar Aaron'la oullarnn adlaryla ss

lyd. ok daha ilgin olansa, sava borularnn gene, ya da hala, Le
vililerin ynetiminde oluudur. Boru sesleriyle verilen imler bu kayt
larda, sava el kitabymcasna ayrntl aklanmt; eitli boru ses
leri "savaa hazrlanmay", "ilerlemeyi", "savaa balamay", ve "geri
ekilmeyi" bildiriyordu. Musa zamanndaki Levililerden on yzyl ka
dar sonra yazlan Levililerin bu nderlik yks, btn bu yzyllar
boyunca Levililerin Musa'dan kalma eski konuma ne denli bal kal
d hakknda kestirimde bulunmamza olanak verebilir.
Musa zamanndan bu yana tanmlanagelen branilerin bu sava ya
n, branilerin Tanna'ya tapnmay yasaklayn ele alacamz b
lmlerde daha ayrntl incelenecektir. Bu sava yan imdilik salt b
ranilere verilen Yahudi (Judah) adn aklayabilir. Sanskrite'de sa
va anlamna gelen szck Yuddha'dr.

ZET

Bu blm bitirmeden nce bir yorumun daha yaplmas gerektiine

inanyorum. Yaplacak aratrmalar bu varsaym rtrnezse., o zaman
kinci Dnya Sava'nda yaananlarn ve kendini Ari olarak nitelendi
ren Nazi Almanyas'nn branilere uygulad kymn yalnz ackl de
il, ayn zamanda ac bir biimde gln olduunu aka grebiliriz.
Hitit kltryle ilgili aratrmalarla kazlar btn yzyl boyunca n
celikle Almanlar tarafndan yrtlmtr. Birinci Dnya Sava'nn
biraz ncesiyle hemen sonrasnda, Hitit dilinin asl adnn nasili; ilk
Hitit bakentininse Nesa ya da Nasa olduu yava yava kabul edilme
ye balanmt. Hititli aknclara verilen ilk ad Nesianlar ya da Na
sianlar olabilir. Nuzi, Hint-Avrupal Mitannilerin bakentiydi. Adolf
Hitler'in, o zamarki halk kitle iletiim aralarna bir biimde giren bu
bulgularn yazanaklarndan ne lde etkilendiini insan merak etme
den duramyor. Adn, Schickelgrber'den, Almancada "Hit'in ret
meni" anlamna gelebilecek Hitler'e evirmesine neden olan. bu ak-

KENDt SOYLARINDAN BlRt

153

lamalar myd? Hititlerle braniler arasndaki bir baka ilgin iliki de,
branilerin nasi szcn prens anlamnda kullanmasdr.
Son iki yz yldr din, kazbilim, tarih hatta bilim uzmanlar, kaz
bilimsel bulgularn ortaya karlndan nce birer olgu olarak benim
senen dncelerin ounu bir kez daha gzden geirmek zorunda kal
mtr. Luvi kltrn daha iyi anladka Tanr Yahve'nin, yani Horeb
Da'nn tepesindeki ate tanrsnn kkenini aklayan bir dzeltme
daha yapabileceimize inanyorum. Bunun gereklemesi, Levili bra
ni papazlarnn ataerkil yasalaryla tutumlarnn ounun ve Tanra
dinini yok etmekten vazgemeyilerinin aklanmasna yardm edebi
lir.
Tanra dininin en az .. 2400 yllarndan balayarak; pek yaygn
olmamakla birlikte .. 3000 yllarnda Msr'da ve .. 4000-3000
yllar arasndaki Smer kltrnn ilk dnemlerinde Smer'de Hint
Avrupal aknclarn etkisinde kaldn bilirsek, sylencelerde, kutt
renlerde ve Tanra dininin trelerinde tarihsel dnemler boyunca or
taya kan gei ve balantlar ok daha iyi anlayabiliriz. Ayrca, ata
erkil kuzeyliler eski tapm ve simgeledii her eyi sindirmeye balar
ken karlalan durumlar da anlayabiliriz.
En tartmal konulardan biri de, soydan geen krallk kurumuyla
krallara zg ayrcalk konusundaki tanrsal hak kavram gibi grn
mektedir. En eski yasalarla sylenceler. Tanra dini kavimlerinin top
lum olarak ynlendirildiini, buna karlk merkezletirilmi Tanra
tapnaklar araclyla rgtlendirildiklerini dndrmektedir. O za
man Tanra dininden, -bugn bile ayn biimde bildiimiz krall
a- yani erkek tanr tarafndan verilen kutsal krallk hakkna geiin
nasl gerekletiini sorgulayabiliriz.

6
KRAL GZYAI DKMEZSE
CCLALITA ayla tarihin en eski dnemlerinde bile, birok kent
ve yerleimde insanlar tahta tanrsal hakla km gibi gzkyor; dn
yada kalan krallklar bugn bile dorusunun bu olduunu ne srmek
tedir. En byk ayrm, byk olaslkla tanrsal hakkn eskiden bir er
kek tanr tarafndan deil, Tanra tarafndan veriliidir. Ayrca belge
sel ve sylenbilimsel kantlar, bu hakkn bir erkee balanmadn;
aslnda anayanl soy gelenekleriyle Tanra'nn yce rahibesi konumu
na gelmi bir kadnn elinde bulunduunu dndrmektedir. Tanr
a'nn yce rahibesi olan bu kadn ayn zamanda ece ya da kavim y
neticisi saylm da olabilir. Frazer'a gre, yce rahibenin kendiliin
den devletin ba olduu Khyrim'de durum kesinlikle byleydi.
Tarihsel dnemlerde rahibelikle ecelik ilevlerinin birlikte yrtl
d Yakndou'da bulunan tabletlerle yazlarda birok kez kantlan
mtr. Byk olaslkla bizim eril-ynelimli toplumumuzu kalp ola
rak kullanan birok yazar neden-sonu ilikisini tersine evinni ve
kadnn ece olduktan sonra yce rahibe sann kazandn, bu konuma
kralla evlenerek kavutuunu ne srmtr. A ma, imdi aklayaca
m zere, kantlar bunun tam tersine doru olduunu; yani eski a
larda kadn tanrnn en yce ve kutsal elikilerinin byk olaslkla
krallk kavramnn kkenini oluturduunu gstermektedir.
Daha nce de sylediim gibi, cilalta ve bakrta andaki Tan
ra tapnaklar, sanrm topra. hayvan srlerini ve nemli mallar
sahiplenerek, toplumun ekirdeini oluturuyordu. Eanna. Cennet'in
Evi, Erech deki Tanra nanna tapnann yer ald ilk tarihsel d
nemlerde bile durum byleydi.

KRAL GZYAI DKMEZSE

155

A. Moortgat unlar yazar: ". . yaklak 3000 yllarnda, gn

mzdeki ad Warka olan Uruk'da ( Erech'de) Cennet'in Ecesi Smer
li nanna'nn kutsal yerinde, daha iyi korunmu olsa bugn bile en gr
kemli mimarlk yaptlar arasnda saylabilecek bir dizi yap ykseli
yordu." Profesr Albright " ... Babil'in Erech kentinde bulgulananlar
Eanna tapnak sitesinin .. 3000 yllar ncesinde bile kusursuz bir tu
tumbilimsel rgtlenme merkezi olduunu kantlamtr" diyerek ak
lamalarn srdrr. Yakndou Kazbilim Profesr Sidney Smith'e
gre, Smer'de, "tapnak, yaplmas gereken btn etkinlikleri, yani
salt dinsel iler olarak dnlebilecek konular deil, ayn zamanda
zanaatlarn, tecimenlerin kent etkinlikleriyle, iftilerin, obanlarn,
kmes sahiplerinin, balklarn ve meyve yetitiricilerinin krsal alan
daki almalarn da ynetiyordu."
Cilalta anda ve en eski tarihsel dnemlerde, Smer'deki ady
la yce rahibe Entu, Anadolu'daki adyla Tawawannas ve br blge
lerde onlarn karl olanlar byk olaslkla bu tapnak topluluklar
nn szde nderleriydi. nanna tarafndan Eridu'dan Erech'e gtrl
d iin Enki'nin yaknmalarna yol aan armaanlardan biri olan
"Tanrsal Kadn" papazlk grevi, bu tr bir konumu gsteriyor olabi
lir.
Ama szde nder, monari demek deildir. Hatta eitli belgelerle
sylenceler. Tanra'ya tapnan cilalta a ve ilk tarihsel dnem top
luluklarnn, byk olaslkla toplumun yallarndan oluan bir kurul
la ynetildiini dndrmektedir. Bir Mezopotamya tabletinde "Aga
de'de inanna'nn klavuzluunda, kentin yal kadnlaryla erkekleri
bilgece tler verdi" yazldr. nanna'nn Erech'e verdii uygarlk
armaanlarndan bir bakas da "yallk" dr. Gurney, Hititlerin geli
inden nce Hattilerin "aslnda bir yallar kurulu tarafndan ynetilen
ilelerde stnkr rgtlenmi olduunu" yazar. Yazlar, Hititler za
mannda bile bilicilik ve t verme grevini stlenmi, zihinsel ve be
densel saaltmla ilgilenen bir Yal Kadnlar topluluundan sz eder.
Bu konuda birok kazbilimci ve tarihi, Chicago niversitesi'n
den Profesr T horkild Jacobsen'in etkisi altnda kalmtr. Jacobsen'in
eski Smer sylencelerinde Cennet'in karar-verme kurulunda hem er-

156

TANRILAR KADINKEN

kek hem de kadn tanrlarn bulunduu olgusuna dayal kuram, kadn

larn bu tr bir nderlie katlmnn byk olaslkla bu sylenceleri
yazan, yani kadnlarla erkeklerin ynetimde grev ald toplumlar
yansttn ne srer. Genellikle daha uygar ve ileri bir din tr olarak
nmze getirilen tektannclk kavramnn, btn gcn tek bir yne
ticide topland siyasal ideolojiyi yansttn syleyebiliriz; oysa
oktannclk, zellikle de tanrsal kurullar imgesiyle gsterildii bii
miyle, bu tr bir dinbilimsel dnceyi gelitirip izleyen toplumlarda,
byk olaslkla daha toplumcu bir tutumu simgelemekteydi.
Geri "nanna'nn klavuzluu altnda" deyimi, Tanna'nn yce
rahibesinin ilevine bir gnderme olabilir ama, yce rahibenin ileviy
le bu yallar topluluu arasndaki iliki konusunda kesin bir kant yok
tur. Tanra'yla (ve onun yeryznde somutlap bir bedene brnm
biimi olduu varsaylan yce rahibesiyle) ilgili sylencesel yklere
bakarak bir karara varrsak, karmza kann, dinsel nedenlerle evlen
memi; ya da eski dnemlerde ecelerin yapt gibi kendisine kalc bir
koca alm kadn imgesi olmadn, tersine en yksek derecede ok
daha kalc bir konumu elinde tutarken kendisine yllk sevgililer ya da
eler bulan bir kadn imgesi olduunu grrz.
Ecenin yllk gen eleri, Tanra'mn len oul-sevgilisiyle ilgili
simgecilik, byk olaslkla cilalta ann ve tarihin en eski dnem
lerinin kaydedildii Tanra dini sylencelerinde durmakszn yinele
nir. Bu simgecilik en eski Smer ve Msr masallarnda, Hristiyanln
ilk yzyllarna kadar Yakndou'nun tm tarihsel dnemlerinde gr
lr; sa'nn lmnde tutulan yasta da bu simgecilik srdrlm ola
bilir.
Altn Dal adl yaptn yazar Sir James Frazer, bu konuyu btn
br karlatrmal din uzmanlarndan daha geni ve ayrntl incele
mitir. Geri vard sonularla kuramlarndan bazlar kendisinden
sonraki yazarlar tarafndan sorgulanmtr, ama kapsaml kitabndaki
malzemelerin ou bugn bile ok deerli bilgiler iermektedir, hala
ilgin noktalan gn na kardn sylemek belki de daha yerin
de olur. Burada en ok ilgimizi eken, Tanra'nn oul/sevgilisinin
yllk lmdr, nk bu eski diil dinlerin ilk kuttrenleriyle gele
neklerinin dolaysz doal sonucu gibi grnmektedir. Bu lm, kayt-

KRAL GZYAI DKMEZSE

157

lara gemi en eski uygulamalardan birini -yllk "kraln" yani yce

rahibenin sevgilisinin kuttrenlerde kurban ediliini- simgeler.
Afrika kabilelerinin eitli yklerinde, evlenmeyip kendilerine
oranla daha alt basamaklardan sevgililer edinen eceler anlatlr. Nijer
ya'da bulunan kaytlarda, erkein gebe kalana dek eceye elik ettii,
sonra --dnyadaki grevini tamamlad iin- bir kme kadn tara
fndan boulduu yazldr.
Blgeye ve yllara yaylm aamal geilere bal olarak ok k
k uyarlama deiiklikleriyle saysz yk, sylence, yaz ve yakar
paracklar bize Yakndou'nun her yerinde Tanna'ya tapnan kl
trlerin ounda benzeri uygulamalarn yer aldn dndrmekte
dir. Neyin neden yapld konusunda kaskat bir genelleme yaratmaya
almann hibir anlam yoktur, nk bu tr kapsam geni bir anla
tm btn zgl kltrlerdeki bilgileri destek oluturamaz. Gene de ci
lalta anda ve hatta tarihin en eski dnemlerinde yce rahibenin
sevgilisinin zor kullanlarak ldrln, rahibeninse aclar iinde
kaln antran kant paracklar vardr.
Malzemeler, ayn kant zincirinden elde edilmitir. Bunlardan bi
rincisi sevgilinin rahibeyle, kendisine sonradan krallk olarak tanmla
nacak konumu kazandran evliliinin anlatl& gerek trenlerin y
ksdr; ikincisi, eski dnemlerdeki zgn kurban trenlerinin yerine
yaplmaya balanan kuttrenlerle ilgili belgelerdir: insan simgeleyen
lerin resim ya da yontulara saldrs ve kurban edilen hayvanlar. n
cs yani en ayrntl tanmlar, byk olaslkla bu simgesel kuttren
lerle birlikte giden sylencelerden elde edilmitir; bunlar, tam tren
annda gerekletirilen eylemlerin dinbilimsel aklamasn verir.
Bu gereler, Tanna'nn yeryznde bir bedene brnm biimi
olan yce rahibenin, byk olaslkla kendinden ok daha gen bir sev
gili setiini dndrmektedir, nk bu sevgiliden genellikle Tann
a'nn olu diyerek sz edilir. Saysz ykde ikisi arasnda yer alan
cinsel birleme anlatlr ve bu genellikle hieros gamos yani kutsal ev
lilik adyla anlr. Smer, Msr ve Babil'in tarihe gemi dnemlerin
de hatta klasik a Yunanistan'nda bu kutsal evliliin ya da cinsel bir
lemenin yer ald kantlarla dorulanmtr. Cinsel trenden sonra
gen erkek yce rahibenin ei olurdu. O artk "kral"d.

158

TANRILAR KADINKEN

Profesr S. Smith, "bundan kan tartmasz sonu. kutsal evlilik

trenlerinin ok uzak bir gemie dayanddr; zaten bu trenlerin bir
birinden btnyle ayr tanrlarn tapncnda yer al nedeni de budur. ..
Trenlerin yllk yaps, kraln her yl yeniden atanmasyla birletirile
bilir" diye yazar. Ege Blgesi 'nde yce rahibeyle iliki kuran erkein
toplumsal konumunu anlatan Butterworth, "Tanrsalln yolu eceden
geerdi" der.
Y ce rahibeyle kutsal cinsel birleme. sevgiliye ayrcalkl bir ko
num kazandrrd. Profesr Saggs'a gre eski Smer ve Babil'de kut
sal evlilikten sonra, Tanra bir sonraki yl iin kraln "yazgsn sap
tard." Ama daha eskiden, krallk srekli olmaktan uzakt. Seilen er
kek. haklarn belirli bir dnem iin elinde tutard. Bu dnemin sonun
da gen. treler uyarnca kurban edilirdi (sz konusu dnem, byk
olaslkla yllk trenlerin kutlann izleyen yl kapsyordu, ama baz
kaytlar belirli blgelerde bu srenin daha uzun tutulduunu dndr
mektedir).
Stephen Langdon 1914'de, "Tanrsal Tammuz, Adonis ve Osiris
tasvirleri tanrbilimsel bir ilkeyi, yani bir zamanlar ok daha akla ya
kn bir biimde tanmlanm dinsel dncelerin somutlamasn sim
geler. ldrlen, dalgalar arasnda yok olup giden tanrsal oul deil,
insan kraldr..." diye yazmtr.
Cambridge niversitesi'nden Charles Seltman, 1952'de durumu
yle aklyordu. "Ulu Tanra her zaman en yce oland; adlarnn
ou. kendisine farkl yerlerde verilen sanlard. "Dzenli" bir kocas
yoktu, ei ya da gen sevgilisi her gz lr ya da ldrlr, ilkbahar
daysa Tanra'ya dnmek G.:ere dirilip ycelirdi; giderek yeryznde
ki eceyle evlenecek yeni sevgili olarak gzde seilirdi bile denebilir."
Robert Graves 1975'de n-Hint-Avrupal Yunanistan'da grld
zere kraln treler uyarnca ldrln yazm ve u aklamay
yapmtr: "Kabile Tanra<i'nn, evresindeki gen erkekler arasndan
kendisine yllk bir sevgili, yani yl sona erince kurban edilecek bir kral
setii dnlebilir ... kutsal kral bu konumunu ancak Kabile Tanra
s 'yla evlenerek kazand hakla koruyabilirdi. Graves, "The Geek
Myths (Yunan Sylenceleri) adl yaptnda Ege'de kralln srekli bir

KRAL GZY\I DKMEZSE

159

kuruma dntrlmesiyle ilgili kuramlarn aklar; bu kuramlara g

re, .. on nc yzylda aknc Hint-Avrupal Akhalar, "yl" yava
yava "daha uzun bir yl"a dntrm; .. yaklak 1100 yllarn
daysa Hint-Avrupal Dorlar srekli krall kurumlatrmtr.
Frazer ve James Yukar Nil topluluklarndan illuklarn durumu
nun buna benzediini syler. Profesr James 1937'de, "Bu kabilede
son zamanlara kadar, sal bozulan. erkeklik gcnde azalma belir
tileri grlen kral ldrmek bir gelenekti. Dolaysyla karlarn cinsel
adan doyuramaz duruma der dmez, kadnlar bunu yallara bil
dirirdi; kraln hemen tahttan indirilip yerine daha gl bir ardln ge
mesi iin gerekli dzenlemeler yaplrd" diye yazmtr. Frazer eski
alarda kraln ldrlyle ilgili son derece kesin kantlarn bulun
duu yerler arasnda Kenan', Kbns' ve Kartaca'y sayar. Frazer,
Langdon, James, Seltman, Graves ve daha biroklar sylencenin ya
salatrld ve ldrlen erkein, yani nceleri kutsal cinsel birleme
de ouVsevgili ilevini stlenen gencin. kentin geici kral olduu g
rn paylarlar.
"Kral"n kurban ediliini ele alan yazarlarn ou, bunu ncelikle
bir bereket treni olarak tanmlar ve kraln l bedeninin yeni ekilmi
topraklara saldn ne srer. Geri bu, byk olaslkla daha sonra
ki dnemlerde ortaya km bir gelenektir ama, belki de ok daha es
ki sylencelerle dinsel dncelerin yazya dkld (.. 2000 yl
larndan ksa bir zaman sonra yazlan Smer Tanras nanna'yla ilgi
li) kaytlara gemi eski masallardan biri, deiik bir gdyle karm
za kar. Bu masalda sevgili, Tanra'nn dileklerine, buyruklarna ve
gcne uygun davranmad iin kurban edilmitir. Sz konusu masal
belki de sevgilinin lmnn kkenini ve nedenlerini aklamaktadr.
Sonraki bereket getirme ya da bir gnahn bedelini deme dncele
ri, gelenein srekliliini salamak ya da aklamak amacyla sslenip
abartlm olabilir.
Bereket treni olarak kraln kurban ediliiyle ilgili ounluun ka
bul ettii aklama, belki de son zamanlara kadar ele geen sylence
lerin, salt oul-sevgilinin lm yznden Tanra'nn zlp yas tut
masn anlatmasnn sonucudur. Bu eski kuttrenin nedenleriyle asl

160

TANRILAR KADINKEN

anlamn sorgulamamza ve ounluun kabul ettii aklamay yeni

den gzden geirmemize, bir Smer sylencesinin son paralarnn bu
lunup zmlenmesi yol amtr, bu sylence bize, nanna'nn lenin
ardndan yas tuttuunu, ama gencin kendini beenmiliine fkelendi
i iin lmesine kendisinin karar verdiini retmitir.
Yakndou'daki eitli kltrlerde yer alan Kutsal evlilikle, kral
olarak oul/sevgiliyle ve yce rahibenin konumuyla ilgili saysz y
ky irdelemek. nce Hint-Avrupallarn aknlarn izleyen eski d
nemlerdeki eitli uyarlamalarn renerek tandmz bu gelenei
daha iyi anlamamza olanak verecektir.
SMER - "NANNA'NIN SEVGL KOCALARI"

nanna ve (sahici oul olarak tanmlanan) Damuzi ile ilgili Smer y

klerinden, Damuzi'nin Tanra'nn Yata'nda "kendini kantladk
tan" sonra Tanra'nn onu "lkenin obanlna" atadn, bylece
geleceini belirlediini reniriz. Bu simgesel adan ok nemli bir
grev gibi grnse de, tapnak alanlar tarafndan beslenip baklan
byk hayvan srlerinin varl ve aslnda Damuzi'nin gerek ilevi
nin obanlk olabilecei unutulmamaldr. oban olarak oul/sevgili,
masaln eitli blge ve alardaki uyarlamalarnda grlmekte; bu da
asl oul/sevgiliyle sonraki sa tapm arasndaki ilikiyi bir kez daha
antrmaktadr.
Ama konumun asl doas ne olursa olsun, Smer sylencelerinde
nanna'nn ller lkesi'nde kendi yerini alacak birini ararken. bal
l ve iyi hizmeti yznden uan hi hesaba katmam olduu anla
tlr; nanna ikincil tanrlardan birini de, istedii gibi nnde eildii
iin atlayp gemitir; ama sonunda. yokluunda sevinle tahta kma
yreklilii gsterip, dndnde kendini beenmi davranlar sergile
yen kendi olu, kendi sevgilisi Damuzi'yi semitir. Smerli ilk Da
muzi'nin lm rastlant deildi. O nanna'nm buyruu zerine l
mt.
Smer belgeleri, Smer'deki kralln ilk olarak En'in hem papaz
hem de Tanra'nn ei olarak tanmlanan konumuyla baladn gz-

KRAL GZYAI DKMEZSE

161

ler nne sermektedir. En'lik yerini sonradan, daha ok ve daha byk

laik gler salam gibi grnen Ensilik'e brakmtr. Ensilik'in yeri
ni de sonradan, asl anlam "nemli adam" olmasna karn genellikle
kral olarak evrilen ve Luga/ diye bilinen konum ve san almtr. En
eski szcklerden bir bakas, Mukarrib de gene kral diye evrilir ama
bu aslnda "neri getiren" demektir. Saggs, balangta Ensi'nin byk
olaslkla sava zamanlarnda seildiini ama nc bin yln sonlar
na doru bu konumun kalta dntn syler. Profesr Sidney Si
mith, bilicilik ve yalvalkla ilgili yaygn treleri anlatan belgelerin,
krallk ilevi ok daha uzun sreli olduktan sonra bile, "hibir kraln
tek bana kendi yarglarna gre davranmadn" gzler nne serdi
ini yazar.
Kraln nder olarak konumu, yazl kaytlarn belirdii zamana de
in akllarda saklanan bir dnemde kurumlatrlm gibi grnmekte
dir. kinci bin yl balarndaki Etana sylencesinde, "O zamanlar ta
taklmazd. .. Balangta Tanra kavmine krallk buyruu gelmemiti,
krallk sonradan cennetten indi" denir. Ama Smerli Obeyt ve Msrl
Shemsu-Hor kavimlerinin geli yklerine baklrsa, sz konusu kral
ln uzay gemileriyle deil, yelkenli teknelerle gelmi olmas daha ak
la yakndr.
Sekin Smerbilimci Profesr S. N. Kramer tarihsel dnemler ko
nusunda unlar yazmtr.
Yeni yln en nemli dinsel treni hieros gamos, ya da bir baka deyile Tanr
Damuzi'yi simgeleyen kralla, Tanra inanna'y simgeleyen yce rahibe ara
sndaki kutsal evlilik treniydi... bu, kim ya da nereli olursa olsun Smer kra
lnn, yaam veren sevi Tannas'nn yani Erechli nanna'nn kocas olmas
gerektii dncesini douruyordu ... Enmerkar ( i. . yaklak 2600) zama
nndan balayp Smer'in son gnlerine kadarki btn belgelerde, Smer kral
larndan nanna'nn "sevgili kocalar" diye sz edilir ve bu krallar gizemli bir
biimde Damuzi'yle zdeletirilir.

Profesr Kramer, nanna rahibesinin ilevini "yneten ortak" diye

tanmlar ve erkei kralla atayann kadn olduunu; tersinin sz konu
<-u edilemeyeceini; sevgilisini kendi evine O'nun getirdiini ve Cen-

162

TANRILAR KADINKEN

net'in Ecesi olarak kendisinden. kutsal kucanda kocasnn uzun yl

lar geirmesine izin vermesinin istendiini anlatr. Profesr Henri
Frankfort da, "Kutsal evlilikte tanrnn Tanra'ya bamll gl bir
biimde vurgulanr. sin yazlarnda nceciliin tanraya verildii ko
nusunda hibir kukuya yer brakmamaktadr" der. .. 2000'le 1800
yllar arasnda gelien sin kentinin btn krallar, kendilerinden "Na
na'nn sevgili ei" diyerek sz ederdi.
.. yaklak 1980 yllarndaki Shu-Sin hkmdarl dneminden
kalma tabletler de, nanna 'nn kutsal evlilikteki saldrgan ilevini anla
tr. nanna blmnde unlar yazldr: "Brak seni okayaym. gvey.
Deerli okaylarn baldan tatldr; yatak odamzda senin esiz gzel
liinin tadn birlikte karalm" (italikler bana ait).
Enmerkar (Erech'deki En) Aratta kralyla savata kazanr. O zaman
Aratta kral ona "Sen nanna'nn sevgilisisin. yceltilen tek sensin.
nanna kutsal kucana yasal olarak seni seti" der. Bir baka tablettey
se. "nanna Lagash Beyine (.. yaklak 2200), Ensilie ek olarak
Kish kralln da verdi. nk sevdicei oydu" yazldr.
nc Ur hanedan kral ulgi'yle ilgili yazlar (.. yaklak
2040) "Tanra, senin adna saltanatmn temelini oluturan dinsel t
renler dzenleyeceim. Senin adna tanrsal dzenlemeler getirece
im" denir. Kutsal hieros ganos trenlerindeki ilevlerin yazya d
klm konumalar olarak dnebileceimiz bu tablette, yce nan
na rahibesi, ulgi iin "yatakta benimle sevitiinde. karlk olarak
krala sevgimi gsterecek. yazgsn gzelletireceim; onu lkenin o
banlna getireceim" der.
Smer Tanras'nn br iki adndan da yine bu gelenek balamn
da sz edilir; sz konusu adlarn ikisi de Tanra'y (farkl blgelerde)
nanna nn anas olarak tanmlamaktadr. Yaztlardan birinde Tanra
Ninmah'n (Hanm Ana'nn) Rim Sin'i .. yaklak 1800 yllarnda
Larsa'da kralla "ykselttii" sylenir. Drt Smer kraln anlatan y
klerde de, Tanra Ninlil'in bahe kkne her seferinde yeni kral
getirdii yazldr - bu byk olaslkla kral olacak kiiyle Tanr
a'nn yce rahibesi arasnda kutsal cinsel birlemenin gerekleecei

KRAL GZYAI DKMEZSE

163

anlamna geliyordu. Profesr Sidney Smith, "Ninlil enlikleriyle ilgili

kaytlar, bahe kkne bazen Smer, bazen de Akad kralnn getiril
mesiyle, hanedan deiikliinin belirlendiini gstermektedir" diye
yazar.
.. yaklak 1930'da Lipit-tar ynetiminin balarnda. kraln
"kz kardei" Ur kentinin yce rahibesiydi. Ama baka bir kavim bu
kenti ele geirince, yce rahibenin ad da topluluun krallaryla birle
tirilmiti. te bu sralarda. hatta Enmerkar zamanndan balayarak, sa
valarla askeri utkularn sonularn hakl gstermek iin eski gelenek
ler; insanlarn gznde tahta klarna yasallk kazandrmak iinse
yce rahibeyle evlilik kullanlyordu. Sidney Smith "rahibelerin srad
siyasal konumlar'"n anlatmtr. Lipit-tar'la kz kardei olarak bi
linen kadn hakknda unlar syler: "Olayn btn, bu atamalarn si
yasal imlemini aklamaktadr... Kentin ynetimi gney kkenli olama
yan insanlarn eline braklmaya zorland sralarda, Ur kentinde
brlerinden farkl olarak prenseslerin i bana getirilmesi, kukusuz
siyasal gdlerden kaynaklanyordu."
Bir nceki blmde akladm gibi, Enki'yle Enlil'in izdeleri
glendike. Tanra 'nn temsilcisi olarak yce rahibe eski ayrcalkla
ryla yetkilerini byk lde yitirmi; anayanl geleneklere hala say
g gsterilmekle birlikte. elinde salt krallk verme ilevi kalm gibi g
rmmektedir. Yce rahibenin bu dnemdeki gerek konumu tartma
lara aktr. Kaytlara gre rahibelerin ou ynetimin bandaki kral
larn kzlan, kz kardeleri ya da analardr. O dnemin kaytlan, Ham
murabi'nin kz kardeinin naditu rahibesi olduunu gstermektedir; bu
da yce rahibeyle, tapnaklarn ve ortak topraklarn i ilikilerini yr
ten topluluun birletirilebileceini dndrmektedir.

BABL - "KRALLARIN DZGN ONUN ELNDEYD"

.. on sekizinci yzyldan altnc yzyla kadar, Mezopotamya'da en

byk g olarak Smer'in yerini alan Babil'de Tanra, tar adyla
tannyordu. Erech'deki tapnakta bile tar adyla ululanan bu Tanra,

164

TANRILAR KADINKEN

nan!la'nn Akad'a uyarlanmyd. Bir zamanlar Smer'de Damuzi

o!aak bilinen len oul/sevgili artk Tammuz adn tayordu. Profe

sr James, tar'la Tammuz arasndaki iliki hakknda dncelerini

yle belirtir: "Bu evlilikte, egemen olan e tar'd; Tammuz sylen
cesinde de kantland zere, tar'la yakn ilikisinde Tammuz, onun
kocas, erkek kardei hatta olu saylr; Gen-tanr olarak tar'a her
zaman boyun eerdi."
nanna'yla tar'a yaktrlan sylenceler birbirine o kadar benzer
ki baz yazarlar Tanna'dan nanna-tar diye sz eder. Ama sylence
lerde belirli birtakm deiiklikler, Hint-Avrupallarn srekli ve baa
rl aknlarnn sonucu olarak yzyllar boyunca yer alan tutumlardaki
deiiklikleri yanstan geiler vardr. Babil yaznnda, Tammuz'un
rastlantyla olduu anlatlan lmne aslnda tar'n yol atn gs
teren pek az ey vardr. Sylenceler de genellikle Tammuz'un ld,
tar'nsa yas tuttuu anlatlr.
Yalnz elimizde kalan kk paracklarndan rendiimiz daha
eski bir Smer sylencesi zerine kurulu Babil'in Glgam Desta
n'nda. tar'n bir ekilde derinden yaralad uzun sevgililer listesin
de Tammuz'un ad da vardr. Tarihte eski bir Erech En'i olarak anlan
Glgam, tar'n kocas olma onurunu sert bir biimde geri evirmi
dolaysyla onun ad da sz konusu listeye girmitir. yk byk ola
slkla e-kraln eski gelenekleri izlemeyi daha nceki bir reddediini
ve daha kalc, daha gl bir krallk kurulmas konusundaki giriimi
ni anlatmaktadr. Glgam'n ayn sylencedeki lmszlk aray da
altta yatan bir mesaj olarak bunu belirtiyor olabilir.
Glgam sylencesi Smer'de geer. Ama ykde, byk olaslk
la Aratta dan gelen babayanl kuzeylilerin yer alp almad ya da et
kisinin bulunup bulunmad konusunda bir kez daha kukuya kapla
biliriz. Glgam ad, ok eskiden Kar Gam olarak anlan Hurri kenti
Karkemi'le birletirilebilir. Glgam yks yalnz Smer ve Babil
edebiyatnda deil, Hurri ve Hitit yazlarnda da vardr.
Glgam Erech En'i olarak anlr; dolaysyla yce rahibenin ei
olarak "krallk" ilevini kazanmtr. Babas da, bir nceki Erech En'i
olmakla birlikte, gene oban ve gebe diye tanmlanarak Lugal Ban-

KRAL GZYAI DKMEZSE

165

da adyla dizelgede yer alr. yknn banda Glgam'n "oulu ba

badan, gen kz sevgilisinden ayrarak" Erech'i acmaszca bask al
tnda tuttuunu reniriz. Daha sonra, onun "yazgnn kadnn dlle
yecei" bir lene katlmak zere olduunu okuruz; bu da Glgam'n
kutsal evlilikteki ilevini dndrmektedir. Bu arada bir baka tasvir
daha ortaya kar. Bu ormanlarn yabanl adam Enkidu'dur. Enkidu'ya
gsterili giysiler, tatl yiyecek iecekler, elik etmesi iin de ilk cinsel
deneyimlerini yaad tapnan kutsal kadn, gadishtu sunulur.
Ksa bir zaman sonra tar Glgam'a gzelliinin yolunu zlemle
beklediini syleyerek evlilik nerir. Ama Glgam, kendisinden bek
lenene uygun olmayan bir davranla Tanna'nn nerisini geri evirir.
Bunu yaparken, tar'n, korkun bir sonla karlaan eski sevgililerini
sayar ve szlerini "Beni de seversen, yazgm onlarnkine benzetirsin"
diyerek bitirir. Eski sevgililerin arasnda Tammuz'un ad da, tar'n
genlik gnlerindeki sevgilisi diye geer. Aslnda Damuzi ad, biri
dorudan doruya Lugal Banda'yla, Glgam arasnda. biri de daha
eski bir dnemde Eridu'daki ilk Smer kral Alalu'dan sonraki birka
adla birlikte olmak zere, Smer krallar dizelgesinde iki kez geer.
kinci Damuzi'yle Glgam'n kendisi .. yaklak 2500 yllarndan
sonra boygstermi olmaldr.
Evliliin geri evriliinden sonra, tar, Enkidu ve Glgam arasn
da bir sava balar; bu savata iki erkek Tanra'ya aalayc szler
eder, O'nun gksel boasn ldrr ve (evirilere bal olarak) uyluk
kemiini ya da cinsel organlarn Tanra'nn yzne frlatr. Glgam
yle seslenir: "Elimden gelse, aynsn sana da yaparm." Bu olayn
sonucu olarak, byk olaslkla bakasnn yerine kurban edilmeyi
simgeleyen '":nkidu ldrlr. Glgam'n can balanr; o da lm
szl aramak zere yollara der; bu aray Smerlilerin tufan ve tu
fandan kurtulanlarla ilgili yklerinin kaynan oluturur.
Glgam adnn daha sonraki Hurri kenti Kar Gam'la olas iliki
sinden; Glgam'n Erech'deki acmasz basklaryla ilgili balarda
verilen ipularndan; yknn genel konusundan; ayn destann hem
Hurri hem de Hitit yazlarnda bulunuundan baka, bu destann ku
zeylilerin tutumunu yansttn dndren birka etmen daha vardr.

166

TANRILAR KADINKEN

Burada iki kltrn kar karya geliine tanklk ediyor olabiliriz. S

mer krallarnn ad saylrken Enmerkar, Glgam'n babas Lugal
Banda'dan hemen nce gelir. iviyazsyla yazlm birka tablet En
merkar ve Lugal Banda'nn Aratta lkesiyle (byk olaslkla Urar
tu'yla) yakn ilikisi olduunu aklamaktadr. Sylencelerden biri,
Lugal Banda'nn bu blgeye giderken Enmerkar'a elik ettiini; bu ge
zinin Hurum Da adl bir yerde epey gizemli bir olayla sona erdiini
anlatr. Ayrca Enmerkar'n, Aratta halkndan armaanlar gndermesi
ni istedii Eridu 'daki Enki tapnayla da yakn ilikileri vardr. En
merkar' dan nceki kraln Erech'deki Birinci Hanedan kurduu ak
tr. Krallar dizelgesi onun "denizlere girdiini, dalara trmandn"
anlatr; bu da byk olaslkla, Erech'e ulamadan nce, Aratta'nn
dalk blgelerinden geerek yapt yolculuklar antrmaktadr. (B
yk olaslkla yce rahibe tarafndan simgelenen) tara kar geli
yks, aslnda Erech'de krallk kurulduu zaman ortaya km ve sa
vata gsterdii baarlar yznden birok masalda bir sylence kah
raman gibi anlatlan Glgam'n Babil'deki yksne sonradan ek
lenmi olabilir.
Bu yk. ne zaman ortaya km olursa olsun. Diodoros Sicu
lus'un Yukar Nil blgesinde yaayan Nbyeliler arasnda da benzeri
nin yer aldn syledii bir olay simgeliyor olabilir. Siculus, kurban
edilmeye kar kan kraln, nde gelen din adamlarnn hepsini ldrdn; bylece kalc bir krallk kurduunu bildirdiini yazmtr.
Babil dneminde elbette kral artk ldrlmyordu. Gene de tar
kral atayan kii olarak tanmlanyordu; "Erkee saygnlk balayan
O'ydu". Yaztlarn birinde ona "Btn yneticilerin Danman. Kral
larn Dizginlerini Elinde Tutan Kii" san verilmitir. Bir bakasnda
"Btn krallara asa, taht ve bir ynetim yl veren" diye tanmlanr. Or
ta Mezopotamya'nn en eski krallarndan biri olan Akadl Sargon (..
yaklak 2300'de) anasnn yce rahibe olduunu, babasnnsa bilin
mediini yazmtr. Sonralar tar'n onu sevmeye baladn syler
ve "bylece yllarca krallk ettim" der.
L. Frobenius The Childhood ofMan (nsanolunun ocukluu) ad
l yaptnda kraln kurban edili trenini irdeler ve bunu "Babil'de sz

KRAL GZYAI DKMEZSE

167

konusu tren eski nemini oktan yitirmiti; tapnakta dzenlenen Ye

ni Y l enliklerinde de kral salt giysileri kartlarak aalanyor ve
dvlyordu; pazar yerindeyse tren uyarnca kraln yerine all pullu
giydirilmi biri aslarak lme gnderiliyordu" diye aklar.
Babil dneminde yer alan eitli tren ykleri, kraln tokat yemek
zere tapnaa gidiini, giysileriyle krallk simgelerinin geici olarak
zerinden karln anlatr. Baka yazlardaysa kraln salarnn ke
silip krpldn. kuann zldn, bu durumda rmaa atld
n okuruz. Irmaktan kan kral yac; simgesi olarak uval bezine sarlr
ve birka gn boyunca yle dolatrlrd. Saggs dncelerini "ld
zaman kraln, (varsayld gibi) len tanr Tammuz'la zdeletiril
dii konusunda birinci bin yldan kalma kantlar bile vardr" diyerek
belirtir.
Bu kuttrenler. simgesel olarak. e/kraln ld varsaylan gnle
ri anmsatyordu. Ama tpk Enkidu lrken, Glgam'n yaamas gi
bi, Smer ve Babil'de krallk srekli ve kaltsal bir kuruma dnr
ken, kraln yerine konan kii de lyordu. Bu kuttrenlerde gnahn
bedelini deme ve cezasn ekme konusunda baz ipular vardr rnein kral cezalandrlr. Ama hangi nedenle? Sonunda insanlar g
nahlar yznden dvlerek cezalandrlr olmu gibi grnmektedir;
ama bu. bakalarna uyarak rahibe/eceyi geri evirdii iin krala veri
len eski cezadan kaynaklanmam mdr? Dvld zaman kraln
gzleri yala dolarsa, alnyazsnn iyi olaca nbilisi. byk olaslk
la bunun kkenini aklamaktadr. Babil tabletlerine gre "Dvld
zaman kral gzya dkmezse. btn yl kt geer."

MISIR- OSRS'N LMNE YAS TUTAN SS

Saggs kuttren uyarnca kraln ldrlmesiyle ilgili olarak, "Sz edi

len uygulama. kukusuz Msr'n tarihncesi dnemlerinde yer alyor
du; oysa baz uzmanlar bunun tarihsel alarda da varln srdrd
n savunur" der. .. 3000 yllarndan ksa bir zaman sonrasna d
en Msr'la ilgili en eski kaytlarda, erkeklerin, Tanra sis' in erkek

168

TANRILAR KADINKEN

kardei/kocas "Osiris'in mezarnda" kurban edildii yazldr. Bu ka

ytlar kurban edilen erkeklerin kzl sal olduunu belirtir; daha nce
de sylediim gibi, bu kiiler Shemsu Hor aknlaryla gelmi olabilir.
Msr tanrlar soyaacnda Horus sis'in oludur. ldkten sonra
Osiris adm alr. Geri lm yznden anlan kii Osiris'dir ama as
lnda len kii oul, yani Horus'dur. Osiris'in lm zerine tahta ye
ni Horus geer. Dolaysyla, her yeni dncenin eklenmi gibi grn
d ve atlanp geilen pek az eyin bulunduu Msr sylenceleri y
nnda anlatlanlara gre, hem Horus hem de Osiris'in Set'le savaa
tutumu; Set tarafndan ldrlense Osiris olmutur. Osiris'in l
myle ilgili ykler, yalnz Msr'da anmsanp trensel olarak yeni
den canlandrlmakla kalmaz; bunlarn Kenan'la zellikle de en eski li
man kentlerinden biri olan Byblos'la yakn ilikisi vardr. Lbnan'da
Beyrut'un biraz kuzeyinde bir kent olan Byblos, .. yaklak 28502600 yllarnda egemen olan kinci Hanedan dnemi kadar eski bir ta
rihte Msr'n smrgesi ya da ticaret limanyd. Ama .S. 150 kadar
yakn bir tarihte bile Lucian, sonradan Adonis adn alan Tanra'nn
sevgilisinin Byblos yaknlarndaki Aphaca'da lmn anlatr. Luci
an, daha sonra gizli Adonis trenlerinin aslnda Osiris trenleri oldu
unu aklar. Baz ykler Adonis'in Byblos'dan birka kilometre
uzaktaki Aphaca'da gml olduunu ne srer, Msr sylenceleriy
se sis'in, yolculuk srasnda karlat eitli sorunlar ayrntlaryla
tanmlayarak gmlmesi iin Adonis'i Msr'a geri getirdiini anlatr.
GRIT - "(GENELLKLE DGNNDEN KISA BR SRE SONRA
LEN) TANRI"

Hawkes gelimesi .. 3000 yllarndan nce balayp .. yaklak

1100 yllarnda Hint-Avrupal Dorlarn geliine kadar sren diil tanr
tapmnn yer ald Girit adasnda len genle Tanra' y tanmlayarak
unlar syler: "Tanra'ya lp yeniden doan, ei ve sevgilisi, Yln
Ruhu (Adonis'in Girit'e uyarlanm biimin), gen bir erkek tanr e
lik ediyordu. Minos Girit'inde bu gen tanr her zaman Tanra'ya ba-

KRAL GZYAI DKMEZSE

169

lyd - bu gen, Tanra'nn dourganlk aracyd; dolaysyla hep

saygl ve tapnr durumda gsterilir"
Stylianos Alex:iou, Girit'te "Kutsal evlilik yani Tanra'nn, (d
nden ksa bir sre sonra len) tanryla birlemesi, topran bereketi
ni simgelemektedir" der.
Giritliler klasik alarda bile, Hint-Avrupal Zeus'a bir bebek ola
rak tapar ve ncelikle Tanra Rhea'nn olu olduu iin sayg gste
rirdi. Yunan tanrlar soyaac. Tanra Rhea'nn bebek Zeus'u baba
sndan saklamak iin Girit'te bir maaraya braktn yazar. Sylence
lerin birinde, Rhea'nn olu Zeus'un "cinsel saldrsna" urad anla
tlr; bu byk olaslkla aralarndaki kutsal cinsel birlemenin eski y
klerinden arta kalmtr. Girit'te Zeus'un len oul olduuna inanlr
d; bu. Zeus'un lmsz olduunu savunan anakaradaki Hint-Avrupa
l Yunanllarn ok kzd bir dncedir.
KUZEY KENAN - "KRALLIGIN HANIMI"

.. ondrdnc yzyldan kalma Ugarit yazlarndaki yklerin ou

Tanra dininin, kkenini byk olaslkla o zamanlar bu blgede ya
ayan kalabalk Hurri topluluundan alan yeni Hint-Avrupal kavram
larla karmasnn sonucunda ortaya km gibi grnmektedir. Bu ya
zlar Saphon Da Tanrs Baal'in lmn anlatr. Sz konusu kayt
lar Baal'in Mot'la, tututuu savata ldn belirtir; geri sylence
ler Mot'un, Baal'i ok korkutan bir dman olduunu aklar ama.
Mot'un ad daha ok bu savata tannmtr. ldkten sonra, Tanra
Anath Baal'in cansz bedenini gmecek bir yer bulana kadar srtnda
tamtr. Bu i biter bitmez, Tanra Mot'u ldrerek Baal'in cn
almtr; bu olay sylencede btn iren ayrntlaryla anlatlr. Ama
iin gerekletirilen ldrme, Baal'in canllar dnyasna dnmesine
olanak salam gibi grnmektedir. Sylenceye gre Baal, Anath'la
bir tarlada bulumu. borluluk duygularyla nnde diz km ve
"Tanra'nn gcn simgeleyen boynuzlarna" vgler yadrmtr.
Anath deveye, Baal boaya dnm ve kutsal cinsel birlemeyle ev-

170

TANRILAR KADINKEN

lenmilerdir. Bu dnemde bile Anath "Cennet'in Ecesi, Kralln Ha

nm" adyla tannyordu.
ANADOLU - "KRALLIGI DENETLEYEN O'YDU..."

Anadolu'daki Hitit yazlar arasnda kraln ldrldn ne sren

hibir kayt yoktur; bunun nedeni byk olaslkla, en eski yazl ge
relerin, Hint-Avrupal Hititlerin kendileri tarafndan yazlm olmas
dr. Gene de blgeyi ele geiren Hititlerin de benimsedii Hattili G
ne Tanra Arinna'nn ad, yakarlarda "Yerdeki ve gkteki krall
denetleyen O'dur" diyerek anlyordu. Hitit yazlar ecenin. zerinde
bir nceki yce ralibe/ecenin ad bulunan Sekiz Gne Tanra Yontu
su nnde gerekletirdii bir kuttreni anlatr.
Gumey, "Hititlerin yce ulusal tanrs 'krallkla ecelii yneten'
gne-tanra Arinnayd; dolaysyla adna yaplan 'dzenli enlikle
rin' kraln da hazr bulunmasnn gerekli olduu enlikler arasnda yer
almas hi de artc olmasa gerek" der. Kantlar ok az olmakla bir
likte, bunlar Tanra nn rahibesiyle Hitit-ncesi dnemde kral arasn
daki ayn ilikiye ynelik gibi grnmektedir. lk Hint-Avrupal nder
lerin bir zamanlar Hattili rahibelerle yapt kutsal evlilik. byk ola
slkla kralla yasallk getirmek iin Hitit geleneklerine sokulmutur.
.. 1000 yllarndan sonra, o zamanlar Kibele adyla tannan Tan
ra'yla oban Attis olarak bilinen gencin ykleri Anadolu'da ok
yaygnlamt; bu sylenceler byk olaslkla eski Tanra dini ka
vimlerinden beri varln srdryordu. Bazen Attis'in idi edilme
siyle birletirilen lmne ilikin uyarlamalar, len oul/sevgili yk
sn bir kez daha anmsatr. Kibele'yle Attis yklerindeki bir baka
ilgin etmen de, Tanra dinindeki bu uyarlamann sonunda Anado
lu' dan Roma'ya gitmi olmasdr. Tanra dini burada .S. 268 yllar
na kadar byk enlik ve geit trenleriyle kutlanm; Cladious ve Au
gustus gibi byk imparatorlar tarafndan da benimsenmiti. Bunun o
sralarda gelimekte olan Hristiyanlk zerindeki etkisi hakknda baz
kestirimlerde bulunmaktan teye gidemeyiz. Kibele'nin kuttrenleriy-

KRAL GZYAI DKMEZSE

171

le ilgili Roma kaytlar. oulun. bu kez bir yontu olarak, nce bir aa
ca balandn sonra gmldn belirtir. gn sonra mezarda bir
n belirecei, bunun zerine Attis'in canlanaca, yeniden dou
uyla da kurtuluu getirecei anlatlr. Kibele her zaman Zeus'un ana
s olarak tannan Tanra Rhea'yla zdeletirilmitir; byk olaslkla
Hristiyanlk ncesi Roma 'snda len tanrnn anas, Ma Rhea adyla
tannyordu.

KIBRIS VE YUNANSTAN -LEN OBANA YAPILAN TRENLER

Kbrs adasnda Adonis"in lm, Aphrodite tapmyla birlikte d

nlr. Yunan masallar Tanra nn, ilk kez bebekken grd gen o
bana vurulup kendisine sevgili setiini anlatr. Sylenceye gre Ado
nis"le. Kbrs'n ormanlk tepelerinde bir yl yaadktan sonra, eskia
Yunanistan"nda Aphrodite tapmnn en nemli merkezlerinden biri
olan Korinth'e gitmek zere yola kar. Yokluunda Adonis bir yaban
domuzu tarafndan ldrlr; bu lm baz Osiris ve Attis sylencele
rinde de karmza kar. Kbrs Adas'nda Kenanl Astarte'yle birle
tirilen Aphrodite tapmnda, l gen oban Adonis adna yaplan din
sel trenler, yneticiler tarafndan yasaklanm olmakla birlikte, es
kia Yunanistan'nda varln srdrmtr.

SRAL -TAMMUZ ADLI LEN TANRI

Kutsal Kitap yklerinde oul/sevgilinin lmyle ilgili kuttrenler,

bu kez .. yaklak 620 yllarnda Kuds'deki tapnakta yakaran b
rani kadnlar arasndaki biimiyle yeniden anlatlr. Hezekiel'in kita
bnda "Sonra beni Rabbin kuzeye bakan evinin giriine getirdi; orada
Tammuz iin oturup alaan kadnlar grdm" yazldr. (Hezek. 8: 14)
Burada, kadnlar tapnak duvar nnde hala Tammuz iin gzya d
kerek alyordu.

172

TANRILAR KADINKEN

Profesr T. H. Robinson 1933'de, Tammuz'un srail'deki lm t

renleri hakknda yazm ve "Bu konu son yllarda inceden inceye irde
lenmi ve len tanry, kutsal evlilii, geit trenlerini kapsayan bir
kuttrenin srail'de de yapld (evrensel olarak deilse de) genellik
le kabul edilmitir" demitir.
Profesr Widengren 1958'de "Dolaysyla Tammuz'un lm ar
dndan, Mezopotamya'da olduu gibi srail'de de bu tr bir yas tutma
treninin yapldn; alama enliklerinin, kutsal evliliin zafer en
liklerinden sonra Booths Bayram'yla balantl olarak kutlandn
syleyebiliriz" diye yazmtr.
GD EDLM TANRILAR VE HADIM EDLM PAPAZLAR

Belirli blgelerde, balangta geici kraln gerek lmnn yerini tu

tan kuttrenlerden biri, byk olaslkla Freud'u dlem korkusunun
asl kkenini oluturan idi etme eylemiydi. Erkeklik organlarnn ke
silip koparlmas, yneten erkein tahttan indiriliini anlatan eitli
sylencelerde yer almaktadr. di etme ykleri, erkek ein lm
nn de anlatld blgelerde ortaya kmtr; Osiris ve Attis sylen
celeri gibi baz yklerde idi edilmeyle lm i iedir.
Hint-Avrupal Hitit sylenceleri. gc bir nceki hkmdar Tanr
Anu'dan zorla alan Kumarbi yksnde. daha yksek bir konuma ge
len Kumarbi'nin Anu'yu idi ettiini anlatr. Byk olaslkla eski
Hitit yklerinden dn alnm Yunan sylenceleri Kronos'un, baba
s Uranus'u idi ettiini anas Tanra Gaia'nn etkisi altnda kalarak
tahta el koyduunu anlatr. Sonra Kronos ayn eyi olunun kendisine
yapacandan korkmu; bylece Yunan sylencesinde oul Zeus'un
babasn alt etnesiyle sonulanan bir dizi olayn balamasna yol a
mtr. Hem Hitit hem de Yunan ykleri Hint-Avrupa kkenlidir.
di etme, gelenekler uyarnca kraln ldrlmemesi iin bulunmu ilk
Hint-Avrupal zm olabilir.
Tanra nara'yla ilgili Anadolu sylencesi bir kez Tanra'yla (b
yk olaslkla yce rahibeyle) yatan erkein, Tanna'nm kutsal gle-

KRAL GZYAI DKMEZSE

173

rini aktarrm korkusuyla, baka bir kadnla yatamayacan anlatr. At

tis sylencelerinden biri, Tanra'ya balln yitirme korkusuna tep
ki olarak, kendi isteiyle idi edildiini aklar. Yce rahibeyle yat
tktan sonra, bir bakasyla sevimesine izin verilmediinden, sa kal
masna olanak salayan tek zm erkei idi etmekti.
Osiris'in bedeni, bazen bir yaban domuzu olarak gsterilen Set ta
rafndan on drt paraya ayrldnda, sis koparlan organlar sabrla
birletirip bedeni eski durumuna getirmiti. Ama Msr sylencesine
gre, Nil Irma'ndaki balklarn yedii erkeklik organ yitip gitmiti.
Bu arada Uranus'un organlarnn da "sulara atldn" sylemek ge
rek. Anadolulu Attis ateler iinde bir sevime nbeti geirdiinde, y
knn uyarlamasna bal olarak, dine bal kalamama korkusu ve
utan yznden ya da zn cezalandrmak zere kendi kendini idi
etmitir. tar ve nanna sylencelerindeki sadk yardmclarla uaklar
da idi edilmi kiiler olarak tanmlanr.
di edilme, Tanra tapmndaki birok eski ykde grlr. Es
ki Smer'de, Babil'de, Kenan'da ve zellikle eskia yazlarnn Tan
ra tapmna hizmet eden idi edilmi erkek saysnn belirli kentler
de neredeyse be bine ulatn belirttii Anadolu' da hadm edilmi
din adam bulunduu sk sk vurgulanr. Eskia Anadolu'sunda idi
edilmi din adamlar kendilerine Attis adn veriyordu.
Bize bugn epey artc gelen bu gelenei, yani erkeklerin kendi
istekleriyle idi edilmelerini aklamak iin eitli grler ne srl
mtr. Bu aklamalar, Yakndou'nun her yerinde din adamlarn ka
dn giysileriyle yani hadm edilmi rahiplerin giydii sylenen klkta
gsteren resimlerin yer alna dayandrlr.
Stylianos Alexiou, "Uzun kadn giysilerine brnm din adamla
ryla mzikiler zgl bir snfa giriyordu. Bu uygulama, byk olas
lkla Suriye etkisi altnda kalm Girit saraylarnda idi edilmi pa
pazlar topluluu bulunduu dncesine yol amtr. Daha sonraki
dnemde, Kk Asya'da Kibele ve Attis'in idi edilmi rahipleri,
buna benzer bir snf oluturmutur" diye yazar.
Erkekler g kazandka. Tanra dininde bile yce rahibelerin ye
rini almaya balam gibi grnmektedir. Bu hakk balangta kendi-

174

TANRILAR KADINKEN

lerini idi edilmi oul/sevgiliyle zdeletirerek ve ona yknerek

elde etmi olabilirler; ya da aslnda gc elinde tutan rahibeler snfn
rnek alp, idi edilme geleneiyle kadn giysilerine brnmeyi be
nimseyerek erkekliklerinden kurtulmaya alm olabilirler.
Anadolu'da hatta Roma'da bile, tm varln Tanra'ya adayan
gen erkek kutsal ba kendi bedenine sapladktan sonra, kesilip ko
pan paralar tutarak sokaklarda koard. Sonunda bunlar yoldaki ev
lerden birine frlatrd; gelenek, sz konusu evde yaayanlarn ona,
bundan byle giyecei kadn giysilerini vermesini gerektiriyordu.
G. R. Taylor, Briffaulfun Analar adl yaptndan kartt zette
bu gelenekle ilgili grn anlatr. Dncelerini "Kadnlarn top
lumsal konumuyla ilgili snrlamalarda atlan ilk adm, dinsel ilevleri
onlarn tekelinden kartmak olmutur" diyerek belirtir. Graves, ecenin
giysilerine brnme kouluyla krala, genellikle ecenin yerine geme
ayrcalnn verildiini syler. Aynca Smer'deki Lagash'da da bu
dizgenin geerli olduunu ne srer.
Eskiada Anadolu'nun baz blgelerinde idi edilmi din adam
larnn Tanra dininin denetimini btnyle ele geirdikleri grlr.
Kibele yontularyla kuttrenleri Roma'ya ilk kez, byk bir hadm ra
hip topluluu eliinde getirilmiti. Bunlarn yeni biimlenmeye ba
layan Hristiyanlkta ve papazlarn, Katolik Kilisesi'nin din yasalarn
da hala varln srdren evlenmeme gelenei zerinde brakt etki
lerle izler konusunda akl yrtmekten teye geemeyiz.
lk brani yasalar erkeklik organ olmayan bir erkein dinsel rg
tn yesi saylamayacan belirtir. "Erbezleri ezilmi ya da organ
kopmu bir erkek, Rabbin kuruluna ye olamaz" (Tes. 23: 1). Kutsal
Kitap'n, Yahve ile brahim arasnda yaplan ilk szlemenin apak
snnet uygulamas konusunda olduunu belirtmesi epey anlamldr.
Bu szleme uyarnca, doumdan ksa zaman sonra btn brani er
keklerinin snnet edilmesi gerekmektedir. Geri bu, ada toplumda
ki yazarlar tarafndan cinsel hastalklara kar korunmak zere "erkek
liklerini" vurgulama yntemi olamaz m?

KRAL GZYAI DKMEZSE

175

ZET

Yce rahibenin, tahta kmasn salayan tanrsal hakk elinde tuttuu

zamanlarn ilevini yitirmi. len ve/ya da idi edilen gen ei, genel
likle tam bir corafi blge ya da zamandizinsel dnem zerinde yo
unlap kadn tanrlarla yce rahibelerin stnlnden, bu inanlarn
yava yava yok edilmesine ve bastrlmasna geii incelemeyi baa
ramayan yazarlar tarafndan gz ard edilmi ya da yanl anlalm
tr.
Bazen bu yanl anlamann, btn belgesel kantlardan artc bir
biimde kopmu olduunu grrz. Smer'de yazl dilin koruyucusu
olarak taplan Tanna'y bir-iki satrla geitiriveren A. Leo Oppenhe
im. istaru szcnn, yalnz yazgy ya da alnyazsn dile getiren bir
kavram olduu, sonradan erkekler tarafndan Tanra tar adyla kii
letirildii savn aklamaya tam be sayfa aynntr. Oppenheim, bu
nun Tanra'nn neden hep, "kraln saygnlyla gcnn kaynan
tayan bir varlk" olarak tanmlandn akladn ne srer. Ama
kant dizisi. tar'm ayrca Yakn ve Ortadou'daki btn br Tanr
a versiyonlarnn "kraln saygnlyla gcnn kayna" diye tanm
landn. nk kraln aslnda anayanl soy araclyla tahta geme
hakkn elinde tutan ve Tanra'nn yeryznde somutlam biimi
olan yce rahibenin cinsel ei olmas gerektiini aka gzler nne
sennektedir.
Kraln treler uyarnca ldrlmesi gelenei, babayanl kabileler
egemenlik kazandka ortadan kalkmtr. Glgam sylencesinin e
itli dillerdeki saysz basks. bu amaca hizmet etmek iin kullanlm
olabilir. Srekli kaltsal krallk kural olmu. erkek tanr stnlk ka
zandka, tanrsal hakla tahta k aktarma ilevi erkee gemitir;
bugn bile varln srdren krallk haklan kavram ite buradan ge
lir.
Kuzeyli saldrganlarn srekli krallk ve ynetimin denetimini ele
geirme isteklerine kar engel olarak, treler uyarnca kraln ldrl
mesi geleneiyle yce rahibenin siyasal konumunun konulduuna ku
ku yoktur. kinci ve belki de ayn derecede nemli bir baka atma

176

TANRILAR KADINKEN

noktas, bir sonraki blmde, Tanra dininde cinsellikle remeyi ev

releyen ve kadn akrabal dizgesinin srmesine olanak veren, hatta
bunu kamlayan tutumlarla kltrel kalplan daha ayrntl biimde ir
delememize yol amtr.

7
KUTSAL CNSEL GELENEKLER
Kenanllarn ad btn Eski Ahit boyunca, srail tarafndan "zerinde bal ve
st akan topraklar" ele geirildii zaman yerinden edilen Filistin Halk 'nn
nemli bir esi olarak anlr. Byk bir fke ve genellemeyle "Kenanllara
beslenen nefretin" tohumlar brani peygamberleri, Eski Ahit dzeltimcileri ve
yaymclar tarafndan atlmtr. Bu peygamberler, Kenan reme tapncn
iindeki bir eye yani cinsel zgrle gnderme yaparak alaya alyor ve in
sanlarn hi ekinmeden bu tapntaki tanrlarn yerel belirimleri olan Ashte
roth 'la "Baalim 'in ardna taklp yosmala gitmekle" suluyordu ...
IPROFESR John Gray 1%4'de yazd The Canaanites (Ke
nanllar) adl yaptnda dncelerini byle belirtmiti. Kenanllar ara
snda olduu sylenen bu "cinsel zgrlk" eski dinin kutsal cinsel ge
leneklerini gstermektedir; bu gelenekler Yakn ve Ortadou'nun bir
ok blgesinde giilyordu.
Kadnlarn, eskialarda toplumun ekirdeini oluturan tapnak
sitelerinde bir arada yaamas, binlerce yl nce Smer'de, Babil'de ve
Kenan'da olduu gibi, Kutsal Kitap zamanlarnda da tre gereiydi.
Daha nce grdmz gibi, tapnaklar ilenebilir topraklarn ounu,
evcil hayvan srlerini elinde bulunduruyor, kltrel ve tutumbilimsel
kaytlar tutuyor ve genellikle toplumun merkezi denetleme grevlisi
olarak alyordu. Tanrsal Ana-atann kutsal evresinde yaayan ka
dnlar, sevgililerini topluluk erkekleri arasndan seiyor, Tanra'ya
sayglarn sunmak zere gelenlerle seviiyordu. Bu insanlar cinsel ey
lemleri kutsal sayyordu; sz konusu eylemler ylesine kutsal ve de-

178

TANRILAR KADINKEN

erliydi ki yeryznn, gkyznn ve tm yaamn Kadn Yaratcs

nn evinde yaplmalyd. Tanra, tad br niteliklerinin yan sra,
cinsel sevinin koruyucu tanrs olarak da ululanyordu.
Baz kazbilimciler, Yakn ve Ortadou'nun ilk tarihsel dnemleri
boyunca kadn tanr dininde srekli sz edilen tapnaklardaki bu cin
sel geleneklere, srlarn, bitkilerin ve insanlarn dourganlyla be
reketi iin yakarmak amacyla yaplan bir tr ilkel simgesel by g
zyle baklmas gerektiini ne srer. Ben bu geleneklerin, cinsellikle
remenin ilikisi kavranp, bilincine varlmasnn sonucu olarak geli
tirilmi olabileceini dnyorum. Bu iliki byk olaslkla en nce
kadnlar tarafndan gzlemlendii iin cinsellik, tapnak sitesinde ya
ayp ocuk yetitirmeyi seen kadnlar arasnda doumu gvence al
tna alma yolu ve belki de gebelikleri dzenleme yntemi olarak din
sel yapyla birletirilip btnletirilmi olabilir.
reme kavram, Tanra'nn atalhyk'deki cilalta a tapna
nda bulunan. bundan sekiz bin yl kadar nce oyulmu klrengi ta
bir levhann zerindeki resimlerle anlatlmtr. Kabartmann bir ya
nnda smsk kucaklam iki sevgilinin bedeni, arkasndaysa kucan
da bir bebek tutan kadn grlmektedir.
ada eril dinlerin "ahlakna" gre yetitirilip koullandrlan
gnmz insan, eski cinsel tutumlarla gelenekleri rahatsz edici, sar
sc hatta kutsal eylere saygszlk gibi grebilir. Ama bu tr tepki ya
da yarglarn, Tanra'nn cinsel geleneklerini bandan beri hep kna
m olanlarn felsefeleri zerine kurulu toplumumuzdaki dinsel tu
tumlarn alanmasnn ya da koullamasnn sonucu olduunu unut
mamalyz.
Kadn tanr tapmnda, cinsellik Tanra'nn insanla sunduu bir
armaand. Kutsal ve kutluydu. O, Cinsel Sevi ve Doum Tanra'sy
d. Bugnk dinlerdeyse tam bir tutumla kar karyayz. Cinsellik,
zellikle de evlilikd cinsellik, tred, kirli hatta gnah saylmakta
dr. nsan cinselliinin bylesine gizlisiz saklsz kabul ediliine kucak
aan ilk dinleri "reme-tapnc" adyla anmak yerine, asl bugnk
dinleri. yeni bir insan yaratma srecini utan ya da gnahla birletirdi-

KUTSAL CNSEL GELENEKLER

179

i iin, garip karlamalyz. Byk olaslkla gnmzden yzyllar

sonra tarihilerle bilim adamlar bu dinleri "ksrlk tapnc" diye nite
lendirecektir.
Evlilik kavramnn en eski yazl kaytlarda bile gemesi bir yana,
Smer, Babil, Kenan, Anadolu, Kbrs ve Yunanistan'dan kalan belge
sel kantlar, hatta Kutsal Kitap, bekar kadnlar gibi evli olanlarn da bir
sre tapnak sitesinde yaadn ve Tanra'nn eski cinsel gelenekle
rini izlediini gzler nne serer. Kutsal Kitap, bu kadnlarn istedik
leri gibi gelip gitmekte zgr olduunu syler. Topluluktaki sradan
kadnlar kadar varlkl ve soylu ailelerin kadnlar da Tanra'nn cin
sel geleneklerine katlrd. Bu kadnlar istedikleri zaman evlenmekte
zgrd; Strabon, .. birinci yzyl kadar yeni bir tarihte bile bu ka
dnlarn olaanst iyi niteliklere sahip eler sayldn anlatr. En es
ki alarda saygnlk ya da erdem gibi bir kavram ya da sorun yoktu
- sonradan yeni ahlak adna uydurulmutur.
Akdeniz'in Eski Dnya Dinlerinin, branilerinki dnda hepsi, yaam
retme srecine kutsal gzyle bakyor, en azndan bunu tanrya kar geli ya
da saygszlk saymyordu. Ama brani dnce izgisinin etkisinde kalarak
alan ilk Hristiyanlk propagandaclar Tann'y yaln doum grngsnden
yaltmann iddetini gittike arttrm, bylece cinsellik-kart bir eilim ya
ratm; olas dirimbilimsel grle yrrlkteki dinsel dogma arasnda uyum
suzluk dounnu, dolaysyla kazanan ada trel dnce olamamtr.

Oxfordlu tarihi L. R. Famell 1896'da dncelerini byle belirt

mitir. Famell o dnemden bu yana, sayfadaki kara satrlarn utantan
pancar gibi kzarmasna neden olmak ya da dncelerini hakl bir f
keyle belirtmek yerine, nesnel bir yaklamla eski dinlerin cinsellie
ynelik tutumlarn irdelemeyi baaran gelmi gemi ender birka ya
zardan biridir.
Bu blmde amacm, branilerin ve sonraki Hristiyanlk dinlerinin
"cinsellik-kart" tutumlarnn temel nedenlerini gstermek ve ardn
dan gelenleri aklamaya almaktr. Bu cinsellik-kart tutum, Mu
sevi-Hristiyan inanlarnn yandalar arasnda cinsel drtlerin daha
az oluunun ya da bu kiilerin yaratltan gelen temizliklerinin sonu-

180

TANRILAR KADINKEN

cu deildir. leride greceimiz gibi bu, byk olaslkla yalnz eski

anayanl dizgeyi yok ederek, atayanh brani aknclarn lke ve yne
timi denetlemesini kolaylatrma amacn gden siyasal gerekelerle
gelitirilip yaylmtr.
Hint-Avrupallarn topraklara ilk el koyuundan sonra, Qadishtu
yani tapnaklarn kutsal kadnlaryla ilgili kurallar, yasalarda srekli
boy gstermeye balamtr - bu yasalar kadnlarn miras, mal ve i
haklarn; ocuklaryla yasal ve tutumbilimsel ilikilerini ele alyordu.
Ama bildiimiz kadaryla, Hint-Avrupallar cinsel geleneklere kar
olduklarn gsteren ak bir tutum iine girmemitir. En azndan im
diye kadar gn na karlp evirisi yaplan hibir yazda bunu d
ndrecek bir eyle karlalmamtr; bununla birlikte evli kadnn
kocasna bal kalmay konusunda gittike sertleen yasalar, bu cin
sel geleneklere ynelik olabilir.
Ama Levililerin ynetimindeki branilerde bu ilikileri grebiliriz.
Musa dneminden balayarak srail kavminin Levi yasalar, yaklarak
ya da talanarak lm gzdayla btn kadnlarn evlenene kadar er
demli kalmasn buyuruyor; evlendikten sonra da gene lmle korku
larak, yalnz kadnlardan elerine yzde yz ballk istiyordu. Irzna
geilen evli kadna ya da nianl kza verilen lm cezas, Levililerin
babann bilinmesine verdii an nemi aka gstermektedir. Tap
naklardaki kutsal cinsel geleneklere katlmak, elbette bu yasalar bozu
yordu. Kadnlara getirilen byk cinsel kstlamalarn yan sra Levili
papazlarla yalvalarn da tapnaklardaki cinsel gelenekleri srekli k
nadn grrz. atma noktasnn aada aklayacam gibi oldu
unu dnyorum.
Qadishtu'lar yani Tanra'nn kutsal kadnlar tek kocaya bal kal
mak yerine, eitli erkeklerle sevitiinde babalar belli olmayan o
cuklar douyordu. Smer ve Babil belgeleri, bu kadnlarn tapnak si
tesiyle kurduklar yakn ilikiler araclyla toprak ve mal sahibi ol
duklarn geni i etkinlikleriyle uratklarn gzler nne serer. e
itli ykler bu kadnlarn toplumsal konumu iyi, varlkl ailelerden
geldiini anlatr. Tanra dininin ilk akrabalk geleneklerini izleyen
Qadishtu'larn dourduu ocuklar byk olaslkla analarnn adlar-

KUTSAL CNSEL GELENEKLER

181

n, sanlarn ve mallarn miras olarak alyor; anayanl soy topluluun

doal toplumsal yaps olarak srp gidiyordu. Kz ocuklarn kendi
leri de qadishtu olabiliyordu. Bat Anadolu'daki Tralles'de ele geen
.S. 200 kadar yeni bir tarihte Aurelia Aemilias adl bir kadnn oyup
iledii bir yazt vnle, anas ve kendisinden nceki btn kadn ata
lar gibi onun.da tapnaklarda cinsel geleneklere katlarak hizmet etti
ini anlatr.
Diil dinin kutsal cinsel gelenekleri, bu dinle Tanrsal Ana-ata tap
m arasndaki ak balantlardan bir bakasn daha, Smer'de, Ba
bil'de, Anadolu'da, Yunanistan'da, Kartaca'da, Sicilya'da, Kbrs'da
hatta Kenan'da bilindii biimde ortaya koyar. Tapnaklarda sevien
kadnlara kendi dillerinde "kutsal kadnlar", "lekesizler" ad veriliyor
du. Bu kadnlarn Akad dilindeki adlar Qadishtu, aslnda "gnahlarn
dan arnm kadnlar" ya da "kutsal kadnlar" diye evrilmitir. Ama
son iki yzyln en bilimsel incelemelerinde bile bu cinsel gelenekler
hemen hemen hep "yosmalk" olarak tanmlanm, kutsal kadnlarsa
durmadan "tapnak yosmalar" ya da "kuttren yosmalar" adyla anl
mtr. Yazar tarafndan Qadishtu'nun karl olarak "yosma" szc
nn kullanl, salt kutsal olduuna inanlanlarn kutsalln yo
kumsamakla kalmaz; ayn zamanda szcn karmlar ve toplumsal
antrmalaryla rk znelliin ortaya koyulduunu dndrr. Bu
da okuyucunun dinsel inanlar ve dnemin toplumsal yapsn yanl
yorumlamasna yol aar. Bence, "yosma" szc, yazarn szmona
aklamaya alt eski geleneklerin gerek anlamn btnyle ar
ptmaktadr.
srail kavminin yce lklerine hayranlk besleyen Profesr Alb
right yle der:
Klasik edebiyatta, zellikle de Herodotos, Strabon ve Lucian'n yazdklarnda
karmza kan antrmalardan rendiimiz gibi, kutsal yosmalk, kiisel ad
ne olursa olsun Suriye ve Fenike Tanras tapncnn deimez doal sonucuy
du. Kutsal yosma olarak Tanra, bize son derece artc gelen "Kutsal Kii"
adn tayordu... tre Filistin'in Kenan kkenli halk arasnda iyice pekitiril
miti; aynca sa'dan yaklak bin yl kadar nce, Suriye'deki Hierapolis'de de

182

TANRILAR KADINKEN

ayn trenin bulunduunu tartrken Lucian'n kulland szleri aktararak

sylersek, "bu ok kutsal gelenek" halkn nne, srail' i evreleyen lkelerden
de srekli getiriliyordu.

Bir lde daha az kart olduunu grdmz Profesr James de

"Bu gelenek Amos'un knad Shiloh'daki sraillilerin kutsal mezar
laryla balantl olarak yaplan trensel yosmalk uygulamalaryla da
destekleniyordu. Hosea'nn ak-seik belirttii zere, Amos ve Asu
gibi br reformcularn gelenekleri yok etme abalarna karn bu ra
hibeler, onun zamannda (.. 750-735) ilevlerini hi eksilmeyen bir
cokuyla yerine getirmeyi srdryordu" diye yazmtr.
YAHUDA'NIN BRAN LKESNDE BLE

Her ne kadar cinsel trelerin ada tanm byle yaplm olsa da. ka
zbilimciler eski Smer kaytlarndaki kutsal kadnlarla ilgili ykleri
gn na kartmtr. nanna'yla Enki sylencesi. nanna'nn kutsal
cinsel gelenekleri Erech halkn uygarlatrmak iin getirdii byk ar
maanlar arasnda sayar. Cennet'in Ecesi'ne en byk deeri veren
kutsal kadnlardr; o da karlk olarak bu kadnlar korur.. Erech'de ta
pnak kadnlar saf ya da lekesiz anlamna gelen nu-gig adyla tannr
d. Lilith adnn getii ilgin bir Smer yazsnda Lilith, bir gen kz,
"Inanna'mn eli" olarak betimlenir. Bu eski tablette Lilith'in, sokaklar
dan erkekleri toplayp tapnaa getirmek zere nanna tarafndan gn
derildii yazldr. Ayn ad yani Lilith, brani sylencelerinde karmza
Adem'in cinsel adan kendisine boyun emeyen ilk kansnn ad ola
rak kar; bu ad daha sonralarysa ortala salan spermleri elde etmek
iin havada bekleyen cinin ad olur; "evlilikd ocuklarn" bununla
yaratr. yklerin her ikisi de, Tanra tapmndaki cinsel geleneklerle
birletirilen asl Lilith'e bir tepki olarak gelitirilmi olabilir.
.. on sekizinci yzylda Babil'de Tanna'nn Akad dilindeki
tar ad, Smer dilindeki nanna adnn yerini almaya balamtr. Tab
letlerden biri, tar tapmnn sonunda nanna'nnkini bastrd Erech
kentinden "orospularla yosmalar" kenti diyerek sz eder (bunlar sz-

KUTSAL CNSEL GELENEKLER

183

etiklerin ada evirisidir). Ayn tablet, yabanclarla sevien rahibe

lerden kutsal ruhun yeryzndeki somutlam biimleri diye sz eder.
tarn kadnlar da Akad dilindeki qadishtu szcyle anlr; Ba
bil' deki nemli bir tapnaktaysa onlara "tar'n kadnlar" anlamna
gelen ishtartu ad verilir.
Bu eski cinsel geleneklerden artakalanlar, Herodotos tarafndan an
latlmtr; Herodotos kendi dneminde yani .. 450 yllarnda Babil
li kadnlarn ilk cinsel deneyim olarak yaamlarnda bir kez bir yaban
cyla sevitiini, evlendikten sonraysa cinsel yaamlarn yalnz koca
laryla srdrdn syler.
sa'nn doumundan ksa bir sre nce Anadolu'da doan Strabon,
cinsel geleneklerin o zamanki Anadolu'nun birok blgesinde grlen
Tanra tapmnda izlendiini yazar. Bu cinsel gelenekler ya Kibele ya
da Anaitis adna yrtlrd. Strabon bu trelerin Comana ve Lid
ya'daki tapmlarn ayrlmaz bir paras olduunu sylemitir; Lidya,
Tralles'de bulunan yaztlar da bunu dorulamaktadr. Strabon yolcu
luklar srasnda, bu gelenekler sonucu doan ocuklarn yasal ve say
gn sayldm; analarnn adyla toplumsal konumunu aldklarna ta
nk olduunu yazmtr. Ayrca bu adla sann btn resmi yazlarda
vnle kullanldn ekler ve dncelerini kendi dneminde Anado
lu'da "evlenmemi analara neredeyse tapldn" syleyerek belirtir.
Yunanistan'n eski a dneminde Aphrodite'in Korinth'deki tap
nanda kutsal kadnlar hizmet ediyordu. Sonradan Lucian kendi dne
mindeki yani .S. 150 yllarndaki geleneklerden sz etmitir. Lucian o
dnemin kadnlarnn, yalnz Adonis iin dzenlenen len gnnde
yabanclar sevgili olarak setiini anlatr. Msrl sis tapm Roma'ya
getirildii zaman bile. kutsal kadnlar sis tapnanda eski cinsel gele
neklere gre yayordu.
Eski Msrl kadnlarn cinsel geleneklere gre yaadn dnd
ren bildiimiz hibir kayt yoktur, ama reformcu-rahip Hezekiel, kita
bnn 23. blmnde fkeyle bir kme brani kadnn uarlk ve iffet
sizlikle sulayp "gnahkar" cinsel alkanlklarn Msrllardan
rendiklerini syler. Yaznn bir blmnde "Msr lkesi'nden tanp
getirilen uarlnzla yosmalnz sona erdireceim" diye gzda

184

TANRILAR KADINKEN

verir (Hezek. 23:27). brani halknn iki ayn ulusunu, yani Yahuda'yla
srail'i simgeleyen iki gen kz anlatt eretilemeli yksnde, bu
kzlarn Msr'da cinsel adan son derece zgr olduklar iin, Ke
nan'da gnahkar ve kt yola dm kadnlar sayldklarn syler.
Astarte adn tayan Tanna'ya tapnma, btn Akdeniz blgesine
yaylmt. Tyron ve Sidon adl (Fenike) kentlerinden gelen Kenanllar,
Kartaca'da, Sicilya'daki Eryx'de ve Kbrs'daki birka yerleim mer
kezinde Ashtoreth tapna kurmutu; buralarda kutsal cinsel gelenek
lere gre yaanyordu. Sozomenos, bugn Lbnan olarak bilinen bl
gede, Aphaca ve Baalbec'deki Ashtoreth tapnanda bu cinsel gele
neklerin olduunu yazmtr. Farnell, Akdeniz blgesindeki ilikilerin
ouna deinmitir.
Yakn ve Ortadou'nun baka blgelerindeki Tanra tapmlarnda
olduu gibi, Ashtoreth dininde de kadnlar kutsal cinsel geleneklere
gre yaamay srdryordu. Kutsal Kitap Kuds'deki Qadishtu'larn,
asherim (Tanra Asherah'n imgeleri) iin rtler ve kumalar doku
duunu anlatr; Roland de Vaux buradan "kutsal yosmalar evi" diye
sz etmitir. O da cinsel geleneklerin. Kenan tapnaklarnn belirgin ni
telii olduunu; srailli kadnlarn. brani nderlerin knamalarna kar
n. bunlara uyduklarn belirtmitir.
branilerin bu gelenekler karsnda takndklar uzlamaz tutumu
tam olarak anlamamza olanak veren en nemli nokta. kutsal kadnla
rn Tanralara -Yahuda'nn brani lkesinde bile- eski cinsel gele
nekleri uygulayarak hizmet etmeyi srdrdklerinin kavranmasdr.
Cinsel gelenekler Kuds'deki Yahve'ye ait olduuna inanlan. bir za
manlar kadnlarn Tammuz iin gzya dkt tapnaktaki dinsel ta
pnmalarn bir aamas olarak srp gidiyordu.
Profesr James ve birka baka bilim adam Ashtoreth tapmnn,
Kuds'deki Yahve tapmyla yan yana yer aldn yazmtr. James
aynca Kuds'de ve Shiloh'daki brani tapnanda uygulanan cinsel
gelenekleri de anlatr.
Hoea'nn Eski Ahit kitabndan. bir kadnn, bu kez Gomer'in (Ho
ea'nm karsnn) evlenmekte, ocuk yetitirmekte ve en ssl giysile
rini kuanarak tapmaktaki br erkeklerle sevimekte zgr olduunu
reniriz. Kukusuz kadnn yaptklarn aalayp kmsemek iin

KUTSAL CNSEL GELENEKLER

185

yazlm olan bu Kutsal Kitap yklerinde bile, anlatlanlar kadnn

cinsel geleneklere kendi isteiyle uyduunu; bunlara zorunluluk ya da
ykmllk gzyle bakmadn; daha ok enlik elenceleri gibi ho
bir frsat saydn gzler nne serer. Bu durum elbette Hoea'nn ata
yanl brani dizgesini benimseyen erkekler tarafndan kabul edilecek
bir ey deildi; ama baka dinsel dizgelere inananlar iin ayn durum,
rneksel bir davran gstermekteydi.
Binlerce yl boyunca bu cinsel gelenekler, Yakn ve Ortadou halk
lar arasnda doal kabul edilmitir. Bu halklar anayanl soy kalplar
nn ve kadn akrabal dizgesinin srmesine olanak vermi, giderek
zendirmitir. Cinsel geleneklere gre yaamann doasnda eksik ka
lan, ocuklarn babas konusunda kayg duyulmayyd - oysa ata
yanh dizge ancak babann bilinmesiyle srdrlebilirdi.
Bu eski cinsel geleneklerin ktlk ve arpklkla sulanmasnn;
Levi rahiplerinin cinsel "ahlak" kavramn ortaya atnn, yani kadn
larda evlenmeden nce erdenliin, evlendikten sonra balln aran
masn, bir baka deyile babann kim olduu konusunda tam denetim
isteyilerinin, sonradan atayanl soy hesaplarna olanak verecek olan
babalk bilgisini resmiletirme abalarnn sonucunda ortaya ktna
inanyorum.
Durduunuz yer grdnz eyi belirler. Tanra dinine inananla
rn bak asndan dnrsek, bu kiilerin yalnz eski gelenekleri uy
guladklarn grrz. Aknc brani kavimlerinin bak asndan ele
alrsak. bu eski dinin artk lgnca, ktlk dolu, ksnl, utan verici,
yzkaras, gnah dolu bir reme-tapnc olduunu dnrz. Ama bu
trel tutumun temelinde, ancak atayanl bir dizgenin yani Hint-Avru
pallarn kuzey lkelerinde yaadklar zamandan beri bildikleri bir
dizgenin kuruluuyla el koyacaklar topraklar ve mal zerinde g sa
hibi olmalarna olanak verecek siyasal bir nlemin bulunduu dn
lemez mi? Levi yasalarnn, kadnlarn evlilik yata dndaki cinsel
yaamlarnn gnah, yani Yahve'nin buyruklarna kar gelmek oldu
unu bildirmesinin nedeni bu olamaz m? Kutsal Kitaba gre bu yasa
lar ilk kez Musa zamannda yani brani kavimlerinin Kenan lkesi'ni
ele geirmesinden ksa bir sre nce kurumlatrlmtr. Blgesel ve

186

TANRILAR KADINKEN

toplumsal atmalar hep atba gitmitir. Bu, branilerin Kenan'a ge

lileriyle balayp Roma ve Kutsal Kitap'ta anlatlan ilk Hristiyanlk
dnemlerine kadar srp giden uzun ve irkin bir savatr.
branilerin "cinsellik kart" tutumlarnn derecesini ve Levi din
adamlarnn brani kadnlarnn cinsel davranlaryla tutumlarn de
itirme abalarn tam olarak anlayabilmek iin, Tanra dininin bra
ni kavmini dorudan doruya ne lde etkilediini kavramak gerekir.
Tanra dininin gelenekleri dneme zg olmayan durumlarn kn
da karlalan ender bir sapma myd, yoksa din Hint-Avrupallarla
Levilerin aknlarna karn hfila Kenan'da yaayanlarn yaamnda
nemli bir etmen olmay srdryor muydu?

8
CENNET'N ECES'NE TTSLER
SUNMULARDI

IB

R zamanlar Kenan diye adlandrlan yerde, topran derinliklerin

de gml kalm kadn tanr yontular bilimsel kazlarla srekli gn
na kartlmaktadr. Bazlar .. 7000 yllarndan kalma bu Tanr
a putlar, bugn hem Museviliin hem de Hristiyanln doum yeri
olarak bilinen topraklarda, ok daha eskiden Cennet'in Ecesi'ne tapl
dn sessizce kantlamaktadr.
Kuds'deki brani niversitesi Kazbilim Profesr ve yine bura
daki Kazbilim Kurumu Y neticisi Yigael Yadin'in, Kutsal Kitap'ta
anlatlan Kenan 'n Hazor kenti kazlarn ele alan anlats daha yeni ya
ymlanmtr. Yadin biraz batan savma da olsa bu topraklarda Tanra
tapmnn yer aldn u biimde anlatmaktadr:
Kuzey srail'in resmi dini, srail tanrs Yahve'ninki olmasna karn, Kutsal
Kitap'ta anlatlanlarla kazbilimsel bulgular gz nne aldmzda, Baal ve
Astarte tapncnn bu blgede yaayan insanlar zerinde -sanki ifte gven
ce verir gibi- halk ve budun inanlar biiminde ortaya kan byk bir etki
si olduunu grrz. Gerekten de yaptmz kazlarda Bereket Tanras As
tarte'yi simgeleyen yontucuklarla Astarte ve Baal tapncna ilikin bugn ad
na kutsal yosma diyebileceimiz kadnlar simgeleyen yontucuklar bulduk.
Kenan'n Ge Dnem Tun an (..
sr Albright unlar yazar:

1500-1300) anlatan Profe

Ge Tun a katmanlarnda bulunan dinsel nesnelerin en yaygn trlerinden

birini "Astarte" ad verilen levhalar oluturmaktadr. Bunlar genellikle toprak-

188

TANRILAR KADINKEN

tan yaplm oval tabletlerdir; zerlerinde (madeni ya da toprak kalpla) basl

m Tanra Asherah'n plak resmi bulunmaktadr; en face (yzden) grnen
Tanna'nn yukar kaldrd kollarnda sarmak dallan ya da ylanlar, ya da
her ikisi birden vardr. Tanra'nn ba, Msrl Hathor'unkine benzeyen iki
uzun normal sa llesiyle ssldr. Bu tabletler Erken Dnem Tun a'nda
(.. 3200-2100) uzun bir tarihncesi dnemin yaand Mezopotamya'dan
dn alnmtr.

Kuds'deki ngiliz Kazbilim Okulu'nun eski Yneticisi Kathleen

Kenyon Kutsal Kitap'ta sz geen Kenan' irdelerken unlar yazar:
...dnemin (ge tun a) hemen hemen btn yerleim merkezlerinde ok
yaygn olarak grlen tapn nesneleri Astarte levhalardr. Ancak Fenikelile
rin diniyle ilikisi olduu dnlen bu tr levhalarn belirli bir yerleim mer
kezinin henz srail ynetimine girmemi olduunu gsteren kantlar olarak
ele alnamayaca ortaya kmtr; nk Tell Beit Mersim yerleiminde de
tarihi .. 7. yzyla kadar uzanan levha ya da yontucuklann bulunuu bu sy
lenenleri dorulamaktadr. Peygamberler tarafndan yaplan aklamalarla
uyanlar, Yahve'ciliin o topraklardaki eski dinle srekli savamak zorunda
kaldn aka gstermeye yeterlidir.

Kutsal Kitap dneminde Kenan'daki Tanra tapmnn nemiyle

etkilerini aratrrken, Tanra'nn Ashtoreth, Asherah, Astarte, Atto
ret, Anath, ya da yalnz (ikisi de Tanra olarak tanmlanan) Elat ya da
Baalat diye adlandrldn, Sur, Sidon, Ascalon, Beth, Anath, Apha
ca, Byblos ve Ashtoreth Karnaim gibi byk Kenan kentlerinde en
nemli tanr olduunu grrz.
1894'de Robertson Smith, Kutsal Kitap dnemine doru Astar
te'nin, Baal'in daha az nem tayan kans konumuna indirgendiini
ne srmtr, ama gene de Kenan'daki Tanra yaztlarnda Tanra
dan Gksel Ynetici, Kralln Hanm, Btn Tanrlarn Anas diye
sz edildiini grrz. Kukusuz Tanra Baal'in kendisiyle, bir Ba
al'le ya da birok Baalim'le birletirilmektedir, ama dikkatli bir ince
leme bize dinsel uygulamalarn biimiyle kuttrenlerin eski Tanra di
nindekilere benzediini gsterir.

CENNET'N ECES'NE TTSLER SUNMULARDI

189

Bat Asya Kazbilim Profesr Seton Lloyd'a gre, genellikle bey

diye evrilen baal szc aslnda geici bir konumu ya da geici mal
mlkiyetini gstermektedir. Bu szck tpk Hint-Avrupallarn pati
szc gibi, bey, sahip, efendi, koca anlamnda; hatta daha nce be
lirttiim gibi, Sanskritedeki bala szcyle ilintili kullanlm olabi
lir. Kuzey Kenan'daki Ugarit sylencelerinde Saphon Da'nn Baal'i,
orada Anath adyla tannan Tanra'dan, henz olmayan tapnan teh
likelerden korumasna yardm etmesini ister. i.. on drdnc yzyl
dan kalma bu sylencelerde, Anath Baal'i nce korkutur, sonra cann
alacak kadar gl dmanlarndan korur, onlar kolayca ldrr. Ger i Baal ad yzyllar nce Ugarit'teki Hurriler tarafndan Saphon Da
'nn frtna tanrs olarak tantlmtr, ama bu sylencelerin yazld
dneme doru ayn ad Tanra'nn sevgilisiyle zdeletirilmitir;
aynca Ugarit'te Baal, dan frtna tanrs ve tpk Damuzi, Tammuz,
Attis, Osiris ve Adonis gibi len sevgili olarak ikili bir ilevi yklen
mitir. Sylencede, sevgilisinin lm zerine Anath'n duyduu ac
nn, bir inein yavrusu iin duyduu acya benzedii anlatlr.
Baz yazarlarn Ugarit'teki btn tanrlarn ba olarak tanmlad
daha yal Tanr Thor-El'in bile, yce Anath yaklat zaman kor
kuyla titreyerek derinlerdeki sekiz odal kutsal snana kat yaz
ldr. Baz yazlarda Anath'n ad "Kralln Hanm, Ynetimin Han
m, Yce Cennet'in Hanm" diye geer. Kuzey Kenan tabletleri n
da, bu erkek tanrlarn ikisinin de her eye gc yeten mutlak g sa
hibi tanrlar olarak gsterilip anlatld dncesini, btn erkek tan
rlarn kesinlikle byle olduunu varsaymayan birinin savunmasna
olanak yoktur. Geri bu sonu ou yazarlar tarafndan gz ard edil
mitir ama Kenan sylencelerinden ortaya kan, en byk g ve yi
itlik tanrsnn Anath olduudur.
J. Hastings 1900'lerde yazd Dictionary of the Bible (Kutsal Ki
tap Szl) adl yaptnda Ashtoreth' in en yce tanr olduunu syler
ve ondan "Bu Tanra Samilerin ilkel anaerkil rgtlenme dneminde
en nemli tanryd. O btn insanln ba saylrd, sevilerinde zgr
d, sopun dourgan anas, barta ve savata nderiydi" diyerek sz
eder.

190

TANRILAR KADINKEN

Bununla birlikte, brani kavminin byk bir blmnn yaad

Gney Kenan'da kullanlan Ashtoreth ad, Eski Ahit sayfalarnda en
der olarak tek bana geer. Bu ad hemen hemen her zaman Baal'le bir
letirilir ve Hint-Avrupa sylencelerinin ylan cinleri de ounlukla
Tanna'nn oullar ya da kocalan olur; hatta bazen dine Baalcilik ad
verilir. Geri Ari beylerinin o zamana kadar iddetli saldrlar dzenle
dii gney blgesinde dinin, Kutsal Kitap dnemlerine doru Baal'i
daha yksek bir konuma oturtmu olma olasl vardr ama, tapnma,
kuttrenler, cinsel gelenekler, idi edilmi din adanlan, len sevgili
olarak Tammuz ya da Baal iin tutulan yaslar, ok saydaki Astarte
yontularyla levhalar, (bunlara oranla biraz daha nemsiz olmakla bir
likte, asherah denilen) stunlarla dikmelerin hepsi aslnda brani sal
drlarnn hedefi olan Tanra dininin simgeciliiyle geleneklerini
gzler nne sermektedir. Levi rahiplerinin Tanna'nn adn bile bile
yanl yazp sylemeleri (utan anlamna boseth diye okuyorlard), on
dan yalnz eril kip kullanarak sz etmeleri, adn srekli sevgilisinin
adyla birlikte anarak, Tanna'mn konumunu grmezden gelileri salt
rastlant olamaz.
Daha nce de sylediimiz gibi, Kutsal Kitap ve br dinlerin ede
biyat, bir lde ok eskiden beri sregelen inanlarla bilgilerin kay
d, bir lde de ulalmak istenen siyasal ereklerin sonucudur. Kutsal
Kitap'taki Cennet masaln irdelerken Joseph Campbell "gze arpa
cak derecede yapay ve uyduruk sylenceler" deyimini kullanr. Profe
sr Chiera, Marduk sylencesinin byk olaslkla Babil ordular ara
clyla yayldn yazar ve Ashur'un yceliini anlatan masaln, yal
nz Marduk sylencesinin yeniden ilenmi bir uyarlamas olduunu
belirtir. Chiera, Adem 'le Havva sylencesinin de "kesinlikle dinbilirn
evrelerinde yaratldn" yazar ve szlerini "soyun kurucularnn ta
rihine nelerin yaktna..." karar verme yetkisine sahip papazlarn
Kutsal Kitap zerinde sk denetim uyguladklarn syleyerek srd
rr. Profesr Widengren de bildiimiz biimiyle Kutsal Kitap'n
"...birok blmnn skdenetirne uradn ve baz yerlerinin ka
rldn" yazar.
Geri Kutsal Kitap'ta anlatlanlarn ounun byk olaslkla ger
ek tarihsel olaylara dayal olduu, bilimsel kazlarda elde edilen ka-

CENNET'tN ECES'NE TTSLER SUNMULARDI

191

ntlar ve belgelerle eitli biimlerde dorulanmtr, ama Kutsal Ki

tap'ta bulunan Kenan'daki "oktannl" dinlerle ilgili Levi yazanakla
n, btnyle nesnel tarihsel kaytlar olmaktan ok, Levi dinbilimi a
sndan daha kolay kabul edilebilen ve daha yararl olduu dnlen
bir gr asn yanstyor gibi grnmektedir. Bazen Ashtoreth bazen
de Asherah ad kullanlarak Tanra'nn kimliiyle cinsiyetini belirsiz
letirmeye ynelik eitli yntemler bulunmasna karn, bugn bildi
imiz biimiyle Kutsal Kitap'ta bile baz blmler ve simgeler, eski
kadn tanr tapmnn etkili ve yaygn varln ele vermekte; Kenan ve
Yakndou'da bulunan br eyalarsa bunu dorulayp kantlamakta
dr.
Msr'da braniler Tanra tapmm sis ya da Hathor adyla biliyor
du. Drt kuak boyunca kadnlarn toplumsal konumunun yksek ol
duu ve ounlukla anayanl soy dizgesinin ilerliini srdrd bir
lkede yaamlard. Drt kuak nce Msr'a geldii dnlen on iki
oulluk aileye kyasla, Msr'dan kan branilerin saysna bakarak bir
karara varrsak, srailliler diye bilinen bu brani kavminin byk bir
blmnn aslnda Msrllar, Kenanllar, Sami gebeleri ve Msr'da
toplam Tanra'ya tapan br kavimler olduunu grrz. Babil'de
Kenan'n tam dousunda tar tapnaklar vardr. Kenan'dan, yani b
ranilerin Msr'dan ayrldktan sonra yerletikleri topraklardan elde
edilen kazbilimsel kaytlarla nesneler, Ashtoreth, Astarte, Asherah,
Anath, Elat ya da Baalat adyla Tanra dininin birok byk kentte ha
la serpilip gelimeyi srdrdn aka gzler nne sermektedir.
"SUNAKLARINI YOK EDECEK, PUTLARINI KIRACAKSINIZ"

Levi soyundan Eski Ahit yazarlar, tanrlarnn Kenan lkesi'ni kendi

lerine "sz verilmi topraklar" olarak baladn ne srer. Ama Ke
nan'n brahim zamannda bile bo bir yer olmad, onun anlatlarn
da da aka grlmektedir. Saylar 13:17-19'da. brani kavimlerinin
Sina l nden geip Kenan'a gelirken, buradaki kentlere nc eliler
yollad yazldr. .. yaklak 1300-1250 arasndaki durum yle an
latlr: "Gnderildiimiz lkeye gittik. Gerekten de zerinde bal ve

192

TANRILAR KADINKEN

st akyor; bu topraklarn rn bu. Burada yaayanlar ok gl in

sanlar, kentleri salam ve byk" (Saylar 13:28).
Kutsal Kitap'ta anlatlanlar, Kenan'da zaten yerleik bir halk bu
lunduunu, insanlarn byk ve korunakl kentlerde yaadn do
rulamaktadr. Buna karn, buraya gelen branilerin ereinin yalnz
Kenan ilerine ilerlemek deil, ayn zamanda bilerek ve iddet uygu
layarak bu topraklardaki dini yok edip yerine kendilerininkini geir
mek olduunu grrz. Bu erek Leviler tarafndan, Yahve'nin daha
braniler Kenan'a girmeden nce verdii sylenen buyruu gibi gs
terilir:
Bugn sizlere verdiim buyrua dikkat edin: Bakn ve grn sizden nce
Amorileri, Hititleri, Perizileri ve Hivileri ve Jebusileri bu topraklardan srp
attm. Gittiiniz lkenin insanlaryla anlama yapmaktan saknn, sizi birbiri
nize drmek iin kurduklar tuzaklardan saknn; siz onlarn sunaklarn yer
le bir edin, putlarn krn, aalarn kesin nk baka tanrya tapmayacaks
nz, nk Rabbiniz kskan bir Tann'dr (k 34: 11-16).

branilerin Kenan'a akn ite bu buyrukla balamtr. Geri bra

nilerin "sz verilmi topraklara" girii, Msr'da klelikle geen yz
yllardan sonra bir huzur limanna geli gibi dnlr ama, Kutsal Ki
tap'a gre bu topraklarn ele geirilii, Hint-Avrupallarn saldrlar s
rasndaki gibi, kanl kuatmalar dizisi biiminde gereklemitir.
Tesniye 2:33'de Musa ve Aaron nderliindeki srail kavminin Ja
haz kentinde Sihon adl bir kralla karlat yazldr. Levilerin anla
tsnda "Rabbimiz Tanr onu bizim ellerimize brakt; btn halk ve
oullaryla birlikte onu da ldrdk. O zaman btn kentlerini ele ge
irdik ve erkekleri, kadnlar, ocuklar, herkesi ldrdk, sa kalan ol
mad" yazldr. Bashan kral Og'la karlamalaryla ilgili olarak da
Tesniye 3:3-7'de "Rabbimiz Tanr Bashan kral Og'u halkyla birlikte
elimize verdi. Onlar ldrdk, elimizden sa kurtulan olmad... top
lam altm kenti ele geirdik ... Bylece btn kentlerdeki erkeklerin,
kadnlarn ve ocuklarn canna kydk" denir.
Hem Aaron hem de Musa lde lmtr. Buyruu yerine getirme
yi Joshua (Hoea) stlenmi, srailliler Eriha'ya girmitir. Hoea

CENNET'N ECES'NE TTSLER SUNMULARDI

193

6:21'de "Seferberlik srasnda kenti yerle bir ettiler; kadn erkek, gen
yal herkesi kltan geirdiler..." der. Ama ayn kuatmada "Btn
altn ve gm, bakr ve demir kaplar bundan byle kutsal saylacak
tr; hepsi Rabbinize aittir ve Rabbin hazinesine gitmelidir" denir (Ho
ea 6:19). Hoea 6:24'de bu buyruklarn yle yerine getirildiini
reniriz: "Kenti ve iindeki her eyi atee verdiler, yalnz gm ve al
tn, bakr ve demir kaplar Tann'nn evindeki hazineye koydular." Ai
savanda "o gn kadn erkek ldrlenlerin saysnn on iki bin, yani
btn Ai halk" olduu sylenir (Hoea 8:25). Hoea 8:29'da, Ho
ea'nn "Ai kraln bir aaca ast ve gnbatmna kadar orada brak
t" yazldr. Bir nceki blmde, Hoea'ya Yahve tarafndan Eriha
kralna yaplanlarn aynsnn Ai kralna da yaplmas bildirildii iin,
Eriha kralnn bana gelenlerin de bunun ayns olduunu kestirebili
riz, ama bu olay artk kaytlarda yer almamaktadr.
Hoea lO'da yazlanlar unlardr:
Hoea Makkedah' ele geirdi ve kral halkyla birlikte kltan geirip hem
onlar hem de kentteki btn canllar yok etti. Hi kimseyi sa brakmad ve
Makkedah kralna da Eriha kralna yaplanlarn aynsn yapt. Sonra Hoea ve
btn srailoullan Makkedah'dan yrye geip Libnah'a saldrd. Rab ken
ti ve halkn srailoullarnn eline brakt, onlar da insanlar ve tm canllar
kltan geirip ldrd; sa kurtulan olmad, krala da Eriha kralna yaptkla
rn yaptlar. Hoea ve srailoullar, Libnah'dan Lachish'e yrdler, konum
larn saptayp saldrya getiler. Tanr Lachish'i de onlara verdi; kenti ikinci
gnde ele geirdiler; Libnah'daki gibi, burada da btn canllar kltan geir
diler.
Bu arada Gezer kral Horam Lachish'i kurtarmak iin yrye gemiti;
ama Hoea onlar, yani kral ve halkn yendi, tek bir kii bile sa kurtulama
d . Sonra Hoea ve btn srailoullar Lachish'den Eglon'a yrd, konum
larn belirleyip saldrya getiler; ayn gn buraya da el koydular ve Lac
hish'deki gibi btn canlilar yok edip halk klan geirdiler. Hoea ve sra
iloullan Eglon'dan Hebron'a ilerleyip saldrya getiler. Kente el koydular,
kentte ve kylerinde yaayanlar kltan geirdiler; Eglon gibi buray da iin
deki tm canllarla birlikte yok ettiler; sa kalan olmad. Sonra Hoea ve sra
iloullar Debir ynne dnp buraya saldrdlar. Kralyla birlikte kente ve

AKDENZ

Harita 4: Gney Kenan (Filistin) - Eski Ahit dnemi

CENNET'N ECES'NE TTSLER SUNMULARDI

195

kylerine el koyup herkesi kltan geirdiler, btn canllar yok ettiler; elle
rinden sa kurtulan olmad. Debir'e ve kralna, Hebran, Libnah ve kralna ya
planlar yapld.
Bylece Hoea tm lke -dalk blge, Negeb, Shepelah ve iki rmak
havzas- halkn, kralla birlikte kltan geirmi oldu. Elinden sa kurtulan
olmad. srailoullarnn tanrs Rabbin buyurduu gibi soluk alan her canl
yok edildi (Hoea 10:28-40).

Birbirine benzer biimde anlatlan kuatmalarda, Hoea veisrail

oullarnn, Gibeon, Hazor hatta Hermon Da eteklerinde Lbnan
Koya'ndaki Baal Gad'a kadar btn kentleri yerle bir ettiini re
niriz. Yinelemeye dme tehlikesini gze alarak, Profesr Albright'n,
Kenan'daki "cinsel enliklerle doa tapm"nn, "yerini srail kavmi
nin krlara zg yalnlna ve yaam saflna, yce tektanrclna ve
sert ahlak yasalarna braktn" syleyen yorumunu bir kez daha an
madan geemiyorum. Burada aklmza, "sz verilmi topraklara" yor
gun kemiklerini dinlendirmek, yeni ve daha iyi bir yaam kurmak iin
giren, yce lklere sahip zavall, ezilmi kleler imgesinden ok, Pro
fesr Lloyd'un, Luvilerin Anadolu'ya giriini ve getikleri yollarda
"ilerleyilerinin izini byk ve yaygn ykmlarla braktklarn" syle
yen tanm gelmektedir.
Geri btn anlatlar srailoullarnn elinden sa kurtulan olmad
n belirtmektedir, ama sanki bu szde "yaam safln" ya da "sert
ahlak yasalarn" biraz daha rtmek istercesine yazlanlardan, btn
dorunun bununla snrl kalmadn da reniriz. nk Saylar b
lmnde (3 l : l 7) Midianitlere kar verilen savatan sonra, srailoul
lar hala Aaron'la Musa'nn nclnde ilerlerken, u buyruun gel
dii yazldr: "Btn erkek ocuklar, bir erkekle cinsel ilikiye girmi
btn kadnlar ldrn, ama cinsel ilikiye girmemi kadnlar kendi
nize ayrn." Saylar 31:32-35'de, sz konusu savata srailoullar ta
rafndan yama ve talanla ele geirilenlerin dkm yaplr. Elde edi
lenler u sralamayla, koyunlar, srlar, eekler ve "hibir erkekle se
vimemi otuz iki bin kz" diye bildirilir.
Tesniye kitabnda, Hoea'nm buyruundan da nce unlar yazl
dr:

196

TANRILAR KADINKEN

Dmanlarnzla savarken Rabbiniz onlar ellerinize braktnda ve bazlar

n tutsak aldnzda, tutsaklar arasnda gzel bir kadn grr de beenirseniz,
onunla evlenebilirsiniz. Onu evinize getirin, salarn tra etsin, trnaklarn
kessin ve tutsak edildiinde zerinde bulunan giysilerini karp atsn. Sonra
evinizde kalsn ve tam bir ay boyunca anasyla babasnn yasn tutsun. Bun
dan sonra onunla seviebilirsiniz; siz onun kocas o da sizin karnz olsun.
Ama artk size ho grnmyorsa, brakn gitsin. Onu satmamal, sert davran
mamalsnz, nk isteinizi onunla yerine getirdiniz (Tesn. 21:10-14).
Geri verilen saylar bir lde abartlm olabilir ama bu blm
ler, sonradan srailoullarnn karlar olarak tannan kadnlarn ou
nun, aslnda aileleriyle arkadalarnn ldrlne, evleriyle kasaba
larnn yerle bir ediliine tanklk etmi kzlar olduunu dndrmek
tedir. 'xukluk gelenekleriyle dinsel anlarnn yan sra, bu biimde
evlerinden koparlp brani kabilelerine sokulular karsnda bu ka
dnlarn ektii korku ve rselenmenin bir araya gelii, onlarn brani
yaam biimindeki tutumlaryla konumlarn epey gletirmi olmal
dr. Geri brani kabilelerindeki kadn says hi hesaplanp kaydedil
memitir, ama bu blmler Msr'dan ilk ayrldklar srada braniler
de erkek saysnn ok daha fazla olduunu dndrmektedir. Btn
bu etmenler, brani kadnlarnn yeni ataerkil yasalar "kabul ediini"
aklamamza yardm edebilir.
"TANRI'YI BR YANA ATIP BAAL'LE ASHTORETH'E TAPMILARDI"
Geri kutsal kitap kaytlarna gre birok kasaba ve kentin halk kl
tan geirilip ldrlmtr, ama Ashtoreth'e hala byk bir saygyla
tapmay srdren birka byk kente dokunulmamtr. Kenan'a adm
atlnca, ele geirilen topraklar kabileler arasnda bltrlm, Levi
ler bu kabilelerin her birinde yer almtr. Bu noktadan balayarak b
ranilerin, Cennet'in Ecesi'yle O'nun Baal'ine kar giritii uzun ve
iddetli saldrlar izleyebiliriz. Btn uyarlara karn, Tanra dininin,
Kenan' ele geiren braniler zerinde son derece ayartc bir etkisi ol
mutur; hatta bir ou bu dinin atalarnn dini olduunu da dnm

CENNET'N ECES'NE TTSLER SUNMULARDI

197

olabilir. Eski dinde tapnan branilere yaplan gndermeler Kutsal Ki

tap 'n sayfalarnda ve Levi rahiplerinin anlatlarnda srekli boygste
rir:
Yarglar 2:13 - "Ve Tann'y bir yana atp Baal'le Ashtoreth'e
taptlar."
Yarglar 3:7 - Ve insanlar Tanrlar Rabbi unutup onun gznde
kt olan yaptlar, Baal'le Ashtoreth'e taptlar."
Samuel 7:3,4 - "Samuel srailoullanyla tapnakta konutu ve
tm yreinizle Rabbinize dneceksiniz, o zaman size yabanc tannla
n ve Ashtoreth'i aranzdan atmal, yreinizi Rabbinize hazrlamal ve
salt <ma hizmet etmelisiniz, bylece o da sizi Filistinlilerin elinden kur
tarr, dedi."
Samuel dnemi ilk brani kral Saul zamanna, .. yaklak 1050'ye
rastlar. Yarglar dnemi bundan ncedir. Kutsal Kitap'a gre Kral S
leyman .. yaklak 960-922'de Ashtoreth'e ve br yerel tanrlara ta
pyordu. Sonunda Yahve'yi bir yana brakp Cennet'in Ecesi Sidonlu
larn (Sayda) Ashtoreth'ine tapt iin kralln yitirecei gzdayla
kar karya kald. Krallar 15:13'de Ece Maacah'n olu (ya da toru
nu) tarafndan, .. yaklak 910'da tahttan indirildii yazldr - su
u, Ashtoreth'e tapmaktr. Kuzey Kenan yazlarnda bazen Anath' n
yannda Asherah'n ad da geer. O zamanlar bu Tanralara ana-kz
olarak taplm olabilir. Ama Asherah ayn zamanda Sur ve Sidon'da
ayn adla ululanan Ashtoreth'le de zdeletirilir. Kuzey Kenan yaz
larndan biri Asherah' yle anlatr: "Sur kentindeki Asherah tapna
na, Sidonlularn Tanras'na geldi." Ugarit yazlarndaysa Asherah
"Btn Tanrlarn Yaratcs" olarak anlr.
Yukarda anlatld ve daha sonra da greceimiz gibi, Yahve'den
ayrl, btn Kutsal Kitap anlatlan boyunca srp gider. Ama en
aklayc blm Yeremya'nn kitabndadr. Burada anlatlan olay, ..
yaklak 600'de Msr'daki bir brani smrge topluluunda geer.
Tanra dini ve o gnlerde yaayan branilerin bile, Tanra'y byk
bir saygyla ululamas burada, son zamanlarda benimsenen yeni bir din
olarak deil, branilerin daha nce -Kuds'teyken- izleyip benim
sedii bir din olarak anlatlr. Geri Levi soyundan yazarlar byk bir

198

TANRILAR KADINKEN

dikkatle asl yetkenin kocalarda olduunu anlatm, Cennet'in Ece

si'ne tapanlar tarafndan verilen yantta aka eril soyu vurgulamaya
zen gstermitir, ama gene de sz konusu blmde bunun bir kadn
dini olduunu ortaya koyan gl ipularn bulabiliriz:
O zamanlar kanlarnn yabanc tanrlara ttsler yaktn bilen btn er
kekler ve orada bulunan btn kadnlar, Msr topraklarndaki Pathros'da ya
ayan tm insanlarn oluturduu kurul, Yeremya'ya u yant verdi; Yah
ve'nin adna bize sylediklerini dinlemeyecek ve yapmaya ant itiimiz eyle
ri yerine getirmeyi srdrecek, tpk bizim ve babalarmzn, krallarmzn ve
nderlerimizin Judah kentinde ve Kuds sokaklarnda yapt gibi, Cennet'in
Ecesi'ne ttsler yakacak onun onuruna ikiler aktacaz. Bunlar yaptmz
gnlerde yiyeceimiz boldu, iyi yayor, ykmlara uramyorduk. Ama Cen
net'in Ecesi'ne ttsler yakmay, onun onuruna ikiler aktmay kestiimizden
beri yoksullua dtk, ya kltan geirildik ya da ktln penesine dtk.
Kadnlar ekledi ve dedi ki, Cennet'in Ecesi'ne ttsler yakp onun adna iki
ler akttmz zaman, zerinde onun yz bulunan rekler piirdiimizi ko
calarmz bilmiyor muydu sanyorsunuz? (Yeremya 44 :15-19)

Profesr Hooke, "Adonis Bahelerini, Hezekiel'in imgeler odasn.

kadnlarn Cennet'in Ecesi'ne rek piirmeyi braktklarndan beri,
hibir eyin iyi gitmediini, Masseboth'u, Asherahlar, bilicilii .... ve
br uygulamalar grdmz zaman, bize syleyecek ne kalyor?"
diye sorar ve sorusunu yle yantlar, "Bunlarn kimi Kenan lkesi'n
den, kimi byk olaslkla Asur-Babil'den ve kimi de Msr'dan aln
m yabanc eler olduu, aynca hepsinin srail dinine Eski Ahit'te
grld biimde girdii yadsnamaz."
Profesr Widengren dncelerini, sanki ek bir yant gibi, "Artk
Cennet(ler)in Ecesi'nin, Yahuda krallnda yaklak 600 kadar yeni
bir tarihte resmi tapm srdrlen Astart'dan bakas olamayaca ke
sindir" diyerek belirtir.
Kutsal Kitap blmlerinin ou, (Kk harflerle yazlm) ashe
rah ad verilen kadn tanr putlarnn btn yksek tepelerde. her yeil
aacn altnda, tapnaklardaki sunaklarda bulunduunu bildirir. Bu put
lar Asherah adl Tanna'nn tapmyla zdeletirilen simgelerdir ve
yontu biiminde oyulmu bir direk ya da canl bir aa olabilir. Arthur

CENNET'N ECES'NE TTSLER SUNMULARDI

199

Evans, "Kutsal Kitap kaytlar Asherah tapncnn ya canl bir aala

ya da aacn yerine geen Kenan sunaklar kurulmadan nce yerleti
rilmi bir direk ya da dikmeyle simgelendiini durmadan yineleyerek
dorular" demitir.
Ben de asherim'in (oul) aslnda yapraklar be blml incir
aalar olduunu dnyorum; bu aalar Msr'da "Tanna'nn
Yeryz'ndeki Bedeni" saylrd. Bunun byle olduuna inanmamza
yol aan eitli nedenler ve kantlar vardr, -byk olaslkla Cennet
sylencesindeki aa simgeciliini de aklayacak- bu kantlan
Adem'le Havva sylencesinin zmlenmesi blmnde daha ayrnt
l ele alacam.
Kenan'da Tanna'nn varl konusundaki aratrmalarmza d
nersek, Kutsal Kitap anlatlarnn bize, asherim'in her yerde bulundu
unu sylediini grrz; ama bunlarn Tanra Asherah'la ilikisi
aklanmamtr. "Ve srailoullan Tanrlar Rabbe kar gelip gizlice
doru olmayan iler yapt. Y ksek yerler kurdular, her yeil aacn al
tna, btn yksek tepelere direkler ve asherim diktiler, putlara hizmet
edip iki dkme buza imgesi yaptlar, bir asherah kurdular ve kendi
lerini aldatp Rabbin gznde kt olan yaptlar (il. Krallar 17 :9).
Leviler, genellikle "onlarn tanrlar" diye andklar din simgeleri
nin bulunduklar her yerde yok edilmesi grevinin branilere verildii
ni syledii iin, yaplan da tam anlamyla bu olmutur. Levi rahipleri
bu ykp yok etme iinin Yahve'nin buyruu olduunu yazmtr. "El
koyacanz topraklarda insanlarn tanrlarna hizmet ettii her tapna
yerle bir edeceksiniz, yksek dalarda ve tepelerde, her yeil aacn
altnda dikilmi direkleri ykacak, asherim'i atee vereceksiniz."
(Tesn. 12:2) "Rabbin sunann yanna asla asherah olarak aa dikme
yeceksiniz" (Tesn. 16:21).
Ama Levi rahiplerinin tm uyarlarna karn, insanlar srekli as
herim yapm ve bunlara tapmtr. 1. Krallar 16:l3'de .. yaklak
850'de zebel'in kocas, brani Kral Ahab'n asherah yaptn re
niriz. .. sekizinci yzylda bir tarihte aya, am kentindeki ashe
rim'den sz etmitir. Yarglar dneminde Gideon bir tapnan ashe
rah'larn yerle bir etmi ve tahtasn Yahve'ye yanm sunu olarak
vermitir.

200

TANRILAR KADINKEN

nsanlara "Tanr srailoullann asherim yapt iin piman ede

cektir" diye gzda verilir. .. 715-690 yllan arasnda ynetim ba
nda bulunan Kral Hezekiah ''Tann'nn gznde doru olan yapm
tr." Stunlar krm, asherah'lan krp paralamtr. branilerin Ke
nan'a geliinden sonra Kuds'deki tapmakta saklanan tun ylan kran
da Hezekiah'dr. Hezekiah'dan sonra elli be yl boyunca ynetimi
elinde tutan olu Manassah bir kez daha askerim yapm; ardndan ge
len olu Amon da ayn eyi yapmtr.
il. Krallar 23:4-15'de, .. yaklak 630 yllarnda Kral Josiah'a
hizmet eden Levi rahibi Hilkiah, Asherah ve Baal iin yaplm kapla
n Kuds'deki tapnaktan karmtr. Asherah' ortadan kaldrmtr.
"Sleyman'n Ashtoreth iin yapt yksek yeri bozmutur." "Dikme
leri kirp paralam, asherim'i kesmi, yerlerini insan kemikleriyle
doldurmutur."
Geri Tanra dininden hi sz edilmez, ama ge Kutsal Kitap d
nemlerinde Kenan'daki Tanra tapmyla ilgili kantlar, oul/sevgili
Tammuz iin yas tutanlarn varlyla gzler nne serilir. Hezekiel'in
kitabnda, i.. yaklak 620 yllarnda Kuds'deki tapnakta Tammuz
iin alayan, tar'la ilgili Babil anlatlarndan ok iyi tandmz Tan
ra dininin yas trenlerini uygulamay srdren kadnlardan sz edi
lir. Daha nce de aktardmz zere, Profesr Widengren, tpk Mezo
potamya'daki gibi srail'de de Tammuz'un lmn anmak iin d
zenlenen yas kuttrenlerinin varln kantlarla gsterir.
1. Epstein, 1959'da yazd Museviliin tarihinde, zellikle "S
leyman dnemindeki kafirlik aknndan sz eder ve Sleyman'm puta
taparlna neden olarak kanlarn gsterir. Sleyman'n yabanc pren
sesleri (Kutsal Kitap'a gre yedi yz kadn) haremine toplama alkan
l, byk olaslkla kadn miraslarla evlenerek ele geirdii lkeler
de en yce ynetim hakkn gvenceye almasn salayan siyasal g
dl bir dizgedir. Yakndou'da ou kiiye taht veren haklarla, Tann
a'ya tapan kavimlerdeki anayanl soy kalbnn ilikisi, -hepsi S
leyman'n yasal kanlan saylan- saraydaki yabanc kadn saysnn
okluunu ve bu kadnlarn lkelerinden getirdii dinlerin kabul edil
mi varln aklayabilir.

CENNET'N ECES'NE TTSLER SUNMULARDI

101

Sleyman dneminden sonra, brani kavimleri iki ayn ulusa bln

dklerinde, Tanra tapm srekli grlmtr. Kuzey krall sra
il'in bakenti Samiriye'de Ahab ve zabel dneminde (.. yaklak
869-850) Ashtoreth'le Baal tapmnn geliip yayld apak grlr.
brani Ahab'm, Ashtoreth'le Baal'e yce rahibeyle rahip olarak hizmet
eden Sidon ecesiyle kralnn kz zebel'le evlenmesi, byk olaslkla
ona tahta kma konusunda ok daha yasal bir hak kazandrmtr. Ama
o dnemden nce (.. yaklak 922-901) Kral Jeroboam bile Tanra
dininin simgeleri olan altn buzalar yapmt.
Bakenti Kuds olan gney brani krall Yahuda'da, her ikisi de
Ece Maacah'n kocas olarak ynetimde bulunan Rehoboam'la olu
Abijam'n "kafir putlara tapt"sylenir. Bildiimiz gibi, Ece Maacah
Asherah'a tapn.ve sonunda onun putunu yapt iin tahttan indiril
mitir. .. yaklak 842'de Kuds'e Ece Athaliah tahta gemi ve y
netimi srasnda "kafirlik" dini geliip yaylmay srdrmtr. za
bel'in kz Athaliah'n, Kenan insanlarn gznde, Sidon'da Ashto
reth 'in yce rahibesiyle rahibinin torunu olarak ynetme hakkna sahip
olup olmadn sorabiliriz. .. yaklak 735-727'de Kral Ahaz da
"Tann'nn gznde kt olan" yapm ve eski dine inanmtr. i..
yaklak 620'de Hezekiel dnemi kadnlan Kuds'deki tapmakta Tam
muz iin alam; .. yaklak 600'de Yeremya zamannda bakald
ran kadnlar Cennet'in Ecesi'ni ululamay srdreceklerini aka du
yurmutur.

ZET

Birok aprak gndermeyi aklamamza yardm eden kazbilim ka

ntlarnn sonucu olarak, Kutsal Kitap'taki aklamalarn eksikliine
ve batan savma biemine karn, Kenan'daki Kutsal Kitap dnemle
rinde Levi soyundan brani rahiplerinin Tanra diniyle srekli iliki
iinde olduu konusunda hibir kuku kalmamtr. Geri dinsel nes
nelerin yok edilmesi buyruu gney Kenan'da, br Yakndou lke
lerine oranla daha az kazbilimsel bulgunun ortaya karlmasyla so-

202

TANRILAR KADINKEN

nulanmtr, ama yaygn Tanra tapmyla ilgili kantlar, branilerin

yaad ya da yakn ilikide bulunduu yerlerde, yani Msr, Babil, Si
na ve Kuzey Kenan gibi btn br lkelerde gn na karlmtr.
Gney Kenan'da branilerin evresini kuatan topluluklar, Kenan'n
asl halk, yani yerle bir edilmemi kentlerde yaayan, ok eski zaman
lardan beri kadn tanrlara tapan insanlard.
Kutsal Kitap'ta da aka belirtildii zere, Samiriye ve Kuds gi
bi brani bakentlerinde bile, yeni Yahve dinini izleyen kavimlerin
yeleri olarak dnlen kiilerin (zellikle de bu topluluklarn, Levi
kabilesinden seilmemi gibi grnen yneticileriyle krallarnn) Tan
ra'ya tapmas, Musevilik ve sonra da Hristiyanlk tutumlarnn geli
imini etkileyen en nemli etmenlerden biri olmutur diyebiliriz. Levi
lerin kkende Hint-Avrupal Luvilerle akraba, br kabilelerinse Ak
deniz'in Tanra'ya tapnan kavimlerinin torunlar olma olasl, Levi
rahipleriyle yalvalar arasndaki blnmeyi ve durmadan eski dine s
rklenmi gibi grnen srailoullannn srekli "aykrlyla dzen
sizliini" aklamamza yardm etmektedir.
Levi rahipleri, "srail'in kzlarnn tapn yosmalar olmayacaktr"
demitir. Buna karn, daha nce de grdmz gibi, eski cinsel ge
lenekler srp gitmitir. Atayanl soy dncesini destekleyen Levile
rin iddetli tepkilerine yol aan ey byk olaslkla, diil dinin doa
snda bulunan ve ayrlmaz bir paras olan, anayanl soy kalplarnn
srmesine izin veren hatta buna zendiren cinsel geleneklerin yaps
olmu olmaldr.
Tanra dininin srekli varlnn ayrdna bir kez vardktan sonra,
(brani kadnlarn uysal yardmclar olarak daha en batan ikincil ko
numa yerletiren) Eski Ahit anlatlarn daha dikkatli okuduumuzda,
geni kapsaml birok blmn Tanra dinine, bazen simgecilikle r
tlm ya da gizlenmi bitmek tkenmek bilmez gzdalan vermeye
harcandn aka grebiliriz. Ama gzdalarnn bir blm daha
aktr. Bunlar dorudan doruya eski dini uygulamay srdrenleri
hedef alr, "baka tanrlara" yakarmaya kalkanlarn canna kyl ve
kltan geirili ykleri Kutsal Kitap anlatlarnda bile aka ortaya
konmaktadr.

CENNET'N ECES'NE TTSLER SUNMULARDI

203

Bundan sonraki blmde greceimiz gibi, srekli yinelenen cin

sel imgeler Levilerin, Tanra dinindeki cinsel gelenekler ve genellik
le kadnlarn cinsel zerklii, yani kadnlarn binlerce yl boyunca tu
tumbilimsel, toplumsal ve yasal adan bamszlklarn korumalarna
izin veren zerklikleri karsndaki tutumunu anlamamz salamakta
dr. Dolaysyla Levilerin yasalarnda Tanrsal Ana-ata tapmnn ezil
mesi, anayanl soy dizgesinin bir daha grlmemek zere yok edilme
si yazldr.

9
VE KENTN ERKEKLER
ONU TAA TUTUP LDRECEK
LEVL papazlar Kenan lkesi'ndeki Tanra dinine ylesine kar
ydlar ki, ("baka tanrlar" terimi her blmde stkapal geitiril
mekle birlikte) bu "baka tanrlara" tapnmay yasaklayan yasalar ya
zlmt. Sz konusu yasalar ylesine sertti ki, brani dini yelerine,
eer Yahve'ye inanmazlarsa kendi ocuklarn bile ldrmeyi buyuru
yordu. Kutsal Kitap'n Levili yasalarndaki buyruk yleydi: "Eer er
kek kardein, olun, kzn, karn ya da arkadan aklndan baka tanr
lara hizmet etmeyi geiriyorsa onu ldrmelisin; ldrmek iin kalkan
ilk el seninki olmal, br insanlar seni izleyecektir" (Tesn. 13:6).
Bu buyruk kukusuz salt erkeklere yneliktir nk ldrlmesin
den sz edilmeyen tek yakn kocadr. Gzaltnda tutulmas gereken ki
iler salt akrabalar da deildir, nk Levililer aynca "Bir zamanlar
Rabbiniz Tanr'ya hizmet etwi olan bir kent halk, artk baka tanrla
ra hizmet ediyorsa, bu kentte yaayan herkesi ldrmelisiniz" demek
tedir (Tesn. 13: 15).
Cennet'in Ecesi'nin kimliiyle, Kenan lkesi'ndeki brani krallar
arasnda bile varln srdren tapmnn ne kadar geni kapsaml ol
duunun ayrdna vardmzda, Kutsal Kitap'taki kadn imgelerini ve
onlan konu alan zgl yasalar daha iyi anlayabilir ve Levilerin siya
sal gdlenimine gnl gzmz aabiliriz.
brani peygamberleriyle papazlar yani Leviler, bakire ya da evli
olmayan kadnlan aka hor gryor ve onlardan aalayc bir dille
sz ediyordu. Btn kadnlarn, herkes tarafndan bir erkein, yani ba
bann ya da kocann zel mal olarak grlmesi gerektiini ne sr-

VE KENTN ERKEKLER ONU TAA TUTUP LDRECEK

205

yorlard. Bylece -salt kadnlar iin- cinsel ahlak kavramn geli

tirip kurumlatrmlard.
Kutsal Kitap tarihisi 1. Epstein'n 1935'de brani Talmud evirisi
ne nsz olarak yazd giri blmnde, bunun en nemli nedeninin,
evrelerindeki dinlerin braniler iin gzda oluturmas olduunu
syler:
srailoullarnn kendi topraklarnda yaad sralarda bile, evredeki ulusla
rn dinsel geleneklerine yknme arsnn ne denli byk olduu ksa za
manda deneyimlerle grlmt. Yabanc etkilere direnme gl, Yahudi
ler'in dind bir evrede yaadklar sralarda yer alan ayrlma dneminde ok
daha ciddi boyutlara varm ve hahamlar, putataparln resmi devlet dini ol
duu lkelerde yaayan Yahudi topluluklarn bastrmaya alan bu sindirici
glere nasl kar konulmas gerektii konusunu ciddi bir biimde ele almak
zorunda kalmtr.
Kutsal Kitap yasalaryla sonralan Talmud yasalarn ayran, putataparla
iddetle kar koyuun, salt dinbilimsel bir dizgenin bir baka dizgeyle uyu
mazl olmadn anlamak ok nemlidir. Temelde bu, trel ltler atma
syd. Dinsiz kavimler, Kutsal Kitaplarn sraillileri ciddi bir biimde uyard
tm ktlkleri yapyordu. Putataparlk tretanmaz davranlarla zdeleti
rilmiti ve bu tanm yaananlarla da sk sk dorulanyordu.

Bu "trel ltler atmas" ve "tred davranlar", aslnda Levi

lerin cinsel gelenekleri, Kutsal Kitap tarihinin tm dnemlerinde srp
gittii bilinen alglay biimi gibi grnmektedir. Cennet'in Ecesi'ni
ululamay srdren brani kavimleri arasnda ocuklarn babasnn kim
olduuna aldr etmeyi, dolaysyla cinsel gelenekler sonucu anayan
l soy kalplarnn srmesine gz yumu, brani kabilelerinin papazlar
tarafndan eski inanlarn bastrlp yok edilmesinde bir dnm noktas
oluturmu gibi grnmektedir. Levili nderler, eer kendi dinlerinin
yannda, kadnlara mallarna sahip kma hakk, yasal bir kimlik ve e
itli erkeklerle sevime zgrl veren bir baka dinin yaamasna izin
verirlerse, o zaman brani erkeklerinin kendi kadnlarna, kocalarnn
mal olma durumunu kabul ettirmelerinin son derece zor olacan bili
yordu. brani kadnlarna, birden fazla erkekle yatmann kt bir ey ol
duu dncesi retilip kabul ettirilmeliydi. Kadnlara bunun, her e-

206

TANRILAR KADINKEN

ye gc yeten tanrdan ykm, fke ve utan getirecei retilmeliydi

- buna karlk kocalarn iki, hatta elli kadnla cinsel ilikiye ginne
si kabul edilebilir bir durumdu. Dolaysyla Levi yasalar, btn brani
kadnlarna evlilik ncesi erdenlikle evlilikte ball tanrsal bir gerek
lilik olarak buyuruyordu; bu Tanra dinindeki kadn cinselliine yne
lik tutumlarn tam kart olan bir savd.
Ama her eye karn, eski dinin etkisi ve saygnl sryordu. Da
ha nceden de grdmz gibi, her ada, "kafirlik" konusunda bitip
tkenmek bilmeyen Kutsal Kitap anlatlar bulunmaktadr; btn Eski
Ahit boyunca anlatlan bu konu, deimez bir sorun gibi ele alnarak
olduundan daha nemli gsterilmitir. Yahve'nin yalva papazlar
gzdalaryla insanlar korkutmutur. Onlar knayp paylamlardr.
Levili yazarlar, tapnan kutsal kadnlan aralarnda olmak zere cin
sel zerklie sahip btn kadnlar orospu ve yosma olarak nitelendir
mi; kadnlar cinsel adan kendi mallar gibi grme konusundaki ata
erkil tutumlarn zor kullanarak kabul ettirmek istemilerdir. Bir kez bu
"ahlak" kavramn bulup ortaya karnca da, davranlaryla yaamla
r kendi eski inanlarna gre en yce ve en kutsal yapda olan kadn
lan. "tred" olmakla sulamlardr.
"AMA SEN, BROK SEVGLS OLAN BR
YOSMA GB DAVRANDIN"

Yeni ahlak yasalarna uymay kabul etmeyen -yosmalar ve yasak ili

kiye girenler diye adlandrlan- kadnlarla, Yahve'ye srekli ballk
gstermeyen brani kavminin dikballyla dinden kmas arasnda
izilen simgesel benzeim, son derece aklaycdr. Kadnn cinsel a
dan bal kalmaynn en byk gnah olarak kullanlmas, -bu y
lesine byk bir gnaht ki Yahve'yi aldatmakla bir tutuluyordu- Le
vilerin cinsel adan zerk olan kadnlara kar taknd tutuma gnl
gzmz amamz salar. Bu benzeimin iki paras, bazen anlal
mas olduka g bir biimde, birbirine dolanmtr ama Yahve 'nin
peygamberleri "baka tanrlara" tapmaya kalkan branilere de dil

VE KENTIN ERKEKLER ONU TAA TUTUP LDRECEK

207

uzatt iin, belirli bir erkein mal olmay kabul etmeyen kadnlara
yaplan saldr da bununla e-zamanl ve kendiliinden oluyordu. Da
ha nce de grdmz gibi, srekli verilen gzdalarna karn, bra
ni kadnlar ve erkekleri, hatta krallar gerekten de Cennet'in Ecesi'ne tapmay srdryordu. Bu davranlar yznden, papazlar tarafn
dan "Sion'un Kz" olarak simgeleniyor ve inanszlkla sulanyorlar
d.
Yeremya, aya, Hezekiel, Hoea ve Nahum cinsel eretilemeleri
ok sk kullanmlardr. Levili bir papaz olan Yeremya bunu yle an
latr: "Diyorlar ki bir erkek karsn boarsa ve kadn da ondan ayrlp
baka erkee giderse, koca ona geri dner mi? Bu topraklarmz kir
letmez mi? Ama Tanr, sen de birok sevgilisi olan bir yosma gibi dav
randn, gene de sonunda bana dndn, der." Bir baka blmde bra
nilerin dinden kmasn, kocasna bal kalmayan bir kadnla kyasla
yarak unlar syler, "Tanr, Ey srail yurdu, kocasn aldatarak ondan
ayrlan bir kadn gibi, siz de beni aldattnz, dedi." Gene bir paylama
srasnda branileri "btn yksek tepelerde, her yeil aacn altnda
yosma gibi davranmakla" sular.
Yahve'nin azndan konuur ve fkeyle sorar, "Btn bu yaptkla
rnz nasl balayabilirim? Oullarnz beni bir yana att ve tanr ol
mayan tanrlara gvendi. Onlara btn gereksinimlerini ben verdim;
gene de zinay seip genelevlere gider oldular" (Yeremya 5:7). Bu
benzeim Yeremya 3:6-lO'da bir kez daha kullanlr ve "Kral Josiah
ynetim bandayken Tanr bana dedi ki, Din deitiren srail'in yap
tn gryor musun? Btn dalarn tepesine, yaylan her aacn al
tna gitti ve yosmalk etti. Btn bu yaptklarndan sonra bile ona, Ba
na dn, dedim, ama dinlemedi. O inansz kadn, srail'in kz kardei
Yahuda her eyi grd; dininden dnen srail'i zina yapt iin brak
tm, boanma bildirisi verdiimi de grd. Ama o inansz kadn,
kz kardei Yahuda korkmad; o da gidip yosmalk etti. Dncesizce
yosmalk ederek, yasak ilikilerle taa, tahtaya taparak lkesini kirlet
ti." (Yeremya bunlar, .. 722'de Kuzey Krall, srail'in, Asur kra
l il. Sargon tarafndan yenilgiye uratlndan yaklak yz yl son
ra sylemitir.)

208

TANRILAR KADINKEN

Levili papaz-peygamber Hezekiel dinsel rgtne,"Bana Tanr s

z geldi: Er-kii dedi bana, bir zamanlar ayn anadan doma iki kz
vard. Daha kzken Msr'da yosma gibi davranyorlard; nk orada
memelerini okatyorlar, bakire gslerini ezmelerine izin veriyorlar
d. Bynn ad Oholah'd, kz kardeiyse Oholibah diye anlyor
du. Benim oldular ve bana oullar ve kzlar dourdular. Oholah Sami
riye 'dir; Oholibah'sa Kuds" der. Hezekiel kitabnn 23. blm bt
nyle iki brani bakentini simgeleyen bu iki kz kardein "iffetsiz"
cinsel davranlarn anlatr ve Hezekiel unlar syler: "Uarlnza
ve Msr'da rendiiniz yosmalklara son vereceim." Sonunda duru
mu zetleyerek, "Bylece lkedeki iffetsizlii sona erdireceim ve
br kadnlara eskisi gibi iffetsiz olmamalar retilecek. ffetsiz dav
ranlarnzn cezasn deyecek ve puta taptnz iin cezalandrla
caksnz, bylece Rabbiniz Tann'nn ben olduum.; reneceksiniz"
der. Gene bir baka blmde Hezekiel,"Ve evlerinizi atee verecekler,
yosmalnz sona erdirmek iin Tann'nn karar yerine getirilecek ve
bundan byle bedel demeyeceksiniz" der.
Nehum, Babilli Tanra tar'n din merkezi olan Niniveh adl kent
ten sz ederken Tanna'ya ve cinselliine kara alar ve unlar syler,
"Uluslararas orospuluklanndan, aileleri byclkle aldatan gzel
grnl yosmann orospuluklarndan ve byclnden dolay, g
znz an, ben sizin dmannzm dedi, branilerin Tanrs, etekle
rinizin yznze kadar kalktn grecek ve uluslara plaklnz,
krallklara aybnz gstereceim."
Ama Hoea kitabnn ilk birka blm, kocasnn zel mal olma
y kabul etmeyen kadnn namusuna brani erkeinin nasl saldrd
n, apak gstermektedir. nce Yahve'nin Hoea'ya"Kendine yosma
lardan bir e al ve bu yosmadan ocuklarn olsun, nk lkeniz yos
malk ederek Tanr'y bir yana atyor" dediini okuruz. Sonra Hoea
kzyla, tapnan kutsal kadn olan anas Gomer'in"yosmalklar" ve
"iffetsizlikleri" hakknda konuur. Bunun zerine Gomer'e yosmalk
lanyla yasak ilikilerinden vazgemesi sylenir ama Gomer buna id
detle kar karak "Sevgililerimin ardndan gideceim" der. Erkek
Tanr bu bakaldrya karlk olarak, Gomer umutsuzluk iinde"Gidip

VE KENTN ERKEKLER ONU TAA TUTUP LDRECEK

2()()

eski kocama dneceim" diyene kadar eylemlerine engel olacan

syleyerek gzda verir.
Bu szlerin Hoea'ya m yoksa Yahve'ye mi ait olduu pek ak
deildir, nk balangta bunlar Hoea'nn karsna syledii szler
olarak gsterilmitir, ama burada "Onun enliklerine, lenlerine, ay
alarna, kutsal dinlenme gnlerine, btn dinsel trenlerine son vere
ceim. Beni unutup baallere yanm sunular verdii; sevgililerinin
gnln elmek iin kendini yzkler ve gerdanlklarla ssledii gn
lerin hesabn soracam. Bunlar syleyen Yahve'dir" dediini oku
ruz. Hoea szlerini yle srdrr: "Kzlarnz yosma gibi davrand,
gelinleriniz yasak ilikilere girdi, nk erkekler orospularla bir oldu
ve tapn yosmalarna kurban gitti."

"LERLEDLER VE KENT KILIfAN GERDLER"

Kadnlara yalnzca aalayc szler edilmekle kalmam, ayn za

manda iddet dolu gzdalan verilmitir. Yeremya kitabnda bu yal
va, "Msr'n, Sur'un, Sidon'un ve Ascalon'un kzna" fke dolu gz
dalar yadrr; ad geen kentlere baklrsa, burada Tanna'ya simge
sel bir gnderme yaplmaktadr. Bir baka blmde Yeremya, Cen
net'in Ecesi'ne tapmay srdreceklerini aka belirten kadnlar uya
rr ve dinsel inanlar yznden ktlk ve iddetle karlaacaklarm,
topluca ykma urayacaklarn syler.
Bu durum karsnda zntden akna dnen yalva (peygamber)
aya, "Benim kavmime gelince, kyclk eden ocuklar, ynetenlerse
kadnlar" diyerek dert yanar. aya, gene tar'a bir gnderme yaparak,
"Babil'in kzn" alayc sulamalarla ykmaya alr; kendine gveni
ne, cinselliine, byclk glerine ve bylerine aalayc szler
eder. Aslnda evrelerindeki kadnlarn zgrlnden etkilenmi gibi
grnen brani kadnlarnn bamszl karsnda aya, kadnlarn
taklarn ve batan karc giysilerini sayar ve fkeyle knayarak on
lar yle korkutur "Erkekler savata klla ve senin gcnle dp
lecek, o zaman kadn aclar iinde yere kecek. Ve o gn yedi kad-

210

TANRILAR KADINKEN

na bir erkek decek ve diyecekler ki, yzkaramzn silinmesi iin yal

nz senin adnla anlmamza izin ver."
Dolaysyla brani peygamberi btn bamsz kadnlarn, byk
olaslkla lde yaamaya zorlandklar zaman ya da evlerinin yakl
mas, ailelerinin ldrlmesi ve brani kavimlerinin eski srailoullar
nn karlarn sava tutuklusu olarak ele geirmesi zerine, bir erkein
mal olmay yeleyecei eril utku gnn bekliyordu. aya eril akra
balk savamnda bu kadnlarn"yeter ki senin adnla anlmamza izin
ver" diyecei gn dlyordu.
Hezekiel kitabnn sekizinci blmnde, Tanra dinine gene sald
rldn grrz; Hezekiel bu olay yle anlatr: "Tapnaa girerken,
bir duvardan getim, bir kaps vard. Gizemli biri yol gsteriyordu,
belli ki tanrnn habercisiydi. Bana dedi ki "eri gir ve yaptklar pis
ileri gr." Girdim ve baktm: trl trl imgeler, ylanlar, iren hay
vanlar ve srail Tapna'nn btn putlar duvarlara iziliydi." Heze
kiel'e gre bu tapnakta tapnanlarn yapt "pis" i, gnein nnde
eilip, burunlarna bir dal paras tutarak yzleri douya dnk dur
makt. Bu byk olaslkla asherah olarak bilinen kutsal aacn daly
d. Hezekiel szlerini "Sonra beni kadnlarn Tammuz iin oturup a
lad Yahve tapnann kuzey kapsna gtrd" diyerek srdrr.
Hezekiel'in bu szleri onun, -Kuds'teki tapnakta o gn bile uygu
lanmakta olan- Ashtoreth-tar dinini grdn btn br syle
diklerinden daha ak ortaya koymaktadr.
Gizemli kii daha sonra" Ademolu, olanlar grdn m?" diye so
rar. Bu "Ademolu" ad btn I-!ezekiel kitab boyunca yinelenir du
rur; bunun amac belki de okuyuculara, Hezekiel gibi, Levili papazla
rn da artk kendilerini kadnlarn oullan saymadklarn anmsatmak
tr. Gizemli kii sonra bu biimde yakaran kadnlara geerek, "Ey sen,
Ademolu, (asl kaynakla szde dolaysz gren Yahve'nin Levili
peygamberlerinin tersine) kendi kafalarndan kehanetler uyduran kav
minizin kadnlarna dnn ve onlara peygamberlik edin" buyruunu
verir.
Kenan lkesi'nin yerli halkna ve onlarn geleneklerini benimse
yen branilere yadrlan aalayc szler ve gzdalar, Cennet'in
Ecesi dinini izleyen insanlar yldrp korkutmak iin kullanlan tek

VE KENTN ERKEKLER ONU TAA TUTUP LDRECEK

211

yntem deildi. nk daha sonra, Yahve'yi kabul etmeyenlerin so

ukkanllkla kltan geirilmelerini, acmaszca ldrlmelerini konu
eden anlatlarn yer aldn grrz. Kutsal Kitap'n kendisinde de,
eski din uyarnca Cennet'in Ecesi'ne ve O'nun Baal'ine tapnmaya
kalkanlarn iddetli dinsel kymlara kurban gittii yazldr.
br yalvalar gibi Hezekiel'in szleri ve gzdalar da ldrme
ve yok etme olarak yorumlanm ve Yahve'nin buyruu saylmtr.
Bunlar Eski Ahit sayfalarnda yle anlatlr:
Ve Tanr ona dedi ki "Kuds'n ortasndan ge ve orada yaplan ktlk
ler yznden i ekip alayan erkeklerin alnna bir im koy." Benim yanmda
bilrlerine de "siz de onun ardndan kentin iine gidin ve vurun. Gen yal,
gen kz, ocuk, kadn herkesi ldilriln, ama (!zerinde im tayan erkeklere do
kunmayn; ie benim kutsai yerimden balayn" dedi. Bylece tapnan niln
deki yal erkeklerden baladlar. Ve onlara dedi ki "tapna ykn, avlular
llerle doldurun; haydi ileri." Ve ilerlediler ve kenti kltan geirdiler (Heze
kiel 9:4-7).

Yahve adna Tanra dinini yok etmeye ynelik duygusuzca ger

ekletirilmi daha eski bir can kym anlats, Ahab ynetimi srasn
da geer. brani peygamberi lya da btn tarih boyunca ister siyasal,
ister dinsel, ister ikisinin bileimi olsun bir ilke adna kitle kymnn
bir grev gibi stlenilmesine izin veren ayn kendini stn grme tutu
munu sergilemitir. Eski dinde tapnan drt yz kiiden sz eden b
lmde, "Ve lya onlara dedi ki, Baal'in yalvalarn tutun, hibirinin
kamasna izin vermeyin. Bylece onlar yakaladlar; lya onlar Kis
hon Deresi'ne gtrd ve kltan geirdi" denir.
Sz edilen bu belirli blm Eski Ahit'in Gzden Geirilmi Stan
dart Basm'mda verilen eviriden alnmtr. zgn branice ve Yu
nanca kitaplardan birok eski yazy yeniden eviren skoya ve ngil
tere Kutsal Kitap Demei'nin 1970'de yaymlad Yeni ngiliz Kutsal
Kitab'nda, bu yknn biraz daha farkl bir biimini grrz. Asln
da Eski Ahit'in bu evirisinde Asherah, Ashtoreth ve asherim'e yap
lan gndermelerin ou, daha ak bir biimde anlatlmtr. Yeni ngi
liz Kutsal Kitab'nda lya'nn eski dine, Asherah'm dini olarak mey-

212

TANRILAR KADINKEN

dan okuduunu okuruz. Bu kitap bize 1. Krallar 18: 19'da sz edilen

drt yz kiinin "Tanra Asherah'n, zabel'in yannda yaayan drt
yz peygamberi" olduunu syler.
Uzun sre tehlikeli kt kadn simgesi ve rnei olarak tantlp
gsterilen zebel'le ilgili ykde, onun asl suunun Yahve tapnm
kabul etmeyii, bunun yerine kendi ana-babasnn dinini yani Cen
net'in Ecesi'yle O'nun Baali"nin dinini seii olduu apak grlr.
Sidon kentinin (bazlarna gre Sur'un) ecesi ve kral olan ana-babas,
eski dinde yce rahibelikle rahiplik konumunu ellerinde tutuyordu. Es
ki dine inanan salt zebel'in kendisi deildi; Kutsal Kitap'a gre, sra
il'in brani kral Ahab da kansnn etkisi altnda kalarak kafirlik ina
nlarn benimsemi, tapnaa asherim dikmitir. zebel'e yklenen,
erkein lmyle sonulanm dedikodu yayma suu, len erkein
maln isteyenin aslnda kocas olduunu ve bu suun ona kocasnn
adyla imzal mektuplar yznden yklendiini anladmz zaman
epey kukulu bir grnm kazanr.
zebel korkun bir biimde ldrlmtr; bu,_olay en rktc ay
rntsna kadar Kutsal Kitap'ta anlatlmtr ve amac kukusuz btn
br "tehlikeli" kadnlan uyarmaktr. Can kym -alc brani kahra
man Yehu tarafndan gerekletirilmitir. Ama Yehu "kafir" ecenin
lmnden sonra "onun masasnda yemek yiyenlerin de" canna kyl
mas gerektiine karar verdii ve sonra da srail tahtnn kendi hakk
olduunu ne srd zaman, gdleri rktc bir biimde aa
kar.
zebel'in lmnden ksa bir zaman sonra, Yehu Ashtoreth'le Ba
al'i ululayan insanlar bir toplantya arr ve onlar belirlenen saatte
kendi tapnaklarnda bir araya getirerek tuzaa drr. Kutsal tapna
n bir utan br uca dolu olduu yazldr. Daha sonra Kutsal Ki
tap'ta unlar anlatlr, "Ve adaklaryla yanm sunularn vermek iin
gittikleri zaman Yehu yirmi kiiden oluan drt kmeyi grevlendir
mekle yetindi ve dedi ki, ellerinize verdiim bu insanlardan biri kaar
sa, siz de onun gitmesine gz yumarsanz, onun yerine siz leceksi
niz". il. Krallar kitabnda Yehu ve adamlarnn dinsel topluluun her
yesini ldrd ve sonunda da tapna "tuvalet" yapt yazldr.

VE KENTN ERKEKLER ONU TAA TUTUP LDRECEK

213

Yehu'nun kym ve kutsal yerlere saldrs tamamlannca, Yahve'nin

ona "Benim gzmde doru olan eksiksiz yaptn" dediini duyduu
yazldr (il. Krallar 10: 18-31).
"ONA BO K.AGIDI YAZSIN"

Kantlar pek oktur. Ashtoreth, Asherah ya da Anath ve Onun Baal'ine

-dolaysyla kadn cinselliinin zerkliine- dman gzyle bak
lyordu. Arzulanan ereklere ulamak iin kullanlan yntemlerin hibi
ri ar sert ya da iddetli saylmyordu. Kymlarn yan sra Levilile
rin temeldeki ereklerini daha iyi aklamak iin, brani kadnlarna Le
vili papazlar tarafndan bildirilen kurallara bakmamz gerekir. Levili
lerin yasalarn okuduumuz zaman, Tanra dinindeki kadnlarn cin
sel zerkliinin srekli bir gzda gibi grld aka ortaya kar.
Bu durum byk olaslkla, kadnlan mal gibi gren ve Hint-Avrupal
uluslarda uzun zaman olduu gibi, eril akrabaln kural kabul edildi
i bir toplum yaratmay erek edinmi Hint-Avrupal kavimlerin etki
sinde kalan ya da onlar tarafndan ynlendirilen erkeklerin uzun erim
li hedeflerinin altn oyuyordu. Bu anlay, her kadnn yalnzca tek bir
erkein mal olmasn gerektiriyor, dolaysyla doan ocuklarn, zel
lilde de olanlarn, babasnn kim olduu konusunda ,hibir kukuya
yer brakmyordu. Ama kadnlarn cinsel adan bamsz davranmala
rna; babas bilinmeyen ya da nemli saylmayan ocuklar dourmala
rna izin verildii srece erkek akrabal zincirini kurmak olanaksz
d.
Kadnlar zgrl o kadar uzun zamandan beri tanyordu ki, ya
salar, konumalar hatta tanr sz bile yetersiz kalyordu. Dolaysyla
brani kadnlarn cinsel adan topluca denetim altna almak iin sert
cezalar tasarlanp biilmiti. Herhangi bir sapma gnah saylyor, bir
ok durum utan ve eziyetler iinde lm cezasnn verilmesine yol
aabiliyordu. (Geri bu yasalar Musa dneminde yazld sylenen
Levililer ve Tesniye kitaplarnda da grlr ama, Kutsal Kitap uzman
lar genellilde yazlarn .. lOOO'le 600.yllar arasna yerletirir.) Le-

214

TANRILAR KADINKEN

vi yasalar uyarnca, btn kadnlar evlenene kadar bakire kalmak zo

rundayd. Kadn yasal olarak evlenince cinsel adan, kendisine koca
olarak gsterilen, byk olaslkla babasnn setii tek bir erkee ba
l kalmak zorundayd. Bu kocann daha nceden baka karlar ya da
kapatmalar olabilir ya da gelecekte bunlarn arasna yenilerini katabi
lirdi.
Levililer 20: 10'da bir kadn yasak ilikiye girerse hem kendisinin
hem de sevgilisinin ldrlecei yazldr. Tesniye kitabnda Levililer
srailli bir gelinden sz eder: "Ama eer bu doruysa ve bakirelik be
lirtisi gen kzda bulunamazsa: o zaman gen kz baba evinin kapsna
karlr ve kentin erkekleri onu lene kadar talar, nk bu kz baba
snn evinde yosmalk etmi ve srail'i aldatmtr, bu yzden ktl
aranzdan atmak zorundasnz" (Tesniye 22: 20-22). Dolaysyla Ke
nanl adalar kutsal cinsel geleneklerde grev ald iin kutsal sa
ylrken, brani gen kz -sevitii, hatta bir kaza ya da herhangi bir
nedenle bakireliini yitirdii iin- evinden srklenerek kartlyor
ve lene kadar talanyordu.
Leviler babann kim olduuna nem verilip sayg gsterilmesi ko
nusunda ylesine kararlydlar ki, tpk Hint-Avrupallarn ynetimin
deki Asurlularda olduu gibi, onlarda da evlilikle rza geme sahipli
in bildirilmesi gibi kabul edilip sayg gryor ve zorunlu evlilie ne
den oluyordu. Irzna geilen kadn, yaamn evlenmeden srdrme
hakkn, ya da daha zenli bir biimde kararlatrlm, daha arzulanan
bir evlilik yapma hakkn yitiriyordu. Yasada "Eer bir erkek nianlan
mam bakire bir kz bulursa ve onu elde ettii ortaya karsa, o zaman
erkek kzn babasna elli gm ekel verir ve kz da onun kars olur"
denmektedir (Tesniye 22:28-29).
Yasa Levili kzlar iin "Bir papazn kz yosmalk ederek kendini
lekelerse, babasn da lekelemi saylr ve yaklr" der (Levililer 21:9).
Yasalar yazanlar Levililer olduuna gre, kendi kz ocuklarn yaka
rak ldrme konusunda gsterdikleri bu gnlllk, onlarn kadn cin
sel zerklii karsnda taknd tutumu aka gzler nne sermek
tedir.
En az bunun kadar artc olan bir baka yasa da, evli ya da nian
l bir kadnn rzna geilirse -rzna geildii iin- ldrlmesi ge-

VE KENTN ERKEKLER ONU TAA TUTUP LDRECEK

215

reken kiinin kadn olduunu syleyen yasadr. Bu yasa, evli ya da ni

anl bir kadn cinsel saldrya urarsa hem kadnn hem de erkein ta
lanarak ldrleceini belirtiyordu (Tesniye 22:23-25). Irza geme ka
dn daha nce sahiplenmi olan erkee saygszlk saylyordu. Ancak
ssz bir yerde rzna geilen kadn belki "balanabilirdi", nk yar
dm istemi ama sesini duyuramam olabilirdi.
Geri Kutsal Kitap kocasndan baka bir erkekle sevimeye kalk
an bir kadnn, tm inanlar saygszca ve utan verici bir biimde
ayaa drdn hi durmadan yineliyordu ama, brani erkekleri
saygnlklarndan hibir ey yitirmeksizin, parasal adan dayanabil
dikleri kadar ok kadn almay srdryordu. Kaytlar brani krallar
nn geni bir hareme, brani erkeklerinin ounun da birka karya sa
hip olduunu gstermektedir; ama gene de kadnlardan beklenen, ve
rildikleri blk-prk kocaya tam olarak bal kalmalaryd. br ka
dn zaten evli ya da nianl deilse, erkein bal kalmayna bir hak
gzyle baklyordu. Kadnn evli olmas durumunda bu bir gnah sa
ylyordu nk o zaman bir baka erkein malna yasal adan el uza
tlm oluyordu. Evlilikte sevda yznden balln elerin ikisi iin
de nemli ya da kutsal sayld durumlar yok denecek kadar azd; ay
nca evlilik ncesi bakirelik ve cinsel ballk yalnz kadnlarda bulun
mas gereken bir "ahlak" sorunuydu; bu, yansmalarn bugn bile gr dmz bir tutumdur.
Ama kocasna bal kalan evli kadnn konumu da pek salam de
ildi. Tesniye 24: l 'de evli kadnn sallantl konumuna da aklk geti
rilmitir. "Erkek kendine bir kar alr da, kadn kocasnn gzlerinde
pis olduu iin hibir beenme izi gremezse, o zaman erkek bir bo
kad yazsn ve karsna verip onu evinden gndersin." Bu toplumun,
birinci kars ocuk dourduktan sonra ikinci bir kadn alan erkein
malsz mlksz evden atld Smerli Eshnunna toplumundan ok
;arkl olduunu aka grebiliriz.
Burada yalnzca kral aileleri iin deil, sradan erkekler iin bile
eril akrabalk ve eril kalt zincirinin salad stnlkler akla ka
vuturulmutur. Kocasyla birlikte ayn evde yaayan, ocuk douran,
ev ilerini gren, ya ve salk durumu ne olursa olsun, byk olas-

216

TANRILAR KADINKEN

lkla emek verip evin, mallarn ve topraklarn deerine deer katan ka

dnn, btn bunlarda hibir yasal hakk olamyordu. Eline bir kat tu
tuturulup evden atlabiliyordu. Bylece koca, karsnn emek ve za
man harcayarak rettii her eyin zerine konuyor ve eer o zamana
kadar yapmadysa, eski kars gittikten ksa bir zaman sonra yerine ye
nisini al;biliyordu. Bakireliini yitiren kadnsa evlilik mal olarak ne
redeyse deersiz saylyordu.
Elimizde kesin yargya
varmamz. salayacak kaytlar bulunmad
iin bunlarn sk olup olmadn syleyemeyiz ama, bu tr boanmalara olanak veren yasalar byk olaslkla, kadnn kap nne ko
yuluverme korkusuna kaplmasna, boyun een bir hizmetiye, uysal
ca glmseyerek kocasnn en ufak arzusunu, anlamsz isteklerini ye
rine getirmeye hazr "iyi e" ilkmeine (prototipine) dnmesine yol
amtr diyebiliriz.

"KADINLARIN LERN YERLE BR ETMEYE GELDM"

Kadn tanr dininin bastrlp ezilmesi yzyllar boyu srmtr. .S.

yaklak beinci yzylda derlenmi brani Talmud Kitap' Abodah Za
rah'da tapman dindarlara "put"un gcnn nasl yok edileceini anla
tan ynergeler verilmitir. Bu i, putun kulann ya da burnunun ucu
krlarak yaplyordu (birok yontuda bumun olmaynn nedenini bu
aklayabilir). Kitap batan sona, branilerin "putataparlar"la ilikileri
ni tanmlayan zgl yasalar ve kurallarla doludur.
Binlerce yl nce geliip serpilmi, tann, tp, mimarlk, maden i
leme, tekerlekli aralar, seramik ve yazl dillerle ilgili yeni bulular
en eski zamanlardan tayp getirmi Tanna'ya tapan uygarlklar ya
va yava ezilip yok edilmitir. Geri Hint-Avrupallar birok deiik
lie nayak olmutur ama, sonradan kadn tanr tapnm yaatld
her yerde bastrp yok etme grevini, nce braniler, sonra da Hristi
yanlar stlenmiti.
Eer braniler Tesniye'deki buyruklar tam olarak yerine getirmi
se, o zaman Eski Ahit'te anlatlan krmlar, aslnda ilenen kymlarla

VE KENTN ERKEKLER ONU TAA TUTUP LDRECEK

217

ykmlarn yalnzca simgesel bir blmn oluturmaktadr diyebiliriz.

Levi-brani dininin yaznyla ilkeleri, sonradan Hristiyanlk olarak ge
liecek yeni inanla birletii iin, Tanra dininin ezilip yok edilmesi
srp gitmitir. Yeni Hristiyanlk mezhebinin etkisiyle gc byyp
artm, bylece Levilerin yasalar u bilinen ana ve len oul sylen
cesinin yenilenmi biimiyle birletirilmi - bu da diil dinin ok da
ha fazla bastrlmasyla sonulanmtr.
R. E. Witf 1971 'de sis in the Graeco-Roman World (Yunan-Latin
Dnyasnda sis) adl yaptn yazmtr. Witt bu kitapta aziz Paul'n
hedefinin, sa zamanna kadar geni lde sis ve Artemis adlaryla
anlan Tanra'nn tapm olduunu belirtir. Bunu yle aklar:
Paul'n gsterdii havarilik abalarnn byk bir blmnn younlat
Kk Asya'da olduu gibi Filistin ve Suriye'de de kadn tanr tapnc son de
rece kkl ve eskiydi ... Efeslilerin Byk Tanra Artemis'e besledii lgn
ca sevgiye saldran dinsel t, gnmze tm ayrntlaryla gelememitir. Pa
ul'n, etkisini uzun sre yaayp grm olduu kadn tanrlara, zellikle de
sis'le Artemis'e kar nlem aldndan kuku duyulamaz ... Paul'n sis'ili
e (sis tapmna) bak, gzle grlr lde eletireldir. Paul'n dnyas ata
erkil, dini sa'ya dayal ve tektanrl, Tanrs'ysa erkek klndayd. Oysa sis
kadnd ... lk evrenselleme abalar iindeki Hristiyanlk mezhebinin gr
nrdeki dman sis tapnc ve onun tapnak yoldalaryd. Bu durum putata
parln, Theodosius dan ald ldrc darbeden bile nce akla kavu
mutu.

Witt aynca, Tanra dininin yok edili yksnde yer alan son de
rece aydnlatc bir satrdan alnt yapar ve unlar yazar, "skenderiye
li Clement The Gospel according to the Egyptians'da (Msrllara G
re ncil'de) geen bir sz gzler nne sermitir. sa'nn syledikleri
ilgintir ve iinde bulunduu balamda bunlarn, o zamanlar geerli
sis tapmna ynelik olduundan kuku duyulamaz. "Kadnn ilerini
yerle bir etmeye geldim."
.S. yaklak 300 yllarnda mparator Konstantine, Aphaca'daki
eski Ashtoreth tapnan sona erdirdi ve "tred" olduunu syleye
rek Kenan lkesi'nin her yerinde Ashtoreth tapnm byk .lde

218

TANRILAR KADINKEN

bastrp sindirdi. Konstantine'in bir sava srasnda sa'y grp sesini

duyduu sylenir. "Bu imle, yen ve utku kazan." Bunlar Bar Prensi
diye anlan sa iin epey garip szlerdir.
.S. 380'de mparator Theodosius Eleusis'deki Tanra tapnan,
Roma'daki Tanra tapnaklarn ve Tanra Artemis ya da Diana tap
na adyla bilinen Bat Anadolu'da Efes'teki "dnyann yedinci hari
kasn" kapatmtr. Theodosius'un kadnlarn dininden nefret ettii
sylenir. Selanik'de yedi bin kiiyi kltan geirmesi bu byk Hris
tiyan mparatoru'nu her eyden iyi anmsatmaktadr.
.. 1300 yllarndaki Mikenliler zamanndan beri Tanna'nn kut
sal tapna olan Atina'daki Acropolis Partenonu .S. 450'de bir Hris
tiyan kilisesine dntrlmtr. Beinci yzylda mparator Justini
an artakalan sis tapnaklarn Hristiyan kiliselerine dntrmtr.
Yedinci yzylda Arabistan'da Muhammed Gne Tanras Al
Lat'n ve ad eski Ua Zit'le birletirilebilecek Tanra Al Uzza'nn
ulusal tapmna son vermitir. Profesr J. B. Pritchard Arap dinindeki
Al Lat'm aslnda Asherah'la ayn tann olduunu yazar. Muhammed en
yce tann olarak Allah'a tapmay getirmitir. Al Lat'n Tanra anla
mna gelii gibi, aslnda Allah da tann demektir. Geri bat toplumla
rnda her zaman byle anlalmaz ama aslnda Muhammed Eski ve Ye
ni Ahit'teki tutumlarla sylencelerin ounu, slam'n Kutsal Kitap'
Kuran'da birletirmitir. Kuran'da Sure 4:3l'de "Erkeklerin kadnlar
zerinde yetke sahibi olmas gerekir, nk Tann birini tekinden s
tn yaratm ve erkekler varlklarn onlar geindirmek iin harcam
tr. Bu nedenle iyi kadnlar uysal olur. Tanrnn kendilerini koruduu
gibi onlar da gizli kalmas gerekeni korur" yazldr.
.S. on altnc yzyl kadar yakn bir tarihte brani dinbilimcileri
Kabala adyla bilinen bir kitap derlemesi yapmt. Bir zamanlar S
mer tabletlerinde erkekleri tapnaa gtren "nanna'mn eli" diye ta
nmlanan, aynca brani yaznnda Adem'in altna yatmay ve buyruk
larna boyun emeyi kabul etmeyen ilk karsnn ad, yani Lilith bura
da bir kez daha grlr. branilerin Kabala Kitap'nda Lilith ktln
simgesi, dii eytan olarak tantlr. G. Scholem Kabalann bir blm
olan Zohar'da "Lilith'in, Cinler Ecesi'nin ya da ecenin evresindeki

VE KENTN ERKEKLER ONU TAA TUTUP LDRECEK

219

cinlerin, kadnn yardm olmakszn erkekleri cinsel eylemlere kkrt

tnn, amalarnnsa yitip giden tohumlardan kendilerine beden ya
ratmak olduunun" belirtildiini yazar.
Bu, Lilith'in cinler ve babas belirsiz ocuklar yaratmak iin kulla
naca ersuyunu havada salnp durarak beklediini haber veren bir
uyardr. Kabala babas belirsiz ocuklarn Lilith'in yardmyla gelece
ini syleyerek insanlar uyarr. Bu, imdi imgeleri kt cin Lilith'de
somutlam eski qadishtu'lara yaplan uzak bir gnderme midir? Teh
likeli Lilith'den saknlmas gerektiinin sylenmesinde en nemli et
men gene kalt sorunudur. Bu, babalar ld zaman yasal olmayan
ocuklarn yaptklarnn anlatld blmde aka grlebilir.
Scholem yle yazar:
len kii babalan olduu iin br ocuklarla birlikte grevlerini yerine getir
mek isteiyle onu itip kaktlar, bylece len ac ekti ve Tanr lnn yannda
onun yasal olmayan ocuklarn grnce, gnahlarn anmsad... Bir erkein
yaam boyunca cinlere dourttuu yasad ocuklarnn hepsi, lmnden
sonra onun iin yas tutar ve cenazesinde ... cinler br oullaryla birlikte len
den miras hakk ister ve yasal ocuklara zarar vermeye alr.

ZET

Tanra dininin yok edilmesi iin verilen buyruklarn, bunun yerini

alan eril dinlerin yasalaryla din kurallarnn iinde yer aldn gr
dk. Kadn tanrlara gsterilen eski saygnn yalnzca sona ermekle
kalmad, ayn zamanda nce Hint-Avrupal saldrganlar, ardndan b
raniler, en sonunda da Hristiyanlar ve giderek fazlasyla Mslmanlar
tarafndan yava yava yok edildii aktr. Dnyann birok blgesin
de eril dinler byk bir kabul grm, ayrca cinsel "ahlak" buyrukla
r, yani kadnlar asndan evlilik ncesi bakirelikle evlilikte ballk,
bunlar benimseyen toplumlarn tutum ve yasalarna sokulmutur.
Levili ataerkiller tarafndan dile getirilen kadn tanr dinine ynelik
uzlamazlk konusunda hibir kukuya yer yoktur. Byk olaslkla

220

TANRILAR KADINKEN

szl olarak yaatlan, br brani el yazmalarndan hatta baka diller

den alnan ykler, bildiimiz biimiyle ilk kez .. 1000 yllarnda
yazld varsaylan Kutsal Kitap yazlarnn bir blmn olutur
maktadr. Musa zamam.ndan balayarak Leviler, eski tapnm tapnak
laryla kutsal yerlerini yok etmeye karar vermi gibi grnmektedir. O
zamandan balayp iki brani ulusunun i.. 722 ve 586 yllarnda yk
lna kadar, erkek tanrnn buyruu zerine yapld ne srlen can
kymlaryla kutsal yerlere saldrlarn yklerini Kutsal Kitap'ta bula
biliriz. Kadn cinselliinin, kadnlar ancak gvenle belirli bir erkein
mal olarak nitelendirildii srece kabul edilebileceinin; bu kuraldan
sapmann yosmalk ya da zina saylarak, eski dinin geleneklerini izle
meyi gletiren lm cezasna arptrlmaya yol aacann srekli
vurgulandn gz ard edemeyiz.
yleyse, Profesr Chiera'nn da "dinbilim evrelerince yaratld
n" gsteren kantlarn bulunduunu syledii A.dem'le Havva sy
lencesinin, byk olaslkla bile bile yazlp Kutsal Kitap'taki Yarat
l yksnn iine, Tanra dinine ynelik bir baka saldn olarak so
kulduunu ileri srmek hi de arya kaan bir akl yrtme sayl
maz.
Kadn imgesi, btn varlklarn ve yaamn Yahve tarafndan yara
tldn anlatan sylenceye, szde zamann balangcnda olup biten
leri aklayan ykye, tm insanln dne yol aan tehlikeli bir
biimde ayartc, batan karc kadn grnmyle sokulmu olabilir.
Btn bu tanra dinindeki kutsal cinsel gelenekleri, sz konusu gele
neklerin braniler arasnda Kuds'de bile srekli var olduunu, genel
likle yaratl yksyle balantl olarak Hint--Avrupallar tarafndan
anlatlan ylan ve ejderha yklerini, Leviathan adl su canavar sy
lencesinin Eski Ahit'teki izlerini bildiimize gre, Kutsal Kitap'taki
A.dem'le Havva sylencesinde yer alan simgecilie ve iletye ok da
ha aydnlk ve ak bir gnl gzyle bakabiliriz.
Tanra dininin simgesel imgelerini ve Yaratltaki dou yks
n irdeleyeceimiz bundan sonraki blmde artc bilgilerle karla
acaz. Havva'nn erkee meydan okuduunu ve onun yerine ylann
szn dinleyip tlerine uyduunu anlatan Kutsal Kitap'n ne de-

VE KENTN ERKEKLER ONU TAA TUTUP LDRECEK

221

mek istediini anlamaya balayacaz. Grnte zararsz bir Cennet

sylencesi olan ve Dnya'nn nasl yaratldn anlatan yknn as
lnda "kadnlar yerli yerine", yani Kutsal Kitap zamanlarnda Kenan
lkesi'nde yaayan Levili kabileler tarafndan biilen yere oturtmak
amacyla zen ve dikkatle kurgulanp yayldn grebileceiz.

10

ADEM'LE HAVVA SYLENCESNN

ZM
ADIN tanr tapmyla ilgili aranrmalarma ilk baladmda, be
ni byk lde devinime geiren ey, Musevilik ve Hristiyanlk ta
rafndan sunulan -Havva adyla tandmz- kadn imgesi oldu.
Tanrsal Ana-atay ululayanlarn kuttrenleriyle simgecilii hakknda
edindiim bilgiler arttka, hi kukusuz belirli bir gre ve sona eri
biimi yznden son derece yanl bir bildiriye sahip Adem 'le Havva
sylencesinin, aslnda Levilerin diil dini bastrp sindirmek zere gi
ritikleri srekli savalarda kullanlma amacyla tasarlanp oluturul
duuna inancm da glendi. Byk olaslkla bu yk, izleri Kutsal
Kitap'taki Mezmurlar ve Habercilerin leri blmlerinde bulunabile
cek ejderhayla ylan sylencesinin gncelletirilmi bir uyarlamasy
d.
Diil nan, Tanray ululayanlarn yaamndaki birok yn et
kileyen, son derece karmak dinbilimsel bir yapyd. Geliimi binler
ce yl srmt; ayrca anlalmas g ve zengin bir simgecilie sa
hipti. Ylanlar, kutsal yemi aalar, ylanlardan t alan cinsel a
dan kkrtc kadnlar gibi simgeler, Kutsal Kitap dneminde yaayan
insanlar tarafndan kadn tanrlarn o gnlerde herkese bilinen varl
nn simgesi olarak anlalm olabilir. Cennet sylencesinde bu im
geler, Tanra'y ululayan kadnlarn szne kulak vermenin, bir za
manlar btn insanln Cennet Bahesi'ndeki mutluluk dolu anayurt
larndan kovulmasna neden olduunu eretilemeli olarak anlatmak
tadr diyebiliriz.

ADEM'LE HAVVA SYLENCESNN ZM

223

KUTSAL YILANLAR VE PEYGAMBERLERN GR

Sze ylanla balayacam. Baz yerlerde tm yaamn ylanla balad

dnlr. Erkeklik organ simgesi saylmas gerektii konusunda
ki zorlayc, belki de umut verici yaktrmaya karn ylan, Yakn ve
Ortadou'da eskiden kadn olarak sayg gryor ve genellikle ne s
rld gibi reme ve bymeyle deil daha ok bilgelik ve kehanet
tleriyle birletiriliyordu.
Yaznn ilk koruyucu tanrs, Smer Cenneti'nin yazman, Kutsal
Odalarn Bilgili Kiisi Tanra Nidaba, bazen bir ylan biiminde izil
mitir. Smer kenti Dir'de Tanra'ya Tanrsal Y lan Hanm ad verili
yordu. Halkna tarm, dolaysyla uygarl armaan ettii belirtilen
Tanra Ninlil'in bir ylan kuyruuna sahip olduu syleniyordu. Bu
Tanra, eitli Smer tabletlerinde Cennet'in Byk Ana Ylan diye
anlr.
lk Smer kazlarnn bir blm n yrten ve sonradan Oxford'da
retmen olarak alan kazbilimci Stephen Langdon, o zamanlar
ninni adyla bilinen nanna'nn ylan tapmyla ok yakn ilikisi oldu
unu kantlarla ne srer. Langdon, ninni'yi Yasalar Bildiren Tanr
sal Ana diye tanmlar. Ayrca nanna'nn bir baka, byk olaslkla es
ki biimi olan Nina adyla bilinen Tanra'nn en eski Smer dnemle
rinde ylan Tanra olduunu yazar. Langdon, Tanra Nina'nn keha
net tanrs ve d yorumcusu olarak ululandn syler ve bir Smer
tabletinden ald yakary aktarr: "Ey kuttrenlerin Nina's, deerli
kararlarn Hanm, sen Tanrlarn Kadn Peygamberisin," der ve bunu
"Kantlar, ilk ylan tanray bilinmeyen gelecekle ilgili dlerin yo
rumcusu olarak gstermektedir" diyerek yorumlar. Smer'de yaplan
kazlarla gn na kartlan .. yaklak 4000 yllarndan kalma
eitli tasvirler, ylan bal bir kadn biimindedir.
En yce egemenin Tanra olduu Smer'in hemen dousundaki
Elam' anlatan Dr. Walther Hinz, " ...(Elam'da) bu bireyselliin bir b
lm de lmsz kadnlara ve kk byye dayal ylan tapmna gs
terilen olaanst sayg ve ululamay ieriyordu ... Hatta nc ve
drdnc bin yldaki anak mlekler ylanlarla sarlp kaplanmt ..."
diye yazar.

224

TANRILAR KADINKEN

nanna'nn ardl Babilli tar, Vens adyla bilinen gezegenle z

deletiriliyordu. Baz Babil yazlarnda bu gezegene, aslnda kadn
peygamber anlamna gelen, Masat ad verilmitir. tar, cennetteki
krallk taltna oturmu, elinde iki ylann sarld bir denek tutarken
gsterilmektedir. Babil'de bulunmu, tarl elinde ylanlarn doland
bir asayla gsteren mhrde "Kisurru'nun nsezi Hanm" yazldr.
Baka yerlerdeyse tar'dan "Bilicileri Yneten Kii" ve "Kual Kadn
Yalva" diye sz edilir. Babil tabletleri, tar tapnaklarnda kehanet
tleri veren rahibelerle ilgili saysz yk sunar; bunlarn bazlar si
yasal olaylarn kaytlar olma asndan son derece nemlidir.
Tiamat, Babil-Kassit sylencesinde bile, ilk tanrsal varlk olarak
gsterilmitir. Bu sylenceye gre, Yazg Tabletlerinin ilk sahibi Ti
amat'tr, ama lmnden sonra bunlar Marduk'a mal edilmitir. Sz
konusu sylencede Tiamat ejderha ya da ylan olarak tanmlanp anla
tlr. Btn Smer ve Babil yazlaryla yaztlarnda, kadn tanryla y
lann gerek ilikisinin anlatlmas, byk olaslkla ayn simgeciliin
Hint-Avrupa sylencelerinde de kullanlmasna yol aan asl neden ol
mutur.
Ylan, kadn tanr tapmnda, btn Akdeniz Blgesi'ndeki br
yerlerden ok Girit adasnda yinelenerek boygsterir. Adann her ye
rinde Tanra'y ya da Yce Rahibelerini ellerinde tuttuklar ya da be
denlerine sarl ylanlarla gsteren birok nesne bulunup gn na
karlmtr; bu da, ylanlarn kuttrenlerin ayrlmaz bir paras olduu
nu gzler nne serer. Ylanlara sarl yce rahibe yontularnn yan s
ra, Girit'te ylanlarla rl silindir biimli kilden yaplm nesneler de
bulunmutur. Knossos 'da Giritlilerden kalma bir sarayn kazsn yr
ten kazbilimci Arthur Evans bunlar "ylan borular" diye tanmlam,
Girit Tannas'nn tapnaklarnda korunan kutsal ylanlar beslemekte
kullanldklarn ne srmtr. Tanra'nn yan sra ylann kutsal ya
psyla d ilgili kantlar aslnda Girit'te ylesine ok bulunmutur ki,
birok kazbilimci kadn tanrdan Ylan Tanra diyerek sz etmitir.
Bunu destekler nitelikte kantlar sunan Evans, Girit'teki Ylanl
Hanmn aslnda Msr'daki hanedanlk-ncesi kavimlerinin Kobra
Tanras tapmndan tretildiini ileri srer. Ylan Hanm tapmnn

ADEM'LE HAVVA SYLENCEStNtN ZM

225

Girit'e .. yaklak 3000 yllarnda getirilmi olabilecei dncesini

ortaya atar. Bu tarih, Msr'da Birinci Hanedan'n kurulu zamanyla
ayn dneme dmektedir, Evans aynca Msrl kavimlerin Girit'e o
zamanki aknlar sonucunda kam olabileceini de ne srmektedir.
Kobrann, Msr'daki Tanra dininde kullanm ylesine eskidir ki,
Tanralarn adlarnn nnde yer alan im, kobradr (yani Tanra sz
cnn resimyazlardaki imi bir kobra resmidir). Hanedanlk-ncesi
Msr'nda, Aa Msr'n (kuzey) Ua Zit adyla tannan kadn tanrs,
Kobra Tanradr. Bu ilk Kobra Tanra hakknda elimizde pek fazla
bilgi yoktur, ama bu Tanna'y sonradan baka tanrlarn ve Msr kral
larnn alnlarna taktklar uraeus'lar kobra simgesi olarak grrz.
Kobra, gizemsel gnl gz ve bilgeliin simgesi uzait yani Gz ola
rak biliniyordu. Kobra Tanna'nm, Hathor ve Maat gibi daha sonraki
trevleri de Gz olarak tannyordu. Bu terim kullanld her balam
da diil kiple yazlyordu. Gzn konumunu ve bunun erkek tanrlarla
daha sonraki ilikisini 4. Blmde irdelemitik. Tanra Hathor da er
kek tanr Hor'la birletiriliyordu; zaten Hathor ad da aslnda Hor'un
Evi anlamna gelir. Ama bu yazlarn birinde, Hathor'un daha hibir
ey yaratlmamken bile var olan ylan olduu yks anlatlr. Hat
hor daha sonra gkyzn ve zerindeki yaam yaratmtr. Geri ne
deni pek ak deildir, ama anlatda Tanna'nm flcelendii sylenir;
btn yaratlanlar yok edeceini syleyerek gzda verir ve bir kez
daha ylana dnp eski biimini alr.
Bir zamanlar Kobra Tanna'nn en nemli din merkezlerinden biri
olan Msr'daki Buta kentinde, bir bilicilik tapna vardr. Msrllarn
dilinde bu kentin asl ad Per Uto'dur, ama Yunanllar ona Buto demi
tir; Kobra Tanra'ya yaktrlan ad da budur. Sz konusu tapnan
eskia Yunanistan'nda Lato adyla tannan Tanna'nn yeri olduu
na inanlyordu, ama ayn tapnan bir zamanlar Tanra Ua Zit'in n
bili tleri verdii yer olma olasl da vardr. Herodotos bu kentte
ki bir geitte olaanst ok sayda ylan iskeletleri grdn yazar.
Yunanistan'da Msrl ve Giritli Ylan Tanra trevlerini yakndan
grmemizi salayan birok kant vardr. Geri dinin doas, Zeus tap
nm yanlarnda getiren Aka ve Dor aknlarndan sonra ok nemli ba-

226

TANRILAR KADINKEN

z dnmlere uramtr, ama eski imgelerle simgeciliin arta kalan

izleri de varln srdrmtr. Bu zellikle Athena'nn sylencesel ki
iliinde gze apar. Athena'nn ylan, sylencelerde, resimlerde ve
yontularda srekli yer alr. baz yontularda ylan, Athena'nn kocaman
tun kalkannn altndan bakarken ya da yannda dururken grrz. Ak
ropol'deki Athena'nn tapna Partenon'un yan sra. Erechtheum
adyla bilinen zel bir yap daha vardr. Bu Erechtheum, o zamanlar At
hena'nn ylannn evi saylyordu. Ama Athena Akropol'nn grkem
li yksekliklerinde ululanan Yunan Bilgelik Tanras'nn ylan, klasik
Yunan dneminin yarats deildir. Geri Hint-Avrupal Yunan sylen
cesi, Athena'nn Zeus'un kafasndan doduunu ne srer. ama Tanr
a tapm Akropol'e ok daha nce -Miken yerleimlerinin Giritli
Tanras'yla birlikte- gelmitir. Yunanl Athena'ya adanan Akro
pol'deki eskia tapnaklar aslnda Miken kkenlidir.
Artk ilintiler iyiden iyiye biimlenmeye balyor. Daha nce de
grm olduunuz gibi, Mikenliler .. yaklak 1400 yllarnda Gi
rit'teki Knossos saraynda yaayan bir kavimdi. Eski Minos-Girit kl
trn kendilerininkiyle ylesine btnletirmilerdir ki, tapnlan ge
nellikle Minos-Miken dini olarak tanmlanr. Giyim biimleri, mhr
yzkleri, damgalar, duvar resimleri ve onlardan kalan btn br
nesneler, Miken dini inanlaryla Giritlilerinki arasnda yer alan byk
benzerlii aka gzler nne sermektedir. Bu ilintileri anladmz
zaman Atina ve Delphi'deki eskia Yunan tapnak renierinin; gene
Yunanistan'daki, Tanna'nn Y lanyla birlikte dnlp ululand
br kutsal yerlerin altnda bu eski Miken kalntlarnn yatmasnn im
lemini kavrayabiliriz.
Yunanistan'daki kadn tanrnn, Girit'teki Y lan Tanra'yla iliki
sine can gzyle bakmamz salayan kutsal yer, Delphi'dir. Del
phi'deki eskia tapnayla yaplarnn altndan, Mikenlilere ait nes
nelerle eski kutsal yerlerin renleri kmtr. En eski alarda Del
phi'deki Tanra, kendisine hizmet eden yce rahibelerin dile getirdii
tanrsal esine kaynaklk eden kii olarak kutsal saylyordu. Tanrsal
bilgeliin bilicilerini douran kadnn ad Pythia'yd. zerine otur
duu ayakl tabureye dolanm ylann adysa Piton'du. Geri daha
sonraki Yunan yazlarnda Piton erkektir, ama nceki anlatlarda hep

ADEM'LE HAVVA SYLENCESNN ZM

227

kadn olarak tanmlanmtr. Y lan Piton ylesine nemliydi ki, bu

kente bir zamanlar Pytho deniyordu. Pausanias'a gre, sz konusu yer
leim merkezindeki en eski tapna kadnlar kurmutu; Aiskhylos da,
Tanna'nn, bu tapnaklarn en kutsalnda Eski alarn Kadn
Peygamberi olarak yceltildiini yazmtr. Daha sonraki alarda eril
Apollo rahipleri bu tapnan ynetimini ele geirmitir; Yunan sy
lenceleri Piton'un Apollo tarafndan ldrldn anlatr. Genellikle
bu kutsal yerde erkeklerle savaan ve "Amazon" ad verilen kadnlan
yanstan birok yontu ve kabartma, aslnda belki de balangtaki el
koymay anlatmaktadr.
Truval Kassandra sylencesi gibi Piton anlatlan da, ylanlarn
Delphi'deki bilicilik merkezinin allm sakinlerinden olduunu orta
ya koymaktadr. Kutsal ylanlar, Eski alarn Kadn Peygamberi
Delphili Gaia'yla birletirebileceimiz Hera adl Tanra'nn tapna
nda da korunuyordu. Delphi'deki bilicilik merkezleri Olympia ve
Dodona, balangta Tanra'yla zdeletiriliyordu, ama sonradan
(Tanra Gaia'nn ylann ldren kiiler olarak bilinen) Zeus'la Apol
lo'nun rahipleri buralara zorla el koymutu. Ama eril tanrlarn ad al
tnda bile olsa, saygn tleri veren kiiler gene yce rahibelerdi.
Buraya kadar Babil, Msr, Girit ve Yunanistan'da bilindii bii
miyle kadn tanrnn ylanla zdeletirildiini ya da yle tanmland
n; aynca bilgelik ve bilicilikle yakn ilikisi olduunu grdk. Ama
Ylan Tanra'nn tannd lkeler bunlarla snrl deildir. (Msr, Gi
rit ve Yunanistan gibi) Akdeniz kysndaki Kenan'a baktmzda, Y
lan Hanm ad verilen Tanna'ya gsterilen byk saygnn kantlarn
bulabiliriz.
likilerin biimi epey kark ve merak uyandrcdr. Aslnda ayn
bir kitap yazlabilecek kadar geni olan bu konuya burada ancak bir
ka blm ayrabiliyoruz. nsanlar cilalta andan balayarak hep
bir yerden bir yere gitmiler, anayurtlarndan kilometrelerce uzakta
al veri ve savalarla urap durmulardr. Uzak smrgeler kurul
mu ve insanlar kereste, altn, baharat ve br deerli gerelerin bulun
duu blgelere yerlemitir. Fenike gemileri yalnz Akdeniz'i ve lke..nin i blgelerindeki rmaklar amakla kalmam, ayn zamanda
sa'nn doumundan ve Roma aknlarndan yzyllarca nce Kadiz'e

228

TANRILAR KADINKEN

kadar spanya kylarna ve byk olaslkla ngiltere'ye kadar uzan

m olmaldr. Aslnda Sur ve Sidon kentlerinin Kenanllar olan Fini
kelilerden de nce, Akdeniz sularnda zgrce yelken aan, Deniz Ka
vimleri ad verilen topluluklar vard. Bu topluluklar ok uzak yerlerde
gezip dolam, arkalarnda bu blgelere yerletiklerini gsteren belir
gin kalnular brakmlardr.
Bu tr kavimlerden biri de Filistinlilerdir. Bu ad bize Kutsal Kitap
araclyla tantlmur; burada sz konusu topluluk branilerin ba
dman, tehlikeli boyutlarda kt insanlar diye tanmlanr. Ama Pro
fesr R. K. Harrison'n yazd gibi, "Filistinli topraklarnda yaplan
kazlar, Filistinli szcn, gnlk konumalarda sk sk yapld gi
bi, barbarlk ve kltrel yetersizlikle eanlaml saymann yanl oldu
unu gstermitir."
Filistinliler, Giritli Ylan Tanra tapmyla Kenan'da ululanan ka
dn tanr arasndaki en nemli halkalardan birini ortaya koyar. Eski
Ahit'te Filistinlilerin -genellikle Girit olduuna inanlan- Kaftor
adasndan gelmi olduu yazldr; Msrllarsa buna Keftiu adn ver
mitir. Kutsal Kitap bu kavmin Kaftor ve Msr'dan gelmi olduunu
syler. Geri Kenan lkesi'ne yaptklar belli bal gler i.. yakla
k 1200 yllarnda yer almtr, ama Filistinlilerin Kenan'da brahim
zamannda bulunduu da sylenir. Baz yazarlar, Filistinlilerin aslnda
sz konusu dnemde Girit ve Yunanistan'da kltrel adan etkin olan
Mikenlilerin bir kolu olduunu ne srer. Baz baka yazarlarsa Filis
tin adn, Hint-Avrupa aknlarndan nce Yunanistan'da yaayan Pe
lasglarla birletirir. Kenan'da yaanan en byk Filistin glerinin yer
ald dnemde, bu kavim nce gneybatya yerlemitir. Bu blge o
zamanlar Filistin adnn ilk biimi olan Filistin adyla tannyordu. Ka
ntlar, Ylan Tanra dininin Filistinlilerle geldiini dndrmektedir.
Girit'teki Ylan Tanra tapmnn, Kenan'da ve hemen yaknnda
ki Kbrs adasnda yer alan kadn tanryla ilikisini en iyi biimde ak
layan kantlardan bazlar, szn ettiimiz her iki yerde de gn
na karlan --Girit'te bulunanlarn hemen hemen ayns- "ylan bo
rular"dr. Bundan daha nemli olansa, Ashtoreth tapmna adanm Fi
listin tapnanda bulunan ylan borusudur.

A.DEM'LE HAVVA SYLENCESNN ZM

229

Kazbilimci (arkeolog) R. W. Hutchinson bu ilikilerin bazlarn

yle aklar:
Gurnia'daki (Girit'te bir kasaba) ylan borularnn, Girit dnda da ilgin
benzerleri vardr; Evans ev ii ylan tapncna ilikin, bazlar srnen ylan bi
iminde kalplanm inandrc bir dizi kil boru rneini ele alp karlatrm
tr... Bununla birlikte, ylan borularnn en ilgin rneklerinden bazlar d
nlenin tersine Girit'ten deil, Ge Dnem Tun a Kbrs ve Filistin yerle
imlerinden elde edilmitir. Kbns'ta Kition'da bulunanlardan biri, ylan boru
sunun gvercin snana dntrldn ortaya koymaktadr... Beth Shan
(Kenan) Filistin yerleimindeki Ashtoreth tapnanda bulunan, Msrl II.
Ramses dneminden (.. yaklak 1292-1225) kalma bir baka boruda da,
evresine dolanp iine girmeye alan iki ylan grlmektedir...

Beth Shan'da bulunan bir baka para da. tapnan penceresinden

sarkan Tanra'yla, aadan kan ylan gstermektedir. Ayn yerle
im merkezinde birka "Astarte plakas" ve byk olaslkla yce ra
hibeyi simgelemek zere yaplm -boynuna dolanm ylanyla
bir kadn yontusu bulunmutur. Bu tapmaktan elde edilen bir baka il
gin bulgu da, pimi topraktan yaplm kadn memeli ylandr. Kut
sal Kitap'a gre buras Filistinlilerin yenik brani Kral Saul'n zrh ve
silahlarn utkuyla sergiledikleri Beth Shan'daki Ashtoreth tapnadr
(Samuel 3 l: 10).
Yaknlardaki Kbrs adasnda, bugnk Lamaka'nn yannda yer
alan Kition kasabasndaki bir baka Ashtoreth tapnanda yalnz Gi
rit'te gn na karlanlara ok benzeyen ylan borular deil, ayn
zamanda elinde ylan tutan, kilden yaplm kk bir tasvir bulun
mutur. Kition'da yaplan son kazlarda bir baka Ashtoreth tasviri da
ha bulunmutur. Kition 'daki Ashtoreth Tapna'nn, Girit ya da Mi
ken kkenli olduu dnlen eyler zerine kurulduunu renmek
pek artc olmasa gerek.
Geri Filistinlilerin varl, Ylan Tanna'nn Kenan'da boygste
riini tek bana aklayp dorulamaya yeter, ama Tapmnn "sz ve
rilmi topraklara" baka kanallardan da girdiini buna ek olarak syle-

230

TANRILAR KADINKEN

yebiliriz. Tapm, Msrl Kobra Tanra Ua Zit'in iinde eritilen Tan

ra sis-Hathor, Sina ve Kenan'n belirli blgelerinde de ok iyi tan
nyordu. Bu blgelerin bir blmnn, kinci Hanedanlk dnemi ka
dar eski bir tarihte bile, Msr'n liman hatta smrgesi olduuna ina
nlmaktadr.
Kenan'daki Tanra'yla Msr'da bilinen biiminin balantl oldu
u adlarndan da anlalr. Kenanl Ashtoreth Msr'da, Ua Zit ya da
Au Set'e ok benzeyen Asit adyla anlyordu. Byk olaslkla Hathor
ad, ayn zamanda Kenanllarn Ashtoreth-Attoret'e verdii adla ba
lants Umm Attar yani Ana Attar ad da Ambistan'n baz blgelerin
de biliniyordu.
Birka eski tapmakta, sis-Hathor'un, Kenanl Tanra'yla balan
tl olduunu ortaya koyan kantlar bulunmutur. Her ikisinde de Tan
ra. Ylan Tanra olarak boygstermektedir. Birincisinde, yani M
sr'da Sina Yarmadas'nda byk trkuvaz maden ocaklarnn yakn
larndaki Serabit el Khadim adl tapnakta, iki dilde Msr ve Sami ya
ztlar bulunmutur. Bir zamanlar bu tapnakta tapnlan tanrya yazt
lar, Tanra Hathor adn vermektedir. Bu iki dilli yaztlarda Hathor.
szc o zamanlar Kenan'da bilinen, Tanra ya da Hanm anlamn
daki Baalat adyla da anlmaktadr. J.R. Harris Sina'daki tapna an
latm, Tanra'nn o blgelerde bilinen iki ad arasndaki ilikiyi irde
lemitir. Harris bunu, "Tanra (Baalat) burada hi kukusuz, tapna
nda btn bu yaztlarn bulunduu Msrl Tanra Hathor'la zde
letiriliyordu" diye aklar. Ama sz konusu tapnan duvarlarnda ta
a kaznm iki yakar, belki ok daha anlamldr. Her ikisinde de Tan
ra'ya -Ylan Hanm- diyerek yakarlmaktadr.
Sir Flinders Petrie, serabit yaplar topluluu kapsamnda bulundu
u dnlen bilicilik merkezlerini incelemitir. Msr'la Kenan lke
si arasnda uzanan Sina Yarmadas'ndaki tapmak, birok uzmann M
sr'dan kan brani kavimlerinin izledii yol zerinde olduunu ne
srmesinden sonra, zellikle nem kazanmtr. Kutsal Kitap Mu
sa'nn, Kuds'de yedi yz yl sonra bulunacak "tun ylan" ele geir
mek amacyla le geliinin bu dneme rastladn yazar. Ylan so
nunda branili reformcu Hezekiah tarafndan "kafirlerin pislii" diye

ADEM'LE HAVVA SYLENCESNN ZM

231

yok edilmitir, ama simgenin Serabit'te branilerin eline gemesi hatta

Musa tarafndan geici bir zaman iin brani kavimlerini yattrmak
amacyla kabul edilii pek de anlalmaz birey deildir.
Ama tun ylan Tanra diniyle zdeletirilmi gibidir, nk Kut
sal Kitap onun, .. 700 yllarnda Ashtoreth ve Baal kaplarnn, ashe
rah'n, kutsal kadn evlerinin ve Tammuz iin gzya dken kadnla
rn bulunduunu grdmz, Kuds'teki tapnakta grldn
aklar.
Hathor'a verilen ikinci ad olan Baalat, bizi bir baka Tanra tap
nana, ilk kez .. 6000 kadar eski bir zamanda kurulmu bir yerle
imde Kenan'n Byblos limannda yer alan tapnaa gtrr. Bery
tus'da (Beyrut) ele geirilen yazlar, .. drdnc yzyl kadar yakn
bir tarihte bile, Baalat'n Byblos'da hala en byk tanr kabul edildii
ni gstermektedir. Bir zamanlar Kenan, imdiyse Lbnan ad verilen
yerin kysnda, Akdeniz'e tepeden bakan bir yerleim merkezindeki
tapmak temellerinin tarihi .. en az 2800 yllarna uzanmaktadr.
Byblos yazlarnn ou, yrenin birok dnemde Msr'la yakn ili
kide olduunu belirtmektedir. Byblos'daki tapnakta Tanra, hem Ba
alat hem de sis-Hathor adyla ululanyordu. renler arasnda birok
Tanra ve Kobra simgesi bulunmutur. Dikilmi bir ylanla ssl bir
sa ba ylesine biimlendirilmitir ki Bilgeliin Gz saylan ylan,
bunu takan kiinin alnndan kyormu gibi grnr. Ayn yerleim
merkezinden iki altn ylanla, gene ylanlarla ssl bir sunu ana
karlmtr. Bir Msr sylencesine gre, sis'in bir zamanlar len er
kek kardei-kocas Osiris'in bedenini eski biimine sokmak iin geldi
i kent, ite bu Kenan'daki Byblos'tur.
Tanra tapmnn yan sra ylanlarla ilgili kantlar Kenan'daki
baka yerlerde de boy gsterir. Kenan'da kadn tanr ve onun ylany
la birletirilen nesnelerle yontularn byk bir blm, Levilerin n
derliindeki brani kavimlerinin blgeyi ele geirileri srasnda krlp
dklm gibi grnmektedir; oraya buraya salp dalm kalntlar
Tanra'nn, bir zamanlar Gney Kenan kentlerinde bile var olduunu
sessizce kantlamaktadr.
Taanach' da birka ylan ba ve elinde ylan tutan kk bir tasvir
bulunmutur. Gene burada tuntan bir Ashtoreth tasviriyle birlikte

232

TANRILAR KADINKEN

Tanra'nn pannann ucuyla kehanet tleri verdiini syleyen bir

. yazt ele geirilmitir.
Beth Shemesh'deki kazlarda ylanl mlekler ve Tanra'nn om
zundan sarkp kucana inen bir ylanla birlikte gsterildii bir tasvir
gn na karlmtr. Bir baka Filistin kalesi olan Tell Beit Mer
sim'de birok "Astarte plakas" ve Albright'n, bedeninin alt blm
ne bir ylann doland grlen biimin Tanra olduunu syledii
bir plaka daha bulunmutur. Bu para ylesine ypranp bozulmutur ki
aslnda simgeledii kiinin kim olduunu sylemek zordur, ama gene
de ylan yeterince belirgin grlebilmektedir.
Hutchinson bu belirli biimde Girit'teki Minos Uygarl'nn Ylan
Tanras arasnda iliki kurar ve "Tun anda Filistin'de de bunun
benzeri bir ylan tanraya tapld dnlebilir; Teli Beit Mersim'de
.. yaklak 1600 yllarndan kalma bir katmanda, Tanra'nn bede
nine dolanan ylanyla birlikte oyulduu bir ta ant bulunmutur. Bu
ta ant, Knossos'daki tapnak ambarlarnda bulunan iniye ilenmi
Ylan Tanra resmiyle hemen hemen ayn adan kalmadr" der.
ushan'da bir baka tun ylan daha bulunmu; Shechem'deki ka
zbilimcilerse bedenine ylan dolanm bir resmi gn na kann
tr. Kuds'n on sekiz mil kuzeybatsna den Gezer kasabasnda ta
pnak olarak kullanlan bir maara yaknlarnda tuntan bir ylan ele
geirilmitir. Gene burada kobral bir Tanra plakas bulunmutur. Bu
plakann kenarlarnda da ylan resimleri grlmektedir. Ashtoreth'le
Hathor'un yzlerini birletiren ve Quadesh - Kutsal damgasn ta
yan kilden yaplm bir tr kabartma plakalarn ounda olduu gibi,
burada da Tanna'nn ak kollarnda bir zamanlar ylanlar tuttuu ne
srlmektedir. Ayn yerleim merkezinde tuntan bir baka Ashtoreth
yontusu daha bulunmutur.
Kazbilimci R. A. S. Macalister Gezer kazlarn yle anlatr: "Di
kilitalara yakn bir ambarda adak sunusu olduu dnlebilecek
tuntan bir kobra bulunmutur. Bu, Hezekiah'n tapmna il. Krallarda
son verdii Musa'nn pirin ylan yksn anmsatmaktadr. Bu iki
nesne, byk olaslkla biim olarak birbirinin benzeriydi. Bu yksek
yerin evresinde ele geirilen bulgular arasnda dikkate deer bir ba
kas da, iki boynuzlu esiz Astarte resmidir."

ADEM'LE HAVVA SYLENCESNN ZM

233

Gezer'de iki byk yeralt maaras vardr; sz edilen kobra, ya

knlardaki yuvarlak bir yapnn iinde bulunmutur. Gene baz yazar
lar tanrsal biliciliin, ylanlarla ssl iki anaklarnn bulunduu
yeralt blmelerinde yapldn ne srmektedir.
Kuds'deki tun ylann da Musa zamanndan kalma olduu ve
.. yaklak 700 yllarna kadar buradaki tapnakta, kutsal tapncak
olarak zenle korunduu sylenmektedir.
Tanrsal bilicilik esiniyle ilgili ykleri saran ylan simgesi Yakn
ve Ortadou'nun her yerinde grlr. zetlersek, Msrl Kobra Tann
a'yla Giritli Y lan Tanra arasnda iliki kurulabilir diyebiliriz. En
ak biimde Atina ve Delphi yerleim merkezlerinde gzlenen gizem
li ylan, Girit'ten Yunan-ncesi tapnaklara tayanlar Mikenliler gibi
grnmektedir. Byk olaslkla Girit'ten gelen ve Filistinliler adyla
bilinen br kavimler Ylan Tanna'y Kbrs ve Kenan'a tamtr;
Msrllarsa Ylan Hanm tapnm Akdeniz'den arp Byblos'a, Sina
l'nden geirip Serabit'e gtrmtr. Hem Babil hem de Smer'de
Tanna'nn ylanlar ve gizemli bilicilikle birletirildiini grrz. Ya
kn ve Ortadou'da ylan ve/ya da tanrsal bilgelik tapnaklarn birbi
rinden ayn eler olarak anlatan yklerle karlamadmz yer yok
gibidir; bunlar, iki ayn e arasndaki ilikiyi grp tanmamza ola
nak verecek kadar sk bir arada grlr.
Tarihsel kaytlar, zellikle Babil ve Yunanistan'daki bilicilik tap
naklaryla t veren yce rahibelerin amacn ve yapsn sorgularken,
bunlardan ncelikle nemli siyasal, ynetimsel ve askeri sorunlarda
yararlanldn syler. Gizemli nbiliciliin herkes tarafndan bilinip
istenir duruma gelmesinin nedeni, salt yce rahibelerin gelecei gre
bildiine beslenen inan deil, ayn zamanda bu kadnlarn tm evre
nin bilgeliine sahip tanrlarla dolaysz iletiim kurabilen kiiler olarak
dnlmesiydi. Tanrsal esine inanan insanlarn anlatlarndan, bu ki
ilerin gznde gelecein, ynetilmesi olanaksz yazglar tarafndan
belirlenip saptanm bir ey gibi deil, tersine karlarna en uygun
davran semeyi bildikleri srece deitirebilecekleri birey gibi g
rld anlalmaktadr. Bilici yce rahibelere, gelecei tam olarak
okumas iin bavurulmuyor, onlardan durumu deerlendirmeleri ve

234

TANRILAR KADINKEN

en iyi davran biimini tlemeleri bekleniyordu. Bu tler, Yuna

nistan'dan Mezopotamya'ya kadar her yerde bulunan tapnaklardan
alnabiliyordu.
Smer'de Tanna'nn Nina, ninni ya da nanna adyla varolduu
nu gsteren kantlar, tanrsal esinin en eski alardan beri dinin bir ya
n olduunu dndrmektedir. Daha sonra kurulan Babil'deki Ece
Sibtu ve Nakia kaytlar, bilici yce rahibelerin Babil'le Mari kentinin
siyasal ilikilerindeki nemini ve etkisini gstermektedir. Babilli kadn
peygamberler appiltu ya da muhhtu adyla biliniyordu. branice bir
szck olan zonah'n bazen "yosma", bazen de "kadn peygamber" an
lamnda kullanl ok ilgintir.
J. Hastings, Msr'da "Eski ve Orta dnem Krallklarnda, nemli
ailelerin kadnlar genellikle 'kadn peygamber' sann tard" diye
yazar. Kadnlar, Tanra Hathor'laNeith'e hemen hemen her zaman bu
sfatla hizmet ederdi.
D. S. Russell, Sibyl adyla bilinen kadn peygamberlerden sz et
mitir. Bu Sibylller, genellikle Sybella ad verilen Anadolulu bir kadn
peygamberle zdeletirilir; onun Anadolu'da Kibele adyla bilinen
Tanna'yla ilikisi olduunu dnebiliriz. Aslnda, Anadolu'daki
Kibele tapnm Roma'ya tayanlar, Roma'daki Sibyllerdir. Russell'a
gre,
Sibylla kehanetleri, skenderiye'de .. ikinci yzyln ikinci yansnda yazl
mtr. Bunlar, kafirlik dncesi zerinde, hem o zaman hem de daha nce,
byk bir etki gc olan Yunan Sibyllerinin kehanetleri rnek alnarak yazl
mtr. Kafir Sibyl, tanrnn esinlemesiyle, insanlara bilgelik veren, tanrnn is
teklerini bildiren bir peygamberdir. Bu tr biliciler, birok farkl lkede bulu
nuyordu; zellikle Msr'da onlara byk ilgi gsterilip nem veriliyordu.
Hezekiel, .. yaklak 620 yllarnda Kuds'teki bir tapmakta
"kendi kafalarnca" bilicilie kalkan kadnlardan sz eder. "Putata
pan" rlanda'ya Hristiyanl getirdii sylenen Aziz Patrick'in, ok
daha sonraki din yasalarnda, insanlar "bilici kadnlara" (pythoness)
kar uyarlr. Bu bilici kadnlar szc birok ada ngilizce sz
lkte kadn peygamber ya da cad olarak aklanp tanmlanmtr.

ADEM'LE HAVVA SYLENCESNN ZM

235

"AKLIMIN OLAANST BR GC VARDI"

Ylann kehanet ve tanrsal esinle birletirilerek, srekli Tanra'yla bir

likte boygstermesi, bunun durmadan yinelenen varlnn anlamyla
amac hakkndaki soruyu ortaya karr. Ylann falclk kehanetlerinde
kullanl biimi, imdiye kadar aydnla kavuturulmamtr, ama ak
la yakn bir aklama yapmamza olanak veren baz ipular vardr.
Bu ipularndan biri, Ahkalarla Truva savandan beri varln sr drd dnlen Cassandra yksdr. Bu ykde Cassandra'nn
daha kk bir ocukken bir gece boyunca Delfi'deki bir tapmakta
unutulduu anlatlr. Truva Ecesi olan annesi Hecuba'nn, ertesi sabah
geldiinde, ocuun evresini tapnakta korunan kutsal ylanlarn sar
dn grd sylenir. Ylanlar Cassandra'nn kulaklarn yalamakta
dr. Kassandra'nn bilicilik yetisini kazan ite bu yaantyla akla
nr.
Bir baka yk de, kulaklar ylan tarafndan yalanp arndrlan,
bylece ku dilini anlayabilen Melampus adl Yunan peygamberiyle
ilgili olandr. Philostratos'un yazlarnda, Araplar arasnda tanrsal esi
ni, zellikle de ku seslerini anlamann ok yaygn olduu sylenir,
onlarn bu yetenei, kendilerini ylan yrei ya da karacieriyle besle
yerek edindikleri aklanr. Ku sesleri genellikle Yunanistan'daki bi
licilik tapnaklaryla birlikte dnlr; Girit ve Kenan'daki Asca
lon'daysa Tanra ya da yce rahibe yontulan, balarna tneyen bir
ka kumruyu barndrr.
Byyle ilgili terimler, hem Arapa'da hem de branice'de ylan
anlamna gelen szcklerden tretilmitir. Britanya'da doast gle
rin, ylanlardan hazrlanm bir orba iilerek kazanld sylenir. Ku
zey Amerika'daki Siyu Kzlderilileri arasnda wakan szc hem
byc hem de ylan anlamna gelir. Amerika Birleik Devletleri'nin
gneybatsndaki Kzlderililer bir mezlik kuttreni yapar; trende
seilme onurunu hak eden yrekli gen, bir ylann kendisini sokmas
nn ardndan bir dans gsterisi yapar. Bu deneyimin sonunda lmezse,
byk bilgelik kazand can gznn evrenin ileriyle her eyin anla
mna ald sylenir.

236

TANRILAR KADINKEN

Ylanlarla kehanet esinleri arasndaki ilikilere ek olarak, ada,

bilim de bu iki e arasnda yer ald dnlen ilintilere eilmitir.
Doal olarak, insan zehirli bir ylan tarafndan sokulduunda ve zehir
bedene yayldnda, ylann trne bal olarak ime, i kanama, so
lunum gl ve tutulup kalma da iinde olmak zere bedende eit
li tepkiler belirir. Bunlar genellikle lmle sonulanr. Ama son za
manlarda ylan sokmasna kar alanan, dolaysyla lme neden olan
ylan sokmasndan korunan insanlarla ilgili baz kaytlar yer almakta
dr. Adan sonra, zellikle kobra, bir tr ok zehirli Asya ylan ya da
elapidler tarafndan sokulan bir hastann, sanrlara yol aan ilalarn
etkisine benzeyen cokusal ve zihinsel birtakm deneyimler geirdii
grlr.
(la yapmnda kullanlmak zere ylanlardan zehir kartlan)
Florida Ylan iftlii alanlarndan William Haast'n kars, yazd
bildirimde, ii nedeniyle srekli yinelenen alardan sonra ok zehirli
bir ylan tarafndan sokulan kocasnn tepkilerini anlatr. Bu anlat H.
Kursh'un Cobras in the Garden (Bahedeki Kobralar) kitabnda bir
kez daha karmza gelir. Kursh yle yazar:
Birdenbire kendini ok ho biimde hafiflemi, bylenmicesine en ve se
vinli duyumsad, esrimi gibiydi ... itme duyusu ac verecek kadar keskinle
miti, evresinde teneke alnyonnu, uyumsuz seslerle dolu bir grlt patr
t onnanna dm gibiydi. Sanki garip bir uyuturucunun etkisi altna ginni
ti... Aklanmas olanaksz bir duyarllk iindeydi. Bu, denetleyemedii son
derece garip duygusal bir tepkiydi. Yatarken istenci dnda gzleri kapanyor,
ama o gene de bireyler "gryordu". Gznn nnde grntler uuuyor
du.

Life dergisi yazarlarndan Marshall Smith, ayn olay ileyen bir

yazsnda Haast'n u szlerini aktarr: "Kendimi mthi gzel iirler
yazarken buldum. Aklmn olaanst bir gc vard." Bununla iliki
si olsun ya da olmasn, Yunanistan'daki tapnaklarda da nbili tle
rinin iir biiminde verildii sylenir.
Bat Kuzey Amerika Kzlderili dinlerinde kullanlan Meskalin'e
(bir tr kakts rn) ya da (belirli bir mantar trnde bulunan) Psi-

A.DEM'LE HAVVA SYLENCESNN ZM

237

locybin 'e ok benzeyen ve ylan zehirinin belirli trlerinden elde edilen

kimyasal bir bileim, insann, zellikle de byle bir bekleyi iinde olan
kiinin, yaamn tm gcyle basksn zerinde duyumsamasna; ge
miin, iinde bulunduu ann ve gelecein anlamyla
olaylarn byk
l
bir aklk ve kavrayla alglamasna yol aabiir. Benzer duyarhln
genellikle, meskalin, psilocybin ve lysergic acid diethylamide (LSD)
kullananlarda grld kesinlikle belirtilmektedir. Tanra'nn bilici
lik tapnaklarnda korunup beslenen kutsal ylanlar, byk olaslkla
yalnz bir simge deildi; belki bunlar aslnda tanrsal esin deneyimine
ulamak iin kullanlan aralard. Bu, bazen Bylerin Hanm adyla
anlan Msrl Kobra Tanra'nn sann aklayabilir.
Eski Talmud geleneine gre, Havva'y ve btn insanl ykma
srkleyen ylann zehiri Sina Da'ndan inen esinle etkisini yitirmi,
ama srail altn buzaya tapmaya balaynca eski gcn yeniden ka
zanmt.
TANRIA'NIN ET VE SUY U
Ama A.dem'le Havva yksyle Tanra tapm arasndaki tek ortak
halka ylan deildir. ykdeki en nemli simgelerden biri de, dallarn
dan yasak meyvenin sarkt iyilik ve ktlk bilgisi aacdr. Eskia
Yunanistan'ndan beri bilinen, dibinde ylan Ladon'un reklendii al
tn elma aacyla ilgili sylenceler vardr. Bu aacn Hera'ya,
Delphi'deki tapnan ilk kadn peygamberi Tanra Gaia tarafndan
armaan edildiinin sylendiini de bu arada belirtmek istiyorum.
Geri elma aalaryla ilgili sylenceler eskia Yunanistan'nda da
biliniyordu, ama ben eskialardaki iyilik ve ktlk bilgisi aacnn
elma deil incir olduunu dnyorum.
Birok eski yazda, aacn belirli trlerinden hep kutsal diyerek
ama yanltc bir biimde ayn adla sz edilir, bu da tekil zdeliin
gzden kamasna neden olur. Bu aaca bazen firavuninciri, bazen in
cir, bazen de dut denir. Bu aa aslnda Yakndou'da bulunanficus si
comorus yani firavuninciridir ve bazen karadut adyla anlr. Bu, bir
zm salkmn andran, byk bekler halinde yetien krmzms ye
miiyle her yerde grdmz incir aacndan farkldr.

238

TANRILAR KADINKEN

Msr yazlarnda da bu aatan sz edildiini grz; grnts de

Msr duvar resimlerinde boygsterir. Hem Bilgeliin Gz hem de Y
lan Hanm adyla ululanan Msrl Tanra Hathor'un bir baka san da
ha vardr - Firavunincirinin Hanm. Bu aa Hathor'un Yeryznde
Yaayan Bedeni diye biliniyordu. Bu aacn yemiini yemek, Tanr
a'nm etini ve suyunu yemek saylrd. Baz Msr duvar resimleri Tan
na'nn aacnda, kutsal yemiini lenlere sonsuzluk, lmszlk, ay
nca sonra bile srekli yaam meyvesi olarak uzatrken gstermektedir.
Girit'teki mhr yzklerde grdmz aa byk olaslkla bu
nun aynsdr, ama burada daha simgesel biimde yalnz yemi salkm
lar gsterilmitir. Evans, Giritlilerin inciri kutsal saydn ne srer
ve Knossos'daki, sunan yannda bir incir aac gsteren duvar res
minden bir kesiti anlatr. Aynca bir Girit tapnann duvarlarna izil
mi, yapraklarndan incir aac olduu anlalan bir kme kutsal aa
tan sz eder. Girit mhrleriyle yzklerinde, Tanra ya da Yardmc
lar srekli kk yemi aalarnn yannda, onlara tapnrcasna zen
gsterirken, hatta okarken resimlenmitir. ncir, "pipal aac" olarak
adlandrld Hindistan'da da kutsal saylr.
Bu aacn simgesel anlam konusundaki en aklayc kantlardan
bazlar, sis'in erkek kardei/kocas Osiris'in, kraln kurban ediliiyle
yakn ilikisi bulunan "yllk lmnde", ansna yaplan kuttrenlerle
ilgili bilgilerimizdir. Msr kaytlarna gre Osiris, nce dut aacndan
yaplm bir tabutta gmlmtr. Bu tabut daha sonra, sis-Hathor'u
Osiris'in anas/kans olarak simgeleyen canl bir fravuninciri aacna
yerletirilmitir. sis-Hathor, bylece onu lmszlk yemiiyle besle
yebilecektir. Bu gelenein, sis'in Kenan'a Osiris'in gmld aac
bulmak iin gidiinin, Osiris'in tabutunu bu aatan kesiinin, aatan
arta kalanlar Byblos'daki tapnanda kutsal anda olarak braknn
anlatld sylenceyle yakn bir ilikisi vardr; sz edilen yer sis
Hathor'la Baalat'n eanlaml olduu Kenan tapnadr.
Hathor'un tabut aacn konu eden dinsel simgecilik, bunun Kutsal
Kitap'ta srekli asherah diye sz edilen aa olma olasln ortaya
karmaktadr. Hezekiel, Kuds'deki tapmakta bir aacn kutsal dal
evresinde dolaan "putataparlardan", sanki yaptklar ok byk bir
gnahm gibi, son derece sert bir dille sz etmitir. Gzda verdii

ADEM'LE HAVVA SYLENCEStNtN ZM

239

blmlerde Hezekiel, "Bir daha asla, yosmalklar ve krallarn gmer

ken kullandklar dikmelerle adm kirletemeyecekler" ve "Bundan
byle srail Kavmi, ne kendileri ne de krallar, yosmalklar ve kralla
rnn cansz bedenleriyle benim kutsal adm kirletebilecek" der. aya,
Adonis adna dikilen fidanlardan sz eder ve "yabanc tanrlarn filiz
lerinin" rn olarak yas ve umutsuz keder verecei konusunda insan
lar uyarr.
Evans, Miken gmtlerinde bulunan, buradaki "gmme tapncyla"
balantl, altn incir yapraklarndan sz etmitir. ncir aac Tanr
a'nn verdii bir armaan saylyordu; Eleusis'deki Yunan tapnan
da Tanra'ya tapld gibi, Miken temelleri zerine de bir tapmak ku
rulmutu. Adonis'le Attis sylencesel lmleriyle bir aacn dibinde
karlamtr; Roma'da Attis'in resmi ylda bir kez bir aacn zerin
de sergilenirdi. Delphi'de ve Eleusis'de Tanra tapmyla birletirilen
Attis'le Adonis'in benzeri Dionysos da simgesel olarak incir aacyla
birlikte dnlr.
Daha nce belirttiim gibi, Kutsal Kitap'ta sz geen asherah ya
da asherim, Tanna'nn kutsal yerlerinde sunan yan bana dikilir
di. Bunlar, branilere srekli yerle bir etmeleri buyurulan dikme ya da
direklerdi. Geri bunlarn firavuninciri aalar olduu konusunda ke
sin bilgimiz yoktur, ama kantlar bunun byle olduunu dndrmek
tedir. Msr yazlarnda "Hathor'un eti ve suyu" olarak tanmlanan bu
aacn yemii, belki de bir tr "kutsal a" olarak Tanra'yla birlikte
yeniyordu; bu, byk olaslkla bugn bile yufka ve arap biimine gir
mi sa'nn "etiyle kan"nn paylalmas geleneine yol amtr. En
artc olansa, Kutsal Kitap'taki Adem'le Havva'nn aacn yasak
meyvesini yedikten sonra plaklklarnn ayrdna varlarn, cinsel
organlarn, nlk gibi kullandklar -incir yapraklaryla- kapatla
rn anlatan satrlardr.
YILANLAR, FRAVUNNCRLER VE CNSELLK

Burada iin iine, yasak meyve simgeciliini biraz daha aydnla ka

vuturan kutsal cinsel gelenekler ve anayanl soy kalplaryla ilgili bil
gilerimiz girer. Tanra bilinip ululand btn blgelerde '.Yalnz y-

240

TANRILAR KADINKEN

lanla zdeletirilen byk bilgeliin kadn peygamberi olarak deil,

ayn zamanda ilk Yaratc ve cinsel hazlarla remenin koruyucusu ola
rak da yceltiliyordu. Tanrsal Anaata, can veren ve bu canlarn yazg
syla ynleni biimini kararlatran Kii olarak, hi de garip gelmeyen
bir bileimle tanmlanyordu. Hathor'un insanlara nasl dourup yara
tacaklarn rettiine inanlyordu. tar, Ashtoreth ve nanna cinsel
likle yeni yaamn koruyucu tanrs olarak ululanyordu. Kutsal kadn
lar, O'nun bu ynn tapnaklarda sevierek kutluyordu.
Diil dinin en nemli simgesi olan asherim' e branilerin duyduu
nefret gz nne alnrsa, sylencede cinsel bilincin uyandncs ola
rak akca belirtilmesine karn, iyilikle ktlk bilgisi verdii syle
nen yasak meyve aac simgeciliinin yaratl yksne bu aacn ye
miini yemenin insanln dne yol atn duyuran bir uyar gibi
sokulduunu grmek bize hi de artc gelmez. Sunan yannda du
ran Tanna'nn aacndan yemi yemek, onun cinsel gelenekleriyle
bilicilik ylanlar kadar tehlikeli saylan bir "kafirlikti."
Dnyann nasl balad sylencesine, tm varlklarn yaratlna
bir aklama olarak sunduklar ykye Leviler, t veren ylan ve
"yalnz tanrlarn bildii" eyi, yani -cinselliin gizlerini- yaamn
nasl yaratldn anlamasn salayan aacn yemiini yiyerek onun
szn dinleyen kadn da yerletirmitir.
Yahve'ye inananlar, bulduklar her yerde kadn tanrnn tapnakla
rn yerle bir edip, inanlarm deitiremediklerinin canna kyarken,
Levi rahipleri de yaratl yksn yazyordu. Eril stnln yeni
bir dnce olmadn, aslnda var oluun en bandan erkek tanr ta
rafndan bunun byle buyurulduunu duyuruyorlard. brani kadnlan,
bir zamanlar kendilerinin de sahip olduu, komularnn haklarndan
yoksun kalnca, erkein kadn zerindeki egemenlii Kutsal Kitap'a
yalnz bir baka brani yasas olarak eklenmekle kalmam, ayn za
manda erkek yaratcnn en nemli ilk i ve buyruklarndan biri olarak
geirilmitir. Gerek tarihi aka gz ard eden Levi soyundan nder
ler, kadnlarn erkekler tarafndan ynetilmesi gerektiini bildirmi,
bunun yeni sylenceler uyarnca dnyay ve insanlar ilk yaratan Yah
ve'nin asl buyruuyla uyum iinde olduunu sylemilerdir. Erkek
egemenliinin aklanp hakl gsterildii A.dem'le Havva sylencesi,

ADEM'LE HAVVA SYLENCESNN ZM

241

uysallkla boyun een kadnlarn mlkiyetiyle ynetiminin erkeklere

veriliinin, insan soyunun tanrsal ve doal durumu saylmas gerekti
ini, hem erkeklere hem de kadnlara bildirmektedir.
Ama erkek tanrnn rahipleri imdiki konumlarn elde etmek ze
re, hem kendilerini hem de dinsel rgtlerini yeni bir yaam yaratma
nn tek arac olan cinselliin ahlakszlk ve "ilk gnah" olduunu inan
drmak zorundaydlar. Dolaysyla, eril akrabalk dizgesini kurma a
balarnda Musevilik ve bunu izleyen Hristiyanlk, gebe kalma sreci
ni bir lde ayp ya da gnah sayan dinler olarak gelimitir. Bu din
ler ister ahlakszlk saylsn ister saylmasn yeni bir yaam -en azn
dan imdilik cinsel iliki yoluyla yaratan- bir insanolu olma konu
sunda, sululuk ya da rahatszlk duygusunu kendi yaps iinde doal
kabul edip benimseyen dnbilimsel ve tanrbilimsel bir dnce il
kesi gelitirmitir.
Oysa bu, ataerkil dinlerin iine dt talihsiz, doaya aykn ve
rahatsz edici yapnn tuzadr. Bugn bile Evliliin Resmiletirilme
si ad altnda Westminster Abbey'in yaymlad Herkes in Yakan
Kitab'nda "kincisi bu, gnah nleme ve zinadan kanma yoludur;
kendini tutmay beceremeyen insanlar evlenebilir ve sa'nn toplulu
unda kirlenmemi yeler olarak kalabilirler" denmektedir (italikler
bana ait).
Btn paracklar yerli yerine oturan resim artk gzmzn
nnde biimlenmitir. Evlenmemi kadnlar bakire olmazsa, evli ka
dnlara kat cinsel kstlamalar getirilmezse, ad ve mallarn eril
mlkiyeti ve tanrsal tahta kma hakknn eril ynetimi de olamaz. Bi
lici kobrann firavuninciri altnda reklendii Cennet Bahesi'nde ge
zinmeyi biraz daha srdrrsek, Cennet sylencesinin eitli olaylar
nn, sylenceyi birer birer ilk uyduranlarn siyasal ereklerini ele verdi
ini hemen bulgulayabiliriz.

LEVLERN YARATILI YKS

TANRIBLM M YOKSA SYASET M?

Cennetin yitiriliine yol aan yaratl yksne, brani nderleri tara

fndan anlatld, sonradan Hristiyanlk yandalarnca benimsenip iz-

242

TANRILAR KADINKEN

lendii biimde, biraz daha yakndan bakalm. Levilerin yaratl y

ksn Tanra dini anlatlaryla karlatrdmzda, her dnm nok
tasnda, Kutsal Kitap sylencesinin her satrnda, Tanra dininin asl
reti ve ilkelerine nasl saldrldn grrz.
Stephen Langdon, "Dolaysyla Smer Tannbilimindeki Nippur
okulunun aslnda insan yce ana tanra tarafndan kilden yaratln
saydna hi kuku yoktur" diye yazmtr. Profesr Kramer, "Smer
tanrlar dizelgesini veren bir tablette 'deniz' anlamndaki bir imle gs
terilen Tanra Nammu 'yeryzyle gkyzn douran ana' diye ta
nmlanmaktadr" der. Bir Smer yakarsnda unlar ylenir: "Ey da
lar talar iitin sesimizi Ece Nana'ya dzlen vgler, Kadn Yaratc'y
gklere kartyor, saygn Kii'yi yceltiyor, Grkemli Olan ykselti
yor, Yce Tanna'ya kadar ulayor." Msrllarsa "Balangta Ycele
rin Ycesi sis vard. Btn varlklar douran Tanra O'ydu" diyor
du. Babil dneminde bile Mami ya da Arru'ya insan yaamnn yara
tcs diyerek yakarlyordu. Ama, yaklak bin yl sonra, Yahve'ye ta
pnanlar, dnyay ilk yaratann erkek olduunu ne srmtr. Bu, eril
akrabala --erkekliin asal oluuna- ilk sahip ktr.
Smer ve Babil sylencelerine gre, kadnla erkek ayn anda, ift
olarak -Tanra tarafndan- yaratlmtr. Ama eril dinde ilk yarat
lann erkek oluu ve yaratcsnn imgesiyle yaratlmas ok byk bir
nem tar - ikinci ve nc sradaysa eril akrabalk haklarna sahip
k gelir. Aynca erkein bedenindeki kk ve pek nemli saylma
yan bir organndan yani kaburgasndan, kadnn yaratld sylenir.
Kukusuz Levilerin de ok iyi bildii doumun dirimbilimsel olgula
ryla ilgili bilgilerimize karn, erkein kadndan deil, kadnn erkek
ten yaratldna inanmamz istenir. Burada Athena'nn Zeus'un kafa
sndan doduunu anlatan Hint-Avrupal Yunan yksn anmsaya
biliriz.
Akla, bir kadndan domu olmay getiren btn tatsz anlar dei
tirilmeli ya da yadsnmalyd. Tpk yaratln Msrl Ptah'n kendini
okamasyla gerekletiini anlatan sylencede yapld gibi, Tanrsal
Ana-ata btnyle devred braklmtr. Sonra bu biimde yaratlan
kadnn, erkee armaan olarak verildiini reniriz; ayrca -sylen
ceyi kabul edenler arasnda- kadnn konumunun erkein mal ol-

ADEM'LE HAVVA SYLENCESNN ZM

243

maktan teye gitmedii bildirilip salama alnr. Sylencede kadnn

erkei yalnzlktan kurtarmas iin "kendisine uygun bir yardmc" ola
rak verildii anlatlr. Bylece kadnlarn biricik tanrsal varolu ama
cnn erkeklere herhangi bir biimde hizmet ya da yardm etmek oldu
unu anlamamz beklenir.
Byle tasarlanan ift. erkek tanr tarafndan, iyilik ktlk bilgisi
aacnn meyvesini yememeleri konusunda uyarldklar Cennet'e Aden Bahesi'ne- yerletirilmitir. Eski braniler, bu aacn byk
olaslkla Tanna'nn kutsal firavuninciri aacn, yani Tanra'yla
O'nun Baal'inin tapnaklarndaki sunan yannda duran bildiimiz as
herah' simgelediini dnyordu. Hezekiel'in de anlatt gibi tap
nakta elden ele dolatrlan kutsal dal, yemiin "kutsal a" sayln
gsteriyor olabilir. Msr yazlar uyarnca, bu yemii yemek, cinsel
hazla remenin koruyucusu Tanra'nn etiyle suyunu tatmakt. Kutsal
Kitaptaki yk uyarnca, yasak meyve iftin cinsel bilincinin uyanma
sna neden olmutur. Adem 'le Havva bu meyveyi yiyince, bedenleri
nin cinsel yapsnn ayrdna varm "Ve plak olduklarn anlamlar
d". Erkek tanr onlar bulduunda utanla cinsel organlarn incir yap
raklaryla kapatm durumdaydlar.
Ama yemi cinsel bilinci simgeledii iin, yasak meyveyi yemeye
birlikte karar vermeyileri, Levi sylencesinin kurgusu asndan son
derece nemlidir; oysa bu yknn akn ok daha mantkl bir yne
evirebilirdi. Ama hayr, rahiplik yazmanlar meyveyi nce -ylann
verdii akla ve tlere uyup-- Havva kadnn yediini nemle vur
gulayarak aydnla kavuturmutur.
Havva'ya bu d verenin ylan oluu, rastlant ya da ylesine ya
plm birey deildir. nk o ada yaayan insanlar, ylann Tanr
a dinindeki tanrsal dn simgesi hatta byk olaslkla arac oldu
una inanyordu. Hint-Avrupal ylan ve ejderha sylencelerinde oldu
u gibi, Cennet sylencesinde de ereklenen ey, kadnn akl veren ya
kn dostu ylann gnah kayna olarak grlmesini salamakt; bu
amala ylana ylesine alak ve ktlk dolu bir ilev yklenmitir ki,
insanlar kadn tanrnn yalvalarn dinlerlerse, erkek tanrnn dininin
tehlikeli bir biimde sarslp bozulacan dnr; zaten amalanan da
budur.

244

TANRILAR KADINKEN

Kadnla ylan arasndaki iliki nemli bir etmen olarak gsterilmi

tir, nk Eski Ahit erkek tanrnn ylanla dorudan konutuunu ve
"Senin tohumunla kadnn tohumu arasna dmanlk sokacam" de
dii anlatlr. te bylece, bilici yce rahibeler; tleriyle nerileri
birka bin yldr ylan simgesi ve kullanmyla zdeletirilen kadn
yalvalar, artk tm insan soyunun d nedeni saylmaya balamt.
Bilge t ya da akll danman, Tanra'nn tanrsal isteklerinin in
san yorumcusu olarak kadn, artk sayg grmyor, tersine nefret edili
yor, korkuluyor ya da en azndan kukulanlyor ya da yok saylyordu.
Kadnlarn zellikle kiliselerde sessiz kalmalar konusundaki bu istek,
sonradan Yeni Ahit'te Pavlos blmlerinde de yanstlmtr. Musevi
ve Hristiyan tanrbilimi uyarnca, kadnlarn yargs btn insan soyu
nu bir zamanlar ykma srklemiti.
Bize, kadnn cinsel bilince, meyveyi ilk yiyen kii olarak erkekten
nce ulat ve erkei de yasak meyveyi paylamaya. yani gnah i
leyerek cinsel hazlarda kendisine katlmaya kkrtt retilir. Hav
va'ya yaktrlan cinsel adan ekici, ayn zamanda Tanr'ya meydan
okuyan kkrtc kadn imgesi, kukusuz btn brani erkeklerine, ta
pnaklarn kutsal kadnlarndan uzak kalmalar iin yaplm bir uyan
amac tayordu; nk eer bu kadnlarn batan karclklanna ka
plrlarsa ayn zamanda kadn tanry -O'nun yemiini, cinselliini ve
belki de en nemlisi sonuta bu yolla dnyaya getirilecek ocuklarn
anayanl soy kimliini kabul etmi olurlard. nsanlarn eski dine ve
cinsel geleneklerine katlmamalarn tleyen uyarlar aslnda belki
en sert biimde brani kadnlarn hedef alm olmaldr; nk Levi
rahiplerinin tm uyarlarna ve bitii cezalara karn bu kadnlar, ya
saklananlar yapmay srdrm gibi grnmektedir.
lk cinsel bilin konusunda insan trnn diisini sulayan brani
yaratl sylencesi, Cennet'in Ecesi'ni, Onun kutsal kadnlarn ve
anayanl gelenekleri bastrmak iin o zamandan balayarak, kadna
cinsel ayartclk ilevini yklemitir. Bu sylence, ekici ama ayn za
manda tehlikeli yemii, sunan kadna, erkeklerin bedensel arzularn
kurnazlk ve dzenlerle uyandran kii olmay yaktrmtr. Eril din
lerde cinsel drtler, kadnlarla erkekleri reyip oalmaya iten doal
dirimsel arzular saylmaz, kadnn ayb olarak damgalanr.

ADEM'LE HAVVA SYLENCESNN ZM

245

Kadn yalnz cinsellik yemiini yiyip A.dem'i aynsn yapmaya

kkrtt iin ar biimde sulanmakla kalmyordu; ayn zamanda
suunun kant ya da doruluu, erkeklere bylesine kt alkanlkla
r rettii iin sonsuza dek ekmek zorunda kald doum sancs ce
zasyla szmona apak ortaya kyordu. Havva, erkek tanrnn bu
yurduu gibi serte cezalandrlmalyd. "ocuk doururken acm kat
kat arttracam; aclar iinde douracak, ama kocan arzulamaktan ge
ri kalmayacaksn ve seni kocan ynetecek."
Bebein dlyatandan yola kp dar bir geitten geerek dnya
ya gelii srasnda ortaya kan basncn yaratt doal sanclar kulla
nan Levi yazarlar bununla tanrlarnn her eye yeten gcn kantla
dn sanyordu. Kadn yalnz cinsel bilin yznden sululuk duy
makla kalmamal, ayn zamanda erkek tanrya gre doururken ekti
i aclar onun cezas saylmalyd; bylece douran btn kadnlar,
Havva'yla zdelemeye zorlanm oluyordu.
Ama ykdeki en anlaml blm belki de, erkek tanrnn isteinin,
Havva'nn bundan byle yalnz kocasn arzulamas olduunu bildiren
yerdir; buras bize, btn sylencenin erkek stnlne ve babann
kim olduunun kesin olarak bilindii eril akrabalk dizgesine "tanr
sal" onay kazandrmak iin tasarlanp yayldn gereinden fazla
anmsatmaktadr.
ledii gnahn sonucu ve erkek tanrya kar gelme suunun son
suza dek srecek cezas olarak kocasna kadn ynetmesi, zerinde
"egemenlik kurmas" ve tm yetkisini kullanmas iin tanrsal hak ve
rildiini bildiren buyruun son satn byk olaslkla herkes tarafndan
ok iyi bilinmektedir. Aynca kadndan, daha zamann balangcnda i
ledii varsaylan su yznden, sanki kt bir karara vardn kabul
lenir gibi, uysalca boyun emesi beklenir. Burada ok daha klgsal bir
gereklii, yani parasal gvenlikleri eril akrabalk kurumu tarafndan
zayflatlan kadnlarn ailenin gvenli "geim kaynan" egemen kii
saymaya zorlandklarn dnebiliriz.
Bu buyruklar ortaya atlr atlmaz, ift Cennet Bahesi'nden, yani
yaamn son derece kolay olduu cennetten kovulmutur. Bundan by
le geimleri iin alp emek vereceklerdir; buysa Levilerin Yahve'si
ne meydan okumaya kalkabilecek btn kadnlara ynelik son dere-

246

TANRILAR KADINKEN

ce sert bir uyardr. Ylann dn dinleyip yasak yemii yiyen, er

kei de ayn eyi denemeye, kendisi gibi cinsel bilince ulamaya zen
diren, bylece btn insanln dne ve ykmna yol aan bu tr
bir kadn deil miydi?

11

HAVVA'NIN KIZLARI
JBRAN erkeklerine bugn bile gnlk yakanlarnda "Ey beni kadn
olarak yaratmayan Rabbimiz Tanr, Evrenin Ba, krler olsun Sa
na" demeleri retilir.
Muhammed "Havva yaratlnca eytan bayram etti" demitir.
Eski Ahit'teki btn br yazlarn yan sra branilerin yaratl
sylencesi de Hristiyanln kutsal yaznnda kabul grnce, sa'nn
yolundan giden yazarlar ve din adamlar, kadnlar daha edilgen ve ikin
cil varlk konumuna sokmak, bylece erkeklerin mallarn daha kolay
denetleyebilmek iin dini kullanmay srdrerek, kadnlar kmse
yen tutumu benimsemekte bir saknca grmemitir. Yllar geip kadn
larn toplumsal konumuyla durumu zayfladka kilise, erkek egemen
bir toplum oluturup bunu koruma ereine smsk yapmtr. Zaten
dnyay ve yaam yaratan tanrnn ilk buyruklarndan biri de bu deil
miydi? Kadnlar aklsz, cinsellik dkn yaratklar saylmalyd; her
iki nitelik de Cennet sylencesiyle dorulanp "kantlanmt."
Paulus'un Efeslilere mektubunda "Kadnlar, Tanr'ya boyun edi
iniz gibi, kocalarnza da boyun ein. nk bedenin kurtarcs sa
nasl kilisenin baysa, erkek de kadnn badr. Kilise sa'ya boyun
eer, yleyse kadnlar da her konuda kocalarna boyun esin" yazldr
(Efeslilere, 5:22-24).
Bunlar akla Hoea'dan aktarlan szleri getirmektedir; burada ko
ca kendisini erkek tanryla ylesine zdeletirmitir ki szleri Yah
ve'nin szleri olup kmtr. Yeni dinde yalnz rahipler deil, btn er
kekler yalnz kilisede deil, kadnn mutfak ya da yatandaki zel ya
amnda bile Tanr'nn dolaysz habercisi saylmalyd.

248

TANRil..AR KADINKEN

Artk iyice bilinen Cennet sylencesinden yararlanan Paulus, ka

dnlarn brakn akllarn, ses tellerini kullanma yetilerini bile bir yana
atp boyun emek zorunda kallarnn nedeni ite budur, diyordu. Ti
moteosa 2:11-14'de "Kadnlar boyun eerek sessizce rensin. Kad
nn retmesine ve erkei ynetmesine izin vermem, kadn sessiz kal
maldr. nk nce Adem sonra Havva yaratld; aldanan Adem de
ildi, aldanp gnah ileyen kadnd" yazldr.
Korintoslulara mektupta, yaratl sylencesi bir kez daha nm
ze getirilir. "Erkeklerin ba sa; kadnn ba erkektir; Tanr da sa'mn
badr. Erkek Tanr'nn imgesi ve onuru olduu iin ban rtmeme
lidir - kadnsa erkein onurudur. Erkek kadndan deil, kadn erkek
tendir. Erkek kadn iin deil, kadn erkek iin yaratlmtr" (Kor.
11:3, 7, 9).
Eski toplumsal yapy bastrmak iin zenle tasarlanan bildiriler, en
byk yetkenin erkekte olmas gerektii konusunda tanrsal kant ola
rak srekli Adem'le Havva sylencesini ne sryordu. Erkek tanrnn
toplumdaki konumu insanolunun da konumuydu; Levi rahiplerinin
bu konum uruna bylesine amansz bir savama girmesi kesinlikle
rastlant deildir. Paulus erkekliin nce geldiini bildirirken ylesine
kesin kararlyd ki, doumla ilgili dirimsel doruyu bile gz ard edip
- "nk erkek kadndan deil, kadn erkektendir" diyordu. Acy
eken kadn, kazanl kansa erkektir.
Havari Petrus, Tanra'nn hala ululand Anadolu'dayken "gn
dzleri elenenlerle" ac ac alay ederek, "kafirleri", "pis tutkularnn
ehvetine" kaplmakla sulayp knyordu. Putatapanlarn hala Ba
alim 'i izlediinden yaknyordu. Petrus byk bir ciddiyetle "Ey ka
dnlar ayn biimde kocalarnza baml olun, nk eskiden Tann'ya
umut balayan kutsal kadnlar da byle yapar, kendilerini kocalarna
baml klarak donatrlard (1 Petrus, 3:1).
Roma Kilisesi papaz St. Clement -tanr adna- kadnlan, hazz,
sal ve grele kou gibi bedensel sporlarn glendirici etkilerini
yadsyor, kadnlarn etkinliklerinin yn eirme, dokuma ve yemek pi
irmeyle snrl kalmasnn Kutsal Kitap'a daha uygun deceini ileri
sryordu.

HAVVA'NIN KIZLARI

249

Beinci yzyl Hristiyanlk klavuzu St. John Chrysostomos insan

lar, "Kadn bir kez yol gsterdi, her eyi yerle bir etti. Bu nedenle ...
klavuzluk etmesine izin vermeyin" diyerek uyaryordu.
Ayn, dnemde yaayan St. Augustine kadnn deil, erkein Tan
r 'ya bakarak yaratldn, bu nedenle kadnn erkeksiz eksik kald
n, erkeinse tek bana bile bir btn olduunu ileri sryordu.
Ayn Kutsal Kitap dncelerinden yola kan Martin Luther yaz
larnda kadnlarn erkeklere gre ikincil konumda bulunmasnn doal
olduunu sylyordu. "Evlilik Yaamnn Savunusu'nda, kadndan da
ha stn ve daha iyi olduu iin, erkein kadnlar zerindeki gcn
korumay srdrmesi gerektiini "evinba ve efendisi olarak egemen
lik ve dzenin erkee dtn" yazyordu.
On altnc yzyln svireli dzeltimcisi John Calvin de "doann
kendine zg ilk dzeninden sapma" olacan syleyerek, kadnlarn
siyasal eitliine kar ktn bildiriyordu. Hatta erkekler asndan
okelilii savunuyor, bylece kadnlarn nikahsz ve ocuksuz kalma
larnn nne geileceini sylyordu.
1527'de Hristiyan tannbilimci Hubmaier, isten zgrl konulu in
celemesinde unlar yazmt:
Gene de ruhun dilililniln yeryilzilnde bile bir bakma onarlabilir olup nle
nemez saylmaynn, buna karlk tenin dilililniln bilyilk lilde onarlamaz
ve ldilrilcil oluunun nedeni, (tene rnek diye Havva'nn gsterilii gibi) ruha
rnek gsterilen A.dem'in, yasak aacn yemiini yememeyi yelemi oluu
dur. Aynca ylann batan kard Adem deil Havva'dr (Timoteosa 2:14).
Adem ylann szlerinin, Tanr'nn szlerine aykr diltililnil ok iyi biliyor
du. Bununla birlikte kaburgasnn, teninin yani Havva'nn cann skp fkesi
ni uyandrmamak iin kendi bilincine kar gelerek, yasak meyveyi yemeye
karar vermiti. Ama yle yapmamas gerekirdi.
Dr. Margaret Murray eitli kitaplarnda bat dnyasndaki cad av
larnn eski "kafirlik" dinlerine uygulanan basknn srdrlmesi oldu
unu ne srmtr. Bu acmasz kymlarn kurbanlaryla ilk hedefi
nin kadnlar; sulamalarn oununsa cinsellikle balantl olduu gz

250

TANRILAR KADINKEN

nne alnrsa, byle bir olaslktan kuku duyulamaz. Byk olaslk

la Romallarn Tanra Diana'syla Yunanllarn Dione'siyle hatta Hin
distan'n Danu'suyla ilikili rlanda'daki Tuatha de Daanan'n Tanrsal
Ana-atas Tanra Danu, cad tapnc olarak adlandrlan tapnm teme
lini oluturmu olabilir. sis tapmnn Roma dnemi ngiltere'sinde de
tanndn biliyoruz; Londra'da Thames kysndaki sis Tapna ve
Chester'daki sis suna. bu dinin o ada ngiltere'de de bilindiini
dorulamaktadr.
Murray, dokuzuncu yzyldan kalma cadlarla ilgili bir yazdan
alnt yapar; burada Diana'dan cadlarn nderi diye sz edilmektedir.
"eytana dnen, cin dlemleriyle yanlsamalarna kaplan birtakm
gnahkar kadnlar, geceleri Diana'yla baz hayvanlarn srtna binip,
saylamayacak kadar ok kadnla birlikte, uzak yerlere gittikleri, ba
kan olarak Diana'nn buyruklarna uyduklarn ve belirli gecelerde
onun kendilerini ardna inandklarn aka sylemektedir."
Clifford Alderman, A Cauldron of Witches (Cad Kazan) adl ya
ptnda kiliseye meydan okuyan kadnlarn ldrln hakl kar
mak iin, Havva yksn bir kez daha kullanr. Bir on altnc yzyl
kilise yazananda, "Kadn cinsel hazza erkekten daha dkndr: e
ri bir kaburga kemiinden yaratld iin, ilk kadnn oluumunda bo
zukluk vardr. Kadn eksik ve kusurludur, dolaysyla hep aldatr. B
yclk cinsellie dknlkten kaynaklanr. Kadnlar iffetli olmal ve
erkee boyun emelidir" denir.
Eril dinlerin iddetle dayatlp kabul ettirilmesiyle kadn eskiden,
Cennet'in Ecesi'nin egemen olduu topraklarda bulunduu toplumsal
konumuna ok uzak den bir yere getirilmitir. En korkutucuysa, g
c her eye yeten erkek tanrnn verdiine inanlan buyruklardaki mut
laklktr. Zaman ilerledike, kilisenin uzun ve gl kolu her yere
uzanmaya balam; bu da yannda sorgulanamaz "trel" tutumlar ge
tirmi; bylece kadnlara sululuk duygulan iinde boyun eme gre
vi yklenmiti.
ada eril dinlerin yapsnn znde, diil dinleri, kadnlarn cin
sel zerkliini ve anayanl soyu yok etmek iin tasarlanm yasalarla
tutumlar vardr. Bunlar ninelerimizle dedelerimizin, analarmzla ba
balarmzn kutsal Tanr sz sayarak kabul edip benimsedii yarglar-

HAVVA'NIN KIZLARI

251

dr; bunlar aile yaamnn ylesine doal bir paras olmutur ki, bizim
gibi rgtl dinlerin trenlerinden uzak kalm kiileri bile etkilemek
tedir. Bu tutumlarn, bir zamanlar kilisenin tepeden trnaa denetledii
kltrn can skc kalntlar olarak deimemekte direnip gnmz
toplumunun en laik alanlarna bile nasl szdn sorgulayp irdeleme
zaman gelmitir.
Kadn kuttrenlerinin bastrlmasnn, aslnda ne dereceye kadar
kadn haklarnn bastrlmas olduu sorusu aklmza taklabilir.
ON SEKZNC VE ON DOKUZUNCU YZYILLARIN
YREKL MEYDAN OKUYULARI
Havva sylence ve imgesi kadnlarn en derin duygularyla dncele
rinin sakland yerin iine ilemi; brani yaranl sylencesindeki ilk
kadnla ilgili yknn varl, kadnlara efendilik taslayan erkeklere,
her eye gc yeten erkek tanrnn buyruuna karn, fke duyan ka
dnlarn yreklerini, kafalarn ve ruhlarn acyla doldurmutur.
Kadnlarn ezilii ve toplumdaki konumlarnn korkun eitsizlii
konusunda konuma yrekliliini gsteren ilk kadnlarn ou bile y
lann szn dinleyip eril ynetim bildirisine yol aan kadnla ilgili
Kutsal Kitap yksyle urayordu. On sekizinci ve on dokuzuncu
yzyllarda kilisenin etkisiyle gc, kadnn zerklik arayna, bugn
knden ok daha byk bir engel oluturuyordu. Bununla birlikte, ka
dn eitlii savamnn ncleri, kiliseye ve retilerine meydan oku
yarak bu gce kar kyordu. Kadn haklan savunusu, bir bakma
Havva kadnn savunulmasyd.
Havva'ya verilen haksz cezayla ilgili dncelerle anlar, eit hak
istemeye kalkan kadnlarn tepesinde simgesel olarak asl duruyordu.
Mary Wollstonecraft'n 1792 ylndaki yazsnda Cennet Bahesi'nde
ki kiiler bir kez daha tartma konusu ediliyordu. Wollstonecraft, dn
yadaki insanlarn yansna ynelik utan verici davran gzler nne
seren ilk yaptlardan biri olan A Vndication of the Rights of Women
(Kadn Haklan Savunusu) adl kitabnda yle diyordu:

252

TANRILAR KADINKEN

Bugn yrrlkte olan kadnn erkek iin yaratld dncesi, byk olas
lkla Musa'nn iirsel yksnden kaynaklanmtr; bu konuda ciddi biimde
kafa yormayanlar arasnda bile, Havva'nn sahiden Adem'in kaburgas oldu
una pek az kiinin inand gz nne alnrsa, varlan sonucun yanll da
anlalr; aynca bunun bugne kadar kabul edilmi olmas, erkein en eski
alardan beri, yoldana boyun edirmek iin g kullanrken bundan yarar
lanabileceini grm olduunu kantlar; masal, kadna kafasn boyundurua
sokmak zorunda olduunu gstermek iin uydurulmutur; btn yabanl yara
tklar gibi, kadn da erkee haz vermek iin yaratlmtr.

Wollstonecraft tanntanmazlk sulamalann; hatta l 792' de bile

tehlikeli bir olaslk gibi grlen "eytan"n etkisinde kalma karalama
lann gze alarak, herkesin iinde ak ak konumay srdryor ve
"arkamdan dinsizlik hatta tanntanmazlk lklan atlabilir, ama ben
ekinmeden syleyeceim: Musa'nn gzel, iirsel kuramnn ve in
sanln dne gsterilen nedenin doru olduunu gkten inen me
lekler de sylese, aklmn Yce Tann'nn niteliklerine ters dtn
syledii eylere inanmam olanakszdr; iimde eytan korkusu duy
makszn, bunun uslamlama sonucu benimsenmi bir dnce olduu
nu sylemekten ekinmiyorum" diyordu.
Ayn kitapta, Wollstonecraft, Jean Jacques Rousseau'nun 176l'de
"zgr toplumda" ocuk eitimi konusundaki nerilerinin yer ald
Emilius (Emile) adl yaptnn eletirel bir zmlemesini yapmt.
Rousseau'nun Social Contract (Toplum Szlemesi) adl yaptnn ya
n sra, bu inceleme de hem Amerikan hem de Fransz devrimlerinde
son derece etkili olmutur. Wollstonecraft, Rousseau'nun yazlarndan
ald eril-ynelimli blmlerin yan sra, dn kurduu zgr top
yada kadnlann dinsel eitimi konusunda salk verdii kurallan da ak
taryordu. Rousseau yle yazmt:
Kadnlarn davran kamuoyuna bal olduu iin, dinsel konulardaki
inanlar da ite bu nedenle, yetkeye baml olmaldr. Her kz ocuk anas
nn, her kadn kocasnn dininden olmaldr: nk bu dinler yanl bile olsa,
anayla kz doann dzenine boyun emeye zorlayan uysallk yznden, ya
plan yanl tanrnn gznde su olmaktan kar... onlar kendileri adna karar
verme yeteneinden yoksundur; babalarnn ve kocalarnn kararna, kilisenin
karar kadar gven duyarak uymalar gerekir.

HAVVA'NIN KIZLARI

253

Mary Wollstonecraft bu szleri "Dolaysyla insan haklan,

Adem'den bu yana erkek soyuyla snrl kalmtr" diyerek yorumlu
yordu.
Geri Rousseau'nun bunlar yazd dnemde henz Fransz ve
Amerikan devrimleri yaplmamt, ama zgrlk ve bamszl ate
li bir biimde savunan, dnceleriyle her iki lkenin devrimini etkile
yen bu adam, byk olaslkla akl bandayken, "zgr toplum'da bi
le kadnlarn hala "yetkeye boyun emesi ve zellikle dinsel konular
da "babalaryla kocalarnn kararna uymas" gerektiini syleyebili
yordu. Kz ocuk anasnn dinini rnek almal ama anasnn dinsel
inanlarn kocas saptamalyd. Pek olas grnmemekle birlikte, ba
basz evlerde uzun sre kendi davran biimlerini belirlemi aileler d
nda kalan, szde "kendi bana karar verme yeteneinden" yoksun
kadnlar ancak erkeklerin dinbilimsel retilerini yanstabilirdi. Rous
seau'nun Toplum Szlemesi'nin son derece arpc "nsan zgr do
ar, ama her yerde zincire vurulmutur" diyen ilk satn, bu zgrlk ve
bamszlk ars, zellikle 1976'da daha da ok kulaklarmzda n
lamaktadr. Bununla birlikte ayn yazara gre, kadnlar zerindeki er
kek egemenliinin tanrsal bir buyruk olduunda direten dinsel kurum
larla inanlar kadnlar tarafndan sorgusuz kabul edilii srmeliydi.
(Fransa'da ve Kuzey Amerika smrgelerinde ounluun dini Hris
tiyanlkt.)
1838'de Amerikan devriminden altm iki yl sonra, Havva'nn su
uyla cezas, erkein kadm ezip boyunduruk altna alma hakkn ak
lamak iin dnyann her yerinde kullanlrken, kadnlara eit hak iste
yen bir baka gl ve gvenilir sava, Musevi ve Hristiyan kadn
larnn sylencesel anas konusunda bir kez daha yazmt. Sarah
Grimke sanki acunsal hukuk mahkemesindeymi gibi u savunmay
sunmutu; diyelim ki balangtaki gereke doruydu, ama kadnlar ilk
gnahn cezasn yeterince ekmedi mi?
Biliyorum ki kadn bugne kadar hep dnyaya gnah getirmekle sulanp dur
maktadr. Sulamalar kar-savlarla pskrtmeye almayacam, hep st
kapal geitirilmesine karn, A.dem'in einin nerisini direnmeden kabul edi
veriinde, erkeklerin benimsedii akl gc stnlnden hibir iz yoktur.

254

TANRILAR KADINKEN

Havva'nn daha byk bir gnahkar olduunu kabul etsek bile, erkek yaklak
alt bin yldr sahip kp uygulad egemenlikten honuttur; bence, kadnlan
boyunduruk altnda tutmaya almak yerine, denleri kaldrmak, zayflar
glendirmek zere aba harcamak ok daha sahici bir soyluluktur. Cinsime
hibir ayrcalk istemiyorum. Eitlik hakkmzdan vazgemiyorum. Erkek kar
delerimizden btn istediim, boynumuza dayadklar ayaklarn ekmeleri
dir.

Amerika' daki National Organization of Women'n (NOW) (Ulu

sal Kadn rgt) eski bakan yardmcs Lucy Komisar The New Fe
minism (Yeni Kadn Haklar Savunuculuu) adl aydnlatc inceleme
sinde, kadn zgrl savamnn ilk dnemini ve engellemeleri an
latr. Komisar, kadnlarn, zenci klelik dizgesinin kaldrlmasndan
yana seslerini ykseltmeye altklar zaman, bask konusunda ilk kez
kendi sorunlarnn da ayrdna vardklarn syler ve kadnlarn siyase
te katlma abalarnn kilisenin yani erkek tanrnn resmi szclerini
fkelendirdiini anlatr:
Sarah ve Angelina Grimke 1836'da New England'da klelie kar konuma
yapmak iin dolarken Massachusetts Din Adamlar rgt, onlara saldran
bir bildiri yaymlad; bu bildiri "Kadnn gc, Tanr'nn kendisine korunma
arac olarak balad zayfln bilincinden kaynaklanan bamllnda ya
tar... kamu ilerinin dzeltirncisi olarak erkein yerine geip iini stlenmeye
kalkt zaman, Tanr'nn korunmak iin ona verdii gc bir yana atm
olur, zgill nitelikleri doaya aykr der" diyordu .

Ama Sarah Grimke, kilisenin bundan ok daha nemsiz konular

yznden kadnlar kaza balayp yakma iini brakmasnn zerin
den pek uzun bir srenin gemedii bir dnemde savap kar koy
maktan korkmamt. Verdii fke dolu sert yantta eril dinlerin -er
kekler asndan- stnln kadnlar asndansa kt yanlarn
anlatarak: "Yehova"nn kadn erkekten daha aa bir yere koyduu
konusunda bu kadar direndiklerine gre, elbette onu olduu yerde tut
mak da isterler; bundan byle kafalarmzn soylu yetenekleri ezilecek,
soylu uslamlama gcmz btnyle ilenmeden braklacak" demi
ti.

HAVVA'NIN KIZLARI

255

Kleliin kaldrlmasyla ilgilenen kadnlar bu sorunun tartlmas

iin Londra'da dzenlenen uluslararas bir toplantya katlmay tasarl
yordu; ama Amerikal din adamlar onlardan nce Londra'ya ulap n
giliz din adamlarn kadnlarn gelecei, dahas konumaya kalkaca
konusunda uyarmay grev bilmiti. Bu, kadnlarn toplantya alnp
alnmamas konusunda erkekler arasnda uzun tartmalarn balamas
na yol at ve sonunda kadnlarn toplantda hazr bulunmalarna izin
verilmesi kararna varld - ama bir perdenin arkasnda sessizce otu
racaklard.
Sonunda New York Seneca Falls'da ilk kadn haklar toplantsnn
yaplmasna yol aan ey, ite bu kararn yaratt sarsnt olmutu,
1848'de yaplan bu toplantda, Kadnlarn Bamszlk Bildirisi yazl
d ve kadnlar bir kez daha kilisenin kendilerine bitii ikincil konuma
kar seslerini ykseltti. Bu bildiriye, Cennet'in Ecesi ve Onun yce
rahibeleri tapmnn btnyle ortadan kaldrlndan on be yzyl
sonra, unlar yazld: "Erkek kadnn kiliseye ve devlet ilerine girme
sine ikincil konumda kald srece izin veriyor; Din Adaml Kuru
mu'na kabul edilmeyii ve birka dnda kilisenin ilerinde kamu g
revi almaktan yoksun braklmas konusunda papalk yetkesini ne s
ryor... Kadnn etkinlik alann saptama hakk kendi bilinciyle tanr
snda olduu halde, erkek Yehova'nn yetkisine el koymu, bu hakka
sahip kmtr."
Hoea'nn bir zamanlar Yehova'nn azndan konumas gibi,
1848'in erkekleri de ayn dncelerin yetkesinden yararlanarak ken
dilerini erkek tanryla zdeletiriyor, bu yetkiye dayanarak kadnlarla
ilgili kararlarn saptyor, aklyor, uygulatyor ve stnlk taslayarak
ne yapp ne yapmamalar gerektiini bildiriyorlard. Kendi konumlar
nn sorgulanamaz olduunu "kantlamak" iin, karp karp Kutsal
Kitap' gsteriyorlard.
1848'de kadn haklan savunucusu Emily Collins, yedi ocuunun
anas, alkan karsn kamlamay alkanlk edinmi bir erkekten
sz ediyordu. Bu kadn yalnz ocuklarna ve kocasna bakmakla kal
myor, inekleri sayor, ailenin giysileri iin yn eiriyor, kuma doku
yor, bunlar dikiyor, yemek piiriyor, temizlik yapyor, amar yk
yor, onarm yapyor, yavrular iin didinip duruyordu. Kocasnr.. gre

256

TANRILAR KADINKEN

kadnn suu "homurdanmak" yani dr dr edip durmak, bir baka de

yile aklna geleni sylemekti. Bu da bir Hristiyan erkeinin kansn
dvmesi iin yeterli neden saylyordu. Emily Collins ac ve fke dolu
bir alayla soruyordu: "Syleyin Allah akna adamcaz onu cezalan
drmasn da ne yapsn? Yasalar ona bu ayrcal tanyor - Kutsal Ki
tap da, yoruma gre, bunu erkein grevi sayyor. Kadnlarn kt yaz
glarndan yaknd dorudur; ama yazglarn kanlmaz saymalar
nn nedeni, onun "Sizi kocalarnz ynetecek" ve "Kadnlar, Tanr'ya
yaptmz gibi, kocalarnza da boyun ein" diyen tanrsal buyruk ta
rafndan saptandn dnmeleridir."
Erkeklerin egemenliiyle ynetimi u eski szlerle de bir kez daha
hakl gsterilmektedir. lk kadn haklan savunucular, yazlarn The
Women's Bible (Kadnlarn Kutsal Kitap') adl bir kitapta toplayacak
kadar ileri gitmilerdi; bu kitapta Elizabeth Cady Stanton yle yaz
yordu, "retinin bugne kadarki eilimi kadn cinsinin aalanma
syken, birden gen branilere analarna saygl davranmalar tlen
melidir, denmesi son derece dikkat ekicidir. Analarna nasl saygl
olabilirler ki? Btn yasalarla treler bunu yasaklamaktadr."
Bilindii gibi, On dokuzuncu yzylda, bat dnyasnn dini, eril
dindi. Geri Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk trenleri asn
dan ve Dinlenme Gn'nn ne zaman, hangi gnde yaplaca konu
sunda birbirinden ayrlyordu, ama bir konuda tam bir uzlama iin
deydiler - kadnn toplumsal konumu. Kadnlar, tanrnn, ocuk re
timini ve erkeklerin haz duyup rahatlamasn salasn diye kusursuz
bir biimde sessiz ve uysal aralar olarak yaratt ikinci snf aalk
yaratklar saylmalyd. Bu tutumlar yalnz Kilisenin barnda serpilip
gelimekle kalmyor, kemerli kaplarn dna tap ok daha kiisel bir
biimde btn Musevi, Hristiyan ve Mslman ailelerinin dncele
rine, duygularna ve deerlerine yerleiyordu.
Duncan Crow, The Victorian Woman (Viktorya Dnemi'nde Ka
dn) adl yaptnda o zamann yasalarndan bazlaryla, bunlarn kadn
lar zerindeki etkilerini anlatr. Crow, 1857'ye kadar kadnn (genellik
le aksoylulara kullanlan Meclis Yasas dnda) boanma davas aa
madn; 1881 'e kadar kansnn evden ayrlmasn nlemek iin erke
in bedensel g kullanmasnn yasal hak sayldn ve soruturma

HAVVA'NIN KIZLARI

257

konusu edilemediini; 1884'e kadar kocasnn "evlilik haklarna" ha

yr diyen kadnn tutuklanabildiini anlatr. Crow bu yasalarn yan s
ra "Hristiyanlk dini de kadnlarn ikincil konumda olduunu bildiren
ve bunun korunup srdrlmesini salayan etkili bir gt. Hristiyan
lk, Musevilikten ald miras zerine, kadnn ikincil konumunun,
Havva'nn iledii ilk gnahn cezas olduunu belirten sylenceyi
kurmutu. Paulus'un ' ... erkek kadndan deil, kadn erkektendir' sz
lerine tapyordu" diye yazmtr. Crow, Viktorya dneminde insanlar
dan her pazar kiliseye gitmeleri istenmekle yetinilmiyor, aynca evde
Kutsal Kitap okumalar, yakar toplantlar dzenlemeleri, verilen din
sel tleri dinleyip okumalar ve ou evde rneksel bir davranla
Dinlenme Gn'ne tam anlamyla uymalar bekleniyordu, der ve ekler
" ... dinin nemi ancak bu kadar vurgulanabilirdi."
1876'da Annie Besant gebelikten korunmann yararlaryla ilgili bir
kitap savunduunda, ynetimin ve kilisenin byk tepkisiyle kar
lamt. Besanfn yaamyksn yazan Arthur Nethercot, o gn
lerdeki durumu aklayarak "Bedensel koruyucular kullanmak her za
man Tann'nn isteine kar gelmek saylyordu; hastalklar nleyip
saaltarak, hava koullarna kar ev kurarak doann gidiine kar
makta bir saknca grmeyip doum srecine karmaktan kanma ara
snda bir tutarszlk olduunu grebilen ancak birka kii vard" diye
yazar. Yiit Annie Besant ocuklarn tutuklanp cezaevine koyulma
syla ilgili yasalar konusunda da yazm, o gnk davranlarn ou
nun "kadnlarn bir mal sayld alardaki" brani tutumlarndan pek
uzak olmadn ne srmtr. Besant, bazen bedensel iddetle dile
getirilen byk bir hogrszlk ve fke dalgasna gs gererek, la
iklik ve kadn haklan asndan Hristiyan kilisenin gcne sava a
m, birok yaz, Woman's Position According to the Bible (Kutsal Ki
tap'a Gre Kadnn Konumu) adl kk bir kitap ve eitli kitapklar
yazmt.
Voicesfrom Women's Liberation (Kadn zgrlnden Sesler) ad
l yaz ve aktan derlemesinde, ou 1881 'de yaymlanan The History
o/Woman Suffrage (Kadnlarn Oy Kullanma Hakk Tarihi) adl kk
kitaptan alnm. ilk kadn devinimiyle ilgili birok konuma ve yaz
paras yer almaktadr. 1853'de Abby Foster adl kadnn yapt ko-

258

TANRILAR KADINKEN

numadan alnm blmde gen kafalarn eitimi ve biimlendirilme

sinde kilisenin ok byk ve derin etkileri olduu ileri srlmektedir.
Poster konumasnda bunun, kilisenin analar zerindeki gcyle yapl
dn, nk uzun erimde ocua verilenlerin kilise retileriyle tu
tumlar olduunu sylemitir. Poster yle der: "ocuun kafasn bi
imlendirenin anas olduunu syleyebilirsiniz, ama ben bundan ana
nn dncelerini biimlendiren din adamn sorumlu tutuyorum. Ana
y bu duruma getiren din adamdr, bu nedenle onun ocuuna ret. tikleri yalnz, krsden duyduu bilgilerin ikinci elden aktarlmasdr."
Btn bu sulamalara karn, rgtl kiliseye bal erkeklerin, ka
dnlara verilen ikincil konumu yeniden ele alp gzden geirmek gibi
bir tasars yoktu. Din adamlar eski Tanr sz uyarnca, tinsel adan
doutan zayf, akllar da bir lde eksik ve kusurlu kadnlarn er
kekler tarafndan ynetilmesi gerektiine inanyordu. Bylece
1860'da, yani kilisenin kadnlar zerindeki etkisine ynelik sulama
lardan yetmi yl sonra Susan B. Anthony ortaya kp u yorumu yap
t: "Musa zamanndan bugne kadar yasalar, kamu bilinci ve din kar
snda kadn hep erkein istei ve istenciyle elden karlabilecek bir
mal gibi grlmtr."
LERY GRMEK N GERYE BAKMAK
GRNGEDEK CENNET

Kadnlara eit haklar elde etme savam srerken, kilise de kutsal eril
stnlk kavramn zenle koruyup gklere karacak gcn ve etki
sini kullanmay byk bir cokuyla srdryordu. Ynetici snfn ye
rinden edilme korkusundan kaynaklanan rahatszln aa kmasna
neden olmakla kalmayan erkek eletirilerinin kendini beenmilii,
yar akaya boulup gln gsterilerek geitirilmeye allmasna
karn, akalar ie yaramadnda, sert bedensel iddete varan bir uz
lamazlk patlak veriyordu. Komisar, "din adamlar ounlukla oy kul
lanma hakkna kar yrtlen savan en nnde yer alyor ve Kutsal
Kitap' tarayp alntlar gstererek doal dzenin, kadnn erkee bo
yun emesi olduunu kantlamaya alyordu" diye yazmtr.

HAVVA'NIN KIZLARI

259

Geri kadnlar sonunda, temel hedeflerinin kk bir blm olan

seme hakkn elde etmilerdi, ama kendilerini, erkek tanrnn aslnda
erkekleri kadnlardan daha akll yarattna inanmak zere koulland
rlm kadnlarn yaad, eril-ynetimli bir toplumda, ellerinde ina
nlmayacak kadar zor kazanlm bir oy hakkyla kalakalm buldular:
kadnlar oy kullanmakta -ama erkekleri semek iin kullanmakta
zgrd.
Siyasal ynetimi ellerinde tutanlar, genellikle devlet ve Tann'dan
bir solukta sz edip geiveriyordu. Kilisenin sz hala glyd; yz
yllarca din adna yaplan zorbalklar, banaz ve rkn din savalar,
sorgulamalar ve cad avlan, kilisenin yetkesine meydan okumaya kal
kanlarn korku dolu belleklerinden silinmemiti.
Korku ve ylg, eril dinlerin trel kurallarn, toplumun her ynne
zorla sokmutu. Cennet'in Ecesi tapnm inatla yoksayan kurum artk,
O'na sulu, gnahkar, ac eken ve uysal Havva ilevini veriyordu. Pat
Whiting The Body Politic (Kitle Ynetimi) adl, ngiltere'de bugnk
kadn zgrl devinimiyle ilgili yazlan derledii son kitabnda d
ncelerini "kltrmz eski brani sylenceleriyle ykldr" diyerek
belirtir. Barbara Cartland, gnmz toplumundaki kadn ele ald in
celemesinde kadndan "lmsz Havva" diye sz eder. Kadnn ada
toplumlardaki konumuyla ilgili yazlarn yer ald bir ngiliz dergisi
ne, seilen adn nne, ac bir alayclkla Spare Rib (Yedek Kaburga)
bal yerletirilmitir.
Eril stnlk binlerce yl boyunca, Kutsal Kitap ve buna Tanr s
z diye inananlar tarafndan nerilmi, bildirilmi, kantlanm, ak
lanm, duyurulmu, buyrulmu, onaylanm, salama alnm, ve ye
niden onaylanmtr.
1965 gibi yakn bir tarihte Cartland -erkekler asndan-Cennet
sylencesinin, benlik yaps zerindeki arpc etkilerini ele alp irde
lemitir:
Erkek, Yaratl kitabndaki zl yazlardan, Tanr'nn yaratlclan arasnda en
kusursuzun, hep dnegeldii gibi, gerekten kendisi olduunu renince a
z kulaklarna varr... Bu ayn zamanda rahatlatcdr da, nk dnyada tek ba-

260

TANRILAR KADINKEN

na sahip olduu esiz yce kusursuzluk konumu hakknda iinde hibir ku

kuya yer brakmaz ... Dnyann onda dokuzundan fazlasnda, kadn gnahkar
lkla sulayan Yaratl yksnn ilkeleri, erkeklerin yreklerinde yank bu
lur.

Simone de Beauvoir, kadnlara uygulanan basky ele ald klasik

incelemesi Kadn - kinci Cins adl yaptnda eril dinlerin -erkekler
iin- ne kadar elverili olduunu alayc bir duyarllkla anlatr. Beau
voir'a gre, "Erkeklerin, yazdklar yasalar onaylayan bir tanrya sa
hip olmak gibi bir stnlkleri vardr; kadnlar zerinde mutlak yetke
lerini kullandklar iin, bu yetkenin onlara Yce Tanr tarafndan ba
lanm olmas da bir talihtir. Btn br dinlerin yan sra, Yahudi
likte, Hristiyanlkta ve Mslmanlkta erkein efendilii tanrsal bir
haktr; dolaysyla Tanr korkusu, ezilen kadnlarn bakaldrya yne
lik btn tepilerini bastrr."
Eva Figes Patriarchal Attitudes (Ataerkil Tutumlar) adl kitabnda
ngiliz Bapiskoposunun 1968 'de kadnlarn ngiliz kilisesi din adam lar snfna atanmas konusunda dncelerini bildirirken, szn
esirgemeyen bir drstlkle, hi de artc olmayan tepkisini yazm
tr; "kilise kaplarn kadnlara ardna dek aarsa, kiliseyi erkekler iin
ekici klan her eyin sonu gelmi olur" demitir.
San Francisco' da 1971 'de kadnlarn kiliseye din adam olarak
alnmas sorunuyla karlaan bir piskopos, elinizdeki kitabn balan
gcnda yer alan u yant vermitir: "sa'nn cinsiyetinin rastlantsal
olmay gibi, erkeklii de rastgele belirlenmemitir. Bu tanrsal bir se
imdir".
Komisar kadn deviniminin son zamanlarda arlnn artmasn
dan bu yana yaanan ve kilisenin kadnlara ynelik tutumunu ciddi bir
biimde sorgulayan bir dizi olay anlatr. Komisar, kilisenin kadnlar
ocuklarla bir tuttuunu, ikisini de kt akll saydn belirterek ak
a erkek kilisesi olmakla sulayan Katolik rahibelerin szlerini de ki
tabna almtr.
Kilisenin, zellikle toplum yaamnn ya da basksnn gevedii
byk kentlerde yaayan bireyler zerindeki etkisi zayflam olabilir.
Ama kilisenin iinde, erkek stnlnn vurgulanmas hala srmek-

HAVVA'NIN KIZLARI

261

tedir. Bu, eril dinlerin dayandklar din yasalaryla kutsal yaznda yaz
ldr. Eva Figes'in ok hakl olarak belirttii gibi, "kilise ayakta lyor
olabilir, ama erkek ayrcalna sonuna kadar smsk sarlacaktr, n
k bu onun balca raison d' etre'idir (varolu nedenidir).
Ama eski diil dinin anlan-yani Cennet'in Ecesi, yce rahibeler,
kutsal cinsel gelenekler- bugn bile kiliseyi yneten erkeklerin baz
larnn belle,inde durmaktadr. 23 Mays 1973 tarihli The Times'da
(Londra) "Yce rahibeler, kafirlik inanlarna dn" balkl bir yaz
kmt. Kadnlarn eril-ynetimli kiliselerde din adamlna alnmas
bir kez daha tepkilere yol amt. The Times'n dinsel konular irdele
yen bildirmenine gre:
Exeter Piskoposu Dr. Mortimer dn, ngiliz kilisesinde kadnlarn papazl
a kabul edilmesinin, eski kafirlik dinlerine kurnazca bir dn olacan sy
leyerek, Canturbury Kilise Meclisi'ni uyarmtr.
Dr. Mortimer, eski doa dinlerinde, rahibelerin yaygn olduunu bildirmi
"ve bu tr dinlerin o zaman ve bugn ne olduunu hepimiz ok iyi biliyoruz"
demitir. Kilise gemite deien koullara gereinden fazla ayak uydunnu
tur, oysa "cinsel saplantl bir kltr" karsnda ok daha dikkatli olmalyd.
Tarihin bu noktasnda kilisenin koullan ne olursa olsun, mihrap
tan ya da kilise krssnden ne kadar uzak kalm olursak olalm, yz
lerce yllk kilise gcnn bugn bile zerimizde srp giden uzun
erimli etkilerini hafife alp gz ard edemeyiz. ki, kuak geri gidip
atalarnn eril ynelimli dinlerden birinin deer ve tutumlarna gml
memi olduunu gren pek az aile vardr. Dinsel basklarn bizden san
dmz kadar uzak olmaynn nedeni budur.
nk aile yaamnn zyapsnda, eril dinlere eskiden ya da im
di kucak am ailelerde, bir zamanlarn kutsal kitap yazlarna sms
k ball yanstan gizliden gizliye kabullenilmi toplum treleriyle
yaam kalplan vardr. ift-ll evlilikncesi bakirelie, ift-ll
evlilik ballna, kadnlarn cinsel zerkliine, evlilikd ilikilere,
ocuk aldrmaya, doum denetimine, rza gemeye, dourmaya, ka
dnlar iin evliliin ve ocuun nemine, evlilikte kadnn sorumluluk
laryla ilevlerine, cinsel nesne olarak kadnlara, edilgenlikle saldr-

262

TANRILAR KADINKEN

ganln cinsellikle zde tutulmasna, toplum ve i yaamnda kadn

larla erkeklerin ilevlerine, dncelerini dile getiren kadnlara, kadn
nderliine, kadnlarn zihinsel etkinliklerine, tutumbilimsel etkinlik
leriyle gereksinimlerine, erkee kendiliinden yaktrlan ekmek- pa
ras getirme ve koruyuculuk ilevine ynelik tutumlarn hepsi ylesine
derinlere kk salmtr ki, btn bunlarla ilgili duygularla deerler,
hem erkekler hem de kadnlar tarafndan doal eilimler, giderek insan
igdleri saylr.
Birok ada kadn ve erkein gznde Kutsal Kitap'n grleri
artk, Tanr yle buyurduu iin mutlak ve kesin saylmyor, ama bu
dinsel temelli buyruklarn yzyllar boyunca izlenmi oluu bir baka
tartmay gndeme getiriyor - insanlar bunlar "her zaman" doru
kabul etmitir; dolaysyla var oluun doal, olaan yolu bu olmaldr,
deniyor.
Bu szde "doal" insan eilimlerinin kart ve nceki blmlerde
grdmz gibi, dinsel tepkilerle tutumlarn ounun temel nedeni
olan, dolaysyla bize insan davranlaryla tutumlarn aklayan eski
diil dinlerle ilgili bilgiler neredeyse btnyle unutuluyor ya da yan
l yorumlanyor. Genel eitimde ya da herkes tarafndan okunan ya
znda rastlantyla ya da bilerek yaplan skdenetim, diil dinlerin ger
eklikteki nemini, hatta varlklarn bile yadsyor.
1971 gibi yakn bir tarihte, son derece bilgili ve aydn bir kadn, ka
dnlarn siyasal savamlar konusunda, eski diil dinleri satrda ge
itiriverdii bir kitaba balamt. Putatapan dinlerde aslnda kadna
tapldn, ama bu alar hakknda pek az bilgiye sahip olduumuzu,
tanralarn yerini tanrlarn aldn ve dinde eril stnln kuruldu
unu yazmt.
Tarihte kadnlarn toplumsal konumunun ele alnd yeni km
bir kitap da, Yunanistan 'la balamaktadr; giri blmnde Girit Uy
garl'nm Yunanistan'dan nceki en nemli tek toplum olduuna de
inilmekte; Girit ya da br eski kltrler hakknda neredeyse hibir
bilgi bulunmad sylenmektedir.
Amerika Birleik Devletleri'nde tannm bir niversitede insanbi
lim dalnda alan bir kadn profesr, 197 1'de yaplan kadn aratr-

HAVVA'NIN KIZLARI

263

malan toplantsnda bir kme kadna, btn tanralarn, tombul, p

lak, dourganlk tasvirleri olduunu ve erkekler tarafndan yaratlp ta
pldn sylemitir.
Eski diil dinlerle ilgili olgular aydnlatma zaman gelmitir. Bun
lar ok uzun sre gzlerden saklanmtr. Bu olgularla, Musevilik, H
ristiyanlk ve Mslmanln ilk geliimlerini; bunlarn kendilerinden
nceki diil dinlere ve geleneklere tepkilerini anlayabiliriz. Bu olgular
la, sz konusu tepkilerin, eril dinler oluurken yaanan tarihsel olaylar
la siyasal tutumlara -yani, o sralarda ve o gnden bu yana kadn im
gesinin belirtilip saptanmasnda bylesine nemli bir yer tutan tutum
larla olaylara- nasl yol atn daha iyi kavrayabiliriz. Bu olgularla,
yzyllarca sren karkl, yanl anlamalar ve bilgilerin bastrlma
sn yok edebilir, kadna bugn bile yaktrlan imgeyi, toplumsal ko
numu ve ilevleri incelemek zere gereken donanm kazanabiliriz. Bu
olgularla, "doal ya da tanrsal olarak verilmi grev" dncesini
rtmemizi salayacak tarihsel ve siyasal bak asn kazanabilir; by
lece sonunda kadn ya da erkek bireyler olarak, yetikinlerle ocukla
rn yetenek ve gizilglerinin ok daha gereki biimde tannmasna
giden yolu aabiliriz. Cinsiyetle ilgili bugnk basmakalpln kay
naklar daha iyi anlald zaman, Cennet Bahesi sylencesinin ver
dii rahatszlk artk canmz skmayacaktr.
Kadnlar tutumbilimsel adan gszletirip susturmak gibi, kar
kan ei ortadan kaldrmak da bir zm deildir. Belki ancak ka
dnla erkek u elmay -ya da inciri- ayn anda srd, birbirlerinin
dnce ve kanlarn saygyla kabul etmeyi rendii, bereketini su
nan dnyay zerinde yaayan btn canllarn dnyas sayd zaman,
gerekten uygar bir tr olduumuzu sylemeye balayabileceiz.

TARH ZELGELER
Yeni kantlar bulunduka verilen bu tarihlerin srekli gzden geirilip dzeltildii
ve eldeki kantlarla kazbilimcilerin bile tarihleri belirlemede gr ayrlna dtkle
ri unutulmamaldr. Burada verilen tarihlerin amac, sz edilen yerleimlerin eitli d
nemleri hakknda genel bir dnce kazandrmaktr; bunlar kesin deil, yaklak tarihler
olarak deerlendirilmelidir.

GRAVETYEN - AURGNACYEN
(Yukar Yontmata a Yerleimleri)
. . 25.000 - 15.000

KENAN
Erken Dnem Tun a i..
3000-2000
Orta Dnem Tun a .. 20001600
Ge Dnem Tun a .. 16001200
Erken Demir a I .. 1200-900
Erken Demir a il .. 900-600
Erken Demir a fil .. 600-300

Kenan' daki Kutsal Kitap

Kiileri
brahim .. 1800 ile 1550 arasn
da bir tarih

Musa ve Aaron .. 1300-1250

Saul .. 1020-1000 (Samuel biraz
daha nce)
Davut .. 1000-960
Silleyman .. 960-922
Hosea .. 735
Hezekiel .. 620
Yeremya .. 600
YAHUDA (Bakenti Kudils)
Rehoboam .. 922-915
Abijam .. 915-913
Asa .. 913-873
Jehosophat .. 873-849

266

TARH ZELGELER

Jehoram .. 849-842
Ahaziah .. 842
Athaliah .. 842-837
Hezekiah .. 715-687
Kuds'n Ykl .. 586
nce Babil, sonra ranl Sirus tarafndan fethedilmitir)
SRAEL (Bakenti Samiriye)
Jeroboam .. 922-901
Zimri .. 876
Omri .. 876-869

Jezebel ve Ahab .. 869-850

Ahaziah .. 850-849
Joram .. 849-842
Jehu .. 842-815
Joahaz'dan Hoea'ya .. 815-724
Samiriye'nin Ykl .. 722
(Asurlu Sargon tarafndan fethedil
mitir)
Jarmo .. 6800
Hassuna Dnemi .. 5500

MEZOPOTAMYA
Halaf Dnemi .. 5000
Obeyt Dnemi .. 4000-3500
Uruk Dnemi .. 3500-3200
Cemdet Nasr Dnemi .. 32002850
Smer'de Erken Hanedanlk Dne
mi .. 2850-2400
Agade Hanedan (Sargon) ..
2370-2320
Guti Aknlar .. 2250-2100
Ur fil. Hanedan (Ur Nammu, ul
gi, Bur Sin, u Sin, bbi Sin de
iinde olmak zere) .. 20601950

Smer, sin Hanedan .. 20001800

Smer, Larsa Hanedan .. 20001800
Babil'in 1. Hanedan .. 18301600 (.. 1600 dolaylarnda
Kassit ynetimi altnda)
Hammurabi .. 1792-1750
Babil mparatorluu .. 1830-540
Asur .. 1900-600 (.. 15001300 arasnda Hurri yneti
minde)

MISIR
Cilalta a (Badarien, Amratien, Gerze) .. 4000-3000
1-V. Hanedanlar .. 2900-2300
VI-X. Hanedanlar .. 2300-2000
XI-XVI. Hanedanlar .. 20001600
XVII. Hanedan .. 1600-1570
(Kamosis)

XVIII. Hanedan .. 1570-1304

(Amosis, 1. Amenophis, 1. Tut
mosis, il. Tutmosis, n. Tut
mosis, Hatshepsut, il. Amen
nophis, iV. Tutmosis, fil. Ame
nophis, iV. Amenophis (lkhna
toh ), Semenkhere, Tutanka
mon, Ay, Haremhab)

TARH ZELGELER
XIX. Hanedan .. 1304-1200 (1.
Ramses, 1. Seti, il. Ramses,
Merneptah)
XX. Hanedan .. 1200-1065 (111.
Ramses, iV. Ramses, XI. Ram
ses)

267

XXII. Hanedan .. 935-769

XXIII-XXV II. Hanedanlar ..
760-525
XXVIII-XXX. Hanedanlar ..
431-404
atalhyk .. 6500-5000

ANADOLU
Haclar .. 6000-5000
Erken Tun a .. 3000-2000
(Alacahyk .. 2500-2300)
Orta Tun a .. 2000-1700
Ge Tun a .. 1700-1200

Anadolu' da Hitit Krallar

Pitkhanas ve Anittas .. yirminci
yzyl balar
Labarnas .. 1700
1. Hattusilis .. 1650
1. Mursilis .. 1620
uppilima .. 1375-1306

GRT
Cilalta a .. 5000-3000
Erken Minos Uygarl .. 29002000
Orta Minos Uygarl .. 20001500

Ge Minos Uygarl .. 15001350

Miken Uygarl .. 1350-1100
Girit'e Dor Akn .. 1100

.. 550-525 ranllar (Acemler) Sirus ynetiminde Mezopotamya'nn byk

bir blmn, Anadolu'yu, Kenan', Kuzey Msr' ve Yunanistan'n kuzey
batsn ele geirdi.
.. 330 dolaylarnda Yunanllar (skender ynetiminde) ran egemenliinde
ki topraklarn byk bir blmn ele geirdi.

KAYNAKA
Akurgal, Ekrem. Hitit Sanat. Londra, Thames and Hudson, 1962.
Albright, Wm. Recen Discoveries in Bible Lands. New York, Funk and Wag
nalls, 1936.
Albright, W., F. The Bible and the Ancient Near East'de, yay. G. E. Wright.
New York, Doubleday, 1961.
From Stone Age to Christianity. Baltimore, Johns Hopkins Press,
1941.
--- Archeology and the Religion of Israe/. Baltimore, Johns Hopkins
Press, 1942.
"The Early Alphabetic Inscriptions from Sinai" Bul/etin of the Scho
ol of Oriental Research. cilt 110, Nisan 1948, 6-22.
The Archaelogy of Palestine. Harmondsworth, Penguin, 1949.
Yahweh and the Gods of Canaan. Londra, Athlone Press, 1%8.
Alderman, Clifford. A Cauldron of Withces. New York, Julian Messner, 1971.
Alexiou, Stylianos. Ancient Crete. Londra, Thames and Hudson, 1967.
Minoan Civilization. lraklion, Crete, The Archaeological Museum,
1969.
Allegro, John. The Dead Sea Scrolls. Harmondsworth, Penguin, 1956.
Ames, D. Greek Mythology. Feltham, Hamlyn, 1%3.
Anati, E. Palestine Before the Hebrews. Londra, Jonathan Cape, 1963.
Anthes, Rudolf "Mythology in Ancient Egypt". Mythologies of the Ancient
World'den, yay. S. N. Kramer. New York, Doubleday, 1961.
Astrom, L. Studies of the Arts and Crafts of the Late Cypriot Bronze Age.
Londra, Lund, 1967.
Avery, C. The New Century Classical Handbook. New York, Appleton-Cen
tury-Crofts, 1962.

270

KAYNAKA

Bachofen, J. Analar, Sylence, Din ve Anaerki. Stuttgart, 1861. Payel, stanbul,

1997
Bacon, E. Vanished Civilizations. Londra, Thames and Hudson, 1963.
Baramki, Dmitri. Phoenicia and the Phoenicians. Beyrut, American Univer
sity Press. 1961.
Barnett, R. D. Cataloque of the Nimrud /vories. Londra, British Museum,
1957.
Baron, S. W. A Social and Religious History of the Jews. New York, Colum
bia University Press, 1937.
Bennett, Florence. Religious Cults Associated with the Amazons. New York,
Columbia University Press, 1912.
Bertholet, A. A History of Hebrew Civilization. Londra, Harrap, 1926.
Bittel, Kurt. Hattusha, Capital of the Hittites. Londra, Oxford University
Press, 1970.
Boscawen, W. Egypt and Chaldea. Londra, Harper, 1894.
Braidwood, R. J. Prehistoric Men. Chicago, University of Chicago Press,
1948.
Brandon, S. G. F. Creation Legends ofthe Ancient Near East. Londra, Hodder
& Stoughton, 1963.
Briffault, Robert. Analar, Londra, Ailen & Unwin, 1927. Payel, stanbul, 1990.
Brown, Norman. "Mythology of India." Mythologies of the Ancient
World'den, yay. S. N. Kramer. New York, Doubleday, 1961.
Bucke. E. lnterpreter's Dictionary of the Bible. Nashville, Tenn., Abingdon
Press, 1962.
Budge, E. A. W. Egyptian Book of the Dead. Londra, British Museum, 1895.
The Gods ofthe Egyptians. Londra, Methuen, 1904.
The Babylonian Legends of Creation. Londra, British Museum,
1921.
The Babylonian Story of the Deluge and the Epic of Gilgamish.

Londra, British Museum, 1920.

Bulfnch, Thomas. Bulfinch's Mythology. Boston, S. W. Tilton, 18El.
Butterworth, E. A. Some Traces of the Pre-Olympian World. Berlin ve New
York, De Gruyter, 1966.
Cadoux, C. J. Ancient Smyrna. Oxford, Basil Blackwell, 1938.
Campbell, Joseph. The Masks of God: Primitive Mythology. New York, Vking
Press, 1959.

KAYNAKA

271

The Masks of God: Oriental Mythology. Londra, Secker and War

burg. 1962.
--- The Masks of God: Occidental Mythology. Londra, Secker and War
burg, 1965.
The Masks of God: Creative Mythology. Londra, Secker and War
burg, 1968.
Cartland, Barbara. Woman, The Enigma. Londra, Frewin, 1968.
Casson, S. Essays in Aegean Archaeology. Londra, Oxford University Press,
1927.
Ancient Cyprus. Londra, Methuen, 1937.
Cassuto, U. Anath. Kuds, 1951.
Catling, H. W. Patterns of Settlement in Bronze Age Cyprus. Londra, Lund
1963.
Chiera, Edward. They Wrote on Clay. Chicago, University of Chicago Press,
1938.
Childe, Gordon. New Light on the Most Ancient East. Londra, Routledge &
Kegan Paul, 1952.
Clay ton, A. C. The Rg Veda and Vedic Religion. Madras, Christian Literature
Society for lndia, 1913.
Cole, S. The Neolithic Revolution. Londra, British Museum, 1970.
Collins, Sheila. "A Feminist Reading of History." Redical Religion Journal.
Berkeley, Califomia, 1974, 12-17.
Contenau, G. Everyday Life in Babylon and Assyria. Londra, Edward Amold,
1954.
Cook, Stanley. The Religion ofAncient Palestine in the Second Millenium B.C.
Londra, Constable, 1908.
The Religion of Ancient Palestine in the Light of Archaeology.

Londra, Oxford University Press, 1930.

Cottrell, Leonard. The Bul/ of Minos. Londra, Evans, 1953.
Lost Worlds. N. Y., American Heritage Publising Co., 1962.
The Lion Gate. Londra, Evans, 1963.
Crawford, O. G. S. The Eye Goddess. Londra, Phoenix House, 1957.
Crossland, R. A. "Immigrants from the North," Cambridge Ancient His
tory'den, cilt 1. Londra, Cambridge University Press, 1970.
Crow, Duncan. The Vctorian Woman. Londra, Allen & Unwin 1971.

272

KAYNAKA

Daniels, Glyn. Malta. Londra, Thames and Hudson, 1957.

Dawson, Christopher. Age of the Gods. Londra, John Murray, 1928.
Dawson, D. The Story of Prehistoric Civilizations. New York, Franklin Watts,
1951.
Delaporte, L. Mesopotamia. Londra, Routledge & Kegan Paul, 1925.
Delougaz, P. The Temple Oval at Khafajah. Chicago, University of Chicago
Press, 1940.
Pre-Sargonic Temples in the Dyala Region, Chicago, University of
Chicago Press, 1942.
Dempsey, T. Delphic Oracle. Londra, Blackwell, 1918.
De Vaux, Roland. Ancient srael. Londra, Darton, Longman & Todd, 1965.
Dhorme, E. P. La Religione Assyro-Babylonienne. Paris, Presses Universitaires de France, 1949.
Di Cesnola, L. P. Cyprus, its Ancient Cities, Tombs and Temples. Londra, John
Murray, 1877.
Dikaios, P. Khirokitia. Londra, Oxford University Press, 1953.
Dossin, G. "Un Rituel du Culte d'Istar Provenant de Mari." Revue d'Assyri
ologie, cilt 35, 1938, 1-13
Drees, Ludwig. Olympia. Londra, Pall Mail Press, 1971.
Dresden, M. J. "Mythology of Ancient Iran." Mythologies of the Ancient
World'den, yay. S. N. Kramer. New York, Doubleday, 1961.
Driver, G. R. Canaanite Myths and Legends. Illinois, Allenson, 1950.

Ehrich, R. W. Relative Chronologies on Old World Archaelogy, Chicago, University of Chicago Press, 1954.
Emery, Walter. Archaic Egypt. Harmondsworth, Penguin, 1961.
Epstein, 1. Judaism. Harmondsworth, Penguin, 1959.
Evans, Arthur. The Mycenaean Tree and Pillar Cult. Londra, Macmillan,
1901.
--- The Early Nilotic, libyan and Egyptian Relations with Minoan Cre
te. Londra, Macmillan, 1925.
The Earlier Religions of Greece in light of the Cretan Discoveries.

Londra, Macmillan. 1925.

The Palace ofMinos at Knossos, Londra, Macmillan, 1936.

KAYNAKA

273

Famell, L. R. The Cults of the Greek States. Oxford, Clarendon Press, 1896.
Greece and Babylon. Edinburgh, Clark, 1911.
Figes, Eva. Patriarchal Attitudes. Londra, Faber and Faber, 1970.
Finegan, J. Light /rom theAncient Pas. Princeton, Princeton University Press
1946.
Flaceliere, R. Greek Oracles. Londra, Paul Elek, 1965.
Frank, C. Kultleider aus dem /schtar-Tammuz-Kreis. Leipzig, Harrassowitz,
1939.
Frankfort, Henri. Cylinder Seals. Londra, Macmillan, 1939.
Kingship and the Gods. Chicago, University of Chicago Press,
1948.
--- The Problems o/Similarities inAncient Near Eastern Religions. Ox
ford, Clarendon Press, 1951.
The Art and Architecture of the Ancient Orient. Harmondsworth,
Penguin, 1954.
Frazer, James.Altn Dal. Londra, Macmillan, 1907. Payel, stanbul, 1991.
--- Attis, Adonis and Osiris. Londra, Macmillan, 1920.
A Study in Magic and Religion. Londra, Macmillan, 1924.
Frobenius, L. The Childhood of Man. Londra, Seeley, 1909.

Gadd, C. J. ldeas of Divine Rule in the Ancient Near East (Sweich Lectures).
Londra, Oxford University Press, 1933.
The Stones ofAssyria. Londra, Chatto and Windus, 1936.
Garcia, L., Galloway, J., ve Lommel, A. A Prehistoric and Primitive Art.
Londra, Thames and Hudson, 1969.
Gardiner, A. H. The Astarte Papyrus. Oxford, Griffths Institute, 1936.
Gaster, T. Thespis. New York, Doubleday, 1950.
Gimbutas, M. The Gods and Goddesses of Old Europe. Londra, Thames and
Hudson, 1974.
Gjerstad, E. Studies of Prehistoric Cyprus. Uppsala, sve, Uppsala Universi
tets Arsskrift, 1926.
Glotz, G. The Aegean Civilization. Londra, Routledge & Kegan Paul, 1925.
Glubb, J. B. The Life and Times of Muhammed. Londra, Hodder and Stough
ton, 1970.
Godard, Andre. The Art ofIran. New York, Praeger, 1965.

274

KAYNAKA

Getze, A. "Cilicians". Journal o/Cuneiform Studies, cilt 16, 1962, 48-58.

Gordon, Cyrus. Ugaritic literature. Roma, Pontifical Biblical lnstitute, 1949.
Ugaritic Manual. Roma, Pontifical Biblical nstitute, 1955.
The Ancient Near East. New York, W. W. Norton, 1962.
The Common Backgrounds of the Greek and Hebrew Civilizations,

New York, W. W. Norton, 1962.

Ugarit and Minoan Crete, New York, W. W. Norton, 1966.
Forgotten Scripts. Harmondsworth, Penguin, 1968.
Graves, Robert. The White Goddess. New York, A. A. Knopf, 1948.
--- (eviri). The Golden Ass, Apuleius, New York, Pocket Books, 1951.
The Greek Myths l & /1. Harmondsworth, Penguin, 1955.
Gray, John. The Legacy ofCanaan. Leiden, 1957.
Archaeology of the 0/d Testament World. Londra, Nelson, 1962.
The Canaanites. Londra, Thames and Hudson, 1964.
Near Eastern Mythology. Feltham, Hamlyn, 1969.
Graziozi, P. Paleolithic Art. Londra, Faber and Faber, 1960.
Grimke, Sarah. Voices /rom Women's liberation'dan alntlar, yay. L. Tanner.
New York, Signet, 1970.
Guido, M. Sardinia. Londra, Thames and Hudson, 1963.
Guilliame, A. lslam. Harmondsworth, Penguin, 1954.
Gumey, O. R. The Hittites. Harmondsworth, Penguin, 1952.
Guterbock, Hans. ''The Hittite Mythology." Mythologies of the Ancient
World'den yay. S. N. Kramer. New York, Doubleday, 1961.
Guthrie, W. The Greeks and their Gods. Londra, Methuen, 1950.

Hali, H. R. The Ancient History of the Near East. Londra, Methuen, 1913.
Hamilton, Edith. Mythology. New York, Mentor, 1955.
Handcock, P. Mesopotamian Archaeology. Londra, Macmillan, 1912.
Harden, D. The Phoenicians. Londra, Thames and Hudson, 1962.
Harris, J. R. The Legacy ofEgypt. Londra, Oxford University Press, 1971.
Harris, Rivkah. "Naditu Women of Sippar 1 & il." Journal ofCuneform Studies, cilt 15, 117-120, cilt 16, 1-12, 1962.
Harrison, Jane. Prologomena to the Study o/Greek Religion. Cambridge, 1903.
Themis. Cambridge, 1912.

KAYNAKA

275

Harrison, R. K. Ancient World. Edinburgh, English Universities Press Ltd.,

1971.
Hartland, E. S. Primitive Paternity. Londra, David Nutt, 1909.
--- Primitive Sociey. Londra, Methuen, 1921.
Haspels, C. H. The High/ands of Phrygia. Princeton, Princeton University
Press, 1971.
Hastings, J.A Dictionary of he Bible. Edinburgh, T & TClark, 1900.
Hawkes, Jacquetta. Dawn of the Gods. Londra, Chatto and Windus, 1958.
Prehistory: History of Mankind, Cultural and Scientific Develop
men, cilt l, blm 1. New York, Mentor, 1965.
The Firs Great Civi/izaions. Londra, Hutchinson, 1973.
Hays, H. R. The Dangerous Sex. Londra, Methuen, 1966.
Heidel, A. Babylonian Genesis. Chicago, University ofChicago Press, 1951.
Higgins, R. Minoan and MycenaeanArt. New York, Praeger, 1967.
Hill, G. The History of Cyprus. Londra, Cambridge University Press, 1940.
Hinz, Walther. The Lost World of Elam. New York, New York University

Press, 1973.
Hitti, P. The Hisory of Syria, Londra, Macmillan, 1951.
Hood, Sinclair. The Home of Heroes, Londra, Thames and Hudson, 1967.
The Minoans, Cree in he BronzeAge. Londra, Thames and Hud
son, 1971.
Hooke, S. H. Myth and Riua/. Londra, Oxford University Press, 1933.
Origins of Early Semitic Ritua/. Londra, Oxford University Press
1935.
--- Babylonian andAssyrian Religion. Londra, Hutchinson, 1953.
(yay.) Myth, Riua/ and Kingship. Londra, Oxford University Press
1958.
--- Middle Easern Mythology. Harmondsworth, Penguin, 1963.
Hopper, R. J. TheAcropolis. New York, Macmillan, 1971.
Hoyle, P. Delphi. Londra, Cassell, 1967.
Hutchinson, R. W. Prehistoric Cree Harmondsworth, Penguin 1962.
Huxley, G. L. Early Sparta. Londra, Faber and Faber, 1962.

Jacobsen, T. The lnellectua/ Advenures ofAncien Man'den, yay. H. Frank-

276

KAYNAKA

fort. Chicago, University of Chicago Press. 1946.

"Primitive Democracy in Ancient Mesopotamia." Journal of Near
Eastern Studies, cilt il, 1943, 159-172.
Toward the lmage of Tammuz. Carnbridge, Mass., Harvard Univer
sity Press, 1970.
James, E. O. The Old Testament in Light of Anthropology. Londra, Macmillan, 1935.
The Origins of Religion. John Heritage, 1937.
Prehistoric Religion. Londra, Thames and Hudson, 1957.
Myth and Ritual in the Ancient Near East. Londra, Thames and
Hudson, 1958.
The Cult of the MotherGoddess. Londra, Thames and Hudson 1959.
The Ancient Gods. Londra, Weidenfeld & Nicholson, 1960.
Seasons, Feasts and Festivals. Londra, Thames and Hudson, 1961.
The Worship of the Sky God. Londra, University of Londra Press,
1963.
Jastrow, M. Religion of Babylon and Assyria. New York, Atheneum Press,
1898.

Kapelrud, A. S. Baal in the Ras Shamra Texts. Kopenhag, 1952.

Karageorghis, V. Mycenaean Art/rom Cyprus. Lefkoe, 1968.
The Ancient Civilization of Cyprus. Londra, Barrie & Jenkins,
1970.
Keller, Werner. The Bible as History. Londra, Hodder and Stoughton, 1956.
Kenyon, Kathleen. Archaeology in the Holy Land. Tonbridge, Ernest Benn,
1960.
Kitto, H. D. F. TheGreeks. Harmondsworth, Penguin, 1951.
Klein, Violet. The Feminine Character. Londra, Routledge & Kegan Paul,
1946.
Komisar, Lucy. The New Feminism, New York, Franklin Watts, 1971.
Kramer, S. N. Sumerian Mythology. Philadelphia, University of Pennsylvania
Press, 1944.
Sumerian Myths, Epics and Ta/es. Princeton, Princeton University
Press, 1957.

KAYNAKA

277

History Begins at Sumer. New York, Doubleday, 1958.

(yay.) Mythologies of the Ancient World. New York, Doubleday, 1961.
--- The Sumerians, Their History, Culture and Character. Chicago, Uni
versity of Chicago Press, 1963.
--- The Sacred Marriage Rite. Bloomington, Indiana University Press,
1969
- Kursh, H. Cobras in the Garden. Wisconsin, Harvey Press, 1965.

Landes, G. "The Material Civilization of the Ammonites." Biblical Archaeo

logists, Eyll, 1961.
Langdon, S. The Sumerian Epic of Paradise. Philadelphia, University of
Pennsylvania Press, 1915.
Tammuz and /shtar. Londra, Oxford University Press, 1914.
--- Semitic Mythology. Francestown, N. H., Marshall Jones, 1918.
Larouse, New Larousse Encyclopedia of Mythology, yay: F. Guirand. Londra,
Paul Hamlyn, 1960.
Lawson, John. Modern Greek Folklore and Ancient Greek Religion. Londra,
Cambridge University Press, 1910.
Layard, A. H. Nineveh and Babylon. Londra, British Museum, 1853.
Leach, Maria. Standard Dictionary of Folklore. New York, Funk and Wag
nalls, 1949.
Levy, Rachel. The Gate of Horn. Londra, Faber and Faber, 1963.
Lewis, H. D. ve Slater, R. L. The Study of Religions. Hormondsworth, Pengu
in, 1969.
Lissner, Ivar. The Living Pas. New York, Putnam, 1957.
Lloyd, Seton. Mesopotamia, Excavations on Sumerian Sites. Londra, 1936.
Ruined Cities of Irag. Irak Eskialar Bl., 1942.
Foundations in the Dust. Londra, Oxford University Press, 1947.
Early Anatolia. Harmondsworth, Penguin, 1956.
The Art ofthe Ancient Near East. Londra, Thames and Hudson, 1961.
Mounds of the Near East. Edinburgh, Edinburgh University Press,
1963.
- Early Highland Peoples of Anatolia. Londra, Thames and Hud
sonl967.

278

KAYNAKA

Lommel, A. Prehistoric and Primitive Man. New York, McGraw Hill, 1966.
Luckenbill, D. D. Ancient Records of Assyria and Babylonia. Westport,
Conn., Greenwood, 1927.

Macalister, R. A. S. Bible Sidelights /rom the Mound of Gezer. Londra, Hod

der and Stoughton, 1906.
--- Gezer Excavations. Londra, Palestine Exploration Fund, 1912.
Mallowan, M.E.L. Twenty Five Years of Mesopotamian Discovery. Irak, British School of Archaeology, 1956.
--- Early Mesopotamia and Iran. Londra, Thames and Hudson, 1965.
--- Nimrud and its Remains. Glasgow, Collins, 1966.
Marinatos, S. Crete and Mycenae. Londra, Thames and Nudson, 1960.
Maringer, Johannes. The Gods of Prehistoric Man. New York, A. A. Knopf,
1960.
Marshak, A. The Roots o/Civilization. New York, McGraw Hill, 1972.
Marshall, John. Mohenjo Daro and the lndus Civilization. Londra, Probsthain, 1931.
Matz, F. Crete and Early Greece. Londra, Methuen, 1962.
Melaart, James. Anatolia. Cambridge, 1962.
--- Earliest Civilizations ofthe Near East. Londra, Thames and Hudson,
1965.
--- ata/hyk. Londra, Thames and Hudson, 1967.
Menan, Aubrey. Cities in the Sand. Londra, Thames and Hudson, 1972.
Mendenhall, G. "Biblical History in Transition." The Bible and the Ancient
Near East. yay: G. E. Wright. New York, Doubleday, 1961.
Mercer, S. The Religion ofAncient Egypt. Londra, Luzac, 1949.
Montagu, Ashley. The Natura/ Superiority of Women. Londra, Macmillan,
1970.
Moortgat, A. The An ofAncient Mesopotamia. Londra, Phaidon, 1967.
Morenz, S. Egyptian Religion. Londra, Methuen, 1973.
Moscati, S. Ancient Semitic Civilizations. Londra, Paul Elek, 1957.
--- The Semites in Ancient History. Cardiff, University of Wales Press,
1959.
--- The World of he Phoenicians. Londra, Weidenfeld & Nicholson,
1968.

KAYNAKA

279

Murray, Margaret. The Witch Cult in Western Europe. Oxford, Clarendon

Press, 1921.
--- The Splendour hat Was Egypt. Londra, Sidgwick & Jackson, 1949.
--- The Genesis of Religion, Londra, Routhedge & Kegan Paul, 1963.
Mylonas, George. Eleusis and the Eleusinian Mysteries. Princeton, Princeton
University Press, 1961.

Nethercot, Arthur. The First Five lives of Annie Besant. St. Albans, Rupert
Hart-Davis 1961.
Neumann, Erich. The Great Mother. New York, Pantheon, 1955.
Nilsson, Martin. The Minoan-Mycenaean Religion and its Survival in Greek
Religion, Londra, Lund, 1927.
--- Greek Popular Religion, New York, Columbia University Press,
1940.
Norbeck, Edward. Religion in Primitive Society. Londra, Harper, 1961.
O'Faolain, Julia ve Martines, Lauro. Not in God's Image. Londra, Maurice
Temple Smith, 1973.
Ohnesfalsch-Richter, G. Ancient Places of Worship on Cyprus, Berlin. 1891.
--- The Bible and Homer. Londra, Asher & Co., 1893.
Olmstead, A. T. A History of Palestine and Syria. Chicago, University of Chi
cago Press, 1931.
Oppenheim, A. L. Ancient Mesopotamia. Chicago, University of Chicago
Press, 1964

Palmer, L. Mycenaeans and Minoans. Londra, Faber and Faber, 1961.

Parke, H. W. Greek Oracles. Londra, Hutchinson, 1967.
Parrot, Andre. Sumer, Londra, Thames and Hudson, 1960.
--- The Arts of Mankind. Londra, Thames and Hudson, 1960.
--- Nineveh and Babylon. Londra. 1961.
Pendlebury, I. The Archaeology of Crete. Londra, Methuen, 1939.
Persson, A. W. The Religion of Greece in Prehistoric Tmes. Berkeley, Univer
sity of Califomia Press, 1942.

280

KAYNAKA

Petracos, B. Delphi. Atina, Hesperus Editions, Delphi Museum, 1971.

Petrie, W. Flinders. The Status of the Jews in Egypt. Londra, Ailen & Unwin
1922.
life inAncient Egypt. Londra, Constable, 1923.
--- Religious life inAncient Egypt. Londra, Constable, 1924.
--- Egypt and /srael. Londra, Christian Knowledge Society, 1925.
Piggott, S. The Dawn ofCivilization. Londra, Thames and Hudson, 1961.
Porada, E. TheArt ofAncient Iran. New York, Crown, 1962.
Poulsen, F. Delphi. Londra, Glyndendal, 1921.
Powell, T. G. E. PrehistoricArt. New York, Praeger, 1966.
Pritchard, J. B. Palestinian Figures in Relation to Certain Goddesses Known
Through literature. New York, Kraus-Thompson, 1943.
--- Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament. Prin
ceton, Princeton University Press, 1950.
--- TheAncien Near East. Princeton, Princeton University Press, 1958.
Archaeology and the Old Testament. Princeton, Princeton University
Press 1958.
-- - TheAncient Near East in Pictures. Princeton, Princeton University
Press 1969.

Ramsay, W. M. Cities and Bishropics of Phrygia. Oxford, Clarendon Press,

1895.
Ransome, H. The Sacred Bee. Londra, Ailen & Unwin, 1937.
Rassam, H.Ashur and the land of Nimrud. New York, Eaton & Mains, 1897.
Reverdin, L. ve Hoegler, R. Crete and its Treasures. New York, Vking Press
1961.
Robinson, T. H. Myth, Ritual and Kingship' den, yay: S. H. Hooke, Londra,
Oxford University Press, 1958.
Rose, H. J. The Handbook of Greek Mythology. Londra, Metheun, 1928.
Rowe, Alan. The Topography and History of Beth Shan. Philadelphia, Univer
sity of Pennsylvania Press, 1930.
Russell, D. S. Between the Testaments. Londra, SCM Press, 1960.

KAYNAKA

281

Saggs, H. W. F. The Greatness that was Babylon. New York, Mentor, 1968.
Sanders, N. K. Poems of Heaven and Heli from Ancient Mesopotamia. Har
mondsworth, Penguin, 1971.
Sayce, A. H. The Hittites, Story ofa Forgotten Empire. Londra, Religious
Tract Society, 1892.
--- The Religion ofAncient Egypt and Babylon. Edinburg, T. & T. Clark,
1902
Schaeffer, C. The Cuneiform Texts of Ras Shamra-Ugarit. Schweich'in
1936'daki Konumalarndan, Oxford, 1939.
Scholem, G. On the Kabbalah and its Symbolism. Londra, Routledge & Kegan
Paul, 1965.
Seltman, C. The Twelve Olympians. Londra, Pan Books, 1952.
--- Women in Antiquity. Londra, Pan Books, 1956.
Smith, Homer. Man and His Gods. Londra, Jonathan Cape, 1953.
Smith, Sidney. Myth, Ritual and Kingship'den, yay: S. H. Hooke. Londra,
Oxford University Press, 1958.
Smith, Wm. Robertson. The Religion of the Semites. Londra, A. & C. Black,
1894.
--- Kinship and Marriage. Londra, A. & C. Black, 1903.
Sormani, Guiseppi. /ndia. New York, Greystone Corp., 1965.
Speiser, E. A. Akkadian Myths and Epics. Princeton, Princeton University
Press 1957.
Spiteras, Tony. The Art of Cyprus. New York, Reynal, 1970.
Strong, O. The Classical World. New York, McGraw Hill, 1965.
Strong, O. ve Garstang, J. The Syrian Goddess. Londra, Constable, 1913.

akir, Cevat. Kk Asya. zmir, Trkiye, zmir Yaynlar, 1971.

Tanner, Leslie (yay). Voices /rom Women's liberation. New York, Signet,
1970.
Taylour, W. The Mycenaeans. Londra, Thames and Hudson, 1964.

282

KAYNAKA

Ussishkin, D. "The Necropolis at Silvan". Biblica/ Archaeo/ogis. Mays,

1970.
Vaerting, M. ve Vaerting M. The Dominant Sex. Londra, Ailen & Unwin,
1923.
Van Buren, Elizabeth, D. C/ay Figures of Babylonia and Assyria. Hartford,
Conn, Yale, University Press, 1930.
--- "The Sacred Marriage in Early Times in Mesopotamia." Orienalia,
cilt: 13 1944, 1-72.
Van Loon, M. N. Urarian Ar, stanbul, 1966.
Vieyra, M. "Istar de Nineve." Revue d'Assyriologie, cilt: 51, 1957, 83-103.
Von Cles-Reden, Sybelle. The Realm of he Grea Goddess. Londra, Thames
and Hudson, 1961.
Von Malt, L. Ancien Cree. Londra, Thames and Hudson, 1967.
Von Oppenheim, M. Teli Ha/af New York, Putnam, 1931.

Waldstein, W. The Argive Heraeum. New York, Riverside Press, 1902.

White, Anne T. Les .Grandes Decouvertes de /'Archaeologie. Quebec,
Marabout University Press, 1942.
Whiting, Pat. The Body Politic'den, yay: M. Wandor. Londra, Stage I, 1972.
Widengren, George. Myh, Riual and Kingship' den, yay: S. H. Hooke. Londra, Oxford University Press, 1958.
Willetts, R. F. Crean Cu/s and Festivals. New York, Bames & Noble, 1962.
--- Everyday life in Ancient Crete. Londra, Batsford, 1969.
Wilson, Horace H. The Great Mother. Londra, Oriental Translation Fund,
1840.
Winton-Thomas, D. Documents From 0/d Testament Times. Londra, Nelson,
1958.
Witt, R. E. sis in he Graeco-Roman World. Londra, Thames and Hudson,
1971.
Wollstonecraft, Mary. A Vindication on the Rights of Woman. Londra, Every
man 1792.
--- A Vindicaion of he Rights of Woman with Stricures on Politica/
and Moral Subjects. 1833.

KAYNAKA

283

Woolley, L. History Unearthed. Tonbridge, Ernest Benn, 1958.

--- Excavations at Ur. New York, Thomas Crowell, 1965.
Wright, G. E. (yay). The Bible and the Ancient Near East. New York, Dou
bleday 1961.

Yadin, Yigael. The Scroll of the War of the Sons of Light . Londra, Oxford Uni
versity Press, 1962.
--- Hazor. Londra, Weidenfeld & Nicolson, 1975.

Zimmern, H. Babylonian and Hebrew Genesis. Londra, 1901.

Ek Gndermeler
Revised Standard Bible, Londra, Nelson, 1952.
The Jerusalem Bible. New York, Doubleday, 1%6.
New English Bible. Londra, Oxford University Press and Cambridge Univer
sity Press, 1970.
Aiskhy los
Apollodoros
Diodoros Siculus
Euripides
Herodotos
Hesiodos
Homeros

Lucian
Pausanius
Pluta rkhos
Philostratos
Sophokles
Strabon

DZN
.

Aaron, 143, 145, 19293

Abijam, Yahucla Kral,87, 201
Aboda Zaral, 216
Abraham (brahim), 130-34, 13840, 147, 174
Abramova, Z. A., 45
.Adem ve Havva sylencesi, 15-6,
37-40, 190,199,220,22223,239-54,259
Adath (Tanra), 84
Adonis (Tanr), 51-2, 158, 168,
171, 183, 239
Ahab,srail Kral, 87,201
Ahenaton, Msr Kral, 126, 139
Ahhiyawa kavmi,150
Ahura Mazda (Tanr),103-04, 106,
140, 141, 151
Ai sava, 193
Aiskhylos, 227
Akad dili, 72, 123
Akhalar,79, 81, 235
Al Lat (Tanra), 218
Al Uzza (Tanra), 218
Alalu, Smer Kral,110, 113
Albright,w. F., 22, 93-4, 126, 128,
155, 181, 187, 195, 232

Alderman, Clifford, 250

Alexiou, Styliano, 78, 169
Amazonlar, 35, 65, 75-6
Amerikal Kzlderililer, 235-36
Ammanoullar, 84
Amratian kltr, 49
Anahita (Tanra), 41, 104
Anadolu, 46, 59, 74-6; hadm din
adamlar, 173; Hint-Avru
pa aknlar, 74-6, 94, 12125, 127; kutsal cinsel gele
nekler, 178, 180, 182;
ouVsevgili sylencesi,
51,169-70
Anaitis (Tanra), 183
Anath (Tanra), 84, 169, 188,191,
197
Anati, E., 26
Antalya, 46-7
Anthes, Rudolf, 117-120
Anthony, Susan, B., 258
Anu (Tanr),113-15,172
Aphrodite (Tanra), 51, 171, 183
Apollo (Tanr), 97, 227
Apuleius,53

286

DZN

Arabistan,59, 218
Ararat Da. Uranu'ya bkz., 107,
138,150
Ariler, Hint-Avrupallara bkz.,
Arinna,Gne Tanra,75,90,97,
105,124, 170
Arpaay,49
Artemis (fanra),83,217-18
Aruru (fanna),39,242
Asanti kavmi, 90
Asherah (fanra), 41, 188, 191,
198-201
Asherim, 199-200,212,239-40
Ashtart (fanna), 41
Ashtoreth (fanra), 41, 53, 87,
127, 136, 184, 188-89,
191, 197, 201, 210-11,
217, 230-31,240
Ashur (fann),20,88, 97
Asya,KUUk. Anadolu'ya bkz.
Asur,88-9
Astarte (fanna),41,53,171,184,
188, 191, 199
Astarte plakalar,188, 229,232
Ata tapm, 43-4,57, 62-3
Ate (Tanra), 53
Athaliah,Yahuda Ecesi,87-8, 201
Athar (fanna), 53
Athena (fanna), 226, 242
Attar (fanra),41
Attis (fann), 51, 170-73, 239
Attoret (fanna), 41,188
Au Sar (fann), 57
Au Set (fanra), 41, 57, 117, 120
Augustine, St., 249
Avesta,101, 103, 137
Avustralya,42-3
0

Baal (fann), 51, 87, 97, 127, 135,

141, 169,187-190,231
Baalat (fanna), 188, 191, 230
Babil, 69, 114; yaratl sylencesi,
241; Hint-Avrupal aknlar,
88-9; kralln kkenleri,
164-57; bilicilik,233; kut
sal cinsel gelenekler, 178,
181, 183; ylan simgecilii,
224,233; oul/sevgili sy
lencesi,51, 157,164-167
Bachofen,Johann,63
Badarien kUltUrU,49
Baron,S. W., 67
Baykal GlU,Sibirya,45
Beauvorr,Simone de,260
Besant, Annie,257
Beth Shemesh,Kenan,232
Bhagavad Gita,99
Body Politic, The (Whiting), 259
Boccawen,W., 73
Brahma (fanr),101
Brahmalar,100,130
Brakesefal (Alp) kavmi (ksakafallar),121
Brandon,S. G. F.
Briffault,Robert,63, 68
Brigit (fanra), 34
Brown,Norman, 101-02,142
Budge, E. Wallis, 117
Buto,Msr, 224-25
Butterworth,E.,81-2, 158
Byblos, 168, 231, 233

Calvin, John,249
Campbell,Joseph, 39, 190

DZN
Canaan (Kenan), 46,51, 84-8; Le
vilerin Tanra dinine kar
k,190-91, 199-215;
brani aknlar, 191-93;
Hint-Avrupallarn aknla
r, 94, 96, 126-27; Filistin
gleri, 227-28; kutsal
cinsel gelenekler, 169,
180, 183; ylan simgecili
i,227-32,233
Carla (Karya), 75,77
Carthage (Kartaca) kutsal cinsel
gelenekler, 180, 183
Cartland,Barbara, 259
Cassandra,Truval,227, 235
Cemdet Nasr dnemi,115,121
Cerridwen (Tanra),35
Chiera,Edward,20, 39, 52,131
Cilalta a, 41, 44-53, 91, 154157
Clement, St,248
Cles-Reden,Sybelle von,47
Collins,Emily,255
Collins Sheila,28,96
Cottrell, Leonard,43, 80
Crossland,R. A., 128
Crow,Duncan, 256

atalhyUk, 47, 56, 74, 124, 128,

178
Da simgecilii,106,140-41,14849
Damuzi (Tanr),51, 160-61
Danu (Tanra), 97, 99, 102, 114,
250

287
Dawson, C., 50
Delphi (tapnak), 227, 233
Demeter (Tanra),35
Danimarka, 93
Devi (Tanra),102
Diana (Tanra),218, 250
Diodoros, Sicilyal,65-8, 75,166
Dionysos (Tanr),239
Dodona (Tapnak), 227
Dor kavmi,81
Dravitler,43, 100
Dresden,M. J., 103
Dyaus Pitar,81
Efes,yonya,75
El (Tanr), 127
Elam,56,71-2,84,223
Elat (Tanra), 188-91
Eleusis (Tapnak), 239
Elijah
Emery,Walter,26,116-17
Emile (Rousseau), 252
Emmerkar,Sumer Kral,166
Endonezya,43
Enki (Tanr), 109, 111-13, 115,
138, 155, 163, 182
Enkidu,165, 167
Enli! (Tanr), 110-12, 115, 163
Ensi, 161
Enuma Elish, 114
Ephron, Hititli, 133-34
Epstein, 1.,201, 205
Erech, Smer, 49, 112, 126, 129,
155, 166
Ereshkigal (fanna), 112
Eridu, Smer, 107, 109-10, 112,
138

288

DtztN

Eriha,46,193
Ertebolle kavmi,116
Esau, 133,147
Eshnunna, Smer, 70,89
Eski Ahit, 21, 37, 131-36, 138-40,
151-52
Etiyopya,65
Etna Da, 150
Euripides,83
Evans, Arthur, 58-9, 61,199,22425,238,239

Gordon,Cyrus,27, 67,94,134
Graves, Robert, 53, 55, 81, 135,
158-59
Gravetyen-Aurignacyen kltr,
44-5,51,93
Gray,John, 177
Grirnke, Angelina,254
Grirnke, Sarah, 253-54
Gurney,O. R., 105, 114, 121, 12324, 134,155,170
Gtterbock, Hans,129

Farnell, L. R.,59, 179, 184

Figes,Eva,260-61
Filistin kavmi, 228-29, 233
Foster, Abby,258
Frankfort, Henri, 57, 162
Fransz Devrimi,252
Frazer, Sir James, 43, 57, 62, 66,
68, 154,156,159
Frobenius,L., 166
Gaia (fanna), 35, 97, 172, 227,
237
Gayo Mareta (fann), 103
Geb (fann), 34
Gezer, Kenan,232
Glgam Destan',70,164-67, 175
Gideon,200
Girit,55, 58,76-81; ylan simgeci
lii, 223-24,226-28,232;
ouVsevgili sylencesi,
168-69; aa simgesi,238
Glotz,Gustave, 77
Gomer (Hoea'nn kars), 184,
208

Haast,William,236
Haclar (Anadolu), 46-7, 56
Halaf kltr,49, 107, 122
Hammurabi,20,64, 73, 89, 114
HannaHanna (fanna), 124
Harem,215
Harran, Mezopotamya, 132
Harris, Rikvah,70
Harrison, R. K.,22,228
Hartland, Edward,63
Hastings,J., 189,234
Hassuna dnemi, 47
Hat-Hor (fanna), 120
Hathor (fanra), 39, 41, 66, 68,
191, 225, 230-32, 238,
240
Hatti, Anadolu, 74-5, 122
Hatti kavmi, 122, 124, 155
Hattua, Hitit Krall, 122, 125
Havva, 15-6, 36-40, 190, 220, 222,
239-53,259
Hawkes, Jacquetta, 42-3, 46, 63,
78,83, 109,168
Hazor, Kenan, 187

DtztN

Hepat (Tanra),105,124
Hera (Tanra), 82,97, 227, 237
Heraklides Ponticus, 76
Herodotos,67,76, 181, 183, 225
Hezekiah, Yehuda Kral, 200, 230,
232
Hezekiel, 207-08, 210, 234, 238,
243
Hilkiah (Levi rahibi),200
Hindistan,43,55, 98-102
Hinduculuk, 100
Hint-Avrupallar,52,68,79,88-90,
92-129; Anadolu'da, 74,
94, 121-28; Babil'de, 889; Kenan'da; 94-5, 12627; Msr'da, 115-21; b
ranilerle ilikileri, 98-9,
130-32; Hindistan'da, 98102; ran'da, 94, 102-04;
Smer'de, 110-14
Hinz, Walter,56,61,71, 223
Hitler, Adolf, 152
Hitit resimyazlar, 123, 128-29,
142
Hitit dili,123
Hitit kavmi,'74-5,88
Homeros,81
Horeb Da, 140, 148-49,153
Hood,Sinclair, 76
Hooke, S. H., 22,113,198
Hor (Tanr),117-18
Hor kabileleri, 117-18, 120-21
Hor-Wer (Tanr),117
Horiler,Hurrilere bk.
Horus (Tanr),117,168
Hoea,144,184,193,195,207-08,
247,255

289
Hrozny,B., 123
Hurriler,88,95,104-110,129,133,
135,141
Hutchinson,R. W., 80,229,232
Hyksos,79
lndra (Tanr), 97, 99, 105-06, 114,
124,140-41
Irak,46,55
Isparta, 83
braniler, 84-7; cinsellik-kart tu
tum,178-79,183-86; sn
net,174; Msr ve,138-40,
191; Hint-Avrupallarla
ilikiler, 97-8,130-52; Ke
nan aknlar, 191-203;
oul/sevgili sylencesi,
171-72; levi/ere bk.
kinci Cins (de Beauvoir),260
nanna (Tanra), 71, 112-13, 15455, 159,160-62,182,223,
234,240
nara (Tanra),172
ninni (Tanra),234
nnin (Tanra),4!
ran,55, 94,102-04,136-37
shara (Tanra),41
sis (Tanra), 35, 41, 54, 57, 66,
68,118,167-68,183,191,
217, 230-31, 238, 242,
250
srail,55, 84-7,130,147 branilere
de bk.
aya,200, 209,236
ttar (Tanra), 36, 41, 53, 59, 71,
74,163,166,175,182, 208,
210,224

290

DZN

talya, 55
zhak,133,147

Jacobsen, Thorkild, 155

James, E. O., 46, 50, 58, 94, 99,
103,159,164,182,184
Jarmo, Irak, 47
Jeh,137
Jehu (brani kahraman),212-13
Jeroboam, srail Kral, 201
Jezebel, Ece, 87-8,200,212
John,Chrysostomos,St, 249
Jupiter (Tanr),81
Justinian,mparator,218
Kabbala,218
Keltler,55
Kassit kavmi,72,111,126
Keller,Wemer,22, 127
Kenyon, Kathleen,188
Khasis,Assaml,90
Kbrs,55, 171; kutsa' cinsel gele
nekler, 178, 180, 183; y
lan simgecilii, 228-29,
233
Kibele (Tanra),51,55, 170,17374,183,234
Kish,Smer,110
Kition,Kbrs,229
Klein, V., 63
Kleopatra,Msr Kraliesi,26
Knossos Saray,78, 80,224
Kobra (Tanra), 66, 115, 118, 120,
225

Komisar,Lucy, 254,258,260
Konstantine, mparator,217
Kramer,S. N.,107,161, 242
Kronos (Tanr),172
Kuds,201-02,231-32
Kumarbi (Tanr),105,111,172
Kunda killtilr,51, 93,108
Kupapa (Tanra),124
Kuran, 21,218
Kurgan killtilril,93 n.
Kursh,H., 236

Ladon (ylan), 97,135,237

Landes, G., 84
Langdon, Stephen, 61, 71, 159,
223,242
Lato (Tanra),225
Levi,146-47
Leviathan (ylan),97,135
Leviler, 141-52, 180, 185-86, 190;
tanra dinine kar k
lar, 190-91,199-215,219,
222, 240-46; kadnlarla il
gili yasalar, 205, 212-16;
cennet sylencesi, 222,
240-46
Libya,65
Lidya, 75-6
Likya,75-6,
Lilith,182,218-19
Lilwanis (Tanra),125
Lineer B tabletleri, 79, 80
Lipit-Ishtar,Sumer Kral,163-64
Llyocl, Seton, 94, 128, 189,195
Lucian,108,181, 183

291

DtztN
Lugal Banda, 165-66
Luther, Martin,249
Luviler,128-29, 141-42, 147, 150,
153

Maacah,Ece,86-7,197,201
Maat(fanna),36,120,225
Macalister,R. A. S., 232
Maglemosyenler, 51, 93, 108-10,
116
Mallowan, M. E. L.,115
Malta,55
Mami(fanra),39,242
Manassah, Yehuda Kral, 200
Manichean yazlan, 103
Marduk(fanr),20,43,88,97,l()C),
113,115,224
Maringer,Johannes, 24,44-5
Marshall,Sir John, 101
Mawu(fanna), 39
Mead, Margaret,43
Melampus,235
Melinezya,43
Mellaart,James,46-7,55
Mendenhall,George,130
Mezopotamya,57,69,72,88,11516
Meyer,E.,67
Msr, 49, 51, 54; yaratl sylen
cesi, 241-42; braniler,
138-39; Hititlerle atk,
125; Hint-Avrupallarn
aknlar, 115-21; kralln
kkenleri, 117-18; Mezo
potamya etkisi, 115-16;
ylan simgecilii, 224-25,

229-30,232-33; oul/sev
gili sylencesi, 169-70;
gmtler, 25-6; aa sim
gesi,237-38
Mikronezya,43
Midianite kavmi,196
Mikenler,79-82,226,228,233
Minos Uygarl,58,80,226
Mitanni (krallk), 94, 105, 126,
133, 152
Mithra(fanr),101,103,105,124
Moortgat,A., 155
Mot,169
Muhammed,Hz.,218,247
Murray,Margaret,26,67-8,81,87,

249
Mursilis il,Hitit Kral,124-26
Musa, 130, 132, 139-40, 143, 14648, 192-93,230,233
Musa Da, Suriye, 46
Mylonas,George,21
Naditu kadnlan, 70

Nahum, 207
Nakia, Babil Ecesi,234
Nammu(fanna),39, 111-12, 242
Nanshe,Lagasl(fanna), 111
Narmer (Menes) Msr Kral, 117
Nazi Almanyas, 152
Nefertiti,(Msr Ecesi), 126
Neith(Tanra), 68
Nekhebt(fanna),66, 115
Nesa,Hitit krall, 152
Nesiler,152
Nethercot,Arthur,257
Nidaba(fanna),34, 111,223

292

DZN

Nikkal (Tanra), 111

Nikolas, aml, 76,83
Nina (Tanra), 111, 223, 234
Nineveh, Asur,208
Ningal (Tanra), 111
Ninhursag (Tanra), 39,111
Ninlil (Tanra),35, 162, 223
Ninmah (Tanra),162
Ninsikil (Tanra),lll
Nippur,Smer,llO-ll
Nubiler, (Nbyeliler), 166
Nuh, 132, 138
Nut (Tanra), 34,39,41, 66
Nuzi (Hurri yerleimi), 104, 152

Obeyt kavmi, 106-llO, 116, 121

Og (Bashan Kral); 192
Olimpia (tapnak), 227
Olimpos Da,141
Omphale, Ece, 76
Oppenheim,A. Leo, 175
Osiris (Tanr), 51, 57, 118, 158,
171-73, 231,238

Pehlevi yazlar, 104, 137

, Patrick, SL,234
Paul,St, 217, 247-48,257
Pausanias, 227
Pelasglar, 228
Pelew Adas halk, 62
Petrie, Sir William Flinders, 67-8,
230
Petrus (havari), 248
Philostratos,235

Piramid yazlar, Beinci Hanedan,120

Piton (ylan), 97,226
Plutarkhos, 83
Prajapati (Dyaus Pitar), 100
Pritchard, J. B., 218
Ptah (Tanr),119
Qadishtu, 180-81, 184

Ra (Tanr), 66, l18-19

Rama, 101
Rehoboam, Yahuda Kral, 86-7,
201
Rg Veda, 99,102-03, 122,141-42
Rhea (Tanra),169, 171
Robinson, T. H., 172
Roma'da Kibele kuttrenleri, 51,
170, 174,234
Rose, H. ]., 58
Rousseau, Jean Jacques, 252-53
Saggs, H. W. F., 47, 69, 104-05,
110, 114, 122,161
Samiler,57
Samiriye,201, 202
Samuel, 197
Saphon Da, 141
Saral (brahim'in kars), 133-34,
139
Sarasvati (Tanra), 34
Sardunya Adas, 55
Sargon, Akadl, 166
Saul,srail Kral, 197, 229
Schaeffer,Claude,84

DtztN
Schmidt,W.,50
Scholem,G.,219
Seltman,Charles,"J7,158-59
Serabit el Khadim (tapnak), 23031
Set (fann), 117, 168, 173
Shala (fanra), 111
Shu (fanr),116
Sibella (fanna), 234
Sibiller, 234
Sibtu,Habilli Ece,234
Sicilya,55, 181, 184
Sina Da,140
Smith,Marzhall,236
Smith,Robertson,57,62,188
Smith, Sidney, 70, 155, 158, 161,
163
Sophokles,67
Sonnani,Giuseppi,99, 142
Sozomenos, 184
Stanton, Elizabeth Cady,256
Strabon,75, 179, 181, 183
Suriye,46,55,88
Suudi A rabistan,55
Sleyman,Kral, 197,201
Smer, 69-72; yaratl sylencesi,
241; idi edilmi rahipler,
173; Hint-Avrupal aknla
r, 109-14, 129; Sphan
Da, 149; kralln k
kenleri, 160-63; kutsal
cinsel gelenekler, 179,
181-82; ylan simgecilii,
223,233; ouVsevgili sy
lencesi,157, 159-63
Smer dili,72, 106-07

293
eba Ecesi,85
echem,Kenan,232
emsu Hor, 117-18, 120-21
illuk topluluklar, 159
ushan,Kenan,232
Taanach, Kenan,231
Talmud,205
Tammuz (fanr), 51, 127, 136,
158, 164-65, 167, 172,
200-01
Tarchon (fanr), 125
Tarhund (fanr), 129
Taru (Tanr),97, 124-25
Taylor,G. R.,174
Teli Beit Mersim,Kenan,232
Teli Brak (Hurri yerleimi), 105
Teub (Tanr), 105
Theodosius,mparator,218
Thor (fanr), 125
Thor-El (Tanr),189
Tiamat (fanna), 39, 73, 97, 113,
125
Tphon (ejderha),97,118,127,149
Ty,Msr Ecesi, 126
Truva Sava,
Tuatha de Danaan (kabile)

Ua Zit (Tanra),66,115,118,120,
218,230
Ugarit, Kenan, 80, 84, 127, 135,
189
Ullikummi (fanr), 105
Ur Nammu,Smer Kral, 114
Ur,Smer,49, 111, 126, 132
Uran us (fann), 172-73

294

DZN

Urartu (krallk),107, 109,138

Urkish (Hurri yerleimi), 104, 132
Uruk Beinci Katman dnemi,110
Uruk,Erech,Smer' e bkz.
Urukagina dzeltimleri,69,71,89
Ussishkin,D., 86
Utu (Tanra), 111-12

Vaerting,M. ve M.,61,67
Varuna (Tanr), 101, 105, 119, 124
Vaux,Roland de,67,73,85-6,184
Vedalar,99-101
Vens betileri,44-5,93
Vestonice,ekoslovakya,45
Viktorya

Dneminde

Kadn

(Crow),256
Virtra (Tanr),97,99, 114
Volkanlar, ].47-50
Von Rad,Gerhard,24

Whiting,Pat,259
Widengren,George,131,172,190,
199,201

Witt,R. E.,217
Wollstonecraft,Mary,251-52
Wurusemu (Tanra), 124
Yadin,Yigael, 187
Yahve (Yehova), 23, 85, 98, 130,
135, 140-41, 143,149-50,
174, 184
Yakup,133, 146
Yehova,Yahve'ye bkz.
Yehuda,84-7, 151,184,201
Yeremya,207,209
Yunanistan, 54,79-83, 171; bilici
lik,226,233; kutsal cinsel
gelenekler, 178, 181, 183;
ylan simgecilii, 225-26;
oul/sevgili sylencesi,
159; aa simgesi,237
Yusuf, 139-40

Zerdtler, 150
Zet (ylan), 118-19
Zeus (Tanr), 81, 83, 97, 127, 141,
149, 169,227,242

MERLIN STONE
Yiyecek toplama edimlerinin bir uzants olarak tarmn
gelimesine kadnlarn yol atn ne sren, herkesin kabul
ettii kurama uygun olarak, uygarla bu armaan balam
kadn tanrlar her yerde grlyordu. Tarmsal geliimin ilk
kantlarnn bulunduu Mezopotamya'da Tanra Ninlil,
halkna ekim ve hasat yntemlerini rettii iin ululanyordu.
Baz sylenceler kadn savalarda nder; gl ve yrekli
bir cenki olarak tanmlar. Sonralar klasik Yunan
edebiyatnn Amazonlar adyla and kadn askerlerle ilgili
saysz kayt, Tanraya yiit bir sava olarak tapnldn
gstermektedir. Amazonlarn kadn tanrlara gsterdii
saygyla ilgili ykler daha kapsaml bir biimde
incelendiinde, Libya, Anadolu, Bulgaristan, Yunanistan,
Ermenistan ve Rusya topraklarnda avlanp savaan sava
tanralara tapnan kadnlar apak grlr; ayrca bunlar
gnmz yazarlarnn bizi inandrmaya alt gibi sylence
dlemleri de deildir.
Bu kitapn birok insan, bu konuyu kendi adna
aratrmaya iteceini umuyorum; bylece belki bir gn
gemiin olaylarn daha iyi anlayabilir, bile bile ya da
dikkatsizlik sonucu gizlenen konular aa karabilir, olgu
diye baklan temelsiz birok varsayma meydan okuyabiliriz.

JUllLJ

ISBN975-388-121-5

Merlin Stone